Skip to main content

Full text of "Formenlehre der lateinischen Sprache"

See other formats


^ 


HANDBOUND 
AT  THE 


UNIVERSITY  OF 
TORONTO  PRESS 


f 


Formenlehre 


der 


lateinischen  Sprache 


von 


Friedrich  Neue. 


Erster  Band: 

Das  Substantivum. 

Dritte,  sehr  vermehrte  Auflage 

von 

C.  Wagener. 


LEIPZI()^  1002. 

O.  R.  REISLAND. 


Herrn 


Ferdinand  Sander 

in  Erinnerung 
an  das  gemeinsam  geführte  Präsidium 

der 

45.  Versainmlung  deutsclier  Philologen  und  Schulmänner 

in  Bremen 
vom  26.  bis  29.  September  1899 

der  Herausgeber. 


Inlialts-Verzeichnis. 


Seite 
Declination  der  Sabstautiva. 

1.  2.  Die  Casus  und  ihre  charakteristischen  Buchstaben    ....  1 

3.  Zahl  der  Declinationen 6 

4.  Nomin.  und  Voc.  Sing,  der  ersten  Declination 7 

5.  bis  7.  Genit.  Sing,  derselben 9 

8.  9.  Dat.  Sing 24 

10.  11.  Accus,  und  Ablat.  Sing,  und  Nomin.  und  Voc.  Plui".     ...  28 

12.  Genit.  Plur 29 

13.  14.  Dat.  und  Ablat.  und  Accus.  Plur 36 

15.  bis  21.  Griechische  Nomina  der  ersten  Declination      ....  48 

22.  Umbildungen  von  solchen  in  die  dritte  Declination      ....  102 

23.  bis  27.  Nomin.  und  Voc.  Sing,  der  zweiten  Declination    .     .     .  104 
28.  29.  Genit.,  Dat.,  Accus,  und  Ablat.  Sing,  derselben 183 

30.  Nomin.  und  Voc.  Plur 156 

31.  bis  33.  Genit.  Plur 166 

34.  Dat.  und  Ablat.  und  Accus.  Plur 187 

35.  36.  Griechische  Nomina  der  zweiten  Declination 191 

37.  Nebenformen  von  Noraina  gentilicia  auf  is 211 

38.  bis  50.  Nomin.  Sing,    der    dritten  Decliu    im  Verhältnis    zum 
Wortatamm 212 

51.  Endungen  der  übrigen  Casus  des  Sing 294 

52.  53.  Genit.  und  Dat.  Sing 295 

54.  55.  Accus.  Sing 301 

56.  bis  63.  Ablat.  Sing 327 

64.  bis  66.  Nomin.,  Voc.  und  Accus.  Plm- 375 

67.  bis  77.  Genit.  Plur.  auf  um  und  auf  ium 394 

78.  Genit.  Plur.  auf  uum,  auf  erum  und  auf  orum 429 

79.  80.  Dat.  und  Ablat.  Plur 436 

81.  bis  84.  Griechische  Casusformen 443 

85.  bis  90.  Umbildungen  Griechischer  Nomina  d.  dritten  Declination  492 

91.  92,  Nomin.  und  Voc.  Sing,  der  vierten  Declination      ....  526 

93.  bis  95.  Genit.,  Dat..  Accus,  und  Ablat.  Sing 536 

96.  Nomin.,  Voc,  Accus,  und  Genit.  Plur 546 

97.  Dat.  und  Ablat.  Plur 549 

98.  Nomin.  und  Voc.  Sing,  der  fünften  Declination 560 

99.  Genit..  Dat.,  Accus,  und  Ablat.  Sing 569 

100.  Norain.,  Voc,  Accus..  Genit..  Dat.  und  Abi.  Plur 575 


Seite 
Nomina  defectiva. 

IUI.  Über  Singiilaria  taatum  und  l'luralia  tantum 579 

102.  bis  109.  Singularia  tantum 591 

110.  bis  114.  Pliiralia  tantum 659 

115.  bis  121.   Deficiontia  Casibns 724 

Nomina  abundaiitla. 

122.  bis  124.  Nomina  mit  Formen  der  zweiten   und  vierten,   und 

auf  er  der  zweiten  und  dritten  Declination 7G1 

125.  bis  128.  Nomina  auf  us  oder  er  und  um,   auf   a    und    um    oder 

US,  auf  e  oder  i  und  is,  auf  ar  oder  are  und  arium 789 

129.  VerHchiedonartige  Nomina  mit  doppelten  oder  mehrfachen  Formen       832 

Indecliuabilia. 

180.  bis  134.  Buchstabennamen,  apocopiertc  und  besonders  barbarische 

Nomina , 859 

(ienus  der  Substantiva. 

135.  bis  137.  Bezeichnungen  von  Menschen 889 

138.  139.  Namen  von  Tieren 915 

140.  141.    Namen   von  Bäumen,    Sträuchen,    Stauden,    Pflanzen    und 

edelen  Steinen 931 

142.  143.  Namen    von    Städten,    Ländern,    Inseln,    Bergen,    Flüssen, 

Monaten,  Winden,  Schiffen,  Tragödien  und  Comödien    ....  940 

144.  Indeclinabilia    (die  barbarischen  Personennamen  ausgenommen), 
Infinitive    und    irgend    welche    als    einzelne    betrachtete  Worte 

sind  Neutra 960 

145.  Nomina  der  ersten  Declination 965 

146.  Nomina  der  zweiten  Declination 968 

147.  bis  149.  Nomina  der  dritten  Declination 973 

150.  Nomina  der  vierten  Declination 1008 

151.  Nomina  der  fünften  Declination     .     .     .     .     , 1011 


Substantiva. 

Deklination. 

1.  Die  Lateinische  Sprache  hat  nach  den  römischen 
Grammatikern  sechs  Kasus:  Nominativ,  Vokativ,  Genitiv, 
Dativ,  Akkusativ  und  Ablativ.  Prise.  V  13,  72  S.  670 
(II  185,  11)  sagt:  Est  autem  rectus,  qui  et  nominativus 
dicitur.  Per  ipsum  enim  nominatio  fit,  ut  „nominetur  iste 
Homerus,  ille  Yirgilius".  Rectus  autem  dicitur,  quod  ipse 
primus  natura  nascitur  vel  positione  et  ab  eo  facta  flexione 
nascuntur  obliqui  casus.  Genetivus  autem,  qui  et  possessivus 
et  paternus  appellatur,  genetivus  vel  quod  genus  per  ipsum 
signiflcamus,  ut  „genus  est  Priami",  vel  quod  generalis  videtur 
esse  hie  casus  genetivus,  ex  quo  fcre  omnes  derivationes  et 
maxime  apud  Graecos  solent  fieri;  possessivus  vero,  quod 
possessionem  quoque  per  eum  [casum]  signiflcamus,  ut  „Priami 
regnum",  unde  possessiva  quoque  per  eum  casum  interpretantur. 
Quid  est  enim  ,.Priameium  regnum"  nisi  „Priami  regnum"? 
Paternus  etiam  dicitur,  quod  per  eum  casum  pater  demon- 
stratur,  ut  „Priami  filius",  unde  patronymica  paritcr  in  eum 
resolvuntur,  (Quid  est  „Priamides"  nisi  „Priami  filius"?)  post 
hunc  est  dativus,  quem  etiam  comraendativum  quidam 
nuncupaverunt,  ut  „do  homini  illam  rem"  et  „commendo 
homini  illam  rem".  Quarto  loco  est  aecusativus  sive 
causativus:  „accuso  hominem"  et  „in  causa  liominem  facio", 
Vocativus  etiam  salutatorius  vocatur,  ut  „o  Aenea"  et  „snlve 
Aenea".      Ablativus     etiam    comparativus.     ut     „aufero     ab 

Neue-Wagner,  Formenlehre,  I,  3.  Aull.  1 


—      2      — 

Hectore",  et  „fortior  Hectorc",  vergl.  Jeep,  Zur  Geschichte 
der  Lehre  von  den  Redeteilen  S.  134,  wo  die  Stellen  aus  den 
römischen  Nationalgrammatikern  zusammengestellt  sind.  Der 
Vokativ  ist  eigentlich  kein  Kasus,  da  er  als  Ausruf  oder 
Anrede,  gleichsam  als  Interjektion  des  Substantivs,  ausser  der 
syntaktischen  Beziehung  zu  den  anderen  Satzgliedern  steht. 
Die  indogermanische  Ursprache  hatte  ausser  Vokativ  sieben 
Kasus:  Nominativ,  Genitiv,  Dativ,  Akkusativ,  Ablativ, 
Lokativ  und  Instrumentalis. 

Neben  dem  Singular  und  Plural  ist  von  dem  im 
Sanskrit  und  Griechischen  noch  vorhandenen  dritten  Numerus, 
dem  Dual,  allein  in  duo  und  ambo  eine  Spur  erhalten,  was 
schon  Donat.  Ars  gramm.  II  S.  1748  (IV  376,  23)  richtig  er- 
kannte: Numeri  sunt  duo,  singularis  et  pluralis:  singularis, 
ut  hie  sapiens,  pluralis,  ut  hi  sapieutes.  Est  et  dualis 
numerus,  qui  singulariter  enuntiari  non  potest,  ut  hi  ambo, 
hi  duo.  Ohne  Grund  spricht  hiergegen  Consent.  Ars  S.  2029 
(V  347,  32):  Numeri  nominum  sunt  duo,  singularis  et  pluralis, 
quamvis  quidam  etiam  dualem  dixerint,  qui  duo  et  ambo 
[uterque],  quoniam  neque  singularis  neque  pluralis  numeri 
dicere  possumus,  dualis  esse  dixerunt.  Sed  recta  ratio  obtinuit 
apud  Latinos  duos  esse,  singularem,  ut  hie  magister,  haec 
Musa,  hoc  scamnum,  et  pluralem,  ut  hi  magistri,  hae  Musae, 
haec  scamna. 

Die  Verschiedenheit  der  Genera,  Maskul.,  Femin.  und 
Neutr.,  hat  auf  die  Deklination  insofern  Einfluss,  als  die  Neutra 
den  Nomin.,  Vok.  und  Akkus.  Sing,  und  Plur.  abweichend  von 
den  Mask.  und  Fem.  bilden. 

2.  Der  Nomin.  Sing,  der  Mask.  und  Fem.  hängt  im 
Latein.,  wie  im  Sanskrit,  im  Griech.,  im  Osk.  und  im  Umbr., 
meistens  an  den  Wortstamm  ein  s  an;  die  Neutra  dagegen 
zeigen  in  diesem  Kasus  den  Stamm  ohne  einen  solchen  Zusatz, 
ausgenommen  dass  die  Stämme  auf  o.  an  dessen  Stelle  später 
ein  u  trat,  ein  m  annehmen,  entsprechend  dem  am  im  Sanskrit, 
dem  em  im  Zend,  dem  um  oder  om  im  Osk.,  dem  um  oder  om 
im  Umbr.,  und  dem  ov  im  Griech. 

Der  Vokat.  Sing,  wirft  in  einigen  Wortklassen  das  s  des 
-Nomin.  ab,  in  anderen  ist  er  dem  Nomin.  gleich. 


Das  Zeichen  des  Genit.  Sing,  ist  dasselbe,  wie  in  den 
Yorgedacliten  verwandten  Sprachen,  nämlich  s,  welches  jedoch 
bei  einigen  Wortklassen  mit  einer  vokalischen  Endung  ver- 
tauscht ist. 

Der  Dat.  Sing,  hat  im  Latein.,  wie  im  Griech.,  im  Osk. 
und  im  Umbr.,  i  angenommen,  das  im  Sanskrit  und  im  Zend 
Zeichen  des  Lokat.  ist. 

Der  Akkus.  Sing,  der  Mask.  und  Fem.  endet,  wie  im 
Sanskrit,  im  Zend,  im  Osk.  und  im  Umbr.,  auf  m,  das  im 
Griech.  zu  v  geworden  ist;  dasselbe  fällt  aber  in  der  alten 
Schrift  bis  in  den  Anfang  des  siebenten  Jahrhunderts  der 
Stadt  öfters  weg,  wie  Ritschi  de  tit.  Mumm.  S.  7  (Opusc.  IV 
93);  Corssen,  Aussprache,  Vokalismus  und  Betonung  I  266  etc.; 
Seelmann,  Aussprache  des  Latein  S.  362,  nachweist.  Vergl. 
unter  10;  24;  54;  95;  99.  Prise.  1,  7,  38  S.  555  (11  29,  15) 
sagt:  M  obscurum  in  extremitate  dictiouum  sonat,  ut  „templum", 
apertum  in  principio,  ut  „magnus",  mediocre  in  mediis,  ut 
„umbra".  Wegen  dieses  dumpfen  Tons  wird  m  vor  einem 
mit  einem  Vokal  anfangenden  Wort  in  Versen  regelmässig 
elidiert;  ja  nach  Diom.  2  S.  448  (I  453,  10)  wurde  in  diesem 
Fall  das  m  überhaupt  nicht  gesprochen,  wie  in  quousque 
tandem  abutere  (Cic.  Catil.  1,  1,  1),  und  nach  Verrius  Flaccus 
und  anderen  ist,  wie  Vel.  Long.  S.  2238  (VII  80,  17)  meldet, 
von  einem  solchen  m  nur  der  erste  Teil  zu  schreiben,  um  an- 
zuzeigen, dass  der  ßuchstab  nicht  auszusprechen  sei.  Die 
Neutra  bilden  diesen  Kasus  dem  Nomin.  gleich. 

Der  Ablat.  Sing,  ging  ursprünglich  auf  d  aus, 
welches  an  das  t  desselben  Kasus  im  Sanskrit  und  im  Zend 
erinnert,  und  im  Osk.  ebenso  vorhanden  ist.  Wir  lesen  in  der 
Grabinschrift  eines  Scipio  C.  I.  L.  1,  30  Gnaivod  patre 
prognatus;  auf  einem  Weihgeschenk  von  Lanuvium  C.  I.  L. 
1,  61  airid;  auf  zwei  in  Tusculum  gefundenen  Weihgeschenken 
des  M.  Furius  C.  I.  L.  1,  63  und  64  de  praidad  Maurte 
dedet  und  de  praidad  Fortune  dedet;  auf  einem  Weihgeschenk 
des  M,  Claudius  Marcellus  C.  I.  L.  1,  530  Hinnad  cepit; 
in  dem  Denkmal  de  bacchan.  C.  I.  L.  1,  196  Z.  8:  17  de 
senatuos  sent entlad;  Z.  21  de  pr.  urbani  senatuosque  sen- 
tentiad,  und  Z.  22  in  coventionid;  in  der  lex  Spolet.  bei 
Bruns    fönt.   iur.   Rom.   4   Ausg.   S.  45   (Rhein.   I\[us.   1880    35 


S.  627)  zweimal  bovicl;  auf  einem  Bronzetäf eichen  von  Bologna 
(Ritsclil,  Opusc.  IV  728)  castud  d.  i.  casto;  in  einer  in  Luceria 
gefundenen  Inschr.  (Ephem.  epigr.  2  S.  205)  in  hoce  loucarid; 
in    der    Inschrift    der    columna    rostrata  C.  I.  L.   1,    195    Z.  6 
marid;    Z.  10   dictatorod    und  in  altod   marid,    und  Z.   17 
navaled    praedad;    auf  Münzen  Benventod   und    Ladinod 
C.  I.  L.  1,  19;   1,  24;    1,   506,   das  letztere   ist  wahrscheinlich 
Oskisch,  denn  der  lateinische  Name  der  Stadt  war  Larinum.  Dazu 
kommen  die  Adjektivformen  aire  moltaticod  auf  der  Erztafel 
von  Firmum  C.  I.  L.  1,   181,  in  oquoltod,    in  poplicod  und 
in    preivatod   in   dem  Denkmal  de  bacchan.  Z.  15;    16;    das 
Gerundium  pucnandod  Inschr.  der  col.  rostr.  Z.  5;    der  adver- 
biale Ablat.  meritod  auf  einem  Weihgeschenk  C.  I.  L.  1,  190; 
statod  Rhein.  Mus.  36  S.  235  (Duenosinschrift)  und  die  eben- 
falls auf  Ablativen  beruhenden  Adverbia  exstrad  und  suprad 
in    dem    Denkmal    de   bacchan.  Z.   16;    21;    24;    28;    29,    und 
arvorsum    ead    daselbst    Z.  25.     Aus    der  von   Corssen,    Aus- 
sprache,   Vokalismus  und  Betonung  der  lat.  Sprache,  I  S.  196 
angestellten  Untersuchung  ergiebt  sich,    „dass    schon    seit   der 
Zeit  des   dritten  Samniterkrieges  oder  seit  Anfang  des  dritten 
Jahrhunderts  vor  Christus    das   auslautende  d  des  Ablativs  im 
Schwinden  begriffen  war,  und  zwar  zeigt  sich  dieses  zuerst  an 
0-stämmen    und    konsonantischen   Stämmen    in    den   Ablativen 
Samnio  und  patre  der  ältesten  Scipionengrabschrift,    dann  seit 
der  Zeit  des  ersten  niacedonischen  und  des  syrischen  Krieges, 
also  seit  dem  Anfange  des  zweiten  Jahrhunderts  vor  Christus 
auch  an  A-stämmen  in  den  Formen   Aetolia  (C.  I.  L.  I  534), 
longa,  vita,  qua  (C.  I.  L.  I  33)  und  au  E-stämmen  in  re  (C.  I. 
L.  I  33).     Der    Erlass    über    die    Bacchanalien    hat    in    seiner 
Schreibweise    noch    überwiegend    die    alten  auf  d  auslautenden 
Ablativforraen  gewahrt;    aber    da    die  gleichzeitige  oder  wenig 
spätere  vierte  Scipioneninschrift  (204—164,  Mommsen  C.  I.  L.) 
durchgehends  die  Formen  ohne  d  zeigt:  longa,  vita,  re,  PuUio, 
und  keine  spätere  Inschrift  eine  auf  d  auslautende  Ablativform 
bewahrt  hat,    so    ist    man    zu    der  Annahme    berechtigt,    dass 
etwa    seit    der    Zeit    des    zweiten    macedonischen    Krieges   das 
Schwinden     des     auslautenden    d    der    Ablativformen    in     der 
Sprache    allgemein    durchgedrungen    ist".     In  einer  Stelle    des 
Naev.    (bell.    Punic.   7)    bei    Serv.    zu   Verg.    Aen.   3,    10    hat 


Vossius,  in  fragra.  Liv.  Andron.,  Ennii,  Naevii,  Pacuv.  et  Attii 
S.  76,  für  Troiade  exibant  richtig  Troiad  exibant  hergestellt; 
Baehrens,  Fragm.  poetariim  Roman,  p.  44,  4  liest:  noctu 
Troiade  exibant  capitibus  opertis.  Aber  schon  bei  Plautus  ist 
in  unseren  Hdschr.  dieses  d  in  Substant.  und  Adjekt.  ver- 
schwunden, und  nur  in  den  Pronom.  pers.  erhalten,  welche 
dasselbe  auch  im  Accus,  zeigen;  vergl.  Pronom.  ^  S.  354.  Doch 
hat  Pitschl,  Neue  Plaut.  Exkurse  1  S.  62  folg.,  wahrscheinhch 
gemacht,  dass  in  zahlreichen  Stellen  dieses  Dichters  unzulässige 
Hiatus  nach  Ablat.  von  Substant.  und  Adjekt.,  oder  auch  von 
Gerundia  und  von  anderen  Pronom.  als  den  person.,  durch 
Anhängung  von  d  zu  beseitigen  sind.  Dass  das  sogenannte 
paragogische  d  ausserdem  im  Imperat.  und  in  dem  Positiv 
und  Superl.  von  Adverbia  gebraucht  wurde,  rechtfertigt  doch 
nicJit  den  sehr  allgemein  gehaltenen  Ausspruch  des  Quintil.  1, 
7,  12:  A  Latinis  veteribus  d  plurimis  in  verbis  adiectam  ulti- 
mam,  quod  manifestum  est  etiam  ex  columna  rostrata,  quae 
est  C.  Duellio  in  foro  posita;  und  des  Charis.  1,  15  S.  87 
(I  112,  9):  Mos  erat  d  litteram  omnibus  paene  vocibus  vocali 
littera  finitis  adiungere,  ut  (Plaut.  Cure.  1,  1,  1)  „quo  ted 
hoc  noctis  dicam  proflcisci  foras"?,  welcher  vielmehr  zeigt, 
dass  die  Alten  über  dieses  d  im  Dunkeln  waren;  vergl.  auch 
Diomedes  Ars  gramm.  II  S.  436  (I  441,  17):  Paragoge  est 
cum  ad  ultimam  simplicis  dictionis  clausulam  aut  littera 
adiungitur  aut  syllaba:  littera,  ut  apud  Plautum  (Cure.  1,  1,  1) 
„quo  ted  hoc  noctis"  pro  te;  syllaba,  ut  potestur  pro  potest. 
Über  dies  auslautende  d  im  alten  Latein  haben  ausser  Ritschi 
und  Corssen  noch  geschrieben  Th.  Bergk,  Auslautendes  d  im 
alten  Latein;  Seelmann,  Aussprache  366;  Zieler,  Beitr.  zur 
Geschichte  des  lat.  Abi.  16;  Stolz  in  I.  v.  Müller,  Handb.  d. 
klass.  Altertumswiss.  II  2,  342;  ders.,  Histor.  Gramm,  der  lat. 
Sprache  I  343. 

Der  Lokat,  Sing,  hat  i  angenommen,  das  mit  dem 
Wortstamm  verbunden  eine  Form  ergab,  die  bald  mit  dem 
Gcnit.  auf  ae  und  i,  bald  mit  dem  Abi.  auf  i  und  e  überein- 
stimmte. 

Der  Nomin.  und  Vok.  Plur.  hat  in  den  Mask.  und  Fem., 
übereinstimmend  mit  der  Griech.  Flexion,  teils  s.  welches  im 
Sanskrit,    im  Osk.  und  im  Umbr.  für  alle  Substantiv a   dieser 


—    n    — 

Genera  gilt,  teils  i,  das  im  Sanskrit  und  im  Zond  nur  in  den 
männlichen  Pronominalstämmen  gebräuchlich  ist.  Die  Neutra 
hal)pn  in  diesen  Kasus  im  Latein.,  wie  im  Zend  und  im  Griech., 
durchgängig  ä. 

Der  Gen  it.  Plur.  geht  teils  auf  um,  teils  auf  rum  aus; 
ersteres  entspricht  der  Bildung  dieses  Kasus  von  Substant.  und 
Adjekt.  im  Sanskrit  auf  am,  im  Griech.  i;uf  wv,  letzteres  der 
Endung  säm,  welche  im  Sanskrit  dem  Genet.  Plur.  der  Pronom. 
der  dritten  Person  eigentümlich  ist.  Das  Umbr.  hat  ebenfalls 
um  oder  om  und  rum,  das  Osk.  um  oder  om  und  zum. 

Die  gewöhnliche  Endung  des  Dat.  und  Ablat.  Plur.  bus, 
erinnert  an  die  Sanskritformen  der  nämlichen  Kasus  auf  bhjas 
und  des  Instrum.  auf  bhis;  in  einigen  Wortklassen  im  Latein, 
ist  jenes  bus  in  s  verkürzt. 

Der  Accus.  Plur.  der  Mask.  und  Fem.  zeigt  überall 
s  mit  vorhergehendem  langen  Vokal,  das  wahrscheinlich  die 
Stelle  des  im  Gothischen  vollständig  erhaltenen  ns  vertritt, 
und  auf  Anhängang  von  s  an  den  Accus.  Sing,  beruht;  die 
Neutra  bewahren  in  diesem  Kasus  das  ä  des  Nomiu.  und 
Vok.  Plur. 

.3.  Die  Bildung  der  einzelnen  Kasus  wird  modifiziert 
nach  den  Ausgängen  der  Wortstämme.  Man  unterscheidet 
darnach  fünf  Deklinationen,  als  deren  Kennzeichen  nach  dem 
Vorgange  von  Prob.  Cathol.  1,  1  bis  5  S.  1439  bis  1441  (IV 
3  bis  4)  die  Endungen  des  Genit.  Sing.,  auf  ae  in  der 
ersten,  auf  i  in  der  zweiten,  auf  is  in  der  dritten, 
auf  US  in  der  vierten,  auf  ei  in  der  fünften,  angesehen 
werden.  Diese  fünf  Deklinationen  legt  auch  Prise,  seiner  aus- 
führlichen Erörterung  des  Gegenstandes  im  siebenten  Buch 
zum  Grunde.  Charis.  1,  10  S.  7  (I  18,  8)  sagt:  Ordines 
omnium  nominum,  qui  quidem  ratione  et  observatione  inveni- 
untur,  numero  sunt  quattuor,  vel  ut  quibusdam  placet,  quinque; 
und  fügt,  nachdem  er  die  vier  ersten  Deklinationen  abgehandelt 
hat,  S.  18  (I  31,  8)  hinzu:  Est  et  alius  ordo  declinationis, 
quem  alii  ad  secundum  ordinem  pertinere  dicunt,  quoniam 
genetivum  in  i  litteram  facit,  alii  tertii  putaverunt,  quoniam 
accusativum  in  em,  item  dativum  et  ablativum  pluralem  in 
bus  facit;  quem  ideo  nuUi  parti  tribuentes  quintae  dechnationis 
dicendum    esse  putavere.     Vergl.  Exe.  ex  Charis.  arte  gramm. 


—      7     — 

S.  96  (I  547,  15).  Derselbe  Exe.  art.  gramm.  S.  83  (I  537,  17) 
betrachtet  auch  den  Genit.  Sing,  als  Kennzeichen  der  Dekli- 
nationen. Ebenso  Diom.  1  S.  278;  279  (I  303,  12),  wo  noch 
gesagt  wird:  Forraae  dechnationum  nominum,  ut  quibusdam 
videtur,  sunt  septem.  Es  wird  nämlich  eine  eigene  Deklination 
mit  dem  Gen.  auf  ii  zwischen  der  zweiten  und  dritten  ein- 
geschaltet, wie  Vergilius  Vergilii,  Ingenium  ingenii,  und  am 
Schluss  werden  die  Neutra  auf  u.  wie  genu,  .  cornu,  zu  einer 
besonderen  Deklination  ausgeschieden,  deren  ganzer  Sing,  dem 
Nomin.  gleichlautend  sein  soll.  Dann  werden  aber  noch  die 
nach  griechischer  Weise  deklinierten  griechischen  Nomina  mit 
dem  Genit.  auf  es,  us  und  os  hinzugefügt,  wie  Thisbe  Thisbes, 
Euterpe  Euterpes,  Phoenice  Phoenices,  Calypso  Calypsus, 
Manto  Mantus,  Pan  Panos;  so  dass  der  ganze  Abschnitt 
schliesst  (I  303,  28):  Ita  omnes  flunt  dechnationum  nominum 
formae  numero  decem.  Vergl.  Jeep,  Lehre  von  den  Rede- 
teilen, S.  160  ff. 

Erste  Deklination. 

4.     Die  erste  Deklination  umfasst  die  AVortstämme  auf  a. 

Der  Nom.  Sing,  endet  auf  a,  und  nimmt  ebenso  wenig 
wie  in  den  Femin.  im  Sanskrit  und  im  Griech.  das  sonst  im 
Nomin.  der  Mask.  und  Fem.  übhche  s  an.  Das  gewöhnhche 
Latein  unterscheidet  sich  aber  von  diesen  beiden  Sprachen 
darin,  dass  das  a  im  Sanskrit  überah  lang,  im  Griech.  teils 
lang  teils  kurz,  im  Latein,  überall  kurz  ist. 

In  der  ältesten  Poesie  ist  jedoch  das  auslautende 
a  oft  lang.  Vorzüghch  in  Saturn.  Versen:  so  in  den  Elog. 
der  Scipionen,  C.  I.  L.  1,  33  und  34:  bonos  famä  virtusque 
gloria  atque  Ingenium;  terra  Publi  prognatum  Pubho  Corneli: 
quoiei  vitä  defecit  non  bonos  honore;  Corssen,  Aussprache 
und  Vokal.  II  449  führt  aus  C.  I.  L.  I  33  noch  mors  p^rfecit, 
tuä  ut  essent  6mnia  brövia  mit  der  Bemerkung  an,  dass  der 
Vers,  den  Fleckcisen  ebenso  misst,  genau  nach  dem  von  den 
Grammatikern  überlieferten  Schema  regelrecht  gebildet  sei  und 
dass  die  in  neuester  Zeit  von  BüchckT  beliebte  Messung: 
Mors  p^rfecit  tua  ut  6ssent  ömnia  br6via  nur  den  Zweck  habe, 
ein  langes  auslautendes  ä  des  Nom.  Plur.  omnia  herzustellen. 
Langes  a  ist  auch  in  Versen  des  Liv.  Andr,  und  des  Naev. 


—     8     — 

bei  Prise.  6,  8,  42  S.  697  (II  232,  2):  sanctä  puer  Saturni 
filiä  rogina,  wo  Baebrens  (Fragm.  poctarura  Roman,  p.  3H, 
Liv,  Andron.  fr.  15)  sanctä  puer  Saturni,  niaximä  regina  liest; 
den  aus  Naev.  citierten  Vers:  prima  incedit  Cereris  Proser- 
pin ä  puer,  über  den  Corssen  a.  a.  0.  11  450  Anm.  spriclit, 
scbreiben  L.  Müller  (bell.  Poenic.  II  1)  prima  incedit  Cereris 
puer  Proserpna  und  Baebrens  (Pragm.  poet.  Roman.  S.  47, 
bell.  Poenic.  II  31)  prima  incedit  Cereris  Proserpna  pouer); 
ferner  in  einem  zweiten  Verse  des  Liv.  (ed.  Baebrens  S.  42,  38) 
bei  Prise.  7,  11,  57  S.  760  (II  335,  2)  at  celer  hastä  volans 
perrumpit  peetora  ferro,  und  in  einem  zweiten  des  Naev.  bei 
Varro  L.  L.  7.  3,  39  atque  prius  pariet  locus tä  Lucam  bovem, 
den  L.  Müller  (bell.  Poenic.  XV  74)  atque  prius  pariet  locusta 
Lucam  bovem  und  Baebrens  (bell.  Poenic.  S.  51  II  62)  atque 
prius  pariet  bovem  lucusta  Lucam  herzustellen  versuebt  haben. 
Aber  auch  in  Jamben:  Plaut.  Asin.  4,  1,  17  (762)  ne  epistulä 
quidem  ulla  sit  in  aedibus;  Epid.  3,  4,  62  (487)  plus  iam  sum 
liberä  quinquennium;  Bacch.  2,  3,  21  (255)  Voleanus  Sol  Lunä 
Dies  dei  quattuor;  Bacch.  4,  8,  52  (893)  Minerva  Latonä 
Spes  Opis  Virtus  Venus:  Poen.  Prol.  85  altera  quiuqueunis 
altera  quadrimula;  Poen.  2,  21  (467)  minä  mihi  argenti  dono 
postillä'  datast;  Poen.  5,  2,  92  (1052)  haec  mihi  hospitalis 
tesserä  cum  illo  fuit.  In  Bacchien:  Cas.  3,  5,  53  (696)  quid 
uxor  meä?  non  adiit  atque  ademit?;  Bacch.  5,  2,  9  (1128)  pol 
hodie  [haec]  altera  iam  bis  detonsa  certost;  True.  2,  5,  8 
(459)  lucri  causa  avarä  probrum  sum  exsecuta.  Und  in 
kretischen  Versen:  Plaut.  Pseud.  5,  1,  32  (1278)  eircumvortor 
cado,  id  fuit  naeniä  ludo;  Trin.  2,  1,  21  (251)  nox  datur, 
ducitur  famihä  tota.  In  einem  Hexameter  der  Grabschrift  des 
Plautus  bei  GeU.  1,  24,  3  Seaena  est  desertä,  dein  Risus, 
Ludus  locusque,  und  in  dem  Hexameter  des  Enn.  (Ann.  56  7) 
bei  Isid.  Orig.  19,  2,  4  multa  foro  ponit,  et  agoeä  longa  re- 
pletur,  ist  die  Lesart  nicht  hinlängbcb  sicher,  und  wenn  die- 
selbe richtig  sein  sollte,  so  kann  die  Länge  des  a  aus  dem 
mutmasshchen  griechischen  Ursprung  des  Wortes  hergeleitet 
werden,  vergl.  unter  18;  und  in  einem  anderen  des  nämlichen 
Dichters  (Ann.  149)  bei  Prob,  zu  Verg.  Ecl.  6,  31  S.  19  Keil, 
et  densis  aquilä  pinnis  obnixa  volabat,  steht  aquila  in  der 
Cäsur,    in  welcher  Stehe  noch  Verg.  Aen.  3,  464  sogar  graviä 


—     9      — 

hat;  andere  Nominative  mit  langem  a  führt  Fleckeisen,  Kritische 
Miscellen  S.  14  aus  Ennius  an,  die  jedoch  von  den  neuesten 
Herausgebern  anders  gelesen  werden.  Schon  bei  Terent.  ist 
das  a  des  Nom.  der  in  Eede  stehenden  Nomina  überall  kurz, 
und  bei  Plaut,  in  der  weit  überwiegenden  Mehrzahl  der  Stellen, 
Die  Aufstellung  von  Bücheier,  Jahrb.  für  Philolog.  18(33,  87 
S.  336  und  Grundriss  der  latein.  Deklinat.  S.  9,  dass  die  weib- 
lichen a- Stamm  bis  zum  Ende  des  sechsten  Jahrhunderts  der 
Stadt  langes  a  hatten,  und  dass  vor  Ennius  die  Verkürzung 
desselben  nicht  nachzuweisen  sei,  ist  bestritten  von  Fleckeisen, 
Krit.  Mise.  S.  IR.  Vergl.  noch  die  von  Corssen,  Ausspr.  und 
Vokal.  II  448  vollständig  aufgeführte  Litteratur  über  diesen 
Gegenstand,  ferner  C.  F.  W.  Müller,  Plaut.  Prosodie  S.  1  folg.; 
Eitschl.  Opusc.  IV  413.  Während  die  Länge  des  a  im  Nomi- 
nativ der  ersten  Deklination  im  alten  Latein  sicher  beglaubigt 
ist,  finden  wir  die  Dehnung  des  a  erst  wieder  beim  Verfall  der 
Sprache,  so  Orestis  Tragoedia  v.  926:  ulciscenda  rea  genetrix, 
wie  die  Hdschr.  haben;  Baehrens  schreibt  nach  L.  Müller 
ulciscenda  reast  genetrix,  vergl.  Bücheler-Windekilde,  Latein. 
Deklinat.  S.  21. 

Dazu  kommen  Griech.  Nomina  auf  e,  äs  und  es. 
Von  einem  rein  Latein.  Worte  dieser  Declin.  auf  as  ist  paricidas 
nacliweisbar,  welches  sich  in  einem  Gesetze  des  Königs  Numa 
bei  Paul.  Festi  unter  parrici  quaestores  S.  221  findet:  si  quis 
hominem  liberum  dolo  sciens  morti  duit,  paricidas  csto,  wie 
im  Münchn.  und  Guelf.  2  gelesen  wird,  im  Guelf.  1  patricidas. 
Ein  anderes  Beispiel  auf  as  ist  hosticapas,  welches  Paulus 
S.  102:  hosticapas  hostium  captor  überliefert  hat,  das  aber 
sonst  nirgends  vorkommt.  In  dem  von  dem  englischen  Mönch 
Osbern  herausgegebenen  Thesaurus  novus  Latinitatis  steht  auf 
S.  2  72,  12  und  S.  277,  25  hosticapa  qui  hostem  capit,  auch 
diese  Form  lässt  sich  nirgends  nachweisen,  vergl.  Bücheler- 
Windekilde  S.  20.  Auch  lesen  wir  Agrippas  C.  I.  L.  3,  14 
Z.  19. 

Der  Vok.  Sing,  der  Nomina  auf  a  und  e  ist  dorn  Nominat. 
gleich;  über  den  Vok.  der  Nomina  auf  as  und  es  vergl.  unter  JB. 

5.  Der  Genit.  Sing,  hatte  nach  dem  Zeugnis  des 
Charis.  Art.  gramm.  1,  10  S.  7  (I  18,  18):  1,  15  S.  83  (I  107, 
19);    1,  17    S.  96  (I  120,  10)  und  Exe.  ex  arte  gramm.  S.  84 


—       10      — 

(I  538,  24),  der  sich  in  der  vorletzten  dieser  Stellen  auf  Plinius 
sermonis  dubii  üb.  VI  bezieht,  und  des  Prise,  n,  1,  6  S.  679 
(II  198,  16)  in  der  alten  Sprache  äs,  wie  im  Sanskrit,  im 
Griech.,  im  Osk.  (eituas)  und  im  Umbr.  (tutas),  in  welchem 
letzteren  jedoch  später  ar  dafür  eintrat.  Prise,  belegt  diese 
Bildung-  aus  Liv.  Andronicus  mit  escas  (fr.  13  ed.  Baehrens: 
atque  escas  habeamus  rusus  mentionem),  Latonas  (fr.  23  B.: 
venit  Mercurius  cumque  eo  filius  Latonas)  und  Monetas  (fr. 
25  B. :  nam  divina  Monetas  filia  docuit),  aus  Naevius  mit 
terras  (bell.  Poenic.  ed.  L.  Müller  v.  67:  Runcus  atque  Purpureus 
lilii  terras)  und  fortunas  (bell.  Poenic.  v.  68:  ei  venit  in 
mentem  hominum  fortunas),  aus  Ennius  mit  vias  (Annal.  ed. 
L.  Müller  v.  485 :  dux  ipse  vias),  und  Charis.  führt  als  Formen 
solcher  Art  aulas,  Maias,  terras,  aquas  an,  ohne  Nach- 
weisung der  Schriftsteller,  welche  sich  derselben  bedient  hätten. 
Nur  in  der  zweiten  der  citierten  Stellen  (I  107,  19)  giebt  er 
aus  Sallustius  in  III  (35):  Castella  custodias  thensaurorum  in 
deditionem  acciperentur.  Bei  Pompei.  Comment.  S.  190  (V  180, 
3)  lesen  wir:  Apud  maiores  nostros  pieraque  nomina  ad  ritum 
Graecum  declinabantur.  Habemus  apud  Sallustium:  Thesauros 
(im  Wolfenb.  thesaurus)  custodias  regias.  Ita  locutus  est.  Et 
qui  erit  intellectus?  Nullus.  Sed  hoc  voluit  dicere:  Tenuit 
Lucullus  thesauros  tT];  custodias  xr^?  regias;  Graecam  decH- 
nationem.  Und  Serv.  zu  Verg.  Aen.  11,  801  sagt  zur  Recht- 
fertigung der  Lesart  nihil  ipsa  neque  auras  nee  sonitus  memor 
folgendes:  Haec  est  antiqua  lectio,  namque  apud  maiores  tra- 
hebatur  interdum  a  Graeco  genetivus  sing.  Hinc  est  et  pater 
familias  et  mater  familias,  quae  duo  tantum  nomina  reman- 
serunt,  nam  nee  huius  auras  dicimus,  nee  huius  custodias 
secundum  Sallustium,  qui  ait  castella  custodias  thesaurorum  pro 
custodiae.  Ita  enim  Asper  intelligit,  licet  alii  custodias  accu- 
sativum  velint.  Weder  Verg.  konnte  auras,  noch  Sahnst, 
custodias  als  Genet.  gebrauchen.  Bei  Verg.  wird  in  beinahe 
allen  unseren  Hdschr.  aurae  gelesen,  und  bei  Sallust.  fassen 
die  neueren  Herausg.  custodias  als  Accus.,  indem  sie  acciperent 
schreiben.  Vergl.  noch  die  Ars  anonyma  Bern,  in  H.  Hagen's 
Anecd.  Helv.  S.  94. 

Voss,    de    anal.    2,    3    fügt  Alcumenas  aus  einem  alten 
Argum.    II    V.    1    zu   Plaut.    Amph.    hinzu;    poinas   für   das 


—    11    — 

12.  Tafelgesetz  gesichert  von  Br6a],  Mem.  d.  1.  S.  d.  1.  5,  229 
nach  Festus  S.  371,  vergl.  Stolz,  Lat.  Formenlehre  in  I.  v. 
Müllers  Handb.  der  klass.  Altertumsw.  II  338. 

Bei  Plaut.  Poen.  Prol.  51,  woraus  er  comoedias  citiert, 
ist  die  richtige  Lesart  comoediai  (im  vet.  und  decurt.  comoe- 
diais  inodiosi,  d.  i.  comoediai,  sin  odiost).  In  dem  ferner  von 
ihm  angeführten  Verse  des  Acc.  (577)  bei  Non.  S.  205,  10 
neque  ulla  interea  finis  curas  datur,  hat  Bothe  curai,  Bücheier 
curarum  geschrieben,  was  auch  Eibbeck  aufnahm;  curas  konnte 
nur  in  der  von  Voss,  angenommeneu  Umstellung  curas  finis 
interea  beibehalten  werden.  Endlich  Prise.  Perieg.  489  ist 
Dianas  nicht  Genit.,  wie  Voss,  meinte,  sondern  Nominat. 

Pandoras  genesin  Plin.  N.  H.  36,  5,  4  (19)  giebt  den 
Ausdruck  des  griechischen  Künstlers  wieder,  und  konnte  auch 
mit  griechischen  Buchstaben  geschrieben  werden.  Ebenso  ist 
die  griechische  Form  beibehalten  in  Aglaias  C.  I.  L.  6,  11 25(5. 

Aber  a  caput  Africas  ist  C.  I.  L.  6,  8984  (caput  Africes 
im  Curiosum  urbis  Eomae  regionum  XIV  in  W.  A.  Beckers 
Handb.  d.  röm.  Altert.  1  S.  712;  kap.  Africaes  C.  I.  L.  5, 
1039  zweimal;  a  caput  Africae  Or.  2685),  und  Terentiae  Niceni 
Terentiae  Primaes  medicas  libertae  (C.  I.  L.  6,  1052.  Paulas 
und  Donatas,  beides  als  Genit.,  Inscr.  de  i'Alg6r.  3944  (C. 
L  L.  8,  9430);  4059  (C.  I.  L.  8,  9273);  ferner  Coira(s)  Eph. 
epigr.  1  S.  8  No.  6;  Cornelias  C.  I.  L.  10,  8071,  38  und 
Quartas  9,  2398. 

In  der  gewöhnlichen  Sprache  hat  sich  der  Genit.  familias 
erhalten  in  pater  familias,  mater  familias,  filius  fa- 
milias, filia  familias.  Diese  Bildung  wird  denn  auch  von 
den  oben  angeführten  Grammatikern   besonders  hervorgehoben. 

So  ist  pater  familias,  patris  familias,  patri  fami- 
lias, patrem  familias,  patre  familias  in  einem  Gesetze 
bei  Cornif.  1,  13,  23  und  Cic.  Invent.  2,  50,  148;  Gate  R  R. 
2,  1;  Cic.  Invent.  2,  21,  62;  de  orat.  1,  29,  132:  1,  34,  159; 
pr.  Qumt.  3,  11  (zwehnai);  17,  55;  Verr.  4,  26,  58;  pr.  Tüll. 
8,  19;  Catil.  4,  6,  12;  pr.  Deiot.  9,  27;  Leg.  2,  19,  48;  2,  20, 
50  und  de  rep.  5,  3,  4  bei  Non.  S.  497,  19;  Cornific.  1,  12,  20; 
Corn.  Ncp.  Att.  4.  3;  13,  1:  Val.  Maxim.  1,  7,  4;  Colum.  1, 
1,  3;  1,  7,  3;  1,  8,  17;  1,  8,  19;  3,  3,  1;  3,  3,  5;  3,  4,  3; 
5,  6,  37;  5,  7,  4;    5,  8,  2;    8,  2,  5;    12,  3,  6;    12,  21,  6;    12, 


—      12      — 

50,  1;  Siiot.  Tibor.  15;  Doiiiit.  10,  vergl.  Thimm,  De  usu  atque 
elocutiono  Suetonii  p.  f.;  Digest.  34,  2,  10;  Apul.  Apol.  22 
p.  35,  10  ed.  Krüger;  Sulp.  Sever.  Vit.  Mart.  17,  5;  Dial.  .'}, 
2,  3;  3,  3,  3;  Sedul.  Carm.  pascli.  2,  17  (p.  221,  7);  Vulg. 
Ruth    2,    2;    Matth.    10,  25;    13,  27;    13,  52:    20,  1;    20,   11; 

21,  33;  24,  43;  Luc.  12,  39;  13,  25;  14,  21;  22,  11,  vergl. 
Heiss,  Beitrag  zur  Grammatik  der  Vulgata  p.  6;  Vulg.  lud. 
6,  11  heisst  ad  loas,  patrem  familiae  Ezri  nicht  Hausvater, 
Hausherr,  sondern  Luther  übersetzt  richtig:  Vater  der  Bsriter; 
mater  familias  mit  seinen  verschiedenen  Kasus  in  einer 
Adoptionsformel  bei  Gell.  5,  19,  9;  Plaut.  Merc.  2,  3,  70  (405); 
2,  3,  80  (415);  Terent.  Ad.  4,  7,  29  (747);  Cic.  Top.  3,  14; 
pr.  Cael.  13,  32;  23,  57:  de  rep.  2,  19,  34;  Cornific.  4,  8,  12: 
Corn.  Nep.  Praef.  6;  Bell.  Hisp.  19,  3;  Val.  Max.  5,  2,  1; 
Plin.  N.  H.  37,  2,  10  (29);  Suet.  Gramm,  ed.  Roth  p.  316,  10 
(=  ed.  Reiffersscheid  p.  280,  4);  Quintil.  5,  10,  62;  Frontin. 
Strateg.  4,  1,  10;  Gell.  18,  6,  4;  18,  6,  5;  18,  6,  7;  18,  6,  9; 
Vulg.  3  Reg.  17,  17;  filius  familias  und  filium  familias 
Cic.  pr.  Cael.  15,  36;  Gaius  Inst.  2  §  106;  4  §  79;  Ulpian. 
Dig.  3,  3,  8;  14,  6,  1;  filia  familias  Gaius  Inst.  3  §  114; 
Ulpian.  Dig.  3,  3,  8. 

Doch  nicht  weniger  gebräuchlich  auch  in  dieser  Ver- 
bindung ist  familiae.  Pater  familiae  mit  seinen  ver- 
schiedenen Kasus  Cic.  pro  Rose.  Amer.  41,  120,  wohl  nur  an  dieser 
Stelle  bei  Cicero;  immer  bei  Caes.  bell.  Gall.  6, 19,  3,  vergl.  Fischer, 
Rektionslehre  bei  Cäsar  II  p.  22;  Liv.  1,  45,  4;  2,  36,  1,  der, 
wie  Hildebrand,  Beiträge  zum  Sprachgebrauch  des  Liv.  und 
M.  Müller  zu  1,  45,  4  feststellen,  nur  familiae  sagt;  Val.  Max. 

4,  4,  7;  7,  3,  l;  8,  13,  1;  Senec.  Contr.  10  Praef.  14;  Senec. 
de  ira  3,  35,  2;  Benef.  4,  27,  4;  4,  39,  2  und  Epist.  47,  12; 
64,  6,  vergl.  Fickert  zu  Senec.  Benef.  2,  21,  1;  Colum.  6,  36, 
3;  8,  11,  1;  9,  1,  3;  11,  1,  22,  und  nach  dem  Sangerm.  (wie 
Brak,  zu  Liv.  34,  2,  1  angiebt)  auch  1,  2,  l;  1,  3,  4;  1,  4,  3; 
1,  4,  8;  1,  7,  6;  1,  8,  16;  3,  20,  5;  3,  21,  4;  7,  11,  2; 
8,  11,  9;  8,  16,  6;  9,  1,  6;  9,  6,  3;  11,  1,  4;  desgleichen 
Petron.  8;  27;  31;  85;  113;  Suet.  Gramm,  ed.  Roth  p.  316,  10 
(=  ed.  Reiffersscheid  p.  280,  4);    Tac.  Germ.  10    und  de  orat. 

22,  vergl.    Sirker,    Taciteische  Formenlehre   S.  5;    Plin.  Epist. 

5,  19,  2;    7,  25,  3;   9,  15,  3;    mater  familiae  Liv.  8,  22,  3; 


—     13     — 

34,  2,  l;  34,  7,  3;  39,  53,  3;  Val.  Max.  6,  1,  8;  8,  1  amb.  2; 
8,  1,  12:  Petron.  67;  filius  familiae  Sen.  Contr.  1,  1,  14; 
filia  familiae  Sen.  Cons.  Helv.  14,  3. 

Prob,    de    nom.    S.  220    (IV  211,  27):    Pater  familias  an 

pater  familiae?     Pater    familias    ab   antiquis  dicebatur 

Secutus  est  et  Messala.  Sed  Sisenna,  scriptor  historiarum, 
primus  mutasse  dicitiir  pater  familiae  dicendo.  Melius 
enim  genetivo  nomen  compositum  respondet,  pater  familiae, 
quam  accusativo,  pater  familias.  Mit  Unrecht  will  Consent. 
S.  2032  (V  350,  7)  familiae  nur  neben  dem  Plur.  zulassen: 
Animadvertendum  est,  quod  sunt  quaedam  composita  nomina, 
quorum  positio  aliter  in  singulari,  aliter  in  plurali  numero 
declinatur,  ut  hie  pater  familias  et  hi  patres  familiae. 

Neben  dem  Plur.  patres,  matres,  filii,  filiae  forderten 
einzelne  den  Genit.  Plur.  familiarum.  Varro  L.  L.  8,  38, 
73:  Plures  patres  familias  dicere  non  debuerunt,  sed  ut  Sisenna 
scribit,  patres  familiarum.  Charis.  1,  15  S.  83  (I  107,  13): 
Emendatius  custodiae,  Maiae  et  familiae  dicimus.  Quod  ne 
celebraretur,  Sisenna  effecit.  Ait  enim,  eum  qui  diceret  pater 
familiae,  etiam  pluraliter  dicere  debere  patres  familiarum 
et  matres  familiarum.  Quod  quoniam  erat  durum,  et  longe 
iucundius  patrum  familias  sonabat,  etiam  pater  familias  ut 
diceretur,  consuetudo  comprobavit.  Et  tamen  ratio  Sisennae 
non  est  valida,  nee  enim  necesse  est  pluralem  numerum  rei 
adiunctae  adhibere.  Nam  familia  est  ut  plebs,  et  posset  pater 
familiae  dici  ut  tribunus  plebis.  Praeterea  praefecti  alae  et 
alarum  dicuntur,  urbis  et  urbium,  nee  tamon  magistri  ludorum 
et  praefecti  aerariorum.  sed  tantummodo  singulariter  magistri 
ludi  et  praefecti  aerari.  Et  ideo  etiam  matres  familiae  Varro 
dixit  de  scaenicis  originibus  primo  et  tertio,  et  Gracchus  patres 
familiae,  non  familiarum.  Derselbe  1,  17  S.  96  (I  120,  8): 
Augustas.  Cur  pridie  Kai.  Augustas  et  non  Augustarum 
dicimus?  Ubi  Plinius  Secundus  eodem  libro  VI  (dubii  sermonis): 
„A  finita  nomina  singulari  nominativo  veteres  casu  genetivo 
as  syllaba  declinabant,  ut  Mala  Maias.  Nam  et  Sisenna 
inquit,  eum  qui  diceret  pater  familiae,  patrum  familiarum 
oportere  dicere.  Ttaque  patrum  familiarum  cum  coiisuetudinis 
taedium  respucrit,  et  pater  familias  dici  perseveratum  est." 
Prise.    6,    1,    6    S.   679    (II    199.    6)     giebt    nach     den    oben 


—      14     — 

erwähnten  Citaten  aus  Liv.  Andr.,  Naev.  und  Enn.  über  die 
Genit.  escas,  Monetas,  Latonas,  Terras,  fortunas  und  vias 
folgendes:  Cicero  in  IV  Verrinarum  (Ace.  2,  54,  1'3(;):  Liberos, 
matres  familias,  bona  fortunasque  omnes.  Dicitur  tarnen  et 
pater  familiae  et  patres  familiae  et  familiarum  et 
familiis.  Marcus  Brutus  de  offlciis:  Itaque  patres  familiae 
domini  sumus.  Sallustius  in  Catilinario  (Cap.  43,  2):  Sed  filii 
familiarum,  quorum  e  nobilitate  maxima  pars  erat,  parentes 
interficerent.  Cicero  in  frumentaria  (Verr.  3,  71),  183):  Itaque 
ex  bis  scribis,  qui  digni  sunt  illo  ordine,  patribus  familiis, 
viris  bonis  atque  honestis,  percontaraini.  Diese  seltsame  Lesart 
statt  der  Vulg.  patribus  familias  ist  in  der  angeführten  Stelle 
des  Cic.  im  Vat.  Palimps.,  Lag.  29  und  Fabric,  und  pr.  Rose. 
Amer.  16,  48  im  Heimst.,  Münchn.  und  in  drei  Oxf.,  aber  von 
den  neuesten  Herausgebern  nicht  geschrieben  worden,  sondern 
mit  Recht  in  familias  geändert.  Überzeugend  weist  Landgraf 
in  der  Note  zu  Cic.  pro  Rose.  Amer.  §  48  S.  226  -  228  nach, 
dass  patribus  famihis  durch  ein  Missverständnis  der  Formen 
patres  familiae,  patrum  familiarum,  patres  familias  hervor- 
gerufen worden  sei,  indem  man  famihae  als  Nomin.  Plur. 
familiarum  als  Genit.  Plur.  und  familias  als  Accus.  Plur. 
(vergl.  die  oben  aus  Prob,  de  nom.  S.  220  (IV  211,  27)  ange- 
führte Stelle)  ansah.  Es  lag  nahe  und  war  ganz  natürlich, 
dass  man  die  Theorie  weiterführte  und  auch  den  Dat.  Plur. 
patribus  familiis  bildete.  Wenn  Serv.  zu  Verg.  Aen.  11,  801 
aber  schreibt:  Multi  volunt  in  numero  plurali  nomen  utrumque 
declinari,  ut  dicamus  hi  patres  familiae,  herum  patrum 
familiarum,  so  folgt  gerade  aus  dem  Verschweigen  des 
Dativs,  dass  er  nur  die  beiden  von  ihm  genannten  Formen 
aus  der  Litteratur  kannte.  Dabei  wollen  wir,  sagt  Landgraf, 
die  Möglichkeit  nicht  leugnen,  dass  in  der  späteren  Zeit 
patribus  familiis  gesagt  worden  sei,  wiewohl  uns  dafür  kein 
Beleg  erhalten  ist.  Die  Produkte  der  verfallenden  Latinität 
sind  zu  reich  an  ähuhchen  Monstruositäten,  als  dass  sie  nicht 
auch  diese  fertig  gebracht  hätten. 

Es  wird  patres  familiarum,  patrum  familiarum, 
patribus  familiarum;  matres  familiarum,  matrum  fami- 
liarum; filii  familiarum,  filios  familiarum,  filiis  famili- 
arum; filiae  familiarum  gelesen:   Cic.  Epist.  Att.  7,  14,  2; 


—      15      — 

Salliist.  Cat.  43,  2;  51,  9,  vergl.  Brünnert,  De  Sallustio  imitatore 
Catonis,  Sisennae  aliorumque  historicoriim  veteriim  p.  24; 
Vitruv.  1,  1,  10  (p.  7,  8);  1,  2,  9  (p.  14,  22);  6,  1,  6  (p.  133, 
28);  6,  8,  1  (p.  145,  8);  6,  10,  4  (p.  150,  15);  10,  1,  2  (p.  242, 
20  und  p.  242,  23);  Colum.  12  Praef.  10;  Tac.  Ann.  1,  26;  3, 
8;  11,  13;  Suet.  Aug.  59;  Calig.  26  und  Vespas.  11;  ülpian. 
Dig.  1,  6,  4;  4,  4,  3  §  4;  14,  6,  2;  14,  6,  9  §  2;  Macrob.  Sat. 

1,  10,   22. 

Patres  familias,  patrum  familias,  patribus  familias 
lesen  wir  bei  Cic.  Verr.  3,  51,  120;  3,  79,  183,  vergl.  das  oben 
Gesagte;  pr.  Eosc.  Amer.  15,  43;  16,  48;  pr.  Place.  29.  71; 
in  Pison.  22,  51;  Colum.  12  Praef.  7;  Plin.  N.  H.  23,  1,  22 
(40);  Macrob.  Sat.  1,  24,  23;  Vulg.  Matth.  10,  25;  Firm.  Mat. 
Math.  3,  14  sect.  8  p.  79,  37;  matres  familias,  matrum 
familias,  matribus  familias  Plaut.  Stich.  1,  2,  41  (98); 
Varro  L.  L.  7,  3,  44;  R.  R.  2,  10,  8  und  bei  Non.  S.  542,  25: 
Cic.  Top.  3,  14;  Verr.  1,  24,  62;  2,  54,  136;  4,  52,  116;  5, 
52,  137;  Catil.  4,  6,  12;  Phil.  2,  41,  105;  Vatin.  bei  Cic.  Epist. 
Fam.  5,  10,  1,  vergl.  J.  H.  Schmalz,  Über  die  Latinität  des 
Vatinius  S.  32;  Corniflc.  4,  8,  12;  Bell.  Alex.  58,  4;  Rutil. 
Lup.  2,  6;  Suet.  Aug.  69;  Arnob.  2,  67;  Macrob.  Sat.  1,  6, 
22;  1,  6,  37  (im  Bamb.  und  Par.  familiae);  1,  11,  38;  Vulg. 
1  Timoth.  5,  14,  und  dafür  familias  matrum  Arnob.  4,  35;  filii 
familias,  filiorum  familias,  filiis  familias,  filios  fami- 
lias, filiarum  familias  Gaius  Inst.  4  §  69;  4  §  75  und  Dig. 
15,  1,  27;  ülpian.  Dig.  2,  1,  7  §  1;  4,  4,  3  §  9;  Paul.  4,  4, 
38  §  1;  Modest.  1,  7,  l;  lustin.  Inst.  4,  8,  7. 

Patres  familiae,  patribus  familiae  ist  ausser  der 
Stelle  des  Gracch.  bei  Charis.  und  der  des  Brutus  bei  Prise, 
auch  Varro  R.  R.  2  Prooera.  3;  3,  3,  5;  Caes.  bell.  civ.  2,  44,  1: 
Liv.  5,  30,  8;  26,  36,  7;  Colum.  1  Praef.  15;  matres  familiae, 
matrum  familiae  ausser  der  von  Charis.  angeführten  Stelle 
des  Varro  Cic.  Phil.  3,  12,  31;  Caes.  bell.  Gell.  1,  50,  4; 
7,  26,  3;  7,  47,  4;  7,  48,  3  und  bell.  civ.  2,  4,  3:  filiae 
familiae  Gaius  Dig.  15,  1,  27. 

In  dem  Ausdruck  intervias  (oder  auch  inter  vias  ge- 
schrieben), der  bei  Plaut.  Aulul.  2,  8,  9  (379);  Poenul.  5,  3,  43 
(1162);    Turpil.  (196)  bei  Non.    S.  538,  8   und  Terent.  Fun.  4, 

2,  1  (629)  vorkommt,  wollen  Bücheier,  Lat.  Deklin.  S.  63  und 


—    it;    — 

Comment.  in  hon.  Momms.  p.  232  sowie  Bergk,  Beiträge  zur 
latein.  Grammatik  S.  Hl  einen  alten  adverbialen  Genitiv  erkennen, 
dagegon  erklärten  sich  Corssen,  Ausspr.  und  Vokal.  I  224; 
769  und  zuletzt  H.  Jordan,  Kritische  Beiträge  zur  Geschichte 
der  latein.  Sprache  S.  271.  Vergl.  auch  alias,  alteras, 
utrasque  bei  Bücheier  a.  a.  0.  S.  t;3. 

6.     Viel    gebräuchlicher    ist   der  Genit.   auf  äi,    welche 
Bildung  sich  im  Osk.  nur  in  einem  Masc.  marai  findet,  und  an 
die  Endung  des  Genit.  der  Masc.  der  ersten  Deklin.  im  griech. 
äo  erinnert.     Gell.  13,    26  (25),    4    citiert   aus  des  P.  Nigidius 
Figulus    conimentarii    grammatici  folgendes:     Si  „huius  amici" 
vel  „huius  magni"  scribas,  unum  i  facito  extremum;    sin    vero 
„hü  magnii",    „hü  amicii"  casu  raultitudinis  recto,    tum  ante  i 
scribendum    erit,    atque    id   ipsum  facies  in  similibus.     Item  si 
„huius  terrai"  scribas,    i  littera  sit  extrema;    si  „huic  terrae", 
per  e  scribendum  est.     Item  „mei"  qui  scribit  in  casu  interro- 
gandi,  velut  cum  dicimus  „mei  studiosus",  per  i  unum  scribat, 
non  per  e;    at    cum  „mi(h)ei",    tum  per  e  et  i  scribendum  est, 
quia  dandi  casus  est.     Quintil.  1,  7,  18  und  19:  Ae  syllabam, 
Guius    secundam    nunc    e    litteram    ponimus,    varie    per  a  et  i 
efferebant,  quidam  semper  ut  Graeci,  quidam  singulariter  tantum, 
cum  in  dativum  vel  genetivum  casum  incidissent,  unde  „pictai 
vestis"  (Aen.  9,  26)  et  „aquai"  (Aen.  7,  464)  Vergüius  aman- 
tissimus  vetustatis  carminibus  inseruit.    In  eisdem  plurali  numero 
e  utebantur,    „hi  Syllae,    Galbae".     Est    in    hac   quoque   parte 
Lucili    praeceptum,    quod    quia    pluribus    explicatur    versibus, 
si  quis  parum  credet,    apud  ipsum  in  nono  requirat.     Prise.  7, 
2,   3   S.    728   (II  284,   17):    Primae    declinationis    genetivus    et 
dativus  in  „ae"  diphthongon  desinit,    et  pares  habent  syllabas 
nominativo,    ut    „hie   poeta   huius    poetae   huic   poetae",    „hie 
Aeneas    huius    Aeneae    huic    Aeneae",    „hie    Anchises    huius 
Anchisae  huic  Anchisae";   nisi  divisio  fiat  in  genetivo  poetica, 
qua  frequenter  veteres  Eomanorum    poetae    utuntur,    „Aeneai" 
et  „Anchisai"  et  „pictai"  et   „aulai"  pro    „Aeneae,    Anchisae, 
pictae,    aulae"    dicentes.     Virgilius   in    III   Aeneidos  (v.  354): 
„Aulai  medio  übabant  pocula  Bacchi".     Idem  in  IX  (v.  26): 
„Dives  equum,  dives  pictai  vestis  et  auri".     Cicero  in  Arato 
(Nat.  Deor.  2,  42,  109):  „Atque  oculos  urget  pedibus  pectusque 
Nepal",  pro  Nepae,  id  est  Scorpü.    In  eodem  (v.  57):  „Serius 


—      17     — 

haec    obitus    terrai    visit    equi    vis".     Lucretius   in  I  (v.  29): 
„Effice    iit    interea    fera    moenera    militiai".     Idem  in  eodem 
(v.    84,    85):     „Aulide     quo     pacto     Triviai     virginis     aram 
Iphianassai   turparunt  sanguine  foede".     Vel.  Long.  S.  2222 
(VIT  57,   20):    Illud    etiam    adnotandum    circa    i    litteram    est, 
quod    ea   quae   nos  per  ae,    antiqui  per  ai  scriptitaverunt,    ut 
luliai    Claudiai.     Sed  et  quidam   in   hac   quoque    scriptione 
voluerunt    esse    differentiam,    ut  pluralis  quidera  numeri  nomi- 
nativus  casus  per  a  et  e  scriberetur,   genetivus  vero  singularis 
per  a  et  i,    hoc   quoque   argumentantes,    quod    diaeresis,    sive 
dialysis  illa  dicetur,    a  nominativo  plurali  non  fit,    sed  ex  sin- 
gulari  obliquo,    cum  dicitur   „aulai  in  medio",    et  dives  equum, 
dives   „pictai  vestis  et  auri".     Item    rei    nostrai,    faciendai, 
magnai.     Sed  nihil  obstat,    quo   minus    hoc   aut  illo  modo  in 
utroque  numero,    scribamus,    cum  multa  alia  quoque  nobis  ex- 
cogitanda  sint,    si  velimus  diversitate  scriptionis  ambiguitatem 
casuum    numerorumque    discernere.      Mar.    Victor.   1    S.    2460 
(VI    14,    1):    Ae    syllabam    quidam   more    Graecorum   per    ai 
scribunt,    ne   illud    quidem  custodientes,   quod  omnes  fere,    qui 
de     orthographia     aliquid     scriptum     reliquerunt,     praecipiunt, 
nomina  feminina  casu  nominativo  a  finita  numero  plurali  in  ae 
exire,  ut  Aeliae,  eadem  per  a  et  i  scripta  numerum  singularem 
ostendere,  ut  huius  Aeliai;  inducti  a  poetis,  qui  „pictai  vestis" 
scripserunt,    et    quod  Graeci   per  t  potissimum    hanc   syllabam 
scribunt  propter  exilitatem  litterae,   r^  autem  propter  naturalem 
productionem    lungere    vocali    alteri    non    possunt.      Iota    vero 
quae    est   brevis    et    eadem    longa,    aptior  ad  hanc  structuram 
Visa   est.      Quam    potestatem    apud    nos    habet   et    e    (in    den 
Hdschr.  i),    quae  est  longa  et  brevis.     Vos  igitur  sine  contro- 
versia    ambiguitatis    et    pluralem    nomiuativum    ?t    singularem 
genetivum  per  ae  scribite;  nam  qui  non  potcst  dinoscere  supra 
scriptarum  vocum  numeros  et  casum,  valde  est  hebes.    Papiriau. 
bei    Cassiod.    de    orthogr.  S.  2290  (VII  158,  10):    Ae    syllaba, 
quam    nunc   in  fine  sermonis  diphthongon  scribimus,    ut    „cogi- 
tationes  magnae",  apud  antiquos  per  a  et  i  scribebatur,  ut  esset 
distantia  genetivorum  a  dativis.    Nam  genetivo  hanc  divisionem 
dabant,    ut   non    esset  disyllabus  similis  dativo   sed  trisyllabus 
inveniretur;    ut  magnai,    Asiai.    aulai,    frugiferai.     Scaur. 
S.  2253  (VII  1(),  7):  Apud  antiquos  i  littera  pro  ea  scribebatur. 

Neue-WuKuer,  Formeulehre.  1,  3.  Aiitl.  2 


—      18      — 

ut  testantur  ij.t-z'x-l'-x-ju.oi,    in   quibus  est   eiusniodi  syllabarum   dr- 
düctio,    ut    ,.i)ictai  vestis"   et   „aulai  in  medio",    pro    pictae    et 
aulac!.      Sed    magis    in    illis    c    novissima    sonat,    et    praeterea 
anti(iui    quoqiic    Graecorura    hanc    syllabara    per    ae    scripsisse 
traduntur.     Derselbe  gedenkt  S.  2250  (VII  24,   10)  der  Erörte- 
rung,   utrum  per  ai  an  per  ae  genetivo  et  dativo  singulari  et 
nominativo  et  vocativo  plurali  eius  modi  nomina  scribenda  sint, 
Senecae    et  Catilinac    et  Perpennae.     Donat.  8,  4,  2  (IV  396, 
18):    Aiatpeat;    est   discissio    syllabae    unius    in    duas    facta,    ut 
„Olli   respondit   rex   Albai    Longai".     Diesen   Vers    schreibt 
Atil.  Fortun.  S.  2691  (VI  284,  20)  dem  Ennius  zu.     Der  vor- 
gebliche   Prob,    de    iilt.    sj^llabis  18,  10    S.   1438  (IV  263,  21): 
Diaeresis    est    sive   diazeuxis,    cum   in  duas  syllabas  una  didu- 
citur,    ut  „dives  pictai  vestis  et  auri".     Quam  declinationom 
Vergilius    quattuor    locis    tantum    posuit  in  Aeneidis:    „Aulai 
medio"  (3,  354);    et   „Atque   aurai  simphcis  ignem"   (6,  747); 
et  „Furit  intus  aquai"  (7,  464);    et    „Dives  pictai  vestis  et 
auri"  (9,  26).    Claud.  Sacerd.  1,  85  (VI  449,  1):  Diaeresis  est, 
cum  duae  vocales  in  syllabam   ductae    singulare    pronuntiatae 
dividuntur,    ut    „aulae    in  medio"    et    „frugiferae",    „aulai    et 
frugiferai".     Fragm.    Bob.    de    nom.    et    pronom.    S.  127  (V 
555,    3):     Legimus     apud    Lucretium    et    Vergilium     „terrai 
frugiferai"  pro  terrae  frugiferae,  et  „aulai  medio"  pro  aulae, 
atque   „aurai  simphcis  ignem"  pro  aurae,    item  „dives  pictai 
vestis"  pro  pictae". 

In  Inschriften  findet  sich  ai  für  ae  in  allen  Zeiten, 
wie  solche  Corssen,  Ausspr.  und  Vokal.  I  677  ff.  verzeichnet, 
so  in  den  ältesten  Zeiten  bis  zu  den  Senatsbeschlusse  über  die 
Bacchanalien:  Aecetiai  Ritschi,  Fict.  Lat.  p.  17;  C.  I.  L.  1, 
43;  Belolai  C.  I.  L.  1,  44;  Duelonai  Ep.  d.  Bacch.  C.  I.  L. 
1,  196,  2;  Gemelai  C.  I.  L.  1,  109;  Lavernai  C.  I.  L.  1, 
47;  Popiai  Bull.  d.  Inst.  Rom.  1866,  p.  244,  n.  9;  Sehiai 
C.  I.  L.  1,  147;  Titoliai  t.  Praen.  Bull.  d.  Inst.  1867,  p.  183; 
Vehiliai  C.  I.  L.  1,  157;  famehai  C.  I.  L.  1,  166;  auf  einer 
Erzplatte  an  der  Ficor.  Cista  steht  Romai  als  Lokativ  (wie 
aus  der  Kaiserzeit  I.  Neap.  2516  Asiai  Syriai  negotiantur, 
und  bei  Liv.  21,  50,  7  im  Put.  qui  Messanai  erant  [Luchs  und 
die  anderen  Herausgeber  Messanae],  in  anderen  Büchern  qui 
Messana  ierant  oder  ierat  geschrieben  ist);    vom  Zeitalter   der 


—     19     — 

Gracchen  bis  zum  Ende  der  Republik  finden  sich:  Appiai  I. 
Neap.  3918;  Eppuleiai  C.  I.  L.  1,  1046;  Feroniai  C.  I.  L. 
],  1291;  Glabriai  C.  I.  L.  1,  1026;  Mamulai  C.  L  L.  1, 
1046;  Murciai  C.  I.  L.  p.  284;  Ofilliai  Rufai  C.  L  L.  1, 
1228;  Serviai  C.  I.  L.  1,  1182:  Scrviliai  C.  L  L.  1,  1088; 
Virriai  C.  I.  L.  1,  602;  familia[i]  C.  I.  L.  1,  1293;  in  der 
metrischen  Inschrift  von  Capua  C.  I.  L.  1,  1202  ist  vitai  es 
in  vitai's  verschmolzen,  wie  Lucr.  3,  624  aniraäi'st,  eine  eigent- 
liche Elision  des  i  in  dieser  Endung  scheint  nicht  zugelassen 
zu  sein;  daher  Phaedriai  ostenderet,  filiai  in  nuptiis,  vitai  nicht 
zu  billigen  sind,  vergl.  Lachmann  zu  Lucr.  3,  374;  zur  Zeit 
des  Augustus  und  der  folgenden  Kaiser:  Calidiai  I.  Neap. 
4501;  Muniai  I.  Neap.  5852;  Nicostratai  I.  Neap.  3836; 
Nipiai  L  Neap.  5302;  Raitiai  Orell.  48«;  Romai  Orell.  488; 
Serviai  L  Neap.  3725;  Tintoriai  L  Neap.  3836;  patriai 
Orell.  650;  provinciai  Orell.  488;  viai  Grut.  739,  4;  in  der 
späteren  Kaiserzeit:  Domitiai,  Honoratai,  Rusticai  Ren.  L 
Algör.  3974;  coiugai  1.  Neap.  6699;  coloniai  Grut.  362,  2 
vom  Jahre  321  nach  Chr.  Geb.,  vergl.  Stolz,  Histor.  Gram- 
matik I  208. 

In  Handschriften  ist  der  Genitiv  auf  ai  öfters  ver- 
dunkelt, vergl.  Corssen,  Aussprache  und  Vokal.  II  719;  ein- 
leuchtend aber  ist  die  Emendation  von  Lamb.  viai  für  via 
Enn.  (Annal.  205)  bei  Cic.  Cato  niai.  6,  16;  die  von  Turneb. 
Medeai  für  Medeae  Enn.  (Fab.  263)  bei  Cic.  Tusc.  3,  26,  63, 
und  die  von  Victor.  Egeriai  für  Egria  oder  Egeria  Enn. 
(Annal.  125)  bei  Varro  L.  L.  3,  42;  sonst  kommt  bei  Enn. 
noch  vor:  Albai  Longai  (Annal.  66)  bei  Atil.  Fortun.  S.  2691 
(VI  284,  20);  silvai  frondosai  (Annal.  192)  bei  Macrob.  6, 
2,  27;  Lunai  portum  (Annal.  483)  bei  Pers.  6,  9:  tcrrai 
frugiferai  (Annal.  605)  bei  Charis.  1  S.  7  (I  19,  1),  vergl. 
Mart.  11,  90,  5:  Attonitusque  legis  terrai  frugiferai  Accius  et 
quidquid  Pacuviusque  vomunt.  Vergl.  L.  Müller,  Quintus 
Ennius,  Einleitung  in  das  Studium  der  röm.  Poesie,  S.   192. 

In  der  Ausgabe  des  Lucilius  von  L.  Müller  sind  18  Fälle 
eines  Genitivs  auf  ae,  welchen  19  Fälle  eines  Genitivs  auf  ai 
entgegenstehen,  und  zwar  begegnet  siebenmal  die  auch  sonst 
bekannte  zweisilbige  Form  äl,  in  zwölf  Fällen  ist  ai  ortho- 
graphische Variante  für  ae,  vergl.  Stowasser,  Archiv  1,  195—203, 


—     20     — 

der  hior  mit  gewohnter  Umsicht  die  einzelnen  Fälle  untersucht 
und  S.  201  zu  folgendem  Resultat  gekommen  ist:  „Für  die 
Annahme  diphthongischer  Aussprache  des  ai  kann  keine  Stelle 
angeführt  werden;  es  findet  sich  also  der  Genitiv  auf  ae  an  21 
(oder  22  mit  dem  von  mir  eingeschobenen  ferae)  Stellen  sicher. 
Dagegen  AI  an  einer  Stelle  (Versende!)  sicher  XXX  66  (Hdss. 
viant:  causam  conmenta  viäi  it  apud  aurificem);  ziemlich 
wahrscheinlich  noch  einmal  am  Versende  IV  37  (Hdss.  bei  Non. 
S.  457,  8  ferat:  concursaret  agros  catulos  fetumque  feräl). 
Geringere  Wahrscheinlichkeit  hat  dagegen  die  Form  ine.  12 
(coramoda  praeterea  p atrial  prima  putare)  im  vierten  Fusse 
(so  häufig  bei  Lucrez)  nicht  an  sich,  sondern  durch  die  Ueber- 
lieferung.  Ein  Fall  ist  nicht  spruchreif.  In  den  Jamben  und 
Trochäen  ist  der  Genitiv  auf  äi  ganz  gemieden."  Der  Voll- 
ständigkeit wegen  mag  auch  M.  Kleinschmit,  De  Lucili  satu- 
rarum  scriptoris  genere  dicendi  Marburg  1882  erwähnt  werden, 
der  auf  S.  27,  28  die  Genitive  auf  ai  behandelt,  dessen  Arbeit 
aber  wegen  der  Kritiklosigkeit  sehr  mit  Vorsicht  zu  ge- 
brauchen ist. 

Charmidai  Plaut.  Trin.  2,  2,  78  (3.t9),  was  schon 
Scaliger  des  Versmasses  wegen  vorschlug,  haben  die  neuesten 
Herausgeber,  der  Ambr.  hat  Charmide  oder  Charmidi;  Epid.  2, 
2,  61  (246)  verlangt  Eitschl  Prol.  Plaut,  p.  86  Periphanai 
statt  des  gewöhnlichen  Periphanae,  mit  der  Bemerkung,  dass 
der  Ambr.  Perifani  hat;  und  die  nämliche  Schreibweise  ist 
Epid.  3,  4,  72  (508)  und  5,  1,  30  (635)  für  die  Vulg.  Periphani 
des  Versmasses  wegen  erforderlich,  was  auch  von  Leo,  Götz 
und  Scholl  geschrieben  ist;  Poen.  5,  2,  85  (1045)  haben  Bothe 
und  Geppert  Antidamai  geschrieben,  der  Ambr.  hat  Antidamati; 
der  vet.,  decurt.  und  Par.  Antidamarchi  oder  Anthidamarchi ; 
der  Nominativ  heisst  Antidamas  v.  1051  und  1058;  der  Genitiv 
Antidamae  v.  1042  und  1047;  Götz  und  Scholl  sclii^ibeu 
Antidama[t]i;  Calliclai  filia  geben  Bothe  und  Eitschl  Trin.  5, 
2,  59  (1183),  im  vet.,  decurt.  und  vat.  steht  Callicli,  was  Götz 
und  Scholl  haben,  andere  Herausgeber  schreiben  nach  Bergk 
(Philolog.  1859  14  S.  185)  Callicletis.  Ausserdem  stehen  bei 
Plautus  noch  folgende  Genitive  auf  ai:  aquai  Poenul.  1,  3, 
24  (432)  und  Mil.  2,  6,  71  (552),  wo  aber  Götz  und  Scholl 
aqua  aeque  sumi  quam  haec  est  atque  ita  hospita  schreiben,  vergl. 


—      21      — 

Lorenz  zu  der  Stelle  p.  269;  audaciai  Amph.  1,  1,  211  ('367); 
comoediai  Casin.  Prol.  30;  Mil.  2,  1,  6  (84);  Poenul.  Prol.  51; 
familiai  Amph.  1,  1,  203  (359);  Merc.  5,  1,  5  (834);  filiai 
Auliil.  2,  4,  16  (295);  2,  8,  2  (372);  3,  6,  4  (540);  4,  10,  67 
(797):    impiidicitiai  Amph.  2,  2,  191  (821);   libellai  Pseud. 

1,  1,  98;  magnai  rei  publica!  gratia  Mil.  2,  1,  25  (103); 
meai  fldei  tuaique  causa  Aulul.  2,  1,  2  (121);  morai  Stich. 
4,  1,  32  (537);    nostrai  Mil.  2,  6,  39  (519);  "sapientiai  Mil. 

2,  2,  81  (236);    silvai  Mil.  4,  4,  18  (1154);    simiai  Merc.  2, 

1,  17  (241);    superbiai   Cistell.  1,  1,  40;    tippulai   Persa  2, 

2,  62  (244),  Götz  und  Scholl  schreiben  tippulae,  vergl.  Brix  zu 
Trin.  359  und  Lorenz  zu  Mil.  84. 

Bentley  hat  die  Form  auf  ai  bei  Terenz  an  5  Stellen 
geschrieben:  Andr.  2,  6,  8  (439)  hospitai;  Heaut.  3,  2,  4  (515) 
Cliniai  und  5,  1,  20  (893)  sponsai;  Phorm.  4,  2,  7  (597)  Phae- 
driai  und  Hec.  Prol.  1,  1  fabulai;  Lachmann  zu  Lucr.  3,  374 
nimmt  Cliniai  an,  aber  Ritschi  Prol.  Plaut,  p.  325  spricht  diese 
Genitive  dem  Terenz  ganz  ab,  und  seitdem  wird  auch  von 
den  Herausgebern  nur  die  Form  auf  ae  gesetzt  und  Heaut.  515 
nach  Brix  adulescentis  statt  Cliniai  geschrieben,  vergl.  Engel- 
brecht, Studia  Terentiana  p.   14. 

Cicero  hat  aquai  in  den  aus  Homer  übersetzten  Versen 
Divin.  2,  30,  63;  zu  den  in  der  oben  mitgeteilten  Stelle  des 
Prise,  angeführten  Beispielen  aus  seinen  Aratea,  Nepai  und 
terrai,  sind  hinzuzufügen:  aquai  Arat.  179;  Divin.  1,  9,  15; 
Nepai  Arat.  216;  278;  324;  418;  aquilai  Arat.  372.  Bei 
Q.  Cicero  de  XII  signis  caelestibus  (Burmann  Anthol.  5,  41; 
Meyer  66;  Riese  642;  Auson.  ed.  Schenkl  p.  16;  Baehrens 
Poet,  minores  p.  315)  v.  10  ist  flamma  Nepai. 

Bei  Lucrez  ist  diese  Form  sehr  häufig.  Er  hat  ausser 
den  in  der  Stelle  des  Prise,  gegebenen  Beispielen  militiai, 
Trivial  und  Iphianassai   noch  Geryonai  5,  28;    amicitiai 

3,  83;  animai  1,  112;  3,  150;  aquai  t,  283;  l,  307;  1,  453 
und  öfters;  caveai  4,  76;  flammai  1,  725;  5,  1097;  formal 
2,  490;  fugai  1,  1047;  4,  711;  guttai  6,  614;  horal  1,  1016; 
iral  3,  303;  lingual  4,  627;  lunai  5,  69;  5,  418;  materiai 
1,  249:  1,  516;  1,  552;  1,  565;  1,  916;  1,  951:  1,  986; 
1,  1017;  1,  1035;  1,  1051;  l,  1105;  2,  1065;  5,  67  u.  a.  m.; 
natural  1,  586;  1,  1108;    2,  302;    notitiai   2,  124:    parmal 


—     22      — 

4,  847;  patriai  1,  41;  pilai  5,  711;  scaenai  4,  79;  4,  980; 
suminai  1,  984;  H,  079;  ta(!dai  (5,  897;  terrai  1,  212; 
1,  251:  2.  locy:  viai  l,  40H;  1,  659;  2,  249;  vitai  1,  4Ut;; 
1,  659;  2,  79;  6,  1153  u.  a.  m.;  von  Adjektiven  gelidai  :3, 
687;  j)iirpureai  2,  52;  nigrai  4,  5.'35,  vergl.  C.  Proll,  De 
formis  antuiuis  Liicrotianis  1859  p.  28ff.;  C.  Stacdler,  De 
sermonc  Lucretiano  1869  p.  6.  Auch  bei  diesem  Dichter  ist 
die  altertümliche  Form  in  den  besten  Hdschr.  öfters  verwischt, 
vergl.  Lachmann  zu   1,  29. 

Das  vollständige  Verzeichnis  der  betreffenden  Stellen  des 
Virgil  ist  bei  dem  vorgeblichen  Probus:  aulai  Aen.  3,  354; 
aurai  Aen.  6,  747;  aquai  Aen.  7,  464  und  pictai  Aen.  9, 
26,  vergl.  Wotke,  Über  alte  Formen  bei  Virgil  (Wien^^r 
Studien  8  1886)  S.  133.  Jedoch  bemerkt  Serv.  zu  Aen.  7, 
464,  wo  die  gleiche  Zusammenstellung  der  Beispiele  aus  Virgil 
gegeben  wird,  dass  Virgil  aquae  vis  geschrieben  habe,  und 
aquai  von  Tucca  und  Varius  herrühre,  wogegen  die  Gl.  des 
ersten  Moret.  dem  Tucca  aquae  vis,  und  dem  Virgil  aquae 
amnis  zuschreibt.  Das  in  dem  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom. 
unter  den  dem  Lucr.  und  Virgil  eigenen  Ausdrücken  angeführte 
terrai  frugiferai  findet  sich  bei  keinem  von  beiden,  andere 
Grammatiker  (vergl,  unter  8)  legen  dasselbe  als  Dat,  dem 
Ennius  bei. 

Den  Genet.  auf  ai  haben  noch  Donat  zu  Terent.  Phorm. 
1,  4,  7  in  horai  für  hora  et;  Porphyr,  zu  Hör.  Epod.  16,  59 
in  materiai  und  pictai;  Prudent.  Apoth.  702  in  aquai. 
Ein  späterer  Dichter  in  Burmann's  Anth.  Latina  5,  71  (Meyer 
1037)  V.  13  schreibt:  aret  tota  soll  species  vi  dura  Nepai; 
zweifelhaft  ist  Auson,  Idyll.  7,  5,  wo  herai  Imperium  eine 
Konjektur  des  Ugoletus  ist,  Scaliger  las  herile,  Schenkl  (p.  126) 
nescit  (tamen)  erae  imperium  und  Peiper  (p.  116j  das  hand- 
schriftliche nescivit  .  .  .  ere  .  .  .  imperium. 

7.  An  die  Stelle  von  ai  ist  in  der  gewöhnlichen 
Sprache  ae  getreten. 

In  Inschr.  kommt  dafür  häufig  aes,  zuweilen  es,  vor. 
C.  I.  L.  1,  1025;  1212;  1242  Aquilhaes,  Pesceniaes  C.  L. 
Laudicaes,  Dianaes;  2,  4975,  60  Staiaes  Ampliataes;  3,  2583; 
5061  Valeriaes,  Sabinaes;    4,  1825;    2233;    2457;    2807;    3123 


—      23      — 

Equitiaes,   lanuariaes,    Cominiaes,   Pinniaes,  Liviaes;  5,  1006; 

1039;     1573;    3387;    4674;    4967;     5492;    5954;    6080;    6545; 

7281;   7852;    8868    8898    luventiaes,  Africaes    zweimal,  .  .  .  . 

ciaes,   Veronaes,   Hostiliaes,    Rüfiaes  Te   .  .  .    aes,   nutriciaes, 

Val(eri)aes,     Eomaniaes     Novelliaes,     Mottiaes    Verecundaes, 

Cosmiaes,  Victorinaes,  Tertiaes,  Castaes  Optataes;  6,  68;  164; 

365;  366;  490;  800;  2214;   2307;   9342   dominaes,  Corneliaes, 

Aquilliaes,  Bassillaes,  Bellonaes,  Latinaes,  Priscillaes,  Primaes, 

Proculaes;    8,  8292;    9347  Sabinaes,    Helenaes;   I.  Xeap.  515; 

683;    2957;    3103;    3181;    4898;    5322;    5453;   6305;    5,    6306, 

3;  6852;  7019;  7038  Octaviaes,  Mm^diaes,  Celerinaes,  Faeniaes 

Secundaes,    luliaes    Veneria(e),    Variaes,     Flaviaes    Proculae, 

Cerviaes  Psyches,  CorneKaes  Chelidonis,   Lepidaes  et  Agrippi- 

naes,    Caediciaes  Priscaes,   Helenaes,  lun(oiii)  Satm^ninaes  (Or. 

1723  lun.  Saturniaes);    Orell.  2445;    2741;   3008;   3356;   3365; 

4231;  4694;  4788;  4886;  4947  Antoniaes,  Galeriae  Cleopatraes, 

Proculaes,     Auctaes,    Valeriaes    Xices,     Sextiaes    Saturninae, 

Terentiae  Primaes,    Numisiaes    et    Septiciaes,    Auctaes,    [Pet]- 

anniaes  Faustinae,  luliaes  Monimes;   Henz.  5318;  5376:  5411; 

5476  Cirtaes,  Antoniaes,  Statiliaes,  Anniaes  Faustinae.    Ferner 

C.  I.  L.   2,    4379   Valentines;    3,    327S;    3606;    4700    f;  4733; 

4896  Aurelies  Valentine(s),    Probes,  Atilies  Firmes,    Cupitines, 

Gl.  Firmes;    5,   2049   Aurelie  Gastes;    5,    6625    Primitives;    5, 

6843  Annies;    6,  142    apretio   Vibies:    6,  585    inductio  Vibies; 

6,  1796,  31  annones;  6,  2142  Terenties  Rufilles;  6,  2208  Con- 

cordies;    6,    2977    presidi    provincies;    I.    Neap.    3849  Valeriae 

Auctes;    Orell.    458    d;     1617;    2867;    2879;    3384    Benignes, 

Faustines,    Probes,    Pettiarum    Procules    et  Severes,    in    prima 

JVIinerbes;    Grut.  715,    1;    747,    5   Victories,   lulies   Veranilles. 

In    den   fasti   Philocali    21.  März   und    13.  Aug.   (C.   I.  L.   1 

S.  338;  348)  Minerves  und  Dianes.     Ähnliche  Beispiele   lassen 

sich    aus     den    Inschriften     noch    leicht    vermehren.      Vergl. 

Adjekt.  19. 

Die  Endung  aes  und  es  findet  sich  auch  im  Genit. 
männlicher  Namen.  C.  I.  L.  1,  1063  Moscaes;  C.  I.  L.  4, 
2655;  2656  Plantaes:  I.  Neap.  3224  Alexaes;  Grell.  631;  2863 
C.  lul.  regis  Rhoemetalcaes  L.,  Midaes  ministra  und  in  olla 
Mdaes  (in  derselben  Inschr.  heisst  Mida  cubiclarius  Illvir): 
Grut.  882,  1  Niciaes  dulcissimi;  C.  I.  L.  6,  2954  Agricoles. 


-      24     — 

Der  Genit.  Prosepnais  über  einer  weiblichen  Gestalt  auf 
einem  Spiegel  des  Pariser  Museums,  C.  I.  L.  1,  57  (vergl.  die 
Add.  S.  554)  kann  schwerlich  für  eine  Latein.  Form  gelten. 
Die  nebenstehenden  Figuren  haben  die  Überschriften  Venös 
und  Diovem;  auch  hat  sich  nach  den  neuesten  Untersuchungen 
herausgestellt,  dass  die  Form  Prosepnais  für  Prosepnai  ver- 
lesen ist,  vergl.  Rhein.  Mus.  48  S.  486. 

8.  Der  Dat.  Sing,  im  Griech.  hat  a,  der  Dat.  und  der 
Lokat.  Sing,  im  Osk.  a,^  im  Lokat.  kommt  auch  ae  vor, 
im  Umbr.  endet  der  Dat.  auf  e,  als  Verschmelzung  von  a  und  i. 
Im  Lat.  Dat.  wurde  früher  wie  im  Genit.  ai  geschrieben, 
an  dessen  Stelle  darauf  ae  trat.  Jenes  ai  wird  von  ver- 
schiedenen Grammatikern  dem  Dat.  als  eigentümliche  Endung 
zugeschrieben,  von  Einzelnen  mit  dem  Zusatz,  dass  es  die 
Diäresis  zulasse.  Charis.  1,  10  S.  7  (I  18,  17):  Dicunt  quidam 
veteres  in  prima  declinatione  solitos  nomina  genetivo  casu  per 
as  proferre,  item  dativo  per  i,  veluti  haec  aula  huius  anlas 
huic  aulai;  etiam  inde  perseverasse  pater  familias,  item  adhuc 
morem  esse  poetis  in  dativo  casu,  ut  aulai  medio  Vergilius. 
terrai  frugiferai  Ennius  in  AnnaHbus.  So  auch  die  Exe.  ex 
Charis.  arte  gramm.  S.  84  (I  538,  22):  Dicunt  quidam  veteres 
in  prima  declinatione  solitos  nomina  genetivo  casu  per  as 
proferre,  item  dativo  per  i,  veluti  haec  aula  huius  aulas  huic 
aulai,  similiter  et  cetera,  haec  terra  huius  terras  huic  terrai, 
aqua  aquas  aquai;  etiam  inde  perseverasse  pater  famihas, 
item  adhuc  esse  morem  poetis  in  dativo  aulai  medio  dicere, 
et  intus  aquai,  frugiferai  Ennius  in  Annalibus.  Prise.  7,  3,  9 
S.  732  (II  291,  17):  Nominativus  et  vocativus  pluralis  primae 
declinationis  similis  est  genetivo  et  dativo  singulari.  Nam  in 
ae  diphthongum  profertur,  ut  hi  et  o  poetae;  sed  in  his  non 
potest  divisio  fieri,  sicut  in  illis.  Mart.  Gap.  3  §  266:  Lucilius 
in  dativo  casu  a  et  e  coniungit,  dicens  huic  Terentiae,  Orbiliae; 
Licinius  (im  Reichen.  Lucinius)  a  et  i.  Et  Lucretius  crebro, 
et  noster  Maro  aulai,  pictai,  vergl.  Stowasser  im  Arch.  I  203. 
Mgid.  Figulus,  dessen  Worte  nach  Gell,  unter  6  mitgeteilt  sind, 
fordert,  wie  Lucil.,  für  den  Dat.  terrae,  und  erkennt  terrai 
allein  als  Genit.  an.  Von  den  übrigen  daselbst  angeführten 
Grammatikern  beschränken  Prise.  7,  2,  3  S.  728  (11  284,  17) 
und  Vel.  Long.  (VII  57,  20)  oder   vielmehr    die    von    ihm    be- 


—     25     — 

zeichneten  quidam  die  Anwendung  der  Diäresis  ai  im  Gegen- 
satz zu  dem  Diphtli.  ae  auf  den  Genit.,  und  Mar.  Victor. 
(VI  14,  1)  stellt  zwar  zuerst  dem  ae  des  Plur.  das  ai  des 
Sing,  gegenüber,  gleich  darauf  aber  bedient  er  sich  der  be- 
stimmteren Angabe  des  Nomin.  Plur.  und  des  Genit.  Sing. 
Jedoch  Quintil.  1,  7,  18  u.  19  schreibt  ai,  ohne  übrigens  der 
Diäresis  ausdrücklich  zu  gedenken,  ohne  Unterscheidung  dem 
Dat.  und  Genit.  zu. 

Die  bei  Charis.  in  der  Ars  gramm.  und  den  Exe.  und  bei 
Mart.  Cap.  für  die  Diäresis  im  Dat.  beigebrachten  Belege  aulai, 
aquai  und  pictai  sind  als  Beispiele  dieser  Form  des  Genit.  bei 
Virg.  schon  unter  6  vorgeführt;  und  terrai  frugiferai,  welches 
nach  Charis.  (in  den  Exe.  ist  frugiferai  ohne  Subst.)  bei  Enn. 
als  Dat.  gestanden  haben  soll,  wird  in  dem  Fragm.  Bob.  de 
nom.  et  pronom.  (vergl.  unter  6)  aus  Lucr.  oder  Virg.  als 
Genit.  gegeben,  in  Beziehung  auf  den  Namen  des  Dichters 
allerdings  irrtümlich.  Mart.  11,  90,  5,  welcher  den  Archaismus 
terrai  frugiferai  und  die  Liebhaberei  für  dergleichen  verspottet, 
deutet  weder  den  Dichter,  dem  dieses  Wort  angehört,  noch 
den  dadurch  ausgedrückten  Kasus  an.  Bei  Lucr.  1,  45  o,  454 
wurde  früher  gelesen:  Pondus  uti  saxis,  calor  ignibu',  liquor 
aquai,  tactus  corporibus  cunctis,  intactus  inani;  aber  die  Hdschr. 
geben  ignis,  nicht  ignibu',  und  v.  454  ist  untergeschoben,  daher 
mit  Wakef.  und  Lachmann  saxi  est  oder  saxist  geschrieben 
werden  muss.  So  ist  aquai  hier  wie  überall  Genit.,  und  es 
fehlt  gänzlich  an  zuverlässigen  Beispielen  für  die  Diäresis  des 
ai  im  Dat.  Die  Schreibung  ai  sollte  wenigstens  in  späteren 
Zeiten  im  Dat.  wie  im  Genit.  in  der  Prosa  (vergl.  unter  6) 
sicher  keinen  anderen  Laut  als  den  von  ae  bezeichnen. 

Sie  findet  sich  im  Dat.  C.  L  L.  1,  166;  1,  191;  1,  498; 
1,  813;  1,  1026;  1,  1093;  1,  1176;  1,  1246:  1,  1302;  1,  1311: 
1,  1462;  1,  1501  d  (S.  555)-  Fameliai;  Menervai;  Concordiai; 
Loucinai;  Titiniai  Nobili  uxsori;  Turanniai  M.  L.  Helenai: 
Munniai;  coloniai;  Vergiliai  M.  L.  Hilarai;  C.  Clipeai  M.  F. 
Harai;  Menervai;  Antulai;  Elog.  dar.  vir.  24  (C.  L  L.  1 
S.  285)  curai  sibi  habuit;  C.  I.  L.  2,  3468  Furiai  Secundai; 
5,  645;  5,  964;  5,  1293;  5,  1460;  5,  1884;  5,  1918;  5,  1990: 
5,  1992;  5,  2006;  5,  2011;  5,  2015;  5,  2015;  5,  2018;  5, 
2123;    5,  2173;    5,  2199;    5,  2240:    5,  2244;    5,  2285:    5,  2408; 


—    2(;    — 

5,   2515;    5,    -2018;    5,    2704;    5,    270n;    5,    2911;    5,    3023;    5, 
3001;    5,  3071;    5,  3103;    5,   3274;    5,   3346;    5,  3354;  5,  3361; 
5,   3404;    5,   3409;    5,   3418;    5,   3422;    5,    3435;    5,    3461;    5, 
3505;   5,  3531;   5,  3548;   5,  3552;   5,  3553;    5,  3561;  5,  3562; 
5,   3570;    5,    3581;    5,    3600;    5,   3601;    5,    3623;    5,    3637;    5, 
3646;   5,  3649;   5,  3661;   5,  3670;   5,  3673;    5,  3692;  5,  3698; 
5,    3699;    5,    3700;    5,    3701;    5,    3707;    5,    3719;    5,    3720;    5, 
3721;   5,  3728;   5,  3737;    5,  3741;   5,  3749;   5,  3755;   5,  3767; 
5,  3771;    5,  3775;    5,  3802;    5,  4040    Volumniai  Gratai  uxori; 
Donatai:  Seiai  Aletiai  matri  und  Mariai  Primae  sorori;  Viimsiai 
Coriiiüai;  Opponiai  Tcrtiai;  Cinciai  uxori  und  Cilae  concubinai; 
Minai;    Catiae    Maxumai    matri;    (P)opil]iae    Paetillae    filiai; 
Cassiai;    Pisentiai    matri    und    Seiai    sorori;    Socelliai    Pilinnai 
matri;  Petale  libertai;  Appellai;  Ariae  Serenai;  Pontiai  Quinctai; 
luliai  Tertullai  contubernali;  Tulliai  .  .  .  nai  uxori;  Calventiai 
Primigeniae  uxori;  Graniai  Aphrodisiai  uxori;  Petroniai  Tanniai 
matri   und  Terentiai    Secundai   uxori;    Calventiai  Rufai;    T(e)- 
rentiai;     Caetroniai   Primai;     Gallai;     Festai;    Vossiniai    und 
Caeciliai;    Fortunai;    Minervai;    lapudiai;    Baibiai    Proculae; 
Colonai    Maximae    matri;    Numisiai    uxori;    Octaviai    Coeliae 
matri;    .  .  .    ai  Primai;    Paullai    uxori    und    .  .    riai   Berullai; 
Hostiliai  Irene    und  Hostiliai  Chrysidi;    Sentiai  Elidi    medicai; 
Antistiai  Quintai  uxori  et  Castruciai;  .  .    viai  Priscai  uxori  et 
Calidiai  Tyche  contubernali;  Apolloniai  uxori:  Cassiai;    Castri- 
ciai    Posillai;    Calidiai    matri;    Clodiai    Amphale    und    Clodiai 
Liberali;    Caeliai  Maximai   matri   und  Cluttiai    Tertiai    sorori; 
(V)aleriai  .  .  .  a  .  .  liai;  Cluienae  Severai  matri  und  Domitiae 
Marcellai  sorori;  Maximai;  (P)etroniai  Gratai  uxori;  Herenniai 
Primai;   luliai;    luniai   Tertiai    sorori;    Verai  und  Sentiai;  .  . 
diai;    Minuciai;  .  .  elliai  Secundai  und  Blandai;    P(l)otiai;    Po- 
bliciai     Atticai;    ...    iai    und  .  .  .    ciai;    Remmiai  Octaviai; 

Gaviai;    Hedistae    Quintiai;    Romaniai   Mo ai;    Aeliai 

Myrsine;  Eufriai  Bxoratai;  luliai  Priscai;  Yaleriai;  Serviliae 
Proculai;  Cassiai  Maximai;  Domitiai  Secundai;  Tenatiai 
Maximai;  Gaviai  Primai;  Valeriai  Aprili;  Valeriai  Priscai  und 
Valeriailsmyrine;  Quinctiai;  I.  Neap.  1406;  1590;  1603:  1661; 
1973;  3715;  3740;  3836;  3864;  4429;  4501;  4535;  4701; 
7125  Imp.  Caesari  Augusto  et  coloniai  Beneventanai:  Clodiai 
Glycerai;  Didiai  matri;  Sextiliai  Clirestai;  Agrippai;  Egnatiai; 


—      27      — 

Flaviai  Philuminai  iixori;  Tintoriai  Nicostratai;  Vitelliai  Statiai: 
Uttediai  Quartai;  Calidiai  Aiigini;  Muniai;  Carniai  Quartal; 
Honoratae  mammulai;  Orell.  650  Antoniai  Augustai  und  luliai 
Aug.Agiippinai;  Henz.  5369  a.  6;~5387;  5710  Liviai;  Agrippinai; 
Dianai  Rotonai. 

9.  Auch  auf  e  endet  der  Dat.  zuweilen  In  den  ältesten 
Latein.  Inschr.,  wie  im  Umbr.  So  C.  I.  L.  1,  64;  1,  168; 
1,  183;  1.  810;  1,  1345;  l,  1432  Fortune;  Diane;  Aactorie; 
Remureine;  Taniae:  Detrone;  Amande;  räthselhaft  und  schwer- 
lich Lateinisch  sind  die  Formen  Vesune  Erinie  et  Erine  1,  182 
und  Ahelese  und  Plenese  1,  1313.  Vergl.  Corssen,  Aussprache 
und  Vokalismus,  I  688.  In  anderen  weniger  alten  oder  ent- 
schieden jungen  Inschr.,  wie  Orell.  4358;  4535;  4620;  4622, 
haben  Hereunio  Agricole;  Severe  coniugi  sue  carissime;  uxori 
sanctissimae  et  dulcissime;  coniugi  dulcissimae  et  sibi  aman- 
tissime,  den  auch  in  Handschr.  sehr  gewöhnlichen  Schreib- 
fehler. Vergl.  Freund  zu  Cic.  f.  Milo  S.  29  bis  31,  Majo  zu  Cic. 
in  P.  Clod.  et  Cur.  argum.  S.  330. 

Noch  auffallender  ist  der  ebenfalls  in  den  ältesten  Inschr. 
vorkommende  Dat.  auf  a,  indem  der  lange  Vokal,  wie  im 
Griechischen,  i  aufgesogen  hat.  C.  I.  L.  1,  169;  1,  171;  1, 
175;  1,  177;  1,80;  1,  189;  1,  1133;  1,  1200;  1,  1201;  1,  1475 
Feronia;  Loucina;  Marcia;  matre  Matuta  dono  dedro;  Nomelia; 
lunonei  Loucina;  Fortuna;  lunone  Loucina  Tuscolana  sacra; 
.  .  le  .  .  .  olana  sacra;  Venerei  Erucina.  Sittl  (Lokale  Ver- 
schiedenheit der  lateinischen  Sprache  S.  2)  hat  nachgewiesen, 
dass  man  solche  Dative  auf  a  sowohl  im  Norden  als  im  Süden 
Italiens  findet,  während  sie,  Präneste  ausgenommen,  das  in 
Sprache  und  Kultur  immer  eine  Sonderstellung  einnahm,  in 
Latium  gänzHch  fehlen.  Diese  Dative  scheinen  von  Nord- 
umbrien  (Pisaurum)  ausgegangen  und  zunächst  in  die  benach- 
barten Länder  eingedrungen  zu  sein,  worauf  sie  später  auch 
nach  Süditalien  kamen,  während  sie  im  Norden  allmählich 
verschwand(>n.  Interessant  ist,  wie  Sittl  noch  bemerkt,  dass 
in  der  Kaisorzeit  die  lateinisch  sprechenden  Britannier  die- 
selben Formen  gebrauchten,  vgl.  Nemetona  C.  L  L.  VII  36 
und  sacratissima  0.  L  L.  VII  46.  Vergl.  Mommsen,  Unterital. 
Dial.  S.  365;  Ritschi,  Rhein.  Mus.  1861,  16  S.  603  (Opusc. 
IV  481);    Corssen,    Aussprache    und  Vokalismus,    I  688;   765; 


—      28     — 

II  <;h7;  Stolz,  Ltitpinisclic  Foriiionlcliro  (in  I.  v.  ■\lullers  Altor- 
tiiinswisscnschaft  Jl)  S.  ;540.  Die  Insclir.  1.  lt)4,  in  wolcher  am 
Aiilan;^'-o  .  .  .  cia  I^acia  Minorva  ansclioinond  als  Dat.  stellt, 
ist  als  nicht  Latoiii.  anerkannt. 

10.  Die  Kndung  des  Accus.  Sing,  ist  im  Sanscrit, 
im  Osk.,  Umbr.  und  Latein,  am,  im  Griech.  a,. 

Im  Latein,  ist  dieses  am  in  den  ältesten  Inschr. 
öfters  in  a  verstümmelt.  Vergl.  unter  2.  So  ist  in  den 
Elog.  der  Scipionen  C.  L  L.  1,  30;  1,  34  Taurasia  Cisauna 
cepit  sowie  1,  32  cepit  Corsica  Aleriaque  urbe  und  magna  sapientia 
multasque  virtutes  posidet  geschrieben;  in  der  lex  repet.  C.  I. 
L.  1,  198  Z.  42  sententia  ita  pronontiato;  in  der  lex  agr.  da- 
selbst 1,  200  Z.  5  extra  urbem  Eoma,  und  Z.  10  sententia 
deicito;  in  der  lex  lul.  municip.  1,  206  Z.  26  in  urbem  Eoma; 
in  der  lex  Puteol.  par.  fac.  1,  577  Col.  2  Z.  22  nive  angolaria 
altiorem  facito;  in  einer  Verwünschungsformel  1,  818  item  M. 
Hedium  Amphionem,  item  C.  Popillium  Apollonium,  item 
Vennonia  Hermiona,  item  Sergia  Glycinna:  desgleichen  C.  L 
L.  1,  1280  scaina.  fac.  coir.  und  1,  1291  in  via  poplicara 
Campanam.  So  ist  auch  Inscr.  de  Lyon  6,  10  S.  186  ad 
Humen  Macra;  I.  Neap.  3.528  ad  flnem  ultimaque  hora  und 
4076  intra  maceria.  Die  gleiche  Verstümmelung  ist  im  Umbr. 
häufig. 

Der  Abi.  Sing,  hat  von  seiner  ursprünglichen  Endung  äd, 
welche  das  alte  Latein,  mit  dem  Osk.  gemein  hat,  wie  in 
praidad,  Hinnad,  sententiad  (unter  2),  frühzeitig  das  d  ab- 
geworfen, und  geht  also  auf  ä  aus. 

11.  In  den  mittelitalischen  Sprachen  tritt  die  ursprüng- 
liche Endung  des  Nominat.  Flur,  as  an  die  auf  ä  auslautenden 
Stämme  und  verschmilzt  dann  zu  as,  so  im  Umbr.  urtas,  im 
Osk.  seriftas,  im  Sabell.  asignas,  vergl.  Corssen,  Aussprache 
und  Vokalismus  I  754;  Mommsen,  Unterital.  Dial.  S.  228  unter 
Beistimmung  von  Bergk,  Zeitschr.  f.  d.  Altert.  W.  1851  No.  3. 
Im  Lateinischen  hat  sich  von  dieser  Bildungsweise  keine 
sichere  Spur  erhalten,  doch  wollten  die  gleiche  Form  dieses 
Kasus  Henzen,  Ehein.  Mus.  1846,  5  S.  7  7  und  Bergk  a.  a.  0. 
für  das  ältere  Latein  erkennen  in  dem  Verse  des  Fompon. 
(141)  bei  Non.  S.  500,  26:  Quot  laetitias  insperatas  modo 
mi  inrepsere  in  sinum.    Nonius  giebt  allerdings  den  Vers  als  ein 


—      29      — 

Beispiel  des  accusativus  pro  nominativo;  da  es  aber  möglich  ist, 
dass  laetitias  insperatas  mit  einem  vorausgegangenen  Verbuni 
konstruiert  war,  so  haben  wir  daran  keinen  zuverlässigen  Be- 
weis für  ein  Nomin.  Plur.  auf  as.  Vergl.  besonders  Ribbeck, 
Comicorum  Roman,  fragmenta  II  246,  der  in  der  kritischen 
Note  zu  Pompon.  (141)  alle  hierauf  bezüglichen  Erklärungen 
anführt,  ferner  Ritschi,  de  milliar.  Popill.  deque  epigr.  Sor. 
S.  20  (Opusc.  IV  139);  Aurelias  C.  L  L.  3,  4315;  collegas  C 
I.  L.  6,  8398  und  fiüas  Inscr.  de  Alg6r.  863  stehen  zwar  an 
der  Stelle  von  Nomin.  Plur.,  aber  gewiss  nur  durch  Versehen. 

Eine  eigentümUche  Nominativbildung,  die  sich  schwer 
erklären  lässt  und  als  eine  Missbildung  angesehen  werden  muss, 
ist  sportulaes  C.  I.  L.  8,  9092  Z.  10;  Octaviaes  C.  I.  L. 
9,  156  und  Acestiaes  9,  959. 

Unsicher  ist  die  Erklärung  des  Nomin.  Plur.  matrona 
auf  zwei  Inschriften  von  Pisaurum:  matrona  dono  dedrot  C.  I. 
L.  I  173  und  dono  dedro  matrona  C.  I.  L.  I  177,  da  matrona 
aus  matronas  (vergl.  Bücheier,  Lateinische  Deklination  S.  36; 
Brugmann,  Zeitschr.  für  vergleichende  Sprachforschung  1883, 
27  S.  200  und  Grundriss  der  vergleichenden  Grammatik  II 
S.  662)  oder  aus  matronai  verkürzt  sein  kann  (vergl.  Corssen, 
Aussprache  und  Vokalismus  I  754  Anm.). 

Sehr  selten  ist  der  Nomin.  Plur.  auf  e,  als  einziger  Beleg 
hierfür  wird  muste  ([xj;TaO  in  den  samothrakischen  Inschriften 
C.  I.  L.  I  578  und  579  angeführt. 

Die  Endung  des  Nomin.  und  Voc.  Plur.  ist  gewöhnlich 
ae,  welches  dem  Griech.  at  entspricht.  Die  Schreibung  ai 
wird  in  diesen  Kasus  verworfen;  vergl.  die  Stellen  des  Quintil, 
Vel.  Long,  und  Mar.  Victor  unter  6,  und  die  ebendaselbst  er- 
wähnte Stelle  des  Scaur.  S.  2259  (VII  24,  10).  Wir  lesen 
jedoch  in  dem  Denkmal  de  bacchan.  C.  I.  L.  1,  196  Z.  29 
tabelai  datai  eriint,  und  in  dem  Gesetzfragment  C.  I.  L.  1, 
207,  Z.  6  litcraive  testium,  und  auch  in  der  Säuleninschrift 
Tampiai  Diovei  0.  I.  L.  1,  1435  (5,  2799)  scheint  Tampiai 
Nomin.  zu  sein.  Vergl.  C.  I.  L.  5  S.  1073  und  1095.  So 
auch  I.  Neap.  2460  Lucceiai  Cn.  F.  Polla  et  Tertulla. 

12.  Der  Genit.  Plur.  geht  im  Latein,  und  Umbr.  auf 
ärum  aus,  wie  im  Osk.  auf  azum,  im  Griech.  auf  awv,  im 
Sanskrit    im  Fem.    des  Pronom.  der  dritten  Person    auf  äsfini. 


—     30     — 

Mclii'frc  Xoinina  gestatten  daneben,  teils  in  der  gewüliii- 
liclien,  teils  in  der  dichterischen  Sprache,  eine  verkürzte 
Form  auf  um.  Über  die  Quantität  dieser  Endung  um  sind 
die  Ansichten  verscliieden.  Nach  A.  Marx  (Hülfsbüchlein  für 
die  Aussprache  der  lateinischen  Vokale  in  positionslangen  Silben. 
S.  2)  ist  der  Vokal  höchst  wahrscheinlich  lang,  „deiui  erstens 
niusste  das  in  der  1.  und  2.  Deklination  durch  Kontraktion 
enstandcne  um  neben  ärum  und  örum  später  als  solches  im 
Bewusstsein  bleiben,  zweitens  wären  sonst  in  der  2.  Deklination 
der  Acc.  Singul.  und  Gen.  Plur.  gar  nicht  zu  unterscheiden 
gewesen.  Eine  erwünschte  Bestätigung  giebt  duümviratum 
C.  I.  L.  X  1081".  Die  hier  angeführten  Gründe  sind  nicht 
überzeugend,  besonders  der,  dass  der  Acc.  Singul.  und  Gen. 
Plur.  nicht  zu  unterscheiden  gewesen  wären;  mit  Recht  nennt 
Deccke  (Erläuterungen  zur  lateinischen  Grammatik,  S.  32)  die 
altübliche  Aussprache  des  Gen.  Plur,  um  zum  Unterschiede 
vom  Acc.  Singul.  um  eine  unbegründete  Erfindung  der  (iram- 
matikcr.  Auch  duümviratum  kann  allein  nicht  viel  beweisen, 
da  sehr  oft  iuschriftliche  Längenbezeichnungen  in  direktem 
Widerspruche  mit  der  richtigen  Aussprache  stehen,  besonders 
kommen  sehr  häufig  Versehen  bei  dem  Apex  vor.  Was  die 
Kontraktion  betrifft,  so  mag  zugegeben  werden,  dass  der  Vokal 
ursprünglich  lang  gewesen  ist,  aber  sicher  ist,  dass  auch  ur- 
sprünglich lange  Vokale  vor  dem  auslautenden  m  verkürzt 
sind,  so  sagt  Prise.  7,  19,  94  S.  781  (II  366,  21)  ganz  be- 
stimmt bei  der  5.  Deklination:  Accusativus  a  nominativo  fit 
mutata  s  in  m  et  necessario  correpta  e.  Numquam  enim 
ante  m  terminalem  longa  invenitur  vocalis,  ut  „hunc 
meridiem",  „hancrem".  Vergl.  Tegge,  Philolog.  Rundschau  1883, 
S.   1334  und   1335. 

Prise.  7,  3,  9  S.  732  (II  291,  21):  Genetivus  plu- 
ralis  primae  declinationis  fit  addita  ablativo  singulari  „rum" 
syllaba,  ut  „ab  hoc  poeta  horum  poetarum",  „ab  hac 
Musa  harum  Musarum".  Producitur  enim  a  tarn  in  ablativo 
singulari  quam  in  genetivo  plurali.  Et  notamdum,  quod  onmes 
casus  tarn  singularis  quam  pluralis  numeri  pares  habent 
numero  syllabas  in  hac  declinatione,  excepto  genetivo  plurali; 
bic  enim  abundat  una  syllaba.  Est  autem  quando  hunc  quo- 
que    per    concisionem  proferunt,    et    maxime    in    compositis    et 


—    :n    — 

patronymicis.  Ut  „Graiugenum"  pro  „Graiugenarum".  Vir- 
gilius  in  III  (Aen.  3,  550):  G-raiugenumque  domos  suspectaque 
linquimus  arva.  In  eodem  (v.  221):  Caprigeniimque  pecus 
nullo  ciistode  per  herbam,  pro  „caprigenarum".  Idem  in  VIII 
(v.  127):  Optiime  Graiugenum,  cui  me  Fortuna  precari.  In 
eodem  (v.  698):  Omnigcnumque  deura  monstra  et  latrator 
Anubis.  Sic  „caelicolum"  pro  „caelicolarum",  et  „trinundinum" 
pro  „trinundinarum".  Cicero  pro  Cornelio  I:  Expromulgatione 
trinundinum  dies  ad  ferendum  potestasque  venisset.  „Am- 
phorum"  pro  „amphorarum".  „Aeneadum"  quoque  pro  „Aenea- 
darum"  Lucretius  in  primo  versu:  Aeneadum  genetrix, 
hominum  divumque  voluptas.  Similiter  „Dardanidum"  pro 
„Dardanidarum"  Virgilius  in  II  (v.  241):  0  patria,  o  divura 
domus  Ilium  et  inclyta  bello  moenia  Dardanidum.  Idem  in  XI 
(v.  296):  Variusque  per  ora  concurrit  Ausonidum  turbata 
fremor.  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  4  S.  128  (V  556,  17): 
Prima  declinatio  et  secunda  genetivum  pluralem  faciunt  addita 
„rum"  syllaha  ablativo  casui  singulari,  ut  „ab  hoc  poeta  horum 
poetarum",  „ab  hoc  docto  horum  doctorum".  Hie  tarnen  ali- 
quotiens  ornatus  gratia  vel  metri  necessitate  vel  consuetudine 
vetustatis  per  a'JYxoz/jv  pronuntiatur.  In  prima  quidem  decli- 
natione  in  his  quae  composita  sunt,  ut  „caelicolarum"  „caeli- 
colum". „omnigenarum"  „omnigenum".  Vergilius  (Aen.  3,20): 
Superoque  nitentem  caelicolum  regi  mactabam  in  litore 
taurum.  Idem  (8, 698):  Omnigcnumque  deum  monstra  et  latrator 
Anubis.  Amphorae  etiam  non  „amphorarum",  sed  „amphorum"; 
ita  enim  semper  esse  dicendum,  iam  inde  antiquitus  obtinuit. 
In  secunda  vero  declinatione  tantum  cum  sint  generis  masculini, 
ut  „viorum"  „virum":  Arma  virum  tabulaeque  (Verg.  Aen. 
1,  119),  „modiorum"  „medium",  sicut  Tullius  ubique,  „sester- 
tiorum"  „sestertium".  Nam  neque  feminini  genoris  neque  neutri 
nomina  placuit  hoc  modo  enuntiari  per  geneti\um  pluralem,  ac 
maxime  neutra,  ne  et  hie  fieret  a^jv^fATTTwat?  nominativi  singularis, 
et  essent  iam  non  triptota,  sed  tctraptota,  ut  puta  pro  „templorum" 
„templum",  quod  est  nominativi  et  accusativi  et  vocativi. 

Die  Nomina  auf  cola  und  gena  sind  die  einzigen 
rein  lateinischen  der  ersten  Declination,  deren  Genitiv 
Pluralis  auf  um  ausgehen  kann,  vergl.  Corssen,  Aussprache 
und  Vokalismus,  I  S.  589.    So  haben  caelicolum  ausser  Virg. 


—     82      — 

a.  a.  0.  noch  Enn.  (324)  bei  Prise.  17,  22,  166  S.  llO.i 
(III  192,  15);  Catull.  68,  138;  Lucan.  6,  444;  Val.  Fl.  2,  83; 
Sil.  2,  482;  8,  535;  8,  418;  16,  258;  16,  289;  17,  3;  17,  36; 
17,  130;  17,  552;  Claud.  Cons.  Stilich.  2,  9;  Auson.  Eclog. 
de  lustr.  agonitus  (ed.  Peiper  p.  103)  v.  2;  Technop.  de  dis 
(ed.  Peiper  p.  161)  V.  1;  Avien.  Arat.  886;  Mart.  Capell.  2,  215; 
Ennod.  Pancgyr.  regi  Theodor,  ed.  Hartel  p.  273,  14;  vita 
Antoni  p.  386,  9;  Dictio  22  p.  495,  15  und  Dictio  25  p.  501,  1; 
Coripp.  loh.  1,  454;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  21  (Baehrens  IV 
211)  V.  145;  ed.  Eiese  486  (Baehrens  V  79)  de  ponderibus  et 
mensuris  v.  129;  Orell.  855  v.  14,  dagegen  luven.  13,  42 
caelicolarura.  Lucr.  4,  586  hat  agricolum,  aber  2,  1161; 
6,  1260  agricolarum;  Calpurn.  8,  52  (oder  Nemes.  Ecl.  1,52) 
ruricolum.  Graiugenum  ist  ausser  Verg.  a.  a.  0.  noch 
Val.  Fl.  2,  557;  Stat.  Achill.  1,  36;  Coripp.  lust.  4,  218;  Ter. 
Maur.  121;  Orestis  Trag.  970;  Troiugenum  Catull.  64,  355; 
Terrigenum  Val.  Fl.  2,  18;  Claud.  Eapt.  Tros.  3,  351;  in- 
digenum  Prudent.  adv.  Symm.  2,  501;  caprigenum  trita 
ungulis  Acc.  (544)  bei  Macrob.  Sat.  6,  5,  14  und  nubigenum 
Sidon.  Carm.  5,  237.  Von  den  übrigen  oben  citierten  Stellen 
hat  Aen.  3,  221  caprigenum  als  Epitheton  zu  pecus,  wie 
Prise,  selbst  6,  1,  3  S.  677  (II  196,  12)  anerkannt  hat;  ebenso 
gehört  Plaut.  Epid.  4,  1,  18  caprigenum  hominum  non  placet 
mihi  neque  pantherinum  genus  das  Adjectiv  caprigenum  zu 
genus;  und  Aen.  8,  698,  worüber  Lachmann  zu  Lucr.  5,  440  zu 
vergleichen,  ist  oranigenum  Genit.  Plur.  des  Adject.  omnigenus. 

Denn  trinun!dinum,  welches  nach  Prise,  für  trinun- 
dinarum  stehen  soll,  hat  keinen  Nomin.  trinundinae,  sondern 
wir  kennen  nur  trinundinum  oder  trinum  nundinum  Cic. 
de  domo  16,  41;  17,  45;  Phil.  5,  3,  8;  Epist.  Fam.  16,  12,  3; 
Liv.  3,  35,  1,  und  trino  nundino  Quintil.  2,  4,  35.  Und 
famulum  bei  Val.  Fl.  3,  282  wird  von  Forcell.  mit  Unrecht 
von  famula  abgeleitet;  es  gehört  vielmehr  ungeachtet  der  Ver- 
bindung mit  matrum  zu  famulus,  wie  an  anderen  Stellen  des- 
selben Dichters  und  anderer  (vergl.  unter  31),  wenn  man  auch 
dabei  zugleich  an  famuli  und  famulae  denken  mag. 

Von  den  aus  dem  Griechischen  stammenden  Nomina  hat 
amphora  auch  nach  Diom.  1  S.  280  (I  304,  25)  amphorum. 
Charis.  1,   15  S.  41  (I  55,  11)  sagt:  Amforum  an  amphorarum 


—      33      — 

dicendum  sit,  quaeritur.  Amforum  in  consuetudine  est;  sed 
cum  eadem  suavitas  in  utraque  enuntiatione  sit,  non  video, 
quare  quis  barbarum  malit,  cum  aures  simili  pretio  recta 
dilectent.  Dicemus  igitur  amforarum,  quia  quaecumque 
nomina,  exceptis  neutralibus,  singulari  numero  casu  nominativo 
a  littera  finiuntur,  non  possunt  genetivo  plurali  per  alias  litteras 
quam  per  arum  exire,  tamquam  Sisenna  Sisennarum,  Minerva 
Miuervarum,  collega  collegarum.    Sic  ergo  amfora  amforarum, 

non  amforum.    Romanus  autem  in  libro  de  analogia 

adsidue  amforum,  si  coniunctim,  ut  X  milia  amforum, 
item  modium,  sestertium,  numraum;  at  si  per  se,  amforarum. 
Und  S.  77  (I  100,  14):  Amphora,  si  declines,  amphorarum 
facit:  at  ex  hoc  iunctim  X  milia  araphorum  dicimus. 
Item  modium,  sestertium,  nummum.  Lentul.  bei  Cic.  Epist. 
Farn.  12,  15,  2  hat  duum  milium  amphor.um;  Plin.  N.  H.  6, 
22,  24  (82)  terna  milia  amphorum;  0.  I.  L.  6,  1771  viginti 
quinque  milia  amforum;  aber  Liv.  21,  63,  3  trecentarum 
amphorarum;  Colum.  12,  28,  1  amphorarum  septenum; 
Plin.  N.  H.  9,  30,  48  (93)  amphorarum  quiudecim;  Labeo 
Dig.  14,  2,  10  §  2  amphorarum  duo  milium;  ülpian.  Dig. 
33,  5,  2  §  3  cui  centum  amphorarum  electio  data  sit;  Ulpian. 
Dig.  33,  6,  3  si  cui  vinum  sit  legatum  centum  amphorarum; 
Ulpian.  Dig.  33,  6,  13  eum  numerum  amphorarum;  luhan. 
Dig.  33,  6,  5  certus  numerus  amphorarum  vini:  Tuhan.  Dig. 
öO,  16,  -206  eandem  causam  amphorarum  esse;  Sic.  Flacc. 
de  cond.  agr.  S.  142,  27  Lachm.  (S.  6  Goes)  vcrtices  am- 
phorarum. 

Dass  drachmum  in  Q-ebrauch  gewesen  ist,  erhellt  aus 
Varro  L.  L.  9,  49,  85:  Sic  loquontur,  hoc  mille  denarium,  non 
hoc  mille  denarii,  et  haec  duo  miha  denaria,  non  duo  milia 
denarii.  Si  esset  denarii  in  recto  casu  atque  infinitam  multi- 
tudinom  significaret,  tunc  in  patrico  denariorum  dici  oportebat, 
et  non  solum  in  denariis,  victoriatis,  drachmls,  nummis,  sed 
etiam  in  viris  idem  servari  oportcre,  cum  dicimus  iudicium 
fuisse  triumvirum,  decemvirum,  non  triumvirorum,  decemvirorura. 
Wir  finden  jedoch  Plaut.  Trin.  2,  4,  23  (425)  mille  drachuma- 
rum;  Terent.  Hcaut.  3,  3,  40  (451)  dr  ach  mar  um  argcnti 
mille;  Cic.  pro  Flacc.  15,  34  drachmarum  CCVI  milia  und 
19.  43    drachmarum    XV  milia.     Zweifelhaft   ist  Cic.  Epist. 

Xpue-Wairener,  Formenlehre.  I,  3.  Aufl.  3 


—      34     — 

Farn.  2,  17,  4,  wo  in  <ion  cod.  Med.  44,  9  und  Harl.  211'4 
dracchuni  steht,  was  Mendelssohn  mit  der  Bemerkung  incertum 
qua  gonilivi  l'unna  Cicero  h.  !.  usus  sit  aufgenommen  hat: 
Haiter  schreibt  dracliunmm,  was  auch  Bücheler  im  Rhein. 
Mus.  XI  p.  5I.T  vorschlägt,  vergl.  Ritschi,  Opusc.  JI  p.  483; 
Wesenberg  und  C.  F.  W.  Müller  haben  drachmum. 

Der  Gonit.  auf  um   ist  vorzüglich  häufig  bei  griechischen 
und    barbarischen  Völkernanien.      Phaselitum  Cic.  1   agr.  2, 
19,  50;  Metropolitura  Caes.  bell.  civ.  3,  81,  2;  Crotoniatum 
Liv.  24,  3,  9;  Phthiotum  Ovid.  Amor.  3,  6,  32;  Apolloniatum 
Plin.  N.  H.  3,  11,   16  (100),    aber  Apolloniatarum  Plin.  N.  H. 
4,  13,  27  (92);    Gangaridum  Verg.   Ge.   3,   27;    Plin.  X.  H. 
6,  18,  22  (65);  Val.  Fl.  6,  67;  lustin.  12,  8,  9;  Marmaridum 
Sil.  5,  184;  7,  628;  Lapithum  Verg.  Aen.  7,  305,  aber  Lapi- 
tharum  Ovid.  Met.    12,  261;    Stat.  Theb.    5,  262;    6,  529  und 
Achill.    1,    40;    Teleboum    Verg.  Aen.    7,   735;    Sil.    7,    417; 
Stat.  Silv.  3,  5,  100;  Macetum  Grat.  Gyn.   117;  Manil.  4,  762; 
Lucan.  2,  647;  5,  2;  10,  16;  10,  28;  10,  269;  Val.  Fl.  1,  96; 
Sil.   13,  878;   14,  5;   15,  287;  17,  415;    17,  633;    Stat.  Silv.  4, 
6,   106;    Theb.  7,   269   und  Achill.  1,   202;    Auson.  Nob.  urb. 
3,  9;  Claudian.  in  Ruf.  2,  279;    Cons.  Mall.  Theod.  28  und  in 
Eutr.  2,  147;  Avien.  Orb.  terr.  588;  Prudent.  c.  Symm.  2,  547 
(der  Nomin.  Plur.  ist  Macetae  Stat.  Achill.  2,  418;  Gell.  9,  3,  1, 
wiewohl  der  Nomin.  Sing.  Maces  Sil.  5,  194;    9,  222    und  der 
Nomin.  Plur.  Macetes  Veget.  R.  mil.  3,  23  [p.  114,  6  ed.  Lang] 
im  Par  A,    dafür   in   anderen  Büchern  Mazetes);    Sarmatum 
lordan.  Gct.  34,  178  (ed.  Mommsen  p.  104,  18);  Sauromatum 
Auson.   Mosell.   9;    Xumidum  Mart.    12,  26,  6    (im  Pal.  P    ist 
Numadum,    darnach  hat  Schneidewin,    Friedländer  und  Gilbert 
Nomadum    geschrieben);    Pisidum  Prise.  Perieg.   808;    Arsi- 
noitum    0.   I.   L.   3,    6575;    Israelitum    Tert.    adv.    lud.    1; 
Samaritum  luvenc.  2,  257;  2,  324;  2,  437. 

Ferner  bei  Patronymica.  Aeneadum  ist  ausser  der  von 
Prise,  citierten  Stelle  des  Liicr.  1,  1  bei  Verg.  Aen.  1,  565; 
9,  180;  10,  120;  11,  503;  Ovid.  Trist.  2,  261;  2,  262;  Val. 
Fl.  2,  573;  Sil.  1,  2;  2,  55;  2,  295;  2,  420;  2,  428;  3,  70; 
8,  47;  13,  500;  14,  4;  16,  117;  Arnob.  4,  27;  Auson.  Eclog. 
11  (9),  7  (ed.  Peiper  p.  98);  Monosticha  de  ordine  imperatorum 
V.  11  (p.  184);   Tetrasticha  VI  v.  25  (p.   188);   Epigr.  52  (33), 


—     35     — 

2  (p.  331);  C.  I.  L.  2.  2(i60  lind  iO,  1688  in  Versen;  Aeolidum 
Aiison.  Tet'bn.  12,  3  (118)  ed.  Peiper  p.  166;  Dardanidum 
ausser  der  daselbst  angeführten  Stelle  noch  Verg.  Aen.  5,  622; 

10,  4;  Epit.  Iliad.  746;  Ausonrdiim  auch  Verg.  Aen.  10,  564; 
li',  121;  Sil.  13,  348;  Pelopidum  Acc.  (42)  bei  Non.  S.  146,  29 
(in  den  Hdschr.  Pelopidarum);  Cecropidum  Ovid.  Met.  7, 
502:  Auson.  Epist.  24,  55;  Arsacidum  Lucan.  10,  51;  Sil. 
8,  469;  Aeacidum  Val.  Fl.  5,  573;  Sil.  15,  292;  Maeonidum 
Sil.  6,  607;  Agenoridum  Sil.  8,  1;  Thespiaduin  Sil.  11,  19; 
12,  364;  Laom  edontiadum  Sil.  10,  629;  Pheretiadum  Sil. 
12,  159;  Aonidum  Stat.  Theb.  2,  697;  10,  195;  Tantalidum 
Stat.  Theb.  10,  785;  Nemes.  39;  Sidon.  Carm.  2,  312;  Letoi- 
dum  Auson.  Epitaph.  27,  2;  Scipiadum  Claudian.  Laus 
Seren.  Reg.  42;  Sidon.  Carm.  7,  555;  Romulidum  Prudent.  c. 
Symmach.  1,  6;  Auson.  Techn.  8,  6  (62)  ed.  Peiper  p.  162 
und  Rutil.  Namat.  1,  68;  Appiadum  C.  I.  L.  10,  1688  in 
Versen.  Aber  auch  Aeaci darum  Enn.  (Annal.  206)  bei  Cic. 
Divin.  2,  56,  116;  Pelopidarum  Dichter  (ine.  fab.  v.  119  ed. 
Ribbeck  I.  p.  252)  bei  Cic.  Epist.  Fam.  7,  28,  2;  7,  30,  1; 
Epist.  Att.  14,  12,  2;  15,  11,  3;  und  Acc.  (163)  bei  Non. 
S.  143,  21;  Tantalidarum  Acc.  (657)  bei  Cic.  Nat.  Deor. 
3,  38,  90  und  Charis.  1,  15  S.  70  (I.  91.  8);  Romulidarum 
Lucr.  4,  683;  Sulpic.  57;  Tyndaridarum  Horat.  Serm.  1,  1, 
100;  und  in  Prosa  überall,  mit  Ausnahme  später  Schriftsteller 
wie  Arnob.,  Aeacidarum  Cic.  Off.  1,  12,  38,  lustin.  12,  15,  1; 
lamidarum  und  Clytidarum  Cic.  Divin.  1,  41,  91;  Bran- 
chidarum Plin.  N.  H.  5,  29,  31  (112);  Curt.  7,  5,  30;  Amm. 
Marc.    29,    1,    31;    Arsacidarum    Tac.    Ann.    2,    2;    6.    34; 

11,  10;  14,  26;  15,  1  und  Hist.  1,  40;  Eumolpidarum  Tac. 
Hist.  4,  83. 

In  den  griechischen  Nomina  giebt  das  Latein,  um  einfach 
die  gewöhnliche  Bildung  auf  wv  wieder;  dagegen  ist  in  den 
sich  an  diese  anschliessenden  Lateinischen  der  ersten  und  den 
viel  zahlreicheren  der  zweiton  Declin.  (vergl.  31),  wenn  nach 
dem  Ausfall  des  r  der  Stammvocal  von  der  Casusendung  ab- 
sorbiert wird,  ein  Übergang  in  die  (bitte  Declination  zu  er- 
kennen, wie  uns  auch  sonst  dergleichen  Vermischungen  der  De- 
chnationen  in  einzelnen  Casusformen  begegnen.  Vergl.  Spalding 
in  Wolfs  und  Buttmann's  Mus.  der  Altert.  Wiss.  2  S.  368  fg. 


—    lii^    — 

13.    Dio    KiuIuiil:-    <Ios  Dat.  Plur.    im  Cxriech.    i.st  at;,    füe 
dos  Dat.   und   Ahhit.    Plur.    im   Sanscrit    äbhjas,    des  Instrum. 
äbliis,    dos  Dat.   und  Ä.l)lat.  Plur.   im  Osk.  als,    im  Umbr.   es, 
im    Latein.    <,^o\vöhnli(;h    Is,    einige  Nomina    aber    haben    abus. 
Prise.  7,  3,  10,  11  S.  lir.i,  lU  (II  293,  2):  Dativus  et  ablativus 
pluralis  primae  declinationis  mutat  a  extremara  ablativi  singularis 
in  „is"  productam,    ut    „a  poeta,    liis"    et    „ab  bis  poetis".    et 
„Musa,  bis"    et  „ab  bis  Musis".     Inveniuntur  tarnen  quaedam 
pauca  feminini  generis,  quae  ex  masculinis  transfigurantur  non 
habentibus    ncutra,    quae    et    aniraalium    sunt    demonstrativa, 
naturaiiter    divisum    gcnus    babentia,    quae    differentiae    causa 
ablativo  singulari   „bus"    assumentia  faciunt  dativum   et  abla- 
tivum    pkiralem,    quod    nulla    alia    habet    declinatio    in    ,.bus^ 
termians  supra  dictos  casus,    ut  a  h^ngam  in  eis    paenultimam 
habeat,    ut    „bis    natäbus",    „flliäbus'',    „deäbus",    „equäbus", 
„muläbus",    „libertäbus"',    asinäbus".      M.   Oato    in    Originibus 
(VII  6  ed.  Jordan  p.  28,   10):   Dotes    filiabus    suis  non  dant. 
Et  „filiis"   tarnen  in  eodeni  genere  dictum  est.     Ennius  in  An- 
dromeda  (98):    Filiis  propter   te  obiecta    sum  innocens    Nerei 
(id    est   Nereidibus).     Plautus    in    Sticho    (4,  1,  61):    Ego    ibo 
intro,    et  gratulabor    vestrum  adventum  filiis,    pro    ,.fi]iabus". 
Idera:  Qui  tahs  est  de  gnatabus  suis.   Ovidius  posuit  in  XIII 
Metamorphoseon  (v.  660):    Euboea    duabus    et    totidem    natis 
Andros    fraterna   petita    est.      Cicero    pro    Cornelio  I    (fr.    30 
Kaiser  =  1.  fr.  2  C.  F.  W.  Müller):  Ut  ab  love  optimo  maximo 
ceterisque  diis  deabusque   omnibus  opem  et  auxilium  petam. 
„Eabus"   etiam  pro  „eis-  differentiae  causa  in  femiuino  Emina 
protulit  in  IUI  Annalium  (32  ed.  H.  Peter  p.   10.5,  12):  Scriba 
pontiflcius,    qui    cum    eabus    stuprum    fecerat;    dicit   enim    de 
Vestalibus.     Multa  tarnen   alia  quoque   contra  regulam  vitiose 
et  in  bis  et  in  aliis   casibus  vetutissimi  protulisse  inveniuntur, 
in    quibus    non    sunt    imitandi.     „Ambae"    etiam    et    „duae", 
quaravis  nulla  simili  differentiae  causa  cogente,  similem  habent 
dativum    „ambabus",    „duabus",    quamquam    genetivum    ,,am- 
barum"    et  ,,duarum''  faciunt.      Prise,    de  nom.    et  pronom.  et 
verbo  1,  22  S.   1306  (III  447,  24):  Differentiae  causa  notantur 
„deabus",  „filiabus",  „natabus",    ..equabus",    „asinäbus",  „mu- 
läbus",   „animabus".      Pompei.  Comment.   S.  175  (V  173,  24): 
Ablativus  singularis   a   littera   terminatus    genetivum  pluralem 


—     37     — 

in  ,.ruDr-  mittit,  dativum  et  ablativum  in  „is^':  „Musa  Musarum 
Musis";  oxceptis  bis  nominibus,  in  quibus  genera  cliscernenda 
sunt,  ut  „dea  dearum  deabus",  „mula  miilariim  nnilabns". 
„filia  filiarum  filiabus".  „equa  equariim  eqiiabus".  Nam  ab  eo 
qiiod  est  „equa"  si  dixerimus  „equis",  ,,filia  filiarum  filiis",  si 
sie  dixerimus,  sexum  potius  masculinum  intellegimus  quam 
femininum.  Sed  scire  debes,  quoniam  Probus  istam  regulam 
expressit  et  dixit,  si  volueris  sequi,  ut  omnia,  ubi  genera 
discernenda  sunt,  aliter  prol'erantur  in  ablativo  vel  in  dativo, 
incipiemus  dicere  „Romanabus";  si  enim  dixerimus  „Eomanis", 
masculinum  sexum  intellegimus.  Quodsi  hoc  est,  incipiemus 
dicere  etiam  in  pronominibus  „ipsabus  illabus",  quoniam,  si 
dixerimus  ..illis  ipsis",  magis  erit  masculinum  quam  femininum. 
ünde  vides,  quod  male  definiunt,  qui  ita  dicunt,  „in  quibus 
genera  discernenda  sunt,  aliter  profererjda".  Et  quid  ergo? 
Faciendum  est  ut  scias  pauca  esse,  quae  diflferenda  sunt,  et 
dicit  „absque  istis  omnia  in  is  proferanda  sunt".  Vix  quinque 
aut  sex  inveniuntur  nomina.  quae  ita  proferantur:  „mula 
mularum  mulabus",  „equa  equarum  equabus",  „filia  filiarum 
filiabus";  „dea  dearum  deabus",  et  reliqua  unum  aut  duo. 
lam  ipse  dixit,  quae  sunt  excepta  discretionis  causa.  Derselbe 
S.  209  (V  188,  28):  Quaeritur  quomodo  dicamus.  „dea  dearum", 
utrum  „deis"  an  „deabus".  Ait  sie  Donatus:  „debemus  quidem 
regulas  sequi,  sed  ne  confundamus  sexum  et  nescias,  utrum 
„deos"  dicamus  an  „deas",  sie  admittere,  ut  dicamus  „deabus", 
non  arte,  sed  discernendi  sexus  causa".  Hoc  dixit  et  abstinuit 
se  a  re,  quam  debuerat  dicere.  Quid  ergo?  ubique  observandum 
est,  si  hoc  est?  Si,  quoniam  confusum  est,  et  discretionis 
sexus  causa  mutamns  ista,  non  te  permitto  dicere  „ab  bis 
Romanis'',  sed  „Romanabus",  quia,  si  dixeris  „ab  bis  Romanis", 
nescio  utrum  masculinus  sexus  sit  an  lemininus.  Non  te  per- 
mitto dicere  ,,ab  ipsis"  sed  „ab  ipsabus"  non  ,.ab  istis",  sed 
„ab,  istabus".  Confusus  est  sexus  tarn  in  pronominibus  quam 
in  nominibus.  Ait  sie  Probus,  quod  verum  est:  „debemus  per 
omnia  regulam  sequi;  sed  si  quando  fuerit  necessitas  testamenti 
scribendi,  tunc  ista  servanda  sunt,  aliter  non.  Puta  maiores 
nostri  volucrunt  iuiis  necessitate  dirimere  apartam  regulam  et 
apartam  rationem,  ne  aliquid  in  dubitationem  veuiret.  Xam  si 
diceret:   ..volo  filiis  meis  dare  illum   fundum".    quo  modo  vide- 


—      38      — 

rctur  apcrtuin  esse,  de  (jiiihiis  scnsisset?  L'triusque  eniui 
sexus  confusiis  est.  Sed  iit  (iiscernamus,  idcirco  diciraus 
„filiabus",    propter  necessitatciii    iuris,    „deis    deabus"    et    alia 

quae  siiiiilia  sunt,  quac  pertinent  ad  necessitatem  iuris 

Ergo  dehernus,    ubi    est  nocessitas  iuris,    hoc  mutare,    ubi  uon 

fucrit,    servire  regulis.      Et  in  tantum  hoc  putavit  Prol)us,    ut 

etiam  dixerit  ista  verba  mutari,  „uata  natabus",   .,filia  filiabus'', 

„dea  deabus",  „muhi  mulabus".     Quinquc  posuit  tantunimodo; 

ista  sunt,    alia  iara    reguh's  serviunt.      Serv.  (Scrg.)  Comment. 

in  Donat.  S.  1845  (IV  434.  8):    Quod  dicit  „ab  bis  mulabus", 

,, filiabus",  „deabus",    nos  dicere  debere,    sciendum    est  propter 

testamentorum    necessiatem.      Nam   haec   pauca   dicit    Probus 

contra  artem  esse  suscepta,  nee  nos  debemus  ad  istorum  simili- 

tudinem  alia  declinare.   Ea  enim,  quae  arte  carent,  sola  aucto- 

ritate  firmantur.      Fragra.  ßob.  de  nom.    et  prouom.  5    S.   129 

(V  556,  36):    Utriusque    supra  dictae    declinationis    dativus    et 

ablativus  pluralis  ,,is"    syllaba  terminatur,    exceptis    quae  am- 

biguitatis    causa    discernendae    contra    rationem    recepta    sunt, 

„filiabus",  „deabus",    „equabus",  ,, mulabus",    item  ,,ambabus", 

„duabus",  ,,domo  domorum  domibus".     Idque  antiqui  paene  in 

Omnibus  fac.iebant,  quae  sub  eadem  finalitate  in  utroque  genere 

nunc  proferuntur,  ut  puta  „magni  magnis"  et  „magnae  magnis", 

,,pudici    pudicis"    et    „pudicae    pudicis",    ,,liberti    libertis"    et 

„libertae  libertis".      Haec    antiqui    ob    disceruendum  sexum  in 

femininis  „magnabus"    „pudicabus"    ,,libertabus"  dicebant,    sed 

a  posteris  illa  tantum,   quae  superius  diximus,  in  usu  rententa 

sunt    propter   iuris    necessitatem,    quod    omnem    ambiguitatem 

auferre  voluerunt  (in  der  Hdschr.  voluit)  ex  testamentis  atque 

legatis.     Charis.  1,  15  S.  39  (I  54,  7):    Ablativus    cum    a  vel 

0  littera  terminetur,  „rum"  accipit  et  facit  genetivum  pluralem. 

Dativus  et  ablativus  per  ,,is"  exeunt,  ut  „ab  hoc  docto  doctorum 

doctis";    nisi  quod  nonuunquam  ratio    ista  auctoritate    ve!    ne- 

cessitate    corrumpitur,    veluti    cum    dicimus    „bis    deabus ''    et 

„libertabus"  „filiabusque",    quod    iuris    periti  instituerunt,    am- 

biguitatis    secernendae    scilicet    gratia,    ob  quod   multa  sordide 

ab  auctoribus    dicta   videntur    habere    rationem.     Nam  Gellius 

in  II  deabus  inquit  supplicans:    et  in  eodem:    Multitudo  pue- 

rorum  iam  erat  ex  raptabus;    et  in  tertio:  Gapite  cum    aliis 

paucabus    consilium;    et   in    V   puellabus,    et   in    VII   pro 


—     39     — 

du  ab  US  pu  die  ab  US.  Quae,  ut  dixi,  sexus  ostendendi  causa 
defendi  possunt.  At  cum  nulla  causa  cogente  quid  tale  dicitur, 
tunc  nimirum  confitendum  est  de  errore,  ut  idem  Gellius  in 
XCVII  portabus,  et  mox  oleab'us,  et  Plautus  in  Curculione 
(4,  2,  20)  hibus,  et  Ennius  in  Protreptico  pannibus:  quae 
iiotanda  videntur.  Derselbe  1,  10  S.  9  (1  21,  3):  Sunt  quae- 
dam  nomina  feminina  primi  ordinis,  quae  in  dativo  plurali  in 
.,bus"  syllabam  efferuntur,  ut  ,,haec  dea",  pluraliter  „bis  deabus", 
et  ,,haec  liberta",  pluraliter  ,,bis  libertabus'';  similiter  ,,baec 
filia",  pluraliter  „bis  filiabus''.  Und  1,  17  S.  103  (I  129,  13): 
..Filiabus"  in  testamentis  ob  discrimen  sexus  ait  Plinius  dici 
consuesse,  cum  bis  tantum  nominibus  „bus"  adici  soleat,  quae 
numero  plurali  es  litteris  terminantur,  ut  cupiditates  dignitates, 
vel  quae  „us",  ut  anus  manus  senatus  fluctus.  Diom.  1  S.  280 
(I  304,  24):  „Deabus"  „filiabus"  „libertabus"  „mulabus",  et 
quidquid  huiusmodi  est,  discernendi  sexus  gratia  contra  rationem 
perceptum  est.  Ebenso  Charis.  1,  18  S.  122  (I  148,  2.5),  ausser 
dass  hier  libertabus  und  mulabus  fehlen.  Pboc.  4,  6  1704 
(V  427,  7)  giebt  nach  dem  Guelf.  als  solche,  welche  discernendae 
ambiguitatis  sexus  causa  die  Endung  bus  annehmen,  ..deabus" 
(verschrieben  in  duabus)  „filiabus",  „natabus"  ,,dominabus" 
,, mulabus"  „equabus"  „asinabus"  ,, libertabus",  quae  a  viris 
peritis  usurpata  sunt;  in  den  übrigen  Büchern  fehlen  natabus, 
dominabus  und  asinabus.  Rhemn.  Pal.  S.  1365  (V  .533,  17) 
zählt  als  contra  artem  suscepta  folgende  auf:  ,, mulabus" 
„libertabus"  ,, deabus"  „natabus"  „filiabus"  „equabus"  „asina- 
bus", nebst  ambabus  und  duabus.  Cledon.  S.  18G3  (V  11,  14) 
hat  als  solche,  quae  causa  sexus  anomala  sint,  „deabus" 
„mimabus"  ,, mulabus"  ,, asinabus"  ,, equabus",  „filiabus";  Marc. 
Plot.  Sacerd.  Art.  gramm.  1,  1  (VI  427,  6)  als  solche,  welche 
propter  generis  discretionem  die  Endung  bus  erhalten,  ,, deabus" 
„filiabus"  „mulabus"  „equabus".  Prob.  Instit.  art.  S.  273  (IV 
82,  17)  sagt,  dass  fünf  Nomina,  nämhch  dea  sponsa  mula  equa 
amica,  im  Dat.  und  Abi.  Plur.  propter  metra  et  structuras 
die  anomale  Bildung  auf  abus  erhalten,  wogegen  er  S.  276 
(IV  84,  34)  als  das  einzige  Nomen,  welches  propter  metra  et 
structuras  diese  anomale  Declination  habe,  filia  aufstellt.  Der- 
selbe führt  S.  230  (IV  48,  8)  mulabus  als  ein  Beispiel  der 
miscens    anomal iae    per   dechnationem    ratio    au.      Nach  Serg. 


—      40     — 

Kxpl.in.  in  Donat.  '1  fol.  (;8*  (IV  544,  17)  haben  doa  filia  mula 
oqua  ccrva  o,t  cetera  siniilia  generis  causa  die  Endung  abus. 
Die  ars  Bern,  in  H.  Hagen \s  Anccd.  Helvet.  fol.  95a  (S.  93 
und  94)  zählt  „deabus''  ,.aniniabus"  „filiabus"  „mulabas" 
„equabus"  „ursabus"  ..famulabus"  auf. 

Am  häufigsten  kommen  deabus,  filiabus  und  libertabus 
vor.  Deabus  in  Vei'bindung  mit  dis  findet  sich  ausser  der 
von  Prise,  erhaltenen  Stelle  des  Cic.  pro  Cornel,  welche  in 
der  Feierlichkeit  des  Ausdrucks  an  den  Anfang  der  Rede  des 
Demosth.  vom  Kranz  rrpwTov  \i.iv  -zoiz  \hoii  t^'y/wm  tä-a  xai  -'iactt;  er- 
innert, noch  bei  Gic.  Eabir.  Perd.  2,  5  ab  love  optimo  maximo 
ceterisque  dis  deabusque  immortalibus,  quorum  ope  et  auxilio 
multo  raagis  haec  res  publica  quam  ratione  hominum  et  consilio 
gubernatur,  pacem  ac  veniam  peto:  und  in  einem  Schreiben 
des  K.  Probus  an  den  Senat  bei  Vopisc.  Prob.  15,  4  has  lovi 
optimo  maximo  ceterisque  dis  deabusque  immortalibus  vestris 
manibus  consecrate.  Und  so  oft  in  Dedicationschriften,  C.  I. 
L.  2,  432;  2,  2395;  2,  4496;  3,  823;  3,  892;  3,  987;  3,  996; 
3,  1060;  3,  1062;  3,  1063;  3,  1064;  3,  1088;  3,  1946;  3,2880; 
3,  3221;  3,  3274;  3,  3418;  3,  3626:  3,  3899;  3,  3903;  3,  4359; 
3,  5186;  3,  5787;  3,  5788;  3,  6289;  5,  514;  5,  767;  5,  3219; 
5,  3902;  5,  4205;  5,  4936;  5,  5059;  5,  5060;  5,  5061;  5,  5245; 
5,  5497;  5,  5500;  5,  3515;  5,  5560;  5,  5608;  5,  5609;  5,  5633; 
5,  5640;  5,  5661;  5,  5669;  5,  5784;  5,  5785;  5,  6053;  5,  6491; 
5,  6575;  5,  6767:  5,  7870;  5,  8802;  6,  100;  6,  224;  6.  2820; 
7,  237:  7,  367:  7,  633;  I.  Neap.  8;  2461;  2590;  5484;  Inscr. 
de  Lyon  1,  1  S.  3;  Inscr.  de  FAlg^r.  101;  1732;  1894;  3664; 
Orell.  1749;  1761;  1870;  2118;  2124;  2131;  3451  und  Henz. 
5653.  So  auch  in  divis  divabusque  luci  Sabulli  in  einer  In- 
schrift von  Auximum  (bei  Voss,  de  annal.  2,  3  am  Ende) 
C.  I.  L.  9,  635*  unecht.  Aber  auch  in  der  Relation  über 
gottesdiensthche  Handlungen  schreibt  Augustin.  Civ.  D.  2,  4: 
Ludis  turpissimis,  qui  diis  deabusque  exhibebantur  oblecta- 
bamur  und  4,  16:  His  omnibus  diis  et  deabus  publica  sacra 
facere  susceperunt.  Hier  ist  dis  deabusque  in  gleiclier  Weise 
verbunden,  wie  an  anderen  Stellen  di  deaeque  Enn.  (288) 
bei  Non.  S.  342,  15;  Plaut.  Epidic.  3,  3,  15  (396);  MiL  3,  1, 
131  (725);  Mosteil.  1,  3,  35  (192);  Persa  2,  4,  21  (292); 
Terent.  Eun.  2,   ;!   11   (302);    Heaut.  4,  6,  6  (810);    Phorm.  5, 


_     41     - 

8,  83  (976);  Hecyr.  1,  2,  27  (102);  1,  2,  159  (134);  Liv.  3, 
17,  3;  6,  16,  2;  Tacit.  Ann.  6,  6  (12);  cli  cleae  Terent. 
Pliorm.  4,  4,  6  (687);  di  omnes  deaeque  Plaut.  Casin.  2. 
4,  1  (279);  di  deaeque  omnis  JPlaut.  Mil.  2,  6,  21  (501);  di 
te  deaeque  omnis  Plaut.  Mostell.  2,  2,  33  (464);  dique 
deaeque  Verg.  Georg.  1,  21;  Aen.  6,  64;  Propert.  4  (3),  13. 
41;  divi  divaeque  Liv.  29,  27,  2;  deorum  dearumque  Liv. 
Praef.  13;  39,  10,  5;  deos  et  deas  Plaut.  Casin.  3,  5,  40 
(671);  deos  deasque  Liv.  42,  13,  12;  deos  omnes  deasque 
Liv.  27,  45,  8. 

Deabus  ausser  Verbindung  mit  dis  haben  ausser  dem 
von  Charis.  angeführten  Geschichtschreiber  Gellius  noch  Varro 
bei  Augustin.  Civ.  Dei  7,  24;  Apul.  Met.  4,  30  S.  304;  10, 
32  S.  746;  Augustin.  Civ.  Dei  3,  3;  4,  11;  4,  20;  4,  21;  7,  3: 
7,  28;  18,  10;  C.  L  L.  5,  8213;  6,  1780.  Dasselbe  ist  in 
Dedicationsinschriften:  C.  L  L.  2,  3024;  3,  1673;  7,  454 
deabus;  7,  368  deabus  (om)nibus;  7,  424;  7,  559:  Ephem. 
epigr.  Vol.  3  S.  12o  No.  1681;  Vol.  4,  1  S.  198  adn.  1684 
deabus  matribus;  7,  303;  7,  319  deabus  matribus  trama- 
rinis;  7,  757  und  Henz.  7148  deabus  Nymphis  oderNimphis; 
Orell.  187  Aug.  sacr.  deab  Icauni;  Orell.  1491  deae  Semelae 
et  sororibus  eüus  deabus;  Grell.  1820  Menti  Fideique  deabus 
praesentibus;  Grell.  2361  deabus  Taurobolitae  Isiacae;  dazu 
Grell.  2089  diabus  Malvisis.  Aber  bei  Varro  R.  R.  3,  16,  7  ist 
mit  Beziehung  auf  die  vorher  genannten  Musen  his  dis;  Arnob. 
7,  19  und  Lact.  Instit.  1,  11,  26  dis  feminis  (bei  Arnob.  folgt 
maribus);  Firm.  ^Matern.  Math.  1,  3  diis  ultricibus  mit  Be- 
ziehung auf  die  vorher  erwähnten  ultricum  dearum  flagella; 
C.  I.  L.  7,  221  deis  matribus,  und  7,  496  (d)is  matr(ibus). 

Auf  filia  und  liberta  vornehmlich  leidet  die  Bemerkung 
des  Charis.,  des  Pompei.  und  des  Fragm.  Bob.  de  nom.  et 
pronom.  Anwendung,  dass  die  Form  auf  abus  hauptsächlich 
von  den  Rechtsgelehrten,  in  Testamenten  und  überhaupt  in 
solchen  Fällen,  quae  pertinent  ad  necessiatem  iuris,  gebraucht 
werde.  In  den  Rechtsbüchern  ist  filiabus  öfters  mit 
filiis  verbunden,  oder  in  Gegensatz  dazu  gestellt. 
Ulpian.  Dig.  26,  2,  5  filiabus  suis  vel  filiis;  derselbe  Dig.  38, 
17,  2  §  28  filiis  non  petendo  punitur,  utique  et  filiabus; 
Scaev.  Dig.  33,  7,  20   §  1  et  filiis  et  filiabus:    Impp.  Leo  et 


—      42      — 

Anthcni.  Cod.  ö,  ii,  f.    §  ;">    liliis   et  iiliabus   und  Cod.  5,  9,  0 
§  «  a  filiis  filiabusque;    Jni]).  Zono  Cod.  5,  9,  7  ex  filiis  vel 
filiiihns;    Impp.  Theodos.  et  Valentin.  Cod.  5,   17,  8  §  7   filio 
soll    liliis,    Ulla    seu   filiabus   exstantibus,    und   filio  seu  filiis, 
üliae   seil   filiabus  servari;    Impp.   Arcad.   et  Honor.   Cod.   5, 
27,   2;    Inip.  Justiniis  Cod.    5,  27,   7    §  1    und  Impp.  Gratian. 
Valentin,    et  Theodos.  Cod.  ß,  56,  4  §   1;  2;   3  filiis  seu  filia- 
bus; Imp.  lustinian.  Cod.  fi,  2ü,  19  §   1   filio  vel  filiis  vel  filia 
vel    filiabus   relictis;    derselbe  Cod.  6,  28,  4    §  8    in  filiis  et 
filiabus;    Impp.  Arcad.  et  Honor.  Cod.  9,  8,  5   §  5   filiabus 
tantum,    non  etiam  filiis;    lustinian.  Instit.  1,  14  §  5   filiabus 
suis  vel  filiis;   2,  J3  §  5  et  in  filiis  et  in  filiabus;    3,  1  §  15 
werden  den  nepotes  vel  neptes,    qui  ex  virili  sexu  descendunt, 
die    nepotes,    qui    ex    filiabus    nati    sunt,    gegenübergestellt; 
4,  8   §  7    quis  patitur  filiura  suum  et  maxime  filiam  in  noxam 
alii  dare,  ut  pacne  per  corpus  pater  magis  quam  filius  pericli- 
tetur,  cum  in  filiabus  etiam  pudicitiae  fa vor  hoc  bene  excludit. 
Et  filiis  et  filiabus  ist  auch  Augustin.  Civ.  Dei  15,  16;  filiis 
filiabusque    oder   filiis    filiabus   C.  I.  L.  3,  5955;    I.  Neap. 
647;  1785;  6672  und  Orell.  4516,  4782  verbunden.    Desgleichen 
Serv.    zu    Verg.    Aen.    6,    14    Septem    de    filiis    et    Septem    de 
filiabus  suis. 

Filiabus  für  sich  allein  ist  ausser  der  von  Prise,  auf- 
bewahrten Stelle  des  Cato  auch  bei  Liv.  24,  26,  2;  Caes.  Bell. 
Civ.  3,  108,  3;  Hygin.  Fab.  166;  Fronto  ad  M.  Caes.  2,  16 
(ad  M.  Anton.  Aug.  1,  7,  4);  Tertull.  ad  nat.  2,  10  und  cult. 
fem.  2,  6;  Augustin.  Civ.  Dei  3,  5  (I  p.  101,  23  ed  Dombart); 
3,  13  (I  p.  111,  16);  15,  16  (II  p.  91,  25);  15.  23,  2  (II  p.  109, 
21);  Paul.  Dig.  30,  15  §  l;  ülpian.  Dig.  30,  17;  40,  12,  3 
§2;  Impp.  Theodos.  et  Valentin.  Cod.  1,  4,  12;  Imp.  lustinian. 
Cod.  1,  5,  19,  §  1;  6,  28,  4  §  l;  lustinian.  Instit.  2,  13  im 
Eingange;  Vulg.  Gen.  24,  3;  Firm.  Mat.  Math.  3,  7  sect.  2 
p.  67,  25;  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  8,  30  und  Aen.  6,  14  und  10, 
497;  C.  I.  L.  2,  3960;  3,  2120;  3,  2684;  3,  2789;  3,  3355; 
3,  5947;  8,  1181;  I.  Neap.  3801;  Inscr.  de  l'Alg.  3478;  3974; 
Orell.  3738;  Henz.  5315;  6147;  7128;  Grut.  598,  6;  612,  11. 
Dafür  filiis  ausser  den  von  Prise,  aus  Enn.  (Andrem.  98) 
und  aus  Plaut.  Stich.  (4,  1,  61  =  567)  angeführten  Beispielen 
noch  Plaut.  Poen.    5,  3,  9    (1128);    Frontin.  Strat€g.    4,  3,   5; 


—     43      — 

Hygin.  Fab.  190;  G.  I.  L.  3,  682;  5,  1583;  5,4682;  Inscr.  de 
Lyon  S.  308  No.  9;  Orell.  2912  und  3030.  Im  Bell.  Alex. 
33,  2:  Liv.  38,  57,  2;  Aur.  Vict.  de  vir.  illustr.  20.  1  haben 
die  Hdscbr.  teils  filiis,  teils  flliabus,  an  den  beiden  ersten 
Stellen  schreiben  die  Herausgeber  filiis,  an  der  letzten  iiliabus. 
Da  also  filiis  zweideutig  ist,  so  sagt  Papinian.  bei  Ulpian. 
Dig.  33,  7,  12  §  43  der  grösseren  Bestimmtheit  wegen  filiis 
maribus. 

Filiis  kann  sich  aber  auch  auf  beide  Geschlechter 
zugleich  beziehen.  Ulpian.  Dig.  26,  2,  16:  Si  quis  ita  de- 
derit,  filiis  meis  tutorem  do,  in  ea  condicione  est,  ut  tarn  filiis 
quam  filiabus  dedisse  videatur;  filiorum  enim  appellatione  et 
fihae  continentur;  Pompon.  Dig.  31,  45:  Si  ita  scriptum  esset, 
filiis  meis  hosce  tutores  do,  responsum  est,  etiam  filiabus  datos 
esse.  Hiernach  Imp.  lustinian.  Cod.  5,  4,  25  generaliter  de 
filiis,  sive  masculi  sive  feminae  sint;  Imp.  Zeno  Cod.  5,  9,  7 
filiis  utriusque  sexus;  lustinian.  Instit.  4,  8  §  7  in  filiis  familias 
masculis  et  feminis;  und  C.  I.  L.  3,  5815;  5,  1916;  5,  4425; 
5,  4435;  5,  4653;  5,  6598;  5,  7509;  6,  2881;  I.  Neap.  910; 
Orell.  2590;  3249;  4434;  4600;  4602  und  Henz.  7107  steht 
filiis  neben  einem  männlichen  und  einem  weiblichen  Namen. 
Dass  der  Plur.  fllii  auch  in  anderen  Casus  beide  Geschlechter 
umfasst,  ist  unter  135  nachgewiesen. 

Wie  zu  filia  sowohl  filiabus  wie  filiis  gehört,  so  werden 
von  dem  als  Subst.  angewandten  gnata  oder  nata  beide  Formen 
gebraucht.     Vergl.  Adject.  II  S.  51. 

Libertabus  wird  gern  mit  libertis  verbunden,  ob- 
gleich auch  libertis  utriusque  sexus  Scaev.  Dig.  34,  1,  20  §  1 
und  C.  I.  L.  5,  3590;  6,  2183;  L  Neap.  3135;  Orell.  4353 
gesagt  wird.  Die  Formel  libertis  libertabusque  oder  libertis 
et  libertabus,  deren  Sinn  von  Modest.  Dig.  50,  16,  105 
dahin  erklärt  wird,  his  verbis,  libertis  libertabusque  meis, 
libertum  libertae  testatoris  non  contineri,  findet  sich  C.  I.  L. 
1,  1024;  1,  1059;  1,  1063;  J,  1253;  3,  2120;  3,  2245;  3, 
2371;  3,  2403;  3,  2414;  3,  2484;  3,  2496;  3,  2605;  3,  2696; 
3,  2936;  3,  2940;  5,  33;  5,  74;  5,  134;  5,  580;  5,  632; 
5,  922;  5,  1001 ;  5,  1006;  5,  1036;  5,  1064;  5,  1077;  5,  1171; 
5,  1175;  5,  1345;  5,  1444;  5,  1450;  5,  2124;  5,  2235;  5,  2309; 
5,  5920;  6,   17078;    6,   18383;    I.  Neap.   116;    125;    460;    657; 


—      44      — 

()78;  U;52;  U'.fil;  -2148;  2172;  2846;  2522;  2524;  2ßfi0:  2664: 
2708;  2736;  2756:  2759  und  in  vielen  anderen  Inschr.  Liber- 
tabus allein  I.  Neap.  2704  und  Orell.  2455;  2969;  439:5. 
Dafür  übertis  Tac.  Ann.  12.  53;  Plin.  F.pist.  10.  5  (4)  2: 
10,  6  (22),  l;  Imp.  lustinian.  Cod.  7,  24;  I.  Neap.  731. 

Conservabus  Scaev.  Ddg.  33,  7,  27  §  1. 

Farn  Ulis  von  famula  Ovid.  Met.  14,  311;  Stat.  Theb. 
12,  112;  Achill.  1,  948;  Mart.  5,  3,  2;  famulabus  Vulg.  Exod. 
2,  5;  Augustin.  Epist.  86  (36),  4;  Greg.  Tur.  Eist.  Franc.  9, 
13;  Beda  Bist.  eccl.  Angl.  4,  23:  vergl.  Anecd.  Helv.  94,  1: 
Voss,  de  anal.  2,  4. 

Alumnabus  C.  I.  L.  5,   1685. 

Domnabus  C.  I.  L.  5,  774:  in  der  oben  angeführton 
Stelle  des  Pliocas  ist  dominabus  allein  im  Guelf.  Dominis  von 
domina  ist  bei  Curt.  3,  12,  8  und  neben  Nymphabus  C.  I.  L. 
2,  1164.  Dominabus  suis  nubant  steht  falsch  in  der  Über- 
schrift zu  Senec.  Contr.  7,  21  (ed.  H.  J.  Müller  p.  318)  in 
cod.  Vatican.  und  ßruxellensis  für  dominas  suas  rapere. 

Die  Endung  cabus  ist  erhalten  vor  pientissimis  C.  I.  L. 
2,  2454. 

Captivis  von  captiva  Curt.  10,  3,  12. 

Amiculis  von  amicula  Arnob.  4,  22;  nach  Prob.  Instit. 
art.  S.  273  (IV  82.  17)  amicabus  von  amica,  was  auch  bei 
Eugipp.  Exe.  Augustin.  118  S.  442,  3;  188  S.  634.  17; 
1  Corinth.  13,  4  in  Exe.  343  S.  1087,  14  und  C.  I.  L.  6, 
7671  steht. 

Sponsis  von  sponsa  Arnob.  3,  25. 

Von  dem  Dat.  und  Ablat.  Plur.  von  mima  ist  kein  Bei- 
spiel bekannt,  mimabus  wird  von  Cledon.  S.  1863  (V  11,  14) 
wahrscheinlich  nur  nach  Analogie  anderer  Nomina  aufgestellt. 

Bacchis  von  Baccha  Cic.  Epist.  Fam.  7,  23,  2;  Ovid. 
Trist.  5,  3,  37;  Gell.  13,  18  (19)  3;  Fronto  de  eloquentia  4 
S.  154  (10,  5);  Philarg.  zu  Verg.  Ge.  2,  487,  und  überall  iu 
dem  Titel  einer  Tragödie  des  Accius,  Fest,  unter  ostentum 
S.  197  und  unter  stipes  S.  314;  Non.  S.  116;  132;  136;  143; 
144;  213;  244;  342;  458;  467;  489;  506;  Chans.  2,  13  S.  182 
(I  203,  10);  Cledon.  S.  1896  (V  40,  16);  Macrob.  Sat.  6,  5,  9; 
und  so  auch  in  der  Eedensart  Baccliis  initiare  Liv.  39,  9,  4: 
39,   10,  2;  39,   13,  8;   39,   14,   8. 


I 


—     45     — 

Animis  von  anima  Cic.  Epist.  Farn.  14,  14  in  der 
Überschr.  duabiis  animis  suis:  Lact.  Instit.  6.  20,  19  (im  Goth. 
und  Königsb.  animabus,  vergl.  Struve  über  d.  Lat.  Decl.  und 
Conjug.  S.  10  Anm.);  7,  2,  1  und  opif.  dei  19,  2;  Arnob.  2, 
18;  2,  30;  2,  33;  2,  62;  2,  63;  2,  65;  Augustin.  Civ.  Dei  13, 
18:  13,  19  und  Vera  relig.  22,  43.  Animabus  in  der  Vulg 
Exod.  30,  12;  30,  16;  Levit.  17,  11:  Num.  31.  40;  Deut.  10, 
22;  losua  9,  24;  Esth.  8,  11;  9.  16;  Psalm.  77,  18;  77,  50; 
Eccles.  30,  7;  Sap.  14,  11;  ler'^m.  6,  16;  Thren.  5,  9;  1  Macc. 

2,  40:  3,  21:  Matth.  11,  29;  Act.  Apost.  7.  14;  2  Cor.  12.  15; 
Hebr.  13,  17;  ferner  Tertull.  adv.  Marc.  4,  34;  de  carne 
Clir.  8;  resurr.  17;  de  anima  33;  54;  56;  adv.  lud.  5  und  in 
dem  Gedicht  unter  seinem  Namen  de  iudic.  domini  v.  32;  in 
der  Schrift  eines  Unbekannten  unter  Tertull.  Werken  adv.  omn. 
haer.    2;    Cyprian.   Testim.    1,    13    (I    p.   48,    10    ed.  Hartel); 

3,  119  (I  p.  184,  3);  Hieronym.  Epist.  98,  1;  Augustin.  Civ. 
Dei  19,   23;    Confess.    7,  9,  14    in  der  Anführung    von  Matth. 

11,  29,  und  in  dem  Titel  der  Schrift  de  duabus  animabus  in 
der  Anführung  retract.  1,  15,  1;  lul.  Valer.  3,  16  p.  117  (a) 
ed.  Paris.;  Prudent.  c.  Symmach.  1,  531  und  Perist.  2,  289; 
Auson.  periocha  Odyss.  11;  Sedul.  Op.  pasch.  2,  14  (p.  216,  2 
ed.  Hueraer)  aus  Psalm  77,  18;  Sidon.  Apoll,  in  der  contio 
zu  Epist.  7,  9;  Salvian.  Gubern.  Dei  5,  10,  56  (p.  65,  29  ed. 
Halm);  Claud.  Mamert.  De  statu  animae  1,  12  (p.  55,  21  ed 
Engelbrecht);  1,  16  (p.  60,  10);  1,  23  (p.  82,  10);  2,  4  (p.  111, 
8):  2,  6  (p.  119,  19);  Ennod.  Epist.  5,  15  (p.  138,  8  ed  Hartel); 
9,  17  (p.  240,  25);  pro  synodo  p.  293,  10;  Dictio  19,  (p.  478, 
11);  Serv.  zu  Verg.  Aen.  6,  136;  6,  418;  6,  714;  Anecd.  Helv. 
93,  32.  Bei  Sen.  Contr.  2,  10,  1  haben  die  besten  Handschr. 
nicht,  wie  Voss,  de  anal.  2,  4  daraus  anführt,  animabus  suis, 
sondern  animam  (aus  anima  corrumpiert). 

Equabus    bei  Cledon.    S.  1863    (V  11,  14)    ohne  Beleg, 
aber  bei  Serv.  zu  Verg.  Ge.  3,  268  zweimal;  Pallad.  4,  13,  1; 

4,  13,  5;  Impp.  Arcad.  et  Honor.  Cod.  11,  75,  l;  Greg.  Epist. 

12,  34  extr.;  equis  als  Fem.  Varro  R.  R.  2,  1,  19;  Colum 
6,  37,  8;  6,  37,  9;  Phn.  N.  H.  11,  41,  96  (237);  Ulpian.  Dig. 
50,   13,  2. 

Mulabus   bei  Cledon.    S.  1863    (V   11,   14)    ohne  Beleg, 
aber    bei  Tertull.    ad  uxor.  2,  8;    Capitol.  Ver.  5,  4;    Ambros. 


—      40      — 

Serra.  4!),  2;  ffrnor  dit;  Übcrachriftcn  von  Claudian.  Fpigr.  1 
(4)  de  mulalms  Gallicis  und  von  Ennod.  Carm.  2,  124  ad- 
v(!rsus  Olaudianuni  de  mulabus;  Anecd.  Helv.  9y,  ;^.2;  mulis 
Varro  R.  K.  1,  20,  4;  2,  1,  26  geht  auf  die  Tierart  im  all- 
g(;meinen,  und  ist  daher  von  mulus.  Bei  Mart.  8,  Gl,  7  ist 
mulis  und  v.  9  mulas,  und  14,  197,  1  mulis  und  in  der 
Überschr.  mulae. 

Asinis  als  Fem.  Plin.  N.  H.  11,  40,  95  (238);  asinis  und 
asellis  Varro  R.  R.  1,  20,  4  stehen  wie  mulis  ebendaselbst 
ohne  specielle  Beziehung  auf  die  weiblichen  Tiere,  wie  das 
darauf  folgende  asellus  zeigt;  asinabus  findet  sich  bei  keinem 
unserer  Schriftsteller;  asinab  C.  I.  L.  6,  3089  ist  schwer 
zu  lesen. 

Deccm  agnabus  citiert  Augustin.  Retr.  2,  55,  1  aus 
Genes.  31,  41,  in  der  Vulg.  ist  daselbst  decem  vicibus. 

Cervabus,  das  jedoch  nicht  von  Tieren  zu  verstehen 
ist,  hat  C.  I.  L.  3,  1303. 

Ursabus  wird  nur  in  Anecd.  Helv.  93,  32  angeführt. 
Puellabus  (zur  Unterscheidung  der  puellae  von  den 
puelli),  portabus  (wie  wenn  eine  Verwechselung  mit  portibus 
oder  portubus  zu  besorgen  gewesen  wäre),  und  oleabus  (da 
doch  ein  Plur.  von  oleum  nirgends  gelesen  wird)  kennen  wir 
allein  aus  den  Anführungen  des  Charis.  aus  dem  Geschicht- 
schreiber Gellius.  Aber  für  matronis,  bei  welchem  an  eine 
Verwechselung  mit  einem  Nomen  der  zweiten  Declin.  nicht 
gedacht  werden  kann,  und  welches,  wie  bei  den  Schrif stellern, 
so  auch  in  Inschr.  gefunden  wird,  ist  matronabus  C.  I.  L.  5, 
4137;  5,  4159.  Desgleichen  Nymphabus  oder  Nymfabus 
oder  Numfabus  C.  I.  L.  2,  1164;  6,  549;  6,  553;  6,  554; 
10,  6799;  I.  Neap.  6768;  Fortunab  C.  l.  L.  5,  8929;  6,  182; 
luliabus  G.  I.  L.  6,  1879;  6,  7006;  Cassiabus  G.  I.  L.  8; 
9052  Z.  16;  Parcabus  C.  I.  L.  5,  82,  42.  Aehnlich  ist 
horabus  Inschr.  Grell.  1461;  feminabus  G.  I.  L.  8,  9108; 
pu(pil)labus  G.  I.  L.  8,  9052  Z.  12  und  17;  monachabus 
Ven.  Fortun.  Vit.  Radeg.  23;  34;  Greg.  Tur.  Hist.  Franc. 
10,  16.  Sogar  von  solchen  Nomina,  von  denen  ein  Nomin. 
Sing,  auf  a  nicht  bekannt  ist,  kommen  Formen  auf  abus  vor, 
wie  Fat  ab  US  G.  I.  L.  5,  4209,  nach  welchem  Fatis  Fata 
G.  I.  L.  5,  5001  in  Fatis  Fatabus  ergänzt  ist;  und  Matrabus 


—     47      — 

Orell.  2080;  2091,  oder  wie  Griit.  92,  1  gelesen  wird,  Mairabus, 
sonst  Matris,  wie  Grut.  89,  12;  90,  1;  2;  3;  5,  in  anderen 
In  sehr.  Matribus. 

Die  gleiche  Endung  begegnet  in  Atiliabus  C.  I.  L.  5, 
4042;  Silvanabus  daselbst  3,  3393;  3,  4441;  5,  3303;  Sule- 
viabus  Orell.  2100.  Über  die  Adjectiva  und  Participia  vergl. 
Adject.  S.  51.  Aber  falsche  Formen  sind  collegibus  C.  I.  L.  3, 
371  Z.  8;  semitibus  C.  I.  L.  3,  5524;  horibus  C.  I.  L.  4, 
2202;  cathedribus  C.  I.  L.  8,  828. 

14.  Für  das  is  des  Dat.  und  Ablat.  der  ersten 
Declin.  ist  es  geschrieben  in  soueis  nuges  C.  I.  L.  1, 
1297.  Häufiger  eis,  vergl.  Eitschl,  Opusc.  IV  543,  wie  in 
taboleis  C.  I.  L.  1,  197  Z.  22;  31;  1,  198  Z.  15;  26:  27; 
taboleis  popliceis  daselbst  Z.  58;  tabuleis  publiceis  1, 
200  Z.  70;  tableis  daselbst  Z.  46;  controvorsieis  1,  199 
Z.  1;  scribeis  1,  202  Col.  1  Z.  3;  noneis  Decembribus 
primeis,  secundeis,  tertieis  daselbst  Z.  10;  14;  18;  22; 
26;  30;  decurieiS  Col.  2,  Z.  40;  vieis  publiceis  1,  200 
Z.  26;  vieis  1,  206  Z.  50;  56;  69;  certeis  de  causeis  da- 
selbst Z  60;  praefectureis  daselbst  Z.  83;  143;  157;  Pisi- 
deis  1,  204  Col.  1  Z.  10;  pileis  1,  208;  inferieis  1,  1220; 
incoleis  1,  1418;  legibus  sueis  und  omnibus  sueis  legibus 
1,  204,  Z.  8;  9;  K.  Novembr.  primeis  1,  577  Col.  3  Z.  13; 
Mytileneis  3,  455;  quadrigeis  und  (Dalm)ateis  Monum. 
Ancyr.  Taf.  4  Z.  52  und  Taf.  5  Z.  40;  celeberrimeis  Italiae 
vieis  Orell.-Henz.  5360;  lympheis  Orell.  1639  (-=  I.  R.  N.  5728); 
devicteis  aut  in  fidem  receptis  bellicossimis  ac  maxsimis 
gentibus  Orell.  643;  gratieis  Plaut.  Ploen.  4,  2,  46  (868)  und 
tueis  ingratieis  Plaut.  Merc.  2,  4,  11  (479)  im  Ambr.; 
Terentieis  und  Baebieis  auch  als  Fem.  Varro  L.  L.  8,  18, 
36  und  10,  3,  50.  In  denselben  Casus  kann  iis  zusammen- 
gezogen werden.  Nuptis  für  nuptiis  C.  I.  L.  2,  1963 
Col.  1,  Z.  1,  wie  auch  Liv.  1,  46,  9  im  Med.;  pecunis  Cic. 
de  rep.  1,  31,  47;  taenis  Verg.  Aen.  5,  269;  provincis  und 
colonis  Monum.  Ancyr.  Taf.  2,  Z.  37;  Taf.  3  Z.  27  und 
Taf.  4  Z.  27;  maceris  C.  I.  L.  5,  781;  und  notwendig  ist 
die  Schreibung  ßais  Horat.  Carm.  2,  18,  20  und  Epist.  1,  1, 
83;  Propert.  1,  11,  1;  Cic.  Epist.  Fam.  9,  7,  2  haben  die  besten 
Handschriften,    wie  Medic.  49,  9;    Palatin.  598    und   Harleian. 


—     48     — 

•2(;82  Bais  und  so  auch  Mendelssohn  (aber  Baitor  und  C.  F.  W. 
Müller  Baus),  wie  Mais,  vergl.  Adject.  S.  51.  Darnach  wird 
auch  colonois  für  coloniis  geschrieben  C.  I.  L.  1,  206  Z.  8^^, 
142,  157;  manibeis  C.  I.  L.  6,  1301  und  macereis  C.  I.  L. 
5,  6473.  Dagegen  ist  Lumphieis  (übertragen  aus  NVfat;)  C. 
I.  L.  1,  1238  Schreibfehler  für  Lumpheis  oder  Lumphis.  Vcrpl. 
Lachmann  zu  Lucr.  5,  85,  und  über  die  gleichen  Ersclu'inungon 
in  der  zweiten  Declin.  unter  34. 

Vereinzelt  ist  der  Dat.  Plur.  auf  as  in  Devas 
Corniscas  sacrum  C  I.  L.  1,  814;  denn  an  den  sonst  mit 
sacrum  sehr  wohl  verträglichen  Genit.  Sing,  ist  darum  nicht 
zu  denken,  weil  Corniscae  divae  nur  im  Plur.  erwähnt  werden. 
Vergl.  Paul.  Festi  S.  64.  Der  Dat.  Plur.  auf  as  entspricht 
dem  Dat.  Sing,  auf  a.  Vergl.  unter  9,  und  Eitschl  de  fictil. 
htt.  S.  26  (Opusc.  IV  289),  welcher  noch  bemerkt,  dass  in  der 
angeführten  Inschr.  auch  der  Accus,  denkbar  sei.  Wenn 
cetaes  C.  I.  L.  5,  2787,  wie  es  scheint,  für  zetaes  oder  zaetaes 
geschrieben  ist,  so  wird  damit  die  Endung  von  ota^Tai;  wieder- 
gegeben. 

Der  Accus.  Plur.  geht  im  Latein.,  wie  im  Griech.  und 
Osk.,  auf  äs  aus,  im  Umbr.  auf  af. 

15.  Die  griechisch  en  Masculina  behalten  im  Latein, 
entweder  die  gewöhnlichen  griech.  Formen  auf  äs  und 
es  bei.  oder  sie  nehmen  dafür  ä  an,  welches  im  aeolischen 
Dialect  für  r^  gebräuchlich  gewesen  sein  soll,  und  in  einigen 
Nomina  auch  bei  Homer  vorkommt.  Vergl.  Maittaire  Gr.  ling. 
dial.  S.  235,  Schäfer  zu  Greg.  Cor.  S.  96,  Ahrens  dial.  Aeol. 
§  20.  Zum  Nomin.  auf  a  gehört  auch  bei  diesen  Nomina  ein 
Accus,  auf  am,  und  ein  Ablat.  auf  a,  zum  Nomin.  auf  as  ein 
Accus,  auf  an  und  ein  Ablat.  auf  a,  zum  Nomin.  auf  es  ein 
Accus,  auf  en  und  beinahe  immer  eiu  Ablat.  auf  e,  daher  die 
Formen  des  Accus.,  oft  auch  die  des  Abi.,  den  vorausgesetzten 
Nomin.  erkennen  lassen. 

Die  frühzeitig  in  den  gemeinen  Gebrauch  der  Lateiner 
gekommenen  Appellativa  haben  immer  a,  wie  poeta,  nauta, 
pirata;  doch  Eitschl  tab.  lithogr.  91  G  (Opusc.  IV  232) 
Diphilos  poetes  Grell.  1163  (C.  I.  L.  14,  2652),  so  dass  auch 
in  dem  Nom.  propr.  die  griech.  Form  festgehalten  ist,  und  der 
ganze  Ausdruck    sich    als  Griech.    in   lateinischer  Schrift   dar- 


—      49      — 

stellt.     Vergl.  Mommsen  zu  CLL.  1  S.  281.     Agonistarcha 
Insclir.   Grut.   38,  5;    alytarcha   Impp.    Theodos.    et   Valent 
Cod.  11,  78  (77),  2    §  1;    cimeliarcham  lustian.  Cod.  7,  72 

10,  §    2;    Abi.    cimeliarcha    lustinian.    Cod.    7,    72,    10    §    3 
di(a)etarcha    Grell.    2913;    deaetarcha    C.    L    L.    6,    5187 
gerusiarches    I.    Neap.    2555;     haeresiarches    Hieronym 
Chron.  2  S.  167;    2  S.  168;  in  Isai.  5,  23,  2;    in  Galat.  6,  8 
Gros.  7,  14,  2;    Abi.  haeresiarcha  Augustin.  "Epist.   237,   2 
Gen.  Plur.    haeresiarcharum   Tertull.  adv.  Valent.   5;    Acc. 
Plur.  liaeresiarclias  Sidon.  Epist.  7,  6,  7;  Abi.  limenarcha 
Impp.  Diocl.  et  Maxim.    Cod.    7,  16,  38;    patriarcha  Vopisc. 
Saturn.  8,  4;  Prudent.  Cath.  6,  57;  Psychom.  544  und  Augustin. 
Civ.  Dei  16,  36;  18,  38;  Nom.  patriarches  Tert.  Cor.  mil.  9; 
spirarches  C.  I.  L.  6,  2251;    tetrarcha  Vulg.  Matth.  14,  1; 
Luc.  3,  19;  9,  7;  Hieronym.  Chron.  2  S.  158;  Venant.  Fortun. 

11,  1,  28;  tetrarcham  Lact.  Epist.  45,  8  und  Sidon,  Epist. 
5,  7;  tetrarches  Cic.  Deiot.  9,  27  im  Gembl,  Gud.,  Erf.  und 
Gehl,  (tetrarcha  im  Fuld.  und  Salzb.);  Bell.  Alex.  67,  1  und 
Argum.  des  Schol.  Gron.  zu  Cic.  pro  Deiot.  p.  421,  14  Orelli: 
tricliniarcha  Henzen  6337;  tricliniarchara  C.  L  L.  3, 
356,  13;  tricliniarches  Petron.  22,  6;  trierarcha  C.  L  L. 
3,  4025;  Henzen  6868;  Wilm.  Inscr.  1659;  1663;  1681;  1686; 
1687;  1688.  Boeotarchen  Liv.  33,  27,  8;  Nom.  Plur. 
Boeotarchae  Liv.  42,  43,  7;  Magnetarches  Liv.  35,  39,  6; 
35,  43,  5  und  Magnetarchen  Liv.  35,  31,  11.  Ascaules 
C.  I.  L.  4,  636  und  Mart.  10,  3,  8;  choraula  wird  als 
Nominat.  und  Ablat.  eines  Nonxen  commun.  gen.  von  Prob. 
Instit.  art.  S.  278  (IV  85,  32)  aufgestellt,  und  choraula  als 
Nomin.  steht  Anonym,  mim.  fr.  27  (ed.  Ribbeck  II  S.  401,  wo 
die  Note  zu  vergleichen  ist);  Apul.  Met.  8,  26  S.  577  in  den 
Flor.  1  und  3,  den  Guelf.  1  und  2  und  anderen  Büchern ; 
Rufin.  Eist,  monach.  19;  Prob.  Instit.  art.  S.  279  (IV  86,  36); 
Gsbern.  Gloss.  139  (a);  447  (a)  unter  paraphonista;  choraulam 
Suet.  Nero  54  und  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  5,  89;  Nom.  choraules 
Mart.  5,  56,  9;  9,  77,  6;  11,  75,  3;  luven.  6,  77;  Hygin. 
Fab.  273;  Diom.  3  S.  489  (I  492,  1);  Inschr.  Grell.  2609;  cho- 
raulen  PHn.  N.  H.  37,  1,  3  (6);  choraulas  Petron.  69,  5; 
Vopisc.  Carin.  19,  2;  vergl.  Gsbern  Gloss.  139  (a):  choraula 
vel  choraules,    qui  chorum  ducit;    hydraulam  Suet.  Nero  54; 

Ncue-Wagener,  Formenlehre.  I,  S.  Aufl.  4 


—      50      — 

AI)!,  liydriiulf  Pclioii.  3»'.,  B:  hydraulas  Mart.  Capell.  9, 
024;  Noni.  ])rotaules  I.  Xoap.  740  und  Groll.  2788; 
Nom.  pytliaiilos  Varro  (Sat.  Mcn.  .061]  bei  Kon.  S.  166;  Sen. 
Epist.  76,  4;  Hygin.  Fab.  273;  Diom.  8  S.  489  (I  492  1). 
Bibliopola  oder  bybliopola  Mart.  4,  72,  2;  13,  3,  4;  14, 
194,  2;  Anthol.  Latin,  ecl  Riese  764,  11;  Inschr.  Or.  4154; 
myropola  Xaev.  bei  Fulgent.  Expos,  serm.  antiq.  S.  565; 
farmacopolam  oder  pl)armacopo]am  Cato  (Orat.  39  ed. 
Jordan  p.  58  3)  bei  Gell.  1,  15,  9  im  Laiir.  (in  anderen 
Büchern  arinacopolam  und  armacopulam),  und  Cic.  pro  Cluent. 
14,  4U;  faruiacopoles  Laber.  ((Jörn.  40)  bei  Charis.  1,  15 
S.  84  (I  108,  24);  propola  Lucil.  (5,  28)  bei  Non.  S.  154,  24 
und  281,  16  (an  der  ersten  Stelle  im  Leid.  1  propula);  Cod. 
Theod.  11,  10,  1;  propol  am  Varro  R  E.  3,  14,  3  (in  der 
Hdsclir.  populam);  Ablat.  propola  Cic.  in  Pison.  27,  67  (im 
Vat.  propula,  in  anderen  Büchern  propala). 

Agonotheta  (agonitheta  Gloss.  Sang.  A  199;  Anecd. 
Helv.  95,  10,  vergl.  Oehler  zu  Tertull.  ad  martyr.  3;  agoni- 
zeta  Osbern  Gloss.  50)  Augustin.  in  Psalm.  143,  5;  Cassian. 
Coen.  inst.  6,  9;  Henzen  6156;  Gruter  499,  6;  Acc.  agono- 
thetam  Tert.  de  fuga  1;  Dat.  agonothetae  C.  I.  L.  5,  7914; 
Orelli  4024;  Abi.  agonotheta  Tert.  Scorp.  6  und  Spartian. 
Hadr.  13,  1;  agonothetes  Tert.  ad  mart.  3;  Acc.  Plur. 
agonothetas  Arcad.  Charis.  Dig.  50,  4,  18  §  17;  Abi.  Plur. 
agonothetis  Cod.  Theod.  16,  9,  2.  Agonista  August.  Serm. 
343,  10;  I.  Neap.  652;  Osbern  Gloss.  50  (a).  Alipta  als 
Nomin.  M.  Caesar  ad  Fronton.  2,  12  (2,  13,  3);  als  Ablat. 
alipta  Cels.  1,  1;  aliptes  luven.  3,  76;  6,  422;  Vopisc.  Saturn. 
8,  3.  Anachoreta  Hieronym.  Chron.  2  S.  190;  Sulp.  Sev. 
Chron.  1,  17,  3  und  als  Vocativ  anachoreta  Sidon.  Carm. 
16,  96  und  anachorita  Venant.  Fortun.  1,  5,  6;  Isid.  7,  13,  3: 
Not.  Tir.  S.  91;  Osbern.  Gloss.  46  (b).  Anagnostes  Cic. 
Epist.  Fam.  5,  9,  12;  Epist.  Att.  1,  12,  4;  anagnosten  Corn. 
Nep.  Att.  14,  1;  Abi.  anagnosta  Gell.  18,  5,  5.  Apostata 
Cyprian.  ad  Novat.  14;  Tert.  adv.  Marc.  5,  11;  Hieronym. 
Chron.  1  S.  48;  2  S.  185  und  Sedul.  pasc.  carm.  5,  138; 
pasch,  op.  5,  10  (p.  283,  4  ed.  Huemer);  apostatam  Cyprian. 
Epist.  75,  24.  Athleta  Sen.  Contr.  1,  3,  11:  Val.  Max.  1,  8 
<3xt.  4;  Sen.  Epist.  13,  2;  Quintil.  8,  3,  10;  10,  1,  4;  Ambros. 


—     51     — 

d(3  obitu  Theod.  r.r.    Veg.    Res  mil.  2,  24;    Gell.  5,  9,  5;    15, 
1(5,    1;    Serv.    zu  Yerg.  Aen.    6,  14;    6,  668;    athletam  Plin. 
N.  H.  7,  20,  19  (83);  35,  9,  36  (63);  Lamprid.  Commod.  17,  2; 
Gell.  15,  20,  3;   Augustin.  Oiv.  Dei  14,  9  und  Serm.  343,  10; 
äthletes  schrieben  Salnias.  und  Markland  bei  Stat.  Silv.   5,  3, 
222,  "welches  schon  wegen  der  abnormen  Verkürzung  der  ersten 
Silbe  bedenklich  ist  (in  den  Hdschr.  ist  Acetes).     Den  Nomin. 
citharista   verbindet  Prise.  17,  27,  208,    S.  1116    (III  208,   15) 
mit    sophista   poeta    Scytha   Sarmata   Sosia,    denselben   haben 
Augustin.  Civ.  Dei  6,7;  Auson.  Periocha  Od.  1;  Venant.  Fortun. 
9,    7,    11;    Mart.    Cappella    9  §  927;    Avian.    Fab.    4,  1;    den 
Genit.  citharistae  Arnob.  6,  12;  lustin.   26,  4,  6;  den  Accus, 
citharistam  Cic.  Verr.  1,  20,  53;  Aurel.  Victor.  Caes.  5,  14. 
Danista    als    Nomin.    Plaut.    Epidic.    1,    1,    53    (55);  5,  1,  1 
(607);  5,  1,  15  (621);  Most.  3,   1,  6  (537);  3,  1,  98  (623),  und 
als    Ablat.    Plaut.    Epidic.    1,    1,    51    (53);    2,    2,    67    (252); 
danistam  Pseud.  1,  3,  53  (287).    Die  Vocat.  citharista  Cic. 
Divin.    2,  64,    133  und  danista  Plaut.  Epidic.  5,  1,  39  (646) 
entscheiden    nicht    über    den  Nomin.,    vergl.    unter    16.     Cym- 
balista  C.  I.  L.  6,  4627.     Dioecetes    Cic.    pro    Rabir.  Post. 
8,  22  in  der  ed.  Ascens.  (in  den  Hdschr.  Diogenes)  und  10,  28. 
Dialogistam  Vulc.  Gallic.  Avid,  Crass.  3,  5,    Ablat.  dynasta 
Tert.  adv.  Marc.  4,  14;  Nomin.  dynastes  Corn.  Nep.  Datam. 
2,  2.     Emphyteuta  und  emphyteutam  Cod.  lust.  4,   66,  3. 
Exorcista  Cyprian.  Epist.   75,   10;  Inscr.  bei  Labus  Monum. 
Epigr.    p.    12;    exhorcista  I.  Neap.  1293.     Eranista  C.  I.  L- 
6,  5.     Eremita  Sulp.     Sever.  Dial.  1,  14,  3;  1,  17,  1:  Venant. 
Fortun.   Vit.     S.     Mart.     3,     404;     3,     418     (hier    heremita). 
Geometra    als    Nomin.    C.  I.   L.  3,   6041;   Aurel.   Vict.   Epit. 
14,2;    Sidon.    Epist.  4,    11  v.  9:    und  als  Abi.  Capitol.  Anton, 
Phil.    2,  2;    geometres  Cic.  Acad.    2,    7,  22  und  Fat.  8,  15; 
Sen.  Epist.   88,   9;  88,  21;   88,  22;  Quintil.  1,  10,  6;  2,   14,  4; 
luven.    3,    76;    Arnob.   2,  19;    Angustin.  Solil.  1,  5,  11;  Mart. 
Capella    3  §  230;    Boeth.  Art.    geom.    p.  389,  9;    geometren 
Val.  Max.  8,  12  ext.  1  (bei  Paris  geometram);  Quintil.  1,  10,  4 
im  Bern,  (im  Bamb.  und  Strassb.  geometron).    Daneben  kommen 
auch   noch   folgende  Formen   nach  der  (hüten  Deklination  vor: 
geometer  Boeth.  in  Aristot.    Analyt.  prior.   1,  39;  in  Aristot. 
Top.  1,  8;    Abi.    gcometre  Boeth.  Art.  geom.  414.   17;  Nom. 


—     52     — 

Plur.    georaetres    Boeth.    Art.    geom.    389,    9;    Gen.    Plur. 
geometrum  Boeth.  Art.  geom.  373,21.     Grammatista  Suet. 
Gramm.  4.    Halopanta    (lialapanta)    Fest.  S.  72;   Acc.    halo- 
pliantam  Plaut.  Cure.  4,  1,  2  (463)  und  Non.  S.  120,  8.  Xominat. 
hierofanta  C.  I.  L.  6,  504;  5 Kr.   1779;  ierofanta  C.  I.  L.  6, 
846;    hierofantes   C.  I.  L.   6,   507.     Hieronica   C.   I.   L.   5, 
7753.    Hypocriten  Quint.  2,  17,  12;   11,  3,  7;  Abi.  hypoerita 
Suet.  Nero  24.    latralipta  C.  I.  L.  6,  9476;  iatralipten  Plin. 
Epist.    10  5  (4),  l;    Murat.  Inscr.    884,   4.     Idiota   Vitruv.   6, 
8  (11),   10  (p.   154,  21);    Vulg.    1  Corinth.    14,    24;    Augustin. 
Epist.  137,  12;    idiotam  Lucil.    (26,  32)    bei  Non.  S.  38,   22; 
idiotes  Tert.  adv.  Prax.  9.    Idololatra  als  Abi.  Tert.  Idol.  10; 
idololatram  Gros.  7,  37,  15;  der  Nominat.  idololatres  Tert. 
Idol.  1;  14;  24  und  Pudic.  5,  18;  idololatren  Tert.  Idol.  1;  24 
und  Pudic.  5.     Logista  Cod.   Inst.   1,  54,    3.     Lyristes  Plin. 
Epist.    9,  17,  3;    9,    36,  4  und    Sidon.    Epist.   1,    2,  9;    8,    11, 
V.  25;  lyristen  Plin.  Epist.  1,   15,2.    Microtocistes  I.  Neap. 
990    (=C.   I.   L.   9,   823).     Nomin.  Olympionica  C.  I.  L.   4, 
3291;  Olympionices  Cic.  pro  Place.  13,  31  und  Tusc.  1,  46, 
111;  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  10,  4  und  Aen.  3,  694;  Abi.  Olym- 
pionice   Val.    Max.   8,    15   ext.   4;    Genit.   Plur.   Olympioni- 
ca rum  Porphyr,   ad  Hör.    Art.    poet.   83.     Nomin.    palaestes 
Lamprid.  Alex.  Sever.   27,   10.     Palaestrita  Mart.  3,  58,  25; 
C.  I.  L.  6,   5813;    palaestritam    Apul.    de    mag.  48    S.  505. 
Pancratiastes    Plin.  See.   3,   30  (p.  103,  18  ed.  Eose);  pan- 
cratiasten  Quintil.  2,  8,  13  und  Gell.  3,  15,  3;  pancratiaste 
Plin.  N.    H.  34,    8,    19    (59).     Parastata   C.  I.  L.   10,    1584. 
Petaurista    AeUus  Stilo  bei  Fest.  206  (b),  29;    petauristen 
Varro    bei  Non.  S.  56,   30.     Promisthota    C.  I.  L.    3,    6113. 
Propheta  als  Nomin.  Apul.  Met.  2,  28  S.  158;  2,  28  S.  161  und  2, 
29  S.   163;    Tert.  de  patient.    3:    adv.  Marc.    3,  6;  4,    22    und 
Resurr.  29;  Hierouym.  Vir.  illust.  40;  sehr  oft  in  der  Vulgata, 
wie    aus  Saalfeld,    De    bibliorum    sacrorum    vulgatae    editionis 
graecitate  S.  137   zu  ersehen  ist;   Lact.  Instit.  4,   11,  4;  4,  11, 
5;  4,  11,  8;    4,  12,  4;  4,  12.  10;  4,  12,  15;  4,  12,   16;  4,   12, 
17;  4,  13,  8;  4,  13,  22:  4,  17,  5:  4,  17,  11;  4,   18,  31;  4,    19, 
3;    4,    20,    6;    Augustin.    Civ.    Dei    lo,    5:     10,    18;    12,    18; 
14^    8;    15,    23;    17,    5;    17,    7;    17,    11:    17,    12;    18,    26; 
18,  28;    18,  29;    18,  30;    18,  31;    18,  33;    18,  35;    18,  44;    18, 


—     53     — 

46;  19,  26:  20,  21:  20,  23;  20,  25;  20,  26;  20,  28;  22,  29, 
und  als  Abi.  Vulg.  2  Par.  21,  12;  3  Esdr.  1,  47;  ler.  6,  13; 
8,  10;  18,  18;  Ezech.  7,  26:  Os.  12,  13;  Matth.  24,  15;  Marc. 
1,  2;  Luc.  4,  27:  7,  28;  Lact.  "  Instit.  4,  13,  24;  Augustin. 
Civ.  Dei  14,  8;  18,  44;  20,  21:  20,  27;  22,  29;  prophetam 
Tert.  ad  uxor.  1,  8;  adv.  Marc.  2,  18;  3,  6;  4,  18;  4,  20;  4, 
22  und  de  ieiun.  16;  in  der  Vulg.  vergl.  Saalfeld  a.  a.  0.  S. 
138;  Augustin.  Civ.  Dei  1,  9;  1,  14;  10,  5;  16-,  22;  17,  8;  17, 
21;  18,  38;  18,  45;  19,  4;  20,  26;  20,  29;  20,  30;  21,  9;  22. 
3;  22,  29;  22,  30;  prophetes  Tert.  Cor.  niil.  9;  de  fuga  10: 
Scorp.  8;  de  pudic.  10;  de  ieiun.  16  und  adv.  Marc.  1,  21;  3, 
5;  3,  7;  3,  19;  4,  4;  4,  9;  4,  18;  Hieronym.  Yir.  illust.  40: 
Vulg.  Deut.  13,  1;  2  Paral.  18,  6;  32,  20;  3  Eeg.  13,  11:  13. 
29;  4  Eeg.  9,  1;  Ezech.  33,  33;  proplieten  Tert.  de  ruonog.  8;  de 
pudic.  19  und  adv.  Marc.  4,  12;  4,  34;  Vulg.  Apoc.  2,  20. 
Proreta  als  Nomin.  Plaut.  Pud.  4,  3,  75  (1014);  I.  Neap. 
2721;  2805  und  Henz.  6894;  Wilm.  Inscr.  1666;  Gloss.  Vatic. 
VI  542  (a);  als  Abi.  Paul.  Dig.  39,  4,  11  §  2.  Psychro- 
lutam  Sen.  Epist.  53,  3:  psychrolutes  Epist.  83,  5.  Xomin. 
pycta  Plin.  N.  H.  7,  47,  48  (152);  Ambros.  in  psalm  36  no. 
56;  C.  L  L.  4,  387,  Not.  Tir.  174;  pyctes  Colum.  8,  2,  5, 
Tert.  Scorp.  6  und  de  anima  46:  pycten  Plin.  N.  H.  29,  6,  35  (141), 
im  Rice,  und  Voss,  pictera.  Satrapa  Terent.  Heaut.  3,  1.  43 
(452);  Aram.  Marc.  18,  6,  20:  25,  1,  6;  Labb.  Gloss.  165  a 
(satrapa  aaipotTcri?) ;  Curt.  3,  13,  1  im  Flor.,  Leid.,  Voss.  1  und 
in  anderen  Bücliorn.  Hedicke  schreibt:  cum  praecessisset  et 
Darei  satrapa  compcrisset,  Vogel  aber:  cum  praecessisse  eo 
Darei  satrapam  comperisset;  satrapam  Curtius  6,  6,  20 
nach  dem  cod.  Dan.,  in  welchem  satrapham  ist,  sonst 
satrapem;  Hedicke  hat  satrapeae  geschrieben;  sicher  steht 
satrapam  Vulg.  4  Regg.  18,  24;  satrapes  Corn.  Nep.  Paus. 
1,  2  und  Alcib.  10,  3;  Curt.  6,  6,  36;  8,  2,  19;  8,  4.  21:  8, 
4,  22;  9,  10,  21:  9.  10,  29:  10.  1,  22:  10.  10.  1:  lul.  Val. 
Res  gest.. Alex.  Magni  2,  25  (p.  87,  23  ed.  Kubier);  Satrapen 
Plin.  N.  H.  6,  27,  31  (139);  Curt.  6,  4.  25:  6,  6,  10;  9,  10, 
17;  satrape  Curtius  9,  8,  9.  Schocnobates  luven.  3,  7  7. 
Sophista  wird  von  Prise.  5,  2,  5  S.  661  (11  143,  11):  7,  2, 
4  S.  729  (TI  286,  5)  und  17,  27,  208  S.  1116  (111  208,  16) 
aufgestellt,  und  dasselbe  haben  Ps.   Senec.  Epist.   ad  Paul.  2; 


—     Ö4      — 

Tert.  adv.  Valont.  ö;  Goll  17,  5,  ;3;  17,  21,  l;  Apul.  Flor.  18 
(p.  29,  24  und  p.  :'.(),  1  ed.  Krüger);  Hieronym.  Epist.  53,  7; 
Sidon.  Epist.  4,  1,  2;  Edict  Diocl.  7,  71;  Vokat.  sophista  hat 
Lucil.  (15,  18)  bei  Donat.  zu  Terent.  Eunuch  2,  3.  10;  aber 
sophi-stes  Cic.  Acad.  2,  23,  72  und  Nat.  Deor.  1,  23,  i;3; 
AM.  sophiste  Quintil.  3,  4,  10  und  antisophiste  Quintil. 
11,  3,  r2().  Sorites  Cic.  de  divin.  2,  4,  ll;  Senec.  Beiief. 
5,  19,  7;  soritam  Cic.  Hertens,  fr.  55  (p.  319,  23  ed. 
C.  F.  W.  Müller)  bei  Non.  S.  329,  21.  Zelotes  Tert.  adv. 
Marc.  4,  25;  4,  27;  4,  39;  5,  7;  Vulg.  Exod.  20,  5;  34,  14; 
Luc.  6,  15;  Act.  apost.  1,  13;  Acc.  zeloten  Ter.  adv.  Marc.  4, 
21;  4,  25;  4,  41;  5,  16.  Immer  Nomin.  und  Voc.  syco- 
phanta,  Plaut.  Araph.  1,  3,  8  (506);  Men.  5,  9,  28  (1087): 
Poen.  1,  2,  162  (376)  und  Trin.  5,  2,  15  (1139);  Terent.  Heaut. 
Prol.  38;  Apul.  Met.  7,  12  S.  468;  Hieronym.  chron.  2,  S. 
185;  sucophanta  Plaut.  Pseud.  4,  7,  103  (1200);  Acc.  syco- 
phantam  Plaut.  Curo.  4,  1,  2  (463);  Poen  5,  2,  72  (1032) 
und  Trin.  3,  3,  86  (815);  Terent.  Andr.  4,  5,  20  (815). 
Cometes  und  Accus,  co nieten  beinahe  überall,  namentlich 
bei  Senec.  Nat.  quaest.  7  durchgängig,  nachdem  7,  5,  3  und 
7,  12,  2  die  Lesart  der  früheren  Ausg.  cometam  nach  dem 
Meil.  5  und  anderen  Büchern  in  cometen  verändert  ist;  des- 
gleichen cometes  Plin.  N.  H.  2.  25,  22  (90);  2,  25,  23  (92); 
Sil.  1,  461;  8,  639;  Tac.  Ann.  14,  22;  15,  47;  lustin.  37,  2, 
2;  Apul.  de  mundo  16  S.  324;  Claudian.  Rapt.  Pros.  1, 
231;  Acc.  cometen  Tibull.  2,  5,  71;  Suet.  Claud.  46;  Lucan. 
1,  529;  Sil.  9,  444;  luven.  6,  407;  Calpurn.  1,  78  (Bähreus 
cometem);  Claudian.  Cons.  Mall.  Theod.  112  und  Bell.  Get. 
243;  Abi.  comete  Plin.  N.  H.  2,  58,  59  (149);  cometa  als 
Nomin.  nur  Prudent.  Cathem.  12,  21;  cometam  Ps.  Senec. 
Octav.  237,  während  Manil.  1,  826  fulgente  cometa  in  fulgentque 
cometae  berichtigt  ist.  Pyrites  und  Acc.  pyriten  Plin, 
N.  H.  36,  19,  30  (137);  Abi.  pyrite  Plin.  N.  H.  34,  13,  37 
(135).  Ophites  Lucan.  9,  714;  Abi.  ophite  Plin.  N.  H.  36, 
7,  11  (55);  36,  22,  43  (158).  Porphyrites  Phn.  N.  H.  36,  7, 
11  (57);  Abi.  porphyrite  Plin.  N".  H.  36,  13,  19  (88). 
Basanites  Isid.  Orig.  16,  4,  36;    Abi.    basanite  Plin.  N.  H. 

36,  20,  38  (147);  36,  22,  43  (157).     Alabastrites  Plin.  N.  H. 

37,  10,  54  (143);    Acc.    alabastriten  Plin.    N.  H.  36,    8,   12 


—       DO       

(60);  Abi.    alabastrite   Plin.  N.  H.  3G,    22,    43   (158).     Und 
so  noch  mehrere  Namen  von  Steinen. 

Von  Völkernamen  ist  Perses  Cic.  Tusc.  1,  42,  101  und 
de  rep.  1,  27,  43;  Corn.  Nep.  •  Reg.  1,  4;  Lucan.  3,  286; 
Quintil.  3,  7,  21;  Cm^t.  3,  7,  11;  6,  2,  U ;  Grat.  Gyn.  158; 
Acc.  Fersen  Stat.  Silv.  5,  3,  187;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  21 
(ed.  Baehrens  4,  211)  v.  203;  Abi.  Ferse  Corn.  Nep.  Alcib.  9, 
5  im  cod.  Dan.,  Voss.  A  und  Leid.;  Pronto  Bei]-.  Barth.  12  (p. 
220,  6  ed.  Naber);  Nomiu.  Persa  Plaut.  Persa  4,  9,  3  (740); 
5,  2,  48  (829);  Amm.  Marc.  19,  5,  1;  23,  6,  79;  Veget.  Res 
milit.  3,  26;  Sidon.  Carm.  2,  51;  Venant.  Fortun.  5,  6,  128 
und  Vit.  S.  Mart.  2,  74;  Dracont.  Carm.  min.  5,  35:  Vokat. 
Persa  Plaut.  Persa  4,  5,  4  (676);  Acc.  Fers  am  Plaut.  Persa 
5,  2,  6  (783);  5,  2,  47  (828);  Abi.  Persa  Plaut.  Persa  5,  2, 
18  (796).  Scythes  Cic.  Tusc.  5,  32,  90;  Horat.  Carm.  2,  11, 
1:  4,  14,  42;  Senec.  Phaedra  173;  Plin.  N.  H.  7,  56,  57  (198); 
Flor.  Vergil.  orator  an  poeta  p.  185,  15;  Apul.  Ascl.  24  S. 
308;  Terent.  Maur.  17;  Acc.  Scythen  Horat.  Carm.  4,  5,  25; 
Plin.  N.  H.  7,  56,  57  (197);  Nomin.  Scytha  Senec.  Troad. 
1104;  Phaedr.  3  prol.  52;  Lucan.  10,  455;  Vopisc.  Aurel.  3, 
5;  Vulg.  Coloss.  3,  11;  Sidon.  Carm.  5,  530;  Avien.  Orb.  terr. 
444;  971:  1288;  1289;  Venant.  Fortun.  5,  6,  218  und  als 
Epith.  zu  pontus  Stat.  Theb.  11,  437,  zu  exercitus  Claudian. 
in  Eutrop.  1,  508;  Accus.  Scytham  Lact.  3,  25,  18;  Abi. 
Scytha  Tac.  Ann.  2,  60;  Tert.  adv.  Marc.  1,  i.  Dalmata 
C.  I.  L.  5,  7893;  10.  3545.  Galata  Claudian.  in  Eutrop.  1, 
59.  Getes  Ovid.  Epist.  ex  Font.  1,  2,  108;  1,  5,  62;  1,  7, 
12;  1,  8,  16;  2,  1,  66:  4,  2,  22;  4,  7,  48;  4,  13,  18;  Lucan. 
2,  54;  3,  95;  Stat.  Achill.  2  (133),  419;  Sidon.  Carm.  2,  362; 
7,  411;  23,  243;  Auson.  Idyll.  8,  37  (p.  25  ed.  Peipcr); 
Geta  Senec.  Phaedra  172  in  den  geringeren  Büchern  (in  den 
besseren  ist  der  Flur.  Getae):  Avien.  Orb.  terr.  442;  Abi. 
Geta  Ovid.  Epist.  ex  Pont.  1,  8,  6;  Sidon.  Carm.  7,  350.  Geta  als 
Sklavennarae  in  Terent.  Adelph.  und  Phormio,  Tacit.  Hist.  2, 
72,  auch  sonst  als  Beiname  Cic.  pro  Cluent.  42,  119;  Spart. 
Anton.  Get.  1;  Auson.  Technop.  X  de  historiis  90  (p.  164 
ed.  Peiper),  vergl.  S.  37.  Massagetes  Lucan.  3,  283; 
Claudian.  in  Ruf.  1,  312;  Acc.  Massageten  Lucan.  2,  50; 
Sil.  3,  360:  Val.  Fl.  5,   125.     Sauromates  Ovid.  Trist.  3,   12, 


—     56     — 

30;  Stat.  Acliill.  2  (1:^.3),  419;  Auson.  Id.  8,  31 ;  Sidon.  Carm. 

23,  243,  dasselbe  als  Königsname  Plin.  Epist.  10,  64  (14),  und 
Acc.  Sauromaten  ebenso  C.  I.  L.  3,  783.  Sarmata  Senne. 
Phacdra  76;  Herc.  Oet.  158;  Lucan.  1,  430;  3,  94;  3,  270; 
Val.  Fl.  6,  162;  Mart.  spect.  3,  4;  luven.  3,  79;  Claudian. 
Laud.  Stil.  1,  111;  in  Eutrop.  2,  338  und  IV  cons.  Honor. 
485;  Sidon.  Carm.  5,  477;  Avien  Orb.  terr.  442;  854;  858; 
Prise.  Perieg.  294;  Amm.  Marc.  31,  12,  6;  Dracont.  Carm. 
min.  5,  35;  Acc.  Sarmatam  Tac.  Hist.  1,  79;  Abi.  Sarmata 
Flor,  bei  Charis.  1,  17  S.  99  (I.  123,  17j.  Israelites  Tert. 
adv.  ]\larc.  4,  35.  Israelita  Vulg.  Evang.  loh.  1,  42;  Epist. 
ad  Rom.  11,  1;  Sidon.  Carm.  7,  6,  4;  8,  13,  3;  Israhelita 
Venant.  Fort.  9,  2,  31  und  Vita  S.  Mart.  3,  498;  virum 
Israeliten  Vulg.  Num.  25,  8;  cum  viro  Israelita  Vulg.  Lev. 

24,  10.  Samarites  Tert.  de  anima  34  und  adv.  Marc.  4,  35; 
Vopisc.  Saturn.  8,  3. 

Abderites  Laber.  (com.  72)  bei  Gell.  10,  17;  Cic.  Brut. 
8,  30;    Nat.  Deor.  1,  23,  63;  Abi.  Abderita  Cic.  de  orat.  3, 

32,  128.  Ambraciotes  Lact.  3,  18,  9;  Acc.  Ambracioten 
Plin.  X.  H.  14,  7,  9  (76);  Ambraciotam  Cic.  pro  Scaur.  2, 
4;  Tuscul.  1,  34,  84.  Amphipolites  Varro  R.  R.  1,  1,  8. 
Apolloniates  Cic.  Nat.  Deor.  1,  12,  29.  Areopagites 
Cic.  Phil.  5,  5,  14  und  Areopagita  Vulg.  Act.  apost.  17,  34; 
Osbern  55  a  (Areopagita,  magister  virtuosae  villae)  oder 
Ariopagita  Gloss.  Sang.  A  356  und  Amplon.  258,  20;  265, 
95.  Crotoniates  Cic.  Nat.  Deor.  1,  11,  27;  Liv.  24,  3,  11; 
Vitruv.  9  Prooem.  2  (p.  212,  18);  Crotoniaten  Amm.  Marc. 
30,  7,  2  und  Crotoniatem  Capit.  Maximin.  duo  6,  9. 
Eleates  Cic.  Tuscul.  2,  22,  52;  Vopisc.  Aurel.  3,  5.  Epi- 
rotes Cic.  Legg.  2,  3,  7;  Corn.  Nep.  Regg.  2,  2;  Cels.  3,  21 
(p.  106,  17  ed.  Daremberg);  Plin.  N.  H.  3.  11.  15  (98);  Amm. 
Marc.  24,  1,  3;  Epiroten  Liv.  32,  6,  1;  Amm.  Marc.  29,  3, 
4  und  Epirotam  Liv.  36,  28,  3;    Aurel.  Victor  de  vir.   illust. 

33,  5;  Epirote  Auson.  Prof.  15,  13  (p.  63  ed.  Peiper)  und 
Epirota  Trog.  Pompei  Prol.  18.  Heracleotes  Varro  R.  R. 
1,  1,  8;  Cic.  Acad.  2,  22,  71;  Fin.  5,  31,  94;  Tuscul.  2,  25, 
60;  3,  9,  18.  Mallotes  Varro  R.  R.  1,  i,  8.  Maronites 
Varro  R.  R.  1,  1,  8;  Columella  1,  1,  9;  Plin.  N.  H.  35,  11, 
40  (134).     Neapolites  Varro    bei  Augustin.   Civ.   Dei   21,  8, 


2  (II  p.  504,  22  ed.  Dombart).  Phthiotam  Cic.  Tuscul.  ], 
10,  21.  Spartiates  Cic.  Epist.  Farn.  5,  12,  7;  Spartiatem 
Plaut.  Poenul.  3,  5,  35  (780).     Stagerites  Varro  R.  R.  2.    1, 

3  und  Stagirites  Vopisc.  Aurel.  3,  5;  Stagiritem  Cic.  Acad. 
1,  4,   17. 

Über  männliche  Nomina  propria  sagt  Quintil.  1,  5,  61: 
Ne  in  a  quidem  atque  s  litteras  exire  temere  masculina  Graeca 
nomina  recto  casu  patiebantur,  ideoque  et  '  apud  Caelium 
legimus  „Pelia  cincinnatus",  et  apud  Messallam  „Bene  fecit 
Euthia",  et  apud  Ciceronem  „Hermagora";  ne  miremur, 
quod  ab  antiquorum  plerisque  Aenea  ut  Anchisa  sit  dictus. 
Und  Ckaris.  1,  15  S.  51  (I  67,  11):  Masculina  modo  es  modo 
a  nominativo  casu  veteres  terminaverunt,  velut  Anchises 
Anchisa,  Chryses  Chrysa,  Attes  Atta;  simihter  Atrides 
Atrida,  ut  Propertius  (3  (2),  14,  1):  „Xon  ita  Dardanio 
gavisus  Atrida  triumpho".  Vergilius  quoque  cum  dixisset 
(Aen.  4,  351)  „patris  Anchisae",  item  (Aen.  5,  244;  5,  424:  7, 
152)  „satus  Anchisa",  e  contrario  intulit  (Aen.  6,  670)  „quae 
regio  Anchisen";  item  cum  dixisset  (Aen.  5,  106)  „duri  nomen 
Acestae",  intulit  (Aen.  5,  531)  „Sed  laetum  amplexus 
Acesten":  ut  mihi  videatur  hunc  Anchisam  et  hunc  Acestam 
velut  duram  declinationem  repudiasse.  Miltiades  autem  et 
Alcibiades,  item  Diomedes  indubitanter  nominativo  es  finiuntur, 
genetivo  is,  non  ut  priora  modo  Thyestes  modo  Thyesta  et 
Orontes  Oronta.  Derselbe  1,  10  S.  8  (I  20,  4):  Hie  Oronta, 
cum  Latine  reformatur,  et  hunc  Orontam  dicimus;  nam  si 
non  reformetur,  Oronten  poterimus  dicere,  ut  Vergilius  (Aen. 
1,  113)  „Fidumque  vehebat  Oronten"  ....  und  I  20,  10: 
Hie  Anchises  ut  Orontes  duplicem  dicitur  habere  nomina- 
tivum,  velut  hie  Anchisa  et  hie  Anchises,  et  si  quidem  erit 
nominativus  hie  Anchisa,  declinatur  ut  hie  poeta.  Nach  dem- 
selben 1,  15  S.  50  (I  66,  17)  und  1,  17  S.  97  (I  120,  32) 
hatte  Varro  den  Nomin.  Aenea.  Nach  Charis.  Exe.  art. 
gTamm.  S.  92  (I  544,  22)  können  Pelida,  Atrida,  Acesta, 
Achata,  Pylada,  Oresta  Nomin.  sein.  Anchisa  als 
mögliche  Form  des  Nomin.  wird  auch  von  Diom.  1  S.  280 
(I  304,  4)  erwähnt.  Dieses  hat  Naev.  (bell.  Punic.  v.  3  od. 
L.  Müller)  bei  Prob,  zu  Verg.  Ecl.  6,  31  S.  14  Keil,  doch  ist 
daselbst  im  Vat.  Anchises;    vergl.  Fleckeisen,    kritische   .Mis- 


ÖS       — 

Collen  S.  20,  21.  Prise.  5,  2,  5  S.  (541  (II  143,  13)  giebt  aus 
Sallust.  Hist.  (11  25)  rox  Lcptasta  und  (II  18)  flumen 
Turiam;  (5,  2,  9  S.  680  (II  201,  19)  nochmals  aus  derselben 
Stelle  Humen  Turiam  und  ausserdem  (II  202,  9)  aus  der 
nämlichen  Schrift  (11  31)  flumen  Clurda;  6,  2,  10  S.  081 
(11  202,  14)  aus  Lucan.  3,  207  Marsya  als  Nomin.  des  Fiuss- 
namens,  und  7,  2,  4  S.  729  (II  286,  12)  aus  Terent.  Ad.  3, 
1,  4  (291);  3,  4,  33  (479)  Geta,  aus  Andr.  2,  1,  33  (333) 
Byrria,  aus  Eun.  5,  1,  7  (823)  und  5,  1,  8  (824)  Chaerea, 
aus  luven.  9,  2  Marsya  victus,  und  führt  ausserdem  ohne 
Nachweis  der  Stellen  neben  poeta,  citharista,  sophista, 
Scytha  [noch  an  Sosia  [Plaut.  Amph.  Prol.  148;  1,  1,  182 
(338);  1,  1,  222  (378);  1,  1,  223  (379);  1,  1,  231  (387);  1,  1, 
238  (394);  1,  1,  242  (398);  1,  1,  244  (400);  1,  1,  247  (403); 
1,  1,  2,55  (411);  1,  1,  282  (438);  1,  1,  283  (439);  2,  1,  28 
(578);  2,  1,  51  (598);  2,  1,  62  (609);  2,  1,  68  (615);  2,  1,  78 
(625)],  den  Flussnaraen  Bagrada  [Lucan.  4,  588;  Mela  1,  7, 
2;  Plin.  N.  H.  5,  4,  3  (24);  Sil.  1,  407;  6,  141],  Melicerta 
Pers.  5,  103. 

Wir  finden  noch  den  Nomin.  Aeeta  Varro  R.  R.  2,  1, 
6;  Cic.  Nat.  Deor.  3,  19,  48;  Ovid.  Her.  12,  29  und  Met.  7, 
170;  Hygin.  Fab.  praef.  und  3;  22;  188;  Accus.  Aeetam  Oic. 
Tusc.  3,  18,  39  und  Nat.  Deor.  3,  21,  54;  Hygin.  Fab.  3; 
Vokat.  Aeeta  Cic.  Tusc.  3,  12,  26;  Abi.  Aeeta  Cic.  Nat. 
Deor.  3,  19,  48;  lustin.  32,  3,  13;  Hygin.  Fab.  14;  Aeetes 
Ovid.  Her.  12,  51;  Val.  Fl.  1,  43;  5,  285;  5,  553;  5,  589;  5, 
599;  6,  13;  7,  640;  8,  138;  Serv.  zu  Verg.  Ge.  2,  140; 
Philarg.  zu  Verg.  Ge.  2,  142;  Aeeten  Val.  Fl.  2,  379;  5, 
317;  5,  393;  5,  685.  Aegypta  Cic.  Epist.  Att.  8,  15,  1;  13, 
3,  2.  Alceta  Gros.  3,  23,  23.  Accus.  Anchisam  Hygin. 
Fab.  94;  Abi.  Anchisa  ausser  den  oben  angeführten  Stellen 
des  Verg.  noch  Aen.  6,  322;  6,  331  und  auch  Anchiso 
Augustin.  Civ.  Dei  3,  3.  Antidama  Plaut.  Poenul.  5,  2,  98 
(1058),  in  den  Hdschr.  Antidamas.  Nomin.  Apella  Horat. 
Serm.  1,  5,  100;  Inschr.  Grut.  76,  10;  76,  240;  Accus.  Apellam 
Plane,  bei  Cic.  Epist.  Farn.  10,  17,  3;  Abi.  Apella  Cic.  Epist. 
Att.  12,  19,  1.  Nomin.  Archyta  Lact.  Ira  dei  18,  4;  Sidon. 
Carm.  2,  176;  Venant.  Fortun.  7,  12,  25;  Archytas  A'^al. 
Max.  4, 1  ext.  1;  Lact.  Ira  dei  18,  12;  Porphyr,  ad  Hör.  Carm.  1, 


~      59      — 

:>.s.  1:  xlbl.  Archyta  Uic.  de  rep.  1,  10,  16;  Val.  Max.  8, 
:  ext.  3.  Artema  C.  I.  L.  6,  9296;  6,  1J027;  6,  11321; 
Artemas  C.  L  L.  G,  10513.  Astipa  C.  I.  L.  6,  10151. 
Chaerea  Terent.  Eim.  4,  4,  29  (696);  4,  4,  39  (706);  5,  1, 
7  (823);  5,  1,  8  (824);  5,  4,  1  (923);  5,  5,  15  (985).  Cinyra 
Plin.  N.-  H.  7,  56,  57  (195).  Nomin.  Clinia  Terent.  Heaut. 
2,  1,  13  (225);  3,  1,  22  (431):  3,  2,  14  (525);  4,  5,  20  (768); 
4,  8,  6  (847);  Accus.  Cliniam  daselbst  2,  4,  25  (405);  3,  3, 
44  (605);  4,  6,  17  (821).  Cratea  C.  I.  L.  1,  840.  Dama 
Horat.  Serm.  2,  5,  101;  2,  7,  54;  Pers.  5,  76;  Paul.  Dig.  41, 
4,  2  §  6;  Papinian.  Dig.  40,  7,  34  §  1;  Scaev.  Dig.  40,  7, 
40  §  8;  lavol.  'Dig.  40,  7,  39  §  3:  45,  1,  105;  C.  I.  L.  2, 
5042  Z.  l;  5,  4087;  6,  6906;  6,  7860;  6,  7865;  6,  14502;  8, 
3567;  Damas  Pompon.  Dig.  50,  16,  162  §  1;  C.  I.  L.  6, 
14991.  Damoeta  C.  I.  L.  4,  3299:  Damoetas  Verg.  Ecl. 
2,  37;  2,  38;  Vokat.  Damoete  Verg.  Ecl.  3,  1.  Ennia- 
nistam  Gell.  18,  5,  3;  Ephialta  Sidon.  Carm.  6,  25; 
Ephialtes  Val.  Max.  3,  8  ext.  4;  Claudian.  Bell.  Get.  75; 
Acc.    Epliialten    Ps.  Verg.   Culex   235;   Serv.   zu  Verg.    Aen. 

6,  582;  Eubulida  Cic.  Verr.  5,  42,  110;  5,  49,  128; 
Eubulidas  daselbst  3,  23,  56.  Euclida  C.  I.  L.  1,  1062. 
Eurota  Dichter  bei  Cic.  Tusc.  2,  15,  36.  Geta  Terent. 
Phorm.  1,  1,  1  (35);  1,  1,  12  (46);  4,  3,  1  (606);  5,  5,  10 
(838);  5,  5,  12  (840)  und  Ad.  3,  1,  4  (291);  3,  4,  33  (479). 
Glaucia  Mart.  6,  29,  4;  Glaucias  daselbst  6,  28,  4. 
Gorgia  Pitschl  tab.  lith.  90  D  und  enarr.  S.  79;  C.  I.  L.  6, 
4134;  6,  6857;  6,  7714;  Acc.  Gorgiam  Cic.  de  orat.  1,  22, 
103;  Brut.  12,  47;    Curt.  7,  1,  38;    Gorgian    Cic.    Cato  Mai. 

7,  23;  Plin.  N.  H.  7,  48,  49  (156);  Quintil.  2,  15,  27;  2,  16, 
3;  I.  Neap.  6640.  Hampsicora  Liv.  23,  40,  3;  23,  41,  4; 
Hampsagoras  Sil-  12,  345.  Nomin.  Heraclida  C.  I.  L.  5, 
986;  5,  1371;  10,  68;  I.  Neap.  40,  2560;  2658;  6895;  Accus. 
Heraclidam  Cic.  pro  Flacc.  19,  45  zweimal;  Abi.  Heraclida 
daselbst  20,  47  im  Salzb.  und  Vat.,  und  lustin.  22.  5.  1:  diese 
Formen  können  zwar  auf  die  Aeolisch- Dorische  Form  des 
Nomin.  Heraclidas  bezogen  werden,  da  bei  Cic.  ein  Aeoler  aus 
Temnos,  bei  lustin.  ein  Syracusaner  bezeichnet  ist,  doch  hat 
Cic.  pro  Flacc.  18,  42;  21,  50  den  Nomin.  Heraclides. 
Norain.  Herma  C.  I.  L.  2,   1195;  2,   1733;    2,  3756;    2,  3938; 


—      CO      - 

-2,  4;Uli;    :',,    ITTo;    3,   r.l47;  3,  2120;  3,  243C;  4,  250H  Z.  24: 

5,  2170;  5,  2:i8o:  5,  871'.»;  ö,  4  101;  5,501)'.);  5,  579'J;  6,  fi75; 
'6,  22H8;  0,  4200;  fi,  5247;  )i,  7:^75;  fi,  10817;  ß,  11201;; 
1.  Nfiap.  I(i78;  210.'V.  25(i0;  6780.  Nomin.  Hermia  Cic.  Epist. 
Faiii.  K),  15,  1:  1  *>,  15,  2;  C.  I.  L.  1,  7:35;  1,  lOll;  2, 
3181;  5,  1001;  5,  2183.     Himora  Sil.  14,  23:j.    Hyla  C.  I.  L. 

6,  7321;  ('),  8103.  Nomin.  larba  Ovid.  Fast.  3,  552;  larbas 
Verg.  Aen.  4,  3(5;  4,  326;  Aec.  larban  Verg.  Aen.  4,  196. 
Nomin.  Laerta  Sen.  Tro.  709;  Hygin.  Fab.  173;  Accii.s. 
Laertam  Cic.  Cato  Mai.  15,  54  im  Erf.  und  Par.;  Laertcn 
Ovid.  Her.  1,  113;  Abi.  Laerta  Acc.  (131)  bei  Non.  S.  314. 
20;  Ovid.  Her.  3,  29  und  Met.  12,  625;  Auson.  Epitaph.  5,  1. 
Nomin.  Leonida  Plaut.  Asin.  1,  1,  43  (58);  2,  1,  17  (265): 
lustin.  2,  11.  2;  Oros.  2,  9,  3;  2,  9,  6;  2,  U,  9:  C.  L  L.  (;, 
7326;  aber  Leonidas  lustin.  2,  11,  9.  Acc.  Lycambani 
Terent.  Maur.  2457;  Mar.  Vict.  Art.  graram.  2  S.  2525  (VI  79. 
35);  3  S.  2585  (VI  137,  30);  Mall.  Tlieod.  de  metris  VI  594, 
24;  Porphyr,  zu  Hör.  Epist.  1,  19,  25  und  A.  P.  79;  Ly- 
cambou  Porph.  zu  Hör.  Epod.  6,  13.  Accus.  Lyncistam 
lustin.  12,  14,  1.  Nomin.  Marsya  Horat.  Serm.  1,  6,  120: 
Ovid.  Met.  6,  400;  Mart.  2,  64,  8;  Sil.  8,  503:  luven.  9,  2: 
Claudian.  in  Eutr.  2,  266;  Ennod.  Carm.  1,  3,  26:  Anth.  Lat. 
ed.  Riese  163  (ed.  Baehrens  4,  353)  v.  1;  Marsyas  PJin. 
N.  H.  7,  56,  57  204);  Mart.  10,  62,  9;  Apul.  Flor.  3  (p.  3, 
15;  4,  13;  4,  18);  Abi.  Marsya  Schol.  zu  Pers.  1,  119  (e-l. 
0.  Jahn  p.  275).  Nomin.  Melicerta  Pers.  5,  103;  Serv.  zu 
Verg.  Ge.  1,  437  und  Aen.  5,  241;  5,  823;  Melicertes  Varro 
L.  L.  8,  38,  68;  9,  52,  91;  Hygin.  Fab.  124;  Acc.  Meli- 
certen  Hygin.  Fab.  1;  2;  Abi.  Melicerte  Hygin.  Fab.  2: 
239;  Vok.  Melicerta  Varro  L.  L.  8,  38,  68;  9,  52,  91;  Ovid. 
Met.  4,  522;  Fast.  6,  494.  Nomin.  Mida  Terent.  Pliorm.  5, 
6,  22  (862);  lustin.  7,  1,  11;  11,  7,  14;  Claudian.  Cons.  Stil. 
3,  230;  Sidon  Epist.  5,  7,  6;  Hieronym.  Chron.  1  S.  27;  2  S. 
119  Olym.  21;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  21  (ed.  Baehrens  4,  211) 
V.  204;  Schol.  zu  Pers.  1,  119  (ed.  0.  Jahn  p.  275);  Midas 
Val.  Max.  1,  6  ext.  2;  Plin.  N.  H.  7,  56,  57  (204);  33,  3,  15 
(51);  Hygin.  Fab.  191;  274;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  10,  142: 
Acc.  Midam  Amm.  Marc.  22,  9,  7;  Petron.  Fragm.  28,  9 
(ed.    Bücheier  p.  112);    Vok.    Mida  Anth.  Lat.  ed.  Riese  725 


—      61 

(ed.  Baehrens  3,  60)  v.   1.     Nomin.  Niceta  C.  I.  L.  5,    3948  r 
6,    70.51.     Nomin.    Ninya    lustin.    1,    1,    10;    1,    2,    11;    Acc. 
Ninyan    Augustin.   Civ.  Dei  18,  2,  3  (II  259,  9).     Oropasta 
lustin.  1,  9,  lo;    Oropasten   lustin.  1,  9,  9.     Pausania  Cic. 
Epist.    Fam.  3,  7,  5.     Pausia  C.  I.  L.  6,   7435.  Pelia  Senec- 
Med.    200;    276.     Nominativ    und    Vokativ    Perdica    Aegrit- 
Pcrdic.  (ed.  Baehrens  5,  53)  v.  19;  63;  66,  72;  100;  104;  19  i; 
234;  271;  290.     Perdicca  Gurt.   10,  6,  4;   10,  6,  5;  10,  6,  9; 
iO,  7,  16;  10,  7,   18;  10,  7,  19;   10,  7,  21;   10,  8,  3:   10,  8,  4; 
Kl.  8,  22;  10,  8,  23;  10,  9,  7;   10,  9,  18;  10,  10,  1;  10,  10,4; 
lustin.  7,  2,   1;  7,  5,  6;    13,  2,  5;   13,  4,   1;   13,4,  7;   13,  6,  1; 
13,  6,  10:  13,  6,  16;  Gros.  3,  23,  17;  3,  23,  19;  3,  23,  23;  Dracont. 
Carm.  Min.  2,  41;   Anth.  Lat.  ed.  Riese   200  (ed.  Baehrens  4, 
398)  V.   1;  Nomin.  Perdiccas  Gurt.  3,  9,  7;  Acc.  Perdiccan 
Gurt.   4,  3,    1.     Phaedria  Terent.    Eun.    1,   2,    1    (81);    5,   5, 
12  (982)    und  Phorm.    5,  5,  2  (830);    5,  5,    5  (833).     Phania 
Terent.  Hec.  3,  5,  8  (458);  Gic.  Epist.  Fam.  2,  13,  2;  3,  6,  2. 
Nom.     Philocteta    Cic.     Fat.     16,     37     (iiurz     vorher     steht 
Philoctetes);    Quintil.  5,  10,  84;    Hygin.    Fab.    97;    Lact.  Inst. 
1.  9,  11;    Dictys  1,  14;    2,  14:    2,  47;    Accus.    Philoctetam 
Gic.  Epist.  ad  Q.  fr.  2,  10,  4;    Fin.  5,  11,  32  und  Tusc.  2,  7, 
19;  2,  14,  33;    Dictys  3,   18;    Anth.    Lat.    ed.    Riese  174  (cd. 
Baehrens    4,    354),    2;    Abi.   Philocteta    Gic.    Fat.    16,    36; 
Quintil.  3,  1,  14;  Apul.  de  deo  Socrat.  24;  Fronto  ad  M.  Gaes. 
I.  7  (p.  18,  5  ed.  Naber);  Hygin.  Fab.  257;  Solin.  8,  7:  Dares 
15;    Serv.  zu  Verg.    Aen.  3,  402;    über  den  Voc.    vergl.  unter 
16.     Phileta    G.    L    L.    5,    2577;  Philota    G.  L  L.  5,  8422. 
Nomin.     Proca    Ovid.    Met.     14,     622    und    Fast.    6,    143; 
Liv.  1,  3,  9;    Aurel.  Vict.  de  vir.  illustr.   1,   1;    Procas  Verg. 
Acn.  6,  767;    Aurel.  Vict.    Orig.    gent.    19,    i;    Gros.    2,  2,  3. 
Nomin.  Prusia  Gorn.  Ncp.  Hann.  12,  3;  Liv.  29,  12,  14;  38, 
39,  15;    Prusias  Gic.  Divin.    2,  24,  52;    Liv.    39,  51,  3;    42, 
29,    3;    45,    44,    4;    45,    44,    14;    Eutrop.    4,    6,    2;    4,    8,    4: 
Prusiam  Eutrop.  4,  5,  2.     Pythagora    Fronto  ad  Ver.  Irap. 
1,   1  zweimal;  G.  I.  L.  8,  5164;  8,  5168;  Pythagoram  öfter; 
Pythagoran  Gic.  Tusc.  4,  19,  44;  Horat.  Sat.  2,  4,  3;  Quint. 
1,   10,  32.     Nomin.  Saurea  Plaut.  Asin.  2,  3,  19  (399).    Accus. 
ThcrsitamSencc.de  ira  3,  23,  2;  Gell.  1,   15,  ll;Thersitan 
Ovid.  Epist.  ex  Pont.  3,  9,   10;  Amm.  Marc.  30,  4,  15;  Anth. 


—    (;2    — 

Lat.  ed.  Riese  794  (od.  Bachrens  5,  388),  i:^.  Nomin.  Tiresia 
Senec.  Oed.  293.  Noniin.  Tyra  Pomp.  Mela  2,  1,  7;  Plin.  N.  H. 
4,   12,  26  (82);  Val.  Fl.  ü,  84;  Tyres  Val.  Fl.  4,  719. 

Das  a  des  Nomin,  ist  in  der  Regel  kurz,  möge  es 
ein  es  oder  ein  as  vertreten.  Lang  aber  ist  a  in  So.sia 
Plaut.  Amph.  1,  1,  282  (438).  In  mehreren  Stellen  des  Plaut, 
und  Terent.,  in  denen  Byrria,  Chaerea,  Geta,  Leonida,  Mida. 
Phaedria,  Phania,  Sosia  am  Ende  des  Verses  steht,  ist  die 
Quantität  unentschieden;  auch  in  der  Mitte  des  Verses  ist  sie 
zuweilen  unklar,  wie  in  Ohaerea  Terent.  Eun.  4,  4,  39  (707) 
und  Phaedria  Terent.  Phorm.  5,  5,  2  (830).  Vergl.  über  die 
Quantität  des  Voc.  unter  16. 

Wirkliche  Patronyraica  nehmen  diese  Bildung  seltener 
an,  doch  ist  ausser  dem  von  Charis.  aus  Prop.  citierten  Nomin. 
Atrida,  der  auch  noch  Ps.  Verg.  Culex  334  steht,  und  dem 
gleichlautenden  Voc.  (unter  16)  noch  bei  Horat.  Serm.  2,  1. 
17  Scipiadam,  welches  von  Prise.  7,  2,  4  S.  729  (II  285, 
26)  angemerkt  wird;  ferner  Acc.  Atridam  M.  Caesar  an 
Fronto  1,  4  (p.  10,  20);  1,  5  (p.  12,  15);  Auson.  Ep.  16,  11. 
Abi.  Atrida  (Ovid.  Amor.  2,  12,  10  im  Neap.  und  Farn.,  in 
anderen  Büchern  Atridis,  wie  jetzt  Ehwald  schreibt);  Sen. 
Agam.  293;  Epit.  Iliad.  89  und  327.  Abi.  Alcidä  Auson. 
Epigr.  27,  3. 

Sehr  ausführlich  hat  über  die  Namen  auf  a  Bentley 
gegen  Ende  der  epist.  ad  Mill.  gehandelt,  welcher  aus  Inschr. 
Beispiele  von  Alexa,  Andrea,  Harpocra,  Artema,  Epaphra. 
■  Oorgia,  Hera,  Heracia,  Henna,  Hermia,  Leouta,  Mena,  Nicia. 
Niceta,  Papia,  Phila,  Thuda,  Teuda,  Theona.  Sabda,  Zena 
heibringt,  und  gegen  Quintil.  bemerkt,  dass  bei  Cic.  de  invent. 
1,  6,  8;  1,  9,  12;  1.  11,  16;  1,  51,  97  vielmehr  Hermagoras 
gelesen  wird,  und  gegen  Prise,  dass  die  barbarischen  Fluss- 
namen Bagrada  und  Turia  auch  bei  den  Griechen  nicht  a; 
hatten.    Baypct^a?  ist  jedoch  bei  Strabo  17,  3,  13. 

16.  Die  Nomina  auf  as  und  es  verlieren  im  Voc. 
das  s,  daher  derselbe  bei  den  Nomina  auf  as  auf  ä,  bei 
denen  auf  es  meistens  auf  e  ausgeht.  Prise.  7,  2,  6  S.  730 
(II  287,  24):  Vocativus  casus  primae  dechnatiouis  in  a  cor- 
reptara  effertur,    ut  „poetä,  Musä",    nisi  sit  Graecum,  et  apud 


—      63      — 

Graecos  producens  a  servet  eandem  etiam  apud  nos  pro- 
diictam,  iit  „Aeneä."  Virgiliiis  in  X  (v.  228):  Vigilasne, 
deum  gens,  Aeneä?  vigila.  Est  tarnen  quando  in  „es"  pro- 
dactam  terminantium  Graecorum  vocativus  in  e  longam  exit 
secundum  Graecos  vel  communiter  vel  poetice,  ut  „Achate, 
Anohise,  Polite.  Laertiade".  Virgilius  in  I  (v.  459):  Quis  iam 
locus,  inquit,  Achate?  Idem  in  III  (v.  475):  Coniugio, 
Anchise,  Veneris  dignate  superbo.  Idem  in  V  (v.  564): 
Tiia  Clara,  Polite,  progenies.  Horatius  in  II  Sermonum  (Sat. 
5,  59):  0  Laertiade,  quidquid  dicam,  aut  erit  aut  non. 
Yirgilius  in  VIII  (v.  653):  Sit  satis,  Aenide,  telis  impune 
Numanum  oppetiisse  tuis.  Und  7,  2,  7  S.  730  und  731  (II  2S9, 
5):  Nee  mirum,  cum  Graecorum  quoque  poetae  similiter 
inveniantur   protulisse   vocativos    in    supra  dicta  terminatione. 

'Avaxp^tuv    "Haie    7.aXXt/.a;j.7r£-r)     pOSUlt     prO    xaXXtXaaTcsTot,    'Itttkövoi;.     E'jtj&e; 

xptTTj,  pro  y.pizd.    Et    Apollonius    Argonauticorum  in  III  (v.  320): 

At/j-rj,    xet'vr^v    fiEV    acpap    Str/c-jav  «i'£X>.o(t,   prO    Afi]-«.      lu    COdcm    (v.    386): 

AfrjTY],  5-/2(u  aot  Tojoe  cTo^itu,  o-jtc  "jfip  ctJTuj;.  [In  lemminis  otiamj 
Alcaeus  Nr^prj  pro  N/jotj?  posuit,  et  Theopompus  Xct'pr,  pro  X'ipr,;. 
Latina  vero  proportio  in  a  correptam  vult  vocativum  primae 
declinationis,  sicut  supra  dictum  est,  terminari  etiam  in 
Graecis.  Unde  Horatius  in  II  Sermonum  (Sat.  3,  187):  Ne 
quis  humasse  veht  Aiacem,  Atrida,  vetas  cur?  Feminina 
quoque  Graeca  est  quando  apud  poetas  Graecum  vocativum 
servant  in  a  vel  e  productas  desinentem  secundum  proprium 
nominativura,  ut  „Taygete,  Nemeä".  Virgilius  in  Villi  (v.  525): 
Vos,  0  Calliope,  precor,  adspirate  canenti.  Statins  „Nemeä", 
ut  ostendnuus,  a  producta  protulit  more  Graeco.  Servius  zu 
Verg.  Aen.  3,  475  sagt:  Anchisä  autem  vocativus  hie  non 
est  Latinus,  nam  brevis  esset  a,  ut  Catilina.  Graecus  est 
ergo,  de  quo  valde  apud  eos  quaeritur,  quemadmodum  exeat 
ab  bis  nominibus,  quae  in  es  mittuut  nominativuui.  Nam 
Tydides  „Tydide"  facit,  ut  (I  v.  96):  Danaum  fortissime  gen- 
tis  Tydide.  Atrides,  cum  sit  simile,  „Atrida"  facit.  ut 
Horatius  (Sat.  2,  3,  187):  Ne  quis  humasse  velit  Aiacem, 
Atrida,  vetas  cur?  Tale  est  ergo  et  „Anchisä".  Sjine  apud 
Latinos  herum  hominum  causa  manifesta  est:  nam  nomina- 
tivum  ipsum  in  a  mutant  et  reeipiunt  Latinam  declinationom: 
ut  Atridos  „Atrida",  Scythes  „Scytha".     Vergl.  unter  18. 


—      64      — 

Vocative  auf  ä  von  Noniin.  auf  as  sind  noch: 
Cinyrä  Ovid.  Met.  10,  :^80;  Daraoetä  Verg.  Ecl.  ;^.  l;  3, 
f)8;  Lycidä  Verg.  Ed.  7,  ('.7;  9,  2;  9,  12;  9,  37;  Tirosiä 
Horat.  Sat.  2,  5,  1:  Xanthiä  Horat.  Carm.  2,  4,  2  und  am 
Ende  des  Verses:  Amynta  Verg.  Ecl.  3,  74;  lolla  Verg. 
Ecl.  3,  76;  3,  79;  Menalca  Verg.  Ecl.  3,  13;  3,  5S  (incipe, 
Damoeta;  tu  deinde  sequcre,  Menalca);  5,  4;  5,  64;  5,  90;  9, 
18;  Vokative  auf  e  von  Nomin.  auf  es:  Boote  Ovid. 
Met.  2,  176;  Menoete  Verg.  Aen.  5,  106;  Oreste  Ovid.  Her. 
8,  15;  Perse  Val.  Flacc.  6,  605,  alle  diese  Wörter  stehen 
aber  am  Ende  des  Verses;  ferner  die  Patronymica:  Aeacide 
Ovid.  A.  A.  1.  691;  Her.  3,  87;  8,  7;  Met.  11,  250;  Auson. 
Epigr.  1,  16:  Aesonide  Ovid.  Her.  6,  109;  Aleide  Ovid. 
Her.  9,  75;  Met.  9,  110;  Senec.  Herc.  für.  188;  425;  1350; 
Herc.  Oet.  1480;  Phaedr.  1226;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  779  (ed. 
Baehrens  I  125),  69;  Amyclide  Ovid.  Met.  10,  162;  Anchi- 
siade  Verg.  Aen.  6,  126;  9,  348;  laside  Verg.  Aen.  5,  843; 
Maeonide  Ovid.  Fast.  2,  120;  Oebalide  Ovid.  Met.  10,  196; 
Oenide  Stat.  Theb.  9,  50;  Thydide  Verg.  Aen.  1,  97.  Aber 
ausserdem  dass  das  im  Nomin.  für  as  und  es  gebrauchte  ä  auch  im 
Voc.  stehen  kann,  bildeten  die  Lateiner  gleich  den  Griechen  zu 
dem  Nomin.  auf  tes  gewöhnlich  den  Voc.  auf  ä.  Nach  dieser  Regel 
stellt  Serv.  zu  Verg.  Aen.  10,  332  als  Voc.  auf  Achata  und 
Timoeta  (wahrscheinlich  Thymoeta  und  so  auch  Thilo).  Wir 
lesen  jedoch  Achate  (vergl.  Prise,  in  der  ersten  der  angeführten 
Stellen)  bei  Ovid.  Fast.  3,  603.  Aber  Polydectä  hat  Ovid. 
Met.  5,  242;  Melicertä  Ovid  Met.  4,  522  und  Fast.  6,  494 
(und  diesen  Voc.  gibt  nach  Aristarch.  auch  Varro  L.  L.  8,  38, 
68;  9,  52,  91);  Orestä  Ovid.  Trist.  1,  5,  22  (in  den  Hdschr. 
gegen  das  Versmass  Oreste)  und  Senec.  Agam.  975  und  991; 
Thyestä  Sen.  Thyest.  783;  Mart.  4,  49,  4  (wie  II.  2,  107  e-j^axa 
als  Nomin.  steht);  Aeetä  Val.  Flacc.  7,  89;  8,  11;  8,  350, 
welches  von  dem  bei  Prise,  aus  Apollon.  Rhod.  bemerkten 
AtTjTT]  abweicht,  und  auf  den  unter  15  aus  Varro,  Ovid.  und 
Hygin.  angeführten  Nomin.  Aeeta  zurückgeht.  Auch  Cic.  Tusc.  3, 
12,  26  hat  als  Voc.  Thyesta  und  Aeeta,  worauf  3,  18,  39  die 
Accus.  Thyestem  und  Aeetam  folgen,  wie  wenn  der  Nomin. 
zwar  Thyestes  (nach  der  dritten  Declin.),  aber  Aeeta  lautete. 
Jedoch  ist  bei  Val.  Fl.  überall  Aeetes  und  Aeeten,  vergl.  unter  15. 


—      65     — 

Für  <l)!AoxTT)-a  (Sophocl.  Phil.  432)  haben  Ovid.  Met.  13, 
329  und  Manil.  5,  300  Philoctete,  vielleicht  deshalb,  weil 
Philoctetä,  welches  bei  Cic.  Fin.  2,  29,  94  steht,  nur  mittelst 
der  Elision  in  das  Versmass  eingefügt  werden  konnte;  Filoctetä 
Sidon.  Carm.  9,  156  in  dem  Verse:  Filoctetä  tibi  dedit  phare- 
tram.  Bei  Plaut.  Asin.  2,  4,  11  (417);  3,  3,  150  (740)  und 
Terent.  Heaut.  2,  4,  26  (406);  4,  3,  10  (688);  4,  3,  17  (695) 
haben  die  Voc.  Saurea,  Leonida  und  Clinia  langes  a,  ob- 
gleich beide  Dichter  in  denselben  Namen  den  Nomin.  auf  a 
ausgehen  lassen.  Vergl.  unter  15.  Dagegen  ist  in  den  Voc. 
Simia  Plaut.  Pseud.  4,  1,  34  (944)  und  Byrri  a  Terent.  Andr. 
2,  1,  1  (301)  das  a  kurz.  Plaut,  hat  auch  Apella  als  Voc. 
des  Namens  des  Malers  in  der  Ehsion  Poen.  5,  4,  101  (1271); 
andere  Casus  der  gleichen  Namensform,  wiewohl  in  der  Be- 
zeichnung anderer  Personen,  sind  unter  15  aufgeführt.  Der 
Voc.  von  Anchises  ist  Verg.  Aen.  3,  475  Anchisa  im  Bern. 
a  m.  sec,  Bern,  c  und  G-ud.,  und  bei  Serv.  (im  Pal.  und  Med. 
Anchisae,  in  dem  letzteren  mit  einem  Punkt  über  dem  e),  und 
in  den  Anführungen  bei  Gell.  15,  13,  10;  Non.  S.  281;  S.  286 
und  Serv.  zu  Aen.  1,  335  und  11,  169;  über  die  gleiche  von 
Verg.  gebrauchte  Form  des  Abi.  vergl.  unter  15.  Auch 
Patronymica  auf  „des"  gestatten  den  Voc.  auf  ä.  Aeacidä 
Enu.  (Ann.  181)  bei  Cic.  Divin.  2,  56,116:  Ovid.  Met.  7,  798;  Sil. 
13,  796;  Sidon.  Carm.  2,  150;  Cecropidä  Ovid.  Met.  8,  551; 
Dardanidä  Sil.  16,  192.  Das  von  Prise,  aus  Horat.  angeführte 
Atridä  gehört  zu  dem  aus  Prop.  bekannten  gleichlautenden 
Nomin.;  vergl.  unter  15. 

Aleides  ist  als  Vocat.  beibehalten  Inschr.  Or.  1533 
(C.  I.  L.  VI  316  --  Meyer  Anth.  593):  Aleides,  sacri  generis 
decus,  hoc  tibi  praetor  Et  lovis  antistes  dedico  perpetuus,  wo 
Meyer  Aleide  gesetzt  bat,  und  Grut.  S.  42,  7  (Meyer  Antliol. 
597):  Aleides,  hominum  victor  domitorque  ferarum,  Pliiloctetis 
amicus  ades:  tu  illi  araor  aeque  es!,  vergl.  Ritschi,  Opusc.  IV, 
102.  Stupende  psaltes  Sidon.  Epist.  8,  9  v.  16  und  Aeneas 
ingrate  meus  Anth.  Latin,  ed.  Riese  83  (ed.  Baehrens  4,  2  71) 
V.  144. 

17.  Über  die  griechischen  Feminina  sagt  Charis.  l,  15 
S.  46  (I  62,  20):  Feminina  quoque  e  littera  tiniuntur.  sed.  ut 
supra  (S.  39;  44)  dictum  est,  Graeca  tantum  modo.  <n  (juidem 

Neue-Wagener,  Formenlehre.  I,  X  AuD. 


—    i;6    — 

e  producta,  veluti  Andromache,  Helene,  Agave,  Circe, 
Danae,  C'rotale,  Calpe,  Ephyre;  quae  quoniam  Graeca  sunt, 
Graeca  declinari  debcnt,  luiius  Androniaches,  Helenes, 
Agaves,  Circes,  Danaes,  Crotales,  Oalpes,  Ephyres.  Sed 
si  Latine  quis  volet,  Graecum  e  in  a  nostrum  nautare  debet,  dicet- 
que  haec  Androniacha,  Helena,  Agava,  Circa,  Danaa, 
Crotala  Calpa,  Ephyra,  ut  grammatice  et  rhetorice  facit 
grammatica,  rhetorica,  quae  declinantur  Latine  ex  forma 
a  littera  terminatorura  nominum. 

Diese  Nomina  ziehen  bei  den  Aelteren  entschieden 
die  Lateinische  Form  auf  ä  mit  dem  Accus,  auf  am 
und  dem  Abi.  auf  a  vor;  die  Griechische  Bildung  auf  e 
mit  dem  Accus,  auf  en  und  dem  Abi.  auf  e  kam  besonders 
durch  die  Dichter  seit  der  Zeit  des  Augustus  in 
Gebrauch,  vornehmlich  in  den  Nomina  propria,  vor  allen  in 
denen  von  anapäst.  oder  choriamb.  Form.  Diaetetica 
Scribon.  200;  Cael.  Aurel.  Chron.  2,  12,  145;  dialectica 
Cic.  Fin.  3,  2.  5;  Mart.  Capella  4,  334,  grammatica  Cic. 
Fin.  3,  2,  5;  Suet.  Gramm.  1;  3;  Diom.  HS.  421  (I  426,  13); 
musica  Cic.  Fin.  3,  2.  5;  rhetorica  Cic.  Fin.  3,  2,  5; 
dialecticam  Cic.  Acad.  1,  7,  25;  2,  28,  91 ;  2,  30,  97;  2,  30, 
98;  Fiu.  2,  6,  17;  2,  fi,  18;  3,  21,  72;  Brut.  42,  153;  30, 
309;  Grat.  32,  113;  Fragm.  V  55  ed.  C.  F.  W.  Müller; 
grammaticam  Suet.  Gramm.  2;  Mart.  Capella  4,  337;  Ennod. 
Opusc.  VI  Ambrosio  et  ßeato  (ed.  Hartel  p.  405,  23);  musi- 
cam  Cic.  Nat.  Deor.  2,  8,  22;  de  orat.  3,  33,  132;  Vitr.  1,  1, 
3;  Auson.  Epist  10,  38  (ed.  Peiper  p.  230);  physicam  Cic. 
Acad.  1,  7,  25;  Fin.  3,  21,  72;  poeticam  Cic.  Tuscul.  1,  1, 
■>;  4,  32,  69;  rhetoricam  Cic.  Invent.  1,  5,  6;  de  orat.  3, 
33,  132;  Acad.  1,  7,  25;  Fin.  2,  6,  17;  Cornific.  1,  1:  2,  27, 
44;  Abi.  dialectica  Cic.  Brut.  30,  309;  Fin.  1,  19,  63; 
grammatica  Gell.  Praef.  13;  musicä  Cornific.  2,  27,  43; 
Vitr.  5,  6.  3;  Scnec.  Epist.  87,  12;  87,  13;  rhetorica  Cic. 
F'in.  2,  6,  17.  Aber  architectonice  Quintil.  2,  21,  8;  dia- 
iectice  Quintil.  2,  20,  7;  2,  21,  13;  gnomonice  Vitr.  1,  3, 
l;  grammatice  Quintil.  1,  4,  4;  1.  10.  17;  2,  1,  4;  2,  14,  3; 
Auson.  Prof.  20,  7;  Mart.  Capella  3,  326;  Diom.  H  S.  414  (I 
421,  10);  harmouice  Vitr.  5,  4.  l;  mathematice  Senec. 
Epist.  88,  23;  musicc  Quintil.  1,  10,  17;  1,  10,  22;  1,  10,  31 
(ßonnell,    Proleg.  de  gramm.  Quint.  p.  XXI  sagt:    in   nomina- 


—     67     — 

tivo  casu  ubique  dialectice,  grammatice,  musice,  rheto- 
rice;  nam  unicus  locus  2,  7,  10  nee  fabrica  est  ars  ... 
nee  nmsica,  eum  hie  nihil  nos  impediat,  quin  musica  adieetive 
intellegatur) ;  poetice  Varro  L.  L.  7,  1,  2;  Sat.  Men.  398; 
Censor.  Fragm.  9,  2;  Porphyr.  Horat.  Ars  poet.  1  und  861; 
Diom.  n  S.  414  (I  421,  10);  rhetorice  Quintil.  2,  1,  5;  2,  1, 
7;  2,  13,  2;  2,  14,  2;  2,  14,  5;  2,  20,  1;  2,  20,  4;  2,  20,  7; 
2,  21,  3;  apostrophen  Quint.  4,  1,  69;  arithmetieen  Vitr. 
1,  1,  4;  ehromaticen  Vitr.  5,  5,  4;  dialecticen  Mart. 
Capella  4,  336;  grammatieen  Quintil.  1,  10,  17;  2,  1,  6; 
Mart.  Capella  3,  326;  harmonicen  Vitr.  5,  3.  8;  musicen 
Senec.  Epist.  88,  3;    Vitr.   l,   1,  8;    1,  1,  16:    Quintil.  1,  4,  4; 

1.  10,  9;  1,  10,  10;  1,  10,  15;  l,  10,  18;  opticen  Vitr.  1,  l, 
4;  physicen  Varro  Sat.  Men.  362  bei  Non.  79,  33,  wo 
L.  Müller  cp'jaixr,v  schreibt;  poeticen  Com.  Nep.  Att.  18,  5; 
Plin.  Epist.  3,  14,  2;  Porphyr.  Horat.  Ars  poet.  295  und  391; 
rhetorieen  Quintil.  2,  1,  3:  2,  14,  1;  Abi.  grammatice  Senec. 
Epist.  87,  13;  Quintil.  1,  10,  1;  Mart.  Capell.  4,  333;  5,  508; 
musice  Quintil.  1,  10,  18;  1,  10,  23;  1,  10,  29;  2,  21,  16; 
(Bonnell  a.  a.  0.  p.  XXIII  sagt:  ablativus  .  .  desinit  in  e 
ut  grammatice,  musice,  rhetorice,  nam  musica  tantum 
11,  3,  4  reperitur);  poetice  Plin.  Epist.  7,  4,  2;  rhetorice 
Quintil.  2,  14,   3;  2,   15,   10;    2,   15,  36;    2,   17,  22;    2,  17,  31; 

2,  17,  41;  3,  5,  3;  Diom.  II  S.  414  (I  421,  10).  Solche 
Nomina,  welche  weniger  eingebürgert  sind,  behalten  auch  bei 
den  Aelteren  die  Griechischen  Formen.  So  Acc.  oporothecen; 
Abi.  pinacothece  und  oporothece  Varro  R.  R.  1,  59,  2;  1, 
59,  3.  Aber  bibliotheea  und  bibliothecam  Cic.  Epist.  ad  Fam. 
7,  28,  2;  Epist.  ad  Q.  fr.  3,  4,  5;  Epist.  ad  Att.  1,  7;  1,  10,  4; 
Fin.  3,  2,  7  und  Divin.  2,  3,  8;  und  es  ist  sehr  auffallend, 
dass  Cic.  Epist.  ad  Fam.  13,  77,  3  im  Med.  bibliothecen,  und 
Inschr.  Grut.  584  ab  bybhothece  hat.  Wenn  Cic.  Top.  10, 
45  sagt,  quae  hyperbole  dicitur,  so  giebt  er  die  bei  den  Griech. 
Rhetoren  übliche  Benennung  an,  mag  das  Wort  mit  Griech. 
oder  mit  Latein.  Buchstaben  geschrieben  werden.  Dass  bei 
Rutil.  Lup.,  Aquila  Rom.  und  lul.  Rufin.  diastole,  paradiastole, 
epibole,  diabole,  hyperbole,  apostrophe,  antistrophe,  epistrophe, 
ploce,  epiploce,  symploce,  epagoge,  antisagoge,  epitrope,  protrope, 
diacope,  euche,  procatasceue,  anasceue,  parasceue,  einfach  aus 
den  Schriften   der  Griech.  Vorgänger   wiederholt   sind,   erhellt 


—     68     — 

daraus,  dass  bei  jenen  auch  Bezeichnungen,  wie  synathroesmos, 
coenotes,  merismos,  anancaeon,  horismos,  characterismos, 
synoeciosis,  epitrochasmos,  erotema,  pysma,  diasyrmos,  diezeug- 
monon,  antezeugmenon,  chleuasmos,  charientismos,  asteismos, 
cxuthenismos,  anacoenosis,  aganactesis,  apodioxis,  apoplanesis, 
ara  mit  der  Uebersetzung  exsecratio,  deesis  mit  der  Ueber- 
setzung  obsecratio  vel  obtestatio,  epiplexis,  epitimesis,  pruper- 
gasia,  paregmenon,  enargia,  in  gleicher  Stellung  gefunden 
werden.  Scnec.  Benef.  7,  23,  1  und  2  wechselt  zwischen  hyper- 
bole  und  hyperbola;  Quintil.  aber  hat  durchaus  hyperbole  und 
hyporbolen  8,  4,  29;  8,  6,  67;  8,  6,  70;  8,  6,  73;  8,  6,  74, 
und  Abi.  parabole  8,  3,  77. 

Epitorae  wechselt  mit  epitoraa.  Cic.  Epist.  ad  Att.  13,  8 
gebraucht  den  Acc.  epitomen.  Verderbt  ist  die  Lesart  Cic. 
Epist.  ad  Att.  12,  5,  3  conturbat  me  epitome  Bruti  Fanniana,  in 
(dafür  ist  an  vermutet)  Bruti  epitoma  Fannianorum;  scripsi 
quod  erat  in  extremo.  Wenn  Oic.  ein  Bedenken  über  die 
Ausdrucksweise  hegte,  so  bezog  sich  dies  gewiss  nicht  auf  die 
Formen  epitome  und  epitoma.  Ein  dem  Val.  Max.  angehängtes 
Buch  ist  überschrieben  liber  de  praenominibus,  de  nominibus, 
de  cognominibus,  de  agnominibus,  de  appellationibus,  de  verbis, 
in  epitomen  redactus  a  lulio  Paride;  aber  am  Schluss  ist 
bemerkt:  finit  epitoma  historiarum  diversarum  exemplorumque 
Romanorum.  Darauf  folgt  lanuarii  Nepotiani  epitoma 
librorum  Valerii  Maximi.  Epitoma  ist  auch  in  den  not.  Tir. 
S.  124.  Epitomam  haben  Ennod.  Vita  Epiph.  ed.  Hartel  p. 
368,  21  und  Eutych.  bei  Cassiod.  de  orthogr.  S.  2311  (VII  199, 
9);  epitomen  Auson.  Epist.   19  und  Lact.  Epit.  Instit.  praef.  1. 

Exagogam  Plaut.  Rud.  3,  2,  17  (631)  und  Truc.  4,  2,  6 
(716);  exagogen  Paul.  Festi  S.  80,  15. 

Apotheca,  aula,  epistula  waren  in  den  gemeinen 
Gebrauch  aufgenommen,  und  werden  daher  ganz  als  Latein. 
Nomina  behandelt. 

Von  Frauennamen  ist  Alcumena  als  Nomin.  und 
Vocat.  Plaut.  Amph.  Prol.  99;  1,  1,  208  (364);  1,  3,  1  (499;) 
1,  3,  38  (536);  2,  2,  76  (708);  3,  2,  42  (923);  4,  3,  5  (1039); 
5-,  1,  12  (1064);  5,  1,  16  (1068);  5,  1,  36  (1088);  Hygin. 
Fab.  29  (Schmidt  schreibt  p.  63,  8  Alcimena);  Mar.  Victorin. 
S.  .2456   (VI  8,  8)  Ace.  Alcumenam  Plaut.  Amph.  Prol.  103; 


—     69      — 

107;  1,  2,  12  (474);  2,  2,  35  (667);  Merc.  4,  1,  24  (690);  Mar. 
Victorin.  S.  2456  (VI  8,  7);  Abi.  Alcumena  Amph.  Prol.  110; 
1.  1.  134  (290);  1,  2,  17  (479);  5,  1,  70  (1122);  5,  2,  11 
(1141);  Xomin.  Alcmena  Arnob.  2,  70;  5,  22;  Acc.  Alc- 
meuam  Lucil.  (XVII  6  ed.  L.  Müller)  bei  Non.  S.  26,  5;  Plin. 
N.  H.  35,  9,  36  (62);  Serv.  zu  Verg.  Aen.  8,  103;  Mar. 
Victorin.  S.  2456  (VI  8,  7);  Abi.  Alcmena  Cic.  Nat.  Deor. 
3,  16,  42;  Ovid.  Met.  9,  23;  Senec.  Herc.  Für.  531;  777; 
Herc.  Oet.  440;  1782;  Phaedra  322;  Plin.  N.  H.  35,  9,  36 
(63);  Sil.  2,  493;  Arnob.  4,  22;  4,  26;  Nomin.  Alcmene 
Ovid.  Met.  9,  276;  9,  281;  9,  313;  9,  396;  Senec.  Herc.  Für. 
21:  Herc.  Oet.  1413;  1692;  1800;  1858;  Acc.  Alcmenen 
Senec.  Herc.  Oet.  1821;  1868.  —  Nomin.  und  Voc.  Andro- 
macba  Varro  L.  L.  5,  3,  19;  Senec.  Tro.  542;  917;  935; 
Laev.  Fragm.  4  ed.  L.  Müller  bei  Prise.  10,  8,  47  S.  903 
(TI  536,  18);  Accus.  Andromacham  Cic.  Opt.  gen.  or.  6,  18; 
Acad.  2,  7,  20  und  Divin.  1,  13,  23;  Senec.  Tro.  585;  Tert. 
Pudic.  8;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  348;  Abi.  Andromacha 
Varro  Varro  L.  L.  7,  2,  6;  Cic.  Tusc.  3,  22,  53;  Prop.  3  (2), 
20,  2;  Hygin.  ed.  Schmidt  p.  105,  17;  Dict.  3,  20;  C.  I.  L. 
9.  4641;  Non.  S.  504,  18;  515,  13;  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  266; 
Mythog.  Lat.  1,  204;  Nomin.  und  Voc.  Andromache  Verg. 
Aen.  2,  456;  3,  303:  3,  319;  3,  482;  Ovid.  Her.  5,  107  und 
A.  A.  2,  645;  2,  709;  3,  lo9;  3,  519;  Senec.  Tro.  978;  Acc. 
Andromaclien  Verg.  Aen.  3,  297;  Ovid.  Her.  8,  13;  Senec. 
Tio.  S14;  Mart.  3,  76,  4;  5,  53,  2;  Abi.  Andromache  Ovid. 
R(raed.  amor.  384;  Macrob.  Sat.  6,  5,  10.  —  Nomin.  Andro- 
meda  Cic.  Nat.  Deor.  2,  43,  111;  Hygin.  Fab.  64;  Acc. 
Andromedam  Cic.  Arat.  140  und  Manil.  5,  658;  Andro- 
medan  Ovid.  A.  A.  1,  53;  Met.  4,  671;  4,  757;  Mart.  spect. 
27,  10;  Abi.  Andromeda  Fest,  unter  quaeso  S.  258  und 
unter  urvat  S.  375;  Non.  S.  165,  10;  183,  19;  Hygin.  Fab. 
64;  Prise.  7,  3,  10  S.  733  (II  293,  13);  Nomin.  Andromede 
Prop.  1,  3,  4;  3  (2),  28,  21;  5  (4),  7,  63;  Ovid.  Epist.  ad 
Phaoii.  :^6;  German.  Phaen.  201;  644.  —  Andronica  Ephem. 
epigr.  3  S.  123  Nr.  83.  —  Nomin.  und  Voc.  Antigona  Acc. 
(137)  bei  Macrob.  Sat.  6,  2,  17;  Hygin.  Fab.  72;  243;  254; 
Acc.  Antigonam  Varro  bei  Gell.  18,  12,  9;  Hygin.  Fab.  67: 
72;    Abi.  Antigona   Non.  S.  104,  12;    165,  2;    352,  19;  357, 


—      70     — 

22;    Hygin.    Fab.  14.    r.7;    Macrob.    Sat.  6,  1,  59;    6,    2,    17; 
Nomin.    und    Voc.    Antigene    Stat.    Theb.  7,  244;   7,  253;  7, 
295;    7,   364;    11,   355;     11,  371;     11,   630;     12,  332;    12,  350; 
12,  371;    12,  405;    Acc.  Antigenen  Ovid.  Met.   6,   93;    Stat. 
Theb.  8,  249;    11,  104;    12,   397;    12,  678.    -   Nomin.    Anti- 
opa  Pers.  1,  78;    Hygin.  Fab.  7;   8;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  11, 
661;  Mythogr.  Lat.  1,  202:  Acc.  Antiopam  Cic.  Opt.  gen.  or. 
6,  18;  Acad.  2,  7,  10;  Fin.   1,  2,  4  und  Off.  1,  31,  114;  Hygin. 
Fab.  8;  30;  241;  Abi.  Antiopa  Pacuv.  (trag.  1)  bei  Prob,  zu 
Verg.  Ecl.  2,  25;  Cic.  Nat.  Deor.  3,  21,  54;  Fest,  unter  torrens 
S.  352;  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  2,  25;  Diom.   1  S.  336  (I  346,  2); 
Charis.   1,  15  S.  78  (I  101,  20);    Non.  S.  64,  31:  73,  14;  139, 
25;    170,  12;    221,  9;   238,   14;  447,  18;  Serv.   zu  Verg.  Aen. 
12,  605;    Hygin.    Fab.  155;    157;    Nomin.  und  Voc.    Antiope 
Prop.  4  (3),  15,  22;    4  (3),  15,  39;   Senec.  Phaedra  232;   935; 
Acc.    Antiopen  4  (3),  15,    12.  —  Nomin.  und  Voc.  Ariadna 
Catull.  64,  54;    64,  253;    Prop.  2,  3,   18;    4  (:3),   17,   8;    Ovid. 
A.  A.  3,   35;    Nomin.    Ariadne    Hygin.    Fab.    255;    270    und 
Poet,  astron.  2,  5;  Acc.  Ariadnen  Hygin.  Fab.  43;  224;  Abi. 
Ariadne  Hygin.  Fab.  42.  —   Nomin.    Asterie    Horat.   Carm. 
3,   7,    1;    Acc.  Asterien    Ovid.    Met.    6,    108;    Asteria   Itin. 
Anton.  527,  2.  —  Nomin.  und  Voc.  Atalanta  Ovid.  Met.  10, 
565;  10,  598;  Sidon.  Carm.  2,  495;  Ampel.  9,  12;  Acc.  Ata- 
lantam  Varro  Sat.  Men.  300;  Quintil.  5,  9,  12  (wo  jedoch  im 
Ambr.,    Bern.,    Bamb.,    Turic.    und  Flor.    Atalantem);    Hygin. 
Fab.  185;  244:  Abi.  Atalanta  Ovid.  A.  A.  2,  185;  Her.  4,  99; 
Fest,  unter  sexu  S.  334  und  unter  ungulus  S.  376;  Non.  S.  85,  6; 
109,  26;   116,  23;   159,  38;  182,   1;  226,  34;  257,  59:    262,  5; 
322,   16;  355,  28;  378,  7;  382,  10;  429,  6;   450,  26;   481,  32; 
486,  1;  490,   12;  495,  29;   505,    16;   512,   31;    Prise.   6,   3,    15 
S.   683   (II  206,   12);    Nomin.   Atalante  Hygin.   Fab.   99.   — 
Voc.  Caieta  Verg.  Aen.  7,  2;  Acc.  Caietam  Ovid.  Met.  14, 
443.    ~    Nom.  Calliopa  oder  Caliopa  C.  I.  L.  1,  847;    2, 
:i490;    5,   6902;    I.  Neap.  6509;    Henz    5093:    Kaliope  Marini 
Iscriz.   Alb.  p.  122   als  Frauenname;  Calliope  als  Name  der 
Muse  Cic.  Epist.  ad.  Att.  2,  3,  3;  Lucr.  6,  94;  Verg.  Aen.  9,  525; 
Horat.  Carm.  3,  4,  2;    Prop.  2.  1.  3:    Ovid.   Met.   5,  339  und 
Trist.  2,  568;  Sil.  3,  222;   12,  390;  Mart.  4,  31,  8;  Ausou.  Id. 
20,  7;  Anth.  Latin,  ed.  Riese  664,  9;  Kaliope  C.  I.  L.  2,  1110; 


—      71      — 

Acc.  Calliopen  Mart.  9,  86,  8;  Nom.  Calliopa  Front,  de 
eloqu.  p.  146,  5;  Nom.  Calliopea  Prop.  1,  2,  28;  4  (3),  2,  14; 
4  (3),  3,  38;  Ovicl.  Fast.  5,  80;  Mart.  Capella  1,  1  v.  17;  Prise. 
1,  9,  54  S.  563  (II  40,  15);  Cäliopea  Verg.  Ecl.  4,  57  ed. 
Ribbeck.  —  Nomin.  Circa  Ciiaris.  I  S.  46  (I  62,  25);  Acc. 
Circam  Plaut.  Epid.  4,  2,  34  (604)  und  Cic.  Nat.  Deor.  3,  21, 
54;  Abi.  Circa  Horat.  Epod.  17,  17;  Liv.  1,  49,  9  und  Tert. 
Spect.  8;  Nomin.  und  Voc.  Circe  Cic.  Nat.  Deor.  3,  19,  48 
und  Off.  1,  31,  113;  Verg.  Ecl.  8,  70;  Aen.  7,  20;  7,  282; 
Tibull.  2,  4,  55;  Ovid.  A.  A.  2,  103;  Remed.  amor.  263;  287 
und  Met.  14,  312;  Hygin.  Fab.  Praef.  und  125;  156;  199; 
Lact.  Instit.  1,  21,  23;  Acc.  Circen  Horat.  Carm.  1,  17,  20: 
Ovid.  Met.  14.  290;  14,  376;  14,  399;  Hygin.  Fab.  125:  Abi. 
Circe  Augustin.  Civ.  Dci  18,  17.  —  Nomin.  Cybela  Tert.  ad 
nat.  1,  10;  Cybele  Catull.  63,  76;  Mart.  8,  46,  4;  9,  3,  13; 
9,  40,  2.  —  Nomin.  Damarata  Liv.  24,  22,  8;  Acc.  Dama- 
ratam  Liv.  24,  25,  11.  —  Abi.  Diona  Cic.  Nat.  Deor.  3,  23, 
59;  Nomin.  Dione  Ovid.  Amor.  1,  14,  33  und  A.  A.  2,  593; 
Arnob.  2,  70.  —  Acc.  Dircam  Plaut.  Pseud.  1,  2,  65  (199); 
Nomin.  Dirce  Prop.  4  (3),  15,  39;  Senec.  Oed.  Fr.  126;  Plin. 
N.  H.  4,  7,  12  (25);  Stat.  Theb.  1,  38;  Hygin.  Fab.  8;  Acc. 
Dircen  Prop.  4  (3),  15,  38;  Ovid.  Met.  2,  239;  Stat.  Theb.  2, 
322;  Hygin.  Fab.  7;  8.  —  Nomin.  Erigona  Tert.  ad  nat.  2,  15; 
Acc.  Erigonam  Cic.  Epist.  ad  Q.  fr.  3,  1,  4,  13;  3,  6,  7: 
Hygin.  Fab.  1-22;  130;  Abi.  Erigona  Non.  S.  85.  13;  159, 
25;  279,  16;  315,  9;  341,  31;  398,  20  (L.  Müller  schreibt  hier 
Epigonis);  469,  21;  498,  7;  Nomiu.  Erigone  Ovid.  Met.  10, 
451;  Stat.  Theb.  11,  645;  Hygin.  Fab.  130;  224;  243;  254  und 
Poet,  astron.  2,  4;  Acc.  Erigonen  Verg.  Ge.  1,  33;  Ovid. 
Met.  6,  125;  Abi.  Erigone  Hygin.  Fab.  130.  —  Nomin.  und 
Voc.  Eriphyla  Cic.  de  invent.  1,  50,  94  im  Par.,  Angelom., 
Turic.  und  Tross.;  Prop.  3  (2),  16,  29;  4  (3),  13,  57;  Antb. 
Latin,  ed.  Riese  649  (ed.  Baehrens  4,  119),  5;  Acc.  Eriphylam 
Cic.  Verr.  4,  18,  39  (Erifllcm  in  beiden  Guelf.,  Eriphylem  im 
Leid.);  Senec.  Fragm.  66;  Fest,  unter  monile  S.  138,  32;  Abi. 
P]riphyla  Prise.  6,  9,  48  S.  699  (1  236,  6);  Acc.  Eriphylen 
Verg.  Aen.  6,  445;  Hygin.  Fab.  73,  bei  dem  letzteren  auch 
der  Abi.  Eriphyle.  —■  Nomin.  Europa  Hj^gin.  Fab.  178: 
Arnob.  5,  22;    7,  33;    Acc.  Europam  Varro  R.  R.   2,  5,  5; 


—      72      — 

Cic.  Vorr.  4,  BO,  135  und  Nat.  Deor.  1,  28,  78;  Abi.  Europa 
Varro  L.  L.  5,  6,  31;  Plin.  N.  H.  12,  1,  5  (11);  Hygin.  Fab. 
155;  Nomin.  Europe  Horat.  Carm.  3,  27,  25;  Prop.  3  (2),  28, 
52;  Mart.  2,  14,  5;  Acc.  Europen  Horat.  Carm.  3,  3,  47; 
Ovid.  Her.  4,  55;  A.  A.  1,  323  und  Met.  5,  648;  6,  104; 
Scnec.  Herc.  Oet.  780;  Plin.  N.  H.  35,  10,  37  (114);  Mart.  2, 
14,  3  und  spect.  16,  3,  luven.  8,  34.  —  Noniin.  Eurudica 
C.  I.  L.  3,  615;  Abi.  Eurydica  Enn.  (Ann.  30)  bei  Cic.  Divin. 

1,  20,  40;  Liv.  44,  30,  2;  Nomin.  Eurydiee  Verg.  Ge.  4,  486; 
Hygin.  Fab.  170;  Acc.  Eurydicen  Verg.  Ge.  4,  490;  4,  519; 
4,  525;  4,  526;  4,  527;  4,  547;  Ovid.  Met.  11,  63;  11,  66; 
Sen.  Hcrc.  für.  575;  581;  585  und  Herc.  Oet.  1091;  Mart.  14, 
165,  1;  Hygin.  Fab.  164;  Abi.  Eurydice  lustin.  30,  1,  7;  30, 

2,  6.  —  Nomin.  Hecata  Plaut.  Cist.  1,  1,  50  in  alten  Aus- 
gaben, Götz  und  Scholl  schreiben  das  Handschriftliche  +  et 
baec  ate,  Leo  setzt  dafür  senecta;  Acc.  Hecatam  Cic.  Nat. 
Deor.  3,  18,  46;  Apul.  Met.  11,  5  S.  763;  Abi.  Hecata  Arnob.  2, 
71:  .';,  29;  Nomin.  Hecate  Ovid.  Met.  7,  174;  7,  194;  Acc. 
Hecaten  Verg.  Aen.  4,  511;  6,  247;'  Horat.  Serm.  1,  8,  33; 
Ovid.  Met.  14,  405;  Val.  Flacc.  7,  353;  Abi.  Hecate  Stat. 
Theb.  4,  541.  —  Noniin.  Helena  Enn.  (Fab.  65)  bei  lul.  Rufin. 
fig.  sent.  et  eloc.  37;  Cic.  Phil.  2,  22,  55;  Plin.  N.  H.  35,  10, 
36  (66);  35,  11,  40  (138);  Petron.  59,  4;  Hygin.  Fab.  240; 
Acc.  Helenam  Dichter  bei  Cic.  de  orat.  3,  58,  219  und  Orat. 
49,  164;  Verg.  Aen.  7,  364;  Horat.  Serm.   1,  3,  107;   Prop.  2, 

3,  32;  Oviil.  Met.  13,  200;  Plin.  N.  H.  2,  37,  37  (icl);  Hygin. 
Fab.  77;  78;  79;  80;  92;  98;  Lact.  lustit.  1,  10,  6;  Abi. 
Helena  Prop.  2,1,  50;  3  (2),  34,  88;  Hygin.  Fab.  118;  Nomin. 
und  Voc.  Helene  Horat.  Carm.  4,  9,  16;  Prop.  4  (3).  14,  19; 
Ovid.  Her.  5,  75;  A.  A.  2,  359;  2,  365;  3,  253  und  Met.  14, 
669;  Ephem.  epigr.  4,  1  S.  45  No.  84;  Acc.  Helenen  Horat. 
Carm.  1,  15,  2;  Ovid.  Her.  8,  99;  A.  A.  2,  371;  3,  11;  3, 
759  und  Eemed.  amor.  65;  Petron.  138,  7.  —  Nomin.  Her- 
miona  C.  L  L.  1,  818;  9,  1718;  9,  4365;  9,4474;  Acc.  Her- 
mionam  Dict.  6,  4  (ed.  Meister  p.  105,  20);  Abi.  Hermiona 
Varro  L.  L.  6,  9,  94;  Fest,  unter  tagit  S.  356,  29:  Non.  S.  20, 
13;  72,  35;  73,  12:  77,  28;  87,  30;  88,  19;  96,  1;  111,  8 
113,  26;  116,  18;  132,  26;  178,  12;  234,  25;  237,  5;  280,  34 
316,  20;  393,  2;   470,  24;  496,  42;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  40 


—     73     — 

Nomin.  Hermione  Ovid.  Her.  8,  1;  Acc.  Hermionen  Verg. 
Aen.  3,  328;  Ovid.  A.  A.  1,  745;  2,  699  und  Remed.  amor. 
771;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  297;  3,  330;  11,  264;  Abi.  Her- 
mione (als  Stadtname)  Liv.  31,'  45,  1.  —  Nomin.  Hesiona 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  550;  1,  619;  3,  3;  Acc.  Hesiooam  Plin. 
N.  H.  35,  10,  37  (114);  Val.  Flacc.  4,  164;  Dict.  4,  22;  6,  10; 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  30;  8,  157;  10,  91;  Mythogr.  Lat.  1,  136; 
1,  204;  Abi.  Hesiona  Varro  L.  L.  7,  6,  107;  "Gell.  10,  25,  3; 
Hygin.  Fab.  97;  Dict.  1,  9;  6,  12;  Nomin.  Hesione  flygin. 
Fab.  31;  Acc.  Hesionen  Mart.  spect.  27,  10;  Dracont.  Carm.  8, 
227;  Abi.  Hesione  Ovid.  Met.  11,  217.  —  Abi.  Hippolyta 
Plaut.  Men.  1,  3,  17  (200);  Nomin.  und  Voc.  Hippolyte 
Prop.  5  (4),  3,  43;  Stat.  Tlieb.  12,  534;  12,  636;  lustin.  2,  4, 
23;  Hygin.  Fab.  163;  Acc.  Hippolyten  Verg.  Aen.  11,  661; 
Horat.  Carm.  3,  7,  18;  Hygin.  Fab.  30.  —  Nomin.  Iliona  Cic. 
Acad.  2,  27,  88;  Hygin.  Fab.  90;  240;  243;  254;  Acc.  Ilionam 
Horat.  Serm.  2,  3,  61 ;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  49;  Abi.  Iliona  Fest, 
unter  perpetem  S.  217,  unter  repotia  S.  281,  unter  vecors 
S.  372  und  unter  ungulus  S.  375;  Non.  S.  16,  15;  75,  11; 
88,  3;  97,  13;  98,  12;  104,  4;  124,  30;  183,  22;  359,  2; 
470,  9;  475,  32:  505,  14;  Hygin.  Fab.  109;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1, 
653;  Nomin.  Ilione  Verg.  Aen.  1,  653.  —  Nomin.  Irena  C. 
I.  L.  1,  1091  und  Or.  645;  Irene  C.  I.  L.  5,  1117.  —  Accus. 
Ismen  am  Hygin.  Fab.  67  (Schmidt  schreibt  hier  p.  73,  23 
Ismenen);  Nomin.  Ismene  Stat.  Theb.  8,  662;  Acc.  Ismenen 
Stat.  Theb.  8,  555;  8,  642.  —  Nomin.  Leda  Ovid.  Her.  8,  78 
und  Amor,  2,  4,  42;  Acc.  Ledam  Ovid.  Met.  6,  109;  Abi. 
Leda  Cic.  Nat.  Deor.  3,  21,  53;;,Anth.  Lat.  ed.  Riese  141  (ed. 
Baehrens  4,  328),  3;  Nomin.  und  Voc.  Lede  Ovid.  Amor.  1, 
10,  3  (hier  ist  im  Moret.  Ledä)  und  A.  A.  3,  251.  —  Nomin. 
Leucothea  Ovid.  Fast.  6,  501;  6,  545;  Acc.  Leucotheam 
Cic.  Nat.  Deor.  3,  15,  39  und  Leucothean  Stat.  Theb.  9,  402; 
Nomin.  und  Voc.  Leucothee  oder  Leucothoe  Prop.  3  (2), 
26,  10;  Ovid  Epist.  ex  Pont.  3,  6.  20;  Met.  4,  208;  Acc. 
Leuoothoen  Prop.  3  (2),  28,  20;  Ovid.  Met.  4,  196:  Abi. 
Leucothee  Ovid.  Met.  4,  542.  —  Acc.  Melanippam  Cic.  Off.  1, 
31,  114;  Abi.  Melanippa  oder  Menalippa  Varro  L.  L.  7, 
3,  65  und  R.  R.  2,  5,  5;  Gell.  5,  11,  12;  Non.  S.  170,  13; 
176,  2;  246,  11;  Hygin.  Poet.  Astron.  2,  18;  Prise.  10,  4,  24 


—      74     — 

5,  890  (I  517,  10);  Nomin.  und  Voc.  Melanippe  oder  Mena- 
lippe  Stat.  Thob.  8,  740;  iiisLin.  2,  4,  23;  Acc.  Melanippen 
odor  Monalippon  lustin.  2,  4,  24;  Firmic.  de  err.  12,  3; 
Hygin.  Fab.  ist;;  Abi.  Melanippe  Macrob.  Sat.  ft,  4,  7.  — 
Nomin.  Nioba  Cic.  Tusc.  3,  26,  63;  Hygin.  Fab.  145;  Acc. 
Niobam  Sen.  Epist.  63,  2;  Mart.  3,  32,  3;  Petron.  52,  2; 
Hygin.  Fab.  9;  Abi.  Nioba  Hygin.  Fab.  155  (ed.  Schmidt 
p.  13,  3);  Nomin.  Niobo  Prop.  3  (2),  20,  7;  Ovid.  Met.  6,  148; 

6,  156;  6,  165;  6,  273  und  Trist.  5,  12,  8;  Auson.  Epigr. 
85,  2;  Epitaph,  her.  28,  2;  Acc.  Nioben  Ovid.  Met.  6,  287,  Trist. 
5,  1,  57  und  Epist.  ex  Pont.  1,  2,  31 ;  Stat.  Theb.  9,  682;  Auson. 
Epigr.  84,  3;  85,  1;  Mythogr.  Lat.  1,  204;  Abi.  Niobe  Ovid. 
Amor.  3,  12,  31  und  Met.  6,  273.  —  Nomin.  und  Yoc.  Nyrapha 
Catull.  61,  29;  Vorg.  Ge.  4,   423   und  Aen.   10,  551;    11,  588; 

12,  142;  Ovid.  Met.  1,  504;  1,  505;  8,  771;  15,  531  und  Fast.  1, 
634;  2,  610;  3,  261;  3,  262;  3,  653;  6,  121;  Acc.  Nyraphara 
Ovid.   Met.   1,   701;   Abi.   Nympha  Verg.  Aen.  4,   198;   7,  47; 

7,  734;  Ovid.  Met.  15,  482  und  Fast.  1,  291;  3,  409;  Nomin. 
und  Voc.  Nymphe  Ovid.  Amor.  2,  17,  15;  Met.  1,  744;  3, 
357;  4,  277;  8,  6ti5;  9,  89;  9,  347:  11,  771;  14,  762;  14,  771: 
Fast.  1,  435;  5,  123;  5,  197;  5,  246:  6,  107,  und  als  Nom. 
propr.  C.  I.  L.  5,  4651;  Acc.  Nymphen  Ovid.  Met.  14,  333; 
Fast.  3,  659  und  Epist.  ex  Pont.  2,  10,  27.  —  Abi.  Ompbala 
Hygin.  Poet,  astron.  2,  14;  Nomiu.  Oraphale  Prop.  4  (3),  11, 
17.  —  Aec.  Pasiphaam  Suet.  Nero  12;  Galba  2.  ~-  Nomin. 
Penelopa  Papin.  Dig.  33,  10,  9,  §  1;  Acc.  Penelopam  Plaut. 
Stich.  1,  1,  1;  Horat.  Serm.  2,  5,  76;  Sidon.  Carm.  15,  161; 
Dict.  6,  6;  Prise.  9,  7,  39  S.  864  (H  475,  25);  Abi.  Penelopa 
Cic.  Nat.  Deor.  3,  22,  56;  Dict.  6,  6;  Nomin.  Penelope  Cic. 
Acad.  2,  29,  95;  Horat.  Serm.  2,  5,  81;  Prop.  2,  9,  3;  4  (3), 

13,  24;  Ovid.  Her.  1,  84;  Amor.  1,  8,  47;  2,  18,  29;  3,  4,  23; 
A.  A.  3,  15  und  Trist.  5,  5,  52:  Senec.  Epist,  88,  8:  Mart.  1, 
62,  6;  11,  105,  16;  Stat.  Silv.  3,  5,  47;  Hygin.  Fab.  -256;  Ace. 
Penelopen  Horat.  Carm.  1,  17,  20;  3,  10,  11;  Prop.  5  (4), 
5,  7;  Ovid.  A.  A.  1,  477;  2,  355;  Plin.  N.  H.  35,  9,  36  (63); 
Hygin.  Fab:  125;  126;  Abi.  Penelopa  luven.  2,  56;  Hygin. 
Fab.  127.  —  Nomin.  Phryna  Arnob.  6,  13  (ed.  Reifferscheid) 
p.  224,  26  und  p.  225,  7);  Acc.  Phrynen  Quintil.  2,  15,  9.  — 
Nomin.  Semela  Arnob.  2,  70;  Accus.  Semelam  Macrob.  Sat.  1, 


—     75     — 

12,  23;  Abi.  Semela  Acc.  (242)  bei  Macrob.  6,  5,  11  uud 
(642)  bei  Non.  S.  111,  27;  Cic.  Tusc.  1,  12,  28;  Nat.  Deor.  2, 
24,  62  im  Wien.;  Prop.  3  (2),  30,  29;  Ampel.  9,  11;  Arnob.  4, 
22;  Augustin.  Civ.  Dei  8,  5  (ed.  Dombart  I  327,  28);  Nomin. 
und  Voc.  Semele  Ovid.  Amor.  3,  3,  37;  A.  A.  3,  251;  Met.  3, 
293  und  Fast.  6,  485;  Acc.  Semelen  Ovid.  Met.  3,  261  und 
Fast.  3,  715.  —  Nomin.  Stratonica  C.  I.  L.  5,  1183;  Ablat. 
Stratonice  Val.  Max.  5,  7  ext.  1.  —  Themisten  Senec. 
Fragm.  24;  Lact.  3,  25,  15.  —  Nomin.  Urania  Cic.  Divin.  1, 
11,  17;  Hygin.  Fab.  181;  Mart.  Capell.  1  §  27;  2  §  118; 
2  §  138;  Abi.  Urania  Cic.  Epist.  ad  Q.  fr.  2,  9,  1;  Nomio. 
Uranie  Ovid.  Met.  5,  260;  Stat.  Theb.  8,  551,  Auson.  Id.  20, 
8;  Claud.  Manl.  et  Theod.  cons.  274;  Anth.  Latin,  ed.  Riese 
391  (ed.  ßaehr.  1  S.  208),  20;  Mart.  Capell.  1  §  7;  Acc. 
Uranien  Mart.  Capell.  8  §  810;  Abi.  Urania  Anth.  Latin,  ed. 
Riese  664,  8. 

Auch  solche  Frauennamen,  welche  aus  dem  Latein, 
in  das  Grieeh.  aufgenommen  sind,  begegnen  in  Latein.  Inschr. 
mit  Grieeh.  Endung,  z.  B.  Aeliane  C.  I.  L.  9,  93;  Asiciane 
C.  L  L.  8,  1495;  Attiane  C.  I.  L.  9,  2111;  Augustiane  C. 
I.  L.  10,  2229;  Caeliane  C.  I.  L.  6,  8454;  Calsiane 
(Celsiane?)  C.  L  L.  10,  5745;  Ceciliane  C.  L  L.  6,  795<S; 
Clodiane  C.  L  L.  8,  359:  Datiane  C.  L  L.  8,  46 [5;  10, 
458;  Feliciane  C  L  L.  6,  12041;  Faustiane  C.  I.  L.  lo, 
2931;  Flaviane  L  Neap.  5522;  7174;  luliane  C.  L  L.  5,  494; 
5,  6038;  6,  2945;  6,  5579;  6,  14071;  9,  2090;  9,  9989;  Ephem. 
epigr.  2  S.  338  No.  701;  luniane  Inscr.  d'  Alg.  2893;  I.  Neap. 
4064;  Libiane  C.  I.  L.  6,  8641;  Luciane  C.  I.  L.  6,  5176; 
Marciane  C.  I.  L.  5,  4000;  6,  14322;  8,  2640;  10,  1987;  10, 
2546;  10,  3435;  10,  8090;  L  Neap.  2699;  3192;  3350;  Mariane 
C.  L  L.  6,  9056;  Primiane  C.  I.  L.  8,  2819;  Salviane  C. 
L  L.  6,  10  760;  Socundiane  C.  I.  L.  10,  6344;  Severiane 
C.  I.  L.  6,  13  033;  Ulpiane  C.  L  L.   10,  3424. 

Von  geographischen  Benennungen  Nomiu.  Aetna 
Verg.  Aen.  3,  554;  3,  571;  3,  674;  Ovid.  Met.  5,  352  und 
Ibis  600;  Senec.  Epist.  79,  8  und  Benef.  3,  37,  2;  6,  36,  1; 
Lucan.  6,  295;  Phn.  N.  H.  2,  106,  110  (236);  3,  8,  14  (88); 
Gros.  2,  14,  3  (Zangemeister  schreibt  hier  Aethna);  5,  6,  2; 
5,  10,  11;  5,  13,  3;  Acc.  Aetnam  Cic.  Verr.  5,  56,  146  und 


—      76      — 

pr.  Scaur.  2,  20:  Vorg.  Ge.  1,  472  und  Aen.  3,  579:  Hor.it. 
A.  P.  465;  Ovid.  Met.  13,  868;  14,  188;  Val.  Place.  2,  29; 
Abi.  Aetna  Cic.  Divin.  2,  19,  43  und  Cato  Mai.  2,  4;  Horat. 
Epod.  17,  33;  Prop.  4  (3),  2,  5;  Ovid.  Eemed.  amor.  491  und 
Mot.  5,  442;  Stat.  Theb.  5,  50;  6,  709;  Nomin.  Aetne  Ovid. 
Met.  2,  220;  13,  877;  15,  340  und  Fast.  4,491;  Val.  Flacc.  2, 
95;  Aoc.  Aetnen  Horat.  Carm.  3,  4,  76;  Ovid.  Met.  13,  770; 
14,  1.  —  Acc.  Cassiopam  Ulpian.  Dig.  14,  1,  1  §  12;  Oro.s. 

1,  2,  58;  Abi.  Cassiopa  Gell.  19,  1,  1;  Acc.  Cassiopen  Cic. 
Epist.  ad  Farn.  16,  9,  1  und  Suet.  Nero  22:  Abi.  Cassiope  Plin. 
N.  H.  4,  12,  19  (52).  —  Xomin.  Greta  Cic.  Phil.  2,  38,  97; 
Verg.  Aen.  3,  104;  Ovid.  A.  A.  1,  298  und  Fast.  3,  81;  Vell. 

2,  34,  l;  2,  38,  6;  Lucan.  7,  229;  Plin.  N.  H.  4,  12,  20(58): 
13,  20,  36  (115);  15,  26,  31  (105);  Gros.  1,  2,  97;  Acc.  Greta  m 
Cic.  pr.  Flacc.  13,  30  und  Phil.  2,  38  97;  Catull.  64,  82;  64,  17  4: 
Verg.  Aen.  3,  129;    Horat.  Epod.  9,  29:  Liv.  37,  60,  2;  Vell. 

1,  1,  2;  Plin.  N.  H.  4,  12.  20  (61);  13,  25,  48  (124);  Tac. 
Ann.  4,  21;  15,  20;  Gros.  6,  4,  2;  Abi.  Greta  Cic.  Nat.  Deor. 

2,  50,  126;  3,  23,  57  und  de  rep.  2,  33,  58;  Lucr.  2,  634; 
Verg.  Aen.  5,  588;    Ovid.   Met.  15,  541;  Liv.  34,  27,  2;  Vell. 

2,  81,  2;  Plin.  N.  H.  5,  5,  5  (32);  7,  16,  16  (73):  7,  56,  57 
(197);  7,  56,  57  (204);  8,  58,  83  (227);  10,  29,  41  (76);  12,  1, 
5  (11);  12,  25,  55  (125);  13,  4,  9  (39):  15,  9,  10  (37);  Tac. 
Ann.  15,  20  und  Hist.  5,  2;  Nomin.  Crete  Ovid.  Her.  10.  67: 
Amor.  8,  10,  37  und  Met.  8,  118;  9,  667;  9,  734:  Mela  2,  7, 
12;  Manil.  4,  634;  Prise.  Perieg.  526;  Acc.  Creten  Horat.  Carm. 

3,  27,  34:  Ovid.  Remed.  amor.  773;  Met.  8,  99;  8,  183;  13, 
706;  15,  540  und  Fast.  4,  285;  Manil.  4,  788;  Abi.  Crete 
(Name  der  Nymphe)  Plin.  N.  H.  4,  12,  20  (58);  Solin.  11,  5.  — 
Nomin.  Dodona  Verg.  Ge.  1,  149;  Ovid.  Trist.  4,  8,  43; 
Lucan.  6,  427;  Accus.  Dodonam  Com.  Nep.  Lys.  3,  2;  Ablat. 
Dodona  Cic.  Divin.  1,  43,  95;  Nomin.  Dodone  Priap.  75,  l; 
Claudian.  IH  cons.  Honor.  117;  Ablat.  Dodone  Plin.  N.  H.  2, 
103,  106  (228);  4,  2,  3  (6).  —  Nomin.  Ida  Verg.  Aen.  9. 
177;  10,  158;  Culex  309;  Ovid.  Her.  5,  138;  Stat.  Theb.  7, 
188;  Acc.  Idam  Catull.  63,  30;  Plin.  N.  H.  16,  10,  19  (48); 
Abi.  Ida  Verg.  Aen.  5,  252;  5,  449;  12,  412;  Horat.  Carm.  3, 
20,  16;  Ovid.  Amor.  3,  10,  25  und  Fast.  5,  115;  Plin.  N.  H. 
5,  30,  32   (122);    16,    13,    24    (62);    27,  4,   3    (12);    36,    16,    25 


—     77     — 

(127):  Val.  Flacc.  1,  549:  Stat.  Silv.  1.  2,  43;  3.  4,  12:  Nomin. 
Ide  Ovid.  Her.  13,  53:  Amor.  1.  15,  9:  3,  10,  39  und  Met.  2, 
218;  10,  71;  12,  521;  13,  324;  Val.  FJacc.  2,  5«2;  Stat.  Achill. 
2,  197;  Acc.  Iden  Ovid.  Her.  5,  73:  Plin.  N.  H.  13,  6,  12 
^54).  —  Nomin.  Ithaca  Plin.  N.  H.  4,  12,  19  (55):  Acc. 
[thacam  Cic.  de  orat,  1,  44,  196  und  Leg.  2,  1,  3:  Horat. 
3erm.  2,  5,  4;  Ovid.  Met.  13,  711;  Abi.  Ithaca  Verg.  Aen.  3, 
313;  Plin.  N.  H.  8,  58,  83  (226);  Nomin.  Ithace  "Horat.  Epist. 
1,  7,  41  im  Emmer.,  im  Lemma  des  Wolfenb.  Schol.  und  in 
ier  Auslegung  des  Porphyr,  (in  anderen  Büchern  Ithacae): 
Dvid.  Met.  14,  169  und  Trist.  1,  5,  67;  Senec.  Tro.  867.  — 
S'omin.  Libya  Plin.  N.  H.  5,  6,  6  (39);  8,  16,  19  (48):  Acc. 
Libyam  Dichter  bei  Cic.  Tusc.  1,  20,  45  und  Nat.  Deor.  3, 
LO,  24;  Horat.  Carm.  2,  2,  10:  Senec.  Herc.  Oet.  1109;  Lucan. 
),  56;  Plin.  N.  H.  5,  i,  l  (1);  Abi.  Libya  Catull.  45,  6; 
B^orat.  Serm.  2,  3.  101:  luven.  11,  25;  Nomin.  Libye  Ovid. 
\Iet.  2,  237;  Lucan.  2,  164;  3,  70:  3,  294:  5.  485:  6,  306; 
^  222:  9,  44;  9,  405;  9,  410;  9,  411:  9,  450;  9.  467;  9,  753; 
),  943;  10,  38;  Sil.  1,  194;  3,  226;  Mart.  3,  77,  4;  9,  57.  12: 
icc.  Libyen  Lucan.  1,  687:  8,  277;  9,  351;  9,  386;  9.  415: 
),  523;  9,  690;  Sil.  1,  623;  Prise.  Perieg.  15;  Abi.  Libye 
Mum.  7,  1,  2.  —  Nomin.  Melita  Cic.  Verr.  4,  46,  103;  Plin. 
S'.  H.  3,  8,  14  (92)  und  Mela  2,  7,  18:  Acc.  Melitam  Liv. 
M,  51,  1  und  Val.  Max.  1,  1  ext.  2;  Abi.  Melita  Cic.  Epist.  ad. 
^tt.  10,  18.  2;  Nomin.  Melite  Ovid.  Fast.  3,567;  Plin.  N.  H. 
>,  26,  30  (152)  und  Sil.  14,  251.  -  lieber  Nemea  als  Nomin. 
rergleiche  unter  18:  Ablat.  Nemea  Cic.  Fat.  4,  7:  Nomin. 
\emee  Stat.  Silv.  3,  1,  143;  3,  1,  182:  Achill.  1,  415;  Mart. 
ipect.  27,  3;  Accus.  Nemeen  Val.  Flacc.  3,  511;  Stat.  Theb. 
l,  646:  4,  664;  6,  88;  6,  368;  6,  385:  Sidon.  Carm.  5,  166.  — 
S'^omin.  Oeta  Senec.  Her.  für.  133:  Herc.  Oet.  866;  Plin.  N. 
I.  4,  7,  13  (28):  Acc.  Oetam  Verg.  Ecl.  8,  30;  Liv.  36.  15, 
.0;  Phn.  N.  H.  37,  10,  54  (141);  Abi.  Oeta  Cic.  Tusc.  2,  7, 
9;  Culex  203;  Senec.  Med.  642;  Plin.  35,  11,  40  (139);  Stat. 
Hieb.  4,  158:  12,  67:  Nomin.  Oete  Ovid.  Met.  2,  217;  9,  230; 
5enec.  Herc.  Oet.  1449;  Lucan.  8,  800;  Acc.  Osten  Ovid. 
klet.  9,  165;  9,  204;  Senec.  Herc.  für.  9'86;  Herc.  Oet.  1622: 
.650;  Lucan.  3,  178;  Stat.  Theb.  1,  119;  Abi.  Oete  Plin.  25, 
>,  21  (49).  —  Nomin.  Ortygia  Solin.  11,  19;  Acc.  Ortygiam 


—      78     — 

Verg.  Aeii.  8,  (;vi4;  Ovid.  Met.  5,  499;  5,  640;  Plin.  N.  H.  4, 
12,  22  (OB);  Nomin.  Ortygie  Ovid.  Met.  15,  337;  Acc. 
Ortygi(3n  Ovid.  Fast.  4,  471.  —  Accus.  Prienam  Cic.  Parad. 
1,  1,  8;  Solin.  40,  8;  Nomin.  Priene  Val.  Max.  7,  3  ext.  3; 
Plin.  N.  n.  5,  29,  31  (113);  Acc.  Prienen  Liv.  38,  13,  7; 
Val.  Max.  7,  2  ext.  3;  Mela  1,  17,  87;  Prise.  Perieg.  788.  — 
Nomin.  und  Voc.  Samothraca  Plin.  N.  H.  37,  10,  67  (181) 
im  Bamb.;  Val.  Flacc.  2,  439;  Acc.  Saraothracam  Cic.  Nat. 
Deor.  3,  37,  89  im  Wien.  ra.  pr.  und  in  den  Leid.  ABC;  Liv. 

44,  45,  15;  44,  46,  lu;  45,  5,  1;  Nomin.  Samothrace  und 
Acc.  Samothracen  Mela  2,  7,  106;  Plin.  N.  H.  4,  12,  23  (73 
und  74);  Flor.  1,  28  (2,  12),  9  (ed.  Rossbach  p.  71.  5);  Abi. 
Samothrace  Varro  R.  R.  2,  1,  5;  Varro  bei  Macrob.  Sat.  3, 

4,  7;  Liv.  45,28,  11;  Plin.  N.  H.  25,  9,  70  (117);  33,  1,6  (23);  36, 

5,  4  (25);  Saraothrece  Varro  L.  L.  7,  3,  34.  —  Accus.  Sinopam 
Cic.  Verr.  Acc.  1,  34,  87;  Nomin.  Sinope  Liv.  10,  21,  8; 
Plin.  N.  H.  6,  2,  2  (6);  Acc.  Sinopen  Cic.  de  imperio  Cic. 
Pomp.  8,  21;  Liv.  38,  18,  12;  Plin.  N.  H.  3,  5,  9  (59);  Prise.  Perieg. 
899;  Abi.  Sinope  Plin.  N.  H.  6,  2,  2  (7);  35,  6,  13  (31).  —  Nomin. 
Sparta  Liv.  34,  38,  2;  Vell.  1,  6,  3;  Plin.  N.  H.  4,  5,  8  (16); 
Acc.  Spart  am  Cic.  Off.  2,  22,  27;  Corn.  Nep.  Epam.  8,  4  und 
Agesil.  6,  1;  Liv.  39,  37,  3;  Verg.  Aen.  2,  577;  10,  92;  Senec. 
Agam.  282  in  den  besseren  Büchern;  Nomin.  Sparte  Prop.  4 
(3),  14,  1;  Ovid.  Her.  1,  65;  Met.  6,  414;  15,  426;  15,  428 
und  Fast.  3,  83;  Sen.  Tro.  864;  Thyest.  627;  Octav.  787; 
Stat.  Silv.  5,  3,  108;  Theb.  7,  412;  Acc.  Sparten  Ovid.  Her. 
1,  65;  Met.  10,  170;  10,  217  und  Fast.  6,  47;  Sen."  Oed.  Fr. 
126;    Stat.  Theb.  1,  262.    —    Nomin.  Thessalonica  Liv.  44, 

45,  5;  Acc.  Thessalonicam  Cic.  in  Pison.  36,  89  und  pr.  Plane. 
41,  99;  Liv.  40,  4,  10;  42,  67,  3;  44,  10,  2;  44,  10,  5;  44, 
28,  15;  44,  35,  7;  lustin.  25,  3,  7;  Vulg.  Act.  apost.  17,  1; 
Amm.  Marc.  31,  5,  16;  Abi.  Thessalonica  Liv.  40,  4,  9;  44, 
12,  6;  Vulg.  Act.  apost.  17,  13;  Nomin.  Thessalonice  Plin. 
N.  H.  4,  10, 17  (36);  Mela  2,  3,  35;  Acc.  Thessalonicen  Liv.  39, 
27,  1;  45,  29,  9;  45,  30,  4;  Abi.  Thessalonice  Liv.  40,  24,  3.  — 
Nomin.  Thraca  Verg.  Aen.  12,  335  und  Horat.  Epist.  1,  3,  3; 
Acc.  Thracam  Cic.  de  rep.  2,  4,  9  nach  Serv.  zu  Verg.  a.  a.  O. 
(in  der  Hdschr.  des  Cic.  Thraciam);  Horat.  Epist.  1,  16,  13; 
Nomin.  Thrace    Horat.  Carm.  2,  16,  5;    Stat.  Silv.  3,  5,  81 


und  Achill.  1,  201;  Acc.  Tliracen  Horat.  Carm.  3,  25,  11; 
Ovid.  Her.  2,  84;  Fast.  5,  257  und  Epist.  ex  Pont.  4,  5,  5; 
Stat.  Tlieb.  5,  84;  7,  180;  Anth.  Latin.  III  2  ed.  Riese  p.  3; 
Threcen  Ovid.  A.  A.  2,  588.  —  Acc.  Tycham  Liv.  24,  21, 
7;  25,  25,  5;  Abi.  Tyclia  Liv.  25,  25,  6;  ein  Nomin.  Tyche 
steht  Cic.  Verr.  4,  53,  119  in  den  Lag.,  aber  C.  F.  W.  Müller 
schreibt  Tycha. 

Aber  nicht  wenige  kommen  ausschliesslich  in  der 
Form  auf  e  vor.  Nomin.  Agave  Culex  110;  Horat.  Serm. 
2,  3.  303;  Ovid.  Met.  3,  725;  Senec.  Oed.  629;  Stat.  Theb.  3, 
190;  Hygin.  Fab.  184:  239;  240;  254;  Acc.  Agaven  Senec. 
Oed.  954;  Lucan.  1,  569  und  luven.  7,  87;  Hygin.  Fab.  179.— 
Nomin.  Amymone  Prop.  3  (2),  26,  47;  Ovid.  Amor.  1,  10,  5; 
Hygin.  Fab.  169;  Acc.  Amymonen  Ovid.  Met.  2,  240.  — 
Nomin.  Arsinoe   Bell.  Alex.  4,  1;   Luc.  10,  520;    lustin.  24, 

2,  6;  24,  3,  3;  26,  3,  3;  26,  3,  7;  Acc.  Arsinoen  Bell.  Alex. 

4,  1;  33,  3;  Abi.  Arsinoe  lustin.  17,  1,  4;  24,  3,  8.  Auch 
als  Stadtname  Arsinoe  Plin.  N.  H.  5,  5,  5  (32);  5,  27,  22 
(92);  5,  31,  35  (130);  Arsinoen  Cic.  in  Pison.  37,  91  nach 
Tiirneb.  Verbesserung  (in  den  meisten  Büchern  Arsinoan,  im 
Preis.  Arsinoam);  Plin.  N.  H.  5,  11,  12  (65);  6,  29,  33  (167).  — 
Nomin.  Artacie  Tibull.  4,  1,  60.  —  Nomin.  Autonoe  Ovid. 
Met.  3,  720;  Acc.  Autonoen  und  Abi.  Autonoe  Hygin.  Fab. 
179;  184.  —  Berenice  und  Beronice  Val.  Max.  9,  10  ext.  1; 
Plin.  N.  H.  7,  41,  42  (133);  Tac.  Hist.  2,  81;  lustin.  26,  3,  8; 
27,  1,  4;  27,  1,  7;    Acc.  Berenicen  Suet.  Tit.  7;    lustin.  26, 

3,  3;    27,    1,   2;    36,  4,  1;    Hygin.    Poet,    astron.   2,  24;    Abi. 
Berenice  Quint.  4,  1,  19;  Tac.  Hist.  2,  2;  und  als  Stadtname 
Nomin.  Berenice    Plin.   N.  H.  5,  5,  5  (31);    6,  23,  26  (103) 
6,  29,  33  (168);  Acc.  Berenicen  Plin.  N.  H.  6,  23,  26  (103) 
6,  29,  34  (170);    Abi.  Berenice  Plin.  N.  H.  2,  73,  75  (183) 

5.  5,  5  (31);  6,  29,  34  (171);  37,  9,  52  (136).  —  Nomin.  Beroe 
Verg.  Ge.  4,  341  und  Aen.  5,  620;  Ovid.  Met.  3,  278;  Hygin. 
Fab.  167.  —  Nomin.  Callirhoe  oder  Callirrhoe  Ovid.  Remed. 
amor.  456  und  Met.  9,  414;  Solin.  35,  4;  Mart.  Capcll.  6 
§  653;  6  §  679;  Acc.  Calliroen,  Callirhoen  Pers.  1,  134; 
Solin.  7,  18;  Serv.  zu  Verg.  4,  250;  Abi.  Callirhoe  Ovid.  Met. 
9,  431;  Hygin.  Fab.  151.  —  Nomin.  Cassiope  (Gattin  des 
Cepheus)  Prop.  1,  17,  3;  Ovid.  Met.  4,  73  7;  Colum.  11.  2,  78; 


—     80     — 

Hygin.  Fab.  64;  Coclien  Eutrop.' 9,  18,  1;  Festus  24,  2  (ed. 
C.  Wagonor  p.  13,  18);  Amm.  Marceil.  24,  6,  2.  —  Nomin. 
Cybebe  CatiiU.  63,  9;  63,  84;  Verg.  Aeu.  10,  220;  Prop.  4 
(3),  17,  35;  4  (3),  22,  3;  Mart.  Capell.  7,  740;  Anth.  Lat.  ed. 
Eiese  723  (ed.  Ba^hrens  III  p.  163),  9;  Cybele  Sil.  9,  293; 
Acc.  Cybeben  Prop.  5  (4),  11,  51;  Cybelen  Sil.  8,  363;  Abi. 
Cybele  Sil.  17,  8.  —  Nomln.  Cyllene  Ovid.  Met.  7,  386  und 
Fast.  2,  276;  Plin.  N".  H.  4,  6,  10  (21);  Acc.  Cyllenen  Ovid. 
Met.  5,  607;  Liv.  27,  32,  2;  Plin.  .Y.  H.  4,  5,  6  (13);  10,  30, 
45  (87);  Abi.  Cyllene  Plin.  N.  H.  25,  4,  8  (26).  —  Nomin. 
und  Voc.  Cyrene  Verg.  Ge.  4,  321;  4,  354;  4,  376;  4,  530; 
Acc.  Cyrenen  lustin.  13,  7,  7;  Oros.  7,  12,  7;  Abi.  Cyrene 
Hygin.  Fab.  161;  und  als  Stadtname  Nomin.  Cyrene  Sallust. 
lug.  19,  3;  Plin.  N.  H.  5,  5,  5  (32);  15,  26,  31  (105);  Sil.  3, 
252;  lustin.  13,  7,  l;  Acc.  Cyrenen  Sil.  8,  57;  Justin.  13,  7, 
2;  13,  7,  11:  Abi.  Cyrene  Plin.  5,  5,  5  (31);  lustin.  13,  6, 
20.  —  NomiQ.  Danae  C.  I.  L.  1,  819;  Verg.  Aen.  7,  410; 
Prop.  3  (2),  32,  59;  Ovid.  Amor.   2,   19,  28;  3,  4,  21  und  Met. 

4,  610;  Mart.  14,  175,  1;  Hygin.  Fab.  63;  Arnob.  7,  33;  Acc. 
Danaen  Horat.  Carm.  3,  16,  1;  Ovid.  Amor.  2,  19,  27;  A. 
A.  3,  415  und  Met.  6,  113;  11,  117;  Plin.  N.  H.  35,  11,  40 
(139);  Abi.  Danae  Noa.  S.  124,  15;  262,  26:  291,  6;  366,  3; 
469,  36;  518,  1;  Hygin.  Fab.  63;  155;  vergl.  unter  18.  — 
Nomin.  Daphne  0dl.  Met.  1,  452:  Acc.  Daphnen  Hygin. 
Fab.  203,  und  als  Ort>na'iie  Capitol.  Anton.  Phil.  8,  12.  — 
Nomic.  Euadne  Prop.  1,  15,  21;  4  (3),  13,  24;  Stat.  Theb. 
12,  126;  12,  801;  Mart.  4,  75,  5;  Hygin.  Fab.  157;  243;  256; 
Acc.  Euadnen  Verg.  Aen.  6,   447;    Ovid.   Trist.  4,  3,   64;    5, 

5,  54;  Abi.  Euadae  Odd.  Amor.  3,  6,  41.  —  Nomin.  Eury- 
nome  Ovid.  Met.  4,  210;  Acc.  Eurynomen  Val.  Flacc.  2,  136; 
Abi.  Eurynome  Hygin.  Fab.  157.  —  Nomin.  Euterpe  Horat. 
Carm.  1,  1,  33;  Auson.  Id.  20,  4.  —  Nomin.  Hebe  CatuU.  68, 
116;  Ovid.  Met.  9,  400;  Val.  Flacc.  8,  231;  Acc.  Heben  Prop. 
1,  13,  23;  Senec.  Octavia  115.  —  Nomin.  Hecale  Plin.  N.  H. 
22,  22,  44  (88);  26,  8,  50  (82);  Acc.  Hecalen  Ovid.  ßemed. 
amor.  747.  —  Nomin.  Heiice  Cic.  Nat.  Deor.  2,  41,  105; 
Ovid.  Fast.  4,  580;  Lucan.  2,  237;  Val.  Flacc.  1,  18;  Acc. 
Helicen  Cic.  Acad.  2,  20,  66;  Ovid.  Met.  8,  207  und  Fast.  3, 
108;  Val  Flacc.  5,  71:  und  als  Stadtname  Heiice  Plin.  N.  H.  4, 


—     81      — 

5,  6  (12);  Helicen  Ovid.  Met.  15,  293  und  Plin.  N.  H.  2,  92, 
94  (206).  —  Nomin.  Helle  Hygin.  Fab.  3;  Acc.  Hellen  Prop. 
3  (2),  26,  5;  Ovid.  A.  A.  3,  175  und  Fast.  4,  715;  Hygin. 
Fab.  1,  2  und  Poet,  astron.  2,  20.  —  Nomin.  Hypsipyle  Prop. 

1,  15,  18;  1,  15,  19;  Ovid.  Her.  6,  8;  6,5.9;  6,  153;  Val.  Flacc. 

2,  244:    2,  352;    2,  400;    3,  342;    Stat.   Theb.   5,  39;    5,  544; 

6,  132;  Acc.  Hypsipylen  Ovid.  Amor.  2,  18,  .33;  Stat.  Theb. 
4,  741;  5,  694;  6,  178.  —  Nomin.  lole  Prop.  5  (4),  5,  35; 
Ovid.  Met.  9,  394;  Acc.  lolen  Ovid.  Her.  9,  6;  A.  A.  3,  156 
und  Met.  9,  278;  Hygin.  Fab.  35.  —  Nomin.  und  Voc.  Lethe 
Sen.  Herc.  für.  684  und  Herc.  Oet.  940;  Acc.  Lethen  Ovid.Epist. 
ex  Pont.  4,  1,  17;  Lucan.  5,  221.  —  Nomin.  Leucothoe  Ovid. 
Met.  4,  208;  Acc.  Leucothoen  Met.  4,  196;  4,  220.  —  Nomiu. 
und  Voc.  Melle  Val.  Flacc.  4,  119;  Hygin.  Fab.  Praef.  (in 
den  Hdschr.  Meliae);  Ablat.  Melle  Ovid.  Amor.  3,  6,  25.  — 
Nomin.  und  Voc.  Melpomene  Horat.  Carm.  1,  24,  3;  3,  30, 
16;  4,  3,  l;  Mart.  4,  31,  7;  Auson.  Id.  20,  7.  —  Nomin. 
Meroe  Lucan.  10,  162;  10,  302;  Acc.  Meroen  Prop.  5  (4), 
6,  78;  Plin.  N.  H.  5,  9,  10  (53);  6,  29,  35  (178):  6,  29,  35 
(180);  6,  29,  35  (181);  6,  29,  35  (183);  6,  29,  35  (185);  6,  30, 
35   (189);   6,   30,   35   (193);   6,   30,   35   (196);   12,  4,  8   (19);    37, 

4,  15  (55);  Abi.  Meroe  Plin.  N.  H.  2,  70,  71  (178):  2,  73, 
75  (184);  2,  75,  77  (186);  6,  30,  35  (189);  6,  30,  35  (191); 
6,  30,  35  (196);  24,  17,  102  (163);  luven.  6,  528;  13,  163.  — 
Nomin.  und  Voc.  Oonone  Ovid.  Her.  5,  3;  5,  22;  5,  80;  5, 
115;  5,  133  und  Renied.  arnor.  457;  Acc.  Oenonen  Ovid.  Her. 

5,  32;  Abi.  Oenono  Ovid.  Her.  5,  29,  und  als  Inselname 
Nomin.  Oenone  Plin.  N.  H.  4,  12,  19  (57).  —  Nomin.  Pallene 
Plin.  N.H.  4,6,  10  (20);  4,  10, 17(36);  Mela  2,2,33;  Acc.  Pallenen 
Mela  2,  2,  30.  —  Nomin.  Pasiphae  Cic.  Nat.  Deor.  3,  19,  48; 
Verg.  Aen.  6,  25;  Prop.  3  (2),  28,  52;  Ovid.  Her.  4,  57  und 
A.  A.  l,  2  95;  1,  303;  Sil.  8,  471;  Hygin.  Fab.  40;  Acc. 
Pasiphaen  Verg.  Ecl.  6,  46  und  Aen.  6,  447;  Ovid.  Rcmed. 
amor.  63  und  Met  8,  136.  —  Nomin.  und  Voc.  Persephone 
Prop.  3  (2),  28,  47;  der  Nacbahmcr  des  Tibull.  3,  5,  5;  Ovid. 
Met.  10,  730  und  Fast.  4,  452;  4,  483;  4,  485;  Lucan.  6,  697; 
Acc.  Persephonen  Ovid.  Met.  10.  15;  Stat.  Theb.  12,  276; 
12,  277.  —  Nomin.  Phemonoe  Plin.  N.  H.  10,  3,  3  (7);  10, 
8,  9  (21);    Stat.   Silv.   2,   2,   39;    Acc.  Phemonocn  Lucan.  5. 

Neue-Wagener,  Formeulehre.    I.  3.  AuO.  li 


—     82      — 

12(j;  Abi.  Phemonoo  Prise,  (k  .3,  15  S.  (i8.3  (11  20(i.  17).  — 
Komin.  Phoebe  Vcrg.  Ge.  1,  431  und  Aen.  10.  21t;;  Ovid. 
Amor.  3,  2,  51;  A.  A.  1,  679;  Met.  1.  11;  2,  723:  6,  21B  und 
Fast.  2,  163;  6,  235;  Acc.  Phoeben  Ovid.  Fast.  5,  699;  Stat. 
Silv.  1,  3.  76.  —  Nomin.  Procne  oder  Progne  Verg.  Ge.  4, 
15;  Horat.  A.  P.  187;  Ovid.  Met.  6,  433:  6,  440;  6,  566:  6. 
595;  6,  603;  6,  610;  6,  619;  6,  641;  6,  653  und  Fast.  2,  629; 
2,  855;  Petron.  131,  8;  HygiD.  Fab.  45;  239;  255;  Acc. 
Procnen  Ovid.  Met.  6,  470;  6,  563;  6,  580  und  Trist.  5,  1. 
60;  Hygin.  Fab.  45;  Abi.  Procne  Varro  L.  L.  5.  11,  76; 
luven.  6,  644.  —  Norain.  Rhodope  Vcrg.  Ecl.  6,  30;  8,  44 
und  Ge.  3,  351;  Ovid.  Her.  2,  113  und  Met.  2,  222;  6,  589; 
Plin.  N.  H.  4,  10,  17  (35):  Mart.  spect.  21,  1;  Acc.  Rhodopen 
Ovid.  Met.  6,  87;  10,  77  und  Fast.  3,  739;  Abi.  Rhodope 
Plin.  N.  H.  3,  26,  29  (149);  4,  11,  18  (41);  Stat.  Theb.  5,  189.  — 
Nomin.  Syene  Stat.  Silv.  4,  2,  27;  Mart.  9,  36.  7;  Acc. 
Syenen  Lucan.  10.  233;  Plin.  N.  H.  5.  9,  10  (59);  6,  30,  35 
(196);  6,  34.  39  (220);  36,  8,  13  (63);  Tac.  Ann.  2,  61;  Claudian. 
Nil.  19;  Prise.  Perieg.  231;  Abi.  Syene  Ovid.  Epist.  ex  Pont. 

1,  5,  79;  Lucan.  2,  587;  Plin.  N.  H.  2,  73,  75  (183);  2,  73, 
75  (184);  6,  29,  35  (178);  6,  29,  35  (182):  6,  29,  35  (183): 
6,  29,  35  (184);  12,  4,  8  (19);  37,  10,  56  (153).  —  Nomin. 
Terpsichore  Mart.  3,  68,  6;  Auson.  Id.  20.  5;  Claudian.  Nupt. 
Honor.  Praef.  9;  Acc.  Terpsichoren  luven.  7,  35.  —  Nomin. 
Thebe  Cic.  de  invent.  2,  49,  144;  Ovid.  Amor.  3,  6,  33;  3. 
6,  34;  Sen.  Oed.  112;  Stat.  Theb.  10,  594;  luven.  15.  6;  Acc. 
Theben  Cic.  Off.  2,  7.  25.  —  Nomin.  Thyle  oder  Thule  Verg. 
Ge.  1,  30;  Plin.  N.  H.  4,  16,  30  (104);  luven.  15,  112;  Tac. 
Agric.  10;  Solin.  22,  9:  Claudian.  III  cons.  Honor.  53;  Acc. 
Thylen  oder  Thulen  Plin.  N.  H.  2,  108.  112  (246);  4,  16, 
30  (104);  6,  34,  39  (220);  Eumen.  paneg.  Constantino  Aug.  7, 
2;  Solin.  22,  9;  Claudian.  in  Rufin.  2,  240  (in  einigen  Büchern 
Thulera  oder  Thylem);  Abi.  Thyle  Plin.  N.  H.  2,  75,  77  (187): 
4,  16,  30  (104).  —  Nomin.  Tisiphone  Verg.  Ge.  3,  552  und 
Aen.  6,  571;  10,  761;  Culex  216;  Tibull.  1,  3,  69;  Ovid.  Her. 

2,  117  und  Met.  4,  474;  4,  481:  Sen.  Herc.  für.  989;  Val 
Flacc.  6,  179;  Stat.  Theb.  1,  59;  11,  58;  11,  208:  Claudian. 
Rapt.  Pros.  1,  40;  Acc.  Tisiphonen  Horat.  Serm.  1,  8,  34; 
Val.  Flacc.  3,  214;  4,  394;  Abi.  Tisiphone  luven.  6,  29. 


I 


—      83     — 

18.  Griechische  Nomina  auf  hinges  a  bewahren  im  La- 
teinischen zuweilen  die  Länge  des  Endvokals.  Prise 
6.  2,  10  S.  681  (II  202,  16):  Hoc  etiam  sciendum,  quod  omnis 
nominativus  in  a  desinens  corripitur,  quamvis  sit  apud  Graecos 
productus,  ut  ^Lydiä",  „Syriä",  „Phrygiä",  „Italiä",  „Hispaniä"; 
unde  accentus  quoque  cum  tempore  mutatur.  In  paucis  tarnen 
inveniuntur  poetae  Graccis  servasse  morem  Graecum.  Statins 
in  IUI  Thehaidos  (v.  287):  Non  Teg6a,  non  ipsa  deo  vacat 
alite  felix  Cyllene.  Idem  in  VI  (v.  515):  Te  plangeret  Argos, 
te  Nemea,  tibi  Lern a  comas  Larissaque  supplex  poneret.  Der- 
selbe 7,  2,  5  S.  730  (II  287,  12):  Apud  Statium  „Nemeä", 
quia  servavit  a  productam,  accentum  quoque  Graecum  servavit, 
id  est  paenultimam  acutam,  in  V  Thebaidos  (v.  44):  Nee  facilis 
Nemöä  latas  evolvere  vires. 

Auch  Fleckeisen,  Kritische  Miscellen  S.  19  stellt  die  Be- 
hauptung auf.  dass  die  ursprüngliche  Länge  des  lateinischen 
Nominativ  —  resp.  Vocativ  —  auf  a  sich  bei  Plantus  noch  nicht 
durchgängig  zur  Kürze  abgeschw^ächt  hatte.  Diese  Stellen  sind 
Epid.  4,  1,  40  (567): 

fäc  videam,  si  nie  vis  vivere::  eho  istinc,  Canthara,  iube 
vergl.  Corssen,  Aussprache  und  Vocalismus  II  452  Anm.;  in 
den  neuesten  Ausgaben  wird  jedoch  der  Vers  gelesen  bei  Götz 
und  Scholl:  fäc  videam,  si  me  esse  saluam  vis.  Eho  instinc, 
Canthara  und  bei  Leo:  fac  videam.  si  mea.  si  salva  <  mihi 
sit  /  .  Eho,  istinc.  Canthara 
und  Rud.  1.  4,  27  (237): 

Ampelisca::  hem  quis  est?  ::  6go  : :  Palaesträne? ::  sum. 
auch  hier  lesen  die  neuesten  Herausgeber  anders,  so  Götz  und 
Scholl:  Ampelisca.  Hem,  quis  est?  Ego  Palae[m]st  <ra>  *  * 
Auch  in  dem  anapästischen  Septenar  Mil.  Glor.  4,  2,  73  (1065) 
dürfte,  sagt  Fleckeisen  a.  a.  0.,  Lachmann  in  der  zweiten 
Hälfte  das  spondeische  Aetna  in  der  Überhefe rten  Wortstellung: 
Aetna  mons  non  aeque  altust  mit  Recht  in  Schutz  nehmen. 
Vergl.  Löwe  zu  Gloss.  nomin.  S.  226.  Bei  Cic.  Nat.  Deor.  2, 
43,  111  liest  C.  F.  W.  Müller  mit  den  Leid.  AB  und  dem 
Wien.  Andromeda  aufugiens,  im  Leid.  C,  Erl.  und  Pal.  steht 
Andromeda  haud  (oder  haut)  fugiens.  aus  anderen  Hdschr.  wird 
Andromede  fugions  angeführt,  für  Andromeda  fugiens  sind 
keine    Autoritäten    bekannt.     Bei    demselben   Arat.    36   (^270): 


-  -     84     -- 

Electra  Steropcqut\  siiniiil  sanctissima  Maia,  wo  die  Län^^e 
des  a  in  Eloctra  in  dorn  darauf  folgenden  st  begründet  sein 
kann.  Baehrens  schreibt  nach  dem  cod.  Harlei. :  Electra 
Asteropeque  etc.  Aber  Verg.  Ge.  4,  m:i  bat  Ephyrü  im  Med., 
sonst  Epbyre,  und  Ribbeck  schreibt:  atque  Ephyre  atque  Opis 
et  Asia  Deiopea,  und  Aen.  3,  702:  iraraanisque  Gehl  fluvii 
cognomine  dieta;  Ciris  396:  Leucotheä  parvosquc  dea  cum 
matre  Pahiemon;  Tibull.  2,  5,  67:  qaid(iuid  Amaltheä,  quid- 
quid  Marpesia  dixit:  Prop.  3  (2),  14,  5:  nee  sie  Electra, 
salvum  cum  aspexit  Orosten;  Ovid.  A.  A.  1,  511:  Hippolytum 
Phaedrä,  nee  erat  bene  cultus,  amavit;  Ovid.  Remed.  amor. 
743:  perdat  opes  Phaedrä:  parces,  Neptune,  nepoti:  Ovid. 
Fast.  4,  177:  sive  quod  Electra  Troiae  spectare  ruinas  non 
tulit;  Ovid.  Fast.  4,  201:  saepe  Rheä  questa  est,  totiens 
fecunda  nee  unquam  mater;  Ovid.  Fast.  5,  115:  Nais  Amal- 
theä, Cretaea  nobilis  Ida;  Ovid.  Fast.  6,  501:  nondum  Leu- 
cotheä, nondum  pucr  illc  Palaemon;  Ovid.  Fast.  6,  545: 
Leucotheä  Grais,  Matuta  vocabere  nostris;  Ovid.  Ber.  14,  1: 
raittit  Hypermesträ  de  tot  modo  fratribus  uni  und  Her. 
14,  53:  saevus,  Hypermesträ,  pater  est  tibi:  iussa  parentis 
effice;  Colum.  10,  235:  Hispida  ponatur  Cinarä,  quae  dulcis 
laccho  potanti  veniat;  Senec.  Herc.  für.  206:  Megarä  parvum 
comitata  gregem  und  wohl  auch  Herc.  für.  1014  im  Eingange 
des  Trimeter:  Megarä  furenti  simih's  e  latebris  fugit;  Senec. 
Tro.  1049:  et  viret  Pyrrhä,  mare  cum  viderent,  dagegen  Ovid. 
Met.  1,  385  Pyrrhä.  Bei  Stat.  ist  ausser  den  von  Prise,  an- 
geführten Beispielen  von  Tegeä  und  Nemeä  noch  Theb.  1,  355: 
iam  Nemeä,  iam  Taenariis  contermina  lucis;  Stat.  Theb.  2, 
378:  longa  sonat  Nemeä  nondum  pastoribus  ausis;  Stat.  Theb. 
4,  159:  dat  Nemeä  comites,  et  quas  in  proelia  vires;  Stat. 
Theb.  5,  749:  dum  Nemeä  treraulas  campis  iaculabitur  umbras; 
Stat.  Theb.  4,  824:  Silvarum,  Nemeä,  longe  regina  virentum; 
Stat.  Theb.  2,  286:  non  hoc  Pasitheä  blandarum  prima 
sororum ;  Stat.  Theb.  2,  290:  Harmoniä  versis  in  sibila  dira 
querellis;  Stat.  Theb.  4,  44:  Imic  armat  Larisä  viros,  huic 
celsa  Prosymna;  Stat.  Theb.  4,  48:  et  Lacedaemonium  Thyreä 
lectura  cruorem;  Stat.  Theb.  6,  12:  Leucotheä  gemitus  et 
amica  ad  litora  festa;  Stat.  Theb.  4,  45:  Aptior  armentis 
Mideä  pecorosaque  Phlius;  Stat.  Theb.  7,  331:  agmina,  quos 


—     85     — 

Midoä,  qiios  uvüa  suggerit  Arne;  Stat.  Theb.  4,  224:  quos 
Helos  et  dubiis  Maleä  vitata  carinis;  Stat.  Theb.  12,  178: 
colligit  Argiä,  sexuque  immane  relicto;  Stat.  Theb.  12,  2.ö5: 
horruit  Argiä,  dextramque  ad  mbenia  tendens;  Stat.  Theb.  12, 
30^:  Inachis  Argiä  cernis  qua  nocte  vagetur;  Stat.  Theb.  12, 
373:  Argiä,  corpusque  tarnen  coraplexa  profatur;  Stat.  Theb. 
12,  391:  longius  Argiä  miseros  reminiscitur  actus;  Martial. 
12,  31,  9:  si  mihi  Nausicaä  patrios  concederet  hortos;  Mart. 
14,  187,  2:  nee  GJycerä  pueri,  Thais  amica  fuit;  Anth.  Latin, 
ed.  Riese  141  (ed.  Baehrens  4,  328),  3:  quem  retinens  Ledä, 
prenso  cum  gaudet  olore  und  7  67,  2  ed.  Eiese:  larga  manu 
Eunomiä  provida  vii-go  pia,  vergl.  768,  1:  aber  88  ed.  Riese 
(ed.  Baehrens  4,  276),  8  ist  von  den  Herausgebern  unnötiger 
Weise  üranie  statt  Urania  numeris  scrutatur  sidere  mundi 
gesetzt.  Nach  Lachmann  zu  Lucr.  6,  791  S.  405  ff.  hatte 
Ovid.  auch  elegiä,  und  diese  Form  ist  allerdings  Amor.  3,  9,  3 
im  cod.  Sen.  und  in  der  Venet.  Ausg.,  Ehwald  aber  schreibt: 
flebilis  indignos,  Elegeiä,  solve  capillos  und  in  der  epist.  ad 
Pliaon.  7  in  einigen  Büchern;  auch  wird  daselbst  elegeiä  ge- 
lesen; Ehwald  schreibt:  flendus  amor  meus  est:  elegi  flebile 
Carmen,  Merkel  aber  hatte  flendus  amor  meus  est.  Elegeiä 
flebile  carmen.  Auch  Ovid.  Amor.  3,  1,  7  wird  venit  odoratos 
Elegeiä  nexa  capillos  und  Remed.  amor.  379  blanda  phare- 
tratos  Elegeiä  cantet  Amores  gelesen. 

Wie  jedoch  an  die  Stelle  des  Griech.  ^i  im  Latein,  oft  ein 
kurzes  a  tritt,  so  ist  auch  das  lange  «  des  Griech.  im 
Latein,  an  vielen  Stellen  verkürzt,  selbst  in  den  näm- 
lichen Nomina,  welche  nach  dem  Obigen  zuweilen  das  lange  a 
beibehalten.  So  hat  Senec.  Agam.  982  Electrä;  Sil.  14,  218 
Gelä;  Stat.  Silv.  1,  2,  7  und  Mart.  5,  30,  4  elegiä;  Ovid. 
A.  A.  1,  744  und  Sen.  Phaedra  591;  862;  1164  Phaedrä; 
Verg.  Aen.  7,  659  Rheä  (als  Name  der  Priesterin);  Catull.  63, 
43  Pasitheä;  Stat.  Theb.  2,  266;  2,  297;  3,  678:  11,  401; 
12,  113;  12,  247;  12,  326;  12,  804  Argiä.  So  immer  Philo- 
mclä  (welches  im  Griech.  nach  Herodian.  -•  V^pt.  Ul  5  S. 
50;'.  Herrn.,  S.  453  Lobeck,  Draco  de  metr.  S.  98,  Eustath.  zu 
Odyss.  11,  297  S.  1687  langes  «  hat)  Verg.  Ecl.  6,  79  und 
Ge.  4,  511;  Ovid.  Amor.  2,  6,  7;  Remed.  amor.  61  und  Met. 
6,  451;    6,  475;    6,  503;    6,  511;    6,  553;    6,  572;    6,  601;  6, 


—     86     — 

643-;  6,  658;  Stat.  Silv.  3,  5,  58;  5,  3,  84;  Murt.  14,  75,  1; 
luven.  7,  91.  Cassandrä  Verg.  Aen.  2,  404  (mit  der  Elision); 
3,  183;  3,  187;  Ovid.  Amor.  1,  7,  17;  Sen.  Agam.  7-28. 
Cleopatra  Lucan.  9,  1071;  10,  55;  10,  Gl;  10,  81;  10,  108: 
10,  139;  10,  354;  10,  359;  10,  368;  Val.  Flacc.  4,  464:  Stat. 
Silv.  3,  2,  J20;  Mart.  4,  22,  2;  4,  59,  5;  luven.  2,  109;  Anth. 
Latin,  ed.  Riese  417  (ed.  Baehrens  4,  27),  6;  462  (4,  72).  3. 
Ledä  (über  dessen  Quantität  im  Griecli.  die  oben  angeführten 
Grammatiker  zu  vergleichen)  Ovid.  Amor.  2,  4,  42;  Her.  8, 
78;  17,  (16),  55;  Mart.  2,  63,  2;  11,  61,  4;  11,  71,  2;  14. 
75,  2.  Syrä  Plaut.  Merc.  4,  5,  6,  (808).  Aethrä  Ovid.  Her.  17 
(16),  150.  Ascrä  Ovid.  A.  A.  1,  28  und  Epist.  ex  Pont.  4 
14,  34.  Hygiä  Mart.  11,  60,  6.  Troiä  Verg.  Aen.  2,  56: 
2,  293:  2,  461;  3,  11;  4,  313;  5,  602;  7,  296:  Tibull.  2,  5,  6l: 
Prop.  2,  3,  34;  2,  8,  10;  3,  26,  53;  4  (3),  1,  32;  5  (4),  1 
39;  5  (4),  1,  87;  5  (4),  1,  114;  Ovid.  Her.  1,  3;  1,  4;   1,  24; 

1,  53;  8,  104;  Met.  12,  20;  13,  246;  13,  404;  13,  420:  13, 
429;  13,  721;  15,  424;  Fast!  1,  523  und  Trist.  2,  318;  5,  10,  4; 
Stat.  Achill.  1,  502;  2,  276.  Astraeä  Ovid.  Met.  1,  150; 
Senec.  Octavia  436;  Lucan.  9,  534;  luven.  6,  19.  Lyra  Horai. 
Epist.  1,  18,  43;  Ovid.  Met.  10,  205  und  Fast.  2,  76;  5,  415: 
Colum.  10,  79.  Phareträ  Ovid.  Amor.  2,  9,  38.  Perä  Mart. 
14,  81,  2.  Petra  Priap.  32.  7.  Pyrä  Epid.  Iliad.  1050. 
Hydra  Cic.  Arat.  292;  Lucr.  5,  27;  Horat.  Carm.  4,  4,  61: 
Gerraan.  Phaen.  623;  Mart.  5,  65,  14;  14,  177,  2.  Symphoniä 
Horat.  A.  P.  374.     Tragoediä  Horat.  A.  P.  231;  Ovid.  Amor. 

2,  18,  13;  3,  1,  li;  3,  1,  29;  3,  1,  53;  3,  1,  67  und  Trist.  2, 
381;  2,  409.  Comoediä  Plaut,  bei  Gell.  1,  24,  3;  Horat. 
Serm.  1,  4,  2;  1,  4,  45;  1,  10,  16;  Epist.  2,  1,  169  und  A.  P. 
93;  281.  Auch  Danaa,  welches  wir  nirgends  lesen,  welches 
aber  von  Charis.  1,  15  S.  46  (I  62,  25)  und  Prise.  5,  1,  3 
S.  640  (H  142,  7)  bezeugt  wird,  hatte  nach  der  Schrift  unter 
desselben  Namen  de  accent.  3,  17  S.  1290  (HI  522,  21)  kurze 
Ultima.  Die  Messung  von  Dia  Ovid.  A.  A.  1,  528  stimmt 
mit  der  überlieferten  Accentuation  Mo:  und  Aiav  Diod.  4,  61; 
5,  51  und  Steph.  ßyz.  S.  229,  1  überein.  Vergl.  Lachmann 
zu  Lucr.  6,  971. 

Zu    dem  Nomin.  auf  ä  gehört   ein  Accus,    auf   an. 
Andromedan  Ovid.  Met.  4,  756,    Argian  Stat.  Theb.  4,  91, 


—     87     — 

Electrau  Ovid.  Trist.  2,  395,  Glaphyran  Mart.  11,  20,  3, 
Glyceran  Mart.  11,  40,  1,  Malean  Lucan.  9,  36  und  Stat. 
-Theb.  10,  537,  Odyssean  Auson.  Epitaph.  5,  2.  In  diesen 
Stellen  ist  „am"  unstatthaft  wegen  des  Vocals  im  An- 
fange des  folgenden  Wortes,  hier  und  da  aber  ist  die 
Var.  — en  vorhanden.  Die  Endung  an  findet  sich  vor 
Konsonanten  in   Andromedan  Ovid.  A.  A.   1,  53  und  Met. 

4,  671,  in  Electran  Horat.  Serm.  2,  3,  140  im  Emmer.,  in 
den  Par.  r^'ll  und  im  Leid.,  und  in  Megaran  Mart.  11,  43,  6 
im  Put.,  Voss.  A  und  Vat.  V,  in  Argian  Stat.  Theb.  12,  296; 
in  Leucothean  Stat.  Theb.  9,  402:    in  Andromedan  Manil. 

5,  545  (im  Voss.  2  und  Leipz.  Andromedam,  wie  1,  350  und 
5,  658),  und  am  Ende  des  Verses  in  Andromedan  Mart.  spect. 
27,  10  im  Thuan.  und  Wien.  H. 

Solche  Nomina,  welche  im  Griech.  ein  kurzes  a 
haben,  können  auch  im  Latein,  den  Accus,  auf  kurzes 
an  bilden.  Prise.  7,  2,  5  S.  730  (II  287,  15):  Accusativum 
quoque  Graecum  in  femininis  invenimus  a  poetis  proferri,  sed 
raro.  Statins  in  VII  (v.  319):  Namque  ferunt  raptam  patriis 
Aeginän  ab  undis.  So  Bessän  Senec.  Tro.  858;  Camarinän 
Ovid.  East.  4,  477:  Cillän  Ovid.  Met.  13,  174;  Deidamiän 
Stat.  Achill.  2,  82;  Iphigeniän  Ovid.  Epist.  eX  Pont.  3,  2,  62; 
Maiän  Fast.  4,  175;  Orithyiän  Met.  6,  707;  Ossän  Prop. 
2,  1,  19;  Ovid.  Fast.  1,  307;  Senec.  Herc.  Oet.  1740:  Aetna 
49.  Wenn  Stat.  Theb.  11,  434  auch  Lernän  hat,  wie  Theb.  6,  516 
der  Nomin.  Lern  ä  ist,  so  ist  ein  Griech.  Nomin.  A^pva  vorausgesetzt. 

Auch  in  Prosa  stehen  zuweilen  Accus,  auf  an 
sowohl  von  Nomin.  auf  ä  wie  auf  ä.  Varro  Sat.  Men.  60 
bei  Non.  S.  383  Odyssian  (in  denselben  Worten  bei  Non. 
S.  480  wird  Odyssiam  gelesen);  Cic.  Divin.  2,  27,  59  Politiau 
und  Cic.  Divin.  2,  37,  79  tetrarchian:  Bell.  Alex.  78,  3 
tetrarchian,  Kubier  schreibt  tetrarchiam;  Liv.  45,  31,  14 
Antissan,  Hertz  und  H.  Müller  schreiben  Antissam:  Plin. 
N.  H.  35,  4,  10  (27)  Nemean  und  Plin.  N.  H.  35,  10,  36 
(101)  Nausicaan  (im  Bamb.  Nausican,  sonst  Nausicam  und 
Nausicaam);  Vitruv.  7  Proem.  8  Odissian  im  Gud.  G  und 
Harl.  H;  Petron.  29,  9  Odyssian:  Suet.  Nero  12  und  21 
Pasiphaan  und  Nioban  im  Memm..  Roth  an  beiden  Stellen 
Pasiphaam  und  Niobam;  Flor.  2,  8,  9  Euboean  (doch  im  Nazar. 


—     88     — 

Euboeam),  so  auch  (p.  6ö,  -20  cd.  Rossbach),  doch  p.  (1:3,  16 
Euboeam:  lustin.  12,  7,  6  Nysan  im  Put.,  Gicssn.  und  Marb., 
aber  RUhl  sclireibt  Nysam;  Augustin.  Civ.  Dei  6,  8  (I  261,  1) 
physiologian  und  Civ.  Dei  6,  5  (I  254,  14);  6,  6  (1257,  3); 
6,  7   (I  257,   26);   6,   8  (I  262,  10);   6,  9  (I  265,  13  und  266,  4); 

9,  10  (1  267,  12)  theologian. 

19.     Die  Nomina  auf  as  haben,    besonders  bei  den 
Dichtern,  im  Acc.  häufig  an.     Aenean  Verg.  Aen.  1,  260; 

I,  581;  1,  631;  4,  74;  4,  191;  4,  214;  4,  260;  4,  304;  5,  809 
5,  850;  6,  40;  6,  413;    6,  658;    7,  288;    8,   11;    8,  67;    8,  73 

8,  178;  8,  308;  8,  367;  9,  192;  9,  204;  9,  241;  10,  65;  10 
81;     10,   165;    10,   313;     10,   343;     10,   647;    10,  873;    11,  232 

II,  282;  11,  472;  11,  910;  12,  63;  12,  324;  12,  384;  12,  613 
12,  794;  Prop.  5  (4),  1,  2;  Ovid.  Her.  7,  26;  7,  29;  Amor.  2 
14,  17;  A.  A.  3,  86;  3,  337;  Met.  14,  78;  14,  170:  Fast.  5 
563;  Trist.  1,  2,  7;  Terent.  Maur.  458;  Epit.  Iliad.  509 
Claudian.  Carm.  min.  17,  38  (ed.  Koch  p.  221).     Äthan  Mart. 

4,  19,  8  im  Put.  und  in  den  Voss.  AB.  Borean  Verg.  Ge.  3, 
278;  Ovid.  Amor.  2,  11,  10;  Met.  15,  471  und  Fast.  2,  147: 
Manil.  4,  646;  Lucan.  4,  61;  5,  705;  7,  364;  8,  183;  10,  289: 
Val.  Fiacc.  1,  604;  Stat.  Silv.  3,  2,  45;    Theb.  3,  288;    5,  15: 

5,  346;  7,  6;  Avion.  Descr.  461  und  565.  Broteau  Ovid.  Met- 
12,  262.     Cinyran    Ovid.    Met.  6,  98.     Eurotan    Ovid.   Met. 

10,  169;  Senec.  Agam.  282  (im  Flor,  euro  tantum  für  Eurotan 
tuum);  320;  Val.  Flacc.  1,  430.  Gyan  Verg.  Aen.  1,  222: 
1,  612;  5,  223;  10,  318;  Sil.  1,  439;  Stat.  Theb.  2,  610;  7, 
715;    9,  305.     Hyau    Ovid.  Fast.  5,  179.     Hylan  Verg.   Ecl- 

6,  43;  Prop.  1,  20,  52;  Stat.  Silv.  2,  1,  113;  Val.  Flacc.  3, 
569;  3,  571;  3,  596;  3,   725;  4,   18;   Mart.  6,  68,  8;   9,  26,   7; 

11,  28,  2;  11,  43,  5.  larban  Verg.  Aen.  4,  196.  Idan  Verg. 
Aen.  9,  575  und  Ovid.  Met.  5,  90;  Stat.  Theb.  5,  405;  7,  588; 

9,  755.  Ladan  Mart.  2,  86,  8  im  Put.,  Voss.  A  und  Gud. 
Lichan  Verg.  Aen.  10,  315  und  Ovid.  Met.  9,  211;  9,  229; 
Stat.  Theb.  9,  291.  Lycidan  Calpurn.  3,  8;  3,  91.  Menalcan 
Verg.  Ecl.  2,  15;  9,  10.  Midan  Ovid.  Met.  11,  162.  Pelian 
Varro  Sat.  Men.  285;  Val.  Flacc.  1,  849;  2,  4;  7,  92;  7,  316; 
Mart.  6,  71,  3;  11,  60,  4  im  Put.,  Voss.  A  und  Vat.  V. 
Philetan  Prop.  3  (2),  34,  31.  Phlegyan  Ovid.  Met.  5,  87: 
Stat.  Theb.  1,  713;  7,  711;  8,  688;  Val.  Flacc.  2,  193.     Pytha- 


-      89     — 

goran  Cic.  Tuscul.  4,  19,  44:  Horat.  Senn,  2,  4,  3;  Quintil. 
1.  10,  32  bei  Halm.  Thamyraii  Ovid.  Amor.  3,  7,  62  und 
A.  A.  3,  399.  Tiaran  Val.  Flacc.  6,  700.  Tiresian  luven. 
13,  249;  Stat.  Theb.  8,  227;  10,  589.  —  Und  in 
Prosa  Acliillan  Bell.  Alex.  4,  1,  aber  Caes.  bell.  civ.  3, 
104,  2;  3,  108,  2;  3,  109,  3:  3,  109,  4;  3,  112,  12  liest  Kühler 
jetzt  Acbillam;  Aenean  Cass.  Hemin.  ann.  (fr.  5  ed.  Peter 
p.  94)  in  den  Scbol.  Veron.  ad  Aen.  2,  717  p.  91  cd.  Keil; 
Calpurn.  Piso  ann.  (fr.  2  ed.  Peter  p.  118)  in  den  Scbol.  Yeron. 
ad  Aen.  2,  717  p.  92  ed.  Keil;  Liv.  1,  1,  4;  1,  3,  7;  Augustin. 
Civ.  Dei  3,  3  (I  100,  2  3  od.  Dombart);  3,  5  (I  101,  20);  9,  4 
(I  374,  21):  18,  19  (11  281,  3):  18,  21  (II  282,  20);  Oros.  4 
Praef.  §  1.  Anaxagoran  Cic.  Acad.  2,  5,  14  und  Divin.  2, 
27,  58;  Plin.  N.  H.  2,  58,  59  (149):  Censor.  6,  2;  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  4,  (525.  Arcesilan  Cic.  Acad.  2,  4,  12;  2,  24, 
76  und  bei  Augustin.  c.  Acad.  3,  7,  15.  Callicratidan  Cic. 
Off.  1,  30,  109.  Gorgian  Cic.  Brut.  85,  292  in  den  Lag.  8, 
51  und  einigen  anderen,  und  Cato  Mai.  7,  23;  Plin.  N.  H.  7, 
48,  49  (156);  Quintil.  2,  15,  27;  2,  16,  3;  9,  2,  102.  Herma- 
goran  Quintil.  3,  1,  18;  3,  6,  60;  3,  11,  IS.  Hippian  Liv. 
42,  39,  7.  Hylan  Petron.  83,  3;  Suet.  Aug.  45;  Solin.  42,  2. 
Lysiau  Quintil.  9,  4,  16  bei  Halm.  Nician  Liv.  44,  10,  4: 
Fronto  Ep.  ad  Ver.  imper.  1,  1  i).  113  ed.  Naber.  Pbidian 
Cic.  Fin.  2,  34,  115;  Senec.  Exe.  contr.  8,  2  (ed.  H.J.Müller 
p.  361,  10);  Plin.  N.  H.  35,  8,  34  (54);  36,  5,  4  (15);  36.  5,  4 
(IS);  Fronto  ad  M.  Caes.  2,  3.  Protagoran  Quintil.  3,  4, 
10;  Apul.  Flor.  18  p.  30,  3  ed.  Krüger.  Pytliagoran  Cic. 
Tiisc.  4,  19,  44;  4,  25,  55;  Horat.  Sat.  2,  4,  3:  Quintil.  1,  10, 
32;  Plin.  N.  H.  34.6,  12  (26).  SaranCic.  Epist.  ad  Att.  15, 
15,  2.  Tisian  Quintil.  2,  16,  3;  2,  17,  7.  —  Dagegen  Aeneam 
Cato  Orig.  1  fr.  10  (ed.  Jordan  p.  6,  2)  bei  Serv.  zu  Vcrg. 
Aen.  1,  267;  Corniflc.  4,  34,  46;  Liv.  1,  1,  8;  1,  1,  9;  l,  2,  5 
im  Par.  und  Med.;  Val.  Maxim.  1,  8,  7;  Tac.  Ann.  12.  58; 
lustin.  31,  8,  1;  Hygiu.  Fab.  9-1:  111;  Solin.  2,  14;  Aund. 
Vict.  Orig.  10,  l;  Anth.  Latin,  ed.  Riese  591  (ed.  Baebrens 
4,  190),  4.  Anaxagoram  Cic.  Acad.  1,  12,  11  und  Tusc.  5, 
23,  66;  Apul.  Apol.  27.  Arcesilam  Cic.  Tusc.  5,  37,  l(t9  und 
Fat.  4,  7.  Archytam  Ci.j.  de  orat.  3,  34,  139:  Fin.  2,  11, 
45;  5,  29,  87  und  de  rep.   1,  38,  59.     Cbarondam   Cic.  Leg. 


—      90      — 

2,  6,  14.  Diaj^Mjiam  Cic.  Nat.  Ücor.  J,  42,  117:  3,  37,  89. 
Epain  in 011  dam  Cic.  de  invent.   1,  38,  69;  de  orat.  1,48,210; 

3,  34,  139;  Fin.  2,  21,  67;  Tusc.  1,  46,  110:  2,  24,  59  und 
Ofl'.  1,  44,  155;  Corn.  Nep.  Pruef.  §  1;  Fpani.  4,  1  (bis); 
5,  3;  10,  4.  Euthymidam  Liv.  35,  37,  4.  Gorgiam  Cic. 
de  orat.  1,  22,  103;  Brut.  12,  47;  Orat.  12,  39;  49,  165;  52, 
176;  Curt.  7,  1,  38.  Hippiam  Cic.  Brut.  85,  292;  Liv.  42, 
54,  7;  44,  7,  8;  44,  23,  2;  Qüintil.  12,  11,  21.  Lysiam  Cic. 
Brut.  12,  48;  83,  286;  Orat.  9,  30:  67,  226  und  Opt.  gen.  orat. 
3,  9.  Puinpliilidam  Liv.  37,  24,  8;  37,  25,  3.  Peliani 
Plaut.  Pseud.  3,  2,  80  (869);  Cic.  Cato  Mai.  23,  83.  Phintiam 
Cic.  Off.  3,  10,  45.  Polyxenidam  Liv.  35,  50,  7;  36,  8,  1;  36, 
41,  7;  37,  10,  1:  37,  10,  5;  37,  26,  10.  Protagoram  Cic. 
Brut.  85,  292  und  Nat.  Deor.  1,  42,  117;  Gell.  5,  3,  1;  5, 
10,  3;  Min.  Fei.  8,  3.  Prusiam  Liv.  28,  7,  10;  32,  34,  6; 
37,  25,  4;  37,  25,  8;  39,  51,  1;  45,  44,  10;  45,  44,  11.  Pytha- 
goram  Cic.  pro  Scaur.  2,  5;  Tusc.  1,  17,  39;  5,  3,  9;  5,  23, 
66;  Nat.  Deor.  1,  33,  93;  Cato  Mai.  7,  23;  21,  78;  Off.  1,  30, 
108  und  de  rep.  2,  15,  29;  Liv.  1,  18,  2;  34,  40,  2;  35,  29,  12. 
Scopam  Cic.  de  orat.  2,  86,  352.  Staseam  Cic.  Fin.  5, 
25,  75.  Teresiam  Plaut.  Amph.  5,  1,  76  (1128);  5,  3,  2 
(1145)  und  Tiresiam  Cic.  Tusc.  5,39,115.  Themistagoram 
Cic.  Verr.  1,  33,  85  (im  Lag.  29  und  cod.  Stepb.  —an).  Tisiam 
Cic.  Brut.  12,  46.  Auch  bei  Dichtern  ist  der  Accus,  auf  am  nicht 
ungebräuchlich,  wie  Boream  (als  Wind)  Manil.  1,  314;  1,  372; 
1,  566;  Spart.  Hei.  5,  10;  Avien.  Descr.  orb.  140;  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  10,  350;  Boream  (als  Gottheit)  Prop.  3  (2),  26, 
51;  Cinyram  Ovid.  Met.  10,  343;  10,  438. 

Constant  aber  ist  der  Accus,  auf  en  bei  den  Nomina 
der  ersten  Decl.  auf  es,  wenn  nicht  dafür  (nach  15)  am 
eintritt.  Acesten  Verg.  Aen.  1,  558;  1,  570;  5,  30;  5,  531; 
5,  540;  5,  746;  Ovid.  Met.  14,  83;  Hygin.  Fab.  273.  Achaten 
Verg.  Aen.  1,  644;  10,  332.  Anchisen  Enn.  (Ann.  18)  bei 
Philarg.  zu  Verg.  Ge.  3,  '35;  Verg.  Aen.  2,  597;  2,  747;  3,  82;  3, 
179;  3,  710;  6,  670;  Horat.  Carm.  4,  15,  31;  Hygin.  Fab.  254; 
Anth.  Latin.  1,  1  VI  8  ed.  Riese  p.  5.  Antip baten  Verg. 
Aen.  9,  696;  Horat.  A.  P.  145;  Tibull.  4,  1,  59;  Ovid.  Epist. 
ex  Pont.  2,  9,  41;  Hygin.  Fab.  135;  Auson.  Perioch.  Odyss.  10. 
Aulesten    Werg.   Aen.    12,   290.     Broten  Val.   Flacc.   3,    152. 


—     91     — 

Buten  Verg.  Aen.  5,  372;  9,  647;  11,  690;  11,  691:  Ovid. 
Met.  7,  500;  Stat.  Theb.  8,  485.  Erichaeten  Verg.  Aen,  10, 
749.  Geryonen  Horat.  Carm.  2,  14,  8.  Gygen  Verg.  Aen.  9, 
762;  Horat.  Carm.  3,  7,  5;  Ovid.  Trist.  4,  7,  18.  Laerten 
Ovid.  Her.  1,  113.  Leucaten  Verg. Aen.  8,  677;  Senec.  Phaedra 
1023;  Flor.  4,  11,  4;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  279,  wo  man 
früher  Leucateni  las;  Lycamben  Horat.  Epist.  1,  19,  25. 
Merionen  Horat.  Carm.  1,  6,  15;  1,  15,  26.  Mysten  Horat. 
Carm.  2,  9,  10.  Niphaten  Verg.  Ge.  3,  30;  Horat.  Carm.  2, 
9,  20.  Ophelten  Stat.  Silv.  2,  1,  182  (Baehrens  schreibt  hier 
Opheltem)  und  Theb.  4,  722;  Val.  Flacc.  3,  198.  Phalcen  Val. 
Flacc.  6,  245:  6,  554.  Polyboten  Verg.  Aen.  6,  484.  Thyesten 
Varro  E.  E.  2,  1,  6;  Horat.  Carm.  1,  16,  17;  Senec.  Thyest. 
476;  941;  Hygin.  Fab.  84.  Wenn  an  anderen  Stellen  Thyestem 
steht,  gehört  dies  zur  dritten  Decl.,  vergl.  unter  88.  Aber 
Laertem  Cic.  Cato  Mai.  15,  54  ist  bedenklich,  da  Formen  dieses 
Nomen  nach  der  dritten  Declin.  ganz  unbekannt  sind,  und 
namentlich  ein  Gen.  Laertis  von  dem  bei  Forcell.  dafür  citierten 
Prise.  6  S.  705  nicht  bezeugt  wird;  auch  ist  daselbst  von  Halm 
aus  dem  Erf.  und  Par.  Laertam  hergestellt.  Auch  Zetem  Val. 
F!acc.  6,  572  (im  cod.  Carrionis  steht  Zaten)  und  Steropem 
Brontemque  Stat.  Silv.  1,  1,  4  sind  nicht  zu  billigen.  Geometrem 
Quintil.  1,  10,  4  ist  in  einigen  Büchern,  doch  im  Bern,  und 
Guelf.  das  richtige  geometren.  Wie  geneigt  die  Abschreiber 
waren,  em  für  en  zu  schreiben,  erhe41t  besonders  daraus,  dass 
einzelne  Hdschr.  auch  vor  einem  A^ocal  em  geben,  wo  keine 
Elision  Statt  findet,  wie  Verg.  Aen.  3,  82;  5,  372;  9,  647; 
Horat.  Carm.  1,  6,  15;   1,  16,  17;  2,  9,  10:  4,  15,  31. 

Nur  in  den  Gentilia  aufates,  ites  und  utes  scheint 
der  Accus,  auf  em  gerechtfertigt  werden  zu  können 
wegen  der  nahen  Beziehung  zu  den  Latein.  Nomina 
auf  as  oder  atis,  is  oder  itis,  über  welche  Adject.  12  zu  ver- 
gleichen.     Denn   wie    zu  W-oDM^AdL-r,;,    Hjr.cctx/,;,    Kir/jd-r^;,   'EXsctTTj;    im 

Latein,  ein  Genet.  Plur,  Apolloniatiuni,  Thyreatium, 
Caryatium  und  ein  Dat.  und  Abi.  Plur.  Apolloniatibus, 
Caryatibus,  Eleatibus  gebraucht  ist  (vergl.  Adject.  47  und 
52),  so  mögen  Spartiatem  Plaut.  Poen.  3,  5,  35  (780);  Den- 
theliatem  Tac.  Ann.  4,  43;  Stagiritem  Cic.  Acad.  1,  4,  17; 
Memphitem    Tibull.     1,    7,    28,     Hiller    aber     Memphiten: 


—     92     — 

Tomcnitem  Suct.  Tih.  74:  Hf^racleotem  Cic.  de  invent.  2, 
1,  1,  was  Kaysor  schreibt,  im  Würzb.  und  St.  Gall.  Era- 
cleoten,  und  danach  Friedrich  und  Weidner  Heracleoten; 
Israeli teni  Vulg.  Num.  2o,  8,  nach  der  dritten  Decl.  ge- 
bildet sein. 

In  den  Patronymica  ist  der  Accus,  auf  en  notwendig, 
wenn  sie  nicht  am  haben,  vergl.  unter  15.  Achaeineniden 
Ovid.  Met.  14,  161;  Epist.  ex  Pont.  2,  2,  25;  Anthol.  Lat.  1, 
1.  III,  9  ed.  Riese  p.  3;  Achilliden  Ovid.  Ibis  301; 
Actoriden  Ovid.  Fast.  2,  39;  Met.  5,  79;  Aeaciden  Verg. 
Aen.  6,  839;  Ovid.  Met.  11,  227;  12,  96;  12,  598;  12,  603; 
Stat.  Silv.  5,  3,  194;  5,  5,  37;  Achill.  I,  1;  1,  364:  1,  500; 
1,  561;  2,  7;  Aeneaden  Ovid.  Epist.  ex  Ponte  1,  J,  35; 
Aeoliden  Verg.  Aen.  6,  164:  9,  774;  Ovid.  Met.  7.  672;  13, 
26:  Stat.  Theb.  4,  571;  Aesoniden  Prop.  1,  15,  17:  Ovid. 
A.  A.  2,  103:  Met.  7,  60;  7,  77;  7,  205;  Val.  Flacc.  4,  738; 
Aleiden  Verg.  Aen.  6,  123;  6,  392;  Horat.  Carm.  1,  12,  35; 
Prop.  5  (4),  9,  38:  Ovid.  Fast.  2,  318:  Senec.  Phaedr.  857; 
Herc.  Oet.  260;  274:  513;  896;  1324:  1356;  1357;  1497:  1515; 
1520;  1600;  1727;  1766;  1879;  1902;  Mart.  9,  3,  11;  Val. 
Flacc.  3,  65;  3,  580:  3,  644;  3,  662;  3,  701;  4,  62:  5,  156; 
5,  172;  5,  488:  5,  574:  Stat.  Silv.  1,  3,  100;  3,  1,  83;  Theb. 
7.  668;  Achill.  1,  15  7:  Sidon.  Carm.  6,  U;  Anth.  Lat.  ed. 
Riese  881,  134;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  6,  392;  Alemoniden 
Ovid.  Met.  15,  48:  Amphitryoniaden  Ovid.  Met.  9,  140; 
Val.  Flacc.  1.  375:  Ampyciden  Ovid.  Met.  12,  456;  Val.  Flacc. 
5.  366;  Amyntiaden  Ovid.  Ibis  293;  Atriden  Horat.  Epist. 
1.  2,  12;  Senec.  Agam.  276;  luven.  4,  65;  Epit.  Iliad.  75; 
Orest.  Trag.  799;  Coroniden  Ovid.  Met.  15,  624;  Deioniden 
Ovid.  Met.  9,  443;  Epytiden  Verg.  Aen.  5,  547;  Hippotaden 
Ovid.  Met.  14.  224;  lasiden  Stat.  Theb.  8,  438;  Iliaden  Ovid. 
Fast.  5,  565:  Met.  14,  824;  Ixioniden  Prop.  2,  1,  38; 
Laertiaden  Horat.  Carm.  1,  15,  21;  Laomedontiaden  Verg. 
Aen.  8,  158;  8,  162:  Maeoniden  Ovid.  Amor.  3,  9,  25;  Trist- 
1,  1,  47;  Stat.  Silv.  5,  3,  130;  Mart.  5,  10,  8:  Epit.  Iliad.  430; 
Menoetiaden  Prop.  2.  1,  38;  Ovid.  Her.  1,  17;  Oebaliden 
Stat.  Silv.  2,  1,  112;  Oecliden  Stat.  Theb.  8,  146:  Oedipo- 
dioniden  Stat.  Theb.  4,  491;  Oeniden  Ovid.  Fast.  4,  76; 
Stat.  Theb.  3,  392;  4,  113;  5,  405;  10,  748;    Oleniden  Ovid. 


—      93      — 

Met.  1-2,  483;  Val.  Flacc.  3,  204:  Pantlioiden  Horat.  Carni. 
1,  28,  10;  Peliclen  Horat.  Epist.  1.  2,  12;  Ovid.  Met.  12,  605; 
Stat.  Silv.  2,  7,  97;  Aciliill.  1,  721;  Pliasiaden  Tai.  Flacc. 
6,  640:  Phylaciden  Üvid.  Met.  Ä.  A.  3,  17;  Priamiden 
Verg-.  Aen.  3,  295;  6,  494;  Horat.  Serm.  1,  7,  12;  Ovid.  Met. 
13,  99;  Stat.  Silv.  4,  4,  105;  Sperchioniden  Ovid.  Met.  5,  86; 
Tantaliden  Ovid.  Fast.  5,  307;  Tliestiaden  Ovid.  Fast.  5,  305; 
Thyestiaden  Ovid.  A.  A.  2,  407;  Tydiden  Horat.  Carm. 
1,  6,  16;  Ovid.  Met.  13,  350;  Claud.  VI  coüs.  Honor.  470;  Tyn- 
t ariden  Val.  Flacc.  6,  207;  Stat.  Theb.  5,  407;  8,  50.  Auch 
in  diesen  Nomina  haben  an  mehreren  Stellen  einzelne  Hdschr. 
em,  wie  in  beinahe  allen  angeführten  Stellen  des  Verg.  und 
den  meisten  des  Horat.  Bei  Prep.  5  (4),  9,  38  ist  allein  Aleidem 
aus  Hdschr.  bemerkt.  Mart.  5,  10,  8  hat  nur  der  Voss.  A 
das  richtige  Maeoniden;  bei  demselben  9,  3,  11  ist  Aleidem 
allein  aus  einigen  jüngeren  Handschriften  bemerkt.  Bei  Tac. 
Ann.  6,  43  wurde  bis  auf  Bekker  Arsacidem  geschrieben, 
welches  von  einigen  der  neueren  Herausg.  auch  in  Cap.  42 
hineingebracht  ist:  das  richtige  Arsaciden  giebt  der  Med., 
was  auch  an  beiden  Stellen  Müller  schreibt.  Statt  Amphi- 
tryoniadem  Auson.  Edyll.  4,  22  (ed.  Peiper  p.  262)  ist  mit  den 
Hdschr.  P  G  Amphitryoniaden  zu  schreiben;  Tydidem 
Auson.  Perioch.  lliad.  5,  2  ist  zweifelhaft,  Schenkl  (p.  229) 
schreibt:  hie  at  Tydidem  monitum  Tritonia  Pallas  audaci  virtute 
replet,  richtig  wohl  Peiper  (p.  381):  hie  et  Tydidae  mentem 
Tritonia  Pallas  audaci  virtute  replet.  Später  scheint  jedoch 
auch  bei  den  Patronymica  die  accusative  Endung  em  im  Gebrauch 
gewesen  zu  sein,  so  Atridem  in  der  Tragödie  Octavia  831, 
deren  Abfassungszeit  streitig  ist,  ferner  Aeacidem  Orest.  Trag. 
817  und  Tydidem  Myth.  Lat.  1,  204  (p.  64,16  ed.  Bode). 

Auch  von  den  Nomina  auf  e  ist  der  Accus,  auf 
em  nicht  zu  dulden.  Liv.  33,  15,  14  und  38,  13,  7,  wo 
mehrere  alte  Ausg.  Pellenem  und  Prienem  haben,  ist  Pellen en 
und  Prienen  nach  den  Hdschr.  hergestellt:  desgleichen  ist  Liv. 
39,  49,  6  Messenem  nach  einigen  Hdschr.  und  Ausg.  in 
Messenen  berichtigt,  und  auch  Liv.  36,  31,  7  wird  aus  alten 
Ausg.  Messenenque  statt  Messenemque  bemerkt.  An  Toronem 
Liv.  28,  7,  9  und  28,  7,  11  ist  nicht  die  Endung  allein  iehler- 
haft,  sondern  der  ganze  Name   verfälscht,  wie  schon  Ghir.  er- 


—     94     — 

kannte,  im  cod.  Puteanus  steht  an  beiden  Stellen  Toronen, 
was  auch  Luchs  aufgenommen  hat;  danach  ist  auch  Liv.  44. 
12,  7  Toronen;  45,  30  4  Pallenen  und  Toronen:  45,  40.  2  Sa- 
mothraccn  zu  schreiben,  vergl.  Kühnast,  Hauptpunkte  der 
Livian.  Syntax  S.  39.  Bei  Cic.  Verr.  4,  27,  Gl  ist  Selenem  im 
Reg.  und  Leid,  und  in  allen  Lag.;  Tusc.  5,  20,  59  Aristomachcm 
im  Gud.  und  Reg.;  Nat.  Deor.  3,  19,  48  Circera  im  Erl.  und 
in  drei  Leid.,  und  3,  21,  54  dasselbe  im  Erl.;  bei  Cael.  an 
Cic.  Epist.  ad  Fam.  8,  10,  1  Commagenem;  bei  Com.  Nep.  Timoth. 
2,  1  Laconicem;  hei  Vell.  1,  4,  4  Mytilenem:  bei  Mart.  5,  39. 
10  conchem;  bei  Stat.  Theb.  1,  288  Dionem  im  Put.  und  ßarab.; 
bei  Tac.  Ann.  13,  7  Sophenem  in  mehreren  alten  Ausg.,  aber 
nicht  in  den  Hdschr.;  bei  Petron.  138,  7  ist  Helenem  nur  in 
der  Ausgabe  von  Pithoeus;  bei  Apul.  Met.  4,  30  S.  305;  4, 
34  S.  314;  4,  35  S.  316;  5,  4  S.  326;  5,  5  S.  327;  6,  9  S.  397; 
6,  13  S.  404;  6,  21  S.  422  (zweimal)  ist  Psychem  gerade  aus 
den  vorzüglichsten  Hdschr.,  namentlich  Flor.  1,  3  und  Guelf. 
1,  2  bemerkt;  bei  Hygin.  wurde  Meropem,  Penelopem,  Eury- 
dicem,  Semelem,  Melanippem  geschrieben,  so  auch  Erigonem 
Poet,  astron.  2,  4,  aber  in  den  neuesten  und  besten  Ausgaben 
ist  an  den  genannten  Stellen  jetzt  die  Form  auf  en  eingesetzt, 
und  wenn  Fr.  Jacob  im  Manil.  2,  406  und  2.  507  noch  Eri- 
gonem hat,  aber  in  den  Anm.  Erigonen  schreibt,  so  wird  in 
einer  neueren  Ausgabe  gewiss  letztere  Form  aufgenommen 
werden. 

WennVerg.Ge.3,338mitdemReg.unddemBern.  c  alcyonem 
zu  schreiben  ist  (der  Med.  Rom.  und  Bern,  b  und  die  sched. 
Vat.  haben  alcyonen),  so  ist  dabei  zu  beachten,  dass  dasselbe 
mit  dem  Nomin.  Plur.  alcyones  Verg.  Ge.  1,  a99,  Sen.  Agam. 
717,  Gell.  3,  10,  5,  und  dem  Gen.  Sing,  alcyonis  Val.  Fl.  4,  45 
zusammengehört,  vergl.  Lachmann  zu  Lucr.  3,  383.  Zweifelhaft 
ist,  ob  Asin.  PoUio  bei  Cic.  Epist.  ad  Fam.  10,  32,  1  Calpem  oder 
Calpen  hat.  Die  erstere  Form,  welche  gleich  dem  Abi.  Calpe 
(vergl.  unter  20),  dem  Genit.  Calpis  Sidon.  Epist.  8,  12,  2  und 
dem  Nominativ  Calpes  Mela  2,  6,  8  (95)  auf  eine  Nebenform 
nach  der  dritten  Declination  hinweist,  ist  im  cod.  Med.  über- 
liefert, von  Mendelssohn  geschrieben  und  von  J.  H.  Schmalz 
(Über  den  Sprachgebrauch  des  Asinius  Pollio  S.  9)  und  von 
F.  Becher  (Über  den  Sprachgebrauch  des  Caehus  S.  9)  empfohlen; 


—     95     — 

Calpeu  dagegen  haben  Baiter,  Wesenberg  und  C.  F.  W.  Müller 
in  den  Text  gesetzt,  letzterer  bemerkt  zu  Cael.  bei  Cic.  Bpist.  ad 
Farn.  8.  10.  1  (praef.  p.  216,  9):  Comniagenem  (was  Mendelssohn 
mit  Unrecht  geschrieben  hat)  apud  Ciceronem.  ut  opinor,  non 
magis  fereudum  quam  infra  p.  295,  26  (=  Eo.  10,  'V2,  1)  Calpem, 
474,  29  (=^  Ep.  16,  9,  1)  Cassiopem,  Acad.  II  ex.  epochem, 
N.  D.  III  19.  48  Circem.  Verr.  IV  2  7.  61  Selenem.  quae 
orania  tani  sunt,  ut  hodie  dicere  solent,  „handschriftlich  ge- 
sichert", quam  quae  maxime.  Bei  dieser  zweifelhaften  Frage 
möchte  ich  mich  für  Calpen  entscheiden,  erstens,  weil  die 
Schreiber  der  Handschriften  aus  Unkenntnis  oft  die  Endung  em 
für  en  gesetzt  haben,  und  zAveitens,  weil  erst  später  die  Form 
des  Accus,  auf  em  von  Nomina  auf  e  in  Gebrauch  gekommen 
ist.  Auch  lässt  sich  nicht  bestimmt  sagen,  ob  es  Solin.  53,  1 
(ed.  Mommsen  p.  195,  16)  Taprobanem  oder  Taprobanen 
heissen  muss,  da  Plin.  N.  H.  6,  22  24  (81),  den  Solin.  vor 
Augen  hatte,  Taprobanen  schreibt,  und  Dicuil.,  der  den  Solin. 
ausschreibt,  Taprobanam  hat.  Die  Handschriften  E,  N  Q  G  A 
haben  Taprobanen,  und  nach  dem  Sprachgebrauche  des  Solin. 
können  beide  Formen  geschrieben  werden,  doch  ist  wohl  Tapro- 
banen hier  vorzuziehen,  da  von  den  Nominativen  auf  e  bei 
Solin.  folgende  Accusative  auf  en  sich  finden:  Romen  1,  3 
(ed.  Mommsen  p.  3,  10):  Archippen  2,  6  (p.  32,  7):  Herophilen 
.2,  18  (p.  36,  4);  Circen  2,  28  (p.  39,  4);  Didymen  6,  3  (p. 
54,  18);  Callirhoen  7,  18  (p.  58,  14);  Thylen  22,  9  (p.  102, 
2):  Gauloen  29,  8  (p.  130,  5);  Meroen  30,  4  (p.  130,  18) 
und  30,  9  (p.  131,  15);  Berenicen  54,  7  (p.  202,  14);  Comma- 
genen  45,  1  (p.  173,  11),  auf  em  aber  nur:  Berenicem  27, 
54  (p.  127,  6);  Commagenem  37,  1  (p.  156,  20);  Cyllenem 
7,  12  (p.  57,  10).  Aus  späterer  Zeit  finden  sich  Formen  auf  em: 
Aethiopem  Myth.  Lat.  1,  74  (p.  25,  29  ed.  Bode);  Agavem 
daselbst  1,  204  (p.  64,  2);  Amphitritem  daselbst  1,  107  (p. 
35,  6);  Autonoem  daselbst  1,  204  (p.  64,  2);  Chelonem  da- 
daselbst  1,  101  (p.  33,  17)  und  2,  67  (p.  98,  15);  Clymenem 
daselbst  1,  204  (p.  64,  33):  Cochem  Gros.  7,  24,  4:  Comma- 
genem Mart.  Capell.  6  §  690;  Cybelcm  Hieronym.  Epist.  43, 
2:  Daphnem  Lampr.  Alex.  Sev.  54,  7:  Vopisc.  Aurel.  25,  1; 
Vulg.  2.  Machab.  4,  33;  Deiphylem  Myth.  Lat.  1,  204  (p. 
64,   12);    Hermionem  daselbst   1,   140   (p.  45,  14):    1,  204   (p. 


—      96      — 

03,  30;  04,  l);Hesionein  daselbst  2,  191)  (p.  14U,  22);Ismenem 
daselbst  1,  204  (p.  64,  II)  und  2,  230  (p.  151,  6);  Xephelera 
daselbst  1,  204  (p.  64,  U);  Plioenicem  daselbst  l,  148  (p. 
47,  30);  1,  149  (p.  47,  40)  und  2,  77  (p.  100,  35);  Senielein 
daselbst  1,  120  (p.  3«,  41);  1,  204  (p.  64,  2)  und  2,  79 
(p.   102,  2). 

20.  Der  Abi.  der  Nomina  auf  es  und  e  hat  ge- 
wöhnlich e.  Prise.  7,  2,  8  S.  731  (II  2,  290,  11):  Ablativus 
primae  dcclinationis  in  a  productam  disinit:  „ab  hoc  poeta% 
„ab  hac  Musa",  „ab  hoc  et  ab  hac  advena"'.  Est  autera 
quando  liunc  quoque  poetae  e  producta  terminant  in  Graecis 
nominibus,  quae  dativum  Graecum  in  r^  finiunt.  Virgihus  in  I 
(v.  312):  Uno  graditur  comitatus  Achate,  pro  Achatei  d.  i.  'X/d-t}. 
Ovidius  in  VIII  Metamorphoseon  (v.  310):  Cumque  Pheretiade 
et  Hyanteo  lolao.  luvenalis  in  I  (Sat.  2,56):  Penelope  melius, 
levius  torquetis  Arachne.  Et  hoc  vel  metaplasmus  est  dicendus, 
qui  fit  more  poetico  mutata  a  longa  in  e  productam,  vel  potius 
dativus  Graecus  pro  ablativo  positus,  qui  quamvis  apud  Graecos 
[  habeat  post  tj,  tamen  apud  Latinos  secundum  eorum  con- 
suetudinem  scripturam  servavit,  apud  quos  i  scribi  post  vocalem 
et  non  pronuntiari  solet  ....  Illud  miror,  quod  luvenalis  „Calpe" 
ablativum  corripuit,  cum  sit  simile  hoc  nomen  „Penelope", 
„Arachne",  Calliope",  quorum  ablativus  nunquam  in  e  correptam 
terminat.  Lucanus  in  I  (v.  550):  Tethys  maioribus  undis  He- 
speriam  Calpen  summumque  implevit  Atlanta.  luvenahs  in  V 
(Sat.  14,  278):  Nee  Carpathium  Gaetulaque  tantum  aequora 
transsiliet,  sed  longe  Calpe  relicta  audiet  Herculeo  stridentem 
gurgite  solem. 

Zu  den  unter  15  und  17  gegebenen  Beispielen  von  Abi. 
auf  e:  sophiste  und  antisophiste,  Olympionice,  pancratiaste,  co- 
mete,  pyrite,  ophite,  porphyiite,  basanite,  alabastrite,  rhetorice, 
musice,  ethice,poetice,grammatice,pinacothece,oporothece,byblio- 
thece,  parabole,  Andromache,  Circe,  Eriphyle,  Euadne,  Hesione, 
Niobe,  Libye,  Crete,  Autonoe,  Euadne,  kommen  noch  Gyge  Ovid. 
Fast,  4,  593;  Phoenice  Varro  L.  L.  5,  6,  31  und  R.  R.  2,  5,  5;  Cic. 
Phil.  11,  13,  35;  Caes.  bell.  civ.  3,  3,  1;  Liv.  35,  13,4;  Messeue 
Liv.  27,  33,  5;  Melpomene,  Calliope  Serv.  zu  Verg.  Ge. 
1,  8;  Thule  daselbst  1,  30;  Cyllene  daselbst  1,  335.  Eben- 
daselbst   sind  zahlreiche  Beispiele    von  Abi.   auf  a    aufgeführt. 


—     97     — 

deren  Nomin.  zwischen  es  oder  e  und  a  schwankt,  als  danista, 
dynasta,  alipta,  agonotheta,  idololatra,  Epirota,  Abderita,  Aeeta, 
Philocteta,  Heraclida,  Apella,  Laerta,  Anchisa,  Atrida,  Aleida, 
rhetorica,  dialectica,  Andromacha,  Androraeda,  Antigona,  Antiopa, 
Atalanta,  Circa,  Helena,  Hermiona,  Hesiona,  flippolyta,  Iliona, 
Melanippa,  Penelopa,  Semela,  so  ist  auch  von  dem  Nomin. 
Leucates  Plin.  N.  H.  4,  1,  2  (ö);  Claudian.  bell.  Goth.  18& 
der  Abi.  Leucata  Cic.  Tusc.  4,  18,  41;  Liv.  26,  26,  1;  44,  1,  4; 
dagegen  Leucate  Liv.  36,  15  9.  Der  Abi.  Calpe  bei  luven, 
in  der  von  Prise.  citiert(n  Stelle  ist  mit  dem  Accus.  Calpem 
(vergl.  unter  19)  zusammenzustellen.  Ihm  entspricht  de  nimboso 
saltum  Leucate  minatur  Sappho  bei  Auson.  Id.  6,  24. 

21.  Der  Genit.  der  Nomina  auf  as  und  es  hat  ae,  alt  ai 
(vergl.  unter  6);  der  der  Nomina  auf  e  hat  es,  und  insofern 
ein  Nomin.  auf  a  vorausgesetzt  wird,  ae.  Dialecticae  Cic. 
Acad.  1,  8,  32;  2,  29,  95;  2,  46,  141  und  Fin.  3,  12,  41;  Quintil  1,  10, 
37;3,  4,  10;  musicae  Suet.  Nero  20;  grammaticae  Plin.  N.  H. 
35,  17,  58  (199);  Suet.  Gramm.  1  und  3;  Diom.  2  S.  421 
(1426,  21)  und  2  S.  422  (1426,  32).  Dagegen  grammatices 
Quintil.    1,  4,  6;  1,  8,  12;  2,  1,  8;    musices  Quintil.  1,  10,  12; 

1,  10,  15;    1,  10,  20;    1,  10,  27;    1,  10,  33;  rhetorices  Quintil. 

2,  1,  9;  2,  4,  21;  2,  5,  1;  2,  17,  15;  dialectices  Quintil.  2, 
17,  14;  2,  21,  13;  ödes  Mar.  Victor.  Art.  gram.  1  S.  2501  (VI 
58,  14).  Cic.  bildet  Pasiphaae  Divin.  1,  43,  96,  da  er  doch 
im  Nomin.  Pasiphae   hat.      Desgleichen  Arsinoae  Nat.  Deor. 

3,  22,  57.  Auch  Verg.  und  Horat.  haben  überall  den  Gen. 
auf  ae,  auch  von  solchen  Nomina,  welchen  sie  selbst  im  Nomin. 
e  und  im  Accus,  en  geben.  Andromachae  Verg.  Aen.  3,  487; 
Circae  Verg.  Aen.  3,  386;  Horat.  Epist.  1,  2,  23;  Helenae 
Verg.  Aen.  1,  650;  Horat.  Carm.  1,  3,  2  und  Epod.  17,  42; 
Penelopae  Horat.  Epist.  1,  2,  28.  Ferner  von  solchen,  welche 
bei  anderen  entweder  durchgängig  oder  zuweilen  den  Xomin. 
auf  e  und  den  Acc.  auf  en  ausgehen  lassen,  Cyllenae  Verg. 
Aen.  8,  139;  Hesionae  Verg.  Aen.  8,  157;  Ledae  Verg.  Aen. 
1,  652;  Horat.  Carm.  1,  12,  25;  Libyae  Verg.  Aen.  6,  694; 
Andromedae  Horat.  Carm  3,  29,  17;  Semelae  Horat.  Carm. 
1, 19,  2;  Hagnae  Horat.  Serm.  1,  3,  40,  dazu  Hagne  als  Nomin. 
Inschr.  Grut.  S.  754,  13;  dasselbe  als  Dat.  S.  620,  4  und  955, 
13,  Hagnae  als  Dat.  S.  957,  8.     Aber  Ciris  73  und  486  Am- 

Neue-Wsgeu'-^r,  Formenli  hro.   I,  3.  Aufl.  7 


—     98      — 

phititris.  Catull.  hat  Cybebes  Carra.  63,  9:  63,  20;  63,  35 
und  Cybcles  63,  12;  63,  68;  Arsinoes  Carm.  66,  54,  docli 
Helenae  68,  87.  Bei  Prop.  ist  Antigonae  2,  8,  21;  An- 
dromachae  3  (2)  22,  31;  Andromedae  4  (3)  22,  29;  An- 
tiopae  1,  4,  5;  Circae  4  (3)  12,  27;  Corinnae  2,  3,  21; 
Helenae  4  (3),  8,  32;  Hermionae  1,  4,  6;  Ledae  1,  13,  30: 
Medeae  5  (4),  5,  41;  Niobae  4  (3),  10,  8;  Pagasae  1,  20,  17: 
Persephonae  3  (2),  28,  48;  aber  Danaes  3  (2),  20,  10  und 
3  (2),  20,  12;  Helles  4  (3),  22,  5;  Lampeties  4  (3)  12,  29: 
Penelopes  4  (3),  12,  38;  Tisiphones  4  (3),  5,  40.  Derselbe 
hat  Erinnes  2,  3,  22  von  Erinna,  welches  auch  im  Griech. 
ein  kurzes  a  hat;  vergl.  P.  Heymann,  In  Propertium  quaest. 
grammaticao  et  orthographicae  p.  10.  Bei  dem  Nachahmer 
des  Tibull.  3,  4,  45  ist  Semeies.  Bei  Liv.  Pallenes  31,  45,  15 
und  Thebes  37,  19,  7,  aber  Helenae  1,  1,  1.  Bei  Val.  Max. 
Mandanes  1,  7  ext.  5;  Stratonices  5,  7  ext.  1;  Berenices 
8,  15  ext.  4;  Laodices  9,  9  ext.  1;  Thebes  9,  13  ext.  3  und 
Aristomaches  9,  3  ext.  4.  Bei  Quintil.  Helenae  3,  8,  9 
(im  Goth.  Helenes)  und  8,  4,  21;  Andromachae  6,  2,  22. 
Bei  Apul.  Met.  10,  19  S.  714  Pasiphaae.  Bei  Tertull.  Man- 
danae,  Hermionae  und  Pasiphaae  de  anima  46,  Omphales 
ad  nat.  1,  13.  Bei  Arnob.  Circae  4,  14  (in  Her  Hdschr.  Circe); 
Calliopae5,26  (inderHdschr.Calliope);  Leucophrynae  6,  6  (in 
der  Handschr.  Leucofryne).  Bei  Solin.  Niobae  40,  14,  (ed. 
Mommsen  p.  168,  17).  Euterpae  Anth.  Lat.  ed.  Eiese  88  (ed. 
Baehrens  4,  276),  2  und  Terpsichorae  daselbst  v.  5;  Erigonae 
Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  218,  unsicher  ist  Rhodopae  daselbst 
4,  523. 

Herrschend  wird  der  Genet.  auf  es  bei  den  Dichtern 
von  Ovid.  an.  Aganippes  luven.  7,  6.  Alcimedes  Val. 
Flacc.  1.  317.  Amymones  Stat.  Theb.  4,  735.  Andromaches 
Ovid.  Amor.  1,  8,  35  und  Remed.  amor  383  (Andromachae 
Enn.  trag.  65  bei  Varro  L.  L.  7,  62;  Verg.  Aen.  3,  487;  Prop.  2, 
22,  31;  Auson.  de  historiis  13  [ed.  Peiper  p.  163]).  Antiopes 
Mart.  1,  92,  6  (Antiopae  Prop.  1,  4,  5;  lustin.  2,  4,  23).  Ata- 
lantes  Ovid.  Amor.  3,  2,  29;  A.  A.  3,  775.  Autonoes  Ovid. 
Ibis  473  und  luven.  6,  72.  Beronices  luven.  6,  155.  Chalciopes 
Val.  Flacc.  7,  156.  Chelones  Myih.  Lat.  2,  67  (p.  98,  14 
ed.  Bode);  1,  101  (p.  33.  17  steht  Ghelonis,  was  aber  in  Che- 


—      99     — 

lones  zu  ändern  ist:  Chiones  Mart.  1,  92,  6;  3,  30,  4.  Circes 
Ovid.  Met.  4,  205:  14,  10;  14,  69;  14,  71;  14,  247;  14,  294  und 
Fast.  4,  70;  Stat.  Silv.  l,  3,  85;.  luven.  15,21  (Circae  Verg. 
Aen.  3,  38r.;  Horat.  Epist.  1,  2,  23;  Prop.  4  (3),  12,  27;  Arnob. 
4,  14;  Apul.  de  deo  Socrat.  24;  Fest.  269,32).  Cybeles  Stat. 
Silv.  2,  2,  88;  Mart.  1,  70,  10;  3,  81,  6;  3,  91,  2;  7,  73,  3;  8, 
55,  14;  9,  12,  6:  13,  25,  1:  13,  64,  2;  luven.  2,  111;  14,  263 
(Cybelae  Verg.  Aen.  3,  111;  Minuc.  Fei.  22,  4).  Cyllenes  Ovid. 
Fast.  5.  87  (Cyllenae  Verg.  Aen.  8,  139;  Avien.  Descr.  orb. 
491).  Danaes  Ovid.  Trist.  2,  401.  Daphnes  Ovid.  Met.  1,  490. 
Dindyraenes  Mart.  8,  81,  1.  Diones  Val.  Fl.  7,  187;  Stat. 
Silv.  2,  7,  2.  Dirces  Stat.  Silv  1,  4,  21;  Theb.  4,  8.  Dodones 
Lucan.  8,  441.  Ephyres  Stat.  Silv.  2,  2,  34;  Theb.  2,  379.  Eri- 
gones  Colum.  10,  400;  Mart.  11,  69,  4  (Erigonae  Auson. 
Epit.  31,  6  ed.  Peiper  p.  82:  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  218;  Myth. 
Lat.  1,  19).  Eriphyles  Ovid.  A.  A.  3,  13;  (Eriphylae  luven. 
6.  655).  Europes  Sil.  1,  200;  Mart.  2,  14,  15  (im  Put.  und  in 
den  Voss.  ABC  Europae):  Prise.  Perieg.  78,  259.  Euryales 
Val.  Flacc.  6,  370.  Euryuomes  Ovid.  Met.  4,  219.  Harmonies 
Stat.  Theb.  2,  267.  Hecates  Ovid.  Her.  12,  168;  Met.  7,  241 
•und  Fast.  1,  141;  Val.  Flacc.  5,  335;  6,  113;  7,  182:  7,  521 
(Hecatae  Tibull.  1.  2,  52).  Helenes  Ovid.  A.  A.  3,  11:  Auson. 
Epit.  her.  I  3,  ed.  Peiper  73  (Helenae  Catull.  68,  87;  Prop. 
4  (3),  S,  32:  Liv.  1.  1,  1:  Auson.  Edyll.  11,  10  ed.  Peiper  p. 
200;  Cenlo  Nuptial.  v.  42  ed.  Peiper  p.  211;  Perioch.  Iliad.  ed. 
Poiper  p.  378,  26;  Perioch.  lUad.  3  ed.  Peiper  p.  380,  6). 
Helles  Ovid.  Met.   11,  195;  Val.  Flacc.   1,  167;  1,425:  1,537; 

3.  7:  Mart.  9,  71,  7.  Herses  Ovid.  Met.  2,  809.  Hesiones 
Lucan.  9,  970  (Hesionae  Verg.  Aen.  8,  157;  Epit.  Iliad.  628). 
Hypsipyles  Ovid.  Her.  6,  132  und  Met.  13,  399.  loles  Ovid. 
Her.  9,  133.  Ithaces  Prise.  Perieg.  521.  Lethes  Ovid.  Met.  11, 
603;  Trist.  4,  1,  47  und  Epist.  ex  Pont.  2,  4,  23;  Sil.  1,  236; 
Stat.  Silv.  5,  1,  161  und  Theb.  6,  499;  Mart.  7,  47,  4;  10,  2,  7. 
Libyes  Lucan.  1,  206;  1,  255;  9,  370;  9,  377;  9,  624;  10,  79; 
Val.  Flacc.  7,  607;  Sil.  1,  23;  1,  189;  Mart.  5,  74,  2  (Libyae 
Lucan.   1,  368;  5,  39;   9,  598;  5,  617:   Sil.  2,  50;  2,  310;  3,  173; 

4,  425).  Lipares  Val.  Flacc.  2,  96.  Melanippes  luven.  8, 
229.  Mycenes  Val.  Flacc.  5,  645;  Stat.  Theb.  4,  56  (in  den 
Hdschr.  Mycenis).     Nemees  Val.  Flacc.  2,  495;    Slat.  Silv.  1, 


—      100     — 

;],  G;  3,  1,  30;  4,  6,  4i;  5,  3,  52  und  Theb.  4,  688;  5,  581; 
Mart.  5,  65,  2;    9,  71,  7;   spect.    6,  3.  Nymphes    Ovid.  Met. 

4,  347.  Panopes  Ovid.  Met.  3,  19;  Val.  Flacc.  2,  589.  Pasi- 
phaesOvid.  Remed.  amor.  453  (Pasiphaae  Cic.  Divin.  1,  43,  96; 
TertuU.  de  anira.  46;  Hygin.  Fab.  136;  Apul.  Met.  10,  19  S. 
714;  Antli.  Lat.  ed.  Riese  253,  182  -=  ed.  Baehrens  4  p.  420). 
Pencloi)es  Ovid.  Amor.  2,  18,  ,21  und  Met.  8,  315;  Priap. 
67,  1   (Penelopae  Horat.  Epist.  1,  2,  28;  Ovid.  Met.  13,  511). 

Percotes  Val.  Flacc.  2,  622.  Peuces  Val.  Flacc.  8,  376. 
Phoebes  Ovid.  Met.  1,  476;  2,  415;   8,  11;   12,  36  und  Fast. 

5,  306;  Val.  Flacc.  4,  361;  7,  366.  Pleionos  Ovid.  Met.  2, 
743;  Val.  Flacc.  1,  738;  2,  67;  Prognes  oder  Procnes  Ovid. 
Met.  6,  468  und  Mart.  11,  18,  19.  Pyrenes  Sil.  1,  190;  1, 
353;  1,  548;  1,  643;  16,  247.  Rhüdopes  Val.  Fl.  1,  728; 
Stat.  Silv.  4,  6,  9;  luven.  9,  4.  Semeies  Ovid.  Met.  3,  274; 
3,  278  (Semelae  Fast.  6,  503).  Sinopes  Val.  Flacc.  5,  108 
(Sinopae  Cic.  leg.  agr,  2,  53;  Horat.  Carm.  1,  19,  2).  Syenes 
Stat.  Silv.  2,  2,  86;  Mart.  5,  13,  7.  Tegees  Stat.  Theb.  7,  5; 
9,  846.  Terpsichores  Sidon.  Carm.  9,  338.  Thebes  Val. 
Flacc.  6,  118;  Stat.  Theb.  4,  610;  5,  681;  9,  255;  9,  294.  Thraces 
Anth.  Lat.  ed.  Riese  593  (ed.  Baehrens  4,  S.  137),  2.  Thules 
Stat.  Silv.  4,  4,  62.  Thymeles  luven.  8,  197.  Aloes  hat 
sowohl  Geis.  5,  22,  2;  5,  22,  3;  6,  6,  5;  6,  6,  6;  6,  6,  8;  6,  6,  24, 
wie  luven.  6,  181. 

In  Inschr.  ist  die  nämliche  Bildung  üblich.  Moni m es 
C.  I.  L.  1,  623;  Agathes  Hedistes  3,  3529;  3,  6208;  Theodotes 
Meroes  Lydes  Lales  Messilles  Thisbes  Allages  Phoebes 
Ariadnes  Trophimes  Tyches  5,  1306;  1328;  1388;  1414; 
1438;  1947;  2554;  3441;  3782;  4740;  4985;  Rodines  Terp- 
sichores Cypares  I.  Neap.  3101;  4975;  6476;   7108  u.  s.  w. 

Der  Dat.  von  Anchises  war  nach  Charis.  1,  10  S.  9  (I 
20,  14)  und  Diom.  1  S.  280  (I  304,  10)  huic  Anchise 
vergl.  Exe.  ex  Charis.  Art.  gramm.  S.  84  (I  538,  17),  und  nach 
Mart.  Cap.  3  §  291  lauten  die  Nomina  auf  e  wie  Agave, 
Autonoe,  im  Nomin.,  Dat.,  Voc.  und  Abi.  gleich.  In  unseren 
Ausgaben  ist  im  Dat.  der  Nomina  auf  es  und  auf  e  vielmehr 
ae  herrschend,  wie  in  Anchisae  Verg.  Aen.  1,  617;  5,  537; 
9,  647;  Penelopae  Ovid.  Epist.  ex  Pont.  4,  16,  13;  geometrae 
Quintii.  1,  12,  6;  1,  12,  18.    Doch  finden  sich  in  Handschriften 


—     101      — 

und  besonders  auf  Inschriften  Dative  auf  e,  so  wird  Terent. 
Eun.  3,  5,  37  (585)  Danae  und  5,  7,  3  (1027)  Omphale;  Cic. 
Nat.  Deor.  2,  43,  110  Heiice;  Prop.  3  (2),  28,  27  Semele;  Liv. 
38,  30,  1  Same  im  Mog.;  Mart.  11,  7,  5  Penelope  im  Pal.  P 
und  in  mehreren  alten  Ausg.;  Apul.  Dogm.  Plat.  1,  1  S.  180 
Perictione;  Tertull.  Apol.  12  Cybele;  Augustin.  Civ.  Dei.  2,  7 
und  Confess.  1,  16,  26  Danae  als  Dat.  gelesen,  in  den  Aus- 
gaben aber  die  Formen  auf  ae  geschrieben;  ferner  I.  Neap. 
4060  Logiste;  C.  I.  L.  1,  1104  Nice,  vergl.  Sittl,  Die  lokalen 
Verschiedenheiten  der  lat.  Sprache  S.  9;  2,  2644;  2,  2652;  2, 
3642;  2,  3771;  2,  3772;  2,  3774;  2,  4146;  2,  4339;  2,  4401 
Myrsine,  Rhodine,  Melete,  Acte,  Nice,  Heiice,  Irene; 
5,  75;  5,  130;  5,  163;  5,  170;  5,  182:  5,  204;  5,  208;  5,  225; 
5,  232;  5,  455;  5,  605;  5,  615;  5,  647;  5,  982;  5,  1032;  5,  1143; 
5,  1148;  5,  1166;  5,  1217;  5,  1238;  5,  1270;  5,  1410;  5,  1460; 
5,  1465;  5,  1788;  5,  1916;  5,  2123;  5,  2180;  5,  2421;  5,  2521; 
5,  2614;  5,  2631;  5,  2903;  5,  2937;  5,  2994;  5,  3022;  5,  3047; 
5,  3187;  5,  3384;  5,  3398;  5,  3435;  5,  3438;  5,  3439;  5,  3529; 
5,  3531;  5,  3688;  5,  3721;  5,  3738;  5,  3758;  5,  3777;  5,  3780; 
5,  3813;  5,  3837;  5,  3847;  5,  3938;  5,  4043;  5,  4096;  5,  4106; 
5,  4124;  5,  4138;  5,  4405;  5,  4422;  5,  4451;  5,  4467;  5,  4480; 
5.  4528;  5,  4577;  5,  4589;  5,  4627;  5,  4651;  5,  4675;  5,  4681; 
5,  4707;  5,  4712;  5,  4758;  5,  4770;  5,  4863  Phoebe,  Leucippe, 
Auge,  Hectice,  Ephyre,  Gra(p)te,  Rhodope,  Hedynoe, 
Ohreste,  Trophime,  Danae,  Callityche,  Petale,  Agele, 
Epigone,  Cypare,  Tyche,  Herraione,  Agre,  Cale,  Dice, 
Daphne,  Rhoe,  (Gla)phyro,  Graphice,  Methe,  Phoebe, 
Politice,  Zoe,  Petale,  Psyche,  Gamice,  Charite,  Syntyche, 
Acme,  Merope,  Erotice,  Epinice,  Galene,  Musice, 
Macrine,  Helene,  Irene,  Oalliste,  lulianc,  Myrsine, 
Icone,  Hecale,  Zosime,  Hedone,  Macriane,  Callirhoe, 
Calybe,  Chresime,  Sebaste,  Piste,  Agapomene,  Agate- 
tyche,  Agathe,  Threpte,  Philumene;  I.  Neap.  111;  176; 
211;  666;  689;  965;  1340;  1366;  1533;  1540;  1541;  1678;  2933 
Chione,  Callityche,  Tyche,  Procne,  Agre,  Cidippe,  Hecatc, 
Rhodine,  Asiatice,  Calliste,  Lalage,  Nice;  und  dieselbe  Form 
ist  in  vielen  anderen  Inschriften.  An  statt  des  e  ist  einige  male 
ei:  CLL.  2,2297  Nicei;  I.  Neap.  2943  Halei;  6005Tychei; 
Henz.  5137  Hedon6i.  Auch  ein  Dativ  auf  i  CLL.  5,  201  Zosimi. 


—      102      — 

Der  Gcnit.  Tlur.  behält  zuweilen  die  Griecli.  En- 
dung on  bei.  Pün.  N.  H.  fi,  20,  23  (72)  Calingon,  aber 
daselbst  0,  18,  22  (65)  Calingarum;  Plin.  N.  H.  <;,  29,  34,  (172)' 
Aduliton,  aber  daselbst  6,  29,  34  (174)  Adulitarum;  Gurt. 
9,  10,  5  Aboriton,  was  Vogel  schreibt,  in  den  codd.  Bong.,  im 
Flor.,  Leid,  und  Voss.  1  (in  alten  Ausg.  Arabitarum),  Hedicke 
hat  die  Correctur  von  Foss  Arabiton  aufgenommen;  Insclir. 
Or.  2252  Antinoiton  et  Eunostidon. 

22.  In  der  Volkssprache  scheinen  weibliche  Namen 
auf  e  den  Genit.  auf  enis,  den  Dat.  auf  eni  gebildet  zu 
haben,  welche  Formen  in  den  Inscbr.  häufig  sind.  G.  I.  L.  2, 
3976  Staphyleni(s);  3,  3289  Augenis;  I.  Neap.  3863;  4279; 
4398;  4683;  5890;  6699;  6934  Muschenis,  Daphnenis,  Nicenis, 
Euticenis,  Elatenis,  Euterpenis,  Chrestenis:  Inscr.  de 
Lyon  S.  179  Nr.  2  und  S.  519  Nr.  86  Tychenis,  Ehodopenis; 
Or.  2680;  2746;  4717  Helycenis,  Tycenes,  Hedistenis, 
Phoebenis;  C.  L  L.  2,  419;  2,  2449;  2,  2587:  2,  2748:  2,  2996; 

2,  3085;  2,  3759;  2,  3978;  2,  3990;  2,  4029;  2,  4299  Troflmen(i), 
Aecileni,  Lydeni,  Proteni,  [A]eroticeni.  Chresteni,  Gly- 
ceni,  (Spa)taleni,  Ghariteni,  Onesimeni  (verderbt  in  One- 
simnie),  Faoniceni;  3,  333;  3,  1651:  3,  1752;  3,  2263;  3,  2376; 

3,  2386;  3,  2452;  3,  2503;  3,  3548;  3,  4980  Sopheni,  Agatheni, 
Eglogeni,  Gallisteni,  Stratoniceni,  Ghariteni,  Calliopeni^ 
Niceni,  (P)artenopeni;  5,222;  5,  257;  5,258;  5,355:  5, 630;  5, 890; 
5,  1013;  5,  1102;  5,  1387;  5,  1394;  5,1440;  5,  2175;  5,  2399;  5,2639: 
5,  3011  Gallliopeni,  Trofimen(i),  Onesimeni,  Cybelen(i), 
Severianeni,  Hedoneni,  Didymen(i),  Ghresteni,  Tycheni, 
Caleni,  Haleni,  Myrineni,  Hebeni,  Marcianeni;  I.  Neap. 
270;  354;  838;  1226;  1372;  1609;  1628;  1636:  1671;  1792;  2947; 
2981;  3107;  3243;  3336;  3775;  3827;  3955:  4068;  4171;  4793; 
5278;  5314;  5404;  5416;  5463;  5511;  5515;  5530;  5736;  5798; 
5878;  5890;  5962;  6515;  6946;  6999;  7004;  7097;  7112  Tucheni. 
Tycheni,  Agileni,  (Ageleni).  Galeni,  [AJelateni,  Tigreni, 
Synticheni,  Thisbeni,  lunianeni  Mummianeni,  Calybeni, 
Parthenopeni,  Chresteni,  Didymeni,  Nemeni,  Niceni, 
Daphneni,  Zosimeni,  Sopheni  (Sofeni),  Niobeni,  Calli- 
tycheni,  Prosiceni,  Laudiceni,  Apateni,  Scopeni,  Atti- 
geni  (Atticeni),  Aphroditeni,  Megisteni,  Asteropeni, 
Danaeni,    Eglogeni,    Beroniceni,    Euterpeni,    Trepteni, 


—      103     — 

Thymeleni:  Inscr.  de  Lyon  S.  510  Nr.  49  Synticeni;  Inscr. 
de  l'Alg.  1275  Tuceni  (Tycheni);  Or.  2680;  287«;  4152;  4231; 
4384;  4500;  4630;  4636;  4675  Sophroneni,  Cypareni,  Augeni, 
Niceni,  Gamigeni[s]  (Gamiceni),  Chariteni,  Caleni,  Ty- 
cheni, Lalageni,  Melitineni:  Henz.  6147;  6291  Florianen!, 
Niceni.  Selten  ist  die  entsprechende  Bildung  im  Accus., 
doch  C.  I.  L.  1,  819  Danaene;  unsicher  aber  I.  Neap.  7200 
Floreuem,  da  ein  Nomin.  Fore  unbekannt,  dagegen  bei  Grut. 
551,  3  Florenae  Felicitati  ist.  Von  mama  oder  mamma  ist 
I.  Neap.  3373    mamani    gebildet. 

Für  eni  wird  einigemaie  aeni,  öfter  ini  gelesen. 
I.  Neap.  6921  Agathaeni,  und  bei  Schuchardt  Vokal,  d.  Vulg. 
Lat.  3  S.  112  Augaeni  und  Tryphaeni;  C.  I.  L.  2,  3929 
Practicini;  3,  1922;  3,  2389;  3,  2434;  3,  2515;  3,  2600  Zosimini 
(Sosemini).  Melitinini,  Zoini.  Tychini;  5,  1134;  5,  1176;  5, 
12U5;  5,  1271:  5,  1362;  5,  2211;  5,  2215;  5,  2907;  5,  3064;  5,  4104 
Callistini,  Plectini,  Ornini,  Phoebini,  Tychini,  Teletini, 
Charitini,  Euchini,  Philetini  Nymphini;  I.  Neap.  921; 
1809;  3131;  4501;  4816;  5739  Chrestini,  Irenini,  Gla- 
phirini,  Augini,  Nicini,  Doticini;  so  auch  inis  im  Genit. 
C.  I.  L.  3,  2583  Plocinis.  Vergl.  Index  zu  Grut.  Thes.  inscr. 
S.  90.  91;  Ritschi  Proöm.  des  Bresl.  Lect.  Catal.  Sommer  1838 
S.  8  (Opusc.  IV  10);  O.  Jahn.  Spec.  epigr.  in  menior.  0.  Keller- 
manni  S.  72  und  0.  Sievers  Quaestiones  onomatologicae  (in 
Ritschrs  acta  soc.  philol.  Lips.  2  S.  55  bis  104)  Cap.  1  §  8. 
Ueber  den  Gebrauch  der  Endungen  enis  und  eni  im  Genit.  und 
Dat.  männlicher  Namen  auf  es  und  der  Endungen  inis  und  ini 
in  denselben  Casus  weiblicher  Namen  auf  is  ist  unter  90 
gehandelt. 

WeiblicheNamen  auf  e  haben  inlnschr.zuweilen  auch 
einen  Genit.  auf  etis  und  einen  Dat.  auf  eti.  I.  Neap.  3198 
Irenetis;  Rossi  Inscr.  Chr.  126;  601;  761  Zosimetis,  Aga- 
peties  (verschrieben  für  Agapetis),  (Herm)ionetis;  Or.  4331 
Cyriacetis;  Henz.  6359  Macarianetis;  C.  I.  L.  5.  1666; 
5,  1701;  5,  1973  Dizaneti,  Cyriaceti  (Quiriaceti),  Zosimeti; 
I.  Neap.  2990:  6710;  6723:  6843:  6941:  7183  Marianeti, 
Ireneti,  Pompeianeti,  Hedoneti,  Flavianeti,  Mercur(i)a- 
neti;  Rossi  Inscr.  Chr.  114;  143;  326;  384;  ;^[ercurianeti, 
Erotianeti,  Hermioneti,  Cyriaceti  (Quiriaceti):  Gr.  2742 


—      104     — 

Cyriaceti;HeDZ.  R3o9  (Maca)rianoti. 

So  haben  auch  Namen  auf  a  einen  Dat.  auf  ati.  Or. 
4797  Isiati;  Ritschi  a.  a.  O.  Sofiati.  Vergl.  Sievers  a.  a.  0. 
Cap.  1  §  2. 

Ebenso  können  Männernamen  der  ersten  Declin.  auf  as 
nach  der  dritten  DecUn.  mit  dem  Genit.  auf  atis  flectiert  werden. 
Niciati  und  Niciate  C.  I.  L.  3,  2047;  5817;  Or.  4602;  4656 
und  Grut.  S.  702,  4;  Hylatis  C.  I.  L.  5,  1116  und  Or.  2584: 
2763;  Protati  C.  I.  L.  3,  2576;  Thomate  5,  1604;  Damati 
5,  1636:  Onesati  Or.  2939.     Vergl.  Sievers  Cap.   1  §  4. 

Z\A/öite  Declination. 

23.  Die  Wortstänime  der  zweiten  Declin.  enden  auf  o, 
daher  der  Nomin.  Sing,  (vergl.  unter  2)  in  den  Masc.  und 
Fem.  ursprünglich  auf  os,  in  den  Neutra  auf  cm  ausging, 
wofür  jedoch  frühzeitig  us  und  um  in  Gebrauch  kam.  Das 
Sanscrit  hat  in  den  entsprechenden  Nomina  as  und  am,  das 
Osk.  US  oder  os  und  um  oder  om,  das  Umbr.  in  älterer  Zeit 
US  und  um,  später  os  und  om,  das  Griech.  o;  und  ov.  Im  Latein, 
begegnen  os  und  om,  das  letztere  auch  im  Accus,  der  Masc, 
mehrmals  in  den  ältesten  Denkmälern.  Piacolom  für  piaculum 
bemerkt  Mar.  Victor.  1  S.  2458,  vergl.  Corssen,  Aussprache 
und  Vokalismos  I  p.  267.  Appios  C.  I.  L.  1,  40;  Novios 
Plautios  C.  I.  L.  1,  54;  Mirqurios  C.  I.  L.  1,  59;  C.  Placen- 
tios  C.  I.  L.  1,  62;  tribunos  C.  I.  L.  1,  63;  1,  64;  Metilios 
C.  I.  L.  1,  73;  C.  Avilios  C.  I.  L.  1,  85;  Casios  C.  I.  L. 
1,  91;  Tapios  C.  I.  L.  1,  150;  vicos  C.  I.  L.  1,  183;  M. 
Mindios  und  P.  Condetios  C.  I.  L.  1,  187;  Specios  C.  L  L. 

1  191;  Archelaos  C.  I.  L.  1,  578  (ebendaselbst  nicht  nur 
Luuceius,  Livius  und  Hortensius,  sondern  auch  Artemidorus); 
Alfenos  C.  I.  L.  1,  831;  Garos  C.  I.  L.  1,  1476;  Micos 
und  Mircurios    C.  I.  L.  1,  1500;  praifectos  Ephem.    epigr. 

2  S.  208  Nr.  299.  So  ist  auch  auf  der  Basis  der  col.  rostr. 
primos  C.  I.  L.  1,  195  Z.  6.  Ferner  Bull.  d.  Inst.  Rom.  1866 
p.  242  n.  2  Calenos;  in  einer  Inschr.  von  Greta  Q.  Volteios 
Menodoros  C.  I.  L.  3,  5;  in  Inschr.  von  Theben  in  Aegypten 
M.  Voturios  Romanos  und  M.  Voturios  3,  68;  3,  69  mit 
beigefügtem  Mapxoj  (üjoT>jpio;  Pwaa^o;  und  (üujoT'jpw;  PwjjLCHo;;  in  einer 


—      105     — 

Inschr.  aus  Mösien  OrhestosS,  1656;  in  Inschr.  aus  Pannonien 
Licaios  3,  3224  (sonst  ist  in  dieser  Inschr.  der  Name  Liccaus); 
laips  (wahrscheinlich  der  letzte  Teil  eines  Namens)  3,  3311; 
in  einer  Inschr.  von  Herculaneum  Stratonicos  4,  2513  mit  neben- 
stehendem Sxpa-ovtxo;:  in  einer  Inschr.  aus  der  Umgegend  von  Barium 
in  Apulien  Symphoros  und  Trallianos  I.  Neap.  613  (C.  I.  L. 
9,  285).  und  in  einer  Inschr.  aus  der  Zeit  des  K.  Claudius 
Philodespotos  I.  Neap.  633;  ferner  Daphnbs  C.  I.  L.  5, 
5596;  Loninos  C.  I.  L.  6,  150;  Dexios  C.  I.  L.  6,  165; 
Cotinos  Milesios  C.  I.  L.  6,  4936;  Hagnos  C.  I.  L.  6,  8792; 
Helcos  C.  I.  L.  6,  8929;  Eutychos  C.  I.  L.  6,  12375;  physicos. 
Varro  R.  R.  1,  140,  1  im  cod.  Polit.;  Peloponncsos  Varro 
R.  R.  2,  5,  4,  beidemal  von  Keil  so  in  den  Text  gesetzt;  auf 
om:  Volcanom  auf  einer  Münze  C.  I.  L.  1,  20  (zwischen  263 
und  218  v.  dir);  Luciom  C.  I.  L.  1,  32;  pocolom  C.  I.  L. 
1,  43;  1,  44;  1,  46;  1,  47;  1,  48;  1,  49;  1,  50  (vor  218  v.  Chr.); 
Alixentrom  C.  I.  L.  1,  59;  sacrom  C.  I.  L.  1,  62:  1,  185; 
1,  186;  1,  1503:  donom  C.  I.  L.  1,  166;  1,  191;  poublicom 
C.  I.  L.  1,  185;  1,  186;  locom  C  I.  L.  1,  186;  Epiom  C.  L  L. 

1,  193;  (argen)tom  C.  I.  L.  1,  195;  captom  C.  I.  L.  1,  195; 
floviom  0.  L  L.  1,  199,  Z.  23  (117  v.  Chr.);  an  allen  übrigen 
Stellen  dieser  Inschr.  Z.  6;  7;  9;  13;  19;  21;  22  flovium;  (m)oni- 
mentom  C.  I.  L.  1,  1105:  in  einer  Inschriftvon  Pompeji  meom 
C.  I.  L.  4,  3061. 

Aber  nicht  zu  rechtfertigen  ist  die  Schreibung  tribunos 
Cic,  pro  Sulla  10,  31  im  Lemma  des  Schol.  Bob.;  populos  Cic. 
in  Pison.  21,  49  im  Erf.:  Romanos  Liv.  1,  15,  2;  2,  27,  1;  2, 
65,  1    im  Par.,  und  2,  39,  1;    4,  32,  12    in  demselben  m.  pr.; 

2,  45,  11  im  Med.  m.  sec,  Harl.  1,  Leid.  2  und  in  beiden 
Voss.;  populos  Liv.  2,  27,  6  im  Par.  m.  pr.,  Harl.  1  und  Leid. 
1;  Valeries  Liv.  2,  62  1  und  Vulscos  Liv.  4,  37,  11  im  Par.:  locos 
Liv,  2,  31,  3;  Nautios  Liv.  2,  53,  5  und  tribunos  Liv.  2,  56, 
14:  4,  32,  4  in  demselben  m.  pr.:  populos  I.  Neap.  4620  (Henz. 
5171). 

Jedoch  nach  v  u  und  qu  wurde  os  und  om  niclit  allein 
in  früheren  Jnln'huiulertcn,  sondern  bis  gegen  das  Knde  des 
ersten  Jalirh.  der  christlichen  Zeitrechnung  angewandt,  und 
einzelne  Formen  dieser  Art,  wie  besonders  das  auf  Grabdenk- 
mälern häufige  V  i  V  0  s  ,  reichen  in  noch  spätere  Zeiten  hinab. 


—      106      — 

Quintil.  1,  7,  26;  Nostri  praeceptores  servum  cervumque  u 
et  0  litteris  scripsenint,  quia  subiecta  sibi  vocalis  in  unum 
sonum  coalescere  et  confundi  nequiret,  nunc  u  gemina  scri- 
biintur  ea  ratione,  quam  reddidi:  neutro  sane  modo  vox,  quam 
sentinms,  efficitur.  Mar.  Victor.  1  S.  2461  (VI  14,  28):  Scri- 
bam  voces,  quas  alii  numero  singulari  et  plurali  indifferenter 
per  u  et  0  scripserunt,  ut  avos  corvos  novos  et  cetera.  Vos 
nominativo  singulari  (scribite)  per  duo  u,  quorum  vice  conso- 
nantis  fungitur  alterum,  alterum  accipitur  pro  vocali;  nam  per 
u  et  0  scriptae  significant  pluralem  numerum  et  casum  accusa- 
tivum,  ut  avos  flavos  corvos  et  horum  similia.  Vel.  Longus  de 
orthog.  S.  2222  (VII  58,  4):  A  plerisque  superiorum  „priraitivus" 
et  „adoptivus"  et  „nominativus"  per  v  et  o  scripta  sunt,  scilicet 
quia  sciebant  vocales  inter  se  ita  confundi  non  posse,  ut  unam 
syllabam  [nonjfaciant,  apparetque  eos  hoc  genus  hominum  aliter 
scripsisse,  aliter  enuntiasse.  Nam  cum  per  o  scriberent, 
per  u  tarnen  enuntiabant.  Sed  ratio  illos  praesumpta  de- 
cepit.  .  .  Aeque  ab  eisdem  „equus"  [equum]  per  u  et  o  Script us 
est.  Und  Papirian.  bei  Cassiod.  de  orthog.  S.  2292  (VII  161, 
8):  „Vulgus",  „vultum"  „parvum",  „torvum"  sunt  qui  putant 
per  duo  u  scribi  non  debere,  quod  similis  vocalis  vocali  adiuncta 
non  solum  non  cohaereat,  sed  etiam  syllabam  augeat.  ut  est 
„vacuus"  „ingenuus^',  „occiduus",  „exiguus",  ,.perspicuus",  et  in 
verbis  „metuunt",  „tribuunt",  „statuunt".  Sed  Velins  Longus 
per  rationem  praesumptam  decipi  eos  putat,  qui  ..primitivns" 
et  „adoptivus"  et  ., nominativus'"  et  talia  per  u  et  o  scribant. 
Nam  aliter  scribere,  aliter  pronuntiare  vecordis  est. 
Cum  enim  per  o  scribant,  per  u  enuntiant.  Wenn  Vel. 
Lorgus  S.  2223  (VII  .t9,3)  noch  hinzusetzt:  et  auribus 
quidem  sufficiebat  ut  „equus"  per  unum  u  scriberetur,  ratio 
tarnen  duo  exigit,  so  erfahren  wir  damit  zugleich,  sagt  Seol- 
mann,  Die  Aussprache  des  Latein  S.  217,  dass  im  Flusse  der 
Rede  die  beiden  durch  uu  wiedergegebenen  Laute  leicht  vor- 
schmelzen, ebenso  wie  ii  (obiicio)  gern  zu  i  ward.  Nach  der 
älteren  Art  ist  mortuos  und  mortuom  geschrieben  C.  I.  L. 
1,  35;  1,  198  Z.  72;  1,  818  Z.  1;  7;  11;  4,  1852;  aiquom  und 
aequora  C.  I.  L.  1,  196  Z.  26;  1,  201  Z.  4;  1,  203  Z.  11; 
iniquom  C.  L  L.  1,  199  Z.  45;  perpetuom  C.  LL.  1,  198  Z.  27;  1, 
577  Col.  2  Z.   16;  1,  1246;  Cenot.  Pis.  Taf.   2  Z.  56;  L  Neap. 


—      107     — 

6149;  Inschr.  von  Narbo  Martius  aus  des  K.  Augustus  Zeit 
Or.  2489  Col.  1  Z.  6  (daselbst  Col.  1  Z.  11  und  Col.  2  Z.  33 
perpetuum);  quadriduom  uudtriduom  lex  colum.  Genat. 
(Epliem  epigr.  3,2)  12,  9;  21;  equos  und  equom  C.  I.  L.  1, 
198  Z.  28;  1,  1442;  3,  2931;  3,  2932  und  I.  Neap.  2096;  rivos 
und  rivom  C.  I.  L.  I.  199  Z.  7;  10;  Inschr.  aus  des  K.  Augustus 
Zeit  I.  Neap.  4601  (Henz.  6428)  Z.  18;  42  und  4602  (Henz. 
6580);  aus  des  K.  Tiberius  Zeit  Or.  4034  Z.  15;  32;  aus  des 
Titus  und  des  Domitianus  Zeit  Or.  53;  1523;  compascuos  und 
compascuom  C.  I.  L.  1,  199  Z.  33;  1,  200  Z.  14;  25;  arduora 
C.  I.  L.  1,  1166  Z.  11  und  Or.  4860  Z.  26:  servos  und  servom 
C.  I.  L.  1,573;  1,  1067;  1,  1233;  Ephem.  epigr.  1  S.  180  Nr.  288; 
C.  I.  L.  4,  1899;  Inschr.  aus  der  Zeit  des  Tiberius  und  des 
Nero  C.  I.  L.  6,  8989;  Or.  2837:  aus  der  Zeit  des  Domitianus 
C.  I.  L.  2,  1963  Col.  2  Z.  21;  divos  lulius  Münzen  bei  Riccio 
g.  lul.  52;  58;  59;  62  und  g.  Vipsan.  2;  5;  divom  C.  I.  L. 
1,  697;  Rede  des  K.  Claudius  super  civil.  Gallis  danda  Taf. 
2  Z.  33;  Inschr.  aus  des  Domitianus  Zeit  C.  I.  L.  2,  1963, 
Col.  1  Z.  30  und  Col.  2  Z.  1;  2;  C.  I.  L.  2,  1964  Col.  3  Z. 
14;  15;  aevom  C.  I.  L.  1,  1008  v.  2o;  abavos  C.  I.  L.  1, 
1198;  vivos  und  veivos  C.  L  L.  1,  1229;  1,  1256;  1,  1267 
(vergl.  die  add.  S.  562);  I.  Neap.  1591;  5225  (vivous  C.  I.  L. 

1,  1418  Z.  15  und  I.  Neap.  7211);  curvom  C.  I.  L.  1,  1438; 
salvos  und  salvom  C.  I.  L.  1,  1479  (2  3495):  4,  1837  Z.  10; 
Acta  fratr.  Arv.  Claud.  C  Z.  25;  a.  87  II  Z.  6  und  a.  90  Z. 
39;  acervos  Cenot.  Pis.  Taf.  1  Z.  28;  octavom  Inschr.  aus 
der  Zeit  des  K.  Augustus  Henz.  5360;  cli  vom  aus  derselben  Zeit 
C.  I.  L.  6,  1270;  conditivom  wahrscheinhch  aus  der  nämlichen 
Zeit  C.  I.  L.  2,  3444;  antiquom  aus  des  Tiberius  Zeit  C.  I.  L- 

2,  2633  Z.  6;  novom  Acta  fr.  Arv.  a.  38  c  Z.  12;  19:  aedi- 
tuom  Acta  fr.  Arv,  a.  91  II  Z.  27;  reliquom  aus  des  Domiti- 
anus Zeit  C.  I.  L.  2,  1964  Col.  4  Z.  15;  vacuom  C.  L  L.  2, 
1964  Col.  4.  Z.  55;  suos  und  suom  C.  I.  L.  1,  198  Z.  3:  60; 
1,  206  Z.  34;  1,  1007;  Inschr.  aus  des  Domitianus  Zeit  C.  I. 
L.  2,  1963  Col.  2  Z.  21;  tuom  Leichenrede  aus  des  Augustus 
Zeit  C.  I.  L.  6,  1527  a  Z.  37;  Oinomavos  C.  I.  L.  1,  (U); 
Ingenuos  als  Cognomen  (;.  1.  L.  1,  754;  Flavos  C.  L  L.  1. 
1117;  1,  1118;  Davos  C.  I.  L.  1,  1131;  Calvos  C.  I.  L.  4, 
3291    (Ephem.    epigr.     1   S.    50  Nr.   151)    und    I.  Neap.    2378: 


—      108      — 

Aequos  aus  Vespas.  Zeit  C.  1.  L.  G,  •)32.     Theils  aus  späterer, 

theils  aus  nicht  genauer  zu  bestimmender  Zeit  sind  adsiduora 

Neap.  7070  (Burmann  Anthol.  4,  3;32,  Meyer  1422);  aequom 

<C.  I.  L,  3,  355  B    Z.  8;  I.  Neap.  4514  und  Or.  4606;  aevom 

0.  I.  L.  5,  2289;  I.  Neap.  3528  und  Henz.  7269;  Ephem. 
epigr.  4  S.  493  Nr.  14;  avo3  C.  I.  L.  3,  3527;  6,  12763;  6, 
14019  und  Or,  4603;  clavom  0.  I.  L.  6,  12649;  lex  metalli 
Vipasc.  (Ephem.  epigr.  3,  3)  1,  34;  2,  26;  Henz  6404;  clivom 
C.  I.  L.  10,  4660  (I.  Neap.  3953)  und  Or.  11)  Z.  7;  14;  15; 
divom  C.  I.  L  5,  6778;  exiguom  I.  Neap.  6444  Z.  9;  in- 
genuos  C.  I.  L.  6,  13877  und  ingenuom  I.  Neap.  1446;  novom 

1.  Neap.  5566;  octavom  I.  Neap.  6141;  parvom  C.  I.  L.  2, 
1235  und  4137  (hier  parvo  munus);  iniquom  C.  I.  L.  5,  6808; 
6,  14831;  perpetuom  C.  I.  L.  5,  2935;  5,  4016;  5,  5633;  6, 
3173;  6,  2344;  6,  10332;  I.  Neap.  5497;  Or.  2287;  3326;  4748; 
reliquom  Henz.  7321  Z.  14;  salvom  Acta  fr.  Arv.  M.  Aurel. 
C  Z.  8;  servos  C.  I.  L.  2,  2936;  6,  6467;  6,  8826;  6,  12147; 
6,  14415;  Ephem.  epigr.  5  S.  302  Nr.  357;  I.  Neap.  524  und 
Or.  2913;  3232;  conservos  C.  I.  L.  5,  4175;  6,  12564;  6,  13531; 
6,  13920  und  Or.  4598;  suom  Inschr.  von  Narbo  Martins  Or. 
4498  und  suos  C.  I.  L.  6,  6443;  vivos  C.  I.  L.  2,  2051;  2,  4321;  3, 
329;  3,  408;  3,  415;  3,  665;  3,  682;  3,   1831;  3,  1833;  3,  1835; 

-3,  1869;  3,  2133;  3,  2157;  3,  2512;  3,  2678;  3,  2878;  3,  2929; 
3,  2948;  3,  2999;  3,  3081;  3,  3195  b:  3,  3283;  3,  3625;  3, 
3875;  3,  4458;  3,  5232;  3,  5277;  3,  5812;  3,  5824;  3,  5825;  3,  5851; 
3,  5956;  3,  6113;  3,  6115  a;  Ephem.  epigr.  2  S.  291  Nr.  341: 
S.  351  Nr.  570  und  S.  427  Nr.  895;  C.  I.  L.  5,  70;  5,  138; 
5,  417;  5,  908;  5,  1821;  5,  2022;  5,  2090;  5,  2176;  5,  2449; 
5,  2576;  5,  2581;  5,  2897;  5,  2916;  5,  2924;  5,  2945;  5,  3034; 
5,  2061;  5,  3077;  5,  3398;  5,  3624;  5,  3775;  5,  4437;  5,  4923; 
5,  5154;  5,  5177;  5,  5200;  5,  6374;  5,  6425;  5,  6428;  5,  6436; 

5,  6687;  5,   7357;  5,  7783;  5,  8152;  6,  2532;  6,  9020;  6,  9142; 

6,  9678;  6,11307;  6,  12649;  I.  Neap.  675;  929;  1204;  3643; 
3648;  3669;  4569;  4789;  4902;  5086;  5213;  5230;  5314; 
5607;  5957;  6066,  6081;  7143;  Inscr.  de  Lyon  S.  163  Nr.  7; 
S.  501  Nr.  3;  S.  521  Nr.  99  und  S.  528  Nr.  125;  Inscr.  de 
l'Alg.  2190;  Or.  295;  308;  1171;  2689;  3506;  3622;  3755;  3951; 
4163;  4204;  4253;   4397;   4418   und  Henz.   5117;  Aestivos  C. 

I.  L.  2,  2963;  5,  2421;  Annaevos  C.  L  L.  5,  8973;  Betavos 


—     109     — 

(wahrscheinlich  für  Batavos)  C.  I.  L.  3,  4368;  Clavos  C.  I.  L.  5, 
5154;  6,  5300;  Festivos  I.  Neap.  1522;  Flavos  C.  I.  L.  2,  2502; 
2,  2924;  6,  14023;  Genetivos  3,  3494;  5,  3381;  Ingenuos  3. 
158;  3,  4255;  5,  1008,  5,  7456;  5,  7577;  Lascivos  0.  I.  L.  5,  577 
und  Or.  1962;  Menelavos  C.  I.  L.  2,  2135;  Naevos  2,  2808; 
Namraavos  C.  I.  L.  3,  5901;  Navos  0. 1.  L.  6,  2641;  Primitivos 
C.  I.  L.  2,  491;  3,  1264;  3,  1976;  3,  2327;  3,  3893;  5,  1462;  6,  2340; 
6,  13230;  6,  13410;  6,  13525;  6,  13985;  I.  Neap.  2529;  4095; 
4906;  Inscr.  de  l'Alg.  503;  Or.  2659  und  Henz.  6554;  Votivos 
I.  Neap.  2558  Z.  9. 

Dieselbe  Schreibung  vos,  uos,  quos  und  vom,  uom, 
quom  herrscht  in  den  besseren  Hdschr.  der  älteren  Schriftsteller. 
Bei  Plautus  ist  aequom  Bacch.  3,  4,  29,  (524);  Men.  3,  2,  37 
(502);  4,  2,  96  (659);  5,  9,  16  (1075);  Merc.  2,  3,  117  (454); 
5,  2,  57  (898);  5,  4,  11  (972);  Mil.  2,  3,  15  (286);    Mosteil.  3, 

1,  152  (682);  Stich.  1,  1,  5;  1,  1,  7;  1,  1,  40;  1,  1,  44;  1,  2, 
42  (99);  1,  2,  55  (112);  1,  2,  56  (113);  1,  2,  74  (131);  2,  1,  21 
(293);   3,  2,  38  (494);    Trinum.  2,  2,  23  (304);    2,  2,  25  (306); 

2,  4,  151  (552);  2,  4,  187  (588);  3,  2,  87  (713);  4,  2,  79  (924); 
antiquom  Persa  4,  3,  28  (507);  avos  und  avom  Men.  Prol. 
38;  40;  5,  1,  51(751);  Persa  1,  2,  5  (57),  wo  avos,  proavos, 
abavos,  atavos,  tritavos  in  allen  Büchern  steht;  Trin.  3,  2,  19 
(645)  in  allen  ausser  dem  Ambr.;  clavom  Men.  1,  1,  10  (86); 
coquos  und  coquom  Merc.  3,  3,  17  (578);  4,  2,  4  (695)  in 
allen  Büchern;  Pseud.  3,  2,  59  (848);  3,  2,  62  (851)  im  Ambr.; 
equos  Bacch.  4,  9,  12  (936)  im  vet.  m.  pr.  und  4,  9,  20  (944) 
im  Ambr.;  ervom  Most.  1,  1,  65  (68)  im  vet.;  novom  Men. 
4,  3,  8  (682);  Mil.  3,  3,  31  (905);  Persa  5,  2,  23  (804)  im  vet.;  Pseud. 

1,  5,  156  (569)  im  Ambr.  und  vet.;  Trin.  3,  3,  63  (792)  in  den- 
selben und  im  vet.;  olivom  Pseud.  1,  3,  67  (301)  im  vet.; 
pravos  Bacch.  3,  3,  9  (413);  reliquom  viersilbig  Merc.  3,  2,  4 
(547)  im  Ambr.;  saevos  Merc.  2,  3,  20  (355)  im  vet.;  salvos 
und  salvom  Bacch.  3,  3,  52  (456);  Men.  2,  2,  12  (286);  5,  5, 
12  (910);  5,  6,  30(988);  5,  7,  49  (1038);  Merc.   1,  2,  28(139); 

2,  3,  44  (378);  3,  4,  18  (603);  Mil.  3,  3,  23  (897):  Most.  2,  2, 
18  (448);  3,  1,  106  (636);  3,  1,  107  (637);  3,  2,  29  (718);  3,  2, 
118  (805);  Pseud.  1,  3,  75  (309);  4,  2,  18(974);  Trinum.  1,  2, 
143  (180);  5,  2,  54  (1178);  servos  und  servora  Bacch.  1,  2, 
54  (162);  Men.  2,   1,  26  (251);  3,  3,  33  (557);  5,  7,  44(1033); 


—      110     — 


5,  8,  10  (1059):  5,  9,  12  (1071);  5,  9,  17  (1076);  Most.  2.  2, 
17  (447);  3,  1,  33  (560);  3,  2,  32  (721);  3,  2,  98  (785);  4,  2. 
67  (983);  5,  2,  3  (1124);  Persa  1,  1,  7;  2,  4,  20  (291);  Pseud. 
1.  2,   22  (155);    1,  5,   30  (445);    1,   5,  46    (461);    1,  5,  57    (472r. 

1,  5,  78  (993);  2,  2,  16  (610);  2,  4,  37  (727j;  2,  4,  62  (752): 
4,  6,  29  (1091);  4,  7,  73  (1169);  4,  8,  1  (1238);  Stich.  L  2. 
1  (58);  1,  2,  2  (59);  1,  2,  96  (152);  2,  2,  47  (371);  Trinum. 
:2,  4,  33  (434);  2,  4,  34  (435);  conservos  Mil.  2,  2,  106  (261): 
tuos  Merc.  5,  4,  48  (1008)  im  vet.;  vacivom  Bacch.  1,  2,  46 
(154)  im  vet.;  vivos  und    vi  vom  Men.   2,  1,  20  (245);    Most. 

2,  2,  2  (432);  2,  2,  77  (509);  Pseud.  1,  3,  75  (309);  Stich.  4, 
2,  55  (638).  Bei  Terent.  aequos  und  aequora  Eun.  3,  2,  25 
<478);  5,  2,  31  (870);  Heaut.   1,   1,  39  (91);   1,   1,   104  (156);   1, 

2,  29  (203);  2,  1,  2  (214);  3,  1,  10(419):  4,  1,  29  (642);  5,  1. 
76  (949);  5,  2,  24  (977);  5,  5,  11  (1055);  Phorm.  1,  2,  64  (114); 

1,  4,  25  (203);  2,  4,   11  (451);  3,  3,  6  (539);  4,  3,  46  (651);  4, 

3,  68  (673);  5,  8,  34  (927);  Hec.  2,   1,  29  (226);  4,   1,   12  (527): 

4,  3,  14  (620);  5,  1,  11  (737);  5,  1,  33  (759);  5,  3,  42  (840): 
-5,  4,  28  (868);  Adelph.  1,  1,  39  (64);  2,  3,  2  (256);  3,  4,  8 
(454);  3,  4,  60  (505);  4,  3,  10  (601);  4,  5,  41  (675);  5,  3,  51 
(837);  5,  8,  10  (933);  5,  9,  3  (960):  5,  9,  11  (968);  5,  9,  19 
(976);  iniquos  und  iniquom  Heaut.  5,  3,  9  (1011);  Phorm.  2, 

3,  64(411)  und  Hec.  3,  5,  35(485);  5,  1,  14(940):  antiquom 
Phorm.  1,  2,  17  (67)  und  Hec.  5,  4,  20  (860):    clivos  Ad.  4, 

2,  36    (575);    Davos    und    Davom    Andr.    1,    1,    132    (159) 

1,  1,   142  (169);    1,  2,  2   (173);   1,  2,   23  (194);    2,   1,   35  (335) 

2,  6,  3  (434);    3,  3,  44  (576);    3,    3,  47  (579);    4,   1,  39   (663) 

4,  3,  6,  (721;  4,  4,  48  (787);  5,  1,  21  (840);  5,  5,  7  (96:3) 
festivom  Ad.  2,  3,  8  (262);  5,  9,  29  (986);  ignavos  Eun.  4, 

3,  20  (662);  ignavom  Hec.  5,  4,  13  (853)  im  Bemb.  (sonst 
ingratum,  was  Dziatzko  schreibt);  nervom  Phorm.  2,  11  (325): 

4,  4,  15  (696);  novos  und  novom  Phorm.  2,  1,  15  (245):  2. 
1,  20  (250);  5,  6,  8  (848);  5,  7,  7  (890);  parvom  Hec.  3,  1,  26 
(306);  pravom  Heaut.  3,  1,  76  (485)  und  Ad.  5,  8,  21  (944) 
protervos  Heaut.  3,  3,  16  (575);  saevos  Ad,  5,  4,  12  (866) 
salvos  und  salvom  Andr.  5,  4,  3  (906);  Eun.  5,  5,  6  (976) 
Heaut.  1,  1,  98  (150);  2,  4,  27  (407);  Phorm.  3,  3,  22  (555) 
4,  3,  5  (610);  Hec.  3,  2,  18  (353);  3,  4,  20  (434);  3,  5,  7  (457) 
3,  5,  14  (464);  Adelph.   1,  1,  55  (80);   3,  1,   11  (298);    3,  3,  57 


—    111    — 

(411);  5.  6,  2  (890);  servos  und  servom  Eun.  3,  2,  33  (486); 
Heaut.  ProL  37;  3,  2,  4  (515);  Phorm.  2,  1.  62  (292);  Hec.  3, 
1,  52  (332);  Adelph.  5,  5.  5  (886);  5,  6,  5  (893):  vivom  Heaut. 
5,  5,  7  (1051)  und  Hec.  3,  5,  14(464):  vocivom  Heaut.  1,  1, 
SS  (90)  mit  übergeschriebenem  a  über  dem  ersten  o  im  Bemb. 
Bei  Cato  R.  R.  ist  146,  3  aequom,  bei  Varro  clivos  L.  L.  5, 
32,  158  an  der  ersten  Stelle  im  Flor.,  Kopenli.  und  Par.  a, 
clivus  daselbst  an  der  zweiten  Stelle  in  allen  Büchern,  und 
clivum  6,  4,  32.  In  R.  R.  ist  alvom  1,  31,  4  und  3,  16,  18; 
avos  2,  4,  2  und  3,  2,  6,  aber  2,  4,  1  und  2,  4,  2  avus;  calvos 
1,  37,  2. 

Bei  Cicero  aequos  und  aequom  pro  Sest.  33,  71  im  Par. 
m.  pr.  und  Phil.  7,  4,  12  im  Vat.  m.  pr.;  iniquom  Phil.  12,  7, 
18  im  Vat.  (sonst  inimicum):  antiquos  und  antiquom  Tusc. 
1,  16,  38  im  Reg.  m.  pr.  und  Leg.  2,  15,  38  im  Leid.  A;  assiduos 
pro  Rose.  A.  18,  51  im  Heimst,  und  cod.  S.  Vict.;  avos  und 
avom  pro  Cael.  14,  34  im  Par.;  pro  Scaar.  2,  32  im  Ambr. 
und  Tur.  Palimps.,  und  Leg.  1,  2,  3  in  den  Leid.  AB  m.  pr. 
und  im  Heins.;  ignavos  Verr.  5,  42,  110  im  Reg.  m.  pr.; 
mortuos  Verr.  5,  4,  142  im  Reg.  m.  pr.,  und  Leg.  2,  27,  67 
im  Leid.  A  ra.  pr.,  Leid.  B  m.  sec.  und  Heins.;  naevos  Nat. 
Deor.  1,  28,  79  zweimal  in  den  Leid.  AB  m.  pr.  und  im  Leid 
C  und  Erl.  (naevum  1,  29,  80);  parvos  und  par  vom  Verr.  3, 
92,  215  im  Lag.  29,  und  de  domo  23,  59  im  Par.  m.  pr.;  pro- 
pinquos  und  propinquom  Verr.  4,  18,  38;  4,  18  39  dreimal 
im  Reg.  m.  pr.  und  pro  Caec.  5,  14  im  Tur.  Palimps.  m.  corr, 
(m.  pr.  prohnquos);  perpropinquos  pro  Cluent.  8,23  im  Tur. 
Palimps.;  reliquom  pro  Sest.  13,  30  im  Par.;  s alvom  Verr. 
5,  58,  153  im  Reg.;  pro  Cluent.  12,  33  im  Tur.  Palimps.  und 
pro  Sest.  69,  147  im  Par.;  servos  und  servom  pro  Rose. 
Amer.  «,  22  im  Lag.  24;  Verr.  2,  77,  188  im  Lag.  42;  pro 
Cluent.  16,  49  im  Salzb.  und  22,  61  im  Lag.  12  (dieser  hat  in 
der  ersteren  Stelle  servo  für  servom),  und  Divin.  2,  17,  39  im 
Leid.  B  m.  pr.;  vaquom  (für  vacuom)  Phil.  7,  7,  19  im  Vat.; 
vivos  und  vivom  Vorr.  5.  29,  75  und  5,  43,  113  im  Reg.  ni. 
pr.;  pro  Caec.  16,  46  im  Teg.;  pro  Mur.  25.  51  im  Salzb.  und 
Oxf.  C;  pro  Milon.  29,  79  im  Teg.  und  Erf.,  und  Leg.  2,  27, 
67  im  Leid.  A  m.  pr.  und  Heins,  (im  Leid.  B  vivo  für  vivo.^). 
Doch  haben  auch  die  Palimpsesten  dieses  Schriftstellers  öfters 


—      112     — 

vus  und  vum,  wie  in  avus  und  avum  Cic.  pro.  Plane.  21,  51 
bei  dem  Schol.  Bob.  S.  263;  pro  Scaur.  2,  46  und  de  rep.  1, 
14,  21;  1,  17,  27;  festivus  in  Clod.  und  Cur.  5,  1  bei  dem 
Schol.  Bob.  S.  335;  novus  und  novum  pro  Tüll.  19;  pro  Flacc. 
2,  5  bei  dem  Schol.  Bob.  S.  233,  und  de  rep.  2,  7,  12;  2,  11, 
21;  2,  12,  24;  2,  32,  56;  salvus  und  salvum  pro  Flacc.  2.  5 
bei  dem  Schol.  Bob.  S.  231,  und  de  rep.  1,  34,  51;  servus  und 
servum  pro  Tüll.  19;  20;  54;  vivus  pro  Sest.  54,  116  bei  dem 
Schol.  Bob.  S.  304,  und  pro  Plane.  42,  101  bei  demselben  S. 
272  (hier  ist  auch  mortuus).  Vergl.  Freund  zu  Cic.  f.  Milo 
S.  14  und  15. 

Bei  Lucr.  wird  equos  1,  477  aus  den  Lugd.  1  und  2; 
aevom  1,  549  aus  dem  Gott,  bemerkt.  Bei  Verg.  ist  acervom 
Ge.  1,  158  im  Pal.  m.  pr.;  avervo"  1,  185  in  demselben; 
aequo s  Ge.  2,  225  im  Med.  m.  pr.  und  3,  546  im  Gud.  m. 
pr.;  aevom  Ge.  4  154  im  Pal.  und  im  Gud.  und  Bern,  b  m. 
pr.;  Aen.  7,  776;  10,  53;  10,  235  im  Pal.  m.  pr.,  und  9,  6U9 
im  Pal.  und  im  Gud.  m.  pr.;  aequ aevom  Aen.  2,  561  im  Pal. 
und  im  Gud.  und  Bern,  a  m.  pr.;  longaevos  Aen.  8,  498;  12, 
420  und  primaevos  Aen.  9,  545  im  Pal.  m.  pr.;  alvos  und 
alvom  Ge.  3,  427;  4,  94  und  Aen.  2,  51  im  Pal.  (in  der  ersten 
Stelle  mit  dem  Schreibfehler  aevom)  und  im  Gud.  m.  pr.;  Aen. 
10,  211  im  Pal.  m.  pr.  und  im  Rom.;  antiquom  Aen.  9, 
647  im  Pal.  und  Med.  m.  pr.;  arduos  Aen.  10,  102  im 
Bern.  c.  m.  pr.,  dasselbe  wird  Aen.  3,  703  aus  antiqui  Pier.; 
8,  683  und  11,  755  aus  aliquot  Pier,  bemerkt,  und  ist  nach 
der  Angabe  von  Pierius  5,  278  im  Rom.  und  9,  53  alicubi 
gefunden;  avos  und  avom  Aen.  10,  76  im  Pal.  m.  pr.  und  in 
den  sched.  Veron.,  und  12,  348  im  Pal.  m.  pr.  und  Rom.; 
carduos  Ge.  1,  152  in  antiqui  aliquot  Pier.,  dafür  cardos  mit 
übergeschriebenem  v  und  mit  Aenderung  des  o  in  v  Ecl.  5,  39 
im  Pal.;  cavom  Aen.  10,  784  im  Pal.  m.  pr.  und  im  Med. 
(im  Rom.  cavo);  cervom  Aen.  10,  725  und  12,  750  im  Pal. 
m.  pr.;  clavom  Aen.  5,  177  im  Pal.  und  Med.;  5,  852  im  Pal. 
m.  pr.  (im  Med.  m.  pr.  clavo);  10,  218  im  Pal.  m.  pr.;  curvos 
Ecl.  3,42  im  Pal.  m.  pr.;  divom  Aen.  12,  797  im  Pal.  m.  pr.; 
equos  und  equom  Ge.  1,  13  im  Pal.  m.  pr.  und  Gud.;  2,  145; 
im  Bern,  b  m.  pr.;  3,  499  im  Pal.;  flavos  Aen.  7,  31  im  Pal. 
m.  pr.  fulvos  und  fulvom  Aen.   10,    134;  10,  562  im  Pal.  m. 


—     113     — 

pr.,  und  12,  247  im  Pal.  und  im  Gud.  m.  pr.;  furtivom  Aen. 
7,  660  im  Pal.  m.  pr.;  ignavom  Ge.  4,  168  im  Pal.  und  im 
Gud.  m.  pr.;  laevom  Aen.  3,  420  im  Pal.  und  im  Gud.  m.  pr.;  5, 
170:  8,  236  und  10,  589  im  Pal.  m.  pr.;  9,  631  im  Pal.  m.  pr. 
und  Med.;  Larisaevos  Aen.  11,  404  im  Pal.  m.  pr.;  novos 
und  novom  Aen.  3,  36.5  im  Pal.  und  Gud.  m.  pr.,  und  12,  867 
im  Med.  m.  pr.;  obliquom  Ge.  1,  98  im  Med.  und  Gud.; 
parvos  Ecl.  7,  29  im  Med.  und  Bern,  b  m.  pr.;  Aen.  2,  710; 

2,  723  und  5,569  im  Pal.;  5,  563  im  Rom.;  rivos  und  rivom 
Ecl.  8,  87  im  Pal.  m.  pr.  und  Ge.  4,  19  im  Med.  m.  pr.  und 
Pal.;  saevos  und  saevom  Ecl.  8,  47  im  Pal.;  Ge.  1,  279 
und  Aen.  2,  29;  7,  719;  9,  792;  11,  910;  12,  107;  12,  406  im 
Pal.  m.  pr.;  Aen.  1,  458  im  Pal.  und  im  Gud.  m.  pr.,  und 
Aen.  11,  220  im  Rom.;  torvos  Aen.  10,  170  im  Pal.  m.  pr. 
und  Rom.;  tuos  Aen.  7,  3  im  Bern,  c  m.  pr.;  vivos  und 
vivom  Ge.  3,  442  im  Pal.  und  im  Gud.  m.  pr.;  Aen.  6,  531 
im  Med.,  und  12,  235  im  Pal.  m.  pr.  und  Rom.  Bei  Ho  rat. 
acervo  (für  acervos)  Serm.  1,  1,  44  im  Bern.;  aequos  Carm. 
1,  12,  57  im  Bern.,  und  3,  29,  33  im  Par.  -  m.  pr.  und  im 
Lemma  des  Münchn.  Schol.;  Serm.  2,  3,  233  im  Lemma  des 
Münchn.  und  des  Wolfenb.  Schol.;  iniquom  A.  P.  67  im  Münchn. 
C.;  aevom  Serm.  1,  5,  101  in  demselben,  und  dafür  aevo  Carm. 

3,  11,  36  im  Bern,  und  in  anderen  Büchern;  arvom  Carm. 
3,  29,  7  im  Lemma  des  Par.  Schol.;  Calvom  Serm.  1,  10,  19 
in  den  Par.  cpW.  und  im  Leid.;  clavom  Serm.  1,  5,  36;  1,  6,  25; 
1,  6,  28  im  Münchn.  C;  divos  A.  P.  114  im  Bern,  und  Münchn. 
C;  equos  und  equom  Carm.  4,  3,  4  im  Par.  A  m.  pr.;  Epist. 

1,  17,  20  im  Lemma  des  Münchn.  Schol.;  A.  P.  84  im  Münchn. 
C  und  248  in  demselben  m.  pr.  und  im  Bern.;  flavos  und 
flavom  Carm.  I,  2,  13  in  den  Par.  <f<b  und  im  Par.  -  m.  pr.; 

2,  3,  18  im  Bern.;  fulvos  Carm.  4,  2,  60  im  Par.  A  m.  pr. 
und  im  Bern ;  laevos  und  laevom  Carm.  3,  27,  15  im  Bern, 
m.  pr.;  Serm.  1,  2,  125  im  Emmer.  (im  Bern,  laevo);  A.  P. 
301  im  Avign.  m.  pr.;  navos  Epist.  1,  6,  20  im  Leid.  ni.  pr.; 
obliquom  Carm.  3,  22,  7  in  den  Par.  ct-i  m.  pr.;  octavos 
Serm.  2,  3,  296  im  Lemma  des  Münchn.  Schol;  parvos  und 
parvom  Carm.  4,  2,  31  im  Par.  -  m.  pr.;  Serm.  1,  3,  45  im 
Bern.;  Epist.  1,  3,  21  und  2,  1,  257  im  Par.  ::  m.  pr.,  und 
A.  P.  206  im  Bern,    und  Münchn.  C;    pravos  Serm.   1,  4,  79 

Neiie-\S'ageuer,  Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  8 


—      114     — 

im  Valent.   l  und  im  Lomma  des  Wolfonb.  Schol.;  saevos  Carm. 

1,  16,  11  und  3,  1,  27  im  Par.  r.  m.  pr.;  Serm.  2,  2,  B8  boi 
dem  Münchn.  Schol.;  Epist.  2,  1,  148  im  Par.  r  m.  pr. 
und  im  Lemma  des  Münchn.  und  des  Wolfenb.  Schol., 
und  2,  2,  21  dem  Anschein  nach  im  Par.  r.  m.  pr.:  servos 
und  servom  Serra.  2,  3,  265  im  Cloth.,  und  Epist.  1,  10,  19 
im  Par.  r.  m.  pr.;  conservos  Serm.  1,  8,  9  in  einer  Par.  Hdschr. 
des  Arco,  und  2,  7,  80  im  Avign.  m.  pr.;  vacuora  Serm.  2, 
5,  50  im  Par.  y  m.  pr.  (im  Montepess.  ra.  pr.  vacuo).  Bei 
Livius  acervos  23,  12,  1  im  Put.;  aequom  22,  12,  7;  22» 
32,  6  und  23,  5,  9,  und  antiquos  22,  25,  10  in  demselben, 
equos  und  equom  1,  13,  5  im  Par.;  22,  49,  3  und  23.  14,  2 
im  Put.  und  Colb.;  23,  15,  15  und  23,  47,  6  im  Put;  23,  29,  5 
in  demselben  m.  pr.;  novos  und  novom  22,  35,  7  im  Med.  m. 
pr.  und  Put.,  und  23,  3,  5;  23,  3,  6  im  Put.,  das  zweitemal 
m.  pr.;  obliquos  22,  46,  8  im  Put.;  parvom  23,  32,  8  in 
demselben  m.  pr.;  propinquom  23,  1,  8  und  reliquom  22, 
15,  1  im  Put.;  reliquom  auch  22,  21,  1  und  23,  20,  6  im 
Put.  und  Colb.;  suos  3,  10,  3  im  Par.  m.  pr.;  vivom  22,  17, 
2  im  Put.  Noch  bei  Mart.  12,  32,  10  ist  im  Put.,  Vat.  und 
in  den  Voss.    A  ß    divom,    bei   Tacit.    Hist.  1,  2    saevom; 

2,  82  und  2,  92  donativom;  Ann.  2,  71  der  Nomin.  propinquos 
und  bei  M.  Caesar  an  Fronto  5,  36  (51)  aequom. 

24.  In  der  zweiten  Declin.  kann  in  der  alten  Schrift 
nicht  allein,  wie  in  der  ersten  (vergl.  10),  das  m  des  Accus.,  sondern 
auch  das  s  und  m  des  Nom.  abgeworfen  werden,  vergl. 
Corssen,  Aussprache  I  267:  286;  Ritschi  Opusc.  4  S.  456;  517. 
In  dem  Elog.  eines  Scipio  C.  I.  L.  1,  31  Cornelio;  auf  einem 
Brustbilde  der  Medusa  daselbst  1,  51  C.  Ovio;  auf  den  Denk- 
mälern von  Tusculum  1,  63;  1,  64;  1,  67;  1,  71;  1,  72  Fourio; 
ebendaselbst  1,  65  Turphio;  auf  Denkmälern  von  Präneste 
1,  73;  1,  74;  1,  81;  1,  86;  1,  100;  1,  103;  1,  106;  1,  111;  1, 
115;  1,  116;  1,  117;  1,  120;  1,  121;  1,  124  bis  1,  127;  1, 
134;  1,  138;  1,  143;  1,  146;  1,  150;  1,  158;  1,  159;  1,  161: 
1,  162;  1,  165  Metilio,  Amelio,  Aptronio,  Boufilio,  Cori- 
ario,  Cupio,  Fabrecio,  Horenio,  Lorelano,  Magolnio  und 
Macolnio,  Mutilio,  Opio,  Orcevio,  Plautio,  Roscio,  Saufioi 
j|cio,  Usoro,  mpio,  mino,  Oviio  oder  Oppio,  C  ||  j|  ||||||io: 
ferner  1,  169;  1,  178;  1,  181;   1,  183;   1,  185;   1,  188;   1,  190; 


-       115     — 

1,  1ÖÖ7  Tetio,  Popaio,  Terentio,  Aprufenio,  Turpilio, 
Munatio,  Magio,  Anaiedio,  Ravelio,  Cominio,  Malio,  ilio, 
Terebonio,  lunio,  Pobliiiio;  1.,  199  Z.  46  Meticanio;  auf 
einer  alten  Münze  von  Luceria  C.  .  L.  1,  5  Pulio  und  Modio; 
C.  I.  L.  1,  45  pocolo:  1,  1130  collegiu;  1,  1143  longu.  Im 
Accus,  fehlt  das  ra  in  Elogien  von  Scipionen,  C.  I.  L  1,  32 
hone  oino  cosentiont  optumo  fuise  viro,  und  1,  35  pater  regem 
Antioco  subegit;  in  dem  Elogium  eines  anderen  Scipio  1,  33 
te  in  gremiu  recipit  terra;  Sent.  Minuc.  1,  199  (5,  7749)  Z. 
14  in  montem  Lemurino  infumo;  auf  einem  Weihgeschenk  1, 
182  dono;  vielleicht  auch  in  der  Verbindung  dono  dedrot  und 
dono  dedet  1,  173;  1,  177;  1,  183;  donu  dat  und  donu  dant 
1,  168;  1,  1175,  ferner  1,  1258;  1,  1393  monimentu;  donu 
posuit6,  269;  botu  red(d)it  6,  303;  aedem  et  signu  dedicat  1, 
541  (6,  331);  donu  dedit  6,  3711;  votu  sei  5,  1606;  5,  1732. 
Wie  das  s  im  Nomin.  der  zweiten  Declin.  in  der  alten 
Sprache  in  der  Schrift  wegfallen  konnte,  so  macht  dasselbe 
sowohl  hier  wie  in  anderen  Endungen  in  der  älteren  Poesie 
mit  dem  Anfangskonsonanten  des  nachfolgenden  Wortes  nicht 
Position.  Cic.  Orat  48  161:  Quin  etiam,  quod  iam  subrusticum 
videtur,  olim  auteni  politius,  eorum  verborum,  quorum  eaedem 
erant  postremae  diiae  litterae,  quae  sunt  in  optumus,  post- 
remam  litteram  dotrahebant,  nisi  vocalis  insequebatur.  Ita  non 
erat  ea  offensio  in  versibus,  quam  nunc  fugiunt  poetae  novi. 
Sic  enim  loquebamur:  Qui  est  omnibu  princcps,  non  Omni- 
bus princeps:  et  Vita  illa  dignu  locoque,  non  dignus. 
Quintil.  9,  4,  38:  Quae  fuit  causa  et  Servio  subtrahendae  s 
litterae,  quotiens  ultima  esset  aliaque  consonante  susciperetur; 
(juod  reprehendit  Luranius,  Messalla  defendit.  Nam  neque 
Lucilium  putant  uti  eadem  ultima,  cum  dicit  Serenus  (vielmehr 
Aeserninus)  fuit  et  dignus  locoque,  et  Cicero  in  Oratore 
plures  antiquorum  tradit  sie  locutos.  Max.  Victor,  de  rat.  metr. 
1,  1  S.  1963  (VI  216,  7):  Liquentes  litterae  sunt  duplicis  po- 
tentiae;  nam  syllabam  longam  positione  facere  possunt,  si  ita 
poeta  voluerit,  et  brevem  non  producunt.  Quod  dico  huiusmodi 
est  [exemplum],  iit  hie  Lucretii  versus  (1,  186):  Xam  tierent 
iuvenes  subito  ex  infantibus  parvis.  Sic  habetur,  quasi 
(lixerit  subtracta  s  littera  infantibu  parvis;  hie  enim  s  littera 
interit.     Ennius  quoque  alt:  Vita  illa  dignus  locoque:  quasi 


—     iir.    — 

dignu  locoque  dixerit.  Similiter  Lucilius  (cd.  L.  Müller  p. 
161  IV)  ait:  Tum  lateralis  dolor,  certissimus  nuntius  mortis; 
pro  tum  laterali  dolor  certissimu  nuntiu  mortis.  [Sic  habetur 
quasi]  subtractis  tribus  s  litteris,  quia  licentius  antiqui  et  ipsa 
quasi  pro  liquenti  utcbantur,  inerudita  adhuc  novitate,  quod 
posteriores  poetae  non  ferunt,  non  quod  ista  defcnsio  rata  non 
esset,  sed  quod  versus  suos  liquidius  decurrere  nullis  salebris 
voluerunt.  Max.  Victor  1  S.  2472  (VI  28,  3):  Vidctur  plurimis 
Gsse  quintus  communium  syllabarum  modus,  qui  apud  Lucilium 
et  veteres  multos  est  frequentatus,  ut  correpta  vocalis  desiuat 
in  s  et  excipiatur  ab  alia  consonanti  vel  vocali  loco  consonantis 
posita,  ut  est  illud:  Quare  etiam  (atque  etiam),  ut  dico,  est 
communis  voluptas.  Et  item:  Efflantque  elatis  naribus  lucem. 
Hae  syllabae  pro  brevibus  apud  veteres,  pro  longis  vero  apud 
omnes  ponuntur.  So  Enn.  (Sat.  68)  bei  Oic.  Tusc.  1,  15,  '64 
volito  vivös  per  oravirum,  und  (Ann.  389)  bei  Cic.  Cato  Mai. 
1,  1  plenüs  fidei.  Derselbe  (Ann.  322)  bei  Fest,  unter  superescit 
S.  302  homo  Romanüs  toga  superescit,  und  (Ann.  154)  bei 
Non.  S.  51,  14  dedit  inclutüs  Signum;  (Ann.  242)  bei  Non. 
151,  15  portisculüs  Signum;  (Ann.  58;  59)  bei  Non.  378,  18 
lupiis  femina.  Plaut.  Asin.  2,  2,  20  (286)  frausüs  sit;  Most. 
5,  2,  3  (1124)  ludificatüs  sit;  Merc.  1,  2,  104  (217)  und  5,  4, 
17  (978)  nuUüs  sum;  Pseud.  1,  1,  63  (65)  iocüs  ludus,  dieser 
Vers  ist  von  Leo  eingeklammert;  Persa  1,  3,  64  (144)  facturus 
sis;  Stich.  5,  2,  14  (602)  locus  über;  Terent.  Andr.  1,  2,  32  (203) 
passüs  sim;  3,  4,  20  (599)  nullüs  sum;  3,  5,  13  (619)  fretüs 
sum;  Heaut.  Prol.  15  dicturüs  sum;  4,  6,  22  (826)  admiratüs 
sis;  Eun.  5,  8,  15  (1045)  ausüs  sum;  Phorm.  2,  3,  66  (413)  ab- 
usüs  sis;  4,  3,  55  (660)  incertüs  sum;  4,  4,  2  (683)  iussüs  sum; 
5,  8,  50  (943)  sepultüs  sum;  Hec.  3,  1,  54  (334)  auctüs  sit; 
3,  4,  36  (450)  incertüs  sum;  3,  5,  35  (485)  iniquös  sim;  3,  5, 
39  (489)  expertüs  sum;  4,  4,  31  (653)  nullüs  sum;  5,  4,  38 
(878)  und  Adelph.  3,  3,  75  (429)  usus  sit;  Acc.  (308)  bei  Non. 
S.  233,  16  satis  armatüs  sum.;  ein  Dichter  bei  Cic.  Tusc.  1, 
5,  10  und  darnach  bei  Non.  S.  121,  5  und  353,  9  Sisyphüs 
versat.  Sehr  häufig  ist  dieser  Gebrauch  bei  Lucilius.  Ihm 
gehört,  wie  aus  Non.  S.  257,  19  und  393,  35  hervorgeht,  das 
von  Cic.  Orat.  48,  161  und  Tusc.  2,  17,  41  erhaltene  vita  illa 
dignüs  locoque  an,  und  in  der  bei  Non.  vollständiger  angeführten 


—     117     — 

Stelle  ist  ausserdem  Aeserninüs  fuit  und  optimüs  multo,  oder 
wie  bei  Cic.  opt.  gen.  orat.  6,  17  gelesen  wird,  optimus  longa. 
Die  Grabscbrift,  welcbe  Lucil.  ■  (XXII  2)  seinem  Hausbalter 
setzte,  lautet  bei  Donat.  zu  Terent.  Phorm.  2,  1,  57:  Servüs 
neque  infidus  domino  nee  inutilis  cuiquam,  Lucili  columella,  liic 
Situs  Metrophanes;  worauf  Mart.  11,  90,  4  Bezug  nimmt. 
Derselbe  (IX  10)  bei  Varro  L.  L.  7,  5,  96  und  Diom.  2  S.  447 
hat  ne  rusticus  fiat;  (IV  2)  bei  Cic.  Fin.  2,  8,  24  Laelius 
clamores;  (ine.  62)  bei  Cic.  de  orat.  8,  43,  171  ne  rhetori- 
coteros  tu  sis  (mit  Verkürzung  der  Griech.  Endung,  wie  bei 
Non.  S.  181;  266;  385  in  scorpios  cauda).  Ferner  (XV  15)  bei 
Gell.  1,16,11  und  Non.  S.  16,  31  nullus  sequetur;  (ine.  77  und 
78)  bei  Gell.  3,  14,  10  scrutarius  laudat  und  improbus  di- 
midiatam;  (XI  27)  bei  Gell.  11,  7,  9  und  Non.  S.  79,  25  hie  tri- 
cosus  bovinatorque  ore  improbus  duro;  (III  12)  bei  Gell. 
16,  9,  6  lud  US  ioeusque;  (XV  11)  bei  Non.  S.  2,  25  in  numero 
quorum  nunc  primus  Trebellius  multos;  (ine,  79)  S.  4,  lOin- 
cepturus  videtur;  (XIV  23)  S.  17,  23  ipse  ecus  non  formosus 
gradarius,  optimus  vector;  (XX  9)  S.  19,  27  maximus  multo; 
(XI  17)  S.  22,  29  und  338,  10  nummarius  solvere;  (XXVIII 
54)  S.  25,  14  Maximus  Quintus;  (II  19)  S.  25,  18  und  218 
32  Manius  nobis;  (XXX  106)  S.  96,  9  bonus  rusticus  eon- 
cinit  una;  (XXX  47)  S.  118,  9  zon'arius  textor;  (VI  11)  S. 
136,  30  nasutus  macellus;  (IV  28)  S.  158,  14  cumque  hie 
tam  formosus  tibi  ae  te  dignus  puellus:  (IX  62)  S.  165,  17 
ut  vulgus  redamptruet  inde;  (IX  73)  S.  166,  5  maneus  miscrque; 
(V  23)  S.  201,  10  eeparius  eepa;  (XVI  11)  S.  201,  13  altus 
Tarento;  (XX  5)  S.  201,  22  ut  Marsus  colubras;  (III  63)  S. 
206,  14  ornatus  lucernis;  (IV  31)  S.  207,  25  talus  genusque 
est;  (V  21)  S.  209,  2  intubus  praeterea;  (XV  23)  S.  213,  18 
tcrtius  iam  pluris  quam  totus  medimnus;  (XXX  15)  S.  264, 
1  eontentus  teneto;  (XI  22)  S.  276,  22  Cassius  Gaius  hie 
operarius  quem;  (XI  23)  S.  276,  23  Tulhus  quem  index; 
(III  65)  S.  279,  17  Symmaehus  praeterea  iam  tum  depostus 
bubuleus;  (XXVIII  56)  S.  383,  16  legumque  oriundus  rogator; 
(XIX  10)  S.  396,  12  est  visus  tibi;  (XIV  8)  S.  426,  1  scdatus 
quietam;  (I  29)  S.  427,  1  morbus  venenum;  (VIII  15)  S.  427, 
23  gallinaceuseum;  (XXX  128)  S.  462,  27  Calvus  Palantina 
quidam,  vir  non   bonus  hello;    (TU  29)  S.  489,   14    Tantalus 


—      118      — 

qui;  (XXX  22)  Ö.  4');i,  31  Maximus  si;  (V  51)  S.  497,  5  Lae- 
lius  paupcrem  ait;  (XIII  15)  S.  519,  2  unus  modo;  (XV  2) 
S.  533,  10  Polypliemus  ducentos  Cyclops  longus  pedes;  (XIV 
1)  S.  533,  23  legatus  Rhodum;  (III  42)  S.  536,  6  praecisus 
cito;  (XV  33)  S.  537,  7  cantherius  servus  segestre;  (V  33) 
S.  546,  30  mixtarius  paulo,  L.  Müller  liest  mixtarius  aure; 
(VII  33)  S.  553,  1  rorarius  velis  (veles)  und  (X  9)  S.  553  1 
rorarius  velox. 

Ferner  Varro  (Sat.  Men.  9)  bei  Non.  S.  4,  16  haec  postquam 
dixit,  cedit  citus  celsus  tolutira.  Cic.  Nat.  Deor.  2,  42,  106 
torvus  draco  serpit  und  2,  43,  110  magnus  leo  tremulam 
quatiens  e  corpore  flammam,  und  Arat.  25  elapsus  repente; 
Arat.  92  liaud  nimio  lustratus  nitore;  Arat.  263  magnus 
leo  et  claro  conlucens  lumine  cancer.  Lucr.  2,  830  poeniceusque 
color  clarissimus  multo;  Lucr.  3,  905  cunctis  privatus  doloribus 
aegris;  Lucr.  3,  1025  bonus  Ancus  reliquit;  Lucr.  3,  1038 
eadem  aliis  sopitus  quiete  est.  I.  Xeap.  3374  Stallius  Gaius 
has  sedes  Hauranus  tuetur,  und  daselbst  2007  mit  Weglassung 
des  s  Nardu  poeta.     Vergl.  noch  Lachmann  zu  Lucr.  1,  186. 

Nicht  selten  ist  im  Nomin.  us  oder  os  nach  i  auf 
Münzen,  und  wo  sonst  der  Raum  beschränkt  ist,  ganz 
weggelassen.  Corp.  Insc.  Latin.  1,  75;  1,  83;  1,  88;  1,  90; 
1,  92;  1,  93;  1,  95;  1,  98;  1,  102;  1,  107;  1,  122;  1,  123;  l, 
129;  1,  130;  1,  131;  l,  140;  l,  145;  l,  146;  l,  147;  1,  18l; 
1,  822;  1,  823;  1,  825;  1,  828:  1,  831;  1,  835;  1,  838;  1,  840; 
1,  844;  1,  845;  1,  853;  1,  854;  1,  855;  1,  860;  1,  863;  1,  871; 
1,  873;  1,  875;  1,  876;  1,  877;  1,  878:  1,  880;  1,  881;  1,  882; 
1,  883;  1,  887;  1,  888;  1,  900;  1,  903;  1,  906;  1,  908;  1,  910; 
1,  911;  1,  913;  1,  915;  1,  917;  1,  919;  1,  923;  1,  926;  1,  929; 
1,  930;  1,  931;  1,  933;  1,  934;  1,  939;  1,  940;  1,  941;  1,  956; 
1,  957;  1,  963;  1,  964;  1,  969;  1,  972;  1,  973;  1,  977;  1,  979; 
1,  989;  1,  1003;  1,  1111  Anici,  Aquti,  Calti,  Carmei, 
Cauci,  Cesti,  Comeni,  Cordi,  Cupi,  Fabrici,  Opi,  Oppi, 
Pomponi,  Saufi,  Albani  (dies  ist  von  Formen  auf  io  um- 
geben), Aeli,  Aemili,  Aetei,  Luci,  Aponi,  Baloni,  Caecili, 
Kaili,  Caeli,  Catini,  Cinti,  Claudi,  Corncli,  Decumi, 
Flavini,  Folvi,  Furi,  Gali,  Geli.  Novi,  luni.  Horati, 
Larci.  Lutati,  Maeci,  Luci,  Marci,  Mevi,  Minati,  Minuci, 
Munati,  Naevi,  Neri,  Obini,  Orcuni,  Pacci,  Salvi,  Papiri, 


—      119      — 

Percenni,  Pescenni,  Petili,  Poponi,  Porci,  Seproni,  Sem- 
proni,  Sulpici,  Terenti,  Titili,  Tutili,  Valeri,  Vergulei, 
Vili,  Bori,  Furi,  Manili  und  Marci,  vergl.  Ritschi,  Opusc. 
n  623  Anm.  Dies  sind  Abbreviaturen,  wie  sich  solche  in 
ähnlichen  Aufschriften  in  denselben  Namen  auf  mehrere  Buch- 
staben erstrecken.  So  ist  C.  I.  L.  1,  154;  1,  824:  1,  826;  1, 
829;  1,  830;  1,  835;  1,  849;  1,  861;  1,  862;  1,  868;  1,  878; 
1,  889;  1,  891;  1,  899;  1,  902;  1,  904:  1,  905;  1,  907:  1,  936; 
1,  937;  1,  938;  1,  943;  1,  949;  1,  951;  1,  958;  1,  966;  1,  974; 
1,  976;  1,  982  Var,  Aimil  und  Aemi,  Afran,  Alb,  Lucre,  Cantin, 
Cor  und  Corne  oder  Cornel,  Caes,  Graeci,  PI.  Ati,  lic  oder 
Lic.  Lutat,  Mac,  Malin,  Man,  Marc,  Pisid,  Pop,  Popil,  Pubhc, 
Rose,  Sal,  Sepr.  Tisa,  Valer,  Var,  Tere. 

25.  Nach  r  mit  vorhergehendem  Konsonanten,  nach 
er  und  ir  wird  gewöhnlich  us  oder  os  abgeworfen,  und 
sowohl  aus  rus  wie  aus  erus  wird  er.  So  lautet  der 
Nomin.  ager  Genet.  agri,  al abaster  G.  alabastri,  aper  G. 
apri,  arbiter  G.  arbitri  [arbiteri  ist  neben  arbitri  Not.  Tir.  S. 
52,  und  arbiterium  neben  dem  gewöhnlichen  arbitrium  ebenda- 
selbst, dasselbe  Corp.  Inscr.  Latin.  2,  4137  und  6,  3471,  1  und 
öfters  in  den  Flor.  Dig.,  wie  Gai.  Dig.  2,  8,  9:  4,  8,  3  §  1 
(hier  m.  corr.  und  danach  Mommsen  arbitrium);  ülp.  Dig.  4,  8, 
7  §  i;  4,  8,  21  §  9;  Paul.  Dig.  4,  8,  16;  4,  8,  19  §  1;  Isid. 
Gloss.  No.  123:  Gloss.  Amplon.  274,  194],  Auster  G.  Austri, 
Cancer  G.  cancri,  caper  G.  capri,  coluber  G.  colubri,  culter 
G.  cultri,  faber  G.  fabri,  fiber  G.  fibri,  Über  G.  libri, 
magister  G.  magistri  (doch  magisteri  I.  Neap.  4077,  und 
magistere  Cori).  Inscr.  Latin.  1,  73,  vergl.  die  Add.  S.  554,  auch 
mac  .  .  steratus  Ephem.  epigr.  2  S.  205  Nr.  298,  und  immer 
magisterium),  minister  G.  ministri  (aber  ministerium),  Oleaster 
G.  oleastri,  onager  G.  onagri,  scalper  G.  scalpri,  Sequester 
G.  sequestri;  adulter  G.  adulteri,  gener  G.  generi,  Libc^r 
G.  Liberi,  Mulciber  G.  Mulciberi  (Mulcibri  Cic.  Tusc.  2,  10, 
23  in  einer  metrischen  LJebersetzung  aus  Aeschyl.,  vergl. 
Wesenb.  und  unter  124;  Mulciferi  Mart.  Capell.  6  §  576),  pres- 
byter  G.  presbyteri,  puer  G.  pueri,  socer  G.  soceri,  (Gen. 
socri  Ulp.  Dig.  38,  10,  6  ed.  Mommsen:  socro  Tragiker  bei 
Cic.  Tusc.  3,  12,  26  nach  nothwendiger  Verbesserung  für  socero: 
socro  Corp.  Liscr.  Latin.  3,  5516:  3,5974:  3.6235:  6.  llööS; 


—      120     ~ 

8,  2885;  8,  3143;  8,  3399;  socris  Corp.  Tnscr.  Latin.  3,  3678; 
3,  4281;  consocris  Ephem.  epigr,  5  S.  334:  socros  Corp.  Inscr. 
Latin.  3,  37ßO;  Acc.  Sing,  socrum  führt  Consent.  Ars.  V  392. 
9  an:  per  detractionem  fiunt  barbarismi  sie:  litterae,  ut  siquis 
dicat  vilam  pro  villam,  mile  pro  mille  aut  socerum  volens  dicere 
dicat  socrum  meum),  vesper  G.  vesperi,  und  versciiiedene  aus 
ferre  und  gerere  zusammengesetzte,  als  armifer,  anguifer,  aqui- 
lifer,  caducifer,  cistifer,  l'urcifcr,  imbrifer,  lucifer,  noctifer,  sagit- 
tifer,  signifer,  tridentifer,  venenifer;  aliger,  armiger,  corniger. 
flammiger,  laniger,  saetiger,  vcUiger  mit  dem  Gen.  auf  feri  und 
geri;  endlich  vir  G.  viri  mit  seinen  Composita. 

Beibehalten  wird  us  in  Immerus,  icterus,  iuniperus, 
numerus,  uterus,  doch  hat  Caecil.  (94)  bei  Non.  S.  188  uter; 
Excerpt.  Charis.  I  540,   13:  uter  Yaa-rjp. 

Neben  onager,  welches  Cels.  2,  18  (S.  64  Daremb.)  und 
Mart.  13,  97,  1;  13,  100,  1  gebrauchen,  ist  onagrus  bei  Varro 
R.  R.  2,  6,  3. 

Neben  dem  gewöhnlichen  socer,  welches  wir  auch  Plaut. 
Men.  5,  7,  56  (1046)  lesen,  steht  socerus  in  demselben  Stück 
5,  5,  54  (95  7)  und  Cas.  4,  2,  18  (797),  wo  jetzt  Leo  socius 
liest. 

Prise.  6,  8,  42  S.  697  (II  231,  12)  sagt:  Non  est  tamen 
ignorandum,  quod.  etiam  „hie  puerus"  et  „hie"  et  „haec  puer" 
vetustissimi  protulisse  inveniuntur,  ohne  puerus  zu  belegen, 
welche  Form  sich  b?i  Augustin.  Serm.  57,  6  ed.  Mai.  findet, 
dagegen  führt  er  Beispiele  für  den  Vocativ  puere  an  aus  Caecil. 
(100):  age,  age,  i  puere,  duc  me  ad  patrios  ünes  decoratum 
opipare  und  aus  Afran.  (193):  o  puere,  puere,  sine  prospicere 
me  mihi.  An  einer  andern  Stelle  7,  5,  17  S.  738  (II  301,  2) 
bemert  er:  Phiutus  a  „puer"  nominativo  vocativum  „puere" 
dixit  in  Mercatore  (5,  2,  89  =  930):  egomet  me,  moror.  tu, 
puere,  abi  hinc  intro  ocius,  idem  in  Curculione  (1,  1,  75):  cedo, 
puere,  sinum.  Quid  facturu's?  lam  scias  —  quod  quibusdam 
a  nominativo  „puerus"  rectius  esse  videtur.  Der  Vocativ  puere 
in  dem  von  Priscian  angezogenen  Verse  des  Caecilus  wird  auch 
von  Osbern,  Thes.  nov.  Latin.  S.  407  als  Beweis  für  den  Nomi- 
nativ puerus  angesehen.  Puere  findet  sich  bei  Plaut.  Asin. 
2,  3,  2  (392);  5,  2,  41  (891);  ßacch.  4,  1,  5  (577);  Merc.  5,  2, 
71  (912);  Mosteil.     1,  3,    150  (308);    3,  2,   157   (843);    4,    2,  32 


—     121      — 

(947);  4,  -2,  34  (949);  4,  2.  49  (965);  4,  2,  75  (991):  Porsa  5, 
1,  19  (771);  5,  2,  14  (792);  Pseiid.  1,  2,  37  (170);  1,  3,  13 
(241);  1,  3,  14  (242);  1,  3,  19  (249);  1,  3,  22  (252).  Unsicher 
ist  Most.  4,  2,  74  (990),  hier  schreiben  Götz  und  Scholl:  puere. 
Atque  porro  quaeritemus.  Sequere  hac  me  <Sequor>,  dagegen 
Leo:  atque  porro  quaeritemus  <illos>.  Sequere  hac  rae  <Sequor>; 
Mercat.  5,  2,  81  (922)  Götz  und  Scholl:  cape  sis,  })uer,  hoc 
pallium,  Leo:  cape  sis,  puere.  hoc  pallium.  Trucul.  2,  C,  54  (535) 
Götz  und  SchöU:  cede  tu  mihi  istam,  puere,  perulam,  Leo:  cedo 
tu  mihi  istam  purpuram.  Nur  an  einer  einzigen  Stelle  steht  sicher 
der  Voeativ  puer  bei  Plaut.  Merc.  5,  4,  15  (976).  Im  Gegensatz 
zu  PJautus  schreibt  Terenz  nur  den  Vocativ  puer:  Eun.  4,  1,  10 
(624);  Hec.  4,  4,  97  (719)  und  Adelph.  5,  8,  17  (940).  Vergl. 
W.  Ferger,  De  vocativi  usu  Plautino  Terentianoque  p.  8.  Eine 
synkopierte  Form  pure  statt  puere  nimmt  L.  ]\Iüller  in  Lucil. 
26,  836  malis  vesceist  lautum  e  mensa,  pure,  opturos  cibam  an, 
Lachmann  v.  583  und  Bährens  v.  487  fassen  pure,  in  den  Hdschr. 
des  Non.  S.  254,  8  purae  geschrieben,  als  Adverbium  auf. 

Aprus  für  aper  wird  verworfen  in  Prob.  Appcnd.  S.  445  (198). 

Armigerus  ist  in  einer  späteren  Inschr.  Or.  3631.  Un- 
richtig aber  wird  Vesperus  für  Vesper  (Abendstern)  augeführt 
aus  Varro  R.  R.  3,  5   17,  wo  vielmehr  Hesperus  gelesen  wird. 

Hiber  (Iber)  Horat.  Carra.  2,  20,  20;  Lucan.  6,  258;  7, 
755;  Sil.  1,  656;  4,  470;  4,  549;  16,  306  von  den  Spaniern,  und 
Val.  Fl.  5,  166;  5,  559;  6,  507;  6,  750  von  dem  Volke  in  der 
Nähe  des  Pontus  Euxinus  gebraucht,  und  Celtibör  Catull.  39, 
17  und  Corp.  Inscr.  Latin.  2,  4472,  woraus  Mart.  10,  20  1 
Celtiber  gemacht  hat.  sind  ungeachtet  des  Genit.  Hiberi,  des 
Dat.  Hibero  und  Celtibero,  des  Nomin.  Plur.  Hiberi  und  Celti- 
beri,  und  des  Dat.  und  Accus.  Plur.  Hiberis  und  Hiberos,  der 
dritten  üeclin.  zuzuzählen,  weil  nii-gends  nach  langem  er  das 
US  abgeworfen  wird.  Jene  Formen  folgen  dem  gewöhnlichen 
Griech.  Plur.  "Ißr^pe?  und  KcX-tßrpcc,  nach  welchem  auch  Mela  3, 
5,  41  im  Vat.  A,  Gud.,  Prag,  und  Wien,  den  Acc.  Plur.  Hibe- 
ras  bildet.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  7,  605  führt  aus  Lucan.  2. 
54  an:  occurrit  Hil)oribus  alter,  in  den  Hdschr.  dos  Lucan. 
richtig  occurrit  Hiberis  alter,  was  auch  von  Consent.  Ars.  S. 
2021  (V  341,  17)  bestätigt  wird.  Vergl.  Prise.  6,  8,  44  S.  698 
(II  233,   19):    quaeritur    ., Hiber  Hiberi"    an    „Hiberus   Hiberi" 


—      122      — 

melius  dicatur,  Liicanus  cnim  utrumque  protulit,  in  VI  (258): 
si  tibi  durus  Hiber,  aut  si  tibi  terga  dedisset,  et  in  IV  (23): 
(|ui  praestat  terris,  aufert  tibi  nomen  Hil)eriis,  an  letzter  Stelle 
ist  aber  der  Fluss  gemeint,  was  von  Prise.  7,  4,  12  8.  734  (II 
294,  20)  bestätigt  wird:  „Hiber"  etiam  „Hiberi",  qiiod  per 
apocopani  extremae  syllabae  prolatum  solum  in  liac  declinatione 
protulit  „er",  et  ab  eo  compositum  „Celtiber  Celtiberi".  Dicitur 
tamen  et  „Hiber  Hiberi"  et  „Hiber  Hiberis",  quando  de  illa 
gente  loquimur,  quae  est  iuxta  Armenios,  et  „Hiberus  Hiberi" 
tluvius,  wofür  er  dann  Lucan.  4,  23  als  Belag  anführt.  Dieser 
Unterschied  zwischen  den  Formen  von  Hiber  und  Hiberus  trifft 
nicht  überall  zu. 

Griechische  Nomina  propr.  auf  zr.rj-  erscheinen  in  Inschr. 
zuweilen  apocopiert.  So  Agathemer  Corp.  Inscr.  Latin.  2, 
1702;  5,  823;  5,  3382;  5,  3395:  6,  200  Col.  2  Z.  48;  Col.  3  Z. 
80  und  6  Z.  70;  6,  4639;  6,  5310;  6,  8100;  6,  8699:  6,  9148; 
6,  10085;  6,  11082;  6,  11228;  6,  14409  und  I.  Neap.  4029; 
5938;  6312;  Euhemer  Corp.  Inscr.  Latin.  6,  200  Col.  7  Z. 
33;  6,  1057,  5  Z.  94;  6,  10839;  I.  Neap.  2025  und  7091;  Eleuther 
Corp.  Inscr.  Latin.  5,  820;  5,  4453;  6,  631;  6,  2010  Z.  26; 
6,  4580;  6,  5304;  6,  9138;  6,  14954  und  I.  Neap.  737  Z.  17; 
4745;  4783;  5388;  HesperCorp.  Inscr.  Latin.  2,  3770;  3,  355  C; 

5,  1008;  5,  1389;  6,  69;  6,  200  Col.   1  Z.  61  und  Col.  6  Z.  4; 

6,  1057,  1  Z.  11;  6,  2184  b  Z.  19;  6,  5589;  6,  6820;  6,  7278; 
6,  8004  und  I.  Neap.  499;  Deuter  Corp.  Inscr.  Latin.  5,  2611; 
6,  105  7,  1  Z.  97;  6,  4766.  Dies  können  jedoch  abbrevierte 
Schreibungen  sein. 

Ueber  Griech.  Nomina  auf  po?  mit  vorhergehendem  Kon- 
sonanten lehrt  Prise.  6,  6,  33  S.  692  (II  224,  8):  In  „er"  de- 
sinentia  Graeca  quoque  masculina  supra  dictam  servant  regulam 
(nämlich  er  in  ri  mutant),  quae  in  po;  apud  Graecos  finita,  ante- 
cedente  alia  in  eadem  syllaba  consonante,  mutant  po?  in  „er"  apud 
Latinos,  ut  „MsvavSpo;  Menander  Menandri",  „.vuxEaypo;  Meleager 
Meleagri",  „'AXs^avooo;  Alexander  Alexandri".  Exipitur  „congrus% 
quam  vis  „conger"  dixit  Plautus  in  Persa  (1,  3,  30):  Memini, 
ut  murena  et  conger  ne  calefierent;  „Codrus"'  „hydrus",  „Petrus", 
„scombrus",  „Hebrus",  „amphimacrus",  „Locrus",  quae  o  in  u 
mutant,  non  .,ros"  in  „er";  quamvis  antiqui  etiam  in  aliis  no- 
minibus  eiusdem  terminationis  est  quando  sie  protulerint  nomi- 


—      123     — 

nativos,  ut  Virgilius  „Teucrus"'  et  „Euandrus"  protulit  in  III 
(V.  108):  Teucrus  Rhoeteas  primuin  est  advectus  in  oras.  Idem 
in  VIII  (V.  185):  Rex  Euandrus  alt:  non  haec  sollemnia  nobis. 
In  eodem  (v.  558):  Tum  pater  Euandrus  dextrara  complexus 
euntis.  Idem  in  X  (v.  515):  Pallas,  Euander,  id  ipsis  omnia 
sunt  oculis.  Derselbe  7,  5,  17  S.  7:38  (II  300,  11):  Virgilius 
cum  paulo  ante  „Tliymber"  nominativum  protulit,  mox  vocativum 
„Thymbre"  posuit  in  X  (v.  391):  Daucia,  Laride  Thymberque^ 
simillima  proles,  et  (v.  3  94):  Nam  tibi,  Thymbre,  Caput  Euandrius 
abstulit  ensis.  Sed  non  est  vocativus  a  nominativo  in  „er*' 
desinente,  sed  in  „us"  accipiendus,  „hie  Thymbrus  o  Thymbre": 
soleut  euim  poetae  buiuscemodi  saepo  noniina  tarn  in  ..er"  quam 
in  „us"  proferre,  „Teucer"  et  „Teucrus",  ..Euander"  et  „Eu- 
andrus". In  X:  Pallas,  Euander,  in  ipsis  omnia  sunt  oculis. 
In  VIII  (v.  3-13):  Tum  rex  Euandrus,  Romanae  conditor  arcis. 
Charis.  1,  10  S.  11  (I  24,  3):  Omnia  quae  apud  Graecos  aut 
per  Ypo;  aut  per  rpo;  aut  per  s^o;  aut  per  zpo?  efferuntur,  haec 
omnia  amissa  Graeca  extremitate  et  per  „er"  elata  ut  secundae 
declinationis  declinantur,  velut  „äypö;  ager  agri",  „'Av-i-aTpo;  Anti- 
pater  Antipatri",  „Mivavopo;  Menander  Menandri",  „'IVr/po;  Teucer 
Teucri";  quamquam  Vergilius  extulit  „Teucrus"  et  „Euandrus", 
Duo  haec  nomina  suo  statu  permanent,  „Codrus"  et  „gongrus" 
non  enim  dicitur  „Coder"  nee  „gonger**.  Vergl.  1,  15  S.  64 
(I  84,  17)  und  Exe.  ex  arte  gramm.  S.  86  (I  540,  1).  Phoc. 
3,  5  S.  1703  (V  423,  14):  lila  quae  apud  Graecos  in  ypo;  in 
o(io?  in  -/.po;  in  -m-,  syllabas  desinunt,  postrema  syllaba  in  „er" 
con versa  eiusJem  sunt  declinationis,  ut  „ME/Hctypo;  hie  Meleager 
gri",  „MEvavopo;  hic  Menander  Menandri",  ,.lVj-/.po;  hie  Teucer 
Teucri",  „'AvTt-aTpo?  hic  Antipater  Antipatri".  Excipiuntur  quae- 
dem  in  „grus"  [in  brus]  et  „drus"  et  „trus"  syllabas  desinentia, 
quae  nominativum  non  mutant  in  „er",  nihil  tamen  a  declinatione 
dissentiunt,  [scombrus]  „Andrus",  „congrus",   ,.Petrus". 

Zu  den  Stellen  der  Grammatiker  über  Euandrus  und 
Euadre  kommen  noch  Verg.  Aen.  8,  100;  8,  545;  11,  55,  bei  dem- 
selben ist  Thessandrus  2,  2(")1.  Ausser  diesen  Aristandrus 
VarroR.  R.  1,  1,  8;  Columell.  l,  1,  9:  Cassandrus  Corn.  Nep. 
Phoc.  3,  2  im  Gud.,  Parc,  cod.  coli.  Rom.  und  Voss.  B,  und 
Eum.  13,  3  in  denselben  Büchern  und  im  St.  Gall.:  Censor.  18, 
11:  Menandrus  Vell.   1,  16,  3:  Menandros  Ovid.  Amor.  1,  15^. 


—      124     — 

18;  Menandre  Prop.  3,  21,  28;  Leandros  Mart.  14,  181,  1 
und  spect.  25  b.  1;  Lcandre  Ovid.  A.  A.  2,  249;  Trist.  3,  10, 
41  und  Her.  18  (19),  1;  18  (19),  185;  Mart.  specl^.  25  a.  3;  Aa- 
thül.  Lat.  199,  89  ed.  Riese.  Euagrus  Ovid.  Met.  12,  293; 
Myagrus  Plin.  N.  H.  34,  8,  19  (91);  Vitruv.  3  Prooem.  2; 
Alexandrus  privil.  veter.  5  Col.  2  Z.  25  (Corp.  Inscr.  Latin. 
3  S.  848);  Inscr.  in  Annali  deir  istit.  arcli.  1856  p.  16  und 
Epliem.  epigr.  2  S.  287  Nr.  327;  Pisandrus  lustin.  6,  3,  1; 
€,  3,  8;  Hygin.  poet.  astron.  2,  24;  Sohol.  Caes.  Germ.  Arat. 
146  p.  396,  20  ed.  Eysenliardt;  Pisandros  Quint.  10,  1,  56; 
Teucrus  Lact.  Instit.  1,  21,  1  und  Epit.  23  1;  Dictys  6,  2; 
Periandrus  Hygin.  Fab.  194;  Augustin.  Civ.  Dei  18,  25;  Sidon. 
Carm.  23,  103;  Periandre  in  Versen  bei  Hygin.  Pab.  221; 
Sidon.  Carm.  15,  46;  23,  104;  Antho!.  Lat.  882,  2;  Antipatrus 
Inschr.  Orell.  4727;  Pliaedre  Cic.  Orat.  13,  41  (Phaeder  M. 
Caesar  an  Fronto  Epist.  Gr.  7  S.  254  Nab.  (1,  7,  6);  Corp.  Inscr. 
Latin.  3,  5802;  6,  9958  Z.  7;  Orell.  4147  und  Grut.  1111,  3); 
Meleagrus  Hieron.  Chron.  1  S.  35;  Schol.  luven.  5,  115;  Me- 
leagros  Ovid.  Met.  8,  299;  8,  385;  8,  515;  Meleagre  Ovid. 
Hör.  9,  151  und  Met.  9,  149;  Senec.  Med.  644;  Manil.  5,  176; 
Val.  Fl.  1,  435;  6,  719;  Stat.  Theb.  2,  474;  Mart.  spect.  15,  1; 
Maeandrus  Hygin.  Praef.  p.  11,  10  ed.  Schmidt;  Sil.  Ital.  7, 
139;  Maeandre  Claudian.  in  Eutr.  2,  268;  Sopatrus  Corp. 
Inscr.  Latin.  6,5  No.  557*:  6,414.  Dazu  die  Namen  auf  dros 
und  gros  unter  35. 

Auch  Caystrus  Senec.  Nat.  quaest.  4,  2,  19;  Mogrus, 
Name  eines  Flusses  in  Colchis,  Plin.  N.  H.  6,  4,  4  (12). 
Aber  immer  Hister  Verg.  Ge.  3,  350;  Horat.  Carm.  4,  14,  46; 
Ovid.  Trist.  3,  10,  29;  5,  7,  2;  5,  10,  1;  Epist.  ex  Pont.  1,  2, 
81:  3,  2,  44;  3,  3,  26;  3,  5,  2;  4,  2,  38;  4,  6,  45;  4,  7,  19;  4, 
10,  22  und  Ibis  138;  Senec.  Nat.  quaest.  4,  2,  19;  Senec.  Herc. 
Oet.  86;  Thyest.  629;  Mela  2,  1,  8;  Lucan.  2,  50;  Plin.  N.  H.  3,  24, 
*27  (146);  4,  12,  24  (79);  Val.  Fi.  6,  329;  8,  219;  Solin.  10,  23; 
13,  1;  Terent.  Maur.  785;  Inschr.  Grut.  236,  5;  Histrus  bei 
Tibull.  4,  1,  146  war  Conjectur  von  ßroukh.  statt  des  richtigen 
Hebrus,  und  bei  Gell.  10,  7  wird  mit  dem  Reg.  Histros  ge- 
schrieben; nach  Prise.  5,  8,  43  S.  658  (II  170,  4)  auch 
Histrum  für  Hister. 

Archiater  Hieron.  Homil.  Orig.  in  Luc.  13:  Schol.  luven. 


—      125     — 

10,  221;  Corp.  Inscr.  Latin.  5,  8741;  Griit.  6H2,  5;  archiatros 
Orell.    4226.     Amphimacrus,    welche    Form    bis   jetzt    allein 
nachgewiesen  ist  und  auch  Prise.  .6,  6,  33  S.  692  (II  224,  14) 
billigt,  gebrauchen  Diom.  3  S.  475    (I  479,  13);    Donat.    1,  4, 
2  S.    1739   (IV  370,  4);    Ciedon.  S.   1885  (V  30,  26);    Pompei. 
Comment.  S.  22  (Y  108,  27);  S.  46  (V  116,  30);  S.  58  (V  122, 
26);  S.  59  (V  122,  36);    S.  63  (V  125,   1);    lulian.  Excerpt.  V 
323,  23;  Mar.  Victorin.  Ars  gramm.  S.  2544  (VI  97,  17);  Max. 
Victorin.  de  metr.  Institut.  S.  1956  (VI  207,   17  und  22);  Mar. 
Plot.  (M.  Claud.)  Sacerd.  2,  190  (VI  494,  23);  2,   191  (VI  495, 
8);  3,  1  S.  2625    (VI  498,  27);    Beda  Ars  metr.   S.  2364  (VII 
242,  3).     Hypermetrus  Serv.    zu  Verg.  Aen.   1,  332;    2,  744; 
7,    160;  10,  494,    aber  hypermetros  Serv.  zu  Verg.   Aen.  11. 
609.     Neben  den  Formen    dimeter,    trimeter,    tetrameter, 
Pentameter,  hexameter  kommen  auch  dimetrus,  trimetrus, 
t  etrametrus,    pentametrus,    hexametrus    vor.       So    sagt 
Max.  Victorin.  de  metris  S.  1957  (VI  209,  7):  Hexameter  dici- 
tur  an  hexametrus?     Utrumque,  ut  Euander  et  Euandrus,   Quo- 
rum unum   venit  ex  Graeca  enuntiatione,    alterum  ex  Latina. 
Quippe  Cornelius  Epicadus  in  eo  libro,  quem  de  metris  scripsit, 
„hexameter"  inquit  „versus".    Contra  quem  item  Caesius  Bassus, 
vir  doctus  atque  eruditus,  in  libro  de  metris  „iambicus  trimetrus" 
ait.    Nostra  quoque  memoria  Lactantius  de  metris  „pentameter" 
inquit    et    „tetrameter".     Von    den  Grammatikern    gebrauchen 
QuintiHau,  Diomedes,  Max.  Victorin.  (ausser  dass  er  mit  Bezug- 
nahme auf  die  von  anderen  vorgezogene  Form  einmal  hexameter 
an  hexametros  und  einmal  hexameter  sive  hexametrus  schreibt), 
Beda  und  Atilius  Fortunatus  nur    die  Formen  auf  er,  Caesius 
Bassus  und  Rufin.  nur  die    auf  us,    Mar.  Victorin.  Ars  gram- 
matica  schreibt  ohne  Unterschied  beide  Formen,  Terent.  Maurus 
hat  die  auf  us  angewandt,  ausser  pentameter.     So  findet  sich: 
dimeter  Diomed.   3  S.   506   (I  506,  18);   3  S.  512   (I  513,  4); 
3  S.  516  (I,  517.  17);  Max.  Victorin.  de  metr.  S.  1957  (VI  209, 
7)  —  dimetrus  Terent.  Maur.  2439:  2458;  2478;  Mar.  Victorin. 
Ars  gramm.  2  S.  2517  (VI  73,  4);  S.  2519  (VI,  74,  22):  Rutin. 
de  metr.  com.  S.  2709  (VI  558,  20);    trimeter    Diomed.  3  S. 
507  (I  506,  24);    S.  513  (I  514,  6);   S.  514  (I  515,  14);    Max. 
Victorin.    de    metr.  S.  1957    (VI  209,  7);    Mar.  Victorin.    Ars 
gramm.  3  S.  2574    (VI  135,   12);    2    S.  2524   (VI  79,  8);    3  S. 


—      126      — 

2572  (VI  133,  34  und  36):  S.  2574  (VI  135,  12;  135,  19)  — 
trimetrus  Caes.  Bass.  bei  Max.  Victorin.  de  metr.  S.  1957 
(VI  209,  11);  Terent.  Maur.  2193;  2310;  2419;  2936;  Mar. 
Victorin.  Ars  gramm.  2  S.  2518  (VI  73,8):  2  S.  2519  (VI  74. 
19);  3  S.  2549  (VI  101,  27);  Censorin.  14,  4;  tetrameter 
Diomed.  3  S.  507  (I  506,  28);  Max.  Victorin.  de  metr.  S.  1957 
(VI  209,  6);  Mar,  Victorin.  Ars  gramm.  3  S.  2563  (VI  114,  l7j;  3 
S.  2374  (VI  135,  12  und  25)  —  tetrametrus  Terent.  Maur. 
1466;  2095;  Mar.  Victorin.  Ars  gramm  2  S.  2519  (VI  74,  12): 
3  S.  2548  (VI  101,  17);  3  S.  2563  (VI  lU,  32):  3  S.  2573  (VI  134. 
15  und  20);  3  S.  2574  (VI  135,  4;  5  und  10);  pentameter  Quintil. 
9,  4,  98;  9,  4,  109;  Censorin.  14,  3;  Diomed.  3  S.  507  (I  506. 
31  und  507,  1);  3  S.  512  (1512,  12);  3  S.  516  (I  517,  21):  Max. 
Victorin.  de  metr.  S.  1957  (VI  209,  6);  Terent.  Maur.  1779: 
1787;  1862;  Atil.  Fortunat.  S.  2697  (VI  292,  23:  Beda  S.  2356 
(VII  234,  12)  ~  pentametrus  Mar.  Victorin.  2  S.  2518  (VI 
73,  15);  3  S.  2561  (VI  112,  27);  Caes.  Bass.  [Atil.  Fortunat.] 
S.  2673  (VI  256,  23);  hexameter  Diomed.  3  S.  481  (I  484,  8): 
3  S.  516  (I  517,  15  und  17):  Max.  Victorin.  de  met.  S.  1958 
(VI  209,  6;  7;  10;  15;  18:  210,  14):  S.  1959  (VI  211,  13  und 
18);  Mar.  Victorin.  Ars  gramm.  3  S.  2548  (VI  101,  12);  3  S.  2563 
(VI  115,  11);  Beda  S.  2356  (VII  234,  12)  —  liexametrus 
Max.  Victorin.  de  metr.  S.  1957  (VI  209,  7);  Terent.  Maur. 
2105;  Caes.  Bass.  [Atil.  Fortunat.]  S.  2673  (VI  256.  12): 
Fragm.  Berol.  et  Sangall.  in  Gramm.  Latin,    vol.  VI  634,  11. 

Conger  oder  gonger  wird  mit  Unrecht  von  Prise.  6,  6, 
33  S.  692  (II  224,  12)  und  Charis.  1,  10  S.  11  (I  24,  8)  ver- 
worfen, wie  Forcellini  durch  Hinweisung  auf  Plaut.  Mil.  3,  1. 
165  (760)  und  Persa  1,  3,  30  (110);  Ovid.  Halieut.  115:  Plin. 
N.  H.  9,  16,  24  (57);  9,  20,  36  (72);  9,  62,  88  (185)  zeigt: 
dazu  kommt  für  gonger  Plin.  N.  H.  32,  11,  53,  (149),  und 
ebendaselbst  §  151  ist  scomber,  während  scombrus  nirgends 
gelesen  wird.  P hager  Ovid.  Halieut.  107:  Plin.  N.  H.  32,  11, 
53  (150)  und  pager  Anth.  Lat.  21  v.  59  ed.  Riese,  aber 
nirgends  die  Form  auf  us,  dagegen  nur  cylindrus  Prise,  pond. 
et  mens.  (ed.  Riese  486)  v.  103  und  109. 

Einzeln  steht  die  von  Mar.  Victor.  Ars  gramm.  1  S.  2499 
(VI  56,  10)  bemerkte  VerkürzuDg  von  famulus  in  famul  Enn. 
(337)    bei  Non.  S.  110,  7    und  Lucr.  3,  1035,    welche  an    das 


—      127      — 

Osk.  famel  und  älmliche  Bildungen  dieser  Sprache  erinnert. 
Vcrgl.  Mommsen,  Unterital.  Dial.  S.  229.  Figel  für  figulus 
wird  verworfen  von  Prob.  Instit.  art.  S.  344  (IV  130,  11)  und 
Append.  S.  443  (IV  197,  28),  an  der  letzteren  Stelle  auch 
mascel  für  das  Adject.  masculus,  vergl.  Wendehn  Foerster, 
Die  Appendia  Probi  S.  20,  33  W.  Heraeus  im  Archiv  XI  306, 
33  und  W.  M.  Lindsay.  Die  Lateinische  Sprache  S.  429. 

26.  Der  Vocat.  der  Noraina  auf  us  geht,  wie  im 
Griech.,  auf  e  aus,  das  Sanscrit  hat  dafür  ä.  Bei  den  Nomina 
auf  er  und  ir  ist  der  Vocat.  dem  Nominat.  gleich,  denn  puere 
(vergl.  25)  weist  auf  puerus  zurück,  vergl.  S.   120. 

Die  Nomina  propria  auf  ius,  aius  und  eins  werfen 
im  Voc.  US  ab:  Aesculapi,  Caeii,  Corueh,  Mae  vi,  Mari,  Mer- 
curi,  Tati,  Tulli,  Valeri,  Valgi,  Vergili,  Gai,  Fontei,  Pompei, 
Vellei,  Vultei;  auch  Lari  Verg.  Ge.  2,  159.  Verdächtig  ist 
Valerie  Trebell.  Poll.  Claud.  18,  3  (im  Pal.  Valeriae,  im  Bamb. 
Valeriae),  H.Peter  schreibt  Valeri:  Marcie  führt  L.  Müller  de 
re  metr.  poet.  Lat.  7  S.  3  77  aus  der  Anth.  Lat.  314,  1  ed. 
Riese  an.  Dazu  kommt  fili;  filie  giebt  Prise.  7,  5,  22  S.  741 
(II  305,  10)  nur  aus  Liv.  Andr.  in  Odissia  fr.  2  ed.  Baehrens: 
und  in  einzelnen  Beispielen  volturi  Plaut.  Capt.  4,  2,  64  (844); 
manuari  Laber.  bei  Gell.  16,  7,  3;  geni  Tibull.  4,  5,  9.  Aus 
Gell.  14,  5  lernen  wir  die  Meinung  eines  ungenannten  Gram- 
matikers kennen,  dass  alle  Nomina  auf  ius,  die  Adjectiva  mit 
eingeschlossen,  den  Vocat.  auf  i  bilden  sollen,  und  dass  also 
der  Voc.  von  modius  modi,  von  egregius  egregi  heisse.  Vergl. 
Adject.  17.  Dagegen  stellt  Serv.  zu  Verg.  Aen.  8,  77  einen 
Voc.  fluvie.  und  Phoc.  5,  2  S.  1710  (V  429,  16)  fluvie  und 
socie  auf.  Wahrscheinlich  hatten  die  Grammatiker  weder  einen 
Voc.  modi  noch  fluvie  oder  socie  irgendwo  gefunden,  wie  auch 
nuntie  nicht  nachgewiesen  ist.  Als  Vocat.  von  Taracius  ist 
Taracei  Corp.  Inscr.  1,  1202;  als  Vocat.  von  Furius  Furei 
Catull.  23,   1,  sonst  schr(;il)t  er  Furi  11,  1:  16,  2;  23,  34;  26,  1. 

Auch  Griech.  Nomina  propria  auf  ius  bilden  den  Voc. 
auf  1.  Vergl.  Prise.  9.  1,  6  S.  847  (II  455,  1).  Demetri 
Horat.  Serm.  1,  10,  90  und  Epist.  1,  7,  52;  Liv.  40,  15,  2: 
Parrhasi  Sen.  Contr.  10,  5  (34),  9  (p.  497,  3  ed.  H.  J.  Müller):  10, 
5  (34),  24  (p.  504,  4):  10,  5  (34),  26  (504,  17):  Lai  Stat.  Theb.  7, 355; 


—      128     — 

Encolpi  Petron,  91  ,8;  94,  10;  102,  5;  105,  9;  114,  5;  Asclepi 
mehrmals  bei  Apul.  im  Ascl;  Eumeni  Schreiben  des  Constantius 
bei  Eumen.  pro  restaur.  schol.  14,  5;  Theodosi  Pacat.  paneg. 
Theodos.  Aug.  11,  4  und  Avian.  praef.;  Alethi  Corp.  Inscr. 
Latin.  2,  4330,  dasselbe  und  Staphyli  Auson.  Prof.  Burd.  6, 
5;  20,  4;  Pentadi  Lactant,  Epit.  praef.  l;  Alypi  Augustin.  c. 
Acad.  2,  5,  12;  2,  9,  22;  2,  13,  29;  3,  4,  8;  Trygeti  Augustin. 
c.  Acad.  3,  1;  Porphyri  Firm.  Mat.  Err.  prof.  relig.  13,  5; 
Hypati  Impp.  Gratian.  Valent.  et  Theod.  Cod.  lustin.  10,  70,  7; 
Lampadi  daselbst  10,  73,  2;  Eustachi  Macrob.  Sat.  praef.  l; 
Zenobi  Anthol.  Latin.  316,  2  ed.  Riese. 

Aber  die  auf  lus  haben  le,  Lyrcie  Stat.  Theb.  4,  117; 
Olmie  (Hormle)  Stat.  Theb.  7,  284;  Sperchie  haben  die 
Handschriften  zu  Stat.  Achill.  1,  628,  Kohlmann  schreibt  hier 
wie  auch  sonst  Sperchie,  vergl.  dessen  Note  zu  Achill.  1,  102; 
Dario  Vulg.  (Amiat.)  Daniel.  6,  6;  lul.  Valer.  res  gest.  Alex. 
M.  2,  32  (35)  ed.  Kühler  (p.  104,  12).  Für  die  in  klassischer 
Zeit  gebräuchliche  Schreibweise  Dareus  ist  bis  jetzt  noch  kein 
Vocativ  Daree  nachgewiesen.  In  späterer  Zeit,  etwa  in  der 
zweiten  Hälfte  des  10.  Jahrhunderts,  hat  der  Archipresbyter 
Leo  in  seiner  Historia  de  pehis  einigemale  den  Vocativ  Dari 
gebildet,  so  in  der  Ausgabe  von  Landgraf  p.  97,  16;  97,  18; 
98,  1,  vergl.  C.  Wagener  in  der  Neuen  Philolog.  Rundschau  1886 
p.  236. 

üeber  den  Accent  der  mehrsilbigen  Voc.  auf  i 
mit  kurzer  Pänult.  stritten  die  alten  Grammatiker.  Gell. 
13,  25  (26):  P.  Nigidii  verba  sunt  ex  commentariorum  gram- 
maticorum  vicesimo  quarto,  hominis  in  disciplinis  doctrinarum 
omnium  praecellentis:  Deinde,  inquit,  voculatio  qui  poterit  ser- 
vari,  si  non  sciemus  in  nominibus,  ut  „Valeri",  utrum  interro- 
gandi  an  vocandi  sint?  nam  interrogandi  secunda  sylaba  su- 
periore  tono  est  quam  prima,  deinde  novissima  deicitur,  at  in 
casu  vocandi  summo  tono  est  prima,  deinde  gradatim  de- 
scendunt.  Sic  quidem  P.  Nigidius  dici  praecipit.  Sed  si  quis 
nunc  Valerium  appellans  in  casu  vocandi  secundum  id  prae- 
ceptum  Nigidii  acuerit  primam,  non  aberit  quin  rideatur. 
Summum  autem  tonum  rposwotctv  acut  am  dicit,  et  quem  accen- 
tum  nos  dicimus,  voculationem  appellat;  et  casum  interrogandi 
eum  dicit,  quem  nunc  nos  genetivum  dicimus.     Prise.  7,  5,  18 


—      129      — 

S.  739  (II  301,  17):  In  „us"  terminantia  si  sint  propria,  i  ante 
^us"  habentia,  abiecta  „us"  faciunt  vocativum,  ut  „hie  Virgilius 
0  Virgili"  „hie  Sallustius  o  Sallusti",  „hie  Pompeius  o  Pompei", 
Haee  tarnen  eadem  etiam  in  e  proferebant  antiquissimi,  „o 
Virgilie'',  „Mereurie"  dieentes.  Livius  Andronicus  in  Odissia: 
Neque  tarnen  te  oblitus  sum,  Laertie  noster.  Laevius  in  Sireno- 
cirea:  Nune  Laertie  belle,  para  ire  Ithacam.  „Laertius"  enini 
pro  „Laertes"  dicebant,  quomodo  et  Graeci  AaepTto?  pro  AaspxT,;. 
Sophocles  in  Aeante  mastigophoro  (v.  1):  'Ad  ^ih,  w  T.ai  Aap-i'o'j, 
osSopxa  cj£.  Juniores  autem  gaudentes  brevitate  per  abscisionem 
extremae  litterae  protulerunt  pro  „Virgilie"  „Virgili"  et  pro 
„Mereurie"  „Mercuri".  Horatius  in  I  Carminum  (Carm.  10,  1): 
Mercuri,  facunde  nepos  Atlantis.  In  eodem  (Carm.  24,  9): 
Multis  ille  bonis  flebilis  occidit,  nulli  flebilior,  quam  tibi,  Vergili. 
ünde  accentus  perfecti  vocativi  in  his  servatur.  Si  enim  non 
esset  abscisio,  debuerunt  huiuscemodi  vocativi,  id  est  qui  in  i 
desinentes  paenultimam  correptam  habent,  antepaenultimam 
acuere,  ut  „Virgili",  „Mercuri",  quod  miuime  licet,  nam 
paenultimam  acuimus.  In  abscisionibus  enim,  si  ea  vocalis,  in 
qua  est  accentus,  integra  manot,  servat  etiam  accentum  integrum, 
ut  „audivit  audit",  „nostratis  nostras",  „illice  illic".  Serv.  zu 
Verg.  Aen,  1,  451:  Sane  plerumque  accentum  suum  retinet 
etiam  sermo  corruptus,  ut  „Mercuri  Domiti  Ovidi."  Tertia 
a  fine  debuit  habere  accentum,  quia  paenultima  brevis  est,  sed 
constat  haec  nomina  apocopen  pertulisse.  Nam  apud  maiores 
idem  erat  vocativus  qui  et  nominativus,  ut  „hie  Mercurius  o 
Mercurius%  unde  .,cu"  licet  brevis  sit,  etiam  post  apocopen  suum 
servat  accentum." 

Wenn  Nigid.  Figulus  im  Genit.  Valeri  und  im  Vocat. 
Valeri  forderte,  so  zeigt  dies,  dass  er  wohl  im  Genit.,  nicht 
aber  im  Vocat,  eine  Zusammenziehung  erkannte,  sondern  den 
letzteren  auf  die  möglichst  einfache  Form  des  Stammes  zurück- 
führte, wie  wenn  dieser  Valeri,  Corneli,  und  der  Nomin.  Valeris, 
Cornelis  wäre.  Die  Beweisführung  des  Prise,  dass  statt  der 
Voc.  Vergili  und  Mercuri  ehemals  Vergilie  und  Mereurie  in 
Gebrauch  gewesen  seien,  weil  bei  alten  Dichtern  Laertie  wirk- 
lich gefunden  werde,  wird  dadurch  entkräftet,  dass  der  an- 
geführte Vers  des  Liv.  Andr.  unverkennbar  aus  Odyss.  1,  (iö 
übertragen  ist,  und  also  auf  Ulysses,  nicht  auf  Laertes,  gehen 

Neue-Wa^'ener,  Formoiilehre.    I,  3.  Aufl.  9 


—      130     — 

muss,  und  dass  nicht  minder  der  Vers  des  Laev.  allein  auf 
Ulysses  bezogen  werden  kann.  Ulysses  wird  auch  von  M. 
Caesar  an  Fronto  1,  4  durch  Laertius  bezeichnet,  und  bei  Plaut. 
Bacch.  4,  9,  22  (946),  ist  Ulixes  Lertius  oder  Lartius.  Laertie 
(Lertie)  ist  daher  wie  Saturnie  Poeantie;  vergl.  Adject.  17. 

Einige  der  alten  Grammatiker,  Varro  an  der  Spitze, 
wollten  den  Voc.  der  Nomina  propria  auf  ius  mit  ii  geschrieben 
wissen.  Charis.  1,  15  S.  59  (I  78,  4):  Lucius  et  Aemilius 
et  cetera  nomina,  quae  ante  u  habent  i,  duplici  i  genetivo 
singulari  finiri  debent,  ne  necesse  sit  adversus  observationem 
nominum  nominativo  minorem  fieri  genetivum;  idque  VaiTo 
tradens  adicit,  vocativum  quoque  singulareni  talium  nominum 
per  duplex  i  scribi  debere,  sed  propter  differentiam  casuum 
corrumpi.  .  .  .  (I  79,  3):  Opinionem  de  vocativo  casu  traditam 
intirmat,  quod  „hie  pius"  in  vocativo  „pii"  faciat.  Adeo  enim  [non] 
semper  vocativus  casus  eandem  scripturam  patitur  quam  gene- 
tivus.  Scaur.  S.  2257  (VII  22,  9):  Ego  etiam  vocativos  horum 
per  duo  ii,  non,  ut  consuetudo  usurpavit,  per  unum  putem  esse 
scribendum,  quia  non  debeat  aeque  vocativus  minorem  numerum 
syllabarum  habere  quam  nominativus.  Ita  „o  Antonii,  o  Aemilii", 
in  singulari  vocativo  et  dicendum  et  scribendum  esse  contenderim. 
Dagegen  sagt  Charis.  1,  10,  S.  11  (1,  23,  17):  Illud  memineris, 
quod  omnia  nomina  masculina,  quae  ante  us  syllabam  i  habent, 
haec  genetivo  singulari  eandem  i  litteram  geminatam  recipiunt. 
In  vocativo  vero,  ne  similis  sit  genetivo  singulari,  unam  i  reci- 
piunt, velut  „hie  Concordius  huius  Concordii  o  Concordi". 

27.  Ueber  den  Vocativ  der  Nomina  propria  auf  eins 
und  aius  bemerkt  Prise.  7,  5,  19  S.  739  (II  302,  19):  De  „Pompei" 
et  „Vultei"  et  „Gai"  et  similibus  vocativis,  quae  i  loco  consonantis 
ante  „us"  habent  in  nominativo,  dubitatur,  utrum  i  extrema  pro 
consonante  sit  accipienda,  quomodo  in  aliis  casibus,  quod 
magis  more  antiquo  rationabilius  esse  videtur.  Nam  solebant 
illi  non  solum  in  principio,  sed  etiam  in  fine  syllabae  ponere 
i  loco  consonantis,  idque  in  vetustissimis  invenies  scripturis, 
quotiens  inter  duas  vocales  ponitur,  ut  „eiius",  „Pompeiius", 
„Vulteiius",  „Gaiius",  quod  etiam  omnes,  qui  de  littera  curiosius 
scripserunt,  affirmant.  Nee  non  etiam  metra  ostendunt  quod 
dicimus,  et  regulae  ipsius  ratio  in  supra  dicto  vocativo.  Omnis 
enim  vocativus  in  i  desinens  una  syllaba  minor  debet  esse  suo 


—      131     — 

nomiuativo,  ut  „Sallustius  o  Sallusti",  „Virgilius  o  Virgili", 
„Terentius  o  Terenti".  Ergo  si  „Pompeius"  et  „Vulteius"  tri- 
syllaba  sunt  in  nominativo,  necessario  in  vocativo  disyllaba 
esse  debent,  quod  non  potest  neri,  nisi  i  loco  consonantis  acci- 
piatur.  Derselbe  7,  5,  22  S.  741  (II  304,  25):  Quod  „Pompei-* 
et  „Vultei"  et  „Gai"  et  similia  i  finalem  et  ante  eam  vocalem 
pro  una  syllaba  habent,  usus  quoque  confirmat,  Horatius  in 
I  Epistularum  (Epist.  7,  91):  Durus,  ait,  Vultei,  nimis  atten- 
tusque  videris.  „Vultei"  disyllabum  accepit  secundum  analogiam. 
So  steht  auch  Pompei  zweisilbig  Horat.  Carm.  2,  7,  5  (vergl. 
Schütz  z.  d.  St.),  dreisilbig  aber  Ovid.  Epist.  ex  Pont.  4,  1,  1. 
Und  so  ist  ohne  Zweifel  auch  Font  ei  Cic.  pro  Font.  21,  49 
(17,  39);  Auct.  bell.  Afric.  54,  4:  Pompei  Cic.  Phil.  2,  10,  24 
und  Caes.  bell.  civ.  3,  87,  2,  und  das  öftere  Vellei  Cic.  Nat. 
Deor.  1,  7,  17;  1,  21,  57;  1,  24,  66;  1,  26,  71;  1.  29,  81;  1, 
30,  84;  1.  31,  89:  1,  35,  98:  1,  38,  108:  1.  40  111;  3.  1,  3 
dreisilbig  zu  sprechen,  und  die  Synizese  in  Vultei  und  Pompei 
ist  nicht  wesentlich  verschieden  von  der  in  dem  Genet.  Penei 
Verg.  Ge.  4,  355.  Gai  (vergl.  Prob.  Inst.  art.  IV  104,  23) 
ist  zweisilbig  Mart.  2,  30,  6;  9,  92,  7:  10,  16,  1,  was  um  so 
angemessener  ist,  da  Gaius  und  Gaium  Lucil.  (XI  23)  bei  Non. 
S.  276.  22;  Catull.  10.  30;  Mart  5,  14,  5;  9.  92,  4;  9,  92.  5; 
9,  92.  10;  9,  92,  12;  11,  36,  1:  11,  36,  8;  Terent.  Maur.  897; 
988;  I.  Neap.  3374  dreisilbig  sind.  Zweisilbig  sind  ferner 
Mai  Auson.  Ecl.  de  mens.  3,  9,  dagegen  dulcia.  Maie,  tuis 
hexagona  nonis  Burm.  Auth.  Latin.  V.  71,  5  (Meyer  1037), 
Riese  schreibt  in  diesem  Verse  Mala. 

Prise.  7,  5,  22  S.  741  (II  305.  16)  fügt  noch  folgendes 
hinzu:  Est  quando  nominativo  quoque  in  „us"  terminante  pro 
vocativo  sive  metri  sive  euphoniae  causa  utuntur.  Virgilius 
in  VIII  (v.  7  7):  Corniger  Hesperidum  fluvius  regnator  aquarum. 
Lucanus  in  II  (v.  116):  Degener  o  populus,  vix  saecula  longa 
decorum  sie  meruisse  viris.  Vergl.  Prise.  17.  27,  207  S.  1116 
(III  207,  31):  nee  mirura,  cum  etiam  nomina  pleraque  apud 
Latinos.  ut  diximus,  eosdem  habent  nominativos  et  vocativos. 
Atticis    quoque    mos    est    nominativos    pro    vocativis    proferre. 

HomeruS    (II.    3,  277):    'liato;  ,r   S;  Travr'  Ecpopä;  X7i  r^'vT    irr/oie-.;,  qU('m 

secutus  Virgilius  in  VIII  (v.  77):  Corniger  Hesperidum  fluvius 
regnator  aquarum,  „lluvius"  pro  „fluvie"  dixif,    et  Lucanus  in 


—      132     — 

II  (v.  116):  degener  o  populus,  vix  saecula  longe  decorum  sie 
meruisse  viris,  pro  „popule";  Prob.  Cath.  1,6  S.  1441  (IV4,l4j: 
vocativum  generis  quidera  masculini  aut  e  correpta  aut  i,  ut 
0  magne,  o  Salusti;  invenies  antiquitus  et  us  syllaba  terminatum 
vocativum  singularem  secundae  declinationis,  ut  Vergilius  (8,  77) 
corniger  Hesperidum  fluvius  pro  „fluvie";  Phoc.  5,  2  S.  1710 
(V  429,  15):  appcllativa  quae  in  „ius"  desinunt  vocativum  in 
e  mittunt,  ut  „hie  fluvius  o  fluvie"  „socius  o  socie";  quae 
veteres  iuxta  nominativum  proferebant,  ut  Vergilius  (8,  77)  cor- 
niger Hesperidum  fluvius  regnator  aquarum.  Quae  consonante 
praelata  in  eandem  syllabam  desinunt,  si  quidem  sunt  accidentia 
vel  derivativa,  vocativum  in  e  mittunt,  ut  „doctus  docte"  „sanus 
sane"  „Eomanus  Romane"  „Hispanus  Hispane".  Cetera  in  us 
potius  quam  in  e  syllabam  exeunt,  ut  „hie  populus  o  populus": 
sie  Lucanus  (11  116)  degener  o  populus;  Pompei  Comment. 
S.  205  (V  186,  31):  vocativum  quo  modo  facimus?  Lucanus 
(II  116)  ita  dixit,  o  populus  „degener  o  populus".  Quintilianus 
in  controversia  sua  o  popule  dixit.  quod  non  potest  dici.  Memmius 
in  der  Anrede  hatte  Wakef.  mit  einigen  Hdschr.  und  mehreren 
älteren  Ausg.  Lucr.  1,  50  (45)  geschrieben,  wo  in  den  besten 
Hdschr.  eine  Lücke  ist.  Aber  Horat.  Carm.  1,  2,  42  steht  als 
Voc.  almae  filius  Maiae;  Ovid.  Fast.  4  731  i,  pete  virgineä, 
populus,  suffimen  ab  arä;  Liv.  1,  24  7  audi  luppiter,  audi, 
pater  patrate  popuii  Albani,  audi  tu,  populus  Albanus  (ob 
dies  ein  Gräcismus  ist,  wie  M.  Müller  in  der  Anm.  z.  d.  St. 
und  Kühnast,  Livian.  Syntax  S.  188  annehmen,  möchte  ich 
sehr  bezweifeln);  Liv.  8,  9,  4  agedum  pontifex  publicus  po- 
puh  Romani,  praei  verba;  Martial.  6,  49,  7  hanc  tu  quisquis 
es,  0  malus,  timeto;  Stat.  Silv.  1,  6,  1  et  Phoebus  pater  et 
severa  Pallas,  et  Musae  procul  ite  feriatae;  SiHon.  Epist.  8,  9, 
V.  5  nostrae  o  Lampridius,  decus  Thahae;  Carm.  9,  290  o 
dignissime  Quintianus  alter;  Carm.  22,  18  Nereidum  chorus 
alme.  In  der  Vulg.,  z.  B.  les.  3,  12;  26,  20  und  Ezech.  37, 
14,  und  darnach  bei  Tert.  adv.  Marc.  4,  15  und  de  resurr. 
27;  29,  ist  populus  meusVoc,  ebenso  Anth.  vet.  Latin,  epigr. 
et  poematum  I  605,  1  ed.  H.  Meyer  quis  tibi,  taurobolus, 
vestem  mutare  suasit.  Zweifelhaft  ist  Anth.  Lat.  561,  1  ed. 
Riese  haec  tibi,  Vergili,  domus  est  aeterna  sepulto,  wo  Bährens 
P.  L.  M.  4  p.  129)  137  v.  25  Vergilius    schreibt.     Bei  Horat. 


—     133      — 

Serm.  2,  7,  69  quaeres.  qiiando  iterum  paveas  iterumque  perire 
possis,  0  totiens  servus,  bilden  die  letzten  Worte  Apposition 
zu  der  angeredeten  Person  und  .  bedeuten  qui  totiens  servus 
fuisti,  servum  te  exhibuisti;  und  in  dem  gleichen  Verhältnis 
steht  bei  Auson.  Nob.  urb.  14,  31  salve,  urbis  genius  zu  der 
vorhergehenden  Anrede  salve,  fons  ignote  ortu,  sacer,  alme, 
perennis.  Daher  sind  servus  und  genius  hier  als  Nomin.  zu 
fassen,  wie  Horat.  A.  P.  291  vos  o  Pompilius  sanguis,  und 
Pers.  1,  61  vos  o  patricius  sanguis.  So  stehen  auch  mens 
ocellus,  oculus  meus,  meus  molliculus  caseus,  animus  meus 
(Pronom.  8)  als  Nomin.  Desgleichen  Plaut.  Asin.  3,  3,  65  (655): 
di  te  servassint  semper,  custos  erilis.  decus  popH,  thensaurus 
copiarum:  Asin.  3,  3,  101  (691)  mi  Libane,  ocellus  aureus,  und 
Truc.  5,  53  (945)  tu  vapula  vir  strenuus.  In  der  von  Prise. 
augeführten  Stelle  des  Lucan.  ist  degener  o  populus  Ausruf, 
nicht  Anrede,  also  Nomin.,  wie  Terent.  Phorm.  2,  2,  10  (324) 
0  vir  fortis  atque  amicus. 

Dens  aber  hat  im  Voc.  beinahe  immer  deus,  wenn  sich 
dasselbe  auch  wohl  nur  in  der  Vulg.,  z.  B.  Psalm.  17,  3: 
Matth.  27,  46,  und  bei  kirchlichen  Schriftstellern,  wie  Tert. 
adv.  Marc.  4,  13  und  adv.  Prax.  25;  30;  Arnob.  2,  3;  Au- 
gustin. Confess.  1,  2;  1,  4;  1,  5,  6;  1,  6,  9;  1,  7,  12;  1,  8,  13, 
1,  9,  14;  1,  10;  1,  11,  17:  1,  11,  18;  Sidon.  Epist.  7,  13,  2 
finden  möchte.  Dee  haben  jedoch  Tert.  adv.  Marc.  1,  29  und 
Prudent.  Hamart.  931,  und  dasselbe  rechtfertig-t  Prob.  Instit. 
art.  S.  340  (IV  127,  9):  quaeritur,  qua  de  causa  vocativo  casu 
numeri  singularis  „o  dee"  per  duas  e  litteras  scribatur.  Hac 
de  causa,  quoniam  quaecumque  nomina  ablativo  casu  numeri 
singularis  o  littera  terminantur  et  nominativo  casu  numeri  sin- 
gularis eus  Htteris  definiuntur,  haec  excepto  genetivo  casu 
numeri  pluralis  per  ceteros  casus  pari  numero  syllabarum  oportet 
scribi. 

28.  Der  Genit.  Sing,  geht  im  Latein,  auf  i  aus,  wie 
das  älteste  Beispiel  Saeturni  pocolom  Corp.  Inscr.  Latin. 
1,  48  zeigt,  im  älteren  Umbr.  auf  es,  im  jüngeren  auf  er,  im 
Osk.  auf  eis,  ei  ist  im  Osk.  Endung  des  Locat.  Vergl.  Mommsen 
Unterital.  Dial.  S.  230. 

Seit  dem  Zeitalter  des  dritten  Punischen  Krieges  und  der 
Gracchen  haben  In  sehr,  öfters    im   Gen.   ei  (vergl.  Corssen, 


—     134     — 

Aussprache  I  765):  C.  I.  L.  1,  198  Z.  60;  63;  66  parentis 
ßiiei;  regis  populeive  ceivisvc  suei  nomine;  regis  populeive 
nomine;  populei  fiet;  Z.  65  tribuendei  causa;  1,  200  Z.  1; 
4;  13;  15;  21;  24;  75;  79  populi  Romanei;  populei  Romanei 
und  populei  Romani;  Z.  76  ceivis  Romanei;  Z.  78  Romanei 
esse  oportet;  Z.  5;  6;  24;  27;  45;  49;  63  (zweimal);  64;  65 
agri  locei  publicei;  agri  locei  und  agrei  locei;  Z.  45;  66; 
68  in  colonei  numero;  Z.  95  vinei;  Z.  76  in  populi  leiberei 
inve  eo  agro;  1,  205  Col.  1  Z.  7;  14;  18;  21;  23;  30;  31;  33; 
40  damnei  infectei  und  damni  infectei;  1,  206  Z.  58;  66; 
82;  87;  110;  111;  112  operis  publice  faciumdei;  stercoris  ex- 
portandei;  habitandei  utendei  caussa;  in  demortuei 
damnateive  locum;  furtei;  mand'atei;  depugnandei  caussa; 
1,  542  cogendei  dissolvendei;  1,  571  Z.  2;  7  lovei  com- 
pagei;  Z.  5;  6  arbitratu  Cn.  Laetori  Cn.  F.  magistrei  pa- 
geiei  (Versehen  für  pagei);  1,  573  ex  pagei  scitu;  1,  577  Col.  1 
Z.  10  ostiei;  1,  603  Z.  17  fanei;  1,  623    (3,  582)    feili  suei; 

I,  804  vicei;  1,  1011  volgei;  1,  1013  Marcel  und  1,  1014 
Margei;  1,  1344  Papel;  1,  1408  Drutei;  1,  1430  (5,  4108) 
agrei.  Auch  Plaut.  Most.  5,  1,  32  (1080)  argentei,  so  Götz 
und  Scholl,  aber  Leo  und  Lorenz  argenti. 

Die  Substantiva  auf  ius  und  ium  haben  in  der 
älteren  Latinität  durchaus  einfaches  i,  weshalb  im 
dactylischen  Versmass  der  Genit.  von  Nomina,  wie  consilium, 
coniugium,  hospitium,  Imperium,  Ingenium,  officium,  Mercurius, 
Tarquinius,  Vergilius,  vermieden  wurde.  Aus  den  unter  26 
(vergl.  S.  128)  mitgeteilten  Worten  des  Nigid.  Figulus  bei  Gell. 
13,  25  (26),  1  geht  deutlich  hervor,  dass  Valeri  sowohl 
Genit.    wie  Vocat.  war.     Jedoch   forderte    schon  Varro 

II.  Charis.  1,  15  S.  59  (I  78,  4):  Lucius  et  Aemilius  et 
cetera  nomina,  quae  ante  u  habent  i,  duplici  i  genetivo  singulari 
finiri  debent,  ne  necesse  sit  adversus  Observationen!  nominum 
nominativo  minorem  fieri  genetivum;  idque  Varro  tradens 
adicit,  vocativum  quoque  singularem  talium  nominum  per 
duplex  i  scribi  debere,  sed  propter  differentiam  casuum 
corrumpi.  Lucilius  tamen  et  per  unum  i  genetivum  scribi 
posse  existimat.  Ait  enim  (ine.  66  ed.  L.  Müller):  Servandi 
Numeri,  numerum  ut  servemus  modumque.  Numquam  enim 
hoc  intulisset,  nisi  et  Numerium  per  i,  huius  Numeri,  faciendum, 


—      135     — 

crederet.  Denique  et  in  libro  VIII  (v.  17)  sie  ait:  Porro  iioc, 
filius  Luci,  feceris  i  solum,  ut  Corueli  Cornificiqiie.  Et 
paulo  post  (VIII  V.  14):  Pupilli,  pueri,  Lucili,  lioc  unius  fiet. 
Et  Plinius  quoque  dubii  sermonis  V  adicit,  esse  quidem 
rationem  per  duo  i  scribendi,  sed  multa  iam  con- 
suetudine  superari.  Caecil.  Vindex  bei  Cassiod.  de  orthogr. 
S.  2318  (VII  206,  21):  Luci  magni  magi  cum  in  genetivis 
singularibus  dicimus,  interest  quos  nominativos  habeant;  proinde 
enim  intererit,  utrum  per  duo  i  an  per  unum  debeant  scribi. 
Si  lucus  magnus  magus  sunt  nominativi  eorum,  unum  i  in 
genetivo  habebunt,  plurali  quoque  nominativo  et  vocativo,  sed 
et  dativo  et  ablativo  similiter  scribentur:  si  autem  Lucius 
Magnius  Magius  proferantur,  duo  ii  in  genetivo  liabebunt,  ut 
Lucii  Magnii  Magii.  Quod  ipsum  Lucilius  annotavit,  cum  a 
numero  Numerius  discerneret.  Mar.  Victorin.  Ars  gramm. 
1  .S.  2458  (VI  10,  17):  Nomina  quae  singulari  nominativo  casu 
in  US  litteris  terminantur,  ut  Atticus  Brutus  et  similia,  genetivo 
casu  una  recepta  i  littera  declinabuntur  et  scribentur,  non  per 
duo  i,  ut  Attici  Bruti.  Quae  autem  nominativo  i  litteram 
liabuerint,  ut  Gellius  Furnius,  genetivo  geminare  debent  i,  ut 
„Gellii  Furnii".  Scaur.  S.  2257  (VII  22,  4):  Per  detractionem 
hoc  modo  scribendi  ratio  corrupta  est,  quibusdam  uno  i  scriben- 
tibus  genetivum  eorum  nominum,  quae  ius  nominativo  singulari 
finiuntur,  ut  „Antonius  Antoni'%  „Tremelius  Tremeh",  exigente 
regula,  ut  in  horum  genetivis  i  littera  geminetur,  quoniam 
genetivus  singularis  non  debeat  minorem  numerum  syllabarum 
habere  quam  nominativus,  quin  immo  interdum  etiam  maior 
Sit.  Oaper  de  orthographia  S.  2246  (VII 106,  15):  Ingenii  profer, 
sie  officii,  quia  nullus  a  recto  casu  minor  est  umquam  genetivus. 
Beda  de  metris  S.  2373  (VII  251,  18):  Nisi  forte  regulam 
Lucilii  secuti  sunt,  qui  Lucilium  et  Aemilium  et  cetera  nomina, 
q  uae  i  ante  u  habent,  non  solum  in  vocativo,  sed  et  in  genetivo 
casu  per  unum  i  existimat  scribi  posse.  Prise.  7,  4,  13  S.  735 
(II  296,  6):  In  „us"  et  in  ,,um"  desinentia  pares  syHabas 
habent,  ut  „primus  primi",  „Virgiiius  Virgilii",  „templum 
templi",  „Taurominium  Taurominii''.  Frequenter  tarnen  in- 
venimus  veteres  in  huiuscemodi  genetivis,  id  est  geminantibus 
i.  subtrahere  alteram  ex  eis.  Virgiiius  in  I  (v.  247):  Hie 
tamen  ille  urbem  P  ata  vi  sedesque  loeavit.  pro  Patavii.    Idem 


—      l:3()     — 

in  Bucolico  (l,  32):  Nee  spes  libertatis  erit  noc  cura  peculi, 
pro  peculii.  In  eodem  (1,  68):  Pauperis  et  tuguri  congestum 
caospito  culmcn,  pro  tugurii.  Idem  in  IUI  Georgicon  (v.  564): 
Florentem  studiis  ignobilis  oti,  pro  otii.  Et  luvenalis  in  IUI 
(Sat.  10,  123):  Antoni  gladios  potuit  contemnere,  si  sie,  pro 
Antonii.  Hoc  aiitem  faciunt  metri  causa,  numquam  enini 
minores  vult  habere  syllabas  genetivus  nominativo.  Derselbe 
12,  5,  22  S.  946  (II  590,  6):  Solent  auctores  etiain  per  synae- 
resin  unam  i  ponere  pro  duabus,  ut  Virgilius  in  I  (v.  221): 
Et  crudelia  secum  fata  Lyci,  pro  Lycii;  et  Ille  urbem  P  ata  vi, 
pro  Patavii.  luvenalis  in  IUI  (Sat.  10,  123):  Antoni  gladios 
potuit  contemnere,  si  sie,  pro  Antonii.  Cbaris.  1,  15  S.  54 
(I  71,  1):  Vergilius  alia  serpyllumque  per  i  dixit,  quod  utique 
in  genetivo  debet  geminari,  ut  „huius  pallii  serinii  dolii  alii 
solii",  quia  genetivus  nuraero  syllabarum  minor  esse  nominativo 
non  debet.  Quare  magis  denotati  sunt,  qui  maluerunt  per 
unum  i  ,,imperi  et  ingeni"  dicere,  quam  secundum  regulam 
„imperii  et  ingenii"  geminata  i  littera.  Invenimus  tamen  et 
per  unum  i  a  Vergilio  dictum:  Ille  urbem  P  ata  vi  pro  Patavii. 
Plus  in  liac  observatione  geminandi  i  in  masculinis  animad- 
vertimus,  ut  hie  „Aemilius  huius  Aemilii",  ,,bic  lulius  huius 
lulii".  Consent.  S.  2043  (V  359,  15):  Diximus  genetivum 
jnterdum  i  littera  terminari,  ut  „huius  apri";  sed  ea  res  differentiam 
reeipit,  plerumque  enim  una  i,  plerumque  geminata  i  littera 
terminatur.  Quando  igitur  geminata  i  terminari  debeat,  nomi- 
nativus  singularis  ostendet.  Si  enim  in  ,,us"  vel  in  „um" 
praecedente  i  vocali  nominativus  fuerit  terminatus,  i  littera 
in  genetivo  geminabitur,  ut  „Tullius  lodium,  huius  Tullii  lodii". 
Quamquam  a  plerisque  iam  per  unam  i  eeferatur  iste  genetivus, 
ut:  Et  promissa  Lavini  moenia  (Verg.  Aen.  1,  258),  Pauperis 
et  tiiguri  (Verg.  Ecl.  1,  68),  Nee  cura  peculi  (Verg.  Eel.  1,  32). 
Wie  Plinius  bei  Charis.  a.  a.  0.  anerkennt,  esse  quideni 
rationem  per  duo  i  scribendi,  sed  multa  iam  consuetudine 
superari,  so  werden  noch  von  Mart.  Cap.  3  §  295  ingeni  consili 
imperi  als  gebräuchliche  Formen  bemerkt,  und  Prob.  Instit. 
art.  S.  305  (IV  104,  22)  schreibt  huius  Gai  vor  und  sagt 
S.  340  (127,  14):  quaeritur,  qua  de  causa  „huius  Gai"  per 
unam  i  litteram  scribatur;  hac  de  causa,  quoniam  quae- 
cumque  nomina  ablativo  easu   numeri    singularis  o  littera  ter- 


—     137     -- 

•niinantur  et  nominativo  casii  numeri  singularis  ius  syllaba 
defluiuutiir,  liaec  genetivo  casu  numeri  singularis  per  unam  i 
litteram  scribuntur.  Aber  noch  -  mehrere  Grammatiker  ver- 
langen für  den  Genit.  der  Nomina  auf  ius  und  ium  die 
Endung  ii,  so  Charis.  1,  10  S.  11  (I  23,  11):  item  quae  (nomina) 
ante  us  syllabam  i  habent  sie  declinantur  geminata  i  in 
genetivo,  ut  „hie  Concordius  huius  Concordii''.  Diomed.  1 
S.  278  (I  303,  7):  genetivus  casus  singularis  aut  totidem 
syllabis  constare  debet  quot  nominativus  eius  ut  „Vergilius 
Vergilii",  „Terentius  Terentii"  und  1  S.  279  (I  303,  16):  tertia 
{[•)rma)  est  quae  genetivo  i  geminata  genere  tantum  muscuUno 
et  neutro  terminatur;  masculino  ut  ,, Vergilius  Vergilii",  neutro 
ut  „Ingenium  ingenii".  Max.  Victorin.  de  rat.  metr.  5,  2 
S.  1967  (VI  221,  5):  videndum  etiam  hoc  est  in  his  norainibus, 
quae  ante  novissimam  syllabam  i  littera  terminantur,  ut  est 
,,radius  gladius";  haec  euim  in  genetivo  casu  per  duos  i 
scribuntur,  „huius  radii  gladii".  Rhemn.  Palaem.  Ars  4,  18 
S.  1368  (V  535,  15):  genus  neutrum  quando  in  nominativo 
habet  ium,  in  genetivo  geminat  i  htteram,  ut  puta  „hoc 
gaudium  huius  gaudii",  „hoc  imperium  huius  imperii",  „hoc 
Ingenium  huius  ingenii".  Sic  observabis  in  ceteris,  quia  genetivus 
minor  esse  non  debet  nominativo.  Nam  et  in  genere  masculino 
sj  nominativus  ius  habuerit,  necesse  est  in  genetivo  geminet 
i,  ut  puta  „hie  fllius  huius  fihi'S  „hie  Mercurius  huius  Mercurii", 
,.hic  genius  huius  genii'-,  ,,hic  lulius  huius  lulii".  Si  vero 
nominativus  us  tantum  habuerit,  non  geminat  i  in  genetivo, 
UT  puta  „hie  Coronatus  huius  Coronati",  non  „Coronatii",  „hie 
Honoratus  huius  Honorati",  non  „Honoratii".  Vel.  Long. 
8.  2221  (VII  57,  6):  quaeritur  item  „luhi  et  Claudii  et  Cornelii" 
utrum  per  unum  i  productum  an  per  duo  debeant  scribi.  Et 
ratio  exigit,  ut  „huius  lulii"  per  duo  i  scribamus,  tam  hercule 
quam  „huius  pallii''  et  „huius  grapliii".  Non  enim  tantum  in 
masculinis  hoc  quaeritur,  sed  etiam  in  neutris,  quoniam  id 
postulat  ratio.  [Probi]  de  ultimis  syllabis  4,  18  S.  1396 
(IV  227,  24):  Ea  nomina,  quae  nominativo  casu  singulari  i 
litteram  vocalem  ante  ultimam  syllabam  habuerint,  in  omni 
genere  i  litteram  debent  necessario  geminare,  non  solum  metri 
gratia  sed  etiam  propter  Vitium  barbarismi,  et  ut  ne  sit  contra 
rationem  nominativo  brevior  genetivus,   ut  ,,Chaoniique  patris'' 


—     i;^8    — 

(Verg.  Ge.  2,  67),  quia  dicimus,  hie  Chaonius.  Ergo  rite  i 
litteram  geminavit,  ut  et  „Massylius  Massylii".  Fragm.  Bob. 
de  nom.  et  pronom.  S.  127  (V  555,  11):  omnis  etiam  nomina- 
tivus  secundae  declinationis  „us"  pura  terminatus  praecedente 
i  littera  genitivum  suum  per  duas  i  proferri  faciat  necesse  est, 
ne  minorem  eum  habeat  numero  syllabarum,  cum  vel  superare 
genitivus  vel  certe  debeat  adaequare  norainativum  suum,  ut 
„Horatius  Horatii''.  Similiter  et  neutra  eiusdem  declinationis 
quae  i  habuerint  ante  um  geminabunt  i  litteram  ob  eandem 
rationem,  ut  „folium  folii",  ,,otium  otii",  ,,tugurium  tugurii", 
„peculium  peculii",  licet  haec  antiquitas  per  'i-oy.o-Tjv,  id  est 
ablata  i  littera,  enuntiaverit,  ut  ipse  de  se  Horatius  (Carm. 
4,  6,  43):  vatis  Horati  memorem  sepulchro  scalpe  querellam, 
Vergilius  (Bucol.  I,  69):  pauperis  et  tuguri  congestum  est, 
item  (Bucol.  I,  33):  nee  spes  libertatis  erat  nee  cura  peculi, 
item  (Ge.  4,  564):  Partlienope  studiis  florentem  ignobilis  oti, 
et  alibi  (Aen.  1,  247):  hie  tarnen  ille  urbem  Patavi  sedesque 
locavit,  pro  „Horatii  tugurii  peculii  otii  Patavii".  Augustin. 
Regul.  S.  1978  (V  498,  39):  haec  in  genitivo  per  duo  ii  scri- 
buntur,  ut  ,,hoc  Ingenium  huius  ingenii'',  und  nun  folgt  eine 
lange  Eeihe  von  Substantiven  auf  ium  mit  dem  Genet.  auf  ii. 
Prise.  1,4,  19  S.  545  (H  14,  10)  sagt  sogar:  „Pompeiii"  genetivum 
per  tria  i  scribebant,  quorum  duo  superiora  loco  consonantium 
accipiebant,  ut  si  dicas  „Pompeiii";  nam  tribus  i  iunctis  qualis 
possit  syllaba  pronuntiari?  quod  Caesari  doctissimo  grammaticae 
placitum  a  Victore  quoque  in  arte  grammatica  de  syllabis 
comprobatur.  Vergl.  W.  ßrambach.  Die  Neugestaltung  der 
latein.  Orthographie  .S.  188-198. 

Die  Endung  ii  ist  in  Hdsehr.  zuweilen  auch  da,  wo  das 
Versmass  unbedingt  i  fordert.  In  folgenden  Nomina  wird 
theils  nach  der  Autorität  der  Hdsehr.,  theils  nach 
dem  Erforderniss  des  Versmasses  i  geschrieben  und 
zwar  bei:  Plaut.  Amphitr.  1.  1,  5  (157)  auxili:  1,  1,  194 
(3.50),  1,  3,  4  (502),  2,  1,  30  (580),  2,  2,  193  (825)  negoti; 
Asin.  1,  1,  30  mendaci;  1,  2,  2  (128)  preti;  2,  2,  41  (307) 
compendi;  2,  2,  82  (348)  negoti;  2,  2,  91  (358)  eonsili; 
2,  4,  1  (407)  negoti;  5,  2,  8  (858)  preti;  Aulul.  2,  2,  56 
(233)  divorti;  4,  4,  4  (631)  commerei;  4,  10,  60  (790)  preti; 
ßaech.  1,  2,  9  (117)    commerei;    2,  2,  6   (183)    compendi;. 


—      139     — 

3,  h  14  (881)  flagiti;  3,  3,  11  (415)  negoti;  3,  3,  40  (444) 
preti;  4,  2,  24  (606),  4,  4,  11  (651)  consili;  4,  4,  45  (696) 
mendaci;  4,  9,  109  (1032)  flagiti;  4,  9,  113  (1036)  cousili; 
5,  2,  63  (1182)  convivi;  Capt.  3,  1,  11  (471)  subselli;  3,  5, 
2  (660),  4,  2,  15  (795)  negoti;  5,  2,  12  (965)  compendi; 
Casin.  1,  9,  [91)  negoti;  1,  10  (98)  preti;  2,  2,  26  (199), 
2,  3,  40  (258)  peculi;  3,  4,  4  (594)  preti;  Curcul.  1,  3,  11 
(167)  preti;  4,  1,  4,  (465),  5,  2,  3  (601)  negoti;  Epid.  1,  2, 
49  (152),  2,  2,  71  (256)  consili;  3,  3,  29  (410)  preti:  3,  4, 
63  (499)  negoti;  3,  4,  58  (494),  3,  4,  66  (502)  preti:  5,  2, 
39  (704)  fili;  5,  2,  48  (713)  negoti;  Menaech.  1,  2,  6,(115), 
2,  3,  19  (370),  2,  3,  33  (384),  2,  3,  78  (432),  3,  1,  11  (458) 
negoti:  3,  2,  24  (489)  preti;    3,  2,  56  (522),    4,  2,  41  (606), 

4,  2,  45  (609),    5,  2,  10  (762)    negoti;  5,  2,  21    (771)    iurgi; 

5,  5,  3  (901)  flagiti;  5,  6,  7  (972)  preti;  5,  7,  8(997)  negoti; 
5,  7,  29  (1018)  praemi;  5.  7,  41  (1030)  imperi;  5,  9,  4  (1063) 
negoti;  1,  2,  26  (135)  schreibt  Brix  praemi,  die  neueren  Heraus- 
geber, wie  Götz  und  Scholl,  Leo  dagegen  praeda;  Merc.  1,  2, 
11  (121),  1,  2,  19(129),  1,  2,  24(135),  1,  2,  26  (137)  negoti; 
2,  3,  12  (346)  consili;  2,  3,  82  (417)  flagiti;  3,  4,  75  (660) 
consili;  4,  3,  38  (740)  negoti;  4,  4,  44  (784)  flagiti;  4,  4, 
49  (789),  4,  5,  10  (812),  5,  4,  6  (967)  negoti;  5,  4,  31  (991) 
supplici;  5,  4,  36  (996)  benefici;  Mil.  1,  2,  12  (90)  adulteri 
und  periuri;  1,  2,  67  (145)  preti;  2,  2,  18  (173),  2,  3,  6  (277), 
2,  3,  46  (317),  2,    5,   11   (421)  negoti;    2,  5,   13  (423)  viti:  2, 

5,  15  (425),  2,  5,  31   (441)  negoti;  2,  5,  68  (478)  consili;  2, 

6,  29  (509)  flagiti;  2,  6,  75  (558)  preti;  3,   1,  4  (599),    3,  3, 

13  (886)  consili;  3,  3,  47  (921)  ingeni;  4,  1,  10  (956)  negoti: 
4,  2,  43  (1034)  fastidi;  4,  2,  69  (1061)  preti;  4,  8,  37  (1346) 
negoti;  Mostell.  1,  1,  57  (60)  compendi;  1,  4,  4  (316)  con- 
vivi; 2,  2,  28  (458),  2,  2,  98  (531)  negoti;  3,  1,  158  (688) 
consili;  3,  2,  54  (741)  negoti;  4,  1,  8  (866)  consili:  4.  1.  17 
(875)  prodigi;  4,  1,  20  (878)  preti;  3,  3,  I  (904),  3,  3,  9 
(912)  mercimoni;  4,  3,  25  (10)7),  4,  3,  26  (1018)  negoti;  5, 
2,  43  (1165)  supplici;    Pers.  1,  3,  45  (125)  praesidi;    2.  5, 

14  (315)  negoti;  4,  3,  2  (471)  compendi:  4,  4,  73  (625) 
preti;  4,  7,  4  (714)  negoti;  5,  2,  73  (854)  supplici;  Poen. 
1,  2,  138  (351)  compendi;  4,  2,  96  (918)  exiti;  5,  5,  6  (1285) 
praedi;  Pseud.  1,  1,  11  consili;   1,  1,  61  auxili;   1,  1,  107 


—      140     — 

periuri;  1,  1,  130  negoti;  1,  4,  4  (397)  consili:  1,  5,  25  (440) 
flagiti;  4,  7,  8  (110'.))  ingeni;  4,  7,  42  (1141)  compendi; 
Rud.  prol.  25  supplici;  1,  3,  22  (204),  1,  3,  31  (213)  con- 
sili; 2,  2,   13  (319)  viti;  2,  3,   18  (349)  auxili;  2,  7,   1   (559). 

3,  2,   13    (B27),    3,   2,   24    (638),    3,   2,   27  (641)    negoti;    3,   2, 

27  (651)  parricidi  und  periuri;  3,  3,  2  (665)  auxili  und 
praesidi;    3,  4,  20  (725)  commerci;    3,  4,  28  (733)    flagiti; 

4,  3,  13  (950)  consili;  4,  3,  14(951),  4,  4,  14(1058)  negoti; 
4,  4,  55  (1099)  periuri;  4,  7,  2  (1228)  negoti;  4,  7,  21(1247) 
malefici;  Stich.  1,  2,  69(l26)ingeni;  1,  3,  81(235)  preti;  3,2,  33 
(489)  subselli;  4.  1,  72  (578),  4,  2,  51  (632)  consili;  Trin. 
1,  2,  51   (88)    negoti;    2,   1,  25  (256)   preti;    2,  4,   177  (578), 

4,  2,  5  (847)  negoti;  4,  2,  80  (925)  preti;  4,  2,  159  (1001) 
negoti;  Trucul.  2,  4,  26  (377)  compendi;  2,  7,  31  (587) 
flagiti;  2,  7,  50  (612)  peiuri  und  viti. 

Terent.  Andr.  prol.  2  negoti;  1,  1,  17  (44)  benefici;  1, 
1,  86  (113)  ingeni;  1,  1,  132  (158),  1,  1,  143  (170),  2,  1,  20 
(320),  2,  4,  1  (404)  consili;  3,  2,  41  (521)  negoti;  3,  5,  2  (608) 
consili;  5,  2,  15  (856)  preti;  5,  3,  32  (903)  supplici;  5,  4,  50 
(953)  negoti;  5,  5,  7  (963)  gaudi;  Heaut.  1,  1,  12  (64)  preti; 
1,  1,  23  (75)  oti;  3,  1,  89  (498)  negoti;  4,  1,  33  (646)  prandi; 

5,  1,  35  (908)  fili;  5,  3,  19  (1021)  viti;  Eun.  3,  1,  14,  (404), 

3,  4,  6  (544)  negoti;  4,  6,  11  (749)  preti;  5,  2,  28  (867)  con- 
sili; 5,  6,  12  (1013)  flagiti;  Phorm.  2,  1,  14  (244)  fili;  2, 
1,  63  (293)  testimoni;  4,  1,  12  (578)  consili;  4,  4,  29  :(710) 
negoti;  5,  2,  5  (770)  flagiti;  5,  3,  33  (816)  negoti;  5,  9,  40  (1029) 
supplici;  Hecyr.   1,  2,  22  (97)  negoti;    1,  2,  79  (154),   2,  2, 

28  (270)  viti;  4,  2,  12  (588),  4,  4,  93  (715)  consili;  5,  3,  1 
(799)  preti;  Adelph.  3,  2,  2  (300)  auxili;  3,  2,  15  (313) 
supplici;  4,  4,  5  (613)  consili;    4,  5,  4  (638),    4,  5,  8  (642). 

4,  5,  73  (707),  5,  2,  8  (849)  negoti;  5,  6,  4  (892)  preti. 

Ausserdem  noch  bei  Naev,  38  ed.  Eibbeck  bei  Non.  S. 
73, 17  ingeni.  —  Enn.  Ann.  8  (ed.  L.  Müller)  bei  Varro  5,  10,  60; 

5,  22,  111;  9,  37,  54  dispendi;  Ann.  388  bei  Cic.  Cato  Mai. 
1,  1  praemi;  Fab.  54  bei  Gell.  29,  10,  12  negoti;  Fab.  163 
bei  Cic.  Tuscul.  3,  19,  44  praesidi;  Fab.  164  bei  Cic.  a.  a.  St. 
exsili;  Fab.  405  bei  Cic.  de  orat.  1,  45,  199  consili;  Fab. 
422  bei  Cic.  Tuscul.  4,  33,  70  flagiti;  Fab.  142  (ed.  Ribbeck 
I  34)  bei  Non.  S.  111,  15  auxili,  L.  Müller  Fab.  135  schreibt 


—      141      — 

nach  Vossius  auxilio.  —  Pacuv,  175  bei  Non.  S.  132,  29  com- 
pendi;  in  einem  Epigramm  bei  Gell.  1,  24,  4Pacuvi.  — Acc. 
26  bei  Non.  S.  111,  1  imperi;  37  bei  Non.  S.  226,  8  serviti; 
287  bei  Non.  S.  226,  22  consili;-  364  bei  Cic.  pro  Sestio  57, 
122  benefici;  628  bei  Non,  S.  13,  22  consili;  659  bei  Cic. 
Nat.  Deor.  38,  90  supplici.  —  Caecil.  173  bei  Cic.  Cato  Mai. 
8,  25  viti.  —  Turpil.  209  bei  Non.  S.  215,  30  praemi.  —  Titin. 
7  bei  Prise.  6,  7,  36  S.  694  (II  227,  6)  collegi;  149  bei  Non. 
S.  495,  14  consili;  77  schreibt  Ribbeck  pallae,  im  Non.  S.  102,' 
2,  wo  diese  Stelle  überliefert  ist,  hat  L.  Müllerp.  141,  4  palii.  — 
Afran.  291  schreibt  Ribbeck  ingeni,  im  Charis.  II  S.  195  (I 
220,  5)  hat  Keil  ingens.  —  Pompon.  101  bei  Non.  S.  498,  4 
flagiti.  —  Laber.  63  bei  Gell.  16,  7,  12  negoti.  —  Lucil.  3,  31 
bei  Porphyr,  ad  Horat.  Sat.  1,  6  106  cantheri;  29,  37  bei 
Non.  S.  414,  7  compendi;  ine.  libr.  v.  58  bei  Fest.  S.  294 
oti  (L.Müller  otei);  ine.  libr.  v.  106  bei  Fest.  S.  298  dupuudi 
(d.  i.  dipendi).  —  Varro  Sat.  Menipp.  8,  3  auxili;  126,  4 
peculi;  374  convivi.  —  Lucr.  1,  313  stilicidi;  2,  401  centauri;. 
2,  1127  dispondi;  6,  434  bracchi;  6,  673  incendi;  6,  1226 
remedi.  —  Priap.  82,  1  aerari;  86,  6  (Catull.  19,  6)  tuguri.  — 
Vergil.  Ecl.  1,  32  peculi:  1,  68  tuguri;  Georg.  4,  564  oti: 
Cat.  8,  3  cisi.  —  Horat.  Carm.  1,  2,  26  imperi;  1,  6,  12  und 
2,  18,  9  ingeni;  3,  4,  65  consili;  4,  15,  14  imperi:  Epod. 
1,  21  auxili;  17,  80  desideri;  Sat  1,  14  138  oti;  2,  1,  bu 
negoti;  2,  3,  90  und  2,  3,  226  patrimoni;  2,  6,  58  silenti:. 
Ars  poet.  330  peculi.  —  Syr.  sent.  469  benefici;  app.  118 
silenti;  195  ingeni.  —  Inc.  fab.  29  (ed.  Ribbeck  I  238)  bei 
Censon.  fragm.  14,  6  p.  95  ed.  0.  lahn  consili  nach  der 
Konjectur  von  Lachmann,  die  Hdschr.  haben  consulendi;  12C> 
(ed.  Ribb.  I  254)  bei  Cic.  de  orat.  3,  41,  166  imperi. 

Von  Eigennamen  mit  dem  Genitiv  auf  i  lassen  sich  nach- 
weisen bei  Plaut.  Curcul.  1,  1,  14;  1,  1,  62;  2,  1,  2  (217) 
Aesculapi;  Terent.  Eun.  prol.  25  Naevi;  Hecyr.  prol.  2,  <> 
(14)  Caecili;  Eun.  119  bei  Cic.  Tuscul.  2,  16,  38  und  Orat. 
46,  155  Aesculapi;  Pompon.  15  bei  Charis.  1  S.  37  (I  52,  12> 
Memmi,  Cassi,  Munati;  Lucil.  4,  12  bei  Gell.  2,  24,  4  Faniii: 
4,  14  bei  Gell.  2,  24,  10  Licini:  9,  14  bei  Charis.  1  S.  60 
(I  79,  1)  und  Vel.  Long.  S.  2220  (VII  56,  9)  Lucili:  9,  17  bei- 
Charis.  I  S.  60  (278,  13)   Luci;  9,  18  bei  Charis.  I  S.  60    (1 


—      142      — 

78,  14)  Corneli  und  Cornifici;  9,  19  bei  Quintil.  1,  7,  15 
Furi;  9,  41  bei  Nod.  S.  428,  7  Enni;  11,  11  bei  Gell.  4,  17, 
2  Grani;  20,  10  bei  Nori.  S.  427,  23  Calpurni;  22,  2  bei 
Donat.  ad  Terent.  Pborm.  2,  1,  57  Lucili;  26,  57  bei  Non. 
255,  6  Popili  und  Corneli;  29,  92  bei  Non.  S.  330,  23  Tulli; 
30,  117  bei  Non  323,  19  Caeli;  ine.  libr.  v.  27  bei  Cic. 
Fin.  1,  3,  9  Ponti;  v.  68  bei  Porphyr,  ad  Horat.  Carm.  1, 
27,  1  Horten si;  v.  136  bei  Porphyr,  ad  Horat.  Sat.  1,  6,  12 
Valeri;  v.  148  bei  Donat.  ad  Terent.  Hecyr.  3,  4,  26  Myconi: 
Varro  Sat.  Menipp.  127,  2  Albuci;  356  Pacuvi;  356  und 
398  Enni;  Lucr.  1,  11  Favoni;  Catull.  26,  2  und  64,  282 
Favoni;  67,  35  Corneli;  44,  19  Sesti;  68,  50  und  68,  150 
Alli;  11,  1;  16  2;  23,34;  26,  1  Furi;  Cic.  Arat.  46  und  öfters 
Aquari;  in  einer  poetischen  Uebersetzung  Tuscul.  3,  14,  29 
exsili;    Verg.    Ecl.    3,    105    Caeli;    Aen.    1,    247    Patavi: 

I,  258;  1,  270;  6,  74  Lavini;  9,  448  Capitoli;  10,  167  Clusi: 

II,  7  Mezenti;  Horat.  Carm.  1,  4,  1  Favoni;  1,  12,  34Pom- 
pili;  1,  12,  35  Tarquini;  4,  6,  44  Horati;  Sat.  1,  1,  105 
Viselli;  1,  2,  3  Tigelli;  1,  2,  20  Terenti;  1,  4,  69  Birri 
und  Caeli;  1,  4,  70  Capri  und  Sulci;  1,  4,  72  Tigelli;  1,  4, 
94  Petilli;  1,  4,  109  Albi;  l,  4,  114  Treboni;  1,  5,  3  Appi; 
1,  5,  33  Antoni;  1,  5,  50  Coccei;  1,  5,  51  Caudi;  1,  5,  52 
Cicirri;    1,  5,  54  Messi;    1,  5,  91  Canusi;    1,  5,  97   Barri: 

1,  6,  9  Tulli;  1,  6,  12  Valeri;  1,  6,  38  Dionysi  (von  Dio- 
nysius);  1,  7,  1  und  1,  7,  19  Rupili;  1,  7,  19  Persi;  1,  10,  2 
Lucili;  1,  10  6  Laberi;  1,  10,  53  Acci;  1,  10,  54  Enni;  1,  10, 
56  Lucili;  1,  10,  62  Cassi;  1,  10,  80  Tigelli;  2,  1,  29 
Lucili;    2,  1,  48  Albuci;    2,  1,  72  Laeli;    2,  1,  75    Lucili: 

2,  2,  47  Galloni;  2,  2,  67  Albuci;  2,  3,  84  Staberi;  2,  3. 
86  Arri;  2,  3,  89  Staberi:  2,  3,  168  Canusi;  2,  3,  243  Arri: 
2,  3,  287  Meneni;  2,  6,  78  Arelli;  2,  7,  96  Fulvi;  Epist. 
1.  1,  67  Pupi;  1,  4,  3  Cassi;  1,  6,  26  Appi;  1,  12,  26  Claudi: 

1,  18,  20  Minuci  und  Appi;   2,  1,  57  Afrani;  2,  1,  62    und 

2,  1,  69  Livi;  2,  2,  160  Orbi;  A.  P.  56  Enni;  258  Acci: 
259  Enni;  387  Maeci;  Tibull.  2,  5,  43  Numici:  2,  5,  49 
Lavini;  3,   16,  4  (4,  10,  4)  Servi. 

Die  nämliche  Endung  war  in  Griech.  Nomina  in 
Gebrauch:  Absinthi  Lucr.  1,  941;  2,  400;  4,  16;  Cato 
2,  2,   159;  Plin.  N.  H.   19,   10,  58  (179);    21,  21,  92  (160);  25, 


—      143     — 

6,  36  (73).  Centauri  (von  centaurium  oder  centaureum)  Lucr. 
2,  401.  Conchyli  Lucr.  6,  1074;  Catull.  64,  49;  Gymnasi 
Plaut.  Bacch.  3,  3,  21  (42.5),  in  den  Hdschr.  gymnasii,  und 
Catull.  63,  64,  in  Hdschr.  gymnasii,  gymnasti,  ginasti.  Tauroboli 
Corp.  Inscr.  Latin.  6,  511  Z.  7;  16  in  Versen.  Triclini  Lucil. 
ine.  libr.  v.  145  bei  Donat.  ad  Terent.  Eun.  2,  3,  44.  Panaeti 
Horat.  Carm.  1,  29,  14;  Talthubi  Plaut.  Stich.  2,  1,  33  (305). 
Aegi  Lucr.  6,  585.  Peli  (von  Pelion)  Catull.  64,  278.  Demetri 
I  Neap.  2736. 

Allerdings  werden  aus  den  Ueberbleibseln  älterer  Dichter 
einzelne  Beispiele  angeführt,  in  denen,  wie  man  meint,  das 
Versmass  vielmehr  die  Schreibung  mit  ii  erheischt,  aber  diese 
lassen  sich  beinahe  alle  leicht  beseitigen.  In  den  Worten  aus 
Naev.  Hesiona  bei  Varro  L.  L.  7,  6,  107  enimvero  gladii  lingula 
erkennt  man  durch  Vergleichung  der  vollständigen  Anführung 
des  Verses  bei  Gell.  10,  25,  3  ne  mihi  gerere  morem  videar 
lingua,  verum  lingula,  deutlich  die  Interpolation,  welche  durch 
die  Bemerkung  des  Gell.,  de  lingua,  quoniam  est  minus  frequens, 
admonendum  existimo,  lingulam  veteres  dixisse  gladiolum 
oblongum  in  speciem  linguae  factum,  cuius  meminit  Naevius 
in  tragoedia  Hesiona,  noch  einleuchtender  wird.  —  In  dem 
Citat  aus  demselben  Dichter  bei  Charis.  2,  13  S.  185  (I  207,  19) 
Sulpicii  noctu  interfecit,  in  welchem  übrigens  Sulpici  sich  dem 
Versmass  gleich  gut  einfügen  würde,  ist  das  unerklärliche  Sul- 
picii von  Ribbeck  Com.  reliq.  Naev.  Acontiz.  3  in  der  ersten 
Ausg.  in  supplicio,  in  der  zweiten  in  sublustri  oder  subluci  ver- 
wandelt, sicher  kann  Sulpicii  nichts  beweisen.  —  In  der  von 
Cic.  Tusc.  1,  15,  34  überlieferten  Grabschrift,  welche  Ennius 
(ed.  L.  Müller  S.  153  XLVIl)  sich  selbst  gemacht  haben  soll. 
die  aber  von  einem  unbekannten  Dichter,  wie  es  scheint,  von 
Octavius  Lampadio  oder  von  Q.  Vargunteius  berührt,  wird  mit 
Recht  geschrieben:  adspicite,  o  cives,  senis  Enni  imagini'  for- 
mam,  mit  gleicher  Messung  des  Enni,  wie  Terent.  Andr.  1,  2. 
20;  Eun.  1,  2,  80;  1,  2,  113;  5,  8,  50;  Heaut.  2,  3.  119;  3,  -2. 
8:  3,  2,  26;  4,  1.  47  qui  amant,  me  amas,  me  ames,  ne  amot. 
te  amo,  qui  heri,  qui  eros,  si  itast;  Eun.  4,  1,  l;  5,  8,  7;  Heaut. 
2,  3,  67;  2,  4,  3;  3,  3,  8  ita  me  di  ament;  Lucr.  2,  404:  2. 
617;  4,  1061;  5,  7;  5,  74;  6,  716;  6,  740;  6,  796  quae  amara 
qui  in  oras,  si  abest,  si  ut,  qui  in  orbi,  qui  etesiae  esse  feiuu- 


—      144      — 

tur,  quo  Averna,  si  odoratast;  Catull.  55,  4;  57,  7;  97,  1;  114, 
f)  te  in  Omnibus  libellis,  lectulo  erudituli,  ita  nie  di  ament, 
dummodo  ipse;  Verg.  Ecl.  8,  79;  6,  44:  8,  108  und  Aen.  3, 
211;  5,  261;  6,  507  vale  inquit,  Hyla  onine,  qui  amant,  insulae 
lonio,  Ilio  alto,  te  amice. 

Der  Vers  des  Enn.,  welcher  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  6,. 
219  lautet:  Tarquinii  corpus  bona  femina  lavit  et  unxit,  wird 
von  Donat.  ad  Terent.  Hec.  1,  2,  60  so  angeführt:  Exin  Tar- 
quinium  bona  femina  1.  e.  u.,  wie  auch  L.  Müller  (Ann.  154  a) 
schreibt,  sollte  jedoch  die  von  Merula  S.  SlO  mitgeteilte  Lesart 
tyranni  TarquinI  corpus  die  richtige  sein,  so  würde  Tarquinii 
Adject.  sein,  und  unter  dieser  Voraussetzung  der  Regel  gemäss 
(Adject.  18)  ii  haben.  Ritschi,  Rhein.  Mus.  1851,  7  S.  598 
(Opusc.  2  S.  600),  meint,  dass  Ennius  Tarcuini  viersilbig  ge- 
brauchen durfte,  was  auch  Vahlen  (Ann.  156  aufgenommen  hat. 
—  In  dem  Verse  des  Enn.  (Sat.  54)  bei  Apul.  de  mag.  89 
S.  487,  Brundusii  sargus  bonus  est,  hunc,  magnus  erit  si,  sume, 
kann  die  im  Latein,  nicht  gebräuchliche  Endurg  in  dem  Grieche 
Worte  geduldet  werden,  wiewohl  die  vorhergehende  Beispiel- 
sammlung zeigt,  dass  auch  Griech.  Nomina  auf  ius  und  ium 
den  Gen.  auf  i  gestatten.  Andere  wollten  entweder  Brundüsio, 
oder  Brundüsi  oder  Brundlsi  (mit  Festhaltung  der  Quantität 
von  BpsvoTjatov  oder  Bpevx^otov,  statt  dessen  jetzt  bei  Strabo  überall, 
5,  3,  6.  5,  4,  10.  6,  3,  1.  5.  6.  7.  8.  10.  7,  7,  5,  Bpevxwcov  ge- 
schrieben wird).  L.  Müller  schreibt  mit  Sverdsjö  S.  52  Brun- 
disio  (vergl.  L.  Müller,  Quintus  Ennius  S.  196),  was  jedoch 
nicht  nötig  ist,  da  Brundisii,  wie  überliefert  und  von  Vahlen 
geschrieben  ist,  als  Lokativ  erklärt  werden  muss,  vergl. 
Fr.  Bücheler-J.  Windekilde,  Grundriss  der  latein.  Deklination 
S.  72  Anm.  2;  Corssen,  Aussprache  II  S.  698  und  C.  Wagener, 
De  locativi  Latini  usu  p.  7.  Ebenso  ist  auch  Tarent.  Eun. 
3,  1,  13  (519):  rus  Sunii  ecquod  habeam  etc.  nichts  zu  änderen 
weder  durch  Umstellung  wie  L.  Müller  (Quintus  Ennius  S.  197) 
vorschlägt:  Suni  rus  ecquod  habeam  oder  rus  ecquod  habeam- 
Suni,  was  Dziatzko  aufgenommen  hat,  noch  durch  Veränderung 
des  Sunii  in  Sunio,  wie  Bentley  schreibt,  da  auch  Sunii  als 
Lokativ  aufzufassen  ist.  —  Bei  Plaut.  Asin.  3,  1,  2  (505) 
schreiben  Götz  und  Scholl  imperii,  aber  Leo  nach  Verbesserung 
von  Luchs  imperio.  —  Plaut.  Merc.  Prol,  10  war  Marci  Accii  Kon- 


—      145     — 

jectur,  der  vet.  hat  mactici,  andere  Hdschr.  mattici,  worin  Ritschl 
parerg.  S.  21  Macci  Tili  erkannt  hat.  —  Plaut.  Mil.  3,  2,  51  hat 
für  meam  partem  infortunii  die  Umstellung  von  Eeiz  partem 
infortuni  meam  Bilhgung  gefunden.  —  Terent.  Andr.  2,  1,  20 
hat  Bentley  für  das  auch  wegen  des  Hiatus  unerträgliche  neque 
auxilii  copiam  aus  dem  Eugraph.  neque  ad  auxilium  copiam 
aufgenommen,  worauf  auch  die  Lesart  des  Vict.  neque  ad 
auxiliandum  copiam  hinleitet;  und  Andr.  3,  2,  38  hat  derselbe 
für  id  consihi  die  Lesart  fast  aller  Hdschr.  id  consilium 
hergestellt. 

Der  ganze  Vers  Lucr.  5,  1006  improba  navigii  ratio  tum 
caeca  iacebat  ist  verdächtig,  weil  er  nicht  allein  überflüssig  ist, 
sondern  auch  den  Zusammenhang  unterbricht,  weil  ferner 
navigium  für  navigatio  nur  bei  Späteren  vorkommt,  und  ausser- 
dem improba  unpassend  ist.  —  Lucr.  6,  743  wird  besser  re- 
migi  oblitae  geschrieben  als  remigii  oblitae.  —  Bei  Verg.  Aen.  9, 
151  Palladii,  caesis  summae  custodibus  arcis,  kann  die  Endung 
von  Palladii  damit  vertheidigt  werden,  dass  das  Wort  Griechisch 
ist;  der  ganze  Vers  aber  passt  wenig  in  den  Zusammenhang 
der  Rede  und  ist  wahrscheinlich  zur  Erklärung  des  vorher- 
gehenden inertia  furta  aus  Aen.  2,  166  (wo  Palladium  steht) 
beigefügt  worden.  —  Verg.  Aen.  3,  701  apparet  Oamarinaprocul 
campique  Geloi,  immanisque  Gela  fluvii  cognomine  dicta,  ist 
theils  a  fluvio  cognomine  vorgeschlagen,  theils  der  ganze 
Vers  verdächtigt,  vergl.  Wotke,  Ueber  alte  Formen  bei  Vergil 
(Wiener  Studien  VIH  1886)  p.  134.  Wenn  der  Vers  echt  und 
die  überlieferte  Lesart  richtig  ist,  so  haben  wir  hier  das  älteste 
Beispiel  von  ii  in  dem  Genit.  eines  rein  Latein.  Substantivum. 
Dabei  wird  richtig  bemerkt,  dass  weder  fluvi,  noch  geni,  gladi, 
lani,  foli,  odi,  soll,  spoli,  studi  irgoQdwo  in  einem  Verse  gefunden 
werde,  sondern  dass  ausser  einigen  Noraina  propria  bei  Prop. 
und  Ovid.  preti  und  viti  und  das  einmalige  cisi  die  einzigen 
Beispiele  des  i  im  Genit.  tribrach.  Substantiva  auf  ius  oder 
ium  seien.  Die  Beobachtung  verliert  indessen  dadurch  an  Ge- 
wicht, das  ebenso  v/enig  Beispiele  von  genii,  ghidii.  lanii.  folii, 
odii,  solii,  spolii,  studii  aus  den  Dichtern  vor  Prop.  und  Ovid. 
bekannt  sind.     Apii  ist  im  Moret.  \)0. 

Propertius  ist  der  erste,  welcher  unzweifelhaft  in 
mehreren  Nomina    auf   ius    und    ium    den  Genit.    auf  ii 

Neue-Wagpiier,  Formi'iilehri'.    1,  3.  Autl.  ^^ 


—      146      — 

anwendet,  vergl.  P.  Heymann,  In  Propertium  qiiaostione.s 
grammaticae  et  orthographicae  p.  19,  20.  Er  hat  imperii  1, 
6,  34;  4  (3),  1,  Ifi;  ingenii  4  (3),  3,22:  opprobrii  4(3),  13, 
12;  gymnasii  4  (3),  14,  2:  Mercurii  3  (2)  30,  H;  Kabii  4 
(3),  3,  9;  4,  (3),  3,  22:  Tarquinii  4  (3j  11,  47:  Lanuvii  f; 
(4),  8,  48.  Bei  deniselbon  aber  ist  nicht  nur  Pelusi  4  (3),  9. 
55  und  Antoni  4  (3),  9,  50:  Properti  3  (2),  34,  93;  4  (3). 
10,  15  Asisi  5  (4)  1,  125  und  J^'olumni  5  (4),  10,  37,  sondern 
auch  (in  dem  Genit.  tribrach.  Namen)  Mari  2,  1,  24,  4  (3)  11. 
46;  Deci  5  (4),  1,  45;  Tati  5  (4),  2,  52;  5  (4),  4,  26:  5  (4), 
4,  34. 

Weit  zahlreicher  sind  die  Beispiele  bei  Ovid.  Es  sind: 
adloquü,  colloquii,  eloquii,  adultcrii,  arbitrii,  auspicii,  auxilii, 
commilitii,  coniugii,  consilii,  desiderii,  discidii,  exsilii,  exitii, 
hospitii,  imperii,  indicii,  ingenii,  iudicii,  naufragii,  navigii,  officii. 
servitü,  supercilii,  supplicii.  veneficii:  Danuvii,  Icarii,  Mercurii: 
und  von  tribrach.  Nomina  gladii  Met.  7.  422;  niilii  Fast.  4. 
743;  odii  A.  A.  1,  466;  3,  512;  Remed.  araor.  308  und 
Met.  4,  468:  pretii  Trist.  5,  14,  31;  spatii  Met.  1,  440;  studii 
Met.  3,  589;  5,  267;  Trist.  3,  7,  53;  5.  3,  47:  5,  7,  64;  5,  12.. 
62  und  Epist.  ex  Pont.  1,  5,  76;  1,  7,  28;  2,  5,  42:  2,  5,  60: 
3,  5,  30;  4,  13,  43;  vitii  Amor.  3,  7,  38:  Remed.  amor.  54: 
Trist.  1,  7,  39:  2,  277  und  Epist.  ex  Pont.  2,  3,  22.  Diesen 
stehen  gegenüber  sacriiici  Epist.  ex  Pont.  3,  2,  57;  Lucreti 
Amor.  1,  15,  23;  Properti  A.  A.  3,  333  und  Trist.  2,  465; 
Favoni  Met.  9,660;  Rhegi  Met.  14.5:  Palati  Met.  14,  333. 
14,  822:  Fast.  4,  815  und  Trist.  3,  1,  31;  Amuli  Met.  14,772 
und  Fast.  4.  53;  Lavini  Met.  15,  728;  Manli  Fast.  6,  185; 
Servi  Fast.  6,  480  und  Trist.  2,  441:  Tulli  Fast.  6,  581; 
Memmi  Trist.  2,  433:  Cornifici  Trist.  2.  436;  Hortensi 
Trist.  2.  441;  Antoni  Epist.  ex  Pont.  1,  1,  23:  Rutili  Epist. 
ex  Pont.  1,  3,  63;  Capitoli  Epist.  ex  Pont.  3,  1,  135;  Turrani 
Epist.  ex  Pont.  4,  16,  29.  und  Tati  (mit  der  von  Heins,  go 
bilhgten  Var.  Titi)  Fast.  1,  260. 

Nach  diesen  Vorgängern  gebraucht  Phaedrus  i.  1,  4 
iurgii;  3,  12,  4  pretii;  aber  1,  17.  1  malefici;  append.  7,  b 
(Anth.  Lat.  ed.  Riese  806,  5)  ingeni;  8,  31  (Anth.  Latin.  807. 
31)  imperi. 

Lucan.  hat  auxilii.  co'üiugii.  conubii.  consilii,  »jloquii,  fluvü. 


—     147     — 

gladii,  hospitii,  imperii.  naufragii,  servitii,  solstitii;  Brundisii. 
Dyrrhachii  und  Latii,  und  wiederum  Corfini  2,  478:  4.  697; 
Hortensi  2,  328;  Minuci  6.   126;  Sertori  8,  809. 

Bei  Val.  Fl.  ist  adloquii.  coniugii,  hospitii,  imperii,  Da- 
niuvii,  jedes  dieser  Xomina  einmal. 

Bei  Silius  Italicus  steht  auxilii,  eloquii,  fluvii,  hospitii. 
imperii,  ingenii;  Fabii,  Flaminii  und  Latii.  dagegen  Arreti 
ö,  123:  7,  29;  Corfini  8,  520;  Numici  1,  .  666;  8,  358; 
Servili  17,  308. 

Bei  Statius  augurii,  auxilii,  concilii,  conubii,  consilii, 
eloquii,  fluvii,  hospitii,  imperii,  ingenii,  servitii  und  Elysii,  Pollii, 
aber  Enni  Sat.  Silv.  2,  7,  75;  Lucreti  Silv.  2,  7,  76;  Polli 
Silv.  2  praef.  p.  36  Z.  13;  2,  2,  9;  3,  1.  65:  Pompei  Silv.  2. 
7,  115;  Salhisti  Silv.  4,  7,  55;  Tarenti  Silv.  1,  4,  18;  4,  1,  38. 

Bei  luvenal  coniugii.  imperii,  officii,  servitii,  Fabii.  Par- 
rhasii,  dagegen  Antoni  10,  123:  Cassi  5,  37:  Domiti  8,  228: 
Palati  2,  106:  4.  31.  Vagelli  13,  119;  16,  23. 

Bei  Sammon.  apii,  coniugii,  gladii,  marrubii.  doch  ab- 
•sinthi  310  (314):  387  (391);  903  (912);  conchyli  798  (805): 
1101  (1109);  Horati  528  (533):  Lucreti  606  ^;613):  Livi  721 
<728);  Titini  1037  (1046). 

Bei  Terent.  Maur.  exercitii,  iudicii,  spatii,  Septimii. 
Horatii,  aber  auch  subsidi  615  und  Horati  2536. 

Es  sind  jedoch  unter  den  Dichtern  nach  Properz 
und  Ovid  einige,  welche  den  Genit.  auf  ii  überall  oder 
gewöhnlich  vermeiden.  Manilius  hat  sagittari  1,  691; 
2,  211;  2,  280;  2,  560;  2,  569;  aquari  2,  464:  2,  505:  5,450; 
5,  491;  negoti  3,  92;  Claudi  1,  795,  und  ii  allein  in  dem 
Griech.  Wort  dodecatemorii  2,  740,  denn  studii  varias  artes 
4,  123  ist  von  Bentley  mit  grossser  Wahrscheinlichkeit  in 
studia  et  varias  artes  verwandelt. 

Im  Aetna  silenti  221;  imperi  401;  417;  441. 

Bei  Seneca  imperi  Thyest.  223;  239;  526:  Oedip.  Fragm. 
296;  Phoeniss..  Fragm.  299  (661);  Octav.  495;  613;  804;  consili 
Thyest.  325;  ingeni  Oedip.  Fragm.  238;  Octav.  157;  arbitri 
Med.  137:  Lucreti  Octav.  311.  aber  im  anapästischen  Mass 
exsilii  Thyest.  926. 

Bei  Persius  sind  ausschliesslich  Genit.  auf  i,  ingeni 
Prol.  10:  ali  5,  188;  Acci  (und  als  Variante  Atti)  1,  50;  1.  76: 


—      148     — 

Vettidi  4,  25;  Masuri  5,  90;  Enni  6,  10  und  Virbi  6,  56. 
Bei  Martial  ingeni  5,  56,  10;  pulei  12,  32,  19;  Publi 
1,  109,  5;  Pompei  2,  14,  10;  5,  10,  5;  Sabidi  3,  17,  3;  Sili 
7,  63,  1;  Corneli  3,  4,  4;  Opimi  3,  26,  3;  13,  113,  1;  Au- 
toni  3,  66,  5;  Vatini  14,  96;  1;  Properti  14,  189,  1,  da- 
gegen cybii  11,  27,  3;  11,  31,  14,  und  exsilii  12,  25,  6,  aber 
im  Angl.  lun.  exsilio,  so  dass  auch  dieser  Dichter  das  ii  des- 
Genit.  nur  in  dem  Griech.  Worte  cybium  angewandt  zu  haben 
scheint. 

Bei  Grat,  und  Nemes.  finden  sich  keine  Beispiele  des- 
Genit.  von  Substant.  auf  ius  oder  ium,  ausser  Latii  Grat.  18; 
38;  bei  German.  allein  Favoni  Progn.  Fr.  3  (2),  122,  und 
spatii  in  einer  verdächtigen  Stelle,  Phaen.  531. 

Bei  anderen  Dichtern  aus  späterer  Zeit  finden  sich  auch 
noch  Gen.  auf  i:  bei  Commodian.  Instr.  1,  35,  12  primordi; 
bei  Prudentius  c.  Symm.  2,  688  Capitoli;  bei  Alcim.  Avit. 
ad  soror.  664  pomari;  bei  Claiidian.  Cons.  Olyb.  et  Prob.  272 
Favoni;  bei  Prise.  Perieg.  244  Pelusi;  bei  Auson.  Epigr. 
79,  4  (ed.  Peiper  p.  341)  Afrani;  Ecl.  17,  2  (p.  102);  26,  13 
(p.  107)  Aquari;  Prof.  Burdig.  16,  13  (p.  64)  Byzanti;  Ord. 
nob.  urb.  123  (p.  151)  Capitoli;  Mosell.  464  (p.  140)Durani; 
Parent.  6,  3  (p.  33)  Hilari;  Prof.  Burdig.  6,  52  (p.  56)  Horati; 
Epist.  27,  45  (p.  278)  Laeli;  Prof.  Burdig.  7,  3  und  7,  16 
(p.  56  und  57)  Leonti;  Epist.  16,  38  (p.  254)  und  Epigr.  77, 
8  (p.  341)  Lucili;  Epist.  22,  58  (p.  264)  Terenti;  Ecl.  4,  3 
(p.  91)  negoti;    Ecl.  4,  4  (p.  91);  Mosell.  392  (p.  137);  Epigr. 

1,  15  (p.  311)  oti;  bei  Avien.  Descr.  orb.  1141  Favoni; 
Sidon.  Apoll.  Epist.  10,  11,  4  v.  24  Horati;    Ennod.  Carm. 

2,  104,  7  Tulli;  Ven.  Fortun.  5,  2,  67;  8,  3,  157  Genesi; 
2,  12,  1  Georgi;  4,  2,  3  Gregori;  3,  7,  51  Hilari;  10,  7, 
55  Lyconti;  1,  10,  1  Nazari;  2,  13,  9  Remedi;  1,  2,  19 
Virgili;  1,  9,  5;  8,  3,  154  Vincenti;  5,  6,  1;  9,  7,  73  fili; 
4,  3,  1;  9,  9,  7  undvit.  Mart.  1,  125;  3,  391  sacerdoti;  in  der 
Anth.  Latin,  ed.  Riese  484,  23  Favoni;  653,  65  Mezenti; 
890,  1  Petroni;  481,  71  sextari;  775,  6  tuguri. 

Was  die  Denkmäler  der  Prosa  anbetrifft,  so  ist  ia 
Inschriften  und  Handschriften  im  Genit.  der  Substant.  auf  ius 
und  ium  die  Endung  i  häufig  erhalten,  und  anstatt  derselben 


—     149     — 

kommt  auch  ei  vor.  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  198  Z.  57  consili 
(123—122  V.  Chr.);  1,  200  Z.  35  iudici  und  Z.  85;  99  aedi- 
fici  (111  V.  Chr.);  1,  204  Col.  2,Z.  34  portori  (71  v.Chr.): 
1,  205  Col.  1  Z.  6  municipei  (49  v.  Chr.);  1,  206  Z.  149; 
152;  154;  159  municipi  (45  v.Chr.);  1,  571  lovei  (von  lovius) 
undLaetori;  1,  577  Col.  Z.  10  ostiei;  1,  587  und  589  benifici 
(um  81  V.  Chr.);  1,  r.23  feili  (44  v.  Chr.);  Inschr.  bei  Marini  atti 
de'  frat.  Arv.  S.  20  Brundisi  und  S.  70  hoiusce  collegi;  Corp. 
Inscr.  Latin.  1,  804  Sulpicei;  1,  1013;  1014  Vergilei  und  1015 
Vergili;  1,  1044  Coccei  (vonCocceius);  1,  1107  anulari;  4,  2465 
concili;  1,  1063  Col.  2  Z.  2  Fulvi;  1,  1108  conlegei;  1, 
1,  1213  cultrari;  Corp.  Inscr.  Latin.  4,  12  Fanni;  Cenotaph. 
Pis.  Taf.  1  Z.  7  fili;  Taf.  2  Z.  8  imperi;  Z.  37  Gai  et  Luci; 
Monum.  Ancryr.  Taf.  3  Z.  10  congiari;  Tafel  4  Z.  26  coro- 
nari;  Taf.  4  Z.  43  proeli;  Taf.  6  Z.  37  und  38  Pompei; 
Corp.  Inscr.  Latin.  5,  1326  Pactumei;  5,  1369  Sei;  5,  4091 
Attei;  5,  5050,  12  Gai;  6,  1892  und  6,  9404  collegi;  7,  449 
Oppi;  7,  554  Voconi;  7,  631  Galli:  7,  905  Treboni;  7,  644 
praesidi;  7,  703  praetori  (Nom.  praetorium);  8,  2973  Ser- 
vili:  8,  2582b^gladi;  8,  2973  librari:  11,  1467  Corneli; 
14,  72;  2925;  3610  aerari;  14,  2112  Col.  1  Z.  25  exequiari; 
14,  2466  municipi;  14,  3733  viridari;  L  Neap.  2272  Vei  (da- 
selbst 2316  Veio);  5632  Pompuclei;  4934;  6828;  Grut.  Inscr. 
3063  aerari;  Inschr.  Henz.  5128  praetori;  5958  Articulei 
(I.  Neap.  640  und  1354  Articuleio);  Grell.  22  vivari  und 
vinari  (Nom.  vinarium);  1259  Sabazi;  2867  vinari  (Nom. 
vinarius);  Wilm.  Inschr.  315.  69  studi  und  315  Col.  1  Z.  20 
vestiari,  vergl.  Corsseu,  Aussprache  II  697. 

Bei  Cato  de  re  militari  frag.  4  (p.  81,  4  ed.  Jordan) 
bei  Fest.  S.  214  ist  auspici;  Orig.  1  fr.  11  (p.  6,  10)  bei  Serv. 
ad  Verg.  Aen.  4,  620  Mezenti;  E.  R.  5,  6  trienni.  Bei 
Varro  findet  sich  oft  bei  Eigennamen  der  Gen.  auf  i,  so:  Acci 
L.  L.  7,  2,  19;  7,  3,  65;  Cassi  L.  L.  7,  2,  21;  Corneli  L.  L. 
7,  3,  39;  Enni  L.  L.  5,  10,  68;  7,  2,  12;  Lanuvi  I-.  L.  5, 
33,  162;  Lucili  L.  L.  5,  31,  138;  Maui  L.  L.  6,  9,  91;  Meli 
L.  L.  5,  32,  157;  Muti  L.  L.  5,  1.  5:  Pacuvi  (Pacui  ge- 
schrieben) L.  L.  5,  1,  7:  6,  2,  6;  7,  2,  22;  R.  R.  1,  2,  5; 
Papini  L.  L.  7,  3,  28;  Plauti  L.  L.  8,  18,  36;  Pompili  Ij. 
L.  7,  1,  3;  Tarquini  L.  L.  5,  32.  159:  Tati  L.  L.  5,   10.  74; 


—      löd      — 

Terenti  L.  L.  8,  5,  U:  ferner  opiiici  R.  R.  3,  16,  20;  po- 
meri  L.  L.  5.  8'2,  143.  Bei  Cicero  linden  wir:  Quinctili 
pr.  Quinct.  3,  11  ii.  <"»fters:  Rosci  pr.  Rose.  Amer.  1,  2;  2,  6: 
3',  8;  pr.  Rose.  Comocd.  13,  39;  15,  43:  Cluvi  pr.  Rose.  Co- 
moed.  14,  43:  16,  47;  Lucili  und  Manili  pr.  Rose.  Conioed. 
14,  43;  Pompei  in  Verr.  2,  42,  102;  2,  45.  1  lo;  Mari  in  Verr. 
2,  45.  HO:  Canuelei  in  Verr.  2,  72,  177;  Verrunei  in  Verr. 
2,  77,  188:  Pompei  in  Verr.  4,  11,  25:  Mercuri  in  Verr.  4. 
39,  84;  Aesculapi  in  Verr.  4,  43,  93;  Anton i  und  Aquili 
in  Verr.   5,   1,  3;    Tulli  pr.  Tüll.   1.  3:    7.    16:  9,   21:    10,  2ö: 

14,  34:  16,  38;  20,  48  (bis);  22,  53:  24.  54;  Fabi  pr.  Toll.  2, 
5:  3,  7;  9,  21;  13,  31  (bis);  20,  48:  Fontei  pr.  Pont.  1,  2;  12, 
27  (8,  17);  13,  35  (11,  25);  20,  44  (16,  34);  20,  46  (16,  36);. 
Pompei  pr.  Font.  6.  14  (2,  4):  7.  16  (3,  6);  12,  27  (8,  17); 
de  inip.  Cn.  Pomp.  4,   10;    Jl,  29:   22,  63;  24,  70:    Legg.  agr, 

2,  10,  25;    2,    18.  49;  2,   19,  52:  2,  20,  54:    Valgi  Legg.  agr. 

3,  1,  3;  Rabiri  pr.  Rab.  perd.  1,  1;  3,  8;  Adramyti  pr.  Flacc. 
28,  68;  Quintili,  Septimi.  Valeri  post  red.  in  senat.  9,  23; 
Pompei  de  domo  2,  3:  10,  25  (bis)  10.  27:  12,  31;  Petrei  pr. 
Sest.  5,  12:  Pompei  pr.  Sest.  32.  69:  Gai  und  Mari  pr.  Sest. 
54,  116;  Gabini  in  Vatin.:  10,  25;  Vetti  in  Vatin.  10,  26; 
Pompei  pr.  Balb.  1,  2;  Antoni  pr.  Plane.  14,  33:  Planci  pr. 
Plane.  14,  34;  Claudi  pr.  Scaur.  15,  33:  Pompei  pr.  Scaur. 
17,  39:  Mari  Phil.  1,  2.  5:  Pompei  Phil.  1,  7,  18;  2,  15,  37: 
2,  15,  38:  2.  25,  62;  5.  14,  39:  A'atiniPhil.  10,  4,  11;  Pom- 
pei Phil.  13,  4,  9;  13,  5.  10:  Vellei  Nat.  Deor.  1.  7,  17:  Ru- 
tili  Off.  2,  13,  47:  Pompei  Otf.  2.  16,  57:  Clodi  Off.  2,  17, 
58;  Pythi  Off.  3.  14,  58;  Minuci  Off.  3,  18,  73:  Laeli  Lael. 
1,  4  u.  öfters:  Pacuvi  Lael.  7.  24:  Pompei  Lael.  21,  77; 
Claudi  und  Oppi  Cato  Mai.  6,  16:  Mercuri  Tim.  9,  29; 
Pompei  de  orat.  1,  37,  168:  Acci  Brut.  18.  73:  Appi  Brut. 
16,  61;  Fulvi  Brut.  20,  79:  Laeli  Brut.  21,  83;  Naevi  Brut. 

15,  60;  Pompei  Brut.  25,  97;  64,  230:  76,  263;  90,  311;  Anti 
Epist.  ad  Att.  9,  9,  4  im  cod.  M.:  Cascelli  Epist.  ad  Quint. 
fr.  1,  2,  5;  Sesti  Epist.  ad  Quint.  fr.  2.  2.  1:  ferner  ingeni 
Brut.  24,  93  und  tibicini  Orat  58.  198.  Bei  Caesar:  Pompei 
bell.  civ.  1,  2,  1;  1,  3,  2;  1.  3,  4:  Petrei  bell.  civ.  1,  74,  3: 
bei  Maecenas  in  der  Vita  Horat.  des  Suet.  (ed.  Roth  p.  297,. 
17)  Horati;  bei  Nepos:  Clastidi  Hannil).  4.  1:  Pompei  Att. 


—      151      — 

7,  M.  Bei  Sallust  kommt  bei  den  Eigennamen  nur  die  Form 
auf  i  vor,  wie  z.  B.  Pompei  Cat.  19,  5;  Hist.  fr.  1,  39; 
Rutili  lug.  52,  6  und  bei  Ä^ppellativa:  Catil.  2.  l:  6,  6;  10, 
1:  10,  3  imperi:  17,  5;  17,  7:  21,  3  consili;  36,  1  imperi: 
40,  3  auxili:  47,  1:  40,  5;  51.  37  consili;  52,  12 
uerari:  57,  5  praesidi:  58,  3  consili:  lug.  5,  5;  6,  3  imperi; 
H,  5  quiiiquenni:  12,  1;  14,  16  imperi;  14,  23  auxili;  19, 
1:  19,  3  imperi;  23,  2  auxili;  24,  10  imperi:  29,  3  negoti; 
31,  25  aerari:  31,  28  benefici  und  malifici:  31,  29  auxili: 
35,  4  praesidi:  35.  5  negoti:  36,  3  consili:  38,  1  flagiti: 
39,   1   imperi:   44,  2  auxili:   49,  4  benefici    und    praesidi: 

51,  1  negoti:  67,  1  pruesidi:  76,  l;  85,  3  negoti;  85,  10 
offici:  85,  39  preti:  104,  5  benefici:  Hist.  1,  41,  6serviti: 
1.  48,  11;  I,  48,  12;  1,  49  consili;  1,  74  imperi;  2,  81  ser- 
viti;  2,  96,  3  aerari:  2,  96,  4  imperi;  3,  1  bienni;  3,  61. 
20  serviti:  3,  81  consili:  4,  61,  5  imperi;  4,  73  consili: 
5,  6  imp(?ri.  Bei  Liv.  (vergl.  Adolf  M.  A.  Schmidt,  Zum 
Sprachgebrauch  des  Liv.  in  den  Büchern  T,  TI,  XXI  und  XXII. 
.1894  1  S.  16)  steht  1,  3,  3;  1,  14,  2  Lavini:  1,  18,  1  Pompili: 
1,  22,  1  Hostili:  1.  32,  1  Pompili;  1,  39,  5  Servi,  Tulli, 
Tarquini:   1,  41,  7  Servi;  1,  42,  1  Tarquini;  1,  42,  3  Tulli: 

1,  46,  2  Servi:  1.  46,  4  Tarquini:  1,  46,  5  Servi;  1.  47.  1 
Tulli;  1,  47,  2  Tarquini;  1,  49,  1  Servi;  1.  50,  l:  l,  51,  7 
Tarquini:   1,  59,   10:   1,  60,  4  Servi  Tulli:  2,  7,   11   Valeri: 

2,  8,  4  Lucreti:  2,  8.  7  Valeri:  2.  19.  10  Tarquini:  2,  21, 
7:  2,  27.  5  Mrrcuri:  2,  29,  7  Servili:  2,  30,  1  Appi,  Larci. 
Vergini:  2,  30,  6  Servili:  2,  31,  7  Vetusi;  2,  35.  7  Atti 
Tulli:    2,  42,  7  Cassi:  2.  47.   10  Fabi:  2,  5i,  6  SfM-vili:  2. 

52,  7:  2,  54,  2;  2,  54.  6  Marci,  Meneni:  2.  56,  5:  2.  56.  8: 
2,  58,  4  Appi:  2,  61,  2  Claudi:  21,  15,  6  Servili:  21.  16, 
6  Flamini:  21,  19.  3:  21.  25,  3  Lutati:  21.  i'.2,  1  Lanuvi: 
22,  3.  l:  22,  3,  10  Arreti:  22,  7,  ö:  22,  12.  5  Piamini;  22, 
12,  5  Semproni:  22,  14,  12  Samni:  22,  23,  9:  22.  24,  10 
Ciereoni:  22,  24,  11,  Numeri:  22,  25,  10  Fabi:  22,  25.  11 
F'lamini:  22,  28,  2  Minuci:  22.  32.  1:  22,  34.  1  Fabi:  22. 
34,  1  Appi:  22,  34,  2  Fabi:  22.  31.  3  Terciiti:  22,  37,  2: 
22,  39,  5  Flamini:  22.  39,  15  Gereuni:  22.  42.  9  Claudi; 
22,  42,  9;  22,  44,  5  Flamini:  22.  50,  7  Aemili:  22.  51.  5: 
22,  59,   10  ('anusi:    26.    11.  6:  29,  27.  8  iMercuri:  3o.  45,  6 


—      15'2     — 

Pompci;  39,  52,  6  Naevi,  Porci,  Valeri;  Fragm.  91 
Pompoi,  ferner  1,  9,  13  hospiti;  21,  46,  7  fili;  21,  48,  9 
praesidi;  22,  7,  13  fili  (bis);  22,  9,  11  collegi;  22,  12,  8 
necessari;  22,  14,  15  suffragi;  22,  24,  8  spati;  22,  42,  12 
imperi;  in  der  Epitome  50  Adramytti;  120  Antoni;  52  De- 
metri;  85  Pompei;  bei  Vell.  Paterculus:  Pompei  2,  15, 
3;  2,  18,  6:  bei  Valer.  Maximus:  Laetori  6,  1,  11;  Petroni 
4,  7,  5;  Pompei  1,  8,  9;  4,  6,  4;  Publi  8,  1  ambust.  2;  Tarqu- 
ini  5,  8,  1;  adulteri  6,  5  ext.    3;  eloqui  8,  9  ext.    2:  iurgi  2, 

1,  6;  bei  Apicius:  api  8,  334;  Scribon.  212  Dionysi;  121 
ami  (so  Helmreich  p.  52,  21  nach  Georges  Vorschlag);  bei 
Asconius  in  Cic.  ed.  Kiessling  et  Schoell  Clodi  p.  29,  13; 
41,  12;  41,  14;  bei  Seneca:  Asini  de  ira  3,  24,  5;  Pompei 
ad  Marc.  22,  4;  Ovidi  Apoc.  9,  5;  Publili  Senec.  Contr.  7,  3  (18), 
8;  Ovidi  Contr.  10,  4  (33),  25;  Parrhasi  Contr.  10,  5  (34), 
37;  Arelli  Suas.  2,  23;  Vergili  Suas.  4,  4;  parricidi  Contr. 
7,  3  (18),  3;  viti  Cont.  7,  3  (18),  9;  ingeni  Contr.  7,  4  (19), 
8;   venefici  Contr.  9,  6  (20),   15;  9,  6  (20),  20.    Plin.  N.  H. 

2,  103,  106  (230)  Brundisi;  3,  15,  20  (116)  Clodi,  Corneli, 
Licini,  Livi,  Popili;  6,  17,  19  (52);  7,  42,  44  (135) 
Pompei;  7,  49,  50  (160)  Aesculapi;  14,  2,  3  (18)  Vergili: 
19,  8,  38  (128)  Aemili;  35,  7,  33  (52)  Anti;  35,  14,  49  (173) 
Arreti;  37,  4,  15  (55)  Mercuri;  4,  12,  26  (83)  gladi;  7,  12, 
10  (56)  preti;  14,  9,  11  (80)  ingeni;  20,24,  100  (264)  api, 
denari,  ami  (unsicher  ob  vom  Nomiuat.  amium  oder  von  ami, 
das  Plin.  20,  163  gebraucht  hat);  22,  2,  3  (5)  imperi;  22,  21, 
30  (62)  api;  25,  11,  89  (138)  gladi;  Plin.  Epist.  3,  4,  2 
aerari;  Tacit.  (vergl.  Sirker,  Tacit.  Formenlehre  S.  7)  Ann. 
1,  55  Armini;  3,  23  Quirini,  Rubelli;  3,  31  Tiberi;  3,  48 
Quirini;  3,  64  Tiberi;  4,  16  Servi;  13,  19  Sili;  13,  45 
Rufri;  16,  1  Caeselli;  16,  7  Cassi;  16.  10  Suci;  16,  21 
Patavi;  16,  22  luli;  16,  30  Rubelli;  Hist.  1,  6  Nymphidi; 

1,  12;  1  13  Vini;  1,  25;  1  37  Nymphidi;  1,  48  Vini;  1,  66 
Fabi;  1,  82  Palati;  1,  90  Galeri;  2,  55  Curti;  2,  71  Marci 

2,  100  Patavi;  3,  6  Opitergi:  3,  66  Vitelli;  3,  69  Fundani; 
4,  54  Vitelli;  Ann.  4,  32  imperi;  4,  61  ingeni;  4,  73  stipen- 
diari;  Hist.  1,  52  imperi;  3,  58  offici;  3,  67  fili;  4,  52  im- 
peri; Quintilian:  1,  5,  8  Corneli;  6,  3,  51  Fontei;  9,  4,  39 
Censori;    10,  1,  99  Terenti;   11,  1  67  Oppi  (Halm  schreibt 


—      153     — 

Opii).  Suet.  (vergl.  Thiram,  De  usu  atque  elocutione  Suetonii 
(p.  8):  Caes.  26  Publi;  Caes.  73  Gai,  Memmi;  Caes.  84  Atili, 
Pacuvi;  Aug.  89  Rutili;  Tiber.  24  Parrasi;  Calig.  8  Anti: 
Calig.  22  Olympi;  Calig.  34  Livi;  Nero  15  Canini;  Galb. 
16  Nymphidi;  Galb. '^20  Curti;  Oth.  8  Vitelli;  Vitell.  1  Vi- 
telli;  Vitell.  15  Palati;  Domit.  10  Helvidi;  de  gramm  7 
Dionysi;  de  gramm.  14  Memmi:  de  gramm.  14  u.  15  Pom- 
pei;  de  gramm.  18  Sexti;  Rhet.  1  Br.undusi;  Rhet.  4  Epidi; 
Aug.  32  collegi:  Aug.  32  und  36  aerari;  Tib.  21  imperi; 
Tib.  50  offici;  Tib.  61  conloqui;  Calig.  5  iustiti;  Calig.  12 
praetori;  Calig.  23  benefici;  Claud.  24  aerari;  Nero  12  und 
26  prosceni;  Galb.  11  praetori;  Vitell.  1  elogi;  Tit.  6  prae- 
tori. Flor.  2,  2,  13  (p.  44,  3  ed.  Rossbach)  Calpurni;  3,  17, 
3  (p.  121,  9)  und  3,  18,  12  (p.  124,  3)  Rutili;  Verg.  orat.  an 
poeta  p.  184,  10  inperi.  M.  Caes.  bei  Front.  Epist.  2,  11 
Pompei;  Fronto  ad  Ver.  imperat.  2,  1  (p.  126,  5  ed.  Naber) 
Pompei;  de  eloqu.  p.  146,  5  Enni;  de  eloqu.  p.  149,  21  und 
de  belle  Partb.  p.  221,  19  Tulli;  ad  Anton.  Pi.  3  (p.  165,  12) 
primari.  Pompon.  Dig.  19,  1,  3  §  4  Brundisi;  Gell.  1,  24, 
2  Naevi;  Laev.  bei  Gell.  13,  7,  16  supercili.  Capit.  Gord. 
3,  6  Pompei;  Minuc.  Felix  26,  6  Pythi.  Spartian.  Sev. 
21,  10  Sallusti.  Eutrop.  1,  7  Tarquini;  6,  5,  2  Servili. 
Arnob.  5,  8  Hirti.  Pelag.  32  denari  (Ihm  schreibt  p.  41, 
20  denarii):  42  api  (Ihm  p.  44,  11  apii).  Amm.  Marcell.  16, 
10,  14  Pompei.  Veget.  Mil.  1,  9  Pompei.  Gros.  2,  2,  3 
Amuli;  3,  22,  5  Aesculapi.  Mart.  Capella  3,  295  imperi, 
ingeni.  Vict.  Vitens.  3,  43  Antoni,  Iure  gladi  ist  auch 
Corp.  Inscr.  Lat.  8,  25  82.  —  Ein  Ueberbleibsel  dieser  älteren 
Form  des  Genit.  ist  der  in  den  Rechtsbüchern  unverändert 
erhaltene  Ausdruck  res  mancipi  oder  mancupi,  res  nee  man- 
cipi,  Gaius  Inst.  1  §  192;  2  §  18;  19;  41;  80:  204:  Ulpian. 
Fr.  tit.  19,  1:  19,  7;  19,  8;  19,  9:  19,  16;  19,  17;  und  esse 
mancipi,  Cic.  Top.  5,  28;  pro  Mur.  2,  3  und  pro  Flacc. 
32,  79;  Plin.  N.  H.  33,  3,  13  (43);  Gaius  Inst.  1  §  120:  121: 
2  §  15;  16;  17;  43;  81.  Prise.  6,  3,  12  S.  682  (II  204,  12)  u. 
18,  3,  39  S.  1129  (III  224,  12)  sieht  darin  mancipi  irrig  für 
den  Dat.  von  manceps  an,  die  richtige  Erklärung  giebt  Voss, 
de  anal.  1,  46,  vergl.  Periz.  zu  Sanct.  Min.  4,  4  Anm.  12  und 
Niebuhr  Rom.  Gesch.    1   S.   503  Anm.   1044.     Zur  Bestätigung 


—        ] . .  i 


dient  iure  mancipi  Cic.  pro  Ch«^c.  26,  74  im  Pai'.  in.  und  Har. 
resp.  7,  14  im  Par.  und  Mec.  inu-At  mancipio  dare  Plaut.  Cure. 
4,  2,  8  (494)  und  Persa  4,  :i  b^  (525);  Varro  L.  L.  7,  5,  105: 
Cic.  Top.  10,  45;  26,  100;  Epist  ad  Att.  13,  50,  2;  15,  25,  4; 
Lucr,  3,  971:  Liv.  41,  8,  10:  Seuec.  Epist.  72,  9  und  Bonef.  3, 
20,  2;  mancipio  accipere  Plant.  Cure.  4.  2,  9  (49.')):  Persa  4, 
3,  63  (532)  und  Trin.  2,  4,  V}  ('4  20):  Cie.  Epist.  ad  Att.  1,  1, 
3;  Tac.  Ann.  3,  67;  Claiüs  In.^-iii.  1  §  119;  Ulpian.  Fr.  tit.  19, 
18;  20,  5:  mancupio  poscere  Plaut.  Most.  5,  1,  43  (1091);  in 
alicuius  manu  mancipioque  ^^ss'^  (-Je]].   18,  6,  9:  Ulpian.  Fr.  tit. 

19,  18. 

Im  Allgemeinen  lässt  su:ii  irsi stellen,  dass  in  der  älteren 
Zeit  sowohl  bei  Eigennamen  als  auch  bei  Appellativen  die 
Genitivendung  i  allein  gebratirlit  wurde,  dass  bei  Eigennamen 
die  Endung  i  sich  viel  läugei'  hielt  als  bei  Appellativen,  bei 
denen  dann  in  Prosa  wie  in  Poesie  liie  Endung  ii  allmählich  die 
Oberhand  gewann  und  zur  ]?'-gel  wurde.  Bei  einer  Reihe  von 
Prosaschriftstellern,  wie  z  11  l.-^i  Livius,  finden  wir  beide 
Formen  neben  einander:  ob  dies  H,t»sichtlieh  geschehen  ist  oder 
ob  durch  unsichere  Ueberli'":'tVMiing  ein  Schwanken  in  der 
Schreibweise  eintrat,    wird  sirii   wohl  kaum  entscheiden  lassen. 

Ueber  den  Genit.  der  ^nl-sümt.  auf  ius  und  ium  handeln 
Noris  cenotaph.  Pis.  4,    2,    o.    Beiitley  zu  Terent.  Andr.  2,  1, 

20,  Niebuhr  zu  Cic.  orat.  fr^gm.  S.  57.  110.  112,  A.  Th.  Sver- 
dsjö  vindieiae  praecepti  BeiulHiani  de  genit.  substantivorum  in 
ius  et  ium  desinentium,  Rig5^.  und  Dorpat  1832,  Osann  zu  Cic. 
de  rep.  exe.  7,  Lachmann  7.11  Lncr.  5,  1006;  A.  Petermann, 
De  genetivi  substantivorum  iü  iii.>  ft,  ium  exeuntium  forma  aliquot 
observationes  1863:  die  Foim  ^uf  ii  wird  vertheidigt  von 
Huschke  anal.  litt.  S.  50,  ibinrich  zu  Cic.  de  rep.  S.  155, 
Freund  zu  Cie.  pro  Mil.  R.  1  iVdg..  Köne  im  Museum  der 
Rheinisch- Westphälischen  Scliuhnitiiner  1,  2  S.  57  folg. 

29.  Der  Dat.  Sing,  uing  in  der  alten  Sprache  auf 
oi  aus,  wie  im  Griech.  auf  .;-.  im  Osk.  auf  ui,  im  ümbr.  auf 
e.  Mar.  Victor.  1  S.  2458  (NM  li.  13):  Graeci  in  casu  dativo 
tarn  £  litterae  quam  0  adiciel>iiiit  -  iuxta,  ita  et  nostri,  ut  apparet 
ex  libris  antiquis  foederum  et  |'x|  legum,  qui  etiamsi  frequenti 
trän  Script  ione    aH(|uid    mutfinini,    ijiraen   retinent  antiquitatem. 


—      löö      — 

Nam  0  non  solum  pro  brevi  et  pro  longa,  sed  et  pro  u  poni  ^ 
ut  pro  „populo  Romano"  ibi  „populoi  Romano!"  et  pro  „pia- 
culüra"  ibi  .piacolom",  sie  et  pro  „huic"  „hoic",  pro  „funus" 
Jonus",  item  alia  multa.  S.  2459  (VI  12,  4):  0  et  pro  brevi 
et  pro  longa  et  pro  u  posita  est,  eidemque  litterae  in  dativo 
casu  adiecta  est  iota.  S.  2463  (VI,  17,  18):  Dativis  casibus 
apud  nos  iuxta  apponebatur,  ut  antea  vobis  dixisse  memini, 
cum  „populoi  Romanoi"  pro  ..populo  Romano"  solitos  priores 
scribere  ostonderem.  S.  2468  (VI  24,3):  Significaveram  e  pro 
e  et  iota,  easdemquc  et  o  et  e,  quotiens  accepissent  in  tine  iota, 
(lativum  casum  apud  utrosque  (et  Graecos  et  nostros)  significare. 
et  liarum  scriptionum  exempla  non  solum  ex  libris  veteribus, 
sed  etiam  ex  peritorum  quorundam  scriptionibus  ^  ut  „cameloi 
caproi".  Inschriftlich  sind  solche  Dative  Corp.  Inscr.  Latin.  9. 
3470  Hilarioi  und  Corp.  Inscr.  Latin.  0,  4527  Aufidioi  über- 
liefert. Einige  halten  auch  Metoi  Fufetoi  Enn.  Ann.  129, 
wofür  Vahlen  Mettoi  Fubettoi  schreibt,  für  Dative,  vergl.  L. 
Müller,  Ennius  S.  193  und  ßücheler,  Grundriss  der  latein. 
Deklination  S.  106  §  272,  andere  nehmen  nach  Quintil.  1,  5, 
12  (nam  duos  in  uno  nomine  faciebat  barbarismos  Tinga 
Placentinus,  si  reprehendenti  Hortensio  credimus,  „preculam" 
pro  „pergula"  dicens,  et  inmutatione  cum  c  pro  g  uteretur,  et 
transmutatione,  cum  r  praeponeret  e  antecedenti.  At  in  eius- 
dera  vitii  geminatione  Mettoeo  Fufetioeo  dicens  Ennius  poetico 
iure  defenditur)  sogar  in  einem  Italischen  Namen  den  (leuet. 
auf  oeo  (nach  der  Homer.  Form  auf  o-o)  an.  Früher  las  man 
Metieo  Fufetieo,  Halm  schreibt  mit  G.  Hermann  Mettoeo  Fufe- 
tioeo, Meister  Metteio  Fufetioeo;  der  Bern,  hat  etieo  fufetioeo.. 
der  Bamb.  etieo  fufecio  eo  (am  Rande  ra.  sec.  mettioeo  et  fure- 
tioeo),  der  Ambr.  1  metti  eo  et  fuvetio .  eo,  mit  Rasur  eines 
Buchstaben  an  der  Stelle  des  Punktes,  und  eo  boidemale  m. 
sec;  im  Turic.  ist  et  tieo  fufectio  eo,  im  Lassb.  mettieo 
suffectieo.  Vergl.  Ritschi,  Rhein.  Mus.  1867,  22  S.  602;  Fr. 
Scholl,  Rhein  Mus.  1885,  40  S.  320.  Das  aus  dem  carm.  Sah 
von  Fest.  S.  205  angeführte  „Pilumnoe  poploe"  betrachtet 
Mommsen,  Untcrital.  Dial.  S.  230  als  Dat.  Sing.:  die  Erklärung 
des  Fest.  Romani  vclut  pilis  uti  assueti  spricht  für  den  Nomin. 
Plur.  Die  gewöhnliche  Sprache  hat  ö.  Mit  dem  alten  oi  ver- 
gleicht Mommsen  a.  a.  O.  ui  in   lanui  in  einem  Bruchstück  aus 


—    i5r)    — 

den  libri  pontificum  bei  Fest,  nnter  opima  S.  189.  Dies  scheint 
jedoch  auf  die  vierte  Declin.  hinzuweisen,  zumal  da  auch  ab 
lanu  I.  Neap.  3953  (=  Corp.  Inscr.  Lat.  10  4660)  gefunden 
wird,  und  auf  jenes  lanui  unmittelbar  Quirino  folgt.  Vcrgl. 
unter  124.  Als  Dat.  aber  steht  filiu  nostru  lovinu  Inscr.  de 
r  Alg.  975. 

Der  Accus.  Sing,  hat  im  Sanscrit  am,  im  Osk.  um  oder 
om,  im  älteren  Umbr.  um,  im  jüngeren  om,  im  Griech  ov,  im 
Latein,  ursprünglich  om,  dann  um.  Vergl.  d[i,rüber,  und  be- 
sonders über  das  nach  v,  u  und  qu  länger  festgehaltene  om 
unter  23,  so  wie  über  die  Weglassung  des  m  in  der  alten 
Schrift  unter  24. 

Der  Ablat.  Sing,  endete  anfangs  auf  öd,  dann  auf 
ö,  im  Osk.  auf  üd  oder  ud,  im  Umbr.  auf  u.  Als  Ablat.  ist 
animu  neben  libens  Inscr.  de  l'Alg.  3226  und  3238. 

30.  Der  Nomin.  und  Voc.  Plur.  der  Masc.  und 
Fem.,  der  im  Sanscrit  äs,  im  Osk.  us,  im  altern  Umbr.  us, 
im  jüngeren  ur  und  or  hat.  gestattete  im  Latein,  bis  in  die  Mitte 
des  siebenten  Jahrhunderts  der  Stadt  die  Endung  eis,  es  oder 
is.  Corp.  Inscr.  Latin,  l,  198  Z.  14  CDLvireis  und  Z.  77 
nepotes  eiei  lilio  gnateis;  1,  199  Z.  1  Q.  M.  Minucieis  Q. 
F.  Rufeis,  Z.  25  Veituris,  Z.  35  Veturis,  Z.  37  und  42 
Vituries,  Z.  38  Cavaturineis,  Z.  40  Cavaturines,  Z.  38 
und  40  Dectunines  (dazu  39  der  Abi.  Dectuninebus),  Z.  38 
und  41  Mentovines;  1,  200  Z.  28  facteis  und  Z.  29  pu- 
bliceis;  1,  563;  565;  566  magistreis;  1,  570  ministris;  1, 
596  Italiceis;  1,  42  Atilies  Saranes;  1,  817  Sex.  Q.  Ves- 
vies  Q.  Sex.  F.;  1,  1024  L.  L.  Alfieis  L.  L.  Hilarus  et  Pro- 
thumus  libertis;  1,  1087  Cn.  Cn.  Cn.  Septumieis;  1,  1092 
turareis;  1,  1149  M.  Manlius  M.  F.  L.  Turpilius  L.  F.  duom- 
vires;  1,  1156  serveis;  1,  1169  P.  T.  Sex.  Herennieis;  1, 
1175  M.  P.  Vertuleieis  und  leibereis  lubentes  donu  danunt; 
1,  1289  L.  P.  Modies;  1,  1293  mag|||  istres;  1,  1478  heisce 
magistris;  1,  1481  M.  P.  Roscieis;  1,  1497  C.  L.  Tossieis 
C.  F.  C.  Tossius  C.  L.;  1,  1540  coques  und  magistres;  1, 
15.41  b  Aulis  Vibbis  lustinus  lustianus  lanuarius  filis;  1,  1553  c 
liberteis  hisce;  I.  Neap.  1909  P.  L.  Preis  filiei;  auf  einer 
Münze  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  425  L.  C.  Memies;  6,  167  ma- 
gistreis; 6,  168  lanieis;  6,  169  violarieis;  6,  13884  Caeli- 


—      157      — 

eis;  9,  1024  und  102f)  magistres;  9,  1155  filis;  9,  3574^ 
magistres;  9,  3978  filis  9,  4372  magistres;  10,  3773  ma- 
gistrois;  10,  3777  magistres;  10,  3789  ministris;  10,  6514^ 
serveis;  10,  6517  duom vires.  Vielleicht  auch  Corp,  Inscr; 
Latin.  5,  1382  L.  P.  Spedies  (gelesen  ist  L  R  Spdies).  Vergl. 
Henzen  Rhein.  Mus.  184ß,  5  S.  76;  464,  und  Ritschi  mon.  epigr. 
tria  S.  18  folg.  und  Rhein.  Mus.  1853,  9  S.  156  folg.;  desgleichen 
Pronom.   14;  19;  23. 

Eine  andere  alte  Form  des  Nomin.  und  Voc.  Plur.  ist 
auf  oe,  der  Griech.  Endung  oi  entsprechend.  Im  Carm.  Sal. 
war  Pilumnoepoploe  nach  Fest.  S.  205,  vergl.  S.155.  Fescenoe 
oder  nach  dem  Guelf.  2  fescemnoe)  ist  aus  Paul.  Festi  S.  86  be- 
kannt. Aber  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  196  Z.  2  wird  nicht  foede- 
ratoi  gelesen,  sondern  foideratei. 

E  ist  geschrieben  in  dem  Elogium  eines  Scipio  Corp.  Inscr. 
Latin.  1,  32  in  ploirume,  und  in  zwei  übereinstimmenden 
Inschr.  1,  554  und  555  in  Ill.vire.  Wollte  man  mit  Ver- 
gleichung  von  Cic.  Fin.  2,  35,  116  und  Cato  Mai.  17,  61  an- 
nehmen, dass  in  dem  Elog.  des  Scipio  am  Ende  der  ersten  Zeile 
gentes  ausgefallen  sei,  so  würde  bewiesen  werden  müssen,  dass 
der  Nomin.  Plur.  der  ersten  Declin.  e  für  ae  zulasse.  Socie 
auf  einer  sehr  alten  Inschrift,  vergl.  Rhein.  Mus.  1878,  33  S.  489. 

Die  gewöhnliche  Endung  ist  i,  oder  wie  einige  zur 
Unterscheidung  vom  Genit.  Sing,  verlangten,  ei.  Quintil. 
1,  7,  15:  Diutius  duravit,  ut  e  et  i  iungendis  cadem  ratione 
qua  Graeci  zi  uterentur.  Ea  casibus  numerisque  discreta 
est,  ut  Lucilius  praecii)it:  lam  pueri  venere:  e  postremum 
facito  atque  i,  ut  pueri  plures  fiant.  Vergl.  die  unter  28  nach 
Charis.  1,  15  S.  60  (I  78,  12)  angeführten  Verse  des  Lucil. 
(9,  18):  Porro  hoc,  filius  Luci,  feceris  i  solum,  ut  Corneli 
Cornificique,  und  (9,  14)  pupilli,  pueri,  Lucili,  hoc  unius  fiet. 
Vel.  Long.  S.  2220  (VII  56,  5):  Lucilius  in  IX:  „lam  puerei 
venere",  e  postremum  facito  atque  i,  ut  puerei  plures  faciant: 
i  si  facis  solum,  pupilli,  pueri  [et]  Lucili,  hoc  unius  fiet.  Item: 
„Hoc  illi  factum  est  uni"',  tenue  hoc  facies  i:  „haec  illoi  focere", 
adde  e,  ut  pinguius  fiat.  Derselbe  S.  2235  (VII  77,  1):  Item 
antiquos  (Nisus)  ait  per  e  et  i  scribendum,  quod  signiticat  anti- 
quei;  quod  mihi  frigidum  et  ineptuni  videtur,  et  niulto  frigi- 
dius  illud,  quod  illei    quoque  apud    illum  in    utraque    syllaba 


—     158     — 

per  e  et  i  scribantur.  Scaur.  S.  2255  (VJT  19,  6):  Varro  in 
eundem  errorem  (wie  Lucilius)  diversa  via  delabitur,  dicens  in 
plurali  quidem  nuniero  debere  (e)  litterae  i  praeponi,  in  sin,tru]ari 
vero  minirae;  cum  alioqui  et  in  singulari  non  aliunde  quam  in 
cxtrema  syllaba  sonat.  Gell.  13,  25  (26),  4:  Id  quoque  in 
eodem  libro  Nigidiano  aniniadvertimus.  Si  huius,  inquit,  amici 
vel  huius  magni  scribas,  unum  i  facito  extremum;  sin  vero  hü 
magnii,  hü  amicii  casu  multitudinis  recto,  tum  ante  i  scribendum 
erit,  atque  id  ipsum  facies  in  simiübus.  So  in  der  Ausg.  von  Hertz; 
sonst  hi  magnei,  hi  amicei,  und  ante  i  scribendum  erit  e.  Mar. 
Victor.  1  S.  2463  (VI  17,  21):  Cum-i  e  litterae  iuncta  esset,  non 
solum  pro  longa  syllaba  accipiebatur,  sednominativumpluralem  ita 
scripta  si.'j-nificabat,  ut  amicei  bonei  doctei  Roraanei  et  simiha: 
at  si  per;  solum  i  scripta  esset,  eadem  genetivum  singularem 
faciebat,  ut  huius  amici  et  cetera. 

Ei  im  Nomin.  Plur.  ist  in  Inschr.  häufig,  vergl. 
Eitschl,  Opusc.  4  S.  561.  C.  I.  L.  1,  28  Z.  5  zweimal  alternei: 
1,  195  Z.  13  und  14  numei:  1,  196  Z.  2  foideratei,  Z.  19 
oinvorsei  virei  und  Z.  20  nochmals  virei;  1,  198  Z.  14;  19: 
•20;  21;  26:  27;  38  lectei,  Z.  21  CDL  virei,  Z.  57  datei,  Z. 
63  iusei,  Z.  77  ceiveis  Romanei  iustei:  1,  199  Z.  36  in- 
vitei;  1,  200  Z.  45  colonei,  Z.  77;  81  factei  createive.  Z. 
81  X  virei,  Z.  82  non  solitei  sunt,  Z.  93  agrei.  Z.  100 
solutei;  l,  202  Col.  1  Z.  8;  12  cives  Romanei,  Col.  1  Z.  35; 
37  ceterei,  Col.  1  Z.  41  und  Col.  2  Z.  4:  31  lectei  sublec- 
tei  essent  und  erunt,  Col.  2  Z.  21;  24  solitei  sunt.  Col.  2  Z. 
25  lectei  erunt,  Col.  2  Z.  37  mstitutei  sunt:  1,  204  Col. 
1  Z.  4  factei  sunt,  Z.  6  posterei,  Z.  7  amicei  socieique, 
Z.  12  agrei,  Col.  1  Z.  16  und  Col.  2  Z.  25  scriptei 
sunt,  Col.  1  Z.  31  usei  fructeive  sunt,  Col.  2  Z.  36 
publicanei:  1,  206  Z.  24  factei  createi  erunt,  Z.  25 
designatei  erunt,  Z.  151  reliquei,  Z.  153  legatei;  1, 
567;  571;  1181;  1455  (5,  1890)  magistrei  oder  1,  1554  (3, 
458)  macistrei:  1,  533  Italicei;  1,  575  (Cla)udiei;  1,  578; 
1,  580;  1.  581  (3,  713;  3,  715;  3,  716)  muste  oder  i^i^zon  oder 
mistae  piei;  1,  588  legatei;  1,  635  posterei;  1,  807  genteiles 
luHei;  l,  1091  thurarie(i);  1,  Uli;  1,  1255  duo. virei;  1,  1184 
Illl.virei;  1,  1115  lapides  profanei;  1,  1129  cisiariei  Prae- 
nestinei    und    ministrei;    1,  1165    P.  M.  Saloniei;  1,    1210 


ungueiitariei:  1.  r2-24;  1.  l-^'l-'  ,  atroiiei:  1.  1270  (praef)- 
cc-tci;  1,  1275  filiei;  1,  129ö  (au.xsiliariei:  1.  1405  vivei; 
L  1424  .  .  liei:  2.  3414  colotie!;  4.  '241-iO  virei  bonei:  5, 
2845  adlegatei:  5.  2866  liberei:  5.  9411  fabrei:  L  Neap. 
1026  sitei  sunt;  1909  und  4948  filiei:  1958  colonei;  2408 
(G)ortyniei:  6149  Q.  C.  Poppup-'^i:  Orell.  201  Sex.  L.  M. 
luliei.  Auch  in  Hdschr..  I'h.ui.  Men.  Prol.  18.  19  natei, 
geminei  und  puerei  im  wi.  m.  pr.,  daselbst  -v.  29  ludei  im 
vet.  (iudei  im  decurt.).  und  -i.  \.  M  (259)  maxumei  und  2,  1, 
:j5  (260)  plurumei  im  Ambr.:  Aii^ic.  2.  2,  47  (ol8j  virei  und 
Poen.  5,2.28(988)  plurumei  in  demselben:  und  in  den  Titeln 
der  Stücke  Oapteivei  uad  Menaechmei  nach  den  Acrosticha: 
Varro  L.  L.  8,  18,  36  Ter-^uri^-i  ün  Flor..  Goth.  und  Paris. 
H.  und  10.  3,  50  (B)aebi?i  im  Kior.  und  Paris,  a;  Lucr.  1. 
230  ingenuei  und  3,  97  0'-iilfi:  Oatull.  61.  232  (225)  bonei 
coniuges  im  cod.  Dati  (im  >:tu\.  n^ \  Oxf.  boinei,  im  Sangerm. 
;id  boinei  at  bonei). 

Wie  jedoch  gegen  dl'-  ^^^^v-  des  Lucil.  und  des  Varro 
der  Genit.  Sing,  in  Inschr.  ui-du,  selten  die  Endung  ei  zeigt 
vergl.  unter  28);  so  fehlt  es  in  uen  ältesten  Inschr.  nicht 
ganz  an  Beispielen  des  iS^onua.  Plur.  auf  i.  C.  I.  L.  1. 
199  Z.  29  ceteri:  1,  203  Z.  '.  n-.stri:  1.  204  Z.  5  prognati. 
auch  in  der  Vorbemerkung  zti  il^in  carm.  Arv.  C.  I.  L.  1.  28 
(Ritschi.  tal).  lith.  36  A  Z.  I;  sn  ••incti.  Hiernach  ist  in  dem 
Xomin.  Plur.  der  Nomina  auf  iu>^  die  im  Genit.  Sing,  regel- 
mässig stattfindende  Zusammeti/ielumg  in  i  zuweilen  zugelassen, 
und  dafür  findet  sich  hie  und  da  ei.  Bei  Plaut.  Bach.  5.  2. 
86  (1204)  und  :\[il.  4.  2.  89  (lugO^  ist  fili  zu  sprechen  (in  den 
Hdschr.  filiij:  Terent.  Eun.  2,  2.  26  (257)  lani  im  Ambr.  und 
in  der  Anführung  bei  Eutych.  S.  2  1 17  (V  451.  2):  Verg.  Aen.  7,  63 1 
(Jrustumeri:  Prop.  5  (4).  I.  .u  Gabi:  Manil.  789  Deci  (in 
den  Hdschr.  Decii,  Bentley  seit  rieb  certantes  Decii  ohne  que); 
Lucan.  10,  159  und  Stat.  Tlieb.  9,  847  Aegypti.  wenn  nicht 
diese  nach  dem  Vorgange  des  Homer  Odyss.  a  83.  127.  229. 
.-.263.  286.  p.  432  die  zweite  Syibc  des  Wortes  verkürzt  haben. 
Auch  Cic.  Phil.  5.  17.  48  hat  Deci  im  Vat.;  Liv.  2,  46,  7;  2. 
19.  9:  2.  50.  5:  2,  50,  11  F:ibi  im  Par.:  Senec.  Contr.  Exe.  9. 
2,  3  Horati  Deci  (Contr.  {.  ■_•.%,  9  orati  dici  im  Antw.  und 
Brüss  ).    Ferne!   C.  I.  L.   I     :.■•  Z    23  flovi:  2.  2805:  2,  3085: 


—      IHO      — 

2,  3166;  5,  !)0;  5,  8115;  5,  1394;  5,  2065;  5,  2381;  5,  2873; 
5,  3470;  5,  4029;  5,  4106;  5,  4281;  h,  4927;  I.  Neap.  1342; 
1520;  1634;  1695;  2727;  2824;  5296;  5450;  6071  fili;    C.  I.  L. 

2,  1168;  2,  1169  scapbari;  2,  1182  lyntrari;  4,  149;  4,  180; 
4,   183;  4,   202;  4,  206;  4,  274;  4,  373;  4,  485;  4,  497;  4,  609; 

4,  677;  4,  753;  4,  960;  4.  1146  poinari.  saccari,  culinari  (gal- 
linari),    plostrari,    imguentari,  clibanari,  sagari,  lignari,  Veneri; 

5,  4501;  5,  4504;  5,  4505  lanari;  Inscr.  de  Lyon  S.  379  und 
380  saccari,  pomari,  chipari  (für  cnpari),  lignari,  plostrari;  Inscr. 
de  rAlg6r.  63;  90;  127  Z.  3:  14;  45  pequari,  duplari,  cornicu- 
lari,  bencficiari,  quaestionari.  Hiczii  kommen  die  archaischen 
Schreibungen  librarei  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  206  Z.  80;  socei 
1,  1041;  filei  und  feilei  1,  1272.   1284. 

Die  Nomina    auf    aius  und  eins  bilden  den  Nomin. 
und  Voc.  Flur,  auf  ai  und  ei,  oder  wie  Lachmaan  zu  Lucr. 

3,  374  fordert,  aj  und  ej.  Caesell.  bei  Cassiod.  de  orthogr.  S. 
2317  (VII  206,  10)  bezeugt,  dass  manche  sowohl  huius  Pom- 
pei  Tarpei,  wie  hi  Pompei  Tarpei  und  bis  Pompeis  Tarpeis  mit 
einem  i  schrieben.  Prob.  Instit.  art.  ö.  305  (IV  104,  23)  giebt 
hi  Gai  und  o  Gai,  desgleichen  im  Dat.  und  Abi.  Plur.  his  Gais 
und  ab  bis  Gais.,  und  Pacuv.  (89)  bei  Cic.  Nat.  Deor.  2,36,91; 
Acc.  (364)  bei  Cic.  pr.  Sest.  57,  122;  ein  Tragiker  (ine.  fab.  94 
ed.  Eibbeck  I  248)  bei  Cic.  Tusc.  3,  18,  39  und  Epist.  ad 
Farn.  9,  26,  2;  Cic.  Nat.  Deor.  2,  42,  109  im  Erl.  und  Arat. 
5  im  Harl.;  Lucr.  1,  831:  2,  629;  3,  100;  6,  908  (vergl.  Lach- 
mann zu  6,  424);  Catull.  68,  109;  Verg.  Ge.  3,  90;  3,  148  und 
Aen.  1,  467;  1,  530;  2,  727;  3,  163;  6,  242;  8,  135;  Prop.  3 
(2),  34,  65;  German.  Phaen.  22;  335  haben  Gräi;  Terent.  Maur. 
453;  656  sogar  Gräi;  Grai  ist  auch  Mela  1,  3,  17;  2,  2,  24;  2, 

4,  66  in  den  besten  Hdschr.;  damit  übereinstimmend  ist  bei  Cic. 
de  rep.  2,  4,  9;  6,  16,  16;  Verg.  Ge.  2,  16  und  Aen.  2,  786; 
3,  398;  3,  499;  6,  529;  10,  430;  Prop.  4  (3),  22,  37;  German. 
Phaen.  40:  Mela  2,  4,  64;  2,  5,  83;  3,  6,  57;  Stat.  Theb.  5,  536; 
Plin.  N.  H.  3,  17,  21  (123);  Tac.  Bist.  2,  66;  Terent.  Maur. 
467  Grais,  bei  dem  letztgenannten  mit  kurzer,  bei  den  übrigen 
Dichtern  mit  langer  Pänultima.  Vergl.  über  die  Schreibung 
Bais  unter  14.  Bei  Liv.  haben  der  Par.  und  Med.  beinahe 
überall  Vei  und  Veis,  wie  2,  53,  2;  4,  40,  5;  4,  61,  2;  5,  1, 
7;  5,  4,  l;  5,  4,  10;  5,  5,   10;  5,  8,  4;  5,  8,  5;  5,   12,  4;  5,  15, 


—     161      — 

4;  5,  19,  4;  5,  19,  6;  5,  22,  3:  5,  24,  1;  5,  24,  5;  5,  24,  10; 
5,  26,  10;  5,  45,  5;  5,  46,  4;  5,  47,  1;  5,  48,  5;  5,  52,  5;  5, 
52,  10;  5,  54,  1;  6,  4,  5;  7,  13,  5;  9,  4,  13;  ferner  Val.  Max. 
1,  8,  3;  5,  6,  8;  Plin.  N.  H.  8,  42,  65  (161);  35,  12,  45  (157); 
37,  10,  (59  (184).  Bei  Liv.  ist  in  denselben  Büchern  und  im 
Put.,  Coli),  und  Bamb.  regelmässig  plebei  und  plebeis,  so- 
wohl als  Adject.  wie  als  Substant.,  vergl.  2,  56,  2;  3,  37,  1; 
3,  52,  8;  4.  6,  4;  4,  16,  6;  4,  25,  11;  4,  54,  2;  4,  54,  3;  4,  56, 
3;  4,  57,  11;  5,  2,  13;  6,  11,  7;  6,  37,  5;  6,  37,  8;  6,  37,  10; 
10,  7,  2;  10,  7,  6;  10,  7,  8:  10,  8,  3;  10,  8,  4;  10,  18,  8;  10, 
23,  6;  10,  23,  13;  10,  24,  3;  23,  30,  17;  23,  31,  13;  30,  26, 
11;  33,  42,  11.  Plebei  auch  Plaut.  Poen.  3,  1,  12  (515);  Pom- 
pe! und  Pompeis  Cato  K.  E,.  22,  4,  und  135,  2  im  cod.  Polit.; 
Cic.  pro  Eab.  perd.  7,  21  in  den  Lag.  6  und  7  und  im  Oxf.  C; 
pro  Mur.  8,  17  im  Heimst.;  Epist.  ad  Att.  10,  16,  4  im  Med.; 
Mela  2,  4,  7  0  in  den  Vat.  AB  im  Berl.  und  Prag.;  Tac.  Ann. 
15,  22  im  Med.  Circeis  Horat  Serm.  2,  4,  33.  Hirtulei  Oros. 
5,  23,  12.  Tel  Liv.  37,  28,  1  im  Bamb.  Ebenso  ist  L  Neap. 
2459  Cn.  Luccei.    Von  Bolus  ist  der  Nomin.  Plur.  Boi  Liv. 

21,  25,  2  im  Med.  und  Colb.;  23,  24,  11  im  Put.  und  Colb.; 
35,  4,  4  im  Bamb.;  ferner  Plin.  N.  H.  3,  15,  20  (116);  3,  17, 
Hl  (124);   4,  18,  32  (107);  Oros.  4,  20,  4;  der  Abi.  Plur.  Bois 

22,  33,  4  im  Put.  und  Oros  4,  20,  11.  An  mehreren  Stellen 
des  Livius  wird  freilich  Boii  geschrieben,  5,  35,  2;  31,  10,  2; 
32,  30,  3;  32,  31,  2:  33,  36,  8;  33,  37,  4;  33,  37,  5;  35,  4,  2; 
35,  40,  3;  36,  38,  7,  und  Boiis  32,  30,  4;  33,  36,  15;  33,  37, 
2;  34,  46,  l;  36,  39,  7;  36,  40,  3;  36,  40,  5;  36,  40,  11,  ohne 
dass  eine  Var.  bemerkt  ist.  Bei  Caes.  bell.  Gall.  l,  25,  6  in 
-allen  Hdschr.  Boii,  Meusel  schreibt  nach  H.  J.  Müllers  Vor- 
schlag Boi,  was  nicht  nötig  ist. 

Dens  hat  dei  und  di;  dii,  welches  in  unseren  Büchern 
sehr  gewöhnlich  ist,  soll  vielleicht  nur  die  Länge  des  i  aus- 
drücken. Prise.  7,  4,  14  und  15  S.  736  und  737  (II  298,  2—24): 
„Dii  et  diis,  cum  pro  monosyllabis  ponuntur,  per  s)aiizesin  sunt 
accipienda  sive  magis  per  synaeresin  e  et  i  in  unam  syllabam. 
Veteres  enim  i  finalem,  quae  est  longa,  per  ei  diphthongum 
scribebaut,  longas  autem  vocales  vetustissimi  etiam  geminare 
solebant.  Quae  vero  secundum  analogiam  proferuntur,  id  est 
^,dei"    et    „deis",    disyllaba   sunt.     Lucanus  in  II  (v.  306):    O 

Neue- Wagener,  Formnnlehre.    I,  3.  Aufl.  11 


—      162     — 

utinam  caelique  deis  Erebique  liceret.  Idem  accidit  etiam  ia 
pronomine  „ei"  et  „ii",  „eis  et  iis".  B  quibus  illud  apparet, 
quod  vetustissirai,  ut  supra  diximus,  pro  una  longa  vocali  sole- 
bant  duas  scribere.  Ecce  enim  vestigium  antiquitatis  in  bis 
adhuc  servatur,  cum  duae  i  pro  una  longa  ponantur  tarn  in 
supra  dicti  nominis  quam  pronominis  ternis  casibus,  „hi  dii 
bis  diis  ab  bis  diis",  „ii  iis  ab  iis".  Nam  si  dicas  „dei  deis 
a  deis",  „ei  eis  ab  eis",  disyllaba  sunt,  sicut  ostendimus.  lu- 
venalis  in  V  (Sat.  14,  30):  Implet  et  ad  moechos  dat  eisdem 
ferre  cinaedis.  Puto  autem,  quod  in  bis  quoque  differentiae 
causa  servata  est  geminatio  i,  ne,^si  „di"  et  „dis"  et  „i"  et  „is"  di- 
camus,  dubitatio  fiat  significationis;  nam  „di"  etiam  praepositio 
est  et  „dis"  et  praepositio  est  et„i"  et  „is"  verba.  In  pluribus  autem 
invenis,  differentiae  causa  huiuscemodiquasdam  fierisyllabarumvel 
litterarum  additiones  vel  ademptiones  vel  accentuum  mutationes; 
itaque  in  compositione„idem"et„isdem"  perunami  scripsisse,  quia 
nuila  confusio  fit  significationis,  inveniuntur  pro  „eidem'*  et 
„eisdem".  Caper  de  verb.  dub.  S.  2248  sagt  nur  (VII  109,  6): 
„Dei",  non  „dii",  nam  et  deabus  Cicero  dixit;  igitur  „deis"  ratio, 
„diis"  consuetudo.  Mar.  Victor.  I.  S.  2462  (VI  15.  17):  Nominativo 
plurali  „bi  dei"  potius  quam  „dii".  In  Hdschr.  ist  oft  dii 
und  diis  gescbrieben,  wo  das  Versmass  eine  Sylbe 
fordert,  wie  Verg.  Ge.  1,  21;  2,  101;  3,  513  und  Aen.  2,  190; 
2,  352;  2,  702;  3,  12;  3,  265;  3,  528;  4,  45;  4,  610;  5,  235; 
5,  809;  6,  64;  6,  131;  6,  264;  7,  229;  7,  259;  8,  245;  8,  484; 
8,  679;  8,  682;  9,  184;  9,  247;  9,  254;  9,  642;  12,  118;  12, 
539;  12,  895.  Bei  den  älteren  Dicbtern  sind  diese  Formen  in 
der  Regel  einsilbig.  So  ausser  den  eben  angefüfirte*!  Beispielen 
nocb  Enn.  (Ann.  116  u.  117)  bei  Cic.  de  rep.  1,  41,  64,  Lact. 
Inst.  1,  15,  31  und  Prise.  6,  12,  66  S.  708(11250,  16);  (Ann. 
110)  bei  Cic.  Tusc.  1,  12,  28  und  Serv.  zu  Verg.  Aen.  6,  764; 
(Ann.  203)  bei  Cic.  Off.  1,  12,  38;  (Fab.  351)  bei  Cornif.  2, 
25,  39  und  (Fab.  23)  bei  Non.  S.  342,  15;  Plaut.  Ampb.  Prol. 
12;  61;  1,  1,  26  (181);  l,  l,  224  (380);  1,  1,  299  (455);  2,  1, 
85  (632);  2,  2,  3  (635);  2,  2,  190  (822);  4,  2,  2  (1022);  4,  3, 
17  (1051);  5,  1,  37  (1089);  5,  1,  78  (1130);  Naev.  (19)  bei 
Prise.  6,  2,  11  S.  681  (II  203,  18);  Aquil.  (1)  bei  Gell.  3,  3, 
4;  Caecil.  (269)  bei  Gell.  5,  9,  12;  (114)  bei  Non.  S.  126,  26; 
(154)    bei  Non.  S.  155,  17  und  (280)  bei  Rufin.  de  metr.  com. 


—     163     — 

S.  2707  (VI  556,  11);  Turpil.  (112)  bei  Non.  S.  262,  13;  (139) 
bei  Prise,  de  metr.  2,  19  S.  1327  (III  426,  2);  (198)  bei  Non. 
S.  95,  10;  Terent.  Andr.  3,  3,  36  (568);  4,  1,  18  (642);  4,  3, 
1  (716);  4,  4,  31  (770);  5,  6,  9  (973);  Alran.  (45)  bei  Non.  S. 
90,  10;  (624)  bei  Non.  S.  342,  15;  (358)  bei  Non.  S.  362,  14; 
(359)  bei  Charis.  2,  13  S.  190  (II  203,  6);  Pomp.  (137)  bei 
Non.  S.  342,  11;  Acc.  (62)  bei  Non.  S.  487,  25;  Laber.  (107) 
bei  Macrob.  Sat.  2,  7;  Lucr.  2,  1092;  3,  322;  5,  182;  6,  69; 
Catull.  13,  2:  14,  12;  28,  14;  53,  5;  76,  12;  109,  3;  Verg.  Ecl. 
2,  60;  Ge.  1,  498  und  Aen.  1,  603;  2,  428;  2,  536;  3,  620;  5, 
50;  6,  324;  6,  394;  6,  529;  8,  715:  10,  758;  12,  188;  Ciris  329; 
Horat.  Carm.  1,  1,  30;  1,  11,  2;  1,  14,  10;  l,  17,  13;  1,  31, 
13;  2,  7,  4;  2,  17,  2;  3,  4,  20;  3,  4,  66;  3,  6,  5;  3,  6,  7;  3, 
16,  22;  4,  6,  41;  4,  7,  18;  4,  13,  1;  carm.  saec.  7:  45;  46; 
Serm.  1,  4,  17;  2,  3,  8;  2,  3,  16;  2,  3,  123;  2,  3,  191;  2,  3, 
284;  2,  6,  4;  2,  6,  22;  2,  6,  54;  2,  8,  75;  Epist.  1,  4,  6;  1,  4, 
7;  1,  18,  108;    2,  1,  138;    2,  2,  152  und  A.  P.  373;  Tibull.  2, 

1,  17;  Prop.  2,  9,  24;  2,  9,  26;  4  (3),  7,  57;  4  (3),  13,  41;  4, 
(3),  16.  25;  5  (4),  6,  65;  5  (4),  10,  37;  Ovid.  Her.  1,  101;  2, 
53;  2,  66;  3,  125;  5,  119;  Amor.  1,  8,  113;  2,  7,  19;  2,  10,  30; 

2,  14,  43;  2,  19,  18;  3,  3,  12;  3.  3,  15;  3,  3,  42;  A.  A.  2, 
388;  Eemed.  amor.  439;  785  und  an  vielen  anderen  Stellen. 

In  der  Prosa  wird  di  und  dis  öfters  aus  den  ältesten 
und  besten  Hdschr.  bemerkt,  wie  Cic.  Brut,  17,  65  aus 
den  Lag.  8  und  51  und  dem  Ven.  l;  84,  289  aus  denselben, 
dem  Ottob.  und  anderen  Büchern;  Verr.  4,  4,  8  aus  dem  Reg., 
Guelf.  1  und  2  und  Leid.  1;  4,  32,  71  und  4,  47,  104  zweimal; 
5,  14,  35  und  5,  43,  113  aus  dem  Reg.;  pro  Font.  21,  46  (17, 
36)  aus  dem  Vat.;  pro  Milon.  22,  59  aus  dem  Teg.  und  Erf.; 
daselbst  2  9.  83  aus  dem  Erf.;  38,  103  j\us  dem  Lemma  des 
Schol.  Bob.;  Phil.  1,  6,  13;  1,  8,  20;  5,  14,  39:  11,  4,  10  und 
11,  5,  10  aus  dem  Vat,;  2,  6,  14;  •>,  8,  19  aus  dem  Teg.;  5, 
9,  25  aus  dem  Vat.;  Bern,  und  Teg.;  9,  1,  I  aus  dem  Vat. 
und  Teg.;  Ein.  2,  10,  31  aus  dem  Pal.  A  (im  Pal.  B  ist  si  di.^ 
placpt  in  si  displicet  corrumpiert,  wie  die  gleiche  Verderbung 
Liv.  4,  3,  9  und  37,  53,  5  angemerkt  i.st);  Nat.  Deor.  1,  2,  4 
aus  dem  Leid.  B  und  Erl;   1,  22,  61  aus  dem  Leid.  A.  m.  pr.: 

3,  25,  65  aus  dem  Leid.  C;  3,  32,  79  aus  demselben  und  dem 
Wien.;  Divin.  1,  .'il,  116  aus  dem  Leid.  A.  m.  sec:  2.  17,  41 


—     164     — 

dreimal  aus  dem  Leid.  A;  2,  24,  53  aus  dem  Leid.  A  und  dem 
Wien.,  beiden  m.  pr.:  Cato  Mai.  7,  25  aus  dem  Par.;  de  rep. 
1,  13,  19;  2,  15,  29;  2,  26,  48;  Bei  Caes.  bell.  Gall.  6,  16,  5 
aus  dem  Bong.  1,  Par.  1  und  Egm.;  bell.  civ.  2,  5,  3  aus  dem 
Par.  2.  Bei  Sallust.  Cat.  15,  4;  52,  28;  52,  32  und  lug.  55, 
2  aus  dem  Fabr.  1;  Cat.  1,  2  und  lug.  14,  19;  90,  1  aus  an- 
deren Büchern.  Bei  Liv.  finden  sich  dieselben  Formen  be- 
sonders im  Par.  und  Med.,  aber  auch  im  Put.,  Colb.,  Harl.  1, 
Leid.  1  und  Voss.  1;  vergl.  1,  23,  9;  1,  28,  4;  1,  47,  4;  2,  6, 
7;  2,  12,  5;  3,  2,  5;  4,  3,  9:  5,  14,  4;  5,  15,  3;  5,  15,  10;  5, 
18,  12;  5,  23,  3;  5,  30,  3;  5,  34,  4;  5,  41,  8;  5,  51,  8;  5,  52, 
17;  6,  12,  8;  6,  20,  16;  6,  29,  1;  8,  9,  1;  8,  9,  6;  8,  13,  14; 
8,  32,  4;  9,  1,  4;  9,  9,  6;  10,  42,  7;  21,  44.  9;  22,  42,  10; 
23,  13,  4;  26,  50,  13;  bei  Tac.  Ann.  1,  73;  4,  64:  6,  6  und 
Hist.  2,  70  wird  aus  dem  Med.  di  und  dis  bemerkt,  dagegen 
Ann.  3,  36;  12,  47;  15,  45;  15,  52;  16,  13  aus  demselben  du 
und  diis.  Vergl.  Corte  zu  Sallust.  Cat.  1,  2;  15,  4,  Drakenb. 
zu  Liv.  2,  12,  5:  5,  14,  4,  und  über  das  Schweigen  der  ältesten 
Hdschr.  des  Cic.  Freund  zu  Cic.  f.  Milo  S.  36. 

Dei  haben  der  Nachahmer  des  Tibull.  3,    5,    22;    Ovid. 
Met.  2,  389;    8,  660;    9,  241;    9,  259;    14,  592;  14,  673;  Fast. 

4,  788;  Trist.  1,  2,  59;  Epist.  ex  Pont.  1,  5,  70;  2,  8,  11;  Senec. 
Thyest.  1114;  Pers.  6,  30;  Lucan.  1,  629;  3,  36;  4,  123;  4, 
493;  4,  519;  5,  240;  6,  3;  Val.  Fl.  3,  306;  Sil.  4,  76;  9,  294: 
13,  74;  16,  672;  Stat.  Theb.  5,  611;  8,  686;  10,  884:  11,  412; 
Mart.  12,  6,  10;  deis  Plaut.  Pseud.  5,  1,  13  (1258);  Catull.  4, 
22  in  den  Ausg.  von  Is.  Voss,  und  Bährens  (sonst  diis);  Verg. 
Catal.  8,  20;  Prop.  5  (4),  1,  5;  Ovid.  Remed.  amor.  678;  Fast. 
1,  615;    1,  706;  1,  707;  Trist.  4,  2,  12  und  Epist.  ex  Pont.  3, 

5,  54;    4,  5,  26;    Lucan.   1,  35;    1,   128;  2,  93;  2,  306;  3,  243; 

3,  423;    3,   743;    5,  42;  5,   124;  5,  352;  5,  778;  6,  510;  6,  574; 

6,  733;  7,  706;  9,  160;  9,  187;  10,  176;  Val.  Fl.  1,  323;  1, 
342;  2,  5;  3,  413;  7,  29;  Sil.  5,  16;  12,  725;  Stat.  Silv.  3,  4, 
16;  5,  2,  147  und  Theb.  1,  202;  1,  542;  2,  689;  3,  104;  3,  197; 

4,  624;  5,  568;  8,  76;  10,  630;  11,  345;  12,  354;  12,  700;  12, 
757.  In  der  Stelle  des  Afran.  (21)  bei  Non.  S.  116,  33  und 
Prise.  8,  7,  37  S.  804  (II  404,  18)  ist  deis  unsichere  Conjectur; 
Keil  und  Ribbeck  schreiben  dis.  Bei  Plaut.  Bach.  2,  3,  21 
(255);  Most.  5,  2,  9  (1130);  Trin.  2,  4,  89  (490);  Truc.  3,   1,  3 


—      165      — 

(047);  Pacuv.  (112)  bei  Varro  L.  L.  7,  5,  102  wird  zwar  ge- 
wöhnlich dei  geschrieben,  dasselbe  muss  aber  einsilbig  ge- 
sprochen werden,  daher  auch  Ribbek  di  hat,  und  in  der  dritten 
Stelle  des  Plaut,  giebt  der  Ambr.  di,  welches  auch  in  dem 
Verse  des  Pacuv.  bei  Paul.  Festi.  unter  verruncent  S.  373  ge- 
lesen wird.  Sonst  hat  gerade  der  Ambr.  des  Plaut,  öfters  dei 
und  deis,  wo  eine  Silbe  erforderlich  ist.  wie  Poen.  2,  14  (460): 

3,  3,  46  (659);    4,  2,  37  (859);    4,  2,  41  (863);  4,  2,  78  (900); 

4,  2,    88  (910);    4,  2,   89  (911);    5,  2.    7   (967);    5,   2,   28  (988); 

5,  2,  95  (1055);  5,  4,  38  (1208);  5,  4,  85  (1255);  5,  4,  88 
(1258):  Persa  1,  1,  26;  3,   1,  4  (332):  4,  3,  21  (491):  Stich.  2, 

1,  24  (296):  aber  in  demselben  ist  deico,  deixerat,  veivo,  seis, 
sceis.  curabeis,  heic,  quei,  sei. 

Auch  in  der  Prosa  wird  nicht  selten  nach  guten 
Hdschr.  dei  gelesen,  Varro  L.  L.  5,  10,  57;  5,  10,  58;  5, 
10.  65:  5,  10,  66;  5,  10.  71  und  R.  R.  1,  1,  4;  Cic.  Epist.  ad 
Farn.  2,  2:  11,  21,  1:  Epist.  ad  Att.  1,  16,  1;  Nat.  Deor.  1,  2, 
3;   1,  2,  4:    1,  24,  68;    1,  41,   115;    1,  43.  121;    1,  44,   123;   2, 

28,  70;    3.  10,  26;    3,  18,  45;  3.  18,  47;  3,  20,  51  und  Divin. 

2,  63,  130:  2,  64,  131;  Liv.  10,  13,  12:  22,  49,  7;  25,  1,  6; 
25,  29,  5;  28,  12,  3;  30,  2,  13:  30,  30,  16;  30,  30,  30;  30,  31, 
5:  30,  31,  10;  34,  5,  10;  Petron.  75,  1;  Censorin.  3,  4:  Tert. 
ad  nat.  2,  3;  2,  9;  Münze  bei  Riccio  g.  Antia  2:  und  deis 
Varro  L.  L.  5,  26,  122;  7,  3,  45  und  R.  R.  1,  1,  7:  1,  29.  3; 
Cic.  pro  Sest.  69,  145  im  Par.;  Epist.  ad  Farn.  15,  4,  16; 
Tusc.  4,  34,  73:  Nat.  Deor.  1,  2,  3;  1,  12,  29;  1,  14,  37;  1, 
15,  41:  1,  43,  121;  1,  44,  122;  1,  44,  123;  2,  31,  79;  Divin. 
2,   17,  38;    2.  21,  47:    2,  25,  54  und  Tim.  11;  Liv.  8.  6,  6;  8, 

6,  10;  8,  9,  8;  8,  10,  7;  8,  25,  1;  8,  39,  10;  10,  7,  4;  10,  40, 
5;  10,  42,  7;  22,  57,  7;  23,  11,  12;  23,  12.  7;  23,  31,  13;  24, 
10,   13;  25,  38,   22;  27,  25,  9;  27,   51,  9;  28,   11,  7;  28,  32,  12; 

29,  24,  7;  29,  25,  13;  30,  21,  9;  Vell.  2,  130,  5;  Senec.  Epist. 
10,  4;  Quintil.  3,  7,  7;  Tac.  Ann.  13,  57;  15,  74  und  Hist.  1, 
3:  3,  72:  4,  81;  5,  3;  Censorin.  1,  9;  1,  10:  12,  2;  14,  6;  Ter- 
tull.  ad  nat.  2,  3;  2,  7;  2,  9;  2,  14;  2,  15:  Idol.  12  und  Spect. 
8;  Min.  Fei.  29,  5,  und  C.  I.  L.  1,  1241;  5,  328;  5,  514;  5, 
5640;  5,  7747;  6,  629;   6,  8434;  Orell.  2921  und  Henz.  7345:7357. 

Ueber  den  Nomin.,  Voc.  und  Accus.  Plur.  der  Neutra 
vergl.  unter  2. 


—      166     — 

31.  Der  Genit.  Plur.  geht  auf  orum  aus,  wofür  je- 
doch wie  in  der  ersten  Declin.  für  arum,  öfters  um  gefunden 
wird,  vergl.  WölfQin  Arch.  IV  2-4.  Im  Osk.  und  Umbr.  hat 
dieser  Casus  in  der  zweiten  Declin.  in  allen  bekannten  Beispielen 
um  oder  om,  wie  im  Griech.  oiv.  Cic.  Grat.  46,  155  und  156:  Atque 
etiam  a  quibusdam  sero  iam  emendatur  antiquitas,  qui  haec 
reprehendunt;  nam  pro  „deum  atque  hominum  fidem"  „deorum" 
aiunt.  Ita  credo,  hoc  illi  nesciebant:  an  dabat  hanc  consuetudo 
licentiam?  Itaque  idem  poeta  (Ennius),  qui  inusitatius  con- 
traxerat:  Patris  mei,  meum  factum  pudet,  pro  ,,meorum 
factorum",  et  Texitur,  exitium  examen  rapit,  pro  „exitiorum" 
(vergl.  Divin.  1,  .31,  66  und  67),  non  dicit  liberum  ut  plerique 
loquimur,  cum  cupidos  liberum  aut  in  liberum  loco  dicimus, 
sed  ut  isti  volunt:  Neque  tuom  umquam  in  gremium  extollas 
liberorum  ex  te  genus.  Et  idem:  Namque  Aesculapi  libero- 
rum.  At  ilie  alter  (Pacuvius)  in  Chryse  non  solum:  Cives, 
antiqui  amici  maiorum  meum,  quod  erat  usitatum,  sed  durius 
etiam:  Consilium  socii,  augurium  atque  extum  interpretes; 
idemque  pergit:  Postquam  prodigium  horriferum,  portentum 
pavor.  Quae  non  sane  sunt  in  omnibus  neutris  usitata.  Nee 
enim  dixerim  tarn  libenter  ,,armum"  „iudicium",  etsi  est  apud 
eundem:  Niliilne  ad  te  de  iudicio  armum  accidit?  quam  cen- 
turiam,  ut  censoriae  tabulae  loquuntur,  „fabrum"  et  „procum" 
audeo  dicere,  non  „fabrorum"  et  „procorum".  Planeque  duo- 
rum  virorum  iudicium  aut  triumvirorum  capitalium  aut  decem- 
virorura  stlitibus  iudicandis  dico  numquam.  Atqui  dixit  Accius: 
Video  sepulcra  duo  duorum  corporum;  idemque:  Mulier  una 
duom  virum.  Quid  verum  sit,  intellego;  sed  alias  ita  loquor, 
ut  concessum  est,  ut  hoc  [vel]  pro  „deum"  dico  vel  pro  „deorum", 
ahas,  ut  necesse  est,  cum  „trium  virum",  non  „virorum",  cum 
„sestertium",  „nummum",  non  „sestertiorum",  ,,nummorum", 
quod  in  his  consuetudo  varia  non  est.  Quintil.  1,  6,  18:  „Cen- 
tum  milia  „nummum"  et  „fidem  deum"  ostendant  duplicis 
quoque  soloecismos  esse,  quando  et  casum  mutant  et  numerum; 
nesciebamus  enim,  ac  non  consuetudmi  et  decori  serviebamus, 
sicut  in  plurimis,  quae  M.  Tullius  in  Oratore  divine,  ut  omnia, 
exsequitur.  Varro  L.  L.  8,  38,  71:  Quaerunt,  si  sit  analogia, 
cur  appellant  omnes  aedem  „deum"  Consentum  et  non  „deorum" 
Consentium;  item  cur  dicatur  mille  „denarium",  non  mille  „dena- 


—      167     — 

riorum":  est  enim  hoc  vocabulum  figura  ut  Vatinius,  Manilius, 
denarius;  debet  igitur  dici,  ut  „Vatiniorum",  „Maniliorum", 
„denariorum";  et  non  equum  publicum  mille  ,,assarium"  esse, 
sed  mille  „assariorum"  ab  uno  erim  assario  multi  assarii,  ab 
eo  assariorum.  VarroL.L.9,  48,  85:  Nam  sie  loquontur,  hoc  „mille 
denarium"  non  hoc  „mille  denariorum"  et  haec  „duo  milia 
denarium",  non  „duo  milia  denariorum''.  Si  esset  „denarii" 
in  recto  casu  atque  infinitam  mullitudinem  significaret,  tunc  in 
patrico  „denariorum"  dici  oportebat;  et  non  solum  in  „denariis", 
,,victoriatis",  „drachmis",  „nummis",  sed  etiam  in  „vivis"  idem 
servari  opertere,  cum  dicimus  iudicium  fuisse  „triumvirum", 
„decemvirum",  non  „triumvirorum",   „decemvirorum".     Charis. 

1,  17  S.  103  (I  129,  10):  „Fabrum"  pro  „fabrorum";  ubi  Plinius 
eodem  libro  YI  (sermonis  dubii),  hoc  recte,  inquit,  usus,  et 
„sestertium",  inquit,  tot  milia.  M.  Scaurus  contra  Brutum  de 
peeuniis  repetundis  „praefecti  fabrum".  Vergl.  denselben  1,  15 
S.  60  (I  79  6);  Prise.  7,  6,  24  bis  2  6  S.  742  und  743  (II  307, 
9 — 309,  6):  Genetivus  quidem  pluralis  fit  in  omni  genere  ab 
ablativo  singulari  assumente  ,,rum",  ut  ,,ab  hoc  viro  horum 
virorum",  „ab  hac  platano  harum  platanorum",  „ab  hoc  templo 
horum  templorum".  Inveniuntur  tamen  per  concisionem  mediae 
syllabae  masculinorum  plerumque  nominum,  quae  neutra  non 
habent,  hunc  casum  proferentes  maxime  poetae.  Est  autem 
etiam  apud  prosam  scribentes  idem  invenire,  sed  rare.  Virgilius 
in  1  (v.  87):  It  caelo  clamorque  virum  stridorque  rudentum, 
pro  „virorum".  Idem  in  III  (v.  476):  Cura  deum,  bis  Perga- 
meis  erepte  ruinis,  „deum"  pro  „deorum".  Idem  in  V  (v.  45): 
Genus  alto  a  sanguine  divum,  pro  „divorum".  .,Nummum" 
vero  pro  „nummorum",  et  „liberum"  pro  „liberorum",  et  „sester- 
tium" pro  ,,sestertiorum",  „iugerum"pro  „iugerorum",  „modium" 
pro  „modiorum",  „medinmum",  „senum",  „septcnum",  „denum", 
per  syncopam  frequcntcr  etiam  oratores  solent  proferre.  Cicero 
in  III  Verrinarum  (Accus.  1,  3,  7):  Iste  unus  inventus  est,  qui 
ex  complexu  parentum  abrcptos  filios  ad  necem  duceret  et 
parentes  pretium  pro  sepultura  liberum  posceret.  In  eodem 
(Cap.  36,  92):  Cum  ad  sestertium  vieles  quingcnta 
miha  rem  esse  constaret.  In  eodem  (Cap.  58,  153):  Quis  est 
enim,  qui  tucri  possit  liberum  nostrorum  pueritiam  contra 
improbitatem  magistratuum?    Idem  in   Uli  Verrinarum  (Accus. 

2,  49,  122):  Et  pueri  annorum  senum  septenumque  denum 


—     168     — 

senatoriuni  nomen  nundinati  suut.  ,.Denum"  pro  „denorum"-^ 
„senum"  pro  „senorum",  „septenum"  pro  „septenorura"  dixit. 
Wem  in  frumentaria  (Verr.  3,  21,  54:  Sod  tritici  septies  medim- 
num  ex  Nymphonis  arationibus  tollit,  „medimnum"  pro  ,,medim- 
norum".  In  cadem  (Cap.  29,  70):  Minus  te  iugerum  professuni 
esse  dico,  pro  „iugeroriim".  Nam  qnod  singulare  huius  „hoc 
iugerum"  est,  ipse  ostendit  in  eadera  (Cap.  47,  112):  In  iugerum 
Leontini  agr;  medimnum  fere  tritici  seritur.  Dicitur  tarnen 
et  „hoc  iugus  iugeris";  unde  luvenalis  in  IUI  (Sat.  9,  59): 
lugeribus  paucis  lumbos  donare  clientis.  Cicero  in  IUI  Verri- 
narum  (Accus.  3,  46,  111):  Quid,  si  doceo,  iudices,  eos,  qui 
CCCC  milia  modium  lucri  faciunt?  pro  ,,modiorum".  Idem 
pro  Murena  (Cap.  35,  73):  Praefectum  fabrum,  pro  „fabrorum". 
Idem  pro  Vareno:  Deum  fidem,  pro  „deorum".  Idem  pro 
Cluentio  (Cap.  27,  74):  Milibus  quadragenis  nummum,  pro 
„nummorum".  Idem  ad  Herennium  libroIII  (Cap.  19,32):  Pedum 
tricenum  pro  „tricenoruni".  Frequentius  tamen  hac  utitur  etCicero 
et  ceteri  syncopa  in  eis  norainibus,  quae  numeros  vel  mensu- 
ras  significant.  Recusant  autem  hoc  in  masculinis  habentibus 
neutra  vel  in  neutris,  ne  similis  sit  nominativo  singulari  neu- 
trorum;  quamvis  in  iis  quoque,  quae  ex  se  faciunt  neutra,  licet 
non  frequens,  invenitur  tamen  usus  huiuscemodi  concisionis. 
Virgilius  in  Villi  (v.  557):  Altaque  certat  prendere  tecta  manu 
sociumque  attingere  dextras,  pro  ,,sociorum''.  Idem  in  X  (v. 
445):  At  Rutulum  abscessu  iuvenis  tum  iussa  superba,  pro 
..Rutulorum".  Quamvis  et  „socius  socia  socium"  et  „Rutulus 
Rutula  Rutulum"  dicatur.  Terentius  in  Heautontimorumeao 
(Prol.  27):  Quare  omnes  vos  oratos  volo,  ne  plus  iniquura 
possit  quam  aequum  oratio,  pro  „iniquorum"  et  „aequorum"^. 
Statins  in  I  Thebaidos  (v.  608):  lila  novos  ibat  populata  penates 
portarum  in  bivio,  lateri  duo  corpora  parvum  dependent, 
„parvum''  pro  „parvorum".  Virgilius  in  III  (v.  704):  Mag- 
nanimum  quondam  generator  equorum.  Idem  in  VI  (v.  307): 
Magnanimum  heroum,  pueri  innuptaeque  puellae.  Quod  et 
in  pronominibus  quoque  fecerunt  antiqui,  „meum"  pro  „meorum", 
„tuum"pro„tuorum",„nostrum"pro„nostrorum"dicentes.  Plautus 
in  Trinummo  (3,  2,  30  =  656):  Vt  rem  patriam  et  gloriam  maiorum 
foedarim  meum.  Idem  in  Poenulo  (5,  2,  102  =  1062):  Ecquid 
meministi    tuum  parentum    nomina?    Idem    in   Menaechmis  (l*- 


—      169     — 

2,  25  =  134):  Averti  praedam  ab  hostibus  nostrum  salute 
socium.  Vergl.  noch  die  unter  12  angeführten  Stellen  des 
Varro  L.  L.  9,  49,  85;  Charis.  1,  15  S.  4  1  (I  56,  6)  und  1,  15 
S.  77  (I  100,  15),  und  des  Fr.  Bob.  de  nora  et  pronom.  S.  128 
(V  556,  29). 

Nummuni  als  Gen.  Plur.,  welches  Cic,  Quintil.,  Charis, 
und  Prise,  fordern,  geben  Scipio  bei  Gell.  7  (6),  11,  9;  Plaut. 
Menaech.  3,  3,  18  (542);  Trin.  5,  2,  15  (1139);  Lucil.  (9,  65)  bei 
Gell.  1,  16,  12  and  (13,  8)  bei  Non.  S.  216,  15;  Nov.  (109)  bei  Non. 
S.  495,  25  und  (115)  bei  Cic.  de  orat.  2,  63,  255;  Varro  R.  E.  3,  6, 
l;  Laber.  (50)  bei  Gell.  7  (6),  9,  3  und  Non.  S.  140,  23:  Cic. 
pro  Eosc.  Amer.  8,  21;  Verr.  2.  23,  56;  2,  48,  119;  3,  50, 
118:  3,  60,  140;  3,  87,  201;  pro  Cluent.  32,  87;  Hirt,  bell- 
Gall.  8,  4,  l;  Horat.  Epist.  2,  2,  23;  Liv.  40,  43,  6;  Monum. 
Ancyr.  Taf.  3  Z,  18;  Corp.  Inscr.  Latin.  3,  168;  8,  2764;  8, 
5147;  8,  6944;  9,  5189;  Gai.  Inst.  4,  95;  Val.  Max.  4,  4,  11; 
7,  8,  2;  Plin  N.  H.  8,  43,  68  (167);  14,  4,  5  (48):  14,  4,  5, 
(4  9:     14,  4,   6   (57);   16,   40   77   (202);   17,    1,    1,  (8);  Tac.   Hist. 

1,  82;  Plin.  Epist.  1,  19,  2;  Suet.  Caes.  38;  54;  Aug.  40;  68; 
71;  Tib.  34  und  Gramm.  3,  8:  Apul.  Met.  6,  23:  in  allen  diesen 
Stellen  ausser  denen  des  Plautus  und  Horat.  mit  mille  oder  milia 
construiert.  Aber  Plaut.  Most.  2,  1,  10  (357)  trium  nummorum 
causa;  Trin.  1,  2,  115  (152)  nummorum  Philippeum  ad  tria 
milia  und  4,  2,  6,  (848)  trium  nummorum  causa  (an  diesen 
drei  Stellen  ist  des  Versmasses  wegen  nummum  geschrieben); 
Terent.  Phorm.  1,  1,  4  (38)  iam  pridem  apud  me  relicuom 
pauxillulum  nummorum:  Luc.  (6,  23)  bei  Non.  S.  78,  3  quid- 
quid  habet  nummorum  secum  habet  ipse;  Cic.  de  invent.  2, 
4,  14  secum  aliquantuni  nummorum  ferentem  est  comitatus; 
pro  Quinct.  4,  16  Eomae  sibi  nummorum  facultatem  esse; 
Verr.  2,  19,  47  quantum  cuique  eius  iussu  nummorum  esset 
datum;  3,  49  117  nummorum  accessionem;  3,  50,  118  num- 
morum accessiones  und  3,  84,  195  corollarium  nummorum, 
sumpsisses  id  nummorum  quod  tibi  senatus  cellae  nomine 
concesserat:  Horat.  Serm.  2,  3,   149  saccos  nummorum:  Epist. 

2,  2,  51  nummorum  milil)us  oeto;  Epist.  2,  2,  164  trecentis 
aut  etiam  supra  nummorum  milibus,  und  A.  P.  383  equestrom 
summam  nummorum;  Liv.  36,  40,  12  bigatorum  nummorum 
(milia)  ducenta    triginta  quattuor    und    39,  7,  1    Philippeorum 


—      170     — 

aureorum  nummorum  sedecim  milia  trecentos  viginti;  Colum. 
3,  3,  8,  totidem  milibus  nummorum;  3,  3,  9  triginta  duorum 
milium  quadringentorum  octoginta  nummorum  und  3,  3,  13 
tribus  milibus  nummorum;  8,  8,  10  quaternis  milibus  num- 
morum im  cod.  Polit,,  und  12,  50,  20  plus  nummorum;  Plin. 
Epist.  10,  43  (52),  1  ei  dari  mummorum  duodena  milia;  Suet. 
Aug.  46  singula  nummorum  milia;  Aug.  101  singula  milia 
nummorum;  Domit.  4  congiarium  nummorum  trecenorum  und 
Terent.  2  octo  milia  nummorum;  Apul.  i\Iet.  4,  8  ipsi  praedas 
aureorum  argen tariorumque  nummorum  .  .  .  invehebant;  C. 
L  L.  2,  3664  XC  milia  numorum. 

Sestertium,  welches  ebenfalls  von  Cic,  Plin.  bei  Charis., 
Cbaris.  selbst,  Prise,  und  dem  Fr.  Bob,  de  nom.  et  pronom. 
verlangt  wird,  ist  bei  Liv.  45,  15.  2;  Plin.  N.  H.  12,  18, 
41,  (84);  Gaius  Inst.  4  §  95  und  dasselbe  empfiehlt  Gronov  pec. 
vet  1,  4  bei  Varro  R.  R.  2,  1,  14;  3,  6,  6;  3,  16,  11;  3,  17,  3; 
Colum.  3,  3,  8;  9,  10,  13,  wo  gewöhnlich  sestertiis  milibus  LX, 
quadragena  milia  sestertia,  dena  milia  sestertia,  duodena  milia 
sestertia,  sestertiis  octo  milibus,  sestertia  tria  milia,  duo  milia 
sestertia  geschrieben  wird.  Ausserdem  vergl.  unter  3'2.  Aber 
Colum.  3,  3,  8  hat  pretium  sestertiorum  XXIX  milium  und 
3,  8,  13  duo  miha  sestertiorum,  das  letztere  im  cod.  Polit. 
und  Leipz.;  8,  8,  9  milibus  singulis  sestertiorum:  Gaius  Inst. 
3  §  42  sestertiorum  (nummorum  centum)  milium;  Frontin.  Aqu. 
118  sestertiorum  ducentorum  quinquaginta  milium;  Capit. 
Ver.  5,  5  sexagies  centenis  milibus  sestertiorum;  Capit.  Per- 
tinax  2,  4  ad  ducenum  sestertiorum  Stipendium;  Auson.  Grat, 
act.  16,  74  (ed.  Peiper  372,  504)  sestertiorum  notas  cum 
substantiolae  ratione  cernebant:  Schol.  luv.  3, 155  qui  quadringen- 
torum sestertiorum  habent  reditus;  Inschr.  Orell.  81  sester- 
tiorum CCCC. 

Denarium,  das  von  Varro  gebilligt  wird,  gebrauchen  Cic. 
Verr.  Acc.  2,  55,  137  und  Ofi".  3,  23,  92;  Liv.  33,  27,  2;  41,  13, 
7;  43,  4,  9;  45,  43,  5;  Monum.  Ancyr.  Taf.  6  Z.  30;  Plin.  N. 
H.  12,  19,  42  (93);  12,  25,  54  (123);  20,  24,  100  (264);  Gurt. 
5,  5,  22;  6,  2,  17;  7,  5,  27:  Apul.  Met.  2,  13  S.  120  und 
de  mag.  42  S.  497;  Gell.  1,  8,  5;  3,  17,  1.  Aber  bei  Cic. 
Epist.  ad  Fam.  9,  18,  4  ist  ollam  denariorum  implere;  Plin. 
N.  H.  20,  24,  100  (264)  duum  denariorum  pondus;  25,  9,  66 


—     171     — 

(113)  und  29,  3,  11  (41)  denariorum  duum  pondere;  Plin. 
Epist.  2,  11,  23  quinquaginta  milia  denariorum;  10,  HO  (111), 
1  a  lulio  Pisone  denariorum  circiter  quadraginta  milia  donata; 
10,  112,  (113),  1  singula  milia  denariorum;  Suet.  Tib.  i8 
singula  milia  denariorum;  Apul.  de  mag.  97  quippe  qui  ei  ad 
ignominiam  lintea  adscribi  ducentorum  fere  denariorum  iusserit: 
Vulg.  loann.  6,  7  ducentorum  denariorum  panes  non  sufficiunt 
eis;  Vulg.  Apost.  Act.  19,  19  invenerunt  pecuniam  denario- 
rum quinquaginta  millium. 

Talentum  als  Gen.  Plur.  haben  Terent.  Phorm.  2,  3,  46 
(393);  Cic.  pro  Rabir.  Post.  8,  21;  11,  30;  11,  31;  Liv.  30, 
16,  12;  30,  37,  5;  33,  30,  7;  37,  1,  5;  37,  7,  1;  37,  45,  14;  38, 
8,  10;  38,  14,  5;  39,  28,  6;  44,  45,  15;  Plin.  N.  H.  12,  17,  40 
(80);  Yitruv.  10,  21  (15),  7;  Val.  Max.  6,  4  ext.  3;  Gurt.  3,  13, 
16;  4,  11,  6;  6,  2,  10;  10,  1,  24;  10,  1,  34;  10,  2,  10;  lustin. 
12,  12,  12;  33,  2,  8;  Gell.  7  (6),  14,  8;  Gros.  4,  11,  2;  Macrob. 
Sat.  1,  5,  14.  Dagegen  talentorum  Plin.  N.  H.  33,  3,  15 
(51);  Suet.  Caes.  54;  Gurt.  5,  6,  10. 

Victoriatum  ist  bei  Liv.  41,  13,  7;  in  der  Stelle  des 
Pompon.  (115)  bei  Non.  S.  356,  6  ist  es  unsichere  Oonjectur, 
Ribbeck  (II  242)  schreibt  milia  decem  victoriata. 

Tetrachmum  wird  geschrieben  Liv.  37,  46,  3;  37,  59, 
4;  39,  7,  1,  in  den  Hdschr.  ist  tetracinum.  tetraginum,  tetrag- 
ninum,  cetratinum,  tetragium,  in  der  Bamb.  an  der  ersten  Stelle 
tetracmum;  dagegen  37,  58,  4;  39,  5,  14  tetragina  (oder  tetra- 
cina  oder  terracina  oder  tetracma)  Attica  triginta  quattuor 
milia  septingenta  und  centum  octodecim  milia.  In  diesen 
Stellen  ist  also  neben  milia  nicht  der  Genit.  gebraucht.  Vergl. 
Nummer.  9.  Ebenso  geben  die  Hdschr.  bei  Liv.  37,  46,  3;  37, 
58,  4;  37,  59,  4;  39,  7,  1  durchaus  cistophori,  nicht  cistophorum. 

Gistophorum  aber  hat  Paul.  Festi  unter  Euboicum 
talentum  S.  78. 

Cadum  haben  Lucil.  (18,  2)  und  Varro  de  vit.  pop.  Rom. 
4  fr.  13  bei  Non.  S.  495,  10  und  544,  11  (der  Name  des  Lucil. 
ist  an  der  ersteren  Stelle  ausgefallen);  Varro  auch  bei  Plin. 
N.  H.  14,  14,  17  (96)  zweimal. 

Gull  cum  ist  bei  Cato  R.  R.  11,  1. 

Medimnum  haben  Lucil.  (18,  1)  bei  Non.  S.  495,  10  und 
544,  11;  Plaut.  Stich.  4,  2,  9,  (587);    Gic.  Verr.  3,  33,  77;    3, 


—      172      — 

37,  84;  3,  :i9,  90;  3,  47,  113;  3,  48,  113;  3,  49,  116;  Liv.  32, 
40,  9;  38,  13,  13;  38,  i4,  14;  38,  15,  11.  In  den  Stellen  des 
Cic.  haben  die  Hdschr.  freilicli  zum  Teil  die  Abbreviatur,  zum 
Teil  die  Formen  medimna  und  mediranis,  und  bei  Liv.  ist 
mehrmals,  wie  auch  hin  und  wieder  bei  Cic,  die  Var.  medium 
bemerkt.     Vergl.  Orelli's  Exe.  zu  Cic.  Verr.  3,  30,  72  und  3, 32,  75. 

Medium,  welche  Form  auchDiom.  1  S.  285  (I  307,  18)  an- 
führt, hat  Cic.  ausser  der  vor  Prise,  citierten  Stelle  Verr.  3,  46, 
111  noch  daselbst  3,  36,  83;  3,  49,  116;  3,  63,  148;  3,  64,  148;  3, 
64,  149;  3,  64,  151,  ferner  Plaut.  Stich.  4,  2,  9  (587)  in  der  ed.  pr. 
(in  den  Hdschr,  medediä,  oder  mediam  oder  media;  Leo  schreibt 
medimnum);  Bell.  Afr.  36,  2;  Liv.  22,  37,  6;  23,38, 13; 26,  47,  8;  27, 
1,  2;  28,  45,  17;  30,  16,  11;  31,  19,  2;  31,  19,  4;  32,  7,  2;  36,  4,  5; 
36,  4,  8;  38,  38,  13;  43,  4,  9;  44,  16,  2;  Val.  Max.  4,  8  ext.  1;  Plin. 
N.  H.  16,  40,  76  (201),  aber  im  Toi.  und  Par.  d.  modiorum; 
Petron.  53,  2;  lustin.  6,  2,  2  im  Put.,  Giessn.  und  Marb.; 
Spartian.  Sev.  23,  2  (in  den  früheren  Ausg.  modiorum);  Oros. 
3,  1,  8;  Symmach.  Epist.  10,  60;  modiorum  Plaut.  Mil.  4,  2, 
72  (1064),  im  vet.  mosidiü,  Ritschi  hat  medium  geschrieben, 
und  pol  nach  plus  eingeschaltet;  Varro  R.  R.  1,  24,  3;  Scaev. 
Dig.  18,  1,  81  §  1;  50,  5,  3;  Impp.  Theod.  et  Valentin.  Cod. 
1,  2,  10  (11,  3,  2);  Impp.  Valentin.  Theod.  et  Arcad.  Cod.  10, 
70,  9;  11,  4  (3),  2;  Eutrop.  3,  1. 

lugerum  Varro  R.  R.  1,  18,  1;  1,  18,  5;  1,  19,  1;  Cic. 
Verr.  3,  21,  53;  3,  22,  55;  3,  29,  70;  3,  47,  113;  3,  49,  116; 
3,  49,  117  (an  der  vorletzten  Stelle  im  Lag.  42);  Phil.  2,  17, 
43;  2,  39,  101:  3,  9,  22;  Epist.  ad  Att.  12,  33,  1;  Horat.  Carm. 
3,  16,  29;  Liv,  7,  16,  9;  Colum.  1  praef.  13;  5,  1,  7;  Plin.  N. 
H.   14,  4,  5  (48);   18,  3,  4  (17). 

Stadium  Sallust.  Eist.  fr.  1,  61  bei  Non.  S.  496,  1; 
Plin.  N.  H.  2,  73,  75  (184);  19,  3,  15  (41);  Vitruv.  1,  6,  9;  sta- 
diorum  Plin.  N.  H.  2,  73,  75  (183);  2,  108,  112,  (247);  3,  19, 
23  (132);  4,  1,  2  (5);  4,  12,  24  (75);  5,  32,  40  (141);  6,  26;. 
30  (119);  Curt.  6,  4,  6;  7,  6,  25. 

Digitum  führt  Chans.  1,  17  S.  101  (I  126,  26)  aus 
Varro  de  vit.  pop.  Rom.  1  fr.  1  an;  ferner  Vitruv.  7,   1,  6. 

Sehr  häutig  ist  deum,  wie  in  pro  deum  fidem,  pro 
deum  atque  hominum  fidem,  pro  deum  hominumque 
fidem,     Plaut.    Epid.   4,  2,  10    (580);    Caecil.    (211)    bei    Cic. 


—     173      — 

Nat.  Deor.  1,  6,  13;  Terent.  Andr.  1,  5,  2  (237):  1,5,  11  (246); 
Eun.  5,  4,  21  (943);  Heaiit.  1,  1,  9  ((U)  und  Hec.  2,  1,  1  (198); 
Cic.  pro  Rose.  Com.  8,  23  und  Verr.  3,  60,  137;  4,  4,  7;  Sallust. 
Cat.  20,  10;  Liv.  3,  67,  7;  44,  38,  10;  und  elliptisch  pro  deum 
immortalium  Terent.  Pliorm.  2,  3,  4  (351)  und  Cic.  bei 
Donat.  zu  dieser  Stelle.  Vergl.  die  oben  mitgetheilte  Stelle 
des  Cic.  Orat.  46,  155.  Doch  Cic.  Tusc.  5,  16,  48  pro  deorum 
atque  horainum  fidem,  und  auch  Lael.  14,  52  ist  pro  deorum 
fidem  atque  hominum  besser  beglaubigt  als  pro  deum.  Ferner  clama- 
bas  deum  fidem  atque  hominum  omnium  Plaut.  Men.  5,8,4 
(1053);  deum  hominumque  fidem  obtestari  und  implorare  Liv. 
2,  10,  3;  8,  33,  23;  28,  28,  7;  inclamabat  deum  atque  hominum 
fidem  Gell.  17,  9,  3.  Deum  virtute  Plaut.  AuL  2,  1,  44  (166); 
Mil.  3,  1,  82  (676);  Persa  3,  1,  62  (390);  Trin.  2,  2,  65  (346). 
Deum  benignitate  Cic.  pro  Rose.  Com.  12,  33;  Plane,  bei  Cic. 
Epist.  ad  Farn.  10,  8,  6  und  10,  23,  3;  Liv.  5,  20,  3;  7,  13  5; 
8,  4,  6;  8,  5,  3;  8,  13,  11;  24,  38,  2;  26,  41,  6;  26,  41,  14; 
28,  11,  8;  28,  25,  7;  31,  31,  20:  37,  54  10;  39,  9,  4;  41,  24, 
S;  45,  23,  1;  Tac.  Ann.  12,  43;  14,  6;  Pax  deum  Plaut. 
Poen.  1,  2,  43  (254);  Liv.  3,  5,  14;  3,  7,  7;  3  8,  1;  4, 
30,  10;  6,  1,  12;  6,  12,  7;  7,  2,  2:  10,  7,  12;  24,  11,  1;  27, 
23,  4;  38,  46,  12;  42,  2,  3;  Val.  Fl.  4,  477.  Ira  deum  Verg. 
Aen.  3,  215;    5,  706;    8,  40;  11,  233;  Liv.  3,  6,  5;  4,  9,  3;  4, 

25,  3;  5,  14,  3;  8,  6,  3;  8,  6,  11;  9,  29,  11;  10,  39,  16;  22,  9, 
7;  25,  6,  6;  40,  37,  2;  Val.  Fl.  1,  683;  4,  472;  Tac.  Ann.  4,  1 
und  Hist.  2,  38;  Curt.  9,  9,  10.  Iniquitatem  deum  Liv.  26, 
34,  13;  aequitate  deum  Tac.  Ann.  16,  33.  Dono  und  dona 
deum  Liv.  1,  54,  3;  5,  22,  3;  44,  33,  3.    Deum  beneficio  Liv. 

28,  35,  8;  40,  23,  2.  Munere  deum  Tac.  Ann.  2,  40;  3,  58; 
4,  27.  Deum  monitu  Liv.  7,  6,  2;  39,  13,  9;  provisu  deum 
Tac.  Ann.  12,  6.    Imperia  deum  Liv.  8,  9,  12;  Apul.  Met.  11, 

29.  In  deum  immortalium  potestate  Liv.  37,  45,  11.  Vim 
deum  Corp.  Inscr.  Lat.  3,  2197  Z.  7  in  Versen.  Templa,  fa- 
na,  delubra  deum  Cic.  Divin.  1,  12,  30  in  Versen;  Lucr.  1, 
68;  2,  352;  5,  308;  5,  1166;  5,  1201;  6,  75:  6,  417;  6,  1272: 
Catull.  66,  63;  Verg.  Ge.  2,  148  und  Aen.  2,  248;  Horat.  Serm. 
2,  2,  104;  Liv.  1,  29,  6;  1,  56,  1;  5,  30,  1;  5,  41,  4;  5,  49,  3; 
7,  31,  4;  8,  33,  21;  24,  21,   10;  24,  23,   1:  26,  9,  7;  26,  13,  13; 

26,  30,  9;  27,   51,  7;  28,  42,   11;  31,  26,   10:  37,  32,  2;  38,  51. 


—      174     — 

13;  42,  3,  8;  45,  44,  6;  Monum.  Ancyr.  Taf.  4  Z.  17.  Deum 
profundit  ante  terapla  sanguinem  Anth.  Lat.  ed  Riese  774,  15. 
Sacra  deum  Lucan.  3,  404;  Corp.  Inscr.  Latin.  6,  101;  6,  142. 
Deum  sedes  Lucan.  3,  91.  Simulacra  deum  Lucr.  6,  419: 
Liv.  31,  30,  7:  38,  43,  6.  Ära  und  arae  deum  Varro  L.  L.  5, 
6,  38;  Verg.  Ge.  4,  276;  Suet.  Cali?.  5.  Altaria  deum  Tac. 
Ann.   1,  39.     Honos  und  lionores  deum  Verg.  Ge.  3,  486;  Liv. 

5,  50,  3;  6,  42,  13;  9,  40,  17;  45,  16,  7;  Tac.  Ann.  16,  21. 
Cultus  deum  Liv.  1,  31,  3  und  Ourt.  8,  11,  24.  Verecundia 
deum  Liv.  6,  33,  5.  Metus  deum  Liv.  21,  4,  9;  29,  15,  1. 
Religio  deum  Quintil.  2,  4,  34.  Cura  deum  Liv.  24,  8,  10, 
und  in  anderer  Bedeutung  Verg.  Aen.  3,  476;  Ovid.  Met.  4, 
573  und  Tac.  Ann.  14,  12.  Neglegentia  deum  Liv.  3,  20,  5. 
Fax  deum  Treb.  Poll.  Gallien.  5.  5;  deum  pace  Symmach. 
Epist.  7,  21.  Deum  praesidio  Corp.  Inscr.  Latin.  5,  6414.  In 
cenis  deum  PJin.  N.  H.  29,  4,  14  (58).  Deum  vocabula  Tac. 
Ann.  14,  15.  Deum  immortalium  causa  Liv.  6,  42,  12.  Pre- 
catio  und  imploratio  deum  Liv.  2,  8,  7;  8,  6,  1:  22,  5,  2. 
Interpres  deum  Liv.  1,  7,  10.  Pater  deum  homiuumque  Liv. 
1,  12,  5;  8,  6,  5,  und  deum  hominumque  rex  Liv.  1,  53,  3. 
Deum  genitor  und  pater  deum  Verg.  Aen.  7,  306;  10,  875; 
Ovid.  Amor.  1,  13,  45.  Deum  summus  rex  und  deum  regna- 
tor  Naev.  bell.  Poen.  18  (ed.  L.  Müller  p.  160)  bei  Fest,  unter 
quianam  S.  257  und  bei  Prise.  7,  16,  75  S.  770  (II  352,  4); 
Acc.  (143)  bei  Macrob.  Sat.  6,  1,  59  und  (32)  bei  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  1,  88.  Deum  rex  Lucil.  (29,  57)  bei  Non.  S.  357 
11;  Verg.  Aen.  3,  375;  12,  851.  Pater  rectorque  deum  und 
genitorque  deum  rectorque  Ovid.  Met.  2,  848  und  Trist.  2,  37. 
Mater  deum  Lucr.  2,  598;  2,  659;  Ovid.  Met.  10,  686;  Liv. 
29,  11,  7;  37,  9,  9;  Plin.  N.  H.  7,  35,  35  (120);  14,  4,  6  (54); 
18,  3,  4(16);  35,  10,  36(109);  35,  12,46(165);  Serv.  zu  Verg. 
Ecl.  7,  24;  Ge.  1,  163;  3,  1  und  Aen.  3,  113;  3,  131;  3,  279; 

6,  52;  6,  785;  7,  761;  7,  796;  9,  82;  9,  85;  9,  617;  10,  83;  10, 
220;  10,  253;  12,  836;  Corp.  Inscr.  Latin.  2,  178;  2,  179;  2, 
805;  3,  764;  3,  1954;  3,  3115;  5,  3438;  5,  4007;  5,  4940;  5, 
4985;  I.  Neap.  1090;  1398:  1399:  2384:  2597:  4735;  5204;  Orell. 
985;  989;  1896;  1898;  1905;  1906;  2263;  2319;  2320;  2322; 
2327  (6033);  2328;  2352;  2403  und  Henz.  5721;  6037;  6666. 
Deum    genetrix    und  parens  Idaea  deum  Verg.  Aen.  2,    788; 


—     175      — 

9,  82;  10,  252.  Eegina  deum  Verg.  Aen.  1,  9;  7,  620.  Deum 
penatium  in  einer  alten  Aufschrift  bei  Varro  L.  L.  5,  8,  54; 
Moniim.  Ancyr.  Taf.  4  Z.  7  und  Taf.  6  Z.  33;  deum  Manium 
oder  Maauium  Varro  L.  L.  5,  32.  148  und  Corp.  Inscr.  Latin. 

1,  1410;  deum  Consentum  nach  der  oben  mitgetheilteu  Stelle 
des  Varro  L.  L.  8,  38,  71. 

Bei  Dichtern  ist  der  Gebrauch  von  deum  nicht  auf  be- 
stimmte Formeln  beschränkt.  Vergl.  Enn.  (Fab.  85)  bei  Non. 
S.  490,  12;  (Fab.  98)  bei  Gell.  4,  17,  8  und  Non.  S.  169,  l; 
(Fab.  208)  bei  Cic.  de  divinat.  2,  50,  104;  (Fab.  217)  bei  Non. 

5.  160,  5;  Pacuv.  (381)  bei  Varro  L.  L.  7,  3,  59;  Acc.  (159) 
bei  Non.  S.  362,  2;  Lucr.  1,  54;  2,  168;  2,  1093;  5,  123;  5;. 
147:  5,  148;  5,  160;  5,  1161;  5,  1188;  5,  1209;  6,  70;  6,  71; 
CatuU.  63,  68;  64,  23;  Verg.  Ecl.  4,  15;  4,  49;  Ge.  2,  473:  4, 
448;  4,  521  und  Aen.  1,  229;  2,  54;  2,  156;  2,  257;  2,  623; 
3,  59;  4,  62;  6,  322;  6,  376;  6,  461;  6,  565;  6,  786:  7,  58;  7, 
239;  7,  584;  8,  7;  8,  36;  8,  698;  10,  101;  10,  228;  10,  470, 
11,  4;    11,  785;    12,  199;  Horat.  Carm.  4,  5,  32  und  Serm.  2, 

6,  65;  Tibull.  4,  1,  68;  Ovid.  Met.  2,  280;  Trist.  1,  5,  70  und 
Epist.  ex  Pont.  2,  8,  58. 

Dichter  gebrauchen  ebenso  divum  oder  divom  (vorgl. 
unter  33),  wie  Enn.  (Ann.  71)  bei  Prise.  17,  20,  201  S.  113 
(III  205,  20);  (Ann.  216)  bei  Macrob.  Sat.  6,  1,  10;  (Ann.  219) 
bei  Varro  L.  L.  5,  10,   65;    (Ann.  220)  bei  Cic.  Nat.  Deor.  2, 

2,  4;  (Ann.  310  h)  bei  Gell.  12,  4,  4;  (Ann.  554)  bei  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  2,  241;  (Sat.  29)  bei  Donat.  zu  Terent.  Phorm.  2, 
2,  25;  Plaut.  Aul.  2,  4,  20  (300);  Terent.  Ad.  4,  7,  28  (746) 
Lucr.  1,  1;  1,  155;  1,  1015;  2,  434;  2,  646;  3,  18;  3,  982;  4, 
1008;  4.  1239;  5,  51;  5,  73;  5,  75;  5,  81;  5,  158;  5,  1156;  5, 
1169;  5,  1218;  5,  1223;  5,  1229;  5,  1240;  6,  52;  6,  94;  6,  382; 
6,  1276;  Catull.  64,  27;  64,  134;  64,  298;  64,  387;  66,  69;  76, 
4;  Varro  Sat.  Menipp.  56;  202;  351:  besonders  häufig  Verg., 
wie  Ecl.  3,  72;  Ge.  1,  238;  4,  347;  4,  358;  Aen.   1,  46;  1,  65; 

1,  79;   1,   632;    2,  123;   2,  241;  2,  269;  2,  336;  2,  517;  2,  602; 

2,  648;  2,  677  und  an  vielen  anderen  Stellen,  aber  auch  Horat. 
Carm.  1,  2,  25;  4,  6,  22  und  Serm.  1,  3,  117;  Tibull.  2,  5, 
113:  Prop.  5  (4),  2,  55;  Ovid.  Met.  6,  543;  12,  561;  Mart.  14, 
180;  Val.  Flacc.  1,  27;  l,  46;  Epit.  Iliad.  Hl;  724  und  andere. 
So    auch   mater  divum  Corp.    Inscr.  Lat.  7,    759    in  Versen, 


—      176      — 

und  Arnob.  5,  16  genetrix  divum. 

Semideum  Stat.  Theb.  1,  206;  5,  373;  6,  105  (112); 
Apul.  Dogm.  Plat.  2,  23  S.  255;  Eutil.  Nam.  1,  365;  Sidon. 
Carm.   1,  12;  23,  253. 

Das  einfache  vir  um  ist  nur  in  dichterischer  Sprache  üb- 
lich, Enn.  (Ann.  430)  bei  Fest.  S.  257;  (Ann.  532)  bei  Charis. 
IV  S.  251  (I  282,  6),  Diomed.  II  S.  441  (I  446,  26),  Donat. 
Ars  Gramm.  S.  1774  (IV  398,  19),  Pompei  Comm.  V  303,  21; 
(Sat.  68)  bei  Cic.  Tusc.  1,  15,  34;  Plaut.  Amphitr.  L  1,  78 
(233);  Pseud.  1,  2,  90  (227);  Pacuv.  (404)  bei  Varro  L.  L.  7, 
2,  18;  Lucr.  1,  95;  1,  728;  2,  326;  4,  1232:  5,  311;  5,  328; 
5,  999;  6,  242;  6,  722;  6,  1109;  Catull.  61,  192;  68,  90;  Verg. 
Ge.  2,  142;  2,  167;  2,  174;  2,  295;  2,  340;  3,  9;  3,  252;  3, 
382  und  Aen.  1,  87;  1,  101;  1,  119;  2,  18;  2,  313;  2,  782;  4, 
195;  5,  148;  5,  369;  6,  553;  6,  651;  6,  683;  6,  784;  6,  872;  7, 
535;  8,  93;  8,  197;  8,  312;  8,  315;  8,  500;  8,  539;  9,  357;  9, 
471;  9,  479;  9,  527;  9,  777;  10,  312;  10,  373;  10,  662;  10, 
672;  11,  192;  11,  205;  11,  607;  12,  328;  Prop.  4  (3),  9,  32; 
Ovid.  Her.  1,  55;  Manil.  1,  911;  Lucan.  3,  627;  Val.  Fl.  1, 
12;  1,  121:  1,  496;  1,  758;  2,  170;  3,  16;  3,  166;  3,  215;  3, 
276;  3,  442;  3,  717;  4,  342;  4,  664;  5,  55;  5,  313;  5,  578;  6, 
llO;  6,  188;  6,  236;  6,  356;  6,  363;  6,  410;  6,  485;  6,  504; 
Sil.  4,  162;  8,  326;  8,  354;  9,  189;  12,  189;  13,  282;  13,  353; 
13,  650;  14,   183;   16,  528;  17,  603;  Stat.  Theb.   1.  422;  1,  537; 

1,  612;  2,  508;  2,  530;  2,  566;  2,  725;  3,  651;  4,  804;  5,  353; 
5,  447;  5,  700;  7,  120;  7,  528;  7,  591;  8,  395;  8,  689;  10,  541: 
Achill.  2,  158;  Avien.  Arat.  1445;  luvenc.  3,  572;  Sedul.  Carm. 

2,  2;  Corp.  Inscr.  Latin.   14,  2458;   14,  2502. 

Aber  duumvirum  Corp.  Inscr.  Lat.  1,  577  Col.  1  Z.  8, 
und  Col.  3  Z.  6;  Ilvirum  C.  I.  L.  1,  200  Z.  28;  2,  2886: 
Grell.  3871;  duomvirum  Corp.  Inscr.  Latin.  5,  971;  duovirum 
I.  Neap.  2517  Col.  2  Z.  8;  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  577  Col.  3 
Z.  7.  —  Triumvirum  Cato  (Grat.  40  fr.  3)  bei  Pest,  unter 
spatiatorem  S.  344;  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  198  Z.  13;  Varro 
bei  Gell.  13,  12,  6;  Liv.  27,  21,  10;  Gav.  Bass.  bei  Gell.  3,  9, 
4.  —  Decemvirum  Cic.  1.  agr.  2,  15,  39;  2,  21,  56  und  de 
rep.  2,  36,  61;  Ampel.  25,  2,  vergl.  Varro  L.  L.  9,  48,  85  und 
Cic.  Grat.  156:  „decem  virorum  sthtibus  iudicandis"  dico  num- 
quam.  —  Sevirum  und  sexvirum  'Corp.  Inscr.  Lat.  3,  3354; 


—     177     — 

6,  2318;  6,  2319;  I.  Neap.  5598;  OreU.  775;  3955;  3963;  4099. 
—  Septemvirum  Cic.  Phil.  6,  5,  14;  Gell.  1,  12,  6.  —  Quin- 
decimvirum  Plin.  N.  H.  28,  2,  3  (12):  Tac.  Ann.  6,   12;  G-eU. 

1,  12,  6;  Inschr.  Henz.  7420a.  — -XXXvirum  Henz.  6999.— 
Decem  virorum  ist  sehr  häufig  bei  Liv.,  z.B.  3,  40,8:  3,41, 
10;  22,   1,  17. 

Liberum  Enn.  (Ann.  288)  bei  Yarro  L.  L.  7,  2,  16  und 
(Ann.  322)  bei  Fest,  unter  quaeso  S.  258;  Plaut.  .Most.  1,  2,  39 
(120);  Pacuv.  (329)  bei  Cic.  de  orat.  2,  46,  193;  Acc.  (79)  bei 
Non.  S.  136,  19;  (376)  bei  Non.  S.  12,  7;  (424)  bei  Cic.  Tuscul. 
3.  9,  20  und  Kon.  S.  500,  13;  Tui-pil.  (54)  bei  Non.  S.  495, 
26;  Afran.  (361)  bei  Non.  S.  496,  3;  Terent.  Ad.  5,  3,7  (793); 
versificierte  Grabschrift  Corp.  Inscr.  Lat.  1.  1008  v.  5;  Inschr. 
Or.  4860  Z.  4;  Varro  bei  Macrob.  Sat.  1,  16,  18;  Cic.  de  orat. 

2,  49,  200;  Vei-r.  Acc.  1,  15,  40;  1,  30,  77;  3,  40,  91;  5,  9, 
23;  5,  42,  109:  5,  45,  118;  5,  45,  119;  pro  Cluent.  61,  171; 
69,  195;  70,  200;  Tusc.  3,  24,  58;  Liv.  1,  9,  14  (vergl.  M. 
Müller);  1,  13,  2;  1,  39,  4:  1,  42,  1;  3,  50,  5;  8,  7,18;  8,28, 
6;  22,  22,  5  im  Put.;  45,  19,  11;  45,  41,  11;  Plin.  N.  H.  7,14, 
12  (62);  35,  3,  3  (12);  Tac.  Ann.  2,  38;  3,  25;  3,  35;  12,  44; 
Gurt.  6,  3,  5;  6,  10,  31;  8,  3,  14;  9,  2,  7;  Fronte  ad  M.  Caes.  5, 
42  zweimal  und  ad  Antonin.  Imp.  1,  2  S.  95  und  99  Nab.; 
Gell.  4,  3,  2;  12,  1,  7;  17,  21,  44;  Apul.  Met.  5,  28  S.  372; 
9,  8  S.  607;  aber  nicht  weniger  gebräuchlich  ist  libe- 
rorum,  zuweilen  nahe  bei  liberum  stehend,  Enn.  (Fab.  119) 
bei  Cic.  Tuscul.  2,  7,  16;  (Fab.    350)    bei    Fest,    unter    quaeso 

5.  258;  (Fab.  372)  bei  Cic.  Orat.  46,  155;  Plaut.  Most.  1,  2, 
40  (120)  und  Poen.  Prol.  74;  Acc.  (421)  bei  Non.  S.  179,  26; 
Cic.  Inv.  2,  42,  122;  Orat.  part.  16,  56;  Verr.  1,27,68;  1,  30, 
76 ;  4,  35,  78  im  Guelf.  1 ;  2  und  Leid,  (nicht  aber  im  Reg. 
und  Erf.);  Catil.  4,9,18;  pro  Flacc.  38,  95;  42,  106;  pro  Sulla 

6,  18;  pro  Sest.  20,  46;  pro  Cael.  32,  79;  pro  Milon.  36,  100; 
Phil.  9,  7,  17;  Epist.  ad  Fam.  13,  10,  1;  Tuscul.  1,  14,  31;  4, 
17,  40;  Nat.  Deor.  2,  63,  157  und  OtF.  3,  5,  26;  Liv.  1,  53,  6; 
1,  59,  1;  2,  1,  5;  3,  48,  8;  5,  27,  1;  7,  11,  6;  8,  10,  4;  8,  19, 
12;  21,  13,  7;  23,  42,  5;  24,  37,  9:  27,  45,  7  im  Med.  und  in 
anderen  Büchern;  28,  19, 12;  31, 18,  7;  39,  15,  14;  41,  11,  4;  42, 
47,6;  45,24,12;  45,41,1;  45,41,9;  45,41.12;  Quintil.  1,  2,  6; 
1,  11,   17;  6,  1,   18;    Tac.  Aon.  2,  51;   3.  34;  4.  39;  3,  71;  3, 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  12 


—     178     — 

72;  6,  31;  11,  27;  11,  34;  12,  34;  14,  13;  14,  17;  14,59;  16, 
6;  16,  13;  Hist.  3,  68;  4,  8;  4,  52  und  Germ.  19;  Suet.  Caes. 
52;  84;  Aug.  63;  Tib.  54  und  Claud.  15.  und  überall  ius 
trium  oder  quattuor  liberorum,  Plin.  Epist.  2,  13,  8;  7, 
16,  2;  10,  2,  1;  Suet.  Claud.  19. 

Fabrum  ist  ausser  den  von  Charis.  und  Prise,  citierten 
Stellen  des  Scaurus  und  des  Cic.  pro  Mur,  35,  73  mit  praefec- 
tus  construiert  Cic.  pro  Balb.  28,  63  und  Epist.  ad  Farn.  3,  7 
4;  3,  8,  5;  Caes.  bell.  civ.  1,  24,  4  und  bei  Cic.  Epist.  ad  Att 
9,  7  C  2;  Nep.  Att.  12,  4;  Vell.  Paterc.  2,  76,  1;  Plin.  N.  H 
36,  6,  7  (48);    Veget.  Mil.  2,    12;    Corp.  luscr.  Latin.   1,  1124 

2,  2016;  2,  3845;  2,  3850;  2,  4205;  2,  4460;   3,  384;   3,  646 

3,  3685;  3,  4111;  5,  47;  5,  49;    5,  546;    5,  2852;   5,  4922;   6 
135;  6,  996;  6,  1837;  6,  1892;  6,  3508;  6,  3510;    6,  3515;   6 
3522;  6,  3539;   I.  Neap.  249;  718;  1457;    2096;    3610;    5442 
Inscr.  de  l'Alg.  3518;  Orell.  3434;  3840;  5017  und  Henz.  5996 
7149;    mit  centuriae  Liv.    1,   43,    3;    mit   collegium  Plin.   N.  H 
34,   1,    1  (1);    Corp.  Inscr.  Latin.   3,  3580;   5,  545;   5,  4048;   5 
5761;    5,  8143;    9,  5653;    L  Neap.  1360;    4243;    4851;    5057 
6826;    Inschr.  Orell.  73;    707;   820;    3217;    3361  (3935);    3690 
(4086);  3888;  4055;  4085;  4133;  4643  und  Henz.  6520;   7021; 
7215;    mit    corpus    Inschr.    Henz.    7106;    mit   tribunus    und  mit 
corpus  I.  Neap.  6803;    mit  genius  Corp.  Inscr.  Latin.  3,  1016; 
in  anderer  Verbiudung  fabrorum  Plaut.  Most.   1,   2,    54  (134); 
1,  2,  56  (136);   Cic.  Verr.  1,  56,  147;  Liv.   1,  57,  2;  26,  51,  8; 
28,  8,  14;    Plin.  N.  H.  35,  15,  51  (182);    I.  Neap.   4614;    doch 
auch  collegium  fabrorum  Corp.  Inscr.  Latin.  3,  1553;   3,  1829; 
5,  866;  5,  4122;  5,  4368;  5,  4448;  5,  4459;  5,  4477;  5,  4489; 
7,    11;    L   Neap.   5356;    5631;    Inschr.    Orell.   60;    4088;    und 
i  j  1 1 1  Ivir  utriclar.  fabror.  Inscr.  de  Lyon  6,  34  S.  209 

Der  Grenit.  pro  cum,  welchen  Cic.  Orat.  46,  156  neben 
fabrum  in  Verbindung  mit  centuria  aus  den  censoriae  tabulae 
anführt,  stand  nach.  Fest,  unter  procum  patricium  S.  249  in  der 
Ciasseneinteilung  des  Serv.  TuUius  für  procerum.  Von  dem  ge- 
wöhnlichen procus  der  Freier  ist  der  Gen.  Plur.  immer 
Procorum,  Cic.  Brut.  18,  71;  Verg.  Aen.  12,  27;  Culex  267: 
Prop.  4  (3),  12,  35;  Ovid.  Met.  4,  794;  9,  10;  10,  356;  10, 
568;  10,  574;  10,  624;  12,  192;  14,  681  und  Ibis  369;  Val. 
Fl.  1,  551;  5,  239;  Stat.  Theb.  2,  157. 


—     179     — 

Sociiim  als  Gen.  Plur.  steht  hauptsächlich  zur  Bezeich- 
nung der  Italischen  Bundesgenossen  der  Römer,  Corp.  Inscr. 
Latin.  1,  196  Z.  7;  1,  200  Z.  21 5  Liv.  21,  17,  2;  21,  55,  4; 
22,  27,  11 5  22,  40,  6;  23,  24,  8;  -26,  17,  1;  31,  8,  7;  31,  8, 
8;  31,  8,  10;  31,  10,  5;  31,  10,  7;  31,  21,  1;  32,  1,  5,  32,  8, 
7;  32,  28,11;  33,  26,  4;  33,  43,  3;  34,  16,  7;  34,  56,  8;  35,  20, 
4;  35,  20,  5;  35,  20,  12;  35,  41,  4;  35,  41,  7;  36,  2,  8;  37,  2, 
2;  37,  2,  4;  37,  2,  6;  37,  2,  9;  37,  39,  7;  37,  50,  12;  39,  20, 
7;  40,  18,  5;  40,  18,  6;  40,  32,  7;  40,  36,  6;  40,  36,  11;  40, 
40,  13;  41.  5,  6;  41,  8,  6;  41.  15,  11;  41,  21.  3;  42,1,2;  42, 
10.  3;  so  praefectus  und  praefecti  socium  Liv.  23,  7,  3; 
24,  40,  8;  25,  1,  3;  26,  15,  6;  27,  24,  3;  27,  26,  12;  27,  27, 
8;  27,  41,  7;  31,  2,  6;  33,  36,  5;  34,  47,  2;  35,  5,  14;  40,  31,  2. 
Doch  sagt  Liv.  43,  6.  12  auch  gratoruin  fideliumque  socium  muneri- 
bus  functos  und  44,  21,  10  quinque  milia  navalium  socium.  Auf  den 
Gebrauch  der  Dichter  leidet  die  oben  angegebene  Beschränkung 
keine  Anwendung,  vergl.  Plaut.  Men.  1,  2,  25  (134);  Pacuv. 
(401)  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  28;  Acc.  (371)  bei  Non.  S. 
256,  16  und  (491)  bei  Non.  S.  486,  1;  Verg.  Aen.  5,  174;  9, 
558;  10,  410;  Prop.  4  (3),  7,  41:  Val.  Fl.  3,  4:  3,619;  6,369; 
6,  388;  Sil.  4,  597;  5,  80;  6,  624;  7,  624;  8,  322;  10,  525; 
10,  592;  11,  529;  12,  253;  12,  490;  12,  630;  13,  7;  14,  451; 
14,  630;  15.  279;  Stat.  Theb.  3,  64;  3,  679;  5,  418;  6,  179; 
8,  244;    10,  750;  11,  155.     Vergl.   auch  Amm.  Marc.  14,  9,  5. 

Andere  linden  eine  weniger  ausgedehnte  Anwendung. 
Drusum  und  Gracchum  Cornific.  4,  34,  46.  —  Puerum 
Plaut.  Truc.  4,  2,  50  (763).  —  Ephebum  Stat.  Theb.  4,  232 
(epheborum  Cic.  Nat.  Deor.  1,  28,  79  und  de  rep.  4,  4,  4).  — 
Alumnum  Pacuv.  (313)  bei  Non.  S.  152,  29;  169,  23;  185,  2; 
243,  4.  —  Ami  cum  Terent.  Heaut.  Prol.  24.  —  Inimicum 
Plaut.  Asin.  2,  2,  14  (280).  —  Advorsarium  oder  adversa- 
rium  Terent.  Hec.  Prol.  2,  14;  Pompeius  bei  Cic.  Epist.  ad  Att. 
8,  12  D  2;  Panegyr.  Constantino  August.  91  ed.  Baehrens 
p.  199,  21.  —  Adgnatum  Gesetz  bei  Cic.  Invent.  2,  50,  148 
zweimal  und  Cornific.  1,  13,  23  zweimal.  —  Avum  Sil.  11,  504; 
Stat.  Theb.  8,  560;  5,  670.  —  Proavum  Stat.  Theb.  10,  807. 
—  Barbar  um  Nep.  Milt.  2,  1;  Alcib.  7,  4;  Phaedr.  4,  7,  11; 
Tacit.  Ann.  14,  39;  15,  25,  vergl.  Wölfflin  Arch.  IV  3.  — 
Discipulum  Sedul.  4,  127;  5,  337.   —  Doctum  Plaut.  Pseud. 

12» 


-     IRO     — 

2,  3,  12(657),  vergl.  Lorenz  zu  Plaut.  Pseud.  657.  —  Famulum 
Verg.  Aen.   11,  34;    Val  Fl.  1,  752;  3,  20;  3,  282;    Stat.  Silv. 

3,  4,  57  und  Theb.  1,  554;    11,  327.    —    G all  um  Varro   Sat. 
Menipp.  140.  —  Medicum  iilii  {^laxpwv  Tzca^tq)  Apul.  Met.  1,  18, 
vergl.  Crusius,  Philologus  1895  S.  142.  —  Ministrum  Stat.  Silv. 
3,  1,  86.  —  Servulum  Apul.  Met.  4,  19  S.  280.   —  Ariolum 
Apul.   de  deo  Soor.   7   S,  135.    —  Lanium  Corp.   Inscr.  Latin. 
3,  4085.  —  Aedituum  Inschr.  Henz.  6100;  aedituom  Corp.  Inscr. 
Latin.    6,  2202.    —    Dendroforum    oder    dendrophorum    I. 
Neap.  1359;    1360;    5602;   5695;    Inscr.  de  l'Alg.  1896;    Orell 
911;  2279;  4109  und  Henz.  6073  (dendrophororum  Corp.  Inscr. 
Latin.  5,  4477;  Or.  4135  und  Henz.  6590).    —    C  anno  forum 
Henz.  6073  (cannofororura  I.  Neap.  9).  —  Equum  oder  equom 
oder  ecum  Verg.  Ge.  2,  542  und  Aen.  7,   189;  7,  651;  1,  691 
9,  26;  9,  523;  12,  128;  Val.  Fl.  6,  237;  Sil.  12,  681;  Stat.  Silv 
5,  3,  55  und  Theb.  4,  730.  —  luvencum  Verg.  Aen.  9,  609 
Stat.  Theb.  4,  409;  10,  288.  —   Cervom  Corp.  Inscr.  Latin.  2 
2660  d.    —    Pastophorum  Corp.  Inscr.  Lat.  5,  7468;    Apul 
Met.  11,   17;  11,  30.    —    Ph  oenic  opterum  Suet.  Vitell    13 
Lamprid.  Heliog.  20,  6  (phoenicopterorum  Senec.  Epist.  110,  12). 

—  Nimbum  Pacuv.  (412)  bei  Cic.  de  orat.  3,  39,  157  und 
Divin.  1,  14,  24.  —  Flu  vi  um  Val.  Fl.  6,  391;  6,  443  — 
Lituum  Lucan.  1,  237;    Val.  Fl.  6,  166;  6,  504;  Sil.  13,  146. 

—  Numerum  Petron.  63,  3.  —  Triarium  Sempron.  Asell.  fr. 
14  ed.  Peter,  vergl.  Wölfflin  Archiv  IV  3.  —  Corvum  war 
falsche  Lesart  Plin,  N.  H.   13,  15,  30  für  corticum. 

Servius  zu  Verg.  Aen.  2,  18  sagt:  virum  pro  virorum,  qua 
figura  et  in  prosa  utimur.  Dicit  sane  Plinius  in  naturali  historia 
hoc  in  neutro  non  esse  ferendum,  scilicet  propter  casuum  simi- 
litndinem,  nisi  forte  nimia  metri  necessitas  cogat  und  im  Fragm. 
Bob.  de  nom,  et  pronom.  4  S.  128  (V  556,  17)  heisst  es:  Prima 
declinatio  et  secunda  genetivum  pluralem  faciunt  addita  „rum" 
syllaba  ablativo  casui  singulari,  ut  „ab  hoc  poeta  horum  poeta- 
rum",  „ab  hoc  docto  horum  doctorum."  Hie  tarnen  aliquotiens 
omatus  gratia  vel  metri  necessitate  vel  consuetudine  vetustatis 
per  auYX07C7]v  pronuntiatur.  In  secunda  vero  declinatione  tantum 
cum  sint  generis  masculini,  ut  „virorum"  „virum"  .  .  .  „medio- 
rum"  „medium",  sicut  Tullius  ubique  „sestertiorum"  „sester- 
tium".     Nam  neque  feminini  generis  neque  neutri  nomini  placuit 


—     181     — 

hoc  modo  enuntiari  per  genetivum  pluralem,  ac  maxime  neutra, 
ne  et  hie  fieret  owsiinroiaiq  uominativi  siugularis,  et  essent  iam 
uon  triptota,  sed  tetraptota,  ut  puta  pro  ..templorum"  „templum", 
quod  est  nominativi  et  accusativi.  et  vocativi.  lug-erum  und 
Stadium    sind    oben    aufgeführt.       Ferner     hat     Plaut.     Cure. 

1,  2,  5  (101)  und  Poeu.  3,  3,  88  (701)  unguentum; 
Bacch.  4,  8,  37  (878);  Rud.  3,  6,  28  (866)  und  Truc.  2, 
8,  14  (644)  verbum  (verbum  sat  est);  Pacuv.  (335)  bei  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  1,  87  armamentum;  ein  Dichter  (ine.  fr,  12 
Eibb.  =  Enn.  Fab.  8  ed.  L.  Müller)  bei  Cic.  Divin.  1,  21,  42 
somnium-,  Titin.  (149)  bei  Non.  S.  495  vitium;  Acc.  (319)  bei 
Non.  ebendaselbst  armum;  Serv.  Sulpic.  bei  Cic.  Epist.  ad  Farn. 
4,  5,  4  oppidum;  Plin.  N.  H.  10,  22,  27  (54)  auxilium,  Det- 
lefseu  schreibt  auxiliorum;  Suet.  Tib.  59  remedium;  Apul. 
Dogm.  Plat.  2,  18  S.  246  desiderium  (daselbst  2,  4  S.  227 
ist  dies  Accus.  Sing.)*,  Inschr.  Or.  4128  collegium.  Bei  Liv. 
ö,  51,  10  hat  Alschefsld  aus  dem  Par.  autiquum  bellum  decus 
aufgenommen,  aber  die  Lesart  der  übrigen  Bücher,  auch  des 
Med.,  antiquum  belli  decus,  ist  die  richtige.  Vergl.  noch  die 
oben  angeführte  Stelle  des  Cic.  über  die  Anwendung  derselben 
Endung  in  factum,  exitium,  consilium,  augurium,  extum, 
prodigium,  portentum,   armum  bei  Eun.   und  Pacuv. 

Sehr  gewöhnlich  ist  um  in  Völkernamen.    Achivum 
oder  Achivom  Dichter  bei  Cic.  de  orat.  3,  41,  166;  Verg.  Aen. 

2,  318;  11,  266;  Val.  Fl.  3,  86;  Stat.  Theb.  1,  448;  4,  118; 
11,  157;  Epit.  Iliad.  506;  659.  —  Aetolum  Verg.  Aen.  11, 
308;  Stat.  Theb.  2,  372;  Reines.  Inscr.  cl.  4  no.  7.  — Apulum 
I.  Neap.  3919.  —  Argivum  oder  Argivom  Enn.  (Fab.  84) 
bei  Cic.  Tusc.  2,  17,  39  und  (Fab.  123)  bei  Cic.  Tusc.  2,  16, 
38;  Acc.  (165)  bei  Non.  S.  467,  17  und  (231)  bei  Non.  S.  281, 
4;  incert.  fab.  69  (bei  Ribbeck  I  244)  bei  Quintil.  8,  6,  10; 
incert.  fab.  91  (bei  Ribbeck  I  248)  bei  Analecta  grammatica  End- 
licheri  II  517;  Verg.  Aen.  1,  40;  5,  672;  Manil.  1,  694;  Stat. 
Theb.  10,  540;  Prise.  Perieg.  419;  Anth.  Latin,  ed.  Riese  198, 
66.  —  Boeotum  Horat.  Epist.  2,  1,  244;  Plin.  N.  H.  6,  34,  39 
(216);  Avien.  Örb.  terr.  586;  Prise.  Perieg.  428.  —  Bructerum 
Plin.  Epist.  2,  7,  2.  —  Bubastium  Inschr.  Heuz.  5974.  — 
Cabirum  Acc.  (526)  bei  Varro  L.  L.  7,  2,  11.  —  Celtiberum 
Liv.  24,  49,  7;  30,  8;  8;  34.  17.  4;  34,19,  10;  Plin  N.  H.  3,  3,  4  (26). 


—     182     — 

Celtiberorum  Liv.  25,  32,  3;  25,  33,  ]  ;  25,  33,  3;  26,  50,  2; 

28,  2,  10;  23,  2,  13;  28,  2L,  4;  30,  7,  10;  40,  32,  1;  40,  33, 
8;  40,  33,  9,  wie  sonst  Celtiberi,  Celtiberis,  Celtiberos  Liv.  24, 
49,  8;  25,  32,  8;  25,  32,  9;  25,  33,  7;  26,  41,  21;  28,  1,  7; 
28,  2,  7;  28,  2,  12;  28,  42,  8;  30,  8,  6;  34,  10,  1;  34,  19,  1; 
34,  19,  2;  34,  19,  3;  34,  19,  7;  34,  19,  8;  35,  7,  8;  40,  30, 
1;  40,  30,  2;  40,  30,  4;  40,  30,  6;  40,  30,  8;  40,  31,  4;  40, 
32,  3;  40,  32,  6;  40,  33,  2;  40,  33,  4;  Plin.  N.  H.  3,  1,  3  (13); 
3,  3,  4  (20).  —  Chaldaeum  Lucr.  5,  727,  aber  Chaldaeorum 
Cic.  de  divin,  2,  42,  87;  2,  42,  89;  Vitmv.  9,  2,  1;  Mela  3,  8,  76 
Augustin.  Civ.  Dei  16,  13;  Oros.  2,  2,  8.  —  Cimmerium  Val 
Fl.  3,  399;  Cimmeriou  Tibull.  4,  1,  61,  aber  Cimmeriorum  Oros 
1,  21,  2.    —  Danaum  Lucr.  1,  86;  Verg.  Aen.  1,  30;   1,  96 

1,  598;  1,  754;  2,  14;  2,  36;  2,  44;  2,  65;  2,  162;  2,  170;  2 
276;    2,  309;    2,  370;    2,  389;  2,  398;  2,  433;  2,  462;  2,  466 

2,  572;  3,  87;  6,  489;  8,  129;  12,  349;  Prop.  3  (2),  26,  38 
4  (3),  9,  40;  4  (3),  11,  14;  Ovid.  Her.  13,  94;  Senec.  Agam 
125;  Manil  1,  765;  Val.  Fl.  1,  555;  6,  173;  Stat.  Theb.  6,  189 
10,  12;  10,  21;  10,  814;  12,  39  und  Achill.  1,550;  Epit.  Iliad 
19;  50;  67;  123;  250;  267;  357;  389;  633;  688;  693;  700;  707 
746;  750;  1030.  —  D  r  a  g  a  n  u  m  Avien.  Ora  mar.  197.  — 
Durateum  Avien.  Orb.  terr.  946.  —  Enetum  Liv.  1,  1,  2.  — 
Graium  Acc.  (471)  bei  Nou.  S.  424,  1;  Cic.  Arat.  212;  Lucr 
2,  600;  5,  405;  6,  754;  Verg.  Aen.  4,  228;  6,  588;  10,  81; 
10,  334;  11,  289;  12,  538;  Prop.  2,  6,  19;  Ovid.  Met.  13,  281; 
Phaedr.  4,  7,  11;  Val.  Fl.  1,  498;  5,  386;  6,  758;  7,  550;  8, 
461;  Sil.  366;  Stat.  Sil.  5,  3,  284  und  Theb.  5,  678;  6,  5; 
7,  608;  8,  467;  9,  158;  10,  838;  12,  55;  Epit.  Iliad 
46;  190;  305;  487;  581;  660;  1053;  Apul.  de  deo 
Socr.  11  S.  145;  Augustin.  Civ.  Dei.  9,  7.  —  Hiberum  CatuU. 
9,  6;  Avien.  Orb.  terr.  479  und  Ora  mar.  552.  —  Italum  Verg. 
Aen  6,  92;  8,  513;  10,  41;  10,  109;  12,  655;  Sil.  1,  70;  4, 
506;  6,  104;  8,  203;  9,  503;  10,  310;  10,  493;  11,  26;  13,  707; 
14,  353;  15,  394;  15,  714;  Auson.  Mosell.  407;  Anth.  Latin, 
ed.  Riese  242,  8;  244,  1.  —  Locrum  Epitom.  Iliad.  189.  — 
Mariandynum  Val.  Fl.  4,  171;  Avien.  Orb.  terr.  960,  aber 
Mariandynorum  Mela  2,  7,  98.  —  Marsum  Avien.  Orb.  terr.  523. 
—  Masaesylum  Plin.  N.  H.  5,  9,  10  (52),  aber  Masaesylorum 
5,  2,  1  (17);    5,  2,  1  (19).    —    Massylum  Verg.  Aen    6,  60; 


—     183     — 

Sil  4,  512;  Priident.  Perist.  4,  46.  —  Molossum  Lucr.  5, 
1063;  vielleicht  Nep.  Them.  8,  3  ad  Admetum,  Molossum  regem, 
wo  Molossum  auch  Acc.  Sing,  des  Adjektivs  sein  kann.  — 
Pelasgum  Verg.  Aen.  6,  503;  Val.  Fl.  2,  658;  3,  126;  3,  221; 

4,  352;  Stat.  Theb.  7,  532;  10,  2;  12,  68  und  Achill.  2,  77; 
Epit.  Iliad.  10;  Avien.  Orb.  terr.  871;  Sidon.  Carm.  5,  132; 
Orest.  trag.  137;  348.  —  Poenum  Sil.  2,  204;  5,  574;  7,  714 
12,  601;  17,  311.  —  Rutulum  Verg.  Aen.  10,  445;  Sil.  16, 
142;  Rutulum  regem  Aen.  9,  728  ist  mit  Rutulo  regi  10,  267 
zusammenzustellen.  —  Sabinura  Varro  L.  L.  5,  10,  74  im 
Flor,  und  Kopenh.  —  Santonum  Caes.  bell.  Gall.  1,  10,  1 
(vergl.  Santonos  und  Santonis  1,  11,  6;  3,  11,  5;  7,  75,  3); 
Plin.  N.  H.  9,  5,  4  (10);  Itin,  Anton.  459,  3;  Santonorum  Auson. 
Epist.  11,  11  (ed.  Peiper  S.  237).    —    Siculum  Lucr.  6,  642. 

—  Sycambrum  Corp.  Inscr.  Latiu.  3,  600  Z.  10.  —  Syrum 
Avien.    Orb.  terr.  1056.     —    Teucrum  Pacuv.  (324)  bei  Fest, 

5.  325;  Verg.  Aen.  1,  555;  2,  281;  3,  53;  4,  48;  4.  537;  5, 
592;    5,  675;  5,  690;  6,  562;  7,  344;  8,  154;  8,  513;  9,  226; 

10,  528;  10,  684;  11,  690;  11,  834;  !•:,  78;  12,  562;  Sil.  13, 
70;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  255,  1.    —    Tyrrhenum  Verg.  Aen. 

11,  171;  im  Med.  auch  11,  835;  Sil.  8,  388;  Stat.  Theb.  6,  404. 

—  Veiturium  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  199  Z.  32,  Vituriorum 
und  Veituriorum  ebendaselbst  Z.  5  und  31,  —  Vindelicum 
Corp.  Inscr,  Latiu.  6,  3353. 

Wenn  Liv.  33,  15,  2  richtig  gelesen  wird  ad  depopulandos 
simul  Pellenensium  Sicyoniumque  agros  et  Phliasium,  so  siud 
Sicyonium  und  Phliasium  nothwendig  Gen.  Plur,,  wogegen 
§  1  in  amnis  Corinthium  et  Sicyonium  interfluens  agrum  eben- 
sowohl wie  33,  14,  7  in  Pellenensem  et  Phliasium  et  Cleonaeum 
agrum  der  Accus.  Sing,  gebraucht  ist.  33,  14,  8  und  11  sind  fiues 
Sicyoniorum  und  Phliasiorum.  Die  Schreibart  Saluvium,  welche 
Aischefski  Liv.  5,  34,  7  und  21,  26,  3  aufgenommen  hat,  findet 
sich  in  keiner  Ildschr.,  sondern  in  der  ersteren  Stelle  ist  im 
cod.  Rhen.  Saluium,  im  Par.  und  Med.  Saluum,  im  llarl.  1 
Saluviorum,  im  Leid.  1  Salyum,  in  der  zweiten  im  Med.  und 
Colb,  Saluium;  dieselbe  empfiehlt  sich  jedoch  durch  den  Nomin, 
PI.  Salluvii  5,  35.  2  im  cod.  Rhen.,  Par.  und  Harl.  1,  oder  SalUiii 
im  Med.,  und  den  Abi.  PI.  Salluveis  Act.  triumph.  Capit.  a.  632; 
Zingerle  schreibt  an  erster  Stelle  ab  Salluvium  gente  und  an 


—     184     — 

zweiter  inde  Saluvium  montes.  Salluviorum  hat  Plin.  N.  H. 
3,  4,  5  (86).  Melessuin  oder  Mesessum  Liv.  28,  3,  3  ist  un- 
sicher, und  ein  solcher  Volksname  unbekannt,  Zingerle  schreibt 
Maesessum.  Unsicher  ist,  ob  bei  Horat.  Carm.  1,  36,  12  morem 
in  Sali  um  und  Carm.  4,  1,  27  in  morem  Salium  das  Wort 
Salium  als  Genit.  Plur.  von  Salii  oder  als  Accus,  des  Adjektivs 
Salius  aufzufassen  ist;  für  den  Genit.  Plur.  sprechen  sich  Nauck 
Küster,  G,  H.  Müller  aus,  für  den  Accus.  Sing,  aber  Obbarius, 
Kiessling-,  L.  Müller,  Rosenberg. 

32.  Nonius  S.  495,  5  zählt  die  Beispiele  von  Genit.  Plur. 
der  zweiten  Declin.  auf  um  auf  unter  der  Rubrik:  Accusativus 
numeri  singularis  positus  pro  genetivo  plurali;  und  Quintil.  1,  6, 
18  spricht  von  Leuten,  welche  zeigen  wollen,  centum  milia 
nummum  et  fidem  deum  duplices  soloecismos  esse,  quando  et 
casum  mutant  et  numerum.  Nun  kann  zwar  nicht  im  Allgemeinen 
gesagt  werden,  dass  ein  Genit.  Plur.  auf  orani  durch  die  Syncope 
in  um,  welche  ihn  dem  Accus.  Sing,  gleichlautend  macht,  zum 
Accus.  Sing,  werde,  oder  dass  der  letztere  statt  des  ersteren 
stehe;  und  auch  sestertium,  wo  es  mit  einem  Adverb,  numer. 
von  decies  an  verbunden  ist,  war  ursprünglich  als  Genit.  Plur. 
mit  Ergänzung  von  centena  milia  gemeint,  wie  wir  Plin.  N.  H. 
12,  18,  41  (84)  noch  vollständig  miHens  centena  miha  sestertium 
lesen,  und  andererseits  die  gleiche  Ellipse  in  centies  aureorum 
Paul.  Dig.  32,  97  und  Gels.  Dig.  50,  16,  88  finden.  Corp.  Inscr. 
Latin.  6,  967  sestertium  novies  centena  milia  n.  debitum 
fiscis.  Gewöhnlich  aber  wird  doch  sestertium  in  Verbindung 
mit  einem  Adverb,  numer.  wie  ein  Nomin.  oder  Accus.  Sing, 
gebraucht,  und  hat  im  Genit.  sestertii,  im  Abi.  sestertio.  Varro 
R.  R.  3,  17,  3  quadragies  sestertio  villam  venisse;  Cic.  pro 
Font.  3,  4  im  Vat.  testis  uon  invenitur  in  triciens  sestertio; 
Verr.  2,  7,  20  sestertium  decies  numeratum  esse;  3,  70,  163 
in  frumentum  imperatum  sestertium  bis  et  tricies  in  annos 
singulos  VeiTi  decernebatur,  quod  aratoribus  solveret;  in  Pison. 
35,  86  nonne  sestertium  centies  et  octogies,  quod  quasi  vasarii 
nomine  in  venditioue  mei  capitis  adscripseras,  ex  aerario  tibi 
attributum,  Romae  in  quaestu  reliquisti?  Phil.  2,  37,  93  tu 
quadringenties  sestertium,  quod  Idibus  Martiis  debuisti,  quonam 
modo  ante  Kalendas  Apriles  debere  disisti?  Phil.  2,  37,  95 
syngrapha  sestertii  centies  per  legatos    facta;    Off.    3,    24,  93 


—     185     — 

cum  ei  testamento  sestertium  niilies  relinqnatur;  Caes.  bell, 
civ.  1,  23,  4  sestertium  sexagies,  quod  advexerat  Domitius 
atque  in  publicum  deposuerat,  adlatum  ad  se  Domitio  reddit; 
Bell.  Afric.  90,  3  bis  miliens  sestertio  bis  iraposito;  Com. 
Nep.  Att.  14,  2  in  sestertio  vieles,  quod  a  patre  acceperat, 
und  in  sestertio  centies;  Liv.  45,  4,  1  argenti  ad  summam 
sestertii  decies  in  aerarium  rettulit;  45,  43,  8  sestertium 
ducenties  ex  ea  praeda  redactum  esse  auctor  est  Antias:  Val. 
Max.  9,  1,  4  sexagies  sestertio  und  tricies  sestertio;  9,  1,  6 
sescenties  sestertium  aeris  aHeni,  contractum  famosa  iniuria 
nobilium  iuvenum;  Senec.  Cons.  Helv.  9,  11  centies  sestertio 
cenavit  uno  die;  Cons.  Helv,  10,  3  cum  sestertium  milies  in 
culinam  congessisset,  rationes  suas  inspexit;  superfuturum  sibi 
sestertium  centies  coraputavit,  et  velut  in  ultima  fame  victurus, 
si  in  sestertio  centies  vixisset,  veneno  vitam  finivit*,  quanta 
luxuria  erat,  cui  centies  sestertium  egestas  fuit?  Cons.  Helv. 
12,  5  pantomimae  decies  sestertio  nubunt;  Benef.  2,  27,  1 
quater  milies  sestertium  suum  vidit;  Benef.  4,  36,  1  non  com- 
mittam,  ut  sestertio  centies  obiurgatus  sim;  Nat.  quaest.  1,  16 
1  sestertii  milies  servum;  Plin.  N.  H.  8,  48,  74  (196)  Neroni 
principi  quadragiens  sestertio  nuper  stetere;  N.  H  18,  6,  7  (37) 
circiter  milies  sestertium  liberalitate  D.  Augusti  congestum  ex- 
hausit;  Tac.  Ann.  2,  37  liberalitate  decies  sestertii;  Ann.  2, 
86  decies  sestertii  dote ;  Ann.  3,  17  accepto  quinquagies  se- 
stertio; Ann.  6,  17  disposito  per  meusas  milies  sestertio; 
Ann.  6,  45  milies  sestertium  ea  munificentia  collocatum;  Ann. 
12,  22  quinquagies  sestertium  exsuli  relictum ;  Ann.  12,  53 
Pallanti  praetoria  insignia  et  centies  quinquagies  sestertium 
censuit  consul  designatus,  und  libertinus  sestertii  ter  miliens 
possessor;  Ann.  12,  58  Bononiensi  coloniae  subventum  centies 
sestertii  largitione;  Ann.  13,31  sestertium  quadringenties 
aerario  inlatum  est;  Ann.  15,  18  se  annuum  sescenties  sester- 
tium rei  publicae  largiri;  Ann.  16,  13  cladem  Lugdunensem 
quadragies  sestertio  solatus  est  princeps;  Hist.  4,  42  soptuagies 
sestertio  saginatus;  Hist.  4,  47  actum  ut  sescenties  sester- 
tium a  privatis  mutuum  acciperetur;  Plin.  Epist.  3,  19,  7  se- 
stertio ti-icies ;  Epist.  10,  4  (3),  2  liberalitatem  sestertii  qua- 
dringenties, quod  confen'e  se  filio  professa  fuerat;  Suet.  Caes. 
50  sexagies  sestertio  margaritam  mercatiis  est;  Aug.  41   duo- 


—     186     - 

decies  sestertio  taxavit;  Tib.  48  proposito  milies  sestertio 
gratuito ;  Calig.  16  sestertium  milies  confiscatum ;  Calig.  37 
totum  illud  Tiberii  Caesaris  vieles  ac  septies  milies  sestertium 
absumpsit  und  Calig.  38  quoad  tredecim  gladiatores  sestertio 
nonagies  ignoranti  addicerentur;  Nero  27  quadragies  sestertio 
constitit;  Galba  5  sestertium  quingenties  cum  praecipuum  inter 
legatarios  habuisset;  Vesp.  19  interrogatis  procuratoribus,  quanti 
fuuus  etpompa  constaret,  audit,  sestertio  centies.  Vergl.  Gronov 
pecun.  vet.   1,  11;  2,  3. 

Bei  Cic.  Verr.  1,  39,  100  ist  in  den  Hdschr.  sestertium 
quaterdeciens  P.  Tadio  numerata,  welches  Gronov  in  numeratum 
berichtigt  hat.  Auch  2,  1,  20  ist  HS  decies  numerata  esse  im 
Fabr.  und  MetelL,  numeratam  esse  im  Lag.  42  m.  pr.,  doch 
das  richtige  numeratum  esse  im  Nann.  und  in  den  Par.  AB  und 
anderen  Büchern;  und  2,  58,  142  HS  tricies  captum  videmus 
allein  im  Lag.  42  m.  pr.,  sonst  capta.  Mit  Unrecht  wird  damit 
verglichen  2,  75,  185  furta  praetoris,  quae  essent  HS  duode- 
cieSj  ex  uno  oppido  solo  exportata  sunt.  Act.  1,  13,  38  ist 
zwar  in  dem  Lemma  des  augeblichen  Ascon.  miuoris  sestertium 
tricies  geschrieben,  aber  in  den  Hdschr.  des  Cic.  ist  HS,  Avelches 
hier  sestertii  zu  lesen  ist.  Bei  Plin.  N.  H.  9,  35,  48  (118)  ist 
neptis  eins  quadringentiens  s^tertio  operta  zu  lesen,  nicht 
sestertium,  wie  §   117  summa  quadringenties  sesterii  colligebat. 

33.  In  der  verkürzten  Form  des  Genit.  Plur.  wurde 
om  nach  v,  u  und  qu  gebraucht.  Vergl.  23.  Achivom 
ist  in  dem  Bruchstück  des  Dichters  bei  Cic.  de  orat.  3,  41, 
166  im  Lag.  2  m.  corr.  und  im  Abrinc,  uud  Verg.  Aen.  2,  318 
im  Med.  und  Pal.  und  im  Ged.  m.  pr. ;  divom  Verg.  Ge.  1, 
238  und  Aen.  4,  378;  6,  589;  6,  799;  7.  50;  10,  155  im  PaL 
m.  pr.  (in  der  letztgedachten  Stelle  im  Rom.  divo);  Aen.  9.  6; 
10,  2;  2,  65;  2,  175  im  PaL  m.  pr.  und  Rom. ;  Aen.  8,  131;  9, 
495  im  Pal.  m.  pr  und  im  Med.  und  Rom.;  Aen.  8,  572  im 
Pal.  m  pr.  und  im  Med.  uud  Bern  b.;  Aen.  1,  632;  2,  123; 
2,  336;  2,  517;  2,  602;  3,  114;  6,  368  im  Pal.  und  im  Gud. 
m.  pr. ;  Aen.  6,  125  im  Pal.  und  Gud.  m.  pr. ;  Aen.  2,  648  im 
Pal.  und  Med.  und  im  Gud.  m.  pr.,  und  8,  504  im  Pal.  und 
Rom.  und  im  Gud.  m.  pr. ;  Aen.  1,  46;  3,  717  im  Gud.  m.  pr. ; 
equom  Verg.  Ge.  2,  542  im  Pal.;  sovom  leibertatem  Corp. 
Inscr.  Latin.  1,  588;  c  er  vom  2,  2660  d;  aedituom  6,  2202. 


—     187     — 

Auf  einer  sehr  alten  Münze  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  1  ist 
Romanom;  auf  anderen  daselbst  13  a  bis  f  Romano,  12 
Corano  und  Korano,  14  Cosano,  15  a.  b.  c.  21  a  Caleno, 
15  a  16  a.  b.  21  b  Suesano,  Add.  zu  16  Uriano,  17  Pai- 
stano,  20  Aisernino  und  Aisernio,  21  c  Tiano,  21  d 
Caiatino,  mit  gleichem  Wegfall  des  m,  wie  derselbe  im  Accus. 
Sing,  und  im  Xomin.  der  Neutra  unter  24  bemerkt  ist.  Das 
schliessende  m  ist  auch  im   Umbr.  öfters  weggefallen. 

In  der  vollen  Endung  des  Gen.  Plur.  ist  oni  zugelassen  in 
olorom  in  der  Inschrift  der  col.  rostr.  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  195 
Z.  10;  und  darin  das  m  weggefallen  in  duonoro  im  Elog. 
eines  Scipio  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  32.  Im  Elog.  eines  anderen 
Scipio  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  36  wird  gewöhnlich  annoru  ge- 
lesen, aber  Ritsehl  tab.  lithogr.  suppl.  enarr.  S.  104  meint  an 
dem  Papierabdruck  Spuren  des  m  zu  bemerken.  In  einer 
Inschr.  von  Präueste  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  1130  ist  pequarioru. 
Annoro  ist  in  jüngeren  Inschr.,  Corp.  Inscr.  Latin.  2,  3679 
und  5,  896;  anoru  2,  3680;  2,  3692;  2,  3694,  vergl.  Ritschi. 
Opusc.  4  S.  538. 

34.  Der  Dat.  Plur.  hat  im  Griech.  oig^  der  Dat.  und 
Abi.  im  Sanscrit  ebhjas^  der  Instrum.  ebhis  oder  äis,  der  Dat. 
und  Abi.  im  Osk.  üis  oder  ois,  im  Umbr.  es,  im  Latein,  ge- 
wöhnlich is.  Dass  jedoch  die  alte  Sprache,  wie  im  Nomiu.  Plur. 
oe,  so  im  Dat.  und  Ablat.  oes  gebrauchte,  zeigt  das  von  Paul. 
Festi  S.  19  erhaltene  ab  oloes  für  ab  illis.  Vergl.  Pronom. 
26.  Suois  cnatois  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  194  scheint  einem 
unteritalischen  Dialect  anzugehören.  Deivos  als  Dat.  vergl. 
Rhein.   Mus.  1881  36  S.  235,  239. 

In  den  älteren  Inschr.  ist  oft  eis  geschrieben,  vgl. 
Ritschi,  Opusc.  4  S.  543.  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  195  Z.  4  ca- 
streis,  Z.  11  socieis  ;  1,  197  Z.  14;  16;  23  proxsumeis; 
1.  198  Z.  13;  66  anneis,  Z.  15;  20  de  CDLvireis,  Z.  19 
legundeis,  Z.  31  oppedeis  foreis  und  conciliaboleis.  Z. 
36  rostreis,  Z.  50  soueis,  Z.  52  digiteis,  Z.  58  aestuman- 
deis,  Z.  62;  68  proxumeis;  1,  199  Z.  40  iuviteis,  Z.  43 
vinculeis;  1,  200  Z.  11  vicaneis,  Z.  12  (vi)asieis,  Z.  27 
(dojmneis,  Z.  29  zweimal  und  59;  72;  88  agreis,  Z.  31  drei- 
mal moinieipieis,  Z.  37;  53;  73;  77;  78  proxsumeis,  Z. 
72  loceis  aedificieis,  Z.  75    {popul)eis  libereis,    Z.   78;    80 


—     188     — 

stipendiarieis,  Z.  81  (leib)erei8,  Z.  85  vectigalibus  publi- 
ceis  fruendeis  locaudeis  vendundeis,  Z.  88  iuviteis,  Z. 
89  vendundeis;  1,  202  Col.  2  Z.  15  legundeis  sublegun- 
deis,  Z.  20;  29  cetereis;  1,  203  Z.  2;  9  leibereis  uud  ]>  o- 
stereis;  1,  204  Col.  2  Z.  23  und  27;  28  loceis  agreis 
aedificieis  oppideis,  Z  31;  33  portorieis,  Z.  31  maritu- 
meis,  Z.  32;  33  capiundeis;  1,  205  Col.  2  Z.  13  ex  iudi- 
cieis  dateis,  Z.  14  iusseis;  1,  206  Z.  24;  144;  153  pro- 
xuraeis  (Z.  41  proxumiis),  Z.  27;  59;  70;  72;  73;  75;  82 
loceis,  Z.  69;  80  loceis  publiceis,  Z.  53  und  54  lapidibus 
pcrpetueis  integreis,  Z.  60  certeis  hominibus,  Z.  62  plo- 
streis,  Z.  64;  137  ludeis,  Z.  67  iunienteis,  Z.  69  purgan- 
deis,  Z.  73  und  74  publiceis  vectigalibus  ultroque  tributeis 
fruendeis  tuendeisve,  Z.  82  serveis  publiceis,  Z.  83 
municipieis  foreis  conciliabuleis,  Z.  142;  157  munici- 
pieis,  Z.  91;  101  castreis,  Z.  92;  102  singuleis  annueis, 
Z.  99  anneis,  Z.  109;  124;  135  conscreipteis  und  con- 
scripteis,  Z.  114  sueis,  Z.  132  comitieis,  Z.  148  iurateis, 
Z.  154  legateis,  Z.  155  libreis;  1,  209  Z.  3  boneis  nach 
wahrscheinlicher  Ergänzung;  1,  33  facteis;  1.  38  inieis;  1, 
542  moribus  autiqueis  und  alieis  doueis;  1,  577  Col.  2 
Z.  1  abiegnieis,  Z.  2  crasseis,  Z.  6  seneis,  Z.  9  aescul- 
nieis,  Col.  3  Z.  9  Puteoleis;  1,  595  (3,  531)  Argeis;  1, 
804  pageis;  1,  1008  anneis,  sueis,  ameiceis  noteisque; 
1,  1012  multeis;  1,  1023;  1,  1038;  1,  1041;  1,  1043;  1, 
1069;  1,  1070;  1,  1185;  1,  1229;  1,  1244;  1,  1271;  1, 
1429  sueis,  dafür  1,  1042;  1,  1460  suieis;  1,  1044;  1, 
1056;  1,  1059;  1,  1063;  1,  1065  zweimal,  1,  1091;  1,  1253 
liberteis;  1,  1050viveis;  1,  1059;  1,  1195;  1,  1229;  1, 
1418  postereis;  1,  1063  meeis;  1,  1064  meriteis;  1,  1194; 
boneis  und  domineis;  1.  1199  Caedicianeis  und  Papieis; 
1,  1203;  1,  1422  amiceis;  1,  1267  ameiceis;  1,  1218  ludeis; 
1,  1246  coloneis;  1,  1258  (le)ibreis  soueis;  1,  1277  Vene- 
rieis  ;  1,  1279  Laverneis;  1,  1313  inviteis  L.  C.  Levieis; 
1,  1418  (auctor)ateis,  singuleis  und  zweimal  loceis;  1,  1480 
iudicieis  multeis  und  propinqueis;  3,  424  cetereis  lei- 
bereis sueis;  5,  922;  5,  986;  5,  2012;  5,  4066  liberteis; 
5,  2732  socieis  postereisque;  5,  2803  officieis;  5,  3004 
sueis;    5,    8270;    5,    8566;    6,    3823    loceis;    8,    68    sueis, 


—     189    — 

ebenso  sueis  Ephem.  epigr.  4  S.  36  no  59;  S.  163  no.  571 
und  S.  165  uo.  576.  Monum.  Ancyr.  Taf.  3  Z.  30  emeriteis. 
Auch  Plaut.  Men.  1,  1,  29  (105)  careis  im  vet.  mit  einem 
Punkt  unter  dem  e,  und  Men.  2,  ,1.  33  (258)  Epidamnieis 
im  Ambr.;  VaiTo  L.  L.  8,  18,  36  Terentieis  im  Flor,  und  Goth., 
und  L.  L.  10,  3,  50  Baebieis  im  Flor,  und  Paris,  a.  Durch 
Schreibfehler  steht  sacrieis  Ritschi  tab.  lith.  77  H.  In  der 
Inschr.  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  199  Z.  39  ist  Cavaturines  et 
Mentovines  als  Abi.  Plur.  geschrieben;  sues  Corp.  Inscr.  Latin. 
5,  8566;  6,  14344;  9,  984;  9,  1456;  vergl.  nuges  unter  14. 

In  dem  Dat.  und  Abi.  Plur.  der  zweiten  Declination 
kann,  wie  im  Nomin.  und  Voc.  Plur.  derselben  und  im 
Dat.  und  Abi.  Plur.  der  ersten  Declin.,  ii  in  i  zusammen- 
gezogen werden,  an  dessen  Stelle  zuweilen  ei  tritt.  So 
Plaut.  Bacch.  5,  2,  88  (1206)  filis  im  vet.  m.  pr. ;  Capt.  4,  2, 
60  (840)  und  Trin.  5,  1,  1  (116);  5,  1,  3  (119)  gaudis  (in 
den  Hdschr.  gaudiis);  Turpü.  (162)  bei  Non.  S.  306,  2 
flagitis  (in  der  Hdschr.  flagitiis);  Verg.  Aen.  3,  136;  4,  168; 
7,  96;  7,  333;  12,  821  und  Culex  299  conubis  (nicht  conübiis, 
denn  Aen.  3,  319;  4,  213;  4,  316;  4,  535  ist  conübia,  und  in 
conubium  conubio  conubialis  ist  das  i  zum  Halbvocal  geworden): 
Sen.  Med.  746;  1023  supplicis,  und  Phoen.  263  (Theb.  625) 
exilis;  Mart.  1,  117,  17;  9,  100,  1;  9,  100,  6  denaris,  in 
der  ersten  Stelle  im  Put.  und  Voss.  A  und  im  Voss.  B  m.  pr,, 
in  den  beiden  anderen  im  Put.  Bei  Plaut.  Men.  4,  2,  23  (590) 
hat  Rischl  für  proeliis  factis  mit  dem  vet.  m.  sec.  pro  eius 
factis  geschrieben,  was  auch  Leo  in  den  Text  gesetzt  hat. 
Femer  Varro  L.  L.  5,  6,  33  Gabis  im  Flor.  Kopenh.  und  iu 
den  Par.  abc ;  5,  32,  158  Publicis  in  allen  Büchern;  5,  33, 
162  Faleris  oder  Phaleris  im  Flor,  und  Goth.;  6,  5,  38 
praeverbis  in  den  Par.  ab,  und  in  einer  zweiten  Stelle  da- 
selbst im  Goth.;  7,  3,  34  mysteris  oder  mystoris  im  Par.  a 
und  Kopenh.;  Cic.  de  rep.  1,  19,  31  socis;  1,  44,68  praesi- 
dis;  1,  45,  69  vitis;  2,  3,  6  indicis;  2,  7,  12  matrimonis; 
2,  9,  16  supplicis;  2,  13,  25  coinitis.  Besonders  in  Insclir.  So 
filis  Corp.  Inscr.  Latin.  2,  1569;  2,  2538 ;  2,  3516  2,  3877;  5,  222: 
5,  711 ;  5,  741 ;  5,  951 ;  5,  1410;  5,  1916  ;  5,  2982;  5,  3162;  5,  4164; 
5,  4330;  5,  4555;  5,  4762;  5,  4829;  5,  4858;  5,  4859;  5,  4886; 
5,  4887;  5,  4927;  5,  5019);  6,    24;  6,   116;  6,  117;  6,    186;  (i. 


—     190     — 

644;  6,  724;  I.  Neap.  1815;  2988;  2996;  3037:  3543;  3546; 
4372;  5340;  5506;  5514;  5645:  6037;  6653;  Henz.  5741;  5748; 
5845;  7107;  proelis  dar.  vir.  elog.  34  (C.  L  L.  1  S.  292j; 
meritoris  I.  Neap.  3545  Z.  5;  auspicis  inunicipls  stipeudls 
Monum.  Ancyr.  Taf.  1  Z.  25  und  Taf.  3  Z.  23:  31;  suffragis 
comitis  praedis  Corp,  Inscr.  Latin.  2,  1964  Col.  1  Z.  42;  51; 
60  und  Col.  4  Z.  52;  61;  beneficis  2,  1640;  2,  1641;  Fabis 
4,  2503  (vergl.  die  Add.  S.  224);  (V)aleris  Turpilis  opsequis 
officis  5,  21;  5.  82:  5.  131;  5,  668;  Remmis  Nemonis 
Messis  I.  Neap.  2423;  2465;  3261,  aedificis  daselbst  2646 
Z.  1;  2;  15;  Ostis  I.  Neap.  2464;  Inscr.  de  l'Alg.  1389  (=Corp. 
Inscr.  Latin.  8,  3283);  Orell.  3217  und  Henz.  6520;  7194; 
7200.  Dazu  kommen  die  archaischen  Schreibungen  oficeis 
Corp.  Inscr.  Latin.  1,  1050:  spoleis  Cenot.  Pis.  Taf.  2  Z.  35; 
fileis  Corp.  Inscr.  Latin.  9,5185;  L  Neap.  4166:  6222.  Vergl. 
Lachmann  zu  Lucr.  b,  85  und  Corp.  Inscr.  Latin.  3  S.  918; 
919,  und  über  Dat.  und  Ablat,  Plur.  der  ersten  Declin.  unter 
14,  über  den  Nomin.  Plur.   der  zweiten  unter  30. 

Über  Grrais,  Veis,  plebeis,  Bois,  dis  und  deis  vgl.  unter  30. 
Als  Beispiel  eine  Nebenform  auf  ibus  giebt  Charis.  1, 
15  S.  40  (I  54,  19)  pannibus  aus  Enn.  Protrept.  2  (ed.  L. 
Müller  S.  83),  dasselbe  citiert  Non.  S.  488,  30  aus  Pompon. 
(70),  dessen  betreffenden  Vers  Non.  auch  S.  154,  25  und  506, 
24  unverändert  anführt,  während  bei  Charis.  2,  13  S.  188  (I 
210,  8)  darin  die  Worte  de  pannibus  weggelassen  sind.  Nach 
Non.  S.  487,  29  stand  in  Accius  (65)  Alcmaeon  generibus  pro 
generis  in  den  Versen:  Qui  ducat,  cum  te  viderit  socerum, 
generibus  tantam  esse  impietatem?  Vergl.  unter  124.  In  der 
Stelle  des  Varro  Sat.  Menipp.  42  bei  Non.  S.  427,  30  wird  digi- 
tibus  primoribus  gelesen,  aber  Quicherat,  Bücheier  und  Riese 
haben  digitis  geschrieben.  In  Inschr.  ist  öfters  dibus,  wie 
Corp.  Inscr.  Latin.  2,  325:  2,  2710;  2,  4496:  3,  2100;  3,  3089; 
3,  3221;  3,  3274;  3,  3939;  .3,  4363;  5,  1863:  6,  98;  6,  224;  6, 
10217;  7,  582;  7.  728;  7,  729;  7,  767:  7.  1074;  9,  3912;  10, 
8249;  dib  m(anibus)  Ephem.  epigr.  4  S.  350  no.  9476;  I.  Neap. 
5484;  OreU.  1676  (Henz.  6129);  3091;  3413,  auch  diibus 
Orell.  2118;  4608;  amicibus  Orell.  4681;  filibus  Corp.  Inscr. 
Latin.  6,  13176;  8,  9101;  9,  2082  c;  Orut.  553.  8  (554.  4); 
filib   Corp.   Inscr.  Latin.    6,    2987  J^;    patronibus    Corp.    Inscr. 


—     191     — 

Latin.  6,  13080;  suibus  I.  Neap.  6417;  vetranibus  Corp. 
Inscr.  liatin.  5,  8755;  und  mit  Schreibfehler  filsiibus  I.  Neap. 
6836,  natibus  Corp.  Inscr.  Latin.  3,  914. 

Der  Accus.  Plur.  der  Nomina  der  zweiten  Declin., 
die  Neutra  ausgenommen,  endet  im  Jonisch-Attischen  auf  oz'c, 
im  Dorischen  auf  toc,  im  Osk.  auf  üss,  im  Umbr.  auf  uf,  im 
Latein,  auf  ös.  In  den  Versen  des  LuciL  (iuc,  lib.  v,  50)  bei 
Macrob.  Sat.  3,  16,  18  illum  sumina  ducebant  atque  altilium 
lanx,  hunc  pontes  Tiberinos  duo  inter  captus  catülo,  hat  Dousa 
den  Nomin.  Tiberinu'  hergestellt.  So  lupus  hie  Tiberinus  an 
alto  captus  Horat.  Serm.  2,  2,  31. 

35.  Griechische  Nomina,  welche  nicht  in  den  gewöhn- 
lichen Gebrauch  aufgenommen  waren,  besonders  Nomina  propria, 
und  unter  diesen  vorzüglich  geographische  Benennungen,  be- 
halten im  Nomiu.  und  Accus.  Sing,  gern  die  Griechischen 
Formen  bei.  Am  meisten  sind  die  Dichter  zur  Anwendung 
derselben  geneigt,  und  ziehen  namentlich  den  Accus,  auf  on 
vor  Vocalen  der  Lateinischen  Endung  vor,  um  der  Elision  aus- 
zuweichen.    Aber  auch  die  Lateinischen  Formen  sind  nicht  selten. 

Aegyptos  Bell.  Alex.  26,  im  Par.  2  (in  demselben  §  1 
Aegyptus);  Verg.  Aen.  8,  705  im  Pal.  m.  pr.  und  Rom.,  und 
in  der  Anführung  bei  dem  vorgeblichen  Prob,  de  ult.  syll.  4, 
15  S.  1395  (IV  226,  22);  Ovid.  A.  A.  1,  647  im  Reg.;^  Plin. 
Epist.  8,  20,  2;  Lucan.  8,  444  im  Reg.  1  und  Voss.  2,  und 
Acc.  Aegypton  Lucan.  8,  501;  9,  164;  10,  359;  sonst  wohl 
überall  Aegyptus,  wie  Cic.  1.  agr,  2,  16,  41;  Mela  1,  9,  49; 
Plin.  N.  H.  2,  70,  71  (178);  5,  9,  9  (48j;  5,  9,  11  (60),-  13,  11, 
21  (69);  13,  13,  27  (88);  Tac.  Ann.  4,  5  und  Eist.  2,  6,  und 
Accus.  Aegyptum  Cic.  1.  agr.  2,  16,  43;  Epist.  ad  Att.  2,  5, 
1;  9,  11,  4  und  Nat.  Deor.  2,  52,  130;  Lucr.  6,  714;  Verg. 
Ge.  4,  291  und  Aen.  8,  687;  Tac.  Ann.  2,  59  und  Hist.  1,  11. 

Epiros  Caes.  bell,  civ,  3,  12,  4  im  Leid  1  und  Par.  2; 
Verg.  Ge.  1,  59;  Ovid.  Met.  8,  283;  13,  720;  Manil.  4, 
690;  Val.  Max.  4,  3,  2;  Mela  2,  3,  4;  Plin.  N.  H.  4,  1,  1  (2); 
Stat.  Achill.  1,  420;  Acc.  Epiron  Flor.  1,  18,  3;  4,  2,  35; 
Epirus  Cic.  in  Pison.  40,  96  und  Epist.  ad  Att.  9,  9,  2;  Liv. 
31,  7,  9;  36,  15,  7,  und  Acc.  Epirum  Cic.  Epist.  ad  Farn.  14, 
3,  4  und  ad  Att.  2,  4,  5;  Caes.  bell.  civ.  3,  42  3;  3,  78,  5; 
Verg.  Ge.  3,  121;  Liv.  8,  24,   17;  26,  25,  11;  29,   12,  10. 


—     192     — 

Die  Inselnamen  Amorgos  Plin  N.  H.  4,  12,  23  (70);  Acc. 
Amorguni  Tacit.  Ann.  4,  13;  4,  80, 

Andros  Ovid.  Met.  7,  469;  13,  649;  Hygin.  Fab.  276; 
Mela  2,  7,  111;  Ampel.  6,  13;  Andrus  Plin.  N.  H.  4,  12,  22 
(65);  Phoc.  Ars  II.  S.  1703  (V  423,  20);  Acc.  An  drum  Liv. 
31,  15,  8;  31,  45,  2;  36,  20,  7;  Vell.  1,  4,  3;  Plin.  N.  H.  4, 
12,  23  (68). 

Chios  Horat.  Epist.  1,  11,  1;  1,  11,  21;  Lucan.  8,  194; 
Mela  2,  7,  101;  Plin.  N.  H.  5,  31,  38  (136);  Solin.  11,  7;  Acc. 
Chion  Plin.  N.  H.  36,  5,  4  (12);  Ampel.  15,  18;  Chius  Cic. 
Arat.  423;  Avien.  Descr.  orb.  714;  Acc.  Chium  Cic.  Verr.  5, 
48,  127;  Corn.  Nep.  Chabr.  4,  1;  Liv.  37,  27,  1;  37,  27,  2; 
37,  31,  5;  44,  52,  5;  44,  28,  8;  44,  28,  12;  Vitruv.  4,  1,  5; 
Vell.  1,  4,  3;  Plin.  N.  H.  2,  108,  112  (243);  4,  11,  18  (51); 
Solin.   11,  1;  Vulg.  Act.  apost.  20,   15;  Mart.  Capell.  6,  615. 

Cypros  Tm-pil.  (152)  bei  Non.  S.  85,  21;  Val.  Max.  4, 
3,  2  (hier  von  der  Provinz  gesagt);  Manil.  4,  635;  Mela  2,  7, 
102;  Plin.  N.  H.  12,  17,  37  (74);  36,  22,  45  (160);  Apul.  de 
mundo  5  S.  298;  Solin.  15,  31;  Mart.  Capell.  6,  682;  Dracont 
8,  477;  I.  Neap.  3601;  Acc.  Cypron  Horat.  Carra.  1,  30,  2; 
Ovid.  Met.  10,  718;  Senec.  Epist.  91,  9;  Sil.  7,  456;  AmpeL 
15,  18;  Sidon.  Carm.  11,  108;  Cyprus  Cic.  Epist.  ad  FamiL 
15,  4,  15;  lustin.  18,  5,  1;  Claudian.  in  Eutr,  2,  72;  Acc. 
Cyprum  Cic.  pro  Flacc.  13,  30;  Cass.  bei  Cic.  Epist.  ad  Famil. 
12,  13,  3;  Verg.  Aen.  1,  622;  Horat.  Carm.  1,  19,  10;  3,  26, 
9;  Liv.  33,  41,  6;  33,  41,  9;  45,  11,  9;  Val.  Max.  1,  5,  0; 
Plin.  N.  H.  2,  108,  112  (243);  5,  31,35(129);  8,32,  50(114); 
Tacit.  Hist.  2,  2;  Solin.  27,  36;  Claudian.  in  Euü-.  2,  76;  Epith. 
de  nuptiis  Honor.   Aug.  254. 

Cythnos  Mela  2,  7,  111;  Plin.N.  H.  4, 12,22  (66);  Ampel.6, 14; 
Itin.  Anton.  528,  4;  Acc.  Cythnon  Verg.  Ciris475;  Acc.  Cythnum 
Ovid.  Met.  7,  464;  Liv.  31,  15,8;31,45,9;Tacit.  Ann.3,69;  Hist.2,8. 

Delos  Cic.  de  imp.  Cn.  Pomp.  18,  55;  Verg.  Ge.  3,  6; 
Ciris  473;  Ovid.  A.  A.  2,  80  und  Met.  6,  191;  6,  333;  8, 
221;  Mela  2,  7,  111;  Plin.  N.  H.  2,  87,  89  (202);  4,12,22(66); 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  72;  Mythog.  Lat.  ed.  Bode  1,  37;  2,  17; 
3,  8,  3  (p.  201,  24);  Acc.  Delon  Horat.  Carm.  1,  21,  10;  Prop. 
5  (4),  6,  27;  Ovid.  Met.  3,  597;  9,  332;  15,  541;  Liv.  41,  20, 
9;   Mela  3,  5,  37;  Senec.  Agam.  384  ;  Manil.  4,  637;  Stat.  Theb. 


—     193     — 

7,  183;  7,  352;  Solin.  11,  18;  Amm.  Marc.  22,  8,  2;  22,  12,  8; 
Mart.  Capell.  1,  10;  3,  280;  Oros.  5,  9,  5;  Serv.  zu  Verg.  Aen. 

3,  72;  Mythog.  Lat.  ed.  Bode  3,  8,  16  (p.  209,  25);  Deluin 
Lucil.  3,  18;  Cic.  Verr.  1,  17,  46;  ,1,  18,  48;  Epist.  ad  Att.  5, 

12,  1;  Verg.  Aen.  4,  144;  Nep.  Arist.  3,  1;  Liv.  32,  30,  11; 
36,  42,  8;  42,  12,  6;    44,  28,  16;    44,  29,  1;  45,  10,  2;    Vell 

1,  4,  3;  Val.  Max.  1,  1  ext.  6;  Pliu.  N.  H.  4,  12,  22  (66) ;  Apul.  de 
Plat.  1,  1;    Solin.  11,  17;    Vulg.  Mach.  15,  23;    Serv.  zu  Verg. 

4,  143  und  6,  37;    Mythog.  Lat.  ed.  Bode  1,  202. 

Gyaros  Ovid.  Met.  7,  470;  Mela  2,  7,  111;  Ampel.  6,  13; 
Acc.  Gyarum  Cic.  Epist.  ad  Att.  5,  12,  1;  Senec.  Cous.  Helv. 
6,   4;  Tac.  Ann.  3,  68;    3,  69. 

Imbros  Mela  2,  6,  106;  Imbrus  Pliu.  K  H.  6,  34,  39 
(210);  Acc.  Imbrum  Liv.  33,  30,  11;  35,  43,  4;  Plin.  N.  H. 
4,  12,  23  (72). 

los  Mela  2.  7,  111;  Pliu.  N.  H.  4,  12,  23  (69);  4,  12,  23  (70). 

Lemuos  Ovid.  Her.  6,  50;  6,  117;  6,  136  und  Met.  13,  46: 

13,  313;   Mela  2,  7,  106;    PUn.  N.  H.  4,  12,  23  (73):    Val.  Fl. 

2.  95;  2,  431;  Stat.  Theb.  5,  50;  5,  462;  Acc.  Lemnou  Ovid. 
A.  A.  2,  579;  Val.  Fl.  2,  127;  2,  311;  Stat.  Theb.  5,  30;  5, 
615;  Lemuum  Plaut.  Cist.  1,  3,  13  (161);  Cornific.  4,  54,  68; 
Liv.  28,  5,  1;  33,  10,  11;  Plin.  N.  H.  2,  87,  98  (402);  Amm. 
Marcell.  22,  8,  2. 

Lesbos   Verg.   Ge.   2,  90;   Horat.  Epist.    1,    11,  1:   Lucan. 

8,  130;  8,  138;  Mela  2,  7,  101;  Plin.  K  IL  5,  31,  39,  (139); 
Val.  Fl.  3,  7;  Petron.  133,  3  v.  3;  Lesbus  Prise.  Perieg.  553; 
Acc.  Lesbon  Ovid.  Met.  2,  591;  13,  173;  Lucan.  8,  134; 
Lesbum  Vell.  1,  2,  5;  Plin.  N.  H.  2,  103,  106  (232);  5,  31, 
38  (136);    Tac.  Ann.  2,  54. 

Melos  Mela  2,  7,  111;  Plin.  N.  H.  4,  12,  23  (70);  Acc. 
Melon  Plin.  N.  H.  2,  87,  89  (202). 

Myconos  Mela  2,  7,  111;  Stat.  Achill.  1,  205;  Myconus 
Plin.  N.  H.    4,   12,  22  (65);  Acc.  Myconon  Ovid.  Met.  7,  463 

Naxos  Ovid.  A.  A.  2,  79  und  Met.  3,  640;  Senec.  Oed 
488;  Mela  2,  7,  111;  Stat.  Achill.  1,  678;  Theb.  7,  686 
Hygin.  Fab.  276;  Solin.  11,  28;  Mart.  Capell.  6,  660;  Ampel 
6,  13;  Acc.  Naxon  Prop.  4  (3),  17,  27;  Ovid.  Met.  3,  636; 
Solin.  11,  28;  Ampel.  15,  18;  Naxus  Pliu.  N.  H.  4,  12,  22 
(67);    Naxum    Verg.    Aen.   3,    125    (in    den   Bern,   abc  Naxon, 

Nduo-Wafiener     Fonneulohie.    I,  -S.  AuÜ.  13 


—     194     — 

im  Med.  Naxo  mit  übergeschriebenem  n) :  Tac.  Ann.  16,  9; 
Solin.  b,  5. 

Nisyros  Mela  2,  7,  111;  Plin.  N.  H.  5,   31,  36  (133). 

Olearos  Mela  2,  7,  111;  Stat.  Achill.  1,  677;  Oliaros  Ovid. 
Met.  7,  469;  Olearus  Plin.  N.  H.  4,  12,  22  (67);  Acc.  Olearum 
oder  Oliarum  Verg.  Aen.  3,  126  (im  Med.  und  in  den  Bern, 
bc.  Olearon). 

Faros  Ovid.  A.  A.  2.  80  und  Met.  8,  221;  Mela 
2,  1,  111;  Stat.  Achill.  1,  677;  Theb.  5,  182;  Hygin. 
Fab.  276;  Sidon.  Epist.  2,  2,  7;  Solin.  11,  26;  Ampel. 
6,  13;  Parus  Plin.  N.  H.  4,  12,  22  (67);  Acc.  Paron  Ciris 
476;  Ovid.  Met.  7,  465;  Plin.  N.  H.  32,  2,  9  (18);  Sidon;  Carm. 
22,  140;  Parum  Com.  Nep.  Milt.  7,  2 ;  7,  5;  Verg.  Aen.  3, 
126  (in  den  Bern,  abc  Paron,  im  Med.  Pharon):  Liv.  31,  lö,  8 
(bei  demselben  33,  30,  11  wird  gewöhnlich  Paron  geschrieben, 
aber  statt  dessen  hat  der  Bamb.  Lemnum);  Vell.    1,    4,    3- 

Patmos  Vulg.  (Amiat.)  Apoc.  1,  9 ;  Patmus  Plin.  N.  H. 
4,   12,   23  (69);    Acc.  Patmum   Sulp.   Sever.   Chron.    2,    31,    1. 

Peparethos  Ovid.  Met.  7,  470;  Acc.  Peparethum  Liv. 
28,  5,  10;    28,  5,  16;    31,  28,  6;    PHn.  N.  H.    4,  12,    23  (72). 

Pholegandros  Plin.  N.  H.  4,  12,  23  (68). 

Rhodos  Horat.  Epist.  1,  11,  17;  1,  11,  21;  Mela  2,  7, 
101;  Plin.  N.  H.  2,  87,  89  (202);  5,  31,  36  (132);  10,  29,  41 
(77);  Manil.  4,  764;  Lucan.  5,  51;  Stat.  Silv.  1,  1,  104;  Mart. 
9,  20,  6;  10,  68,  1;  14,  68  (69),  2;  luven.  6,  296;  Auson. 
Idyll.  11,  71  (ed.  Peiper  p.  204);  Prise.  Perieg.  531;  Atil.  For- 
tun.  7  (p.  300,  12  ed.  Halm);  Oros.  1,  2,  98;  Isid.  14,  6,  22; 
Acc.  Rhodon  Horat.  Carm.   1,  7,  1;  Ovid.  Met.  7,  365;  Manil. 

4,  637  ;  Lucan.  8,  247  ;  9,  1003 ;  Mart.  4,  55,  6 ;  Terent.  Maur. 
2106;  Rhodus  Plin.  N.  H.  5,  28,  29  (104),  auch  Rodus  Corp. 
Inscr.  Lat.  1,  1539;  Acc.  Rhodum  Cic.  pro  Plane.  34,  84  und 
Epist.  ad  Farn.  2,  17,  1;  Liv.  31,  15,  8;  33,  20,  7;  37,  17,  8; 
37,  22,  2;  37,  23,  1;  44,  29,  6;  Plin.  K  H.  2,   108,  112  (245): 

5,  31,  36  (133);  7,  38,  39  (126);  Tac.  Ann.  1,  53;  6,  10;  6, 
20  und  Hist.  2,  2;    Suet.  Tib.   11;    12  und  Vesp.   8. 

Samos  Horat.  Epist.  1,  11,  2;  1,  11,  21;  Ovid.  A.  A.  2,  79 
und  Met.  8,  221;  Val.  Max.  9,  6  exü-.  5;  Mela  2,  7,  101; 
Apul.  Flor.  15;  Acc.  Samon  Ovid.  Met.  13,  711;  15,  61;  Plin. 
N.  H    5,  31.  37  (135);  Stat  Theb.   1,  261;   Samus  Nep.  Them. 


~     195     — 

3,  1:  Oros.  7,  9,  10:  Ven.  Fortun.  Vit.  Mart.  2,  81:  Acc. 
Samum  Cic.  Verr.  5,  48,  127:  de  imp.  Cn.  Pomp.  12,  33  und 
Epist.  ad  Q.  fr.  1,  1,  8,  25:  Corn.  Nep.  Alcib.  5,  3:  5,  4 
Verg.  Aen.  1,  208;  Liv.  37,  10,  IL;  37,  11,  1:  37,  13,  11:  37 
18,  8;  37,  22,  1:  37,  24,  13;  37,  26,  4;  37,  26,  9;  37,  27,  7 
37,  28,  6;  40,  52,  5;  45,  22,  12:  45,  22,  13;  Vitruv.  4,  1,  4 
VeU.  1,  4,  3;  PHn.  N.  H.  2,  108,  112  (245);  Suet.  Aug.  17 
Tib.  12;  Vesp.  8:  Solin.  11,  30;  Eutrop.  7,  19,  4;  Auson 
Perioch.  Odyss.  4  (ed.  Peiper  p.  394);  Vulg.  1  Mach.  15,  23 
Act.  apost.  22,   15;    Mart.  Capell    6,  615. 

Sciathos  Mela  2,  7,  lOß:  Val.  Fl.  2,  8:  Acc.  Sciathum 
Liv.  31,  28,  6;  31,  45,  12;  31,  45,  16;  35,  43,  4;  44,  13,  11; 
Senec.  Cons.  Helv.  6,  4;  Plin.  N.  H.  4,  12,  23  (72). 

Scyros  Val.  Max.  5,  3  ext.  3;  Plin.  N.  H.  4,  12,  23  (69); 
Stat  Achill  1.  285;  1,  658:  1,  692;  1,  696;  2,22;  Acc.  Scy- 
ron  Ovid.  Met.  7.  464:  Mela  2,  7,  106;  Stat.  Achill.  2,  93; 
Scyrus  Senec.  Troad.  339:  Acc.  Scyrum  Corn.  Nep.  Cim. 
2,  5;  Liv.  31,  45,  11:  33,  30,  11:    PHn.  N.  H.    4,  12,  23  (72). 

Seriphos  Ovid.  A.  A.  3,  192;  Mela  2,  7,  111:  Stat. 
Achill.  1,  205;  Acc.  Seriphon  Ovid.  Met.  5,  251;  7,  464; 
Tac.  Ann.  2,  85;  Seriphus  Plin.  K  H.  4,  12,  22  (66);  Acc. 
Seriphum    Ciris    477;  Senec.   Cons.  Helv.  6,   4. 

Siphnos  Mela  2,  7,  111;  Siphnus  Plin.  N.  H.  4,  12, 
22   (66). 

Syros  Mela  2,  7,  111;  Plin.  N.  H.  4,  12  22  (67);  Acc. 
Syrum  Cic.  Epist.  ad  Att.  5,   12,  1. 

Tel  OS  PHn.  N.  H.  4,  12,23  (69). 

Tenedos  Yer^.  Aen.  2,  21  ;  Ovid.  Amor.  1,  15,  9  und  Met.  1, 
516;  Senec.  Troad.  224;  Mela  2,  7,  100;  Hygin.  Fab.  276; 
Itin.  Anton.  522,  2;  Acc.  Tenedon  Ovid.  Met.  12,  109;  13, 
174;  Plin.  N.  H.  2,  108,  112  (245);  Manil.  4,  638:  Stat.  Theb! 
8,  197;  Tenedus  Cic.  Verr.  1,  19,  49;  PHn.  N.  H.  5,  31,  39 
(140):  6,  34,  39  (216);  Prise.  Perig.  553;  Acc.  Tenedum  Cic. 
pro  Mur.  15,  33  und  pro  Arch.  9,  21;  Liv.  31,  16,  7;  44,  28, 
1;  44,  28,  3;  44,  28,  5;  Plin.  N.  H.  2,  108,  112  (245);  Solin.  11,  1. 

Tenos  Ovid.  Met.  7,  469;  Mela  2,  7,  111;  Plin.  N.  H  4, 
12,  22  (65);  Hygin.  Fab.  276;  Ampel.  6,  13;  Itin.  Anton. 
522,  2;  Acc.  Teiium  Liv.  36,  21,  1;  PHn.  N.  H.  4,  11,  18  (51j. 

Zaeynthos   Verg.   Aen.   3,   270:    Ovid.    Her.  1.   87;  Mela 

13* 


—     196     - 

2,  7,  110-,  Sil.  1,  275;  luven.  15,  114;  Ampel.  6,  15; 
Acc.  Zacynthon  Flor.  2,  9,  4;  Zacyntlius  Liv.  36,  31,  11; 
36,  32,  9;  Plin.  N.  H.  4,  12,  19  (54);  Acc.  Zacynthum  Plaut. 
Merc.  3,  4,  62  (647);  Liv.  26,  24,  15;  Plin.  N.  H.  4,  12,  19 
(55);  Apul.  Met.  7,  6.     S.  457. 

Die  Städteuamen :  Abydos  Ovid.  Her.  17  (18),  12;  17 
(18),  127;  Mela  1,  19,  97;  Solin.  10,  21;  Acc.  Abydon  Ovid. 
Her!  18  (19),  30;  Plin.  N.  H.  4,  11,  18  (49);  Frontin.  1,  4,  7; 
Ampel.  7,  5;  Amm.  Marceil.  22,  8,  4;  Abydus  Liv.  37,  12,  1; 
Acc.  Abydum  Liv.  31,  14,  4;  31,  18,  2;  37,  9.  8;  37,  9,  11; 
lustin.  2,  13,  8;  Oros.  1,  10,  8;  Dictys  5,  16  und  Abydum 
als  Nomin.  Plin.  N.  H.  5,  32,   40  (141). 

Aegion  Mela  2,  3,  53;  Stat.  Theb.  4,  81;  Aegium  Liv. 
28,  7,  17;  36,  35,  7;  38,  30,  2;  Plin.  N.  H.  4,  5,  6  (12;;  4, 
6,  10  (24). 

Aspendos  Mela  1,  14,  78;  Aspendus  Avien.  Desc.  orb. 
1015;  Aspendum  als  Acc.  Cic.  Verr.  Acc.  1,  20,  53;  Prise. 
Perieg.  802,  und  als  Nomin.  Plin.  N.  H.  5,  27,  26  (96). 

Assos  Plin.  N.  H.  5,  30,  32  (123);  Acc.  Asson  Mela  1, 

18,  93;  Plin.  N.  H.  2,  96,  98  (21i). 

Carystos  Senec.  Troad.846;  Mela  2,  7,  108;  Lucan.  5,  232 
Mar.  9,    75,   7;    Solin.    11,  15;    Stat.    Silv.  1,  5,  34;    2,  2,  93 
Sidon.  Epist.  2,  2,  7 ;  Acc.  Caryston  Sidon.  Carm.  22,  140 
Carystus   Liv.    32,    16,  8;    32,    17,    1;    Acc.    Carystum 
Plin.  N.  H.  6,  34,  39   (216);  18,  7,  12  (70). 

Caunos  Plin.  N.  H.  5,  28,  29  (103);  Stat.  Silv.  1,  6,  15; 
Caunus  Mela  1,  16,  83. 

Claros  Ovid.  Met.  1,    516;  Acc.   Ciarum  Amm.  Marcell. 

19,  12,  15. 

Cnidos  Plin.  N.  H.  5,  28,  29  (104);  Priap.  75  (77),  14; 
Acc.  Cnidon  Horat.  Carm.  3,  28,  13;  Ovid.  Met.  10,  531; 
Liv.  Epit.  52;  Lucan.  8,  246;  Apul.  Met.  4,  29;  Cnidus  Liv.  37, 
16,  2;  Mela  1,  16,  82;  Acc.  Cnidum  Plaut.  Merc.  3,  4,  62  (647); 
Catull.  36,  13 ;  Cic.  de  imp.  Cu.  Pomp.  12,  33 ;  Plin.  N.  H.  12, 
28,  61  (132);  13,  8,  16  (59);  36,  5,  4  (20);  Gnidum  Vulg. 
1.  Mach.   15,  23;    Terent.  Maur.  892. 

Corinthos  Ovid.  Met.  6,  416;  Mela  2,  3,  48;  Flor.  2,  16, 
1;  2,  17,  1;  Auson.  Ecl.  21,  3  (ed.  Peiper  p.  103);  Acc. 
Corinthon     Ovid.    Fast.    4,     501;     Liv.     Epit.    52;    Mart. 


—     197     — 

9,  59,  11;  10,  68,  11;  luven.  8,  113;  Stat.  Theb.  1,  334; 
Suet.  Galba  3;  Avien.  Carm.  min.  1,  8;  Corinthus  Serv. 
Sulpic.  bei  Cic.  Epist,  ad  Farn.  4,  5,  4;  Cornific.  4,  53,  66; 
Horat.  Epist.  2,  1,  193  (im  Emmer.  m.  pr.  Corinthos);  Liv. 
33,  34,  9;  Vell.  2,  84,  3;  Plin.  N.  H.  4,  4,  5  (11);  24.  9,  42 
(69);  34,  2,  3  (7);  Acc.  Corinthum  Plaut.  Merc.  3,  4,  6 
(646);  Cic.  Verr.  1,  21,  55;  de  imp.  Cn.  Pomp.  5,  11;  1.  agr. 
2,  32,  87;  Nat.  Deor.  3,  38,  91;    Off.   1,  11,  35  und  de  rep.  2, 

4,  7;  Cornific.  4,  27,  37;  Horat.  Epist.  1,  17,  36;  Liv.  27,  31, 
1;  32,  23,  3;  Vell.  1,  3,  3;  1,  13,  1;  Plin.  N.  H.  34,  3,  6  (12); 
35,    12,    43  (151);    Suet.  Galba   3;    Flor.  2,  17,    1. 

Cyzicos  Priap.  75  (76),  13;  Cizicos  Anon.  Ravenn.  2,  18 
(p.  108,'  16);  Acc.  Cyzicon  Ovid.  Trist.  1,  10,  29;  1,  10,  30; 
Sidon.  Carm.  2,  513;  22,  163;  Nomin.  Cyzicus  Prop.  4,  (3), 
22,  1;  Acc.  Cyzicum  Cic.  1.  agr.  2,  15,  39  und  Verr.  5,  48, 
127;  Corn.  Nep.  Timoth.  1,  3;  Sali.  Fragm.  3,  17;  4,  61,  14;  VeU. 
2,  7,  7;  2,  33,  1;  Liv.  Epit.  95;  Eutrop.  6,  6,  3;  Oros.  6,  2, 
19;  dasselbe  als  Nomin.  Mela  1,  19  98;  Plin.  N.  H.  5,  32,  40 
(132);  6,  34,  39  (216);  Flor.  3,  5,  15. 

Dorion  Lucan.  6,  353;  Plin.  N.  H.  4,  5,  7  (15j;  5,  29, 
31  (117;;  Stat.  Theb.  4,  182. 

Doriscos  Mela  2,  2,  28;  Acc.  D  o  r  i  s  c  o  n  Liv.  31, 
16,  5;  Solin.  10,  11;  Doris  cum  als  Nomin.  Plin.  N.  H.  4, 
11,  18  (43);  Amm.  Marcell.   18,  6,  23. 

Ephesos  Mart.  10,  68,  1;  I.  Neap.  2486;  Efesos  Anon. 
Ravenn.  p.  107  no.  8;  Bullet,  arcb.  munic.  1874  p.  77;  Acc. 
Epheson  Horat.  Carm.  1,  7,  2  in  den  Par.  (pip,  im  Par.  n  m. 
sec.    und    in    anderen  Büchern,    sowie   auch  bei  Mar.  Victorin. 

5.  2619  (VI  170,  20),  die  Ausgaben  haben  Ephesum;  Ephesus 
Mela  1,  17,  82;  Plin.  N.  H.  5,  29,  31  (115);  Acc.  Ephesum 
Cic.  1.  agr.  2,  15,  39;  Corn.  Nep.  Ages.  3,  2;  Liv.  37,  31,  5; 
40,  52,  5;  Plin.  N.  H.  5,  29,  31  (120);  33,  7,  37  (114);  Tac. 
de  orat.   15. 

Eresos  Mela  2,  7,  104;  Plin.  N.  H.  5,  31,  39  (^139). 

G  n  o  s  o  s  Mela  2,  7,  113;  Acc.  C  n  o  s  o  n  Flor.  3,  74 
(ed.  Rossbach  p.  104,  9);    Gnosus  Plin.  N.  H.  4,  12,    20  (591 

Ilios  Hör.  Carm.  4,  9,  18;  Ovid.  Her.  1,  48;  Ars  amat.,1, 
363;  Nomin.  Ilion  Ovid.  Her.  13,  53;  Met.  6,  95;  13,  408;  13 
503;  14,  467;  Acc.  Ilion  Hör.  Carm.  3,  3,  18:  3,  3,  37;  Epod. 


—     198     — 

14,  14,  Ovid.  Her.  1,  151;  15,  49;  16,  240;  Remed.  am.  163 
Vokat.  1 1  i  0  n  Prop.  4  (3),  1,  31;  Noinin.     1 1  i  u  m  Verg.  Aen 

2,  325;  2,  625;  3,  3;  3,  109;  6,  64;  Liv.  35,  43,  3;  37,  9,  7 
37,  37,  2;  Plin.  N.  H.  5,  30,  33  (124j;  6,  34,  39  (216);  36,  8 
14  (65j;  Acc.  11  i  u  m  Verg.  Aen.  1,  68;  5,  756:  Quint.  5,  10 
42;  Stat.  Achill.  2,  285;  Plin.  N.  H.  2,  85,  87  (201);  2,  103 
106  (230);  10,  26,  37  (74);  16,  44,  88  (238);  Ausou.  Perioch 
liiad.    ed.  Peiper  378,    16;    Vokat.   Ilium    Verg.    Aen.    2.  241 

lolcos  Horat.  Epod.  5,    21;    Colum.   10,    368;    Mela  2 

3,  40;  Acc.  lolcon   Liv.  44,  12,  8;  Lucan.  3,  192;  lolcus 
PHn.  N.  H.  4,  9,  16  (32). 

Larapsacos  Ovid.  Fast.  6,  345;  Lampsacus  Liv. 
33,  38,  3;  35,  42,  2;  Val.  Fl.  2,  623;  Acc.  Lampsacum 
Cic.  Verr.  1,  24,  63;  Com.  Nep.  Themist.  10,  3;  Liv.  33,  38, 
3;  33,  38,  4;'  37,  35,  2;  PHn.  N.  H.  19,  3,  13  (37);  dasselbe 
als  Nomin.  Cic.  Verr.  Acc.  1,  24,  63;  Mela  1,  19,  63;  Plin. 
N.  H.  5,  32,  40  (141);  6,  34,  39  (216). 

Lebedos  Mela  1,  17,  88;  Plin.  N.  H.  5,  29,  31  (116); 
Lebedon  Vitruv.  4,  1,  4;  Lebedus  und  Acc.  Lebedum  Horat. 
Epist.  1,  11,  6;  1,  11,  7;  Acc.  Lebedum  auch  Plin.  N.  H. 
2,  87,  89  (202). 

Miletos  Plin.  N.  H.  4,  12,  20  (50)  ist  ein  Städtchen  in 
Greta,  und  Plin.  N.  H.  5,  30,  32  (122)  ein  solches  in  Aeolis; 
die  Ionische  Stadt  heisst  Miletos  luven.  6,  296;  Apul.  Flor. 
15;  Solin.  40,  12  und  Miletus,  Liv.  37,  16,  2;  Plin.  N.  H. 
5,  29,  31  (112);  Acc.  Miletum  Cic.  Verr.  5,  48,  127  und  1. 
agr.  2,  15,  39;  Liv.  38,  13,  7;  Vell.  1,  4,  3;  Mela  1,  17,  86; 
Curt.  8,  2,  8. 

O  d  e  s  s  0  s  Mela  2,  2,  22;  Acc.  Odessou  Ovid.  Trist. 
1,  10,  37;  Nomin.  Odessus  Plin.  N.  H.  4,  11,  18  (45). 

Olynthos  Senec.  Exe.  contr.  3,  8  (ed.  H.  J.  Müller  p. 
221,  13);  Coutr.  10,  5  (34),  25  (p.  504,  13)  in  den  Hdschr. 
olintios  und  olythios;  Mela  2,  2,  39;  Plin.  N.  H.  4,  11,  18  (42); 
Olynthus  Senec.  Contr.  10,  (5)  34,  13  (p.  498,  19);  Acc. 
Olynthum  Corn.  Nep.  Pelop.  1,  2;  Senec.  Contr.  10,  5  (34),  2 
(p.  494,  9);    Plin.  N.  H.  11,  28,  34  (99). 

Orchomeuos  Ovid.  Met.  6,  416;  Mela  2,  3,  43;  Stat. 
Theb.  4,  295;  Acc.  Orchomenon  Ovid.  Met.  5,  607;  Liv.  32,  5,  4; 
Orchomenus  Plin.  N.  H.  4,  8,  15  (29);    Acc.  Orchomenum 


—     199     — 

Caes.  bell,  civ  3,  55,  3,  auch  als  Nominat.  Orcliomeuum 
Plin.  N.  H.  4,  6,   10  (20). 

0  r  i  c  0  s  Prop.  1,  8,  20;  Acc.  0  r  i  c  o  n  Lucan.  3,  187; 
Oricum  als  Nomin.  Mela  2,  3,  56;,  Plin,  N.  H.  2,  89,  91  (204); 
3,  23,  26  (145),  als  Acc.  Caes.  bell  civ.  3,  11,  3;  3,  14,  2;  3, 
15,  1;  3,  16,  2;  3,  78,  4;  Horat.  Carm.  3,  7,  5;  Liv.  24,  40, 
3;  24,  40,  5;  24,  40,  9;  24,  40,  16. 

Paphos  Mela  2,  7,  102;  Plin.  N.  H.  2,  96,  97  (210);  Sil.  7, 
457;  Priap.  75  (77),  14;  und  Neapaphos  und  Palaepaphos  Plin. 
N.  H.  5,  31,  35  (130);  Acc.  Pap  hon  Horat.  Carm.  3,  28,  14; 
Ovid.  Amor.  2,  17,  4;  A.  A.  2,  588  und  Met.  10,  530;  Stat. 
Silv.  1,  2,  159;  Theb.  5,  61;  Apul.  Met.  4,  29;  Paphus  Verg. 
Aen.  10,  51;  Amm.  Marceil.  14.  8,  14;  Acc.  Paphum  Cic. 
Phil.  2,  15,  39;  Vei-g.  Aeu.  1,  415;  Ovid.  Art.  am.  2,  588;  Val. 
Max.  1,  5,  6;  Isid.    15,   1,  48,  und  Neampaphum   Plin.  N.  H. 

5,  31,  35;  (130). 

Pergamos  Stat.  Silv.  3,  4,  106;  Acc.  Pergamon  Stat. 
Silv.  3,  4,  68;  Aetna  18;  584;  Pergamum  als  Nomin.  Plaut. 
Bacch.  4,  9  (926);  4,  130  (1053);  Senec.  Troad.  14;  Agam. 
442;  Plin.  N.  H.  5,  30,  33  (126);  35,  12,  46  (160);  als  Accusat. 
Cic.  Verr.  5,  48,  127  und  1.  agr.  2,  15,  39;  Liv.  29,  11,  7;  31, 
46,  4;  35,  13,  6;  37,  18,  3;  37,  18,  8;  37,  20,  1;  42,  18,  4; 
44,  28,  9;  Tac    Ann.  3,  63;  4,  37. 

Pharos  Ovid.  Met.  15,  287;  Mela  2,  7,  104;  2,  7,  114;  Plin. 
N.  H.  5,  31,  34  (128);  Solin.  32,  43;  Amm.  Marc.  22,  16,  9; 
Auson.  Mosell.  330;  Oros.  6,  15,  33;  Claudian.  in  Eutrop.  1, 
218;  Ep.  1,  57;  Acc.  Pharon  Auct.  bell.  Alex.  14,  1;  Ovid. 
Amor.  2,  13,  8  und  Met.  9,  772;  Lucan.  8,  442;   10,  509;  luven. 

6,  83;  12,  76;  Stat.  Theb.  2,  516;  Val.  Flacc.  7,  85;  Corp. 
Inscr.  Latin.  8,  212  v.  85.  Pharus  Caes.  bell.  civ.  3,  112, 
1;  Stat.  Silv.  3,  5,  101;  Isid.  15,  2,  37;  Greg.  Tur.  de  curs. 
stell,  15;  Acc.  Pharum  Caes.  bell.  civ.  3,  111,  6;  Plin.  N.  H. 
11,  25,  30  (89);  Apul.  Apol.  32;  Oros.  6,  19,  15;  Isid.  15,  2, 
37;  20,  10,  10. 

Pharsalos  Lucan.  6,  350;  Pharsalus  Liv.  36,  14,  11, 
Acc.  Pharsalum  CatuU.  64,  37;    Liv.  32,  33,  16. 

Pylos  Tibull.  4,  1,  48;  Ovid.  Met.  6,  418;  Mela  2,  3, 
52;  Plin.  N.  H.  4,  5,  7  (15).  Acc.  Pylon  Ovid.  Her.  1,  63; 
1,   100  und  Met.  12,  550;    Senec.    Herc.   für.  565;   Troad.  848; 


—     200     — 

Acc.  Pylum  Liv,  Andr.  Odyss.  (fi'g.  ed.  Baehrens)  bei  Fest. 
190,  15;  Liv.  27,  30,  13;  Pliii.  N.  H.  4,  6,  10  ^22j;  4,  12,  19  (55). 

Region  Ovid.  Met.  14,  48;  Regium  Cic.  Epist.  ad  Farn. 
12,  25,  3;  Sallust.  lug.  28,  6;  Liv.  24,  1,  2;  24,  1,  9;  24,  1,  11; 
24,  2,  1;  26,  12,  2;  29,  6,  4;  29,  6,  5. 

S  est  OS  Val.  Fl.  1,  285;  Mela  2,  2,  26;  Stat.  Achill.  1,  204; 
Solin.  10,  21;  Serv.  zu  Verg.  Georg.  1,  207;  Acc.  Seston 
Ovid.  Trist.  1,  10,  28;  Plin.  N.  H.  4,  11.  18  (49);  10,  5,  6  (18); 
Lucan.  2,  674;  6,  55;  Val.  FI.  5.  201;  Ampel.  7,  5;  Amm. 
Marc.  22,  8,  4;  Sidon.  Carm.  5,  451;  Sestus  Ovid.  Her.  17 
(18),  127;  Acc.  Sestum  Com.  Nep.  Thimoth.  1,  3;  Liv.  37,9,  8. 

Thapsos  Sil.  14,  206;  Flor.  4,  2,  89;  Acc.  Thapsou 
Ovid.  Fast.  4,  477;  Bell.  Afr.  44,  1;  Flor.  4,  2,  66;  Thapsus 
Plin.  N.  H.  5,  4,  3  (25);  6,  34,  39  (212);  Acc.  Thapsum 
Bell.  Afr.  46,  4;  53;  62,  2;  67,  1;  79,  2;  80,  2;  80,  5;  86,  1; 
86,  5;  Liv.  29,  30,  5;  Plin.  N.  H.  7,  25,  26  (94);  Val.  Flacc.  3, 
191;  Oros.  6,  16,  3. 

Tyros  Verg.  Aen.  4,  670;  Tibull.  1,  7,  20;  2,  3,  58; 
4,  2,  16;  Prop.  4  (3),  13,  7;  Ovid.  Her.  17  (18),  149;  Met.  15, 
288;  Mela  1,  12,  66;  Seuec.  Nut.  quaest.  6,  1,  13;  Plin.  N.  H.  5, 
19,  17(76);  Lucan.  3,  217;  Stat.  Silv.  3,  2,  139;  Mart.  6,  11,  7; 
Curt.  4,  4,  19;  lustin.  21,  6,  2;  Amm.  Marc.  14,  8,  9;  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  4,  670;  Acc.  Tyron  Ovid.  Met.  3,  539;  Sü.  1,  74; 
Mart.  2,  29,  3;  lustin.  18,  3,  5;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  4,  670; 
Tyrus  Stat.  Silv.  1,  5,  39;  Oros.  3,  17,  9;  xlcc.  Tyrum  Liv. 
33,  48,  3;  Curt.  4,  4,  2;  lustin.  11,  10,  10;  Amm.  Marc.  14,  7, 
20;  Oros.  3,  16,  11. 

Flussnamen:  Acc.  Acheloon  Ovid.  Amor.  3,6,103;  Stat. 
Theb.  7,  416;  AcLelous  Ovid.  Met.  8,  548;  9,  96;  Mela  2,  3, 
53;  Plin.  N.  H.  4,  1,  2  (5);  Acc.  Acheloum  Liv.  43,  21,  6; 
43,  22,  2;  Plin.  N.  H.  8.  16,  17  (45). 

Alpheos  Senec.  Thyest.  117;  Med.  81;  Lucan.  3,  177; 
Val.  Fl.  8,  91;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  694;  Acc.  Alpheon 
Ovid.  Amor.  3,  6,  29;  Senec.  Nat.  quaest.  6,  8,  2  im  Berl. 
(Alpheum  im  Bamb.  und  Guelf.);  Stat.  Theb.  6,  668;  Sil.  14, 
54;  Alpheus  Ovid.  Met.  2,  250;  5,  599;  Mela  2,  3,  51;  Plin. 
N.  H.  4,  5,  6  (14);  31,  5,  30  (55);  Acc.  Alpheum  Verg.  Ge. 
3,  19  und  Aen.  3,  694;  Mela  2,  7,  117;  Plin.  N.  H.  2,  103, 
106  (22.5). 


—     201     — 

Amphrysos  Ovid.  Met.  1,  580;  Lucan.  6,  365. 

Asopos  Stat.  Theb.  7,315-,  9,  449;  Acc.  Asopon  Ovid. 
Amor.  3,  6,  33;    Stat.  Theb.  3,  337. 

Bosphoros  (Bosporos)  Ovid.  Fast.  3.  4,  49;  Petron.  123 
V.  243;  Val.  Flacc.  4,  345;  Solin.  12,  2;  23,  16;  Acc.  Bos- 
phoron  (Bosporon)  Val.  Flacc.  4,  419;  Fest.  (Ruf.)  Brev.  16, 
1;   Serv.  zu  Verg.   Georg.  3,   152;  Bosphorus  (Bosporus)  Mela 

1,  1,  7;  1,  19,  101;  1,  19,  115;  2,  2,  24;  Plin.  N.  H.  4,  11, 
18  (45);  4,  12,  24  (76);  Ven.  Fortun.  Vita  S.  Mart.  3,  24;  Por- 
phyr, zu  Horat.  Carm.  2,  13,  14;  Acc.  Bosphorum  (Bosporum) 
Varro  R.  R.  2,  1,  8;  Mela  1,  2,  14;  1,  19,  112;  2,  1,  2;  2,  1. 
3;  2,  7,  99;  Plin.  N.  H.  5,  32.  43  (149);  5,  32,  43  (150);  6,1, 
1  (3);  6,  34,  39  (218);  9,  35,  56  (115);  16.  32,  59  (137);  25, 
9,  57  (103);  Eutrop.  6,  12,  3;  7,  9;    Porphyr,  zu  Horat.  Carm. 

2,  13,  14. 

Caystros  Ovid.  Met.  5,  386;  Mela  1,17,88;  Vib.  Sequest. 
p.  4,  4  ed.  Bursian;  Caystrus  Ampel.  6,  9;  Serv.  zu  Verg. 
Georg.  1,  383  (früher  auch  Senec.  Nat.  quaest.  4,  2,  19.  wo 
jetzt  aber  Fickert  und  Haase  Ister  lesen). 

Cephisos  Lucan.  3,175;  Solin.  7,  25;  Claudian.  in  Rufin. 
1  praef.  10;  Prise.  Perieg.  456;  Vib.  Sequest.  p.  4,  15  ed. 
Bursian;  Acc.  Cephison  Ovid.  Met.  7,  388;  Cephisus  Ovid.  Met. 
3,343;  Plin.  N.  H.  2,  103,  106(230);  4,  3,  4  (8);  4,  7,  12  (27); 
16,  36,  66  (172);  Hygin.  Fab.  prooem.  p.  11,  9  ed.  Schm. ;  Stat, 
Theb.  7,  349;  Claudian.  Rapt.  Proserp.  2,  136;  Avien.  Descrip. 
orb.  600  (wo  Cephissus  steht);  Acc.  Cephisum  Plin.  N.  H. 
4,  7,  12  (26). 

Cocytos  Verg.  Aen.  6,  132  im  Med.;  Horat.  Carm.  2,  14, 
18;  Sil.  13,  566;  Stat.  Theb.  8,  30;  Claudian.  in  Rufin.  3,  467; 
Rapt.  Proserp.  1,  87;  Mythogr.  Latin.  3,  6,  2  (ed.  Bode  p.  175, 
18  und  34);  Acc.  Coeyton  Stat.  Theb.  1,90;  Claudian.  Rapt. 
Proserp.  2,  352;  Mythogr.  Latin.  3,  6,  2  (ed.  Bode  p.  175,  16 
u.  23);  Cocytus  Cic.  Nat.  Deor.  3,  17,  43. 

Ilisos  Stat.  Theb.  4,  52;  8,  766;  12,  631. 

Acc.  Tnachon  Ovid.  Amor.  3,  6,  103;  Stat.  Theb.  7,  420; 
9,  444;  Inachus  Ovid.  Met.  1,  583;  1,  642;  1,  645;  1,  651; 
Plin.  N.  H.  4,  5,  9  (17). 

Ismeuos  Ovid.  Met.  2,  244;   Stat  Theb.  7,  800;   9,  226; 


—     202     — 

9,317;  9,404;  10,27;  Acc.  Ismenon  Stat.  Theb.  1,  400;  3,  663; 
9,  359;  Ismeuus  Plin.  N.  H.  4,  7,   12(25). 

Maeandros  Ovid.  Her.  9.55;  Met.  2,  246;  8,162;  Senec. 
Phoen.  Fragm.  244  (Theb.  606);  Prudent.  Cath.  6, 142;  Vib.  Sequest. 
p.  7,  10  ed.  Bursian.;  Acc.  Maeandron  Liican.  3,  208;  Maeander 
Liv.  38,  13,  7;  Senec.  Herc.  Für.  684;  Phaedr.  14;  Plin.  N.  H.  2, 
85,  87  (201);  5,  29,  29  (108);  5,  29,  31  (113);  Claudian.  in 
Eutrop.  2,  266;  Prise.  Perieg.  787;  Solin.  40,  8;  Maeandrus 
Hygin.  Fab.  praef.  p.  11,  10  ed.  Schm.;  Sil.  17,  139;  Acc. 
Maeandrum  Liv.  37,  45,  1;  37,  45,  19;  37,  56,  4;  37,  56,  6; 
38,  12,  9;    38,   13,  4;    38,  13,  6;    Plin.  N.  H.   5,  29,  29  (106). 

Peneos  Ovid.  Met.  2,  243;  Acc.  Peneion  Senec.  Nat. 
quaest.  6,  25,  14;  Peneus  Ovid.  Met.  1,  569;  Mela  2,  3,  35; 
Soliu.  8,  2;  Penios  CatuU.  64,  285;  Penius  Plin.  2,  103,  106 
(230);  4,  8,  15  (30  u.  31);  Acc.  Peneum  Liv.  32,  15,  8;  42, 
38,  10;  42,  55,  6. 

Spercheos  Verg.  Georg.  2,  487  im  Med.  und  bei  Prob, 
zu  dieser  SteUe;  Stat.  Achill.  1,  239;  Theb.  4,  838;  Sper- 
chios  Ovid.  Met.  1,  579;  Plin.  N.  H.  4,  7,  13  (28);  Acc. 
Sperchiou  Mela  2,  3,  44;  Corp.  Inscr.  Latin.  3,  586  Z.  10; 
Spercheus  Grloss.  Sang.  170;  Sperchius  Claudian.  de  hello 
Get.  183;  Acc.  Spercheum  Liv.  36,  14,  15;  37,  4,  10. 

Acc.  Stymphalon  Stat.  Silv.  4,  6,  100  und  Theb.  4,  298. 

Namen  von  Bergen  und  Vorgebirgen:  Acc.  Caucason 
Ovid.  Met.  8,  798;  Stat.  Theb.  4,  394;  Sidon.  Carm.  11,  95, 
sonst  Caucasus  auch  bei  Dichtern,  Verg.  Aen.  4,  367;  Ovid. 
Met.  2,  224,  und  Acc.  Caucasum  Horat.  Carm.  1,  22,  7  und 
Epod.  1,   12. 

Acc.  Cytoron  Verg.  Georg.  2,  437  bei  Prob.;  Val.  Flacc. 

5,  105;  Nom.  Cytorus  Plin.  N.  H.  6,  2,  2  (5),  als  Stadtname 
Cytoros  Mela  1,  9,  104. 

Dindymon  Stat.  Silv.  1,  1,  10;  Sidon.  Carm.  9,  115, 
und  als  Acc.  Ovid.  Fast.  4,  249;  Dindymus  Prop.  4  (3), 
22,  3. 

Acc.  Erymauthon  Ovid,  Met.  5,  608;  Stat.  Silv.  4,  6, 
100  und  Theb.  4,  298. 

Haemos    Ovid.  Met.    2,    219;    Acc.  Haemon  Ovid.  Met. 

6,  87;  10,  77  und  Epist.  ex  Pont.  4,  5,  5;  Mela  2,  2,  17; 
Haemus  Lucan.  3,   197;    Plin.  N.  H.  4,  11,  18  (45);    Val.  Fl. 


—     203     — 

1,  727;  Acc.  Haemum  Ovid.  Her.  2,  113;  Tac.  Ann.  3,  38, 
und  Eist.  2,  85. 

Hy mettos  Mart.  7,  88,  8;  Apul.  Met.  1,  1  S.  6;  Acc. 
Hvmetton  Val.  Fl.  1,  397;  Hymettus  Plin.  N.  H.  4,  7,  11 
(24);  Acc.  Hymettum  Plin.  N.  H.  35,  14,  49  (172). 

Isthmos  Prop.  4  (3),  21,  22;  4  (3),  22,  2;  Ovid.  Her. 
8,  69;  12,  104  und  Epist.  ex  Pont.  4,  10,  80;  Plin.  N.  H.  4, 
4,  5  (9);  4,  11,  18  (48);  Quintil.  3,  8,  16;  Stat.  Silv.  3,  1,  142; 
4,  3,  60;  Theb.  1,  120;  2,  183;  4,  62;  6,  14;  Apul.  Met.  1,  1; 
Kutil.  Nam.  1,  319;  Acc.  Isthmon  Verg.  Ciris  463;  Ovid. 
Her.  4,  105  und  Met.  7,  405;  Mela  2,  2,  25;  2,  3,  48;  2,  3, 
52;  Plin.  N.  H.  4,  4,  5  (11);  Val.  Fl.  8,  23;  Isthmus  Liv.  45, 
28,  2;  45,  28,  3;  Acc.  Isthmum  Plin.  N.  H.  4,  7,  11  (23);  15, 
10,  9  (36);  Suet.  Caes.  44;  Calig.  21  und  Nero  19. 

Lecton  Liv.  37,  37,  4;  Lee  tum  Plin.  N.  H.  5,  30,  32 
(123);  9,  17,29  (62). 

Lilybaeon  Ovid.  Met.  13,  726;  sonst  Lilybaeum,  Cic. 
divin.  in"^Caec.  17,  56;  Liv.  21,  49,  6;  21,  50,  11;  25,  31,  14; 
27,  6,  9;  Mela  2,  7  116;  2,  7,  118;  Plin.  N.  H.  3,  8,  14  (90). 

Maenalos  im  Zulich.  und  Patav.  (im  Mazar.  und  in  zwei 
Med.  Maenalon)  Ovid.  Fast.  5,  89;  Acc.  Maenalon  Ovid. 
Met.  2,  415;  2,  442;  Stat.  Theb.  9,  639;  Priap.  75,7;  Maena- 
lus  Verg.  Ecl.  8,  22;  10,  15;  Mela  2,  3,  43;  Plin.  N.  H.  4, 
6,  10  (21). 

Acc.  Olympon  Varro  K  R.  3,  16,  7;  sonst  überall  Olym- 
pus und  Acc.  Olympum,  auch  bei  Dichtern,wie  Verg.  Ge.  1, 
282;  3,  223  und  Aen.  6,  579;  9,  106;  10,  115;  10,  216;  11, 
867;  Ciris  34;  Horat.  Carm.  1,  12,  58;  Ovid.  Met.  1,  154;  2, 
225;  7,  225;  ferner  Varro  L.  L.  7,  2,  20;  Liv.  38,  18,  15;  38, 
19,  1;  38,  20,  2;  Mela  1,  19,  98;  2,  3,  36;  Plin.  N.  H.  4,  8, 
15  (30);  5,  31,  39  (140);  5,  32,  40  (142);  31,  3,  26  (43). 

Pachynos  Ovid.  Met.  13,  725;  Avien.  Descr.  orb.  635;  Acc. 
Pachynon  Ovid.  Fast.  4,  479;  Pachynus  Prise.  Perieg.  482; 
Nom.  Pachynum  Mela  2,  7,  116;  PHn.  N.  H.  3,  8,  14  (89);  Acc. 
Pachynum  Cic.  Verr. 5,  33,  87;  Liv.  24, 27,  7;  25, 27,  4;  25,  27, 10; 
Mela  2,  7,  117;  2,  7,  118;  Plin.  N.  H.  3,  8,  14(87);  Amm.  Marc. 
21,  7,  5. 

Parnasos  Senec.  Oedip.  285  und  Paruassos  Mela  2, 
8,  40;  Acc.  Paruason  Senec.  Phoen.   129;  Stat.  Theb.   7,  346; 


—     204     — 

Parnasus  Ovid.  Met.  1,  :-317;  2,  221-,  Plin.  N.  H.  31,  3,  26 
(43);  Lucan.  5,   72;  Stat.  Theb.   1,    118;  Isid.   14,  4,  12. 

Pelios  Ovid.  Met.  12,  513;  Pelion  als  Nomin.  und  Acc. 
Verg.  Oe.  3,  94;  Ovid.  Amor.  2,  1,  14;  Met.  1,  155;  7,  224;  7,  352; 
Fast.  3,  441;  5,  381  und  Epist.  ex  Pont.  2,  2,  9;  Mela  2,  3, 
36;  Senec.  Herc.  für.  976;  Plin.  N.  H.  2,  65,  65  (162);  Val.  Fl. 
2,  6;  Stat.  Silv.  3,  2,  65;  Claudian.  B.  Get.  74;  Nomin.  Pelius 
Cic.  Fat.  15,  35;  Plin.  N.  H.  4,  8,  15  (30);  Acc.  Pelium  der- 
selbe 7,  56,  57  (202);  25,  8,  53  (94). 

Peloros  Ovid.  Met.  13,  727;  Peloriis  Sil.  14,  78;  Prise. 
Perieg.  483,  und  Nomin.  und  Acc.  Pelorum  Plin.  N.  H.  3,  5, 
10  (73);  3,  8,  14  (87);  Mart.  Capell.  6,  646. 

SuuionOvid.  Fast.  4,  563;  Stat.  Theb.  12,  625;  Sunium 
Cic.  Epist.  ad  Att.  7,  3,  10;  Liv.  28,  8,  11;  31,  22,  7;  32,  17, 
3;  Mela  2,  2,  27;  2,  3,  45;  2,  3,  46;  Plin.  N.  H.  4,  7,   11  (24). 

Taenaros  Mela  2,  3,  49;  Apul.  Met.  1,  1;  Acc.  Tae- 
naron  Lucan.  9,  36;  Val.  Flacc.  1,  365;  Sidon.  Carm.  15, 
162;  Taeuarus  Sen.  Her.  für.  667;  Sidon.  Carm.  15,  162; 
Serv.  zu  Verg.  Georg.  4,  467;  Nomin.  Taenarum  (oppidum) 
Plin.  N.  H.  4,  5,  8  (16);  Acc.  Taenarum  Apul.  Met.  6,  18; 
6,  20;  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  8,  55. 

Acc.  Taygeton  Val.  Fl.  1,  429;  Taygetus  Plin.  N.  H. 
4,  5,  8  (18);  Mela  2,  3,  41. 

Thoricos  Plin.  N.  H.  4,  7,  11  (24);  37,  5,  10  (70). 

Von  Männernameu  ist  Hegesaretos  Caes.  bell.  civ.  3, 
35,  2;  Anaximandros  Senec.  Nat.  quaest.  2,  18;  2,  19;  Aristan- 
dros  Colum.  1,  1,  8;  Pisandros  Quintil.  10,  1,  56;  Clitos 
lustin.  12,  6,  3;  12,  12,  8,  und  Cliton  Trog.  Pompei.  Prol.  14. 
Und  bei  Dichtern  Absyrtos  Lucan.  3,  190;  Absyrtus  Val. 
Fl.  8,  369.  Aeacon  Ovid.  Met.  9,  434;  9,  439;  13,  27;  Stat. 
Silv.  3,  3,  16.  Aeolon  Ovid.  Met.  14,  223;  14,  224;  Stat. 
Theb.  9,  765.  Aesacos  Ovid.  Met.  11.  791  und  Aesacon 
Ovid.  Met.  11,  762;  12,  1.  Aeschylon  Sidon.  Carm.  9,  232. 
Archilochon  Terent.  Maur.  2245.  Ascheton  Stat.  Theb.  6, 
456;  6,  517.  Assaracon  Ovid.  Fast.  4,  34;  Assaracus  Ovid. 
Met.  n,  756.  Clyton  Ovid.  Met.  7,  500.  Coerauon  Ovid. 
Met.  13,  257.  Crocon  Ovid.  Met.  4,  283  und  Fast.  5,  227. 
Cydimon  Stat.  Theb.  5,  227.  Cyllaron  Ovid.  Met.  12,  408. 
Daedalon  Ovid.  Met.    8,    261;    Mart.  4,    49,    5.      Dardanon 


—     205     — 

Ovid.  Fast.  4,  31.  Dercylou  Grat.  Cyneg.  103.  Ennomon 
Ovid.  Met.  13,  260.  Epeos  oder  Epios  Verg.  Aen.  2,  264. 
Epicuron  Priap.  12  (11),  15.  Epytos  Ovid.  Fast.  A,  44. 
Euagros  Ovid.  Met.  12,  293.  Hy.ppason  Ovid.  Met.  12,  352. 
Hyacinthon  Ovid.  Met.  10,  217;  Mart.  8,  63,  2.  Iphiton 
Stat.  Theb.  5,  400.  Iron  Ovid.  Remed.  Amor.  747.  Maean- 
drus  Ovid.  Met.  8,  162.  Meleagros  Ovid.  Met.  8,  515 ;  Melea- 
gron  daselbst  8,  270.  Menandros  Ovid.  Amor.  1,  15,  18. 
Menelaon  Ovid.  Her.  5,  105;  16  (17),  248.  Mnasyllos  Verg. 
Ecl.  6,  13.  Nyctilon  Calpurn.  6,  6.  Patroclon  Prop.  2,  8, 
33.  Phaedimon  Stat.  Theb.  8,  438.  Phlegraeon  Ovid.  Met. 
12,  378.     Phryxon  Ovid.  A.  A.    3,  175.     Pittaeou   luven.   2, 

6.  Polyphemon  Ovid.  Met.  13,  772-,  14,  167;  Mart.  4,  49,  6; 
Sidon.  Carm.  9,  157.  Rhadamanthon  Ovid.  Met.  9,  440. 
Sisyphon  Ovid.  Met.  4,  466;  13,  26.     Tantalon   Stat.  Theb. 

8,  51.  Telephon  Ovid.  Met.  13,  171.  Thestylon  Mart.  8, 
63,  1.  Tityos  Lucr.  3,  992;  Horat  Carm.  3,  11,  21;  4,  6,  2; 
Culex  237;  Ovid.  Met.  4,  456;  Stat.  Theb.  6,  728;  Tityon 
Lucr.  3,  984;  Verg.  Aen.  6,  595;  Horat.  Carm.  2,  14,  8;  Ovid. 
Amor    3,   12,  25;  Val.  Fl.  3,  226;   Stat.  Theb.  1,  710;    4,  538; 

7,  352.     Tityron  Calpurn.  4,  161.     Troilon  Horat.  Carm.  2, 

9,  16;  Sidon.  Carm.  5,   191. 

Auch  einige  weibliche  Namen:  Aglauros  Ovid.  Met.  2, 
560;  2,  739;  2,  749;  2,  785.  Pandrosos  Ovid.  Met.  2,  559. 
Erotion  Mart.  10,  61,  1. 

Die  Pferdenamen:  Cyllaron  Val.  Fl.  1,  426;  Mart.  8,  21, 
5;  Pegason  Ovid.  Met.  4,  785,  und  Petason  Calpurn.  6,51. 
Cerberon  Ovid.  Met.  7,  413. 

Endlich  mehrere  Appellativa:  Aconiton  Ovid.  Met.  7,  407. 
Aelinon  Ovid.  Amor.  3,  9,    23.     Arctos  Seuec.   Thyest.   477; 
Lucan.  1,  458;  2,  586;    4,  70;    10,  220;    areton  Verg.  Ge.  1, 
138;    Horat.  Carm.  2,  15,  16;    Ovid.  Met.  2,  132;    3,  595;    13, 
293;  13,  726  und  Fast.  2,  189;  2,   192;  3,  793;  Lucan.  3,  251 
6,  342;    9,  539;    10,  48;    Stat.  Theb.    5,  78;    Val.   Fl.  5,  272 
Claudian.  Prob,    et  Olybr.  Cons.    22;    Avien.    Descr.    orb.    335 
arctus  Ven.  Fort.  9,  1,  55;    Acc.   arctum    Cic.  Nat.  Deor.  2, 
42,  109  in  Versen.     Barbitos  Ovid.  Epist.  ad  Phaon.  8;  bar- 
biton  Horat.  Carm.  1,  1,  34;    3,    26,  4;    Stat.    Silv.   4,   5,   60; 
Claudian.  Nupt.  Honor.  et  Mar.  praef.   10.  Nom.  burbitus  Ven. 


—     206     — 

Fort,  6,  10,  72  und  barbiton  Mart.  Capell.  9,  910;  9,  913. 
Boeoton  Ovid.  Fast.  5,  49.S.  Cinnamon  Prop.  4  (3),  13,  8; 
Lucan.  10,  166;  Sidon.  Carm.  9,  325;  Anth.  Latin,  ed.  Riese 
731,  83.  Corytos  Sil.  7,  443;  Stat.  Theb.  4,  269;  coryton 
Ovid.  Trist.  5,  7,  15;  Stat.  Theb.  9,  730.  Delion  Sidon.  Carm. 
22,  66.  Etymologos  Varro  L.  L.  6,  5,  39.  Faselos  oder 
phaselos  Nachen,  Ovid.  Amor.  2,  10,  9;  Isid.  17,  10,  14,  pha- 
selon  Varro  Sat.  Menipp.  85;  Horat.  Carm.  3,  2,  29  (im  Par. 
TT  m.  pr.,  in  den  Par.  AA  m.  sec.,  im  Par.  u  und  in  anderen 
Büchern  phaselum);  Stat.  Silv,  3,  2,  31,  Mart.  10,30,13;  pha- 
selus  CatuU.  4,  1;  4,  10;  4,  15;  für  die  Bohne  steht  überall 
faselus,  wie  Verg.  Ge.  1,  227;  Colum.  2,  10,  4;  10,  377; 
Pallad.  10,  12;  11,  1,  3.  Hymenaeon  Ovid.  Met.  12,  215 
und  Epist.  ex  Pont.  1,  2,  133;  Stat.  Silv.  2,  7,  87.  Lotos 
Culex  124;  TibuU.  4,  1,  55;  Prop.  4  (3),  12,27;  Ovid.  Remed. 
amor.  753;  Met.  9,  341;  10,  96;  Fast.  4,  190;  Trist.  4,  1,  31 
und  Epist.  ex  Pont.  4,  10,  18;  Paul.  Festi  S.  119;  Colum.  7, 
9,  6;  Plin.  N.  H.  24,  2,  2  (6);  Mart.  8,  51,  14;  Symmach. 
Epist.  1,  47,  1;  loton  Ovid.  Met.  9,  365;  Plin.  N.  H.  13,  17,  32 
(104);  16,  30,  53  (123);  24,  2,  2  (6);  Sil.  8,  506;  11,  432; 
Hygin.  Fab.  125.  Melilotos  Plin.  N.  H.  21,  7,  19  (39);  21, 
11,  37  (63);  21,  20,  87  (151);  Acc.  meliloton  Ovid.  Fast.  4, 
440;  Nomin.  melilotum  PHn.  N.  H.  21,  9,  29  (53);  Pelag.  26 
(p.  39,  28  ed.  Ihm);  Acc.  melilotum  Plin.  N.  H.  21,  12,  41 
(70).  Scorpios  Cic.  Nat.  Deor.  2,  44,  113  in  Versen  imd  Ai'ut. 
208;  430;  Verg.  Ge.  1,  35  im  Med.,  Rom.,  Gud.  und  in  den 
Born,  bc;  Ovid.  Met.  2,  196  und  Fast  4,  164;  Halieut.  116; 
German.  Caes.  Phaen.  393;  548;  633;  644;  645;  Progn.  3,  110; 
scorpion  Ovid.  Met.  2,  83  und  Fast.  5,  541;  Manil.  4,  217; 
Plin.  N.  H.  27,  4,  2  (9);  Gennan.  Caes.  Progn.  4,  13;  scor- 
pius  Verg.  1,  35;  Horat.  Carm.  2.  17,  17  (im  Bern.  B  und  in 
den  Par.  (p\p  scorpios);  Ovid.  Met.  15,  371  und  Fast.  5,  417; 
Anth.  Lat.  ed.  Riese  617,  4.  Ceston  Stat.  Theb.  2,  283  und  5, 
63;  Mart.  6.  13,  8;  14,  206,  2;  14,  207,  1;  Claudian.  Nupt 
Honor.  et  Mar.  124.  Colosson  Mart.  8,  44,  7.  Peristereos 
Plin.  N.  H.  26,  15,  90  (155)  und  cissanthemos  Plin.  N.  H. 
26,  15,  90  (156).  Diametros  Colum.  5,  2,  7;  Vitruv.  3,  5, 
6;  Macrob.  Somn.  Scip.  1,  20,  15;  1,  20,  16;  1,  20,  18;  1,  20,  19 
und  an  mehreren  Stellen;  Acc.  diametrou  Vitruv.  10,  14  (9),  1; 


—     207     — 

Macrob.  Somn.  Scip.  1,  20,  24*  diametrus  Boeth.  Art.  geom. 
p.  375,  7  und  diameter  Boeth.  Arist.  an.  pr.  1,  23  p.  487; 
Acc.  diametrum  Frontiu.  Aquaed.  28;  Macrob.  Somn.  Scip.  1. 
20,  29;   Boeth.  Art.  geom.  p.  378,  ,12.     Perimetros  Vitruv.  5, 

6,  1.  Colon  Qiiintil.  9,  4,  78;  Terent.  Maur.  2512;  2535,  da- 
neben auch  cola,  ae  Venant.  Fortun.  praef.  1:  5,1,6  und  colus 
Ser.  Samm.  579.  Nomin.  metron  Terent.  Maur.  310;  1512; 
Acc.  metron  Terent.  Maur.  2219.  Spondeos  Terent.  Maur. 
2312;  Acc.  spondeon  Terent.  Maur.  1036;  2201;  2231;  2249; 
2321;  2327;  2552;  2567;  spondlon  Quint.  9,  4,  80;  Terent. 
Maur.  509,  daneben  auch  spondeus  Auson.  Epist.  21,  40  (ed 
Peiper  p.  240);  Prise.  1,  6,  34  S.  554  (II.  26,  24);  9,  4,  26  S. 
857  (II  466,  2j;  Mar.  Victorin.  Art.  gramm.  I  S.  2487  (VI  44, 
21)  und  spontius  Cic.  Arat.  64,  116;  Censorin.  fr.  13,  3;  Dio- 
med.  III  S.  472  (I  476,  6);  Anth.  Latin,  ed.  Riese  480,  1. 
Trocbaeon  Terent.  Maur.  2567.  lambon  Stat.  Silv.  2,  2,  115; 
Terent.  Maur.  2568.  ^VfiTioaiov  wird  Cic.  Att.  2,  12,  2  mit 
Recht  Griechisch  geschrieben,  Symposium  hat  Gell.  17,  20,  1. 

36.  Im  Gen.  Sing,  ist  die  Griech.  Endung  u  am 
nothwendigsten  beizubehalten  in  der  Zusammensetz- 
ung mit  einem  anderen  Griech.  Wort,  wie  Gordiutichos 
Liv.  38,  13,  11;  Criumetopon  Plin.  N.  H.  4,  12,  20  (58); 
26,  10,  23  (30).  Mopsucrene  Inschr.  Heuz.  5299.  So  ist 
Heliupoli  daselbst  5632  (sonst  Heliopolis),  Heliupol(itanus) 
C.  I.  L.  3,  138.  Doch  auch  turrim  Eudieru  Liv.  44,  3,  3; 
Mal  ich  u  insulam  und  insulam  Adanu  Plin.  N.  H.  6,  29,  34 
(175),  und  vielleicht  Adadu  renis  N.  H.  37,  11,  71  (186);  Nicou 
Nicostratu  C.  I.  L.  3,  2193,  und  Graeca  Menandru,  Graeca 
Apollo  du  ru  in  den  Didaskalien  der  einzelnen  Stücke  des 
Terent.  Silenu  quam  vocant  comeu,  wie  Liv.  38,  15,  7  in  der 
Frob.  Ausgabe  von  1531  geschrieben  ist,  hat  keine  Auctorität, 
und  ist  von  Frob.  selbst  in  der  Ausgabe  von  1535  nach  der 
von  dem  Mogunt.  bestätigten  Emendation  von  Gelen,  in  Xyliuen 
quam  vocant  comen  verwandelt.  Bei  Auson.  Prot".  Burd.  13,  6 
(ed.  Peiper  p.  62)  ist  in  einer  Hdschr.,  wie  Heins,  zu  Ovid.  Her. 

7,  97  bemerkt,  Ceu  Musa  Simonidei;  wenn  Auson.  wirklich  so 
geschrieben  haben  sollte,  so  könnte  dies  nur  aus  dem  Ver- 
langen hergeleitet  werden,  den  Gleichklang  von  Cei  und  Simo- 
nidei zu  vermeiden.  Bei  Ovid.  Her.  7,  97  (95)  selbst  ist  Sichaeu. 


—     208     — 

welches  nach  Heins,  veteres  omnes  haben,  um  so  weniger  zu 
rechtfertigen,  nls  V.  99  (97)  Sichaeus,  nicht  Sichaeos  folgt, 
Ehwald  hat  violate  Sichaei. 

Der  Nomin.  Plur.  hat  öfters  oe.  Clerumenoe  Plaut. 
Gas.  Prol.  31;  1er oe  Plaut.  Poen.  1,  1,  9  (137)  ist  zweifelhaft; 
im  vet.  lyi-ae  lyre,  im  decurt.  lirae  lire;  Götz  und  Scholl  schreiben 
den  Vers:  gerrae  germanae  *  hae  decollyrae  lyrae,  Leo:  gerrae 
germanae,  gkX  Bs  ■KoXküpca  )apai,  vergl.  dessen  Note;  Chermo- 
nesioe  Varro  L,  L.  5,  31,  137;  canephoroe  Cic,  \'err.  4,  3, 
5;  cosmoe  Cic.  de  rep.  2,  33,  58;  arctoe  Cic.  Nat.  Deor.  2, 
41,  105  und  Arat.  441  (hier  ist  in  den  alten  Ausg.  arcto); 
Gernian.  Phaeu.  25;  63;  hemerodromoe  Corn.  Nep.  Milt.  4,  3 
im  cod.  Dan.  (in  mehreren  Büchern  hemerodrome,  im  Münchn. 
hemerodromi);  demoe  Paul.  Festi  S.  72,  6;  Selloe  Lucan.  3, 
180;  Soloe  Mela  1,  13,  71;  Cepoe  1,  19,  112;  Arimaspoe 
und  Amaxobioe  2,  1  2;  Tomoe  2,  2,  23;  Audrophagoe  3, 
7,  59;  Soloe  und  Holmoe  Plin.  N.  H.  5,  27,  22  (92);  lotoe 
Pliu.  N.  H.  17,  1,  1  (5);  cochloe  und  actinophoroe  Plin.  N. 
H.  32,  11,  53  (147);  chry  s  ele  ctro  e  Plin.  N.  H.  37,  9,  43 
(127);  boloe  Plin.  N.  H.  37,  10,  55  (150);  zophoroe  Vitruv. 
4,  1,  2  (3,  5,  13  und  5,  1,  5  ist  im  Gud.  und  Harl.  zophora); 
cathetoe  3,  5,  5;  monopteroe  und  peripteroe  4,  8,  1;  mesau- 
loe  6,  7  (10),  (5);  diametroe  9,  7  (8),  5;  Spartoe  Censorin. 
4,  12;  stadiodromoe  Censorin.  14,  5;  crisimoe  Censorin.  14, 
9;  proselenoe  Censorin.  19,  5;  Soloe  Diomed.  II  S.  448  (11 
453,  25);  Mart.  Capell.  3,  226. 

Seltener  ist  der  Gen.  Plur.  auf  on.  Theraeon  und 
Philaenon  Sallust.  lug.  19,  3;  Cimmerion  Tibull.  4,  1,64; 
Lotophagon  Plin.  N.  H.  5,  4,  4  (28);  Tegestraeon  Prise. 
Perieg.  375;  Hadrianion  C.  I.  L.  3,  296;  3,  297.  Ferner 
ex  tetrastichon  Macri  carmine  Quiutil.  6,  3,  96;  ex  nostris 
inscripsere  aliqui  libros  anthologicou  Plin.  N.  H.  21,  3,  9  (13) 
und  in  eo  volumine  quod  halieuticon  iuscribitur  Plin.  N.  H. 
32,  2,  5  (11),  uud  sonst  in  Büchertiteln,  bucolicon  und  geor- 
gicon  von  Verg.,  epodon  von  Horat.,  theriacon  von  Macer 
(Charis.  1,  15  S.  61  =  1  81,  8),  astronomicou  von  Mauil., 
cynegeticon  von  Grat,  und  Nemes.,  Argonauticon  von  Val. 
Fl.,  strategematicon  von  Frontiu.,  cathemerinon  von  Pru- 
dent.,  mythologicon  von  Fulgentius. 


—     209     — 

Im  Accus.  Plur.  haben  die  Hdschr.  an  einigen 
Stellen  us.  Saris  sophorus  Liv.  36,  18,  2  im  Bamb.,  Voss. 
imd  in  anderen  Büchern;  apocletus  Liv.  36,  28,  8  im  Lovel.  2 
und  in  mehreren  alten  Ausg.,  dafür  apoclestus  im  Lovel  4  und 
in  beiden  Mead.,  Zingerle  apocletos;  hippagogus  Liv.  44,  28, 
7,  so  Hertz;  Musagorus  Mela  2,  7,  114;  psalmus  Hieronym. 
de  vir.  illust.  81  im  Par.  Pseudomenus  aus  Cic.  Hortens.  bei 
Non.  S.  329,  20  scheint  corrumpiert  aus  pseudomenon,  was  C. 
F.  W.  Müller,  Fragm.  Cicerou.  S.  319,  23  schreibt,  L.  MüUer 
hat  im  Non.  a.  a.   O.  pseudomenum. 

Von  einer  Zusammenziehung  eines  Griech.  Nomen  der 
zweiten  Declin.  ist  das  einzige  bekarmte  Beispiel  Panthüs  (für 
ndv^oog)  Verg.  Aen.  2,  318;  2,  319  und  der  Voc.  Panthü  (für 
ndv&0€)  daselbst  2,  322;  2,  429.  Vergl.  Prise.  6,  17,  88  S.  721 
(II  272,  11);  Prob,  de  ult.  syll.  4,  22  S.  1399  (IV  230,  3). 
Nach  Prob.  Cathol.  1,  54  S.  1475  (IV  30,  24)  soll  Panthus  auch 
Genit.  sein,  aber  dafür  fehlen  Belege. 

Von  Nomina  der  Attischen  zweiten  Declin.  hat  Androgeos, 
welches  als  Nomin.  Verg.  Aen    2,  371;  2,  382  und  Ovid.  Her. 

10,  99  gelesen  wii'd,  im  Genit.  Androgei  Aen.  2,  392  und 
Ovid.  Met.  7,  458,  aber  griechischer  Genit.  Androgeo  Aen.  6, 
20,  doch  ist  auch  hier  im  Med.,  Pal.,  Rom.,  Gud.  und  Minoraug. 
Androgei.  Von  dem  Homerischen  Ui^vskeiog  (II.  ß.  494.  u.  335. 
340.  Q.  597),  der  übrigens  bei  Hygin.  Fab.  81;  97;  114  Pene- 
leus  heisst,    ist  der  Gen.  Penelei  Aen.  2,  425,    wie  ITrjpsksoio 

11.  §.  489.  In  dem  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  134 
(V  561,  17)  wird  gesagt:  Penelei  dextra,  aut  ut  alii  tradiderunt, 
Peneleo,  und  letum  Androgei,  aut  ut  aliis  placet,  Androgeo. 
Vergl.  Charis.  1,  15  S.  71  (I  92,  7)  und  Prob,  de  ult.  syll.  4, 
19  S.  1397  (IV  227,  33).  Auch  Cic.  de  rep.  1,  10,  16  hat  die 
Hdschr.  Philoteo  (dem  e  ist  a  übergeschrieben),  für  Phüoleo, 
d.  i.  Philolai. 

Ceos  bildet  nach  Griech  Art  den  Accus.  Ceo  Cic.  Epist. 
ad  Att.  5,  12,  1,  und  Cos  den  Accus.  C  o  Tertull.  Apol  40; 
diese  Form  steht  als  Abi  Plin.  N.  H.  6,  17,  21  (59).  Eine 
Nebenform  des  Nomin.  ist  Coos  Mela  2,  7,  101;  Plin.  N.  H.  5, 
31,  36  (134);  Solin.  7,  20;  Itiner.  Anton.  529,1,  und  Cous  Liv. 
37,  16,  2;  Genit.  Coi  Plin.  N.  H.  14,  8,  10  (78);  20,  24,  100 
(264);  Accus.  Co  um  Plin.  N.  H.  2,   108,  112  (245);  6,  34,  39 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    I,  o.  Aufl.  14 


—     210     - 

(214)  und  Tac.  Ann.  2,  75:  Mart.  Capell.  6,  615;  Isid.  15,  1, 
48,  und  Acc.  Coo  Vulj<.  1  Mach.  15,  23;  Abi.  Coo  Cic.  Papist, 
ad  Att.  9.  9.  2;  Plin.  N.  H.  11,  22,  26  (76j;  11,  28,  27  (77); 
IH,  1,  2  (5);  29,  1,  2  (4);  Vitruv.  9,  6.  2-,  Stat.  Silv.  1,  2,  252; 
Porphyr,  ad  Horat.  Sat.  2,  4,  29.  Zu  T^uyq  bildet  Liv.  37,  27, 
3;  37,  27,  7;  37,  27,  9  den  Acc.  Teum. 

Von    A  t  h  o  s    (Cic.   de  rep.  3,  fr.  5  ed.  C.  F.  W.  Müller 
p.  352;  Verg.  Aen.  12,  701;  Ovid.  Met.  2,  217;  luven.  10,  123; 
Solin.   11,  33)   ist  der  Dat.  Atho  (monti)  Mela  2,  7,   106;    der 
Accus.    Atho    Senec.  Suas.  5,  7;    Plin.  N.  H.  4,  10,  17  (37) 
18,  25,  57  (215)  und  Athon  Catull.  66,  46;  Verg.  Ge.  1,  332 
Ovid.    Met.    11,    554;    Liv.    45,  30,  4;    Val.  Max.  1,  6  ext.  1 
Senec.  Herc.  Oet.  170;  Mela  2,  2,  30;  Plin.  N.  H.  7,  2,  2  (27) 
Vitruv.  2  Prooem.  2;    Lucan.  2,  677;    Val.  Fl.  1,  664:    2,    76 
Stat.  Silv.  4,  3,  56:  SoUn.  9,  3;  der  Abi.  Atho  Liv.  44,  28,  3 
Ampel.  13,  4;  Serv.    zu    Verg.  Eclog.  6,  41.     Wenn  bei  Verg. 
a.  a.  O.  und  Val.  Fl.  1,  664  aut  Athon  aut  Rhodopen  die  richtige 
Lesart  ist,  so  hat  Athon  die  letzte  Sylbe  kurz,  welche  Quantität 
von    Serv.    zu    Verg.    Aen.    12,    701  für  Athos  anerkannt  wird. 
Über  andere  Formen  des  Wortes  vergl.  unter  90. 

Griech.  Frauennamen  auf  lov  nehmen  in  Gemäss- 
heit  der  allgemeinen  Regel  die  Latein.  Endung  um  an, 
wie  Philematium  Corp.  Inscr.  Lat.  1,  1011  Col.  2  Z.  3  und 
1,  1095,  mit  dem  Dat.  Philematio  1,  1205;  Iconio  I.  Neap. 
395  und  andere  Beispiele  bei  den  Comikem,  vergl.  unter  135. 
In  Inschr.  aber  tritt  darin  öfters  die  Endung  io  ein, 
mit  dem  Gen.  auf  onis  und  dem  Dat.  auf  oni.  So  Phile- 
matio C.  L  L.  1,  1011  Col.  2  Z.  2  und  2,  3488:  6,  2240;  6, 
4003;  6,  4130;  6,  5425;  6,  6954;  6,  7211;  6,  7225;  6,  7230; 
6,  8019;  6,  8179;  6,  9499;  6,  10589;  6,  11332;  6,  12769;  10, 
4122;  1.  Neap.  6599;  dasselbe  hat  Mommsen  in  dem  verderbten 
Bilemavo  10,  3998  erkannt;  Selenio  C.  L  L.  1,  1087  (=6, 
9170);  G,  14435:  6,  15232;  6,  15247;  und  Silenio  5,  1356; 
6,  5957;  Ampelio  I.  Neap.  1688  und  Chrysario  oder  Cry- 
sario  C.  L  L.  10,  2816;  6,  6895  oder  Crusario  6,  11920; 
Chrotalio  C.  L  L.  6.  6804;  Elapio  C.  L  L.  10,  2912;  Eleu- 
t(h)erio  C.  L  L.  2,  3523;  10,  7082,  als  Voc.  10,  7082:  Epi- 
stolio  C.  L  L.  10,  4730;  Erotio  C.  L  L.  2,  557;  Euporio  C. 
L  L.  10,  2820;  Iconio  C.  L  L.  6,  7221;  Parthenio  C.  L  L. 


—     211     — 

2,  2275;  Psychario  C.  I.  L.  6,  8496;  10,  226;  Stadio  C.  I. 
L.  9,  2535;  Thalamio  C.  I.  L.  6,  4990;  Tosario  C  I.  L.  6, 
4910.  Philematiouis  C.  I.  L.  6,  14327;  I.  Neap.  3824;  Ico- 
nionis  C.  L  L.  10,  4060;  Epistolionis  C.  I.  L.  6,  4732;  10, 
4259;  Glycerion(is)  C.  I.  L.  6,  9168;  Gvmnasionis  6,  6460: 
Prosdoctionis  Orell.  4741,  vergl.  Ritschi,  Opusc.  4.  240;  Psy- 
carionis  C.  I.  L.  6,  6511.  Philemationi  C.  I.  L.  1,  1180;  10, 
1320:  10,  4347;  10,  5614;  Selenioni  I.  Neap.  5719  und  Sile- 
uioni  C.  I.  L.  5,  1431;  Ampelioni  C.  I.  L."  6,  7295;  Chry- 
sarioni  C.  I.  L.  5,  4722;  9,  2292  und  L  Neap.  4903;  Edonioni 
C.  I.  L.  9,  1624;  Epistolioni  C.  I.  L.  9,  2418;  9,  4041; 
Iconioni  C.  I.  L.  6,  10449;  I.  Neap.  3756;  Palladioni  C.  I. 
L.  9,  2190;  Parthenioni  C.  I.  L.  6,  5943;  Pergamioni  I. 
Neap.  5394:  Phasalioni  C.  I.  L.  9,  2681  und  Tityoni  Anth. 
Latin,  ed.  Riese  199  v.  85.  Vergl.  O.  Sievers,  Quaestiones  ono- 
matologicae    (in  Ritschl's  acta  soc.  philol.  Lips.  2)    Cap.   1  §  9. 

37.  Nomina  gentilicia  haben  statt  der  gewöhnlichen 
Endung  ius  in  Inschriften  öfters  is.  Auf  Aschenkrügen  sind 
Q.  Caecilis,  P.  Clodis,  L.  Ragonis,  C.  Remis  (für  Remmius), 
M.  Sectilis  (vielleicht  Sestilis),  T.  Tusanis  Corp.  Inscr.  Lat. 
1,  842;  1,  856;  1,  945;  1,  946;  1,  954;  1,  971,  und  auf  einem 
Gypsabguss  des  Mus.  zu  Perugia  C.  Sulpicis  bei  Ritschi,  Rhein. 
Mus.  1861,  16  S.  625,  und  tab.  lithrogr.  suppl.  enarr.  S.  103 
(Opusc.  4,  476).  T.  Aelis  Helis  C.  I.  L.  6,  659  (Gen.  C.  Caeli 
Hell  C.  I.  L.  6,  666);  Aureus  C.  I.  L.  5,  6768;  Basilis  C.  I. 
L.  5,  6812;  L.  Anavis  C.  I.  L.  1,  832  steht  für  Annavius, 
woraus  später  Annaeus  wurde,  Barnaes  C.  I.  L.  1,  973  und 
Grut.  632,  1  für  Barnaeus,  Appaes  auf  einer  Urne  bei  Ritschi 
tab.  lithogr.  84  E  auch  wohl  für  Appaeus;  aber  Heraes  in 
einer  Pompej.  Inschr.  C.  I.  L.  1,  1253  ist  Cognomen  einer 
Cornelia  Q.  L.  Vergl.  Ritschi,  De  declinatione  quadam  Lat.  re- 
conditiore  quaest.  epigr.,  Bonn  1861,  und  Suppl.  dazu  in  dem 
Prooem.  des  Bonn.  Lect.  Cat.  für  den  Winter  1861  auf  1862 
(Opusc.  4,  446ff.) 

Ob  für  ius  auch  es  zulässig  sei,  ist  zweifelhaft.  Menates 
Corp.  Insc.  Latin,  1,  633,  welches  Ritschi  in  dem  Suppl.  seiner 
Abhandlung  S.  7  durch  Minatius  erklärt,  wechselt  vielmehr,  wie 
Mommsen  bemerkt,  bei  Varro  R.  R.  2,  1,  1  und  2,  3,  11  mit 
Menas;   und  Petrunes,  das  von  Ritschi  Suppl,  S.  ()  und  Rhein. 

14* 


—     212 

Mus.  18()1,  1()  S.  625  (Opusc.  4,  474,  477)  aus  einer  Falisk. 
Inschr.  aufgeführt  wird,  mag  wohl  derselbe  Name  mit  Petronius 
sein,  ist  jedoch  nicht  als  Latein.  Form  erwiesen.  Verres  wird 
von  Ritschi  Suppl.  S.  3  als  Nomen  gentil.  für  Verrius  angesehen, 
und  so  ist  in  der  Inschr.  Grut.  S.  601,  1  C.  Verres  Eros:  da- 
gegen ist  C.  I.  L.  1,  1150  Calvins  M.  F.  P.  N.  C.  Crassicius 
P.  F.  C.  N.  Verris  das  damit  gleichgeltende  Verris  Cognomen. 
Einen  Genit.  C  1  o  d  i  s  meinte  Ritschi,  De  decl.  quad.  Lat. 
recond.  S.  11  zu  erkennen  C.  I.  L.  1,  856  P.  Clodis  C  L. 
Pampini;  aber  Mommsen  glaubt,  dass  Pampini  unrichtig  für 
Pampilus  gelesen  sei,  bei  welcher  Annahme  Clodis  Nomin.  ist. 
Vergl.  Schöne  Add.  zu  C.  I.  L.  4,  2682  S.  226,  wo  noch  be- 
merkt wird,  dass  auch  die  oben  als  Beispiele  des  Nomin.  auf  is 
angeführten  Beispiele  Anavis  Ragonis  Remis  C.  I.  L.  1,  832; 
945;  946  nicht  als  Beweise  für  den  Genit.  gleicher  Form  dienen 
können.  In  einer  jüngeren  Inschr.  Grut.  S.  486,  4  ist  C.  Vettii 
Helis  Gen.  von  C.  Vettius  Helius. 

Dritte  Decliiiation. 

38.  Zur  dritten  Declination  gehören  vornehmlich  sämmt- 
liche  auf  Consonanten  ausgehende  Wortstämme,  desgleichen  die 
auf  i,  mehrere  auf  e,  zwei  auf  u,  einer  auf  o.  Der  Nomin. 
Sing,  der  Masc.  und  Fem.  hängt  meistens  das  s  an  den 
Stamm  an,  der  der  Neutra  zeigt  gern  den  unveränder- 
ten Stamm;  da  jedoch  in  jenen  das  s  öfters  mit  dem  Schluss- 
consonanten  des  Stammes  unverträglich  ist,  in  diesen  gewisse 
Consonantenverbindungen  zwar  vor  der  Casusendung,  nicht  aber 
am  Ende  eines  Wortes  zulässig  sind,  so  werden  die  Stämme 
im  Nomin.  Sing,  sowohl  der  Masc.  und  Fem.  wie  der  Neutra 
öfters  verdunkelt.  Prise.  7,  7,  29  S.  745  (II  311,  11)  zählt  nicht 
weniger  als  achtundsiebzig  Endungen  des  Nomin.  der  dritten 
Declin.,  wobei  jedoch  die  Adjectiva  und  die  Griechischen  oder 
barbarischen  Nomina  propria  mit  eingerechnet,  und  die  teils 
kurzen  teils  langen  Endungen  doppelt  gezählt  sind. 

39.  Nach  b  und  p  tritt  s  hinzu:  plebs,  trabs,  urbs, 
chalybs,  Arabs,  alle  mit  dem  Genit.  auf  bis,  ferner  caelebs  G. 
caelibis;  adeps  G,  adipis;  forceps,  manceps,  municeps,  mit  dem 
G.  auf  cipis;  auceps  G.  aucupis ;    daps,  ops,  Ops,   stips,  strips, 


—     213     — 

l^ryps,  seps,  hydrops,  Cyclops,  Aethiops,  Pelops,  Laelaps,  alle 
mit  dem  G.  auf  pis. 

Für  trabs  hat  Enn.  fAnu.  565)  bei  Varr.  L.  L.  7,  3,  33 
trabes,  ebenso  auch  (Fab.  252)  bei  Cic.  Invent.  1,  49,  91; 
Nat.  Deor.  3,  30.  75;  Fat.  15,  35;  Cornific.  2,  22,  34  und  Prise. 
7.  8,  40  S.  751  (II  320,  15);  ferner  Plin.  N.  H.  16,  40,  76  (200); 
in  den  Ausgaben  von  Jan  und  Sillig  (Detlefsen  hat  trabs);  Ital. 
(Cant.  und  Amiat.)  Luc.  6,  42;  Tertull.  Pall.  1;  Augustin.  Senn. 
387,  2  (bis);  Veget.  Res.  milit.  4,  21  (ed.  Lang  p.  143,  4  und 
5);  4,  46  (p.  164,  10);  Greg.  Tur.  de  vit.  patr.  7  p.  1180  E., 
aber  trabis  Iiü.  Obsequ.  61  (122)  ed.  O.  Jahn  p.  133,  16;  Ital. 
(Verc.)  Matth.  7,  4  und  Ital.  (Rehd.)  Luc.  6,  42,  vergl.  Rönsch, 
Itala    und    Vulgata    S.    263. 

Urbis  ist  aus  Versehen  für  urbs  geschrieben  Corp.  Inscr. 
Latin.  6,  2138;  Liv.  7,  19,  1  im  Par.  m.  pr.,  und  7,  31,  1;  8, 
11,  5;  9,  26,  2  im  Med.  m.  pr.,  und  4,  3.  7  ist  im  Med.  das  zuerst 
geschriebene  urbs  von  gleicher  Hand  in  urbis  verändert. 

Für  adeps  will  Prise,  b,  7,  41  S.  657  (II  168,  16)  und  7,  8, 
41 S.  752  (II 321, 19)  nach  der  übereinstimmenden  Lesart  der  Hdschr. 
adipes  illa  bei  Varro  R.  R.  2  gefunden  haben,  aber  dieses  Citat 
bezieht  sich  ohne  Zweifel  auf  2, 11,7,  wo  adipe  suillo  im  Text  steht. 
Hertz  hat  an  beiden  Stellen  des  Prise,  adipe  suilla  geschrieben,  da 
derselbe  an  der  ersteren  adeps  unter  denen  aufführt,  welche  ge- 
Avöhnlich  Masc.  sind,  quae  tamen  veteres  etiam  feniinino  genere 
protulerunt,  worauf  noch  ein  Beispiel  von  adipis  vetustae  ausDomit. 
Marsus  folgt.  Uebrigens  stellt  Prise,  an  der  zweiten  der  angeführten 
Stellen  und  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  9)  adeps  vel  adipes  neben 
einander;  Prob.  Append.  S.  445  (IV  199,  3)  sagt:  adipes  non 
alipes  und  der  Anonym,  de  idiomat.  generum  (IV  578,  24): 
adipes  arsaq.  Wir  finden  adipes  sonst  nicht,  wohl  aber  adips 
in  einzelnen  Hdschr.  des  Plin.  N.  H.  28,  10,  42  (152);  28,  11, 
46  (163);  28,  11,  48  (176);  28,  11.  48  (177);  28,  18,  74  (241); 
30,  7,  20  (61),  wo  Detlefsen  auch  die  Form  adips  in  den  Text 
gesetzt  hat,  während  er  30,  8,  22  (69);  30,  8,  22  (70)  adeps 
schreibt;  ferner  hat  adips  der  Anonym,  de  idiomat.  generum 
(IV  581,  12). 

Für  Ops  ist  Opis  bei  Paul.  Festi  S.  187;  Hygin.  Fab.  139; 
Fulgent.  Myth.  1,  2. 

Daps  als  Nominat.  gebraucht  Paul.  Festi  S   ^'^,  3,  daneben 


-     214     — 

auch  dapis  luvenc.  bei  dem  Grammat.  de  dub.  nomin  V  578, 
1  :  dapis  geiieris  feminini,  ut  luvencus  „quae  dapis",  vergl.  Exe. 
ex  Charis,  arte  gramm.  S.  98  (I  549,  5):  hae  dapes;  et  dapis 
dixerunt. 

StipH  wird  bezeugt  von  Charis.  1,  14  S.  27  (I  42,  V6) 
und  1,  15  S.  85  (I  109,  26:  stips  non  dicitur  in  significatione 
trunci,  scd  stipes,  et  facit  stipitis.  Ceterum  in  aeris  significatione 
correpte  stips  dicitur  et  facit  huius  stipis),  es  ist  bei  Varro  L. 
L.  5,  36,  182  im  Par.  b,  sonst  stipa;  stipis  gebraucht  Prudent. 
c.   Symm.  2,  910. 

Für  stirps  ist  s  t  i  r  p  i  s  Cic.  Leg.  1,  8,  24  in  den  Leid. 
AB,  im  Heins,  und  Periz.;  Liv.  1,  1.  11  im  Par.,  Med.,  Leid. 
1  und  Harl.;  26,  13,  16  im  Med.,  Harl.  und  in  anderen  guteu 
Büchern,    und  stirpes  Liv.  41,  8,   10  die  herrschende  Lesart. 

Municipes  ist  für  municeps  Corp.  Inscr.  Lat.  2,  1964 
Col.  5  Z.  67,  vergl.  Adject.  über  ancipes,  praecipes,  bicipes, 
principes. 

Für  aucupis  als  Gen.,  wie  Plaut.  Asin.  1,  3,  71  (224): 
Mart.  Speet.  11,  6;  Epigr.  14,  216,  1;  Vulg.  Prov.  6,  5  haben, 
will  Vel.  Long,  de  orthogr.  S.  2235  (VII  75,  13)  lieber  aucipis, 
was  sich  nirgends  belegen  lässt,  während  er  doch  aucupare  und 
aucupium  billigt. 

Die  alte  Sprache  flectierte  manceps  neben  mancipis  auch 
archaistisch  mancupis  Varro  L.  L.  5,  4,  40;  Dat.  mancupi 
Corp.  Inscr.  Latin.  6,  3824  Z.  5  und  19;  mancupum  C.  I.  L. 
6,  200  Z.  46  und  100. 

Gryps  hat  im  Gen.  grypis,  wie  yqvip  yQvnoq]  Nom.  Plur. 
grypes  bei  Verg.  Ecl.  8,  27;  Solin.  15,  22;  Acc.  Plur.  grypas 
Sidon.  Epist.  8,  9  v.  10;  Carm.  2,  307;  22,  66.  Andere  haben 
die  Flexion  mit  ph,  wie  Acc.  gryphem  Vulg.  Levit.  11,  13; 
Deuter.  14,  12  und  g  r  y  p  h  a  Claudian.  VI  cons.  Houor.  30 ; 
Nom.  Plur.  gryphes  Claudian.  Epist.  2,  8;  Acc.  gryphas  Plin. 
N.    H.  10,  49,  70  (136);    Abi  gryphibus  Prise.  Perieg.  703. 

Von  C  i  n  y  p  s  ist  im  Latein,  ausser  den  nachfolgenden 
Angaben  des  Curt.  Valerian.  und  Papirian.  kein  casus  obliquus 
nachgewiesen;  Herod.  4,  198;  5,  42  hat  Kivvnoq  und  Kivvrra, 
aber  nach  dem  Schob  des  üionys.  Thrax  S.  811  und  Choerob. 
S.  1200  ist  der  G.  Kivvtfoq.  Bei  Lateinern  kommt  Cinyphe 
und  Cinuphe  bei  Serv.  und  dem  Schob  Bern,  zu  Verg.  Georg. 


—    215     — 

3,  312  vor,  ausserdem  noch  ein  Adject.  Cinyphiixs.  Isid.  Orig. 
12,  8,  14  sag-t:  cinyphes  muscae  minutissimae  sunt;  dies  ist 
verderbt  aus  xvtneq,  axvlneq  oder  öxvl(psg. 

Für  bs  forderten  man.che  ps.  Scaur.  S.  2261  (VII 
27,  11):  Non  carent  quaestione  „plebs"  et  „urbs"  et  „Pelops"; 
quae  Varro  ita  distinguit,  iit  per  b  et  s  ea  nominativo  casu  putet 
esse  scribeuda,  quae  eandem  litteram  genetivo  siugulari  reddant, 
ut  „plebs  plebis",  „urbs  urbis",  ea  vero  per  p  et  s,  quae  simi- 
liter  genetivo  eiusdem  numeri  in  pis  excurrunt,  ut  „Pelops 
Pelopis",  Sed  nobis  utrumque  per  ps  videtur  esse  scribendum, 
quoniam  ex  bis  ii.f  littera  constet,  quam  genetivo  diximus  aut  in 
bis  aut  in  pis  exire.  Curt.  Valerian.  bei  Cassiod.  de  ortbogr, 
S.  2289  (VII  156,  23):  U^'  nullo  modo  transferri  potuit,  sed  vis 
ipsius  translata  est  in  ps,  ut,  quae  per  ip  scribuntur,  per  ps  scri- 
bamus.  Haec  in  ceteris  casibus  aut  in  bis  exeunt  aut  in  pis, 
ut  „caeleps  eaelibis'',  „auceps  aucupis",  „Cinyps  Cinypis"  .... 
Sicut  in  casibus  nominum  p  littera  in  b  commutatur,  ut  est 
„caeleps  eaelibis",  ita  in  temporibus  quoque  verborum  e  con- 
trario b  in  p  commutatum  videmus,  ut  „scribo  scripsi  scripturus", 
„labor  lapsus  lapsurus",  „nubo  nupsi  nuptura".  Papirian.  bei 
Cassiod.  S.  2291  (VII  159,  22):  „Traps"  [ab  eo  quod  est  trabis] 
et  „urps"  per  p  debent  scribi,  licet  Varro  per  b  scribendum 
putet,  quod  in  reliquis  casibus  b  habeant.  Sed  tarnen  cum  tp 
littera  Graeca  nullo  modo  transferri  potuerit  in  usum  nostrum, 
et  vis  eins  per  p  et  s  litteras  scribatur,  necessarium  est,  ut,  ubi 
■^  Graecum  sonat,  apud  nos  quod  vitari  non  potest,  per  has 
litteras  scribatur,  id  est  per  p  et  s,  licet  in  obliquis  casibus  b 
habeant,  ut  „caeleps  eaelibis",  „urps  urbis",  item  in  aliis  ipsam 
retineant,  st  „auceps  aucupis";  unde  apparet,  in  bis  casibus 
mutare  nos  debere  p  et  b  in  quibus  +  se  non  ambae  conse- 
quuntur  interposita  vocali.  Hanc  etiam  regulam  sequimur  in  (f, 
quae  et  ipsa  per  p  et  h  constat,  ut  ..Cinyps  Cinyphis",  quae  in 
nominativo  casu  p  et  s,  in  aliis  casibus  per  p  et  h  scribitur. 
Mar.  Victor.  1  S.  2466  (VI  21,  7):  Voces  quae  in  x  litteram 
incidunt,  relicta  antiqua  observatione  per  x  scribite,  quae  vero 
per  ip,  ea  per  ps  potius  quam  bs;  s  enim  nee  in  nostris  uec 
in  Graecorum  libris  invenitur  subiuncta  b  litterae.  Ea  vero 
quae  tp  sonant  et  non  declinantur,  ut  supra  dicta,  per  bs  scribite, 
ut  „abscedit",  „abscidit",  „abscondit",  „abstinet"  [et]  „abstrahlt". 


—     21fi     — 

„obstat",  „obstipuit",  „absinthium",  „f^ybsum"  (bei  Putsch,  j^yp- 
sum).  Vel.  Long.  S.  2283  (VII  73,  13):  Proprium  est  ogO^oy^a- 
(fiag,  utrum  per  ))  „absorbsi"  an  per  p  „absorpsi"  scribi  debeat, 
et  placet  aliis  scribendam  b  litteram,  quoniam  „sorbere"  dicainus, 
aliis  p,  quoniam,  quaecumque  apud  Graecos  per  tp  scribuntur 
[et  constant  haec  littcra  ex  top  tti  xal  aiyiia],  apud  nos  per  p 
et  s  scribenda  siiit;  idemque  in  similibus  servandum,  ut  in  eo 
quod  est  „urps"  et  „nupsi"  et  „plebs"  ac  ceteris  (bei  Putsch, 
urbs  et  nupsi  et  plebs).  Dagegen  Prise.  1,  7,  42  S.  55S  (II 
33,  6):  Multo  molliorcm  et  volubiliorem  sonum  habet  W  quam 
ps  vel  bs.  Hae  tamen,  id  est  bs,  non  alias  debent  poni  pro  ip, 
id  est  in  eadem  syllaba  coniunctae,  nisi  in  fine  nominativi,  cuius 
genetivus  in  bis  desinit,  ut  „urbs  urbis",  „caelebs  caelibis", 
„Arabs  Arabis".  Sicut  ergo  if)  melius  sonat,  sie  x  etiam  quam 
gs  vel  es;  et  x  quidem  assumpsimus,  yi  autem  non.  Sed  quau- 
tum  expeditior  est  ip  quam  ps,  tantum  ps  quam  bs,  ideoque 
non  irrationabiliter  plerisque  videtur  loco  ip  ps  debere  scribi; 
quod  de  ordine  litterarum  doeentes  plenius  tractabimus.  Und 
1,  10,  58  S.  566  (II  43,  9):  Necesse  est  loco  tp  Graecae  bs 
vel  ps  scribere  pro  ratione  genetivi,  ut  „Arabs  Arabis",  „Pelops 
Pelopis",  „caelebs  caelibis",  „princeps  prineipis".  Quibusdam 
tamen,  ut  supra  docuimus,  non  aliter  videtur  ip  Graeca  nisi  per 
ps  scribenda.  Quamquam  enim  ratio  genetivi  supra  dictam 
exigat  scripturam,  tamen  cognationem  soni  ad  hoc  procliviorem 
esse  aiunt. 

Plebs  ist  geschrieben  Corp.  Inscr.  Latin.  2,  34;  2,  53;  2, 
1348;  2,  3351;  3,  2920;  5,  331;  5,  6659;  5,  7425;  6,  899;  6, 
909;  6,  910;  6,  943;  9,  5445;  9,  7482;  9,  10353;  10,  1435; 
10,  4760;  10,  7507;  Ephem.  epigr.  3  S.  258  und  305; 
L  I^eap.  202;  649;  2416;  4548;  6786;  Orell.  82;  2531;  3064; 
3852;  3861;  3963;  4009;  4947  Z.  10;  Heuz.  5125;  Grut.  352, 
1;  422.  8;  422,  9;  494,  2  u.  a.  Traps  Varro  (Sat.  Menipp.  391) 
bei  Non.  S.  178;  Charis.  1,  14  S.  27  (I  42,  13);  Papirian.  bei 
Cassiod  S.  229  (VII  159,  22).  Urps  Varro  R.  R.  1,  16,  3 
in  cod.  P(olitian.)  und  A  (Parisinus);  Cic.  Catil.  1,  13,  33  im 
Indersd.;  de  rep.  2,  5,  10  zweimal  m.  pr.  und  3,  31,  43  (urbs 
daselbst  2,  2,  4  und  plebs  2,  33,  58);  Liv.  23,  1,  3  im  Put. 
(urbs  auch  auf  Münzen,  vergl  Rasche  lex  numm.  6,  1  S.  901 
folg.).     Caeleps  Plaut.  Stich.  4,   1,  37  (543);    Löwe  Analect. 


—     217     — 

Plaut.  S.  182;  Plin.  N.  H.  10,  34,  52  (104)  im  Leid.,  Lips., 
Paris,  a,  vergl.  Prob.  Append.  IV  198,  4  und  199,  4:  celebs 
non  celeps.  C  h  a  l  y  p  s  Verg.  Aen.  8,  446  im  Pal.  und  Gud. 
Araps  Verg.  Aen.  8,  706  im  Rom.  und  bei  Charis.  1,  17 
S.  99  (I  123,  15),  aber  in  den  Ausgaben  Arabs,  Corp.  Inscr. 
Latin.  6,  8868;  6,  8869.  Vergl.  den  Index  zu  Grut.  Corp. 
inscr.  S.  92    und  Avellino,  Bullet,  arch.  Napol.  1  S.  61. 

Nach  m  kommt  im  Nomin.  ebenfalls  s, 
oder  vielleicht  ps,  hinzu:  hiems  oder  viel- 
leicht hiemps  Gen.  hiemis.  Über  die  Schreibung  hiemps 
sagt  Papirian.  bei  Cassiod.  S.  2292  (VII  161,  17):  Hiemps, 
ut  Caecilio  videtur,  p  habere  propter  m  litteram  non  debet, 
quod  satis  sine  ea  littera  m  sonet,  vel  quod  per  ornnes  casus 
ne  vestigium  quidem  illius  appareat.  Sumpsi  autem  quaeritur 
an  possit  sine  p  littera  sonare,  ut  hiems;  sed  quod  et  in  alia 
declinatione  p  respoudet,  cum  dicimus  „sumptus  sumpturus", 
neeessario  per  p  scribi  debet.  Scaur.  S.  2256  (VII  21,  6): 
Similiter  (wie  sumtus  demtus  comtus)  hiems  carere  p  littera 
debet,  quia  in  ceteris  casibus  nusquam  p  nee  b  propinqua  eius 
repondet,  sine  quarura  altera  nusquam  in  Latinis  ea  nomina 
dechnantur,  quae  in  ip  Graeca  voce  efleruntur,  ut  „princeps" 
et  „caelebs",  quia  „principis"  et  „caelibis"  scribitur.  Und 
S.  2261  (VII  27,  3):  Quaesitum  est,  hiems  utrum  per  ps  au 
per  ms  deberet  scribi,  cum  alioqui  dubium  non  sit,  quin  per 
ms  scribenda  sit,  quoniam  genetivo  „hiemis"  facit,  et  quoniam 
per  p  et  s  ea  scribuntur,  quae  apud  Graecos  in  ip  desinunt. 
Hanc  autem  non  in  ip  desinere,  manifestum  est  ex  eo,  quod, 
(|uae  illa  littera  terminantur,  aut  in  ttoc,  ut  JJsloip  niXonog, 
aut  in  ßog  desinunt,  ut  (fltip  (fXeßoc;  hiems  autem  neutram 
harum  syllabarum  genetivo  recipit.  Mar.  Victor.  1  S.  2466 
(VI  21,  12):  Hiems  et  „sumsit"  et  „insumsit"  et  „demsit"  sine 
dubio  per  m.s  scribetis.  Albin,  de  orthogr.  S.  2337  (VII  303, 
8):  Hiems  sine  p  scribi  debet,  licet  „sumpsi"  per  p  scribatur, 
propter  ip  Graecam  litteram,  cuius  potestatem  p  et  s  in  Latino 
habent.  Hiemps  ist  in  dem  Bruchstück  eines  Kalenders  I.  Neap. 
6747;  Varro  L.  L.  6,  2,  9  das  zweitemal  im  Kopenh.;  Cic.  Verr. 
4,  40,  86  im  Beg.;  Caes.  bell.  Gall.  3,  27,  3  im  Par.  1  und 
bell,  civil.  3,  9,  8  im  Par.  2;  Verg.  Ge.  1,  299;  1,  302;  1,  321; 
2,  317;  2,  519;  3,  356;  4,  36;  4,  135  und  Aen.  1,  122;  2,   111; 


-     218     — 

3,  285;  4.  52,  nach  Wagner  orthogi*.  Verg.  S.  442  überall  im 
Med.  und  Rom.  (Aen.  7,  214  wird  aus  dem  Med.,  Gud.  und 
Bern,  b  hiems  bemerkt,  dasselbe  einigemale  aus  dem  Bern,  b 
oder  c  allein),  daher  von  Ribbeck  aufgenommen;    Horat.  Carm. 

1,  4,  1;  Epod.  2,  52  (hiems  im  Par.  A);  Sei-m.  1,   1,  39  (hiems 
im  Bern.B);  Epist.  1,  15,   1;  Liv.  10,  25,  10  im  Med.;  21,  61 
9  im   Colb.  m.  sec.   und  Put.;    22,    22,    21  im  Put.   und  Colb.; 
30,  39,  3  im  Bamb.;  Geis.  7,  7,  4  im  Med.   1;  Val.  Fl.  2,  435; 

2,  505;  2,  604;  3,  152;  4,  509;  6,  716;  7,  52;  8,  373;  Stat. 
Theb.  1,  348;  Mart.  8,  68,  10  im  Voss.  A,  Gud.  und  Pal.  P; 
Tac.  Ann.  1,  30;  4,  51;  12,  12;  12,  50;  M.  Caesar  an  Fronto 
1,  6  S.  15  Nab.  (2,  15,  4)  zAveimal.  Die  gleiche  Schreibung 
ist  in  den  Not.  Tir  S.  113,  und  bei  Prise.  7,  8,  40  S.  751  ha 
der  Par.  R:  In  „emps"  unum  femininum:  haec  chiemps  gemis, 
mit  übergeschriebenem  hi  über  dem  g  des  letzten  Wortes,  Hertz 
(II  320,  13)  schreibt:  In  „ems"  unum  femininum:  „haec  hiems, 
huius  hiemis."  Hiemps  ist  in  der  nämlichen  Hdschr.  auch 
Prise.  1,  5,  24  S.  547  (II  18,  17)  und  1,  6,  30  S.  551  (II  23, 
19);  in  der  letzteren  Stelle:  quod  ante  s  posita  (semivocalis  m) 
in  finali  syllaba  [nominis]  more  mutae  interposita  i  facit  gene- 
tivum,  hiemps  hiemis,  velut  inops  inopis,  eaelebs  caelebis  (im 
Par.  R  und  in  anderen  Büchern  celebis  oder  caelebis),  ist  freilich 
hiemps  nicht  wohl  zu  vertheidigen.  Hiemps  hat  ferner  in  der 
Anführung  von  Horat.  Carm.  1,  4,  1  Mar.  Victor  3  S.  2565 
(VI  117,  23)  im  Pal.,  hiemps  oder  hyemps  in  dem  nämlichen 
Verse  Diom.  3  S.  510   (I   509,    28)    zweimal  in  allen  Büchern. 

40.  Aus  g  und  aus  c  wird  durch  das  hinzutretende 
s  im  Nomin.  Sing,  x,  welches  freilich  Nigid.  Figulus  anzu- 
wenden verschmähte.  Mar.  Victor.  1  S.  2456  (VI  8,  16):  Ni- 
gidius  Figulus  in  commentariis  suis  nee  k  posuit  nee  q  nee  x; 
und  S.  2466  (VI  21,  1):  Posteaquam  a  Graeeis  ^  et  a  nobis 
recepta  est,  abiit  et  illorum  et  nostra  perplexa  ratio  {cci'yg  (pXoyg 
ävaxg  dovaxg,  coniugs  legs  zu  schreiben),  et  in  primis  observatio 
Nigidii,  qui  in  libris  suis  x  littera  non  est  usus,  antiquitatem 
sequens.  Scaur.  S.  2256  (VII  19,  13) :  Similiter  peccant  et  qui 
nux  et  trux  et  ferox  in  novissimam  litteram  s  dirigunt,  cum 
alioqui  duplex  sufficiat,  quae  in  se  c  et  s  habet. 

Solche  Nomin.  sind:  lex  G.  legis;  rex  G.  regis,  nebst 
interrex;  aquilex,  gi'ex,  Lelex,  mit  dem  G.  auf  ögis;   remex  G. 


—     219     — 

remigis;  strix  G.  strtgis,  bei  Plaut.  Pseud.  3,  2,  31  (820j  sti-igis; 
Homeromastix  und  Vergiliomastix,  G.  auf  igis;  mehrere  bar- 
barische Namen,  vde  Ambiorrs,  Biturix,  Boiorix,  Cruptorix, 
Dumnorix,  Eporedorix,  Lugetorix,  Malorix,  Orgetorix,  Vercinge- 
torix,  mit  dem  G.  auf  Igis  (Glück,  Die  bei  Caesar  ^vorkommenden 
Kehischen  Namen  1857  S.  2  Anm.  beweist  an  dem  Worte 
Toutiorix  die  Länge,  indem  er  sagt :  „Toutiorix  (Orell,  2059), 
ein  Beiname  Apollos,  ist  aus  toutio  .  .  und  rix'(=  rigs,  gen. 
rigis,  K}Tnr.  li,  jetzt  rhi  =  rig,  das  noch  bei  Nennius  S.  75 
erscheint,  ir,  rig,  jetzt  righ,  riogh,  rex,  princeps,  dominus;  vgl. 
Lat.  rex,  goth.  reiks,  ahd.  rieh)  zusammengesetzt,"  vgl.  E.  Schwei- 
kert.  Neue  Jahrb.  1874  S.  558.  Allobrox  G.  Allobrögis;  frux 
G.  frügis;  und  die  Griech.  coccyx  G.  coccygis:  oryx,  dioryx, 
pompholyx,  lapyx,  lazyx,  Phryx,  Styx,  mit  dem  G.  auf  ygis;  iynx, 
Meniux,  phalanx,  Sphinx,  syrinx,  mit  dem  G.  auf  ngis.  Impetix 
bei  Paul.  Festi  S.  109,  15  und  scaturrex,  aus  Varro  (Sat.  Menipp. 
112)  von  Non.  S.  172,  22  augeführt,  sind  Nebenformen  zu  im- 
petigo  und  seaturrigo,  und  gehen  also  ohne  Zweifel  auf  Stämme 
auf  g  zurück;    Genitive  davon  werden  nicht  gefunden. 

Der  Nomin.  zu  coniügis  heisst  coniunx  nach  Prise.  4,  7, 
40  S.  638  (II  140,  21);  5,  7,  38  S.  656  (II  166,  15);  6,  18.  93 
S.  723  (II  278,  7);  7,  8,  44  S.  753  (II  324,  1);  8,  1,  5  S.  785 
(H  372,  14);  9,  1,  5  S.  846  (II  454,  10);  de  accent.  3, 
34  S.  1295  (III  526,  5);  Vel.  Long.  S.  2236  (VII  77,  19)  und 
bei  Cassiod.  de  orthogr.  S.  2287  (VII  155,  19).  Aber  Nisus 
forderte,  wie  Long.  (VII  77,  18)  berichtet,  coniux,  und  den 
Gebrauch  dieser  Form  bezeugt  Albin.  de  orthogr.  S.  2332  (VII 
299,  26).  Auch  Scaur.  S.  2256  (VII  20,  11)  zieht  coniux  vor, 
imd  Prise,  an  der  zweiten  der  angeführten  Stellen  bemerkt  (II 
166,  16) :  sunt  qui  nominativum  quoque  putant  sine  n  scriben- 
dum,  und  an  der  letzten  (III  526,  5):  quod  nomen  sine  n  qui- 
dam  proferri  volunt,  quia  in  obliquis  casibus  n  litteram  amittit, 
ne  verbum  putetur.  Coniunx  ist  Corp.  Inscr.  Latin.  2,  2299; 
2,  3286;  2,  4419;  2,  4427  nach  Strada;  3,  1100;  3,  2066;  4, 
2321;  5,  629;  5,  741;  5,  1037;  5,  1075;  5,  2391;  5,  2411;  5, 
3530;  5,  4593;  I.  Neap.  36;  53;  955;  2095;  2660;  2668;  2680; 
2692;  3075;  3424;  3528;  6106;  6386;  6478;  6482;  6660;  6885; 
Grell.  194;  354;  378;  431;  457;  2047;  2846;  2916;  2943;  2999; 
3175;  3228;  3239;  3966;  4254;  4466;  Henz.  5394;  6065;  6261; 


—     220     — 

6317;  6573;  7412;  Cic.  j)ro  Hest.  69,  145  im  Par.  in.  sec.  und 
Gembl.;  Phil.  2,  44,  113  im  Bamb..  Bern..  Gud.  und  Teg.; 
Nat.  Deor.  2,  26,  66  in  den  Leid.  BC  und  im  Erl.  und  Wien.; 
bei  Verg.  meistens  im  Med.,  doch  Aen.  2.  711;  2.  777  auch 
im  Pal.,  und  7,  314  im  Kom.  in  einer  Rasur  (vcrgl.  Wagner 
orthogr.  Verg.  S.  422  und  Ribbeck  proleg  Verg.  8.  434);  Horat. 
Carm.  3,  24,  20;  8erm.  2,  5,  31  im  Strassb,  C,  Emmer.,  Par. 
y  und  Einsiedl.,  und  im  Par.  ip  m.  corr. ;  Carm.  2,  7,  46  im 
Emmer.  und  in  den  Par.  y(f^p;  Liv.  1,  11,  2  und  2,  40,  4;  2, 
40,  7  im  Par.  und  Med.;  30,  14,  9  im  Put.,  Leipz.  und  Berl; 
dafür  coniunxs  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  1011;  coniuncx  CLL. 
5,  370;  coiunx  C.  L  L.  5,  237;  5,  1360;  L  Neap.  614;  1134; 
Henz.  6302;  6353;  Cic.  Phil.  2,  44,  113  im  Vat.  Aber  coniux 
ist  nicht  allein  in  den  Hdschr.  vorherrschend,  sondern  auch 
in  Inschr.  häufig,  wie  C.  I.  L.  2,  3297;  2,  3960;  2,  4170;  3, 
1198;  3,  5582;  3,  5673;  5.  2108;  5,  3292;  5,  4848;  I.  Neap. 
98;  214;  285;  507;  1216;  1302;  2108;  2708;  2769;  4135;  OreU. 
325;  2210;  2439;  2584;  2864;  2888;  3093;  3444;  3563;  3584; 
4141;  4162;  4549;  4651;  4744;  4851;  Henz.  6687;  6817;  7063; 
7233;  7420  ax  7420  aa;  dafür  coiux  CLL.  3,  1438;  5, 
1796;  5,  2215;  1.  Neap.  519;  Henz.  6256;  6815;  6844; 
7419  c.  Der  Ablat.  coniunge  und  der  Accus,  coniungem,  welche 
bei  Liv.  1,  59,  1  und  3,  68,  5  aus  dem  Par.  m.  pr.  angeführt 
werden,  und  der  Dat.  coniungi  Inschr.  Or.  2847,  sind  nicht 
zu  rechtfei'tigen  Der  Nomin.  seiunx,  welchen  Vel.  Long.  a.  a.  O. 
mit  coniunx  verbindet,  ist  ebensowenig  nachgewiesen  wie  seiux. 
Vergl.  Brambach,  Die  Neugestaltung  der  Latein.  Orthograph. 
S.  270,  271. 

Ferner  fornax,  limax,  pax,  thorax,  cordax,  Thrax,  Phaeax, 
Aiax,  mit  dem  G.  auf  äcis;  fax,  abax.  anthrax,  corax,  dropax, 
milax,  panax,  opopanax,  styrax  oder  storax,  Atax,  mit  dem  G. 
auf  äcis;  faex  G.  faecis;  vervex,  allex  oder  hallex,  mit  dem  G. 
auf  ecis;  nex,  faenisex,  resex,  mit  dem  G.  auf  ecis;  artifex, 
carnifex,  opifex,  pontifex,  auspex,  extispex,  apex,  carex,  caudex, 
cimex,  codex,  cortex,  culex,  frutex,  ilex,  imbrex,  index,  iudex^ 
latex,  murex,  podex,  pollex,  pulex,  pumex,  ramex,  rumex,  silex, 
sorex,  ulex,  vertex  oder  vortex,  vindex,  aquilex  (bei  Senec.  Nat. 
quaest.  3,  15,  7;  Plin.  N.  H.  26,  6,  16  (30);  Plin.  Epist.  10,  37 
(46),  3;  Tarrunt.  Pat.  Dig.  50,  6,  7  (6);    TertuU.  adv.  Marc.  3, 


—     221     — 

5  und  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  109),  mit  dem  G.  auf  icis;  cervix, 
eornls,  coturnix,  iunix,  radix,  struix,  vibix,  und  die  Verbalia 
victrix,  nutrix,  genetrix,  meretrix,  mit  dem  G.  auf  icis;  calix, 
choenix,  filix,  fornix,  hystrix,  larix,  natrix,  pix,  salix,  varix,  Cilix, 
mit  dem  G.  auf  icis;  auch  appendix,  claxendix,  coxendix  offen- 
dix  bilden  den  G.  auf  icis,  für  dessen  Quantität  jedoch  klare 
Beweisstellen  fehlen;  vox,  celox,  mit  dem  G.  auf  öcis;  Cappadox 
G.  CappadÖcis;  lux,  Pollux,  mit  dem  G.  auf  ücis;  crux,  dux 
tradux,  nux,  Volux,  mit  dem  G.  auf  ücis;  bombyx,  Ceyx, 
mit  dem  G.  auf  y^is;  calyx,  Bebryx,  Eryx,  Naryx,  mit  dem 
G.  auf  ycis;  calx,  falx,  lanx,  quincunx,  septunx,  decunx, 
deunx,  lynx,  arx,  merx,  mit  dem  G.  auf  Icis,  ncis,  reis. 

Einige  Griechische  Stämme  auf  ch  erhalten  ebenfalls  im 
Komin,  x:  mastix  G.  mastichis;  onyx  G.  onychis,  nebst  sar- 
donyx;  sandyx.  Gen.  sandycis,  (Prop.  3,  25,  45:  illaque  plebeio 
vel  sit  sandycis  amictu)  und  sandycis  (Grat.  Cyneg.  86:  inter- 
dum  Libyco  fucantur  sandyce  pinnae). 

Neutrum  ist  allec  oder  hallec,  G.  allecis,  während  derselbe 
Stamm  als  Fem.  nach  dem  Obigen  den  Nomin.  allex  bildet. 
Vergl.  unter  128. 

Für  fornix  ist  fornex  geschrieben  Cic.  Verr.  Acc.  2,  63, 
154  in  den  Par.  AB  und  den  meisten  Lag.,  doch  nicht  6  und  42. 
Für  resecis  ist  resicis  Colum.  4,  24,  ]  7  im  Sangerm., 
für  reseces  5,  5,  18  resices  im  Goes.  und  reiicis  im  Sangerm  ; 
für  in  resecem  submitti  3,  10,  15  in  resicendum  mitti  oder 
mittit  im  Sangerm.  und  cod.  Polit. 

Zu  dem  Genit.  vibicis  wird  gewöhnUch  gegen  die  Analogie  ein 
Nomin.  vibex  angenommen,  welcher  ebenso  wenig  wie  vibix  bei 
einem  Schriftsteller  gefunden,  aber  von  Prise.  5,  6,  36  S.  655  (II 
164,  11)  und  5,  7,  39  S.  657  (II  167,  5)  nach  dem  überUeferten 
Text  angeführt  wird.  Jedoch  in  der  ersteren  dieser  Stellen  (II  164, 
11):  In  „ex"  supra  syllabam,  i  anteeedente  in  paenultima  syllaba, 
feminina  sunt,  ut  „haec  vibex",  „ilex",  „silex",  haben  Krehl 
und  Hertz  mit  den  besten,  wenn  nicht  mit  allen  Hdschr.  vibex 
ausgelassen;  und  in  der  anderen  (II  167,  5):  Alia  vero  omnia 
in  X  desinentia  feminina  sunt,  ut  „haec  pax",  „nux",  „crux", 
„ilex",  „Salix",  „carex",  „filix"  äyQcoanc,  „fornax",  „vibex" 
fibökcoip,  „celox",  haben  dieselben  nach  überwiegenden  Auctori- 
täten  vibix  geschrieben.     So  bleibt  für  vibex  nur  das  Zeugnis 


—     222     — 

des  Adamant.  Martyr.  bei  Ccassiod.  S.  2307  (VII  193.  2)  übrig: 
Vax  et  vex  et  vix,  unum  tantumniodo  nomen  per  unamquainque 
syllabani  repperi  terminatum,  ut  vivax,  v  i  b  e  x  ,  verbex,  cervix, 
quorum  medium  per  b  inutaiu,  quae  vero  utrimque  extrinsecus 
sunt,  semper  per  v  signifieari  cognovinius,  vergl.  Osbern.  Gloss. 
622a;  Gloss.  Amplon.  386  (6),  33. 

Natrix  wird  von  Prise.  5,  7,  37  S.  655  (II  165,  15)  zu 
den  Ver})alia  gezählt,  und  mit  vietrix.  nutrix  und  meretrix  zu- 
sammengestellt. Aber  seine  Herleitung  von  nare  ist  unsicher, 
und  für  das  Prosodische  liegt  aUein  der  Vers  des  Lucil.  bei 
Non.  S.  65,  25  vor,  den  L.  Müller  (2,  21)  und  Bährens  (2,  66) 
in  einem  Hexameter:  si  uatibus  nätricem  impressit  crassam  et 
capitatam  schreiben,  was  wohl  das  Richtige  ist,  während  Lach- 
mann-Vahlen  (2,  52)  denselben  in  zwei  Verse  zerlegen:  si  nati- 
bus  nätricem  ||  impressit  crassam  et  capitatam. 

Coxendicem  hat  Plaut,  in  einem  indenHdsehr.  freilieh  ver- 
stümmelten Verse  Bach.  5, 2, 40(1] 59);  coxendicibus Lucil.  (ine.  fab. 
164)  bei  Non.  S.  94,  5  (auch  dieser  Vers  bedurfte  der  Emendation); 
dagegen  coxendice  und  coxendicis  Samon.  702  (695);  968  (991). 

Für  fax  sagten  die  antiqui  nach  Paul.  Festi  S.  87,  9  faces. 

Für  Pollux  war  die  alte  Form  Polluces,  wie  Varro  L. 
L.  5,  10,  73  bezeugt;  dieselbe  ist  bei  Plaut.  Bacch.  4,  8,  53 
(894),  und  dafür  Poloces  Corp.  Inscr.  Latin.  1,  55. 

Für  merx  hatte  Sallust.  nach  Charis.  1,  14  S.  27  (1  42,  12) 
merces,  dies  ist  bei  Sidon.  Carm.  2,  473:  tibi  Cypria  merces  fertur 
und  so  auch  vielleicht  in  den  Cyrillischen  Glossen  {(foqriov:  onus, 
fascis,  merces,  merx,  sarcina).  Ein  Nomin.  m  er  eis  findet  sich 
bei  Plaut.  Pseud.  4,  1,  44  (954):  mala  mercist  (=  mercis  est), 
und  Nomin.  mers  bei  Plaut.  Cistell.  4,  2,  61  (727);  Meuaech. 
2,  1,  6  (758);  :Mü.  3,  1,  133  (728);  3,  3,  21  (894);  Pers.  2,  2, 
56  (238);  4,  4,  37  (586);  Poenul.  1,  2,  129  (342);  Nov.  (27)  bei 
Non.  S.  109,  22;  Not.  Tir.  69.  Vergl.  Ritschi,  Rhein.  Mus.  1855, 
10  S.  451  (Opusc.  2,  652fF.). 

Calci  s  ist  spätlateinisch  für  calx  Venant.  Fortun.  11,  11, 
12,  wird  aber  verworfen  von  Prob.  Cathol.  1,  41 S.  1462  (IV 20,  19): 
quidam  putant  haec  calcis  debere  dici  non  haec  calx,  sed  errant. 

41.  D  und  t  am  Ende  der  Wortstämme  gehen  vor 
dem  s  des  Nomin.  Sing,  verloren.  So  heissen  die  Nomin. 
vas    (aber    Nomin.    v  a  d  i  s    Ennod.  Vita  Epiphan.  S.  348,  19), 


—     223     - 

lampäs,  Areas,  Nomäs,  Dryäs,  Hyäs,  Pleiäs  oder  Pliäs,  Pallas, 
Iliäs,  mit  dem  G.  auf  ädis ;  praes  Gr.  praedis,  alt  praevidis  (da- 
von praevides  Corp.  Inscr.  Lat.  1.  200  Z.  46;  47;  100);  frans 
und  laus,  G.  fraudis  und  laudis;  heres  und  merces,  G.  auf  edis, 
aber  herös  bei  Coripp.  lohanu.  3,  366:  heres  erat.  Non  notus 
avis  pati'imonia,  fructus  und  Avian.  Fab.  31,  14:  servatus  vetulis 
unieus  heres  avis,  so  die  libri,  Heinsius  hat  heris  gesetzt;  pes 
G.  pedis,  und  seine  Composita;  obses  und  praeses,  G.  obsidis 
und  praesidis;  capis,  cassis,  cuspis,  lapis,  promnlsis,  und  die 
Griech.  aegis,  amystis,  chalcitis,  haemorrhois,  lonchitis,  probo- 
scis,  pyramis,  sideritis,  tyrannis,  Calamis,  Daphnis,  Thybris  oder 
Tibris,  Nereis,  Aeneis,  Thebais,  G.  auf  idis ;  die  Griech.  apsis, 
sphragis,  Crenis,  Nesis,  Psophis,  G.  auf  idis;  custös  G.  custödis; 
Melampüs,  Oedipus,  und  andere  aus  novg  zusammengesetzte,  als 
apus,  chytropus,  dasypus,  lagopus,  tripus,  G.  auf  pödis;  incüs, 
palüs,  subscüs,  G.  auf  üdis;  pecüs  G.  pecüdis :  die  Griech. 
chlamys,  pelamys,  aclys,  lapys,  G.  auf  ydis;  frons  (Laub),  glans, 
iuglans,  lauipens,  libripens,   G.  auf  ndis. 

Den  Accus,  herem  für  heredem  hat  Naev.  (com.  58)  bei 
Non.  S.  486,  31  und  eine  Inschr.  vom  J.  149  nach  Chr  .  Or. 
4379;  Herem  Marteam  als  eine  nach  Antritt  einer  Erbschaft 
verehrte  Göttin  Paul.  Festi  S.  100,  2;  Genit.  mercis  für  mer- 
cedis  hat  der  vorgebl.  Cyprian.  de  laude  martyrii  18  (ed.  Hartel 
p.  42,  3);  27  (p.  48,  14);  den  Accus,  mercem  für  mercedem 
Claudian.  VI  Cons.  Honor.  578:  tunc  tibi  magnorum  mercem  for- 
tuna  laborum  persolvit;  Commodian.  lustr.  2,  30,  6;  den  Abi. 
lapi  Enu.  (Ann.  420)  bei  Prise.  6,   12,  66  S.  708  (II  250,  11). 

Die  aus  dem  Griech.  aufgenommenen  Nomina  mit  Stämmen 
auf  id,  welche  im  Griech.  den  Accent  nicht  auf  der  letzten 
Sylbe  des  Nomin.  haben,  nehmen  nicht  allein  im  Accus  gern 
im  oder  in  und  im  Abi.  i  (zuweilen  e)  an  (vergl.  unter  55;  83; 
59),  sondern  mehrere  derselben  gestatten  auch  im  Genit.  is  und 
im  Dat.  i.  so  wie  sie  im  Griech.,  vornehmlich  im  Dorischen 
und  Jonischen  Dialect,  den  Genit.  auf  log  bilden  können.  Charis. 
1,  15  S.  68  (I  89,  12):  Graeca  dupliciter  declinantur;  aut 
enim  crescunt  genetivo,  ut  „Thetis  Thetidis",  „Paris  Paridis'', 
aut  eundem  servant  genetivum  quem  et  nomiuativum,  „Zeuxis 
huius  Zeuxis",  „Alexis  huius  Alexis"  .  .  .  „Sarapis  Sarapidis" 
volunt  grammatici  genetivo  casu  dici,  non  „Sarapis",  quia  omnia 


—     224     - 

iioinina  Graecac  figurae  is  terminata  in  genetivo  syllaba  crescere 
(lebent,  iit  „Iris  iridis",  „Isis  Isidis",  „Hymnis  ITymnidis", 
„Paris  Paridis".  Scd  cum  et  Latine  declinari  possint,  uon  est 
necesse  consuetudiiieni  ratione  reformare,  praesertim  cum  adsit 
auetoritas.  Nam  et  Varro  de  vita  sua  non  tantum  liuius  „Sara- 
pis" deelinavit,  sed  et  „Isis",  quod  paulo  est  durius.  Sed  et 
V(M-oilius  „Irim"  dicit  et  „Parim"  et  „Tigrim".  Derselbe  1,  17 
S.  107  (I  132,  27):  „Irim"  pro  „Iridem"  Maro  Aeneidos  Villi 
(v.  2):  Jrim  de  caelo  misit  Saturnia  luno;  cum  constet  omnia 
Graecae  figurae  nominativo  singulari  is  syllaba  terminata  gene- 
tivo singulari  syllaba  crescere,  licet  Varro  et  TuUius  et  Cincius, 
ut  de  consortio  casuum  diximue,  huius  „Sarapis"  et  huius  „Isis" 
dixerint.  Prob.  Cathol.  1,  38  S.  1460  (IV  18,  28j  bezeugt  den 
Gen.  Calais;  1,  40  S.  1462  (IV  20,  1)  den  Gen.  Anubis  vel 
Ucurbis,    nomen    civitatis  lectum  in  Sallustio,  und  Saetabis; 

1,  45  S.  1466  (IV  23,  23)  Damalis  vel  Damalidis,  nomen 
meretricis  Horatianae;  1,  47  S.  1469  (IV  25,  25)  Philenidis 
vel  Philenis,  Dardanidis  vel  Dardanis;  1,  49  S.  1470  (IV 
26,  27)  Serapis  vel  Serapidis;  1,  50  S.  1472  (IV  27,  27) 
Iris  vel  Iridis,  Paris  vel  Paridis;  1,  51  S.  1473  (IV  28,  22) 
Isis  vel  Isidis,  basis  vel  basidis;  1,  52  S.  1474  (IV  29,  15) 
Attis  vel  Attidis,  huius  amystis  amystidis,  nomen  lectum 
in  Horatio-,  1,  55  S.  1476  (IV  31,  7)  Alexis  vel  Alexidis. 
Bei  manchen  dieser  Beispiele  scheint  ein  Genit.  auf  is  nur 
wegen  des  Accus,  auf  im  oder  in  und  des  Abi.  auf  i  angenommen 
zu  sein.  Den  Gen.  Alexis  gebraucht  zwar  Serv.  zu  Verg. 
Ed.  2,  1;  den  Dat.  Alexi  I.  Neap.  6678  (C  I.  L.  10,  3122), 
aber  den  Gen.  Alexidis  Cic.  Epist.  ad  Att.  7,  2,  3  und  den 
Abi.    Alexide    Gell.  2,  23,   1.     Genit.    Anubidis  Ovid.  Amor. 

2,  13,  11  und  Anubis  Avien.  Arat.  283;  Lamprid.  Commod. 
Anton.  16,  4;  Abi.  Anubi  Corp.  Inscr.  Latin.  5,  8210.  Dat. 
Atti  C.  I.  L.  3,  763;  Gen.  Attidis  Varro  Sat,  Menipp.  150; 
Arnob.  7,  33;  Inschr.  Orell.  2353;  Dat.  Attidi  Corp  Inscr. 
Latin.  6,  499;  6,  500;  6,  501;  6,  506;  6,  510;  6,  511;  Acc. 
Attidem  Arnb.  5,  42;  Abi.  Atti  de  Arnob.  4,  29;  über  die 
Flexion  Attis  G.  Attinis  (C.  I.  L.  6,  2183)  vergl.  unter  43. 
Busiridis  Verg.  Ge.  3,  5;  Seuec.  Herc.  für.  484;  Troad.  1105; 
Claudian.  Rufin.  1,  254;  Sidon.  Carm.  22,  1;  Gros.  1,  11,  2; 
Anth.    Latin,    ed.    Riese    234,  17    und  Philarg.  zu  Ge.  4,  390; 


—     225     — 

Dat.  Busiridi  Minuc.  Fei.  30,  4  und  Acc.  Busiridem  Quintil. 
2.  7,  4  im  Arabr.  m.  sec.  in  einer  Rasur,  und  im  Bamb.  m.  see. 
(Busirim  im  Bamb.  m.  pr.  und  Bern.);  Hygin.  Fab.  31;  56;  Boeth. 
Cons.  phil.  2,  6  p.  41,  32  und  .  Serv.  zu  Verg.  Aen.  8,  300; 
Abi.  Busiride  Ovid.  Trist.  3,  11,  39;  Epist.  ex  Pont.  3,  6,  41; 
Claudian.  Rapt.  Pros.  2  praef.  43:  Macrob.  Sat.  3,  5,  9.  Dat. 
Damalidi  Grut.  S.  935,  13.  Genit.  Nabidis  Liv.  34,  24,  6; 
34,  28,  11;  34,  35,  8;  34,  41,  6;  34,  43,  1:  34,.  48,  5;  34,  52, 
9;  Eutrop.  4,  2,  3;  Dat.  Nabidi  Liv.  32,  38,  2;  34,  35,  2; 
34,  35,  3:  35,  17,  4;  35,  17,  5;  35,  31,  2;  35,  35,  9;  Acc. 
Nabidem  Liv.  32,  21,  10;  Abi.  Nabide  Liv.  32,  21,  9;  32, 
21,  13;  33,  34,  6;  34,  22,  6;  34,  24,  4;  35,  12,  17.  Paridis 
Cic.  Nat.  Deor.  3,  38.  91;  Verg.  Aen  1,  27;  Ovid.  Met.  12,  4; 
13,  501;  Senec.  Troad.  347;  Agam.  188;  Stat.  Silv.  2,  7,  96; 
Suet.  Dom.  3;  10;  August.  Civ.  Dei  3,  3;  3,  5;  3,  6;  3,  15; 
Auson.  Perioch.  Iliad.  prooem.  ed.  Peiper  S.  378,  24;  Anth.  Latin, 
ed.  Riese  40,  1  und  2;  897,  83,  vergl.  Consent.  Ars  S.  2049 
(V  365,  11):  ideo  facit  „Paris  Paridis",  non  „Paridos",  ut  „cinis 
cineris",  et  „Paridem",  ut  „cinerem",  non  „Parida";  Dat.  Paridi 
Prop.  4  (3),  8,  29;  Quintil.  5,  10,  84;  luven.  7,  87;  Hygin.  Fab. 
273  p.  148,  1  ed.  Schm.;  Anth.  Latin,  ed.  Riese  897,  64;  C.  L 
L.  5,  6102  und  L  Neap.  7072;  Acc.  Paridem  Varro  bei 
Augustin.  Civ.  Dei  18,  10;  Verg.  Aen.  5,  370;  luven.  6,  87; 
Tac.  Ann.  13,  19;  13,  21;  Suet  Nero  54;  Hygin.  Fab.  92; 
Mythogr.  Latin,  ed.  Bode  1,  204;  1,  208;  2,  199;  Anth.  Latin, 
ed.  Riese  897,  52  und  85;  Abi.  Paride  Mythogr.  Latin.  1,  140; 
Anth.  Latin,  ed.  Riese  897,  86;  bei  Varro  L.  L.  8,  18,  34  ist 
jedoch  Pari  anscheinend  als  Dat.  Dat.  Philaenidi  Inschr. 
Grut.  S.  940,  2.  Samiramidis  oder  Semiramidis  Plin.  N. 
H.  33,  3,  15  (51);  Amm.  Marc.  14,  6,  17;  23,  6,  22;  Augustin. 
Civ.  Dei  18,  2;  Hieron.  Euseb.  Chron.  1,  15,  1:  Dat.  Sami- 
ramidi  lustin.  36,  2,  1;  Acc.  Samiramidem  oder  Semira- 
midem  TrebeU.  PoU.  XXX  tyr.  27,  1;  Augustin.  Civ.  Dei  18, 
2;  Hieron.  Euseb.  Chron.  1,  13;  Abi.  Samiramide  oder  Semi- 
ramide  Plin.  N.  H.  6,  3,  3  (8);  6,  16,  18  (49);  6,  23,  25  (92); 
6,  28,  32  (145);  8,  42,  64  (155);  lustin.  1,  1,  10;  Solin.  49,  4; 
Hieron.  Euseb.  Chron.  1,  12;  1,  15,  1;  Gros.  2,  2,  5;  2,  6,  7. 
Zeuxidis  Plin.  N.  H.  35,  10,  36  (66);  Acc.  Zeuxidem  Phaedr. 
5    prol.    7    und    Abi.   Zeuxide  Cic.  Epist.  ad  Q.  fr.  1,  2,  2,  4; 

Neue-Wagener.    Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  15 


—     226     — 

Plin.  N.  H.  35,  10,  36  (65)  und  35,  10,  36  (111).  Von  dem 
Patronym,  Dardanis  ist  nur  Dardanidis  als  Gen.  möglich, 
wie  Ovid.  Met.  13,  412  Dardanidas  matres  hat;  und  von  amystis 
bildet  Horat.  Carm.  1,  36.  14  amystidc,  Sidon.  hinter  Carm. 
22  ed.  Mohr  p.  336,  2  amystidas.  In  den  älteren  Ausg.  des 
Prob,  wurde  Cathol.  1,  49  S.  1470  (IV  26,  27)  iaspis  huius 
iaspis  vel  iaspidis  gelesen,  aber  die  Worte  huius  iaspis  vel  haben 
keine  hdschr.  Autorität,  auch  findet  sich  nur  iaspidis  Plin. 
N.  H.  37,  9,  37  (118);  37,  10,  56  (151);  Prise.  Perieg.  755; 
Vulg.  Apoc.  4,  3;  21,  11;  Dat.  iaspidi  Plin.  N.  H.  37,  9,  38 
(119);  Acc.  iaspidem  Vulg.  Isai.  54,  12;  Abi.  iaspide  Verg. 
Aen.  4,  261;  Lucan.  10,  121;  Claudian.  IV  cons.  Honor.  491 
VI  cons.  Honor.  526  und  Rapt.  Pros.  2,  40;  Vulg.  Apoc.  21,  18 
Corp.  Inscr.  Latin,  2,  2060;  Acc.  Plur.  iaspidas  Mart.  5,  11,  1 
Abi.  Plur,  iaspidibus  Mart.  9,  59,  20.  Von  Calais  kommt  bei 
Horat.  Carm.  3,  9  kein  Genit.  vor,  wohl  aber  wo  von  dem 
Sohne  des  Boreas  die  Rede  ist,  Sidon.  Carm,  24,  48:  hie  Zeti 
et  Calais  tibi  adde  pennas;  von  Ucurbis,  oder  wie  die  Stadt 
im  Bell.  Hisp.  immer  genannt  wird,  Ucubis,  findet  sich  kein 
Genit.  Über  den  Gen.  Adonis  vergl.  unter  129.  Aber  den 
Gen.  Apis  haben  Plin.  N.  H.  8,  46,  71  (186);  lustin.  1,  9,  2 
und  A  p  i  d  i  s  Rufin.  Recogn.  1,  35 ;  den  Acc.  A  p  i  d  e  m  Spartian. 
Hadi-ian.  12,  1;  den  Abi.  Apide  Suet.  Tit.  5  ed.  Roth;  Solin. 
rubr.  32,  c  ed.  Mommsen  p.  228;  Paulin,  Nol.  nat.  S.  Fei.  11, 
85.  Gen.  Isis  Inschr.  Grell.  1630;  1883;  2316  (C.  I.  L.  6, 
2234)  und  Henz.  6090;  Dat.  I  s  i  C.  I.  L.  5,  779;  I.  Neap.  1; 
5352;  GreU.  1877  und  Henz.  5834;  Gen.  Isidis  Gvid.  Epist. 
ex  Pont.  1,  1,  52;  Val.  Max.  1,  3,  4;  Plin.  N.  H.  5,  10.  11  (64); 
6,  29,  34  (174);  Apul.  Met.  11,  15  S.  783;  11,  26  S.  810;  Serv, 
zu  Verg.  Aen.  4,  609;  I.  Neap.  1090;  2243;  3549;  4315;  5704; 
Henz.  6385,  und  dafür  Isid.  I.  Neap.  6107;  Dat.  Isidi  Vitruv. 
1,  7,  1;  Tac.  Hist.  4,  84  und  Germ.  9;  C.  I.  L.  2,  3387;  3, 
881;  3,  882;  3,  1428;  3,  2903;  3,  4809;  3,  4810;  5,  3229;  5, 
3230;  5,  3231;  5,  3232;  5,  3294;  5,  4007;  5,  4041;  5,  4219; 
5,  5079;  5,  5080;  I.  Neap.  444;  701;  4833;  6311;  Inscr.  de 
l'Alger.  23;  Grell.  457;  714;  1281;  1872;  1873;  1878;  1888; 
1889;  1894  und  Henz.  5077;  5495;  5832;  5833;  5856;  61.38; 
6655,  und  dafür  Isid.  C.  I.  L.  1,  1034;  Acc.  Isidem  Apul. 
Met.  11,  5  S.  764;  Tert.  Apol.  6;  C.  I.  L.  2,3730;  Abi.  Iside 


—     227     — 

I.  Neap.  2807  und  dafür  Tsid.  2810.  Gren.  Maeotis  Enn.  Satir. 
71  bei  Cic.  Tusc.  5,  17,  49;  Manil.  4,  617;  Plin.  N.  H.  2,  109, 
112  (245);  4,  12,  24  (75);  4,  12,  24  (78);  5,  9.  9  (47);  6,  33, 
38  (206);  27,  1.  1  (2);  Solin.  12,  1;  Geuit.  Maeotidis  Colum. 
8,  8,  10  (Variante  Maeotis);  Mela  1,  19,  110;  Avien.  Descr. 
orbis  243;  Prise.  Perieg.  155;  298:  644;  650;  lord.  Get.  5,  30 
ed.  Mommsen;  Acc.  Maeotidem  Solin.  23,  15;  Abi.  Maeotide 
Ovid.  Epist    ex  Pont.  3,  2,  59;  Plin.  N.  H.  4,  12,  26  (84);  32, 

II,  53  (146);  Mela  2,  1,  4;  2,  7,  97;  Stat.  Achill.  2,  48;  luven. 
15,  115.  Gen.  Memphitis  Sedul.  4,  169;  Abi.  Memphitide 
luven.  15,  122.  Gen.  Moeris  Mela  1,  9,  55  (wenn  nicht  Moeris 
neben  aliquando  campus  nunc  lacus  stehend  Nomin.  ist); 
Moeridis  Plin.  N.  H.  5,  9,  9  (50);  5,  9,  11  (61);  36,  12,  16 
(76);  36,  13,  19  (84).  Gen.  Osiris  Plin.  N.  H.  5,  9,  11  (60); 
Apul.  Met.  11,  27  S.  810;  Minuc.  Fei.  21,  12;  Augustin.  Civ. 
Dei  8,  26,  2  (ed.  Dombart  p.  365,  12);  8,  27,  2  (p.  367,  7)); 
Dat.  Osiri  (oder  Hosiri)  Inschr.  Or.  1768;  1885;  Gen.  Osiri- 
dis  Varro  bei  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  19;  Tert.  Pall.  3;  Augustin. 
Civ.  Dei  10,  11  (ed.  Dombart  p.  420,  20);  Mythogr.  Lat.  ed. 
Bode  2,  92;  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  166  und  Aen.  4,  609;  6, 
154;  Abi.  Osiride  Augustin.  Civ.  Dei  10,  11,  2  (ed.  Dombart 
p.  420,  18).  Dat.  Phalari  Val.  Max.  3,  3  ext.  2;  Gen.  Phala- 
ridis  Cic.  in  Pison.  18,  42;  Ein.  5,  28,  85;  Tusc.  2,  7,  17; 
5,  26,  75  und  Divin.  1,  23,  46;  Val.  Max.  9.  2  ext.  9;  Fronto 
ad  amic.  1,  15  (ed.  Naber  p.  184,  20);  Augustin.  Epist.  155, 
2;  Abi.  Phalaride  Plin.  N.  H.  34,  8,  19  (89).  Gen.  Saetabis 
Grat.  41;  Abi.  Saetabi  Plin.  N.  H.  19,  1,  2  (9);  Corp.  Inscr. 
Latin.  2,  3625.  Gen.  Serapis  oder  Sarapis  Val.  Max.  1,  3, 
4;  Plin.  N.  H.  36,  6,  11  (58);  Macrob.  Sat.  1,  20,  18;  C.  I.  L. 
3,  973;  8,  2629;  I.  Neap.  5704;  6106;  Inscr.  de  1' Alger.  1408; 
Or.  1888;  1895;  2316  (=  C.  I.  L.  6,  2234),  und  dafür  Serapi  C. 
I.  L.  1,  577  Col.  1  Z.  6;  Dat.  Serapi  oder  Sarapi  Vitruv.  1, 
7,  1;  Apul.  Met.  11,  9  S.  772;  Vopisc.  Saturn.  8,  2;  Macrob.  Sat. 
1,  20,  16;  C.  I.  L.  2,  3731;  3,  881;  3,  2903;  5,  3294;  I.  Neap. 
1,  444;  Inscr.  de  l'Alger.  23;  3095;  Inschr.  Grell.  714;  950; 
1877;  1887;  1889;  1892;  1893;  1894  und  Henz.  5645;  5658;  5836; 
6138;  Gen.  Serapidis  oder  Sarapidis  Tac.  Hist.  4,  81;  Capit. 
Anton.  Philos.  23,  8;  Spartian.  Sev.  17,  4;  Amm.  Marc.  23,  6, 
47;  Min.  Eel.  2,  5;   I.  Neap.  3549;  Grut.  S.  85,  4;  Dat.  Sera- 

15* 


—     228     — 

picli  oder  Sarapidi  Tac.  Hist.  4,  84;  Corp.  Inscr.  Latin.  8,  3; 
8,  4560;  H,  4561;  5,  3282;  I.  Neap.  2488;  Grell.  1890;  1891; 
Acc.  Scrapidom  Minuc.  Fei.  28,  9;  Tert.  Apol.  6;  ad  nat.  2,  8; 
Vopisc.  Saturn.  8,  4:  Lact.  Inst.  1,  21,  22;  Gen.  Syrtidos 
Lucan.  9,  710:  (Jlaudian.  IV  cons.  Hon.  488;  Gen.  Tomyris 
Sidon.  Carm.  9,  84;  Gen.  Tanais  Plin.  N.  H.  2,  108,  112 
(245);  2,  108,  112  (246);  4,  12,  24  (78);  6,  7,  7  (20);  Gurt.  6, 
6,  18;  Varro  schrieb  nach  Plin.  N.  H.  bei  Charis.  1,  17  S.  117 
(I  145,  8)  Tanaidis,  non  huius  Tanais,  ut  Tiberis.  Geu. 
Tigris  Plin.  N.  H.  6,  26,  80  (122);  6,  26,  81  (126);  6,  27,  81 
(133);  6,  28,  32  (145),  hier  ist  auch  der  Gen.  Pasitigris;  Dat. 
Tigri  Plin.  N.  H.  6,  18,  16  (42);  6,  27,  81  (131);  Gurt.  4,  9, 
16;  Gen.  Tigridis  Lucan.  8,  369;  Fronte  Princ.  hist.  p.  209, 
16  ed.  Naber;  Amm.  Marc.  24,  6,  2;  Solin.  87,  6;  Fest.  (Ruf.) 
Brev.  14,  3;  Claudian.  in  Eutrop.  2,  484;  Gros.  1,  2,  40;  Dat. 
Tigridi  Mart.  Capelh  6  §  681;  Abi.  Tigride  Lucan.  8,  256; 
Solin.  rubr.  87b  p.  229  ed.  Mommsen;  Claudian.  IV  cons. 
Honor.  48;    816;    Nupt.  Honor.  224;    Acc.    Tigridem   Eutrop. 

9,  18,  1;  Fest.  (Ruf.)  Brev.  14,  6;  20,  2;  Amm.  Marc.  23, 
3,  1;  23,  3,  5;  23,  6,  20;  24,  6,  1;  Tigridi  als  Frauenname 
I.  Neap.  6117.  Von  Appellativa  gehören  hierher  der  Nom. 
Plur.  apses  CLL.  4,  2810  g  (vergl.  aps  daselbst  2324 
a  mit  den  add.  S.  218);  Acc.  Sing,  apsidem  PHn.  N.  H.  36, 
12,  17  (78)  und  griech.  Acc.  Sing,  apsida  Plin.  Epist.  2, 
17,  8;  Gen.  apsidis  Veget.  Res  mil.  4,  15;  Nomin.,  Gen.  und 
Accus.  Plur.    apsides,  apsidum,  apsidas  Plin.  N.  H.  2,  15, 

13  (63);  2,  16,  13  (64);  2,  16,  13  (65);  2,  17,  14  (72);    2,  17, 

14  (73);  2,  18,  16  (79);  Ablat.  Plur.  apsidibus  Ulpian.  Dig. 
34,  2,  19  §  6  und  Paul.  34,  2,  82  §  1.  Ferner  der  Nomin. 
Plur.  ibes  Cic.  Nat.  Deor.  1,  36,  101  und  Aemil.  Macer  zwei-^ 
mal  bei  Charis.  1,  17  S.  108  (I  133,  12);  Nomin.  und  Accus. 
Plur.   ibis   Cic.   Nat.  Deor.   2,  50,  126;  3,  19,  47;    Plin.  N.  H. 

10,  28,  40  (73);  Gen.  Plur.  ibium  Plin.  N.  H.  30,  15,  49(142); 
Gen.  Sing,  ibidis  Gvid.  Met.  5,  331;  Accus.  Plur.  ibidasMela 
3,  8,  82.  Charis.  a.  a.  G.  bemerkt  darüber:  Plinius  libro  VI 
sermonis  dubii,  antiquorum,  inquit,  regula,  quoniam,  quae  is 
nominativo  singulari  sunt  terminata,  in  es  plurali  nominativo 
clauduntur.  Gen.  iris  Cato  R.  R.  107,  1;  Plin.  N.  H.  14,  20, 
25  (128);  Scribon.  126;  175;   202;   Marc.   Empir.   16  fol.  107  b; 


—     229     — 

Plin.  Valer.  3,  22;  Cass.  Fei.  46  (ed.  Rose  p.  91,  22):  Gen. 
iridis  Geis.  5,  18,  6;  Colum.  12,  51,  2;  Plin.  N.  H.  25,  18, 
100  (157);  Marc.  Empir.  1  fol.  88b;  Abi.  iride  Plin.  N.  H.  20, 
22,  89  (244);  27,  7,  28  (49);  31,  10,  46  (116).  Gen.  linozostis 
Plin.  N.  H.  26,  12,  76  (124);  linozostidis  Plin.  N.  H.  26,  14, 
89  (150).  Gen.  tigris  Ciris  136;  Abi.  tigri  Plin.  N.  H.  6,  20, 
23  (73);  Nomin.  und  Acc.  Plur.  tigres  Verg.  Ecl.  5,  29;  Ge. 
2,  151;  4,  510  und  Aen.  4,  367;  6,  805;  Horat.  Carm.  3,  3, 
14;  3,  11,  13;  3,  27,  56;  Epod.  16,  31  und  A.  P.  393;  Prop. 
1,  9,  19;  TibuU.  3,  6,  15;  Ovid.  A.  A.  1,  559  und  Met.  1,  305;  3, 
668;  8,  121;  15,  86;  Senec.  Phaedra  68;  353;  Senec.  Epist. 
86,8;  Manil.  4,  235;  8,  26,  3;  Lucan.  6,  487;  Sil.  15,  81;  Val. 
Flaec.  1,  491;  2,  260;  Stat.  Theb.  4,  658;  Mart.  1,  104,  2; 
Gurt.  9,  8,  2:  Petron.  134.  12  v.  7;  Solin.  27,  16;  53,  19; 
Glaudian.  IV  cons.  Hon.  605:  conti'a  Stil.  1,  60;  Gen.  tigrium 
Plin.  N.  H.  7,  1,  1  (7);  11,  2,  1  (4);  16,  41,  80  (221);  Dat. 
und  Abi.  tigribus  Horat.  A.  P.  13;  Ovid.  Her.  2,  80  und 
Amor.  1,  2,  48;  A.  A.  1,  550;  Senec.  Med.  85;  Solin.  17,  4 
(im  Angel,  tigridibus);  Gen.  tigridis  Verg.  Aen.  11,577;  Ovid. 
Met.  11,  245:  Val.  Fl.  5,  590;  6,  148;  Stat.  Theb.  3,  693;  10, 
411;  12,  170;  Sidon.  Carm.  5,  530;  Abi.  tigride  Ovid.  Met.  7, 
32;  9,  612;  Lucan.  5,  405;  Sil.  5,  280;  17,  649;  Mart.  8,  26, 
8;  luven.  6,  270;  15,  163;  Glaudian.  in  Rufin.  1,  90;  Nomin. 
Plur.  tigrides  Solin.  15,  11;  27,  16  (im  St.  Gall.,  Angel,  und 
Dicuil  tigres)  und  53,  19  (im  Paris,  m.  pr.,  St.  Gall.  und  Angel. 
tigres);  Acc.  Plur.  tigridas  Ovid.  Her.  10,  86.  Gen.  chalci- 
tidis  Gels.  5,  19,  7;  Plin.  N.  H.  34,  12,  29(119);  Scrib.  Larg. 
208;  223;  226;  Veget.  Art.  vet.  4,  28,  15;  Abi.  chalcitide 
Gels.  5,  22,  2;  6,  6,  31;  6,  10;  Gen.  chalcitis  Scrib.  Larg. 
37;  47:  231;  Veget.  4,  16,  1;  4,  16,  2:  4,  19,  1;  4,  19,  2; 
Acc.  chalcitem  Veget.  4,  28,  2;  4,  28,  16.  Abi.  sideritide 
Plin.  N.  H.  25,  12,  91  (142);  Gen.  sideritis  Veget.  4,  28,  16. 
Die  von  Prob.  a.a.  0.  und  M.  Plot.  [M.  Glaudii|  Sacerd.  2, 
47  S.  56  (VI  479,  14)  bezeugte  Flexion  basis  basidis  kommt 
nur  in  sehr  später  Zeit  vor,  basidem  Venant.  Fortun.  8,  17; 
baside  Inschr.  Grut.  S.   16,   14. 

Männernamen,  die  aus  noktc  zusammengesetzt 
sind,  nehmen  im  Latein,  wie  im  Griech.  in  der  Declination 
gern  d  an.     Vergl.   Gharis.   1,    10  S.  8    (I   19,   J2).     So  Agesi- 


—     2H0     — 

polidos  Vitruv.  1,  1,  6;  Eupolidem  Pers.  1,  124;  Eupolide 
Vell.  1,  16,  3  und  Plin.  Epist.  1,  20,  17;  aber  auch  Eupoli 
als  Dat.  I.  Neap.  1595,  und  von  dem  Frauennamen  Chryso- 
polis  lauten  der  Gen.  und  Dat.  Chrysopolis  und  Chryso- 
poli  I.  Neap.  3658;  4490.  Ob  Neapolidi  Corp.  Insc.  Latin. 
10,  163  ein  männlicher  oder  ein  weiblicher  Name  ist,  lässt  sich 
aus  der  Inschrift  nicht  erkennen. 

Frauennamen,  welche  Griechischen  Nomina  ver- 
balia  auf  aig  oder  §tt;  gleich  lauten,  können  mit  dem  d 
flectiert  werden.  So  Nemeside  I.  Xeap.  5283;  Epictesidis 
und  Epictesidi  I.  Neap.  227  und  4012  (Epictesis  als  Gen. 
daselbst  4403  und  Epictesi  als  Dat.  0.  I.  L.  5,  4638  und 
I.  Neap.  3278;  5577;  6589);  Epiteuxidil.  Neap.  3834;  Lexsidi 
daselbst  5962  (Lexi  als  Dat.  3203;  6836),  und  Scepsidi  7120. 
Sogar  Natalidi  ist  als  Fraueuname  I.  Neap.  237.  Vielleicht  ist 
auch  Praxedi  I.  Neap.  3533  für  Praxidi  geschrieben. 

In  palus  Horat.  A.  P.  65  wird  die  kurze  Ultima  bemerkt 
von  Serv.  zu  Verg.  Aen.  2,  69;  6,  107  und  de  final.  6  S. 
1813  (anal.  Vind.  S.  496),  von  Prise.  6,  16,  83  S.  718  (II  267 
23)  und  Beda  de  metr.  S.  2360  (VII  238,  1);  dieselbe  ist  lang 
Verg.  Ecl.  1,  48;  Ge.  4,  479  und  Aen.  6,  107;  10,  438;  12, 
745;  Ovid.  Met.  2,  46;  11,  363,  und  in  dem  vorgedachten 
Vei'se  des  Horat.  ist  eine  alte  Corruptel  anerkannt,  und  durch 
Umstellung  der  Worte  zu  heilen  versucht.  Dem  Plur.  pecudes 
spricht  Charis.  1,  15  S.  72  (I  93,  18)  den  Nomin.  und  Voc. 
Sing,  ab,  doch  Prise.  6,  16,  86  S.  719  (II  270,  5)  bringt  aus 
Cäsar  in  auguralibus  bei:  si  sincera  pecus  erat,  worin  Voss, 
de  anal.  1,  48  einen  aus  den  alten  libri  augurum  entlehnten 
Ausdruck  erkennen  will. 

Frondis  als  Nomin.  gebrauchten  die  antiquiores  nach 
Serv.  zu  Verg.  Ge.  2,  372,  und  dies  steht  als  Nominat.  bei 
Samon.  189;  572;  Anth.  Latin,  ed.  Riese  332,  8.  Aber  Charis. 
1,  17  S.  105  (I  130,  29)  sagt:  Frus,  haec  frus,  quia  sie  ab 
Ennio  est  declinatum  aunalium  libro  VII,  „russescunt  frundes" 
(Ann.  268),  non  frondes.  Fros  sine  n  littera,  ne  faciat,  inquit 
Plinius,  frontis ;  quasi  non  dicatur  nisi  frons  tÖ  iisvoanov,  quod 
se  probare  dicit,  quoniam  antea  cum  u  non  recipiebat  n,  sed 
nee  cum  u  vertet  in  o.  Varro  rerum  rusticarum  libro  I  (Cap. 
24,  3):    Ulmes  et  populos,    unde    est    fros;    idem    antiquitatum 


—    231     — 

Romanarum  libro  XV;  Fros,  faenum,  messis.  Auson.  Grarnma- 
tieomastix  19  von  Ennius :  Aut  de  fronde  loquens  cur  dicit 
populea  frus  (Ann.  269).  —  Einen  Nomin.  glandis  findet  Probus 
mit  Unrecht  bei  Verg.  Ge.  4,  81;  wenn  er  Cath.  1,  12  S.  1444 
(IV  6,  16)  sagt :  quidam  addunt  „glans  glandis" :  sed  haec 
glandis  nominativo  Vergilius  und  1,  42  S.  1464  (IV  12,  24): 
,,haec  glandis"  sicut  Vergilius.  Prise.  6,  18,  96  S.  726  (II  282, 
3)  bemerkt  darüber:  Quod  apud  Virgilium  in  IUI  Georgicon  in- 
venitur,  glandis,  in  dubium  venit,  utrum  uominatiAnis  sit  an 
figurate  genetivus:  „Nee  de  concussa  tantum  pluitiliee  glandis". 
Potest  enim  tantum  glandis  intellegi  tocovtqi'  ßaXavov,  ut  boc 
regni  et  tantum  lucri.  Richtig  erklärt  Serv.  zu  dieser  Stelle  glan- 
dis für  den  Genitiv:  hoc  est,  non  tantum  glandis.  Für  glandis 
gebraucht  Varro  R.  R.  3,  2,  12  und  3,  13,  1  auch  die  Form  glas. 
Zu  Stämmen  auf  t  gehören  aestäs,  aetas,  bonitas,  bre- 
vitas,  civitas,  difficultas,  digaitas,  facilitas,  facultas,  gravitas, 
lenitas,  levitas,  libertas,  potestas,  proclivitas,  protervitas,  sancti- 
tas,  societas,  ubertas,  Asprenäs,  Maecenäs,  G.  auf  ätis:  anas 
G.  anätis;  quies  und  requies,  und  die  Griech.  lebes,  magnes, 
Cres,  Grates,  Dares,  Haies,  Meles,  Tages,  Thaies,  Tunes,  G. 
auf  etis-,  abies,  aries,  paries,  indiges,  interpres,  segös,  teges,  G. 
auf  Ötis;  anes,  antistes,  caespes,  comes,  eques,  fomes,  gurges, 
hospes,  bmes,  merges,  miles,  palmes,  pedes,  poples,  praestes, 
satelles,  stipes,  termes,  trames,  tudes,  G.  auf  itis;  lis,  Quirls, 
Samnis,  G.  auf  itis;  Charis,  G.  Charitis;  cös,  dös,  nepös,  sacer- 
dös,  und  die  Griech.  Eros  und  seine  Composita  anteros,  paede- 
ros,  anacampseros,  Phileros,  Chryseros,  desgleichen  aegoceros, 
monoceros,  rhinoceros,  G.  auf  ötis;  glüs,  iuveutüs,  salüs,  senec- 
tüs  (senectüs  Maximian.  Eclog.  1,  246:  continuos  genitus  aegru 
senectus  habet),  servitüs,  virtüs  G.  auf  ütis;  noxG.  noctis;  puls 
G.  pultis;  das  Plur.  tantum  Anactes  Cic.  Nat.  Deor.  3,  21,  53 
in  allen  von  Baiter  benutzten  Hdschr.  (Anaces  in  wenigen 
Hdsch.  bei  Moser  und  in  mehreren  alten  Ausg.,  'ApaxTsg  auch 
Paus.  2,  22,  7,  2,  36,  6.  10,  38,  3);  dens,  gens,  lens,  mens, 
Ufens,  fons,  frons  (Stirn),  mons,  pons,  lucuns,  Acheruns  Plaut. 
Amph.  4,  2,  9  (1029)  und  Capt.  5,  4,  2  (999),  dafür  Acheros 
Liv.  8,  24,  11  im  Par.  und  Met ,  Acheros  in  den  Lovel.  2  und 
4,  gewöhnlich  Acheron,  wie  Cic.  Nat.  Deor.  3,  17,  43  und  Plin. 
N.  H.  3,  5,  10  (73):  4,  1,   1   (4);  Arruns,  G.  auf  ntis;  ars,  pars, 


—    2:i2 

Lars,  Mnrs,  cohors,  tbrn,  mors,  sors,  G.  auf  rtis.  Vcrgl.  Prise. 
6,  18,  96  S.  725  (II  2«1,  10  etc.) 

Für  lens,  welclnrs  wir  Varro  K.  R.  3.  16,  13:  Plin.  N.  If. 
18,  7,  10  (57);  18,  12,  31  (123);  22,  25,  70  (142);  22,  25,  70 
(145);  Samon.  288;  Serv.  /ii  Vorg.  Ge.  1,  228  und  2,  372  lesen, 
wurde  nach  Prise.  7,  12,  64  8.  764  (II  341,  22)  auch  lentis 
gebraucht.  —  Derselbe  belegt  ebendaselbst  mentis  für  mens 
mit  einem  Verse  aus  Enn.  Epicharmus  (Sat.  38):  Terra  corpus 
est,  at  mentis  ignis  est;  ein  anderer  Vers  aus  dem  nämlichen 
Gedicht  (Sat.  39)  bei  Varro  L.  L.  5,  10,  50  lautet:  Istic  est 
de  sole  sumptus  isque  totus  mentis  est.  In  Placid.  Gl.  (C.  G. 
L.  V  84a)  heisst  es:  Mentis  genitibum  casum  pro  noniinativo 
posuit,  debuit  enim  dicere  mens.  —  Sortis  für  sors  bemerkt 
Prise.  7,  8,  39  S.  751  (II  320,  7)  aus  Plaut.  Cas.  2,  6,  28  (380j 
vide  ne  quae  illic  insit  alia  sortis  sub  aqua:  es  ist  auch  in 
dem  zweiten  Ausgange  von  Terent.  Andr.  v.  4  de  meo  amore 
et  vita  sortis  tollitur. 

Die  Quantität  der  Endsylbe  von  anas  ist  unbekannt,  denn 
in  der  für  die  Kürze  augeführten  Stelle  Petron,  93  v.  4  steht 
anas  nicht  sicher.  Neben  dem  Gen.  anatis  ist  Nominal.  Plur. 
anites  Plaut.  Capt.  5,  4,  6  (1003);  Metell.  bei  Macrob.  Sat.  3,  13, 
12  iüL  Bamb.  m.  pr.  (ed.  Eyssenhardt  p.  199,  7)  schreibt  anates; 
Gen.  Plur.  anitum  Cic.  Nat.  Deor.  2,  48,  124  im  Wien.  m.  pr. 
und  Leid.  A  (anetum  im  Wien.  m.  sec,  Leid.  B.  und  Pal.):  dazu 
aniticula  Plaut.  Asin.  3,  3,  103  (693)  aneticule  im  vet.  m.  pr.  (m. 
corr.  auit.)  und  Cic.  Fin.  5,  15,  42  im  Pal.  B  und  Erl.,  und 
anetina  Plaut.  Rud.  2,  6,  49  (533),  in  der  Anführung  bei  Non. 
S.  406  anut.  Vergl.  Lachmann  zu  Lucr.  1,  1.  —  ludigitis  Corp. 
Inscr.  Latin.  6,  2298  8  Aug.;  Mart.  Capell.  6  §  637  im  Bamb.  ni.  pr. 

Die  Nomina  auf  es  mit  dem  G.  auf  etis  und  auf 
itis  haben  meistens  kurzes  es,  doch  mit  Ausnahme  von 
abies,  aries  und  paries.  Vergl.  Cic.  Arat.  10  inferior  paulo 
est  aries  et  flamen  ad  Austri;  Arat.  329  quis  comes  est  aries, 
obscuro  lumine  labens;  Verg,  Ecl.  3,  95  creditur:  ipse  aries 
etiam  nunc  vellere  siccat;  Ecl.  7,  66  populus  in  fluviis,  abiös 
in  montibus  altis;  Georg.  4,  446  perfundunt,  udisque  aries  in 
gurgite  villis;  Catal.  6,  7  corniger  —  haud  aries  humilis,  sed 
maxima  taurus  .  .  ;  Lucan.  1,  384  hie  aries  actus  disperget 
saxa  lacertis;  Lucan.  6,  36  extruitur,  quod  non  aries  impellere 


—     28H     — 

saevus;  Liican.  8,  377  non  aries  illis,  noii  ulla  est  machina 
belli;  Lucan.  10,  480  iion  aries  uno  moturus  limina  pulsu; 
Mart.  9,  71.  10  hie  ai-ies  astris,  hie  leo  dignus  erat;  Val.  Flacc. 
6,  197  ante  Melas,  levis  est  abies  elusit  uti'umque;  Val.  Flacc. 
6,  236  fert  abies  obnixa  geuu  vaditque  virum  vi:  luveu.  3, 
255  serraco  veniente    abies  adque  altera  pinum:  Horat.    Carm. 

1,  5,  14  votiva  paries  indicat  uvida;  Carm.  3,  26,  4  barbiton  hie 
pari  es  habebit.  Bestätigt  wird  dies  durch  Prise,  de  acceut.  3, 
27  S.  1293  (in  524,  21):  cetera  in  obliquis  corripienda  sunt, 
ut  abiös  abietis,  aries,    paries.     Dagegen    bezeichnet  Phoc.  Ars 

2,  13  S.  1696  (V  417,  33)  das  „es"  dieser  drei  Nomina  als 
kurz:  quae  in  „es"  correptam  i  praecedente  vocali  desinunt, 
duo  sunt  masculini  generis,  „hie  aries",  hie  paries";  unum  fe- 
minini,  „haec  abies":  et  tertiae  sunt  declinationis,  faciunt  enim 
genitivum   „arietis,  parietis,  abietis. 

Charites  heissen  überall  die  Göttinneu,    wie  Ovid.  Fast. 

5,  219;  Senec.  Benef.  1,  4,  4;  Plin.  N.  H.  36,  5,  1  (32);  Auson. 
Epigr.  121,  1  und  Idyll.  111,  19,  vergl.  den  Acc.  Sing.  Charita 
Plin.  N.  H.  35,  10,  36  (79) ;  aber  von  dem  Fraueunamen  ist 
Charidi  und  Charidis  gebildet  Corp.  Inscr.  Latin.  2,  4447;  5, 
890;  5,  7020;  6,  7290;  6,  9474;  6,  10863;  6,  14718;  6,  14719; 

6,  14721;  10,  2106;  10,  2348;  10,4394;  10,7308;  Henz.  6291; 
7346.  Ueber  die  Flexion  Charini  vergl.  unter  90,  —  Genit. 
Acheruntis  Plaut.  Casin.  2,  1,  12  (153)  und  Trinum.  2,  4, 
124  (525);  Acc.  Acheruntem  Plaut.  Casin.  2,  8,  12  (448); 
Most.  2,  2,  68  (499);  4,  2,  78  (509);  Poenul.  Prol.  71;  Trinum. 

2,  4,  93  (494);  Lokat.  Acherunti  Plaut.  Capt  3,  5,  31  (689); 
vergl.  Brix  zu  dieser  Stelle;  5,  4,  1  (998);  Merc.  3,  4,  21 
(606);  Abi.  Acherunte  Plaut.  Amph.  5,  1,  26  (1078j;  Poenul. 
1,  2,  131  (344);  1,  3,  22  (431);  Trag.  fr.  ine.  bei  Cicer.  Tus- 
cul.  1,  16,  37;  Corn.  Nep.  Dion.  10,  2;  diese  Formen  sind 
nicht  nur  in  den  besten  Hdschr.,  sondern  Acherunte  wird  von 
Prise.  1,  6,  35  S.  554  (I  27,  5)    auch  aus  Lucrez  3,  978    und 

3,  984  angeführt,  bei  dem  noch  folgende  Formen  sich  finden: 
Acheruntis  3,  37;  6,  763;  Acc.  Acherunta  4,  168;  6,  251; 
Abi.  Acherunte  3,  626;  4,  37. 

Die  Griechischen  Stämme  auf  an  t  und  ent  verlieren 
im  Lateinischen,  wie  im  Griechischen,  vor  dem  s  des 
Nomin.    ausser    dem    t    auch   das    n.    wobei    der  vorher- 


—     284     - 

gehend«'  Voral  vei-l jln^^^e  rt  wird:  adamas,  elephas,  gigas, 
Garamas,  Abas,  Acamas,  Acragas,  Athamas,  Atlas,  Calchas, 
Cydas,  Dryas,  Dyrnas,  Pallas,  Phorbas,  Thaumas,  Thoas,  G. 
auf  antis ;  Pyrois,  Simois,  G.  auf  cutis;  Dases,  G.  Dasentis 
Corp.  Inscr.  Latin.  3,  4276;  Opoes  äJJela  2,  3,  45  (in  den 
Hdschr.  Oroes),  G.  Opoentis,  und  mit  coutrahierter  Endung  Opus, 
Pessinus,  Selinus,  Trapezus,  ITydrus,  Phycus,  G.  auf  untis. 
Doch  wird  elephans  gelesen  Bell.  Afr.  72,  4  im  L(iid.  1  und 
Cujac.,  und  84,  1;  84,  2;  84,  3  im  Par.  2,  Leid.  1  und  Scalig.; 
Horat.  Epist.  2,  1,  196  im  Emmer.  und  Par.  y;  Lucan.  6,  208 
im  cod.  Boh.,  und  9,  732  im  Reg.  1  und  in  den  Voss.  2  und 
3;  Plin.  N.  H.  8,  1,  1  (1)  im  Toi.;  8,  4,  5  (9);  8,  27,  41  (101); 
11,  40,  95  (233);  11,  51,  112  (269);  Ser.  Sammon.  133;  in  den 
Not.  Tir.  S.  174;  Charis.  1,  17  S.  102  (I  127,  22)  sagt:  Ele- 
phans. ns  litteris  nominativo  singulari  finita  nomina  genetivo  sin- 
gulari  in  s  litteram  necesse  est  exeant,  ut  salutantis,  ablativus 
singularis  ab  hoc  salutante,  quod  in  elephanto  non  cadit.  Itaque 
elephantus  est  vocandus.  Facit  enim  huius  elephanti  et  ab  hoc 
elephanto,  —  Gigans  Val.  Fl.  4,  200,  jetzt  schreibt  hier  Schenkl 
ohne  Note  gigas;  aber  gigaus  bei  Stat.  Theb.  4,  176;  Cyprian. 
Testim.  2,  19  (ed.  Hartel  I  p.  85,  17);  C.  L  L.  5,  8993;  Gloss. 
Amplon.  284  (b ),  38  und  338  (^),  24 ;  Garamans  Senec.  Phaedi*. 
68;  Herc.  Oet.  1106;  Prudent.  c.  Symmach.  2,  809;  Abans 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  286;  Acamans  Val.  Fl.  1,  583,  Schenkl 
Acamas;  Agragans  Verg.  Aen.  3,  703  im  Med. ;  Athamans 
C.  I.  L.  1,  760,  und  dafür  Adamans  zweimal  Serv.  zu  Verg. 
Ge.  1,  219  im  cod.  G;  Atlans  Cic.  Tusc.  5,  3,  8  im  Reg.  (im 
Gud.  Athalans,  welches  in  Athlans  corrigiert  ist);  Verg.  Aen.  1, 
741;  4,  481;  6,  796;  8,  136;  8,  140;  8,  141;  German.  Progn. 
5,  1  ed.  Baehrens  und  Phaen.  264;  Val.  Fl.  2,  620;  5,  410; 
Stat.  Theb.  5,  430;  7,  4;  Augustin.  Civ.  Dei  18,  8;  18,  39;  C. 
L  L.  6,  6211;  L  Neap.  737  Z.  20;  Athlans  in  den  Not.  Tir. 
S.  112;  Dymans  C.  L  L.  6,  44  Col.  3  Z.  12  und  200  Col. 
1  Z.  78;  Pallans  Verg.  Aen.  8,  104  in  den  sched.  Verou. 
und  im  Gud.  m.  sec,  und  8,  110;  8,  587;  10,  433;  10,  515 
im  Gud.  m.  sec;  C.  L  L.  6,  8423;  6,  9424;  L  Neap.  6910  und 
Orell.  32;  Opuns  Longus  bei  dem  Veron.  Schob  zu  Verg.  Aen. 
3,  705.  Tarans  Stat.  Silv.  1,  1,  103;  Teuthrans  C.  L  L.  6, 
4608.     Bei  Liv.  ist  nur  in  der   ersten   der   dreizehn    Stellen,   in 


-     235     — 

welchen  der  Nomin.  Thoas  vorkommt,  35,  12,  4,  die  Schreib- 
art Thoans  aus  dem  Bamb.  angemerkt.  Von  S  im  eis  sind 
bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  100-,  1,  617  der  Gen.  und  Accus, 
unrichtig  Simois  und  Simoin  gebildet. 

Aber  die  Stämme  auf  ont  bilden  den  Nomin.,  wie  im 
Griechischen  auf  on'.  horizon,  scazon,  Acheron,  Anacreon, 
Leon,  Phaethon,  Thermodou,  Medon,  Alcimedon,  Automedon, 
Diomedon,  Eurymedon.  Antiphon.  Calliphon,  Ctesiphon,  Xeno- 
phon.  Jedoch  diejenigen  Namen,  welche  nach  Griech.  Art 
regelmässig  auf  phon  ausgehen,  haben  bei  den  Komikern 
durchgängig  im  Nomin.  und  Voc.  pho,  aber  auch  damit  übei-- 
einstimmend  im  Gen.  phonis.  Vergl.  über  Plato,  Solo  und  der- 
gleichen Namen  unter  44:  und  die  daselbst  angezogene  Stelle 
des  Prise.  6,  6,  29  S.  690  (II  220,  10).  Charis.  1.  15  S.  48 
(I  64,  31):  Antipho  quoque  et  Demipho  similiter  (wie  Sino 
Memno)  declinantur,  huius  Antipho  nis  Demi  phonis,  non.  ut 
quidam  putant,  Antiphontis  et  Demiphontis  Graeca  declinatione. 
Omnia  enim  Graeca.  quae  in  on  exeunt,  ut  .,Antiphon"  „Demi- 
phon" „dracon"  „leon",  faciunt  (genetivum  in  tis,  ut  Antiphontis 
Demiphontis  dracontis  leoutis)  lifTicpHovrog  z/ijfjbocfööi'Tog  ÖQaxor- 
TOQ  ÄsoPTog,  et  amissa  n  littera  Latina  redduntur,  et  ut  oportet 
declinantur  Latine,  ut  „Antipho"  „Demipho"  „draco"  „leo,"  et 
faciunt  Antiphonis  Demiphonis  draconis  leonis.  Vergl.  denselben 
1,  17  S.  94  (I  117,  24).  So  haben  Antipho  Plaut.  Stich.  4,  1, 
4  (508);  4,  1,  13  (517):  5,  2,  16  (664):  Caecil.  (30)  bei  Prise. 
6,  9,  47  S.  699  (II  235,  13)  und  7.  16,  78  S.  772  (II  354,  11); 
Terent.  Phorm.   1,  2,  51  (101);  1,  3,  11  (163);    1,  4,  10  (187); 

1,  4,  24  (202);    1.  4,  26  |204);    1,  4,  38  (216);    2,  1,    1  (231); 

2,  1,  24  (254);    2,  1,  40  (270);    3,  1,  1  (465);   3,  2,  17  (502); 

3,  2,  19  (504);  3,  2,  43  (528);  Comic,  pall.  fragm.  ine.  1  bei 
Cic.  de  orat.  2,  59,  242;  Antiphone m  Plaut.  Stich.  3,  1,  7 
(408);  4,  1,  64  (570):  Terent.  Eun.  5,  2,  1  (840);  Phorm.  1,4, 
15  (192);  1,  4,  43  (221);  2,  2,  9  (323);  2,  4,  23  (^463);  5,  8, 
25  (918);  Antiphoni  Terent.  Phorm.  4,  2,  8  (598);  5,  1,  26 
(753);  5,  6,  2  (842):  Antiphone  Terent.  Phorm.  4,  3,  7  (612); 
Oallipho  Plaut.  Pseud.  1,  5,  43  (457):  1,  5,  74  (489);  1,  5, 
81  (496);  1,  5,  125  (539):  1,  5,  134  (547);  Calliphone  Plaut. 
Pseud.  1,  4,  18  (;411);  Calliphonis  Turpil.  (54)  bei  Non.  S. 
495,  26;  Clitipho  Terent.  Heaut.  3,  3,  1  (562):  3,  3.  14(575): 


—     2Hf)     — 

3,  3,  18  (579);  4,  4,  5  (727)  •,  4,  7,  1  (829;;  5,  1,  31  (904); 
5,  2,  7  (960;;  5,  2,  14  (967);  5,  4,  14  (1037);  5,  5,  13(1057); 
Sulp.  Apollin.  Pcriocha  Heaut.  v.  9  und  12;  Clitipli  oni.s  Terent. 
Heaut.  4,  3,  19(697):  4,  3,  25  (703);  4,  5,  19  (767);  4,  8,  11 
(852);  Sulp.  Apollin.  Periocha  Heaut.  v.  11;  Clitiphonem  Sulp. 
Apollin.  Periocha  Heaut.  v.  5;  Ctesipho  Terent.  Adelph.  2,  '6, 
7  (260);  2,  4,  2  (266);  2,  4,  7  (271);  2,  4,  13  (277);  4.  2,  19 
(558);  4,  2,  25  (564);  4,  2,  50  (589);  5,  2,  1  (776);  5,  2,  3 
(778);  Ctesiphonem  Terent.  Adelph.  2,  2,  44  (252);  3,  3,  1 
(355);  5.  2,  2  (777)  ;  Ctesiphoni  Terent.  Adelph.  5,  2,  9  (784); 
Demipho  Plaut.  Cist.  2,  3,  55  (599):  Most.  5,  2,  28  (1149), 
in  früheren  Ausgaben  stand  hier  Demipho,  Götz  und  Scholl 
schreiben  De[i]philo,  Leo  Diphilo ;  Merc.  2,  2,  12  (283);  2,  2, 
16  (287);  2,  2,  36  (307);  3,  3,  2  (563);  4,  2,  1  (692);  4,3,  11 
(710);  Terent.  Phorm.  2,  3,  5  (352);  2,  3,  6  (353):  2,  3,  74 
(421);  2,  3,  92  (439);  5,  9,  22  (1011);  Demiphonem  Terent. 
Phorm.  5,  8,  5  (899);  Demiphoni  Plaut.  Merc.  4,  4,  57  (797). 
Bei  Cic.  ist  mehrmals  Callipho,  Acad.  2,  42,  131;  Fin.  2,  6, 
19;  2,  11,  34;  4,  18,  50;  5,  25,  73:  Tusc.  5,  30,  85:  Antipho 
Divin.  2,  70,  144:  Calliphoni  Fin.  5,  8,  21;  Calliphonem 
OfF.  3,  33,  119;  Antiphonis  Divin.  1,  51,  116;  aber  auch 
Calliphontem  Acad.  2,  45,  139;  Callipho ntis  Fin.  2,  11, 
35  und  Tusc.  5,  31,  87;  Antiphontis  Divin.  1,  20,  39;  An- 
tiphontem  Divin.  2,  70,  144.  Automedo  schreibt  Varro  (Sat. 
Menipp.  257)  bei  Non.  S.  79,  26. 

Über  Creon  sagt  Pompei.  Comment.    8.    111    (V   146,    1) : 
Creon  dicimus   Graece,    „Creontos  Creonti      currit,    Latine    di- 
eimus   „Creo  Creonis'-.     Creo  ist  bei  Plaut.  Amph.    1.    1,    195 
(351);     Senec.    Med.     178:    246;     493;    517:    524;    529;    Oed. 
207:    209;    403;     Creon i    Plaut.  Amph.    1,    1,    39    (194),    in 
früheren  Ausg.   Creonti;    Creone  Apul.  Met.   1,   10  (ed.  J.  van 
derVliet  p.  8,  9);  Nomiuat.  Creon  Vell.  Paterc.  1,  8,  3;  Stat 
Theb.  7,  251:  8,  353;  11,  264:  11,  307:  11,  651:  11,  677;  11 
709;  11,  737;    12,  154;    12,  166;    12,  218;    12,  443;  12,  558 
12,   594;    12,    678;    12,    773;    Hygin.    Fab.    25;    67;    72;    76 
Creontis  Horat.  Epod.  5,  64;    Ovid.  Heroid.    12,    54;    Senec 
Med.  143;    Stat.  Theb.  7,    776;    12,    278;    12,    375;    12,    453 
Creontem   Senec.    Med.    418;    Sidon.    Carm.    22,  82;    griech 
Acc.  Creonta  Stat.  Theb.  12,  174;  12,  477;  12,  753;  12,  795 
Creonte  Hygin.  Fab.  25;  Creonti  Hygin.  Fab.  67. 


—     237     — 

Aus  XccQMV  G.  XccQco^'og  (Eurip.  Herc.  F.  428,  Paus.  10,  28,  2, 
Lucian.  Charon  24  und  Herc.  1)  wird  im  Latein.  Charon  G. 
Charontis  bei  Mart.  Capell.  2  §  142  oder  Caron  bei  Ful- 
fijent.  Virgil.  ed.  Helm  p.  98,  18..  Charontem  uud  Cha- 
rontes  hat  Pompei.  Comment.  S.  134  (V  155,  21  und  24); 
Charonta  und  Charonte  Serv.  zu  Verg.  Aen.  6,  273;  6,  408. 
Doch  Charonis  Corn.  Nep.  Pelop.  2,  5;  Ps.  Culex  216  (Haupt 
schreibt  Charontis);  Acc.  Charona  Coripp.  loh.  4  325  und 
Caronem  Fulgent.  Myth.  1  praef.  ed.  Helm  p.  9,  16;  Carone 
daselbst  Virgil.  p.  98,   14. 

Bei  Liv.  38,  4,  3  ist  der  Nomin.  eines  Flussnamens  Aretho 
gebildet,  dessen  Accus.  38,  3,  11  Arethontem  lautet.  Die 
Appellat.  dQaxMk>  und  Xsoov,  G.  auf  opzog,  sind  im  Latein,  zu 
draco  und  leo  geworden,  welche  auch  den  G.  auf  onis  bilden, 
so  draconis  Mart.  13,  37,  2;  Vulg.  2  Esdr.  2,  13;  draconem 
Cic.  poet.  de  divin.  2,  30,  63  v.  15;  Senec.  Epist.  113,  9,  doch 
hat  Acc.  f596)  bei  Non.  S.  426,  1  dracontis,  und  von  dem- 
selben bezeugt  Charis.  1,  17  S.  101  (I  126.  20),  dass  er  dra- 
contem  (Trag.  Philoct.  fr.  XXII  ed.  Ribbeck  I  p.  210)  schrieb, 
wobei  er  bemerkt:  quod  utique  venit  a  nominativo  hie  dracon; 
chamaedracontes  hat  Solin.  27,  33  ed.  Mommsen  p.  123,  5. 
Als  Nomen  propr.  gebrauchen  die  Lateiner  Draco  G.  Draconis, 
wie  Cic.  de  orat.  1,  44,  197  und  de  rep.  2,  1.  2;  Gell.  11,  18, 
1;  C.  I.  L.  6,  9405;  10,  3516;  I.  Neap.  5380;  5498;  doch 
Draconti  I.  Neap.  6503.  Dagegen  gewöhnlich  Leon  Gen. 
Leontis,  wie  Cic.  Verr.  b,  7,  15  und  Tusc.  5,  3,  8;  5,  3,  9;  Liv. 
35,  50,  4  (wo  freilich  im  Bamb.  und  in  anderen  Büchern  Leone 
ist);  38,  10,  4;  Inscr.  de  Lyon  S.  426  No.  25.  Nach  Gell.  3,  3, 
15  schrieb  Naevius  eine  Comödie  Leontem.  Auch  Timoleontis 
Corn.  Nep.  Timol.  3,  5;  Timoleonti  Cic.  Epist.  ad  Farn.  5,  12, 
7;  griech.  Acc.  Timoleonta  Corn.  Nep.  Timol.  5,  3;  Luco- 
leonti  Corp.  Inscr.  Lat.  6,  5579;  Pitholeonti  Horat.  Serra.  1, 
10,  22;  Pantaleon  Liv.  42,  15,  8;  42,  15,  10;  Acc.  Panta- 
leontem  Fest,  unter  Pisatilem  S.  210.  Der  Name  des  bekannten 
Thieres  und  einer  Pflanze  ist  überall  chamaeleon;  dazu  der 
Gen.  auf  ontis,  so  Gen.  chamaeleontis  Cels.  5,  18,  33;  Plin. 
N.  H.  27,  8,  41  (64);  Gell.  10,  12,  1;  10,  12,  3;  10,  12,  5; 
Auson.  Epist.  17  (2)  ed.  Peiper  p.  223,  15;  Veget.  Art.  veter. 
1,  45,  4  {=  2,  17,    4)  und  griech.   Gen.   chamaeleontos   Plin. 


—     238     — 

N.  H.  30,  4,  10  (30);  Dat.  chamaeleonti  Plin.  N.  H.  22,  22, 

42  (85);  Acc.  chamaeleontem  Tertull.  de  pall.  3  (bis);  Solin. 

25,    10    und    griecli.  Acc.    chamaeleonta    Scribon.   192;    Abi. 

chamaeleoute  Gell.   10,  12.  2;  Cael.  Aurel.  Chron.  3,  8,  115; 

Nom.  Plur.   chamaeleontes  Plin.  N.  JI.  10,  52,  73  (143);  Solin. 

30,  26,  aber  auch  auf  onis,  so  Gen.   chaniaeleonis  Plin.  N.  IL 

28,   8,   29  (117);    Acc.  chamaeleonem    Plin.  N.  H.  8,   33,   51 

(120);  22,   18,  21  (45);  28,  8,  29   (112);  28.  10,  45  (162);  Abi. 

chamaeleone  Plin.  N.  H.  8,   27,   41  (101);    22,   25,   74  (157). 

Aber    als   Nom.   propr.  Leonis    Corp.    Inscr.    Latin.   6,    11518 

und  Leoni   I.   Neap.  1252;   1851;    Leoni   als    Sklavenname  C. 

I.  L.  5,  5859,   und  Thrasyleone   in  dem  Titel  einer  Comödie 

des  Turpil.   bei  Non.   S.  95;    146;   213;    215;    304;    321;    355; 

477;    482;    488;    524;    Thrasyleonis    Apul.    Met.   4,     15   (ed. 

J.  von  der  Vliet  p.  79,   22);    4,  16   (p.  80,   5);    Acc.  Thrasy- 

leonem  Apul.  Met.  4,  20  (p.  82,  26  und  83,  10),  doch  Nomin. 

Thrasyleon  Apul.  Met.  4,  15  (p.   79,  15);    4,  16    (p.  80,  13); 

4,  18  (p.  81,  21);  4,  21  (p.  83,  23  und  84,  7). 

Die  Griechischen  Stämme   auf  th   werfen   dies   im  Nomin. 
ab:  Parnes  G.  Parnethis;  Tiryns  G.  Tirynthis. 

42.     Neuti-um  ist  caput   G.  capitis,  nebst   den  Composita 

occiput  und  sine i put.  Hier  ist  in  der  Flexion  das  u  des 
Stammes  zu  i  abgeschwächt.  Abgeworfen  ist  das  d  des  Stammes 
in  cor  G.  cordis,  und  das  t  in  lac  G.  lactis,  weil  weder  rd 
noch  et  am  Ende  eines  Wortes  möglich  ist.  Die  alte  Sprache 
hatte  aber  einen  Nomin.  lacte,  welcher  von  Non.  S.  483,  1  aus 
Enn.  (Ann.  365),  Caecil.  (220),  Cass.  Hemina  (ed.  H.  Peter 
fragm.  36,  p.  73.  17)  und  Varro  (Sat.  Menipp.  26,  1  ed. 
Bücheier;  p.  102,  1  ed.  Riese)  nachgewiesen  wii-d,  an  letzter 
Stelle  schreibt  Bücheier  in  der  Sat.  Menipp.  und  nach  ihm 
L.  Müller  im  Nonius  lact,  Riese  aber  lacte;  auch  findet  sich 
diese  Form,  wie  Charisius  1,  15  S.  78  (I  162,  4)  angiebt,  bei 
Valgius,  Verrius  und  Trogus,  ferner  bei  Plaut.  Bacch.  frag. 
V  ed.  Leo  (=  fr.  VIII  ed.  Goetz  et  Schoell;  fr.  XIX  ed. 
Ritschi);  Menaech.  5,  9,  30  (1089)  und  Mil.  2,  2,  85  (240);  Cato 
R.  R.  86;  150,  1  und  ine.  lib.  ed.  Jordan  p.  35,  11  (=ed.  Peter 
no.  134)  bei  Charis.  1,  15  S.  79  (I  102,  9);  Varro  R.  R.  2,  1, 
4;  2,  2,  19;  2,  8,  2;  2,  11,  1;  Plin.  N.  H.  15,  15,  16  (53);  20, 
7,  26  (67)  zweimal;  20,    17.   71  (183);  23,  7,  64  (126);  24,  11, 


-     239     — 

59  (100);  30,  14.  43  (123)-,  Petron.  38,  1;  Sammon.  1071;  Am- 
bros.  ed.  Schenkl  II  p.  139,  7;  Gell.  19,  8,  13;  Macrob.  Sat. 
3.  20,  5;  Oros.  1.  4,  2;  Excerpt.  ex  glossis  A  A  (cod.  Cassin. 
401;  cod.  Vatic.  3320  et  1471)  ed.  Goetz  V  p.  462,  25  und 
Schol.  Basilien.  in  Caes.  Germ.  Arat.  457  (ed.  Breysig  p.  104, 
19).  Vergl.  Charis.  1,  15  S.  78  (I  102.  4):  Lactis  nomi- 
nativum  alü  voluut  lac  alii  lact  alii  lacte  e  postrema. 
Omnino  enim  nulhim  nomen  muta  littera  finitur  alia  nisi  s. 
Itaque  eruditiores  adiunxerunt  t  propter  genetivuin,  quia  „lactis^ 
facit.  Nam  tria  praeterea  inveniuntur,  quae  littera  eadem  iini- 
untur.  Caput,  git.  nepet.  Sed  bis  occurrit,  quod  nuUum  omnino 
nomen  duabus  multis  litteris  finiatur.  Ergo  lacte  sine  vitio 
dicemus.  Nam  et  Cato  sie  dixit:  „et  in  Italia  atras  capras  lacte 
album  habere."  Sed  et  Valgius  et  Verrius  et  Trogus  de  ani- 
malibus  lacte  dicunt.  At  consuetudo  tamen  aliud  sequitur. 
Prise.  1,  5,  27  S.  549  (II  21,  9):  „lac  lactis",  in  quo  etiam  t 
additur.  Quare  a  quibusdam  non  irrationabiliter  nominativus 
„hoc  lacte"  iuvenitur;  ders.  6,  4,  20  S.  685  (II  212,  4):  In  c 
duo  sunt  generis  neutri:  „lac  lactis",  quod  antiquissimi  etiam 
„hoc  lacte"  protulisse  inveniuntur  teste  Capro,  apud  quem 
exempla  invenis;  ders.  7,  9,  48  S.  756  (II  326,  24):  „lac  lactis," 
quod  quibusdam  placet  in  nominativo  per  apocopam  „te"  pro- 
ferri:  „hoc  lacte"  enim  dicebant  antiqui.  Pompei.  Comment. 
S.  233  (V  199,  10):  Dixi  hoc  saepius:  multi  dicunt,  utrum  lac 
dicamus  an  lact.  Et  re  vera  si  quaeras,  hoc  rite  facit  nee  aliud. 
Nam  si  dixeris  lac,  erit  genetivus  „lacis",  quemadmodum  allec 
allecis.  Lectum  est  hoc  saepius,  praecipue  apud  Varronem. 
lUe  dicit  „lac  non  debemus  dicere  sed  lact".  Sed  dixit  Caesar 
contra  ipsum  rem  valentissimam ,  nullum  nomen  duabus  mutis 
terminari.  C  autem  et  t  duae  mutae  sunt.  Ergo  exclusi  sumus 
ab  illa  regula.  Superest  ut  sequamur  regulam  Plaut!,  lacte  ut 
dicamus:  habemus  in  Baccidibus:  „sunt  lacte  lactis  siniile." 
Et  quidem  dixi  has  rationes.  Scire  autem  debes,  quod  hodie 
illud  sequimur,  quod  dixit  Vergilius,  lac  et  remansit  illa  con- 
suetudo. Prob.  Cathol.  1,  16  S.  1445  (IV  7,  4):  C  littera  unum 
nomen  reperitur  tei'minatum  generis  neutri  declinationis  tertiae: 
is  enim  facit  genetivo,  hoc  „lac  lactis".  Quidam  putant  hoc 
lact  debere  dici;  sed  non  legi  nisi  in  Varrone  de  lingua  Latina 
(V  104).     Vergilius:    „lac  milii  non  aestate  novum,    non  frigore 


—     240     — 

defit."  Plautus  hoe  lacte"  flcclinavit  iibiquc;:  sicut  lacte  lactis 
simile  est,  numcro  taiituni  modo  singulari.  Mit  Prob,  stimmt 
fast  w<irtlich  Mar.  Plot.  [M.  (.1aud.]  Sacerd.  Ars  Gramm.  2,  3 
(VI  470,  28)  übcrcin.  Caper  de  ortliogr.  S.  2241  (VII  95,  13): 
ut  lact:  licet  quidam  negent  illud  nomen  muta  posse  fiiiiri,  et 
ideo  dicant  lacte  esse  dicendum,  noii  lac  aut  lact.  Cledon. 
S.  1904  (V  48,  22):  allec  vel  lac:  vel  lacte,  quia  volunt  dicere 
quod  lacte  dicitur  in  nominativo  sirjf^iilari  iuxta  Plautum.  Lact 
ait  Varro  non  dici:  numquam  enim  nomen  ex  duabus  mutis 
terminatur.  Aut  currit  hoc  lacte,  quod  dicit  Plautus:  „sicut 
lacte  lactis"  Itaque  ergo  allec  debemus  dicere,  non  „allece", 
sicut  „lac  lactis."  Der  Verfasser  der  pseudo-suetonischen  Schrift 
de  differentiis  sermonum  ed.  Roth  p.  310,  14:  lac  et  lact  non 
recte  dicimus,  quia  nullum  nomen  in  c  littera  desinit  nee  in  t 
littera  aliquod  nomen  iinitur;  ergo  quod  superest,  dicimus  lacte. 
Mart.  Cap.  3  §  256  verbindet  lact  als  Nomin.  mit  caput  und 
sinciput;  dagegen  stellt  er  §  279  halec  und  lac  zusammen,  und 
sagt  §  307:  Quidam  cum  lac  dicunt,  adiciunt  t,  propter  quod 
facit  lactis;  sed  Vergilius  (Ecl.  2,  22):  Lac  mihi  non  aestate 
novum,  non  frigore  defit;  quippe  cum  nuUa  apud  nos  uomina 
in  duas  mutas  exeant,  et  ideo  veteres  lacte  in  nominativo 
dixerunt.  Damit  stimmt  Cassiod.  de  gramm.  S.  2324  wörtlich 
überein.  Vergl.  über  die  Form  lacte  Ritschi,  Rhein.  Mus.  1851, 
7  S.  606  folg.  (Opusc.  2  S.  574  folg.).  Nach  Pomp.  a.  a.  O. 
brauchte  und  empfahl  auch  Varro  lact,  wogegen  Caesar  ein- 
wandte, dass  kein  Wort  auf  zwei  mutae  ausgehe.  Aber  lact 
findet  sich  bei  Plaut.  Trucul.  4,  5,  11  (903); Varro  L.  L.  5,  21,  104: 
Plin.  N.  H.  11,  39,  95  (232);  11, 41,96(236);  Auson.Edyll.Grammat. 
13  (ed.  Peiper  p.  168,  155),  vergl.  C.  Wagener,  Lac,  lact,  lacte  in  der 
Neuen  Philolog.  Rundschau  1899  S.  730".  und  W.  Heraeus,  Die 
Sprache  des  Patronius  und  die  Glossen  S.  44.  Über  die  Neben- 
form des  Accus,  lactem  vergl.  unter  128.  Für  die  Quantität  von 
lac  sind  zwar  keine  klare  Belege  bekannt,  es  muss  jedoch  als  lang 
gelten.  Dies  wird  auch  dadurch  bestätigt,  dass  in  einigen  älteren 
Ausgaben  des  Sammon.  v.  1071  lac  statt  lacte  gesetzt  ist,  so  dass 
der  Vers  lautet:  läc  asinae  placidaeque  bovis  prodesse  loquuntur. 
Aber  cor  ist  überall  kurz,  Cic.  Tusc.  3,  26,  63;  Ovid. 
Met.  5,  384,  Trist.  5,  8,  28  und  Epist.  ex  Pont.  1,  3,  32;  Mart. 
10,  15,  1;  Auson.  Epigr.  49,  2;  vergl.  Heins,  zu  Ovid.  Her.  15,  79. 


—     241     — 

Das  t  ist  ferner,  wie  im  Griechischen,  verloren 
gegangen  im  Nomin.  zahlreicher  Nomina  auf  ma,  G. 
auf  matis:  aenigma,  aroma,  Carcinoma,  cataplasma,  diploma, 
emblema,  epigramma,  hypomnema,  peripetasma,  peristroma, 
poema,  problema,  strategema,  toreuma;  und  in  Composita  aus 
[jbski  G.  fisXiTog'.  hydromeli,  oenomeli,  oxymeli. 

Wie  im  Griechischen  zu  den  Genit.  xqsazog  und  xsQurog 
Nominat.  auf  ag  gehören,  so  bedient  sich  auch  das  Lateinische 
der  Neutra  artocreas,  aegoceras,  buceras.  Bei  Gels,  ist  ferner 
von  dem  als  Griechische  Benennung  5,  26,  31  gegebenen 
eqvßiTieXag  der  Abi.  Sing,   erysipelate  5,  28,   11  gebraucht. 

43.  Während  die  Stämme  auf  It,  nd,  nt  und  rt  den 
Nominat.  der  Masc.  und  Fem.  durchaus  auf  s  bilden 
(Neutra  dieser  Art  sind  nicht  vorhanden),  nehmen  die  Stämme 
auf  1,  n  und  r  das  s  in  der  Regel  nicht  an.  So  gehören 
zusammen  Nomin.  söl  und  Gen.  söliSj  Nomin.  säl  und  Gen. 
sälis,  die  Punischen  Namen  Adherbäl,  Hannibäl,  Hasdrubäl, 
Hiempsäl,  mit  den  Gen.  auf  älis;  Plaut.,  Enn.  und  andere  alte 
Dichter  behandelten  jedoch  nach  Prob,  bei  Gell.  4,  7:  Is  „Hanni- 
balem"  et  „Hasdrubalem"  et  Hamilcarem"  ita  pronuntiabat,  ut 
paenultimam  circumflecteret,  teste  epistula  eins  scripta  ad  Mar- 
cellum,  in  qua  Plautum  et  Ennium  multosque  alios  veteres  eo 
modo  pronuntiasse  affirmat,  vergl.  Prob.  Instit.  art.  S.  340  (IV 
127,  3),  das  a  des  Gen.  dieser  Namen,  also  wahrscheinlich  auch 
das  des  Nomin.,  als  lang.  Und  wenn  Enn.  im  Scipio  (ed. 
L.  Müller  Sat.  13)  in  einem  versus  quadratus:  „Qui  propter 
Hannibalis  copias  considerant",  das  bal  in  Hannibäl  lang  ge- 
braucht, so  bewahrt  er  nur  die  ursprüngliche  Länge,  die  das 
Wort  in  der  punischen  Sprache  hatte^  vergl.  Köne,  Über  die 
Sprache  der  römischen  Epiker  S.  232  und  Hafner,  Die  Eigen- 
namen bei  den  lateinischen  Hexametrikern  S.  18.  So  lesen 
wn-  auch  Plaut.  Poen.  5,  2,  37  (997)  den  Senar  Carthaginiensem 
Muthumbalis  filium  und  einen  gleichartigen  Vers  des  Varro 
(Sat.  Menipp.  213,  1)  bei  Non.  S.  47,  25:  noctu  Hannibalis 
cum  fugavi  exercitum.  Ferner  mugil,  pugil,  vigil,  G.  auf  ilis; 
das  Neutr.  sil,  G.  silis;  consul,  praesul,  exsul,  G.  auf  Ulis. 

Einen  Nomin.  mugilis  für  mugil  haben  luven.  10,  317; 
Isid.  (3rig.  12,  6,  26.  Diesen  verwirft  Charis.  1,  15  S.  82  (I 
107,  6)  und  1,  17  S.  110    (I  136,    22),    an    der    zweiten  SteUe 

Neue-Wagenei'.    Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  16 


-     242     — 

mit  Bezugnaliinc  auf  Plinius.  Mart.  Capell.  3  §  294  sagt :  Si 
luugilis  esset  nominativus,  ut  agilis,  mugilium  faccret,  ut  agilium. 
Miigilis  ist  in  den  Not.  Tir.   S.   182. 

Dei-  Noniiu.  salis  für  sal  hat  geringe  Gewähr  an  Non.  .S. 
223,  10.  wo  es  heisst :  Salis  genere  masculiuo,  mit  Anführung 
von  Terent.  Eun.  3,  1,  10  und  Plaut.  Merc.  1,  2,  92,  in  welchen 
beiden  Stelleu  salem  ist.  Aber  in  dem  Fragm.  Bob.  de  nomin. 
V  560,  31  heisst  es  bestimmt:  hie  salis,  ab  hoc  sali,  dieselbe 
Form  ist  bei  Colum.  8,  6,  2  im  Sangerm.  omnis  salis  als  Nomin., 
im  cod.  Polit.  omne  sal,  sonst  richtig  omnis  sal.  Charis.  1,  10 
S.  13  (I  25,  24)  giebt  als  Nomin.  sale  ut  mare  et  lacte,  und 
]\Iar.  Plot.  [M.  Claud.]  Sacerd.  2,  9  S.  50  (VI  473,  23)  sagt: 
quidam  hoc  sale  declinant.  Prise.  5,  8,  45  S.  659  (II  171, 
11)  führt  aus  Enn.  (Ann.  410)  an:  Caeruleum  spumat  sale  con- 
ferta  rate  pulsum  per  mare;  jedoch  bei  Gell.  2,  26,  21  ist  mare 
statt  sale  mit  Weglassung  von  per  mare.  Unsicher  ist  die  Les- 
art bei  Non.  S.  223,  17:  Neutro  Varro:  in  commentario  veteri 
Fabi  Pictoris  legi:  muries  fit  ec  sale  sordido,  quem  [sale]  pistum 
est,  so  L.  MüUer,  aber  H.  Peter,  Veterum  histor.  Romanorum 
reliqu.  S.  113,  9:  muries  fit  ex  sale  quod  sal  sordidum  tuusum  est. 

Von  Stämmen  auf  n  sind  die  Griech.  Nomina  paean, 
Acaruan,  Alcmau,  Azan,  Titan,  G.  auf  änis;  Ken  und  ren  (dafür 
alt  rien),  und  die  Griech.  attageu,  spien,  Piren,  Siren,  Trpezeu, 
G.  auf  enis;  Philopoemen,  G.  Philopoemenis ;  flamen,  pecten, 
cornicen,  fidicen,  liticen,  tibicen,  tubicen,  oscen,  und  die  Neutra 
agmen,  Carmen,  examen  oder  exagmen,  flamen,  flumen,  fulmen, 
fundamen,  germen,  gluten,  limen,  lumen,  momen,  nomen,  numeu, 
placamen,  regimeu,  sanguen,  semen,  solamen,  specimen,  stameu, 
subtemen,  tegmen,  unguen,  velameu,  vimen,  G.  auf  inis;  die 
Griech.  delphin,  Eleusin,  Traehin,  G.  auf  inis;  Phorcyn  G. 
Phorcynis. 

Für  lieu  (Plaut.  Cure.  2,  1,  21  [236]:  2,  1,  29  [244]; 
Merc.  1,  2,  14  [124];  Plin.  N.  H.  11,  37,  80  [204];  Chalcid. 
Tim.  37  (ed.  Wrobel  p.  103,  7)  ist  ein  Nomin.  lienis  Gels. 
2,  7  (S.  41,  34);  2,  8  (S.  50,  6);  3,  24;  4,  1  (S.  121,  20);  4, 
16  (9)  zweimal;  5,  18,  4;  5,  25,  3;  5,  26,  3. 

Unsicher  ist  oscinis  für  oscen,  denn  Charis.  sagt  zwar 
1,  17  S.  112  (I  139,  11):  Oscen  augurum  consuetudo  dicit; 
„Cicero  tarnen",    inquit  Plinius,    „de   auguriis  et  hie  oscinis 


—     243     — 

dixit",  dagegen  1,  15  S.  81  (I  105,  4):  Osciuis  nominativum 
Cicero  de  auguriis  oseen  dixit,  et  ita  utitiir. 

Das  Neutrum  sauguen  haben  Enn.  (Fab.  240)  bei  Cic.  de 
orat.  3,  58,  218  iniAbrinc.  und.  in  denErl.  1  und  2;  Fin.  5,11, 
31  nach  der  Anführung  bei  Non.  S.  224,  25,  und  Prise.  6,  12, 
66  S.  708  (I  250,  14);  derselbe  (Fab.  188)  bei  Non.  S.  224,  7 
und  466,  27  und  in  einer  dritten  Stelle  (Ann.  117)  als  Vokativ 
bei  Cic.  de  rep.  1,  41,  64;  Lact.  Inst,  1,  15,.  31  und  Prise, 
a.  a.  O.;  Cato  (Orig.  4,  7  ed.  Jordan  p.  19,  11)  bei  GeU.  3,  7, 
19;  derselbe  (Orat.  fr.  60  ed.  Jordan  p.  65,  5)  bei  Charis.  1, 
15  S.  70  (I  90,  21);  Acc.  (83  und  praet.  4  ed.  Eibbeck  p.  281) 
und  Varro  (Sat.  Menipp.  225,  2)  bei  Non.  S.  224,  10;  Lucr.  1, 
837;  1,  860,  und  nach  Lamb.   und  Lachmann's  Conjectur  auch 

I,  853;  Petron.  59,  1;  dasselbe  wird  erwähnt  von  Arnob.  1,  59. 
Das  Masc.  sanguis  G.  sanguinis,  welche?  die  gewöhnliche 
Form  ist,  hat  öfters  die  letzte  Sylbe  lang,  wie  Lucr.  4,  1050; 
6,  1203;  Verg.  Aen.  10,  487;  TibuU.  1,  6,  66;  Ovid.  Met.  10, 
459;  12,  127  und  Fast.  6,  488;  Lucan.  2,  338;  7,  635;  9,  702; 
10,  128;  Val.  Fl.  3,  234;  Sil.  9,  555;  10,  23;  Spartian.  Pescenn. 
Niger  8,  3,  auch  in  einem  iamb.  Verse  Sen.  Med.  778.  Bei  Horat. 
Epist.  1,  3,  33  ist  in  einem  Teile  der  Bücher  sanguis  seu,  in 
einem  anderen  sanguis  heu.  Vergi.  Lachmann  zu  Lucr.  1,  853. 
Dieses  Wort  hat  also  nach  Griech.  Art  im  Nomin.  an  das  n 
des  Stammes  ein  s  angehängt,  und  nach  Ausstossung  des  n  den 
Vocal  verlängert.  Aber  schon  unter  Augustus  wird  die  Ver- 
kürzung vorherrschend,  wie  Verg.  Ge.  3,  508  und  Aen.  2, 
639;  5,  396;  Plorat.  Carm.  1,  24,  15;  TibuU.  1,  6,  54;  Ovid. 
Met.  10,  493;  14,  195  und  Fast.  4,  733;  5,  405,  dann  Val.  Fl. 
4,  192;  7,  363;  Sü.  8,  407;  11,  221.  Und  dass  die  ältere 
Sprache  ein  sanguis  kannte,  das  kein  n  in  seinem  Stamme  hatte, 
erkennen  wir  aus  dem  Adject.  exsanguis  exsangue  G.  exsanguis 
(Adject.  31)  und  aus  dem  Accus,  sanguem  in  den  Acta  fr.  Arv 
a.  218  a  Z.  22,  wonach  O.  Ribbeck  mit  G.  Hermann  in  einem 
Verse  des  Enn.  (Fab.  152)  bei  Fest,  unter  tuUios  S.  352 
saugui  für  sanguine  geschrieben  hat.  L.  Müller  de  re  metr. 
poet.  Lat.  S.  380  führt  noch  sanguis  als  Genit.  aus  Paulin. 
Nol,  Carm.   21,    376   an,    der   sich  auch  Cael.  Aurel.  Chron.  2, 

II,  128  findet,  sowie  auch  den  Acc.  sanguem  aus  dem  Gedicht 
in  Genes.  639.    Bei  Lucr.  1,  837  ist  zwar  im  oblong,  sanguemque, 


—     244     — 

im  quadr.  sangueque;  aber  Non,  S.  184,  14;  224,  10;  .Serv.  zu 
Verg.  Ge.  1,  139  und  Aen.  1,  211;  Prob.  Cathol.  1,  20  8.1448 
(IV  9,  22)  und  Mar.  Plot.  [M.  Claud.]  Sacerd.  2,  11  S.  51  (VI 
474,  22)  bezeugen  für  Lucr.,  zum  Teil  mit  ausdrücklicher 
Beziehung  auf  diesen  Vers,  die  Form  sanguen,  und  so  wird 
mit  Recht  auch  in  den  alten  Ausg.  des  Charis.  1,  15  S.  70 
(I  90,  22)  gelesen,  wiewohl  der  Neap.  sanguemque  hat.  San- 
guem  als  Nomin.  bei  Arnob.  1,  59  in  der  Hdschr.  m.  pr.,  und 
fasti  Philocali  24.  März,  ist  Schreibfehler,  wie  inguem  bei  Fronto 
ad  M.  Caes.  5,  44  (59);  vergl.  Mommsen  zu  C.  I.  L.  1.  S.  338 
und  390 

Über    die    Griech.   Nomina    auf   in    sagt  Prise.    6,    5,    28 

5.  689  (II  219,  7):  Sciendum  quod  omnia  in  „in"  desinentia 
etiam  in  „is"  productam  finiuntur:  „Arin  et  Aris",  „delphin  et 
delphis",  „Eleusin  et  Eleusis",  „Trachin  et  Trachis".  Et  notan- 
dum,  quod  auctores  Graecorum  in  „is"  magis  terminatione  sunt 
usi,  nostri  vero  frequentius  in  „in",  quamvis  Cicero  pro  Scauro 
(1,  6):  Cum  dare  noUet,  inquit,  Aris,  clam  ex  Sardinia  est 
fugere  coactus.  In  eadem  (2,  9):  Arinis  uxorem  paelicatus 
dolore  concitatam.  Den  Nomin.  Aris  hat  Cic.  noch  pro  Scaui-. 
2,  12,  den  Accus.  Arinem  daselbst  2,  9;  2,  10.  Der  Accus. 
A  r  i  n  e  m  ist  auch  bei  Liv  26,  49,  5,  und  der  dazu  gehörige 
Nomin.  Aris  bei  Sil.  15,  232;  15,  244 

So  hat  auch  Attis  (Catull.  63,  1;  63,  27;  63,  45;  Ovid.  Met. 
10, 104;  Pers.  1,93;  1,105;  Mart.  2,  86,4;  10,  43;  Stat.  Silv.l,  5,38; 
Claudian.  in  Eutrop.  2,  302;  Arnob.  5,  6;  5,  39;  5, 32;  Augustin.  Civ. 
Dei  6,  7,  3)  einen  Gen.  Attinis,  Dat.  Attini,  Acc.  Attinem 
Macrob.  Sat.  1,  21,  7;  1,  21,  9;  1,  21,  11;  L.  I.  L.  2,  3706;  4,  2258; 

6,  505;  I.  Neap.  1398;  1399;  1400;  1401;  5354;  Orell.  1898; 
1899;  1904;  ein  Nomin.  Attin  ist  nicht  erwiesen,  auch  Pers.  1, 
93;  1,  105  hat  ein  Teil  der  Hdschr.  Attis.  Delphis  ist  bei 
Avien.  Arat.  700,  und  wird  neben  delphin  anerkannt  von  Serv. 
zu  Verg.  Ge.  1,  162;  delphin  Ovid.  Fast.  1,  457;  6,  720; 
Senec.  Oed.  466;  in  einem  von  Pers.  1,  94  angeführten  Verse; 
German.  Phaen.  321;  Val.  Fl.  1,  131;  Mart.  8,  51,  15;  Hygin. 
Poet,  astron.  3,  16;  Solin.  12,  8;  12,  9;  Corp.  Inscr.  Latin.  6, 
10097  Z.  15;  auch  Phoc.  3,  13  S.  1705  (V425,  11)  und  Rhemn. 
Pal.  S.  1372  (V  538,  25)  nehmen  diese  Form  an.  Eleusin  et 
Eleusis    verbindet  auch  Serv.  a.  a.  O.,    aber  bei  den  Schrift- 


—     245     — 

stellern  ist  wohl  Eleu  sin  fast  in  ausschliesslicliem  Gebrauch, 
Ovid.  Her.  4,  67;  Met.  7,  439  und  Fast.  4,  507;  Senec.  Nat. 
quaest.  7,  31,  2;  Senec.  Phaedra  846;  Herc.  für.  306  und  Herc. 
Oet.  602  im  Flor.;  Mela  2,  3,  41;  PHn.  N.  H.  4,  7,  11  (23); 
Stat.  Theb.  2,  382;  7,  411;  12,  132;  12,  627;  Firm.  Matern,  de 
error.  7,  5,  aber  Claudian.  Rapt.  Pros.  1,  11  haben  die  neuereu 
Herausgeber  wie  Jeep,  Birt  und  Koch  Eleusis  geschrieben; 
vergl.  Heins,  zu  Ovid.  Her.  4,  67.  Der  auch  von  Eleusis  ano- 
mal gebildete  Accus.  Eleusin  lustin.  2,  6,  12  war  falsche  Les- 
art, desgleichen  Eleusim  Tac.  Hist.  4,  83  (beides  für  Eleusine). 
Trachin  als  Nomin.  Senec.  Tro.  828  und  Herc.  Oet.  196;  1436; 
Phn.  N.  H.  4,  7.  14  (28).  Aber  herrschende  Form  ist  Sala- 
mis, Cic.  Ofi.  1,  22,  75;  Ovid.  Met.  14,  760;  Manil.  5,  50; 
Mela  2,  7,  109;  PUn.  N.  H.  4,  12,  20  (62);  5,  31,  35  (130); 
Stat.  Theb.  12,  627;  Salamin  ist  bei  Val.  Max.  5,  3  ext.  3  im 
Bern,  und  Berl.  C,  und  in  der  angeführten  Stelle  des  Stat.  im 
Reg.  B,  auch  bei  Hygin.  Fab.  173.  Über  Frauennamen  auf  is 
mit  dem  Gen.  auf  inis  vergl.  unter  90. 

Neben  Phorcyn  G.  Phorcynis  stellt  Prise.  6,  18,  92  S. 
722  (II  275,  14)  Phorcys  G.  Phorcyis,  wovon  der  Acc. 
Phorcyn  bei  Cic.  Tim.  11. 

In  der  Flexion  der  Neutra  auf  en  geben  alte  Hdschr.  zu- 
weilen ene  und  ena.  Vimene  Verg.  Ge.  4,  34  im  Gud. ;  limena 
Aen.  7,  221  im  Med.  (geändert  in  limina);  agmena  Aen.  11, 
663  im  Med.  (geändert  in  agmina);  agmine  Aen.  2,  212  mit 
dem  i  in  der  Corr.  im  Gud.;  fragmene  Aen.  9,  569  im  Rom.; 
fragmena  Aen.  12,  741  mit  durchstrichenem  a  und  mit  dem  e 
in  der  Corr.  für  i  im  Med.;  auch  flamenem  Corp.  Inscr.  Latin. 
6,  2086  II  (acta  arv.  a.  213)  Z.  5;  nomene  C.  I.  L.  5,  6241. 
Aber  in  der  weit  überwiegenden  Zahl  von  Stellen  ist  ohne  be- 
kannte Var.  vimine,  vimina,  viminibus  Verg.  Ecl.  2,  72;  Ge.  2, 
241;  2,  245;  2,  414;  3,  166  und  Aen.  6,  137;  11,  65,  des- 
gleichen agminis,  agmine,  agmina,  agminibus;  carmine,  carmina, 
carminibus;  examine  oder  exagmine,  examina  oder  exagmina; 
flamine,  flamina;  fragmine,  fragmina;  limine,  limina  u.  dgl.  Prob. 
Instit.  art.  S.  337  (IV  125,  17)  fordert  den  Genit.  auf  inis  nur 
für  die  nicht  einsilbigen  Masculina,  wie  hie  pecten  huius  pectinis, 
non  huius  pectenis. 

44.     Die  Stämme  auf   ön  verlieren,    wie    im  Sanscrit 


—     246     — 

oft  die  auf  an  uud  in,  im  Norniu.  Sing;  das  n:  actio,  carbo, 
coramuiiio,  contio,  crabro,  draco,  latro,  legio,  Ico,  mucro,  obsidio, 
opinio,  oratio,  praeco,  regio,  sermo.  Dies  leidet  auch  auf  die 
Griech.  Nomina  Anwendung;  arrabo  Claud.  Quadrig.  (ed.  H. 
Peter  p.  215,  13)  bei  Gell.  17,  2,  21-,  Varro  L.  L.  ö,  36,  175; 
artemo  LucÜ.  (26,  99)  bei  Charis.  1,  17  S.  99  (I  123,  13); 
Labeo  bei  lavol.  Dig.  50,  16,  242;  Isid.  Orig.  19,  3,  3  (Arev. 
artemon);  myoparo  Cic.  Verr.  5,  37,  97;  Paul.  Festi  unter  myo- 
paro  S.  147  und  parones  S.  222;  Non.  S.  534,  3;  Isid.  Orig.  19, 
1,  21;  Sipo  Plin.  Epist.  10,  33  (42),  2  (siphou  Isid.  Orig.  20, 
6,  9);  spado  luven.  14,  91  und  Claudian.  in  Eutr.   1,  296. 

Besonders  die  Griech.  Männernamen  mit  dem 
Genit.  auf  önis  oder  auch  aufönis  erscheinen  im  Latein, 
gern  ohne  n.  Prise.  6,  6,  29  S.  690  (II  220,  10):  In  „on" 
quoque  genetivi  Graeci  supra  dictam  servant  regulam,  paenultima 
secundum  Graecos  manente  producta  vel  correpta:  Msfxvoiv 
Msfivovog,  „hie  Memnon  huius  Memnönis",  ^ivoov  ^ivcovog, 
„hie  Sinon  huius  Sinönis",  Akozoohv  Aaoxoovrog,  .,hic  Laocoon 
huius  Laocoontis".  Haec  tamen  antiqui  solent  ab  lata  n  proferre 
et  secundum  Latinorum  regulam  in  o  terminantium,  quod  ubique 
Terentius  facit,  declinare,  ut  „hie  Antipho  huius  Antiphonis", 
„hie  draco  huius  draconis",  „hie  leo  huius  leonis";  si  euini 
„leon"  dicas,  necessario  servas,  ut  genetivus  quoque  secundum 
Graecos  t  habeat,  „leontis".  Unde  Cicero  in  libro  Verrinanmi, 
qui  est  de  supplicüs  (5,  7,  15),  proprium  Nomen  „Leon  Leon- 
tis" declinavit:  Quid?  in  Leonte  Imacharensi  non  idem  fecisti? 
Idem  in  frumentaria  (Verr.  3,  22,  55):  Tum  iste  Veneriis  magna 
voce  imperat,  ut  Xeno  audiret,  pro  Ssvcov  Graeco.  Idem  de 
supplicüs  (Verr.  5,  42,  108):  Dexo  Tyndaritanus,  homo  nobüis, 
pro  „Dexon".  Idem  pro  Murena  (Cap.  26,  61)  Zeno  pro  „Zenon" 
profert.  Idem  pro  Fundanio:  Essetue  id,  quos  Meno  nuntiasset, 
pro  „Menon".  Statius  in  I  AchiUeidos  (v.  553):  Conclamaut 
Danai  stimulatque  Agamemno  volentes.  Horatius  in  III  Car- 
minum  (Carm.  16,  13):  Diffidit  urbium  portas  vir  Macedo,  et 
subruit  aemulos.  Quintil.  1,  5,  60;  Ut  „Palaemo"  ac  „Telamo" 
et  „Plato"  (nam  sie  eum  Cicero  quoque  appeUat)  dicerentur, 
retinuerunt,  quia  Latinum,  quod  o  et  n  litteris  finiretur,  non 
reperiebant.  Pompei.  Comment.  S.  111  (V  145,  31):  Memnon, 
Memnonos,    Memnoni,    Memnona;    et  Latine  possum  declinare: 


—     247     — 

Memno,  Memuonis,  Memnoni.  Nam  producitur  i:  legimus  in 
Plauto.  Creon  dicimus  Graece,  Creontos  Creonti  currit;  Latine 
dicimus  Creo  Creonis.  Erg-o  tarn  Latina  sunt  notha  quam 
Graeca,  utraque  regula  deelinamus. 

Ag-amemno  Plaut.  Bacch.  4,  9,  22  (946)  im  Ambr.  und 
im  Vat.  m.  pr.  (Agamemuo  im  decurt.,  gegen  das  Versmass 
Agamemnon  im  vet.  und  Leipz.  und  im  Vat.  m.  corr.);  Acc. 
(161)  bei  Non.  S.  237,  21;  Tragiker  (Euu.  Fab.  72  oder  ine. 
fr.  23  ed.  Ribbeck  I  237;)  bei  Cic.  Epist.  ad  Ätt.  13,  47,  1; 
Varro  Sat.  Menipp.  570,  1;  Cic.  Tusc.  3,  26,  62;  4,  8,  17; 
Senec.  Agam.  535;  Stat.  Achill.  1,  553,  und  diese  Form  wird 
gebiUigt  von  Serr.  (Serg.)  Comm.  in  Donat.  S.  1840  (IV 429, 33) und 
Consent.  S.  2049  (V  364,  32);  Mart.  Capell.  3  §  296:  ea  auteim, 
quae  es  productione  nominativi  casus  corripiuntur  in  reliquis 
figurationibus  ut  „Amphion",  „Creon",  „Agamemnon",  amittunt 
apud  nos  n  litteram  in  nominativo  et  comparabuntur  bis  Latinis 
quae  conversis  casibus  correpta  efferuntur  ut  „virgo",  „turbo". 
Agatho  Corp.  Inscr.  Latin.  6,  81a;  6,  605;  6,  816.  Alcmaeo 
Cic.  Acad.  2,  27,  88;  2,  28,  89;  Fin.  4,  23,  62;  Nat.  Deor.  1, 
11,  27.  Alco  Cic.  Nat.  Deor.  3,  21,  53;  Liv.  21,  13,  1  im 
Med.,  Colb.  und  Cant.  Alexio  Cic.  Epist.  ad  Att.  7,  2,  3; 
Inschr.  Grut.  S.  584,  2.  Almo  Verg.  Aen.  7,  532.  Amphio 
Cic.  Diviu.  2,  64,  133;  C.  I.  L.  1.  1466  (3,3776);  fast,  fragm. 
11  (C.  I.  L.  1  S.  473);  C.  I.  L.  3,  6507;  5,  1133;  I.  Neap. 
1961;  2261;  Grut.  S.  194,  8.  Argo  Liv.  41,  24,  1.  Aristo 
Cic.  Acad.  2,  39,  123;  Fin.  2,  11,  35;  4,  16,  43;  4,  25,  69;  5, 

5,  13;  5,  25,  73;  Tusc.  5,  9,  27;  Nat.  Deor.  3,  31,  77;  Cato 
Mai.  1,  3  und  bei  Non.  S.  155,  15;  Liv.  34,  61,  10;  34,61,14; 
Ulp.  Dig.  2,  14,  7  §  2;  Fragm.  Vat.  68;  199.  Athenio  Corp. 
Inscr.  Latin.  6,  44.  Bito  Mythogr.  Latin,  ed.  Bode  1,  29;  2, 
66.  Cephalio  Cic.  Epist.  ad  Att.  7,  25;  10,  2,  1;  10,  15,  1; 
11,  12,  1.  Charito  C.  L  L.  5,  519;  6,  44.  Chilo  GeU.  1, 
3.  8;  1,  3,  17.     Cimo    Val.  Max.  5,  4  ext.  2.     Cleo    C.  I.  L. 

6,  4113.  Cono  L  Neap.  2.522.  Crito  Cic.  Tusc.  1,  43,  103. 
Dio  Cic.  Verr.  Acc.  1,  10,  27;  2,  7,  19;  2,  7,  20;  2,8,  24;  pro 
Cael.  21,  51;  Val.  Max.  3,  8  ext.  5.  Echio  C.  I.  L.  10,  6370. 
Euphemio  C.  L  L.  1,  571  Z.  14.  Eutychio  C.  L  L.  6,  680. 
Gelo  Liv.  23,  30,  11.  Glyco  Suet.  Aug.  11;  C.  L  L.  4,  89; 
L  Neap.  6769  Col.  1  Z.  17.    Gluco  daselbst  3570  und  Cluco 


—     248     — 

2148.  Hanno  Liv.  21,  3,  3;  21,  10,  2;  21,  11,  1  und  an  vielen 
anderen  Stellen.  Helen! o  0.  I.  L.  6,  44.  Heracleo  (Jic.  Verr. 

5,  35,  91;  5,  37,  97;  C.  I.  L.  6,  1815;  6,  2079  Z.  3;  6,  2086 
Z.  8;  47;  52;  6,  2362;  I.  Ncap.  3307.  Hermadio  Corp. 
Inscr.  Latin.  6,  1056  b  Ool.  3  Z.  11.  Hiero  Cic.  Verr.  4,  13, 
30  und  Nat.  Deor.  1,  22,  60;  3,  34,  83;  Liv.  21,  50,  7;  24,  4, 
2;    Val.  Max.  4,  18  ext.  1.     laso    C.  I.  L.    1,    1389;     1,   1390, 

6,  448;  6,  7731;  6,  8189;  6,  9276;  L  Neap.  6551 ;  Mela  1,  19,  101; 
Tac.  Ann.  6,34.  Laco  Cic.  Epist.  ad  Att.  16,11,3;  Tac.  Hist. 
1,6;  1,13;  1,26;  1,33;  146.  Lycao  C.  L  L.3,4285;  3,  4286.  Lyco 
Cic.  Fin.  5,  5,  13;  Liv.  42,  51,  9;  C.  I.  L.  6,  296.  Lyso 
Cic.  Epist.  ad  Farn.  13,  19,  1;  13,  24,  2;  16,  4,  2.  Meno  Cic. 
pro  Fund.  fr.  2  (ed.  C.  F.  W.  Müller  p.  236,  2)  bei  Prise.  6, 
6,  29  S.  690  (II  221,  4);  Liv.  42,  58,  7.  Milo  Cic.  Fat.  13, 
30;  Cato  Mai.  10,  33;  Liv.  42,  58,  7;  44,  32,  9;  44,45,  2;  44, 
45,  7;  Ovid.  Ibis  325;  609;  Val.  Max.  9,  12  ext.  9;  Vitr.  9, 
prooem.  2;  Tacit.  Dial.  37;  Apul.  Met,  1,  21;  Vopisc.  Saturn. 
6,  4.  Myro  Cic.  de  orat.  3,  7,  26;  C.  I.  L.  5,  1896;  L  Neap. 
6308,  24;  6382;  6769  Col.  4  Z.  55.  Neo  Liv.  44,  43,  6;  45, 
31,  15;  I.  Neap.  5407.  Nico  C.  L  L.  1,  571  Z.  10;  L  Neap. 
2559  Col.  2  Z.  27;  Ephem.  epigr.  4  S.  32  no.  46.  Nympho 
Cic.  Verr.  3,  21,  53;  3,  21,  54.  Olymp io  Liv.  44,  23,  3. 
Palaemo  Quintil.  1,  5,  60.  Parmenio  Liv.  44,  23,  4;  lustin. 
12,  1,  3;  12,  5,  3.  Patro  Cic.  Epist.  ad  Farn.  13,  1,  3  und 
Epist.  ad  Att.  5,  11,  6;  7,  2,  4;  7,  2,  5.  Philemo  Plaut.  Trin. 
Prol.  19;  Vell.  1,  16,  3;  Gell.  17,  4,  2;  C.  L  L.  1,  734;  1, 
1269;  5,  1234;  5,  2257;  5,  4437;  6,  33;  6,  1952.  Philo  Cic. 
Brut.  89,  306;  Acad.  1,  4,  13;  2,  6,  17;  2,  6,  18;  Tusc.  2,  3, 
9;  2,  11,  26;  5,  37,  107;  Nat.  Deor.  1,  3,  6;  1,  40,  113;  C.  L 
L.  6,  116;  6,  117;  6,  729.  Phyto  Liv.  44,  12,  2.  Plato  Cic. 
de  orat.  1,  11,  49;  3,  16,  60;  3,  34,  139;  Orat.  3,  10;  13,  42; 
19,  62;  44,  151;  Opt.  gen.  orat.  5,  16;   6,  17;  Acad.  1,  4,  17; 

1,  9,  33;    2,   5,   15;    2,  37,  118;    2,  46,  142;    Fin.    1,  21,  72; 

2,  14,  45;  2,  16,  52;  4,  9,  21;  5,  21,  58;  5,  29,  87;  Tusc.  1, 
10,  20;  1,  21,  49;  1,  24,  57;  1,  26,  64;  1,  40,  97;  3,  17,  36; 
Nat.  Deor.  1,  8,  19;  1,  10,  24;  Divin.  1,  1,  1;  1,  30,  62;  1, 
37,  80;  2,  58,  119;  Cato  Mai.  12,  41;  Off.  1,  44,  155;  de  rep. 
2,  29,  51  und  bei  Nou.  S.  362,  5;  Leg.  2,  6,  14;  2,  7,  16;  3, 
2,  5;    Epist.  ad  Farn.  1,  9,  18;    Epist.  ad  Q.  fr.  1,  1,    10,    29 


—     249     — 

und  Epist.  ad  Att.  4,  16,  3;  Val.  Max.  8,  12  ext.  1;  Senec. 
Epist.  58,  23;  Plin.  N.  H.  30,  1,  2  (9)-,  Quintil.  1,  10,  13;  ], 
10,  15;  1,  10,  17;  1,  12,  15;   2,  15,  26;   2,  15,  27;   2,    16,   3; 

3,  1,  10;  3,  1,  11;  3,  4,  10;  8,  .4,  23;  9,  4,  17;  9,  4,  77;  Tac. 
de  orat.  31.  Pluto  Enn.  Euhem.  4  bei  Lact.  1,  14,  5;  Hygin. 
praef.  p.  11,  16  ed.  Schm.;  Mythogr.  Latin.  1,  108;  2,  10;  3, 
6,  1.  Polemo  Cic.  de  orat.  3,  18,  67;  Acad.  1,  9,  34;  2,  35, 
113;  Ein.  4,  6,  14  (hier  ist  im  Morel.  Polemon) ;  4,  18,  51;  5, 
1,  2;  5,  3,  7  und  Tusc.  5,  37,  109.  Pyrrho  Cic.  Acad.  2,  42, 
130;  Ein.  2,  11,  35;  4,  16,  43.  Pytho  Tibull.  2,  3,  27.  Rapo 
Verg.  Aen.  10,  748.  Simo  Tac.  Hist.  5,  12.  Solo  Cic.  de 
rep.  2,  1,  2;  Val.  Max.  7,  2  ext.  2;  Plin.  N.  H.  20,  21,  86  (235) 
Tac.  Ann.  3,  26;  C.  I.  L.  5,  5947.  Sophro  C.  I.  L.  2,  1297 
6,  4688.  Strato  C.  I.  L.  1,  571  Z.  9;  Cic.  pro  Cluent.  64,  179 
64,  180;  65,  183;  Acad.  1,  9,  34;  2,  38,  121;  Ein.  5,  5,  13 
und  Nat.  Deor.  1,  13,  35;  L  Neap.  951;  3283;  4811;  5118; 
6769  Col.  3  Z.  46;  50;  6974.  Telamo  Cic.  de  orat.  2,  46, 
193;  Tusc.  3,  24,  58  und  Nat.  Deor.  3,  32,  79.  Thraso  C. 
L  L.  6,  44.  Thrupho  C.  L  L.  1,  816  (6,  59);  (T)rypho  C. 
L  L.  6,  692.  Umbro  Verg.  Aen.  7,  752;  10,  544.  Xeno 
Cic.  Verg.  3,  22,  55;  Epist.  ad  Att.  5,  11,  6.  Zeno  Varro  R. 
R.  2,  1,  3;  Cic.  Orat.  32,  113;  Acad.  1,  9,  34;  1,  9,  35;  1, 
10,  35;  2,  6,  18;  2,  42,  129;  2,  42,  130;  2,  42,  131;  2,  43, 
134;  2,  45,  139;  2,  47,  144;  2,  47,  145;  Ein.  2,  11,  35;  3,  2, 
5;   3,  15,  51;   4,  3,  7;    4,  4,  8;  4,  5,  12;  4,  8,  19;    4,  19,  54; 

4,  19,  55;  4,  21,  59;  4,  21,  60;  4,  22,  61;  4,  25,  70;  5,  28, 
84;  5,  29,  88;  Tusc  2,  12,  29;  2,  22,  52;  3,  17,  38;  5,  12,  34; 

5,  37,  107;  Nat.  Deor.  1,  14,  36;  1,  33,  93;  1,  34,  93;  2,  7, 
20;  2,  22,  57;  3,  9,  22;  3,  24,  63  und  Divin.  1,  3,  5;  1,  3, 
6;  2,  58,  119;  Senec.  Benef.  4,39,  1;  4,  39,  2;  Quintil.  2,  20, 
7  im  Ambr.  m.  sec.  in  einer  Rasur;  4,  2,  117  im  Ambr.  und 
im  Bamb.  m.  sec,  und  12,  1,  18.  Auch  ein  Erauenname  Che- 
lido  C.  L  L.  2,  1422;  2,  1789;  2,  1914;  5,  1232;  5,  2594;  6, 
4830;  6,5360;  6,7017;  6,11779;  6,11988;  6,13503;  10,  3488. 

Jedoch  mehrere  Nomina  mit  dem  Gen.  auf  onis  enden  den 
Nomin.  immer  auf  on,  andere,  welche  bei  einigen  Schriftstellern 
0  haben,  werden  von  anderen  auf  on  gebildet,  und  bei  manchen 
scheinen  nach  unseren  Hdschr.  sogar  dieselben  Schriftsteller 
zwischen  o  und   on  geschwankt  zu   haben.     A  c  t  a  e  o  n    Ovid. 


—     250    — 

Met.  3,  230;  3,  721:  Soncc.  Ocd.  777  iiiul  Oed,  Fr.  14;  Hygin. 
Fab.  180;  181;  247.  Aeson  Ovid.  Met.  7,  162;  7,  287;  7, 
292;  Val.  Fl.  1,  144;  1,  296;  1,  335;  1,  756;  1,  767;  1,  825; 
7,  494.  Agamemnon  Varro  L.  L.  b,  3,  19;  Cic.  pro  Flacc. 
29,  72;  Divin.  2,  30,  63  und  Off.  3,  25,  95;  Senec.  Epist.  66,  26; 
Senec.  Agam.  417;  816;  Quintil.  3,  11,  5;  Tac.  de  orat.  9;  Pctron.  3, 
1;  llygin.  Fab.  95;  97;  98;  106;  114;  116;  124;  138.  Alcon  Liv. 
21,  12,  4;  Stat.  Theb.  9,  12L  Alcmaeon  Hygin.  Fab.  71;  73; 
115.  Amphion  Cic.  Invent.  1,  50,  94;  Verg.  Ecl.  2,  24; 
Horat.  Carm.  3,  11,  2;  Epist.  1,  18,  44  und  A.  P.  394;  Prop.  4 
(3),  15,  42;  Ovid. Met.  6,  271;  Senec.  Oed.  625;  Herc.  für.  264; 
Val.  Fl.  1,  367;  luven.  6,  174;  Mart.  Capell.  9  §  906;  9  §  908, 
V.  16;  Anth.  Latin,  ed.  Riese  626,  2;  C.  I.  L.  5,  1067;  5,  3829; 

6,  4875;  Schol.  in  Caes.  German.  Arat.  336  (ed.  Eyssenh.  p. 
414,  14,  Breysig  dagegen  schreibt  p.  94,  17  Amphianus). 
Arion  Verg.  Ecl.  8,  56;  Ovid.  Fast.  2,  91;  2,  95;  Fronte 
Arion  1;  4;  6;  8;  Gell.  16,  19,  2  in  der  Ausg.  von  Hertz 
(sonst  Ario).  Aristogiton  Cic.  Tusc.  1,  49,  116.  Aristion 
C.  I.  L.  6,  134.  A  r  i  s  t  o  n  Varro  bei  Non.  S.  308,  30;  Senec. 
Epist.  36,  3;  89,  11;  94,  2;  115,  8;  Quintil.  2,  15,  19;  Plin. 
Epist.  6,   31,  3.     Bion  Varro  R.  R.  1,  1,  8;  Senec.  ßenef.  7, 

7,  1  und  Tranq.  8,  2;  Plin.  N.  H.  6,  29,  35  (179);  Curt.  4,  13, 
56;  Porphyr,  zu  Horat.  Epist.  2,  2,  60.  Biton  Cic.  Tusc.  1, 
47,  113;  Val.  Maxim.  5,  4  ext.  4.  Charon  Sil.  13,  761.  Chilon 
Auson.  Lud.  VII  sap.  (lud.)  4  (55);  VII  sap.  (Solon)  58  (130); 
VII  sap.  (Chilon  6,  136,  ed.  Peiper  p.  408,  6);  Hygin.  Fab. 
221;  Augustin.  Civ.  Dei  18,  24.  Chiron  Catull.  64,  279; 
Verg.  Ge.  3,  550;  Prop.  2,  1,  60;  Ovid.  A.  A.  1,  17;  Fast.  5, 
379;  5,  399;  5,  413,  und  Epist.  ex  Pont.  3,  3,  43;  German. 
Phaen.  421;  Senec.  Herc.  für.  971;  Colum.  Poet.  10,  348;  Lucan. 
9,  535;  Val.  FI.  1,  139;  1,  255;  1,  267;  Plin.  N.  H.  25,  6,  30 
(66);  Stat.  Silv.  2,  1,  89  und  Achill.  1,  127;  1,  184;  1,  233; 
1,  274;  luven.  3,  204;  Auson.  Edyll.  4,  20;  Hygin.  Fab.  274; 
Mythogr.  Latin,  ed.  Bode  1,  103;  Chiro  allein  Liv.  Andr. 
bei  Fest,  unter  ocrem  S.  181.  C  i  m  o  n  Val.  Max.  5,  3  ext. 
3.  Conen  Catull.  66,  7.  Criton  Plin.  N.  H.  18,  31,  74  (312); 
Mart.  11,  60,  6;  C.  I.  L.  5,  5657.  Cydon  Verg.  Aen.  10, 
325;  Stat.  Theb.  2,  623.  Deucalion  Verg.  Ge.  1,  62;  Ovid. 
Met.  1,   318;    1,   350;    Epist.    ad  Phaou.  167;    170:    Val.  Fl.   1, 


—     251     — 

366.  Dion  Varro  R.  R.  1,  1,  8;  Corn.  Nep.  Diou  1,  1,  etc.; 
Colum.  1,  1,  9;  Augustin.  Civ.  Dei  21,  8,  2.  Endymion  Cic. 
Trusc.  1,  38,  92;  Ovid.  A.  A.  3,  83;  luven.  10,  318;  Apul. 
Met.  1,  12  S.  45.  Euphorion  Varro  R.  R.  1,  1,  9;  Cic.  Divin. 
2.  64,  132;  Colum.  1,  1,  10;  Quintil.  11,  2,  14.  Eurytion 
Verg.  Aeu.  5,  495;  5,  514;  5,  541;  Ovid.  A.  A.  1,  593  und 
Met.  8,  311;  Val.  Fl.  1,  378.  Glycon  Senec.  Contr.  9,  5  (29), 
17;  C.  I.  L.  5,  4582;  6,  2656;  6,  8425;  I.  Xeap.  3665.  Haemou 
Yerg.  Aen.  9,  685;  Prop.  2,  8,  21;  Stat.  Theb.  10,  653;  11, 
290.  Hannon  Sil.  2,  277;  2,  285;  2,  326;  2,  376;  4,  771;  16, 
29;  16,  72;  16,  674;  17,  200;  17,  631.  Hecaton  Senec. 
Epist.  9,  4  und  Benef.  1,  3,  9;  2,  18,  2;  2,  21,  3;  6,  37,  1. 
Hermadion  C.  I.  L.  5,  4455;  6,  678;  6,  731;  6,  831;  6,  1038; 

6,  1973.  Hieron  Sil.  14,  80.  Jason  Ovid.  Amor.  2,  14,  33; 
2,  18,  23;  A.  A.  3,  33;  Met.  7,  25;  7,  48;  7,  175;  8,.  302;  8, 
349  und  Fast.  1,  491;  Val.  Fl.  1,  298;  2,  1 ;  3,  80;  3,  615 
und  an  vielen  anderen  Stellen;  Stat.  Theb.  5,  403;  5,  471; 
Tac.  de  orat.  9.  1dm  on  Verg.  Aen.  12,  75;  Ovid.  Met.  6,  8; 
Val.  Fl.  1,  228;  1,  360;  b,  2.  Ion  Liv.  45,  6,  9.  Ixion 
Horat.  A.  P.  124;  Ovid.  Met.  4,  460;  Hygiu.  Fab.  62.  Lacon 
Horat.  Epod.  6,  5;  Senec.  Epist.  77,  14;  Sil.  3,  295;  Stat. 
Theb.  6,  763;  7,  129;    Val.  Fl.  h  421;    4,  254;   6,  255;    Mart. 

7.  80,  10,  als  Nom.  propr.  C.  I.  L.  2,  12.  Lycaon  Ovid.  Met. 
1,  198;  1,  221.  Macedon  als  Nom.  propr.  C.  I.  L.  3,  6297. 
Menon  Cic.  Tusc.  1,  24,  57.  Milanion  Prop.  1,  1,  9;  Ovid. 
Amor.  3,  2,  29  und  A.  A.  3,  775.  Milon  Ovid.  Met.  15,  229; 
PHn.  N.  H.  35,  11,  40  (146);  SoKn.  1,  77.  Myron  Senec. 
Apoc.  13,  5;  Plin.  N.  H.  34,  2,  5  (10);  34,  8,  19  (49);  34,  8, 
19  (50);  Quintü.  12,  10,  7;  C.  I.  L.  5,  2399;  6,  405;  I.  Neap. 
2668;  3128.  Neon  I.  Neap.  2753;  6585.  Nicon  C.  I.  L. 
6,  626.  Palaemon  Verg.  Aen.  5,  823;  Ciris  396;  Ovid.  Met. 
13,  919;  Stat.  Silv.  2,  1,  180;  3,  2,  39;  Theb.  8,  135;  9,  331; 
Mart.  2,  86,  11  ;  Claadian.  IV  cons.  Honor,  465;  de  uupt. 
Honor.  et  Mar.  156;  Hygin.  Fab.  158;  Apul.  Met.  4,  31  S. 
308.  Parmenion  Val.  Max.  6,  4  ext.  3;  Curt.  7,  2,  23;  7,  2, 
25;  7,  2,  26;  lustin.  42,  3,  5;  lul.  Valer,  2,  25.  Patron  Cic. 
Epist.  ad  Att.  5,  U,  6;  Verg.  Aen.  5,  298;  Curt.  5,  9,  15. 
Phaedon  Senec.  Epist.  94,  41;  Macrob.  Sat.  1,  11,  41. 
Philemon  Ovid.  Met.  8,  631;  8,  682;  8,  706;  8,  715;  Plin. 


—     252     — 

N.  H.  4,  i:-5,  27  (95)-,  Quintil.  10,  1,  72;  Apul.  Flor.  16  S. 
62;  16  S.  65;  C.  I.  L.  6,  685.  P  h  i  1  o  n  ('.  I.  L.  6,  26;  6, 
44;  6,  76;  6,  11804;  I.  Neap.  3826;  7096.  Pia  ton  Manil.  1, 
774;  Val.  Max.  8,  7  ext.  3;  Senec.  Epist.  6,  5;  47,  10;  108, 
36;  Benef.  4,  33,  1;  5,  7,  4;  6,  18,  1  und  Cons.  Marc.  23,  2; 
Vitruv.  7  Prooem.  2;  Sidon.  Epist.  4,  1,  3;  4,  3,  6.  Pluton 
Verg.  Aen.  7,  327;  Senec.  Phaedra  636;  Herc.  Oet.  935;  1142 
1954;  luven.  13,  50;  Claudian.  Rapt.  Pros.  1,  276;  Firm.  Matern 
de  err.  prof.  relig.  7,  1;  Hygin.  Fab.  146;  Mart.  Capell.  1  §  27 
Dracont.  carm.  min.  10,  539;  Anthol.  Latin,  ed.  Riese  21,  201 
240,  10,  und  Plin.  bei  Charis.  1,  17  S.  95  (I  118,  21)  sagt 
quamvis  nullum  nomen  Latinum  on  litteris  finiatur,  et  ideo 
Rhodum  et  Delum  accusativo  dicamus,  tarnen  quaedam  sunt, 
quae  ad  nos  usque  proprios  gentis  suae  vultus  formamque 
custodiant  ut  Pluton  Xenophon;  daher  auch  bei  Hvgin.  Fab. 
praef.  Pluton,  Neptunus  für  Pluto,  Neptunus  zu  schreiben  ist. 
Polemon  Lucil.  (28,  13)  bei  Non.  S.  414,  14,  aber  L.  Müller 
schreibt  Polemonem,  Lachmann  Polemona.  Pyrrhon  Quintil. 
12,  2,  24.  Python  Ovid.  Met.  1,  438;  Senec.  Med.  700: 
Herc.  Oet.  94;  Lucan.  6,  408;  Avien.  Descr.  orb.  601;  Claudian. 
in  Ruf.  1  praef.  1;  Hygin.  Fab.  praef.  gegen  Ende  und  Fab. 
53;  140.  Scirou  Cic.  Acad,  2,.  33,  106.  Serapion  Cic. 
Epist.  ad  Att.  10,  17,  1;  Caes.  bell.  civ.  3,  109,  4.  Sinon 
Verg.  Aen.  2,  259;  2,  329;  Plin.  N.  H.  7,  56,  57  (202).  Solon 
Val.  Max.  5,  3  ext.  3;  8,  7  ext.  14;  Senec.  Epist.  90,  5;  Hygin. 
Fab.  221;  Auson.  VH  sap.  (lud.)  1  (52);  21  (72);  VH 
sap.  (Solon)  1  (73);  10  (82);  40  (112);  Profess.  XXÜ  10 
(ed.  Peiper  p.  68);  C.  L  L.  6,    12481.     Sophron  Varro  L.  L. 

5,  36,  179;  Quintil.  1,  10,  17.  Stilpon  Senec.  Epist.  9,  15 
und  Const.  5,  3.  Straten  Senec.  Nat.  quaest.  6,  13,  2; 
L  Neap.  6917.  Tarchon  Verg.  Aen.  8,  506;  10,  153;  10,  290; 
10,  299;  10,  302;  11,  184;  11,  729;  11,  746;  11,  757,  und 
Tarcho  allein  Aeu.  8,  603,  wie  von  Serv.  zu  Aen.  10,  153 
bemerkt  ist,  und  Colum.  10,  346  im  Sangerm.  T  e  1  a  m  o  n 
Dichter  bei  Cic.  Tuse.  3,  18,  39  und  Cic.  selbst  de  orat.  2,  46, 
193  (Telamo  im  Lag.  32  m.  corr.);  Ovid.  Met.  7,  476;  7,  477; 
7,  647;  7,  669;  8,  309;  8,  378;  11,  216;  13,  151;  Val.  Fl.  1, 
166;   1,  353;   2,  384;   2,  451;  2,  540;  3,  198;  3,  637;   6,  345; 

6,  364;   Hygin.  Fab.    14   (ed.  Schm.   p.   45,   20);   22;   Dares  3; 


—     253     — 

5.  Triton  Acc.  (400)  bei  Cic.  Nat.  Deor.  2,  35,  89;  Cic.  Nat. 
Deor.  1,  28,  78;  Verg.  Aen.  1,  144;  6,  173;  10,  209;  Prop.  3  (2), 
32,  16;  5  (4),  6,  61;  Ovid.  Amor.  2,  11,  27;  Met.  13,  919; 
Her.  7,  50;  Val.  Fl.  1,  679;  Stat.  Silv.  3,  2,  35;  Theb.  5,  707; 
9,  329.  Xenon  Plin.  N.  H.  35,  11,  40  (146).  Zenon  Varro 
Sat.  Menipp.  164;  Cic.  Tuse.  5,  9,  27  und  Nat.  Deor.  1,  25, 
70;  Senec.  Epist.  33,7;  33,9;  83,  7;  88,37;  de  ira  1,16,  7;  de 
tranq.  14,  2;  de  otio  SO,  2;  32,  13  und  Nat.  quaest.  7,  19,  1; 
Vitruv.  7  Prooem.  2;  Lactant.  5,  3,  1;  Vopisc.  Aurel.  3,  5; 
Macrob.  Somn.  Scip.  1,  14,  19.  So  auch  der  weibliche  Name 
Gorgon  G.  Gorgönis,  Senec.  Herc.  Oet.  96;  Lucan.  9,  658;  9, 
679;  Stat.  Theb.  2,  717;  8,  762;  Mart.  9,  25,  5;  Hygin.  Fab. 
praef.  und  Fab.  15;  Dracont.  Herc.  44;  Gorgo  Manil.  5,  577; 
Val.  Fl.  3,  54  (nur  im  cod.  Carr.  Gorgon);  Sidon.  Carm.  15,  7. 

Corn.  Nepos  hält  in  den  Namen  Cimou,  Cleon,  Conon, 
Dion,  Phocion  überall  die  griechische  Endung  on  fest,  und  aus  der 
obigen  Beispielsammlung  ergiebt  sich,  dass  dieselbe  bei  den 
Dichtern  seit  Augustus  und  bei  Seneca  vorherrschend 
ist.  Dagegen  ziehen  die  älteren  Dichter  und  Cicero 
meistens  die  Form  auf  o  vor.  So  heissen  die  Personen  in 
den  Stücken  des  Plaut,  und  Terent. :  Amphitruo,  Blepharo, 
Euclio,  Hegio,  Lyco,  Olympio,  Stalino,  Lampadio,  Thesprio, 
Tranio,  Simo,  Messenio,  Palaestrio,  Cario,  Acanthio,  Ballio, 
Milphio,  Hanno,  Sagaristio,  Sceparnio,  Trachalio,  Philto,  Crito, 
Dromo,  Parmeno,   Gnatho,  Thraso,  Phormio,  Dorio,   Sannio. 

Andere  Griech.  Nomina  propria,  besonders  von 
Städten,  Bergen  und  Flüssen,  behalten  gewöhnlich  die 
Endung  on:  Babylon,  Calydon,  Colophon, Lacedaemon,  Marathon, 
Pleuren,  Sicyon,  Cithaeron,  Helicon,  Laden.  Doch  Lacedaemo 
Cic.  de  rep.  1,  33,  50  und  Leg.  2,  15,  39;  Apul.  Met.  6,  18 
S.  413  im  Flor.  3,  Guelf  und  Dresd.,  und  Strymo  Liv.  45, 
29,  7;  Plin.  N.  H.  4,  10,  17  (38);  Vib.  Sequester  S.  78.  Tarra- 
con  Plin.  N.  H.  3,  3,  4  (21);  Hieronym.  Chron.  1  S.  47;  2 
S.  176.  Die  Form  aufon  in  den  Namen  Italischer  Flüsse, 
wie  sie  Vib.  Sequester  S.  14;  77;  86  (auch  unter  Varus)  in 
Almon  und  Rubicon  aufstellt,  ist  sehr  auffallend,  doch  ist 
Rubicon  auch  bei  Lucan.  1,  214;  Claudian.  VI  cons.  Honor. 
364  und  Prob.  Cathol.  1,  20  S.  1448  (IV  9,  17),  aber  Rubico 
Plin.   N.   H.   3,   15,   20   (115)    und    Sil.    8,    455;   Almo    ist   an 


—     254     — 

mehreren  Stellen  die  herrschende  Lesart,  und  ])ei  Mart.  3,  47, 
2  und  10,  91,  1  notwendig,  die  Var.  Almon  ist  für  Ovid.  Met. 
14,  329  und  Fast.  2,  601;  4,  337  von  Heins,  zu  Fast.  2,  601 
bemerkt. 

Von  Völkernamen  sind  Macedo  G.  Macedönis  und  Laco 
G.  Lacönis  gewöhnlich;  jenes  haben  Lucil.  (VII  1)  bei  Non. 
S.  110,  10;  Cic.  Phil.  5,  17,  48;  Liv.  37,  13,  9;  Plin.  N.  H. 
35,  10,  36  (76);  Vitruv.  2  Prooem.  2;  Flor.  2,  14,  2;  Tert.  de 
anima  46;  Vopisc.  Prob.  1,  2;  Claudian.  Cons.  Stil.  3,  165,  und 
Horat.  in  der  S.  246  nach  Prise,  angeführten  Stelle,  dieses  Corn. 
Nep.  Timoth.  1,  3  und  Ages.  2,  5;  3,  6.  So  auch  Lycao  G. 
Lycaönis  I.  Neap.  2139;  2140,  und  Paphlago  G.  Paphlagönis 
Amm.  Marcell.  21,  6,  2;  Grut.  S.  650,  2.  Aber  Macedon 
Lucan.  8,  694;  Ephem.  epigr.  2  S.  287  Nr.  327;  Lacon  Senec. 
Epist.  77,  12;  Val.  Fl.  1,  421;  4,  254;  6,  255;  Stat.  Theb.  6, 
763;  7,  129;  Mart.  7,  80,  10,  und  von  Hunden  Horat.  Epod.  6, 
5  und  Sil.  3,  295;  Paphlagon  Eutrop.  4,  20,  1.  Amazon  G. 
Amazönis,  Verg.  Aen.  11,  648;  Senec.  Troad.  682;  Agam.  219; 
Val.  Fl.  5,  89;  Claudian.  in  Eutr.  1,  240;  Sidon.  Carm.  9,  92; 
13,  11;  15,  142;  Dracont.  Hylas  119;  Anthol.  Latin,  ed.  Baehreus 
IV  no.  183,  32;  Ampel.  8,  18;  Gros.  3,  18,  5,  aber  Amazo 
Orest.  trag.  349  (ed.  Baehrens  PLM  V  p.  235);  vergl.  Charis.  1,  17 
S.  95  (I  119,  21).  Cydon  G.  Cydönis  Verg.  Aen.  12,  858;  Sil. 
2,  444;  Senec.  Herc.  Oet.  824;  Ser.  Sammon.  439  (435);  Claudian. 
IV  cons.  Honor.  530).  Bei  Tac.  Hist.  4,  55  wird  in  den  meisten 
Hdschr.  Lingon  gelesen,  wie  der  Plur.  Lingönes,  Lingonum, 
Lingonibus,  Lingonas  ist;  aber  der  Med.  hat  daselbst  Lingonus, 
wie  Mart.  8,  75,  2;  Inschr.  Henz.  5880.  Prob.  Cathol.  1,  20 
S.  1448  (IV  9,  18j  giebt  Saxon  G.  Saxönis,  aber  Saxo  Pacat. 
Panegyr.  5,  2. 

Auch  in  einigen  nicht  in  den  gewöhnlichen  Gebrauch  der 
Lateiner  gekommenen  Griech.  Appellativa  wird  on  beibehalten: 
aesalon,  agon,  platanon,  G.  auf  önis,  und  acrochordon,  aedon, 
architecton,  canon,  daemon,  gnomon,  sindon,  G.  auf  onis. 

Die  Griech.  Nomina  propria  auf  oav  behalten  im 
Latein,  in  der  Regel  die  Griechische  Flexion.  Charis. 
1,  15  S.  48  (I  64,  20):  Quaeritur,  quare  „Sino  Sinönis",  „Memno 
Memnönis".  Omnia  nomina  Graeca  Graecam  rationem  et  apud 
Latinos    secuntur,    et    tunc    producunt   o  litteram  genetivo,    cum 


—     255     — 

etiam  apud  Graecos  producunt,  velut  Kövoav  Kovuivoc  et  apud 
nos  „Cono  Conönis".  Si  autem  apud  Graecos  corripiunt,  eadera 
similiter  et  apud  nos,  Mifjbvoov  Ms(ivovoc,  nos  „Memno  Memnönis". 
Ubi  autem  per  roc  efferuntur,  et  apud  nos  per  tis,  Ye\ui' Innoxouiv 
" InTToxoüivzoQ  „Hippocoon  Hippocoontis".  Über  die  Behandlung 
der  Griech.  Nomina  propr.  auf  oav  Gen.  ooi'zog  im  Latein,  vergl. 
unter  41.  Wie  aber  der  Genit.  von  ' üqiojv  "Qoimvoc  ist,  11.  ö". 
486;  488;  x-  29;  Od.  €.  121;  274;  /.  310;  572;-  Hesiod.  O.  et 
D.  596;  613;  617;  Find.  Nem.  2,  12  (18);  Eurip.  Cycl.  213; 
Arat.  232;  338;  361;  518;  636;  646;  677;  730;  754;  755;  Theocr. 
24,  12,  so  Oriönis  Cic.  Arat.  3;  121;  149;  Horat.  Carm.  1, 
28,  21;  Luean.  1,  665;  9,  836;  Germau.  Phaen.  368;  Orion a 
Verg.  Aen.  3,  517;  Ciris  535;  .Manil.  1,  387;  German.  Phaen. 
503;  Orion e  German.  Phaen.  343;  550,  aber  doch  Oriönis 
Ovid.  Met.  8,  207;  13,  294;  Stat.  Theb.  7,  256;  Oriöna  Ovid. 
Fast.  5,  493;  Stat.  Theb.  9,  461;  Oriöne  Ovid.  Met.  13,  692. 
Von  Alyaiüav  ist  Aiyaioova  und  AlyaiaovoQ  gebildet  IL  a.  404; 
Apollon.  Rhod.  1,  1165  und  Lycophr.  135,  und  die  gleiche 
Schreibung  ist  bei  x4.pollod.  3,  8,  1  §  3;  und  so  von  dem  Meer- 
gott Aegaeöna  Ovid.  Met.  2,  10  und  Aegaeöni  Stat.  Theb.  5, 
288,  aber  von  dem  Hunderthändigen  Aegaeönis  Stat.  Theb.  4, 
535;  Claudian.  ßapt.  Pros.  3,  345  und  Aegaeöna  Stat.  Achill. 
1,  209.  Von  ^Ayizaiwv  ist  ^ AxTaidavog  und  ^Axraioova  Eurip. 
Bacch.  318;  1179;  1244,  und  die  gleiche  Messung  überall  bei 
Nonnus,  dagegen  ^Axraioi'og  und  'AxTaiova  Eurip.  Bacch.  211 
und  Callim.  lav.  Fall.  109.  Die  Ungleichheit  bei  Eurip.  ist  von 
Choerob.  in  Bekker's  Anecd.  Gr.  S.  1313  bemerkt.  Das  Adject. 
'Axraiovic  hat  Damocharis  Anthol.  Pal.  7,  206,  2.  In  der  Prosa 
ist  die  Flexion  mit  dem  o)  herrschend,  wiewohl  bei  Paus.  9,  38, 
5  einige  vorzügliche  Hdschr.  ^ Axxaiovoc  zweimal  und  ^Axraioi'i 
haben,  und  bei  Apollod.  3,  4,  4  §  5  nur  ^ Axraiovoc  gelesen 
wird.  Bei  Diod.  4,  82  ist  im  Reg.  "AxTaiavog,  im  Coisl.  und 
Wien.  D  ' Axrsoopog,  sonst  ' Axraiovog.  Aus  der  Latein.  Poesie 
ist  nur  Actaeönis  und  Act aeöna  bekannt,  und  zwar  Actaeönis 
Ovid.  Met.  3,  720  und  Actaeöna  Ovid.  Met.  3,  243;  3,  244; 
Claudian  in  Ruf.  2,  419.  Über  "Akxiiaibov  sagt  Herodiau. 
Epimer.  S.  194:  'AXxfiaiopog  i^fKfiGß^rrjTai.  ^ AXxiia'tMva  ist  in 
einer  Stelle  des  Antiphanes  bei  Athen.  6,  1  S.  222  b,  und  in 
einer  des  Timocles  daselbst  6,  2  S.  223  c  und  bei  Stob.  Floril. 


—     256     — 

124,  19  (bei  diesem  im  Par.  A.  m.  pi-.  und  im  Voss.  ^ yiXx[ievo)va, 
verderbt  aus  V/Ax/-i«wv«).  Statt  des  gewöhnlichen  ^ ^Xxfxaluivoq 
' Akufia'nava  und  ^ AXxiiaiuividai,  wird  Akxfiaiovog  gelesen  Ilerod. 
6,  125  im  Sancr.,  ' yiXxfiaiova  Paus.  2,  18,  H  im  Wien,  b  und 
Angel,  und  8,  24,  10  im  Wien,  b,  ' AXxfiaiovidriq  \xndi ' Akufjuaiov' dai, 
Herod.  5,  62;  5,  66;  5,  70;  6,  115;  6,  121;  6,  123  im  Sancr., 
Paus.  2,  18,  9  im  Par.  c,  Wien,  b  und  Mosk.  und  in  den  Leid, 
ab.  In  einer  Stelle  des  Acc.  (78)  bei  Non.  S.  280,  4  geben  die 
Hdschr.  Almeonis  fratrem;  Ritschi,  Rhein.  Mus.  1857,  12  S.  103 
(Opusc.  2  S.  486)  vermutet  Alcumaeonis,  Ribbeck  schrieb  in 
der  ersten  Ausg.  der  trag.  Rom.  reliq.  Alcumaonis,  in  der 
zweiten Alcimeonis.  Alcmaeöniae  furiae  sind  beiProp.  4(3j5, 41. 
In  mehreren  ursprünglich  Lateinischen  Nomina 
ist  das  ö  der  Endung  des  Stammes  in  der  Flexion  zu  i 
abgeschwächt,  und  es  entspricht  also  bei  ihnen  dem 
Nomin.  auf  o  ein  Genit.  auf  inis.  Charis.  1,  15  S.  47 
(I  63,  31):  Quare  „Cicero  Ciceronis",  „turbo  turbinis"?  Omnia 
nomina  „o"  littera  elata,  si  quidem  propria  sint,  per  „onis"  ge- 
netivo  efferuntur,  ut  „Zeno  Zenonis",  „Plato  Piatonis"  et  cetera, 
exceptis  his  duobus,  „Apollo"  „Karthago".  Nam  „Apollo",  cum 
sit  proprium,  non  „Apollonis"  facit,  sed  „Apolliuis",  item  „Kar- 
thago" non  „Karthagonis",  ut  „lunonis",  sed  „Karthaginis". 
Si  autem  appellativa  fuerint,  duplici  genetivo  efferuntur.  Aut 
enim  per  „o",  ut  „praeco  praeconis",  „latro  latronis",  „mucro 
mucronis",  aut  per  „i",  ut  „ordo  ordinis",  „cardo  cardinis", 
„margo  margiuis".  Ergo  in  femininis,  si  quando  „o"  litteram 
„i"  littera  praecedit,  tunc  genetivus  servat  „o"  litteram,  velut 
„regio  regionis",  „seditio  seditionis",  „superstitio  superstitionis", 
„emptio  emptionis";  exceptis  debilibus  supra  scriptis,  „Anio"  et 
„caro".  Si  autem  (sine  i  fuerit,  tunc)  vertit  per  „i",  velut  „con- 
suetudo  consuetudinis",  „caligo  caliginis".  Prise.  6,  3,  14  und  15 
S.  682  und  683  (II  205,  23):  In  „o"  correptam,  quam  tarnen  ve- 
teres  frequenter  producunt,  Latina  sunt,  et  si  feminina  fuerint 
„g"  vel  „d"  antecedentibus,  mutant  „o"  in  „i"  et  accepta  „nis" 
faciunt  genetivum,  ut  „haec  Carthago  huius  Carthaginis",  „haec 
virgo  huius  virginis",  „haec  dulcedo  huius  dulcedinis",  „alcedo 
alcedinis".  Plautus  in  Poenulo  (1,  2,  143):  Quam  mare  olim 
est,  cum  ibi  alcedo  pullos  educit  suos.  Alia  vero  omnia  pro- 
ducunt „o"  in  genetivo,  ut  „hie  Cicero  Ciceronis",   „caupo  cau- 


—     257     -- 

ponis",  „haec  Inno  lunonis",  „Castiilo  Castulonis",  „Riiscino 
Ruscinonis",  nomina  sunt  urbium  Hispaniae,  „hie  et  haec  bubo 
bubonis".  Darauf  werden  als  solche  Nomina  auf  o,  welche  ent- 
weder immer  oder  gewöhnlich  Masc.  sind,  und  im  Gen.  mis 
nahen,  cardo.  ordo,  homo,  nemo,  turbo,  Apollo,  cupido,  margo 
bemerkt. 

Es  sind  also  vorzüglich  Nomina  auf  do  und  go,  und 
unter  denselben  besonders  die  Feminina^  welche  i  in 
der  Flexion  annehmen,  ausser  den  von  Charis.  und  Prise. 
angeführten  noch  crepido,  formido,  grando,  harundo,  hirudo,  hi- 
rundo,  libido,  unguedo,  uredo,  die  zahlreichen  Abstracta  auf 
tudo,  wie  amplitudo,  latitudo,  longitudo,  magnitudo,  multitudo, 
pulchritudo,  dann  cartilago,  compago,  imago,  indaginem  und 
indagine  (vergi.  unter  117),  lanugo,  lappago,  lentigo,  loligo,  mi- 
lago.  uHgo,  vertigo,  vorago.  Die  Masc.  cerdo,  cudo,  pedo  (Mar. 
Plot!  [M.  Claudii]  Sacerd.  Art.  gramm.  2,  15  [VI  475,  11]);  udo, 
ligo,  mango  haben  im  G.  önis.  desgleichen  unedo  und  harpagones 
(ohne  Sing.),   deren  Genus  unbekannt  ist. 

Über  die  Nomina,  welche  einen  anderen  Consouanten  als 
d  oder  g  vor  dem  o  haben,  und  doch  den  Gen.  auf  inis  bilden, 
ist  folgendes  zu  erinnern.  Homo,  alt  hemo,  hatte  in  der  alten 
Sprache  im  G.  homonis  oder  hemonis  Paul.  Festi  S.  100: 
Hemona  humana  et  hemonem  hominem  dicebant.  Prise.  6,  8, 
15  S.  68,8  (II  206,  22):  Vetustissimi  etiam  homo  homonis  de- 
clinaverunt.  Ennius  (Ann.  138):  Vulturis  (in  mehreren  Hdschr. 
vulturus,  vergl.  unter  46  S.  271)  in  silvis  miserum  mandebat  hemo- 
nem, heu  quam  crudeli  condebat  membra  sepulcro.  Den  ersteren 
der  Verse  des  Enn.  geben  mit  Abweichungen  im  Einzelnen  Charis. 
1,  17  S.  120  (I  147,  16)  und  Serv.  zu  Verg.  Aen.  6,  595.  Bergk 
im  Philo!.  17  S.  54  fg.  stellt  die  Vermutung  auf,  dass  Plaut, 
an  mehreren  Stellen,  wie  Men  1,  1,  6;  1,  1,  22;  1,  4,  5;  2,  2, 
41;  8,  2,  24;  5,  1,  9;  5,  1,  13;  5,  1,  44;  5,  5,  5;  5,  5,  55; 
5,  5,  58,  Mil.  1,  1,  21;  2,  5,  42;  Pseud.  1,  2,  20  und  Most.  3, 
1,  65,  homonis,  homoni,  homonem,  homones,  homonum  ge- 
schrieben haben  möge.  Aber  in  den  plautinischen  Handschriften 
finden  sich  nur  wenige  Spuren  mit  o  (vergl.  Brix  zu  Plaut. 
Menaech.  89)  und  desshalb  werden  in  den  neuesten  Ausgaben 
von  Leo,  Götz  und  Schcill  nur  Formen  mit  i  geschrieben,  wie 
auch  diese  bei  den  ältesten  scenischcn  und  epischen  Dichtern 
Keue- Wagener,  Formenlehre.    I,  'S.  Aufl.  IV 


—     2oH     — 

schon  die  gewöhnlichen  sind.  Ausser  d(-,v  bei  Ennius  überlie- 
ferten Form  homonem  findet  sich  diese  nur  noch  Gloss.  in 
Sidon.  p.  53,  21,  alle  anderen  Formen  mit  o  sind  nur  durch 
Konjektur  hergestellt,  wie  homonem  bei  Naev.  (bell.  Poen.  ed,  L. 
Müller  p.  1()7  I  v.  2)  und  homonum  Nov.  comic.  88,  da  au 
erster  Stelle  in  den  lldschr.  humanum  und  an  zweiter  homo  non 
steht,  so  auch  Liv.  Andron.  27  ed.  ßuehrcns  honiones,  Ildsch. 
homines. 

Über  turbo  sagt  Charis.  1,  15  S.  48  (1  64.  26):  Turbo 
si  sit  proprium  nomen,  „Turbonis"  facit,  si  appellativum,  „tur- 
binis".  Nam  sive  ventus  sive  quo  ludunt  pueri,  „hie  turbo" 
dicitur,  non  ut  quidam  stulte  „hie  turben"  dixerunt  puerorum. 
Nam  Vergilius  dixit  (7,  378):  Torto  sub  verbere  turbo.  Da- 
gegen 1,  17  S.  117  (I  144,  30).  Turbo  „Turbonis",  si  pro- 
prium sit  hominis  nomen;  „turbiuis",  si  procellam  voluerimus 
exprimere,  aut  in  eo,  inquit  Plinius,  qui  est  in  lusu  puerorum. 
Sed  Caesar  de  analogia  II  „turbonem",  non  „turbinem",  etiam 
in  tempestate  dici  debere  ait,  ut  „Cato  Catonis",  non  ut  „homo 

hominis" Turben  Tibullus  (1,  5,  3,  wo  alle  unsere  Hdschr. 

turbo  geben):  Namque  agor,  ut  per  plana  citus  sola  verbere 
turben.  Quem  Maro  VII  „turbonem"  vocat:  Tortus  sub  ver- 
bere turbo,  Et  ita  putant  dici  debere  „hie  turbo",  quia  et  homo 
et  tempestas  et  buxum  eodem  possint  nominatio  perhiberi. 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  7,  378:  Catullus  hoc  turben  dicit,  ut  hoc 
Carmen.  Der  Form  turben  als  Masc.  bedient  sich  auch  der 
Commentator  Cruquii  zu  Horat.  A.  P.  380.  Prise.  6,  3,  16  S. 
683  (II  207,  18):  „Turbo  turbinis",  quando  de  viventorumloquimur. 
Nam  si  sit  proprium,  servat  o  in  genetivo,  „hie  Turbo  (nomen  pro- 
prium gladiatoris)  Turbonis".  Sic  Horatius  in  II  Sermonum 
(Sat.  3,  310):  Corpore  maiorem  rides  Turbonis  in  armis  spi- 
ritum.  Turbonis,  Turboni,  Turbonem,  Turbone  in  dem 
Nom.  propr.  haben  auch  Fronto  ad  Anton.  Pium  3,  4  S.  165 
Nab.;  Paul.  Dig.  20,  4,  16;  Spartian.  Hadr.  4,  2;  5,  8;  6,  7; 
7,  3;  9,  4;  15,  7;  C.  I.  L.  3;  767;  3,  1462;  3,  1748;  10,3568; 
Ephem.  Epigr.  4  S.  286  uo.  822. 

Apolones  ist  auf  einer  alten  Erztafel  in  München  C.  I. 
L.  1,  187;  Apolone  in  einer  Inschr.  von  Cales  bei  Ritschi, 
prisc.  Lat.  epigr.  suppl.  3  S.  3,  und  Apolon  in  einer  Inschr. 
von  Präneste  C.  I.  L.   1,  73  ist  wahrscheinlich  aus  einem  Casus 


—     259     — 

obliqiius  von  Apollo  verstümmelt.  Apolloni  Pythio  ist  C.  1. 
L.  3,  567  Z.  3  in  der  Abschr,  von  Cyriacus  (nicht  Apollini, 
wie  bei  Orell.  3671);  Apolloni  giebt  Fest,  unter  matronis  S. 
153  aus  einem  alten  Denkmal,  und  daselbst  führt  F.  Ursinus  die 
Aufschrift  einer  Kupfermünze  Apolloni  sancto  an.  Auch  in 
Hdschr.  kommt  öfters  Apollonis  und  Apolloni  vor,  wie  bei  Cic. 
Tusc.  1,  47,  114  im  Gud.;  Nat.  Deor.  3,  23,  59  im  Leid.  A 
und  in  Wien.  m.  pr.;  Lael.  2,  7  im  Benedictb..;  Har.  resp.  9, 
18  im  Par.  m.  pr.;  Liv.  4,  25,  3  und  5,  23,  8  im  Med.:  29, 
10,  6  im  Put.-,  Suet.  Aug.  18;  31;  52  im  Memm.;  lustin.  2,  12, 
8  und  9,  7,  13  im  Put.;  M.  Caesar  au  Fronto  4,  5;  Prise.  6, 
13,  69  S.  709  (II  253,  23)  im  Paris.  R,  und  bei  Cic.  Divin.  1, 
21,  42  ist  im  Ausgange  eines  Trimeters  eines  alten  Dichters  im  Erl. 
obsecrans  Apollonem,  und  bei  Plaut.  Men.  5,  2,  118  (871)  in 
derselben  Stelle  des  Verses  im  decurt.  und  im  Vat.  m.  pr,  edictum 
Apollonis  geschrieben.  Diese  Verkürzung  des  o  ist  besonders 
bedenklich.  Auf  einem  Cippus  aus  Piceniim  C.  I.  L.  1,  167 
ist  Apolenei.  Vergl.  Ritschi,  Rhein.  Mus.  1857,  12  S.  109  und 
476  (Opusc.  2  S.  493  fg.  und  514)  und  Enarr.  tab.  lithogr.  S.  99. 

Caro  Gr.  carnis  hat  in  der  Flexion  ebenso  das  o  verloren, 
wie  das  Griech.  xvcoy  G.  xvpog.  Prise.  6,  3,  17  S.  684  (II. 
208,  18):  Excipitur  etiam  caro  femininum,  carnis.  Vetustissimi 
tarnen  etiam  nominativum  „haec  carnis"  proferebant,  qui  magis 
rationabilis  est  ad  genetivum.  Livius  Androuicus  in  Odyssia 
(ed.  Baehrens  39):  Carnis,  ait,  vinumque,  quod  libabant,  ancla- 
batur.  Et  Titus  Livius  XXVI  ab  urbe  condita  (vielmehr  37, 
3,  4):  Latinaeque  instauratae,  quod  Laurentibus  carnis,  quae 
dari  debet,  data  non  fuerat.  Und  7,  9,  46  S.  754  (II  324,  23): 
Excipitur  „haec  caro  huius  carnis",  in  quo  pares  habent  syllabas 
genetivus  et  uominativus;  inveniuntur  tarnen  veteres,  qui  genetivo 
similem  nominativum  protulerunt.  In  der  angeführten  Stelle 
des  T.  Livius  hat  der  Lov.  6  carnis  quae  dari  debet,  data  nou 
erat,  was  vielleicht  nur  eine  alte  Conjectur  ist,  durch  welche 
carnis  zum  Genit.  werden  sollte.  Aber  bei  Charis.  1,  15  S.  42 
(I  58,  4)  ist  ipsa  carnis. 

Das  im  Nominativ  ursprünglich  lange  o  ist  verkürzt  in 
PoUiö  bei  Verg.  Ecl.  3,  84:  Polio  amat  uostram,  quamvis  est 
rustica,  musam;  Ecl,  3,  86:  Polio  et  ipse  facit  nova  carmina: 
pascite  taurum;  Ecl.  3,  88:    Qui  te,    Polio,  amat,    veniat  quo  te 


—     260     — 

quoque  j^audct;  iCcl.  4,  12:  Polio,  et  incijjicnt  niaf^ni  procedere 
mcnses;  Horat.  Carm.  2,  1,  14:  et  consulcnti,  Pollio,  curiae; 
Sat.  1,  10,  42:  Unus  virorum,  Fundani;  PoUio  regnum  .  .;  Sat. 
1,  10,  85:  Pollio,  tc,  Messalla,  tuo  cum  fratre.  simulque  .  .; 
mentiö  Horat.  Sat.  1,  4,  93:  lividus  et  mordax  videor  tibi? 
mentio  siquae   .  .;  öfter  bei   Ovid,    vergl.  L.  Müller  de  re  metr. 

5.  :-387. 

45.  Nomina  mit  dem  Stamme  auf  ar  sind  Lar,  salar, 
und  mehrere  Nomina  propria,  wie  Caesar.  Aesar,  Aspar,  Bostar, 
üabar,  Hamilcar,  und  in  Neutra  baccar,  iubar,  nectar.  Ein 
Gen.  Caeseris  ist  C.  1.  L.  4,  2308,  und  wie  Zangemeister 
bemerkt.  Inschr.  Orell.  4205  und  in  einer  Inschr.  des  Capitol. 
Mus.  Baccar  bat  eine  Nebenform  bacearis,  wie  im  Griech. 
welche  Fem.  sein  muss  Für  L  a  r  e  s  war  alt  L  a  s  e  s  ,  nach 
Varro  L.  L.  6,  1,  2  und  Scaur.  S.  2252  (VI[  13,  14),  was 
auch  Quintil.  1,  4,  13  hat.  Lar  hat  im  Nomin.  Sing,  langes  a, 
wie  Prise.  6,  6,  32  S.  692  (II  223,  13)  bezeugt,  vergl.  Ovid. 
Fast.  5,    141.     Die  Länge   des  Flussnamens  När    belegt  Prise. 

6,  6,  31  S.  691  (II  222,  11)  mit  Verg.  Aen.  7,  517,  und  die 
gleiche  Quantität  des  a  im  Gen.  mit  einem  Verse  des  Ennius. 
Auch  in  Hamilcarem  sprach  Prob,  nach  Gell.  4,  7  mit  Berufung 
auf  Plaut.,  Enn.  und  andere  alte  Dichter  die  Pänultima  lang. 
Vergl.  über  Hannibälis  unter  43  S.  241. 

Der  Stamm  auf  er  zeigt  sich  nur  in  dem  Neutr.  ver, 
Griech.  eaq  G.  eaqog  oder  rJQog,  und  in  verschiedenen  aus  dem 
Griechischen  herübergenommeneu  Nomina  verbalia  auf  t^q.  wie 
campter,  character,  clyster,  crater,  physeter,  dann  in  den  Völker- 
namen Iber  und  Celtiber,  über  welche  unter  25  gesprochen  ist. 

Der  Stamm  auf  er  ist  in  den  Griech.  aer  und  aether, 
welche  im  Nomin.  nach  Griech.  Art  das  e  verlängern.  So  Lucr. 
1,  385;  1,  567;  3,  248;  3,  269;  4,  369;  5,  498;  6,  1026;  6, 
1120;  Verg.  Ge.  3,  546  und  Aen.  6,  640;  Ovid.  A.  A.  2,  471; 
Met.  1,  28;  6,  548;  15,  243;  Fast.  1,  105  und  Ibis  72;  Manil. 
1,  287;  Lucan.  1,  90;  Nemes.  Ecl.  1,  35.  Die  ursprünglich 
Lateinischen  Nomina  mit  Stämmen  auf  er  stosseu 
zum  Teil  in  der  Flexion  das  e  aus  (entsprechend  den 
Griech.  naiqoc,  fit^rgog  d^vyarqög  dvögög),  und  zwar  alle  auf 
ter,  nur  das  im  Nomiu.  seltene  later  Accus,  laterem  aus- 
genommen, als  pater,  mater,  frater,  accipiter,  linter,  uter,  venter, 


—     261     — 

Opiter,  Maspiter,  Diespiter,  ausserdem  falacer,  imber,  lusuber, 
September,  October,  November,  Deceraber;  eris  ist  im  Genit. 
von  acipenser,  agger,  anser,  asser,  Cancer  (als  fressendes 
Geschwür),  carcer,  later,  mulier,  passer,  tüber,  Mulciber,  und 
den  Neutra  acer,  cadaver,  cicer,  laser,  papaver,  piper,  siler, 
siser,  suber,  tüber,  über,  zingiber.  Von  carcer  ist  careares 
gebildet  Acta  fratr.  Arv.  a.  87  II  Z.  36;  a.  89  Z.  72;  a.  90  Z. 
56:  a.  91  II  Z.  10;  a.  105  II  Z.  21;  a.  120  Z.  43,  unter  M. 
Aurel.  E.  Z.  9,  und  a.  186  b.  I  Z.  4.  Vergl.  über  die  Flexion 
der  Nomina  auf  er  Prise.  6.  7,  38  S.  695  (II  228,  17),  Avelcher 
§  39  fll  229,  6)  hinzufügt:  Inveniuntur  tarnen  apud  vetustissimos 
haec  ancipitis  genetivi:  ,.hic  accipiter  huius  accipiteris"  et 
„accipiti'is'\  „Opiter  Opiteris''  et  „Opitris",  .,Maspiter  Maspi- 
teris"  et  ..Maspitris",  „Diespiter  Diespiteris"  et  „Diespitris". 
Sic  etiam  .,Iuppiter  luppiteris'"  et  „luppitris",  ut  Caesellio  Vin- 
dici  placet,  debuit  declinari.  Und  §  40  S.  696  (II  230,  11): 
„Mulciber  Mulciberis"  et  „Mulcibris",  ut  Caesellius  in  Stromateo 
docet;  quod  si  est  a  mulceudo  imbri  compositum,  ut  plerisque 
videtur,  melius  simplicis  decKnationem  servat.  Varro  L.  L.  9, 
46,  75  und  76  decliniert  „Diespitri  Diespiti-em",  ..Maspitri  Älaspi- 
trem",  erkennt  jedoch  §  77  an,  dass  „Diespitri"  und  „Dies- 
pitrem"  weniger  üblich  sei  als  „Diespiter".  Derselbe  10,  3,  65 
sagt:  Quae  pertinent  res,  eae  sunt,  quae  verbis  dicuntur  pro- 
portione,  neque  a  similitudiue  quoque  vocum  declinatus  habent, 
ut  „luppiter"  „Maspiter",  „lovi"  „Marti".  Wir  finden  Diespitri 
Arnob.  2,  70  und  Diespitris  Inschr.  Heuz.  5712;  Diespitrem 
Macrob.  Saturn.  1.  15.  14.  M  u  Ic- i  b  e  r  i  s  hat  Ovid.  A.  A. 
2,  562. 

Von  laver,  spinter,  den  Flussnamen  Elaver,  lader,  Tader 
und  den  Stadtnamen  Tuder  ist  uur  der  Nomin.  oder  der  gleich- 
lautende Accus,  bekannt. 

Für  linter  ist  ein  Nomin.  liutris  bei  Sidon.  (Jarm.  5,  283; 
Not.  Tir.  178;  Labb.  Gloss.  175  (c),  und  für  uter  ein  Nomin. 
iitris  Labb.   Gloss.   198  (c). 

Declinationsfähige  Lateinische  Nomina  mit  Stämmen  auf  ir 
sind  nicht  vorhanden.  Denn  Gaddir,  welches  nach  Prise.  6, 
9,  45  S.  698  (II  234,  10)  einen  G.  Gaddiris  hat,  ist  ein  bar- 
barischer Stadtname.  Gir,  der  Name  eines  Flusses  in  Afrika, 
bei   Claudiau.   Cous.   Stilic.   1,  252,   Griech.  Fem,  bei  Plin.  N.  H, 


—     262     — 

/"),  1,  1  (15)  und  Vitruv.  H,  2,  6  Ger,  b(;gegnet  nur  im  Noniiii. 
Auf  der  Lab.  l*(nitin<,'.  VI  E  ist  fl.  Girin.  Über  abaddir  vergl. 
unter  181,  und  ebendaselbst  über  ir  oder  hir,  von  welchem 
Prise,  a.  a.  O.  sagt,  dass  einige,  wie  Charis.,  ir  iris  declinieren, 
dass  es  aber  ein  Indcclinabilc  sei;  dasselbe  wird  von  Charis. 
Art  gramm.  1,  10  S.  12  (I  24,  20);  1,  12  S.  23  (I  35,  28)  und 
Exe.  art.  gramm.  S.  86  (I  540,  14);  S.  94  (I  546,  36)  für  ein 
Indeclinabile  oder  für  ein  Monoptoton  erklärt,  während  er  ihm 
Art.  gramm.   1,   14  S.  27  (I  42,   15)  den  G.  hirris  zuteilt. 

46.  Zahlreich  sind  die  Stämme  auf  ör,  welche 
zum  Teil  früher  ös  hatten,  das  in  der  alten  Sprache, 
ebenso  wie  ös  für  das  gewöhnliche  ör,  auch  vor  den 
Casu Sendungen  erschien.  Varro  L.  L.  7,  3,  26  uud  27:  In 
multis    verbis    quod    antiqui    dicebant   s,    postea  dicunt  r,  ut  in 

carmine    Saliorum    sunt    hacc,    cosauli,    dolosi,    eso 

foedesum  foederum,  plusima  plurima,  meliosem  meliorem, 
asena  arena,  ianitos  ianitor.  Festus  S.  213:  Pignosa  piguora, 
eo  modo  quo  Valesii  Auselii  Pinasii  Papisii  (in  der  Hdsciir. 
pinosi  palisi  oder  pilesi)  dicebantur.  Paul.  Festi  S.  15:  Arbosem 
pro  arbore  antiqui  dicebant  et  robose  (in  den  Hdschr.  robosem) 
pro  robore.  Aber  auch  nachdem  in  der  Flexion  s  dem  r  ge- 
wichen war,  hielten  die  einsilbigen  im  Nomin.  Sing,  das  s  be- 
harrlich fest,  nämlich  flos,  glos,  mos,  ros  und  das  Neutr.  os 
(der  Mund),  und  ausser  diesen  lepos,  alle  mit  dem  G.  auf  öris. 
Den  Gen.  gloris  stellen  Charis.  Art.  gramm.  1,  14  S.  27  (I  42, 
10)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  95  (I  546,  28)  und  Prise.  6,  13, 
69  S.  710  (I  254,  3)  auf,  Charis.  1,  17  S.  93  (I  117,  10)  ver- 
bindet das  Wort  mit  flos  und  ros  in  Beziehung  auf  den  Accus, 
auf  rem;  den  aus  ydkcog  entstandenen  Nomin.  glos  haben  noch 
Paul.  Festi  S.  98;  Non.  S.  557,  5;  Modestin.  Dig.  38,  10,  4  §  6; 
Auson.  Technop.  monosyll.  de  histor.  13.  Von  lepos  will 
Agroet.  de  orthogr.  S.  2272  (VII  122,  4)  lepor  so  unterscheiden, 
dass  lepor  iueunditas  voluptatis,  lepos  eloquii  wäre,  Bed.  aber 
de  orthog.  S.  2789  (VII  277,  30)  und  Albin.  de  orthogr.  S.  2338 
(VIT  304,  17)  sogar  übereinstimmend:  lepos  iueunditas  volup- 
tatis; wir  lesen  lepos,  Plaut,  Asin.  Prol.  13;  Cure.  1,  2,  4  (99); 
Cas.  2,  3,  18  (295);  Cic.  de  orat.  1,  5,  17;  1,  7,  27;  1,  34, 
159;  3,  8,  29;  Brut.  38,  143;  Off.  1,  30,  108;  1,  37,  134;  de 
rep.  2,   1,  1;    Prov.  cons.  12,    29;    Cornific.   4,    23,  32;    Salbst. 


—     263     — 

Catil.  25,  5;  Plin.  N.  H.  31,  7,  41  (88);  35,  4,  8  (25)-,  Plin. 
Epist.  6,  21,  5-,  Sidon.  Carm.  9,  264,  und  diese  Form  des 
Nomin.  allein  stellt  Prise.  6,  13,  68  S.  709  (II  253,  2)  mit  dem 
Gen.  leporis  zusammen,  aber  lepor  Anthol.  Lat.  1239,  4  ed. 
Meyer;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  253  und  Labb.  Gloss.  106  (a). 
Der  Nomin.  ros  findet  sich  Plaut.  Capt.  1,  1,  13  (81);  Verg. 
Ecl.  8,  15  und  Ge.  2,  202;  3,  326;  Ovid.  A.  A.  3.  690  und 
Met.  5,  635;  Colum.  9,  4,  2;  9,  4,  6;  Plin.  N.  H.  18,  31,  74  (315); 
20,  18,  76  (198);  31,  10,  46  (112);  Apul.  de  mundo  8  S.  306. 
Bei  weitem  die  meisten  dieser  Nomina,  doch  keine  ein- 
silbige, haben  im  Nomin.  ör,  im  Genit.  öris,  wie  aegror, 
algor.  amor,  ardor,  calor,  candor,  clamor,  color,  doloi-,  error, 
favor,  fervor,  honor,  humor,  ianitor,  labor,  maeror,  marcor,  nidor, 
nitor,  odor,  olor,  paeder,  pallor,  pavor,  pudor,  rigor,  rubor,  rumor, 
sapor,  soror,  splendor,  Stridor,  terror,  timor,  tremor,  uxor,  vapor, 
und  die  Verbalia  auf  tor  und  sor,  wie  actor,  amator,  auctor, 
auditor,  eantor,  censor,  couditor,  doctor,  domitor,  fautor,  genitor, 
liortator,  Imperator,    orator,    und  viele    andere.     Vergl.  Prise.  6, 

9,  46  S.  698  (II  234,  18).  Mehrere  der  ersteren  hatteu,  be- 
sonders   bei    den  Altereu,    eine  Nebenform    auf   ös.     Quintil.   1, 

4,  13:  Ut  Valesii  P^isii  in  Valeries  Furiosque  venerunt,  ita 
arbos,  labos.  vapos  etiam  et  clamos  ac  Lases  fuerunt. 
Prob.  Cathol.  1,  40  S.  1462  (IV  20,  9):  Quidam  hie  labos  et 
haec  arbos  decliuaverunt,  sed  melius  or  terminabuntur,  labor, 
arbor.  Mar.  Victorin.  I,  3,  11  S.  2156  (VI  7,  32):  arbos, 
labos,  bonos,  nunc  arbor,  labor,  honor.  Serv.  zu  Verg.  Ge. 
2.  256:  Tunc  r  in  s  mutatur,  cum  longa  opus  est  syllaba,  ut 
color  colos,    labor  labos    [honor   et   bonos].      Prise.  5,   13,   71 

5,  670  (II  185,  4)  verbindet  labor  et  labos,  honor  et  bonos 
als  gleichbedeutende  Formen. 

Honos  ist  sehr  häufig,  vornehmlich  bei  Cic:  Inveiit.  1, 
4,  5;  de  orat.  1,  54,  232;  Brut.  10,  40;  81,  281;  Grat.  part. 
24,  87;  pro  Quint.  4,  14;  pro  Rose.  A.  47,  137;  Verr.  3,  16, 
43  in  den  Paris.  AB,  dem  Lag.  29  und  dem  Vat.  Palinips. ;  4, 
61,  137;  pro  Sulla  18,  50  im  Teg. ;  pro  Flacc.  19,  45;  41,  103; 
pro  Sest.  54,  116;  Phil.  9,  6,  15  im  Vat.,  Teg.,  Bamb.  und 
Bern.;  Epist.  ad  Fam.  5,  20,  2;  9,  22,  4;  10,  10,  1;  10,  10,  2; 
15,  10,  1;  15,  11,  1;  16,  9,   3;   Epist.  ad  Att.  5,  21,  3;  Fin.  2^ 

10,  29;   3,  22,  73;    5,   21,  60;    Tusc.  1,   2,  4;   2,  26,  62;   Nat. 


—     264     - 

Deor.  8,  24,  61;  Divin.  2,  69,  142;  Lael.  7,  23;  21,  78  und 
de  rep.  1,  34,  53,  und  honor  nur  pro  Tüll.  21  und  Epist.  ad 
Att.  9,  2  A.  1.  P^benso  ist  bei  Liv.  bonos  in  fast  ausschliess- 
lichem Gebrauch,  praef.  11;    1,  36,  6;    1,  39,  5;    l.  43,  10;   2, 

2,  2;  2,  12,  15;  2,  42,  8;  3^  10,  3;  3,  33,  4;  3,  33,  5;  3,  51, 
3;  4,  6,  10;  4,  35,  7;  4,  53,  13;  4,  57,  6:  5,  17,  1;  5,  50,  3; 
5,  50,  7;  6,  21,  4;  6,  34,  9;  6,  37,  5;  8,  13,  9;  9.  26,  14:  10. 
36,  19;  22,  35,  7;  22,  50,  6;  23,  15,  14;  26,  6,  15;  26,21,3; 
27,  34,  12;  28,  9,  7;  28,  32,  7;  31,  34,  2;  31,  49,  10;  33,  22, 
2;  35,  8,  3;  37,  54,  8;  37,  59,  1;  38,  44,  10;  38,  45,  10;  38, 
48,  15;  39,  29,  5;  39,  38,  5;  39,  53,  16;  40,  35,  5;  41,  6,  4; 
41,  17,  3;  41,  20,  7;  42,  9,  3;  45,  8.  8.  und  honor  aUein  4, 
8,  7.  Honos  haben  ferner  P^log.  der  ScipionenC.  I.  L.  1,  33;  1,  34 
(honor  daselbst  1,  38);  Plaut.  Trin.3,  2,  71  (697)  und  imFragm.  Pago 
bei  Varro  L.  L.  7,  3,  61,  aber  honor  Rud.  1.  3,  12  (196)  und  Trinum. 

3,  2,  71  (663);  ferner  honos  Cato  (Reliqu.  ed.  Jordan  p.51,  1)  bei 
Prise.  6,7,  36  8.694(11  226,  21);  6,  16,  82  S.  717  (11  266,  22); 
13,  3,  12  S.  960  (III  8,  7)  und  de  moribus  (ed.  Jordan  p.  83, 
2)  bei  Gell.  11,  2,  5;  Terent.  Eun.  5,  6,  22  (1023 1;  Varro 
L.  L.  6,  3,  19,  und  ein  Vers  bei  demselben  5,  10,  73; 
Syrus  226;  Caes.  beU.  Gall.  6,  13,  7;  SaUust.  Cat.  20,  8  und 
lug.  3,  1;   Verg.  Ecl.  2,  53;  5,  78;    Ge.  1,  507;    Aen.   1.  253; 

1,  609;  4,  4;  5,  308;  5,  763;  7,  3;  7,  332;  7,  635;  7,  815;  8, 
268;  10,493;  11,23;  12,  57;  12,  135;  Ciris  496,  und  nirgends 
ist  bei  Verg.  honor.  Honos  ist  auch  Horat  Carm.  saec.  57; 
Serm.  1,  6,  83;  Epist.  1,   18,  102  und  A.  P.  69  (honor  Carm. 

2,  11,  9;  Epod.  17,  18;  Serm.  2,  2,  28;  Epist.  1,  16,  39  und 
A.  P.  400);  Tibull.  1,  7,  9;  Prop.  4  (3),  1,  22;  5  (4),  8,  7; 
Ovid.  A.  A.  2,  278;  Met.  8,  277;  13,  96;  13,  153;  Fast.  1, 
468;  2,  122:  3,  57;  3,  420;  3,  784;  5,  18;  5,  66;  5,  297;  5, 
596;  Epist.  ex  Pont.  4,  7,  16  (honor  Met.  2,  99;  10,  217:  10, 
510  und  Fast.  1,  621;  2,  533;  5,  23;  5,  228;  6,  36;  6,  56;  6. 
76);  Lucan.  2,  19;  9,  217  (honor  3,  137;  5,  50;  9,  241);  Val. 
Fl.  3,  357;  4,  217;  4,  551;  5,  68;  6,  109;  8,  458  (honor  5, 
645;  6,  145;  6,  152;  6,  296:  6,  464:  6,  494;  8,  237);  Sil.  3, 
217;  Stat.  Silv.  3,  3,  95;  4,  6,  35;  5,  1,  55;  5,  5,  29  und 
Theb.  2,  240;  5,  513;  7,  225;  8,  88;  8,  283;  8,  517:  10,  342: 
10,  642;  10,  711;  11,  368;  11,  429;  12,  58;  12,  84;  12,  300; 
12,  335:    12,    417    (honor   7,    90:    7,  780):    Plin.  N.  H.  14,  4, 


—     265     — 

ö  (54):  36,  26,  67  (198);  Quintil.  3,  7,  22  (houor  1,  3,  7;  2, 
16,  7;  3,  7,  27;  3,  8,  29;  11,  1,  72);  Mart.  4,  31,  2;  6,  80,  5; 
8,  8,  4;  8,  80,  5;  12,  62,  10;  14,  4,  2  im  Thuan.  und  Hannov. 
(honor  10,  50,  3);  Tac.  Ann.  14,  61 :  15,  74:  Hist.  2,  59  und 
Germ.  13;  29;  44  (honor  Ann.  1,  73;  4,  37;  Hist.  2,  39; 
Germ.  5;  6;  20;  Agric.  21;  46,  und  vom  magisti'atus  Ann.  3, 
31;  Hist.  4,  40 1. 

Labos  haben  Plaut.  Merc.  1,  1,  72;  Trin.  2,  1,  35  (271) 
und  Truc.  2,  6,  40  (541);  Pacuv.  (290)  bei  Non.  S.  292,  4  nach 
Lipsius  Emendation  (in  den  Hdschr.  clavos);  Terent.  Hec.  3,  1, 
6  (286);  Lucil.  (5,  55)  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  10,  398;  Varro 
(Sat.  Menipp.  247)  bei  Non.  S.  487,  14;  Sallust.  lug.  100,  4,  und 
Hist.  Rede  des  Licin.  Macer  18  und  Rede  des  Cotta  1,  und  so 
wird  ohne  Hdschr.  auch  Catil.  7,  5  geschrieben  nach  dem  Zeug- 
niss  des  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  253:  Sallustius  paene  ubique 
labos  posuit,  quem  nulla  necessitas  coegit;  desgleichen  Catull. 
55,  13  (im  cod.  Dati  labör);  Verg.  Aen.  6,  277  in  der  Personi- 
fication  (bei  demselben  Ge.  3,  118  ist  labör,  und  an  mehreren 
Stellen  labör);  Pliu.  N.  H.  6,  17,  21  (60);  Val.  Fl.  6,  352;  6, 
361;  Sil.  14,  336;  Mamert.  Grat.  act.  luliano  2,  2  im  Upsal. 
und  Bertin.;  Avien.   Ora  mar.  700;  Mart.   Capell.  2  §   124. 

Ausser  diesen  ist  amos  Plaut.  Cure.  1,  2,  2  (96);  dafür 
amör  Plaut.  Merc.  3,  4,  3  (590);  Verg.  Ecl.  10,  69  und  Aen. 
11,  323;  12,  668.  Colos  Plaut.  Men.  5,  2,  76  (829)  und  Mil. 
4,  4,  43  (1179):  Titin.  (114)  bei  Non.  S.  548,  12;  Varro  (Sat. 
Menipp.  425)  bei  Non.  S.  101,  32 ;  Lucr.  6,  208  ;  6,  1074;  Sallust. 
Catil.  15,  5,  nach  den  Anführungen  bei  Prob.  Cathol.  1,  32  S. 
1456  (IV  15,  13)  und  1,  45  S.  1467  (IV  23.  33);  Liv.  28,  26, 
14;  Plin.  N.  H.  9,  45,  69  (149):  12,  12,  26  (44);  12,  19,  43 
(95);  12,  25,  54  (120);  12,  25,  55  (125);  12,  26,  57  (127);  13, 
1,  2  (7);  14,  20,  25  (130);  14,  21,  27  (136);  15,  25.  30  (103); 
19,  1,  4  (120);  19,  3,  15  (44);  Fest,  unter  suasum  S.  302; 
Symmach.  Epist.  1,  15.  Odos  Plaut.  Capt.  4.  2,  35  (815); 
Cure.  1,  2,  9  (105);  Pseud.  3,  2,  52  (841),  im  Ambr.  auch  v. 
54  (843);  Sallust.  lug.  44,  4.  Glos  Avien.  Orb.  terr.  998,  aber 
Claudian.  in  Eutrop.  1,  349  olor.  Pavos  und  timos  Naev. 
(45)  bei  Non.  S.  487,  10;  pavos  auch  Pacuv.  (82)  bei  Cic.  Grat. 
46,  1.55  im  Gud.  2;  dafür  pavör  Verg.  Aen,  2,  369.  Vapos 
Acc.  (112)  bei  Non.  a.  a.  O.;    Lucr.  6,  952.     Aber  aegros  (für 


—     266     — 

aegror)  Lucr.  6,  1 1  ;i2  h;it  geringe  Autorität,  humos  oder  umos 
Lucr.  6,  1187  und  in;n'i-r)s  Lucr.  6,  1259  keine.  Vergl.  Lach- 
Diann  zu  Lucr.  6,  1260,  welciier  iiocli  bemerkt,  dass  das  von 
Quintil.  (irwähnte  clamos  vielleiciit  in  den  Versen  des  Enn.  bei 
Macrob.  Saturn.  (>,  1,  21  tollitur  in  caelum  clamor  exortus 
utrisque,  und  bei  Varro  L.  L.  7,  5,  104  clamor  a  caelo  vol- 
vendus  per  aethera  vagit,  herzustellen  sei,  dass  jedoch  in  dem 
Verse  desselben  bei  Fest,  unter  vagorem  S.  375,  qui  clamor 
oppugnantis  vagore  volanti,  die  Conjectur  clamore  nicht  gerin- 
gere Wahrscheinlichkeit  iiabe  als  clamos.  Übrigens  ist  ausser 
den  schon  angeführten  Beispielen  von  labör,  amör  und  pavör 
noch  sorör  Plaut.  Bacch.  5.  2,  21  (1140)  und  Poen.  1,  2,  29 
(238);  1,  2,  151  (364);  4,  2,  73  (895);  uxör  Asin.  5,  2,  77 
(927);  Merc.  4,  4,  60  (800)  und  Stich.  1,  2,  83  (140);  impe- 
ratör  Amph.  1,  1,  74  (229);  amatör  Bacch.  5,  2,  44  (1163); 
auctör  Pseud.  1,  3,  2  (231);  gubernatör  Rud.  4,  3,  75  (1014;; 
dolor  Verg.  Aeu.  12,  422;  domitör  Aen.  12,  550,  bei  welchen 
allen  an  die  Herstellung  der  Endung  os  nicht  gedacht  werden 
kann.     Vevgl.  Eitschl.  Proleg.  zu  Plaut.  Trin.   S.   174  folg. 

Stumme  auf  ör,  G.  auf  öris,  haben  ausser  den  Neutra 
nur  arbör,  die  Sclavennaraen  auf  por,  Caipor,  Lucipor,  Marcipor, 
Publipor,  Quintipor,  und  die  Griechischen  rhetor,  Actor,  Amyu- 
tor,  Castor,  Hector,  Mentor,  Nestor.  Prise.  6,  9,  48  S.  700 
fll  236,  10)  fährt  nach  Aufführung  der  Adject.  memor  und 
immemor,  der  von  ihm  angenommenen  decor,  indecor  und  de- 
decor,  ferner  bicorpor  und  tricorpor,  welche  abweichend  von 
den  Substant.  auf  or  in  der  Flexion  ein  kurzes  o  haben,  so 
fort:  „Haec  arbor"  quoque  „arboris",  quod  a  robore  derivatum 
illius  declinationem  servans  corripuit  paenultimam  genetivi,  et 
a  „puero"  composita,  „Publipor  Publiporis"  et  „Marcipor  Marci- 
poris";  sie  Probus,  ita  enim  antiqui  pro  „Publii  puer"  et  „Marci 
puer"  dicebant;  quae  o  non  producunt  in  obliquis  casibus. 
Unus  constitit  in  agro  Lucano  gnarus  loci,  nomine  Publipor; 
Sallustius  in  111  Historiarum  hoc  protulit.  Neutra  quoque  et 
Graeca  omnia  correpta  o,  addita  „is"  faciunt  genetivum,  ut  .,hoc 
marmor  marmöris",  „aequor  aequöris^',  „hie  Hector  Hectöris", 
,.  Actor  Actöris",  quando  est  nomen  proprium  Graecum.  Vii'gilius 
(Aen  12,  94):  Actoris  Aurunci  spolium,  quassatque  trementem. 
Vergl.  Prob.  Cathol.  1,  32  S.  1456  (IV  15,  21 1. 


—     267     — 

Für  arbur  ist  bei  Dichtern  öfters,  arbös.  Verg.  wendet 
diese  Form    ausschliesslich    an:  Ecl.   3,  56;    Ge.  2,  57;    2,  66; 

2,  81;  2,  131;  2,  150;  2,  290;  4,  24;  4,  142  und  Aen.  3,  27; 
6,  206;  12,  210.  Lucr.  hat  arbos  1,  774;  6,  786;  arbor  3, 
784;  b,  128;  5,  1097;  6,  676;  Horat.  arbos  Carm.  2,   13,  3;  3, 

4.  27;  arbor  Carm.  1.  12,  45  und  Serm.  2.  3,  73;  Ovid.  jetzt 
arbor  Met.  2,    212;    4,   459    und   Fast.  1,    153;    wie  auch  Met. 

1,  558;  3,  93;  7,  613;  8.  735  und  Fast.  5,  208;.  ferner  arbos 
Corp.  Inscr.  Latin.  4,   3187   (a);    Colura.  de   arb.  20,  2;    Aruob. 

5,  7  (ed.  Reiffersch.  p.  179,  24).  Den  altertümlichen  Accus, 
arbosem  bezeugt  Paul.  Festi  15,  3  und  Plur.  arbos  es  Fest.  242 
(a),  25.  Die  Unterscheidung  bei  Isid.  Orig.  17,  6,  3:  Arbor  et 
fructifera  et  sterilis,  arbos  autem  nonnisi  fructifera,  hat  keinen 
Grund. 

Über  die  Sclavennamen  auf  por  sagt  Quintil.  1,  4,  26:  In 
servis  iara  intercidit  illud  genus,  quod  ducebatvu'  a  doniino.  unde 
Marcipores  Publiporesque.  Plin.  N.  H.  33,  1,  6  (26)  apud 
antiquos  singuli  Marcipores  Luciporesve  dominorum  gentiles 
omnem  victum  in  promiscuo  habebant.  Prob.  Cathol.  1,  34  S. 
1457  (IV  16,  18):  „Por"  tertiae  sunt  declinationis,  corripiuntur 
in  nominativo,  in  genetivo  appellativa  producuntur,  „vapor 
vaporis",  „sapor  saporis".  Legi  unum  novo  modo  figuratum 
apud  Sallustium,  Publipoi-  Publiporis;  nam  quasi  proprium 
est.     Andere  Worte  auf  por  sind:  Aulupor  Corp.  Inscr.   t<atin. 

3,  4369;  6,  2386«;  Luipor  C.  I.  L.  10,  8042.  69;  Marpor 
C.  L  L.  1,  1076  (6,  6907);  Mucapor  C.  L  L.  3,  799;  6,  2386 
(bis);  Ephem.  epigr.  5  S.  652  Z.  37;  Naepori  C.  L  L.  6,  9430; 
Neaporis  C.  L  L.  6,  8757;  Olipor  C.  L  L.  6,  2247;  Quinti- 
poris  Varro  (Epistula  ad  Falium)  bei  Non.  S.   117,  4. 

Die  Griech.  Nomina  auf  tmq  verkürzen  im  Latein, 
die  Endsilbe  des  Nominativ,  und  Vokativ.  Rhetör  Horat. 
Epist.  2,  2,  87  und  Mart.  5,  21,  2.  Actör  Stat.  Theb.  8.  152; 
11,  358.  Hcctör  Verg.  Aen.  1,  99;  2,  282;  3,  312:  Prop.  3 
(2),  22,  34;  Ovid.  Her.  1.  36;  3,  86;  Amor.  1,  9,  35;  2,  1,  32; 

2.  6,  42;  A.  A.  1.  694;  2,  646;  Met.  12,  3;  12,  77;  12,  448; 
13,  82;  13,  279;  13,  666;  Trist.  3,  11,  27;  3,  11,  28  und  Epist. 
ex  Pont.  2,  11,  15;  Senec.  Troad.  452;  581;  691;  Epit.  Iliad. 
774;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  57,  2;  708,  7.  Castor  Horat.  Epod. 
17,  42;  Prop.  4  (3),    14,  17;    Ovid.  A.  A.  1,  746    und  Fast.  5, 


—     26K     — 

709;  Val.  Fl.  8,  189;  B,  204;  Stat.  Silv.  4,  6,  16;  5,  2,  129  und 
Achill,  l,  180;  Hart.  5,  38,  6;  7,  98;  8,  21,  6;  9,  103,  3;  Sidon. 
Carm.  7,  35;  10,  13.  Nestor  Prop.  3  (2),  25,  10;  Ovid.  Met. 
8,  313;  12,  169;  Mart.  3,  28,  2;  11,  32,  8.  Stat.  Silv.  5,  3, 
192;  Theh.  4,  127.  Wiederum  verlängerten  die  älteren 
Dichter  in  der  Flexion  dieser  Namen  das  o  nach  Ana- 
logie der  Latein.  Nomina  auf  tor.  Varro  L.  h.  8,  38,  72 
sagt  gegen  diejenigen,  welchen  die  Analogie  höchste  Norm  war; 
Secundiim  illorum  rntionem  debemus  secundis  r^yllabis  longi» 
dicere  „Hectorem"  „Nestorem".  Est  enim  ut  „quacstor''  „prae- 
tor" „Nestor",  „quaestoreni"  „praetorem"  „Nestorem",  „quae- 
storis"  „praetoris"  „Nestoris".  Und  10,  3,  70:  Non  modo  poetae, 
sed  etiam  plerique  ac  primo  omnes,  qui  soluta  oratione  loquuntur, 
dicebant,  ut  quaestorem  praetorem,  sie  „Hectorera"  „Nestorem". 
Itaque  Ennius  (Fab.  ed.  L.  Müller  158)  ait:  Hectöri.s  natum 
de  [Troiano]  muro  iactarier  (in  den  Hdschr.  iactari).  Accius 
hoc  in  tragoediis  largius  a  prisca  consuetudine  movere  coepit 
et  ad  formas  Graecas  verborum  raagis  revocare,  a  quo  Valerius 
ait:  Accius  ,,Hectorem"  nolet  facere,  ,,Hectora''  malet.  Quiutil, 
1,  5,  60  bemerkt  über  diejenigen,  qui  potentiorem  facere  linguam 
Latinam  studebant,  nee  alienis  egere  institutis  fatebantur:  lüde 
,,Oastorem"  media  syllaba  producta  pronuntiarunt,  quia  hoc 
Omnibus  nostris  uominibus  accidebat,  quorum  prima  positio  in 
easdem  quas  Castor  litteras  exit.  Mart.  Capell  3  §  298:  ,,Castoris'' 
et  jjHectoris"  genetivos  veteres  produxerunt. 

Ausser  der  vou  Varro  angeführten  Stelle  des  Enn.  haben 
wir  noch  zwei  Beispiele  der  gleichen  Messung  bei  demselben 
Dichter,  (Fab.  157)  Hectörem  curru  quadriiugo  raptarier  bei 
Cic.  Tusc.  1,  44,  105,  und  (Fab.  126)  ubi  fortuna  Hectöris 
nostram  acrem  aciem  inclinatam  daselbst  2,  17,  39;  und  eins 
bei  Plaut.  Cure.  4,  1,  20  (481)  pone  aedem  CastOris,  ibi  sunt, 
subito  quibus  credas  male. 

Die  Neutra,  welche  in  dem  Genit.  auf  öris  den 
auf  ör  ausgehenden  Stamm  zeigen,  haben  im  Nominat. 
theils  Ör,  theils  ür:  ador,  aequor,  marmor;  ebur,  femur,  iecur, 
robur.  Über  die  Schreibung  femus  und  iocus  vergl.  unter  129. 
Über  ador  lehrt  Prise.  6,  9,  49  S.  700  (II  236,  20):  Ab  eo 
quod  est  „hoc  ador",  genetivus  in  usu  frequenti  non  est,  cuius 
derivativum  o  produetum  habet   contra   rationera   aliorum.    quae 


—     269     — 

ex  neutris  eiusdem  terminationis  derivantur.  Virgilius  in  VII 
(V.  109):  „Adörea  liba  per  herbam  subiciunt  epulis.  Et  puto 
ideo  produci,  quia  a  verbo  derivatur  producente  o  paenultimam, 
id  est  _adöro".  Ergo  „ador"  quoque,  cum  ab  eodem  sit  verbo, 
necessario,  si  declinaretur,  produceret  ,,o"  in  genetivo,  quod 
rursus  prohibehat  regula  neutrorum  in  „or"  terminantium. 
Duabus  igitur  sibi  adversis  regulis  repugnantibus  mansit  inde- 
clinabile,  quamvis  inveniatur  hiiius  quoque  apud  quosdam  vete- 
rum  genetivus,  modo  producens  modo  corripiens  paenultimam 
secundum  snpra  dictas  diversas  rationes,  ut  G.  Annius  in  I: 
Hie  adoris  dat  priraitias,  ibi  sanguine  libat.  Idem  in  II:  lUam 
gponte  satos  adoris  stravisse  maniplos.  Idem  in  III:  Emicat 
in  nubes  uidoribus  ardor  adoris.  Vergl.  denselben  8,  1,  6  S. 
785  (II  372,  20).  Adörea  haben  ausser  der  von  Prise,  ei- 
tierten  Stelle  des  Verg.  noch  Plaut.  Amph.  1,  1,  38  (193);  Horat. 
Carm.  4,  4,  41:  Val.  Fl.  2,  448;  Stat.  Silv.  1,  6,  10;  Terent. 
Maur.  1589;  Claudian.  Land.  Stil.  1,  384,  den  Genet.  adoris 
auch  Auson.  Technop.  de  cibis  5.  Damit  stimmt  Oharis.  1,  15 
S.  66  (I  86,  4)  überein:  Praeierea  et  neutralia  si  qua  sunt,  et 
haec  corripiuntur,  velut  „aequor  aequoris",  „marmor  marmoris", 
„robor  roboris",  .,ador  adoris".  Und  1,  17  S.  95  (I  119,  1): 
„Arbor"  ut  „memor"  genetivo  singulari  declinabitur,  et  ut  neu- 
tralia n  um  ero  quattuor,  ..aequor",  „robor",  „ador"  (in  der  Hdschr. 
ist  arbor,  und  robor  fehlt),  „marmor",  nee  ut  ,,soror",  „sapor". 
Die  Form  robor,  welche  uns  hier  begegnet,  zeigt  Charis. 
auch  1,  10  S.  17  (I  30,  4):  „Or"  raasculina  et  feminina  et 
neutra  inveniuntur,  „hie  praetor",  „haec  uxor",  „hoc  marmor", 
„robor",  „aequor";  und  1,  14  S.  29  (I  43,  30),  wo  von  den 
Nomina  auf  or  die  Rede  ist:  Neutralia  utique  genetivo  corripiunt 
0  litteram,  et  „marmor  marmoris",  „robor  roboris".  Vergl.  die 
oben  angeführten  Stellen  desselben  1,  15  S.  66  (I  86,  4)  und 
1,  17  S.  95  (I  119,  1).  In  gleichem  Zusammenhange  heisst  es 
in  der  Schrift  unter  Prise.  Namen  de  accent.  3,  24  S.  1293 
(III  524,  1):  Neutralia  breviantur,  ut  „robor  roboris",  „femor 
femoris".  Phoc.  2,  10  S.  1694  (V  416,  9)  in  einer  Gcnusregel 
über  die  Nomina  auf  or:  Exceptis  .  ,  .  neutris  his,  „hoc  ador", 
„hoc  marmor",  „hoc  aequor";  quidam  et  „hoc  ebor",  „hoc 
robor",  „hoc  femor"  rationabiliter  adnumerant.  In  den  Exe.  ex 
Charis.  art.  gramm.    8.    91    (I  543,  29)   werden   als   Neutra  auf 


—     270     — 

Ol*  zusamiiieugestellt  cor,  uequoi",  iiiarmor,  ador,  robor,  ebor. 
Die  Schreibung  ebor  verwirft  Caper  de  verb.  dub.  S.  2248 
(VII  109,  10):  Ebur,  non  ebor,  den  Zusatz  quia  ebur  uoineu 
est  lässt  Keil  weg.  Nichtig  ist  die  Unterscheidung  des  Agroet. 
de  orthogr.  S.  2269  (VII  118,  19).  des  Beda  de  orthogr.  S.  2797 
fVII  287,  24)  und  des  Albin.  de  orthogr.  S.  2344  (VII  808,  38 j, 
dass  robur  virtutis,  robor  arboris  sei;  dasselbe  l<;sen  wir 
auch  in  dem  Specimen  de  differentiarum  scriptorihus  Latinis 
ed.  Beck  p.  81,  13:  Inter  robur  et  robor  et  ruborem:  „robur" 
virtutis  est,  unde  et  „robustus"  dicitur;  „robor"  arbor  est,  unde 
„roborea  ligna";  "rubor"  coloris  est,  unde  „rubicundus"  dicitur. 
Wie  nl)er  einige  zu  dem  Gen.  roboris,  eboris,  femoris,  iecoris 
einen  Nomin.  auf  or  forderten,  so  hielten  andere  zu  robur,  ebur, 
marmur  (denn  auch  diese  Form  wurde  angenommen)  einen 
Plur.  robura,  ebura,  marmura  für  notwendig.  Quintil.  1,  6,  22 
bis  24:  Ego  non  alio  magis  angor,  quam  quod  obliquis  casibus 
ducti  etiam  primas  sibi  positiones  non  invenire,  sed  mutare  per- 
mittunt:  ut  cum  ebur  et  robur,  ita  dicta  ac  scripta  summis 
auctoribus,  in  o  litteram  secundae  syllabae  transferunt,  quia  sit 
roboris  et  eboris,  sulpur  autem  et  guttur  u  litteram  in  ge- 
netivo  servent;  ideoque  iecur  etiam  et  femur  controversiam 
fecerunt.  Quod  non  minus  est  licentiosum,  quam  si  sulpuri 
et  gutturi  subicerent  iu  genetivo  litteram  o  mediam,  quia  esset 
eboris  et  roboris".  sicut  Antonius  Gnipho,  qui  robur  quidem 
et  ebur  atque  etiam  marmur  fatetur  esse,  verum  fieri  vult  ex 
bis  ebura,  robura,  marmura.  Quodsi  animadverterent  litterarum 
adfinitatem,  scirent,  sie  ab  eo  quod  est  robur,  roboris  fieri, 
quomodo  ab  eo  quod  est  miles  limes,  militis  limitis,  iudex  viu- 
dex,  iudicis  vindicis,  et  quae  supra  iam  attigi.  Vergl.  Lachmami 
zu  Lucr.  2,  1131. 

In  unseren  Hdschr.  fehlt  es  nicht  an  Beispielen  der  von 
Quintil.  gemissbilligten  Schreibart.  Robor  ist  Lucr.  2,  1131 
in  den  besten  Hdschr.  (aber  robur  3,  1017);  robor  desgleichen 
Verg.  Ge.  3,  235  im  Rom.  und  im  Gud.  m.  pr.;  Aen.  6,  181 
im  Bern,  c;  Aen.  8,  221  im  Gud.  und  Bern,  b  m.  pr. ,  im  Bern. 
c  m.  sec.  und  im  Mentel.  1;  Aen.  11,  174  in  den  codd.  Pier, 
und  im  Mentel.  1;  Aen.  11,  368  nach  den  Anführungen  bei. 
Charis.  4,  4  S.  243  (I  272,  18)  im  Leid,  und  Diom.  2  S.  453 
(I  457,  16);  Liv.  28,  26,  14  im  Med.  m.  pr.  (m.  sec.  ist  rubor 


—     271     — 

daraus  gemacht,  welches  ebendaselbst  noch  in  anderen  Hdschr. ; 
und  Verg.  Aen,  11,  368  im  Med.  und  im  Gud.  m.  pr.  ist). 
Ebor  Verg.  Aen.  12,  68  im  Gud.  m.  pr.;  iecor  Aen.  6,  598  im 
Gud.  m,  pr.,  und  Petron.  bei  Fulgent.  Myth.  2,  9  im  cod. 
Daniel.  Robor  und  ebor  sind  auch  in  den  Not.  Tir.  S.  169. 
Ebure  Plaut.  Most.  1,  3,  103  (260)  im  vet.;  eburatus  Plaut. 
Aul.  2,  1,  46  (168)  und  Stich.  2,  2,  53  (377);  roburis  Tac. 
Hist.  2,  11   im  Med. 

Den  Stamm  auf  ür  zeigt  allein  für  G.  füris;  auf 
ür  augur,  furfur,  turtur,  vultur,  der  Käme  Anxur  (Verg.  Aen. 
10,  545),  und  die  Neutra  fulgur,  guttur,  murmur,  sulpur  (sul- 
fur)  nebst  den  Städtenamen  Anxur,  Tibur,  Subur.  Die  Nebenform 
vulturis  für  vultur  in  dem  unter  44  S.  257  für  die  Flexion  homo 
homonis  citierten  Verse  des  Ennius  ist  bei  Prise,  a.  a.  O.  im 
Par  R  und  Halb.,  und  bei  Serv.  in  einem  Teile  der  Hdschr., 
in  anderen  Hdschr.  beider  Grammatiker  und  bei  Charis.  wird 
dafür  vulturus  gelesen.  Turturis  für  turtur  hat  Auson.  praef. 
zu  Idyll.  13. 

Für  fulgura  wird  fulgora  gelesen  Cic.  Divin.  1,  6,  12-, 
2,  18,  42  (im  Leid.  B  und  Heins,  ist  fulgura,  und  fulguribus, 
dafür  fulgyribus  im  Leid.  A,  und  fulgure  ohne  Var.  folgen); 
Leg.  2,  H,  21  in  den  Leid.  AB  m.  corr. ;  2,  9,  21  im  Leid.  A 
m.  pr.;  weniger  entscheidend  sind  fulgorum  Cic.  Divin.  1,  56, 
127,  und  fulgoribus  daselbst  1,  18,  35;  1,  49,  109:  1,  52,  118; 
2,  11,  26  (im  Leid.  B  m.  pr.  fulguribus);  2,  18,  43  (im  Leid. 
B  und  Heins,  fulguribus);  2,  22,  49  (hn  Leid.  B.  und  im  Wien, 
m.  sec.  fulguribus);  Liv.  40,  58,  4  in  der  ed.  Mog. ;  Tac.  Ann. 
13,  41  im  Med.  und  Plin.  Epist.  6,  20,  9  im  Dresd.,  da  Cic. 
Divin.  2,  39,  82  in  einem  Verse  fulgoribus,  und  Divin.  2,  19, 
44  in  Prosa  fulgores  von  Blitzen  gebraucht.  German.  Arat.  4, 
77  fulgora;  Avien.  Arat.  871  und  1430  fulgoris  ;  Ennod.  Carm. 
2,  150,  10  fulgora.  Fulgera  ist  Cic.  Divin.  1,  6,  12  im  Leid. 
A,  und  Leg.  2,  8,  21  in  den  Leid.  AB  m.  pr.,  und  fulgere 
hat  Lachmann  Lucr.  4,  190  ohne  Hdschr.  geschrieben,  welche 
Bildung  an  fulgerator  erinnert;  ebenso  fulgere  Stat.  Theb.  10, 
374.  lieber  die  verschiedenen  Lesarten  fulgura,  fulgora,  ful- 
gera bei  Cicero  vergl.  C.  F.  W.  Müller  Adnt.  critica  zu  Cic. 
Op.  rV  2  p.  XIX  (zu  p.  210,  36).  Auch  giittere  für  gutture  ist  Cic. 
Divin.  1,  8,  14  in  den  Leid.  AB,  uud  Colum.  8,  5,  17  im  cod.  Polit. 


Für  den  Stamm  iiiif  yr  gicbt  Prob,  ('athol.  1,  87  S.  1459 
(IV  17,  80)  den  männlichen  Namen  Anxyr  aus  Ver^.  Aen. 
10,  54r),  wo  heinahe  alh;  lldschr.  Anxuris  cnse  haben,  nur  im 
Montel.  1  ist  Anxyris,  und  im  Bern.  1)  und  c  Anxiris.  So 
bleibt  für  diese  Form  allein  das  ausschliesslich  von  Kirchen- 
schrittstellern  gebrauchte,  aus  dem  Griech.  stammende  m.irtyr 
G.   niartyris. 

47.  Bei  den  Stämmen  auf  as,  es,  is  und  us,  und 
dem  Nomen  aes,  welche  im  Nomin.  das  s  behalten, 
tritt  vor  den  Casusendungen  beinahe  überall  r  für  s 
ein.  Nur  das  Neutrum  väs  G.  väsis  behält  das  s  in  der  Flexion. 
Dagegen  mas  G.  maris,  das  Neutrum  aes  G  aeris,  Ceres  G. 
Cereris,  cinis,  cucumis,  pulvis ,  vomis  G.  auf  eris  (mit  dem 
gewöhnlichen  Uebergange  des  i  in  e  vor  r),  glTs  G.  gliris,  mus 
und  telliis  und  die  Neutra  crüs,  iüs,  püs,  rfis,  tüs  G.  auf  üris, 
Ligüs  G.  Ligüris,  lepüs  G.  lepöris,  Venus  G.  Veneris;  und  die 
Neutra  corpus,  decus,  dedecus,  facinus,  faenus,  frigus,  litus, 
nemus,  pecus,  pectus,  penus,  pignus,  stercus,  tempus,  tergus 
mit  dem  Gen.  auf  oris,  und  acus,  foedus,  funus,  genus,  glomus, 
latus,  munus,  olus,  onus,  opus,  pondus.  rudus,  scelus,  sidus, 
ulcus,  vellus,  viscus,  vulnus  mit  dem  Gen.  auf  eris.  Vergl. 
Prise.  (3,  17,  89  bis  91  S.  721  und  722  (II  273,  10  —  275,  12). 
Vis  verliert  zwar  im  Sing,  das  s,  verwandelt  aber  dasselbe,  als 
zum  Stamme  gehörig,  im  Plur.  in  r:  vires  virium  viribus. 

Zum  Genet.  gliris  gehört  nach  Cbaris.  Art.  gramm.  1, 
14  S.  27  (I  42,  3);  1,  15  S.  69  (I  90,  3);  1,  17  S.  106  (I  131, 
16)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  94  (I  546,  22);  Non.  S.  119,  20; 
Prise.  6,  12,  64  S.  707  (II  249,  8)  der  Nomin.  glis;  non  glir, 
ut  quidam  volunt,  wie  Charis.  in  der  zweiten  der  angeführten 
Stellen  hinzufügt.  Ebenso  sagt  Prob.  Append.  S.  445  (IV  198, 
19):  glis,  non  glir.  Charis.  giebt  in  der  zweiten  und  dritten 
Stelle  ein  Beispiel  von  glis  aus  Varro,  und  nennt  daneben  den 
Cato  in  Orig.;  bei  Non.  ist  ein  Beispiel  aus  Laber  (4).  Den 
Nomin.  glis  hat  noch  Auson.  Technop.  monosyll.  per  interrog. 
et  respons.  v.  9.  Durch  wahrscheinliche  Vermutung  ist  der 
Gen.  glisis  hergestellt  in  dem  Verse  des  Naev  (65)  bei  Non. 
S.  151,  1,  wo  die  meisten  Hdschr.  glifis  haben,  die  Leid,  clifis. 
Aus  diesem  glisis  ist  also  gliris  geworden,  wie  foederum  aus 
foedesum,    pignora    aus    pignosa,    arborem  aus  arbosem;    vergl. 


—     273     — 

die  unter  46  mitgeteilten  Stellen  des  Varro  L,  L.  7,  3,  26:  1, 
3,  27;  Fest.  S.  213  und  Paul  Festi  S.  15.  Gliris  wurde  dann 
auch  als  Nomin.  gebraucht  nach  Charis.  1,  14  S.  27  (I  42,  3), 
und  so  ist  die  Form  wahrscheinlich  zu  verstehen  in  den  Not. 
Tir.  S.  176. 

Der  Nomin.  pulvis  hat  lange  Endsilbe  Enn  (Ann.  312) 
bei  Non.  S.  217,  10  und  Verg.  Aen.  1,  478;  kurze  Verg.  Aen. 
11,  877;  Prop.  1,  19,  6;  1,  22,  6;  Ovid.  Met.  7,.  775  und  Fast. 
5,  656;  die  Ungleichheit  der  Messung  in  den  beiden  Stellen 
des  Verg.  hat  Serv.  zu  Aen.  11,  877  angemerkt.  Von  cucu- 
mis ist  der  Gen.  auch  cucumis  Plin.  N.  H.  37,  4,  15  (55); 
37,  4,  15  (57);  der  Dat.  cucumi  Plin.  N.  H.  19,  11,  58  (181); 
der  Accus.  Plur.  cucumis  Plin.  N.  H.  19,  5,  24  (69),  über 
den  Accus.  Sing,  cucumim  und  den  Abi.  Sing,  cucumi  vergl. 
unter  54  und  56. 

Von  vomis  sollte  es  nach  der  überlieferten  Lesart  bei 
Prob.  Cathol.  1,  46  S.  1468  (IV  24,  31)  ebenfaUs  einen 
doppelten  Gren.  vomis  und  vomeris  geben;  aber  die  erstere 
Flexion  ist  ganz  unbekannt,  und  bei  Prob,  selbst  hat  Keil, 
wie  es  der  Zusammenhang  fordert,  mit  Weglassung  der  Worte 
huius  vomis  und  vel  cucumis  geschrieben:  Uuius  ergo  generis 
nomina  mis  syllaba  terminata  ris  faciunt  genetivo,  hie  vomis, 
hie  cucumis,  huius  vomeris  et  cucumeris.  Der  Gen.  pulvis  bei 
Catull.  61,  206  war  eine  verfehlte  Conjectur.  Der  Gen. 
vomeris  hat  zu  der  Nebenform  des  Nomin.  vom  er  Anlass 
gegeben,  Avelche  sogar  üblicher  geworden  ist  als  vomis;  vomer 
haben  Varro  L.  L.  5,  6,  39;  5,  31,  135;  Lucr.  1,  314;  Verg. 
Ge.  1,  46;  TibuU.  1,  10,  49;  Ovid.  A.  A.  1,  474;  Remed. 
amor.  172;  Fast.  4,  927  und  Epist.  ex  Pont.  2,  7,  43;  4,  10 
6;  Colum.  2,  4,  1;  6,  15,  1;  6,  15,  2;  Senec.  Oed  738;  Lucan 
3,  192;  Plin.  N.  H.  18,  18,  48  (171);  18,  19,  49  (179);  luven 
3,  311;  Fest,  unter  urvat  S.  375;  Veget.  Art.  veter.  3,  4,  28: 
3,  4.  29;  Anth.  Latin,  ed.  Riese  893  v.  44;  vomis  Cato  R.  R 
135,  2;  Verg.  Ge.  1,  162;  Colum.  2,  2,  26;  2,  4,  6;  2,  14,  1; 
Arnob.  2,  23;  Symmach.  Epist.  7,  15;  Anth.  Latin,  ed.  Riese 
648  V.  10;  in  der  Stelle  des  Cato  ist  aus  den  codd.  Victor., 
dem  cod.  Gronov.  und  den  ältesten  Ausg.  vomeris  bemerkt, 
womit  wir,  wenn  die  Lesart  sicher  wäre,  eine  dritte  Form  des 
Nomin.  gewönnen.     Mit  der  Doppelform  vomis  und  vomer  stellt 

Neue-Wagener,  Kormeulehro.    I,  3.  Aufl.  13 


—     274     — 

Prise,  ö,  12,  65  S.  707  ill  249,  16)  pulvis  und  pulver, 
cucumis  uud  cucunier,  ciriis  und  einer  zusammen,  und 
einis  vel  einer  verbindet  er  auch  in  einer  Genusregel  5,  S,  42 
Ö.  658  (II  169,  9).  Dass  pulver  neben  pulvis  gebraucht  wurde, 
sagt  auch  Adam.  Martyr.  bei  Cassiod.  de  orthogr.  S.  2305  (VII 
188,  11).  Bei  Pompei.  Comment.  8.  185  (V  177,  23)  ist  in  den 
Hdschr. :  ecce  pulveres  dicimus  secunduni  artem,  et  tarnen 
invenimus  pulver;  Keil  hat  an  der  ersten  Stelle  pulvis,  an  der 
zweiten  pulveres  in  Uebereinstimmuug  mit  S.  160  (V  166,  27) 
und  S.  181  (V  176,  9)  hergestellt.  Pulver  hndet  sich  in  der 
Schrift  unter  Apul.  Namen  de  herb.  35,  und  wie  Reines,  var. 
lect.  3,  11  bezeugt,  bei  Theod.  Prise.  1,  30  und  2,  32.  und 
zwar  bei  diesem  als  Neutrum.  Für  cucumer  und  einer  fehlen 
Belege,  aber  das  erstere  wird  verworfen  von  Caper  de  verb. 
dub.  S  2248  (VII  109,  4),  daher  es  allerdings  von  einzelnen 
gebraucht  zu  sein  scheint.  In  gleicher  Weise  verwirft  Caper 
S.  2249  (VII  111,  4)  pulver. 

Ligus  G.  Liguris  entspricht  dem  Griech.  Aiyvg  G.  .^lyvog- 
das  s  des  Stammes,  welches  im  Griech.  zwischen  zwei  Vocalen 
ausfällt,    ist    im   Latein,    in    gleicher    Stellung    zu    r    geworden. 
Lucan.  1,  442    hat  jedoch  Ligur,    wie  Prise.  6,   15,  80  S.  716 
(II  264,  8)  bemerkt,    und    dieselbe  Form  giebt  Prob.   Cathol.  1, 
30  S.    1455    (IV  14,   26).      Als  Nom.   propr.    steht   Ligur   Cic. 
Verr.   1,  48,   125;  1,  48,  126.     Wie  Ligus  G.  Liguris  zu  .^ilyv? 
G    Aiyvoc,  so  verhält  sich  genus  G.  generis  zu  yivoq  G.  ysvsoc-^ 
dass  in  der  alten  Sprache  foedesum  und  piguosa    im  Gebrauch 
waren,    ersehen    wir   aus    den  unter  46  mitgeteilten  Stelleu   des 
Varro   und  Festus,     Der  Gen.   auf  eris,   Griech.  sog,    weist  auf 
ein    ursprüngliches    es    des    Stammes    hin,     wofür    die    Griech. 
Adjectivbildung,  wie  evysvijg  svf/si^ijg,  zur  Bestätigung  dient;  der 
Gen.  auf  öris  gehört  zu  os.     Einige   derjenigen  Neutra,    welche 
gewöhnlich  den  Gen.  auf  Öris  bilden,  hatten  daneben  einen  Gen. 
auf  eris.     Gell.  4,  1,  2:  „Penus"  quoque  variis  generibus  dictum 
et  varie  declinatum  est.    Nam  et  ,,hoc  peuus"   et  „haec  penus", 
et  „huius  peni"  et  „peneris'^  et  ,,peniteris''  et  ,,penoris"  veteres 
dictaverunt.    Hertz  hat  jedoch  die  Worte  et  peneris  et  peniteris 
ausgelassen.     Prise.    6,   17,    89    S.    721  (II  273,  16):  Excipitur 
„faenus  faenoris".      luvenalis  in  IV  (Sat.  11,  39):  Acre  paterno 
ac  rebus  mersis  in  ventrem,    faenoris    atque    argenti  gi'avis  et 


—     275     — 

pecorum  agrorumque  capacem.  Quod  tarnen  antiqui  „faeneris" 
dixerunt,  unde  et  „faenero''  verbum  et  „faenerator'^  Et  „pignus 
pignoris''  et  ,,pigneris",  unde  ,,pignero  pigneras".  Lucanus  in 
II  (v.  370):  Pignora  nuUa  domus,  nuUi  coiere  propinqui. 
Tuvenalis  in  III  (Sat.  9,  140):  Viginti  milia  faenus  pigneribus 
positis.  Und  Partit.  XII  vers.  Aeu.  7,  146  S.  1258  (III  493, 
28):  „Pignus  pignoris"  et  ,,pigneris''',  „faenus  faenoris"  et 
„faeneris'^,  quamvis  verba  eorum  magis  e  habent  paenultimam, 
„pignero  et  faenero".  Vel.  Long.  S.  2233  (VU  "72,  22):  Nee 
non  et  ibi  oq&osnsia  oQ&oyQaffia  coniuncta  est,  ubi  quaeritur, 
„faenoris"  an  „faeneris''  dicant,  quoniam  nomen  inde  tractum 
dicimus  ,,faeneratorem'^  Item  ,,facineris'^  non  „facinoris", 
quoniam  ,,facinerosum"  vocamus.  Cassiod.  de  grammat.  S.  2323: 
In  dubitationem  veniunt  ,, faenus"  et  „stercus'',  in  e  an  in  o 
mutent,  quoniam,  quae  nus  syllabam  finiunt,  u  in  e  mutant,  ut 
„vulnus"  ,,scelus"  ,,funus"-,  et  ,,faeneratos'"  dicimus.  ,, Faenus" 
enim  exemplo  non  debet  nocere,  cum  inter  dubia  genera  ponatur 
Item  veteres  stercoratos  agros  dicebant,  non  sterceratos.  Damit 
ist  Mart.  Cap.  3  §  305  zu  vergleichen,  dei'  fast  ganz  genau 
damit  übereinstimmt.  Albin.  de  orthogr.  S.  2345  (Vll  310,  4) 
und  Beda  de  orthogr.  S.  2800  (Vll  289,  26):  „Sterceratos" 
agros,  non  stercoratos  dicas,  quibus  stercus  ad  fecundandum 
infertur.  Stercerato  als  Imper.  hat  Cato  R.  R.  50  imd  161,  3 
das  zweitemal  im  cod.  Polit. ;  stercerarius  Cato  R.  R.  10,  3 
(bis)  und  stercorarius  Cato  R.  R.  11,  4  (bis),  vergl.  Keil, 
Comment.  in  Caton.  de  agri  cultura  librum.  p.  33.  In  tempere 
Liv.  4,  58,  3  im  Par.  m.  pr.,  damit  vergleicht  Alsch.  in  tali 
tempere  Liv.  30,  37,  8  in  der  edit.  pr.  Rom.  (im  Put.  und 
Bamb.  temerari),  vergl.  das  Adverb,  temperi.  Frigura  statt 
frigora  bei  Varro  R.  R.  2,  1,  22  im  cod.  Polit.  Bei  Plaut.  Capt. 
3,  4,  122  (655)  pigneri  bei  Non.  S.  157.  31,  wie  auch  Brix, 
Götz  u.  Scholl  schreiben,  pignori  aber  nach  der  Hdschr.  Leo. 
wie  auch  Capt.  2,  3,  73  (433)  pignori  von  Leo,  Götz  u.  Scholl 
geschrieben  wird,  Brix  aber  auch  an  letzter  Stelle  pigneri:  Cato 
R.  R.  146,  2  hat  pigneri,  dagegen  im  nächsten  §  3  wie  auch 
150,  2  pignori,  vrgl.  Keil,  Comment.  in  Caton.  de  agri  cultura 
librum  p.  33.  Cic.  de  orat.  3,  1,  4  pigneribus  zweimal  in 
mehreren  Lag.,  darunter  4  und  32  m.  corr.,  ferner  13  und  36, 
und  in  den  Guelf.  2  und  3;  an  allen  anderen  Stellen  im  Cicero 

18* 


—     276     — 

schreiben  die  Herausgeber  die  Formen  mit  o,  auch  Phil.  13,  4. 
8,  wo  im  Bamb.,  Gud.  und  Teg.  pigneribus  steht;    Prop.  4  (3), 

20,  17  pignora;  bei  Liv.  ist  die  Form  pignera  häufiger  als 
pignora,  so  steht  2,  1,  5  piguera  couiugum  ac  liberormn;  3, 
38,    12   ad    pignera    capienda;    9,    18,    17    fortunae    pignera: 

21,  21,  11  nuituis  pigneribus  obhgati;  28,  34,  9  ea  pignera 
timentium;  37,  51,  4  pignera  capta ;  43,  16,  5  ad  pignera 
capienda,  aber -9,  15,  7  pignora  pacis;  39,  10,  1  haec  amoris 
pignora;  43,  16,  10  pignoribus,  vrgl.  M.  Müller  zu  Liv.  2,  1, 
5  p.  44  und  Ad.  Schmidt,  Zum  Sprachgebrauch  des  Liv.  1894 
p.  19;  Suet.  Aug.  21  ed.  Roth  pignera,  in  früheren  Ausgaben 
pignora;  luven.  9,  141  pigneribus;  Flor.  4,  2,  22  schreiben 
O.  Jahn  (p.  96,  26)  und  C.  Halm  (p.  82,  2)  nach  cod.  N. 
pignera,  aber  O.  Rossbach  (p.  142,  14)  nach  cod.  B.  pignora; 
Gell.  16,  10,  11  obsidis  viceni  pignerisque;  Tertull.  Idol.  12 
pignera;  Prudent.  Psych.  751  pignera;  Sedul.  2,  113  pignera; 
Vict.  Vitens.  1,  25  (ed.  C.  Halm  p.  7.  16)  und  3,  50  (p.  53,  5) 
pignera;  Anth.  Latin,  ed.  Riese  198,  79  pigneris;  I.  Neap. 
5452  (=  Orell.  4352  =  C.  L  L.  9,  3107)  maritus  una  cum 
pigneribus  suis;  Rossi  Inscr.  Chr.  1  no.  518  pignera.  Auch 
bei  Plaut.  Pseud.  1,  1,  85  (87)  ist  im  Leipz.  und  Terent.  Phorm. 

4,  3,  56  (661)  im  Rice,  pigneri.  Vergl.  Oudend.  zu  Suet.  Aug. 
21.  Die  Unterscheidung  von  Agroec.  de  orthogr.  S.  2269  (VII 
118,  16),  Albin.  de  orthogr.  S.  2341  (Vll  306,  31)  und  Beda  de 
orthogr.  S.  2796  (Vll  284,  30):  Pignera  rerum  sunt,  pignora 
liliorum  et  afFectionum,  wird  durch  die  Beobachtung  des  Ge- 
brauchs nicht  bestätigt.  Ferner  ist  bei  Liv.  7,  21,  3  im  Lovel. 
5  foeneris.  Cic.  in  Vatin.  9,  22  im  Par.  facineribus  (kurz  vor- 
her facinorum  ohne  Var.);  Phil.  13,  17,  36  im  Bamb.  facinerum; 
Liv.  23,  7,  3  im  Put.  facinera,  und  Cic.  pro  Sest.  38,  81;  in 
Vatin.  17,  40  und  pro  Cael.  6,   13  im  Par.;  Phil.  2,  45,  115;  8. 

5,  16  und  12,  7,  15  im  Vat;  pro  domo  5,  12;  10,  25;  33,  89; 
prid.  exsil.  7,  17;  Tuscul.  5,  22,  63  und  Leg.  1,  14,  40  im  Par.; 
Liv.  1,  50,  7  im  Par.  facinerosus;  Augustin.  Civ.  Dei  1,  9  (ed. 
Dombart  I  14,  12);  Apul.  Met.  3,  26  (ed.  von  der  Vliet  p.  65,  1); 
5,  29  (p.  108,  24),  %a'gl.  Vel.  Long,  de  orthogr.  S.  2233  (Vll  73,  1): 
item  facineris,  non  facinoris,  quoniani  facinerosum  vocamus. 

48.     Wenn  der  Stamm    auf  s  s,   II    oder    rr    ausgeht, 
so  kann  im  Nomin.  nur  der  einfache  Consonant  stehen 


—     277     — 

bleiben,  weil  am  Ende  eines  Wortes  die  Verdoppelung  un- 
statthaft ist.  So  as  Gr.  assis,  nebst  bes  G.  bessis  und  semis 
(t.  semissis,  und  die  Neutra  os  G.  ossis,  fei  G.  fellis,  mel  G. 
mellis,  far  G.  farris  Assis  als  'Nomin.  gebrauchen  Plin.  N. 
H.  33,  3,  13  (42):  Donat.  zu  Terent.  Phorm.  1,  1,  9  und  Schol. 
Pers.  2,  59;  Charis.  1  S.  58  (I  76,  3)  sagt:  assarius  ab  antiquis 
dicebatur,  nunc  as  dicitur,  non  assis;  Bassus  de  asse  §  2;  8; 
14;  16  (Metrol  script.  p.  72  ed.  Hultsch);  bessis  Paul.  Festi 
unter  bessern  S.  33;  Prise,  de  fig.  num  2,  11  S.  1348  (III  408, 
25)  und  7,  31  S.  1356  (III  416,  20);  Cod.  Theod.  9,  42,  8§  1; 
Plin.  See.  de  medic.  praef.  p.  8,  6;  semissis  Prise,  de  pond. 
et  mens.  (ed.  Riese  486),  v.  52  Isid.  16,  25,  16  (nach  der  Ver- 
besserung von  Hultsch  Metrol.  script.  p.  114,  1).  Dazu  kommen 
die  nur  in  der  Form  auf  is  sich  findenden  dussis,  ti-essis,  qua- 
drassis,  nonussis,  decussis,  vicessis  oder  bicessis,  tricessis, 
quadragessis,  quinquagessis,  sexagessis,  septuagessis,  oetogessis, 
nonagessis,  centussis  bei  Varro  L.  L.  5,  36,  169;  5,  36,  170 
imd  Prise,  de  fig.  num.  7,  31  S.  1356  (III  416,  17).  Besse 
als  Accus.,  also  als  Neutr.,  hat  Mart.  Capell.  8  §  877  dreimal. 
Nach  der  überlieferten  Lesart  bei  Charis.  1,  15  S.  40  (I 
55,  7)  sollte  derselbe  osse  im  Gegensatz  zu  ossum  als  Nomin. 
zu  dem  Abi.  osse  aufgestellt  haben ;  aber  Neukirch  de  fab.  tog. 
S.  151  hat  mit  Vergleichung  von  Charis.  1,  17  S.  112  (I  138, 
18)  richtig  OS  hergestellt.  Dies  ös  Avird  als  kurz  bezeichnet 
von  Prise.  6,  13,  69  S.  710  (II  254,  3);  7,  8,  37  S.  749(11318, 
3);  7,  9,  48  S.  756  (II  326,  23)  und  Partit.  XII  vers.  Aen.  2, 
65  S.  1235  (III  474,  6),  und  so  steht  das  Wort  Lucr.  1,  853 
in  Lachmann's  Conjectur  sanguen,  os,  aurum  (in  den  besten 
Hdschr.  sanguis  an  os,  Brieger  schreibt  sangues,  au  ossa);  exÖs 
ist  überliefert  Lucr.  3,  721.  Auch  möl  ist  kurz  Ovid.  Epist. 
ex  Pont.  4,  2,  9 :  quis  möl  Aristaeo,  quis  Baccho  viua  Falerno  .  .  .?; 
Apul.  de  mag.  9  S.  402  :  florea  serta,  meum  möl,  et  haec  tibi 
carmina  dono  und  Anthol.  Latin,  ed.  Riese  199  (ed.  Baehrens 
IV  379)  V.  6:  nee  mel  erit  solum;  aliquid  quoque  iuris  habebit, 
aber  lang:  Anthol.  Latin,  ed.  Riese  458  (ed.  Baehrens  IV  68) 
V.  8:  et  solam  faciem:  mel  habet  illa  suom;  fei  ist  kurz:  Ser. 
Sammon.  118  (123):  sive  föl  ursiuum  tepefacta  dilue  lympha 
und  1015  (1024):  aut  apium  elixum  aut  conditum  melle  föl  agni, 
dagegen  fär  lang  Ovid.  Fast.  1,  338:  fär  erat  et  puri  lucida 
mica  salis. 


—     278     — 

Das  V  des  Stammes  verbiudet  sich  mit  dem  s  des 
Nomin.  zu  x:  nix  G.  nivis.  Vergl.  über  vivo  vixi,  coniveo 
conixi.  und  nivit,  Nebenform  zu  ningit  oder  ninguit,  Perf.  nin- 
xit,  Verba  56.  Die  ältere  Sprache  hatte  auch  einen  Gen.  nin- 
guis.  Charis.  1,  15  S.  71  (I  91,  24):  Excipitur  hoc  solum, 
nix,  quod  contra  rationem  nivis  facit,  licet  veteres  ninguis 
declinaverint,  in  quibus  est  Lucilius.  Anstatt  der  letzten  Worte 
ist  in  den  Exe.  cod.  Paris.  7530:  licet  Lucretius  nix  niguis 
declinaverit.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  4,  250  führt  ningues  aus 
Lucr,  6,  736  an,  dasselbe  war  unsichere  Conjectur  bei  dem- 
selben 6,  964.  Prise.  6,  18,  94  S.  724  (II  279,  13):  Nix  nivis, 
antiqui  tamen  etiam  ninguis  dicebant,  unde  Apuleius  in  T 
Hermagorae:  Aspera  hiems  erat,  orania  ningue  canebant. 

In  bos  G.  bovis  gehört  das  v  nicht  zum  Stamme,  sondern 
dieser  geht  auf  o  aus,  und  seine  Flexion  giebt  das  Griech. 
ßovg  G.  ßofoc  wieder.  Prise.  6,  13,  69  S.  709  (II  253,  16): 
Excipitur  „hie  et  haec  bos  bovis",  quod  ideo  assumit  genetivo 
V  loco  digamma,  quia  Aeolis  quoque  solent  inter  duas  vocales 
eiusdem  dictionis  digamma  ponere,  quos  in  multis  nos  sequimur, 
öfig  Ovis,  Jasog  Davus,  m^ov  ovum.  ünde  in  nominativo 
quoque  huius  nominis  illos  sequimur,  nam  et  Aeolis  et  Doris 
ß(hq  dicunt  pro  ßovq,  ov  diphthongum  in  o  longam  vertentes. 
Varro  L.  L.  8,  38,  74  stellt  als  ältere  Form  bus  auf  (in  dem 
unzuverlässigen  cod.  B  wii'd  bovis  hinzugefügt);  derselbe  (Sat. 
Menipp.  3)  bei  Non.  S.  156,  22  und  Petron.  62,  13  gebrauchen 
bovis  als  Nomin.,  den  auch  Virgil.  Gramm,  ed.  Huemer  p.  38, 
6  anführt. 

Aus  Stämmen  auf  u  mit  dem  Gen.  auf  uis  werden 
die  Nomin.  grüs  und  süs  gebildet.  Die  Länge  des  Nomin. 
bezeugt  Prise.  6,  16,  81  S.  716  (II  265,  10),  7,  9,  47  S.  755 
(II  326,  9)  und  de  nom.  et  pronom.  et  verbo  1,  12  S.  1303 
(III  445,  31).  Vergl.  über  süs  Lucr.  6,  973 :  denique  amara- 
cinum  fugitat  süs  et  timet  omne;  Verg.  Ge.  4,  407:  fiet  euim 
subito  süs  horridus  atraque  tigris ;  Ovid.  Met.  8,  272 :  süs  erat, 
infestae  famulus  vindexque  Dianae;  Fast.  6,  179:  süs  erat  in 
pretio:  caesa  sue  festa  colebant.  Als  Nomin.  steht  gruis 
Phaedr.  1,  8,  7,  und  diese  Form  ist  in  den  Not.  Tir.  S.  179, 
sie  wird  verworfen  von  Prob.  Append.  S.  445  (IV  198,  22  ed. 
Keil;  p.  27,  128  ed.  W.  Foerster).     Ein  Nomin.  suis  bei  Pru- 


—     279     — 

dent.  c.  Symra.  2,  813  (in  einigen  Hdschr.  sues,  den  Drossel 
als  Nominat.  setzt):  Varro  L.  L.  10,  2,  7  sagt:  quid  enim  simi- 
lius  potest  videri  indiligenti  quam  duo  verba  „haec  suis  et 
suis"?,  quae  non  sunt,  quod  alterum  [non]  significat  suere, 
alterum  suem.  Dieser  Xomin.  scheint  dem  Gen.  sueris  zu 
Grunde  zu  liegen  (rergl.  cinis  cucumis  pulvis  vomis  unter  47), 
welcher  in  dem  Verse  des  Plaut,  (ed.  Leo  II  p.  530)  bei  Fest, 
unter  spetile  S.  330,  28  vorkommt,  und  nebst  dem  Abi.  suere 
von  Varro  L.  L.  5,  22,  110  angewandt  wird. 

Zu  Stämmen  auf  e  gehören  die  Nomin.  aedes,  caedes, 
cautes.  clades,  fames^  feles,  fides  (Saite),  labes.  lues,  moles, 
nubes,  palumbes,  proles,  pubes  rupes,  saepes,  sedes,  strues,  su- 
boles.  tabes,  vates,  vehes,  verres,  vulpes.  Mehrere  derselben 
haben  Nebenformen  auf  is.  Der  Nomin.  aedis  ist  Corp. 
Inscr.  Latin.  1,  206  Z.  30:  Henzen.  luscr.  5580:  Varro  L.  L. 
5,  32,  156;  5,  32,  158;  5,  33,  160;  6,  7,  61  und  bei  Non. 
S.  494,  6:  531.  20;  Cic.  Verr.  4.  55,  122;  de  domo  38,  101: 
Parad.  4,  2,  31:  Nepos  bei  Prise.  8,  4,  17  S.  792  (II  383,  4); 
Liv.  1,  33,  9;  2,  21,  2;  4,  25,  3;  6,  5,  8;  7,  20,  9:  27,  11.  2: 
27,  37,  7;  32,  9,  2:  42,  3,  1;  vergl.  Fügner,  Lexic.  Livicinun 
I  p.  672,  673;  Fest,  unter  senacula  S.  347  und  Paul.  Festi  unter 
aedis  S.  13;  Vitruv.  3,  1,  1;  4.  5,  1:  4,  7,  1;  Val.  Max.  1,  4. 
4  (5)  (vergl.  Kempf.  zu  1,  8,  11);  Plin.  N.  H.  36,  6.  8  (50): 
36,  23,  55  (177):  Prob.  Append.  S.  445  (IV  198,  17  ed.  Keil; 
p.  25,  107  ed.  W.  Foerster):  aedes  non  aedis.  C aedis  ist 
öfters  in  einzelnen  guten  Hdschr.  des  Liv.,  wie  1,  51,  7:  1, 
59,  10;  3,  5,  10:  3,  22,  9;  5,  28,  13,  und  des  lustin.  12,  1, 
9,  und  bei  Tac.  Ann  1,  51,  vergl.  Drakenb.  zu  Liv.  5,  45,  3, 
und  Anonym,  de  idiomat.  gener.  ed.  Keil  IV  576.  33  :  caedis 
(f6voc\    Fest,  unter  sacer  mons    S.  321   und   auch   Plaut    Most. 

2,  2,  44  (475)  ist  in  den  Hdschr.  capitalis  cedis  oder  capitali 
scedis,  wo  freilich  das  Substant.  interpoliert  ist.  Desgleichen 
ist  cladis  in  Hdschr.  des  Liv.  wie  2.  22.  4;  5,  51,  7;   10,  35, 

3,  vergl.  DrakenV).  zu  21,  57,  14;  Ampel.  46,  5  (ed.  Wölfflin  p. 
29,  28)  steht  prima  clades,  in  der  Hdschr.  aber  cladis,  vergl. 
praef.  XI[  1;  Prob.  Append.  S.  444  (ed.  Keil  IV  198.  16:  ed. 
W.  Foersters  p.  25,  105):  clades  non  cladis  Cautis  Prudent. 
Perist.  10,  701;  Prob.  Append.  S.  444  (IV  198,  13  ed.  Keil): 
cautes    non    cautis,    aber  W.   Foerster    p     24,   90:    eautes    non 


._     280     — 

cl  .  „  vergl.  dessen  Note  z.  d.  St.  Famis  Varro  R.  R.  2,  5, 
15;  Val.  Max.  9.  4,  3  im  Bern.  m.  pr.;  Tert.  ad  nat.  1,  9  und 
scorp.  13;  Prudcut.  Psych.  479;  Jtala  (Wirceb.)  lerem.  14,  15: 
(Verc.  Brix.  Rehd.  Amiat  Feld.)  Luc.  4,  25;  (Rehd.  Cant.Verc.) 
Luc.  15,  14;  (Clar.)  Rom.  8,  35,  vergl.  Rönsch,  Itala  und  Vul- 
gata  S.  263;  vor  dieser  Form  warnt  Vel.  Long.  S.  2246  (VII 
105,  22):  Saeva  fames,  non  famis,  dicendum  est  und  bei  Prob. 
Append.  S.  444  (ed.  Keil  IV  198,  16;  ed.  W.  Foerster  p.  25, 
104 j:  fames  non  famis.  Felis  Varro  R.  R.  3,  12,  3;  Plin.  N. 
H.  6,  29,  35  (178)  Fidis  (Saite)  Oolum.  11,  2,  14;  11,  2,  40; 
11,  2,  57;  11,  2,  58;  11,  2,  88;  11,  2,  97;  Sidon.  Carm.  16,5 
(fides  Cic.  Arat.  381);  Prise.  3,  5.  30  S.  613  (IT  105,  22): 
similiter  „fidis  [iidi]  fidicula".  Idem  (Cicero)  in  11  (8,  22)  de 
natura  deorum:  si  platani  fidiculas  ferrent  numerosa  sonantes 
Nam  si  esset  „fides"  in  hac  quoque  significatione,  quomodo 
Servio  placet,  non  „fidicula"  fecisset,  sed  „fidecula".  Luis 
Prudent.  Psychom.  528  und  Hamaret.  249;  Commod.  Instr.  2, 
16,  7;  Prob.  Append.  S.  444  (ed.  Keil  IV  198,  15;  ed.  W. 
Foerster  p.  25,  10):  lues  non  luis.  Melis  Varro  R.  R.  3.  12, 
3;  Ser.  Sammon.  896  (ed.  Baebrens  v.  890  meles).  Molis 
Balbi  ad  Geis,  expos.  et  rat.  mensur.  in  den  Gromat.  S.  92  im 
Gud.,  Pal.,  Jen.  und  Vat.  (im  Moden,  moles);  Auct.  de  idiomat. 
gen.  (ed.  Keil  IV  581,  67);  Not.  Tir.  123  ;  Gloss.  Sang.  M.  119 
(aber  Tacit.  Aen.  1,  45  und  3,  10  Halm,  Nipperdey  und  Joh. 
MüUer  moles).  Nubis  Ser.  Sammon.  41  ed.  Baebrens;  Itala 
(Cant.)  Act.  apost.  1,  9;  (Amiat.)  Matth.  17,  5,  vergl.  Rönsch. 
Itala  und  Vulgata  S.  263;  luvenc.  Carm.  in  exodum  1120; 
nubis  ati-a  Plaut.  Merc.  5,  2,  38  (879)  im  Leipz.  (und  so  Leo), 
nubis  ater  in  den  älteren  Büchern  (und  so  Götz  und  Scholl  in 
der  kleineren  Ausgabe),  Ritschi  hat  nubis  atrae  geschrieben; 
Not.  Tir.  112.  Adamant.  Martyr.  bei  Cassiod.  de  orthogr.  S. 
2305  (VII  189,  10):  quamvis  nubis  quidam  nominativum  enun- 
tiare  maluerunt;  Prob.  Append.  S.  444  (ed.  Keil.  IV  198,  14) 
steht:  nubes  non  nubis,  aber  in  der  Ausgabe  von  W.  Foerster 
p.  25,  96:  nubes  non  nubs,  vergl.  dessen  Note.  Palumbis 
PUn.  H.  N.  30,  7,  20,  (60) ;  30,  15,  50,  (144),  palumbus  an  der 
ersten  Stelle  im  Rice.  m.  sec.  Toi.  und  Par.  d,  an  der  zweiten 
im  Rice.  m.  sec.,  Voss,  und  Par.  d;  Prob.  Append.  S.  444  (ed. 
Keil.  IV  198,  15):   palumbes  non  palumbis;  W.  Foerster  p.  25 


—     281     — 

99:  palumbes  non  palumbus  mit  dem  Zusätze:  ich  lese  deutlieh 
palumbus;  palumbes  Cic.  bei  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  1,  58,  und 
Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  16).  Pubis  Prudent.  Perist.  11, 
190.  Saepis  Itala  Genes.  B8,  29  bei  Hiei'on.  in  epist.  ad  Ephes.  1, 
davon  auch  saepicula  Apul.  Met.  8,  20  S.  561.  Sedis  Liv.  5, 
52,  13  im  Leid.  1,  und  9,  23,  1  im  Par.  und  Med.  m.  pr.  Vatis 
nur  Labb.  Gloss.  191  (a),  aber  nicht  Plaut.  ]Vlil.  3,  3,  37  (911), 
wo  vates  nur  im  vet.  und  decurt.  und  im  Vat.  m..pr.  steht;  Cic. 
Divin.  2,  5,  12  in  den  Leid.  AB  und  dem  Heins.,  und  2,  5,  13 
im  Leid.  A  m.  pr.;  Prob.  Append.  S.  444  (ed.  Keil.  IV  198,  13; 
ed.  W.  Foerster  p.  24,  92):  vates  non  vatis.  Vehis  Colum.  11, 
2,  13.  Verris  Varro  Pt.  R.  2,  4,  8;  Corp.  Gloss.  ed.  Goetz  II 
206,  52.  Vulpis  Petron.  58,  12;  Apul.  de  deo  Socr.  prol.  S. 
108;  109;  110;  111;  Avian.  40,  7,  und  bei  Phaedr.  im  cod.  Pith. 
und  Rem.  1,  7,  1;  4,  3,  1;  4,  20,  1,  in  denselben  Hdschr.  aller- 
dings auch  an  solchen  Stellen,  an  welchen  das  Versmass  vulpes 
fordert,  wie  1,  13,  5;  1,  26,  3;  1,  28,8;  Prob.  Append.  S.  444 
(ed.  Keil.  IV  198,  15;  ed.  W.  Foerster  p.  25,  98):  vulpes  non 
vulpis.  Derselbe  verwirft  auch  die  Nominative  plebis,  prolis, 
subohs,  tabis,  vepris. 

Einige  stossen  den  Vokal  ganz  aus.  Nubs  bei  Liv.  Andr. 
nach  Serv.  zu  Verg.  Aen.  10,  636,  und  bei  Auson.  Technop. 
de  bist.  4.  Itala  (Cant.  Verc.  Veron.  Rehd.)  Matth.  17,  5;  (Cant. 
Verc.  Veron.)  Marc.  9,  7  und  Luc.  9,  34;  (Cant.)  Act.  apost.  1, 
9;  vergl.  Rönsch,  Itala  u.  Vulgata  S.  263;  Fragm.  Bob.  de  nom. 
(ed.  Keil.  V  561,  34):  et  universa  haec  quattuor  erunt  supra 
dicta,  quamvis  quidam  his  adnumerent  nubs  {veipoq),  corbs  (xocpiroc), 
orbs,  sed  absurde  meo  iudicio,  cum  tanta  auctorum  adversentur 
exempla,  in  quibus  hie  corbis  et  hie  orbis  et  haec  nubes  lege- 
mus.  Saeps  Varr.  R.  R.  1,  14,  2  und  bei  Cic.  nach  Auson. 
Grammaticomastix  11;  bei  Val.  Fl.  6,  537  ist  es  eine  Vermutung 
von  Salmas.,  in  den  edd.  Bonon,  und  Aid.  ist  nee  bos,  im  Vat. 
nexos,  im  cod.  Carr.  nee  spes. 

Den  Nomin.  auf  es  mit  dem  Gen.  auf  is  haben  viele 
Griech.  Nomina  propria,  sowohl  solche,  welche  im  Griech. 
nach  der  dritten  Declin.  flektiert  werden,  wie  Aristoteles,  Demos- 
thenes,  Pericles,  Themistocles,  wie  solche,  welche  im  Griech. 
zur  ersten  Declin.  gehören,  wie  Miltiades,  Aristides,  Alcibiades. 
Vergl.  Prise.  6,  11,  60  und  61  S.  704  und  705  (II,  244, 1).    Auch 


-     282     — 

Appellativa  j^ehen  aus  der  Griech.  ersten  Declin.  in  die  Latein, 
dritte  über,  wie  aifjarkrjc  G.  aifiaTirov  im  Latein,  haematites: 
G.  haematitis  Cels.  6,  6,  21;  6,  0,  HO;  Marc.  P:mp.  8  fol.  98 
(a),  24  und  30;  Dat.  Iiaematiti  Plin.  N.  H.  86,  16,  25  (129). 
Für  rQn^Qijc  und  iTrrrjqrjq  G.  auf  sog.  oder  ovg,  haben  Bell.  Afr. 
44,  2  trieris  und  Hieron.  Chron.  Euseb.  1  S.  24;  26:  2  S.  113; 
115  trieres;  Liv.  37.  24,  3  hepteris. 

Ein  Griech.  Neutrum  auf  6s,  panaces,  haben  Cels.  3,  21 
S.  107  Daremb.  im  Med.  1,  und  Plin.  N.  H.  25,  4,  11  (30);  25, 
4,  13  (32);  25,  4.  14  (33);  26.  8,  47  (74);  26,  9,  60  (92);  26, 
11,  71  (117);  26,  15,  90  (152),  und  opopanaces  Scrib.  Larg. 
106,  mit  dem  Genit.  panacis  Cels.  6,  9  S.  246  und  Plin.  N.  H. 
25,  8,  55  (99);  25,  11,  84  (134);  25,  12,  91  (142);  25,  13,  105 
(165);  26,  5,  15  (27);  26,  8,  56  (88);  26,  11,  67  (107); 
Ablat.  panace  Plin.  N.  H.  26,  8,  48  (75),  und  dem  Gen.  opo- 
panacis  Cels.  5, 19, 15  und  Plin.  N.  H.  20,  24,  100  (264);  doch  ist 
aucb  opopanax  Scrib.  Larg.  82;  207  als  Masc,  und  der  Accus, 
panacem  Colum.  10,  103  (in  den  ältesten  Ausg.  panaces)  und  11, 
3,  17;  Cael.  Aurel.  Acut  2,  29,  154  S.  162  und  3,  17,  170  S.  284, 
aber  Plin.  N.  H.  12,  26,  57  (127)  im  cod.  Mon.  und  Par.  d 
panacen,  was  Detlefsen  in  den  Text  gesetzt  hat.  Ein  Neutrum 
Atticurges  ist  bei  Vitruv.  3,  5,  2;  4,  6.  1  (in  den  Hdschr. 
attigurges  und  adtigui'ges),  mit  dem  Gen.  Atticurgis  3,  5,  3  in 
der  Ausg.  von  Joe.  (in  den  Hdschr.  adtigurges,  attigurges,  ad 
gurgites,  adtigurgites). 

49.  Sehr  zahlreich  sind  diejenigen  Nomina,  welche 
den  Nominat.  gle  ich  dem  Genit.  auf  is  bilden.  In  einigen 
von  diesen  endet  der  vStamm  ohne  Zweifel  auf  i,  in  anderen 
aber  auf  einen  Consonanteu,  und  das  i  ist  zwischen  diesem  und 
dem  schliessenden  s  nur  eingeschoben,  um  eine  gefällige 
Nominativform  zu  erhalten.  So  entsprechen  canis  und  iuvenis 
den  Sanscrit-Stämmen  svan  und  juvan,  so  ist  navis  aus  dem  im 
Sanscrit  und  im  Griechischen  unverändert  erhaltenen  Stamme 
nau  gebildet.  Dagegen  kann  in  vis  das  i  nicht  vom  Stamme 
abgelöst  werden,  und  in  einer  Reihe  anderer  Nomina  weist  die 
von  der  Flexion  der  übrigen  Nomina  abweichende  Beibehaltung 
des  i  im  Accus,  und  Abi.  Sing,  und  im  Gen.  Plur.  darauf  hin, 
dass  das  i  zum  Stamme  gehört,  oder  als  dazu  gehörig  betrachtet 
wird.     Bei  mehreren  war  das  Sprachgefühl  der  Alten  selbst  über 


—     283     - 

das  Verhältnis  des  i  unsicher,  und  daher  die  Bildung  der  eben- 
gedachten  Casus  schwankend.  Manche  haben  auch  im  Noniin. 
eine  doppelte  Form,  die  eine  mit  dem  i,  die  andere  ohne  das- 
selbe. Wie  mehreren,  welche  das  s  des  Nomin.  gewöhnlich 
unmittelbar  an  den  Stamm  anschliessen,  oder  welche  im  Nomin. 
auf  den  Schlussconsonanten  des  Stammes  ausgehen,  Nebenformen 
auf  is  beigelegt  werden  ftrabis  Opis  stipis  stirpis  unter  39.  caJcis 
unter  40,  frontis  lentis  mentis  sortis  unter  41,  mugilis  und  lienis 
unter  43,  lintris  unter  45,  gliris  unter  47,  assis  bessis  semissis 
bovis  gruis  suis  unter  48),  so  giebt  es  zu  solchen,  welche 
meistens  den  Nomin.  auf  is  schliessen,  Nebenformen  ohne  i. 
Für  Ditis,  wie  der  Name  des  Gottes  der  Unterwelt  bei  Quintil. 
1.  6,  34;  Aetna  642;  Petron.  120  v.  76;  Apul.  Met.  6,  18  S. 
416;  Tertull  ad  uat.  1,  10  und  in  den  Not.  Tir.  S.  97  ist,  haben 
eine  Devotionsformel  bei  Macrob.  Sat,  3,  9,  10;  Augustiu.  Civ. 
Dei  7,  28;  Ausou.  Grammaticomastix  16;  Corp.  Inser.  Lat.  6. 
142  und  Serv.  zu  Verg.  Aeu.  1,  139  zweimal  und  zu  Aen.  11, 
785  Dis,  welche  Form  von  Prise.  7,  8,  36  S.  749  (II  317,  26) 
aufgestellt  wird.  Serv.  zu  Aen.  6,  273  sagt:  Dicimus  et  hie 
Dis  et  hie  Ditis;  Caper  de  verb.  dub.  S.  2248  (VII  109,  8): 
Dis  pater,  non  Ditis.  Dite  pater  ist  C.  I.  L.  1,  818.  Scobis 
haben  Cels.  5,  5  und  8,  3  S.  331  Daremb.;  Colum.  4,  29,  15; 
7,  10,  4;  Vitruv.  7,  11,  1;  scobs  giebt  Prise.  7,  8,  40  S.  751 
(II  320,  24),  und  dies  ist  bei  Colum.  12,  44  (46),  6  die  gewöhn- 
liche Lesart,  aber  im  Sangerm.  ist  scobis,  im  Leipz.  scobes. 
Scobis  als  Mascul.  Vitruv.  8,  3,  8;  Pall.  3,  17,  7,  vergl.  Schol. 
Cruq.  Horat.  Sat.  2,  4,  81:  hie  scobis  et  haec  scobis.  Scrobis 
Gracch.  bei  Serv.  zu  Verg.  Ge.  2,  288;  Colum.  4.  1,  3  im 
Sangerm.  und  Leipz.;  4,  4,  1  und  5,  5,  2  im  Sangerm.;  5,  5. 
4  im  Leipz.;  5,  6,  18;  5,  10,  4.  und  diese  Form  geben  Prob. 
Cathol.  1,  40  S.  1462  (IV  20,  3),  ferner  der  Anonym,  de  idiomat. 
gener.  ed.  Keil.  IV  578,  10:  scrobis  [iod-vvog  (fvXXdg  und  Phoc.  2,  14 
S.  1697  (V  418,  16);  dagegen  wird  von  Prise.  5,  7,  41  S.  657 
(II  168,  6);  7,  8,  40  S.  751  (II  320,  24)  und  in  dem  Fragm. 
Bob.  de  nom.  S.  135  (V  561,  33)  scrobs  aufgestellt,  welches  bei 
Colum.  5,  5,  1  und  arb.  19,  2  ohne  Var.  gelesen  wird,  und  in 
einigen  der  eben  für  scrobis  angeführten  Stellen  überlieferte 
Lesart  war.  Adamant.  Martyr.  bei  Cassiod.  de  orthogr.  S.  2305 
imd  2306  sagt   (VII   189,    12):    Licet  scrobis   et  orbis   per   b 


—     284     ~ 

mutam  (nicht  mit  v)  scribantur,  hoc  tarnen  hac  de  causa,  quoniam 
quidam  nominativuni  sin^ularem  sine  i  littera  enuntiare  voluerunt. 
Prob.  Appcnd.  8.  444  (V  198,' 8)  fordert  orbis  non  orbs.  Orbs 
hat  Venant.  Fortun.  Carm.  8,  6  (7),  198;  9,  3,  14.  In  dem 
Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  135  (V  561,  33)  heisst  es 
nach  Aufführun;:^  von  haec  trab  s  harum  trabiuni,  haec  plebs 
harum  plebium  (si  tarnen  in  pluralem  numerum  flectitur),  haec 
urbs  harum  urbiura,  haec  scrobs  harum  scrobium:  Et  universa 
haec  quattuor  erunt  supra  dicta;  quam  vis  quidam  bis  adnumerent 
nubs,  corbs,  orbs,  sed  absurde  meo  iudiciolo,  cum  tanta 
auctorum  adversentur  exempla,  (in)  quibus  hie  corbis  et  hie 
orbis  et  haec  nubes  legimus.  Nam  de  scobis  uominativo  dubi- 
tatur,  an  haec  scobs  et  non  magis  haec  scoVjis  habeat  nominativuni 
suum.  Falsch  ist  plebis  im  Nominat.  Liv.  2,  24,  2  im  Par  m. 
pr.  und  Leid.;  2,  31,  9  im  Med.  m.  pr.,  Par.,  Leid,  i  und  Harl. 
1;  2,  32,  5  im  Par.  und  Med.  m.  pr.  und  Leid.  1;  3,  55,  3  im 
Med.  m.  pr.;  Par.  und  cod.  Rhen.;  6,  20,  1  in  einem  Pal.;  6, 
35,  1  im  Med.;  23,  6,  4  im  Put.  Colb.  und  Harl.  Über  nubs 
vergl.  unter  48  S.  281. 

Wie  ferner  neben  dem  Nomiu.  auf  es  Formen  auf  is  vor- 
kommen (vergl.  unter  48),  so  haben  wiederum  Nomina  auf  is 
Nebenformen  auf  es.  So  war  apes  neben  apis  vorhanden  nach 
Prob.  Cathol.  1,  49  S.  1470  (IV  26,  17);  Mar.  Plot.  [M.  Claud.] 
Sacerd.  2,  30  S.  54  (VI  477,  16) ;  Prise.  3,  6,  33  S.  613  (11  107, 
13)  und  6,  10,  57  S.  703  (11  241,  18);  Prob.  Append.  S.  444 
(ed.  Keil  IV  198,  14):  apes  non  apis.  Apes  findet  sich  bei 
Ven.  Fort.  3,  9,  25;  4,  11,  10;  6,  1,  8;  7,  1,  38.  Canes  lesen 
wir  Plaut.  Men.  5,  1,  18  (718);  Trinum.  1,  2,  133  (170);  1,  2, 
135  (172);  Mostell.  1,  1,  41  schreibt  Lorenz:  canes  capro 
commixta,  Götz  und  Scholl:  canem  capram  commixtam,  Leo: 
caeno  'aottqoov  commixta,  vergl.  Lorenz  z.  d.  St.;  Varro  L.  L,  7, 
3,  32  sagt:  (dubitatur)  .  .  utrum  primum  una  canis  aut  canes 
sit  appellata;  dicta  enim  apud  veteres  una  canes.  Itaque  Ennius 
(Ann.  596)  scribit:  ,,tantidem  quasi  feta  canes  sine  dentibus 
latrat'*.  Lucilius  (Sat.  6,12):  ,,nequam  et  magnus  homo  laniorum 
immanis  canes  ut."  Imposito  uni  debuit  esse  canis,  plurium 
canes,  sed  neque  Ennius  consuetudinem  illam  sequens  reprehen- 
dendus  nee  is  qui  nunc  dicit:  ,, canis  caninam  non  est".  Sed 
canes  quod  latratu  [signum  dant]  ut  signa   canunt,  canes  appel- 


—     285     — 

latae,  et  quod  ea  voce  indicant  noctu  quae  latent,  latratus 
appellatus.  Sic  dictum  a  quibusdam  ut  uua  canes.  Canes 
schreibt  auch  noch  Lucil.  (Sat.  1,  32)  bei  Charis.  1,  17  S.  100 
(I  125,  19)  und  Non.  S.  31,  21  (bei  Donat.  zu  Terent  Andr. 
2,  4,  18  wird  in  diesem  Verse  canis  geschrieben);  Varro  R.  R. 
2,  9,  1;  vergl.  Keil  z.  d.  St.;  vergl.  noch  Charis.  1,  17  S.  118 
(I  145,  19).  Cives  ist  CIL.  3,  966;  3,  3337;  3,  3576;  3, 
4391;  3,  4498;  3,  5797;  3,  5878;  3,  5932;  5,  885;  5,-944;  6,  46;  6, 
2514;  6,  2601;  6,  2812;  1,  52;  7,  66;  7,  248;  7,  944;  10,  7589; 
Inscr.  de  Lyon  7,  2  S.  229  (17,  12  S.  557);  Orell.  2982  (Heuz. 
6406)  und  3523,  auch  Cic.  Verr.  5,  32,  83  im  Vat.  Palimps. 
Claves  nach  Pompei.  Comment.  S.  179  (V  175,  9).  Corbes 
nach  Charis.  1,  14  S.  25  (I  40,  2).  Puppes  geben  Prob.  Cathol. 
1,  49  S.  1470  (IV  26,  13);  Mar.  Plot.  [M.  Claud.]  Sacerd.  2,  30 
S.  54  (VI  477,  12);  puppes  ist  Verg.  Aen.  5,  198  im  Rom.; 
rat  es  bieten  Prob.  Cathol.  1,  52  S.  1473  (IV  29,  10)  und  Mar. 
Plot.  [M.  Claud.]  Sacerd.  2,  51  S.  57  (VI  480,  10);  rates  Senec. 
Agam.  464  und  789  im  Flor.  Oves  Varro  R.  R.  2,  1,  12 
oves,  capra,  sus,  wo  jedenfalls  oves  Nomin.  Singl.  ist.  Torques 
Laev.  bei  Charis.  1,  17  S.  118  (I  145,  22),  welcher  die  Form 
den  veteres  zuschreibt,  und  Val.  Fl.  2,  112  (wenn  nicht  in 
dieser  Stelle  der  Plur.  gemeint  ist);  Stat.  Theb.  10,  518;  Vulg. 
Prov.  1,  9  und  Dan.  5,  29,  vergl.  Charis.  1,  17  S.  118  (I  145, 
19)  und  Prob.  Excerpt.  de  nom.  ed.  Keil  IV  211,  19;  Labb.  Gloss. 
185  (d);  Charis.  1,  17  S.  18  (I  145,  29)  sagt:  tores  Servilius, 
ut  etiam  Fl.  Pomponianus  notat,  „aureus  tores",  pro  torques, 
nach  Büchelers  Verbesserung  ist  torces  statt  tores  zu  schreiben, 
vergl.  Rhein.  Mus.  42  p.  473;  dagegen  torquis  Prop.  5  (4), 
10,  44;  Liv.  44,  14,  2;  und  diese  Form  hat  Prise.  5,  5,  28  S. 
652  (II  160,  3);  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  18),  in  der  letzteren 
Stelle  ist  jedoch  im  Par.  R.  torques  mit  darübergeschriebenem 
i;  Phoc.  Ars  II  14  (ed.  Keil  V  418,  29).  V  all  es  Caes.  bell 
Gall.  6,  34,  2;  7,  47,  2,  an  der  ersten  Stelle  schreibt  Kubier 
(vergl.  praef.  p.  125)  mit  Unrecht  vallis,  vergl.  Lit.  Centralblatt. 
1894  p.  1108;  Bell  Alex.  73,  3;  Verg.  Aen.  11,  522;  Curt.  6, 
4,  16;  dieselbe  Form  hat  Charis.  1,  14  S.  26  (I  40,  4),  und 
Serv.  zu  Verg.  a.  a.  O.  verteidigt  sie  mit  Beziehung  auf  das 
Demin.  vallecula.  Aber  Paul.  Festi  unter  convallis  S.  42,  6  hat 
vallis  und  vallicula;  Adamant.  Martyr.  bei  Cassiod.  de  orthogr. 


—     2H6     — 

S,  2298  (VII  178,  2)  nagt  vallis  et  vallum,  und  vallis  ist  bei 
Varro  L.  L.  5,  3,  20;  Caes.  bell.  civ.  2,  34,  1;  2,  34,  5;  Ovid. 
Met.  3,  155-,  8,  334;  Stat.  Theb.  4,  800;  6,  249:  lustin.  36,  3, 
2;  Solin.  40,  8.  Aidiles  ist  geschrieben  in  dem  Elog.  eines 
Scipio  C.  I.  L.  1,  31;  aidilis  in  denen  zweier  anderen,  1,  30; 
1,  32.  An  ignös  in  dem  Verse  des  Acc.  (533)  bei  Varro  L.  L. 
7,  2,  11  giebt  die  Kürze  des  es  Anstoss;  bei  Cic.  Tusc.  2,  10, 
23  wird  in  dem  nämlichen  Verse  ignis  geschrieben. 

Wie  aber  die  Nominativendung  is  nicht  dazu  berechtigt, 
das  i  als  zum  Wortstamme  gehörig  anzusehen,  so  werden  die 
Namen  der  Gallischen  Flüsse  Arar  und  Liger  regelmässig  so 
decliniert,  wie  wenn  sie  das  i  im  Stamme  hätten,  das  doch  im 
Nomin.  gewöhnlich  nicht  erscheint.  Arar  ist  bei  Caes.  bell.  G-aU. 
1,  12,  1;  TibuU.  1,  7,  11;  Liv.  21,  31,  4;  Senec.  de  morte 
Claud.  7,  2;  Lucan.  6,  476;  Sil.  3,  452;  15,  504;  Claudian.  in 
Eutrop.  2,  269  und  Mall.  Theod.  cons.  53;  Araris  Orell.  4018; 
Claudian.  in  Ruf,  1,  111  und  in  Eutrop.  1,  405.  Liger  Caes. 
bell.  Gall.  7,  55,  10;  Tibull.  1,  7,  12;  Auson.  Idyll.  10,  461, 
und  so  auch  Prise.  6,  7,  40  S.  696  (II  230,  14).  Über  den 
Accus,  und  Abi.  dieser  Nomina  vgl.  55  und  59.  Wie  Ararim 
und  Ligerim  zu  Ai'ar  und  Liger  gehören,  so  Anxurim  zu  dem 
Bergnamen  Anxur  Symmach.  Epist.  2,  6,  vergl.  unter  142. 
Prise.  7,  10,  50  S.  756  (II,  327,  15)  verbindet  Tiberis  Tiberim, 
Fabaris  Fabarim,  Thybris  Thybrim,  Araris  Ararim;  nam  non 
potest  ab  aÜo  nominativo  nisi  in  is  desinente  in  im  accusativus 
proferri.  Ergo  Arar  per  apocopam  is  protuUt  Lucanus  in  VI 
(v.  475):  Rhodanumque  morantem  praecipitavit  Ai'ar.  Derselbe 
5,  3,  13  S.  645  (II  149,  14):  Arar  quod  etiam  Araris  dicitur. 
Lucanus  in  VI:  Rhodanumque  morantem  praecipitavit  Arar.  Vir- 
gilius  vero  in  ßucolico  (Ecl.  1,  62):  Aut  Ararim  Parthus  bibet 
aut  Germania  Tigrim;  accusativum  iu  im  protulit,  qui  a  nomi- 
nativo est  in  is  terminante,  hie  Araris. 

Dieselbe  Apocope  mögen  auch  Appellativa  auf  er  erhtten 
haben.  Wie  Sidon.  einen  Nomin.  lintris  anwendet  (vergl.  unter 
45),  so  warnt  Charis.  1,  17  S.  109  (I  135,  3)  vor  dem  Nomin. 
imbris:  Imber,  ut  September,  October,  November,  December, 
pater,  mater,  frater,  equester,  quoniam,  qviae  nee  collationem 
recipiunt  nee  in  neutri  generis  cadunt  formam,  ut  Plinius  eodem 


—     287     - 

libro  VI    (sermonis  dubii)    loquitur,    non  in   is    casu  nominativo 
niimero  singulari,   sed  in  r  debent  vocis  exitum  ducere. 

Das   i    des    Stammes    wird    im   Nomin.    derjenigen  Neutra 
beibehalten,  welche  einer  anderen  Sprache  entlehnt  sind:  ammi, 
cappari,  cinnabari,  commi  oder  ciimmi  oder  gummi,  gitti,  seseli, 
sinapi,  stibi,  stimmi,  thlapsi,  zingiberi;  Illiturgi;  in  den  ursprüng- 
lich Lateinischen  geht   es   in  e  über:    conclave,    cubile,    equile, 
mantele,  mare,  monile,  ovile,    praesaepe,  rete,  sedile.     Doch  ist 
öfters  auch  siuape   oder   senape   als  Nomin.   und  Accus.,  wie 
Colum.  11,  3,  29;  Petron.  66,  7;  Apic.  4,  2  §   164;  6,  2  §  217; 
6,  2  §  219;  6,  4  §  224;  6,  6  §  232;  8,  1  §  335;  S,  1  §  336; 
8,  2  §  344;  8,  3  §  349;  8,  7  §  385;  8,  7  §  393  und  in  anderen 
Stelleu.     Diejenigen  aber,  welche  eigentlich  Neutra  von  Adject. 
auf  älis  und  äris  sind,  verlieren  grösstenteils  das  e,  und  gehen 
auf  al  und  är  aus,  während  in  der  Flexion  a  lang  bleibt:  animal, 
Bacchanal,    bidental,    capital,    cervical,    cubital,    fagutal,   feminal. 
Lupercal,    Minerval,    minutal,    penetral,    puteal,    toral,    tribunal, 
vectigal,  virginal;    calcar,    cochlear,   columbar,    exemplar,  galear 
(nach  einer  Glosse    in  Majo's    class.  auct.   8  S.  260),    gemellar, 
lacunar,  laquear,  Latiar,  lucar,  lupanar,  pugillar,  pulvinar,    soliar 
(Varro    Sat.  Menipp.    228    bei  Non.    S.  3,    25    und  Fest.  Pauli 
unter  solla  S.  298  und  299),  subligar,  torcular.     Die  volle  Form 
ist  erhalten  in  äquale    Charis.   1,    17  S.  95  (I  118,  29);    cor- 
tinale  Colum.  1,  6,   19;    alveare  Colum.  9,   11,    1;    9,    15,  5; 
focale  Mart.    14,    142,    2;    funale  Ovid.  Met.   12,    247;    ma- 
millare    Mart.     14,    66    im    Lemma;    nubilare    Orell.    4309; 
velare  nimmt  Prise.  4,  5,  27  S.  632  (II  133,  7)  wegen  velaria 
bei  luven.  4,    122   an;    boletare  Apic.  5,    2  §    191   (im  Vat  ß 
boletar,    im  Vat.  y  voletari);    boletar  Trebell.  Poll.  Claud.  17, 
5;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  153,    3;    specular  Tert.  de  anim.  15; 
speculare  Venant.  Fort.  Vita    S.  Mart.  4,   506;  cervical  mit 
der  Nebenform  cervical e  Not.  Tir.   159  und  Adamant.  Martyr. 
bei  Cassiod,  de  orthogr.  8.  2303  (VII  184,  3);  gewöhulich  auch 
penetrale,  wie  Liv.  41,  20,  7;  Ovid.  Trist.   1,  1,   105;   Lucan. 
2,  127;  5,  146;  6,  450;  Val.  Fl.  7,  325;  Sil.  13,  62;  Stat.  Theb. 
10,  176;  Mart.  10,  51,  13,  und  penetral  nur  bei  Späten,  wie 
Avien.  Ora  mar.  242;    316;    Symmach.    Epist.  2,    34;    Macrob. 
Sat.  7,  1,  5;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  12;  puteal  mit  der  Neben- 
form puteale  Orell.  4517  und  Labb.  Gloss.  152  (a);  virginale 
Phaedr.  4,   15,    12;    Not.  Tir.   56;  virginal    Apul.  de  mag.  34 


—     288     — 

S.  473;  Solin.  1,  67;  lul.  Valer.  1,  8  (ed.  Kübl.;r  p.  7,  17  und 
7,  25);  Prudent.  Perist.  14,  8.  Uebcr  lacunar,  laquear,  specular, 
torcular  und  den  Flur,  luminaria  vergl.  unter  128,  und  über 
aequinoctium,  autumnal  bei  Varro,  über  animai  bei  Cic.  Nat. 
Deor,  3,   14,  36,  und  über  capital  und  capitale  Adject.  24. 

Die  Form  tribunale  schreibt  Quintil.  1,  6,  17  einer 
molestissima  diligentiac  perversitas  zu,  sie  ist  C.  I.  L.  1,  206 
Z.  34.  Exemplare  hat  Lucr.  2,  124,  animale  Cic.  Fin.  2, 
10,  31  in  den  Pal.  AB,  und  Lucr.  3,  635.  Vectigale  I.  Neap. 
4869.  Cochleare  Geis.  3,  22  S.  113  Daremb.-,  Mart.  8,  33, 
24;  8,  71,  10;  14,  121,  2;  Apic.  2,  2  §  48;  3  18  §  105;  4,  2 
§  145;  Cael.  Aurel.  Chron.  2,  14,  203;  S.  195;  3,  2,  29  S. 
216,  aber  cochlear  Cael.  Aurel.  Chron.  2,  1,  37  S.  112.  Prob. 
Append.  S.  448  (ed.  Keil.  IV  201,  29):  Inter  coclearium  et 
cocleare  hoc  interest,  quod  coclearium  eum  qui  cocleas  vendit 
significat,  cocleare  vero  argenteum  esse  demoustrat.  Charis.  1, 
14  S.  24  (I  38,  15);  Eadem  nomina  neutralia,  quae  per  1  ter- 
minantur,  etiam  per  e  litteram  terminari  invenimus,  ut  tribu- 
nale, animale,  bidentale.  1,  15  S.  45  (I  62,  9):  Vecti- 
gale ratio  poscit,  non  vectigal;  nominativus  enim  pluralis  a 
singulari  plus  una  syllaba  crescere  non  debet,  qui  si  iucipiat 
duabus  syllabis  crescere,  vectigal  dicemus.  Quod  tarnen  con- 
suetudini  extorqueri  non  potuit,  quin  vectigal  et  cervical  et 
capital  et  tribunal  animalque  contempta  ratioue  dicamus. 
1,  17  S.  94  (I  118,  25):  Autumnal  Varro,  aequinoctium 
autumnal,  quod  idem  Plinius  eodeni  libro  VI  (serraoni&  dubii) 
notat.  Videndum  tarnen  est,  an  reprehensione  sit  dignum  prius 
illa  nobis  spectata  ratione.  Nomina  quaedam  sunt  principalia, 
quae  Plinius  Secundus  eodem  libro  facientia  appellat,  ex  quibus 
possessiva  nascuntur,  quae  patiendi  vocat,  ut  äquale.  Nam 
Lucilius  libro  I  Saturarum  (1,  41),  arutaenaeque,  inquit,  äquales, 
non  ut  autumnal.  Huius  autem  principale  nomen  est  aqua. 
Quod  vero  patitur  ac  teuet  aquam,  äquale,  ut  equile.  sedile, 
monile,  ait  idem  Plinius  [äquale].  1,  17  S.  95  (I  119,  3): 
Animai  animale  faciet,  ut  autumnal  autumnale,  capital 
capitale,  tribunal  tribunale;  quae  patiendi  non  sunt,  ut 
supra  diximus.  Plinius  Secundus  animai,  non  animale,  ait 
dici  debere.  G.  Caesar,  quasi  iudiscretum  hoc  sit,  ait.  1  littera 
nominativo  singulari  neutra  finita  nomina  eandem  definitionem 
capere,  quam  capiunt  e  littera  terminata,  huic  animah,   et  ab  hoc 


—     289     — 

auimali,  huic  puteali  et  ab  hoc  puteali.  Dass  von  Grammatikern 
auch  torculare  und  pulvinare  gefordert  wurde,  sehen  wir  aus 
Prob.  Instit.  art.  S.  336  und  337  (IV  124,  29):  Quaeritur,  hoc  tor- 
cular  an  hoc  torculare  facere  debeat.  Sed  quaecumque  nomina 
generis  neutra  genetivo  casu  uumeri  singularis  ante  ultimam 
syllabam  a  litterani  habent  constitutam,  si  eandeni  a  litteram 
producto  accentu  resonant,  haec  nunquam  nominativo  casu 
numeri  singularis  ar  litteris  definiuntur,  et  ideo  hoc  torculare 
lion  hoc  torcular,  facere  pronuntiatur.  Sane  etiam  hoc  monemus, 
quod  haec  eadem  nomina  in  eodem  nominativo  casu  numei'i 
singularis  certa  necessitate  metri  vel  structurae  et  ar  litteris 
permissa  sint  declinari.  Und  aus  Charis.  Art.  gramm.  1,  10 
S.  14  (I  26,  15):  Praecipue  quaeritur  in  neutralibus,  cur  tor- 
cular torcularis,  pulvinar  pulviuaris,  producta  a  littera,  at 
lucar  lucaris  a  littera  correpta  efferatur.  Scilicet  torcular  ideo 
producitur,  quod  quibusdam  placuit  hoc  torculare  dici,  non 
torcular,  et  hoc  pulvinare,  non  pulvinar.  Vergl.  Exe.  art. 
gramm.  S.  87  (I  541,  2),  Ferner  Art.  gramm.  I,  15  S.  65 
(I  85,  18):  Quare  lucar  lucäris,  torcular  torcularis?  Quia 
omnia  ar  elata  genetivo  corripiunt  a  litteram,  velut  Caesar 
Caesaris,  par  paris,  sie  et  lucar  lucaris.  Ergo  qui  putaverunt 
dici  oportere  hoc  torculare  et  hoc  pulvinare,  recte  puta- 
verunt, idcirco  quod  genetivo  producunt  a  litteram.  Und  1,  17 
S.  118  (I  145,  27):  Torcular  Afer  pro  Taurinis.  Sed  torculare, 
dici  debet,  quia  genetivo  a  littera  producitur,  non  ut  iubäris 
lucäri.s.  sed  torcularis.  Dagegen  zählt  Prise.  7,  11,  56 
S.  760  (II  334,  5)  lucar,  Avie  calcar  imdlacunar,  zu  denen, 
quae  in  ar  desinunt  neuti*a,  et  in  obliquis  casibus  producunt 
paenultimam.  Wenn  übrigens  lucaris  wirklich  kurzes  a  haben 
sollte,  so  müsste  der  Zusammenhang  dieses  Wortes  mit  der 
lucaris  pecunia  ganz  vergessen  gewesen  sein.  Adamant.  Martyr. 
bei  Cassiod  de  orthogr.  S.  2303  (VII  184,  3)  hat  in  einer 
Bemerkung  über  die  Silbe  vi  cervicale  und  pulvinare,  und 
Beda  de  metr.  S.  2359  (VII  237,  11)  sagt:  Torcular  et  pul- 
vinar producta,  quia  quibusdam  placuit  hoc  torculare  dici,  non 
torcular,  et  hoc  pulvinare,  et  non  pulvinar. 

50.  Unregelmässig  durch  Vei-bindung  verschiedener  Stamm- 
formen ist  die  Declination  folgender  Nomina,  welche  Prise.  17, 
9,  62  S.   1065  (III  145,  3)  hsQoxXtra,  diversidinia  nennt. 

Neue- Wagen  er,  Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  19 


—     290     — 

Anio  G.  Anieuis,  und  Nerio  G.  Nerieuis.  Den  Nomin. 
Anien  gebrauchen  Cato  bei  Prise.  6,  3,  16  S.  684  fll  208,  1); 
Plin.  N.  H.  36,  15,  24  (122)-,  Stat.  Silv.  1,3,20;  1,  5,  25;  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  1,  273;  Vib.  Sequester  S.  7;  dagegen  hatte  Ena. 
(ed.  L.  Müller  p.  68)  naeh  dem  Zeugniss  des  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  7,  683  den  Aec.  Anionem,  und  bei  Frontin.  Aquaed.  ist, 
wie  Dederich  zu  Gap.  6  bemerkt,  im  Cassin.  und  Urbin.  überall, 
nur  den  Seuatsbeschluss  aus  dem  J.  der  Stadt  743  im  Cap.  125 
ausgenommen,  Auionis  Anioni  Anionem  Anione,  vergl.Cap.  6;  7;  9; 
13;  66;  67;  80;  91;  93;  105.  Aueh  Inschr.  Grell.  3203  ist  der  Gen. 
Anionis.  Varro  aber  bei  Gell.  13,  22  (23),  4  hat  den  Voc.Nerienes. 

Iter  G.  itineris,  dafür  iteneris  lex  agr.  Gorp.  Inscr. 
Latin.  1,  200  Z.  26  nach  Ritschi  tab.  lithogr.  28  Z.  26, 
doch  ist  ebendaselbst  tab.  26  A  Z.  21  itineris.  Iteneri  ist  auch 
o-eschriebeu  C.  I.  L.  5,  1622;  ebenso  iteneris  itenera  iteuerum 
Tac.  Ann.  1,  20;  3,  5:  6,  44;  15,  10;  15,  17  im  Med.,  und  Frontin. 
Grom.  1  de  controv.  S.  24,  12  im  cod.  Arcerian.  Den  alten 
Nomin.  itiner  bezeugen  Charis.  Art.  gramm.  1,  10  S.  16  (I  28, 
25);  1,  14  S.  34  (I  48,  22  und  49,  11);  1,  15  S.  63  (I  83,  4) 
und  Exe.  art.  gramm.  S.  88  (I  541,  30):  S.  94  (I  546,  15); 
Prise.  5,  3,  15  S.  646  (II  151,  8);  6,  7,  38  S.  695  (II  229,  2), 
und  Beispiele  davon  giebt  Non.  S.  482,  17  und  490,  12  aus  Enn. 
(Fab.  85);  Plaut.  Merc.  5,  2,  88  (911);  zwei  aus  Pacuv.  (45  und 
121);  zwei  aus  Acc.  (457  und  500);  aus  Turpil.  (207);  Varro 
(Sat.  Menipp.  421);  Lucr.  6,  339;  ausserdem  haben  diese  Form 
Plaut.  Merc.  5,  2,  72  (929);  Pacuv.  (226)  bei  Non.  S.  178,  10 
fwo  die  Lesart  der  Hdschr.  itiuere  schon  bei  Aid.  in  itiner  be- 
richtigt ist);  Manil.  1,  88;  lul.  Hygin.  bei  Charis.  1,  17  S.  109 
(I  134,  20),  im  Neap.  itener;  Venant.  Fortun.  5,  8  lemm.;  lu- 
venc.  2,  23;  2,  436;  4,  71;  Mart.  Capell.  9  §  897 ;  Isid.  15,  15, 
8.  Den  alten  Gen.  iteris  weist  Non.  S.  485,  5  aus  Naev.  (36) 
und  Acc.  (627)  nach,  Charis.  1,  17  S.  108  (I  134,  14)  aus  luI. 
Hygin.  (die  Stelle  des  Naev.  ist  auch  bei  Non.  S.  124,  27  und 
bei  Prise.  6,  7,  38  S.  695  ed.  Keil  II  229,  5),  denselben  hatte  Pacuv. 
nach  Charis.  1,  15  S.  63  (I  83,  6)  und  1,  17  S.  109  (I  134,  15); 
iteris  hat  auch  luvenc.  1,  243;  1,290;  1,  318:  4.  766;  den  Abi. 
itere  haben  Acc,  (499)  und  Varro  (Sat.  Menipp.  79)  bei  Non. 
S.  485,  5,  und  Lucr.  5,  653. 

Über  penus,   G.  peuoris,  peneris  und  auch  peniteris,  vergl. 


—     291     — 

die    unter   47   mitgeteilte    Stelle    des    Gell.    4,    1,    2,    und    über 
sanguis  G.   sanguinis  das  darüber  unter  43  gesagte. 

Senex  G.  senis.  Charis.  1,  17  S.  116(1  144,  3):  Senex 
senecis  facere  deberet:  ex  enim  syllaba  finita  nomina  genetivo 
aut  gis  aut  eis  reeipiunt,  ut  vertex"  verticis,  simplicis,  supplieis, 
duplicis.  Est  ergo  de  exceptis  senex,  senis  namque  facit.  Für 
die  Flexion  senex  senecis  führt  Prise.  6,  18,  94  S.  724  (II  279, 
18)  einen  Vers  aus  Plaut.  Cistell.  an,  der  jetzt  in  dem  Stück 
nicht  vorhanden  ist:  datores  bellissimi  vos  negotioli  senecis  soletis 
esse,  imd  denselben  giebt  er  3,  8,  38  S.  616  (II  111,  8)  als  Beleg 
für  negotiolum;  zu  beiden  Anführungen  und  zu  den  einführenden 
Worten  der  erstgedachten  Stelle:  senex  senis,  quam  vis  Plautus 
genetivum  eins  senecis  protulit  in  Cistellaria,  ist  die  Var.  senicis 
oder  senices  für  senecis  bemerkt.  Bei  Plaut.  Mil.  3,  1,  54  war 
senicem  Conjectur  von  Lipsius.  Pompei.  Comment.  S.  28  (V 
108,  21)  sagt:  senex  senecis  (im  Wolfenb.  und  Lav.  senicis) 
non  potest  facere,  sed  senis  facit.  Dagegen  sagt  Prob.  Excerpt. 
de  nom.  (ed.  Keil  IV  212,34):  Senecis  au  senis?  Vitiose  senis, 
quamvis  illud  auctoritas  erudita  custodiat.  Est  enim  nominativo 
singulari  hie  senex.  Omnia  autem  vocabula  sive  masculina  sive 
feminina,  quae  nominativo  singulari  x  littera  terrainantur;  adcre- 
scant  necesse  est  genetivo  singulari,  ut  calx  calcis,  sorex  soricis, 
Vertex  verticis,  pulex  pulicis,  frutex  fruticis,  latex  laticis.  Itaque 
senex  fiet  senecis.  Vitiose  ergo  loquuntur  qui  dicunt  senis, 
quamvis  pro  bis  consuetudo  pugnet.  In  Übereinstimmung  mit 
der  Genitivbildung  senecis  gebraucht  Afran.  (276)  bei  Prise.  3, 
7,  43  S.  618  (II  114,  19)  das  abgeleitete  senecio,  welches  in 
der  Kaiserzeit  als  Nomen  proprium  nicht  selten  war,  und  Pompon. 
(111  u.  113)  beiNon.  S.  17,20  hat  zweimal  senica.  Nach  Fest,  imter 
supeUectilis  S.  294,  9  hiess  der  Nomin.  ursprünglich  senis,  und 
so  schreibt  Venant.  Fortun.  2.  9,  56:  hinc  puer  exiguis  attem- 
perat  Organa  cannis,  inde  senis  largam  ructat  ab  oro  tubam : 
append.  18,  11:  haec  pia  festa  diu  multos,  senis  ipsa,  einen 
Nomiuat.  senes  gebraucht  Venant.  Fortun.  1,  13,  14:  aetas 
accessit,  sed  haec  iuvenescit  honore;  unde  senes  fieret,  iunior 
inde  redit;  1,  15,  8:  qui,  cum  se  primo  vestivit  flore  iuventus, 
parvus  eras  annis  et  gravitate  senes;  1,  15,  52:  post  cineres 
consumpta  suos  tenuesque  favillas  sie  solet  et  Phoenix  se  reno- 
vare  senes;  4,  9,  6:  quem   plebs  cuncta  gemens  coufusa   voce 

19* 


—     292     — 

requirit:  liiiic  puer,  liiiic  iuvenis  deflct,  et  inde  senes:  4,17,6: 
parvula  cuius  udliuc  fVouo  se  vinxerat  a<^tas,  ut  teiieris  annis. 
sLU'geret  ipso,  senes;  4,  25,  151:  nam  puer  atquc  seiics,  niger 
albus,  turj)is  lionestus,  debilis  et  foi-tis,  initis  et  asper  obit:  5, 
ö,  36:  quid  facis,  o  ludaea  cohors  nee  docta  vetustasV  ut  vitam 
renoves;  credere  disce  senes;  5,  5,  40:  eorpore  deficiens  crescat 
honore  senes;  6,  2,  52:  laetus  in  heredis  gremio  sua  vota 
reclinans  floruit  inde  magis  spe  meliore  senes. 

Supellex  G.  supellectilis.  B'estus  S.  294  (b).  7:  Sujjel- 
lectilis  recto  casu  et  seuis  ratione  dicebantur,  quae  nunc  con- 
traria videntur  esse  finitioni  portioiii>^.  quia  omnia  vocabula  x 
littera  finita  per  declinationes  obliquoruni  ca.suuin  syllabarn 
accipiuut.  Haec  autem  duo  desciverunt  ab  ca.  ut  alta  compium. 
quae  non  ideo  inürmare  debent  pracceptuni.  Prise.  6,  18,  94 
8.  724  (II  279,  15):  Supellex  supellectilis;  vetustissimi  tarnen 
ctiam  haec  supellectilis  nomiuativum  proferebant.  Cato  adversum 
Tiberium  Sempronium  Longum;  Si  posset  auctio  tieri  de  aitibus 
tuis,  quasi  supellectilis  solet.  Und  7,  9,  46  S.  754  (II  325,  1): 
Supellex  supellectilis,  in  quo  duabus  syllabis  vincit  genetivus 
nomiuativum;  huius  quoque  nominativum  quidam  similem  gene- 
tivo  protulerunt.  lu  den  angeführten  Worten  des  Cato  hat  schon 
Voss,  de  anal.  2,  8  supellectilis  als  Gen.  erkannt.  Charis. 
kannte  kein  Beispiel  eines  Norain.  supellectilis.  Er  sagt  Art. 
gi-amm.  1,  14  S.  33  (I  47,  29):  Orania  masculini  et  feminini 
generis  vocabula  singulari  numero  in  declinatione  non  plus  quam 
una  syllaba  increscunt,  unde  mihi  videtur  non  supellex  sed 
supellectilis  esse  dicendum,  et  ancipes  ancipitis  quam  auceps. 
1,  14  S.  34  (I  48,  21):  Quidam  dicunt  hoc  iocinus  iocinoris, 
iter  itineris,  supellex  supellectilis ;  quamquam  sane  multi  conten- 
dunt,  haec  supellectilis  huius  supellectilis  et  hoc  itiner  huius 
itineris  dici  debere.  1,  15  8.  67  (I  8S,  10):  Supellex  magis 
auctoritate  dicitur  quam  ratione,  uara  non  debet  duabus  syllabis 
plus  crescere  a  nominativo  genetivus.  Quam  rationem  ut  cu- 
stodirent  veteres,  multa  dure  protulerunt,  ut  ancipes  pro .  anceps 
et  praecipes  pro  praeceps;  nee  tarnen  quis  haec  supellectilis 
dicere  ausus  est,  et  ideo  rectius  est  cum  pluribus  stare,  et  quod 
speciosius  est  in  loqueudo  proferre.  1,  17  8.  117  (I  144,  13): 
Supellex.  Quosdam  nominativo  haec  supellectilis  posse  dici 
tentasse  rettulerunt,  ue  genetivus  duabus  syllabis  eresceret;  sed 


—     293     — 

necdum  nobis  idoneum  proin  loquentis  occurrit  exeniplum,  velut 
ancipes  et  praecipes,  quod  vetustas  cum  ratione  rancidura  protulit. 
Derselbe  Exe.  art.  gramm.  S.  94  (I  546,  8):  Supellex  supellec- 
tilis,  quamquani  alii  dicant  in  nominativo  haec  supellectilis  'et 
hie  praecipes  liuiiis  praecipitis.  Ein  Nominat.  supellectilis  steht 
bei  Eutrop.  3,  23,  2. 

luppiter  Gr.  lovis,  alt  Diovis,  vergl.  Varro  L.  L.  5, 
10,  66:  nam  olim  „Diovis"  et  ..Dispitor"  dictus,  id  est  Dis  pater, 
und  Gell.  5,  12,  1  und  2:  in  antiquis  precationibus  nomina  haec 
(leorum  inesse  animadvertimus :  ..Diovis"  et  „Vediovis"-,  est 
autem  etiam  aedes  Vediovis  und  5,  12,  6:  Idcircoque  simili  no- 
mine lovis  „Diovis"  dictus  est  et  „Lucetius",  quod  nos  die  et 
luce  quasi  vita  ipsa  afficeret  et  iuvaret;  5,  12,  11:  simulacrum 
igitur  dei  Vediovis,  quod  est  in  aede,  de  qua  supra  dixi.  Dat. 
Diovi  Liv.  31,  21,  12  M.;  Diovei  Corp.  luscr.  Latin.  1,  1435, 
und  darnach  ist  diese  Form  auch  1,  638  ergänzt:  Diovem  C. 
I.  L.  1,  57  und  Diove  C.  I.  L.  1,  188.  So  diuvef  in  der 
Osk.  Weihinschr.  von  Agnone  bei  Mommsen,  Uuterital.  Dial. 
S.  129  Z.  14  und  15.  Auch  eine  Nebenform,  die  oben  von 
Gellius  5,  12,  1;  2;  11  genannt  ist,  ist  Vediovis  Ovid.  Fast. 
3,  430  und  3,  447;  Fasti  Praenest.  7.  März  (Corp  Inscr.  Latin. 
1  p.  314i;  Dat.  Vediovei  C.  L  L.  1,  807;  14,  2387;  Vediovi 
Fasti  Praeuest.  1.  Januar  und  7.  März  (C.  I.  L.  1  p.  312  und 
324);  eine  andere  Nebenform  ist  Veiovis  Vitruv.  4,  8,  4;  Plin. 
N.  H.  16,  40,  79  (216);  Macrob.  Sat.  3,  9,  10  und  Veiovem 
Paul.  Festi  unter  vesculi  S.  379,  4.  lovis  als  Nominat.  findet 
sich  Acta  fratr.  Arval.  a.  101  I  Z.  40;  Corp.  Inscr.  Latin.  3, 
6443;  6,  371;  8,  6981;  Henzen  6139;  Enn.  (Ann.  427)  bei  Apul. 
de  deo  Socrat.  2  S.  121  und  Mart.  Capell.  1  §  42,  ferner  (Fab. 
74)  bei  Cic.  de  rep.  1,  18,  30;  Acc.  (331)  bei  Prise.  6,  7,  39 
S.  695  (II  229,  14) ;  (373)  bei  Non.  S.  325,  7  nach  wahrschein- 
hcher  Conjectur  (in  den  Hdschr.  ovis);  (653)  bei  den  Schol. 
Bcrnens.  ad  Verg.  Ge.  1,  502;  Pacuv.  iuc.  fab.  LX  (ed.  Rib- 
beck I  p.  1)35)  -  Acc.  ine.  fab.  XLl  (ed.  Ribbeck  I  p.  227) 
bei  Pompei.  Comment.  (ed.  Keil  V  187,  10):  legimus  in  Capro 
„hie  lovis  huius  lovis".  Etiam  Naevius,  Accius,  Pacuvius,  om- 
nes  isti  utuntur  hoc  exemplo;  Varro  L.  L.  8,  38,  74;  Caecil. 
(37)  bei  Prise.  6,  7,  39  S.  695  (II  229,  12);  Epit.  Iliad.  651; 
Gell.  5.  12,  5;  Apul.  Met.  4,  33  S.  311;  Petron.  47.  4;  58,  2; 


—     294     — 

llygiii.  Fab.  31;  f^i :  54:  63;  75;  79;  80;  92:  140:  145;  146; 
150;  152;  153:  167;  176:  177;  179;  195;  196;  220;  271:  275; 
Ampel.  2,  1 ;  2,  6;  Augustin.  Civ.  Dei  7.  14;  7,  15;  7,  16  (Oap. 
9  heisst  es  lovein  qui  etiam  luppiter  dicitur);  Schol.  Caes.  Gei- 
imiii.  Arat.  331  (ed.  Eyssenh.  S.  413);  369  (p.  418);  Commod. 
Instr.  1,  5,  8;  1,  6,  1;  1,  7,  4;  auf  Münzen  des  Otho,  Vespas., 
Titus  und  anderer  Kaiser  sind  lovis  custos,  lovis  propugnator, 
lovis  Stator  und  dergleichen,  vergl.  Drakenb.  zu  Liv.  1,  10,  6. 
Caesell.  Vindex  forderte,  wie  Prise,  in  der  unter  45  mitgeteilten 
Stelle  6,  7,  39  S.  695  (II  229,  7)  berichtet,  die  Declination 
luppiter  luppiteris  et  luppitris,  und  nach  Pompei.  Comnient. 
S  173  (V  172,  21)  und  S.  206  (V  187,  9j  fand  sich  bei  den 
nntiqui  häufig  die  Flexion  hie  luppiter  huiu.s  luppitris.  Varro 
L.  L.  8,  17,  33  sagt:  Si,  quae  (analogia)  non  est  in  cousuetu- 
dine,  quaeremus,  ut  quisque  duo  verba  in  quattuor  forniis  fin- 
xerunt  similiter,  quamvis  haec  nolemus,  tarnen  erunt  sequenda, 
ut  luppitri,  Marspitrem.  Quas  si  quis  servet  analogias,  pro  in- 
sano  sit  reprehendendus.  Xon  ergo  ea  est  sequenda.  Aber  8, 
26,  49:  Habent  casus  utrosque  (et  rectos  et  obliquos),  ut  Inno 
lunonis,  rectos  modo,  ut  luppiter  Maspiter,  obliquos  solum,  ut 
lovis  lovem;  non  ergo  in  his  est  analogia.  Wenn  er  8,  38,  74 
sagt,  nunc  in  consuetudine  aliter  dicere  pro  lovis  luppiter,  so 
bedeutet  dies  nur,  dass  die  Analogie  einen  Nominat.  lovis  ver- 
lange. Tertull.  ad'  nat.  1,  10  gebraucht  luppiteres,  und  apol. 
14  mit  Bezugnahme  auf  Varro  loves  sive  luppitros.  Bei  Hy- 
gin.  Poet,  astron.  2,  4;  2,  13  haben  einzelne  alte  Ausg.  lupitre  und 
lupitris.  Cic.  Nat  Deor.  2,  25,  64  sagt:  luppiter,  id  est  iuvans 
pater,   quem  conversis  casibus  appellamus  a  iuvando  lovem. 

51.  Der  Voc.  Sing,  der  ursprünglich  Lateinischen 
Nomina  der  dritten  Declin.  lautet  überall  dem  Nomin. 
gleich.  Im  Gen.,  Accus,  und  Abi.  Sing,  wird  zwischen  den 
characteristischen  Endbuchstaben  s,  m  und  d  und  den  Conso- 
nanten  am  Ende  des  Wortstammes  ein  Biudevocal  eingefügt, 
und  zwar  gewöhnlich  i  im  Gen.,  e  im  Accus,  und  Abi.,  und 
eben  diese  Vocale  treten  nach  u,  und  in  bos  (vergl.  unter  48) 
nach  dem  eingeschobenen  v  ein.  Das  e  des  Stammes  wird  von 
den  Bindevocalen  absorbiert.  An  die  Stämme  auf  i  aber  schliessen 
sich  die  Casusendungen  unmittelbar  an,  wobei  jedoch  für 
diejenigen  Nomina,  deren  Nomin.  und  Gen.  gleichlautend  auf  is 


—     295     — 

ausgehen,  Iraglich  bleibt,  ob  das  i  zum  Stamme  gehört,  oder 
schon  im  Nomin.  zwischen  dem  Endconsonanten  des  Stammes 
und  dem  s  des  Nomin.  eingeschoben  ist.  Vergl.  unter  49. 
Der  Gen.  endet  daher  bei  allen  Nomina  der  dritten  Declin.  auf 
is,  der  Accus,  (der  Masc.  und  Fem.)  gewöhnlich  auf  em,  bei 
mehreren  auf  im,  der  Abi.  gewöhnlich  auf  ed,  öfters  auf  id. 
Nach  Abwerfung  des  alten  d  behält  der  Abi.  teils  6  teils  i  bei. 

52.  Der  Geuit.  hat  im  Osk.  eis,  im  Altumbr.  es,  im 
Neuumbr.  er,  im  Griech.  og.  In  den  alten  Latein.  Denk- 
mälern ist  öfters  us  für  is.  C.  I.  L.  1,  196  Z.  7  nominus 
Latini;  1,  197  Z.  12  partus  und  Z.  17  (ae)de  Castorus  ;  1, 
200  Z.  38  praevaricationus  und  Z.  60  und  63  hominus; 
1,  201  Z.  1  sub  aede  Kastorus;  1,  565  Z.  7  Venerus;  1, 
566  Z.  8  und  1,  568  Z.  7  Cererus;  1,  577  Col.  2  Z.  10  und  11 
ad  aedem  Honorus;  1,  685  Caesarus  victoria;  1,  696  Cae- 
saru;  1,  1183  sacerdos  Cerer  et  Venerus;  1,  1469  (3,  1784) 
aedem  Leiberi  patrus;  1,  1495  Venerus;  4,  2089  Gorgonus; 
4.  2440  aerus;  Inscr.  de  l'Alg.  36  (Henz.  7416  X)  v.  10 
patrus.  Vergl.  über  die  Endung  rus  für  ris  in  der  zweiten 
Pers.  Sing.  Pass.  Verba  27. 

Einigemal  finden  wir  dafür  es.  Auf  einem  Gefäss 
C.  I.  L.  1,  49  Salutes  pocolom;  auf  einer  Erztafel  in  München 
C.  I.  L.  1,  187  parti  Apolones;  auf  einer  Tafel  des  Pariser 
Mus.  C.  I.  L.  1,  811  I  lereres,  Avahrscheinlich  C  er  eres. 
Schwerlich  aber  ist  bei  Varro  L.  L.  5,  4,  40  mancupes  und 
I.  Neap.  1115  civitates  als  Gen.  zu  rechtfertigen.  Parenteis 
für  parentis  auf  einem  Grabdenkmal  C.  I.  L.  1,  1009  Z.  5  ist 
ein  Versehen  des  Arbeiters. 

Das  s  der  Genitivendung  is  vor  einem  mit  einem  Couso- 
nanten  anfangenden  Worte  wirkte  in  der  älteren  Poesie  nicht 
zur  Bildung  von  Position  mit  und  konnte  auch  in  der  Schrift 
weggelassen  werden.  In  der  Grabschrift  des  Ennius  (ed. 
L.  Müller  p.  153,  XLVII)  bei  Cic.  Tusc.  1,  15,  34  adspicite, 
o  cives,  senis  Enni  imaginis  formam;  Enn.  (Sat.  57)  bei  xVpul. 
de  mag.  39  S.  489  scarum  praeterii,  cerebrum  lovi'  paene 
supremi;  derselbe  (Fab.  46)  bei  Varro  L.  L.  7,  4,  73  quid 
noctis  videtur,  und  (Ann.  45)  bei  Non.  S.  378,  18  genetrix  patris 
nostri;  Lucil.  (XI  10)  bei  Gell.  4.  17,  2  conicere  in  versus 
dictum  praeconis  volebam  Graui;    derselbe  (XXX  97)  bei  Non. 


—     296     — 

S.  160,  20  porriginis  pleuuni;  (XXX  127)  bei  Non.  S.  408,  26 
Musconis  manum;  (XX  10)  bei  Non.  S.  427,  23  lege  in  Pisonis 
reprendi;  (V  49)  bei  Non.  S.  405,  10  rostrum  praetoris  pedesque-, 
Acc.  (567)  bei  Cic.  Tusc.  1,  28,  68  aquilonis  Stridor;  Varro 
(Sat.  Menipp.  388)  bei  Non.  S.  86,  14  alius  caballum  arbori' 
ramo  in  humili  alligatum  relinquit;  Cic.  Arat.  97  sunt  inter  partes 
gelidas  Aquiloni'  locatac;  daselbst  v.  120  hunc  propter  subterque 
pedes,  quos  dixinius  ante,  Urioni'  iacet  levipes  lepus;  Lucr.  2, 
53  quid  dubitas  (piiu  omni'  sit  haec  rationi'  potestas?  4,  1028 
totius  humorem  saccatum  corpori'  fundunt;  4,  1152  aut  quae 
corpori'  sunt  eins,  si  quam  petis  ac  vis;  5,  1410  maiorem  interea 
eapiunt  dulcedini'  fructum;  auf  einem  Tcmpelgemälde  nach 
Plin.  N.  II.  35,  10,  37  (115)  reginae  luuoni'  supremi  coniugi' 
templum.  Bergk,  Jahrb.  f.  Philol.  1861,  83  S.  503,  empfiehlt 
in  der  Stelle  des  Enn.  (Ann.  409)  bei  Gell.  2,  26,  21  placidei 
mari'  marmore  flavom  (in  den  Hdschr.  placide  mare  marmore 
flavo),  und  in  der  des  nämlichen  Dichters  (Ann.  403)  bei  Gell. 
7  (6),  2,  9  studiosum  robori'  belli  (in  den  Hdschr.  robore);  und 
derselbe,  Beitr.  z.  Latein.  Gramm.  1  S.  147  folg.,  will  in  den 
archaischen  Ausdrücken  primo  luci,  luci  claro,  hoc  aetate  und 
malo  cruce  (vergl.  unter  148)  ebenfalls  die  verkürzte  Form 
des  Genit.  erkennen.  Bei  Symmach.  Epist.  2,  48  wird  primo 
lucis  gelesen. 

K.  L.  Schneider  Formenl.  S.  143  und  K.  L.  Struve  üb. 
d.  Lat.  Declin.  u.  Conjug.  S.  27  haben  eine  Anzahl  von  In- 
schriften aus  Gruter's  Thes.  zusammengestellt,  in  denen  der 
Gen.  der  dritten  Declin.  auf  i  ausgehen  soll,  worin  Struve  eine 
Eigentümlichkeit  der  Vulgärsprache  erkennen  will.  Aber  in 
dem  ersten  der  angeführten  Beispiele,  S.  111,  6,  ist  nicht  lovi, 
sondern  genio  lovii  Aug.,  wobei  Grut.  bemerkt,  dass  K.  Dio- 
cletian  den  Beinamen  lovius  angenommen  habe.  S.  313,  8 
(Orell.  2160)  Apollinis  sacerdoti  soll  vittato  ist  soli  nicht  von  sol, 
sondern  Dat.  von  solus,  wie  Hagenbuch  durch  Verweisung  auf 
Gud.  108,  5  (Orell.  2627)  hieronicae  solo  in  urbe  coronato  wahr- 
scheinlich macht.  Ebenso  ist  S.  318,  4  sacerdoti  caelestis  in- 
coniparabili  religionis  ungeachtet  der  Wortstellung  iucomparabili 
Dat.,  und  S  721,  11  (Orell.  2523)  matri  pientiss  religioni  ludaicae 
metueuti  gestattet  religioni  nur  eben  diese  Erklärung.  S.  594,  1 
(I.  Neap.  6866)    D,   M.   Crescentis   Nepoti  Fortunati    gehört    zu 


—     297     - 

Nepotius,  welcher  Name  I.  Neap.  6769  Col.  4  Z.  70  und  Inscr. 
de  l'Alg.  129  Col.  1  Z.  9  begegnet.  In  den  Worten  Grut. 
S.  83,  15  (Orell.  2494)  Isidi  Salutaris  consecratio  konnte  leicht 
das  s  von  Isidis  vor  Salutaris  ausfallen,  die  Inschr.  wird  übrigens 
von  Henzen  S.  219  für  untergeschoben  gehalten.  Für  unecht 
gilt  allgemein  Grut.  S.  307,  7,  woraus  sacerd  lovi  Tonan  an- 
geführt wird;  vergl.   Orell.  2159 

53.  Der  Dat.  endet  im  Latein,  gewöhnlich  auf  i, 
im  Osk.  auf  e^,  im  Umbr.  auf  e,  im  Griech.  auf  1'.  Lucil.  bei 
Quintil.  1,  7,  15  lehrt:  Mendaci  furique  addes  e,  cum  dare 
furi  iusseris.  Derselbe  aber  forderte  im  Dat.  illi  und  uni.  Vergl. 
die  unter  30  angeführte  Stelle  des  Vel.  Long.  S.  2220.  Ei  ist 
häufig  in  alten  Inschr.  C.  L  L.  1,  30  virtutei;  1,  56  lovei ; 
1,  167  Apolenei;  1,  189  lunonei;  1,  197  Z.  26  leegei;  1,  198 
Z.  28  und  60  fraudei  und  iudicei;  Z.  60  und  75  maiorei;  1,  20O 
Z.  68  und  98  heredei  und  operei;  1,  202  Col.  2  Z.  34  praeconei; 
1,  205  Col.  1  Z.  45  captionei;  1,  206  Z.  49  redemptorei  und 
heredei;  Z.  64  urbei;  1,  209  uxorei;  1,  531  Martei;  1,  562  und 
1543  a.  Apolinei;  1,  587  salutei;  1,  574  und  589  lovei;  1,  638 
(d)iovei;  1,  1435  Diovei;  1,  807  Vediovei  patrei;  1,  808  Ma- 
vortei;  1,  1008  v.  14  voluptatei;  1,  1110  Seispitei;  1,  1112 
FeUcitatei;  1,  1113;  1,  1172;  1,  1233  Herculei;  1,  1145; 
1,  1175;  1,  1503;  1,  1538  Hercolei ;  1,  1158  (aug)urei;  1,  1475 
Venerei;  1,  1539  e.  (D)iomedei:  3,  497  uxsorei;  3,  641  Venerei; 
5,  3786  patrei;  I.  Neap.  1381  lunonei  Quiritei;  Epheni.  epigr. 
4,  1  S.  51  Nr.  107  Apollinei.  Die  gleiche  Endung  ist  im  Ambr. 
des  Plaut.  Men.  2,  1,  38  (263)  urbei;  Poen.  4,  2,  63  (885) 
mortalei  und  b,  6,  4  (1341)  Agorastoclei;  Persa  4,  4,  72  (624) 
Lucridei. 

Auch  e  wurde  im  Dat.  gebraucht.  Quintil.  1,  4,  17: 
Quid?  non  e  quoque  i  loco  fuit?  ut  Menerva  et  leber  et  nia- 
gester,  et  Diove  victore,  non  Diovi.  C.  I.  L.  1,  62  Marte 
sarom  und  Marte  donu  dede;  1,  63  Maurte  dedet;  1,  172  und 
173  lunone;  1,  813  (lunon)e  Loucinai;  1,  1110  lunone  Seispitei 
Matri  Keginae;  1,  1200  lunone  Loucina  Tuscolana  sacra;  1, 
177  Matre  Matuta  dono  dedro;  1,  179  Salute;  1,  182  patre;  1, 
188  Diove  dede;  1,  200  Z.  17  ager  vetere  prove  vetere  posse- 
sore  datus  adsignatusve ;  1,  638  (D)iovoi  Victore;  1,  1060  lictoro; 
1,  1104  PÜemone;    1,    1134  llerculc;    1,    1170  und  1402  love; 


—     298     — 

1,  1201  (Pajl<!  (Tusc)olana  sacra;  (i,  51o7  Kusebe;  6,  0194 
Nicomede  ;  6,  6993  questore;  6,  7261  Heracle;  6,  7768  Philocle; 
6,  8799  Pythe;  6,  8828  Dio^ene  merente;  6,  8904  Polydeuce-, 
6,  9114  Oenanthe;  10,  10176  Alcibiade  ;  6,  1180fJ  Demo.sthene; 
6,  12375  Monogene;  6,  12  568  Alcibiade;  6,  13124  Ermogene; 
6.  14162  P:iiprepe;  6.  14  416  Dioclc;  6,  15051  luTtyche ;  6. 
15053  Hermogene:  9,  5803  und  9,  7265  Apoline;  10,  7458 
Caesare;  Ephem.  epigr.  4  S.  60  Nr.  133  und  S.  263  Nr.  734 
Heracle;  4  S.  264  Nr.  738  love;  5  Nr.  Uli  Valente;  5  Nr. 
1125  Feiice;  Henz.  7112  domum  populo  Noreuse  donavit.  Vergl. 
Ritschi  Opusc.  4  S.  519;  520;  535;   661;  728. 

Bei  Gaius  Dig.  2,  4,  22  ist  im  Flor,  alieno  iure  subiectae. 
In  desselben  Instit.  4  §  80  giebt  die  Hdschr.  eo  iure  (für  eius 
iuri)  subiectae,  und  4  §  153  in  nostro  iure  (für  is  nostro  iuri) 
subiectus;  sonst  ist  überall  1  §  48;  1  §  49;  1  §  50;  2  §  95; 
2  §  161;  3  §  84;  3  §  103;  4  §  80:  4  §  135,  iuri  neben 
subiectus  und  subicere,  ausser  dass  einmal  3  §  84  iuris  ge- 
schrieben ist,  und  1  §  124  der  Endvokal  von  iuri  mit  einigen 
anderen  Buchstaben  fehlt.  Cic.  hat  iure  civili  studere  de  orat. 
1,  58,  250  und  2,  55,  226  in  mehreren  Lag.,  darunter  in  der 
zweiten  Stelle  2,  4.  13,  32,  36,  und  de  rep.  5,  3,  5.  Häufig 
ist  iure  dicuudo,  wie  I.  Neap.  1950;  2096;  4627  duovir  iure 
dicund,  Ilvir  iure  dicundo,  und  bis  praefectus  iure  deicundo, 
bis  duovir  iure  deicundo;  Orell.  121  (4942)  praefectus  Ulubris 
(oder  Ulubrej  iure  dicundo;  502  und  3807  Hvir  iure  die;  2155  und 
3857  Illlvir  iure  die;  2157  Illlvir  iure  dicundo.  Ferner  C.  1. 
L.  1,  198  Z.  31  ubei  ioure  deicundo  praesse  solent;  Cenot. 
Pis.  Taf.  2  Z.  19  ueque  quisquam  iure  dicundo  praerat  und 
Z.  34  qui  Pisis  iure  dicundo  praerunt;  C.  I  L.  2,  1963  Col. 
1  Z.  38  und  Col.  2  Z.  21  qui  iure  dicundo  praeerimt  (an  der 
ersten  Stelle  ist  im  Original  in  für  qui);  C.  I.  L.  2,  1964  Col. 
1  Z.  54  qui  iure  dicvmdo  praesit;  Liv.  42,  28,  6  praetoribus 
provinciae  decretae,  duae  iure  Romae  dicendo ,  Hispania  et 
Sicilia  et  Sardinia;  Suet.  Caes.  7  cum  mandatu  praetoris  iure 
dicundo  conventus  circumiret;  Gell.  13,  12,  9  tribuni  antiquitus 
creati  videntur  non  iure  dicundo,  nee  causis  querelisque  de 
absentibus  noscendis,  sed  intercessionibus  faciendis  quibus 
praesentes  fuissent,  so  in  einer  von  Gronov  angeführten 
Hdsch.,   sonst  iuri   dicundo;   Gromat.   S.   263  Z.  10  und  S.  265 


—     299     — 

Z.  7  iure  dicundo  praeerit.  Aber  auch  für  iuri  dicundo  fehlt 
es  nicht  an  Belegen.  I.  Neap.  1358  Illlvir  iuri  die;  daselbst 
6828  Z.  8  aedile  iuri  dicundo:  Orell.  88  Illlvir  iuri  dicund; 
Orell.  3901  Illlvir  iuri  di;  Cenöt.  Pis.  Taf.  1  Z.  17  qui  ibi 
iuri  dicendo  praerunt;  Liv.  22,  35,  5  Philo  Romas  iuri  dicundo 
urbana  sors  evenit.  Dem  iure  dicundo  ähnliche  Ausdrücke  sind 
Cic.  Verr.  Acc.  1,  55,  143  lex  opere  faciundo  (in  beinahe 
allen  Büchern  ist  ex  opere  f.,  doch  im  Vat.  Palimps.  lex  operi 
f );  Liv.  31,  13,  5  cum  et  privati  aequum  postularent,  nee  tarnen 
solveudo  aere  alieno  res  publica  esset;  Cic.  Epist.  ad  Farn.  7, 
13,  2  treviros  vites  censeo,  audio  capitales  esse,  mallem  auro 
aere  argento  essent.  Die  in  der  letztgedachten  Stelle  bezeich- 
nete Behörde  heisst  sonst  vollständiger  auro  argento  aere 
flando  feriundo,  oder,  wie  C  I.  L.  3,  6076,  aere  rrgento  auro 
flando  feriundo,  was  jedoch  gewöhnlich,  z  B.  Inschr.  Orell  569 
und  3153,  in  A.  A.  A.  F.  F.  abbreviert  wird;  Illvir  A.  A.  A.  ohne 
Zusatz  ist  Inschr.  Orell.  3441.  Es  ist  möglich,  dass  in  allen 
diesen  Redeweisen  iure,  aere.  opere  (wenn  die  Conjectur  in 
der  zuerst  angeführten  Stelle  des  Cic.  das  richtige  geti-offen 
hat)  als  Dat.  gemeint  sind,  und  Ritschi  im  Prooem.  des  Bonner 
Lect.  Catal.  f.  d.  Winter  18^2/53  S.  13  und  de  fictil.  litt.  Latin, 
antiq.  S.  23  hält  namentlich  in  diesem  iure  das  e  für  lang,  da 
es  für  ei  stehe.  Wenn  man  jedoch  erwägt,  dass  auch  praef. 
iuris  die.  I.  Neap.  6036,  llvir  iuris  dicundi  Inschr.  Orell.  497 
und  Ilviro  a  iure  dicundo  Inscr.  de  Lyon  5,  5  S.  156  gefunden 
wird,  und  wenn  man  die  von  Schneider  Formenl.  S.  202  an- 
gezogenen Stellen  vergleicht,  Liv,  24,  27,  3  praetores  dissimu- 
lare  primo  et  trahenda  re  esse,  Tac.  Ann.  3,  19  is  finis  fuit 
ulciscenda  Germanici  morte,  Ann.  14,  4  prosequitur  abeuntem 
artius  oculis  et  pectori  haerens,  sive  explenda  simulatione,  seu 
periturae  matris  supremus  adspectus  quamvis  ferum  aniraum 
retinebat,  so  möchte  wohl  iure  dicundo  als  Abi.  sich  verteidigen 
lassen.  Bei  Cic.  Leg.  3,  15,  33  ist  die  Lesart  zu  imsicher,  als 
dass  von  dem  Abi.  rogatione  sciscenda  (neben  suffragia  ferre) 
zu  Gunsten  des  iure  dicundo  Gebrauch  zu  machen  wäre;  sci- 
scenda fehlt  in  fast  allen  Hdschr.  Am  wenigsten  ist  der  Dat. 
bei  praeesse  erforderlich,  welelies  öfters  absolut  steht.  Dass 
iure  iurando  bei  adigere  als  Abi.  zu  verstehen  ist,  obgleich  auch 
adigere  ius  iurandum  oder  ad  ius  iurandum  gesagt  wird,  erhellt 


—    m)    - 

besonders  aus  Senec.  Contr.  1,  H,  ö  an  nemo  iure  iurando  teneatur, 
quo  per  nccessitatera  adactus  est.  Aber  iure  iurando  nieo  se 
fidem  habuisse  ist  Terent.  llec.  5,  4,  30  (870)  in  allen  Ijüchern  (im 
Ambr.  m.  pr.  in  iure  iurando);  parcc:  voce  Plaut.  Persa  4,  5, 
10  (682)  im  vct.  (parve  voce  im  decurt.  und  Vat.),  die  Aus- 
gaben haben  voci;  nostro  suecurre  labore  Verg.  Aen.  9,  404 
im  C.  1.  L.  4,  2310  x.  Auch  Lare  bei  Oic.  Leg.  2,  22,  55 
quod  genus  sacrificii  Lare  vervecibus  tiat,  wie  in  allen  bekannten 
Hdschr.  gelesen  wird,  kann  nur  Dat.  sein.  Ferner  haben  die 
Hdschr.  bei  Varro  L.  L.  5,  4,  40  pignore  data,  womit 
O.  Müller  qui  dant  quiquc  accipiunt  faenore  Plaut.  Cure.  4,  1, 
19  (480)  vergleicht;  in  den  Rechtsbüchern,  namentlich  an  meh- 
reren Stellen  des  20.  Buchs  der  Dig.,  ist  pignori  esse,  dare, 
obligare  und  accipere,  das  letztere  auch  Trac.  Hist.  3,  65. 

In  verschiedenen  Dichterstellen  hat  man  den  Dat.  auf  e 
an  der  Kürze  der  Endsylbe  erkennen  wollen,  während  doch  die 
Construction  den  Abi.  auszuschliessen  schien,  vgl.  Voss,  de 
anal.  2,  10,  Burmann  zu  Prop.  3,  9,  40  (4,  11,  40),  Schneider 
Formenl.  S.  201.  In  mehreren  derselben  gewiss  mit  Unrecht. 
In  der  Grabschrift  des  Plautus  bei  Gell.  1,  24,  3  glaubten  frühere 
Gelehrte  Hexameter  zu  finden,  und  hielten  daher  fest  an  der 
Lesart:  postquam  morte  datust  Plautus,  comoedia  luget;  es  ist 
aber  Saturnisches  Mass,  in  dem  Reg.  und  Rottend,  wird  gelesen 
postquam  mortem  aptust;  Hertz  schreibt  postquam  est  mortem 
aptus  Plautus,  Comoedia  luget.  In  dem  Verse  des  Lucil.  (VII 
24)  bei  Non.  S.  102,  18  esuriente  (in  den  Hdschr.  esurienti) 
leoni  ex  ore  exculpere  praedam,  ist  nicht  esuriente  leoni,  sondern 
esuriente  ex  ore  zu  construieren,  wie  ieiuni  oris  Plin.  N.  H.  7, 
2,  2  (15),  ieiunis  dentibus  Horat.  Epist.  2,  2,  29,  avido  dente 
Ovid.  Met.  11,  123,  sitientes  aures  Cic.  Epist.  ad  Att.  2,  14,  1. 
Bei  Catull.  61,  158  (151)  war  quae  tibi  sene  serviet  Conjectur 
von  Scaliger,  im  Sangerm.,  Oxf.,  Dat.  und  Sant.  ist  sine  servit, 
woraus  Beruh.  Pisanus  sine  serviat  gemacht  hat.  Ovid.  Fast.  4, 
306  nee  facies  impar  uobilitate  fuit,  und  Prudent.  Apoth.  255 
patre  dispar,  sind  impar  und  dispar  gleich  dem  Compar.  inferior 
behandelt,  dem  sie  gleichbedeutend  sind,  wie  bei  Sallust.  lug.  16, 
3  uti  fama,  fide,  postremo  omnibus  suis  rebus  commodum  regis 
anteferret,  der  Abi.  von  Walch  Emend.  Liv.  S.  52  mit  der 
comparativen  Bedeutung  von   anteferret  (gleich  potius   haberet) 


—     301     — 

gerechtfertigt  wird.  Auch  Ovid.  Fast.  6.  804  in  qua  par  facies 
nobilitate  sua  (in  anderen  Büchern  nobilitate  fuit)  ist  nicht  an- 
zufechten, da  nach  der  Anführung  von  Arus.  Mess.  S.  537  (VII 
bOO,  2)  in  Sallust.  Hist.  scalas  pares  moenium  altitudine  war. 
Aere  bei  incisum  I.  Neap.  591  ist  Ablat. :  so  auch  Sidon.  Apoll. 
Epist.  5,  3.  wo  alle  Hdschr.  aere  haben,  vergl.  C.  Wagener, 
Neue  Philol.  Rundschau  1899  S.  220;  Mohr  p.  108.  4  hat 
mit  Unrecht  die  Konjektur  Geislers  aeri  in  den  Text  gesetzt. 
Lütjohann  schreibt  in  aere;  in  aere  incisus  und  in  aere  incidenda 
C.  I.  L.  2,  1423  Z.  18;  5,  889  und  I.  Neap.  635.  Bei  Prop.  1, 
8,  22  tuo  liraine  verba  querar;  1,  8,  11  non  altera  nostro  limine 
formosos  intulit  uUa  pedes;  1,  17,  21  illa  meo  caros  donasset 
funere  crines;  4  (3i.  6,  24  insultet  morte  mea,  bezeichnet  der 
Abi.  den  ()rt,  die  Zeit  oder  die  Ursach;  5  (4j,  7,  77  quoscumque 
meo  fecisti  nomine  versus  sind  Verse,  in  denen  der  Name  der 
Sprechenden  vorkommt,  wenn  nicht  meo  nomine  heissen  soll  um 
meinetwillen,  mir  zu  Liebe,  wie  Cic.  pro  Mur.  38,  82;  in  Vatin. 
3,  9;  Phil.  1,  12,  30;  Epist.  ad  Att.  10,  2,  2;  Lael.  21,  77; 
Caes.  bell.  Gall.  1,  18,  8;  Liv.  10,  21,  6.  Aber  Prop.  5  (4),  8, 
10  cum  temere  anguino  creditur  ore  manus,  kann  ore  nur  durch 
eine  gezwungene  Erklärung  als  Abi.  verteidigt  werden. 

54.  Der  Accus,  verliert  in  der  alten  Schrift  auch  in  der 
dritten  Declin.  zuweilen  sein  m;  vergl.  10  und  24.  Carm. 
arv.  C  1.  L.  1,  28  lue  rue  dreimal;  Elog.  der  Scipionen  C  I. 
L.  1,  30;  32;  33:  34  subigit  omne  Loucanam,  Luciom  Scipioue, 
cepit  Aleria  urbe,  dedet  tempestatebus  aide,  quei  apice  insigne 
Dialis  flaminis  gesistei,  quoiei  vita  defecit  non  bonos  honore  und 
ue  quairatis  honore  (Ritschi,  Opusc.  IV  734);  C.  I.  L.  i,  187 
aidiles  vicesma  pai'ti  Apolones  dederi;  1,  200  Z.  21  trans  Curione; 
1,  577  Col.  1  Z.  16  extra  pariete;  1.  603  Z.  4  ad  eam  aede; 
Tab.  triumph.  Barber  a.  713  (C.  I.  L.  1  S.  478)  pace  fecit;  Cenot. 
Pis.  Taf.  1  Z.  33  Imper.  Caesare  Augustum;  Monuni.  Ancyr.  Taf. 
4  Z.  22  ad  aede  Apollinis.     Vergl.  Ritschi,  Opusc.  IV  97;  404. 

Die  vollständige  Endung-  des  Accus,  im  Masc.  und  Fem. 
ist  em,  diejenigen  ausgenommen,  deren  Stamm  auf  i  ausgeht, 
und  deren  Accus,  daher  die  Endung  im  erhält.  Im  Osk.  finden 
wir  allein  ^m,  im  Umbr.  em.  In  welchen  der  Latein.  Nomina, 
dercu  Nominat.  und  Genit.  gleichlautend  is  haben,  das  i  als  zum 
Stamme  gehörig,  und  in  welchen  es  als  eingeschoben  zu  betrachten 


—     802     — 

ist  (vergl.  49),  erkennt  man  vorzüglich  daraus,  ob  der  Accus, 
im  oder  ein  hat.  Dies  kann  aber  nur  durch  sorgfältige  Beob- 
achtung des  Gebrauchs  festgestellt  werden.  Prise.  7,  10,  51  bis 
53  S.  757  und  758  (II  329,  3):  Inveniuntur  Latina  in  „im'  termi- 
nantia  accusativum:  „hanc  turrim"  ..burim"  „securim"  „puppim" 
„sitim"  „restim"  „vim"  „pelviui"  „tussim"  „magudarim".  Vir- 
gilius  in  II  (v.  460):  Turrim  in  praecipiti  stantem  summisque 
sub  astra.  Idem  in  I  Georgicon  (v.  169):  Continuo  in  silvis 
magna  vi  flexa  domatur  in  burim  et  curvi  formam  accipit  ulmus 
aratri.  Idem  in  II  Aeneidos  (v.  224):  Taurus  et  incertam 
excussit  cervice  securim.  Idem  in  I  (v.  114):  Ingens  a  vertice 
pontus  in  puppim  ferit.  Idem  in  Bucolico  (5,  47):  Dulcis 
aquae  saliente  sitim  restinguere  rivo.  Terentius  in  Eunucho 
(vielmehr  Phorm.  4,  4,  5  v.  686):  Ad  restim  mihi  quidem  res 
redit  planissime.  Virgilius  in  VI  (v.  400):  Nee  vim  tela  ferunt, 
licet  ingens  ianitor  Orci.  Plautus  in  Rudente  (3,  2,  19  v.  633): 
Seu  tibi  confidis  fore  multam  magudarim;  quod  significat  frugis 
genus  [id  est  caulis,  qui  nascitur  ex  ea  parte,  cuius  radix  sirpis 
avellitur;  vel  ut  alii.  siliginem].  Quorundam  tarnen  ex  eis  etiam 
in  em  invenitur  accusativus,  ut  Lücanus  in  III  (v.  545):  In 
puppern  rediere  rates.  Virgilius  in  XI  (v.  656):  Tullaque  et 
aeratam  quatiens  Tarpeia  securem.  luvenalis  iu  IUI  (Sat.  10, 
58):  Descendunt  statuae  restemque  secuntur.  Charis.  Exe. 
art.  gramm.  S.  92  (I  544,  12):  Omnia  nomina  tertiae  declinationis 
accusativum  faciunt  per  em,  exceptis  his:  „puppis  puppim"  facit, 
„sitis  sitim",  pluralem  numerum  sitis  non  habet;  „securis  securim", 
„turris  turrim",  et  „turrem"  habemus  apud  Vergilium  (II  v.  460): 
Turrem  in  praecipiti  stantem;  „pelvis  pelvim"  Xsxdvij,  „febris 
febrim";  item  civitatiura  nomina  eiusmodi,  „Neapolis  Neapolim". 
Damit  stimmt  Charis.  Art.  gramm.  1,  14  S.  25  (I  39,  16)  über- 
ein, ausser  dass  febris  febrim  fehlt.  Derselbe  giebt  1,  14  S.  33 
(I  47,  15)  als  solche,  quae  incusativum  per  im  faciunt,  id  est  i 
ante  m,  et  sunt  tertii  ordinis:  „puppis"  „sitis"  „securis"  „turris" 
„felis"  „pelvis"  „Heliupolis"  „Scythopolis"  et  cetera  similia;  wo 
felis  wahrscheinlich  aus  febris  corrumpiert  ist.  1,  17  S.  101  (I 
126,  4)  sagt  er:  „Clavim"  Tibullus  (2,  4,  31):  Hiuc  clavim 
ianua  sensit.  „Sti-igilim"  quoque  Lucilius.  Varro  de  poematis 
II  „lentim",  quod  eorum  nominum  ablativus  singularis  in  i  exit. 
Avem   autem   et    navem;    quoniam    ab    hac   ave  et   nave   faciunt 


—     303     — 

accusativus  per  i  dari  non  potest.  Und  1,  17  S.  104  (I  129, 
17):  „Febrim",  ut  „tussim"  „sitim",  ait  Plinius;  exceptis  bis 
tribus  cetera  aecusativo  in  em  exeunt.  In  einer  Bemerkung 
über  den  Abi.  heisst  es  1,  17  S.  98  (I  122,  29)  nach  der  Hdscbr. 
bei  Putsch,  und  Lindem.:  Ac  ne  iUa  quidem  ratio  reeepta  est. 
quam  G.  Caesar  ponit  in  femininis,  ut  puppim  restim  pulvim: 
für  pulvim  ist  von  Keil  (I,  123.  1)  das  richtige  pelvim  her- 
gestellt. Diom.  1  S.  283  (I  306,  24)  führt  beispielsweise  puppim 
und  turrim  an.  Phoc.  6  S.  1710  und  1711  (V  430,  7)  rechnet  unter 
diejenigen,  welche  den  Abi.  auf  i  bilden:  Quae  in  „im"  mittunt 
accusativum  singularem.  Sunt  autem  haec:  „haec  turris  hanc 
turrim  ab  hac  turri",  „haec  sitis  hanc  sitim  ab  hac  siti",  „haec 
puppis  hanc  puppim  ab  hac  puppi",  „haec  securis  hanc  securim 
ab  hac  securi"'  [febris  torquis  vectis],  „haec  restis  hanc  restim 
ab  hac  resti".  Praeterea  „haec  navis",  „bipennis",  „hie  ignis" 
similiter  ablativum  in  i  mittunt,  quae  saepe  poetae  per  e  solent 
efferre.  Rhemn.  Palaem.  S.  1374  (V  539,  41)  sagt  über  die 
Bildung  des  Abi. :  Pauca  masculina  in  i  vel  in  e  mittunt,  ut 
„ignis"  „vectis"  ,.amnis"  „anguis"  „postis".  IUa  quoque  feminina 
in  i  etiam  exeunt,  quae  accusativos  in  im  mittunt,  ut  „puppim 
puppi",  „restim  resti";  et  ab  his  quae  sunt  „vis"  et  „strigilis", 
„ab  hac  vi"  „ab  hac  strigili"  ablativos  dicimus.  Consent.  S. 
2038  (V  355,  7):  Datur  hie  quaedam  observatio,  quae  dirigat 
iudicium  nostrum,  si  quando  dubium  est,  utrum  ablativus  singu- 
laris  i  an  e  debeat  terminari,  itemque  utrum  accusativus  singu- 
laris  in  im  an  in  em.  Nam  si  in  diminutione  ultimae  syllabae 
vocalis  a  nominativo  veniens  producitur,  facit  contingere  in 
utroque  casu  i  ponendum  esse,  ut  „haec  turris  turricula",  ac 
perinde  „a  turri  turrim"  facere.  Quodsi  non  producitur  vocalis, 
ut  „haec  securis  securicula",  tunc  facere  debemus  „a  secure 
securem".  .  .  .  Accusativum  quoque  singularem  in  „im"  syllabam 
saepe  commutat,  ut  ..puppim"  „messim"  „restim"  potius  quam 
„puppem"   „messem"    „restemque"   dicamus. 

DieEndung  im  ist  in  ausschliesslichem  Gebrauch 
im  Accus,  von  vis,  sitis,  tussis,  doch  Prudent.  Perist.  2, 
250  hat  sitem,  iind  die  Schrift  de  virt.  herb.  81  (ed.  V.  Rose 
in  den  Anecdota  Graeca  et  Graecolatina  II  p.  147,  7)  tussem; 
ebenso  auch  Garg.  Mart.  de  pomis  ed.  Mai.  16;  18;  26  und  Cass. 
Fei.  33  und  34  lemm.  nach  der  besten  Ildschr.  g  (S.  Gall.  105); 


-     304     — 

während  die  beiden  jüngeren  lidschr.  tussim  haben,  was  aucli 
Rose  p.  68,  10  und  p.  72,  3  schreibt.  Mit  sitem  und  tussem  ist 
der  Abi.  site  und  tusse  unter  56  zu  vergleichen.  Desgleichen 
findet  sich  im  allein  in  amussim,  buriin,  cucumini,  futim, 
ravim,  rumira. 

Amussim  kommt  nur  adverbial  vor,  gewöhnlich  mit  ad 
oder  ex  verbunden.  Vergl.  Bentl.  zu  Terent.  Hec.  1,  2,  88. 
Die  Grammatiker  aber  stellen  ein  Nomen  amussis  auf".  Varro 
bei  Non.  S.  9,  13:  Amussis  est  aequamen,  levamentum,  id  est 
apud  fabros  tabula  quaedam,  qua  utuntur  ad  saxa  coagmentata. 
Non.  S.  9,  3:  Examussim  dicitur  examinate  ad  regulam  vel 
coagmentum;  est  enim  amussis  regula  fabrorum,  quam  archi- 
tecti,  cum  opus  probant,  rubrica  illinunt.  Paul.  Festi  S.  6,  9: 
Amussim  regulariter,  tractum  a  regula,  ad  quam  aliquid  exae- 
quatur,  quae  amussis  dicitur;  quidam  amussim  esse  dicunt  non 
tacite,  quod  muttire  interdum  dicitur  loqui.  Derselbe  S.  80,  19: 
Examussim  regulariter;  amussis  enim  regula  fabrorum  est,  vel 
ut  alii  volunt,  ferramentum,  quo  in  poliendo  utuntur.  Charis.  2, 
13  S.  178  (I  198,  26);  Examussim  Plautus  in  Amphityrone  (2, 
2,  213  V.  843):  Examussim  est  optima.  Ubi  Sisenna,  pro  exa- 
minato,  inquit;  amussis  autem  est  tabula  rubricata,  quae  dimit- 
titur  examinandi  operis  gratia,  au  rectum  opus  surgat.  Placid. 
Libr.  Roman,  ed.  Goetz  V  p.  8,  2  (=  libr.  Gloss.  V  p.  47,  9  = 
ed.  Deuerling  p.  12,  6);  amussis  regulae  vel  tabulae,  qui 
utuntur  artifices  ad  saxa,  nnde  adverbium  diximus  examussim. 
Placid.  Lib.  Gloss.  V  p.  66,  9  (ed.  Deuerling  p.  37,  13): 
examussim  integre  sine  fraude,  mussis  enim  dicimus  regulam 
vel  mensuram  fabrilem.  Gloss.  Amplon.  sec.  V  p.  265,  33: 
Amusis  regula  tabri  aequalis,  quia  diabulae  diriguntur.  Excerpt. 
ex  gloss.  A  A  V  p.  439,  43:  amusim  aequamen  levatum  und 
p.  454,  12:  examusim  clare  seu  diligenter.  Excerpt.  ex  cod. 
Vaticauo  1468  V  p.  491,  12:  amusim  aequamen  levamen  und 
p.  499,  28:  examusim  lusio  tabulae.  Der  Nomin.  amussis  ist 
von  Auson.  Idyll.  16,  11  angewandt,  der  Accus,  amussim 
(amusim  geschrieben)  findet  sich  in  den  Stellen  der  Gramma- 
tiker und  der  Glossen,  ferner  nach  Vermutung  von  Ribbeck 
bei  Nov.  Com.  72:  recta  amussim  ein  vide  diploidi  ut  recta 
grassatur  via  und  von  Bernays  bei  Lucr.  1,  657:  sed  quia  multa 
sibi  cernunt  contraria  amussim,   Brieger  schreibt  dafür  rursum. 


—    305     — 

Ad  amussim  steht  bei  Varro  8at.  Menipp.  555:  quare  si  dili- 
gens  est  ad  amussim,  per  me  licet  adsumas  ysvsd-Xiaxöv;  R.  R, 
2,  1,  26:  numerus  non  est,  ut  sit  ad  amussim;  Gell.  1,  4,  1: 
iudicium  esse  factum  ad  amussim;  Gell.  20,  1,  34:  talionem  ad 
amussim  aequiperare;  Macrob.  Sat.  1,  4,  13:  ad  amussim  verum 
esse.  Examussim  bei  Plaut.  Mostell.  1,  2,  19  (102):  aedes 
quom  extemplo  sunt  paratae,  expolitae,  factae  probe  examussim; 
Menaech.  Prol.  50:  ut  banc  rem  vobis  examussim  disputem; 
Apul.  Met.  2,  30  S.  165:  ceram  in  modum  praesectarum  for- 
matam  aurium  ei  adplicant  examussim;  Met.  4,  18  S.  278:  ex- 
amussim capto  noctis  latrocinali  momento;  Met.  11,  27  S.  812: 
unum  praeter  iudicium  pedis  cetero  etiam  statu  atque  habitu 
examussim  nocturnae  imagini  congi'uentem. 

Burim  ausser  Verg.  (Georg.  1,  170)  in  der  von  Prise, 
citierten  Stelle  noch  Varro  bei  Serv.  zu  Verg.  Ge.   1.  170. 

Cucumim  Plin.  N.  H.  20,  1,  3  (7);  20,  1,  3  (8);  cucu- 
min  Plin.  N.  H.  9,  2,  1  (3);  20,  1,  2  (3),  dafür  cucumerem 
Varro  R.  R.  1,  2,  25,  nirgends  aber  cucumem.  Vergl.  unter  47 
und  über  den  Abi.  unter  56. 

Futim  Varro  L.  L.  5,  25,  119. 

Ravim  gewöhnlich  mit  ad  construiert,  Plaut.  Aul.  2,  5,  10 
(336);  derselbe  bei  Non.  S.  146,  14;  Plaut.  (Frag.  III  ed.  Leo) 
und  Caecil.  (Com.  84)  bei  Fest,  unter  ravim  8.  274;  Apul. 
Flor.  17  S.  79  (ed.  Krüger  p.  26,  17)  purgant  ravim. 

Rumim  Plin.  N.  H.  15,  18,  20  (77)  nach  dem  Vat.  und 
Paris,  a  (in  diesem  ist  ruminita  für  rumim  ita);  vergl.  über  den 
Abi.  rumi  unter  56. 

Wenn  das  als  Adverb,  gebrauchte  adfatim  oder  affatim 
ein  Nomen  unius  casus  ist,  wie  Charis.  1,  15  S.  73  (I  93,  26) 
sagt,  so  ist  fatim  Accus,  eines  sonst  nicht  vorhandenen  Nomen. 
Nach  Paul.  Festi  S.  11  schrieb  Terent.  affatim  für  ad  lassitu- 
dinem;  dies  finden  wir  bei  Terent.  nicht,  aber  Plaut.  Poen.  3, 
1,  31  (534)  sagt:  ubi  bibas  edas  de  alieno,  quantum  vis,  usque 
adfatim.  Vergl.  Gell.  VI  (VII)  7,  2—4:  Is  (Annianus)  ,, affatim^ 
ut  „admodum"  prima  acuta,  uon  media,  pronuutiabat  atque  ita 
veteres  locutos  censebat.  Itaque  se  audieute  Probum  gramma- 
ticum  hos  versus  in  Plauti  Cistellaria  legisse,  dicit  causamque 
esse  huic  accentui  dicebat,  quod  „aÜatim"  non  essent  duae 
partes  orationes,  sed  utraque  pars  in  unani  vocem  coaluisset. 
Neue-WaRener.    Formenlehre.    I,  3.  AuÜ.  20 


—     306     - 

Von  mehreren  Noraina  Imt  der  Accus,  bald  im  bald  ein, 
bei  einigen  ist  jedoch  im   selten  oder'  ^anz  zweifelhaft. 

Bipennim  wurde  allein  bei  Ovid.  Met.  8.  766  gelesen,  jetzt 
aber  auch  bipennem  wie  sonst  noch  bei  Verg.  Ge.  4,  331  und 
Aen.  5,  307;  11,  651;  Sil.  5,  64;  luven.  6,  657;  Petron  132, 
8;  Claudian.  in  Eutrop.  1,  333.  Bipennim  ist  um  so  anomaler, 
da  das  Wort,  wie  Prise.  5,  5,  28  S.  652  (H  160,4)  und  7,  12, 
62  S.  763  (II  339,  7)  bemerkt,  eigentlich  Adject.  ist,  weshalb 
es  im  Abi.  (vergl.  unter  56)  beinahe  überall  bipenni  hat.  Varro 
(Sat.  Menipp.  389)  bei  Non.  S.  79,  22  sagt  vollständig  bipennem 
securem. 

Classim  ist  Bell.  Afr.  9,  2  im  Leid.  I.Voss,  und  Scalig. 
und  so  auch  von  Wölffliu  geschrieben,  sonst  überall  classem, 
Avelches  auch  die  älteren  Schriftsteller  ausschliesslich  anwenden, 
M'ie  Fab.  Pictor  bei  Gell.  10,  15,  2;  Liv.  Andren.  (6)  bei  Non. 
S.  335,  21;  Cato  (ed.  Jordan  p.  34,  5)  bei  Charis.  2,  13  S.  185 
(I  207,  26);  Pacuv.  (331)  bei  Non.  S.  155,  4:  ein  Dichter  (ine. 
fab.  ed.  Ribbeck  I  p.  255  v.  140)  bei  Cic.  de  orat.  3,  41,  166 
und  (ine.  fab.  v.  62)  bei  Charis.  4,  5  S.  252  (I  284,  3). 
Dasselbe   ist  in  vielen  Stellen    des    Cic,    Caes.,  Verg.    und  Liv 

Clavim  Plaut.  Most.  2,  1,  78  (425);  Tibull.  2.  4,  31  in 
der  Anführung  bei  Charis.  1,  17  S.  101  (I  126,  4),  in  den 
Hdschr.  des  Tibull.  clavem;  Paul.  Festi  S.  56,  4:  Claudere  et 
clavis  ex  Graeco  descendit,  cuius  rei  tutelam  penes  Portunum 
esse  putabant,  qui  clavim  manu  teuere  fingebatur,  et  deus  puta- 
batur  esse  portarum.  Clavim  consuetudo  erat  mulieribus  donare 
ob  significandam  partus  facilitatem.  Diese  Form  entspricht  der 
Aol.  xXaFiv  (Att.  xXeXi'),  und  wird  noch  nach  der  oben  ange- 
führten Stelle  des  Consent.  S.  2038  (V  355,  8)  unterstützt  durch 
die  Messung  von  clavicula  German.  Phaen.  196.  Aber  gewöhn- 
lich clavem,  Plaut.  Cas.  5,  2,  7  (881),  wo  aber  jetzt  von  den 
Herausgebern  conclave  gelesen  wird,  und  Most.  2,  1,  57  (404); 
Ovid.  Fast.  1,  99;  1,  254;  Petron.  94,  7;  Apul.  Met.  9,  20  S. 
631;  Tert.  Pudic.  21  und  adv.  Marc.  4,  27;  4,  28. 

Cratim  Plaut.  Poen.  5,  2,  65  (1025), und  für  diese  Form 
spricht  zufolge  der  eben  gedachten  Bemerkung  des  Consent, 
die  Messung  craticula  Mart.  14,  221,  1;  über  die  Form  cratem 
vergl.  unter  112.  Den  Nomin.  cratis  hat  Veget,  Art.  vet.  1, 
56,  5,  die  gemeinhin  dafür  angenommene  Form  crates    ist  nir- 


—     307     — 

gends  nachgewiesen;  bei  Plin.  N.  H.  13.  12,  23  (77)  traversa 
postea  crates  peragit  ist  crates  Accus.  Plur. 

Cutim  Apul.  de  mag.  50  S.  508;  bei  Geis.  3,  21  S.  108 
Daremb.  haben  van  der  Linden  und  Almeloveen  utiliter  etiam 
Scilla  cocta  deLigatur  super  cutim,  iu  deu  meisten  Hdschr.  ist 
delinitur  cutis,  im  Med.  1  delingitur,  welches  Targa  mit  Weg- 
lassung von  cutis  aufgenommen  hat;  cutem  Plaut.  Bacch.  2, 
3,  8  (242)  und  Persa  b,  2,  48  (829);  Plane,  bei  Cic.  Epist.  ad 
Farn.  10,  18,  3;  Horat.  Carm.  1,  28,  13  und  A.  P.  476;  Ovid. 
Met.  2,  583;  3,  276;  3,  397  und  Trist.  4,  6,  42;  Gels.  2,  17 
(ed.  Daremb.  p.  62,  23);  Senec.  Epist.  9,  11;  Plin.  N.  H.  7, 
18,  18  (78);  7,  45,  46  (148);  11,  37,  89  (220);  13,  4,  9  (47); 
23,  1,  14  (19);  28.  12,  50  (183j;  Quintil.  10,  2,  15;  11,  3,  78; 
luven.  2,  105.  Die  Messung  cuticula  bei  Pers.  4,  18  und  luven. 
11,  203  ist  nach  der  raehrgedachten  Stelle  des  Gonsent.  für  den 
Accus,  cutim;  jedoch  Prise.  3,  5,  31  S.  612  (II  105,  15)  leitet 
die  Verlängerung  des  nach  der  allgemeinen  Regel  kurzen  i  in 
diesem  Worte  allein  von  der  metri  necessitas  her. 

Febrim  Plaut.  Pseud.  2,  2,  48  (643);  Gato  R.  R.  157,  9; 
Cic.  Epist.  ad  Fam.  7,  26,  1;  14,  8  und  Fat.  8,  15;  Lucr.  6, 
656;  Horat.  Serm.  2,  3,  294;  Senec.  de  morte  Glaud  6,  2; 
Plin.  N.  H.  25,  4,  17  (37);  25,  5,  22  (54);  Suet.  Tit.  10;  Gell. 
17,  12,  2,  und  so  ist  übereinstimmend  mit  der  Lehre  des  Con- 
sent, bei  Catull.  6,  4  febriculosi  geraessen;  febrem  Varro  R. 
R.  2,  1,  22;  Horat.  Epist.  1,  16,  22;  Val.  Max.  2,  5,  6;  Gels. 
Prooem.  1  (S.  p.  10,  27  und  12,  3  ed.  Daremberg);  2,  4  (p.  34, 
20  und  34,  27);  2,  8  (p.  45,  14  und  47,  11);  2,  12,  2  (p.  57,  11); 
2,  17  (p.  62,  23);  Suet.  Otho.  6  (vergl.  Thimm,  De  usu  atque 
elocutione  Suetonii  p.  13);  Golum.  6,  5,  1;  Senec.  Epist.  14,  5; 
78,  18;  104,  1;  119,  12;  Plin.  N.  H.  7,  50,  51  (170);  26,  1,  4 
(6);  Quintil.  2,  17,  9:  Mart.  2,  16,  1;  2,  40,  8;  5,  9,  4;  Ulp. 
Dig.  21,  1,  4  §  1;  lavol.  Dig.  42,  1,  60;  Ser.  Sammon. 
904;  939. 

Messim  Plant.  Epid.  5,  2,  53  (718);  Most.  1,  3,  5  (161) 
und  Poen.  5,  2,  60  (1019);  Dichter  (Pall.  ine.  v.  68)  bei  Fest. 
unter  spicum  S.  333,  5;  Gato  R.  R.  134,  1;  Varro  R.  R.  3,  2. 
6;  Golum.  2,  11,  5  im  cod.  Polit.;  Gell.  2,  29,  9  im  Rottend.; 
mcssem  Plaut.  Rud.  3,  2,  23  (637)  und  Trin.  1,  1,  11  (32); 
Varro  R.  R.   1,  13,  5;  1,  50,  2;  3,  8,  3:    Cic.  Parad.  6,  2.  46; 

20* 


-     808     — 

CatuU.  95,  1;   Vcrg-.  Ge.   1,  219;    Tihull.  2,    1,   19;    Ovid.  Fast 

1,  686;  Plin.  N.  H.  18,  30,  72(298);  Quintil.  1,H,5;  ein  Dichter 
bei  Quintil.  9,  4,  90;  Plin.  Epist.  5,  6,  8. 

Naviiu  haben  Enu.  (Ann.  239)  bei  Prise.  9,9,50  8.870 
(11  486,  l'l,  wo  Keil  navem  liest);  Plaut.  Casin.  3,  2,  27  (557); 
Mil.  4,  4,  50  (1187);  4,  4,  51  (1188);  4,  7,  17  (1300j:  4,  7, 
20  (1303);  Varro  bei  Maerob.  Sat.  1,  16,  18  (ed.  Eysseuh.  p. 
83,  5);  Sallust.  lug.  25,  5  ed.  Jordan;  Horat.  Carm.  1,  32.  8: 
Prop.  3  (22),  22,  41;  Ovid.  Remed.  amor.  569;  577:  Pers.  5, 
102;  Lact.  Instit.  2,  7,  12;  7,  3,  6;  und  später  bei  Dares  1  (ed. 
Meister  p.  3,  1;  3,  3  und  3,  11);  2  (p.  3,  18;  3,  21  und  4,  6);  5 
(p.  6,  22;  7,  6;  7,  14  und  7,  24).  Aber  Charis.  1,  17  8.  101 
(I  126,  7)  sagt:  avem  autem  et  navem:  quoniam  ab  hac  ave  et 
nave  faciunt,  accusativus  per  i  dari  non  potest,  und  so  haben 
navem:  Naev.  (Com.  52)  bei  Non.  S.  280,  1;  Enn.  (x\nu  568; 
bei  Isid.  Orig.  19,  2,  12  im  Zitt.  und  in  den  Guelf  1  und  2; 
Plaut.  Bacch.  2,  3,  43  (277);  2,  3,  57  (291);  Menaech.  Prol. 
25;  Merc.  1,  1,  75;  1,  1,  87;  1,  1,  92;  1,  2,  75  (187);  1,2,  82 
(194);  1,  2,  105  (218);  2,  1,  33  (257);  2,  1,  35(259);  2,3,123 
(461);  5,  2,  105  (946);  Rud.  2,  3,  37  (367);  Stich.  4,  1,  26 
(531);  Caecil.  (6)  bei  Non.  S.  152,  17  und  (33)  bei  Prise.  7. 
11,  57  S.  760  (II  334,  18);  Titin.  (127)  bei  Non  S.  19,  16: 
Turp.  (214)  bei  Isid.  19,  4,  3  im  Guelf.  1;  Terent.  Andr.  1,  3. 
17  (222)  uud  Adelph.  2,2,17  (225);  4,  5,  69  (703);  Acc.  (629. 
bei  Non.  S.  155,  8;  307,  25;  347,  15;  Anonym,  ad  Herenu.  1, 
11,  19  (viermal);  4,  44,  57  (ed.  Marx  p.  358,  8);  Cic.  Verr.  1, 
17,  46;  1,  34,  86;  1,  34,  87;  4,  9,  19;  4,  9,  21:  4,  10,  23  im 
Reg.  imd  Leid,  und  in  den  Lag.;  4,  67,  150  (dreimal);  5,  17, 
44  (zweimal);  5,  18,  45  (zweimal);  5,  18,  46  (viermal);  5,  18, 
47  (zweimal);  5,  19,  50  (zweimal);  5,  20,  50;  5,  20,  51;  5.  22, 
58;  5,  23,  59  (viermal);  5,  25,  63;  5,  34,  90;  5,  37,  97;  5,  40, 
104;  5,  47,  125;  5,  51,  134;  5,  52,  136;  5,59,154;  5,62,160: 
de  imper.  Cn.  Pomp.  12,  33;  pro  Rabir.  9,  25;  pro  Sest.  20, 
45;  20,  46;  pro  Plane.  39,  94;  in  Pison.  9,  20;  38,  92;    Acad. 

2,  25,  81;  2,  31,  100;  Fin.  4,  27,  76;  Divinat.  1,  27,  56;  2, 
5,  13;  Nat.  Deor.  2,  35,  89;  3, 37,  89;  Rep.  1, 40,  62;  Cat.  Mai.  20,  72 
(navim  im  Benedictb.,  Salzb.  und  Erf.);  Parad.  3,  1,  20;  Epist. 
ad  Att.  7,  22,  1;  8,  11  B  1;  de  orat.  1,  38,  174:  luvent.  2, 32, 
98  (viermal)    im  Put.    und  Angelom.;    2,  51,   113    iu  derselben 


~     309     — 

und  im  Turic;  Arat.  132  und  derselbe  bei  Quintil.  8,6,  47:  in- 
betrefF  der  Stellen,  die  bei  Caesar  vorkommen,  sagt  Mensel, 
Lexic.  Caesar.  II  697;  navim  constat  in  af  2,  6,  2,  quo  loco  edd. 
reeeperunt  navem ;  3,  40,  1  Np.  et  Dt.  scripserunt  navim,  quam- 
quam  in  Oz  invenitur  navem.  Reliquis  quoque  7  locis  (2,  6,  4; 
23,  5;  3,  28,  5;  39,  2;  40,  2,  3;  96,  4)  in  Oz  exstat  navem; 
bell.  Alexandr.  64,  3  ed.  Kubier  (Dinter  hat  navim);  Lucr.  4, 
390;  4,  902;  6,  1032;  Verg.  Aen.  1,  120:  1,  184;  5,  169;  5, 
283;  6,  336;  Horat.  Sat.  1,  1,  6;  Epist.  1,  11,  16;  2,  1,  114; 
Ovid.  Met.  11,  663;  14,  218;  Epist  ex  Pont.  2,  7,  83;  Liv.  21, 
43,  4;  21,  50,  8;  21,  63,  3;  23,  10,  9  (navem  im  Put.,  Colb., 
Med.,  Voss  und  Harl.);  23,  10,  11;  23,  11,  5  (navem  im  Put., 
Colb.  Med.  und  Harl.);  23,  34,  4;  24,  26,  6;  24,  34,  11  und 
25,  30,  7  (navem  im  Med.,  Voss,  und  Harl.);  37,  30,  10  (navim 
hat  sehr  geringe  Autorität) ;  40,  4,  11  ed.  Zingerle  (vergl.  dessen 
Note)  und  an  vielen  anderen  Stellen;  Vitruv.  10,  13,  8;  Val. 
Maxim.  1,  8  ext.  11;  Pliu.  N.  H.  8,  18,  25  (66);  31,  6,  37(70); 
32,  1,  1  (3);  32,  1,  1  (4),  an  der  zweiten  Stelle  ist  im  Paris. 
d.  in  den  beiden  letzten  in  demselben  m.  sec.  und  im  Voss, 
navim;  Pers.  5,  141;  Quintil.  4,  1,  61;  4,  2,  21;  6,  3,  87;  8, 
6,  44;  Tacit.  Ann.  3,  9;  5,  10;  14,  3;  14,  5;  Hist.  3,  34;  4, 
27  (zweimal);  Mart.  10,  104,  19;  luvenal.  6,  98;  12,  56;  14, 
288;  Volcat.  Sedig.  bei  Suet.  Terent.  4;  Augustin.  Civ.  Dei  10, 
16  (I  227,  29)  und  Soliloqu.  1,  4,  9;  Dares  1  (ed.  Meister  p. 
3,  10)  und  11  (p.  14,  2.) 

Neptim  ist  Curt.  6.  2,  7  in  den  meisten  codd.  Bong.,  im 
Flor.,  Leid,  und  Voss.  1,  neptim  schreiben  Mützelt  (vergl.  dessen 
Note  512a),  Zumpt,  Hedicke,  neptem  Vogel;  neptem  ohne  Var. 
Catull.  64,  29;  Ovid.  Met.  7,  401;  Plin.  Epist.  4,  1,  1;  Suet.  Aug. 
65,  101;  Curt    10,  5,  24. 

Pelvim  Caecil.  (134)  und  Laber.  (94)  bei  Non.  S.  543,  26; 
Cato  R.  R.  10,  2;  11,  3;  Varro  de  vit.  populi  Rom.  1  fr.  42  bei 
Xon.  S.  547,  7;  I.  Neap.  5,  und  dies  fordert  Vel.  Long.  S.  2235 
(VII  77,  6) :  sane  basim  et  pelvim  per  i  scribamus,  quoniam  et 
basicula  et  pelvicula  scribitur,  et  ablativo  casu  i  finiuntur,  ab 
hac  basi  et  ab  hac  pelvi,  das  Deminut.  pelvicula  ist  in  den  Not. 
Tir.  S.  164;  pelvem  Laber.  (83)  bei  Non.  S.  196,  24;  Cels.  4, 
31  (24)  S.  157,  25  ed.  Daremb.  und  6,  9  S.  247,  19  und  20; 
Apul.  Met.  9,  3  S.  598;  Tert.  adv.  Hermog.  19  im  Leid,  (in  den 


-      ;310      — 

alten  Ausg.  pelvim)  und  Coron.  8;  Vopisc.  Aurel.  4,  4,  Vallius 
bei  dem  Gramm,  de  dub.  nomia.  S.  91  (V  586,  4j;  lul,  Valer. 
Res  gest.  Alex.  M.   1,  2. 

Praesepem  sehreiben  die  neuesten  Herausgeber  des 
Wautus  wie  Leo,  Götz  und  Sehüll  (Jureul.  2,  1,  18  (228)  nach 
den  Handschriften  und  nach  Charis.   1  S.  44  (i  59,  11),  bei  Non. 

5,  218,  5  wird  praesepim  gelesen.  Dieser  citiert  auch  S.  218,  9 
aus  Varro  de  re  rustica  lib.  1:  praesepim  latara,  wo  jetzt  aber 
Keil  1,  13,  6  praesepis  laxas  schreibt,  vergl.  dessen  Comment. 
in  Varron.  p.  50. 

Prorim  Ace.  (575)  bei  Non.  S.  200,  33  im  Guelf.  (ge- 
wöhnlich proram,  im  Leid,  prorem  mit  übergeschriebenem  a); 
bei  Lucr.  2,  554  hat  der  quadr.  prosem,  und  im  oblong,  ist 
proram  Correctur. 

Puppim  Cic.  Epist  ad  Farn.  12,  25,  5;  Epist.  ad  Att.  13, 
21,  3;  Ein.  5,  18,  49  und  Arat.  127:  133;  136;  389;  Lucr.  4, 
389;  Verg.  Aen.  1,  115;  6,  410;  10,  226;  10,  247;  10,  297; 
Prop.  5  (4),  6,  29;  Ovid.  Her.  1,  59;  5,  119;  12,  23;  Met.  8, 
141;  8,  148;  14,  564;  15,  698;  Fast.  2,  101  im  Vat;  Germ.  Arat. 
373;  688;  Liv.  24,  34,  11;  26,  39,  17;  30,  36,  5;  37,  24,  2; 
Val.  Max.  3,  2,  22;  Manil.  5,  36;  Luean.  3,  545;  3,  592;  3, 
600;  3,  626;  3,  732;  4,  132;  5,  570;   5,  647;    5,    781;   6,  471; 

6,  674;  8,  133;  8,  194;  8,   577;   8,    586;   Sil.    1,    568;   6,   357; 

7,  242;  10,  270;  11,  474;  12,  446;  14,  533;  17,  15;  17,  35; 
17,  270;  Stat.  Achill.  2,  362;  Mart.  10,  85,  5;  Petron.  102,  4; 
Rutil.  Namat.  1,  456;  Prudent.  c.  Symm.  1  praef.  60;  Claudian. 
Mall.  Theod.  cons.  113  und  in  Eutrop.  1,  424;  Avien.  Ora  mar. 
124;  386.  Nach  dem  Zeugniss  des  Pompei.  Comment.  S.  217 
(V  192,  12)  sagte  zu  seiner  Zeit  niemand  puppim:  haec  regula 
etiam  aceusativum  singularem  in  „im"  mittebat  apud  maiores 
nostros,  puta  hanc  puppim;  hodie  nemo  dicit,  sedinistis  tantum 
modo  regulam  servant,  ut  accusativus  in  „im"  exeat,  ubi  ablativus 
i  terminatur  nee  aliter  potest.  Charis.  Art.  gramm,  1,  10  S.  25 
(I  39,  17):  omnia  nomina  tertiae  declinationis  aceusativum  in 
„em"  faciunt  exceptis  his,  puppis;  puppim  enim  facit,  vergl. 
Excerpt.  Art.  gramm.  S.  92  (I  544,  13),  aber  1,  15  S.  68  (I 
89,  4) :  item  accuvativus  duplex,  ut  hanc  puppem  et  puppim, 
vergl.  Excerpt.  Art.  gramm.  S.  90  (I  542,  28).  Prise  7,  10,  51 
S.  757  (II  329,  4):  praeterea  iuveniuntur  Latina  in  „im"  terminantia 


-     311     — 

accusativum:  haue  puppim;  7,  10,  53  S.  758  (II  330,  2):  quorundam 
tarnen  ex  eis  etiam  in  „em"  iuvenitur  accusativus,  ut  Lucanus  in 
III  (v.  545):  in  puppern  rediere  rates  (Hosius  schreibt  hier  puppim) 
und  7,  11,  59  S.  761  (II  336,  6):  quae  vero  et  in  „im''  et  in 
„em",  haec  tarn  in  i  quam  iu  e:  haue  puppim  et  puppern,  ab 
hac  puppi  et  puppe,  wo  Lucan.  IV  (v.  132):  primum  cana  salix 
madefacto  robore  parvam  texitur  in  puppern  citiert  wird,  auch 
hier  schreibt  Hosius:  puppim.  Puppe m  wird  überall  bei  Val. 
FL,  wie  1,94;  1,185;  1,  215;  1,  370;  1,  628;  2,  71;  2,  541;  3, 
459;  3,  474;  3,  487;  4,  114;  4,  542;  4,  606;  4,  666;  5,  116;  5,  220; 
5,  294;  8,  5;  8,  132;  8,  144;  8,  292;  8,  297;  8,  308;  Sil.  14, 
332;  14,  489;  14,  516;  Stat.  Silv.  2,  2,  142;  3,  2,  103;  Theb. 
5,  373  (im  Put.  und  Cambr.  B  puppim)  und  5,  401,  und  Achill.  2, 
311;  luven.  6,  102;  Quintil.  8,  6,  20  im  Ambr.  und  Bamb.; 
Petrou.  Fragm.  30  v.  13;  Prudeut.  c.  Symm.  2  praef.  54; 
Claudiau.  in  Eutrop.  2  prol.  41;  Sedul.  Carm.  pasch.  3,  70;  3, 
224  gelesen. 

Ratim  Hygin.  Fab.  125  (ed.  Schmidt  p.  109,  5)  ist  um  so 
auffallender,  da  der  Abi.  rate  unmittelbar  vorhergeht;  sonst 
überall  ratem,  wie  Pacuv.  (333)  bei  Fest,  unter  reciprocare 
274  nach  der  Verbesserung  von  G.  Hermann;   Plaut.  Bacch.  2, 

3,  58  (292)  und  Most.  3,  3,  15  (918);  Turpil.  (98)  bei  Non.  S. 
534,  7;  Afran.  (131)  bei  Fest,  unter  rates  S.  273;  Verg.  Aen.  5, 
272;  5,  868;  6,  302;  10,  678;  Horat.  Carm.  1,  3,  11  und  Epod. 
10,  14;  16,  24;  TibuU.  1,  3,  40;  1,  4,  46;  1,  7,  20;  3,  5,  24; 
Liv.  21,  28,  7;  21,  28,  8;  21,  47,  3;  Tac.  Ann.  15,  37. 

Restim  Plaut.  Gas.  2,  7,  2  (425);  Pseud.  1,  1,  86;  Poen. 
1,2,184(396);  Persa  5,  2,  34  (815)  und  Rud.  2,  3,  37  ^367). 
Caecil.  (215)  bei  Non.  S.  200,  21;  Cato  R.  R.  77;  Tereut.  Phorm. 

4,  4,  5  (686)  und  Ad.  4,  7,  34  (752);  Apul.  Met.  1,  16  S.  55, 
vergl.  Prise.  7,  10,  51  S.  757  (H  329,4);  Phoc.  Ars.  S.  1711 
(V  430,  11);  Palaem.  Ars  S.  1375  (V  539,  43);  für  restem 
citiert  Prise.  7,  10,  53  S.  758  (II  330,  7)  luven.  10,  58,  und 
dasselbe  haben  Plaut.  Rud.  4,  3,  97  (^1036);  Mart.  4,  70,  1;  Petron. 
45,  9;  Corp.  Inser.  Lat.  6,  126,  49;  Henzen  6404. 

Securim  Plaut.  Aul.  1,  2,  17  (95)  und  Men.  5,  2,  105  (858); 
Cato  R.  R.  13,  1  und  Orig.  2,  30  (ed.  Jordan  p.   14,  4)  bei  Non. 

5,  208,  5;  Cic.  pro  Mur.  24,  48  und  pro  Plane.  29,  70;  Verg.  Aen. 
2,  224;  11,  656  im  Med.,  Rom.  und  iu   den    Bern,  bc;  11,  696 


—     312     - 

(daselbst  sccureoi   im   Pnl.   uiirl  Gud.  m.  pr);   (Jvid.  Met.  8,  397 
Liv.   1,  40,  7;  3,  3B,   4   (hier   ist  im   Med.   und   Par.   securem) 
Senec.    Exe.    Contr.    7,    8,    1  ;    Fun.    N.    IL    7,    56,    57    (201) 
Sil  2,  622;  5,  293;    Gell.    19,    12,  9;   Augustin.    Confess.   6,  9, 
14;  6,  9,   15.     Gell,    bemerkt    13,   20  (21),  6,    dass  Verg.    nur 
turrim  und  sccurim  gebrauche.     Securem  Varro  (Sat.  Menipp. 
389)  bei  Non.  S.  79,  22;  Senec.  Contr.  2,  11,  10;  2,  11,  19;  7,  23, 
1;  9,  25,  24  und  Exe.  Contr.  3,  5,  3;  Val.  Max.  1,  3  ext.  3  (4);  3,  2 
ext.  1;  Tert.  Paenit.  4  und  adv.  Marc.  1,  29;  Lact.  Mort.  persec.  31, 
2;  Amm.  Marc.  30,  8,  5;  Prudent.  c.Symm.  1,557;  2,  286  undPerist. 
2,  327.  Auch  ist  securem  bei  Cic.  Verr. 5,  47,  123  in  beinahe  allen 
Hdschr.  (ausser  derGuelf.  2  und  Leid.),  und  Liv.  8,  7,  20;  9,  16,  17, 
in  der  ersteren  Stelle  im   Par.,  Harl.   1,  Voss.   1    und  in  beiden 
Leid.,  und  im  Med.  m.    sec,   in   der   zweiten  im  Par.,  Med  ,  in 
beiden  Voss,  und  beiden  Leid.;  dasselbe  giebt  Prise.  7,  10,  53 

5.  758  (II  330,  5)  bei  Verg.  Aen.  11,  656.  Securem  zieht 
Consent.  S.  2038  (V  355,  13)  vor  wegen  des  kurzen  i  in  secu- 
ricula,  das  wir  Plaut.  Rud.  4.  4,  114  (1157);  4,  4,  115  (1158); 

4,  4,   119  (1163)  lesen. 

Sementim  Cato  R.  R.  17,  2;  17,  27  (zweimal);  17,  30; 
33,  1;  34,  1;  35,  2;  54,  1;  61,  2;  Cic.  Nat.  Deor.  3,  30,  75  in 
den  Leid.  ABC;  Colum.  2,  10,  15  (in  alten  Ausg.  sementem); 
2,  11  (12),  3  im  cod.  Polit.;  Censorin.  17,  2  im  Darmst. ;  se- 
mentem Plaut.  Men.  5,7,23  (1012);  M.  Servil,  bei  Cic.  de  orat. 
2,  65,  261;  Varro  L.  L.  5,  6,  37;  Cic.  Epist.  ad  Att.  9,  8,  1; 
Liv.  23,  48,  1;  25,  13,  1;  Colum.  2,  8,  2;   2,   16,   1;   2,  22,  4; 

6,  3,  8;  11,  2,  81  im  Sangerm.  und  11,  2,  90;  Plin.  N.  H.  18, 
17,  44  (152);  18.  18,  47  (168);  18,  24,  56(204);  28,7,23(78) 
und  so  auch  18,  17,  46  (164)  in  der  freien  Anführung  aus  Cato 
R.  R.  35,  2;  Tert.  Exhort.  cast.  6  und  adv.  Marc.  1,  29;  Arnob. 

5,  10;  5,  32;  Augustin.  Confess.  13,18,22  und  c.  Acad.  2,  2,  6. 

Strigilim  führt  Charis.  1,  17  S.  101  (I  126,  6)  aus  LuciL 
(ine.  lib.  V.  78)  an,  und  derselben  Form  bedient  sich  Non.  S.  223, 
5;  strigilem  haben  Plaut.  Persa  1,  3,  44  (124)  und  Stich.  1,  3, 
77  (230);  Cels.  6,  7,  1;  Apul.  Flor.  9  S.  36;  Scribon.  Larg.  39. 
Vergl.  über  den  Ablat.  unter  56. 

Turrim  Plaut.  Bacch.  4,  4,  59  (710);  Claud.  Quadrig. 
(Ann.  19  fr.  81)  bei  GelL  15,  1,  7;  C.  L  L.  1,  1177;  Caes. 
bell  Gall.  2,  30,  3;  2,  30,  4;  5,  48,  8;  6,  29,  3  (in  diesen  beiden 


—     313     — 

Stellen  hat  der  Leid.  1  turrem);  bell.  civ.  2,  8,  1;  2,  9,  4;  2, 
10,  1;  2,  10,  7;  2,  14,  4;  3,  39,  2;  Bell.  Hisp.  19,  2;  Sallust. 
lug.  103,  1;  Verg.  Aen.  2,  460;  12,  673;  12,  674;  Liv.  25,  23, 
10;  25,  36,  13;  31,  23,  4;  32,  17,  10;  32,  17,  16;  44,  3,  3; 
SÜ.  5,  554;  9,  596;  14,  417;  Stat.  Theb.  3,  356;  11,  363;  luven. 

12,  110;  Tac.  Hist.  2,  34;  3,  38;  4,  30;  Suet.  Claud.  19;  Gell. 
15,  1,  6;  Apul.  Met.  6,  17  S.  412;  Aurel.  Viel,  viri  ill.  76,  7; 
Amm.  Marc.  20,  6,  5;  20,  7,  13;  20,  11,  15;  20,  11,  21;  22, 
8,  8;  22,  16,  9;  24,  2,  12;  Auson.  Idyll.  10,  330;  Augustin. 
Confess.  8,  6,  15;  Corp.  Inscr.  Lat.  10,  5682.  Daneben  gestatten 
Charis.  1,  15  S.  68  (I  89,  4)  und  Prise.  7,  11,  59  S.  761  (II 
336,  18)  turrem,  welches  der  letztere  aus  Acc.  (408)  anführt, 
und  welches  Charis.  1,  14  S.  25  (I  39,  18)  bei  Verg.  Aen.  2, 
460  las.  Es  ist  ferner  Corp.  Inscr.  Lat.  1,  1259;  Caes.  bell, 
civil.  2,   12,  4;  2,  14,  5  (hier  ist  im  Leid.  1  turrim);  Bell.  Hisp, 

13,  8;  18,  6;  18,  7;  Liv.  23,  37,  2;  23,  37,  4  im  Put.  und 
Med.,  und  33,  48,  1  im  Bamb. ;  Vitruv.  1,  6,  4;  Mela  3,  1,  11; 
Curt.  3,  1,  7;  4,  4,  10;  Suet.  Calig.  46;  Flor.  2,  6,  36;  Tert. 
de  anima  17  und  adv.  Prax.  16;  Lamprid.  Heliog.  33,  6; 
Vopisc.  Prob.  21,  3;  Augustin.  Civ  Dei  16,  4  (11131,4).  Turri- 
cula  hat  nach  Consent,  a.  a.  O.  langes  i,  was  für  den  Accus, 
turrim  entscheiden  soll. 

Vectim  ist  sehr  unsichere  Lesart  Varro  L.  L.  5,  32,  153 
am  Rande  der  Ausg.  von  Augustin.,  angeblich  ex  libris  (sonst 
militis  adventu),  aber  von  Spengel  geschrieben,  vectem  haben 
Lucil.  (4,  34)  bei  Non.  S.  231,  7;  Cic.  Divin.  2,  28,  62  und 
PHn.  N.  H.  1,  56,  57  (195):  Apul.  Apol.  32;  Vulg,  Exod.  36,  33. 

Von  einem  Nomen,  in  dessen  Nomin.  nicht  die  Endung 
is  vorkommt,  lens,  ist  der  Accus,  lentim  Cato  R.  R.  35,  1; 
116  (zweimal);  132,  2,  und  Varro  bei  Charis  1,  17  S.  101  (l 
126,  6),  wo  an  den  Abi.  auf  i  erinnert  wird;  gewiihnlich  lentcm, 
wie  Colum.  2,  10,  15;  2,  10,  16;  Plin.  N.  H.  18,  10,  23  (98); 
18,  30,  73  (308);  auch  18,  17,  46  (164)  in  der  freien  Anführung 
aus  Cato  R.  R.  35,  1;  desgleichen  Lamprid.  Heliog.  21,  3;  Gell. 
4,  1,  7  im  Vat.  und  Rotterd.  Die  Formen  lentim  und  lenti 
(unter  61)  unterstützen  die  Annahme  eines  Nomin.  lentis,  vergl. 
unter  41. 

Partim  als  eigentlicher  Accus,  von  pars  Lucr.  6,  87  und 
383  in  utram  se  verterit  hiuc  partim,   und  6,  661   quamcumque 


—     H14     — 

arripuit  partim  (so  bei  Laclnuami,  au  der  letzten  Stelle  ohne 
Hdschr.) ;  dcsgleiehen  parti  in  der  oben  angezogenen  Inschr. 
einer  alten  Kupf"crplatt«i  (J.  I.  L.  i,  187;  dann  gleich  einem 
Adverb,  gebraucht,  und  nicht  nur  einen  Accus.,  sondern  auch 
einen  Nomin.  vertretend,  aber  nach  Art  eines  Substant.  mit  dem 
Genit.  oder  mit  ex  construiert.  Cic.  de  orat.  1,  31,  141  cau- 
sarum,  quae  sint  a  communi  quaestione  seiunctae,  partim  in 
iudiciis  versari,  partim  in  dcliborationibus;  in  Pison.  21,  48  cum 
partim  cius  praedae  profundae  libidines  devorassent,  partim  nova 
quaedam  et  inaudita  luxuries,  partim  etiam  in  illis  locis,  ubi 
omnia  diripuit,  cmptiones,  partim  permutationes  ad  hunc  Tus- 
culani  in  monte  montem  exstruendum;  Tusc.  5,  13,  38  earum 
ipsarum  partim  solivagas,  partim  congregatas  esse  voluit;  Caes. 
bell.  Gall.  4,  27,  6  quorum  illi  partim  statim  dederuiit,  partim 
ex  longinquioribus  locis  arcessitam  paucis  diebus  sese  daturos 
dixerunt  nach  dem  Petav.  (sonst  beidemale  partem);  Sallust. 
Hist.  Rede  des  Cotta  13  quorum  alia  toleravi,  partim  reppuli 
deorum  auxiliis  et  virtute  mea;  Liv.  23,  11,  11  Bruttios  Apu- 
losque,  partim  Samnitium  ac  Lucanorum  defecisse  ad  Poenos 
im  Put.,  Med.  und  Colb.  (sonst  partem);  Liv.  26,  46,  8  partim  copi- 
arum  ad  tumulum  expuguandum  mittit,  partim  ipse  ad  arcem 
ducit;  Liv.  31,  36,  9  copiis  divisis  partim  ad  cousectandos  vagos 
frumentatores  emisit,  cum  parte  ipse  substitit  (so  in  einem  Teile 
der  Bücher,  in  anderen  partem);  Fronto  ad  M.  Caes.  4,  3  S. 
62  Nab.  partim  scriptorum  animadvertas,  und  M.  Caesar  3,  17 
partim  meorum  prope  caeco  amore  interpretatus  es.  Auffallen- 
der ist  schou  Cic.  Diviu.  2,  39,  83  necesse  est  fateri,  partim 
horum  errore  susceptum  (nicht  susceptam)  esse,  partim  super- 
stitione,  multa  fallende;  sehr  unsicher  aber  Cic.  de  imper.  Cn. 
Pomp.  9,  26  im  Cöln.  partim  M'.  Glabrioni  tradidit  nach  partem 
militum  dimisit,  und  Liv.  1,  48,  3  im  Par.  m.  pr.  in  inferiorem 
partim  deiecit.  Freiere  Konstruktion  ist  ferner  bei  Terent.  He- 
cyr.  Prol.  II  6  (14)  in  eis,  quas  primum  Caecili  didici  novas, 
partim  sum  earum  exactus,  partim  vix  steti.  Den  Gebrauch 
von  partim  an  der  Stelle  eines  Nomiuat.  erörtert  Gell.  10,  13: 
Partim  hominum  venerunt  plerumque  dicitur,  quod  significat  pars 
hominum  venit,  id  est  quidam  homiues.  Nam  partim  hoc  in 
loco  adverbium  est,  neque  in  casus  iuclinatur,  sicuti  cum  partim 
hominum  dici  potest,  id  est  cum  quibusdam  hominibus  et  quasi 


—     315     — 

cum  quadam  parte  hominum.  M.  Cato  in  oratione  de  re  Floria 
ita  scripsit:  Ibi  pro  scorto  fuit,  in  cubiculum  surrectitavit  e  con- 
vivio,  cum  partim  illorura  iam  saepe  ad  eundem  modum  erat. 
Imperitiores  autem  cum  parti  legunt,  tamquam  declinatum  sit 
quasi  vocabulum,  uou  dictum  quasi  adverbium.  Sed  Q.  Claudius 
in  vicesimo  primo  annali  insolentius  paulo  hac  iigura  est  ita  usus: 
Enim  cum  partim  copiis  hominum  adulescentium  placentem  sibi. 
Itemque  Claudii  in  vicesimo  tertio  annali  verba  haec  sunt:  Sed 
idcirco  me  fecisse,  quod  utrum  neglegentia  partim  magistratum 
an  avaritia  an  calamitate  populi  Romani  evenisse  dicam  nescio. 
Mit  der  hier  citierten  Stelle  des  Cato  ist  eine  andere  desselben 
bei  Gell.  7  (6),  3,  16  zu  vergleichen:  Atque  haud  scio  an  par- 
tim eorum  fuerint,  qui  uon  nostrae  contumeliae  causa  id  nolu- 
erint  evenire.  Aus  Varro  giebt  Cornut.  bei  Cassiod.  de  orthogr. 
S.  2286  (Vll  153,  4) :  litterarum  partim  sunt  et  dicuntur,  ut  a 
et  b,  partim  dicuntur  et  non  sunt,  ut  h  et  x,  partim  sunt  neque 
dicuntur,  ut  (f  ip.  Cic.  de  orat.  2,  22,  94  eorum  partim  in  pompa, 
partim  in  acie  illustres  esse  voluerunt;  de  orat.  2,  76,  308  eorum 
partim  ita  levia  sunt,  ut  contemnenda  sint,  partim,  etiamsi  quid 
habent  adiumenti,  sunt  nonuumquam  eiusmodi,  ut  insit  in  iis 
aliquid  vitii;  de  orat.  3,  27,  106  quorum  partim  habent  vitiorum  et 
peccatorum  acrem  quandam  incusationem  .  .  .  alii  autem  habent 
deprecationem  aut  miserationem,  alii  vero  ancipites  disputationes ; 
Orat.  part.  24,  86  bonorum  partim  necessaria  sunt,  partim  non 
necessaria;  de  imper.  Cn.  Pomp.  7,  18  homines  gnavi  et  in- 
dustrii  partim  ipsi  in  Asia  negotiantur,  partim  eorum  in  ea  pro- 
vincia  pecunias  magnas  coUocatas  habent;  in  Vatin.  7,  16  ex 
quibus  partim  plane  tecum  sentiebant,  partim  medium  quendam 
cursum  tenebant;  Prov.  cons.  10,  24  cum  partim  mihi  illorum 
familiäres,  partim  etiam  me  defendente  capitis  iudiciis  essent 
liberati;  Phil.  8,  11,  32  cum  partim  e  nobis  ita  timidi  sint,  ut 
omnem  populi  Romani  beneliciorum  memoriam  abiecerint,  partim 
ita  a  re  publica  aversi,  ut  huic  se  hosti  tavere  prae  se  ferant; 
Leg.  2,  17,  42  partim  ex  illis  distracti  ac  dissipati  iacent;  Di- 
vin 2,  55,  113  quorum  partim  ficta  aperte,  partim  effutita  te- 
mere,  numquam  ne  mediocri  quidem  cuiquam  probata  sunt;  Off. 
2,  21,  72  eorum  ipsorum  partim  eiusmodi  sunt,  ut  ad  universos 
cives  pertineant,  partim,  singulos  ut  attingant;  Corn.  Nep.  Att. 
7,  2  quorum  partim  invitissimi  castra  sunt  secuti,  partim  summa 


—     316     — 

cum  eiuß  (Pompoi)  offensione  domi  remanßcrunt ;  Liv.  42,  41,  2 
eonim  quac  obiecta  sunt  mihi,  partim  ea  sunt,  quibus  nescio 
an  gloriari  debearn,  partim,  quae  fateri  non  erubescam,  partim, 
quae  verbo  obiecta  verbo  negare  sit;  Quintil.  8,  4,  8  ex  dubiis 
partim  nobis  ipsis  ad  electioncm  sunt  libera,  partim  aliorum 
sententiae  commissa;  Gell.  8,  16,  16  partim  eorum  disputabant 
....  alii  dicebant;  Gell.  7  (6),  8,  7  cum  partim  senatorum  de  Rho- 
diensibus  quererentur.  Vergl.  Gronov  Obs.  3,  2  S.  342,  Periz. 
zu  Sanet.  Min.  4,  13  Anm.  2,  Hand  Turs.  4  S.  393  folg. 

55.  Die  aus  dem  Griechischen  aufgenommenen  Nomina 
auf  is,  vorzüglich  Nomina  propria  von  Männern,  Frauen,  Städten, 
Landschaften  und  anderen  Ortlichkeiten,  besonders  von  Flüssen, 
welche  im  Griech.  den  Accus,  auf  iv  bilden,  erhalten  im  La- 
tein, dafür  die  Endung  im,  auch  solche,  von  denen  der  Gen. 
nur  idis,  nicht  is  gestattet.  Dieselbe  Form  des  Accus,  haben 
die  Namen  von  Flüssen  in  Älittelitahen.  Prise.  7,  10,  50  und  51 
S.  756  und  757  (I  327,  11):  In  una  terminatione,  id  est  „is"  desi- 
nentium,  quae  similem  habent  genetivum  noniinativo,  inveniun- 
tur  quaedam  nomina  accusativum  „im"  finientia.  Sunt  autem 
haec  plerumque  Graeca  vel  propria,  quae  accusativi  Graeci  n 
in  m  convertentia  faciunt  accusativum  Latinum,  ut  „Tiberis  Ti- 
berim",  .,Fabaris  Fabarim",  „Thybris  Thybi'im",  „Araris  Ararim" 
(nam  non  potest  ab  alio  nominativo,  ut  diximus,  nisi  in  is  de- 
sinente  in  im  accusativus  proferri;  ergo  ,.Arar"  per  apocopam 
is  protulit  Lucanus  in  VI  (v.  475):  Rhodanumque  morantem 
praecipitavit  Arar),  .,haec  Neapolis  Neapolim",  „Charybdis  Cha- 
rybdim".  Virgilius  in  VI  (v.  336):  Leucaspim  et  Lyciae  duc- 
torem  classis  Orontem.  Idem  in  VIII  (v.  331):  A  quo  post 
Itali  fluvium  cognomine  Thybrim  diximus.  Idem  in  Villi 
(v.  762):  Principio  Phalerira  et  succiso  poplite  Gygen.  Idem 
in  VII  (v.  715):  Qui  Tiberim  Fabarimque  bibunt.  „Mephi- 
tis"  quoque,  quod  proprium  est  et  a  Graeco  fisütrig,  ut  quibus- 
dam  videtur,  mutatione  s  in  f  translatum,  rationabiliter  in  im 
fecit  accusativum.  Virgilius  in  VII  (v.  84):  Saevamque  exhalat 
opaca  Mephitim.  Idem  in  Villi  (v.  730):  Immanem  veluti 
pecora  inter  inertia  tigrim.  Idem  in  XI  (v,  532):  Velocem  in- 
terea  superis  in  sedibus  Opim.  „Alpis"  cum  semper  plurale 
sit,  quomodo  „Syrtis",  tamen  et  singulariter  hoc,  quomodo  iUud, 
invenitur   a   poetis    prolatum    et   in    em    accusativum    terminans 


—     317     - 

„Alpem",  cum  illiid  „Syrtim"  tacit.  Lucanus  in  I  (v.  481): 
Tuue  inter  Rhenuui  populos  Alpemque  iacentes.  Idem  in  III 
[V.  299):  Agniine  nubiferam  rapto  superevolat  Alpem.  luv^e- 
nalis  in  IUI  (Sat.  10,  152):  Transilit,  imposuit  natui'a  Alpem- 
que nivemque.  Lucauus  in  VIII  (v.  184):  Trans  Pharon  in 
medio  tanget  ratis  aequore  Syrtim.  Idem  in  I  (v.  686):  Du- 
biam  super  aequora  Syrtim. 

AppeUativa:  Basim  fordert  Vel.  Long.  S.  2235  (VII  77,  6): 
sane  „basim"'  et  „pelvim"  per  i  scribaraus,  quoniam  et  „basicula" 
et  „pelvicula"  scribitur,  et  ablativo  casu  i  liuiuntur,  „ab  hac 
basi"  et  „ab  bac  pelvi",  und  dieses  ist  Corp.  Inscr.  Lat.  1, 
1145;  1,  1154;  1,  1167;  1,  1181  (bassim);  5,  3315;  5,  5471; 
6,  192;  6,  355;  6,  4i2;  6,  46U;  6,683;  Ephem.  epigr.  4  8.  261 
Nr.  725;  I.  Neap.  90;  1069;  4221;  Orell.  40;  276;  1878;  3879  und 
Henz.  5706;  Cic.  Verr.  Acc.  2,  66,  160  im  Lag.  29;  4,  35,  79 
(hier  ist  im  Lag.  29  basin);  Phil.  9,  7,  16;  Epist.  ad  Q.  fr.  3, 
1,  2,  5;  Tusc.  5,  23,  66;  Vitruv.  4,  1,  6  (p.  85,  25);  9,  6,  2 
(p.  228,  15);  9,  7,  3  (p.  231,  9);  10,  6,  13  (p.  251,  5);  10,  13, 
1  (p.  261,  4);  10,  19,  2  (p.  273,  9);  10,  20,  2  (p.  276,  9);  10, 
21.  3  (p.  278,  4);  Geis.  7,  14;  7,  17.  1;  7,  19;  7,  30,  3;  Suet. 
Vesp.  23;  Plin.  Epist.  3,  6,'*5;  Vulg.  Exod.  29.  12;  Levit.  4,  7; 
4,  18;  4,  30;  4,  34;  9,  9;  3  Reg.  7,  32;  Gromat.  S.  298,  15; 
300,  19;  Boeth.  Ars  geom.  p.  380,  9  und  382,  12,  aber  auch 
basem  C.  L  L.  3,  1975;  6,  122;  6,  435;  8,  9052;  9,  1656; 
10,  6435  und  Grut.  S.  52,  2;  Vulg.  Zach.  5,  11;  Gromat.  S. 
297  Z.  17;    S.  299  Z.  12;   S.  300  Z.  5;    S.  301  Z.  12. 

Battim  Colum.  12,  13,  2;  batim  Plin.  N.  H.  21,  15, 
50  (86). 

Cannabim  Varro  R.  R.  1,  23,  6. 

Capparim  Plaut.   Cure.   1,   1,  90,  und  Varro  nach  Charis. 

1,  15  Ö.  79  (I  103,  12). 

Chalcitim  Plin.  N.  H.  34,  1,  2  (2);  34.  12,  29  (117); 
35.  15,  52  (186). 

Conchim  Fronto  ad  M.  Caes.  4,  6  (p.  ()9,  18);  conchem 
luvenal.   14,   131. 

Cummim  oder  gummini  Cato  R.  R.  69,  1;  Plin.  N.  H. 
12,  17,  37  (76);  13,  11,  20  (66);  16,  26,  45  (108);  20,  10,  47 
(80);    26,  7,  25  (40);    27,  13,    115  (141);    32,  3,   13  (27):    37. 

2,  11  (33). 


—     318     - 

(Traecostasim  Varro  L.  L.  5,  32,  156. 
Haeresira  Varro  (Sat.  Menipp.  164)  bei  Non.  S.  153,  7  und 
Vitruv.  5  Prooem.  3;  Hieronym.  de  vir.  illustr.  41;  Augustin. 
Epist.  23,  4;  Vulg.  Act.  apost  24,  14;  Cod.  Theod.  13,  6,  9 
codd.  (Hänel  haeresin);  Oros.  7,  32,  6-,  Anth.  Latin,  ed.  Riese 
991,  9,  aber  haoresem  Hieronym.  de  vir.  illustr.  25  im  cod. 
Vatic.  und  29  im  cod.  Bamb.:  Augustin.  (Uv.  Dei  5,  18,  2 
(I  225,  6);  Eugipp.  ex  Augustin.  211  S.  681,  14;  274  S.  867, 
20  und  26;  281  S.  903,  20;  336  S.  1071,  12;  Vict.  Vitens.  2,  69. 
Ibim  Cic.  Tusc.  5,  27,  78;  Plin.  N.  H.  10,  48,  68  (134); 
ibin  Cic.  Nat.  Deor.  1,  29,  82  ed.  C.  F.  W.  Müller;  luvenal. 
15,  3;  Vulg.  Levit.  11,   17  und  Deut.  14,  16. 

Ocrim  Liv.  Andr.  (31)  bei  Fest.  S.  181  (a),  17,  welcher 
letztere  selbst  sich  der  Form  ocrem  bedient. 

Phrenitim  Cael.  Aurel.  Acut.  1  praef.  7;  9;  12;  16:  20; 
21;  1,  1,  30;  1,  3,  34. 

Pristim  Verg.  Aen.  5,  116;  10,  211;  pristin  Caes. 
German.  Arat.  360;  pistrim  Avien.  Arat.  809;  825. 

Propolim  Varro  R.  R.  3.  16,  23 ;   Cels.  5,  28,  11;    Plin. 
N.  H.  24,  8,  32  (47);  Anth.  Latin,  ed.  Riese  910,  57;    Philarg. 
zu  Verg.  Georg.  4,  39;  propolin  Plin.  N.  H.  11,  7,  6  (16). 
Serim  Plin.  N.  H.  20,  8,  29  (73);  20,  8,  32  (77). 
Sideritim  Plin.  N.  H.  25,  5,  19  (43). 
Sinapim  Pallad.  11,  11,  2. 
Theostasim  C.  I.  L.  2,  1724. 

Tigrim  ausser  der  von  Prise,  citierten  Stelle  des  Verg. 
auch  Manil.  5,  708;  Senec.  Epist.  85,  35;  PHn.  N.  H.  8,  17, 
25  (65);  8,  18,  25  (66);  Sil.  5,  148;  Suet.  Aug.  43;  Martial.  12, 
36,  12.  Dahin  gehört  noch  das  von  Prise.  7,  10,  52  S.  757 
(I  329,  5  und  23)  aus  Plaut.  Rud.  3,  2,  19  (633)  angeführte 
magudarim,  vergl.  unter  54. 

Männliche  Namen:  Abarim  Verg.  Aen.  9,  344;  Val.  FI.  3, 
152;  Abarin  Ovid  Met.  5,  86. 

Abrupolim  Liv.  42,  13,  6;  42,  40,  5;  42,  41,  10. 
Agepolim  Liv.  45,  3,  4. 

Agim  Cic.  Off.  2,  23,  80;  Agin  Gurt.  6,  1,  12. 
Alexim  Cic.  Epist.  ad  Att.  7,  7,  7 ;  16,  5,  1;   Verg.  Ecl. 
2,  1;  2,  73;    5,  86  ed.  Ribbeck,    Haupt  schreibt  Alexin,    dies 


—     319     — 

wird  auch  gelesen  Prop.  2,  34,  73;  Calpur.  4,  75,  ed.  H.  Schenkl; 
Mart.  8,  63,  1;  Apul.  Apol.  10. 

Amasim  Plin  N.  H.  19.  1,  2  (12):  Mela  1.  9,  59  im 
Vat.  A.,  Gud.  und  Leipz. 

Anubim  Prop.  4  (3),  11,  41;  Plin.  N.  H.  33,  9,  46(131) 
im  Bamb.;  Lamprid.  Commod.  9,  4:  9,  6;  Firm.  Mat.  de  err.  2,  2. 

Anubem  Tert.  ad  nat.  1,  10;  Augustin.  Confess.  8,  2,3; 
Prudent.  Apoth.  196;  Anubin  Lentul.  com.  bei  Tert.  Apol.  15 
(Comic,  fr.  ed.  Ribbeck  II  p.  393). 

Autleb  im  Liv.  42,  67,  4. 

Daphnim  Verg.  Ecl.  2,  26;  5,  20;  5,  51;  7,  7;  8,  68; 
8,  72;  8,  76;  8,  79;  8.  84;  8,  85;  8,  90;  8,  93;  8,  94;  8,  100; 
8,  102;  8,  104:  nur  5,  52  empfiehlt  sich  die  Schreibung  Daphnin 
wegen  des  darauf  folgenden  Vocals. 

Lirim  Verg.  Aen.   11,  670. 

Moerim  Verg.  Ecl.  8,  98;  9,  53;  9,  54. 

Osirim  Verg.  Aen.  12,  458;  Horat.  Epist.  1,  17,  60;  Tibull. 

1,  7,  27;  Lucan.  8,  832;  9,  158;  Augustin.  Civ.  Dei  6,  10,  2 
(I  268,  19);    Hierouym.  Epist.  1,   17,   6;    Firm.  .Matern,  de  err. 

2,  2;  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,-19;  1,  147  und  Aen.  11,  285; 
Schob  luven.  6.  533  (Osyrim),  aber  O sirin  Tacit.  Hist.  4,  84; 
Auson.  Epigr.  30,  2;  Macrob.  Sat.  1,  7,  43. 

Parim  Enn.  (38)  bei  Varro  L.  L.  7,  5,  82;  Prop.  4  (3), 
13,  63;  Ovid.  Remed.  amor.  65;  Mart.  12,  52,  10  (im  Put., 
Vat.  V  und  in  den  Voss.  AB  Parem);  Hygin.  Fab.  91;  nach 
Charis.  1,  15  S.  69  (I  89,  30)  in  den  Exe.  des  Par.  7530  war 
dasselbe  bei  Verg.,  nämlich  Aen.  10,  705,  jetzt  haben  die 
besseren  Hdsch.  daselbst  Parin,  welches  auch  bei  Charis.  im 
Neap.  ist. 

Phalarim  Cic.  in  Pison.  30,  73;  Epist.  ad  Att.  7,  20,  2; 
Fin.  4,  23,  64  und  Off.  3,  6,  29;  3,  6,  32:  Val.  Maxim.  3, 
3  ext.  2;  Hygin.  Fab.  257;  Amm.  Marcell.  26,  10,  5;  28,  1,  26; 
Claudian.  bell.  Gild.  186;  Phalarem  Capitol.  Maxim,  duo  8,  5. 

Prytanim  Verg.  Aen.  9,  767;  Ovid.  Met.  13,  258  (Merkel 
Prytanin). 

Sagarim  Verg.  Aen.  9,  575. 

Sarapim  Catull.  10,  26  ed.  Schwabe  (Riese  Serapin); 
Serapim  Varro  (Sat.  Menipp.  128)  bei  Non.  S.  480,  23;  Cic,  Verr. 
2,  66,  160    und  Nat.  Deor.  3,  19,   47;    Lact.  Instit.  1,    21,  22; 


-     320     — 

Macrob.  Sat.  1,  1,  14;  Serapem  Plin.  N.  H.  87,  5,  19  (75); 
Tert.  ad  nat.  1,  10;  Vopisc.  Saturn.  8,  2. 

Sosim  Liv.  26,  30,  6;  26,  31,  4;  So  sin  Liv.  24,  22,  16. 

Tanaim  Verg.  Aen.  12,  513;  Mela  1,  2,  14;  Curt.  6,  2, 
13;  Stat.  Silv.  1,  6,  55;  Soliii.  40,  1;  Amm.  Marcell.  31,  2,  13; 
Oros.  1,  2,  4;  1,  2,  49;  3,  18,  7;  lul.  Valer.  Res  gestac  Alex. 
M.  3,  52  (ed.  Kühler  p.  160,  7). 

Tluimyrim  Val.  Fl.  3,  128;  Tharayrin  Stat.  Theb.  10,  314. 

Thyrsim  Verg.  Ecl.   7,  69. 

Turesim  Tac.  Ann.  4,  50. 

Zeuxim  Cic.  Brut.  18,  70;  Epist.  ad  Q.  fr.  1,  2,  2,  5; 
Ein.  2,  34,  115;  Plin.  N.  H.  35,  9,  36  (62)  nach  dem  Rice,  in 
welchem  Zeusim  ist. 

Apim  Cic.  de  rep.  3,  9,  14  und  Nat.  Deor.  1,  29,  82;  Solin. 
32,  17;  32,  20;  Minuc.  Fei.  28,  8;  Sulpic.  Sever.  Chron.  2,  14,  5. 

Weibliche  Namen:  Alcestim  luven.  6,  653;  Hygin.  Fab. 
50;  51;  Macrob.  Sat.  5,   19,  3. 

Irim  Verg.  Aen.  4,  694;  5,  606;  9,  2;  9,  803;  10,  38; 
Val.  Fl.  4,  77;  Epit.  Iliad.  223;  Charis.  1,  15  S.  69  (I  89,  30) 
und  1,  17  S.    107  (I  132,  27). 

Isim  Cic.  Nat.  Deor.  3,  19,  47;  Ovid.  Amor.  2,  2,  25; 
Luean.  8,  831;  9,  158;  Serv.  zu  Verg.  Ge.  3,  152;  Isem  Corp. 
Inscr.  Lat.  8,  8707. 

Opim  (mit  langem  o,  von  der  Begleiterin  der  Diana) 
ausser  der  von  Prise,  citierten  Stelle  des  Verg.  auch  Serv.  zu 
derselben;  Opem  vom  Nomin.  Ops  (mit  kurzem  o,  von  der 
Gemahlin  des  Saturnus)  Ovid.  Met.  9,  498. 

Pro  er  im  Verg.  Aen.  8,  445  im  Med. 

Samiramim  Amm.  Marcell.  28,  4,  9;  Samiramin  Plin. 
N.  H.  7,  56,  57  (207);  Curt.  7,  6,  20. 

Thalestrim  Curt.  6,  5,  25  (Vogel  Thalestrin);  Thalestrem 
lustin.  42,  3,  7  (Rühl  Thalestrim). 

Thetim  Varro  R.  R.  3,  9,  19;  Verg.  Ecl.  4,  32. 

Upim  Cic.  Nat.  Deor.  3,  23,  58. 

Namen  von  Städten,  Landschaften  und  anderen  Orthch- 
keiten,  vergl.  Charis.  1  S.  25  (I  39,  20):  accusativum  in  „im" 
iaciunt  civitatium  nomina,  ut  „Heliupolis  Heliupolim",  „Neapoüs 
Neapolim",  „Scythopolis  Scythopolim",  „Chrysopolis  Chryso- 
polim";    Excerpt.    ex   Char.  ed.    Keil  p.  544,16:  item   civitatium 


—     321     — 

nomina  eius  modi,  „Neapolis  Neapolim."  Amphipolim  Com. 
Nep.  Cim.  2,  2;  Liv.  42,  41,  11;  43,  7,  10;  44,  24,  9;  44,  43, 
8;  44,  44,  4;  44,  45,  1;  44,  46,  1;  44,  46,  10;  45,  6,  11;  45, 
28,  9;  45,  28,  11;  45,  29,  9;  Plin.  N.  H.  10,  8,  10  (23);  Vulg. 
Act.   apost.    17,    1.    —    Antipolim   Liv.    Epit.   47;  Plin.  N.  H. 

3,  5,  11  (79);  Tacit.  Hist.  2,  15.  —  Chrysopolim  Plaut.  Pers. 

4,  3,  37  (506);  Amm.  Marcell.  22,  8,  7;  Excerpt.  Val.  27.  — 
Hello polim  Macrob.  Sat.  1,  21,  29.  —  Magnopolim  Plin. 
N.  H.  6,  3,  3  (8).  —  Megalopolim  Liv.  45,  28,  4.  —  Metro- 
polim  Caes.  bell.  civ.  3,  80,  6.  —  Neapolim  Van'o  R.  R.  3, 
17,  9;  Cic.  leg.  agr.  2,  31,  86  im  Erl,  Salzb.  undAmbr.;  Bell. 
Afric.  2,  6;  Liv.  8,  23,  10;  9,  19,  4;  23,  1,  5;  23,  15,  1;  23, 
15,  2;  23,  15,  5;  23,  36,  6;  25,  25,  5;  29,  21,  1;  36,  42,  1; 
38,  41,  9;  40,  41,  3;  Vell.  Paterc.  1,  4,  2;  Senec.  Epist.  57,  1; 
PHn.  N.  H.  9,  54,  80  (170);  18,  11,  29  (114);  31,  2,  8  (12); 
32,  2,  11  (21);  Phaedr.  2,  5,  7;  Siiet.  Aug.  98;  Tiber.  4;  Nero 
20;  Tacit.  Ann.  14,  10;  15,  33;  16,  10;  Stat.  Silv.  3  praef, 
(ed.  Baehrens  p.  67,  26);  4  praef.  (p.  96,  26);  Amm.  Marcell 
14,  8,  11.  —  Nicopolim  Liv.  fragm.  51  y  bei  Cassiod.  Ohron 
a.  u.  724;  Bell.  Alexandr.  36,  3;  37,  3;  Suet.  Aug.  18;  Tacit 
Ann.  2,  53;  5,  10;  Isid.  Orig.  15,  1,  61.  —  Palaepolim  Liv.  8 
22,8;  8,  23,  10;  8,  26,  1.  —  Scythopolim  Plin.  N.  H.  5,  18 
16  (74);  Hieronym.  de  vir.  illustr.  96.  —  Sebastopolim  Plin 
N.  H.  5,  10,  32  (121).  —  Tripolim  Liv.  35,  27,  9;  42,  53,  6 
42,  55,  6;  Plin.  N.  H.  6,  34,  39  (213);  Spart.  Sever.  18,  3; 
Solin.  27,  8;  Amm.  Marcell.  28,  6,  12;  Orell.  36,  72.  —  Pauo- 
polim  las  man  nach  Drakenb.  Liv.  32,  33,  7,  jetzt  nach  Sigo- 
nius    Perinthum. 

Barim  N.  H.  Plin.  5,  32,  42  (147). 

Calagurim  Liv.  39,  21,  8;    Oros.  5,   23,  14. 

Carambim  N.  H.  Plin.  2,  108,  112  (245),  Detlefsen  schreibt 
Carambin;  Solin.  10,  14;  Mart.  Capell.  6  §  615;  Carambin 
Val.  Flac.   4,  599;  8,  214. 

Charybdim  Cic.  de  orat.  3,  41,  163;  Verr.  5,  56,  146; 
Phil.  2,  27,  67;  Har.  resp.  27,  59;  Verg.  Aen.  3,  684  (Ribbeck 
Charybdis);  Horat.  A.  P.  145;  Senec.  Cons.  Marc.  17,  2;  Manil. 
4,  605;  luvenal.  5,  102;  Auson.  Perioch,  Odyss.  12;  Dictys  6, 
5;  Pacat.  Panegyr.  26,  4;  Mart.  Capell.  5  i?  512;  Charybdem 
Prudent.    Cath.    6,   107  und   c.   Symm.  2,   900. 

Neue-Waganer.    Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  21 


—     H22     — 

Dyrim  Plin.  N.  H.  5,  1,  1  fl3). 

El  im  Liv.  27,  32,  2;  27,  32,  8-,  Plin.  N.  H.  6,  34,  39 
(214);  7,  20,  20  (84)-,  16,  8,  13  (34);  16,  10,  19  (48);  19,  1, 
4  (20);  19,  3,  13  (37);  lul.  Valer.  1,  10;  Tert.  adv.  Marc.  4,  24. 

ITispalim  Caes.  bell.  civ.  2,  20,  4;  Bell.  Alex.  56,  5;  57, 
4;  Bell.  Ilisp.  27,  3;  35,  1;  35,  4;  39,  3;  40,  8;  42,  1;  Isid. 
Orig.  15,  1,  71;  Itiner.  bei  Henz.  5210. 

Illiberim   Liv.  21,  24,  5. 

Leptim  Bell.  Alex.  57,  1;  Bell.  Afr.  29,  3;  61,  6;  62,  4; 
62,  5;  63,  1;  Sallust.  lug.   19,  1;  Liv.  30,  25,  12. 

Maeotim  Plin.  N.  H.  2,  92,  94  (206);  4,  12,  26  (87);  4,  12, 
26  (88);  6,  6,  6  (18);  6,  7,  7  (20);  10,  8,  10  (23);  25,  8,  43 
(82);  32,  11,  53  (146);  32,  11,  53  (149);  lustin.  2,  1,  19;  Apul. 
de  mund.  6;  Mamert.  Genethl.   16,  4. 

Memphim  Liv.  45,  12,  1;  Plin.  N.  H.  2,  85,  87  (201);  8,  46, 
71  (185);  16,  21,  33  (81);  36,  12,  16  (76);  Tac.  Hist.  4,  84;  Curt. 
4,  1,  30;  10,  10,  20;  Solin.  32,  18.  Hygin.  Fab.  275;  Spart. 
Sev.  17,  4;  Treb.  Poll.  trig.  tyr.  23,  13;  Amm.  Marcell.  22,  14,  7. 

Mure  im  Varro   L.  L.  5,  32,  154. 

Na  u  erat  im    Plin.    N.   H.  31,    10,   46    (111). 

Phthiotim  Liv.  42,  67,  9. 

Sybarim  Cic.  de  rep.  2,  15,  28;  Liv.  26,  38,  7;  Plin. 
N.  H.  3,  11,  15  (97);  31,  2,  9  (13);  Solin.  2,  10;  Schol.  luvenal. 
6,  296;  Atil.  Fortunat.  S.  2703  (VI  300,  20  und  27)  führt  aus 
Hör.   Carm.    1,  8,  2  an,  wo  die  codd.  und  edd.   Sybarin  haben. 

Syrtim  ausser  den  Stellen  des  Lucan.  bei  Prise,  noch  Cic.  de 
erat.  3,  41,  163;  Liv.  29,  33,  8;  Mela  1,  7,  34;  2,  7,  105;  Plin. 
N.  H.  5,  4,  3  (25);  5,  4,  4  (28);  5,  5,  5  (33);  19,  3,  15  (41); 
37,  2,  11  (38). 

Ucubim  Bell.  Hisp.  7,  1;  8,  6;  20,   1;  27,  4. 

Namen  von  Flüssen  ausserhalb  von  Mittelitalien:  Acirim 
Plin.  N.  H.  3,  11,  15  (97). 

Alabim  Sil.  14,  227. 

Albira  Vell.  2,  106,  2;  Mela  3,  3,  31;  Tac.  Ann.  1,  59; 
2,  14;  2,  19;  2,  22;  2,  41;  4,  44;  Claudian.  IV  cons.  Honor.  452. 

Anatim  Plin.  N.  H.  5,  1,  1  (9);  Solin.  24,  12. 

Ära  bim  Plin.  N.  H.  9,  3,  2  (7). 

Ararim  Caes.  bell.  Gall.  1,  12,  2;  7,  90,  7,  vergl.  Meusel, 
Jahresbericht  zu  Cäsar  1894  S.  223;  Verg.  Ecl.  1,  62  im  Rom.  und 


—     323     — 

n  den  Bern,  a  b  c,  und  in  der  Anführung  bei  Prise.  5,  3,  13  S. 
)45  (II  150,  4);  Claudian.  bell.  Goth.  298;  Ararem  im  Pal. 
md  Gud;  Lucan.  1.  434;  Plin.  N.  H.  3,  4,  5  (33);  Eumen.  Paneg. 
L^onstantino  Aug.  18,  2. 

Athesim  Verg.  Aen.  9,  680;  Liv.  Epit.  68;  Val.  Maxim.  5, 
;,  4;  Flor.  3,  3,  11;  Sidon.  Epist.  1,  5,  4;  Venant.  Fortun.  Vit. 
5.  Mart,  4,  678  (Leo  schreibt  Atesim);  Anth.  Latin,  ed.  Riese 
.,  2  praef.  XL  v.  11. 

Baetim  Bell.  Alex.  59,  3;  60,  2;  60,  5;  Bell.  Hisp.  5,  1; 
(6,  3;  Liv.  28,  16,  2;  28,  30,  1;  28,  30,  3;  Plin.  N.  H.  3,  1,  3 
12);  Claudian.  Fese.  2,  31;  Baetem   C.  I.  L.  2,  4712;  2,  4715. 

Certim  Liv.  28,  22,  1. 

Crathim  Plin.  N.  H.  3,  11,  15  (97);  31,  2,  9  (13). 

Hypanim  Cic.  Tusc.  1,  39,  94;  PHn.  N.  H.  4,  12,  26 
33);  4,"^  12,  26  (84);  31,  5,  30  (56);  Val.  Fl.  6,  147. 

Hypasim  Plin.  N.  H.  2,  73,  75  (183);  6,  17,  21  (62). 

Lemurim  C.  L  L.  1,  199  Z.  7. 

Ligerira  Caes.  Bell.  Gall.  7,  5,  4;  8,  27,  2  im  Leid.  1, 
»calig.,  Cujac.  und  Kopenh.  1  (sonst  Ligeri),  vergl.  Meusel, 
ahresbericht  zu  Cäsar  1894  S.  223;  Sidon.  Epist.  3,  1,  5; 
'arm.  5,  209;  L ige  rem  Caes.  Bell.  Gall.  7,  11,  9  im  Bong. 
,  Par.  1,  Voss.  1  und  Egm.;  7,  56,  3  im  Bong.  1  und  im  Par. 
m.  pr. ;  Plin.  N.  H.  4,  18,  32    (107). 

Nigrim  Plin.  N.  H.  5,  4,  4  (30);  Solin.  30,  22;  32,  5. 

Phasim  Verg.  Ge.  4,  367;  Colum.  8,  8,  10;  Stat.  Silv. 
,  6,  55;  Val.  Fl.  1,  43;  1,  87;  Plin.  N.  H.  6,  1,  1,  1  (3);  6, 
7,  19  (52);  8,  33,  50  (120);  26,  8,  28  (43). 

Sabim  Caes.  Bell.  Gall.  2,  16,  1;  2,  18,  1,  vergl.  Meusel, 
ahresbericht  zu  Cäsar.    1894  S.  222. 

Scaldim  Plin.  N.  H.  4,  13,  28  (98),  Scaldem  Caes.  BeU. 
>all.  6,  33,  3. 

Sicorim  Caes.  Bell.  civ.  1,  48,  3;  1,  61,  4;  1,  63,  1; 
Aican.  4,  335;  Auson.  Epiet.  25,  59. 

Sirim  Plin.  N.  H.  3,  11,  15  (97);  lustin.  20,  2,  4. 

Tarn  es  im  Caes.  Bell.  Gall.  5,  18,  1,  vergl.  Meusel,  Jahres- 
bericht zu  Cäsar.  1894  S.  223. 

Tanaim  Verg.  Ge.  4,  517;  Mela  1,  2,  14;  Curt.  6, 
:,  13;    7,  4,  6;    7,  4,  32;    7,  6,  12;   7,   6,   25;    7,  7,    1;    7,   7, 

21* 


-     324     — 

4;    7,  7,  12;   Stat.  Silv.  1,  6,  55;  Solin.  40,   1;  Amm.    Marcell. 
31,  2,  13;  Gros.   1,  2,  4;  1,  2,  49;  3,   18,  7;  lul.  Valer.  3,  52. 

Tigrim  Vcrg.  Ecl.  1,  62;  Sallust.  Histor.  fr.  4,  52;  Lucan. 
3,  261;  7,  433;  8,  214;  Plin.  N.  H.  6,  26,  30  (118);  6,  27,  31 
(130);  6,  27,  31  (132);  6,  27,  31  (138);  Curt.  4,  5,  4;  Solin. 
33,  4;  Nemes.  Gyn.  67;  Eumen.  Pauegyr.  Constant.  Caes.  3,  3; 
Hieronym.  in  Ezech.  1,  1  v.  2  p.  5  Vall.;  Oros.  1,  2,  17;  6, 
3,  6;  Sidon.  Carm.  2,  453;  Mart.  Capell.  6  §  678, 

Vachalim  Sidon.  Epist.  8,  3,  3:  Carm.  13,  31  und 
23,  244. 

Visurgim  Tac.  Ann.  2,   11;  2,  12;  2,  16;  2,   17. 

Namen  von  Flüssen  in  Mittelitalien:  Aesim  Liv.  5,  35.  3 
und  Itin.  Anton.  S.  316,  4. 

Fabarim  Verg.  in  der  von  Prise,  angeführten  Stelle  Aen. 
7,  715. 

Glanim  Plin.  N.  H.  3,  5,  9  (54). 

Lirim  Cic.  bei  Macrob.  Sat.  6,  4,  8;  Horat.  Carm.  3,  17, 
8;  Liv.  26,  9,  3;  26,  34,  8;  Plin.  N.  H.  3,  5,  9  (56);  Sil.  8, 
399;  Tac.  Ann.  12,  56;  Stat.  Silv.  4,  3,  94;  Solin.  2,  19;  Lire m 
Cic.  Leg.  2,  3,  6  zweimal  und  Hygin.   Grromat.  S.  178,  3. 

Tiber  im  Titin.  (120)  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  11,  457; 
Varro  L.  L.  5,  5,  28;  5,  5,  30;  5,  15,  83;  5,  32,  146;  6,  3,  17; 
7,  3,  44;  Cic.  pro  Rose.  A.  7,  20;  35,  100;  pro  Cael.  15,  36: 
Epist.  ad  Att.  12,  19,  1;  13,  33,  4;  Divin.  1,  10,  16  und  de 
rep.  2,  2,  4;  Verg.  Ge.  1,  499;  Aen.  7,  715;  Horat.  Sat.  1,  9, 
18;  Prop.  3,  11,  42;  Liv.  1,  3,  5;  2,  5,  4;  2,  51,  2;  8,  14,  6 
(zweimal);  8,  20,  9;  26,  34,  7  (zweimal);  Vell.  Paterc.  2,  6,7; 
Senec.  Brev.  vitae  10,  4;  Val.  Maxim.  3,  2,  1;  Mela  2,  4,  71; 
Plin.  N.  H.  3,  12,  17  (109);  Tacit.  Ann.  6,  1;  12,  56;  15,  18; 
Suet.  Caes.  44;  83  (zweimal);  Aug.  43;  Tiber.  75;  Claud.  38; 
Nero  47;  Vitell.  17;  Vespas.  19;  Domitian.  1;  4;  Mart.  4,  64, 
24;  luvenal.  3,  62;  14,  202;  Flor.  1,  4,  4;  Eutrop.  7,  18,  5; 
Oros.  5,  9,  3;  6,  18,  34  und  sonst  sehr  häufig.  So  auch  in 
der  altertümlichen  Form  Thybrira  Verg.  Aen.  3,  500;  5,  83;  5, 
83;  5,  797;  6,  87;  7  151;  7,  242;  8,  331;  11,  393;  Catal.  5. 
23;  Sil.  5,  162;  10,  359;  10,  498;  12,  540;  13,  828;  16,  680; 
Stat.  Silv.  1,  5,  24;  2,  7,  45;  Claudian.  in  Eutrop.  1,  447;. 
Sidon.  Epist.  8,  9,  5  v.  44;  Carm.  5,  25. 

Veserim    Cic.  Fin.  1,  7,  23;  Off.  3,  31,  112,    (im    Bern. 


-     325     - 

;  Veserin);  Liv.  8,  8,  19  (im  Med,  Harl.  1  und  Voss.  2.  Veserin); 
10,  28,  15;  Val.  Max.  6,  4,  1-,  Aur.  Vict.  de  vir.  illustr.  26, 
[■  28,  4. 

Bei  denjenigen  Nomina,  welche  aus  dem  Griech.  her- 
kommen, kann  der  Accus,  auch  im  Latein,  auf  in  ausgehen; 
^ergl.  unter  83.  Solche  aber,  deren  Stamm  auf  id  ausgeht, 
^eßtatten  auch  die  Endung  idem.  Elidem  Oros.  2,  4,  1.  Phasi- 
lem  Plin.  N.  H.  19,  4,  19  (52);  Solin.  15,  19;  19,  19.  Phthio- 
idem  Liv.  41,  22,  6.  Hierzu  die  unter  41  nachgewiesenen 
Beispiele  von  Attidem,  Busiridem,  Nabidem,  Paridem,  Semira- 
nidem,  Isidem,  Serapidem,  Tigridem,  Eupolidem.  Über  den 
\cc.  von  Adonis  vergl.  unter  129. 

Solche  Nomina,  welche  im  Grich.  den  Acc.  nur  auf  idcc 
)ilden,  also  namentlich  diejenigen,  welche  im  Nomin.  Oxytona 
sind,  haben  auch  im  Latein,  nicht  im,  sondern  idem.  Aspidem 
:!ic.  Ein.  2.  18,  59  und  Tusc.  5,  27,  78.  Diploidem  Apic. 
l,  2  §  134;  Sulpic.  Sever.  Chron.  1,  35;  Porphyr.  Horat,  Epist. 
L,  17,  25;  Gramm,  ine.  de  dub.  nom.  ed.  Keil  V  578,  2.  En- 
Iromidem  luven.  3,  103.  Paropsidem  oder  parapsidem 
^uet,  Galba  12  und  Petron.  34,  2.  Periscelidem  Horat.  Epist. 
l,  17,  56.  Prob  OS  cid  em  Bell  Afr.  84,  2  und  Plin.  N.  H.  8, 
1,  7  (18).  Pyramidem  Cic.  Nat.  Deor.  2,  18,  47;  Boeth.  lust. 
irithm.  2,  24.  Pyxidem  Cic.  pro  Cael.  25,  61;  26,  63;  27, 
)4;  27,  65;  29,  69;  Suet.  Nero  12;  47;  Apul.  Met.  6,  16  S.  411; 
'..  Neap.  5;  puxidem  C.  I.  L.  5,  7877;  10,  6.  Tyrannidem 
:!ic.  Divin.  1,  49,  111  und  Off.  3,  23,  90;  Com.  Nep.  Alcib. 
l  3  und  reg.  2,  3;  Liv.  24,  22,  9;  26,  30,  4;  35,  12,  7;  38, 
14,  12;  40,  8,  13;  Val.  Max.  6,  5  ext.  1;  Senec.  Controv.  1, 
1,  8;  Senec.  Epist.  90,  5;  Quintil.  1,  10,  48;  5,  11,  8;  7,  2,  11; 
[ustin.  2,  8,  6;  16,  4,  1;  21,  1,  17;  21,  2,  6;  L  Neap.  4550 
;=  C.  L  L.  10,  5061).  Sphragidem  Gels.  5,  26,  23;  Plin.  N. 
H.  35,  6,  14  (33). 

Nomina  propria  von  Frauen,  welche  im  Griech. 
auf  der  Nominativendung  ic  den  Accent  haben,  bilden 
ien  Acc.  ebenfalls  durchaus  auf  idem.  Bacchidem  Plaut. 
Bacch.  2,  2,  22  (199);  3,  2,  6  (390);  3,  4,  2  (501):  3,  6,  39 
:368);  4,  2,  6  (588);  4,  4,  32  (683);  4,  4,  63  (714);  4,  7.  37 
(835);  Terent.  Heaut.  2,  3,  70  (311);  4,  3,  18  (696);  4,  5,  19 
;767);  4,  6,  5  (809);  ö,   2,    16  (969)  und  Uec.  1,  2,  39  (114); 


—     326     — 

1,  2,   53  (128)-,  1,  2,  82   (157);   4,   4,   97   (719)-,  5,  3,  8  (806); 

5,  4,  14  (854).  Chrysidem  Plaut.  Pseud.  2,  2,  64  (659)  und 
Terelit.  Andr.  1,  1,  58  (85);  1,  1,  80  (107).  Doridem  Cic. 
Tusc.  5,  20,  59.  La i dem  Frouto  de  eloquent.  4  8.  154  ed. 
Naber;  Gell.   1,  8,  4.     Thaidem   Tereut.    Eun.  2,   1,  25  (231); 

2,  2,  35  (266);  2,  2,  39  (270);  2,  3,  61  (352);  2,  3,  68  (359;; 
2,  3,  73  (364);  3,  5,  15  (563);  4,  7,  18  (788);  5,  5,  21  (991); 
b,  8,  25  (1055);  5,  8,  45  (1075).  Besonders  die  weiblichen 
Patronymica,  Aeetis,  Cadmeis,  Minois,  Nereia,  Phegis,  Piiameis, 
Salmonis,  Schoeneis,  Titanis,  Tyndaris,  und  die  ihnen  analog 
gebildeten  Bezeichnungen  der  Heimat  von  Frauen,  Colchis, 
Gnosis,  haben  niemals  im,  wiewohl  auch  idem  daran  nicht  ge- 
wöhnlich ist,  sondern  die  Griech.  Fonn  auf  ida,  als  die  dem 
dactylischen  Mass,  in  welchem  jene  Benennungen  wohl  aus- 
schliesslich gebraucht  werden,  sich  bei  den  meisten  bequemer 
fugende  vorgezogen  wird;  doch  hat  Lucr.  1,  464  Tyndaridem, 
und  so  würden  auch  Inachidem  und  Tantalidem  unbedenklich 
sein.  Die  Landschaftsnamen  von  entsprechender  Bildung,  Aeolis, 
Colchis,  Doris,  Locris,  Phocis,  Persis,  haben  ebenfalls  nicht  im, 
sondern  idem  oder  ida.  Doridem  Liv.  42,  13,  8  und  Dorida 
Plin.  N.  H.  6,34,  39  (214).  Locridem  Liv.  32,  18,  5;  32,  21, 
7;  32,  21,  13;  Plin.  N.  H.  18,  25,  57  (215).  Phocidem  Liv. 
28,  5,  16;  32,  21,  7;  32,  21,  13;  33,  1,  1;  35,  46,  3;  36,  11, 
5;  36,  20,  1  und  Phocida  Stat.  Theb.  2,  64;  7,  344;  Sidon. 
Carm.  23,  13;  Serv.  zu  Verg.  Aeu.  10,  179.  Molossidera 
Liv.  45,  26,  4.     Per  si dem  Corn.  Nep.  Eum.  7,  1;  Plin.  N.  H. 

6,  27,  31  (137);  Gurt.  5,  7,  12  und  Persida  Ovid.  Met.  1,  62; 
Plin.  N.  H.  6,  23,  26  (98);  6,  26,  29  (114);  6,  27,  31  (131); 
Manil.  5,  49;  Commodian.  Apol.  943  (936).  So  auch  die 
Städtenamen,  Aulidem  Liv.  30,  50,  11;  45,  27,  9;  Dares  15; 
Mythogr.  Latin.  2,  202,  wie  Avlida  Eurip.  Iphig.  Aul.  88  und 
Iphig.  Taur.  26,  und  Aulida  Ovid.  Met.  13,  182;  Senec.  Agam. 
567;  Plin.  N.  H.  35,   13,  47  (167);   Manil.   4,   638;   Stat.    Theb. 

7,  332;  aber  auch  Aulin,  vergl.  unter  83.  Ch aleidem  Plaut. 
Merc.  3,  4,  61  (646);  5,  2,  98  (939j;  Liv.  27,  30,  7;  28,  5,  11; 
28,  5,  18;  28,  6,  8;  28,  8,  11;  31,  23,  1;  31,  23,  3;  31,  24, 
2;  31,  24,  5;  31,  25,  7;  35,  37,  4;  35,  37,  9  u.  an  mehreren 
anderen  Stellen,  und  Chalcida  Vell.  1,  4,  1;  Lucan.  2,  710; 
Stat    Silv.  1,  3,  31;  Prise.  Perieg.  523.    Phaselidem  Liv.  37, 


—     327     — 

22,  5;  37,  24,  9  und  Phaselida  Sallust.  Hist.  fr.  1,  79.  Ferner 
Propontidem  Liv.  38,  18,  8  und  Propoutida  Catull.  4,  9; 
Plin.  N.  H.  5,  30,  33  (124);  6,  1,  1  (1).  Ascuridem  Liv.  44, 
2,  6;  44,  2,  11;  44,  3,  5. 

56.  Über  den  Ablat.  auf  i,  welches  die  einzige  uns 
bekannte  Endung  des  Casus  im  Osk.  und  Umbr.  ist,  lehrt  Prise, 
7,  11,  58  und  59  S.  761  (II  335,  21):  In  i  terminant  ablativum 
omnia,  quae  in  „im"  habent  accusativum:  „Tiberim  a  Tiberi", 
„Parim  a  Pari",  „Charybdim  a  Charybdi",  „tigrim  a  tigri", 
„vim  a  vi".  Virgilius  in  X  (v.  166):  Massicus  aerata  princeps 
secat  aequora  tigri.  Idem  in  I  Aeneidos  (v.  3):  Multum  ille 
et  terris  iactatus  et  alto  vi  superum.  luvenalis  in  V  (Sat.  15, 
17):  Saeva  dignum  veraque  Charybdi.  Quae  vero  et  in  „im" 
et  in  „em",  haec  tarn  in  i  quam  in  e:  „hanc  puppim"  et  „puppem 
ab  hac  puppi"  et  „puppe".  Virgilius  in  III  (v.  527):  Staus 
celsa  in  puppi.  Idem  in  VIII  (v.  680):  Staus  prima  in 
puppi.  Idem  in  X  (v.  226):  Dextra  puppim  tenet. 
Lucanus  in  IUI  (v.  131):  Primum  cana  salix  madefacto  robore 
parvam  texitur  in  puppem.  Idem  in  II  (v.  717):  ßapta  puppe 
minor  subducta  est  montibus  Argo.  „Turrim"  et  „turrem"  „ab 
hac  turri"  et  „turre".  Accius  (408)  in  Medea:  Apud  vetustam 
turrem.  Virgilius  in  II  (v.  460):  Turrim  in  praecipiti  stantem 
summisque  sub  asti'a  eductam.  Virgilius  in  Bucolico  (Ecl.  5, 
45):  Tale  tuum  Carmen  nobis,  divine  poeta,  quäle  sopor  fessis 
in  gramine,  quäle  per  aestum  dulcis  aquae  saliente  sitim 
restinguere  rivo.  Idem  in  III  Georgicon  (v.434):  Siti  atque  exterri- 
tus  aestu.  Idem  in  VI  (v.  824):  Saevumque  securi  aspice  Torqua- 
tum  et  referentem  signa  Camillum.  Cato  in  epistula  ad  iilium  (ed. 
Jordan  p.  78,  6):  Ex  dolore,  ex  febri,  ex  siti,  ex  medicamentis 
bibendis.  Non  tamen  convertitur  regula:  nou  enim  in  e  et 
in  i  desinentia  etiam  accusativum  omni  modo  in  „em"  et  in  „im" 
terminant.  Charis.  1,  14  S.  32  und  33  (I  47,  14):  Item  illa  per  i 
litteram  dativum  et  ablativum  habent,  quae  sunt  hoc  eodem 
libro  supra  excepta  (1,  14  S.  25,  wo  übrigens  felis  sich  nicht 
findet),  quae  incusativum  per  „im"  faciunt,  id  est  i  ante  m,  et 
sunt  tertii  ordinis,  „puppis"  „sitis"  „securis"  „turris"  „felis" 
„pelvis"  „Heliupolis"  et  cetera  similia.  Illa  quoque,  quae  similem 
genetivum  nominativo  habent,  per  i  litteram  ablativum  habebuut 
et  per   e,   ut   „haec    navis    ab   hac    navi"    et    „nave",    dupHcom 


—     328     — 

enim  haec  regula  habet  ablativum;  item  „ignis"  „tums" 
„ratis". 

Vi,  siti  und  tussi  sind  sehr  häufig;  docli  ist  site  bei 
Boeth.  Consol.  philos.  3,  12  v.  36-,  Venant.  Fortun.  Carm.  2,  16, 
3;  8,  6,  21,  und  tusse  in  mehreren  Hdschr.  bei  Lucr.  6,  1189; 
tussi  aber  in  allen  4,  1167,  vergl.  über  sitem  und  tussem  unter 
54.  Cucumi  Plin.  N.  H.  19,  7,  35  (118);  20,  9,  40  (103); 
cucumere  Gels.  5,  18,  7;  5,  18,  14;  6,  7,  8;  Plin.  N.  H.  19, 
8,  41  (144);  26,  11,  66  (105),  nirgends  cucume.  Rumi  Varro 
R.  R.  2,  11,  5. 

Was  diejenigen  Nomina  auf  is  anbetrifft,  deren  Acc,  im 
und  em  zulässt,  so  ist  bipenni  viel  häufiger  als  bipennim  (vergl. 
unter  54);  die  adject.  Natur  des  Wortes  weist  Prise.  7,  12,  62 
S.  763  (II  339,  8)  an  ferro  bipenni  Yerg.  Aen.  11,  135  nach. 
Es  steht  bei  Verg.  Aen.  2,  479  (wo  nur  in  den  sched.  Veron. 
imklar  ist,  ob  der  letzte  Buchstabe  e  oder  i  sein  soll);  Ovid. 
Met.  12,  611;  Senec.  Agam.  955;  Plin.  N.  H.  8,  8,  8  (26); 
Phaedr.  4,  7,  7;  Val.  FL  1,  122;  1,  192;  4,  337;  Sil.  2,  201; 
2,  624;  10,  530;  14,  490;  Stat.  Silv.  3,  1,  126;  Petron.  89  v.  24; 
Amm.  Marc.  26,  8,  10,  und  bipenne  Tibull.  1,  6,  47;  Commod. 
lustr.  1,  17,   8. 

Classi  Caelius  Antipater  (bell.  Punic.  bist.  6  fr.  41)  bei 
Non.  S.  137,  17;  Cic.  Verr.  Acc.  1,  34,  87  im  Lag.  29  m.  pr,, 
C.  F.  W.  Müller  schreibt  classe;  Bell.  Hisp.  37,  3  im  Leid.  1; 
Catull.  64,  212  (jetzt  castae);  66,  46;  Verg.  Aen.  8,  11;  Liv.  4, 
34,  6;  23,  41,  8;  24,  40,  2;  27,  30,  7;  30,  9,  7;  VeU.  2,  79,  2; 
lul.  Valer.  res  gest.  Alex.  M.  1,  21  (ed.  Kubier  p.  30,  26);  33 
(p.  43,  23);  Itin.  Alex.  7  (18).  Üblicher  ist  classe,  das  von 
Plin.  bei  Charis.  1,  17  S.  98  (I  122,  29)  allein  anerkannt  wird 
und  das  sich  nur  in  den  Ausgaben  Ciceros  und  Cäsars  (vergl. 
Meusel,  Lexic.  Caesar.  I  558)  findet.  Classi  aus  der  einzelnen 
Stelle  des  Verg.  bemerken  Prise.  7,  14,  71  S.  768  (II  348,  27) 
und  Consent.  S.  2038  (V  355,  18),  der  letztere  stellt  dies  classi 
zusammen  mit  classe  Aen.  1,  379. 

Clavi  Titln.  (178)  bei  Fest,  unter  sucerdae  S.  302  und  bei 
Paul.  S.  303;  Varro  R.  R.  1,  22,  6;  1,  56;  Moret.  15  (in  den 
membr.  Pithoei  clave);  Apul.  Met.  1,  14  S.  52;  4,  18  S.  278; 
Marcian.  Dig.  48,  8,  1  §  3;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  10,  252;  clave 
luven.  15,    1.58;    Apul.  Met.  9,   20  S.  631;    Ulpian.  Dig.  21,  1, 


—     329     — 

17    §    15.      Durch    den    Gebrauch    des    Abi.    clavi    rechtfertigt 
Charis.  1,  17  S.  101  (I  126,  4)  den  Acc.  clavim. 

Cuti  Plin.  N.  H.  2,  48,  49  (131)  im  Par.  a  m.  pr.  und 
im  Rice,  Detlefsen  cute,  wie  auch  sonst  immer. 

Febri  wird  von  Plin.  bei  Charis.  1,  17  S.  98  (I  122,  27) 
ausschliesslich  gebilligt,  und  mit  canali,  siti,  tussi  verbunden. 
Dasselbe  haben  Cato  (ed.  Jordan  p.  78,  6)  bei  Prise,  in  der 
oben  angeführten  Stelle  und  6,  16,  84  S.  718  (II  268,  19); 
Tarro  R.  R.  2,  3,  5;  2,  4,  5;  Cic.  de  orat.  3,  2,  6;  pro  Cluent. 
62,  175;  Catil.  1,  13,  31;  Epist.  ad  Fam.  16,  15,  1;  Epist.  ad 
Att.  5,  8,  1;  6,  9,  l  und  Tusc.  1,  36,  88;  Val.  Max.  1,  8  ext. 
16;  Plin.  N.  H.  7,  50,  51  (166);  8,  50,  76  (202);  11,  21,  24 
(73);  20,  8,  30  (74);  21,  19,  73  (123);  22,  25,  66  (136);  22,25, 
74  (155);  23,  1,  6  (10);  23,  1,  24  (48)  dreimal;  23,  4,  40(82) 
23,  6,  57  (106);  23,  8,  75  (144);  23,  9,  81  (161);  25,  5,  18  (41) 
26,  8,  31  (49);  26,  8,  34  (52);  26,  8,  37  (58);  26,  8,  47  (74) 
26,  11,  71  (116)  zweimal;  26,  12,  76  (123);  27,  7,  28  (51);  27, 
12,  105  (129);  28,  7,  21  (72);  28,  9,  33  (129)  zweimal;  28,  10, 
42  (153);  31,  11,  47  (128);  32,  10,  46  (132);  Quintil.  5,  11,  31; 
Vitruv.  6,  1,  4;  Gell.  12,  5,  2;  18,  10,  2;  20,  1,  26;  Aur.  Vict. 
Epit.  10,  15;  lavol.  Dig.  21,  1,  53;  Vulg.  Deut.  28,  22;  Amm. 
Marc.  21,  15,  2;  febre  Cato  R.  R.  156,  6;  Cic.  Epist.  ad  Att. 
7,  1,  1;  Cels.  prooem.  p.  3,  26  und  6,  27  ed.  Daremberg;  2,  4  (p. 
34,  30;  34,  32);  2,  5  (p.  35,  22);  2,  6  (p.  36,  33;  37,  9;  37, 
11;  37,  29;  37,  32);  2,  7  (p.  39,  15;  42,  6;  42,  ]0;  42,  24; 
42,  26;  42,  34;  43,  27);  2,  8  (p.  46,  9;  47,  13;  47,  22;  48,  30; 
50,  11;  51,  16);  2,  12.  1  (p.  56.  27);  2,  13  (p.  58,  14);  2,  14 
(p.  59,  33);  2,  15  (p.  60,  27;  60,  31;  61,  3;  61,  14;  61,  16; 
61,  19);  2,  17  (p.  62,  18;  62,  20;  62,  27;  63,  2);  3,  21  (p.  106, 
33;  107,  29);  Plin.  N.  H.  7,  51,  52  (172);  22,  24.  54  (115);  23, 
1,  24  (47);  Scribon.  Larg.  97  (ed.  Helmreich  p.  41,  13;  41,  14); 
Mart.  4,  80,  1;  6,  31,  2;  10,  77,  2;  luven.  10,  218;  13,  229; 
Plin.  Epist.  7,  1,  4;  Suet,  Vitell.  14;  Ser.  Sammon.  499;  Capitol. 
Anton.  Pius  12,  4;  Plin.  Secund.  1,  1  (ed.  Rose  p.  11,  8); 
Pelagon.  34   (ed.  Ihm    p.  42,  17);  Corp.  Inscr.  Lat.  8,  241,  10. 

Messi  ist  bei  Varro  L.  L.  5,  4,  21;  R.  R.  1,  53,  und 
Charis.  1,  14  S.  28  (I  43,  15)  zählt  messis  unter  die  Nomina, 
deren  Dat.  und  Abi.  auf  i  endet;  bei  Nemesian.  Eclog.  1,  67  hat 
Maehly  des  Versmasses  wegen  statt  messe,  was  die  Handschriften 


—     8B0     — 

haben,  messi  geschrieben,  und  dies  hab<;n  auch  II.  Schenkl  und 
Bährens  aufgenommen;  wir  finden  ausser  den  angeführten  Stellen 
nur  messe. 

Nävi  Plaut.  Bacch.  1,  1,  78  (106);  2,  3,  85  (319j;  2,  8, 
91  (325);  Men.  2,  3,  50  (401);  5,  9,  16  (1075);  5,  9,  26  (1085); 
Mil.  4,  3,  15  (1108);  Merc.  1,  1,  107  (108);  1,  1,  109  (110);  Persa 
4,  3,  61  (530);  4,  6,  27  (709);  Terent.  Andr.  5,  4,  20  (923); 
Heaut.  1,  2,  8  (182)  und  Hec.  3,  4,  7  (421);  Varro  L.  L.  5,  32, 
144;  9,  1,  6;  Cic.  Invent.  2,  51,  154;  de  orat.  3,  40,  159;  Verr. 
2,  7,  19;  5,  18,  45;  5,  35,  91;  5,  39,  102;  in  Vatin.  5,  12; 
Epist.  ad  Farn.  2,  5,  1;  3,  12,  4;  4,  12,  1;  12,  15,  5;  Epist. 
ad  Q.  fr.  3,  2,  1;  Epist.  ad  Att.  2,  7,  4;  6,  8,  1;  7,  1,  1;  7, 
21,  2;  10,  17,  1;  14,  20,  1;  16,  6,  4;  Acad.  2,  25,  81  im  Leid. 
A;  2,  26,  82  im  Leid.  A  und  Wien.  m.  sec;  Tusc.  2,  27,  67; 
Off.  3,  23,  89;  de  rep.  1,  40,  63;  de  domo  10,  24;  Comific.  1, 
11,  19;  4,  44,  57;  zu  Cäsar  bemerkt  Meusel  im  Jahresbericht 
1894  S.  224:  „Von  navis  lautet  der  Abi.  im  bell.  Gall.  na  vi  in 
beiden  Handschriften-Klassen  an  vier  Stellen  (4,  25,  4;  4,  25,  5; 
4,  26,  1;  4,  27,  3);  an  drei  anderen  (4,  21,  2;  4,  21,  9;  4,  26. 
2)  steht  in  a  navi,  in  ^  nave.  Dass  Cäsar  in  vier  Kapiteln  bald 
navi  bald  nave  geschrieben  haben  sollte,  ist  undenkbar,  es  ist 
zweifellos  überall  mit  a  navi  zu  schreiben,"  vergl.  Kubier,  Caes. 
bell.  Gall.  praef.  p.  CXXVI;  Corn.  Nep.  Alcib.  6,  3;  Lucr.  4, 
387;  Liv  21,  50,  6;  25,  23,  6;  37,  24,  2;  Val  Max.  1,  8  ext.  11; 
Senec.  Epist.  28,  3  und  Consol.  Helv.  19,  7  (17,  6);  Vitruv.  10, 
14,  5  (p.  265,  2);  10,  21,  6  (p.  279,  6);  Cels.  2,  15;  Plin  N. 
H.  10,  8,  9  (21);  Curt,  8,  13,  27;  Quintil.  8,  6,  30;  Suet.  Aug. 
98  (ed.  Roth  p.  82,  36)  und  Rhet.  1  (p.  269,  30);  Flor.  4,  3, 
20  (ed.  Rossbach  p.  143,  6);  in  späterer  Zeit  auch  noch  navi 
Dares  2  (ed.  Meister  p.  3,  19)  und  Histor.  ApoUonii  regis  Tyri 
48  (ed.  Riese  p.  108,  2),  in  ß  aber  nave.  Schmalz,  Über  den 
Sprachgebrauch  des  Asin.  Pollio  sagt  p.  8  mit  Recht:  „Erst  zur 
Ciceroniauischen  Zeit  kam  nave  auf,  so  jedoch,  dass  navi  bei 
Cicero  selbst  noch  vorherrscht",  so  findet  sich  nave  Plaut. 
Mercat.  Argum.  II  v.  3;  Cic.  Invent.  2,  42,  124;  2,  51,  153; 
Verr.  5,  25,  64;  5,  38,  101;  5,  47,  125;  pro  Plane.  41,  97  im 
Teg.  und  Erf.;  pro  Sest.  20,  45;  Epist.  ad  Farn.  14,  5,  1  und 
Leg  2,  22,  57;  Asin.  Pollio  bei  Cic.  Epist.  ad  Farn.  10,  31,  1; 
im  Caes.  bell.  civ.  haben  an  zwei  Stellen  (^1,  58,  4;  2,  32,  12)  alle 


—    331     - 

Handschriften  nave,  was  auch  Menge  und  Holder  in  den  Text 
gesetzt  haben,  Kühler  hat  uavi;  3,  106.  4  steht  na  vi  in  a,  nave 
in  ß,  danach  schreibt  Kühler  navi,  Menge  nave  und  Holder 
navei,  vergl.  Liter.  Centralblatt  1899  p.  240;  Corn.  Nep.  Hannib. 
10,  6;  11,  2;  CatuU.  64,  84;  Verg.  Aen.  5,  188;  5,  487;  Horat. 
Epist.  2,  2,  200;  Prop.  1,  8,  6;  Ovid.  Her.  13,  99;  Fast.  1, 
498;  2,  98;  Trist.  3,  5,  4  und  Epist.  ex  Pont.  4,  10,  34;  Liv.  5, 
28,  2;  26,  39,  15;  29,  14,  10;  29,  14,  11;  29,  25.  11;  29,  27,  1; 
30,  10,  5;  30,  37,  13;  32,  32,  9;  33,  48,  3;  35,  26,  7;  35,  26,  8; 
35,  26,  9;  35,  38,  14;  35,  39,  5;  35,  51,  4;  36,  44,  8;  37,  11,  10; 
37,  24,  3;  37,  24,  4;  37,  29,  5;  37,  30,  9;  40,  4,  15;  40,  21, 
5;  41,  10,  10;  44,  22,  13;  45,  35,  3;  Caes.  German.  Phaen.  116; 
Senec.  Epist.  30,  1  und  Benef.  6,  18,  1;  6,  19,  1;  Geis.  3,  22 
(ed.  Daremb.  p.  111,  25);  Plin.  N.  H.  7,  56.  57  (206);  7,  56, 
57  (207);  8,  3,  3  (6);  8,  16,  21  (56);  10,  32,  47  (90);  13,  25,  50 
(139);  16,  32,  59  (135);  16,  40,  76  (201)  zweimal;  35,  17,  58 
(199);  36,  26,  65  (191)  zweimal;  Plin.  Pauegr.  82;  Quintil.  2, 
17,  24;  11,  2,  29;  12  Prooem.  4;  12,  11,  4;  luven.  9,  149;  10, 
185;  Tac.  Agr.  24;  Gurt.  9,  9,  21  (ed.  Hedicke  p.  223,  15); 
Suet.  Caes.  52  (ed.  Roth  p.  22,  31);  66  (p.  27,  25);  Aug.  17 
(p.  45,  1);  Tiber.  14  (p.  93,  25);  Tit.  5  (p.  237,  30);  Flor.  4, 
13,  68  (ed.  Rossbach  p.  150,  1);  Gl.  Mamertin.  Panegr.  Maxim. 
August.  13  (ed.  Baehrens  p.  100,  21);  Petron.  101,  11;  104,2; 
104,  6;  105,  1;  105,  2;  115,  13.  Vergl.  Prise.  7,  13,  67  S.  766 
(II  344,  7):  „navis  a  nave"  vel  „navi"  —  Cicero  de  suppliciis: 
quo  enim  tibi  navi  opus  fuit?  Terentius  in  Andria  (5,  4,  20): 
navi  fracta  apud  Andrum  [insulam].  Idem  in  Heautontimorumeno 
(1,  2,  8):  advenientem,  e  navi  egredientem  ilico  abduxi  ad 
cenam.  In  eadem  (immo  in  Hecyr.  3,  4,  7):  Dies  triginta  aut 
plus  ego  in  navi  fui.  Virgilius  vero  per  e  protulit  in  V  (v. 
188):  At  media  Mnestheus  incedens  nave  per  ipsos  hortatur 
socios.  Auch  Gharis.  Art.  gramm.  1,  14  S.  33  (I,  47,  19)  und 
Exe.  art.  gramm.  S.  93  (I  546,  26)  und  Diom.  1  S.  283  (I  306, 
21)  billigen  navi  und  nave;  dagegen  stellt  Plin.  bei  Gharis.  1, 
17  S.  98  (I  122,  29)  nave  als  die  gebräuchliche  Form  auf,  und 
Gharis.  selbst  1,  17  S.  101  (I,  126,  8)  entscheidet  für  den  Acc. 
navem,  weil  der  Abi.  nave  heisse. 

Nepti   Tac.    Ann.    3,   24;    nepte    Plin.   N.  H.    7,   45,   46, 
(149);  Tac.  Hist.    5,  9;    Plin.  Epist.    8,    11,  3;    Suet.    Aug.  65; 


—     382     - 

Spartian.  Hadr.  2,  10;  Ulpian.  üig.  15,  H,  7  §  ö;  Paul.  Dig. 
38,  10,  10  §  13  bis  17;  Irnp.  Zeno  Cod.  5,  9,  7;  Imp.  lusti- 
nian.  Cod.  5,  13,  1  §  11;  6,  20,  20  §  1 ;  8,  48,  10  §  4;  lusti- 
nian.  Instit.  3,  1  §  16;  4,  7  §  6;  pronepte  Paul.  Dig.  38,  10, 
10  §  16;  Capitol.  Gord.  17,  4;  lustin.  Instit.  1,  12  §  7;  ad- 
nepte  Paul.  Dig.  38,  10,  10  §17;  nepte  und  pronepte  Impp. 
Diocl.  et  Maxim.  Cod.  5,  4,  17;  Imp.  Zeno  daselbst  3,  28,  29; 
Impp.  Leo  et  Anthem.  5,  1,  5;  Imp.  Leo  6,  20,  17. 

Pelvi  fordert  Charis.  1,  14  S.  33  (I  47,  16)  wegen  des 
Aec.  pelvim,  Avie  Vel.  Long.  S.  2235  (VII  77,  6)  den  Accus. 
pclvim  wegen  des  Ablat.  pelvi  (vergl.  unter  54);  Diom.  1  S. 
283  (I  306,  21)  gestattet  pelvi  und  pelve.  Pelvi  ist  bei  Plin. 
N.  H.  28,  8,  27  (104);  31,  3,  27  (46);  Tul.  Valer.  Res  gest. 
Alex.  M.  1,  1;  pelve  Cels.  4,  24  (17);  Petron.  70,  8. 

Puppi  Cic.  Invent,  2,  51,  154;  Epist.  ad  Farn.  9,  15,  3; 
Nat.  Deor.  2,  49,  125;  Cato  Mai.  6,  17  und  Arat.  466;  Catull. 
64,  6;  Verg.  Aen.  3,  130;  3,  519;  3,  527;  4,  554;  5,  12;  5, 
175;  5,  777;  5,  841;  6,  339;  8,  115;  8,  680;  10,  261;  Tibull 
1,  4,  45;  4,  1,  69;  Prop.  1,  6,  15;  Ovid.  Met.  3,  651;  Liv.  32, 

I,  12;  Val.  Max.  3,  2,  13;  Plin.  N.  H.  7,  56,  57  (209);  Val. 
Fl.  2,  622;  5,  214;  8,  177;  Sil.  6,  680;  Stat.  Silv.  3,  2,  56; 
Flor.  2,  7,  7;  Curt.  4,  3,  2;  4,  4,  8;  Gell.  2,  21,  2;  Tert.  Re- 
surr. 60;  puppe  Liv.  26,  39,  17;  Ovid.  Her.  10,  133;  15(16), 
22;  15  (16),  241;  18  (19),  176;  A.  A.  1,  6;  Met.  5,  653;  7,  1; 

II,  464;  11,  479;  15,  727;  Fast.  6,  471;  Trist.  5,  2,  62  und  Epist. 
ex  Pont.  2,  3,  28;  3,  2,  80;  3,  2,  94;  Caes.  German.  Phaen. 
346;  Pers.  6,  30;  Lucan.  1,  501;  2,  717;  3,  558;  3,  586;  3, 
610;  3,  619;  3,  667;  5,  575;  5,  594;  5,  655;  5,  673;  8,  54; 
8,  196;  8,  258;  8,  564;  8,  590;  8,  596;  8,  651;  9,  172;  Plin. 
N.  H.  9,  30,  49  (94);  Val.  Fl.  1,  569;  4,  85;  5,  45;  7,  60;  8, 
202;  8,  267;  Sil.  1,  687;  2,  44;  3,  153;  10,  613;  13,  78;  13, 
881;  14,  401;  14,  403;  14,  404,-  14,  437;  14,  525;  15,  158; 
16,  182;  17,  9;  17,  26;  Stat.  Silv.  3,  2,  134;  3,  4,  4;  5,  3,  127; 
Theb.  3,  29;  4,  623;  5,  342;  5,  388;  6,  793;  7,  144;  8,  269; 
11,  587  und  Achill.  1,  33;  2,  6;  2,  18;  2,  26;  2,  47;  2,  364; 
luven.  12,  79;  14.  267;  Suet.  Calig.  15;  Flor.  4,  11,  8;  Curt. 
7,  9,  4;  Auson.  Epist.  5,  27;  Claudian.  Bell.  Gild.  246;  350; 
in  Eutrop.  2,  7;  Cons.  Stil.  3,  357;  Bell.  Goth.  321;  VI  cons. 
Honor.  48;  Sedul.  Carm.  pasch.   1,  192.     Aus  der  Vergleichung 


—     338     — 

dieser  Zusammenstellung  mit  dem  unter  54  über  den  Accus, 
des  Wortes  bemerkten  ergiebt  sich,  dass  Ovid.,  German.  und 
Lucan.,  in  deren  Texten  der  Acc.  puppim  herrschend  ist,  den 
Abi.  puppe  vorziehen.  Charis.  erkennt  allein  puppi  an  folgen- 
den Stellen  an:  1,  14  S.  28  (I  43,  15):  cum  dativus  et  ablativus 
singularis  i  littera  termiuantur,  ut  pellis,  puppis,  messis;  1,  14 
S.  33  (I  47,  16):  item  illa  per  i  litteram  dativum  et  ablativum 
habent  quae  sunt  hoc  eodem  libro  supra  excepta,  quae  incusa- 
tivum  per  im  faeiunt,  id  est  i  ante  m,  et  sunt  testü  ordinis, 
puppis  etc.  und  1,  17  S.  96  (I  120,  24):  avi  ut  puppi,  quoniam 
genetivus  similis  est  nomiuativo,  ebenso  [Serg.j  Explanat.  in 
Donat.  II  (IV  545,  5):  has  puppis,  has  classis,  hos  agilis  accu- 
sativo  plurali  pronuntiare  debemus,  quoniam  nomina  quae  i 
littera  terminantur  ablativo  singulari  acceptis  um  litteris  faeiunt 
genetivum  pluralem,  eadem  accusativo  plurali  in  „is"  litteras 
exeunt,  ut  „ab  hac  puppi,  harum  puppium,  has  puppis",  aber 
beide  Formen  gestatten  Charis.  ],  15  S.  68  (i  89,  3):  ablativus 
dupliciter  effertur  et  per  e  et  per  i,  ut  „ab  hac  puppe"  et 
„puppi";  Diomed.  1  S.  283  (I  306,  21):  sed  haec  (turris,  puppis, 
navis,  ratis,  pelvis)  ablativum  duplicem  interdum  habent  et  per 
i  et  per  e  litteram  correptam  proferuntur;  Prise.  7,  11,  59  S. 
761  (II  336,  7):  quae  vero  et  in  „im"  et  in  „em",  haec  tarn  in 
i  quam  in  e:  „hanc  puppim"  et  „puppern  ab  hac  puppi"  et 
„puppe";  Serv.  Comment.  in  Donat.  S.  1785  (IV  409,  32): 
legimus  et  „ab  hac  puppi"  et  „ab  hac  puppe" ;  [Serg.]  Expla- 
nat. in  Donat.  I  S.  498  (IV  497,  32):  nam  et  „ab  hac  puppi" 
dicimus  et  „ab  hac  puppe".  Lucauus  (3  v.  585)  ait  „ab  hac 
puppe":  cuius  dum  pugnat  ab  alta  puppe  Catus,  Vergilius  (Aen. 
5  V.  841)  „ab  hac  puppi":  puppique  deus  consedit  ab  alta; 
Consent.  Art.  S.  2038  (V  355,  17):  ut  plerique  in  hac  parte 
dubium  dixerint  ablativum,  certe  et  qui  ablativum  i  littera  effe- 
runt,  septimum  casum  ad  e  redigunt  interdum :  Virgilius  (Aen. 
8  V.  115):  puppi  sie  fatur  ab  alta,  et  Lucanus  (I  v.  501):  de- 
serta  puppe  magister,  und  dasselbe  scheint  die  Meinung  des 
Rhemn.  Pal.  in  der  unter  54  mitgeteilten  Stelle  S.  1374  (V 
539,  42)  zu  sein. 

Ratis  hat  nach  Charis.  Art.  graram.  1,  14  S.  33  (I  47,  20) 
und  Exe.  art.  gramm.  S.  93  (I  547,  27)  und  Diom.  1  S.  283 
(I  306,   21)    einen    doppelten   Abi.   auf  i  und  auf  e,    wie   navis 


—     334     — 

jjii^nis  turris  puppis  pclvis;  vergl.  den  Accus,  ratim  unter  54. 
Rfiti  findet  sich  Cael.  fr.  bei  Quintil.  6,  3,  41,  vergl.  die  Note 
von  Hahn,  und  int  Catull.  64,  121  durch  Konjektur  hergestellt, 
sonst  lesen  wir  nur  rate  Enn.  (Ann.  410)  bei  Prise.  5,  8,  45 
S.  659  (II  171,  12);  Cic.  Tusc.  1,  30,  73;  Catull.  63,  1;  Ovid. 
Her.  10^  65;  Met.   1,  319;  15,  693;  Fast.  1,  233;  Trist.  2,404; 

3,  9,  7;  4,  1,  52  und  Epist.  ex  Pont.  2,  10,  33;  3,  1,  28;  Liv. 
21,  28,  10;  21,  47,  3;  21,  47,  6;  Val.  Max.  3,  2,  23;  Plin.  N. 
H.  36,  9,  14  (67);  Val.  Fl.  8,  426;  Mart.  9,  40,  6;  luven. 
14,  301. 

Resti  geben  Donat.  2,  10,  3  S.  1751  (IV  378,  28)  und 
Rhemn.  Pal.  S.  1374  (V  539,  43).  Wir  finden  nur  reste  Liv. 
1,  26,  6;  8,  16,  9;  27,  37,  14;  Val.  Max.  7,  8,  5;  Plin.  N.  H. 
17,  10,  11  (62);  Mart.  5,  62,  6  und  luven.  3,  226;  14,  274. 
Bei  Senec.  Contr.  10,  32,  10  ist  resti  usa  Conjectur  (in  den  Hand- 
schr.  res  viso  oder  res  visa),  und  bei  lul.  Paris  Exe.  aus  Val. 
Max.  7,  8,  5  ist  nicht  resti,  sondern  reti. 

Securi  Plaut.  Pseud.  1,  2,  25  (158);  Cic.  Verr.  1,  3,  7; 
1,  5,  12;  1,  5,  14;  1,  30,  75;  3,  67,  156;  4,  64,  144;  5,  26,  67; 

5.  27,  68;  5,  28,  71;  5,  28,  72;  5,  29,  73;  5,  29,  74;  5,  29, 
75;  5,  30,  77;  5,  30,  78;  5,  30,  79;  5,  43,  113;  5,  45,  119; 
.5,  46,  121;  5,  46,  123;  5,  50,  133  zweimal;  5,  52,  136;  5,  59, 
154;  5,  59,  155;  5,  60,  156;  5,  60,  157;  in  Pison.  34,  84;  Phü. 
13,  16,  33;  Epist.  ad  Q.  fr.  2,  11,  2;  CatuU.  17,  19;  Verg.  Aen. 

6,  824;  7,  510;  12,  306;  Ovid.  Met.  3,  28;  8,  741;  8,  754;  10, 
372;  12,  249;  15,  126;  Fast.  3,  805;  4,  415;  4,  649  und  Trist. 

4,  2,  5;  Liv.  2,  5,  8;  10,  9,  5;  Senec.  Contr.  9,  25,  8;  Colum. 

4,  25,  2;  Senec.  Nat.  quaest.  2,  32,  4;  secure  Apul.  Met  8, 
30  S.  588  im  Flor.  3,  Guelf.  1.  2  und  in  mehreren  anderen 
Büchern;    Tert.   Pudic.    16;  Orest.  Trag.   214.     Vergl.  Consent. 

5.  2038  (V  355,  14):  si  in  diminutione  ultimae  syllabae  vocalis 
a  nominativo  veniens  producitur,  facit  contingere  in  utroque 
casu  i  ponendum  esse,  ut  „haec  turris  turricula",  ac  proinde 
„a  turri  turrim"  facere.  Quod  si  non  producitur  vocalis,  ut 
„haec  securis  securicula",  tunc  facere  debemus  a  secure  securem. 

Sementi  Cic.  Verr.  3,  54,  125  im  Lag.  42;  Colum.  2, 
9.  15;  2,  10,  8;  2,  10,  15;  2,  12,  1;  2,  13,  9;  11,  2,  82;  PUn. 
N.  H.   18,  7,  10  (60);   Censorin.  17,  2;    semente  Varro   L.  L. 


—     335     — 

6,   3,   26;    Ovid.   Fast.    1,   667;    Plin.  N.   H.   18,   21,   50  (186); 

18,  25,  61  (229);  Ausou.  Epist.  22,  15;  Pallad.  12,  1,  1. 

Strigili  Horat.  Serm.  2,  7,  110;  Plin.  N.  H.  25,  13,  103 
(164);  29,  6,  39  (135);  Pallad.  5,  ,4,  3;  strigile  Colum.  6,  31, 
2,  und  dies  stellt  Plin.  bei  Charis.  1,  17  S.  98  (I  122,  29)  auf. 
Dagegen  erklärt  Prise.  7,  14,  70  S.  767  (II  347,  19)  strigili 
wegen  der  Herleitung  von  stringo  oder  auch  von  CrXeyyig  für 
rationabiliter  gebildet,  Charis.  1,  17  S.  101  (I  126,  6)  verteidigt 
den  Acc.  strigihm  mit  dem  Abi.  auf  i,  und  Rhemn.  Pal.  S.  1374 
(V  539,  44)  billigt  den  Abi.  strigili  wegen  des  Acc.  auf  im. 

Turri  Corp.  Inscr.  Lat.  2,  5041;  Cic.  Tusc.  5,  20,  59; 
Caes.  beU.  Gall.  5,  43,  6;  7,  27,  1;  bell.  civ.  2,  10,  1;  2,  11, 
3;  2,  11,  4;  2,  22,  1;  Bell.  Afr.  38,  2;  Ovid.  A.  A.  3,  416; 
Liv.  21,  7,  8;  27,  28,  12;  37,  24,  6;  Plin.  N.  H.  5,  31,  34 
(128);  7,  45,  46  (148);  Suet.  Aug.  94  und  Nero  38;  Vulg. 
Matth.  21,  33;  Amm.  Marcell.  20,  6,  7;  31,  13,  17;  turre  Cic. 
Epist.  ad  Att.  5,  20,  5;  Bell.  Hisp.  13,  8;  38,  2;  Ovid.  Her. 
17  (18),  31;  17  (18),  116;  Liv.  23,  37,  5;  28,  6,  3;  Senec.  Phae- 
dra  540  und  Tro.  377;  631;    1081;   1102;    Val.  Fl.    1,  14;    Sil. 

10,  100;   Stat.  Theb.   4,  89;   6,  539;   7,  243;    7,  374;    10,  651; 

11,  267;  11,  292  und  AchiU.  2,  308;  Mart.  3,  58,  46;  luven. 
6,  291;  Tac.  Hist.  4,  65;  Curt.  4,  6,  11;  Frontin.  3,  6,  5;  Cels. 
Dig.  41,  2,  18  §  2;  Auson.  Idyll.  6,  23;  Claudian.  Bell.  Gild. 
86  und  in  Eutrop.  1,  82;  Henzen.  Inscr.  5414;  5417;  5419. 
Turre  allein  billigt  Plin.  bei  Charis.  1,  17  S.  98  (I  122,  28) ; 
beide  Formen  werden  von  Charis.  1,  14  S.  33  (I  47,  16),  Diom. 
1  S.  283  (I  306,  21)  und  Prise,  in  der  oben  angeführten  Stelle 
anerkannt. 

57.  Mehrere  Nomina  auf  is,  bei  denen  ein  Accus,  auf  im 
unerhört  ist,  lassen  dennoch  den  Abi.  auf  i  mehr  oder  weniger 
häufig  zu. 

Amni  Acc.  (323)  bei  Non.  S.  192,  4  (in  den  Hdschr.  omni) ; 
Cic.  de  orat.  3,  48,  186;  Verg.  Ge.  1,  203;  3,  447  und  Aen. 
8,  473;  8,  549;  9,  469;  Horat.  Serm.  1,  10,  62;  Liv.  8,  24,  3; 
21,  5,  15;    21,  27,  3;  23,  14,  13;    23,  17,  10;    23,  19,  9;    23, 

19,  12;  24,  10,  7;  25,  32,  9;  28,  22,  1;  28,  33,  1;  29,  7,  3; 
32,  10,  8;  34,  45,  7;  44,  23,  7;  44,  31,  12;  44,  46,  7;  Colum. 
10,  136;  Sil.  8,  125;  Stat.  Theb.  4,  824;  Calpurn.  7,  67;  Scr. 
Saramon.  843;  960;   Apul.  Flor.  6  (ed.  Krüger  p.  6,  3);  Amm. 


—     336     — 

Marcell.  21,  12,  8;  Auson.  Idyll.  10,  436;  gewöhnlicher  ist 
amne,  das  namentlich  von  Ovid.,  Sil.,  Stat.,  Mart.  und  Tac.  vor- 
gezogen wird.  Vcrgl.  Prise.  7,  13,  68  S.  766  (II  345,  16): 
„amnis"  etiam  „ab  hoc  amne"  vel  „amni".  Virgilius  in  Villi 
(v.  468):  murorum  in  parte  sinisti'a  opposuere  aciem,  nam  dex- 
tera  cingitur  amni;  idem  in  l  (v.  203)  Georgicon:  prono  rapit 
alveus  amni.  Lucanus  in  VI  (v.  366):  ferit  amne  citato  Maliacas 
Sperchios  aquas.  Charis.  1,  17  S.  98  (I  122,  23)  sagt:  Amni  Maro 
(Ge.  3,  147):  Secundo  defluit  amni.  Ubi  Plinius  eodem  libro  (ser- 
monis  dubii  VD,  ab  antiquis,  inquit,  quos  Varro  reprehendit, 
observatio  omnis  illa  damnata  est,  non  quidem  in  totum.  Dicimus 
enim,  inquit,  ab  hoc  canali  siti  tussi  febri.  Maiore  tamen  ex 
parte  forma  mutata  est;  ab  hoc  enim  cane  orbe  carbone  turre 
falce  igne  veste  fine  monte  fönte  ponte  strigile  tegete  .  .  .  asse 
axe  nave  classe  dicimus.  Ac  ne  illa  quidem  ratio  recepta  est, 
quam  G.  Caesar  ponit  in  femininis,  ut  puppim  restim  pelvim 
(in  der  Hdschr.  pulvim) ;  hoc  enim  modo  et  ab  hoc  cani  dicemus 
et  ab  hoc  iuveni. 

Angui  führt  Prise.  7,  13,  68  S.  766  (I  346,  6)  aus  Horat. 
Epist.  1,  17,  30  an,  was  auch  Kiessling  aufgenommen  hat, 
Keller  und  L.  Müller  haben  angue;  letzterer  bemerkt  dazu: 
„angue  habe  ich  mit  Schütz  geschrieben,  trotz  mancher  guten 
Hds,  und  Prise,  pg.  766,  der  freilich  mehrfach  verderbte  Les- 
arten in  den  Citaten  aus  Horaz  bietet,  weil  so  die  Paronomasie 
in  cane  und  angue  dem  Ohre  bemerkbarer  wird";  angui  ist  in 
der  Stelle  des  Enn.  (Fab.  245)  bei  Cic.  Acad.  2,  28,  89  von 
Columna  für  igni  vermutet  und  von  L.  Müller  auch  in  den 
Text  gesetzt.  Dagegen  angue  Enn.  Fab.  442  bei  Acro  zu 
Horat.  Carm.  3,  11,  18;  Varro  Atac.  bei  Charis.  1,  15  S.  70 
(I  90,  19)  und  Non.  S.  191,  24;  Cic.  Divin.  2,  30,  65;  Prop. 
4  (3),  5,  40;  Ovid.  Her.  9,  94;  Amor.  3,  6,  14;  Met.  4,  483, 
im  Lovan.  ist  angui  als  Variante  bemerkt;  10,  349;  15,  390; 
Fast.  2,  342;  6,  736;  6,  752;  Trist.  4,  7,  14;  5,  2,  14  und  Ibis 
483;  Senec.  Herc.  für.  793;  Stat.  Theb.  4,  485;  Flor.  1,  18 
19.  Rhemn.  Pal.  S.  1374  (V  539,  4)  zählt  das  V^ort  unter  die 
wenigen  Masc,  welche  im  Abi.  sowohl  i  wie  e  haben. 

Avi  haben  Plaut.  Gas.  3,  4,  26  (616)  und  Epid.  2,  2,  2 
(182);  ein  Dichter  (trag.  ine.  fr.  89)  bei  Cic.  Divin.  1,  16,  29; 
Cic.    de    auguriis    bei  Charis.  1,    17   S.    98  (I  122,  22);  Horat. 


—     337     — 

Carm.  1,  15,  5;  Suet.  Claud.  22;  in  allen  diesen  Stellen  be- 
zeichnet das  Wort  eine  Vorbedeutung.  In  gleicher  Anwendung 
ist  ave  Cic.  Leg.  3,  3,  9  in  der  altertümlichen  Gesetzsprache; 
Prop.  5  (4),  1,  40;  Ovid.  Met.  5,  147;  6,  433;  6,  434;  Senec. 
Nat.  quaest.  2,  34,  1,  in  beiden  letzteren  Stellen  jedoch  von 
einer  durch  einen  Vogel  gegebenen  Vorbedeutung.  Bei  Plaut. 
Pseud.  2,  4,  72  (762)  ist  in  den  Hdschr.  avi,  aber  das  Vers- 
mass  verlangt  ave.      Von  dem  Vogel  schlechthin  hat  Cic.  Divin. 

2,  70,  144  avi  (in  der  Ausg.  von  P.  Marsus  ave,  in  den  Hdschr. 
a\4s),  desgleichen  Sei'v.  zu  Verg.  Aen.  1,  394;  1,  398;  11,  31; 
aber  Ovid.  Amor.  1,  3,  22;   1,   10,  4;  2,  6,  62;  PUn.  N.  H.  10, 

3,  3  (9);  10,  29,  43  (81);  10,  37,  52  (109);  10,  49,  70  (137); 
13,  4,  9  (42);  30,  7,  20  (63);  Censorin.  4,  3  ave.  Nach  Varro 
L.  L.  8,  37,  66  sagten  einige  avi,  andere  ave,  und  Prise.  7,  13, 
67  S.  765  (II  344,  3)  und  Rhemn.  Pal.  S.  1374  (V  539,  44) 
billigen  beide  Formen.  Charis.  1,  17  S.  96  (I  120,  24)  ver- 
bindet avi  und  puppi,  quoniam  genetivus  similis  est  nomina- 
tivo;  aber  S.  101  (I  126,  7)  fordert  er  den  Acc.  avem,  weil 
der  Abi.  ave  sei. 

Axi  Cic.  Tim,  10,  37  im  Erl.  und  in  beiden  Voss.,  dem 
zweiten  m.  sec;  Vitruv.  9,  8  (9),  8,  und  Überschr.  zu  Hygin. 
Poet,  astron.  1,  3;  sonst  überall  axe,  und  diese  Formen  giebt 
Phn.  bei  Charis.   1,  17  S.  98  (I  122,  29),  vergl.  unter  amni. 

Bili  Plaut.  Amph.  2,  2,  95  (727);  Cic.  Tusc.  3,  5,  11; 
Lucr.  4,  664;  Sidou.  Carm.  5,  127;  gewöhnlich  bile,  wie  Horat. 
Carm.  1,  13,  4;  Cels.  2,  8  (ed.  Daremberg  p.  49,  27);  Colum. 
7,  10,  5;  Senec.  Nat.  quaest.  4,  13,  5;  Pers.  2,  14;  4,  6;  Plin. 
N.  H.  22,  20,  23  (49);  Stat.  Silv.  2,  1,  58;  luven.  13,  143; 
Plin.  Epist.  4,  27,  1;  Suet.  Tib.  59. 

Canali  Liv  23,  31,  9;  Aetna  447 ;  Colum.  9,  5,  5;  Senec. 
Nat.  quaest.  3,  11,  1;  3,  27,  8;  Plin.  N.  H.  11,  37,  55  (148); 
16,  11,  21  (52);  24,  11,  63  (104);  Vitruv.  3,  5,  7;  7,  4,  5; 
10,  13  (19),  7;  Quintil.  11,  3,  167;  Stat.  Silv.  1,  2,  205,  und 
dies  hat  Plin.  bei  Charis.  1,  17  S.  98  (I  122,  27)  neben  siti 
tussi  febri.  Aber  canale  Apul.  Met.  6,  18  S.  414;  Venant. 
Fortun.  Vit.  S.  Mart.  3,  114;  bei  Plin.  N.  H.  33,  4,  21  (76) 
hat  der  Bamb.  m.  sec.  canales,  m.  pr.  canalis,  statt  der  sonstigen 
Lesart  canale  oder  canali. 

Über    civis   sagt    Prise.  7,    13,    68    S.  766   (II  344,  18): 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  22 


—     H88     — 

„(Jivis  a  cive"   vcl  „civi".     luvenalis  in  Uli  (Sat.  10,  278j:  Quid 

illo    cive   tulisset    natura    in    terris.     Cicero    in  Verrinaniui  IUI 

(Acc.  2,   13,    32  und  33):    Quod  Siculus  a  civi  Romano,    civis 

Romanus  datur;  primum  suae  legis,   quod  civis  cum  civi  ageret. 

Sic    enim    veteres    Codices    liabent,    quos    imperitia    quorundam 

corrupit  mutantium  scripturam.     Idem  pro  Plaucio  (Cap.  40,  96): 

Quid  dicau)   de  C.   Virgilio,    tali    civi    et   viro?     Et  raox  (Cap. 

41,  97):    In  navi  tuta.     Idem    pro  Sestio    (Caj).   12,  29):    Quod 

esset  ausus  pro  civi,    pro  bene  merito  civi.     Idem  in   VII  Phi- 

lippicarum  (Cap.  7,  20):   Sed  in  principe  civi  non  est  satis.    In 

der  ersteren    der  Stellen   aus   den  Verr.  ist  civi  im  Lag.  42  m. 

pr.,  in  der  zweiten  im   Vat.,    Nann.  und  im  Lag.  42  m.  pr.,    in 

der  Stelle  des  Sest.  im  Paris,   und  Gembl.,  in  der  der  Phil,  im 

Vat.     In  der  Stelle  der  Plauc.  haben  die  Hdschr.  das  richtige: 

Quid  dicam?     C.  Vergilio,    tali  civi    et  viro,    benevolentiam    in 

me,  memoriam  communium   temporum,    pietatem,    humanitatem, 

fidem  defuisse?     Aber  civi   als  Abi.    ist  bei  Plaut.   Persa  4,  3, 

6  (475);  Cic.  pro  Plane.  21,  51   das  erstemal  im  Teg.  und  Erf.; 

pro  Sest.  5,  12-,    28,  61  und  36,    78  im  Par.  und  Gembl.;    pro 

MÜon.  14,  38;    de  domo  16,  42;   18,  47;    22,  58;  Phil.  3,  3,  7 

im  Vat.;    3,  15,  39;  5,  19,  52;  13,  16,  33;    13,  19,  43;    Epist. 

ad  Fam.  1,  9,  15;  1,  9,  16;  2,  5,  2;  10,  28,  1;  Epist.  ad  Att. 

7,  3,  4;  14,  11,  1;  Lact.  Ira  dei  22,  6.     Vergl.  öarat.  zu  Cic. 

pro  MÜon.    14,    38  und   Halm    zu   Cic.    pro   Sest.   12,    27.     An 

anderen  Stellen,  auch  des  Cic,    ist  cive  wie  Verr.  Acc.  2,   13, 

32;  pro  Font.  8,  17  (12,  27);    pro  Arch.  5,  11;   pro  Plane.  21, 

51  das   zAveitemal;    Phil.    2,    10,    23   im  Vat.,    Bern    und  Gud.; 

Epist.  ad  Q.  fr.  3,  5,  1 ;  Off.  3,  11,  47;  Cic.  bei  Non.  S.  194,  26, 

ferner  Ovid.  Fast.  3,  282;  Quintil.   12,  1,  43;  Plin.  Paneg.  2,  3; 

Curt.  8,  14,  46.     Rhemn.  Pal.  S.   1375  (V  539,   47)  sagt:    licet 

„civis  a  cive"   vel  „civi"   faciat. 

Colli  Lucr.  2,  317;  2,  322;   Aetna  466;  gewöhnlich  coUe. 
Convalli  Varro  R.  R.   1,  12,   4;    Apul.  Met.  1,    7  S.  33; 
sonst  convalle. 

Corbi  Cato  R.  R.  136  zweimal;  corbe  Cic.  pro  Sest.  38, 
82;  Ovid.  Met.  14,  644. 

Fini  Cass.  Hemina  (fr.  35)  bei  Non.  S.  514,  15  (in  der  An- 
führung derselben  Stelle  bei  Non.  S.  205,  15  ist  finei),  H.  Peter 
sehreibt    p.    106,    6    qua    fine;    aber    fini    steht    Lucr.  1,    978; 


—     339     - 

Frontin.  de  eontr.  agr.  S.  43,  26;  Terent.  Maur.  1093;  1783; 
1916;  2114;  besonders  ea  fini  (d.  i.  eatenus)  Cato  oder  Tiro 
bei  GeU.  6  (7),  3,  29;  eadem  fini  Gell.  3,  16,  20;  hac  fiui 
Gell.  1,  3,  30;  13,  21  (20),  9; .  qua  fini  Cato  R.  R.  21,  3; 
149,  1 ;  154.     Varro  de  vita  populi  Romani  lib.  T  fr.  26  bei  Non. 

5.  55,  19;  Gell.  1,  3,  16;  4,  1,  6;  I.  Neap.  6058  Z.  9;  ansarum 
fini  Papinian.  Dig.  16,  2,  19;  fini  legitimae  usurae  Papinian. 
Dig.  20,  1,  1  §  3;  fini  quadrantis  Papinian.  Dig.  35,  2,  15 
§  4;  fini  relietae  pecuniae  Papinian,  Dig.  36,  2,  26;  fini 
virilis  partis  Papinian.  Dig.  37,  7,  5 ;  fini  deeimarum  Papinian. 
lib.  XII  Respons.  in  Fragm.  iur.  Rom.  Yatic.  294;  auch  osse 
fini  Plaut.  Men.  5,  2,  106  (859)  und  radicibus  fini  Cato  R.  R. 
28,  2;  fine  serra  Longobard.  regum  diplom.  eccles.  selecta 
(Patrolog.  Migne  vol.  87)  eol.  1393;  fine  media  serra  col.  1394; 
fine  cripta  col.  1394;  civitate  fine  col.  1406;  gewöhnlich  aber 
fine  mit  dem  Genit.,  und  so  umbilici  fine  Bell.  Afr.  85,  1 ; 
fine  palati  Lucr.  4,  627;  fine  inguinum  Sallust.  (Hist.  III  77  D.) 
bei  Philarg.  zu  Verg.  Ge.  3,  53  und  Arus.  Mess.  S.  518  (VII 
475,  5);  fine  genu  Ovid.  Met.  10,  536;  Thessaliae  fine  Epist. 
ex  Ponto  1,  4,  28;  scopulorum  fine  Halieut.  102;  non  temporis 
sed  rei  gerendae  fine,  vergl.  Kühnast,  Die  Hauptpunkte  der 
Livian.  Syntax  S.  174;  fine  corporis  Hygin.  Fab.  82;  ingenuum 
fine  Apul.  Met.  2,  16  S.  128;  genuum  fine  Hygin.  Poet,  asti-on. 
3,  12;  3,  13;  4,  12;  fine  crateris  daselbst  4,  12;  fine  totius 
veli  daselbst  4,  12;  triennii  fine  Cod.  lustin.  4,  61,  4;  fine 
veri  boni  Augustin.  Civ.  Dei  5,  13;  früher  las  man  Orientis 
fine  lustin.  30,  4,  6,  Rühl  schreibt  ad  Orientis  finem,  vergl. 
praef.  p.  XLI;  ea  fine  Fronto  ad  L.  Ver.  2,  7  (6,  8);  qua 
fine  Apul.  Met.  2,  10  S.  112  und  Hygin.  Poet,  astron.  4, 
12;  vergl.  Alb.  Köhler,  De  auctorum  belli  Afi'icani  et  belli 
Hispaniensis  latinitate  in  den  Acta  seminarii  philologici  Erlangeusis 
I  p.  441;  Wölfflin  Arch.  1424;  580;  Körting,  Latein. -romanisches 
Wörterbuch  8.  326  No.  3271. 

Fusti  Plaut.  Asin.  2,  4,  21  (427);  Aul.  3,  3,  6  (454)  und 
Capt.  4,  2,  116  (896);  Val.  Max.  6,  3,  9;  Plin.  N.  H.  14,  13, 
14  (89);  32,  2,  5  (14);  Tac.  Ann.  14,  8;  Apul.  Met.  4,  4  S.  244; 
7,  18  S.  482,  besonders  von  dem  fustuarium  der  Soldaten, 
Sallust.  Histor.  4,  5   (27)   bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  2,   201    und 

6,  22;  BeU.  Hisp.  27,  6;  Vell.  2,  78,  3;    Tac.   Ann.   3,  21;  14, 

22* 


—    uo    — 

44;  Ulpian.  Di^.  48,  19,  8  §  1 ;  fustc  Horat.  Serni.  1,  3,  134 
1,  5,  123;  2,  3,  112;  Priap.  11  (10),   1;  63,  9,  Seuec.  Contr.  1 

5,  ö;  Val.  Max.  8,  1  amb.  1;  Mait.  12,  57,  10:  luven.  9,  98 
Petrori.  70,  5;  Gaius  Inst.  3  §  220;  Ulpian.  Dig.  9.  2,  7  §  1 
29,  5,  1  §  17. 

Ig-ni  Nov.  (97)  bei  Non,  S.  516,  20;  Matius  bei  Varro 
L.  L.  7,  5,  95;  Varro  L.  L  5,  22,  109;  7,  5,  83;  K.  K.  1,  64, 
2  und  (Sat.  Menipp.  77)  bei  Non.  S.  139,  10;  (Sat.  Menipp.  54) 
bei  Non.  S.  448,  17;  Cic.  de  orat.  2,  45,  190;  Top.  20,  74; 
Verr  1,  31,  79;  Phil.  11,  14,  37;  13,  21,  47;  Epist.  ad  Farn. 
9,  16,  2;  Leg.  2,  22,  57;  Nat.  Deor.  2,  6,  18;  2,  60,  151;  3, 
14,  36;    Divin.  1,  11,  17;   2,   13,  32;    Cato  Mai.  16,  57;    Lael. 

6,  22;  Off.  2,  11,  38  und  Tim.  4,  13;  12,  45;  Caes.  bell.  GaU. 
1,  4,  1;  1,  53,  7;  6,  19,  3;  7,  4,  10  und  bell.  civ.  2,  10,  5; 
l>,  10,  6;  2,  16,  1;  Sallust.  lug.  55,  5;  76,6;  92,  3;  92,  8  und 
Fragm.  (Hist.  lib.  1)  bei  Non.  S-  310,  12;  Lucr.  1,  490;  1,  636 

1,  646;  1,  706;  1,  715;  2,  672;  3,  623;  4,  407;  4,  697;  4,  928 

5,  142;  5,  604;  5,  953;  5,  1250;  5,  1254;  6,  276;  6,  300;  6,  310 

6,  321;  6,  395;  6,  408;  6,  515;  6,  880;  6,  968;  Verg.  Ecl.  8, 
81;  Ge.  1,  196;  1,  234;  1,  267;  4,  268  und  Aen.  2,  210;  2, 
312;  2,  581;  2,  649;  4,  2;  6,  744;  7,  577;  7,  692;  9,  153; 
Horat.  Carm.  1,  4,  3;  1,  34,  6  und  Serm.  1,  5,  72;  Prop.  1, 
9,  17;  Ovid.  Her.  4,  33;  Met.  1,  53;  1,  229;  3,  490;  10,  369; 
13,  606;  13,  802;  Fast.  2,  524;  Trist.  4,  10,  67  und  Epist.  ex 
Pont.  3,  1,  161;   3,  6,  35;    Liv.  1,  41,  3;    1,  59,  1;    2,  10,  4 

2,  17,  2;    3,  5,  14;   3,  53,  5;   3,  68,  2;    4,  9,  8;   4,  33,  4;   4 
33,  6;  5,  7,  3;   5,  14,  7;   6,  33,  4;    7,  30,  15;    8,  1,  7;   9,  12 
8;    10,  12,  8;    23,  41,  14;    23,  46,  9;   25,  11,  10;    25,  36,  13 
26,  6,  12;  28,  23,  5;   29,  7,  10;  31,  7,  13;  31,  14,  10;    35,  4 
3;    35,  9,  4;    35,  21,  10;    37,  30,  5;    38,  6,   4  und  Fr.  B.  91 
Manu.  1,  832;  4,  384;    4,  498;    German.  Pliaen.  605;    Vell.  2 
22,  4;  2,  24,  2;  2,  45,  1;  2,  69,  5;  2,  74,  4;  2,  88,  3;  2,  110 
6;  2,  130,  1;  Val.  Max.  1,  1,  12;  5,  6  ext.  1;   7,  3  ext.  8;   9 
2  ext.  5;  9,  12,  4;  Colum.  12,  41,  3;  12,  43,  6;   Senec.  Benef. 
4,  38,  2;   7,  27,  1  und  Nat.  quaest.  1  praef.  6;  Aetna  184;  408 
419;  474;  Gels.  5,  28,  4;  5,  28,  15;  Lucan.  2,  445;  Val.  Fl.  1,  89 
Plin.  N.  H.  2,  49,  50  (134);   2,  63,  63  (157);    11,  36,  42  (119) 
zweimal,    das  erste  mal   igni,    das   zweite  mal   igne;    12,   5,    10 
(21);  12,  17,  37  (76);    13,  22,  39  (119);    13,  25,  51  (140);    15, 


—     341     — 

3,  3  (11);  15,  7,  7  (25);  15,  7,  7  (29);  16,  11,  21  (52);  16,  16, 
28  (71),  Detlefsen  schreibt  jetzt  ligni  statt  in  igni;  18,  6,  8 
(46);    19,  1,  4  (19)  zweimal;    19,  4,  19  (58);    20,  1,  3  (5);   21, 

14,  49  (83);  21,  15,  52  (88);  21,.  18,  73  (122);  24,  8,  29  (45); 

25,  7,  38  (79);  26,  14,  87  (141);  28,  7,  23  (80);  28,  9,  33 
(126);  29,  2,  10  (35);  29,  3,  11  (45);  31,  10,  46  (114);  32,  2, 
11  (24);  33,  3,  19  (62);  33,  3,  20  (65);  33,  6,  34  (102);  33, 
8.  41  (123);  34,  1,  2  (2);  34,  8,  19  (89);  34,  8,  20  (94);  34, 

15,  43  (149);  35,  11,  41  (149);  35,  12,  43  (151);  35,  15,  50 
(174);  36,  8,  13  (62);  36,  18,  29  (135);  36,  19,  31  (139);  36, 

26,  68  (200);  36,  27,  68  (200);  37,  9,  25  (95);  37,  10,  54  (148) 
Sil.  1,  115;  1,  430;  5,  511;  6,  314;  7.  358;  12,  133;  13,  748 
14,  303;  14,  589;  Stat.  Silv.  2,  1,  216;  3,  3,  104;  5,  3,  204 
Theb.  5,  194 ;  12,  275  und  Achill.  1,  657;  luven.  14,  285 ;  Tac.  Ann. 
1.  70;  2,  49;  12,  58;  14,  23;  14,  30;  14,  38;  15,  38;  16,  6  und 
Hist.  5.  19;  Suet.  Caes.  75;  Calig.  27  und  Claud.  21;  Curt.  3,  2,  7; 
3,  4.  3;  8,  10,  8;  Flor.  1,  13,  14;  1,  15,  2;  2,  3,  5;  2,  17,  15;  3,  4, 
2;  3,  4,  7;  3,  7,  4;  3,  19,  5;  GeU.  1,  19,  5;  10,  12,  5;  15,  1,  2;  15, 
1,  6;  15,  31,  2;  19,  4,  6;  19,  11,  4;  Apul.  Met.  5,  26  S.  369. 
Überall  aqua  et  igni  interdicere  (bei  Tac.  auch  arcere  und 
prohibere),  wie  Lucil.  (28,  5)  igni  cum  et  aqua  interdixerit;  Cic. 
de  domo  18,  47;  31,  82;  Phil.  1,  9,  23;  6,  4,  10;  D.  Brut,  bei 
Cic.  Epist.  ad  Fam.  11,  1,  2;  Cornific.  2,  28,  45;  Caes.  bell. 
Gall.  6,  44,  3;  Liv.  25,  4,  9;  Plin.  Epist.  4.  11,  3;  Tac.  Ann. 
3,  23;  3,  38;  3,  50;  3,  68;  4,  21;  6,  18;  6,  30;  12,  42;  16, 
12;  Flor.  3,  16,  2;  Ulpian.  Dig.  1,  5,  18;  Paul.  Dig.  4,  5,  5, 
wonach  Metell.  Numid.  bei  Gell.  17,  2,  7  als  Verbannter  schreibt: 
ego  neque  aqua  neque  igni  careo.  Auch  igne  ist  sehr 
üblich,  vergl.  Charis.  1,  14  S  33  (I  47,  20)  und  Prise.  7,  13, 
68  S.  766  (II  345,  8);  Prob.  Inst.  art.  IV  96,  23;  Serv.  Comm. 
in  Donat.  S.  1785  (IV  409,  32);  [Serg.]  Explanat.  in  Donat.  IV 
497,  35;  Pompei.  Comment.  V  192,  18;  Palaem.  Ars  8.  1375 
(V  539,  41);  Beda  de  orthogr.  S.  2788  (VII  276,  5),  und  PHn. 
bei  Charis.  1,  17  S.  98  (I  122,  28)  erkennt  nur  igne  an.  Mart. 
hat  überaU  igne.  1,  21,  5;  4,  57,  6;  5,  55,  3;  8,  30,  4;  10,  36, 
2;  10,  66,  4;  10,  96,  7;  11,  56,  4;  Lucr.  und  Ilorat.  immer 
igni.  Vergl.  Bentley  zu  Horat.  Sat.  1,  5,  72;  Reisig  -  Ilaase, 
Vorlesungen  über  latein.  Sprachwissenschaft  1  Bd.  herausgegeben 
von  Hagen  p.  126  Note  80. 


—     342     — 

Lapi  für  lapide  war  in  Eiinius  (421j.      Vcrgl.   unter  41. 

Orbi  pro  orbe  bemerkt  Charis.  1,  17  S.  112  (I  139,  18) 
aus  Cic.  de  rep.  5,  10  und  aus  P.  Rutil,  de  vita  sua,  und  fügt 
hinzu:  Et  frequenter  antiquos  ita  locutos  Plinius  (;odem  libro  VI 
(serinonis  dubii)  notat;  quamquam  consuetudo  melior,  inquit, 
quae  faciat  ex  orbe,  non  sine  ratione,  quam  sub  nomine  rui'is 
diximus.  Orbi  haben  noch  Cato  R.  R.  18,  9;  Varro  R.  R.  3, 
5,  lü;  3,  16,  5;  Cic.  Verr.  4,  38,  82  im  Reg.,  Guelf.  1  und  2 
und  Leid.;  1.  agr.  2,  28,  76  im  Ambr.;  pro  Sest.  30,  66  im  Par. ; 
de  domo  10,  24  im  Par.,  Med.  und  Vat.;  Nat.  Deor.  o,  14,  37 
im  Leid.  A,  Heins.,  Pal.  und  Wien.;  Arat.  340;  363;  Lucr.  2, 
543;  5,  74;  5,  707;  5,  1166;  6,  629;  Manil.  5,  128;  5,  279; 
Salvian.  adv.  avar.  1,  1  §  1.  Bei  Prop.  4  (3),  11.  57  in  urbs 
toto  quae  praesidet  orbi,  ist  vielmehr  der  Dat.  zu  erkennen. 
Plin.  bei  Charis.  1,  17  S.  98  (I  122,  28)  giebt  orbe  als  die 
gebräuchliche  Form,   und  dies  ist  allerdings  häufiger. 

Ovi  et  avi  sagten  nach  Varro  L.  L.  8,  37,  66  die  einen, 
ove  et  ave  die  anderen.  Rhemn.  Pal.  S.  1366  (V  534,  4):  In 
genere  communi  nominativus  et  genetivus  si  habuerint  is,  abla- 
tivum  in  i  raittunt,  ut  „hie  et  haec  agilis,"  „hie  et  haec  facilis," 
„ab  hoc  et  ab  hac  agili"  vel  „facili."  Si  qua  sunt  quae  differant 
ab  hac  regula,  magis  usu  quam  ratione  factum  est,  ut  puta 
„haec  OVIS  huius  ovis"  ablativum  in  i  mittere  debuit,  et  tamen 
in  e  mittit,  ut  „ab  hac  ove,"  non  „ovi";  sed  hoc,  ut  diximus, 
usu  magis  quam  ratione  factum  est.  Ovi  hat  Apic.  8,  4  §  352; 
ove  VaiTo  L.  L.  8,  30,  54  und  R.  R.  2,  2,  5;  Phaedr.  1,  17, 
2:  Plin.  N.  H.  8,  48,  75  (198);  Mart.  8,  28,  6;  Macrob.  Satm-n. 
1,  15,  16;  3,  2,  16;  Vulg.  Exod.  22,  1;  Sulpic.  Sever.  Dial. 
1  (2),  9. 

Pelli  Corp.  Inscr.  Lat.  2,  2860  e,  und  nach  Lachmann's 
Conjectur  Lucr.  6,  1270  (in  den  Hdschr.  pellis).  Bei  Charis. 
1,  14  S.  28  (I  43,  13)  wird  geAvöhnlich  gelesen:  Triplex  per 
„ium"  declinandi  genetivum  pluralem  causa  est,  prima,  cum 
dativus  et  ablativus  singularis  i  littera  terminantur,  ut  ..pellis" 
„puppis"  „messis";  aber  die  Exe.  Cauch.  geben  für  pellis  das 
ohne  Zweifel  richtige  pelvis.  Den  Abi.  pelle  haben  Cic.  Nat- 
Deor.  2,  29,  82;  Verg.  Aen.  2,  722;  5,  37;  7,  688;  8,  177;  8, 
368;  Ciris  506;  Horat.  Epod.  17,  22:  8erm.  1,  6,  22  und  Epist. 


—     343     — 

1,  16,  45;  Tibull.  1,  8,  46;  Ovid.  A.  A.  1,  516;  3,  77;  Met. 
4,  6;  6,  390;  12,  381  und  Fast.  2,  31:  Apul.  de  mag.  22  S.  443. 

Peni  Naev.  (com.  102)  bei  Fest,  unter  penem  S.  230; 
Cael.  Aiirel.  Chron.  1,  5,  160  S.  .81;  pene  Sallust.  Catil.  14, 
2;  Catull.  15,  9;  25,  3;  Priap.  18,  1;  Horat.  Epod.  12,  8;  Phaedr. 
1,  29,  7;  Mart.  2,  51,  4;  6,  16,  1;  Lamprid.  Commod.  10,  9; 
Corp.  Inscr.  Lat.  6,  3708;  6,  5173. 

Posti  giebt  Prise.  7,  14,  70  S.  768  (II  348,  15)  aus  Ovid. 
Met.  5,  120,  und  Rhemn.  Pal.  S.  1374  (V  539,  42)  erwähnt 
postis  als  eines  der  Masc.,  deren  Abi.  i  und  e  hat.  Aber  jenes 
ist  die  einzige  bekannte  Stelle  für  posti;  dagegen  poste  Cic. 
Epist.  ad  Att.  3,  15,  6;  Yerg.  Aen.  5,  360;  Tibull.  1,  2,  86; 
Ovid.  Amor.  1,  6,  24;  1,  6,  32;  1,  6,  40;  1,  6,  48;  1,  6.  56 
und  Met.  5,  127;  10,  379;  Val  Max.  5,  10,  1;  Lucan.  5,  531; 
Stat.  Silv.  2,  1,  64;  4,  1,  44  und  Theb.  8,  10;  Petron.  28, 
6;  30,  3. 

Rudi  Capitol.  Opil.  Macr.  4,  5;  rüde  Cato  R.  R.  104,  2 
Horat.  Epist.  1,  1,  2;  Ovid.  Trist.  4,  8,  24;  luven.  6,  113,  und 
dieselbe  Form  fordert  Plin.  bei  Charis.  1,  17  S.  114  (I  142, 
10)  und  1,  17  S.  115  (I  143,  1),  besonders  auch  in  der  Formel 
ab  hac  rüde  summa  oder  summa  rüde. 

Über  sodalis  sagt  Charis.  1,  17  S.  115  (I  143,  7):  So- 
dale, si  homo  sit  sodalis,  sodali,  si  res  sit.  S  o  d  a  1  e  haben 
Corp.  Inscr.  Lat.  4,  2155;  Mart.  1,  86,  5;  1,  106,  2;  Plin. 
Epist.  2,  13,  6;  Argum.  Plaut.  Most.  11;  Argum.  2  Plaut.  Merc. 
14;  Hygin.  Fab.  120;  sodali  Plaut.  Bacch.  2,  2,  10  (187); 
Cure,  i,  1,  68;  Cic.  de  orat.  2,  47,  197;  2,  49,  200;  Ovid. 
Trist.  3,  6,  13;  Claudian  in  Eutrop.  2,  425. 

Sordi  Lucr.  6,  1271  nach  Verbesserung  von  Lambin.  für 
sorde  (vergl.  unter  63);  sorde  Horat.  Epist.  1,  2,  53;  Colum. 
9,  11,  5;  Venul.  Dig.  48,  11,  6  §  2;  Tert.  adv.  lud.  14  im 
Fuld.  (sonst  pristinas  sordes);  Cyprian.  Epist.  76,  2  (ed.  Hartel 
II  p.  830,  2);  Augustin.  Civ.  Dei  20,  26  (H  474,  7);  Inscr.  de 
Lyon  7,  2  S.  229. 

Torqui  Apul.  Flor.  12  S.  43;  torque  Cic.  Yerr.  3,  80, 
185  und  Off.  3,  31,  112;  Com.  Nep.  Dat.  3,  1;  Liv.  7,  10,  11; 
Plin.  N.  H.  10,  42,  58  (117);  Quintil.  6,  3.  79;  Sil.  15,  256; 
Suet.  Aug.  43. 

Ungui   Catull.   62,    43;    Calv.    bei   Charis.    1,    17   S.    120 


—     844     — 

(I  147,  8)-,  Hor.it.  Carm.  2,  8,  4;  H,  6,  24  und  Epist.  1,  19,  46; 
Prop.   1,  20,  39;  ^'cwöhnlich  ungue. 

Vecti  geben  Prise.  7,  13,  68  S.  7()()  (II  34;"),  6)  und  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  9,  469  aus  Terent.  Eun.  4,  7,  4  (774),  und  bei 
Rhcmn.  Pal.  S.  1374  (V  539.  40)  ist  vectis  unter  den  Masc, 
welche  im  Abi.  i  und  e  haben;  vecte  gebrauchen  Lucil.  (29, 
34)  bei  Non.  S.  245,  8;  Sallust.  (llist.  fr.  2,  11)  bei  Veget. 
R.  rail.  1,  9;  Ovid.  Met.  12,  452;  Fronto  ad  M.  Caes.  4,  3  S. 
65  Nab.;  Vulg.  Exod.  37,  17;  37,  20;  Claudian.  Cons.  Mall. 
Theod.  319. 

Viti  Varro  L.  L.  5,  18,  94  und  Apul.  Met.  9,  39  S.  667; 
üblicher  ist  vite.  Bei  Plin.  N.  H.  19,  5,  26  (87)  hat  Sillig 
allein  nach  dem  vorgeblichen  Apul.  de  remed.  salutar.  viti  ge- 
schrieben.    Vergl.  Rhemn.  Pal.  S.   1374  (V  539,  40). 

Von  vielen  anderen  Nomina  auf  is  ist  der  Abi.  auf  e  aus- 
schliesslich in  Gebrauch.  Dies  wird  von  Charis.  Art.  gramm. 
1,  15  S.  68  (I  89,  8)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  90  (I  542,  33) 
über  canis,  iuvenis  und  panis  bemerkt,  welche  auch  keinen 
Gen.  Plur.  auf  ium  haben;  vergl.  unter  67,  doch  steht  ex  pani 
Schol.  luven.  6,  473  ed.  O.  Jahn  p.  262,  25.  Wir  finden  aber 
auch  nur  aure,  calle,  caule,  clune,  crine,  fasce,  folle, 
fore,  fune,  nare,  nate,  peste,  scobe,  scrobe,  torre, 
valle,  verme,  veste.  Bei  Plin.  N.  H.  24,  10,  47  (77)  ist 
üwar  auri  im  Voss,  und  Paris,  d,  aber  aure  im  Paris,  a;  calli 
findet  sich  Itin.  Alex.  45  ed.  Volkmann  p.  24,  15;  und  wenn 
im  Fr.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  134  (V  560,  35)  funi  als 
Abi.  angegeben  wird,  so  lesen  wir  doch  überall  fune. 

58.  Einige  Nomina  auf  is,  welche  eigentlich  Adjectiva 
sind,  und  als  solche  den  Abi.  auf  i  bilden  (vergl.  Adject.  25), 
gestatten  bei  ihrer  Anwendung  als  Substant.  den  Abi.  auf  e, 
während  andere  auch  als  Substant.  immer  i  haben. 

A  e  d  i  1  e  ,  ab  hoc  aedile,  non  aedili,  sagt  Charis.  1,  17 
S.  96  (1  120,  17),  mit  Anführung  des  P.  Rutil,  de  vita  sua  V 
und  des  Varro  de  originibus  scaenicis  II,  a  Claudio  Pulchro 
aedile.  Dieselbe  Form  ist  bei  Varro  R.  R.  1,  2,  2;  Cic.  pro 
Sest.  44,  95;  Har.  resp.  11,  22;  12,  24;  Liv.  3,  31,  5;  Val. 
Max.  8,  1  abs.  7;  Plin.  N.  H.  7,  48,  49  (158);  C.  I.  L.  2,  1963 
Col.  2  Z.  13;  8,  895  Z.  9;  I.  Neap.  6828  Z.  8;  aedili  Tac. 
Ann.  12,  64;  Lemma  zu  Gell.  4,   14;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  4. 


—    345    — 

Zweifelhaft  ist  die  Lesart  Liv.  31,  50,  10,  Zingerle  hat  aedile. 
Zwischen  beiden  Formen  wechselt  Julian.  Dig.  18,    6,    14  (13). 

Aequali  Plaut.  Epid.  1,  1,  92  (102);  Cic.  Fin.  4,  24,  66 
und  Tusc.  1,  18,  41. 

Affine  Terent.  Hec.  5,  3,  9  (807);  Ulpian.  Dig.  24,  1, 
5  §  17;  43,  29,  3  §  11;  Amm.  Marc.  29,  5,  2;  C.  I.  L.  5, 
2117;  affini  Plaut.  Trin.  3,  1,  21  (622);  Cic.  de  orat.  1,  15, 
66  (im  Lag.  2  und  in  anderen  Büchern  affine);  Spartian.  Sev. 
1.  5;  Capitol.  Gord.  30,  1. 

Über  agrestis  sagt  Charis.  1,  17  S.  97  (I  120,  30); 
„Agreste"  Sallustius  historiarum  I  (Hist.  fr.  1,  116);  quod  idem 
Plinius  eodem  libro  (sermonis  dubii  VI),  in  animali,  inquit,  signi- 
ficatione.  Ohne  Zweifel  ist  agreste  als  Abi.  gemeint,  wie  S.  96 
(I  120,  17)  aedÜe  und  S.  96  (I  120,  26)  Agile.  Bei  Tac.  Ann. 
4.  15  hat  die  Hdschr.  a  quodam  agresti,  die  älteren  Ausg. 
agreste. 

Annale  hat  die  Hdschr.  C  bei  Ascon.  zu  Cic.  in  Pison. 
22,  52,  Kiessling  und  Scholl  schreiben  p.  12,  11  annali;  annalei 
Varro  epistolicarum  quaestionum  libro  VI,  eclogas  ex  annalei 
descriptas,  nach  der  Anführung  des  Charis.  1,  17  >S.  97  (I  120, 
28).  Annali  Cic.  Brut.  15,  58  und  Epist.  ad  Att.  12,  23,  2; 
13,  30,  3;  Corn.  Nep.  Hannib.  13,  1;  Gell.  1,  7,  9;  2,  2,  13; 
dasselbe  als  Nom.  propr.  Cic.  bei  Quintil.  6,  3,  86  in  einem 
Wortspiel. 

Aquali  Varro  de  vita  populi  Romani  lib.  II  bei  Non.  S. 
182,  20  und  302,  7;  Sat.  Menipp.  270;  Fest,  unter  salinum  S. 
329  (a),  31. 

Atriensi  Plaut.  Poen.  5,  5,  4  (1284);  atriense 
Petron.  72,  10. 

Consulari  Cic.  Epist.  ad  Att.  2,  9,  1;  Vell.  2,  50,  4; 
Tac.  Hist.  1,  6;  1,  9;  1,  60;  2,  97.  Charis.  1,  17  S.  99  (I  124, 
18):  Consulari:  nunquam  per  e  dari  ablativus  poterit,  quod 
proprium  nomen  hominis  non  sit,   sed  aptum  homini  et  negotio. 

Contubernale  Pomponius  in  Macco  milite  (com.  73): 
Cum  contubernale  inquit,  pugnavi,  quia  meam  cenam,  schreibt 
Charis.  1,  17  S.  99  (I  124,  14),  und  derselben  Form  bedient 
sich  Prob.  Instit.  art.  S.  371  (IV  147,  19);  contubernali 
gebrauchen  Gaius  Dig.  40,  7,  31  §  1;  Callistr.  Dig.  50,  16  220 
§  1;  Macrob.  Sat.   2,  4,  29. 


—     346     — 

Über  familiaris  bemerkt  Charis.  1,  17  S.  105  (1  130,  14): 
Familiäre,  ab  hoc  familiäre,  si  de  homine,  familiari,  si  de 
re.  Familiari  pro  familiäre  Brutus  ad  Caesarem:  A  Scaptio 
familiari  meo.  Cicero  quoque  de  divinatione  libro  I  fCap.  37, 
80):  In  Aesopo  familiari  tuo.  Familiäre  pro  familiari  Varro 
ad  Nerouem:  A  Lare  familiäre.  Familiäre  recte  P.  Kutilius  de 
vita  sua  libro  111:  Pro  Lucio  Familiäre  veniebam.  Auch  Cic. 
Nat.  Deor.  1,  21,  58  de  familiäre  illo  tuo  in  den  Leid.  A(J  und 
im  Erl.  und  Pal;  Serv.  Sulpic,  bei  Cic.  Epist.  ad  Fam.  4,  12,  2  a  P. 
Magio  Cilone,  familiäre  eius  und  Ascon.  ad  Cic.  Mil.  ed.  Kiess- 
ling  et  Schoell  p.  27,  25.  Aber  gewöhnlich  familiari,  Plaut. 
Asin.  2,  2,  43  (309);  Trag,  fragm.  ine.  171  bei  Cic.  Nat.  Deor. 
3,  26,  67;  Lucil.  (fragm.  ine.  174)  bei  Lact.  Instit.  6,  18,  6; 
Varro  Sat.  Menipp.  258;  Cic.  Invent.  1,  55,  109;  de  orat.  1,  60, 
256;  2,  21,  88;  Brut.  28,  107;  46,  172;  Orat.  37,  129;  pro 
Cluent.  42,  118;  in  Pison.  30,  74;  Phil.  2,  2,  3;  Epist.  ad  Fam. 
3,  10,  5;  Epist.  ad  Att.  2,  16,  1;  4,  3,  3;  6,  1,  18;  6,  1,  25; 
7,  24;  Fin.  1,  6,  20;  5,  25,  75  und  Off.  1,  30,  108;  Corn.  Nep. 
Att.  8,  3;  Vell.  2,  70,  4;  Gell.  13,  20  (21),  1;  Apul.  Met.  9,  12. 

Gen  tili  Cic.  Tusc.  1,  16,  38  und  de  domo  49,  127. 

Gregali  Ephem.  epigr.  4  S.  502  Z.  10. 

Molari  (Backenzahn)  luven.  5,  160;  ex  saxo  silice  aut 
molari  (Mühlstein)  Lib.  colon.  1  S.  212,  9  und  ex  saxo  silice 
vel  molari  242,  16  (S.  133  und  143  Goes),  an  der  ersteren  Stelle 
hat  Goes  mit  dem  Erf.  molare. 

Natale  Lucan.  7,  391;  Itala  (Cant.)  Matth.  14,  6;  Corp. 
Inscr.  Lat.  8,  8628;  9,  2226;  10,  5654;  14,  2795,  10;  Inscr. 
Neap.  74;  4869;  Orell.  775;  4414,  auch  die  natale  Corp.  Inscr. 
Lat.  6,  10050  (bis);  10,  107;  10,  444,  12;  Ephem.  epigr.  5. 
S.  334;  I.  Neap.  1504  lin.  5;  9;  12  (=  Orell.  4433).  Natali 
Cic.  Epist.  ad  Att.  7,  5,  3;  Horat.  Carm.  4,  11,  18;  Ovid.  Her. 
11,  112;  Plin.  N.  H.  14,  4,  6  (55);  Suet.  Tib.  74  und  Calig. 
26;  49;  Inschr.  Orell.  4576. 

Novali  Varro  R.  R.  2  prooem.  4;  Ovid.  Epist.  ex  Pont. 
1,  4,  13;  PHn.  N.  H.  18,  19,  49  (176);  Nemes.  Cyneg.  181. 

Primipilari  Tac.  Hist.  4,  15;  Suet.  Claud.  26. 

Principale  Corp.  Inscr.  Lat.  10,  7542. 

Provinciale  Corp.  Inscr.  Lat.  8,  587   (=  Henzen    5313). 

Rationali  Vopisc.  Aurel.  38,  2. 


—     347     — 

Rivale  Ovid.  Amor.  1,  8,  95;  1,  9,  18  und  Remed.  amoi-. 
791;  rivali  Cic.  Epist.  ad  Q.  fr.  3,  8,  4;  Horat.  A.  P.  444. 

Sacerdotale  Corp.  Inscr.  Lat.  8,  7014. 

Tribüli  Cic.  Epist.  ad  Farn..  13,  23,  1. 

Biremi  Lucan.  10,  56;  trireme  Caes.  Bell.  civ.  2,  23, 
3;  triremi  Horat.  Carm.  3,  1,  39;  Liv.  42,  48,  7;  Tac.  Ann. 
14,  4;  Suet.  Tib.  72;  quadriremi  Cic.  Verr.  5,  33,  86;  5,  34, 
88;  5,  40,  105;  5,  44,  116;  quinqueremi  Cic.  Verr,  4,  46,  103 
und  Divin.  1,  32,  68;  Bell.  Alex.  46,  1;  Bell.  Afr.  63,  4;  Liv. 
24,  33,  2;  26,  51,  2;  28,  23,  8;  28,  30,  6;  32,  9,  7;  37,  22, 
2;  42,  48,  6;  Val.  Max.  1,  1  ext.  2.  Von  trieris  (vergl.  unter 
48)  ist  triere  I.  Neap.  457;  trierie  Inschr.  Grut.  S.  1030,  2 
(das  zuerst  geschriebene  trieri  sollte  in  triei-e  berichtigt  werden); 
Corp.  Inscr,  Lat.  9,  41;  9,  43;  Wilm.  luscr.  1501a,  36;  trieri 
ffieronym.  Chron.  Euseb.  1  S.  19;  2  S.  94.  Bei  Liv.  29,  9,  8 
ist  die  gewöhnliche  Lesart  hexeri,  aber  im  Med.  und  Voss,  ist 
exerce,  in  anderen  Hdschr.  hexerce  und  exere,  Val.  Max.  1,  8 
ext.  11  hat  h exere. 

Vocale  Mar.  Plot.  [M.  Claud.]  Sacerd.  2,  174  S.  69  (VI 
491,  21),  Keil  hat  dafür  mit  Vergleichung  von  Prob.  Cathol.  3, 
13  S.  1487  (IV  39,  14)  den  Accus,  vocalem  hergestellt;  vocali 
Charis,  ed.  Keil  1  9,  8;  1,  4  S.  2  (I  12,  1);  1,  4  S.  3  (1 12,  11);  1,  5 
S.  3  (I  13,  2;  13,  30);  1,  5  S,  4  (I  14,  21;  15,  9);  Diomed,  2  S.  419 
(I  424,  18);  Prise,  1,  3,  7  S,  540  (II  8,  8;  8,  13);  1,  4,  13  8,  542  (II 
11,  13);  1,  4,  18  S.  545  (II  14,  4) ;  1,  4,  21  S,  546  (II  16,  4);  1, 
5,  25  8.  549  (II  19,  30);  Mar.  Victorin.  1  S,  2461  (VI  15,  6); 
1  S,  2462  (VI  15,  11;  15,  24);  1  S.  2464  (VI  18,  16;  18,  17*; 
1  S,  2465  (VI  19,  10);  1  S.  2467  (VI  22,  18);  1  S.  2469  (VI 
24,  19);  1  S,  2470  (VI  26,  15);  1  S.  2471  (VI  27,  8;  27,  13); 
1  S,  2472  (VI  28,  5);  1  S,  2474  (VI  30,  3;  30,  13;  30,  18; 
30,  28);  1  S.  2477  (VI  35,  24;  36,  5;  36,  8);  1  S.  2478  (VI 
36,  19;  36,  24);  Vel.  Long.  S.  2215  (VII  48,  21). 

Volucre  Plin.  N.  H.  9,  8,  7  (20);  18,  26,  66  (249);  Lact. 
Inst.  7,  12,  30;  Vulg.  lerem.  9,  10;  Osee  2,  18.  Auch  bei 
Prob,  Instit.  art.  S.  275  (IV  83,  25)  ist  a  volucre.  Über  volucri 
vergl.  Band  II  53  und  dazu  findet  es  sich  noch:  Senec-  Herc,  für. 
179;  Manil.  1,  824;  Sil.  4,  51;  Stat.  Silv.  1,  2,  61;  Theb.  5, 
167;  Apul.  de  deo  Socr,  4;  Vulg,  Genes.   1,  30. 

Die  Monatsnamen  auf  is  und  die  aus  ris  in  erver- 


—     348     - 

kürzten  (Cato  ed.  Jordan  p.  48,  5  gebrauchte  einen  Nomin. 
Novembris  nach  Prise.  6,  7,  40  8.  696  r^r  I[  230,  19)  haben  im 
Abi.  i.  Prise.  7,  12,  61  S.  762  (ü  338,  15j:  Similiter  mensium 
nomina  in  „is"  vel  in  „er"  desinentia  ablativum  per  i  finiunt, 
„QuintiHs  a  Quintili*',  „Aprilis  ab  Aprili",  September  a  Sep- 
tembri'',  „October  ab  Octobri."  luvenalis  in  V  (Sat.  14,  129): 
Hesternum  solitus  medio  servare  minutal  Septembri.  Idem 
in  in  (Sat.  7,  97):  Pallere  et  vinum  toto  nescire  Decembri. 
Ausserdem  Aprili  Cic.  Phil.  2,  39,  100;  Plin.  N.  II.  9,  51,  74 
(162);  17,  10,  14  (73);  17,  10,  14  (74);  17,  20,  32  (142);  18, 
7,  18  (80);  19,  5,  26  (83);  19,  6,  28  (90),  aber  Aprile  Corp. 
luscr.  Lat.  6,  3023;  6,  3066;  Orell.  3923.  —  Quintili  Cato 
Orat.  ]  8  fr.  4  (ed.  Jordan  p.  48,  5)  bei  Prise.  6,  7,  40  S.  696 
(II  230,  19);  Cic.  Epist.  ad  Att.  2,  1,  11  (hier  im  Med.  Quin- 
tilei);  14,  7,  2.  —  Sextili  Horat.  Epist.  1,  11,  19,  aber  Sex- 
tile  Corp.  Inscr.  Lat.  4,  3133.  —  Septembri  Cic.  Epist.  ad 
Att.  1,  1,  2;  6,  2,  10;  Plin.  N.  H.  16,  27,  50  (115);  18,  14,36 
(135);   18,  23,  53  (193);  18,  24,  56  (205);    19,  5,  26    (83);  19, 

6,  27  (88);  19,  6,  28  (90);  Suet.  Aug.  35,  aber  Septembre 
Auson.  Eclog.  13,  2  (ed.  Peiper  p.  99).  —  Octobri  Varro  L. 
L.  6,  3,  21;  Plin.  N.  H.  9,  22,  38  (75);  19,  6,  27  (88);  19,  6, 
28  (90);  Suet.  Aug.  35.  —  Novembri  Colum.  6,  3,  8;  Plin. 
N.  H.  2,  70,  71  (178);  8,  50,  76  (200);  17,  20,  34  (148);  18, 
18,  47  (169);  21,  31,   105  (177);    Suet.  Aug.   32;    Cod.    Theod. 

7,  4,  25;  13,  3,  3  §  3,  aber  Novembre  Plin.  N.  H  18,  18,  47 
(169);  18,  24,  56  (205);  Ps.  Serv.  zu  Verg.  Georg.  2,  169  ed. 
Lion  p.  244  unter  dem  Texte  Z.  4;  Corp.  Inscr.  Lat.  6,  3065. 
—  Decembri  Cic.  pro  Plane.  37,  90;  Epist.  ad  Q.  fr.  2,  1,  1, 
3;  Liv.  3,  19,  2;  22,  1,  19;  Senec.  Contr.  10,  5  (34),  21;  Colum. 
6,  3,  8;  Plin.  N.  H.  6,  23,  26  (106);  18,  15,  37  (137);  Tacit. 
Ann.  13,  10;  Suet.  Aug.  32;  71,  aber  Decembre  Corp.  Inscr. 
Lat.  6,  3056;  6,  3060. 

Über  den  Abi.  der  männlichen  Namen  auf  is,  welche  ur- 
sprünglich Adjectiva  waren,  vergl.  Adject.  27,  S.  58. 

59.  Auch  die  aus  dem  Griech.  herübergenommenen 
Nomina,  die  im  Accus,  im  haben  (vergl.  55),  bilden  den 
Abi.  regelmässig  auf  i.  Dasselbe  gilt  von  den  Namen  der 
Flüsse  in  Mittelitalien. 

Appellativa:  Basi  Cic.  Verr.    Acc.  2,  63,  154;  4,  34,  74; 


—     349     — 

4,  35,  79;  4,  41,  90;  4,  57,   127;  iu  Pison.  38,  92  und  Phil.  9, 

7,  16;  Vitruv.  10,  8  (13),  1;  Val.  Max.  1,  8,  11;  Phaedr.  2 
epil.  2;  Coliim.  5,  2,  8;  5,  29;  Senec.  Epist  76,  24  (31);  Pliu. 
N.  H.  17,  25,  38  (244);  36,  5,  4  (19);  Suet.  Aug.  31;  C.  I.  L. 
2,  2035;  2,  3728;  5,  61;  5,  532  Col.  2  Z.  25;  5,  8251;  6,  126; 
6,  327;  6,  532;  6,  622;  6,  3710;  Privil.  veter.  III.  Z.  15  und 
XII  Col.  2  Z.  31  (C.  I.  L.  3  S.  846  und  855);  Orell.  4517  Z. 
3  ;  aber  auch  base  Trebell.  Poll.  Gallien.  18,  4;  Grromat.  S. 
286  Z.  8;  S.  297  Z.  10;  S.  355  Z.  16;  S.  356   Z.  3;    C.  I.  L. 

2,  1163;  3,  5532;  3,  5785;  3,  5870;  3,  5871;  5,  5021;  6,  1^7; 
6,  360;  6,  375;  6,  591  (dafür  vase  6,  407);  6,  653;  6,  663;  6,  3712; 

8,  885;  8,  2647;  8,  9064;  9,  1551;  10,  5779;  OrelJ.  1592;  2504; 
3480  und  Henz.  5752.  —  Cannabi  Varro  R.  R.  1,  22,  1;  Pliu. 
N.  H.  19,  2,  8  (29);  Paul.  Festi  unter  thomices  S.  357,  1, 
cannabe  Pers.  5,  146.  —  Cappari  Plin.  N.  H.  29,  4,  25  (80), 
cappare  Cael.  Aurel.  Acut.  2,  9,  54;  2,  9,  55  S.  107  und  Chron. 

3,  4,  59  S.  231.  —  Cinnabari  Lucil  (Sat.  fr.  ine.  138  ed.  L. 
Müller)  bei  Porphyr,  zu  Hör.  Sat.  1,  6,  117;  Plin.  N.  H.  29,  1, 
8  (25);  29,  4,  19  (66);  33,  7,  39  (117).  —  Cummi  oder  gummi 
Cels.  8,  5  (ed.  Daremb.  p.  338,  12);  Colum.  12,  52,  16;  12,  52,17; 
Plin.  N.  H.  12,  13,  28  (49);  27,  4,  5  (16);  33,  6,  34  (102);  34,  11, 
26  (112),  cumme  PHn.  N.  H.  35,  6,  25  (43).  —  Ha ere s  1  Laber. 
(36)  bei  Non.  S.  212,  11;  Cic.  Epist.  ad  Att.  14,  14,  1;  Parad. 
Prooem.  2;  Vulg.  Act.  apost.  15,  5;  Sidon.  Epist.  8,  14,  6.  — 
Iri  Cato  R.  R.  107,  1;  Plin.  N.  H.  15,  7,  7  (30);  22,  22,  32 
(69).  —  Linozosti  Plin.  N.  H.  26,  11,  74  (121).  —  Ocri 
Liv.  Andr.  (35)  bei  Fest,  unter  ocrem  S.  181.  —  Propoli 
Varro  R.  R.  3,  16,  23;  Plin.  N.  H.  28,  18,  76  (245).  —  Seri 
Varro  R.  R.  3,  10,  6.  —  Seseli  Plin.  N.  H.  20,  22,  87(238). 
—  Sinapi  Cels.  3,  27,  1;  4,  2,  1;  4,  6  (3);  4,  16  (9)  zwei- 
mal; 6,  6,  29;  6,  6,  34;  Plin.  N.  H.  12,  7,  14  (28);  20,  4,  13 
(25);  20,  13,  50  (129);  21,  21,  89  (155);  Pall.  11,  11,  2;  Apic. 
1,  9;  1,  24;  4,  2,  127;  5,  6,  210;  6,  9,  246;  7,  2,  262;  8,  1, 
331;  Gargil.  Mart.  med.  10  (ed.  Rose  p.  144,  1);  29  (p.  165,  9 
und  166,  1),  aber  sinape  Varro  R.  R.  1,  59,  4;  Plin.  lun. 
medic.  1,  4  (ed.  Rose)  p.  15,  2.  —  T  i  g  r  i  Verg.  Aen.  10, 
166;  Plin.  N.  H.  6,  20,  23  (73). 

Männliche  Namen:    Acdesti   Arnob.  5,  6;  5,  7;  5,  16.  — 
Amasi  Mela  1,  9,   60,    Amase    Plin.   N.  H.  5,   9,    11  (60).  — 


—     350     — 

Eupoli  Cic.  Epist.  ad  Att.  12,  6",  2,  — Sosipole  Corp.  Inscr. 
Lut.  6,  1116.  -  Osiri  luven.  8,  29,  Osire  Mart  Capell.  3 
§  223.  —  Phalari  Senec.  de  dem.  2,  4,  3.  —  Serapi  Varro 
(Sat.  Menipp.  152)  bei  Non.  S.  480,  20  (wenn  daselbst  mit  Turneb. 
und  Popma  a  Serapi  für  Serapi,  was  Bücheier  hat,  zu  schreiben 
ist);  Sarapi  Macrob.  Sat.  1,  20,  I65  1,  20,  18;  Serape  Tert. 
ad  nat.  1,  10.  —  Sesostri  Plin.  N.  H.  33,  3,  15  (52).  —  Calai 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  213  und  10,  350.  —  Api  Suet.  Tit.  5, 
in  einigen  Büchern  ist  Apide,  was  Roth  hat;  Ape  Hieronym. 
Chrou.  2  S.  67.  —  Pari  stellt  Prise.  7,  11,  58  S.  761  (II  335, 
23)  ohne  Beleg  auf.     Über  Adone  vergl.  unter  129. 

Weibliche  Namen:  Alcesti    Serv.    zu   Verg.   Aen.   3,    46; 

4,  694.  —  Chrysothemi  Hygiu.  Poet,  astron.  2,  25.  — 
Isi  Serv.  zu  Verg.  Aen.    10,    166,   aber  Ise   Corp.   Inscr.   Lat. 

5,  8211;  6,  9102  Col.  1  Z.  23.  -  Theti  Plaut.  Epid.  1,  1, 
34.   —  Nemese  Corp.  Inscr.  Lat.  5,  3466. 

Namen  von  Städten,  Landschaften  und  anderen  Ortlich- 
keiten :  Amphipoli  Caes.  beU.  civ.  3,  102,  2 ;  3,  102,  4 ;  Liv. 
40,  57,  3;  45,  28,  9;  45,  29,  1;  45,  32,  8;  45,  33,  7.  —  Me- 
galopoli  Liv.  36,  31,  6;  38,  34,  7;  41,  24,  20.  —  Metropoli 
Liv.  32,  13,  11;  32,  15,  3;  36,  14,  6.  —  Neapoli  Varro  L.  L. 
5,  15,  85;  Cic.  pro  Rabir.  Post.  10,  26;  Tusciü.  1,  35,  86;  Caes. 
bell.  civ.  3,  21,  5;  Liv.  23,  15,  2;  23,  46,  9;  25,  25,  6;  42,  48, 
9;  Senec.  Epist.  68,  5;  ad  Marc.  20,  4;  VeU.  2,  76,  1;  Val. 
Max.  3,  6,  3;  Plin.  N.  H.  2,  82,  84  (197);  14,  6,  8  (69);  Plin. 
Epist.  3,  7,  8;  Stat.  Silv.  4  prooem.  (ed.  Baehrens  p.  95,  14). 
—  Nicopoli  BeU.  Alex.  36,  3.  —  Tripoli  Liv.  42,  67,  6; 
Aur.  Vict.  Caes.  20,  19;  Augustiu.  Epist.  93,  24.  —  Charybdi 
Horat.  Carm.  1,  27,  19;  Senec.  Suas.  1,  13;  Senec.  Epist.  79, 
1;  luven.  15,  7;  Apul.  de  deo  Socrat.  24.  —  Cusibi  Liv.  35, 
22,  7.  —  Eli  Cic.  Epist.  ad  Fam.  13,  26,  2  und  Nat.  Deor. 
3,  23,  59,  C.  F.  W.  Müller  schreibt  an  erster  SteUe  Eli,  an 
zweiter  Elide.  —  Hispali  Caes.  bell.  civ.  2,  18,  1;  BeU.  Hisp. 
36,  1 ;  Asin.  PoUio  bei  Cic. Epist.  ad  Fam.  10,  32, 3;  Plin.  N.  H.  2, 97, 
100  (219).  —  Lepti  Cic.  Verr.  5,  59,  155;  SaUust.  lug.  77,  1;  BeU. 
Afr.  9,  1;  10,  1;  Lucan.  9,  524;  PUn.  N.  H.  5,  5,  5  (31);  5, 
9,  17  (76);  Hieronym.  adv.  lovin.  1  §  48;  Chron.  1  S.  46;  2 
S.  171,  Lepte  Imp.  lustinian.  Cod.  1,  27,  2  §  1  in  den  Berl.  RQ, 


—    351     - 

in  anderen    Büchern  Thelepte    oder  Teleptae.  —  Maeote    Cic. 

1.  agr.  2,  19,  52.  —  Memphi  Liv.  45,  11,  1;  Plin.  N.  H.  6,  29,  34 
(177);  8,  46,  71  (186);  15,  13,  13  (46);  Solin.  32,  21;  Macrob. 
Sat.  1,  21,  20;  Mythogr.  Latin.  1,  79.  —  Saetabi  Plin.  N.  H.  19,  1, 
2  (9).  —  Syrti  Solin.  27,  54;  Syrte  Sidon.  Carm.  2,  124;  5, 
264;  5,  549;  17,  13  und  Epist.  8,  12,  3.  —  Tentyri  Plin.  K 
H.  8,  25,  38  (92).  —  Ucubi  BeU.  Hisp.  24,  2. 

Namen  von  Flüssen  ausserhalb  von  Mittelitalien:  Albi  Vell. 

2,  106,  3.  —  Arari  Caes.  bell.  Gall.  1,  13,  1;   1,  16,  3  zweimal; 
8,  4,  3,  vergl.  Meusel,  Zur  Kritik  von  Cäsars  bellum  Gallicum 
1894  S.  223;  Arare  Tac.  Ann.    13,   53  und    Eist.  2,  59;  Serv. 
zu  Verg.  Ecl.  1,  63;  Inscr.  de  Lyon  S.  203  No.  31  und  S.  209 
No.  34.  --    Athesi  Plin.  N.  H.  3,  16,  20  (121);  Sil.  8,  595.  — 
Baeti  Amm.   Marc.  23,  6,  21;  Baete  Liv.  28,  22,  1;   Plin.   N. 
H    3,  1,    3  (10);    3,    1,    3   (13);    Corp.    Inscr.    Lat.    2,  4701,  2, 
4703;    2,    4716.     -  Hypane    Solin.    14,   2.   —   Lemuri    Corp. 
Inscr.  Lat.  1,  199  Z.  7.  —  Ligeri  Caes.    bell.    Gall.  7,  59,  1; 
8,  27,    2,  vergl.  Meusel,    Zur    Kritik   von    Cäsars    bellum  Galli- 
cum 1894  S.  223;  Oros  6,8,  10;  Ligere  Caes.  bell.  Gall.  3,  9,  1.  — 
Scaldi  Plin.   N.   H.   4,  17,   31    (106)    und   Scalde    daselbst  4, 
17,  31  (105).   —   Sicori  Caes.  bell.  civ.  1,  62,  3;    Sicore    da- 
selbst 1,  40,   1.  —  Sideri  Plin.  N.  H.  6,  16,  18  (46).  —  Tanai 
Sallust.  (Hist.  fr.  3,  49)  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  11,  659;   Ovid. 
Her.  6,  107;  Plin.  N.  H.  6,  34,  39  (219);   Mela   1,    1,   8;   1,  3, 
15;  Tac.  Ann.    12,  17;   Oros.    1,    2,   52.  —  Tigri  Plin.   K.   H. 
6,  9,  9  (25);  6,  15,  17  (44);  6,  23,  26  (100);  6,  26,  30  (126); 
6,  27,  31  (127);  6,  21,  31  (137);   6,  28,    32  (146);   18,   18,  47 
(170);  31,  3,  21  (35);  Tac.  Ann.   12,  13;  Solin.  37,  5;  Oros.  1, 
2,  20;  Mart.  Capell.  6  §  700;   Tigre  Tac.  Ann.  6,  37.  —  Usi 
Plin.  N.  H.  6,  9,  10  (26). 

Namen  von  Flüssen  in  jVlittelitalien:  Clani  Plin.  N.  H.  3, 
5,  9  (59).  —  Liri  Plin.  N.  H.  2,  103,  106  (227);  3,  5,  9  (59).  — 
Tiberi,  nicht  Tibere,  fordert  Pompei.  Comment.  S.  218  (V  192, 
23):  vides,  quando  necesse  habemus  accusativum  in  „im"  mittere: 
quando  ablativus  in  i  miserit.  Ab  hoc  Tiberi  i  numquid  possum 
dicere  ab  hoc  Tibere  V  Ergo  hunc  Tiberim  dico,  quoniam  facit 
in  ablativo  ab  hoc  Tiberi  tantum,  und  dies  ist  allerdings  die 
allein  zulässige  Form,  wie  Varro  L.  L.  5,  7,  43;  5,  10,  71; 
Cic.  pro  Flacc.  29,  72;    Divin.  2,   20,   45;    Horat.  Serm.  2,   3, 


—     352     — 

292;  Prop.  2,  33,  2;  Liv.  1,  37,  2;  2,  10,  l;  2,  34,  5;  2,  51, 
6;  4,  31,  8;  4,  32,  8;  5,  46,  8;  Val.  Max.  8,  1  absol.  5;  PHn. 
N.  H.  3,  5,  9  (63);  luven.  6,  522;  Augustin.  Civ.  Dei  10,  16,  2 
(I,  427,  33)  und  an  vielen  anderen  Stellen. 

Solche  Nomina,  deren  Stamm  auf  id  ausgeht, 
lassen  im  Abi.  auch  ide  zu.  Busiride  Ovid.  Trist.  3,  11, 
39  und  Epist.  ex  Pont.  3,  6,  41;  Claudian.  Rapt.  Proserp.  2 
praef.  4:];  Macrob.  Sat.  3,  5,  9.  —  Phalaride  Plin.  N.  H.  34, 
8,  19  (  'ü).  —  Sesoside  und  Amaside  Tac.  Ann.  6,  28.  — 
Rhodopide  Plin.  N.  H.  36,  12,  17  (82).  —  Thetide  Horat. 
Epod.  13,  12;  Senec.  Troad.  346;  Quintil.  3,7,11;  Hygin.  Fab. 
54  und  Poet,  astrou.  2,  5;  Lact.  Inst.  1,  11,  9.  -  Eli  de  Cic. 
Nat.  Deor.  3,  23,  59;  Ovid.  Met.  8,  306;  14,  325;  Mela  2,  3, 
42;  Plin.  N.  H.  4,  6,  10  (22);  21,  7,  19  (42);  28,  4,  6  (34); 
35,  8,  34  (54);  36,  23,  55  (177).  Dazu  kommen  die  unter  41 
angeführten  Beispiele  von  Alexide,  Nabide,  Zeuxide,  Apide, 
Iside,  Osiride,  Samiramide,  Maeotide,  Tigride;  iride,  tigride, 
chalcitide;  Eupolide. 

Diejenigen,  welche  im  Griech.  im  Nomin.  Oxytona 
sind  (vergl.  unter  55  am  Ende),  gestatten  nur  einen  Abi. 
auf  ide.  Appellati va:  Apside  Plin.  N.  H.  2,  16,  13  (64).  — 
Aspide  Cic.  pro  Rab.  Post.  9,  23;  Val.  Fl.  4,  418.  —  Parop- 
side  oder  parapside  Mart.  11,  27,  5;  luven.  3,  142.  —  Pro- 
be sei  de  Varro  (Sat.  Menipp.  460)  bei  Non.  S.  49,  9  und  106, 
15;  Bell.  Afr.  84,  1;  Flor.  1,  18,  9.  —  Pyxide  Plin.  N.  H. 
21,  20,  81  (137);  27,  10,  62  (89);  28,  8,  27  (95);  28,  18,  76 
(245);  29,  2,  10  (35);  29,  6,  38  (125);  32,  10,  47  (135);  Quin- 
til. 6,  3,  25;  luven.  13,  25;  Petron.  110,  2.  —  Tyrannide 
Quintil.  3,  5,  8;  luven.  8,  223  (bei  Cic.  Epist.  ad  Att.  8,  3,  6 
war  das  Wort  in  einer  Interpolation). 

Nomina  propria  von  Frauen:  Bacchide  Plaut.  Bacch.  2,  2,  45 
(223);  4,  4,  55  (706).  —  Chryside  Terent.  Andr.  1,  1,  79  (106).  — 
Laide  Cic.  Epist.  ad  Fam.  9,  26,  2;  GeU.  1,  8,  3.  —  Phyllide 
Ovid.  Epist.  ex  Pont.  4,  16,  20;  Calpurn.  3,  24;  3,  50.  —  Thaide 
Terent.   Euu.  3,   4,  7  (545);    5,    4,   34  (956);    5,   8,   21  (1051). 

Weibliche  Patronymica  und  ähnlich  gebildete  Gentilia:  Aso- 
pide  Ovid.  Amor.  3,  6,  41.  —  Atlantide  Verg.  Aen.  8,  135;  Ovid. 
Met.  2,  685  und  Fast.  4,  31.  —  Briseide  Ovid.  Her.  3,  1.  — 
Minoide  Ovid.  Met.  8,  174    —  Nereide  Ovid.  Met.  12,  93.  — 


—     353     — 

Bithynide  Ovid.  Amor.  3,  6,  25.  —  Colchide  Ovid.  Met 
7,  331.  —  Lyrneside  Ovid  Trist.  4,  1,  15. 

Landschaftnameii:  Aeolide  Liv.  33,  38,  7;  37,  S,  5;  37,  12, 
1;  37,  18,  1;  37,  35,  9.  —  Colchide  Ovid.  Trist.  3,  9,  12.  — 
Locride  Liv.  26,  26,  2  —  Perside  Corn.  Nep.  Themist.  10,  1. 

Stadtnamen:  Chalcide  Liv.  8,  22,  6;  28,  8,  3;  28,  3,  13;  31,23, 
1;  35,  37,  5;  35,  38,   1;  35,  39,  2;  37,  34,  5.  -  Aulide  Luer. 

1,  84;  Cic.  Tuscul.  1,  48,  116;  Verg.  Aen.  4,  426;  Horat.  Sat. 

2,  3,  199;  Prep.  4,  1,  109;  Ovid.  Met.  12,  10;  Heroid.  13,  3;  Plin. 
N.  H.  16,  40,  79  (217);  Apul.  de  deo  Socrat.  18.  —  Tyndaride 
Cic.  Verr.  5,  49,   128. 

60.  Die  Neutra  auf  e  und  die  aus  äle  und  äre  in 
äl  und  är  verkürzten  (vergl.  49)  haben  im  Abi.  i.  Prise. 
7,  11,  55  S.  758  (II  331,  12):  Ablativus  tertiae  declinationis  in 
aliis  per  e  correptam,  in  aliis  per  i,  in  aliis  et  per  e  et  per  i 
profertur.  Per  i  in  neutris,  quae  in  e  correptam  desinunt  per 
nominativum  et  sunt  appellativa,  ut  „hoc  mare"  „hoc  monile", 
„ab  hoc  mari"  „ab  hoc  monili";  et  est  similis  huiuscemodi  ab- 
lativus suo  dativo,  „huic  mari"  et  „ab  hoc  mari".  Vetustissimi 
tarnen  solebant  huiuscemodi  nominum  ablativum  etiam  in  e  pro- 
ferre.  Varro  in  Autiquitatum  humanarum  XII:  Ab  Erythro 
jnare  orti.  Idem  in  Fundanio:  In  mare  aquam  frigidam  oriri. 
Atacinus  quoque:  Cingitur  Oceano,  Libyco  mare,  flumine  Nüo. 
Plautus  in  Rudente  (4,  3,  42  =-  981):  Quippe  quom  extemplo  in 
macellum  piscis  prolati  si  essent  (bei  Plaut,  pisces  prolati  sient), 
nemo  emat,  suam  quisque  partem  piscium  poscant  sibi,  dicant 
in  mare  (bei  Plaut,  poscat  sibi,  dicat  in  mari)  communi  captos. 
Lucanus  in  VII  (v.  389) :  Gentes  Mars  iste  futuras  obruet,  et 
populos  aevi  venientis  in  orbem  erepto  natale  feret;  pro  na- 
tali.  Ovidius  in  V  Fastorum  (v.  371):  Cur  tibi  pro  Libycis 
claudimtur  rete  leones  (bei  Ovid.  in  den  meisten  Büchern 
leaenis,  doch  im  Reg.  leone)?  rete  pro  reti.  Plautus  in  Rudente 
(4.  3,  81):  Mea  opera  .  .  .  et  rete  et  horea  (bei  Plaut,  horia). 
(yjuiris.  1,  15  S.  44  und  45  (I  61,  1):  „Ab  hoc  mare"  an  „ab  hoc 
mari"  dici  debeat,  quaeritur.  Quoniam,  quaecumque  neutralia 
non  lacticia  nominativo  casu  e  littera  üniuntur,  ablativo  quoque 
(^andern  litteram  servabunt,  ut  hoc  „rete"  „ab  hoc  rete",  „hoc 
Soracte"  „ab  hoc  Soracte",  „hoc  praesepe"  „ab  hoc  praesepe", 
„hoc  ancile"   „ab  hoc  ancile",   ita   „hoc  mare"    „ab  lioc  mare", 

Neue-Wagener.    FormeDlehre.    I,  3.  Aufl.  23 


—     854     — 

non  „ab  hoc  mari"  dici  opoi'tet.  Komaiius  ita  refert:  Maro. 
Varro  de  gente  populi  Romani  III:  A  mare  operta  oppida,  pro 
a  mari,  ut  refert  Plinius.  Idem,  inquit.  Antiquitatium  humanf- 
rum  XII:  Ab  Eiythro  inare  orti;  et  in  Fuudanio:  lu  mare 
aquam  frigidam  oriri.  Atacinus  quoque:  Cingitur  Oceano,  Li- 
byco  mare,  flumiue  Nilo  Consuetudo  vero  per  i  locuta  est 
contra  definitionem,  quam  sub  titulo  ruris  dixit.  Plautus  in  Ci- 
stellaria  (1,  1,  15):  Secundo  vento  vectus  est  tranquillo  inart^ 
Vergl.  Charis.  1,  17  S.  111  (I  137,  12).  Mare  als  Abi.  ist  noch 
Plaut.  Mil.  4,  1,  26  (1309)  in  dem  Wortspiel  si  abstinuissem 
amare,  wie  Leo  schreibt,  derselbe  bemerkt  dazu:  amare  Mure- 
tus,  qui  verborum  lusum  explicavit  (cf.  Ribbeckius):  amorem 
codd.,  qui  accusativus  nominis  quo  quis  (se)  abstinet  a  Plauto 
alienus  est,  die  anderen  Ausgaben  haben  doch  si  abstinuissem 
amorcm;  Cic.  Epist.  ad  Att.  10,  12,  1  im  Med.  m.  pr.,  die  Aus- 
gaben aber  mari;  Lucr.  1,  161:  Ovid.  A.  A.  3,  94;  Trist.  5,  2, 
20;  Epist.  ex  Pont.  4,  6,  46  und  Ibis  200;  lustin.  44,  1,  8  im 
Put,  Marb.  und  Giessn.,  Rühl  schreibt  mari;  Gaius  Dig.  1,  8,  5; 
Maecian.  Dig.  32,  1,  17;  Callistr.  Dig.  47,  9,  6;  Ital.  (Fuld.) 
Apocal.  13,  1;  Lact,  de  mort.  pers.  21,  11;  Hegesipp.  3,  20.  2 
(p.  2Ö8,  31);  Hierouym.  de  viris  illustr.  56  im  Par.;  Orest.  Trag. 
364;  369;  Symphos.  Aenigm.  ed.  Riese  286,  85,  3  (272);  Anth. 
Latin,  ed.  Riese  368,  4;  In  Lucae  evang.  reliqu.  Tractatus  an- 
tiqu.  198  (vgl.  Rönsch,  CoUectan.  philolog..  herausgegeben  von 
C.  Wagener  S.  171);  C.  L  L.  6,  1508  d;  9,  5920,  aber  Plaut. 
Rud.  4,  3,  42  (981)  verlangt  das  Versmass  mari,  wie  in  den 
Hdschr.  des  Plaut,  ist,  nicht  mare,  wie  Prise.  7,  11,  55  S.  758 
(II  332,  5)  citiert,  und  in  mare  perierunt  C.  I.  L.  3,  3107  ist 
zusammenzustellen  mit  in  flumen  perit  3.  3224.  —  Altare  Cy- 
prian.  Domiu.  orat.  23  im  cod.  Seguierian.  und  Augustin.  Civ. 
Dei  21,  25  im  cod.  Frising.  R,  an  erster  Stelle  schreibt  Hartel 
I  p.  285,  an  zweiter  Dombart  II  537,  20  altari.  —  Pro  moene 
ist  vermutet  in  einer  Stelle  bei  Fest,  unter  moene  S.  145,  24. 
bei  Festus  steht  als  Verfasser  Ennius,  O.  Müller  setzt  dafür 
Naevius  ein,  und  auch  L.  Müller  citiert  Naev.  bell.  Poenic.  60: 
apud  emporium  in  campo  hostium  pro  moene.  —  Pete  als  Abi. 
ausser  den  von  Prise,  angeführten  Stelleu  auch  Plaut.  Persa  1, 
2,  22  (74)  und  Rud.  4,  2,  9  (913);  Varro  L.  L.  5,  29,  130  und 
R.  R.  3,  5,  8;  3,  5,  11;  3,  9,  15;  3,  11,  3;  Ovid.  Hai.  22;  Co- 


—     355     — 

lum.  8,  10,  1:  Pliu.  N.  H.  11,  24,  28  (81):  32,  2,  5  ril):  Suet. 
Nero  30;  Trag-,  Oetav.  422;  Auson.  Id.  10,  280;  Ennod.  lib. 
pro  synodo  ed.  Harte!  p.  319,  13  im  cod.  Bruxell.  und  im  cod. 
Vatic.,  aber  Hartel  im  Text  reti.  . —  Conclave  als  Abi.  steht 
Ennod.  a.  a.  O  .p.  312,  5.  —  Von  dem  Abi.  an  eile,  von  welchem 
Charis.  1,  15  S.  44  (I  61,  4)  spricht,  und  von  dem  Abi.  mo- 
nile,  welchen  Prob,  de  nom.  S.  215  (IV,  207,  10)  aufstellt,  ist 
kein  Beispiel  bekannt;  allerdings  ist  auch  ancili  nicht  nach- 
gewiesen, wohl  aber  monili  Lamprid.  Alex.  Sev.  41,  1;  ovili 
Liv.  26,  22,  11;  Calpurn.  3,  74;  4,  162;  5,  18;  5,  63;  luven. 
6,  529;  Vulg.  Mich.  2,  12;  Habac.  3,  17;  lohann.  10,  16,  aber 
ovile  Venant.  Fortun.  8,  15,  7;  equili  Varro  R.  R.  2,  7.  15; 
3,  17,  7;  incili  Cael.  bei  Cic.  Epist.  ad  Farn.  8.  5,  3;  pene- 
trali  Liv.  26,  27.  14;  Monum.  Ancyr.  Taf.  5  Z.  42;  Suet.  Aug. 
18;  Gell.  9,  19,  15;  sedili  Spartian.  Hadr.  23,  8.  Falere  ist 
bei  Varro  R.  R.  3.  5,  14  als  Abi.,  und  ebendaselbst  als  Nomin. 
und  Accus.,  und  darauf  §  16  faleris  als  Genit..  vergl.  Keil. 
Coramentar  p.  245. 

Gausape  bei  Horat.  Serm.  2,  8,  11  betrachtet  Prise.  7, 
11,  55  S.  759  (II  333,  3)  und  7,  15,  74  S.  769  (II  350,  21) 
als  Abi.  von  gausape,  welche  Form  er  an  der  ersteren  Stelle 
als  Accus,  aus  Pers.  4,  37  anführt.  Gausape  als  Abi.  hat  auch 
Lucil.  (20,  ])  bei  Prise.  9,  9,  50  S.  870  (II  486,  19).  Aber 
dies  gehört  zu  dem  nach  der  dritten  Declin.  flectiertengausapes. 
Vergl.  unter  129.  Desgleichen  ist  der  Abi.  praesepe,  welcher 
von  Charis.  in  der  oben  angezogenen  Stelle  (I  59,  8)  bezeugt, 
und  bei  Tert.  de  carne  Chr.  5  in  praesepe  deponi  an  in  moni- 
raento  recondi  und  Sedul.  2,  62;  4,  301  gefunden  wird,  nicht 
auf  den  gewöhnlichen  Nomin.  praesepe,  sondern  auf  praesepes 
oder  praesepis  zu  beziehen,  über  welche  Form  unter  128  ge- 
sprochen Avird. 

Das  gewöhnlich  als  Adverb,  gebrauchte  niaue  stellt  sich 
besonders  in  seiner  Verbindung  mit  einem  Adject.  oder  Pronom. 
teils  als  Nomin.  oder  Accus.,  teils  als  Abi.  eines  defect.  Sub- 
stant.  dar.  Über  die  Grammatikerstcllen  vergl.  Bd.  II  S.  645. 
Als  Nomin.  ist  mane  Vulg.  Osea  11,  1:  sicut  mane  transiit, 
pertransiit  rex  Israel  und  Augustin.  Civ.  Dei  11,  6  (I  469,  11): 
in  quibus  et  mane  et  vespera  nominantur,  als  Accus,  vesperam 
et  mane  Augustin.  Civ.  Dei  11,  7  Lemma;    11,  7    (p.  469,  20; 

23» 


-      356    — 

469,  26;  470,  4);  jiIs  Abi.  rnane  facto  Viilg.  Exod.  10,  IH; 
Numer.  22,  41;  Iiidic.  19,  S;  19,  27;  Matth.  27,  1;  loli.  21,  4; 
Eugipp.  Vit.  Severin.  30,  4;  Dares  21,  1;  Histor.  de  prcliis  6 
ed.  Landgraf  p.  35,  17),  vergl.  ßonnet  im  Archiv  VII  p.  568: 
facto  mane  Vulg.  Genes.  29,  24;  41,8;  ludic  16,2;  Ruth.  3, 
13;  mane  dato,  vergl.  Bonnet  a.  a.  O.;  orto  mane  Vulg.  Genes. 
44,3;  secuto  mane  Auson.  Epist.  23  (ed.  Peiper  p.  268,  50);  a 
mane  Cic.  Epist.  ad  Fam.  9,  26,  3;  Pompon.  Dig.  33,  1,  2:  a  mane 
dici  Bell.  Afric.  42,  3;  a  mane  et  vespere  Varro  R.  R.  3,  9,  10;  a 
mane  usque  ad  horam  X  die  Bell.  Afric.  61,  1;  a  mane  ad 
meridiem  Macrob.  Sat.  1,  3,  14;  a  mane  usque  ad  meridie  (sie !) 
Oribas.  20,  4  ed.  Hagen  ;  a  mane  ad  noctem  Lucil.  (ine.  libr. 
V.  15)  bei  Lact.  Instit.  5,  9,  20;  a  mane  in  noctem  Val.  Maxim. 
2,  7,  9;  a  mane  ad  vesperum  Plaut.  Mil.  2,  6,  23  (503);  a  mane 
usque  ad  vesperam  Suet.  Calig.  18;  Vulg.  Exod.  18,  13 ;  Ecclesi. 
18,  26;  1  Machab.  9,  13;  10,  80:  Act.  Apost.  28,  23;  usque 
ad  mane  Vulg.  Esai.  38,  13;  a  vespere  usque  ad  mane  Vulg. 
Levit.  24,  3;  usque  ad  vesperam  et  mane  Vulg,  Daniel.  8,  14; 
e  somno  pueros  cum  mane  expergitus  clamo  Lucil.  (3,  56)  bei 
Diomed.  1  S.  372  (I  376,  14)  und  Prise.  10,  4,  21  S.  888  (11 
513,  1);  de  mane  Vulg.  Esai.  26,  9;  lerem.  35,  14:  de  mane 
in  mane  Augustin.  Confess.  11,  23,  30;  de  mane  usque  ad 
meridiem  Vulg.  3  Reg.  18,  26:  de  maue  usque  ad  mediam  diem 
Vulg.  Esdr.  8,  3;  de  mane  usque  nunc  Vulg.  Ruth.  2,  7;  de 
mane  usque  ad  tempus  constitutum  Vulg.  2  Reg.  24,  15;  de 
mane  usque  ad  vesperam  Vulg.  Exod.  18,  14;  Esai.  38.  12; 
lob  4,  20;  in  maue  Vulg.  Exod.  16,  19;  Esai.  33,  2;  Arnos 
5,  8;  Sophon.  3,  3;  1  Machab,  3,  58;  usque  in  mane  Vulg. 
Exod.  16.  23;  in  mane  alterius  diei  Vulg.  Levit.  22.  30;  sine 
mane  Augustiu.  Coufess.  13,  34.  Mit  Adject.  maue  novum 
Verg,  Georg.  3,  325;  Macrob.  Sat.  1,  24,  24;  maue  totum 
Mart.  1,  49,  36;  darum  manePers,  3,  1;  unum  maue  Auson. 
i']dyll,  13  (=  Anthol.  Lat.  ed.  Riese  646)  v.  17  (^ed.  Peiper 
p.  410);  multo  mane  Cic.  Epist.  ad  Att.  5,  4,  1;  mane 
priino  Vulg.  Numer.  14,  40;  lob  24,  14;  maue  prima 
Acta  Thomae  ed.  Bonnet  p.  126,  18;  primo  mane  Varro  L, 
L,  9,  44,  73;  Colum  12,  1,  3;  Mart,  3,  36,  3;  Vulg.  4  Reg.  3, 
22;  1  Machab.  20,  1;  prima  mane  Greg.  v.  Tours  Hist.  Franc. 
10,  23  (p.  423,  9);  postero  mane  Colum,  9,15,11;  quodam 


—     857     — 

mane,  vergl.  Bouuet  in  Archiv.  7,  568;  mane  roscido  Ausou. 
Epist.  18,  6  (cd.  Peiper  p.  255);  a  primo  mane  Colum.  11, 
1,  14;  ad  ipsum  mane  Horat.  Sat.  1,  3,  17;  cum  primo 
mane  Bell  Afrie.  62,  5;  sub  obscuro  mane  Colum.  7,  12. 
3.  Nach  einigen  Grammatikern  war  jedoch  mani  neben  mane 
in  Gebrauch.  Donat.  zu  Terent.  Phorm.  1,  1,  2:  Propter  co- 
gnationem  e  et  i  litterarum  non  dubitaverunt  antiqui  et  „here  et 
heri"  dicere,  et  „mane  et  mani",  et  „vespere  et  vesperi".  Sisenua 
bei  Charis.  2,  13  S.  182  (I  203,  27)  bemerkt  über  hoc  l  u  c  i 
(vergl.  unter  61):  Quaecumque  nomina  e  littera  ablativo  singu- 
lari  terminantur,  i  littera  finita  adverbia  iiunt,  ut  „mani".  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  5,  19  sagt:  Nomen  cum  adverbium  esse  coeperit 
fit  indeclinabile;  adverbium  cum  nomen  esse  coeperit,  declinatur. 
Unde  ait  Plautus  (Most.  3,  2,  80)  a  mani  usque  ad  vesperum, 
a  mane  (so  im  Guelf.  1  und  2,  sonst  a  mani)  autem  propter 
teti'aptoton  non  dixit.  Lorenz  zu  Plaut.  Mostell.  534:  „Die 
klassische  Sprache  kennt  nur  a  mane,  die  ältere  Sprache  da- 
gegen zeigt  Vorliebe  für  solche  Lokativ'e  auf  i".  So  findet  sich 
a  mani  ad  noctem  Plaut.  Mostell.  3,  1,  3  (534);  a  mani  ad 
vesperum  Plaut.  Amphitr.  1,  1,  97  (253),  auch  vor  Non.  Si 
231,  30  bestätigt;  Mostell.  3,  2,  80  (767),  wie  ausser  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  5,  19  auch  noch  Pompei.  Comment,  S.  358  (V  255, 
33)  angeben;  a  primo  mani  Plaut,  bei  Pompei.  Comment.  S.  88 
(V  136,  25). 

Vorzüglich  die  Städtenamen  auf  e  haben  im  Abi. 
fast  immer  e.  Prise.  7,  11,  56  S.  759  und  760  (II  333,  17): 
,.Propria  eiusdem  terminationis  (e)  similem  habent  nominativo 
ablativum:  „hoc  Praeneste  ab  hoc  Praeneste".  Vii'gilius  in  VIII 
(v.  561):  Qualis  eram,  cum  primam  aciem  Praeneste  sub  ipsa. 
Figurate  enim  ad  urbeni  reddidit  „ipsa",  cum  proprium  oppidi 
neutrum  est,  quomodo  „Keate".  Idem  poeta  in  VII  (v.  682): 
Quinque  altum  Praeneste  vir!  quique  arva  Cclemnae.  So 
Arelate  als  Ablat.  Caes.  bell.  civ.  1,  36,  4:  2,  5,  1;  Anmi. 
Marc.  14,  5,  1;  14.  10,  1;  15,  11,  18;  29,  5.  5;  Inscr.  Orell. 
3330.  Ateste  Plin.  N.  H.  17,  17,  26  (122);  C.  I.  L.  5,  2785. 
Bibracte  Caes.  bell.  Gall.  1,  23,  1;  7,  90,  8;  8,2,1,  dagegen 
steht  Bibracti  bell.  Gall.  7,  55,  4  in  Hdschrift<mklasse  «,  aber 
Mensel  hat  mit  Recht  Bibracte  eingesetzt,  vergl.  dessen  Jahres- 
bericht   über    Cäsar  (XI)  p.   191.      Caore  Liv.  1,  2,  3;    9,  36, 


—     358     - 

a;  21,  62,  5;  21,  62,  8;  27,  28,  3-,  28,  11,  3;  Pliu.  N.  H.  35, 
3,  6  (IS);  lul.  Obscqu.  14  (73)5  20  (79);  50  (110).  Nepete 
Liv.  6,  9,  3;  10,  14,  3;  29,  15,  5;  Inschr.  Grut.  359.  1:  441, 
7.  Der  Noiiiin.  dazu  soll  freilich  nach  Charis.  1,  15  S.  78  (I 
102,  7)  und  Prise.  5,  7,  40  S.  657  (II  167,  9)  Nepet  sein, 
welches  Wort  Prise.  6,  4,  22  S.  687  (IT  214,  6)  für  ir.ieeli- 
nabel  erklärt,  und  bei  Plin.  N.  H.  3,  5,  6  (52)  ist  der  Noinin. 
Nepet  im  Leid.  Voss.  A  (sonst  Nepei,  Nepeta,  Nepe  oder  Nepte), 
dagegen  Liv.  6,  9,  12;  6,  21,  4  als  Accus,  und  27,  9,  7  als 
Nomin.  Nepete,  statt  dessen  nur  in  einigen  unbedeutenden 
Hdschr.  hier,  wie  in  den  Stellen,  welche  den  Abi.  darbieten, 
Nepet  gefunden  wird.  Praeneste  als  Abi.  Varro  L.  L.  5,  5, 
32;  6,  2,  4;  Cic.  pro  Plane.  26,  63;  Epist.  ad  Att.  12,  2,  2 
und  Divin.  2,  41,  87;  Horat.  Epist.  1,  2,  2;  Liv.  6,  27,  10;  6, 
29,  5;  6,  29,  8;  22,  1,  9;  23,  17,  9;  23,  19,  18;  24,  10,  10; 
45,  44,  8;  45,  44,  15;  Val.  Max.  9,  7,  2;  Sil.  9,  404:  lul. 
Obsequ.  23  (82);  24  (83);  36  (96);  52  (112);  aber  Praenesti 
Prop.  3  (2),  32,  3.  Pteate  Varro  L.  L.  8,  41,  83  und  R.  R.  3, 
1,  6;  3,  2,  15;  Liv.  25,  7,  8;  26,  11,  10;  26,  23,  5;  30,2,  11; 
40,  2,  4;  40,  45,  4;  43,  13,  3;  lul.  Obsequ.  1  (55);  5  (60);  15 
(74);  28  (87);  59  (120);  C.  L  L.  9,  4169.  Teate  C.  L  L.  8, 
2628.  Tergeste  Mela  2,  4,  61;  C.  L  L.  5,  545;  5,  554.  Auch 
der  Name  des  Berges  Soracte  hat  nach  Charis.  1,  15  S.  43. 
44  (I  59,  6)  im  Abi.  e,  und  diese  Form  wenden  Plin.  N.  H.  2, 
93,  95  (207)  und  Sil.  5,  175  an,  Sauracti  aber  Cato  Orig.  2 
fr.  16  (ed.  .Jordan  p.   11,  17)  bei  Varro  R.  R.  2,  3,  3. 

Über  die  Neutra  auf  al  und  ar  sagt  Prise.  7,  11,  56 
S.  760  (II  334,  2):  Illorum  quoque  ablativus  i  terminatur  neu- 
trorum,  quae  in  „al"  desinunt:  „hoc  tribunal  ab  hoc  tribuuali", 
„hoc  cervical  ab  hoc  cervicali".  Similiter  faciuut  ablativum,  quae 
in  „ar"  desinunt  neutra  et  in  obliquis  casibus  producunt  a 
paenultimam,  ut  „hoc  calear  calcaris  a  caicari",  „lacuuar  lacu- 
naris a  lacunari",  „lucar  lucaris  a  lucari"'.  Quando  autem  pro- 
ducunt eam,  in  libro,  qui  est  de  nominativo  et  genetivo,  doeuimus. 
Nämlich  6,  6,  31  S.  691  (II  222,  1),  wo  gelehrt  wird,  dass  das 
a  in  den  Casus  obliqui  der  Neutra  derivativa  lang  sei,  d.  h.  der- 
jenigen, welche  verkürzte  Neutra  von  Adject.  auf  aris  sind. 
Vergl.  unter  49.  Phocae  Ars  S.  1710  (V  439,  31):  (In  i  exeunt 
ablativo  casu  singulari)  item  neutra,  quae  in  nominativo  e  vel  1 


-     359     - 

vel  rlitferis  terminantur,  ut  ..hoc  sedile  ab  hoc  sedili",  „hoc  animal 
ab  hoc  animali"',  „hoc  laquear  ab  hoc  laqueari".  Hieher  gehört 
ferner  die  unter  49  mitgeteilte  Stelle  des  Charis.  1,  17  S.  95 
(I  119.  3).  Dann  Rhemn.  Pal.  S.  1372  (V  538,  5):  Nomina, 
quae  in  al  exeunt.  in  ei,  in  il,  in  ol,  in  ul,  in  ar,  in  er,  in 
ir,  in  or,  in  ur,  in  an,  in  en,  in  in,  in  on  [in  un],  e  habent 
in  ablativo,  ut  puta  nominativo  al,  „Hannibal",  ablativo  „ab  hoc 
Hannibale",  nominativo  el,  ut  ,.fel",  „mel",  ablativo  „ab  hoc 
feile"  „melle",  nominativo  il,  ut  „vigil*'  „pugiP,  ablativo  ,,a 
vigile"  ,,a  pugile",  nominativo  ol,  ut  „sol*',  ablativo  „sole", 
nominativo  ul,  ut  „exul",  ablativo  „exule",  nominativo  ar,  ut 
„far",  ablativo  „farre",  nominativo  „nectar",  ablativo  „nectare". 
Quae  vero  in  ar  exeunt  neutri  generis,  et  a  ante  is  producunt 
in  genetivo,  ablativum  in  i  mittunt,  ut  ..hoc  calcar  huius  calcaris", 
„hoc   lacunar   huius  lacunaris",   „ab   hoc  calcari,  lacunari".     Ab 

eo    quod    est    „par",    „pare"    vel    „pari"   dicimus Sane 

quia  dixi,  quae  exeunt  in  al  nominativo,  in  e  exire  ablativo, 
verum  est.  Sed  ne  occurrat  quaestio  nominis  illius  quod  est 
„ti'ibunal",  facit  enim  ablativo  „ab  hoc  tribunali",  et  „cervical 
ab  hoc  cervicali",  facere  deberet  „tribunale"  et  „cervicale",  quia 
nominativus  singularis  (non)  debet  esse  minor  nominativo  plurali 
duabus  syllabis.  Sed  in  his  nominibus,  quae  perpauca  sunt, 
magis  usus  obtinuit. 

Diejenigen  von  den  unter  49  aufgezählten  Nomina  auf  al 
und  ar,  von  welchen  ein  Abi.  vorkommt,  haben  darin  fast  ohne 
Ausnahme  i.  Animali  Liv.  23,  19,  13;  Pelagon.  20,  286  (ed. 
Ihm  p.  91,  30);  bei  Cic.  in  Pison.  9,  19  wird  statt  der  sonstigen 
Lesart  animali  nach  dem  Tur.  Palimps.  und  der  Anführung  bei 
Isid.  Orig.  2,  30,  4  maiali  geschrieben,  und  Fin,  4,  14,  3(5  hat 
de  animali  keine  Autorität  (im  Pal.  B  ist  in  animah'  quol  und 
passt  nicht  in  den  Zusammenhang.  Lupercali  Varro  L.  L.  5, 
15,  85;  6,  3,  13;  Vell.  1,  15,  3.  Puteali  Cic.  pro  Sest  8,  18. 
Quadrantali  Plin.  N.  H.  18,  30,  73  (305).  Tribuuali  Cic. 
de  orat.  1,  37,  168;  Verr.  2,  38,  94;  3,  59,  135;  5,  7,  16;  5, 
7,  17;  1.  agr.  2,  34,  93;  pro  Sest.  15,  34;  in  Pison.  5,  11;  Epist. 
ad  Fam.  3,  8,  2;  3,  8,  3  und  Epist.  ad  Q.  fr.  1,  1,  8,  25;  Caes.  bell, 
civ.  3,  21,  2;  Liv.  2,  29,  3;  3,  19,  4;  4,  50,  4;  8,  33,  1;  Plin. 
N.  H.  10,  18,  20  (41);  Tacit.  Ann.  1,  61;  Vulg.  2  Paral.  24,  31, 
und  sonst  häufig,  auch  L  Neap.  1502  und  Orell.  4929.  Vectigali 


—     360     - 

C.  I.  L  J,  204  Col.  2  Z.  36;  Inscr.  de  l'Alg.  2300;  2301;  Cic. 
Epist.  ad  Q.  fr.  1,  1,  9,  26;  Epist.  ad  Att.  5,  21.  11;  Parad.  6, 
3,  49;  Brut.  36,  136.  Boletari  Apic.  2,  41;  .5,  190.  Calcari 
Plaut.  Asin.  3,  3,  118  (708).  Columbari  Plaut.  Rud.  3,  6,  50 
(888).  Exemplari  Cic.  de  rep.  1,  1,  1;  2,  11,  22.  Laeunari 
Cic.  Tusc.  T),  21,  62.  Lupanari  Plaut.  Bacci..  3,  3,  50  (454); 
Senec.  Contr.  1,  2,  1;  1,  2,  7;  1,  2.  10;  1.  2.  20;  Val.  Max.  9, 
1,  8;  Quinta.  5,  10,  39;  7,  3,  6;  7,  3,  9;  7,  3,  10;  TertuU.  de 
anima  34;  Apul.  Met.  10,  21;  lustin.  21,  3,  4,  Pulvinari 
Augustus  bei  Suet.  Claud.  4;  Quintil.  1,  7,  12;  Suet.  Aug.  45; 
Apul.  Met.  1,  9  S.  462.  Torculari  M.Caesar  bei  Fronto  4,  6; 
Vulg.  Numer.  18,  30;  Deut.  15,  14;  16,  13;  ludic.  6,  11;  7,  25; 
4  Reg.  6,  27;  Esai.  16,  10. 

Doch  ist  ex  eo  vectigale  Corp.  Inscr  Lat.  9,  2226;  pro 
vectigale  in  der  untergescbobenen  Inschr.  C.  I.  L.  5,  121*; 
in  tribunale  Aurelio  Cic.  post  redit.  ad  pop.  5,  13  im  Par., 
C.  F.  W.  Müller  schreibt  tribunali;  cum  galeare  C.  Gracch. 
bei  Charis.  1,  15  S.  61  (I  80,  9),  im  Neap.  ist  cum  galere,  von 
dem  im  Gloss.  in  Majo's  class.  auct.  8  S.  260  bezeug-ten  hoc 
galear;  laqueare  steht  als  Abi.  Culex  63  si  nitor  auri  sub 
laqueare  domus  animum  nou  angit  avarum;  und  nach  Prob, 
lustit.  art.  S.  294  (IV  96,  34)  ist  ab  hoc  cochleare,  nicht  ab  hoc 
cochleari,  zu  sagen.  Regelmässig  aber  ist  iubare.  Charis,  1, 
17  S.  108  (I  133,  18):  Iubare.  Plinius  ait  inter  cetera  etiam 
istud  G.  Caesarem  dedisse  praeceptum,  quod  neutra  nomina  „ar" 
nominativo  clausa  per  i  dativum  ablativumque  siugulares  osten- 
dant;  iubar  tarnen  ab  hac  regula  dissidere.  Nam  ut  huic  iubari 
dicimus,  „ab  hoc  iubare"  dicendum  est,  ut  „huic  farri  et  ab  hoc 
farre«.  Phoc.  2,  7  S.  1693  (V  415,  8):  Ar  syllaba  terminata  ge- 
neris  sunt  neutri  omnia,  ut  „hoc  lucar",  „hoc  torcular",  „hoc 
pulvinar",  „hoc  laquear",  „hoc  lacunar",  praeter  unum  proprium 
generis  masculini,  „hie  Caesar".  Haec  quoque  tertiae  decliuationis 
formulam  secuntur,  sed  neutra  in  obliquis  casibus  a  productam 
habent.  Notatur  „iubar",  quod  solum  a  correptam  habet,  ut 
Vergilius  (Aen.  4,  130):  Iubare  exorto.  Auch  Pacuv.  (347)  bei 
Varro  L.  L.  6,  2,  6  imd  7,  4,  76;  Apul.  Met.  4,  4;  Amm.  Marc. 
28,  4,  31  haben  iubare.  Desgleichen  nectare  Cic.  Tusc.  1,  26, 
65;  Verg.  Ge.  4,  164;  4,  384  und  Aen.  1,  433;  Ovid.  Met.  3, 
318;    4,  450;    4,  452;    10,  732;  14,  606  und  Fast.  2,  146,  und 


-     361     — 

baccare  Verg.  Ecl.  4,  19;  7,  27.  Voss,  de  anal.  2,  11  fordert 
auch  lucare,  weil  nach  Charis.  (vergl.  unter  49)  das  a  darin  kur^; 
sein  soll;  Prise,  aber  in  der  oben  angeführten  Stelle  bezeugt 
zugleich  die  Länge  des  a  und  die  Ablativendung  i.  Gothofr.  zu 
Fest,  unter  pecunia  S.  253  (S.  617  Lindem.)  citiert  aus  einer  Inschr. 
bei  Grut.  328,  1  de  lucari  ludorum  saecularium,  und  in  einer 
Inschr.  von  Luceria  Ephem.  epigr.  2  S.  205  ist  in  hoce  loucarid, 
dieses  allerdings  nicht  in  der  sonst  üblichen  Bedeutung  des 
Wortes.  Lucar  lässt  sich  nicht  von  der  lucaris  pecunia  bei 
Paul.  Festi  S.  119  trennen.  Von  par  „das  Paar"  haben  Cic.  in 
Pison.  12,  27;  Gaius  lustit.  3  §  212  und  lustinian.  Instit.  4,  3 
§  10  den  Abi.  pari,  doch  pare  haben  Cic.  post  red.  in  seuat.  7, 
17;  Ovid.  Fast.  3.  193;  3,  526:  4,  98;  Senec.  de  ira  2,  34,  1; 
Plin.  N.  H.  8,  21.  33  (79). 

Die  Neutra,  Avelche  im  Nomin.  die  Griech.  Endung 
i  behalten,  haben  auch  im  Abi.  i.  Stibi  Plin.  N.  H.  12, 
12,  26  (43);  29,  6,  37  (118);  29,  6,  38  (130);  29,  6,  38  (131). 
Iliturgi  Liv.  23,  49,  12;  24,  41,  10.  Dazu  kommen  von  den 
unter  59  aufgeführten  Beispielen  noch  cappari,  cummi  oder 
gummi  und  sinapi,  bei  denen  der  Nomin.  auf  i  neben  dem  auf 
is  üblich  ist.  Vergl.  unter  59.  Von  einem  Stamme  aufit 
ist  doch  der  Abi.  auf  i  gebildet,  oxymeli  Cato  R.  R.  157, 
7;  Plin.  N.  H.  19,  8,  38  (128),  und  oenomeli  Apic.  7,  6,  280, 
sonst  aber  oxymelite  Plin.  N.  H.  22,  25,  77  (160);  24,  16, 
92  (144);  25,  13,  106  (169);  26,  8,  34  (54);  26,  8,  42(69);  27, 
4,  12  (29);  28,  9,  34  (132);  30,  10,  27  (88)  und  hydromelite 
Plin.  N.  H.  22,  13,  15  (34);  23,  4,  51  (97);  23,  8,  80  (158); 
24,  19,  120  (188);  26,  8,  30  (48);  27,  9,  51  (75;. 

61.  Ablative  auf  i  kommen  noch  hin  und  wieder  bei 
anderen  Stamm-  und  Nominativendungeu  vor.  Am  leichtesten 
sind  dieselben  zu  rechtfertigen  bei  den  Nomina  auf  es,  für 
welche  teilweise  eine  Nebenform  t^uf  is  vorhanden  ist.  Vgl. 
unter  48.  So  aedi  Titin.  (com.  126)  bei  Charis.  2,  13  S.  192 
(I  216,  5).  Caedi  Tac.  Hist.  4,  20  allein  im  Med.  Fami 
Avian.  Fab.  1,  6.  Labi  Lucr.  5,  927  (930)  im  quadr.  m.  pr. 
und  im  oblong,  m.  corr..  statt  dessen  jedoch  Halm  zu  Cic.  pro 
Sest.  8,  20  labe  (nach  der  fünften  Declin.)  empfiehlt,  welches 
im  quadr.  m.  corr.  ist,  und  nubi  Lucr.  6,  145  in  der  Elision, 
während  6,  203  nube  angewandt  ist.     Aber  nicht  tabi,  sondern 


-     362     - 

tabe   Lucr.  1,  H06.     Contagi   Lucr,  H,  734   war  Conjectur   von 
La)i)bin.  für  coutage.     Vergl.  unter  63. 

Sehr  gewöhnlich  ist  imbri,  wie  von  einem  Xoiuin.  iinbris, 
aus  welchem  imber  ebenso  verkürzt  ist,  wie  November  aus 
Novembris  (vergl.  unter  58,  und  über  die  Nomiiiativforin  lintris 
unter  45),  oder  wie  acer,  .nlacer,  eeleber  aus  aci'is,  alacris,  cele- 
bris  (Adject.  6).  Prise.  7,  12,  62  S.  762  und  763  (II  339,  1): 
Praeterea  simplex  eorum  (der  Monatsnamen  auf  ber)  similiter 
invenitur  faciens  ablativum,  „imber  ab  imbri".  Statins  in  VII 
(v,  9):  Nubibus  hibernis  et  nostro  pascitur  imbri.  Cicero  de 
signis  (Verr.  4,  40,  87):  Cum  esset  vinctus  nudus  in  aere,  in 
imbri,  in  frigore.  Idem  in  frumentaria  (Verr.  3,  14.  36): 
Ferebat  haue  quoque  iniquitatem  Septicius,  et  imbri  frumentum 
in  area  corrumpi  patiebatur.  Ferner  Pacuv.  (414)  bei  Cic.  de 
orat.  3,  39,  157 ;  Claud.  Quadrig.  (Ann.  fr.  ine.  94)  bei  Non.  S 
212,  17;  Varro  R.  Pt.  3,  16,  37  und  (Sat.  Menipp.  571)  bei 
Non.  S.  537,  13;  Cic.  Top.  9,  38;  9,  39;  Cato  Mai.  10,  34 
Phil.  5,  6,  15  und  Epist.  ad  Att.  7,  20,  1;  Lucr.  1,  286:  1 
715;  1,  785;   6,  266;    Verg.  Ecl.  7,  60;    Ge    1,  393  und  Aen 

4,  249;  Horat.  Serm.  1,  5,  95;  Ovid.  Met.  4,  282;  Liv.  21,  54 
9;    21,  56,  3;    30,  38,  8;    43,  13,  4;    Val.   Max.  8,  13  ext.  1 
Trag.  Octav.  212;  Plin.  N.  H.  10,  33,  50  (97);  11,  33,  38  (113) 
36,  22,  48  (166);  Val.  Fl.  4,  660;  Sil.  4,  351;  Stat.  Silv.  2,  1 
216;  3,  3,  104;  4,  3,  100  und  Theb.  1,  387;  5,  362;  10,  136; 
Ser.  Samen.  537;  593;  Tert,  Apol.  5;  Apul.  Flor.  16  (ed.  Krüger 
p.  22,  2);  Pompon.  Dig.  8,  3,  20  §  1;    Amm.  Marc.  17,  7.   13; 
dagegen  imbre  Enn.    (Sat.  43   ed.   L.  Müller)   bei  Varro  L.  L. 

5,  10,  65;  Plaut.  Most.  1,  2,  62  (142);  Cic.  bei  Plin.  N.  H.  18, 
25,  60  (224)  und  bei  demselben  31,  4.  28  (51);  Caes.  bell.  Gall. 
7,  27,  1  (Mensel  schreibt  hier  imbri,  vergl.  dessen  Beiträge  zur 
Kritik  von  Cäsars  bell.  Gallieum  1894  S.  224);  Bell.  Afr.  47, 
6;  Catull.  68,  56;  Ps.  Verg.  Cat.  11,  34;  Horat.  Epist.  1,  11,  11; 
Tibull.  1,  1,  48;  Ovid.  Her.  10,  138;  17  (18),  104;  Amor.  1, 
9,  16;  3,  6,  68;  A.  A.  1,  532;  3,  224;  Met.  6,  63;  8,  550;  13, 
889;  Fast.  4,  385;  5,  166;  6,  282  und  Trist.  1,  3,  18;  4.  6,  36; 
German.  Progn.  2,  85;  Liv.  21,  58,  6;  24,  47,  1;  28,  15,  11; 
40,  58,  4;  Senec.  Suas.  3,  1;  Senec.  Benef.  6,  15,  7  und  Nat. 
quaest.  2,  24,  1;  4,  2,  25;  Senec.  Phaedra  391  und  Oed.  353; 
Lucan.  5,  465;   6,  22-1;   Plin.  N.  H.  2,  60,  61  (152);    9,  16.  23 


—     363     — 

(56)5  11,  30,  36  (109);  12.  19,  42  (89);  14,  2,  4  (23);  14,  2,  4 
(24):  14,  21,  27  (136);  16.  1,  1  (4);  16,  33,  61  (143);  17,  5,  3 
(39);  17,  12,  18  (91);  18,  14,  36  (133);  18,  25,  60  (224);  29,  6, 
39  (138);  31,  4,  28  (51);  31,  4,  29  (52);  31,  6,  36(69);  31,  7, 
39  (81);  37,  7,  30  (104);  Val.  Fl.  2,  52;  6,  611;  Sil.  3,  474; 
Stat.  Silv.  5,  1,  148  und  Theb.  1,  438;  3,  251;  5,  598;  6,  229; 
9,  482;  12,  604;  Mart.  3,  65,  7;  4,  18,  2;  11,  96,  2;  14,  144,  2; 
Flor.  2,  8,  17:  lustin.  29,  3,  1;  Petron.  122  v.  140;  Samon.  846; 
Spartian.  Hadr.  14,  3;  Claudian.  Olybr.  et  Prob.  Cons.  43;  Cons. 
Stil.  2,  462;  VI  cons.  Honor.  538;  Phoen.  34  und  Nil.  26;  Apul. 
Met.  9,  33;  10,  34;  Mamert,  Panegyr.  Maximin.  Aug.  12,  4;  Ulpian. 
Dig.  39,  3,  1  im  Eingange  und  §  16;  Pall.  1,  35,  13;  12,  13,  4. 

Rudenti  Vitruv.    10,    2,    4;    sonst    rudente,    wie    Ovid. 
Amor.  3,   6,   4  und   Met.  3,   616;    German.   Phaen.    155;    Rutil. 
Namat.  1,  514.    —  Torrenti  Sen.  Brev.  vit.  9,  2;  torrente  Liv. 
33,  18,  15;  Colum.  8,  16,  4;  Tacit.  Dialog.  24;  Lucan.  9,  156; 
Mart.  12,  3,  13.  —  Adulescente   Cic.  de  orat.  2,  21,  88  zwei- 
mal; 3,  18,  68;  Orat.  13,  41;  pro  Milon.  27,  75;  pro  Deiot.  6,  17; 
11,  32;  Phil.  13,  9,   19;   13,  13,  28;  Epist.  ad  Farn.  2,  7,  4.  aber 
adulescenti  Corp.  Inscr.  Lat.  8,  828.  —  Ebenso  immer  parente, 
und    nur    durch    Versehen    orbatos    parenti   Tac.   Ann.  4,   8.    — 
Animante  Cic.  Fin  4,  14,  37;  Tusc.  5,  31,  88;  Leg.  1,  9,  27 
Nat.  Deor.  2,  46,  118  und  Lael.  21,  81;  animanti  Cic.  Tim.  6 
17.  —  Infante   Cic.   Divin.    1,   36,    78;    Senec.   Epist.  124,   9 
de    ira    2,    5,    4;    Colum.    1,   8,    2;    Plin.  N.  H.  34,  8,  19  (88) 
Mart.  1,  49,  28;  Tacit.  Aen.  15,  23;  Dialog.  29;  luven.  13,  162 
Ennod    Epist.  9,  24.   —   Consonante  Charis.  1,  4  S.  2  (I    12 
14);    Diom.  2  S.  424  (I  429,  10;    429,  20);    Prise.  1,  4,  12  S 
542  (II   11,    11);    1,   4,    18  S.  545  (II  14,  1);    1,  4,  20  S.  546 
(II  15,  8;    15,  11);  1,  4,  21  S.  546  (11  15,  14;  16,  7);  1,  4  23 
S.  547  (II  18,  9);  Vel.  Long.  S.  2224  (VII  60,  17;  60,  19);  S. 
2225  (VII  63,  7);  Papirian.  bei  Cassiod.  de  orthogr.  Ö.  2293  (VII 
161,  12);  consonanti  Diomed.  2  S.  423  (1  428,  6);    2  S.  427 
(I  432,  30;   432,  31);   :\Iar.  Victorin.  1   8.  2462  (VI  15,  11);    1 
8.  2468  (VI  23,  29 j;  1  8.  2472  (VI  28,  5);  1  S.  2473  (VI  29, 
28).     Über    continenti   und    continente    und   über    sapiente    als 
Substant.    vergl.   Adject.   39.  8.  91  und  95,  und  über  den  Abi. 
der  Gentilia  auf  as  is  ns  rs  Adject.  38,  8.  87. 

Die  Composita    von    dens    haben    uls    Substantiva 


-     364     — 

regelmässig  e  Bideiite  Tibiill.  2.  H,  ß;  Ovid.  Amor.  1.  18, 
15;  Colum.  8,  13,  8;  Plin.  N.  H.  17,  21.  85  (1.59;;  bidenti 
Lucr.  5,  208  am  Ende  des  Verses.  —  Tridente  Frop.  8  (2), 
26,  48;  Ovid.  Met.  1,  283;  6,  75;  Senee.  Agam.  558:  Plin.  N.  H. 
9,  15,  20  (51);  9,  29,  45  (84);  Sil.  14,  18:  Mart.  5.  24.  12; 
tridenti  Verg.  Ge  1,  13  und  Aen.  1,  145;  2.  418;  2,  610; 
Sil.  3,  53;  Val.  Flacc.  1,  688,  überall  am  Ende  des  Verses. 

Sorti  erinnert  an  den  Nomin.  sortis;  vergl.  unter  41.  Plaut. 
Gas.  2,  7,  5  (428)  sorti  sum  victus ;  Enn.  (Ann.  882)  bei  Isid. 
Orig.  1,  85,  3  Graecia  Sulpicio  sorti  data,  Gallia  Cottae;  C.  I. 
L.  1,  198  Z.  54  ex  qua  sorti;  C.  I.  L.  1,  200  Z.  16  quoi  sorti 
is  ager  datus  adsignatusve  fuerit;  C.  I.  L.  2,  1964  Col.  2  Z.  45 
und  46  uti  quiiusque  nomen  sorti  ductum  erit  (daselbst  Z.  51  bis 
53  singularum  curiarum  nomina  sorte  ducito  et  ut  cuiiusque  curiae 
nomen  sorte  exierit);  in  der  Epist.  2  ad  C,  Caesarem  de  rep.  ordin. 
unter  Sallust.  Namen  Cap.  8,  1  nach  den  alten  Ausg.  ut  ex  con- 
tusis  quinque  classibus  sorti  centuriae  vocarentur.  Bei  Livus  ist 
an  folgenden  Stellen  iu  den  besten  Hdschr.  sorti  überliefert:  4, 
37,  6:  cui  ea  provincia  sorti  evenit  (Zingerle   schreibt   hier  sorte); 

28,  45,  11:    Q.  Caecilio  sorti  evenit  ut  in  Bruttiis  bellum  gereret; 

29,  20,  4:  cui  Sicilia  provincia  sorti  eveuisset;  31,  6,  1:  F.  Sul- 
picio provincia  Macedonia  sorti  evenit;  an  anderen  Stellen  steht 
sorte,  wie  Cic.  Verr.  Acc.  2,  6,  17:  ei  sorte  provincia  Sicilia 
obvenit:  Cic.  in  Vatin.  5,  12:  cum  tibi  aquaria  provincia  sorte 
obtigisset;  Liv.  3,  64,  4:  ut  comitiis  praeesset  M.  Duilio  sorte 
evenit;  Liv.  4,  43,  1:  cui  sorte  ea  provincia  evenerat;  Liv.  7,  6, 
8:  L.  Genucio  consuli  ea  provincia  sorte  evenit;  Liv.  8,  1,  2: 
uti'umque  bellum  Plautio  sorte  venit;  Liv.  9,  31,  1:  Aeniilio 
Etruria  sorte  obvenit.  Bei  Plin.  Epist.  4,  12,  2  ist  im  Med.  und 
Vat.  scribam  cui  (verschrielDen  für  qui),  Keil  hat  scribamque, 
qui  sorti  obtigerat.  Bei  Apul.  Met  4,  8  S.  252  scheint  sorti 
ducti  in  der  Ausg.  von  Hildebr.  ein  Versehen  zu  sein,  Eyssen- 
hardt  (p.  61,  2)  und  van  der  Vliet  (p.  73,  24)  schreiben  sorte 
ducti.  Aber  C.  I.  L.  1,  198  Z.  53  ad  sitellam  sorti  veniet  ist 
sorti  Dat.,  desgleichen  Verg  Aen.  9,  270  chpeum  cristasque 
rubentis  excipiam  sorti;  Senec.  Tro.  987  sorti  eximit  (so  im  Flor.), 
auch  wohl  Verg.  Ge.  4,  165  sunt  quibus  ad  portas  cecidit 
custodia   sorti  und   Sil.  7,   368   quis  tunc  cecidit  custodia  sorti. 

Parti  Plaut.  Meu.  3,  2,  14  (478)  und  Persa  1.  2,  20  (72); 


—    365    — 

Cato   K.   R.  136   zweimal   (ebendaselbst   parte);    Varro  R.  R.  1, 
13.  5  zweimal;  1,  40,  6  das  zweitemal  im  cod    Polit.;  3,  3,  8; 
3,  3,  9;  Lucr.  1,  1111:  3,  611  ;  4,  515;  5,  511;  5,  721;  6,  694; 
6,   721;    Liv.  30,   22,   6  im  Bamb.,    die  Ausgaben  haben  parte; 
Apiil.  de  mag.  42  S.  497.     (Ex  alte)ra  parti  C.  I.  L.  1,  198  Z.  51 
(parte  daselbst  Z.  65);  qua  in  partei  und  in  ea  partei  C.  I.  L.  1, 
206  Z.   25  und  27  (in  qua  parte  und  in  ea  parte    ebendaselbst 
Z.  30  und  54).     Vergl.  den  Acc.  partim  unter  54.  .Bei  Liv.  8,  25, 
5  pars   parti   abscisa   oder  abscissa  ist  parti    Dat.     Als  Abi.   ist 
parte  auch  bei  den  Alteren,  wie  (Jato  fOrat.  1  fr.  14  ed.  Jordan 
p.  35,  12)    bei    Charis.  2,    13  S.   191  (I  214,  29);  Paeuv.  (338) 
bei  Non.  S.  506,  26,  hier  schreibt  Ribbeck  mit  Rothe  pro  suad 
arte,  L.  Müller  pro  sua  partei;  Afran.  (18)  bei  Non.  S.  123,  14 
imd  (226)  bei  Non.  S.  375,  5;  Terent.  Eun.  3,  5,  31  (579)  und 
Heaut.  1,  1,  5  (57);  C.  I.  L.  1,  199  Z.  30  und  32;  Lucr.  1,  88; 
1,  437;  1,  667;    1,  807;    1,  843  und  an  vielen  anderen  Stellen, 
Lenti  Titin.  (163)  bei  Xon.  S.  210,  4;  Colum.  2,  14,  1  im 
Saugerm.,   vergl.    den  Acc.   lentim  unter  54      Sonst  lente,   wie 
Plin.  N.  H.  26,  7,  18  (32);  28,   14,  58  (209);  Apul.  Met.  6,  10 
S.  399.   —  Menti   scheint  Abi.    zu    sein   Colum.  10,  211  amor 
ignescit    menti    saevitque  medullis;    Gargil.    de  cura  boum  19, 
vergl.  Schuch  p.  36;    vergl.  über    den  Nomin.  mentis  unter  41. 
Bei  Ovid.  Met.   14,  204  menti  haerebat  imago  temporis  illius  ist 
es  Dat.,    wie  haesura    mihi  Trist.  3,  4,  36.   —  Hoc  monti  und 
hoc    fonti    erwähnt    Varro    L.   L.  9,   64,    112    als    von  einigen 
gebraucht;  ab  fontei  CLL.  1,    199  (5,  7749)    Z.  6    (ab  fönte 
daselbst  Z.  12,    und  monte  Z.  15   und  16).     Liv.  28,  6,   10  ist 
im    Med.,   Voss.,   Harl.    und    in    anderen  Büchern    velut    monti 
praecipiti  devolutus  torrens.      Sub  montei  hat  O.  Müller  zu  Fest, 
unter  specus  S.  343  in  einem  daselbst  erhaltenen  Verse  des  Enu. 
(Ann.   486)   vermutet.    —    Ponti    Claud.    Quadrig.    (1,    10    ed. 
H.  Peter  p.  209,  6)  bei  Gell.  9,  13,  15  im  Voss.  mai.  und  Bern. 

—  Aetati  Plaut.  Poen.  3,  1,  6  (509)  ed.  Goetz  et  Schoell,  aetate 
hat  Leo  geschrieben;  Cic.  Phil.  5,  16,  45  im  Vat.  —  Here- 
ditati  C.  L  L.  1,  200  Z.  23  quoi  is  ager  locus  hereditati  obvenit; 
Varro  R.  R.  1,  12,  2  si  istius  modi  mi  fundus  hereditati  obvenerit. 

—  Liti  cecidisse  ist  Conjectur  von  Scaliger  bei  Paul.  Festi 
S.  116  für  litis  cecidisse,  nach  Analogie  von  causa  cadere;  der 
gewr.hnliche  Abi.    ist  lite,    wie    Cic.    de  orat,  3,    28,   109;    pro 


—     366     — 

Rose.  Com.  14,  40;  Vcrr.  3,  13,  32;  Cornif.  4,  23,  33;  Senec. 
Epist.  65,  2  und  Beiief.  6,  27,  5;  Quintil.  11,  3,  59;  Liv.  9, 
27,  7  steht  aciein  pediti  tutam  fore  in  den  Hdsch.  und  älteren 
Ausgaben,  Gronov.  setzt  dafür  pedite,  was  jetzt  in  den  neuen 
Ausgaben  gelesen  wird.  —  Virtutei  Elog.  eines  Scipio  0.  I. 
L.  1,  34;  virtuti  Acc.  (473)  bei  Non.  8.  341,  30  im  Bern,  b 
(sonst  virtutem),  wo  aber  Ribbeck  virtutei  schreibt.  —  Segeti 
Cato  R.  R.  37,  2  in  einigen  alten  Ausg  —  Capiti  Catull.  68, 
124;  Genucaa.  Phaen.  213  in  der  Elision;  Amm.  Marc.  18,  8,  5; 
Paulin.  Nol.  nat.  11,  103;  Anklang  an  Catull  68,  124  (suscitat 
a  cano  volturium  capiti)  ist  bei  Tibull  1.  1,  71  (nee  amare 
decebit  dicere  nee  cano  blanditias  capiti).  wo  capiti  als  Dat.  er- 
klärt wird,  vergl.  Riese  zu  Catull,  Hiller  aber  schreibt  dafür 
capite;  oecipiti  Pers.  1,  62;  Auson.  Epigr,  12,  8;  Alcim.  Avit. 
Carm.  1,  97.  —  Cespiti  C.  I.  L.  6,  2104a  Z.  19  (acta  fr,  Arv. 
a.  218a).  —  Heredi  C.  L  L.  1,  200  Z.  23  ab  eo  heredive  eius. 

—  Sacerdoti  C.  I.  L.  6,  745,  dasselbe  als  Nom.  propr.  6.  715, 
aber  Inschr.  Orell.  49  (1712)  ist  nach  Heuzen  8.  1  vielmehr 
sacerdote.  —  Societati  Bruns  Font.  iur.  8.  210  Z.  3;  C.  I.  L. 
3  p.  950,  951  Z.  5.  —  Tripodi  a  Phoebi  Lucr.  1,  739,  aber 
in  der  Wiederkehr  desselben  Verses  5,  112  tripode,  ebenso 
auch  Stat.  Theb.  4,  411. 

Über  luci  vergl.  Bd.  2  8.  644,  645. 

Trifaci  Enn.  (Ann.  557)  bei  Paul.  Fest,  unter  trifax  8.  367. 

Paci  (mit  der  Elision)  Varro  (Sat.  Menipp.  397)  bei  Non. 
S.  213,  18,  wo  aber  von  Ribbeck  patris  statt  des  handschrift- 
lichen paci  in  verbessert  ist,  was  auch  Bücheier  aufgenommen 
hat.  —  8ilici  C.  I.  L.  1,  1161  und  Inschr,  Henz.  6639  und 
7170.  —  Legi  continetur  Tab.  cer.  Dac.  1  int.  Z.  16  und  ext. 
Z.  21  (C.  L  L.  3  8    925  und  927). 

In  coventionid  C.  I.  L.  1,  196  Z.  22.  —  De  sanctioni 
C.  I.  L.  1,  198  Z.  56.  —  Quoi  is  ager  locus  deditioni  ob- 
venit  C.  I.  L.  1,  200  Z.  23.  —  Pro  portioni  C.  I.  L.  1,  206 
Z.  38.  —  Quanam  sit  ratio ni  mit  der  Elision  Lucr.  6,  66. 
Vergl.  Lachmann  zu  Lucr.  2,  520.  —  Cum  carni  Plaut.  Capt.  4. 
4,  6  (914),  in  den  Hdschr.  cum  carne,  was  auch  Leo  schreibt. 

—  8ermoni  suo  aliquem  participaverit.  Plaut.  Mil.  2,  2,  107 
(262),  die  neueren  Herausgeber  schreiben  mit  Ritschi  sermone. 
was  der  Ambr.  zu  haben  seheint.   —   Mucroni  mit  der  Elision 


—     367      ~ 

Lucr.  2,  520.  —  Alto  delatiim  Heliconi  im  Ausgange  des 
Verses  Lucr.  3,  132.  —  Umboui  hat  Alsehefski  Liv.  30,  34,  3 
nach  dem  Bamb.,  Paris.  2  und  Leipz.  geschrieben,  Luchs  hat 
umbonibus.  —  Seive  ea  alio  nomini  est  C.  L  L.  1,  820; 
10,  1604. 

Mari  von  nias  Cic.  Nat.  Deor.  2,  51,  128  in  den  Leid.  AC 
und  im  Wien.,  im  Leid.  B,  Erl.  und  Pal.  mare,  was  auch  die 
neuern  Ausgaben  haben,  vergl.  C.  F.  W.  Müller  Not.  crit.  ad 
Cic.  op.  IV  2  p.  XI  zu  p.  93,  4;  mari  ist  bei  Plin.  N.  H.  8, 
33.  44  (105)  in  Hdschr.  C  überliefert,  aber  man  schreibt  mare, 
was  auch  N.  H.  8,  55,  81  (218)  in  allen  Hdschr.  geschrieben 
ist.  Ausserdem  findet  sich  der  Abi.  mare  noch  Varro  L.  L.  9, 
38,  57;  Pliu.  N.  H.  9,  25,  45  (84);  Val.  Maxim.  4,  6,  1,  aber 
in  der  Epit.  des  Paris  (ed.  Kempf  p.  518,  11)  steht  mari; 
Macrob.  Somu.  Scip.  2,  2,  17.  —  Airid  von  aes  C.  I.  L.  1, 
61  —  Dignum  Veueri  Plaut.  Poen.  1,  2,  45  (256),  Leo  schreibt 
Venere,  vergl.  dessen  Note  z.  d.  St.  —  Operi  muuiebant  Varro 
L.  L.  5,  32,  141;  digna  operi  fortuna  sacro  Stat.  Silv.  4,  6, 
59.  —  Oneri  uberi  Plaut.  Pseud.  1,  2,  64  (198),  wo  jetzt  onere 
uberi  gelesen  wird.  —  Sceleri  Senec.  Phaedra  693,  und  gegen 
das  Versmass  Med.  1024  im  Flor.  —  Suberi  Colum.  7,  9,  6  im 
Goes.  —  Obruisse  se  cineri  Arnob.  5,  18,  was  die  beste  Hdschr. 
P  hat,  Meursius  und  mit  ihm  Reifferscheid  schreiben  ciuere.  — 
De  vesperi  suo  und  de  illarum  vesperi  Plaut.  Mil.  4,  2,  5 
(995)  und  Rud.  1,  2,  91  (181);  Varro  L.  L.  9,  44,  73.  —  Quei 
corpori  quaestum  fecit  C.  I.  L.  1,  206  Z.  122.  —  Stercori 
Colum.  arb.  17,  2  im  cod.  Polit.  und  Sangerm.  —  Penori 
Ulpian.  Dig.  33,  9,  3  §  8;  33,  9,  3  §  9.  —  Marmor  i  am  Ende 
eines  Verses  C.  I.  L.  1,  1012  (6,  14338).  —  Furtüri  Plaut. 
Capt.  4,  2,  27  (807),  im  vet.  ist  furfure,  Luchs  in  Studemund's 
Studien  1,  1  S.  56  hat  furfuribus  vermutet,  was  auch  die  Heraus- 
geber jetzt  schreiben.  —  Veri  Colum.  10,  129. 

Vigili  vigilum,  pugili  pugilum  verbindet  Max.  Victor. 
Art.  gramm.  10  S.  1940  (VI  191,  2)  als  zusammengehörige  Abi. 
Sing,  und  Gen.  Plur.,  aber  vigili  ist  nur  im  adject.  Gebrauch 
nachgewiesen  (vergl.  Adject.  35),  und  von  dem  Abi.  von  pugil 
ist  kein  Beispiel  bekannt.  In  der  augeführten  Stelle  des  Max 
Victor,  war  vigili  vigilum  in  den  älteren  Ausg.  willkürlich  m 
mugili  mugilum  geändert,  und  mugile  ist  bei  Plin.  N.  H.   1  in 


—     8(iH     — 

der  Inhaltsanzeige  von  B.  9  (ed.  Detlefsen  1  p.  28,  31)  und  32 
(I  p.  63,  11).  Aber  Tharis.  1,  17  S.  HO  (I  136,  22)  sagt: 
Mugil  an  mugilisV  Plinius  codem  libro  VI  (sermoniss  dubii), 
hie  mugil,  inquit,  ut  pugil  et  vigil;  ablativo  eniiii  singulari 
detracta  postrenia  vocali,  qnalem  oporteat  iKJiiiiiialivuni  singularem 
esse,  dinosces,  ut  „ab  lioc  consule".  „Mugiluui  an  mugih'um?'* 
ut  „vigilum"  et  „pugilum"',  „mugilum"  quoque  diei  putato. 
Propterea  itaque  ablativum  singularem  non  i  sed  e  littera  ter- 
minari.  Durch  die  Nebenform  des  Norainat.  mugilis  (vergl,  unter 
43)  könnte  ein  Abi.  mugili  wohl  gerechtfertigt  werden,  aber  der 
Gebrauch  desselben  ist  nicht  erwiesen. 

Bovid  lex  Spolet.  bei  Bruns  Font.  iur.  Rom.  4  Ausg.  8.  4.5. 

Ab  opi  Varro  L.  L.  5,  32,  141  im  Flor. 

Supellectili  als  Abi.  billigt  Charis.  1,  14  S.  33  (I  47,  25): 

Quae  genetivo    plus  quam  una  syllaba  crescunt,    ablativum  per 

i  litteram  necesse  est  habeant,  ut  „haec  supellex  huius  supellec- 

tilis  ab    hac  supellectili",    „hie   praeceps  praecipitis    praecipiti", 

„hie    anceps   ancipitis    ancipiti"    [hebes   hebetis    hebeti];    plurali 

genetivo   habent  ium.     Vergl.    Exe.    art.  gramm.    S-  93    (I  545, 

29).     Supellectili   haben  Varro  L.  L.  9,    14,    20   im  cod.  B    (in 

anderen  Büchern  ist  supellectilis)  und  9,  33,  47;  Cic.  1.  agi'.  2, 

13,  32;  2,  15,  38;  Senec.  Epist.  114,  9;  Ulpian.  Dig.  1,  18,  6 

§  5;  33,  7,   12  §  40;  33,  7,  12  §  46;  34,  2,  27  §  6;  Paul.  Dig. 

32,  78  §  1;  33,  10,  3  im  Eingänge;    33,  10,  3  §  2;   33,  10,  3 

§  3;  33,  10,  3  J5  5;  33,  10,  5;  Scaev.  Dig.  33,  7,  7;  40.  7,  40; 

Alfen.  Dig.  33,  10,  6;  Geis.  Dig.  33,  10,  7  §  1;  33,  10,  7  §  2; 

Modest.  Dig.  33,  10,  8;  Papin.  Dig.  33,  10,  9;  lavol.  Dig.  33, 

10,  11;  Amm.  Marc.  18,  10,  1;  25,  9,  6;  27,  10,  2;  28,  2,  13; 

28,  6,  4;  Imp.  Constantin.  Cod.  5,  37,  22  i^  2;  dagegen  supel- 

lectile    Cato   (Orat.  71  ed.  Jordan  p.  69,  6)    bei  Prise.  7,   19 

95    S.  782   (II  368,  3);    Terent.  Phorm.  4,  3.  61  (666);    Varro 

L.  L.  8,  15,  30;  8,  16,  32;  9,  33,  46;  Cic.  Verr.  2,  14,  35  im 

Lag.  42  m.  pr. ;    4,    44,   97   im   Reg.,  cod.  Lamb.,  Guelf.  1,   2, 

Leid,  und  Lag.  29;  Epist.  ad  Att.  11,  25,  3;  Senec.  Epist.  88, 

31;  95,  18;  Curt.  5,  1,  10  in  den  codd.  Bong.;    Paul.  Dig.  33, 

7,    18   §  13;    Eumen.   Grat.  act.  Constantino  Aug.  8,   4;    Amm. 

Marc.   24.    1,   9;    a   supellectile   fast.  Antiat.   a.    37    (C.  I.  L.  1 

S.  327)  und  C.  I.  L.  6,  3719;  6,  4035;  6,  5358,  a  superlectile 

C.  L  L.  6,  8973. 


—     369     - 

Über  das  adverb.  vespere  und  vesperi,  tempore  und  tempori, 
rure  und  ruri  vergl.  Adverb.  15  S.  648  ff.  Als  eigentliches 
Snbstant.  mit  einem  Adject.  oder  Pronom.  verbunden  immer 
rure,  wie  Horat.  Epist.  1,'  10  14;  1,  15,  17;  1,  18,  60;  Tibull. 
2,  1,  59;  4,  8,  1;  Ovid.  Remed.  amor.  567;  Met.  2,  688:  Fast. 
S,  780;  6,  671  und  Epist.  ex  Pont.  1,  8,  40.  Ebenso  tempore, 
doch  ist  Inschr.  Orell.  4775  cum  quo  vixi  tempori  minimo.  Aber 
tempori  suo  schrieb  Fleckeisen  Terent.  Hec.  4,  1,  16  (531) 
gegen  die  Hdschr.,  andere  Herausgeber  aber  tempore. 

Sali  als  Abi.  wird  in  dem  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom. 

15.  134  (V  560,  31)  mit  dem  vorgeblichen  Nomin.  salis  (vergl. 
unter  43)  zusammengestellt,  unter  Berufung  auf  Plinius  in  libris 
dubii  sermonis;  auch  findet  sich  sali  bei  Veran.  bei  Fest,  unter 
muries  S.  158  (b),  30,  doch  im  gewöhnlichen  Gebrauche  ist  nur 
sale,  so  Plaut.  Persa  2,  3,  15  (267);  Cato  R.  R  65,  2;  Varro 
R.  R.  ],  60;  Cic.  de  orat.  1,  34,  159;  Orat.  26,  89;  Epist.  ad 
Att.  1,  13,  1;    Fin.  5,  13,  38;    Nat.  Deor.  2,  64,  160    und  Off. 

1,  37,  133;  Lucr.  1,  326;  Catull.  13,  5;  Verg.  Ge.  3,  403  und 
Aen.  1,  173;  5,  866;  6,  697;    Horat.  Serm.   1,  10,  3;  2,  2,   17; 

2,  4,  74;  2,  8,  87  und  Epist.  2,  2,  60;  Colum.  6,  16,  2  und 
sonst  häufig.  — •  Hoc  nomen  per  anomaliam  declinatur  et 
erit  siugulari  uominativo  vas,  genetivo  vasis,  dativo  vasi,  ab- 
lativo  a  vasi  sagt  Mart.  Capella  3  §  295,  aber  vase,  das 
Diom.  1  S.  282  (I  305,  24)  und  das  Fragm.  Bob.  de  nom.  et 
pronom.  S.  133  (V  560,  4)  vorschreiben,  ist  die  gebräuchliche 
Form  und  ist  bei  Geis.  6,  8,  1;    Colum.  9,  11,  1;    Plin.  N.  H. 

16,  11,  22  (55);  24,  14,  77  (125);  24,  19,  118  (179);  25,  8, 
50  (90);  29,  5,  32  (98);  33,  4,  25  (84);  Veget.  Art.  vet.  1,  17, 
15;  Pallad.  12,  7,  8  und  bei  Scribon.  Larg.  16;  31;  57;  58; 
64;  66;  73;  111;  121;  170;  173.  —  So  auch  sile  von  sil  Plin. 
N.  H.  27,  7,  28  (48);  33,  12,  56  (160);  35,  6,  20  (38);  35,  11, 
40  (137),  aber  sili  Plin.  N.  H.  20,  5,  18  (36);  Hieronym.  Brev. 
in  psalm.  139  (ed.  Migne  tom.  VIT  p.  312);  Paul.  Fest.  346,  2. 

—  Ablat.  lapidi  bei  Lucr.  1,  884  cum  lapidi  lapidem  terimus. 

—  Melli  als  Abi.  bei  Plaut.  Truc.  2,  4,  20  (371)  in  der  Ausg.  von 
Gruter  ist  unbeglaubigt;  der  Ambr.  und  Par.  haben  das  richtige 
und  allgemein  gebj-äuchliche  melle,  der  vet.  und  decurt.  me 
illi.  Melli  temperas  ist  bei  Apic.  4,  2  §  155,  aber  melle 
temperabis  4,  3  §  173.  —    In  aestati  war  falsche  Lesart  Lucr. 

Neue-Wagen  er,  Formenlehre.    I,  o.  Anfl.  24 


—     370     — 

6,  712  für  in  aestatcm.  -  Voci  als  Abi.  war  Conjectur  von 
Lambin.  bei  Lucr.  4,  699,  wo  in  den  Hdschr.  richtig  gelesen 
wird:  deinde  videre  licet  maioribus  esse  creatum  (odoremj 
principiis  quam  vox. 

Pecori  neben  defendere  und  arcere  Verg.  Ecl.  7,  47  und 
Ge.  '6,  155  ist  Dat.;  auch  wohl  capiti  neben  pellere  Pers.  1, 
83,  und  dasselbe  bei  Verg.  Aen.  7,  667  terribili  iuapexum  (es) 
saeta  indntus  capiti,  und  10,  270  ardet  apex  capiti.  Ebenso 
sind  sermoni  und  colori  neben  differre  bei  Horat.  Sat.  1,  4,  48 
(nisi  quod  pede  certo  differt  sermoni)  und  A.P.  286  (nee  sie 
enitar  tragico  differre  colori),  nepoti  neben  discrepare  bei  Horat. 
Epist.  2,  2,  193  (quantum  simplex  hilarisque  nepoti  discrepet), 
und  auch  wohl  labori  neben  disistere  bei  Stat.  Theb.  5,  273 
(haut  umquam  iusto  mea  cura  labori  destititj  Dative.  Dagegen 
sind  lateri  neben  abdidit  ensem  Verg.  Aen.  2,  553  und  neben 
recondere  luctatur  gladium  Ovid.  Met.  12,  482,  wie  carceri  neben 
abditus  Vell.  2,  91,  4,  und  alto  vulneri  neben  ferrum  abdidit 
Senec.  Tro.  48,  wie  auch  latei'i  in  haeret  lateri  letalis  arundo 
Verg.  Aen.  4,  73  alte  Lokative,  vergl.  O.  Keller,  Grammatische 
Aufsätze  zur  latein.  Sprachgeschichte  S.  358  ff. 

62.  Städtenamen,  deren  Stamm  auf  einen  Con- 
sonanten  ausgeht,  enden  den  Abi.  zum  Ausdruck  des 
Verweileus  an  einem  Orte  gern  auf  i.  Hier  hat  sich  also 
der  Locativus  ungeschwächt  erhalten.  Charis.  2,  13  S.  169 
(I  188,  11):  Est  in  loco  per  genetivum,  cum  ex  primo  et 
secundo  ordine  veniunt,  ut  „Ro^ae"  sum,  „Beryti"  sum,  „domi" 
sum,  secundum  veteres,  qui  ita  declinaverunt  haec  domus  hiiius 
domi.  Cum  vero  tertii  ordinis  sunt,  ablativo  casu  utimur, 
velut  „Carthagine"  sum,  „Sidone"  sum;  quamquam  recentiores 
„Carthagini"  et  „Sidoni"  sum  per  dativum  voluerunt,  eteuira 
dicimus  „ruri"  sum.  Serv.  Comm.  in  Douat.  S.  1793  (IV  416, 
2):  Nomina  civitatium  nunquam  recipiunt  praepositiones,  quando 
funguntur  vice  adverbiorum.  Verum  tameu  si  ad  locum  signi- 
ücant,  accusativi  forma  sequenda  est,  ut  „Carthaginem"  vado; 
si  de  loco,  secundum  septimum  loquimur,  ut  „Carthagine"' 
venio;  si  in  loco,  duplex  regula  est.  Nam  si  nomen  fuerit 
secundae  declinationis,  adverbium  in  loco  fit  secundum  formam 
genetivi,  dicimus  enim  „Deli"  fui,  „Beneventi"  fui,  quoniam 
„huius  Deli",  „hiiius  Beneventi"  genetivus  est;  si  autem  nomen 


—     371     — 

erit  alterius  ciiiiisciimque  declinationiSj  tunc  formam  sequimur 
dativi  casus,  dicimus  enim  „Carthagini"  tili,  „Tiburi"  fui, 
quoniam  „huic  Carthagini",  .,huic  Tiburi"  dativus  est.  Sciendum 
est  sane  pauea  nomina  bis  regrJis  -  repugnare,  ut  est  „Narbone" 
in  Philippicis  (2,  30,  76)  Ciceronis:  Cum  tu  Narbone  mensas 
hospitum  convomeres;  debuerat  enim  dicere  Narboni.  Item 
Vergilius  ait  (Aen.  4,  224):  Tyria  Carthagine  qui  nunc  exspectat, 
[inquit  Carthagine]  non  Carthagini,  quod  erat  regulae.  Sed  Cicero 
antiptosin  fecit  figuram,  Vergilius  vero  metri  necessitatem  mutata 
regula  servavit.  Cledon.  S.  1876  (V  22,  3):  Nomina  civitatum 
aliquotiens  pro  signilicatione  adverbiorum  ponuntur,  et  cum  ad 
locum  significant,  accusativi  speciem  tenent,  ut  puta  „Romam" 
pergo;  cum  de  loco,  ablativi,  ut  puta  „Roma"'  venio;  cum  in 
loco  aliquando  genetivi,  aliquando  dativi,  tunc  genetivi,  quando 
nomiuativus  vel  „um"  vel  „us"  tuerit  terminatus,  ut  puta  „Ilium 
Antandrum  Adrumetus";  adverbium  in  loco  facit  „Ilii  Antandri 
Adrumeti".  Cum  autem  nomiuativus  aliis  regulis  fuerit  terminatus, 
secundum  dativum  facit  adverbium,  ut  puta  „Carthago  Tibur" 
adverbium  loci  in  loco  erit  „Carthagini"  sum,  „Tiburi"  sum. 
Ab  his  regulis  pauca  auctoritate  usurpata  sunt,  ut  „Narbone" 
fui  pro  Narboni";  ablativum  posuit  pro  dativo:  Sallustius  (iuc. 
libr.  fr,  11):  Narbone  per  coucilium  Gallorum,  Cicero  in 
Philippicis  (II  30,  76):  cum  tu  Narbone  mensas  hospitum 
convomeres.  Vergl.  Serv.  Art.  gramm.  7,  3.  Pompei.  Comment. 
S.  353  und  354  (V  253,  17)  verlangt  ebenfalls  auf  die  Frage 
ubi  fuisti  die  Antwort  Tiburi  fui,  Carthagini  fui,  und  entschuldigt 
Carthagine  bei  Verg.  mit  dem  Zwange  des  Versmasses.  Serv. 
zu  Verg.  a.  a.  O.  bemerkt:  Carthagine  pro  Carthagini,  et 
pro  adverbio  in  loco  (adverbium)  de  loco  posuit;  sie  Horatius 
(Epist.  1,  8,  12):  Romae  Tibur  amem,  veutosus  Tibur e  Romam, 
pro  Tiburi.  Ebenso  Cledon.  S.  1922  (V  65,  2)  Vergilius: 
Tyria  Carthagine  qui  nunc  exspectat,  pro  Carthagini.  Die 
letztere  Form  konnte  aber,  abgesehen  von  dem  Versmass,  nicht 
mit  Tyria  verbanden  werden.  Vielmehr  ist  coloniae  Carthagini 
Situs  est  Inscr.  de  l'Alg.  3053  (C.  I.  L.  8,  4895). 

Carthagini  haben  Plaut.  Cas.  Prol.  71  und  Poen.  5,  2 
78  (1038);  5,  2,  96  (1056);  Cic.  1.  agr.  2,  33,  90;  Liv.  28,  26, 
1;  30,  9,  3;  30,  44,  4;  31,  11,  7;  Vitruv.  8,  3,  8;  Apul.  Flor. 
9  (p.  13,  4);    16  (p.  25,    11);    Hierouym.  Chron.  2   8.  179  Ol. 

24* 


—     372     — 

270;  Gros.  5,  1,  5;  Vict.  Vitens.  2,  27.  —  Lacedaemoni 
Com.  Ncp  praef.  4;  Liv.  85,  35,  1  im  Bamb.  und  in  anderen 
Büchern,  und  darauf  fühi't  auch  die  Schreibung  Lacedaemoni e 
Liv.  34j  26,  14,  die  Herausgeber  des  Liv.  haben  jetzt  überall 
Lacedaemone.  —  Sicyoni  Plaut.  Cist.  1,  3,  8  (156);  1,  3,  42 
(190);  Pseud.  4,  2,  88  (955).  —  Troezeni  Vitruv.  8,  8,  6.  — 
Anxuri  Liv.  5,  8,  2.  —  Tiburi  Cic.  Phil.  18,  9,  19  und  Epist. 
ad  Att.  16,  3,  1;  Liv.  80,  45,  4;  Fest,  unter  tuUios  S.  352; 
Val.  Max.  5,  1,  1;  Suet.  Calig.  8  zweimal  und  Claud.  34:  C.  L 
L.  14,  3684;  Inschr.  Henz.  6065.  So  auch  Acherunti  Plaut. 
Capt.  3,  5,  31  (689);  5,  4,  1  (998);  Merc.  3,  4,  21  (606)  un^l 
Truc.  4,  2,  36  (749). 

Häufiger  sind  jedoch  die  Formen  auf  e.  welche  von 
Diom.  1  S.  400  (I  405,  7)  und  Prise.  15,  2,  8  S.  1007  (HI  66, 
10)  allein  erwähnt  werden.  Carthagine  Plaut.  Poen.  Prol.  66; 
5,  2,  27  (987);  Cic.  Epist.  ad  Att.  16.  4,  2;  Com.  Nep.  Hannib. 
7,  4;  Liv.  21,  21,  1;  26.  51,  3;  26,  51,  5;  27,  5,  11;  27,  21,  2; 
27,  22,  8;  28,  26,  4;  29,  4,  7  (im  Harl.  Carthagini);  33,  46,  1; 

33,  48,  9;  34,  61,  4;  41,  22,  1;  lustin.  19,2,  8.  Carthagine 
Nova  Liv.  28,  17,  11  und  Val.  Max.  9,  11  ext.  1.  —  Lace- 
daemone Cic.  Tusc.  2,  20,  46;  5,  27,  77;  Nat.  Deor.  3,  5,  11; 
de  rep.  2,  28,  50  und  Leg.  3,  7,  16;  Liv.  34,  26,  14;  34,  31,  17; 

34,  32,  2;  34,  32,  10;  35,  35,  1;  39,  36,  5:  Plin.  N.  H.  2,  76, 
78  (187);  33,  1,  4  (9);  lustin.  5,  10,  6;  20,  3,  9.  —  Babylone 
Cic.  Divin.  1,  23,  47;  Corn.  Nep.  Eum.  2,  1;  Val.  Max.  9,  3 
ext.  4.  —  Sic  von e  Cic.  Epist.  ad  Farn.  18,  21,  2  und  Epist.  ad  Att. 
11,  8,  2;  Liv^  33,  14,  6.  —  Tarracone  Liv.  21,  61,  4;  28,  17, 

11.  —  Frusinone  Liv.  27,  37,  5;    30,  2,  12;    30,  28,  9;    31, 

12,  7;  luven.  3,  224;  lul.  Obsequ.  15  (74);  20  (79).  —  Medeone 
Liv.  44,  23,  8.  —  Troezene  Cic.  Off.  3,  11,  48.  —  Tibure 
Horat.  Epist.  1,  8,  12 ;  2,  2,  3 ;  Prop.  4  (3),  16,  2;  Ovid.  Fast. 
6,  670;  Liv.  30,  45,  4;  in  medio  Tibure  Mart.  4,  60,  6,  und  diese 
Form  verlaugt  das  Versmass  C.  I.  L.  5,   1027. 

Notwendig  aber  ist  die  Endung  e  in  der  Bezeich- 
nung der  Entfernung,  daher  überall  (ab)  Carthagine,  (ab) 
Tarracone:  Carthagine  profectus  Liv.  22,  19,  3;  cum  supple- 
mento  Carthagine  advecto  Liv.  23,  43,  6;  haud  procul  Carthagine 
aberant  Liv.  28,  26,  7;  priusquam  Carthagine  subveniretur  Liv. 
29,  25,  12;  Uticam  Carthagine  petens  Liv.  30.  10.  1:  Carthagine 


—     373     — 

venerunt  Liv.  30,  36,  9;  haud  procul  Tarracone  Liv.  21,  61,  2; 
haud  procul  Anxure  Liv.  7,  39,  7;  haud  procul  Tibure  Liv.  7, 
11,  7  und  ab  Tibure  profecti  Liv.  7.  12,  1,  aucb  ab  Tibure 
Tiburtes  Varro  L.  L.  9,  27,  34. 

63.  Über  den  Abi.  der  Nomina  auf  es  sagt  Prise.  7,  14, 
71  und  72  S.  768  (II  349,  3):  In  Graecis  est  quando  iuvenimus 
e  producta  finiri  ablativum  tarn  primae  quam  tertiae  declinationis 
nominum,  qui  magis  dativus  est  Graecus  pro  ablativo  positus 
Latino.  Virgilius  in  I  (v.  312):  Ipse  uno  graditur  comitatus 
Achate.  Lucanus  in  VIII  (v.  358):  Signaque  ab  Euphrate 
cum  Crassis  capta  sequentes.  Similiter  „a  Demosthene", 
„Aristotele",  „Hermogene".  Vetustissimi  tamen  etiam  in  quibusdam 
Latinis,  quae  nonainativum  in  es  productam  terminantia  pares 
cum  genetivo  habent  syllabas  in  hac  declinatione,  solebant  pro- 
ducere  ablativum  more  quintae  declinationis  vel  supra  dictorum 
Graecorum:  „a  mole",  „tabe",  „fame",  quod  adhuc  sie  profertur. 
Virgilius  in  VI  (v.  420):  Offam  obicit,  ille  fame  rabida  ti'ia 
guttura  pandens.  Lucanus  in  X  (v.  158):  Non  mandante  fame, 
multas  volucresque  ferasque  Aegypti  posuere  deos.  luvenalis 
in  V  (Sat.  15,  102):  Membra  aliena  fame  lacerabant,  esse 
parati  et  sua.  Lucretius  (1,  806):  Imbribus  ut  tabe  nimborum 
arbusta  vacillent. 

Achate  und  Euphrate  folgen  der  ersten  De clination  (vergl. 
20);  Demosthene,  Aristotele  und  Hermogene  werden  sich 
schwerlich  finden,  wohl  aber  Naucrate  Plaut.  Amph.  2,  2,  230 
(860);  Gange  Ovid.  Fast.  3,  729;  Hippomene  Ovid.  Met.  10, 
608;  Archigene  luven.  13,  98,  dazu  ab  Achilli  Ovid.  Epist. 
ex  Pont.  3,  3,  43  in  den  Par.  CD,  im  Bas.  m.  sec.  und  in  anderen 
Büchern.  Auch  ex  lITHerculi  L  Neap.  7219(2781).  Jedoch 
auch  Achille  Horat.  Serm.  2,  3,  193.  —  Ulixe  Ovid.  Her.  18 
(19),  148.  —  Ganymede  Horat.  Carm.  4,  4,  4;  Ovid.  Fast.  6, 
43;  Lucan.  10,  519;  Mart.  2,  43,  14;  5,  55,  4;  7,  74,  4;  9,  22, 
12;  9,  25,  8;  9,  73,  6;  9,  103,  8;  10,  66,  8;  11,  22,  2;  11,  26,  6; 
11,  43,  4;  11,  104,  20;  13,  108,  2.  —  Diomedä  Ovid.  Met.  13, 
100;  13,  242;  14,  492;  Sil.  9,  63;  Stat.  Achill.  2,  27.  - 
Lycomede  Stat.  Achill.  1,  286.  —  Polynicä  Stat.  Theb.  12, 
348.  Vergl.  Lachmann  zu  Lucr.  1,  739,  und  über  den  Voc. 
solcher  Namen  unter  81. 

In  den  Latein.  Nomina,  deren  Stamm  auf  e  ausgeht,  würde 


-     874     — 

die  Länge  des  c  im  Abi.  allerdings  der  Länge  des  i  im  Abi. 
der  Wortstämiue.  auf  i  und  der  Länge  der  charaeteristlschen 
Vocale  im  Abi.  der  übrigen  Declinationen  analog  sein,  aber  die 
Bemerkung  des  Prise,  wird  durch  die  uns  vorliegenden  Dichter 
im  allgemeinen  nicht  bestätigt.  Die  von  ihm  angeführte  Stelle 
des  Lucr.  1,  806  ist  die  einzige,  in  welcher  das  e  in  tabe  lang 
ist;  kurz  ist  tabö  Verg.  Aen.  6,  442;  Ovid.  Heroid.  9,  144; 
Met.  2,  784;  3,  49;  9,  130;  9,  175;  15,  156;  Trist.  5,  2,  15  und 
Epist.  ex  Pont.  3,  1,  26;  Lucan.  1,  621;  2,  166;  6,  539;  8,  778; 
9,  697;  10,  225:  Stat.  Silv.  5,  3,  258  und  Theb.  3,  129.  — 
Mole  finden  wir  nur  mit  kurzem  e,  Verg.  Ge.  3,  370  und  Aen. 
3,  656;  5,  118;  5,  223;  5,  431;  6,  232;  7,  589;  8,  199;  8,  693; 
9,  35;  9,  542;  10,  771;  12,  161;  12,  575;  Horat  Carm.  3,  4, 
65  und  Epist.  1,  14,  30;  Ovid.  A.  A.  3,  126;  Met.  1,  156;  1, 
279;  2,  12;  12,  523;  13,  887;  13,  923;  15,  230;  15,  433;  15, 
765  und  Epist.  ex  Pont.  4,  8,  57;  Manil.  4,  151;  Lucan.  2,  187; 

3,  116;  5,  101;  5,  756;  Vah  Fl.  5,  282;  8,  98.  Noch  ist  con tage 
bei  Lucr.  3,  734,  welches  mit  dem  obengedachten  tabe  desselben 
Dichters  verglichen  werden  kann,  aber  auch  contage  Lucr.  4, 
311;  Lambin.  hat  an  der  ersteren  Stelle  contagi  vermutet.  Lach- 
mann aber  hat  contagibu'  geschrieben  nach  6,  280;  6,  1242. 
Für  sorde  Lucr.  6,  1270  haben  die  Ausg.  seit  Lambin.  sordi. 
Bei  Prud.  Perist.  10,  508  ist  zwar  im  Guelf.  A,  Egm.  und  Heilsbr. 
sorde  tumescit,  aber  im  Bongars.  und  Widm.  und  in  vielen 
anderen  Büchern  sordet  t. 

Fast  überall  aber,  und  nicht  nur  bei  den  vetustissimi,  hat 
fame   langes    e,    ausser    den  von  Priscian.  augeführten  Stelleu 
noch  Plaut.  Asin.  1,  2,  19  (145);    Most.   1,    3,  36  (193);    Persa 
2,  5,  17  (318);   Rud.   2,   2,  7  (312)    und   Stich.  1,  3,   63  (216) 
Caecil  (219)  bei  Non.  S.  391,  22;  Terent.  Heaut.  5,  2,  27  (980) 
Lucr.  3,  732;    Verg.   Ge.  4,    318    und  Aen.    3,    218;    6,    421 
Catal.  5,  36;    TibuU.  1,  5,  53;    Ovid.    Met.  5,  165;    8,  786;    8 
845;  11,  369;   13,  52;  Fast.  6,  393  und  Trist.  1,  6,  9;  Phaedr, 

4,  3,  1;  Lucan.  3,  352;    10,  158;    Sil  2,  490;   2,  683;   4,  565 
7,  717;  Mart.  1,  99,   18;  12,  32,  7;   luven.  6,  424;  14,  84;  15 
102;  Claudian.  Land.  Stil.  2,  388;  BeU.  Gild.  127  undMagn.  21 
Sedul.  pasch,  carm.   1,  237;  Inschr.    Orell.  4311,  4,  aber  fame 
Luxer,  in  der  Anth.  Latin,  ed.  Riese  299  {—  Baehreus  4,    453) 
V.  6  fame  dum  pulsus  Tartara  cantu.     Die  Länge  von  e  in  fame 


—     375     — 

erklärt  sich  daraus,  dass  es,  Avie  uncli  andere  Formen  des 
Wortes,  der  fünften  Declination  angehört.  Den  Gen.  fami  be- 
legt Gell.  9,  14  10  mit  folgenden  Beispielen:  M.  Cato  in  oratioue 
(Grat.  36  fr.  1  ed.  Jordan  p.  56,  1),  quam  de  hello  Cartha- 
giniensi  composuit:  Pueri  atque  mulieres  extrudebantur  fami 
causa.  Lucilius  in  XII  (v.  6):  Rugosum  atque  fami  plenum. 
Charis.  1,  15  S.  40  (I  55,  13):  Fame  tamen  producitur,  quamyis 
non  habeat  i,  et  ideo  auctores  etiam  huius  fami  dixerunt,  ut 
ideni  Plautus  in  Sticho  (1,  3,  4)  fami  dativo  casu,  et  Varro 
genetivo  huius  fami,  cum  ftimis  sit  rationis.  Derselbe  1,  14 
S.  16  (1  40,  11):  Quidam  famis,  quidam  fame  dixerunt  gene- 
tivo. Prise.  6,  11,  59  S.  704  (II  243,  12):  Farnes  famei 
dicebant  veteres,  unde  adhuc  fame  producitur  in  ablativo.  Yir- 
gilius  in  VI  (v.  420)  :  Melle  soporatam  et  medicatis  frugibus 
offam  obicit,  ille  fame  rabida  tria  guttura  pandens.  luvenalis  in 
V  (Sat.  14,  83) :  Inde  autem  cum  se  matura  levavit  progenies 
stimulaute  fame.  festinat  ad  illam,  quam  primum  praedam  rupto 
gustaverat  ovo.  Idem  in  eodem  (Sat.  15,  102):  Membra  aliena 
fame  lacerabant,  esse  parati  et  sua.  Quasi  quintae  declinationis 
produxerunt  ablativum.  Beda  de  metris  S.  2360  (VII  238,  4): 
Genetivus  cum  tertiae  fuerit  declinationis,  cum  ablativo  suo  e 
tantum  littera  terminato  breviatur,  ut  a  forte  fortis;  excepto  uno 
quod  producitur,  ut  ab  hac  fame,  quia  veteres  huius  famei  non 
huius  famis,  et  huic  famei,  non  huic  fami  declinabant.  Vergl. 
Pompei.  Comment.  S.  179  und  180  (V  175,  21)  und  Serv,  Art. 
gramm.  4,  2,  welche  sich  auf  Caper  de  ling.  Lat.  beziehen, 
ferner  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  636;  Serv  de  final.  6  S.  1814 
{IV  453,  6)  und  Exe.  ex  Charis.  art.  gramm.  S.  96  (I  547,  38). 
64.  Der  Nomin.,  Voc.  und  Accus.  Plur.  der  Mase. 
und  Fem.  haben  im  allgemeinen  es  (einzeln  steht  der 
Nomin.  Plur.  possessorus  in  einer  Inschr.  aus  der  Zeit  des  K. 
Hadrian,  I.  Neap.  6287,  welche  Bildung  durch  den  unter  52 
erörterten  archaischen  Genet.  Sing,  auf  us  nicht  gerechtfertigt 
wird);  in  denjenigen  Nomina  aber,  deren  Stannn  nach  Anleitung 
des  auf  ium  endenden  Gen.  Plur.  als  auf  i  ausgehend  erkannt 
wird,  hat  der  Accus,  gewöhnlich  is,  archaisch  eis,  und 
eben  diese  Form  wurde  im  Nomin.  und  Voc.  solcher  Nomina 
zuweilen  gebraucht.  Prise.  7,  17,  83  bis  86  S.  774  bis  777  (II 
357,  23):  Accusativus    pluralis    tertiae    declinationis    similis    est 


~     376 

proprio  nominativo,  sicut  et  vocativus.  In  illis  vero,  quae 
genetivum  eiusdem  nunieri  in  „um"  finiunt,  plerumque  per  „es" 
longam  profertur:  „hi  latroncs  hos  latronßs  o  Intrones",  hi  con- 
sules  lios  consules  o  consules",  ,,hi  tubicinos  hos  tuVjicines 
0  tubicines",  „hae  matres  has  matres  o  matres",  „hi"  et  „hae 
sacerflotes",  „hos"  et  „has"  et  „o  sacerdotes".  Inveniuntur 
tarnen  quaedam  in  .,is"  solam  productam  terminantia  hunc  casum 
Graeca,  quae  etiam  nominativo  similiter  in  „is"  desinunt:  „hae 
Sardis  has  Sardis",  item  „Alpis",  „Syrtis'',  „Trallls",  quae  apud 
Graecos  in  supra  dictis  casibus  €ig  diphthongum  habent  finalem. 
Horatius  in  I  Epistularum  (Epist.  11,  2):  Smyrna  quid  et  Colo- 
phon,  quid  Croesi  regia  Sardis?  VirgUius  in  X  (v.  677):  In 
Syrtis,  in  saxa,  volens  vos  Turnus  adorc  Quorum  autem  iu 
„ium"  terminantium  genetivum  frequentius  in  ,,is"  et  quorum  rarius 
exeat  accusativus,  ut  potero,  breviter  colligam.  Cap.  84.  Omnium, 
quae  tam  nominativum  quam  genetivum  similem  habent,  eorum 
accusativus  raro  in  „es",  frequenter  in  „is",  solet  terrainari,  ut 
„hie"  et  „haec  omnis  huius  omnis  hos"  et  „has  omnis".  Sal- 
lustius  in  Catilinario  (Cap.  1,  1):  Omnis  homines  qui  sese 
Student.  Terentius  in  Andria  (5,  4,  43):  Omnis  nos  gaudere. 
Virgilius  in  III  Georgicon  (v.  450):  Et  pinguis  unguine  ceras. 
Idem  in  IUI  Georgicon  (v.  61):  Aquas  dulcis  et  frondea  semper 
teeta  petunt.  Idem  in  I  Aeneidos  (v.  168):  Hie  fessas  non 
vincula  na  vis  uUa  tenent.  Idem  in  V  (v.  29):  Quoque  magis 
lessas  optem  dimittere  navis.  Idem  in  eodem  (v.  247):  Mune- 
raque  in  navis  ternos  optare  iuvencos.  Similiter  faciunt  accu- 
sativum  eiusdem  formae  semper  pluralia,  ut  „hi  manes  horum 
manium  hos  manes"  vel  „manis".  Virgilius  in  IUI  Aeneidos 
(v.  34):  Id  einer em  aut  manis  credis  curare  sepultos?  „Tres 
trium  hos"  et  „has  tres"  vel  „tris".  Idem  in  III  Aeneidos 
(v.  203):  Tris  adeo  incertos  caeca  caligine  soles  erramus  pelago. 
In  „er"  quoque  desinentia,  quae  i  terminant  ablativum,  similiter 
faciunt  accusativum  pluralem  plerumque  per  „is",  raro  per  „es": 
„acer  ab  acri  hosacris".  Virgilius  in  XI  (v.  47):  Metuensque  moneret, 
acris  esse  viros.  Cap.  85.  Similiter  „saluber  a  salubri  salubres" 
vel  „salubris",  „imber  ab  imbrihos  imbres"  vel  „imbris".  Virgilius 
in  Villi  (v.  60):  Cum  fremit  ad  caulas,  ventos  perpessus  et  imbris. 
Idem  in  XII  (v.418):  Spargitque  s  alubris  ambrosiae  sucos  et  odo- 
riferam  panaceam.    „December",  quod  proprium  est,  „a  Decembri 


—     377     — 

hos  Decembres"  vel^Decembris".  Horatiusin  I  Epistularum (Epist. 
20,  27):  Me  quater  undenos  sciat  implevisse  Decembris. 
Similiter  „celer"  vel  „celeris  a  celeri".  Virgilius  in  III  Aeneidos 
(v.  243):  Celeri que  fuga  sub  sidera  lapsae  semesam  praedam 
et  vestigia  foeda  relinquimt.  Idem  in  V  (v.  211):  Agmine 
remorum  celeri  ventisque  vocatis.  „Hos"  et  .,has  celeres"  vel 
„celeris",  quod  est  frequentiiis.  Idem  in  IUI  (v.  226):  Et  celeris 
defer  mea  dicta  per  auras.  Similiter  faciunt  accusativum  in  „ns" 
vel  .,rs"  terminantia,  ut  „hie  fous  hos  fontes"  vel  "fontis", 
„hie"  et  „haec"  et  „hoc  iners  hos"  et  „has  inertes"  vel  „inertis", 
„pars  has  partes"  vel  „partis".  Virgilius  in  II  Georgicon  (v.  175): 
Adgredior  sanctos  ausus  recludere  fontis.  Terentius  in  Heau- 
tontimoriimeno  (1,  2,  20):  Parentis,  patriam  incolumem,  amicos, 
genuSj  cognatos,  divitias.  Virgilius  in  VI  (v.  540):  Hie  locus 
est  partis  ubi  se  via  fiudit  in  ambas.  Idem  in  II  Aeneidos 
(v.  19):  Penitusque  cavernas  ingentis  uterumque  armato  milite 
complent.  Idem  in  IUI  (v.  57):  Mactant  lectas  de  more  bi- 
dentis.  Cap.  86.  Alia  autem,  quamvis  genetivum  pluralem  in  „ium" 
desinentia,  raro  invenias  et  in  paucis  ,,is''  finientia  accusativum, 
ut  in  „as"  exeuntia  nominativo:  ,,civitas  civitatium",  „has  civi- 
tates"  fere  ubique  legimus.  In  x  terminantia  trium  generum 
communia,  quamvis  in  paucissimis  genetivum  pluralem  absque 
i  paenultima  proferant,  diflicile  enim  invenies  ,,audacum"  pro 
„audacium"  vel  „felicum"  pro  ,,felieium",  ,,supplicum"  autem 
magis  diiferentiae  causa,  ut  supra  (7,  16,  79  S.  772  =  II  354, 
17)  dictum  est,  profertur,  ne,  si  ,, supplicium"  dicas,  aliud  signi- 
ficare  videaris,  quomodo  „artificum"  pro  „artificium"  et„iudicum" 
pro  ,,iudicium''.  Cicero  de  signis  (Verr.  Acc.  4,  2,  4) :  Didici 
etiam,  dum  ministrum  inquiro,  artificum  nomina;  Virgilius  in  I 
Aeneidos  (v.  455):  Artificumque  manus  inter  se  operumque 
laborem;  tarnen  accusativum  plerumque  per  ,,es''  efferunt.  Lucanus 
in  I  (v.  473):  Est  qui,  tauriferis  ubi  se  Mevania  campis  explicat, 
audaces  ruere  in  certamina  turmas.  Raro  per  ,,is".  Virgilius 
in  IUI  Georgicon  (v.  161):  Deinde  tenacis  suspendunt  ceras. 
,,Plurium",  quod  solum  in  ,,us''  terminans  talem  habuit  gene- 
tivum pluralem,  tam  in  „es"  quam  in  „is"  Unit  accusativum. 
Virgilius  in  I  Georgicon  (v.  89):  Seu  plures  calor  ille  vias  et 
caeca  relaxat  spiramenta,  novas  veniat  qua  sucus  in  herbas. 
Terentius  in  Phormione  (3,  2,  35):  Ego  te  compluris  adversum 


—     378     — 

iu^enium  meum  menses  tuli.  Hoi-atius  in  I  Epistularum  (Epist. 
20,  19):  Cum  tibi  sol  tcpidus  pluris  adnioverit  aure^.  Cicero 
pro  Cornelio  I:  Quae  intermissa  compluris  aiinos.  ,,Haruui 
litium  has  Utes"  et  „litis".  Cicero  in  Frumentaria  (Verr.  H,  57, 
132):   Sedasti  etiam  litis  illorum. 

Varro  L.  L.  8,  37,  66  und  38,  67 :  Analogia  si  esset, 
negaut  idlum  casum  duobus  modis  debuisse  dici,  quod  fit  contra. 
Nam  sine  reprehensione  volgo  alii  dicuut  in  singulari  ,.bac  ovi" 
et  „avi",  alii  „hac  ove"  et  „ave".  In  multitudinis  „liae  puppis" 
„retis",  et  „hae  puppcs"  „restes".  Item  quod  in  patrico  casu 
hoc  genus  dispariliter  dicatur  „civitatum"  „parentum",  et  „civi- 
tatium"  „parentium",  in  accusandi  „lios  montes"  „fontes",  et 
„hos  montis"  „fontis".  Item  cum,  si  sit  analogia,  debcant  a 
similibus  verbis  similiter  decliuatis  similia  fieri,  et  id  non  fieri 
ostendi  possit,  despiciendam  eam  esse  rationem.  Atqui  osten- 
ditur;  nam  quid  potest  similius  esse  quam  „mens"  ,. dens" 
„gens",  cum  horum  casus  patricus  et  accusativus  in  multitudiue 
sint  dispariles.  Nam  a  primo  fit  „gentium"  et  „gentis".  utro- 
bique  ut  sit  i;  ab  secuudo  „mentium"  et  „mentes",  ut  in  priore 
solo  sit  i;  ab  tertio  ,.deutum"  et  „dentes",  ut  in  neutro  sit  i. 
Gell.  13,  20  (21):  Interrogatus  est  Probus  Valerius,  quod  ex 
familiari  eius  quondam  comperi,  „hasne  urbis"  an  „has  urbes", 
et  „hanc  turrem"  an  „haue  turrim"  dici  oporteret.  Si  aut 
versum,  inquit,  pangis  aut  orationem  solutam  struis,  atque  ea 
verba  tibi  dicenda  sunt,  non  finitiones  illas  praerancidas  neque 
fetutinas  grammaticas  spectaveris,  sed  aurem  tuam  interroga, 
quo  quid  loco  conveniat  dicere.  Quod  illa  suaserit,  id  profecto 
erit  rectissimum.  Tum  is  qui  quaesierat,  quonam  modo,  inquit, 
vis  aurem  meam  interrogem?  et  Probum  ait  respondisse:  quo 
suam  Vergilius  percontatus  est,  qui  diversis  in  locis  „urbis"  et 
„urbes"  dixit  arbitrio  consilioque  usus  auris.  Nam  in  primo 
Georgicou,  quem  ego,  inquit,  librum  manu  ipsius  correctum  legi, 
urbis  per  i  litteram  scripsit.  Verba  e  versibus  eius  (Ge.  1,  25) 
haec  sunt:  ürbisne  invisere,  Caesar,  terrarumque  velis  curam. 
Verte  enim  et  muta,  ut  „urbes"  dicas;  insubidius  nescio  quid 
facies  et  pinguius.  Contra  in  tertio  Aeneidos  (v.  106)  „urbes" 
dixit  per  e  litteram:  Centum  urbes  habitant  magnas.  Hie 
item  muta,  ut  „urbis"  dicas;  nimis  exilis  vox  erit  et  exsanguis. 
Tanta   quippe    iuncturae    differentia    est    in    consonantia   vocunl 


-     379     — 

proximarum.  Praeterea  idem  Vergilius  „turrim'''  dixit,  nou 
„turrem".  et  „securim",  iion  „seeurem"  (Aen.  2,  460  und  224): 
Turrim  in  praecipiti  stantem;  et  incertam  excussit  eerviee 
securim.  Quae  suut,  opinor,  iucundioris  gracilitatis,  quam  si  suo 
utrumque  loco  per  e  litteram  dicas.  At  ille  qui  iuterrogaverat, 
rudis  profecto  et  aure  agresti  liomo,  cur,  inquit,  aliud  alio  in  loco 
potius  restiusque  esse  dicas,  non  sane  iutellego.  Tum  Probus 
iam  commotior.  noli,  inquit^  igitur  laborare,  utrum  istorum  debeas 
dicere,  „urbis"  an  „urbes".  Nam  cum  id  genus  sis  quod  video, 
ut  sine  iactura  tua  pecees,  nihil  perdes,  uti-um  dixeris.  His  tum 
verbis  Probus  et  hac  fini  bominem  dimisit.  ut  mos  eius  fuit  erga 
indociles;  prope  inclementer.  Nos  autem  aliud  quoque  postea 
consimiliter  a  Vergilio  duplici  modo  scriptum  invenimus.  Nam 
et  „tres"  et  „tris"  posuit  eodem  in  loco,  ea  iudicii  subtilitate, 
ut,  si  aliter  dixeris  mutarisque,  et  aliquid  tamen  auris  habeas, 
sentias  suavitatem  sonitus  claudere.  Versus  ex  decimo  (v.  350. 
351)  hi  sunt:  Tres  quoque  Threicios  Boreae  de  gente  suprema, 
et  tris,  quos  Idas  pater  et  patria  Ismara  mittit.  „Tres"  illic, 
„tris"  hie:  Pensicula  utrumque  modulareque;  reperies  suo  quid- 
que  in  loco  sonare  aptissime.  Charis.  1,  17  S.  104  (I  3  29,  19): 
Font  eis.  Quorum  norainum  genetivi  pluralis  ante  „um" 
syDabam  i  litteram  merebuntur,  accusativus,  inquit  Plinius,  per 
„eis"  loquetur,  „montium  monteis" ;  licet  Varro,  inquit,  exemplis 
haue  regulam  confutare  temptarit  istiusmodi,  „falcium  falces", 
non  „falceis"  facit,  nee  „has  merceis",  nee  „hos  axeis"  „lintreis" 
„ventreis"  „stirpeis"  „urbeis"  „corbeis"  „vecteis"  „inerteis". 
Et  tamen  nianus  dat  praemissae  regulae  ridicule,  ut  exceptis  his 
nominibus  valeat  regula.  Funes;  licet  grammatici  velint,  gene- 
tivis  tam  singulari  quam  plurali  si  i  littera  intererit,  accusativum 
pluralem  in  „eis"  exire,  ut  „huius  funis  horum  funium  hos 
funeis".  Quam  regulam  negat  Plinius  vires  habere  potuisse. 
Errant  enim,  qui  putant  ea  nomina,  quae  nominativo  singulari 
et  genetivo  per  „is"  terminabuntur,  et  genetivos  plurales  per 
„ium"  loquentur,  accusativos  „funeis"  posse  dicere,  quod  negat 
Plinius.  Daselbst  S.  111  (I  137,  23):  Monteis;  licet  Pom- 
ponius  Secundus  poeta,  ut  refert  Plinius,  propter  homonymum 
nominativi  accusativo  casu  omnes  non  putet  dici  sed  „omneis", 
tamen  idem  Plinius  in  eodem  permanet,  dicens  „omnes"  tune 
demum    posse    dici    accusativo,    ut    „canes",    quando    genetivus 


—     3H0     — 

pluralis  ,,horum  canum"'  ante  „um"'  i  nou  habet.  Donat.  2,  10, 
3  8.  1750  (IV  378,  17):  Quaecumque  nomina  ablativo  casu 
singulari  i  littera  fuerint  terminata,  genetivum  pluralern  in  „ium" 
mittunt,  dativum  et  ablativum  in  „bus",  ut  „ab  hac  puppi 
harum  puppium  his"  et  „ab  bis  piippibus''.  Huiusmodi  nomina 
casum  accu--ativam  pluralern  prupter  diffV  rentiam  melius  in  „is" 
quam  in  „es"  syllabam  terminant,  ut  ..bas  puppis"'  „navis" 
„clavis".  Seiv.  zu  Verg.  Aen.  1,  108:  Tris  Latinum  est; 
genetivus  enim  pluralis  quotiens  in  „ium,,  exit,  accusativum 
pluralem  in  „is"  mittit,  ut  „puppium  puppis'',  quotiens  in  „um" 
exit,  in  „es",  ut  „patrum  patres".  Consent.  S.  2040  (V  356, 
25):  Sane  plerique  omnes  bas  regulas,  quae  genetivum  in  „ium" 
mittunt,  dicunt  etiam  accusativum  pluralem  in  „is"  mittere,  ut 
„bas  puppis",  „hos  montis",  „hos  optimatis":  sed  in  hoc  quoque 
sequenda  est  euphonia.  Pleraque  enim  ex  omnibus  istis  regulis 
consuetudine  cernimus  immutata.  Constat  tamen  et  genetivum 
pluralem  in  „ium"  et  accusativum  pluralem  in  „is"  non  ab  aliis 
regulis  venire,  quam  ab  his  quae  praedictae  sunt,  etsi  istae  ipsae 
in  eo  vim  suam  nee  perpetua  observatione  custodiunt.  Pompei. 
Comment.  S.  214  und  215  (V  191,  5):  Quaeritur  in  ipsa  regula, 
quando  dicanius  „bas  puppes",  vel  quando  dicamus  „has  puppis: 
quando  in  „is",  quando  in  „es".  Talis  regula  est:  quotiens- 
cumque  genetivus  pluralis  in  „ium"  exit,  totiens  accusativus  in 
„is"  exit,  puta  „agilium"  „facilium"  „docilium"  „puppium"-,  ecce 
quoniam  in  „ium"  exit  genetivus,  accusativus  iam  in  „is"  exit, 
„hos  agilis"  „hos  facilis"  „hos  docilis".  Si  autem  genetivus 
non  exeat  in  „ium",  sed  in  „um",  in  „es"  exit  accusativus, 
„pater  patrum  patres",  „mater  matrum  matres",  Non  possum 
dicere  „patris"  „matris",  sed  „hos  patres"  „hos  matres".  Scam\ 
de  orthogr.  S.  2264  (VII  32,  21):  Singularis  numerus  per 
unam  i  litteram  scribitur,  ut  „docilis"  „facilis",  pluralis  autem 
per  e  et  i,  ut  „facileis"  „docileis",  ut  ex  hoc  appareat,  utrum 
singularis  sit  appellatio  an  pluralis. 

Der  von  Prise,  aus  Horat.  angeführte  Nominativ  Sardis 
steht  der  Ionischen  Form  ^ägdiec  (Heron.  1,  84,  1.  3.  6)  und 
dem  in  demselben  Dialekt  als  Accus,  üblichen  ^agdig  (Herod. 
1,  15,  2.  1,  22,  2.  1,  27,  2.  1,  30,  1.  1,  35,  1.  1,  43,  3.  1,  48, 
1.  1,  70,  3.  4.  1,  73,  5  und  an  mehreren  anderen  Stellen)  noch 
näher,  als  der  von  Prise,  verglichenen  Attischen  Form  auf  sig.  — 


—     381     — 

Bei  Plin.  N.  H.  3,  1,  3  (7)  ist  Gadis,  bei  demselben  5,  29, 
29  (108)  und  35,  12,  46  (161)  Trallis,  beides  als  Nomin. 
Plur.  —  Ferner  Aeolis  Varro  L.  L.  5,  21,  102  im  Flor,  und 
Kopenh.,  und  R.  R.  3,  12,  6;  Cic.  pro  Flacc.  27,  64  im  Bern.; 
Quintil.  1,  4,  16  im  Ambr.,  Bern.,  Bamb.,  Münchn.  und  Strassb.; 
Terent.  Maur.  659;  Prise.  1,  4,  22  S.  546  (II  16,  19);  6,  13, 
69  S.  709  (II  253,  17):  13,  5,  25  S.  967  (III  16,  19);  Aeoleis 
Varro  R.  R.  3,  1,  3.  —  Doris  Cic.  pro  Flacc.  27.  64  im  Bern, 
und  de  rep.  2,  4,  8.  —  Myiasis  und  Alabandis  Cic.  Epist. 
ad  Fam.  13,  56,  1  (das  letztere  hat  Bouliier  auch  Cic.  Nat,  Deor. 
3,  15,  39  vermutet,  wo  in  den  Hdschr.  Alabandi  ist.  wie  Aeoli 
und  Dori  im  Salzb.  bei  Cic.  pro  Flacc.  27,  64).  —  Lexeis 
Lucil.  (ed.  Lachmauu  v.  994)  bei  Cic.  de  orat.  3,  43,  171; 
Orat.  44,  149,  und  Non.  S.  188,  24,  wo  die  Stelle  aus  Lucil. 
angeführt  ist.  steht  lexis,  ebenso  bei  Quint.  9,  4,   113  und  Charis. 

2,  7  S.  134  (I  160,  19);  L.  Müller  schreibt  Lucil.  (ine.  libr. 
33)  U^sic.  —  Ibis  Cic.  Nat.  Deor.  2,  50,  126  im  Leid.  A,  Heins., 
Erl.  und  Wien. 

Auch  im  Nomin.  Plur.  rein  Lateinischer  Nomina 
ist  is  und  eis  in  Inschr.  und  Hdschr.,  wie  hae  puppis  restis 
in  der  oben  mitgeteilten  Stelle  des  Varro  bezeugt  wird.  C.  I. 
L.  1,  198  Z.  77  ceiveis  Romanei  iustei  sunto:  1,  199  Z.  3;  6 
qua  f  in  eis  fierent  und  in  der  Überschrift  eines  Abschnittes 
Langatium  fineis  agri  privati,  daselbst  Z.  13  hisce  fiuis  videntur 
esse;  1,  603  Z.  16  pell  eis  coria  fanei  sunto.  Enn.  (Ann.  106) 
bei  Non.  S.  112,  1  Quiritis  als  Voc;  Plaut.  Most.  1,  1,  76 
(80)  priusquam  omnia  periere,  et  (a)edis  et  ager  im  vet.,  decurt. 
und  Leipz.;  Mil.  3,  1,  84  (678)  liberae  sunt  aedis  (im  Leipz. 
edes);  Mil.  3,  3,  10  (883)  auris;  Mil  4,  6,  63  (1278)  aedis 
dotalis  (im  Leipz.  aedes);  Mil.  4,  8,  67  (1378)  foris  im  vet.  und 
decurt.;  Turpil  (186)  bei  Non.  S.  281,  26  meretricis  ad  me 
Atticae  conveneraut;  Varro  L.  L.  5,  4,  21  und  5,  9,  56  parteis 
im  Flor.,  daselbst  5,  32,  143  urbeis  in  demselben;  L.  L.  9, 
27,  34  lentis;  R.  R.  2.  5,  9  maris  im  cod.  Polit.,  derselbe 
(Sat.  Menipp.  398)  bei  Non.  S.  428,  21  annalis  und  (de  vita 
populi  Romani  Hb.  II)  bei  Non.  S.  494,  13  adulescentis:  Cic. 
de  orat.  1,  19,  87  mentis  in  den  Leid.  13  uud  32;  Divin.  2,  8, 
20  classis  im  Heins.;  pro  Plane.  5,  13  aedilis  im  Erf. ;  de  rep. 

3,  35,  47  optumatis;  Leg.  3,  3,  6  civis  in  den  Leid.  AB;  Lucr. 


—     882     ~ 

1,  305  vcBtis  nach  Non.  S.  175,  6;  derselbfi  1,  808  aniiuanti.s 
und  4,  897  inontis  im  oVjlong.   und  quadr. ;  4,  418  gentis  im 
quadr.;  4,   1221    parentis-,  5,  21  (5    im  bris  und  5,  494    partis 
im  oblong,    und    quadr.;  (3,   160    nubis    nach  Non.  S.  506,   12; 
6,    471    tempestatis    und  6,    747    montis    im    oblong.;    Verg. 
Aen.  4,  65  mentis  im  Rom.    und   in   den   sched.  Vat. ;    6,  431 
sedis  im  Rom.;    7,    238  gentis    und  1,   269  sorti.s    im  Med.; 
10,  253  urbis;  Liv.  8,  23,  10  hostis,  wenn  die  Lesart  des  Par., 
Med.  und  Leid.  1  quo  hostis  vocassent  richtig  ist;  Senec.  Phaedra 
1047  auris;    Med.   127  urbis;    Herc.    Oet.    1915    arcis    im   Flor. 
Indessen  muss  bemerkt  werden,  dass  die  Endung  is  im  Nomin. 
auch  solcher  Nomina  gefunden  wird,    bei   denen  dieselbe    sogar 
im  Accus,  sehr  bedenklich  oder  entschieden  unstatthaft  ist.    So 
C.  I.  L.  198  Z.  38  ioudicis  lectei  erunt  (ebendaselbst  ioudices 
oder  iudices  als  Nomin.   Z.  26,    Z.  27  dreimal,    Z.  36   zweimal 
und  Z.  50,    und   als  Accus.   Z.  15,    24.    25);    Plaut.  Mil.  1,   78 
satellitis  im  vet.  und  Vat.;    2,  1,  40  (118)  praedonis  (im  Leipz. 
predones);    3,    1,  63  (657)  moris  im  vet.  und  decurt.  uud  4,  8, 
48  (1358);  4,  8,  49  (1359)  dasselbe  im  decurt.  und  Vat.;  4,  9, 
15  (1392)  mulieris  im  vet.,  decurt.  und  Vat;  Truc.  5,  51  (943) 
dentis    im   vet.    (vergl.    über    den   Acc.    dentes    uud    den   Gen. 
dentum  unter  65  und  72);  Lucil.  (ine.  lib.  109)  bei  Non.  S.  224, 
1    rumicis    (dass  das  Wort  daselbst  Nomin.  ist,    erhellt  aus  der 
Anführung  bei  Paul.  Festi  unter  spara  S.  331);  Sisenna  (lib.  III 
68  ed.  Peter  p.  287,    20)    bei  Non.  S.  58,  17  und  (lib.  XXIII 
132  ed.  Peter  p.  295,  11)  bei  Non.  S.  468,  11;  Varro  L.  L.  5, 
24,  115  umboneis  und  amboneis,  beides  im  Flor.;  R.  R.  1,  22, 
1  nach  Non.  S.  414,  25  tegetis;  derselbe  (de  liberis  educandis) 
bei  Non.    S.  94,   20   consuetudinis ;    (Sat.  Menipp.  26)   bei  Non. 
S.  552,  29  und  553,  10  velitis  und  (Sat    Menipp.  89)  bei  Non. 
S.  492,  8;  Cic.  Divin.   1,  16,  28  auspicis  im  Wien.   m.  pr.  und 
Leid.  A  (in  anderen  Büchern  auspiciis);    1,    37,    81  virginis    in 
denselben  Büchern,    und   2,   9,   24   haruspicis   im   Leid.  A;    de 
rep.   1,   22,  36  hominis,  und  4,  4,  4  contrectationis ;   Off.   1,  41, 
147  nach  Non.  S.  471,    31  pictoris;    Off".  3,    10,   40   nach  Non. 
S.  255,   6  principis;    Lucr.  4,   494   odoris  im   quadr.;    4,    1255 
uxoris  im  oblong,  und  quadr. ;  5,   1085  gregis  im  quadr.,  grecis 
im  oblong. ;  Sallust.  lug.  46,  7  nach  Non.  S.  552,  27  velitis,  der- 
selbe bei  Non.  S.  492,  27  mulieris;  Verg.  Aen.  4,  664  comitis; 


-     383     — 

Aen.  6,  44  vocis;  Aen.  9,  163  iuvenis;  und  Aen.  6,  225  sogar 
crateris,  alles  in  den  sched.  Vat.;  derselbe  Ecl.  9,  48  segetis 
nach  Non.  S.  284.  5.  Vergl.  Freund  zu  Cic.  f.  Milo  S.  14, 
Wagner  orthogr.  Verg.  S  404,  La.chmann  zu  Lucr.  1,  744,  805, 
RitscPil.  Proleg.  zu  Plaut.  Trin.  S.  90,  Osann  de  pronom.  is  ea 
id  S.  67,  Stoll  im  Philol.  1856,  11  8.  307.  Von  Ritsehl  wird  is 
im  Nomin,  Plur.  der  ursprünglich  Lateinischen  Nomina  gänzlich 
verworfen. 

65.  Häufiger  und  gesicherter  ist  die  Endung  is 
oder  eis  im  Accus.  Phir.  derjenigen  Nomina,  welche  im 
Genit.  Plur.  ium  haben. 

Sardis  Cic.  Cato  Mai.  17,  59;  Corn.  Nep.  Milt.  4,  1; 
Ages.  3,  5;  Senec.  Benef.  6,  31,  12;  Curt.  3,  12,  6;  Hygiu. 
Fab.  275;  Solin.  1,  112,  wo  Mommsen  Sardes  schreibt,  während 
die  meisten  Hdschr.  Sardis  haben;  lustin.  14,  1,  7;  Itin.  Alex. 
10  (ed.  Volkm.  p.  6,  18);  Cassiod.  Eist.  Eccl.  12,  4  p.  348  (b) 
Garet.  —  Trallis  Cic.  1.  agr.  2,  15,  39  im  Erf.,  Erl.,  Salzb. 
und  Ambr.;  Epist.  ad  Famil.  3,  5,  1.  —  Gadis  Caes.  bell.  civ. 
2,  18,  2;  2,  18,  6;  2,  20,  1;  2,  21,  2;  Horat.  Carm.  2,  6,  1 ; 
Liv.  21,  21,  9  im  Put,  Med.,  Colb.  und  Harl;  Vell.  1,  2,  3; 
Lucan.  3,  279;  Sil.  1,  141.  —  Alpeis  C.  I.  L.  1,  205  Col.  2 
Z.  26;  Alpis  Cic.  pro  Font.  3,  4  im  Vat.  Palimps.;  Caes.  bell. 
Gall.  3,  1,  2  im  Voss.;  Verg.  Ge.  3,  474  (im  Med.,  Rom.,  Gud., 
Bern,  b  und  c  Alpes);  Horat.  Sat.  2,  5,  41;  Liv.  5,  34,  8;  21, 
25,  2;  21,  30,  5;  21,  30,  6;  21,  30,  7;  21,  30,  8;  21,  31,  2; 
21,  32,  6;  21,  38,  6;  23,  28,  6;  23,  33,  3,  überall  nach  den 
zuverlässigsten  Hdschr.;  Vell.  2,  12,  4;  2,  12,  5;  Lucan.  2,  429; 
Sil.  13,  741;  15,  168;  15,  474;  15,  504;  15,  662;  17,  319;  17, 
502;  das  isolierte  Alpes  bei  Verg.  Aen.  10,  13  dürfte,  wie  (). 
Keller  (Grammatische  Aufsätze  S.  312)  sagt,  zu  corrigieren  sein. 

—  Syrtis  Sallust.  lug.  78,  1;  Verg.  Aen.  1,  111;  1,  146  (in 
der  letzteren  Stelle  Syrtes  im  Med.  und  Bern,  b);  10,  678;  Ho- 
rat. Carm.  2,  6,  3;  2,  20,  15;  Epod.  9,  31;  Lucan.  3,  295; 
Phn.  N.  H.  5,  4,  4  (27)  dreimal;   5,  4,  4  (28);   P^lor.  2,  2,  31. 

—  Alabandis  Cic.  Epist.  ad  Fam.  13,  56,  1;  Nat.  Deor.  3,  15, 
39;  Vitruv.  7,  6,  5,  Alabandas  oder  Ablabandas  oder  Adlaban- 
das  im  Gud.  G,    Cotton.    und  in   den  Harl.  H  h    und  Leid.  L  1. 

—  Tigris  Verg.  Ecl.  5,  29;  Ge.  4,  510  und  Aen.  6,  805;  Ho- 
rat. Carm.  3,  11,  13;  3,  27,  56;  Epod.  16,  31;  A.  P.  393;  OvJd 


—     384     — 

Met.  1,  305.  —  Baseis  C.  I.  L.  1,  1146;  basis  I.  Neap.  2225; 
Plin.  N.  H.  35,  6,  13  (32).  —  Ibis  Cic.  Nat.  Deor.  3,  19,  47 
im  Leid.  B  (in  anderen  Büchern  ibi  oder  ibi,  im  Wien.  m.  sec. 
ibes),  —  Ocris  Liv.  Andron.  (trag.  32  und  34  ed.  Ribbeck)  bei 
Fest,  unter  ocrem  S.  181.  —  Hydropisis  Plin.  N.  H.  20,  5. 
20  (43).  —  Phthiriasis  Plin.  N.  H.  20,  22,  87  (239);  24,  10. 
44  (73).  —  Paralysis  Pli.i.  N.  H.  24,  7,  24  (40);  27,  10,  66 
(92).  —  Hypochysis  Plin.  N.  H.  25,  12,  91  (143).  —  Phthisis 
PUn.  N.  H.  28,  9,  37  (138). 

Fineis  C.  I.  L.  1,  199  Z.  3;  28,  und  1,  204  Col.  1  Z. 
13  und  Col.  2  Z.  33;  36;  finis  C.  I.  L.  1,  200  Z.  79,  auf 
Grenzsteinen  und  Grenzsäulen  1,  547;  1,  548;  1,  549;  Monum. 
Ancyr.  Taf.  5  Z.  46;  Cenotaph.  Pis.  Taf.  2  Z.  9.  —  C alleis 
C.  I.  L.  1,  200  Z.  26.  —  Civeis  C.  I.  L.  1,  204  Col.  2,  Z.  19 
und  Inscr.  de  V Alger.  1521 ;  ob  civis  servatos  auf  Münzen  bei 
Riccio  g.  Aelia  oder  AUia  5,  g;  Aquill.  14,  g;  Asin.  1,  g;  Cal- 
purn.  22,  g;  Cass.  19,  g;  Gall.  1,  g;  Licin.  26,  g;  Marc.  26.  g; 
Naev.  2,  g;  Plot.  1,  g;  Quin  ct.  9,  g;  Sanquin.  3  und  g;  Sempr. 
14;  C.  I.  L.  2,  4969,  2.  —  Turreis  C.  I.  L.  1,  1187;  1,  1224; 
1,  1225;  1,  1230  zweimal  turris  daselbst  1218  und  Orell.  605 
zweimal,  —  Aedis  C.  I.  L.  551  Z.  15.  —  Ciaseis  C.  I.  L. 
1,  195  Z.  8  (clases  daselbst  Z.  7).  —  Naveis  C.  I.  L.  1,  195 
Z.  12.  —  Litis  C.  L  L.   1,  198  Z.  68.  —  Genuateis  C.  L  L. 

1,  199  Z.  2.  —  Ponteis  C.  L  L.  1,  551  Z.  2.  —  Municipis 
C.  I.  L.  1,  206  Z.  163,  dafür  municipieis  Z.  160. 

Aedis  Enn,  (Fab.  261J  und  Pompon.  (33)  bei  Nou.  S.  39. 
1;  Plaut.  Aul.  3,  2,  32  (446);  Pseud.  1,  5,  54  (469)  und  Truc. 

2,  2,  1  (257);  Titin.  (130)  bei  Charis.  2,  13  S.  183  (I  204,  30) 
und  (36)  bei  Non.  S.  192,  11;  Terent  Andr.  4,  4,  35  (773); 
Fun.  4,  7,  3  (773);  5,  2,  58  (897);  Phorm.  4,  4,  25  (706);  Hec. 
4,  1,  48  (563)  und  Ad.  1,  2,  8  (48);  2,  1,  26  (180);  Varro  L, 
L.  5,  14,  81;  Horat.  Carm.  3,  6,  3;  Epist.  1,  7,  89.  Aedes  bei 
Verg.  Aen.  12,  473  ist  wohl  ein  Versehen  der  Tradition;  Tac. 
Ann.  1,  75.  —  Amnis  Varro  L.  L.  5,  4,  28;  Verg.  Ge.  4,  233 
und  Aen.  5,  634;  11,  298  (aber  6,  671  haben  mehrere  der 
besten  Hdschr.  amnes);  Horat,  Carm.  3,  29,  41  (aber  amnes 
Carm.  2,  19,  17);  Liv.  22,  5,  8  (aber  4,  30,  7  amnes).  — 
Anguis  Verg  Ge.  3,  38  und  Aen.  6.  572;  7,  450:  8,  437;  8, 
697;    Ovid    Her.  6,  98,    aber  angues  Verg.  Ge.  4,  482;    Aen. 


—     385     - 

7,  658;  8,  289.  —  Annalis  Verg.  Aen.  1,  373.  —  Aureis 
Varro  L.  L.  9,  11,  17,  Spengel  aures-,  auris  Enn.  (Fab.  218) 
bei  Non.  S.  506,  1,  und  (Fab.  318)  bei  Nou.  S.  255,  25;  Plaut. 
Mil.  2,  4,  5  (358);  Titin.  (151)  bei  Non.  S.  467,  10:  Terent. 
Andr.  5,  4,  30  (933)  und  Heaut.  2,  3,  89  (330);  Acc.  (169)  bei 
Non.  S.  95.  8;  (406)  bei  Cic.  Nat.  Deor.  2,  25,  89  (C.  F.  W. 
Müller  schreibt  aures);  (449)  bei  Non.  S.  39,  6  und  S.  292,  27; 
(480)  bei  Prise.  6,  4,  20  S.  686  (II  212,  3);  Varro  L.  L.  9,  16, 
21;  Cic.  pro  Arch.  3,  5  im  Lemma  des  Schol.  Bob.  S.  355; 
Epist.  ad  Att.  1,  15,  1  (vergl.  Noris  cenot.  Pis  diss.  4  cap.  3); 
Verg.  Ecl.  3,  73;  Ge.  4.  349  in  den  sched.  Sangall  rescr.; 
Aen.  1,  375:  2,  81;  2,  119;  2,  731:  3,  40;  3,  93;  3,  294;  4, 
183;  4,  428:  4,  440;  5,  435;  7,  166:  7,  437;  8,  582;  9.  395; 
9,  474;  12,  i-)l8;  Horat.  Cann.  2.  1.  18;  2,  13,  35;  2,  19,  3; 
3,  11,  8;  Carm.  saec.  72;  8at.  1.  10,  10;  Epist.  1,  13,  17;  1, 
16,  26:  1,  20,  19;  2,  2,  105;  A.  P.  255;  Ovid.  Epist.  ex  Pont. 
2,  4,  13;  2,  9,  25;  Her.  11,  71;  Sil.  4,  260;  6,  519;  11,  77; 
11,  189;  11,  290;  11,  432;  12,  211;  12,  338;  13,  22;  13,  153; 
15,  459;  17.  42.  —  Avis  Yerg.  Aen.  6,  193;  12,  248;  Horat. 
Carm.  4.  4,  2;  Sat.  2,  8,  27,  aber  aves  Verg.  Ge.  1,  156; 
Aen.  12,  262.  —  Biremis  Verg.  Aen.  1,  182;  8,  78.  —  Oassis 
Verg.  Ge.  4,  247.  —  Civis  Terent.  Phorm.  2,  2,  14  (328); 
Cic.  pro  Flacc.  7,  16;  pro  Milon.  5,  13;  30,  82;  de  rep.  1.  3, 
5;  1,  16,  25;  1,  34,  52;  2,  20,  35;  5,  4,  6  und  OfF.  3,  18,  74; 
Sallust.  Cat.  44,  1;  Verg.  Ecl.  1,  71  und  Aen.  11,  360  (Ribbeck 
cives);  12,  583;  Horat.  Carm.  1,  2,  21;  Sat.  1,  6,  34:  1,  6,  39; 
Lucan.  4,  807:  Sil.  11,  595.  —  Classis  Cic.  de  rep.  2,  22,  39; 
Verg.  Ge.  1,  255  und  Aen.  7,  436;  8,  675,  aber  classes  Verg. 
Aen.  3,  300;  4,  537;  10,  36;  Horat.  A.  P.  64.  —  Clavis  Ho- 
rat. Sat.  2,  3,  146;  Epist.  1,  20,  3.       -    Collis  Varro  L.  L.  5, 

8,  52;  Catull.  64.  233;  Verg.  Ge.  2,  276  und  Aen.  3,  522; 
11,  902;   Sil.  3,  442;    4,  72;    5,  200;    5,  254;  6,  643:  7,  317; 

7,  356;  7,  731;  12,  447;  12,  502;  15,  476;  Avien.  4,  195;  aber 
eolles  Verg.  Aen.  7,  798;  11,  319;  Ge.  2,  113.  —  Gratis 
Verg.  Aen.  7.  633;  12,  508,  aber  crates  Verg  Ge.  1,  95;  4. 
214;  Aen.  11,  64.  —  Crinis  Plaut.  Mil.  3,  1,  197  (792);  Verg. 
Ecl.  6,  68   und   Aen.  2,  277;    4,  509;   4,  559;   6,  809:   7,  418; 

8,  34;  9,  651;  10,  137;  12,  99;  12,  605;  12,  870;  Horat.  Carm. 
2,  19,  20;    3,  4,  62;    4,  6,  16;    4,  11,  5,    aber   crines   Horat. 

Neue- Wagener,  Formenlehre.    I,  ;!.  Aufl.  2."> 


—     386     — 

Carm.  1,  15,  20;  4,  9,  14;  Epod.  ö,  IB.  -  P^asci.s  Oael.  (Üb. 
VIT  45  ed.  Peter  p.  160,  10)  bei  Non.  S.  509,  1.  —  Febris 
Horat.  Epist,  1,  2,  48;  1,  7,  9.  —  Finis  (JatuU.  66,  12;  Cic. 
de  rep.  3,  12,  21  zweimal;  Caes.  Ix-U.  (iall.  1,  2,  5:  V<!rg, 
Eel.  1,  3;  1,  67;  5,  82  und  Aen.  1.  564;  1.  570;  3,  440;  5, 
82;  6,  345;  8,  159;  8,  602;  11,  317;  11,  324;  11,  588; 
Horat.  Carm.  3,  18,  2;  Sat.  1,  1,  50;  1,  6,  2;  Liv.  31,  26,  1; 
31,  43,  1;  Sil.  1,  70;  1,  486;  3,  501:  4,  76.  Funis  Verg. 

Aen.  4,  575;  8,  708.  —  Gratis  Tac.  Ann.  3,  24;  6,  2.  — 
Hosteis  Varro  L.  L.  5,  16,  90;  hostis  daselbst  7,  3,  39;  Cic. 
in  Vatin.  10,  25;  Caes.  bell.  Oall.  1,  53,  5;  2,  25,  1;  4,  25,  1; 
7,  50,  5;  Sallust.  lug.  81,  1;  98,  1;  Vcrg.  Ecl.  10,  45:  Ge.  3, 
120  und  Aen.  2,  43;    2,  358;   2,  377;   2,  511;   2,  527;  2,  632: 

3,  283;  9,  356;  9,  386;  9,  400;  9,  554;  9,  556;  9.  799;  10, 
372;   10,  379;    10,   398;    10,  729;    11,  899;    12,  266;   12,  456; 

12,  461;  12,  477;  12,  582;  12,  650;  12,  682;  Horat.  Carm.  2, 
7,  13;  Epist.  1,  17,  33;  Ovid.  Her.  13,  73;  Liv.  31,  26.  3;  31, 
37,  2;  31,  39,  14:  Lucan.  10,  520;  Sil.  4,  134;  4,  459;  4,  556; 
5,  230;  7,  504;  10,  14;  10,  72;  15,  685;  15,  752;  16,  619; 
17,  306.  -  Ignis  Verg.  Ge.  1,  427  und  Aen.  1,  525;  2,  276; 
2,  502;  2,  624;  2,  664;  2,  686;  3,  406;  5,  743;  7,  296;  7,  320; 
7,  786;  8,  199;  8,  267;  8,  590;  9,  78;  9,  129;  9,  145;  9.522; 

9,  570;  10,  56;  10,  271;  12,  201;  12,  596;  Sallust  lug.  106, 
4;  Hist.  3,  67,  5;  Horat.  Carm.  1,  10,  15;  1,  12,  47;  4,  2,  57; 
Sat.  2,  3,  54;  2,  3,  56;  Liv.  31,  17,  8;  Sil.  15,  41,  aber  ignes 
Verg.  Ecl.  5,  10;  Ge.  1,  291;  Horat.  Carm.  2,  1,  7;  4,  14.  24: 
Epist.  1,  1,  46.  —  Imbris  Verg.  Ge.  4,  115;  Aen.  9,  60: 
Horat.  Carm.  1,  7,  16,  aber  imbres  Verg.  Ge.  2,  352;  Horat. 
Epod.  2,  30;  Colum.  10,  329.  —  Manis  Verg.  Ge.  4,  469;  4. 
505  und  Aen.  3,  303;  3,  565;  4,  34;  4,  387;  4,  490;  5,  99;  6, 
119;  6,  506;  6,  743;  10,  39;  10,  524;  10,  820;  11,  181;  12, 
884;  Horat.  Sat.  1,  8,  29;  Ovid.  Ibis  138;  Sil.  2,  693;  3,  484; 

4,  260;  4,  340;  5,  374;  5,  563;  5,  576;  5,  596;  6,  423;  8,  142; 

10,  8;   10,  288;  12,  129;  12,  239;  12,  419;    13,  395;  13,  506; 

13,  521;  13,  536;  13,  580;  13,  664;  13.  720;  13,  807;  14,  240; 
15,  11;  15,  203;  17,  38.  —  Mensis  Terent.  Heaut.  1.  1,  66 
(118),  aber  menses  Plaut.  Stich.  1,  3,  5  (159);  Trin.  2,  4,  142 
(543);  Verg.  Ge.  1,  335;  4,  507;  Horat.  Carm.  2,  9,  6;  4,  6, 
40;  Sat.  2,  3,  289.  —  Messis  Verg.  Ecl.  8,  99  und  Ge.  4,  330. 


—     387     — 

—  Molis  Plaut.  Mil.  2,  2,  39  (194).  —  Maris  Plaut.  Cist.  fr. 
X  V.  382  bei  Nou.  S.  415,  16;  Cic.  Verr.  5,  11,  27  iu  den  An- 
führungen bei  Non.  S.  141,  16;  221,  33  und  411,  28;  Verg. 
Aen.  6,  497;  7,  480;  Horat.  Epist.  1,  5,  23;  Ovid.  A.  A.  1,  522. 

—  Natis  Catull.  33,  7;  Horat.  Epod.  8,  5;  luven.  6,  612.  — 
Navis  Cic.  in  Vatin.  5,  12:  Caes.  bell.  civ.  1,  56,  1;  1,  61,  4; 
Verg.  Aen.  1,  145;  1,  168;  1,  362;  1,  573;  1,  644;  1,  656;  3, 
71;  3,  465;  5,  29;  5,  62;  5,  247;  5,  471;  5,  665;  6,  899;  8, 
546;  9,  114;  11,  326;  Horat.  Carm.  2,  16,  21;  Sät.  2,  3,  205; 
Liv.  31,  17,  6;  31,  19,  4;  Tac.  Ann.  2,  70.  —  Orbis  Verg. 
Ge.  1,  337;  2,  153;  3,  38;  3,  173:  3,  361;  3,  424  und  Aen.  1. 
269;  8,  361;  10,  885;  12,  481;  12,  763;  12,  925;  Ovid.  Met. 
3,  41,  aber  orbes  Verg-.  Aen.  5,  584;  8,  137;  8,  448;  12,  670: 
12,  743.  —  Ovis  Plaut.  Truc.  3,  1,  5  (649);  Verg.  Ecl.  2,  33: 
3,  5;  3,  98;  6,  5;  6,  85;  7,  3;  8,  52;  10,  18;  10,  68  und  Ge. 
3,  296;  3,  441;  Horat.  Epod.  2,   16;  2,  61;   Venant.  Fortun.  2, 

3,  6.  —  Pellis  Caes.  bell.  Gall.  4,  1,  10.  —  Piscis  Horat. 
Sat.  1,  3,  81;  2,  2,  17;  2,  3,  235;  2,  4,  37;  2,  4,  50;  2,  4,  77: 
2,  8,  27;    Epist.  1,   12,  21;    1,  15,  23,   aber  pisces  Verg.  Ecl. 

I,  60.  —  Postis  Verg.  Aen.  2,  442:  2,  480;  2,  490;  7,  622; 
8,  227;  11,  890;  Horat.  Epod.  11,  21;  Sat.  1,  4,  61,  aber 
postes  Verg.  Ge.  2,  463.  —  Puppis  Verg.  Aen.  5,  635;  5, 
663;  b,  794;  Lucan.  3,  16;  Sil.  6,  688;  14,  255,  aber  puppes 
Verg.  Aen.  1,  69;  10.  268.  —  Securis  Yerg.  Aen.  6,  819; 
7,  627;  Horat.  Carm.  3,  2,  19;  3,  23,  12;  Carm.  Saec.  54; 
Lucan.  3,  431;  Sil.  6,  694;  8.  485.  —  Sentis  Colum.  10,  249.  — 
Sudis  Verg.  Ge.  2,    359,    aber  sudes  Verg.  Ge.  2,   25;    Aen. 

II,  473.  —  Testis  Caes.  bell.  Gall.  1,  52,  1  in  Hdsch.-Klasse  «: 
Horat.  Sat.  1,  2,  45.  —  Triremis  Tacit.  Ann.  2,  55.  —  Turri-s 
Verg.  Aen.  2,  445;  7,  160;  11,466;  12, 132;  Ciris  173;  Horat.  Sat.  1. 

4,  14;  4,  6,  7;  Epist.  1,  3,  4;  Lucan.  3,  456;  Sil.  4,  22;  6, 
215;  8,  433;  11,  445;  12,  556;  13,  105.  —  Unguis  Horat. 
Sat.  1.  10,  71;  Epist.  1,  7,  51;  A.  P.  32;  297.  —  TJtris  Sallust. 
iHist.  3,   19)  bei  Non.  S.  186,  18,  aber  utres  Verg.  Ge.  2,  384. 

—  Vallis  Verg.  Aen.  1,  186;  7,  802;  Sil.  2,  304;  4,  334;7,  360; 
15,  775;  eonvallis  Verg.  Ge.  3,  276;  Avien.  Dcscr.  orb.  869,  aber 
v alles  Verg.  Ecl.  5,  84.  —  Ventris  Plaut.  Persa  1,  2,  4  (56), 
Leo  schreibt  venti'es.  —  Vestis  Verg.  Aen.  3,  483;  Horat. 
Senn.  2,  4,  84,    aber  vcstes  Verg.  Ge.  2,   464;    Aen.  4,   648; 


—     H88     — 

6,  221-,  7,  349;  U,  72;  12,  769;  Horat.  Epi.st.  2,  2,  181.  — 
Viris  Plaut.  Bncch.  4,  2,  3  (585);  Verg.  Ge.  2,  286:  2,  427; 
;i,  209;  3,  215;  3,  229;  Aeu.  5,  415;  5,  466;  6,  114;  10,  786; 
11,  71;  Horat.  Carm.  3,  4,  67;  4,  2,  22,  aber  vires  Horat. 
Carm.  3,  21,  18;  Epod.  8,  2;  Epist.  1,  18,  22;  1,  18,  85.  — 
Vitis  Verg.  Ecl.  3,  11  und  Ge.  L  2;  2,  191;  2,  299:  4,  331; 
Colum.  10,  248;  viteis  Verg.  Ge.  1,  2  im  Pal.;  vites  Verg. 
Ecl.  1,  73. 

Aevitatis    Cic.    Leg.    3,    3,    7,    C.  F.  W.  Müller    aevitates; 
civitatis    Cic.    Fin.  3,    19,    63    nach    der    Anführung  bei   Non. 

5.  234,  22;  cruditatis  Plin  N.  H.  29,  4,  25  (79);  hereditatis 
Cic.  Leg.  3,  8,  18  in  den  Leid.  AB;  teiupcstivitatis  Plin. 
N.  H.  29,  6,  38  (120);  utilitatis  Cic.  Nat.  Deor.  2,  64,  161 
in  den  Anführungen  bei  Non.  S.  219,  25  und  364,  12  und  de 
rop.  (3,  7,  11)  bei  demselben  S.  299,  31;  vastitatis  Acc.  (175)  bei 
Non.  S.  417,  12;  litis  Plaut.  Men.  5  ,5,  57  (960)  und  Merc.  2,  2, 
10  (281);  Turpil.  (45)  bei  Non.  S.  8,  25;  Terent.  Audr.  4,  5, 
16  (811);  Phorm.  1,  4,  41  (219);  2,  3,  61  (408)  und  Ad.  2,  2, 
40  (248);    Cic.  Leg.  3,  3,  6  im  Leid.  A;    Horat.  8at.  1.  5,  54; 

1,  7,  5;  Epist.  1,  2,  11;  dotis  Afran.  (157)  bei  Non.  S.  306, 
17;  Cic.  Leg.  2,  16,  41  im  Leid.  B  m.  pr.  und  im  Heins.;  vir- 
tutis  Plaut.  Mil.  1,  1,  32  im  vet. ;  3,  1,  54  (649)  nach  wahr- 
scheinlicher Vermutung  (in  den  Hdschr.  memoratur  tuis  für 
memorat  virtutis)  und  4,  2,  36  (1027);  Tac.  Ann.  1,  80.  Noctis 
Terent.  Andr.  4,  1,  52  (676)  und  Euu.  1,  2,  113  (193j;  5,  8, 
49  (1079);  Verg.  Ge.  1,  290  und  Aen.  3,  204;  genteis  Enn. 
(Sat.  46)  bei  Varro  L.  L  5,  10,  64;  gentis  Cic  de  rep.  3, 
9,   14;  3,  9,   16;  Verg.  Ge.   1,  331;  3,  33;  Aen.  1,  523:  6,60; 

6,  92;  8,  13;   10,  71;  11,  847;   12,  504;  Horat.  Carm.   1,  2,  5; 

2,  13,  20;  Prop.  4,  5,  45;  Caes,  Germ.  Phaen  559;  mentis 
Cic.  de  orat.  2,  44,  185;  bidentis  Verg.  Ge.  2,  355  und  Aen. 
4,  57;  5,  96;  6,  39;  7,  93;  8,  544;  consentis  Varro  R.  R.  1, 
1,  4;  rudentis  Verg.  Aen.  3,  267;  3,  682;  5,  753;  10,  229; 
Horat.  Epod.  10,  5;  Lucau.  5,  594:  6,  674;  8,  655;  Sil.  6,  353; 
luven,  6,  102;  parentis  Terent.  Heaut.  5,  4,  4  (1027)  in  der 
Anführung  bei  Prise.  7,  16,  79  S.  772  (II  355,  7);  Verg.  Aeu. 

3,  180  in  den  sched.  Vat.  und  im  Bern,  b;  7,  140  im  Pal., 
Gud.,  Bern,  b,  und  im  Bern,  c  m.  pr.;  fontis  Cic.  de  orat.  3, 
31,  123  und  Brut.   13,  49;  Verg.  Ecl.  1,  52;  9,  20;  Ge.  2,  175 


389     - 


im 


Fal.  und  bei  Prise.  7,  17,  cS5  S.  776  (11  360,  11);  3,  499 
und  4,  376  im  Pal  und  Med.;  Aen.  1,  242;  12,  181  im  Pal.; 
Cul.  381;  Horat.  Sat.  2,  4,  94;  Colum.  10,  284;  10,  435;  Sil. 
1,  284;  8,  52;   14,  27;    14,  229;    14,   295;    montis  Plaut.  Aul. 

4,  8,  1  (701 K  verg-1.  Noris  cenot.  Pis.  diss.  4  cap.  3;  Mil.  4.  2, 
73  (1065)  im  vet.;  Varro  L.  L.  9,  20,  27;  Catull.  64,  178;  Caes. 
bell  oiv.  1,  70.  2;  Verg;.  Ecl.  6,  40;  6.  65;  Ge.  1,  283;  2,  260; 

3,  254;  3,  270;  3,  412;  3,  535;  4,  461  und  Aen.  1,  61;  2. 
636;  3,  206:  4,  151;  4,  155;  8,  692;  11,  810;  12,  113;  Horat. 
Oarm.  1.  2,  8;  2,  10.  12;  Sat.  1,  5,  77;  2,  6,  16;  Ovid.  Met. 
1,  153;  Liv.  31,  33,  5;  Lucan.  3,  7;  3,  428;  6,  343;  Sil.  1, 
578;  3.  112;  3,  661;  4,  70;  4,  362;  5,  465;  5,  539:  5,  620; 
12.  142;  14,  24;  15,  480;  17,  227;  17,  617;  luven.  9,  54;  C. 
I.  L.  12,  103;  pontis  Caes.  bell.  civ.  1,  48,  2;  Verg.  Aen.  9. 
170;  10,  658;  12,  675;  Sil.  5,  554;  artis  Varro  L.  L.  9,  64, 
111;  Cic.  de  orat.  3,  32,  127;  Verg.  Ge.  2,  52;  3,  101;  Aen.  4, 
493;  6,  663;  11,  716;  12,  393;  12,  397;  tlorat.  Carm.  4,  9,  3 ; 
Sat.  1,  6,  77;  Epist.  2,  1,  13;  2,  1,  156;  Colum.  10,  338;  Manil. 
1,  1;  Sil.  2.  140;  5,  362;  11.  311;  11,  422;  11,  428;  13,  537; 
parteis  Varro  L.  L.  5,  9,  55;  6,  2,  3;  7,  7,  110;  9,  23,  30; 
9,  45,  74;  10,  2,  6;  10,  2,  18,  überall  im  Flor.;  Vell.  2,  97,  4 
(Halm  partis);  partis  Plaut.  Mil.  3,    1,   216  (811);  Varro  L.  L. 

5,  8,  45;  8,  23,  44  zweimal;  9,  27,  34;  10,  2,  4;  10,  2,  17; 
Cic.  de  orat.  3,  28,  110;  in  Vatin.  12,  29  und  de  rep.  1,  4,  8; 
1,  19,  31;  2,  14.  26;  2,  15,  28;  3,  2,  3;  3,  5,  8;  Caes.  bell. 
Gall.  6,  33,  3;  6,  34,  1;  6,  43,  4;  Verg.  Ge.  2,  483  und  Aen. 

4,  286;  4,  630;  6,  540;  7,  69;  8,  21;  10.  717;  11,  748;  Horat. 
Carm.  1,  2,  29;  3,  16,  24;  Epist.  1,  18,  14:  2,  1,  171;  A.  P. 
193;  326;  Ovid.  Epist.  ex  Pont.  1,  4,  23;  2,  4,  4;  3,  1,  42; 
Her.  8,  42;  Caes.  Germaii.  Phaen.  473;  Lucan.  2,  395;  Tac.  Ann. 
1,  60;  3,  62;  cohortis  Caes.  bell.  Gall.  3,  1,  4  und  bell.  civ. 
1,  41,  2:  1.  46,  1:  1.  70,  4;  1,  73,  3;  Verg.  Ge.  2,  279;  Sil. 
12,  484;  13,  103;  17.  194;  mortis  Verg.  Aen.  10,  854,  aber 
mortes  Lucan.  9,  620;  Sil.  9,  369;  Stat.  Thcb.  6,  793;  sortis 
Plaut.  Casin.  2,  4,  17  (296);  2,  5,  34  (342);  2,  6,  34  (386), 
Leo  schreibt  hier  sortes;  2,  6,  36  (388);  Cic.  Divin.  2,  41, 
85;  2,  41,  86.  Paludis  Verg.  Ge.  1,  363;  Plin.  N.  II.  3,  16, 
20  (121);  laudeis  Varro  L.  L.  7,  3,  70  im  Flor.;  laudis  Tac. 
Ann.  1,  69;    compedis    Plaut.   Porsa  4,    4,   24  (573):    5,   2,    9 


—     890     — 

(78(3j.  Mercis  Plaut.  Mil.  4,  2,  32  (1028)  im  vct.  uiid  decui-t. 
(sonst  meritis);  meretricis  Plaut.  Mil.  2,  1,  15  (93j  im  Vat.  in. 
pr.  uacretrices-,  Terent.  Eun  Prol.  87;  cicatricis  Tereut.  Eun. 
8,  2,  29  (482),  Dziatzko  schreibt  cicatrices;  cervieis  Cic.  Pliil. 
2,  21,  51  in  der  Antühnuig  bei  Non.  S.  887,  17;  exti.spicis 
Varro  (Sat.  Mcnipp.  451)  bei  Non.  S.  16,  12,  Büchele:-  und 
L.  Müller  schreiben  extispices;  pacis  Varro  (de  vity  popidi 
Romani  lib.  III)  bei  Non.  S.  387,  12,  L.  Müller  hat  paces; 
lucis  Manil.  8,  446-,  4,  164.     Urbis  Verg.  Aen.  8,  502;  6,  92; 

6,  378;  8,  434;  Ge.  1,  25,  aber  urbes  Verg.  Ecl.  1,  24;  Ge. 
2,  155;  8,  30;  Aen.  3,  106;  3,  282;  3,  2vj5;  8,  418;  4,  173; 
4,  187;  4,  225;  4,  609;  6,  785;  7,  45;  7,  104;  7,  207;  7.  384; 

7,  549;  8,  290;  9,  10;  10,  41;  11,  286;  11,  793;  12,  852: 
Ilorat.  Carin.  2,  20,  5;  3,  4,  46;  4,  4,  42;  4.  4,  56;  4.  15,  2; 
4,  15,  20;  Epist.  1,  2,  19;  A.  P.  66;  142;  208;  stirpis  Cic. 
Arat.  116. 

Aber  caedes  Verg.  Aen.  8,  483;  8,  709;  11,  648:  11, 
729;  12,  500;  funes  Verg.  Aen.  8,  708  im  Med.,  Rom.  und  in 
den  Bern,  bc;  moles  Verg.  Aen.  1,  134;  2,  497;  2,  608;  11, 
180;  rates  Verg.  Aen.  1,  43;  4,  598;  5,  36;  5,  655;  6.  492; 
7,  197;  7,  291;  8,  107;  10,  165;  10,  295;  10,  300;  rupes  Verg. 
Aen.  7,  713;  10,  677;  sedes  Verg.  Aen.  1,  205;  1,  247;  1,  415; 

1,  557;  2,  232;  2,  437;  2,  642;  2,  760;  2,  785;  3,  88;  3,  123; 
6,  639;  7,  52;  7,  158;  8,  244;  8,  362;  8,  667;  11,  44;  vepres 
Verg.  Ge.  1,  271;  volucres  Verg.  Aen.  3,  241.  Lintres  Verg. 
Ge.    1,  262.    Dentes  Plaut,  Pseud.  3,  1,  21  (787)  und  Triu.  4, 

2,  64  (909);  4,  2,  80  (925);  Verg.  Ge.  3,  255  und  Aen.  5,  470 
(übereinstimmend  mit  der  unter  64  mitgeteilten  Lehre  des  Varro 
L.  L.  8,  38,  67  und  mit  dem  später  bemerkten  Gebrauch  des 
Lucr.) ;  Tereut.  Ad.  2,  2,  36  (244)  schreibt  Dziatzko  dentis; 
fron  des  Verg.  Ecl.  9,  61;  Ge.  1,  868;  2,  82;  2,  305:  2,  335 
(hier  in  der  Anführung  bei  Non.  S.  299,  8  frondis);  2,  403;  8, 
181;  8,  175;  4,  46  und  Aen.  3,  449;  8,  32;  10,  190;  laude s 
Verg.  Aen.  8,  287;  10,  282.  Faces  Verg.  Ecl.  8,  29:  Ge.  1, 
292  und  Aen.  5,  661;  7,  337;  11,  148;  fauces  Verg.  Ge.  8, 
508;  4,  467  und  Aen.  6,  201;  7,  570.  Grates  Plaut.  Mil.  2,  5, 
2  (412);  Trinum.  4,  1,  2  (821);  Tacit.  Aun.  14,  64:  15,  71. 
Trabes  Verg.  Aen.  1,  552;    2,  448.    Nives  Verg.  Ecl.  10,  47. 

Bei  Lucrez,  bei  welchem  Laclimanu  zu  1,  744  sich  in  dieser 


-     391     - 

Frage  sti-eng  an  die  vorzüglichsten  Codd.,  den  oblong,  und  quadi-., 
angeschlossen  zu  haben  erklärt,  lesen  wir  aedis  2,  1101:  4, 
451,  aedes  2,  24;  amnis  1,  14,  amnes  5,  342;  auris  1,  50; 
1.  417;  1,  644;  2,  1024;  3,  156;  4, .524;  4,  542;  4,  563;  4,  566; 

4,  568;  4,  597;  4,  613;  5,  1054;  5,  1381;  6,  119;  6,  165;  6, 
169;  6,  183;  6,  777;  6,  920,  aures  4,  486;  4,  912;  avis  6, 
831;  civis   1,  91  im  quadr. ;  collis  1,  999;  5,  784;  convallis 

5,  1375;  fascis  5.  1234,  fasces  in  der  gleichen  Verbindung  3, 
996;  finis  1,  555  im  oblong,  und  5,  309,  fines  3,  60;  hostis 
5,  1309;  5,  1317;  6,  399;  ignis  1,  666;  1,  686;   1.  703;  1,  724 
1,  841;   1,  892;  1,  1088;  2,  431;  2,  882;  4,  606;  5,  459;  5,  505 
5,  523;  5,  652;  5,  664;  b,  758;  5,  761,  ignes  1,  912;  1,  914 
5,  520;  5,  585;  6,  210;  manis  6,  764;  moles  6,  194;  naris  1, 
299;   4,  673;  4,  687;   6,  778,  nares  2,  415;   6,  792;  navis  1, 
272;   5,  1001;   nubis  6,  473;    6,  480;   6,  484;  6,  500;  6,  507, 
nubes  4,   133;  5,  253;  6,  206;  6,  272;  6,  455;  6,  627;  orbis  2, 
107Ö;   5,  648,  orbes  6,  551;    pellis  ö,   1011;  postis  4,  1178, 
postes  4,  275;  rupes  6,  539;  secures  3,  996;  5,  1234;  sedes 
1,  994;  5,  146;  5,  451;  5,  1188;  6,  418;  6,  574;  6,  871;  turris 
4,353;  5,307;  6,240;  unguis  3,528;  vepres  4,  62;  vermis 
2,928,  vermes  2,  871;  3,  719;  vestis  6,617,  vestes  5,231 

5,  1449;  vites  1,  175;  volpes  3,  742;  5,  863;  volucres  5 
825.     Imbris  1,  762;  2,  213;  2,  929;  5,  957;  5,  1085;  6,  107 

6,  415;  6,  512;  6,  611,  imbres  2,  898;  ventres  5,  1324 
Viris  1,  576;  2,  135;  2,  557;  2,  1161;  4,  953;  4,  989;  4,  1121 
5,  626;  0,  1017;  5,  1217;  5,  1240;  6,  342,  vires  2.  1131;  4 
868;  5,  314;  5,  379.  Noctes  1,  142;  1,  1067;  2,  12;  3,  62 
5,  680;  dentes  4,  1080;  5,  672;  5,  1064;  6,  659;  gentis  1 
119;  1,  465;  2,  1076;  5,  17;  5,  20;  5,  1161;  mentis  2.  620 
mentes  1,  132;  1,  261;  2,  14;  4,  33;  6,  77;  parentis  3,  85 
t'ontis  1,  927;  2,  345;  4,  2;  6,  613:  6,  828,  fontes  5,  261 
montis  1,  17;  1,  201;  1,  274;  4,  406;  4,  458;  4,  575;  5,  955; 
5,  992;  6,  152;  6,  191;  6,  448;  6,  469;  6,  490;  6,  733,  moutes 
4,  405;  5,  41;  partis  1,  309;   1,  397;  1,  628;   1,  863;   1,  967; 

1,  1(K)7;  2,  93;  2,  131;  2,  208;  2,  211;  2,  487;  2,  492;  2,  509; 

2,  829;  2,  1048;  2,  1134;  3,  124;  3,  513;  3,  517;  3,  534;  3. 
640;  3,  659;  3,  669;  3,  718;  4,  165;  4,  226;  4,  240:  4,  603; 
4,  725;  4,  895;  4,  941;  4,  1044;  4,  1092;  5,  204;  5,  240;  5. 
244;  5,  354;  5,  469;  5,  642;  5,  647;. 5,  684;  6,  299;  6,  411: 


—     H92 

6,  648;  (),  7H1;  6,  930:  0,  947;  (>,  1017;  ü,  1031;  (i,  1207, 
partes  2,  K26;  5,  439;  sortis  4,  1239;  frondes  1,  889;  2, 
596;   laudes  5,  3.     Faces  2,  206;    6,   1285;    faucos  3,  609; 

4,  528;  4,  628;  4,  662;  6,  639;  6,  697;  6,  702;  6,  1151;  6,  1189; 
cervices  2,  802;  vocis  4,  577;  4,  991;  4,  1000  im  oblong, 
und  quadr,  voces  1,  301;  2,  328;  3,  467;  4,  547;  4,  565;  4, 
597;  4,  611;  4,  1224;  5,  337;  5,  1060;  5,  1081;  5,  1088;  5, 
1173;  5,   1379;  5,  1406;  luces  5,  681;  falces  3.  650;  frugis 

1,  744  im  oblong-,  und  quadr.,  fruges  1,  821;    1,  889;  2,  170; 

2,  594;  2,  613;  2,  656;  2,  994;  2,  1157;  5,  14;  5,  80;  6,  1126. 
Trabes  2,  192;  2,   196;  4,  77;   6,  110;  6,  241;  urbis  2,  624; 

5,  340;  5,  412;  5,  1108;  5,  1162;  6,  596,  urbes  1,  255;  2, 
607;  6,  587;  stirpis  5,  1365.  Nives  5,  746;  6,  107:  6,964; 
ningues  6,  736. 

Ungewöhnliche  und  verdächtige  Formen  sind  lati-onis  Plaut. 
Mil.  1,  1,  74  im  decurt.  und  im  Vat.  m.  pr.,  dafür  latrones  in 
der  Anführung  bei  Non.  S.  486,  16:  legionis  Mil.  2,  2,  69  (224) 
im  vet.,  decurt.  und  Vat.;  religionis  Cic.  Nat.  Deor.  3,  2,  5  im 
Wien.  m.  pr.  und  Leid.  A,  und  Lucr.  6,  62  in  beiden  Voss. ; 
meditationis  Tac.  Ann.  5,  4;  lubidinis  Cic.  Verr.  3,  24,  60  in 
der  Anführung  bei  Nou.  S.  244,  19;  hominis  Plaut.  Epid.  3,  3, 
1  (328)  im  vet.  und  Brit;  Pseud.  1,  2,  4  (136)  und  Trin.  5, 
2,  26  (1150);  Terent.  Andr.  4,  2,  12  (695)  nach  Non.  S.  252, 
41;  segetis  Cic.  Orat.  24,  81  nach  Non.  S.  340,  4,  und  Cic. 
Hortens.  bei  demselben  S.  395,  13;  401,  10;  opis  Cic.  Cato 
Mai.  3,  8;  moris  Plaut.  Mil.  1,  1,  40  im  vet.  und  decurt.  und 
im  Vat.  m.  pr. ;  pecudis  Colum.  1,  3,  7  im  cod.  Polit. ;  piscatoris 
Plaut.  Mil.  4,  4,  46  (1182)  im  vet.,  decurt.  und  Vat.;  uxoris 
Plaut.  Trin.  5,  2,  62  (1186)  im  vet.;  lictoris  Cael.  (lib.  VII  45 
ed.  Peter  p.  160,  10)  bei  Non.  S.  509,  1;  panticis  Plaut.  Pseud. 
1,  2,  51  (184)  in  der  Anführung  bei  Non.  S.  395,  1;  parietis 
Plaut.  Asin.  3,  2,  17  (563)  im  vet,  Ambr.  und  Vat.:  calicis 
Varro  bei  Nou.  S.  545,  3  (in  einer  zweiten  Anführung  der 
nämlichen  Stelle  auf  derselben  Seite  wird  calices  gelesen);  ra- 
micis  derselbe  (Sat.  Menipp.  561)  bei  Non.  S.  166,  10;  subicis 
Enn.  (Fab.  98)  bei  Non.  S.  169,  1;  pontificis  Tac.  Ann.  3,  58; 
vocis  Tac.  Ann.  3,  15;  bovis  Plaut.  Most.  1,  1,  34  (im  Vat.  m. 
pr.  boves)  und  Persa  2,  5,  21  (322)  im  Ambr.  (im  Leipz.  boves. 
sonst  vobis),  und  Verg.  Ecl.  1,  45  (nach  Nou.  S.  390,  8  (boves 


—     893     — 

Plaut.  Pseud.  o,  2,  23).  Cousulis  Mouuni.  Aucyr.  Taf.  3  Z.  2; 
antistitis  Epliem.  epigr.  5  S.  376  Nr.  654;  gregis  Seiiec.  Herc. 
Oet.  1794  im  Flor.,  und  ruboris  daselbst  668  in  demselben  (von 
der  gleichen  Hand  in  rubores  corrigiert).  Praeconeis  in  der  lex 
de  XX  quaest.  Col.  1  Z.  32  ist  irrtümlich  in  Haubold's  antiq. 
Rom.  monum.  legal,  gedruckt,  soAvohl  bei  Ritschi  tab.  lithogr.  29 
und  im  C.  I.  L.  1,  202  wie  bei  Grut.  S.  628  ist  daselbst  prae- 
cones,  und  eben  dies  Col.  2  Z.  11;  12;  14;  22;  24;  39. 

Bei  den  meisten  Schriftstellern  ist  selbst  in  kritischen  Aus- 
gaben auf  den  Unterschied  z\vischen  es  und  is  im  Accus,  Plur.  wenig 
oder  keine  Rücksicht  genommen,  daher  man  bei  der  Erörterung 
dieser  Frage  auf  eine  geringe  Anzahl  von  Schriftstellern  beschränkt 
ist.  Aus  der  genaueren  Betrachtung  der  kritischen  Apparate  zu 
diesen  ergiebt  sich  nun,  dass  dieselben  Hdschr.,  aus  denen 
für  einige  Stellen  die  Endung  is  bemerkt  ist,  an  anderen  Stellen 
in  den  nämlichen  Nomina  es  geben,  wie  dies  Wagner  orthogr. 
orthogr.  Verg.  S.  396  folg.  von  dem  Medic.  des  Verg.,  und 
Freund  zu  Cic.  f.  Milo  S.  11  folg.  von  den  Palimpsesten 
Ciceronischer  Reden  und  der  Bücher  de  rep.  und  von  der  Erf. 
Hdschr.  des  nämlichen  Schriftstellers  gezeigt  hat  Wagner  be- 
merkt dabei  S.  382  folg.,  dass  nicht  selten  in  Hdschr.  das  zu- 
erst geschriebene  is  nachträglich  in  es  geändert  sei,  dass  es 
sogar  im  Nomin.  und  Gen.  Sing,  für  is  gefunden  werde,  und 
dass  auch  in  anderen  Bildungen  das  offenbar  falsche  e  sich  in 
die  Stelle  des  i  eingedrängt  habe.  Diese  Beobachtung  berechtigt 
jedoch  nicht  zu  dem  Schlüsse,  dass  überall,  wo  in  dem  Accus. 
Plur.  eines  Wortes  is  und  es  neben  einander  gefunden  wird, 
is  für  das  allein  richtige  zu  halten  sei;  vielmehr  geht  aus  der 
oben  angeführten  Stelle  des  Gell.  13,  20  (21)  hervor,  dass  schon 
im  zweiten  Jalirh.  nach  Chr.  in  einer  damals  für  sehr  alt 
geltenden  Hdschr.  des  Verg.  im  Acc.  Plur.  bald  urbis  bald 
urbes  gelesen,  und  dass  diese  Ungleichheit  vf)n  den  Gelehrten 
aus  Rücksichten  des  Wohlklangs  verteidigt  wurde.  Vergl.  noch 
Voss,  de  anal.  2,  16,  Noris  cenotaph.  Pis.  diss.  4  cap.  3,  Corte 
zu  Sallust.  Cat.  44,  1,  Lachmann  zu  Lucr.  1,  744,  O.  Keller, 
•Grammatische  Aufsätze:  Der  Accusativus  auf  is  bei  den  augustei- 
schen Dichtern  S.  289-324. 

66,  Die  Neutra  der  driten  Declination  enden  gleich 
denen    der    zweiten    den   Nomin.,  Voc   und  Accus.  Plur. 


-     394     — 

i\uf  a;  die  auf  e  und  die  aus  ale  und  are  in  al  und  ar  ver- 
kürzten bewahren  das  ursprüngliche  i  des  Stamjnes  (vergl.  unter 
49)  auch  in  diesem  Casus,  wie  im  Abi.  Sing,  (vergl.  (30).  und 
haben  also  ia:  capita,  corda,  carmina,  flumina,  papavera,  aequora, 
ebora,  robora,  fulgura,  murmura,  aera,  crura,  rura,  eorpora, 
pectora,  focdera,  opera,  molla,  farra,  ossa;  maria,  retia,  cubilia, 
animalia,  tribunalia,  vectigalia,  calcaria,  exemplaria,  pulvinaria. 
Auch  sincipita  Plin.  N.  H.  8,  51,  77  (209);  occipitia  Amm. 
Marc.  16,  12,  16;  31,  7,   13  ist  von  occipitium. 

67,  Der  Grenit.  Plur.  hat  um,  und  wenn  der  Wort- 
stamm auf  i  ausgeht,  ium.  Aber  diese  letztere  Form  wird 
in  viel  weiterer  Ausdehnung  angewandt,  als  der  Accus.  Sing, 
auf  im  oder  auch  der  Abi.  auf  i.  Sie  ist  vornehmlich  fast  bei 
allen  Nomina  auf  is,  deren  Gen.  dem  Nom.  gleichlautend  ist, 
in  ausschliesslichem  Gebrauch,  auch  bei  solchen,  von  denen  der 
Ablativ  auf  i  ohne  Beispiel  ist:  aurium,  caulium,  crinium,  fa- 
scium,  narium,  ratium  (Lucan.  3,  579;  3,  706;  9,  345;  Ulpian. 
Dig.  4,  9.   1  §  4;  Auson.  Id.  10,  217). 

Ausgenommen  sind  canis,  iuyenis,  panis.  Charis.  Ai't. 
gramm.  1,  15  S.  68  (I  89,  5)  und  Exe.  Art.  gramm.  S  90 
(I  542,  31):  Utique  eiusmodi  nominum  etiam  pluralis  gene- 
tivus  ante  um  syllabam  i  habebit,  „harum  turrium"  ..pup- 
pfum".  Excipiuntur  haec  tria,  quae  omnino  i  litteram  ueque  in 
genetivo  plurali  ammittunt  ueque  ablativo  nee  accusativo  sin- 
gulari;  sunt  autem  haec,  „panis"  „canis"  „luvems".  Und  Art. 
gramm.  1,  15  S.  69  (I  90,  7):  Panis  genetivum  pluralem 
Caesar  de  analogia  II  p  an  ium  dixit,  sed  Verrius  panum  sine  i. 
Ego  autem  nentrum  probo,  nee  puto  panem  plurali  numero  dici 
posse,  quoniam  unica  res  est  et  ad  pondus  redigitur,  uec  quis- 
quam  veterum  nisi  singulariter  dixit.  Vergl.  Charis.  Art.  gramm. 
1,  17  S.  114  (I  141,  20):  P  au  ium  Caesar  de  analogia  libro  II 
dici  debere  ait,  Sed  Verrius  contra.  Nam  i  detracta  panum 
ait  dici  debere.  Neutrum  autem  puto  posse  dici,  quia  de  his  est 
nominibus  quae,  cum  pondere  numerom  ensuraque  eonsteut,  semper 
sunt  singularia.  Diom.  1  S.  283  (I  306,  16):  Horum  geuetivus 
pluralis  adcrescente  una  syllaba  emittitur  et  per  „ium'"  exit.  ut 
„nubium"  et  cetera.  Tertia  itidem  eorum  quae  disyllaba  sunt 
et  nominativo  casu  singulari  ..is"  terminautur,  sive  niasculina 
sive  feminiua  sive  communia  sint,   et  similem  uoniinativo  gene- 


-     395     — 

tivum  habeüt:  haec  pari  modo  genetivo  plurali  per  ..ium" 
exeunt.  Masculina  ut  „orbis"  „ignis".  Ab  hoc  catholico  recedit 
panis.  Prise.  1,  16,  77  S,  771  (II  352,  25):  lila  qiioque,  quae 
pares  habent  syllabas  tarn  in  genetivo  quam  in  nomiuativo, 
mutant  e  in  i  et  assumunt  ..um",  ut  „bic  coUis  buius  collis 
ab  hoc  colle  horum  collium",  „haec  aedif.  huius  aedis  ab  hac 
aede  aedium",  „haec  caedes  [huius  caedis]  a  caede  caedium", 
nisi  haec  etiam  per  syncopam  i  prolerantnr.  Freq.uentius  tarnen 
in  ,,es"  terminantia  absque  i  inveniuntur,  ut  „vatum"  pro  „vatium". 
Virgilius  in  IUI  (y.  464):  multaque  praeterea  vatum  praedicta 
priorum-,  Cicero  pro  Sestio  (20.  45)'.  vestrarum  sedum  templo- 
rumque  causa,  „mensum"  quoque  pro  „mensiiim" :  Ovidius  in 
VIII  (v.  500)  Metamorphoseon:  et  quos  sustinui  bis  mensum 
quinque  labores.  Excipiuntur  „iuvenis  a  iuvene  iuvennm",  „canis 
a  cane  canum",  „panis  a  pane  paniim":  carent  euim  i  paeuultima 
semper.  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  133  (V  560,  20): 
Omnia  „is"  terminata  Latina,  seu  communis  generis  sine  neutro 
seu  cuiuslibet  alterius  generis,  eundem  habentia  genitivum  nomi- 
nativo  suo,  ablativo  singulari  modo  e  littera  finiuntur  eaque  in 
„um"'  conversa  faciunt  genitivum  pluralem.  ut  „hie"  et  „haec 
canis  ab  hoc"  et  ab  hae  cane  horum"  et  „harum  canum",  „hie"  et 
„haec  iuvenis  ab  hoc"  et  „ab  hac  iuvene  iuvenum",  „hie  panis  ab 
hoc  pane  horum  panum'' 5  inter  quae  excipiuntur  „hie  ignis  igne 
ignium",  „navis  nave  navium",  „orbis  orbe  orbium",  „finis  fine 
finium",  „crinis  crine  crinium".  Gramm  de  dub.  nom.  S.  92 
(V  586,  18):  Panis  generis  maseulini,  „huius  panis";  pluraliter 
genetivum  facit  [id  est]  .,horum  panum*'.  Canum  und  iuvenum 
sind  sehr  häutig.  Von  panis  findet  sich  der  Gen.  Plur.  panum 
(ifters  in  der  Vulgata,  so  Numer.  6,  15  und  8,  2;  2  Paral.  2,  4; 
Isai  36,  17;  Matth.  16,  12,  ferner  Sulpic.  Sever.  Dial.  1,  14,  3 
und  Aldhelm.  de  laud.  virginit.  39;  bei  Apul.  Met.  4,  22  S.  287 
steht  panum  in  den  Guelf.  1  und  2,  im  Dresd.  und  in  einigen 
anderen  Büchern,  sonst  panis  oder  panes,  was  van  der  Vliet 
aufgenommen  hat. 

Apum  wird  neben  apium  gebraucht,  es  seheint  auf  den 
Nomin.  apes  (vergl.  unter  49)  zurückzugehen.  Vergi.  Serv.  zu 
Verg  Aen.  1,  430:  Tertiae  deelinationis  genetivus  pluralis  et 
in  ,.ium"  et  in  „um"  exit,  sed  tune  pro  nostro  arbiti'io  cum 
nomiuativus  singularis  n  et  s  fuerit  terminatus:    ut  „amans"  et 


'MHi     — 

;,amantiuin"  et  ,,amaatum"  dicimus.  (Juiii  autum  nominativus 
singularis  er  et  ur  fuerit  terininatus,  tantum  in  ,,um'^  exit,  ut 
,,patcr  patrnm'*,  ,,murmur  murmurum".  Kcliqua  vero  noraina 
auctoritate  firmamus,  ut  ,.apis  apum"  vel  ..apium''.  Apurri  steht 
Liv.  21,  46,  2:  24,  10,  11;  Colum.  8,  1,4;  9,  2,  2  (im  Saagerm. 
apiuni);  9,  3,  1  (im  Sangerm.  fehlt  das  Wort):  9,  14,  4  (iiu 
Sangerm.  und  Leipz.  ist  ceterae  apes);  Gell.  2,  20,  8;  Auson. 
Technop.  de  eibis  11;  Pallad  5,  8,  2;  5.  8,  6:  7,  7,  1;  7.  9,  7; 
Vulg.  ludic.  14,  8;  Augustin.  Epist.  41,  1.  Bei  Cic.  Acad.  2, 
17,  54;  2,  38,  120;  Dinin.  1,  33,  73;  Cato  Mai.  15,  54;  OfF.  1, 
44,  157;  Har.  resp.  12,  25  (zweimal)  ist  apium  entweder  völlig 
gesichert,  oder  es  hat  docli  überwiegende  Autorität,  namentlich 
im  Cato  Mai,  ist  es  im  Beuedictb.,  Erf.,  Indersd.,  Salzb.  und 
Paris.,  und  in  der  Rede  de  har.  resp.  in  allen  von  Baiter  be- 
nutzten Hdschr.  Apium  haben  ferner  Varro  R.  R.  3,  16,  14 
(zweimal);  Ovid.  Met  15,  383;  Liv.  4,  33,  4;  27,  23,  3;  38, 
46,  5  in  einem  cod.  Sigon.  (in  einigen  Büchern  apum,  in  den 
meisten  avium);  Val.  Max.  1,  6,  12;  Colum.  1  praef.  27:  9 
prooem.  1;  9,  3,  3;  9,  5,  1  im  Sangerm.  (sonst  apibus);  9,  6, 
3;  9,  9,  1;  9,  11,  3  (zweimal);  9,  12,  4;  9,  13,  2;  9,  13,  9: 
9,  13,  11;  9,  15,  4,  und  im  Sangerm.,  wie  Drakenb.  zu  Liv. 
4,  33,  4  bezeugt,  auch  8,  17,  16;  9,  5,  5;  9,  8,  8:  9,  8,  12; 
9,  11,  1;  9,  13,  4;  desgleichen  Plin.  N.  H.  7,  15,  13  (64);  S, 
42,  64  (158);  11,  3,  2  (6);  11,  7,  7  (17);  11,  11,  11  (27):  11, 
12,  12  (90);  11,  16,  16  (46);  11,  16,  16  (50);  11,  18,  19  (62); 
12,  20,  43  (98);  17,  27,  44  (255);  20,  4,  14  (291);  20,  13,  51 
(133);  21,  14,  49  (83);  22,  24,  50  (109);  23,  8,  80  (152);  Sil. 
8,  637;  luven.  13,  68;  Tac.  Ann.  12,  64:  lustin.  13,  1,  10; 
PaUad.  4,  15.  4;  7,  7,  7. 

Häufiger  als  mensium  ist  mensum.  Serv.  Art.  gramm.  4, 
6  stellt  in  Beziehung  auf  den  immer  auf  e  ausgehenden  Abi. 
mensis  mit  canis  zusammen.  Gewiss  gehört  das  i  in  mensis 
nicht  zum  Wortstamm,  der  vielmehr  bei  Vergleichung  mit  dem 
gemeingriech.  Nomin.  fti^v  und  dem  Jon.  (leic  mens  zu  sein 
scheint.  Den  Gen.  mensum  belegt  Prise.  7,  16,  77  S.  771 
(II  353,  6)  mit  Ovid.  Met.  8,  500.  Dieselbe  Form  ist  bei  Plaut. 
Most.  1,  1,  78  (81),  im  vet.,  decurt.  und  Vat.  mensuum,  im 
Leipz.  mensium,  das  Versmass  fordert  ein  zweisilbiges  Wort; 
Cato  R.  R.   146,  2  und  Varro  R.  R.  2,  2,  18:    2,  4,  8  im  cod. 


—     397     — 

Polit;  Cic.  Phil.  12,  9,  22;  Epist.  ad  Farn.  7,  17,  1;  Epist.  ad 
Att.  15,  20,  4;  Legg.  2,  7,  16;  Tim.  14,  52;  Q.  Cic.  Pet.  cons. 
1,  1  im  Erf.,  der  Satz,  in  dem  mensum  vorkommt,  ist  von  Baiter 
und  Wesenberg  eingeklammert,  von  C.  F.  W.  Müller  weggelassen; 
Liv.  3,  24,  4;  3,  25,  4;  8,  2,  4;  9,' 33,  6;  9,  43,  21;  10,  5,  12; 
10,  15,  3;  23,  21,  5;  24,  11,  7;  29,  3,  5;  29,  5,  7;  33,  13,  14; 
41,  25,  7;  45,  15,  9;  Ovid.  Met.  8,  500;  Fast.  5,  188;  5,  424; 
Senec.  Contr.  7,  4  (19),  1;  Senec.  Phoen.  fragm.  173  (535);  Plin. 
N.  H.  6,  22,  24  (84);  7,  5,  4  (40;,-  7,  11,  9  (49);  8,  51,  77 
(205);  16,  44,  95  (250);  19,  6,  33  (108);  23,  7,  71  (138);  24,  12, 
65  (107);  24,  12,  67  (110);  26,  15,  90  (155);  27,  13,  116  (142); 
28,  7,  20  (70);  33,  10,  47  (137);  Sueton.  Aug.  40  und  65; 
Curt.  5,  1,  45;  Gell.  1,  2o,  5;  Tert.  ad  uat.  2,  2;  2,  5  im 
Agob.;  Censorin.  5,  4  (ed.  Hultsch  p.  12,  24);  9,  3  (p.  16,  10); 
18,  2  (p.  36,  27);  20,  2  (p.  42,  8  und  42,  10);  23,  10  (p.  48, 
15);  Arnob.  3,  29  (ed.  Reifferscheid  p.  131,  19);  Auson.  Eclog. 
14,  4  (ed.  Peiper  p.  100);  Lact.  Phoenix  27;  Lact,  seu  potius 
Venantii  Honor.  Fortun.  ad  felic.  episc.  de  Pascha  41;  Ulpian. 
I)ig.  24,  3,  7  im  Eingang;  edict.  praetoris  bei  Ulpian.  Dig.  25, 
4,  1  §  10;  Ulpian.  Dig.  26,  7,  7  §  11;  48,  5,  30  (29)  §  5  (hier 
wird  mensuum  gelesen);  Impp.  Theodos.  et  Valent.  Cod.  7,  63, 
2  im  Eingang  und  >J  2;  5;  6  (in  einzelnen  Büchern  mensuum); 
Augustin.  Civ.  Dei  12,  13  (ed.  Dombart  I  p.  530,  17);  15,  12 
(II  p.  15,  12);  20,  13  (II  p.  437,  1  und  438,  18);  20,  23  (II 
p.  465,  14);  Veget,  de  re  milit.  4,  39  (ed.  Lang  p.  156,  13); 
4,  40  (p.  159,  9);  Pelagon.  1  (ed.  Ihm  p.  32.  7);  Avien.  Arat. 
1867;  1874;  Claud.  de  luna  (=  Anth.  Lat  ed.  Riese  723)  v.  3; 
Auth.  Lat.  ed.  Riese  678,  5  und  680,  1;  C.  I.  L.  2,  540;  3, 
2162;  3,  2319;  3,  2492;  3,  3858;  5,  1391;  6,  9150;  L  Neap. 
353;  Orell.  1782;  Ephem.  epigr.  5  S.  568  Ni-.  1323;  mesum  C.  I. 
L.  6,  3604.  Unsicher  ist  die  Lesart  bei  Caesar,  hier  steht 
bell.  Call  1,  5,  3  in  «  mensum,  in  B^  M^ /!?  raensium;  bell.  Call. 
6,  18,  2  in  A  Q  M-  ß  mensium.  mensum  M  B^,  mensuum  B'; 
bell.  civ.  2,  14,  2  in  D  L'  mensum,  in  E  T'  L-  mensium,  vergl. 
Meusel,  Jahresbericht  über  Caesar  1894  S.  226.  Die  Form 
mensium  kommt  weniger  vor,  Vell.  Paterc.  2,  56,  3;  Suet. 
Caes.  40;  Censorin.  20,  9  (ed.  Hultsch  p.  43,  23);  22.  1  (p.  47, 
4);  22,  17  (p.  49,  18);  Frontin.  3,  16,  3  (ed.  Gunderiuann 
p.  111,  23);    lustin.  16,   6,  6;    30,  3,    10;    Mamertin.  Grat,  act 


-     398     — 

luliano  14  (ed.  Baehrens  p.  255,  21);  Vul;;-.  1  Reg.  27,  7; 
2  Reg.  2,  11;  4  Esrlr.  6,  21;  lob  14,  5;  21,  21;  Sap.  7,  2: 
Dan  4,  26;  Eniiod.  Euchar.  de  vita  sua  (ed.  Hartel  p.  396,  11 1. 
Hartel  schreibt  auch  Cyprian.  Epist.  37,  1  (p.  577,  2)  und  37, 
2  (p.  577,  13)  mensium.  an  der  ersten  Stelle  ist  in  C^  P'  R  Q 
mensuum,  in  N  menseum,  an  zweiter  Stelh;  in  C^  P'  R  mensuum, 
wie  auch  geschrieben  werden  muss.  Mensuum  steht  bei  Cic 
Verr.  2,  74,  182;  2,  75,  184;  2,  77,  188;  Epist.  ad  Fam.  3,  6. 
5;  Divinat.  2,  30,  65;  Imper.  lustinian.  Cod.  4,  66.  3  §  3; 
Imper.  Philipp.  Cod.  8,  10,  4;  Imper.  lustinian.  Cod.  8,  10,  14 
(8,  11,  1)  §  2;  Impp.  Diocl.  et  Maxim.  Cod.  8,  37,  19:  Auson 
Lemm.  Eclog.  12  (ed.  Peiper  p.  99);  13  (p  99);  15  (p.  100); 
Capit.  Gord  28,  2  in  B  P;  Apul.  Met.  9,  32  (ed.  v.  d.  Vliet 
p.  212,  17);  Itala  bei  Priscill.  Tract.  I  (ed.  Schepss  p.  10,  12): 
Priscill.  Tract.  VI  (ed.  Schepss  p.  70.  13  und  72,  23);  Vict. 
Vitens.  3,  4  (ed.  Halm  40,  25);  Eugipp.  Vita  Severin  27.  2  (ed. 
Mommsen  p.  35,  8;  aber  mensium  ed.  Sauppe  p.  20,  36);  Exe. 
Augustin.  315  S.  1009,  2;  Eutrop.  8.  21;  Amra.  Marcell.  17, 
1,  12;  Veget.  de  re  milit.  2,  5  (ed.  Lang  p.  38.  15);  Sidoii. 
Apoll.  Epist.  8,  12,  4  (ed.  Mohr;  aber  mensium  ed.  Lütjohanii 
p.  143,  25);  C.  I.  L.  10,  7852  Z.  16;  Ephem.  epigr.  4,  1  S.  109 
Nr.  353.  Unregelmässige  Formen  sind  menser(um)  C.  I.  L.  2, 
2400;  5,  2701;  I.  Neap.  967:  mesevum  C.  I.  L.  3,  2602; 
misii'um  I.  Neap.  5640;  vergl.  Sittl,  der  im  Arch.  2,  563  noch 
anführt:  misoro  Rossi  Inscr.  Chr.  urbis  Romae  18  iJ.  291t: 
(xriawoüjv  ib.  31  (J.  269);  mesoro  Boldetti  428^6:  mesorum  C. 
I.  L.  10,  623;  10,  2535;  fn^aeoqovfi  hw^'i  p.  191;  mesoru  Fabrettt 
5,  282;  misoru  Le  Blant  34,  vergl.  C.  Wagener,  Über  den 
Genitiv  Plur.  von  mensis  in  der  Neuen  Philolog.  Rundschau 
1899  p.  241—246. 

Neptum  und  proneptum  Impp.  Leo  et  Authem.  Cod.  5, 
9,  6  §  3;  sonst  neptium,  Avie  Suet.  Aug.  31;  Curt.  10,  5.  21, 
auch  lustinian.  Instit.  3,   1  §  15. 

Volucrum  ist  die  Form,  die  am  meisten  bei  unseren 
Schriftstellern  vorkommt.  Charis.  1,  17  S.  119  (I  146,  28): 
Volucrium  Cicero  de  iinibus  bonorum  et  malorum  (II  33,  110) 
nee  non  et  Fabianus  Causarum  libro  II  et  III;  volucrum 
Maecenas  in  dialogo  II,  et  consuetudo,  ut  idem  ait  Phnius. 
Ausserdem  steht  volucrium  noch  Varro  R.  R.   1,   38,    1;    Cic. 


—     399     — 

Nat.  Deor.  2.  39,  99  (im  Leid.  B  und  Wien,  volucriumj,  aber 
volucrum  Sallust.  Hist.  (fr.  2,  23,  4)  bei  Macrob.  Sat.  3,  13. 
9:  Verg-.  Aen.  3,  216:  3,  361;  1,  705;  8,  235;  8,  456;  10,  177; 
Ovid.  Amor.  2,  6,  51;  Met.  6,  717;-  10,  144;  12,  15:  14,  508 
und  Fast.  1,  449:  4,  99;  Colum.  3,  21,  5;  Mola  3,  8,  82  (im 
Gud.  volucrium);  Plin.  N.  H.  2,  10,  7  (48);  10,  11,  13  (29); 
10,  73,  94  (202):  11.  37,  62  (164);  11.  39,  95  (232):  35,  11, 
38  (121);  Quint.  10,  3,  24;  Manil.  1,  91;  3,  654;.  Stat.  Theb. 
3,  113;  Mart  5,  55,  1;  14,  216;  Tac.  Ann.  6,  28  und  Hist.  3, 
3,  56;  Suet.  Aug.  13;  Apul.  Ascl.  4  S.  288;  de  mundo  28; 
Vulg.  G'^n.  7,  21. 

Classum  ist  falsche  Schreibart  in  der  Stelle  des  Liv.  Andr. 
(6)  bei  Non.  S.  335,  21;  Ribbeck  hat  aus  dem  Genf,  und  Bas. 
classem  aufgenommen.  —  Forum  bei  Plaut.  Cure.  1,  3,  1  (158) 
musste  schon  des  Versmasses  wegen  in  forium  verbessert 
werden.  Dasselbe  ist  keine  glückliche  Vermutung  für  das 
verderbte  eorum  bei  Vitruv.  6,  4,  6.  —  Vincula  funum  ist  die 
Lesart  bei  luvenc.  2,  260,  andere  Bücher  geben  vincula  funis,  wie 
auch  C.  Marold  schreibt,  aber  der  Anonym,  de  dubiis  nominibus 
ed.  Keil  V  593,  12  hat  vincula  funum.  -  Für  strigilum,  welches 
Rudd.  1  S.  94  aus  Plin.  N,  H.  31,  11,  47  (131)  anführt,  wird 
daselbst  im  Paris,  d  strigilium,  im  Rice,  und  Voss,  sti'iglium 
gelesen;  daher  ist  jetzt  in  dieser  Stelle  strigilium  hergestellt, 
welches  N.H.  28,  4,  14(55)  die  überlieferte  Schreibart  ist.  Striglium 
hat  Vitruv.  4,  4,  3  (p.  95,   11  und  13j  im  Gud.  G  und  Harl.  H. 

Mugilum  bei  Plin.  N.  H.  9,  8,  9  (29);  9,  8,  9  (31);  9, 
17,  36  (59);  32,  9,  33  (104)  ist  nicht  von  der  seltenen  Neben- 
forai  mugilis  (vergl.  unter  43),  sondern  von  mugil,  welches  Ovid. 
HaHeut.  38  und  Plin.  N.  H.  9,  62,  88  (185);  10,  70,  89  (193);  32,  2, 
5  (12);  32,  11,  53  (149)  haben.  Charis.  1,  15  S.  82  (I  107,  6): 
Mugil  nominativo  casu  dici  debet,  ut  vigil  et  pugil,  et  facit 
genetivo  plurali  mugilum.  Si  enim  esset  hie  mugilis,  etiam 
mugilium  in  plurali  genetivo  faceret,  ut  sterilis  et  fertilis  faciuut 
sterilium  et  fertiliu)u.  Vergl.  die  unter  61  angeführte  Stelle 
des  Charis.  1,  17  S.  110  (1  136,  26)  und  Hart.  Capella  3   §  294. 

68.  Die  Neutra  auf  e  nebst  den  aus  ale  und  are 
in  al  und  ar  abgestumpften,  welche  im  Nomin.,  Voc. 
und  Accu.s.  Plur.  ia  haben  (vergl.  66),  erhalten  im  Gen. 
Plur.  ium:  retium,   cubilium,  sedilium,    animalium,  tribunalium. 


-     400     — 

exemplariuni,  eochlearium.  Dieses  letztere  hat  Plin.  N.  H.  28,  7, 
21  (75).  Retiuia  ist  bei  Senec.  Epist.  89,  21.  Charis.  1.  17  S. 
115  (I  142,  12):  Retium,  non  retiim,  quoniam,  ut  alt  Flinius 
Sernioiiin  dubii  libro  Vi,  genetivus  nunquam  pauciores  syllabas 
liabet  quam  nominativus.  P^benso  Capor  de  verb.  diib.  ^S.  2250 
(VII  111,  7).  Als  Geu.  Plur.  von  mare  giebt  Prise.  7,  16.  75 
8.  770  (II  351,  25)  marum  aus  Naev.  bell.  Pun.  (16  ed. 
L.  Müller):  Neptuuum  regnatorem  mannu.  Nach  Mart.  Capella  8 
§  299  heisst  derselbe  marium,  diese  Form  kommt  aber  nur  als  zu 
mas  gehörig  vor,  vergl.  unter  76.  Überhaupt  ist  allein  das  von 
Prise,  erhaltene  Beispiel  des  Gen.  Plur.  von  mare  bekannt, 
vergl.  unter  119. 

Den  Gen.  Plur.  auf  ium  hat  auch  cummi:  cummium 
PHn  N.  H.  11,  7,  7  (17);  12,  8,  17  (32);  12,  17,  36  (72):  12, 
23,  49  (107). 

69.  Über  den  Gen.  Plur.  der  Nomina  auf  es.  welche 
im  Gen.  Sing  gleich  viele  Silben  haben,  wie  im  Nomin. 
Sing.,  lehrt  Diom.  1  S.  282  und  283  (I  306,  12):  Altera  forma 
eorum,  quae  feminina  et  disyllaba  sunt,  et  intra  modum  positionis 
continentur,  dumtaxat  numero  singulari,  et  tam  nominativo  es 
producta  exeunt  praecedente  alia  cousonante,  quam  ablativo  e 
correpta  finiuntur,  ut  est  „haec  nubes"  [et]  „ab  hac  nube",  „haec 
rupes",  „haec  clades"',  „haec  sedes",  horumque  genetivus  plu- 
ralis  adcrescente  una  syllaba  emittitur  et  per  ium  exit,  ut  ,,nu- 
bium"  et  cetera.  Dagegen  Prise.  7,  16,  77  S.  771  (II  352,  25): 
lUa  quoque,  quae  pares  habent  syllabas  tam  in  genetivo  quam 
in  nominativo,  mutant  e  (des  Abi.)  in  i  et  assumunt  „um",  ut 
„hie  collis  huius  collis  ab  hoc  colle  herum  collium'-,  „haec 
aedes  huius  aedis  ab  hac  aede  aedium",  .,haec  caedes  [huius 
caedis]  a  caede  caedium",  nisi  haec  etiam  per  syncopam  i  pro- 
ferantur.  Frequentius  tarnen  in  „es"  terminantia  absque  i  inve- 
niuntur,  ut  „vatum"  pro  „vatium".  Virgilius  in  IUI  (v.  464): 
Multaque  praeterea  vatum  praedicta  priorum  Cicero  pro  Sestio 
(Cap.  20,  45):  Vestrarum  sedum  templorumque  causa.  Sedum, 
welches  auch  von  Prob.  Instit.  art.  S.  286  (IV  92,  1)  und  S. 
295  (IV  97,  18)  und  von  Consent.  S.  2039  (V  356,  2)  gefordert 
wird,  hat  Cic.  noch  1.  argr.  2,  19,  51  im  Pith.  und  Salzb.,  und 
Liv.  5,  42,  1  im  Med.  m.  pr.  und  im  cod.  Rhen.,  und  so  au  beiden 
Stellen  im  Textie,  aber  sedium  Vell.  2,  109,  3.  Gewöhnlich  vatum, 


—     401     — 

Cic.  Divin.  1,  2,  4;  Har.  resp.  9,  18:  Liicr.  1,  102:  1,  109; 
Sallust.  Hist.  (fr.  L  48,  3);  Verg.  Aen.  4,  65;  4,  464:  8,  627; 
Horat.  Carm.  4,  3,  15;  4,  8,  27;  Epist.  2,  1,  26;  2,  2,  80; 
2,  2,  102  ixnd  A.  P.  24;  Ovid.  Met,  13,  774;  15,  155;  15,  622; 
15,  879;  Fast.  6,  253  und  Trist.  4,  10,  129;  Liv.  5,  23,  1; 
Val.  Max.  1,  1,  1;  Plin.  N.  H.  30,  1,  4  (13);  Tac.  Ann.  4,  43  und  de 
orat.  13;  Liican.  9,  980;  Pers.  Prol.  7;  Sat.  1,  34;  luven.  7, 
89;  Domit.  Marsus  bei  Suet.  Gramm.  16;  Val.  Flacc.  3,  301; 
Curt.  4,  2,  14,  doch  vatium  Cic.  Divin.  1,  51,    115   und   Leg. 

2,  8,  20;  2,  12,  30.  Ambagum  Ovid.  Met.  7,  761.  Com- 
pagum  Macrob.  Somn.  Scip.  1,  6,  6  (im  Rehd.  2  partium  mit 
übergeschriebenem  compagium);  Vulg.  Hebr.  4,  12.  aber  com - 
pagium  Plin.  N.  H.  2,  2,  2  (5)  in  den  Par.  ab  (im  Par.  d,  St. 
Petersb.  und  Snakenb.  compagum,  im  Münchn.  und  Par.  g 
compaginum).  Subolum  Aruob.  3,  9;  Inscr.  bei  Marini  fratr.  arv. 
p.  828.     Vehum  Trapp.  Valentin,  et  Valens  Cod.  Theod.  14,  6, 

3,  Prolum  fordert  Mart.  Capella  3  §  301.  Struum,  welches  von 
Neueren  angenommen  wird,  beruht  allein  auf  Varro  L.  L.  8,  38, 
74.  wo  die  Worte  ut  struum  nur  aus  dem  interpolierten  cod.  B 
bemerkt  werden. 

Wenn  in  dem  Fr.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  133  (V 
560,  10)  neben  seium  auch  nubum,  caedum  und  rupum  auf- 
gestellt werden,  so  lesen  wir  vielmehr  überall  nubium,  Cic.  Nat. 
Deor.  2,  37,  95  und  Divin.  2,  19,  44;  Horat.  Carm.  4,  2,  27: 
Senec.  Nat.  quaest.  1,  9,  2;  1,  11,  1;  2,  15;  2,  16;  2,  20,  2;  2, 
26,  5;  4,  6,  1:  5,  3,  1 ;  5,  12,  3:  Plin.  N.  H.  2,  43,  43  (113); 
Gell.  19,  1,  3  ;  Apul.  Flor.  2  S.  7  und  de  deo  Socr.  11  S.  144. 
Gewöhnlich  caedium,  Liv.  1,  13,3;  lustin.  11,  13,  9;  21,  4,  6; 
Flor.  3,  18,  14;  3,  21.  23;  Apul.  Met.  3,  3  S.  178;  caedum 
Sil.  2,  665;  4,  353;  4,  424;  4,  796;  5,  229:  5,  427;  10,  233; 
Amm.  Marc.  22,  12,  1;  29,  5,  27.     Rupium  Senec.  Nat.  quaest. 

4,  2,  6;  Plin.  N.  IL  8,  12,  12  (33);  Solin.  7,  21;  9,  9;  32,  7; 
Amm.  Marc.  27,  10,  12.  Sehr  überwiegend  ist  ferner  der  Ge- 
brauch von  cladium,  Liv.  2,  63,  7;  5,  22,  8;  8,  2,  8;  8,  5, 
10;  23,  41,  14;  26,  41,  7;  28,  39,  1;  28,  41,  3;  30,  11,  11; 
33,  13,  13;  Val.  Max.  2,  10,  3 ;  6,  9  ext.  7;  7,  2  ext.  2;  Tac. 
Ann.  15,  72  und  Hist.  1,  50;  1,  86;  Curt.  10,  8,  10;  lustin.  8, 
4,  5;  Flor.  2,  6,  1;  3,  19,  4;  Amm.  Marc.  28,  1,  14;  31,  16, 
3;  cladum  Sil.  1,  41;  2,  620;  5,  510;  6.  616;  7,  506;  9,  250; 

Nene-Wasener,  Formenlehre.    I.    3.  Aufl.  26 


—     402     — 

9,  353-,  12,  271-,  16,  672;  Amm.  Marc.  29,  1,  14;  81,  2,  1. 
Überall  acdiiun,  Plaut.  Most.  1,  2,  8  (91);  1,  2,  38  (119);  3, 
1,  156  (686)  und  Pseud.  4,  1,  41  (951);  4,  7,  41  (1140);  Terent. 
Phorm  5,  1,26  (7.53);  Cic.  de  orat.  3,  46,  180;  Verr.  Act.  1,  4,  12; 
pro  Caec.  12,  35;  31,  89;  Tusc.  5,  21,  61;  Nat.  Dcor.  2,  27, 
()7:  Off.  3,  13,  57;  3,  16,  67  und  an  vielen  anderen  Stellen. 
Cautium  Senec.  Nat.  quaest.  4,  2,  5;  Mela  2,  6,  89:  3,  5,  40; 
Apul.  Met.  5,  27  S.  370;  Solin.  5,  19;  28,  1;  Avien.  Ora  mar. 
140;  306;  541;  Mart.  Capeila  6  §  691.  Felium  Cic.  Nat.  Deor. 
1,  36,  101;  Plin.  N.  H.  10,  18,  20  (40);  10,  63,  83  (178);  11, 
31,  36  (111);  11,  37,  55  (151);  28,  19,  77  (254).  Melium 
Plin.  N.  H.  8,  37,  55  (132);  Solin.  52,  34.  Moliuni  Tac.  Ann. 
14,  8;  Eumen.  Paneg.  Constaut.  Aug.  13,  3;  Sidon.  Epist. 
1,  5,  5;  Macrob.  Somn.  Scip.  2,  1,  4.     Palumbium  Plin  N.  H. 

10,  9,  11  (26);  10,  29,  41  (78);  29,  6,  38  (126);  30,  8,  21  (67) 
zweimal,  und  im  Toi.  und  Paris,  d  auch  18,  28,  68  (267). 
Veprium  Plin.  N.  H.  16,  37,  70  (174);  Sidon.  Epist.  7, 
6,  8;  Vulg.  Isai.  7,  25;  veprum  Stat.  Silv.  5,  244  (Bährens 
hier  mit  Heinse  torrentum).  Vulpium  Senec  Epist.  90,  14; 
Plin.  N.  H.  10,  74,  96  (207);  10,  37,  70  (185);  14,  3,  4  (42); 
21,  17,  61  (101);  28,  11,  48  (176);  28,  11,  48  (177);  28,  12, 
51  (189);  28,  13,  57(201);  28,  19,  77(254).  Der  Grund,  wes- 
halb die  meisten  dieser  Nomina  den  Gen.  Plur.  auf  ium  bildeu, 
liegt  wahrscheinlich  in  den  Nebenformen  des  Nomin.  Sing,  auf 
is,  vergl.  unter  48;  Statins  aber  scheint  veprum,  und  Silius, 
welchem  dann  Amm.  Marc,  in  einzelnen  Stellen  folgte,  caedum 
und  cladum  nach  Analogie  von  vatum  sedum  u.  s.  w.  darum 
gewagt  zu  haben,  weil  veprium  caedium  cladium  in  das  dactylische 
Versmass  nur  mittelst  einer  Elision  eingefügt  werden  konnten, 
wie  sie  zwar  von  Catull.  68,  90  in  omnium  acerba  cinis,  von 
Verg.  Aen.  1,  599  in  omnium  egenos,  von  Horat.  Epod.  1,  20 
in  serpentium  allapsus,  von  Pers.  2,  61  in  caelestium  inanes 
zugelassen,  aber  doch  im  Ganzen  ungewöhnlich  ist. 

70.  Die  Nomina  auf  er,  Gen.  auf  eris,  haben  im 
Gen.  Plur.  um;  von  denjenigen  aber,  deren  Gen.  auf  ris  aus- 
geht, nehmen  mehrere  ium  an.  Fragm.  Bob.  de  uom.  et  pronom. 
S.131  (V 559,1):  Omnia  er  terminata,  cum  amissa  e  sine  incremento 
genetivum  singularem  per  „ris*'  syllabam  proferant,  in  hanc 
commutata  finali  syllaba  casus  nominativi  ablativum  singularem 


—     403     — 

modo  e  tinient,  eaque  in  „um"  commutata  facient  genetivum 
pluralem,  ut  „hie  pater  huius  patris  ab  hoc  patre  horiim  patrum", 
„haec  mater  huius  matris  ab  hac  matre  harum  mati-um";  modo 
i,  et  adsumpta  um  syllaba  facieut  genetivum  pluralem,  ut  „hie 
imber  huius  imbris  ab  hoc  imbri  horum  imbrium*',  „hie  uter 
Kuius  utris  ab  hoc  utri  horum  utrium".  Cum  vero  er  manente 
liaali  „is'"  adsciverint  syllabam,  ablativum  singularem  e  termina- 
bunt,  eaque  iu  um  conversa  facient  genetivum  pluralem,  ut 
„passer  passeris  passere  passerum",  „anser  anseris  ansere  an- 
serum",  „pauper  pauperis  paupere  pauperum",  „celer  celeris 
L-elere  celerum"  (vergl,  Adject,  25  und  29);  sie  et  „über"  „tuber" 
„giber",  et  „acer",  quando  arborem  signifieat,  licet  quibusdam 
haec  „acerus"  uominativo  dici  debere  placeat,  sie  et  „piper" 
„cicer"  „aether"  ..siser"  „aer",  et  si  qua  similia.  Mart.  Capella  3 
§  298  lehrt  ebenfalls,  dass  imber  und  uter  im  Geu.  Plur.  ium 
lind  im  Acc.  Plur.  is  haben,  dass  dagegen  fratrum  und  patrum 
und  im  Acc.  Plur.  patres  gesagt  werde. 

Pater,  mater,  frater,  accipiter  haben  um.  Eine  falsche 
Foim  ist  fratrium  C.  I.  L.  5,  4430.  Accipitrum  Plin.  N.  H. 
10,  8,  9  (21)5  10,  9,  11  (25);  10,  10,  12  (28);  10,  49,  69  (135); 
25,  6,  32  (69);  28,  8,  29  (113);  29,  6,  38  (127);  Tae.  Ann.  12, 
64.  Aber  imbrium  Enn.  (Fab.  433)  bei  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1, 
12;  Cic.  Nat.  Deor.  2,  5,  14  und  Divin.  1,  10,  16;  Caes.  bell. 
Gall.  3,  29,  2;  Horat.  Carm.  3,  27,  10;  Senec.  Provid.  2,  1 
und  Nat.  quaest.  1,  3,  12;  1,  11,  1;  3,  28,  1;  6,  7,  1;  7,  28,  1; 
Plin.  N.  H.  8,  28,  42  (102);  10,  73,  94  (201);  11,  24,  28  (84); 
12,  1,  5  (9);  16,  33,  61  (143);  18,  25,  60  (224);  28,  8,  29 
(113);  31,  3,  21  (31);  36,  15,  24  (105);  Tae.  Ann.  6,  37  und 
Germ.  46;  Lactant,  Instit.  3,  5,  2.  Lintrium  Liv.  21,  26,  8; 
Tae.  Hist.  5,  23;  Öidon.  Epist.  1,  5,  wie  vom  Nominativ 
lintris  (vergl.  unter  45).  Sequestrium  Cic.  pro  Cael.  7,  16. 
Utrium  Sallust.  lug.  91,  1;  Lact.  Mort.  persec.  33,  10.  Ven- 
trium  Plin.  N.  H.  9,  50,  74(157);  Solin.  32,  26;  Arnob.  7,  24. 
So  auch  öfters  Insubrium,  Cic.  pro  Balb.  14,  32;  Liv.  5,  34, 
9;  21,  45,  3;  Gros.  4,  13,  15;  jedoch  Insubrum  Liv.  30,  18,  1 
im  Put,  Med.,  Bamb.  uud  Voss.;  32,  7,  5;  32,  30,  6  und  33, 
43,  4  im  Bamb.;  Plin.  N.  H.  3,  17,  21  (125);  10,  29,  41  (77). 
Imbrium     erinnert    an    den     häutig    vorkommenden    Abi.    imbri 

26* 


—     404     — 

(vergl.  61);    aber   von    den   übrif^en  vorgedaehten    Nomina   sind 
nur  lintre  sequestre  utre  ventre  bekannt. 

71.  Ul[)cr  civitas  und  parens  bemerkt  Varro  L.  L.  H, 
37,  66 :  quod  in  patrico  casu  hoc  genus  dispariliter  dicatur 
„civitatum"  „parentum",  et  „civitatium"  parentium",  in  aceusandi 
„hos  montes"  „foutes",  et  „hos  montis"  „fontis".  Vergl.  unter 
64.  Charis.  1,  17  S.  111  (I  138,  9):  „Ns"  litteris  nominativu.« 
singularis  si  termiuetur,  genetivus  pluralis  ante  um  i  recipial 
necesse  est.  Itaque  Cicero  rationis  rneinor  „parentium"  saepe 
dicit,  Sed  et  Fronte  pro  Ptolemaeensibus:  Parentum  tuorum, 
ut  alt  Plinius;  alias  poetarum  vicem,  qui  regulam  satis  idoneani 
sopierunt.  Diom.  1  S.  282  (I  306,  8),  von  verschiedenen  for- 
mae  nominum  handelnd,  quae  genetivo  casu  plurali  in  ium  syl- 
labam  exire  possunt:  Una  eorum,  quae  nominativo  singulari  in 
omni  genere  et  communi,  sive  monosyllaba  sive  polusyllaba  sint, 
n  et  s  litteris  terminantur  qualibet  praeposita  vocali,  tarnquam 
„prudens  prudentium",  „demens",  „amens",  „nocens".  Ex  hac 
item  regula  est  „parens  parentium",  „mons",  „frons".  Prise.  7, 
16,  79  S.  772  (II  354,  27):  „Hie"  et  „haec  parens«  quando 
nomen  est,  duum  est  generum,  et  genetivum  pluralem  absque 
i  facit  plerumque,  „horum  pareutum".  Virgilius  iu  II  (v.  448): 
Decora  alta  parentum.  Quod  autem  etiam  ,,parentium"  non 
irrationabiliter  dicitur,  ostendit  accusativus  pluralis  in  „is"  etiam 
terminans,  qui  proprius  est  in  „ium"  terminantis  genetivi. 
Terentius  in  Heautoutimorumeno  (5,  4,  4):  Quod  volo  aut  peto, 
parentis  meos  ut  commonstres  mihi.  Cicero  de  suppliciis 
(Verr.  5,  52,  138) :  Navium  praefectos  sine  ulla  causa  de  com- 
plexu  parentium  suorum,  hospitum  tuorum,  ad  mortem  crucia- 
tumque  rapuisti.  Serg.  Art.  grammat.  4,  2  (IV  496,  15):  Huius 
rei  discretionem  ars  non  habet,  sed  auctoritas  sola;  ideo  tene 
te  ad  auctoritatem.  Quod  adeo  verum  est,  ut  plerumque  dubi- 
tantes  auctores  utrumque  dicant,  et  ,.parentum"  et  „parentium". 
Horatius  dicit  ea;  tamen  legimus  et  „amantium".  Pompei. 
Comment.  S.  212  (V  190,  3):  Ecce  in  isto  nomine  (pariete) 
perit  e,  iu  illo  (hoste)  non  perit,  sed  e  in  i  mutavit.  Inde  est 
illud,  quod  invenimus  in  auctoribus  „civitatium"  et  „civitatum"? 
invenimus  etiam  et  „parentum"  et  „parentium",  inveuimus  sae- 
pius.  Qua  ratione?  Quoniam  licet  iam  et  scribentum  et  dicentum. 
Utrum  debeat  e  litteram  commutare   in   i,    aut   debeat  amputata 


—     405     — 

ipsa  littera  convertere  in  um  (iu  den  Hdschr.  iu  ij?  Puta  si 
velis  e  illam  litteram  mutare  in  i,  addere  um,  facit  „civitatium" ; 
si  velis  amputare  e,  addere  um,   „eivitatum"'  facit. 

P  a  r  e  n  t  u  m  ,  die  ohne  Zweifel  üblichere  Form,  haben 
Plaut.  Amph.  2,  2,  211  (841);  Capt  3,  4,  93  (626);  Epid.  5,  1, 
31  (637);  Mercat.  5,  1,  5  (834);  5,  1,  6  (835);  Poenul  5,  2,  102 
(1062);  Pacuv.  (43)  bei  Non.  S.  495,  30;  Terent.  Heaut.  1,  2, 
30  (204);  Afran.  (33)  bei  Gell.  15,  13,  3;  Lucil.  (Sat.  fr.  ine. 
13)  bei  Lact.  Instit.  6,  5,  2:  Varro  R.  R.  2,  5,  9;  2,  6,  3;  Cic. 
Invent.  1,  55,  109;  Orat.  part.  16,  56;  25,  88;  pro  Rose.  Amer. 
24,  67;  Verr.  Acc.  1,  3,  7;  5,  49,  130;  Catil.  2,  4,  8;  pro  Plane. 
11,  28;  pro  Cael.  32,  79,  nach  den  Hdschr.  auch  in  der  von  Prise. 
für  parentium  angeführten  Stelle  Verr.  5,  52,  138;  Parentium 
wird  Off.  1,  32,  118  zweimal  gelesen;  das  erstemal,  avo  es  auch 
in  der  Anführung  bei  Non.  S.  324,  22  ist,  wird  parentum  allein  aus 
dem  Bern,  c  bemerkt,  das  anderemal  ist  parentium  im  Bamb.  und 
Bern,  c  in  parentum  verändert.  Dasselbe  ist  Verr.  5,  9,  23 
im  Reg.,  und  pro  Cluent.  69,  195  im  Lag.  12.  Im  daetyli- 
schen  Versmass  ist  überall  parentum,  Lucr.  1,  598;  2.  605; 
2,  664;  4,  1213;  5,  1017;  6,  1256;  Catull.  62,  62;  66,  15;  101, 
7;  Verg.  Ge.  4,  477  und  Aen.  2,  448;  2,  531;  2,  681;  3,  94; 
5,  39;  5,  553;  6,  223;  6,  308;  7,  172;  10,  827;  11,  887.  Bei 
Horat.  parentum  Carm.  1,  2,  23;  2,  20,  6;  3,  6,  46,  paren- 
tium Carm.  3,  24,  21.  Bei  Liv.  parentium  1,  9,  15  im  Med. 
und  Leid.  1  (parencium;  im  Harl.);  6,  14,  8  im  Med.,  Par., 
Leid.  1  und  in  zwei  Pal.;  7,  30,  19  im  Med.  und  Leid.  1  und 
im  Voss.  1  m.  pr.;  26,  22,  15  im  Med.;  38,  28,  9  im  Bamb., 
parentum  ohne  Var.  1,  59,  10;  1,  59,  13;  7,  11,  6;  8,  10,  4; 
29,  17,  15;  34,  2,  11,  vgl.  Hildebrand,  Beitr.  zum  Sprachgebr. 
des  Liv.  Prog.  Dortmund  1865  p.  10.  Bei  Val.  Max.  parentium 
5,  4  Prooem. ;  5,  4  ext.  3  an  der  zweiten  Stelle;  5,  4  ext.  4;  5,  4 
ext.  5  zweimal;  5,  6  Prooem.;  5,  7  Prooen.;  parentum  1,  1,13; 
4,  6,  1;  4,  7  ext.  2;  5,  4  ext.  3  an  der  ersten  Stelle  im  Bern.,  und  9, 
2,  4.  Bei  Senec.  Contr.  10,  33,  7  ist  einmal  parentum  und 
-einmal  parentium.  Bei  Senec.  de  ira  2,  8,  6  ist  parentium 
allein  aus  dem  Meil.  1  bemerkt.  Bei  Quintil.  parentium  1, 
2,  5  im  Bamb.,  Lassb.,  Strassb.  und  Turic. ;  1,  2,  25  im  Ambr..' 
2,  4,  16  im  Ambr.  und  Turic;  3,  6,  96  im  Flor.;  6,  1,  18  in 
demselben  und  im  Ambr.,    parentum  in  allen  Büchern    11,    1, 


—     40Ü     — 

82.  Paroiitium  ist  Vitruv.  (5  Prooein.  4  liu  Gud.  G  und  Marl. 
H,  und  Mela  1,  S,  45  im  Vat.  A,  und  2.  1,  9:  2.  1,  Vi  in 
demselben  und  einigen  anderen  Büchern.  Bei  Tac.  Ann.  14,  4 
parentiuni  im  Med.,  sonst  überall  pa  reut  um,  Ann.  3,  28; 
4,  8;  11,  13;  12,  47;  llist.  5,  8;  5,  17;  Germ.  20;  Agric.  45 
und  de  orat.  2H.  Bei  Gaius  Inst.  1  §  99;  1  §  132  und  2  i$ 
122  parentium,  1  i^  55;  1  §  57;  1  §  59  parentum.  Bei 
Vulc.  Gall.  Avid.  Cass.  12,  7  steht  parentum.  Parentiuui 
auch  C.  L  L.  2,  1963  CM  1  Z.  2  und  3:  3,  656;  ö,  4430:  Grell. 
3024;  4494;  4859  II  Z.  5;  4903  und  Henz.  6404  Z.  4.  Vergl. 
Marini  atti  de'  trat.  Arv.  S.  21,  und  über  den  Accus,  Plur.  pa- 
rentis  unter  65. 

Clieutium  Cic.  Verr.  4,  41,  89;  Epist.  ad  Farn.  5,  8, 
5;  7.  18,  3  und  de  rep.  bei  Non.  S.  522,  29;  Caes.  beU.  Gall.  6, 
12,  3;  Sallust.  Cat.  26,  4;  Horat.  Carm.  2,  18,  25;  3,  1,  13; 
Liv.  2,  16,  4;  2,  56,  3;  3,  14,  4;  4,  13,  2;  23,  3,  2;  26,  50, 
14;  38,  51,  6,-  Senec.  Epist.  76,  9;  Benef.  2,  23,  3;  (Jons. 
Marc.  10,  1  und  Brev.  vit.  2,  4;  7,  3;  Plin.  N.  H.  34,  4,  9 
(17);  Tac.  Ann.  1,  57;  2,  45;  3,  42;  16,  22  und  Hist.  3,  73; 
Suet.  Aug.  60;  Tib.  1  im  Copes.;  Gurt.  7,  4,  21;  clieutum 
Plaut.  Men.  4,  2,  6  (576),  clientium  im  vet.  gegen  das  Versmass; 
Horat  Carm.  3,  5,  53;  Senec.  Epist.  68,  9  (clientium  in  den 
codd.  Grut.);  Claudian.  in  Rufin.  2,  76;  Macrob.  Sat.  1,  2,  1. 
Clientum  findet  sich  auch  an  mehreren  Stellen  des  Liv.  in 
einzelnen  Hdschr.,  doch  nicht  in  den  vorzüglicheren,  vergl. 
Drakenb.  zu  23,  3,  2.  Rudentum  Pacuv.  (336)  bei  Varro  L. 
L.  5,  1,  7;  bei  Cael.  au  Cic.  Epist.  ad  Farn.  8,  2,  1  und  bei 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  87;  Verg.  a.  a.  O. ;  Vitruv.  10,  12  (18), 
2;  Solin.  23,  3;  rudentium  Vitruv.  10,  13  (19),  6;  Prudent. 
c.  Symm.  praef.  13.  Über  consentes  sagt  Varro  L,  L.  8, 
38,  71:  Quaerunt,  si  sit  analogia,  cur  appellant  omues  aedes 
deum  „consentum"  et  uon  deorum  „couseutium".  Inschr.  Henz. 
5083  ist  jedoch  (c)ons  entium,  wahrscheinlich  auch  C.  I.  L. 
3,  1935,  wo  consentio  deorum  gelesen  wird,  vergl.  den  Accus. 
Plur.  consentis  unter  65. 

Adulescentium  Caecil.  (211)  bei  Cic.  Nat.  Deor.  1,6, 
13;  Terent.  Heaut.  Prol.  2  und  Ad.  2,  1,  34  (188);  2,  1,  53 
(207);  Cic.  de  orat.  1,  58,  246;  2,  89,  363;  3,  24,93;  Brut.  81. 
279;    Verr.  5,  42,   108;    pro   Cluent.  16,  46:     in  Vatin.  11,  26: 


—     407     — 

Epist.  ad  Att.  2,  24,  3:  Cato  Mai.  11,  36;  Off.  1,  34,  123-,  2, 
15,  52;  3,  15,  61  und  de  rep.  1.  43,  67:  Sallust.  Cat.  14,  5; 
Liv.  38,  52,  11:  adulescentum  Plaut.  Asin.  1,  2,  7  (133) 
und  Pseud  1,  3.  130  (364).  Animantium  Cic.  Acad.  1,  7, 
26-,  Fin.  4,  11,  28  im  Pal.  B  und  5,  14,  39;  Nat.  Deor.  1,  18, 
48;  1,  37,  104;  2,  14,  37;  2,  15,  40;  2,  15,  41:  2,  15,  42;  2, 
47,  121;  Off.  1,  4,  11;  1,  17,  54  und  Leg.  1,  7,  22;  Liv.  41, 
18,4;  animantumLucr.  1,  4;  1,194;  1,350:  1,1033;  1,1038; 
2,  78;  2,880;  2,  920;  2,  943:  2,  1063,  2,1071;  3,266;  3,720; 
5,  431;  5,  855;  5,  919;  Manil.  4,  374:  Stat.  Theb.  11,  465; 
Avien.  Descr.  orb.  4;  Auson.  Edyll.  5,  9  (ed.  Peiper  p.  93): 
Epist.  14,  55  (ed.  Peiper  p.  247);  Apul.  de  mag.  64  S.  536; 
Augustin.  Civ.  Del  9,  9;  Oros.  5,  11,  3.  Infantium  Cic.  Brut. 
80,  278;  Liv.  10,  23,  12;  28,  20,  6;  Colum.  4,  3,  5;  Senec. 
Epist.  99,  24;  Benef.  7,  31,  3  und  Cons.  Marc.  9,  1;  Plin.  N. 
H.  11.  28,  34  (97):  11,  37,  64  (170);  11,  39,  95  (232);  13,  11 
20  (67);  20,  3,  8  (17);  20,  12,  48  (123);  20,  13,  49  (126):  20, 
14,  53  (148);  20,  20,  81  (211);  22,  13,  15(31);  22,21,29(59); 
22,  22,  39  (82);  23,  8,  77  (148);  24,  8.  34  (50);  24,  12,  64 
(106);  26.  14,  87  (140);  28,  1,  2  (4);  28,  4,  7  (39);  28,  4,  13 
(52);  26,  6,  18  (66);  28,  7,  20  (171);  28,  19,  78  (257);  28, 
19,  78  (258):    28,   19,  78  (259);    37,  10,  59    (162);    Quintil.  1, 

1,  16  im  Müuchn.;  1,  12,  10;  8,  3,  68;  Plin.  Epist.  4,  21,  2; 
Panegyr.  26,  1;  28,  6;  Suet.  Cal.  25;  Cui't.  9,  1,  25;  Pacat. 
Pauegr  25,  2;  infantum  Lucr.  5,  810;  Verg.  Aen.  6,  427; 
Manil.  3,  133;  Senec.  Epist.  4,  2;  Plin.  N.  H.  37,  8,  36  (114) 
imBamb  ;  Plin.  Epist.  6,  20,  14;  lustin.  2,  4,  11;  Tertull.  de 
anim.  26;  Augustin.  Civ.  Dei  4,  8;  4,  11;  Amm.  Marc.  31,  2,2; 
Solin.  33,  20;  Claudian.  in  Eutrop.  2,  42;  Venant.  Fortun.  Vit.  S. 
Mart.  1,  215;  Soran.  Lat.  p.  37,  15;  37,  22.  Serpentium 
Cic.  Nat.  Deor.  1,  36,  101  und  Divin.  1,  10.  16;  Sallust.  lug. 
89,  5;  Horat.  Epod.  1,  20;  Val.  Max.  1,  6,  8;  7,  6  ext.  3; 
Cels.  5,  27,  1;  5,  27,  3;  5,  27,  10;  Colum.  1,  5,  6;  Senec.  de 
dem.   1,  18,  2;  de  ira  1,   16,  11;  Epist.  66,  43  und  Nat.  quaest. 

2,  31,  2;  Senec.  Med.  734  und  Herc.  für.  222;  Plin.  N.  H.  6, 
14,  17  (43);  7  Prooem.  5;  7,  2,  2(13)  zweimal;  7,  51,  52(172); 
8,  27,  41  (97);  8,  39,  59  (139);  9,  23,  39  (76);  9,  31,  51  (99); 
10,  23,  31  (62);  10,  28,  40  (75);  10,  52,  74  (145);  11,  25,  30 
(86)  und  an  vielen  anderen  Stellen,    Mela  2,  7,  126    und   3,  8. 


—     408     — 

82  im  Vat.  A  und  in  anderen  Büchern;  Flor.  1,  12,  7:  Gell. 
16,  11,  2;  Apul.  Flor.  6  S.  20;  15  S.  59;  de  deo  Socr.  18  S, 
160  und  de  mag;.  51  S.  511;  serpentum,  welche  Form  von 
Caper  de  verb.  dub.  S.  2250  (VII,  111,  llj  verworfen  wird, 
Verg.  Aen.  8,  436;  12,  848;  Manil.  5,  392;  Colum.  9,  14,  17; 
Senec.  Epist.  6G,  40;  Lucan.  9,  608;  9,  614;  9,  859;  9,  870; 
9,  892;  Stat.  Silv.  5,  2,  80:  luven.  15,  159;  Calpurn.  5,  92; 
Amm.  Marc.  22,  15,  25.  Torrentium  Senec.  Epist.  91,  12; 
Cons.  ad  Marc.  18,  4  und  Nat.  quaest.  2,  35,  2;  3,28,  1;  6,7, 
2;  Plin.  N.  H.  27,  8,  31  (55);  31,  3,  21  (35);  Apul.  de  mundo 
29;  torrentum  Stat.  Silv.  5,  2,  44;  Theb.  2,  6;  5,  80;  Clau- 
dian.  III  cons.  Honor.  46;  Oros.  5,  6,  2.  Consouantuni 
Terent.  Maui*.  622;  679;  786;  1325;  semiconsonantum  Terent. 
Maur.  1057.  Quadrantum  Frontin.  Aquaed.  25  zweimal. 
Über  den  Gen.  Plur.  der  Adject.  und  Particip.  auf  ns  vergl. 
Adject.  48. 

Über  die  Femin.  auf  tas  sagt  Prise.  7,  16,  77  S.  771: 
In  „as"  quoque  Latina  mutant  e  ablativi  iu  i  et  assumunt  .,um:'' 
„a  civitate  civitatium",  „a  probitate  probitatium".  In  bis  tarnen 
frequenter  solet  lieri  concisio  i  in  genetivo  plurali:  ,,a  civitate 
civitatium"  et  „civitatum",  „a  probitate  probitatium"  et  „probi- 
tatum".  Üblicher  ist  tiitum,  doch  ist  auch  tatium  nicht  selten, 
besonders  bei  Liv.  und  dem  älteren  Plin. 

Am  häufigsten  ist  civitatium,  Cic.  de  rep.  1,  34,  51; 
Leg.  2,  4,  9;  de  domo  28,  75  (Verr.  3,  62,  146  steht  civitatium 
in  den  Par.  AB  und  3,  75,  175  im  Vat.  Paliseps.,  aber  0.  F. 
W.  Müller  schreibt  an  beiden  Stellen  civitatum) ;  Plane,  bei  Cic. 
Epist.  ad  Fam.  10,  8,  6;  Cass.  daselbst  12,  13,  3.  Was  Cäsar 
betrifft,  so  schreibt  darüber  Meusel,  Jahresbericht  über  Cäsar 
1894  S.  227:  „Von  civitas  kommt  in  den  Cäsarhandschriften 
civitatum  und  civitatium  als  Gen.  Plur.  vor.  Dass  civitatum, 
wenigstens  im  BG.,  zu  schreiben  ist,  kann  keinem  Zweifel 
unterliegen,  denn  an  fünf  Stellen  haben  sämtliche  Hss.,  an  zwei 
anderen  (V  12,  2  und  47,  2)  «  und  die  eine  Familie  von  ß,  an 
zwei  weiteren  (VII  36,  2  und  83,  4)  ß  und  die  eine  Familie  von 
a  diese  Form;  folglich  stand  sie  an  diesen  neun  Stellen  im  Arche- 
typus; an  einer  zehnten  (IV  3,  1)  stand  in  «  ebenfalls  civitatum, 
in  ß  civitatem;  dies  führt  auch  eher  auf  -tum  als  auf  -tium. 
Daraus  ergiebt  sich,  dass  an  den  drei  Stellen,    an    denen   iu  ß 


-     409     — 

civitatium  steht  (V  22,  3  und  58,  1  und  VII  55,  6),  a  das  Rich- 
tige hat,  desgleichen  III  10,  2,  wo  ß  irrtümlich  civium  giebt; 
aber  ebenso  sicher  ergiebt  sich,  dass  VII  36,  3  in  /i/  (und  SQ-) 
das  Richtige  steht,  dass  civitatium.  in  a  auf  einem  Irrtum  be- 
ruht. Dass  unsere  Hsgb.  an  dieser  Stelle  gläubig  die  Form 
auf  -ium  festhalten,  ist  selbstverständlich".  Im  bell.  civ.  schreiben 
Menge,  Kubier,  Holder  1,  40,  1;  1,  51,  3;  2,  19,  1  civitatum, 
im  dritten  Buche  Aveichen  die  Herausgeber  von  einander  ab; 
Kubier  schreibt  3,  4,  6;  3,  35,  2;  3,  36,  1;  3,  56,  4 
civitatum,  Holder  civitatium,  Menge  3,  4,  6  civitatum,  an  den 
anderen  civitatium.     Sallust.  Cat.  40,  2;  lAx.  1,  17,  4;  2,  6,  5; 

3,  31,  8;  24,  35,  6;  24,  37,  1;  25,  8,  1;  25,  40,  4;  26,  49,  1; 
26,  49,  9;  26,  49,  10;  28,  16,  10;  31,  24,  11;    32,  25,  6;    33, 

2,  6;  33,  20,  11;  33,  34,  1;  34,  16,  5;  34,  17,  7;  34,  36,  3 
(in  diesen  und  vielen  anderen  Stellen  im  Mog.);  34,  48,  3;  34, 
51,  1;  34,  51,  6;  34,  52,  8;  35,  12,  4;  35,  16,  13;  36,  5,  1; 
36,  42,  3;  37,  46,  4;  38,  37,  6;  38,  39,  5;  38,  39,  7;  39,  4, 
12;  39,  26,  10;  39,  33,  2  und  Fragm.  B.  91;  Monum.  Ancyr. 
Taf.  4  Z.  49;  Teil.  42,  2;  Val  Max.  7,  3,  1;  9,  6,  2;  9,  15 
ext.  2;  Senec.  Epist.  91,  10;  94,  62;  iinnaeus  Coruutus  bei 
Charis.  1,  17  S.  100  (I  125,  16);   Pliu.  N.  H.  3,  22,  26  (144); 

4,  20,  34  (111);  5,  27,  25  (95);  Quintil.  1,  2,  2;  2,  4,  33;  2, 
16,  4;  5,  10,  25;  Plin.  Epist.  10,  19  (30),  1;  Tac.  Ann.  3,  63; 
4,  14  und  Hist.  1,  54;  lustiu.  3,  2,  3;  5,  9,  7;  8,  1,  3;  9,  1, 
1;  9,  5,  1;  9,  5,  2;  9,  5,  4;  11,  2,  9;  12,  5,  12;  12,  13,  1; 
13,  5,  2;  20,  4,  6;  23,  1,  1:  23,  4,  2;  32,  2,  3;  33,  2,  8;  34, 
1,  1;  34,  1,  6;  38,36,  1,  5;  3,  8;  41,  4,  8;  Apul.  Flor.  16  S. 
73;  Gaius  Inst.  1  §  189;  3  §  96;  Censorin.  21,  5;  22,  5;  C.I. 
L.  3,  218  Z.  11;  5,  1838;  5,  4484;  5,  7231;  6,  1463;  8,  Q^-, 
8,  7039;  8,  7059;  9,  1006;  9,  5363;  10,1770;  Inscr.  de  l'Alg^r. 
1812;  Grell.  626;  3693  und  Henz.  6506. 

Aetatium  Liv.  1,  43,  5;  9,  17,  7;  24,  I,  4;  26,  9,  13, 
vergl.  Fügner,  Lexic.  Livian.  I  p.  722;  Vell.  2,  89,  1;  Senec. 
Brev.  Vit.  12,  2;  Suet.  Aug.  31;  aber  Gell.  13,  28  (29),  4 
und   14,  1,  27  ed.    Hertz   aetatum.     Affini tati um    lustin.    17, 

3,  5.  Calamitatium  Senec.  Contr.  1,  1,  11 ;  9,  1  (24),  2;  10, 
4  (33),  2;  Plin.  N.  H.  7,  23,  23  (87)  im  Rice,  und  Chiffl.,  und 
8,  16,  21  (55)  im  Rice;  lustin.  16,  4,  5;  Flor.  1,  18,  3.  Cap- 
tivitatium  Ulpian.  Dig.  49,  15,  21   §  1.     Cupiditatium  Cic- 


—     410     — 

pro  Sest.  66,  138;  Senec.  Epist.  ö,  6;  117,  26  und  Traiiq.  11, 
11.  Difficultatiiuu  Li\.  9,  31,  14.  Extremitatiuin  Plin. 
N.  H.  29,  2,  9  (32)  im  Rice,  Voss,  und  Par.  d.  Facuitatium 
ColuRi.  1,  4,  8  im  Goos.;  Geis.  Dig.  31,  30:  Paul.  Dig.  32,7« 
§  1;  Callistr.  Dig.  50.  6,  6(5).  Hcrcditatium  Cic.  de  domo 
15,  35;  Gaius  Inst.  3  §  125;  Lamprid.  Heliog.  12,  2:   C.  I.  L. 

2,  1741;  6,  1523;  6,  1620;  6,  3720;  6,  8435;  6.  8446;  6,  8449; 
I.  Neap.  3948;  Inscr.  de  Lyon  7,  5:  7,  6;  7,  28  8.  236;  240; 
274;  Inscr.  de  l'Alg.  3889:"^  Orell.  107;  3331;  3332  und  Henz. 
5480;  6521;  6646;  6947.  Immunitatium  Cic.  Phil.  2,  14,35 
im  Vat.  Iniquitatium  TertuU.  Spect.  2.  Nocessitat  ium  Liv. 
9,  8,  4;  Suet.  Nero  47.  Potestatiuni  Senec.  Epist.  115,  7; 
Plin.  N.  H.  28,  6,  17  (59);  29,  4,  20  (67);  Inschr.  Orell  2566. 
Propinquitatium  Suet.  Oth.  1.  Qualita tium  Colum.  2,  2, 
3  im  Goes.;  Plin.  N.  H.  36,  22,  44  (159).  Siccitatium  Plin. 
N.  H.  17,  24,  37  (222);  Frontin.  Aquaed.  74.  Siniultatium 
Bell.  Alex.  49,  2;  Liv.  1,  60,  2;  3,  66,  4:  9,  38,  12;  28,  18, 
2;  Val.  Max.  4,  2,  2;  lustin.  2,  6,  16.  Sublimitatium  Plin. 
N.  H.  2,  16,  13  (65)  im  Rice,  und  Par.  d.  Tempestatium 
Vitruv.  9,  6  (7),  3;  Senec.  ad  Marc.  17,  4;  Plin.  N.  H.  16,  37 
(68)  im  Par.  a,  und  17,  24,  37  (226)  in  demselben  m.  sec.  und 
im  Par.  d;  Mela  3,  5,  45;  C.  I.  L.  8,  2609:  8,  2610.  Utili- 
tatium  Liv.  45,  3,  6;  Frontin.  Aquaed.  95;  Plin  N.  H.  25,  2,  2  (4) 
im  Voss,  und  28,   1,  1  (2)  in  demselben  und  im  Rice  ;  Gell.  J, 

3,  23;  Ulpian.  Dig.  43,  16,  1  §  41  ed.  Mommsen.  Voluutatium 
Eugipp  Exe.  Augustin.  253  S.  822,  25  im  Vat,  Voluptatium 
Cic.  Tusc.  5,  26,  74  im  Reg.,  Gud.  und  Gembl;  Liv.  7,  28,  5: 
23,  4,  4;  23,  8,  6:  33,  32,  10  im  Bamb.;  Frontin.  Aquaed.  95 
Senec.  Epist.  12,  4;  95,  23  und  Coust.  12,  1;  Tertull.  Spect.  1 
zweimal;  Itala  (Fuld.  und  Amiat.)  2  Tim.  3,  4. 

Die  männlichen  Namen  auf  äs  G.  ätis  haben  um, 
nicht  ium:  Asprenatum  Plin.  N.  H.  30,  7,  20  (63).  Auch 
Charis.  1,  10  S.  15  (I  27,  7)  und  das  Fragm.  Bob.  de  nom.  et 
pronora.  S.  133  (V  560,  1)  deklinieren  Maecenates  Mae cenatum. 

über  die  Gentilia  auf  äs,  is,  ns  und  rs,  vergl.  Adject.  47. 

72.  Über  die  Nomina,  deren  Stämme  auf  iit  oder  auf 
üd  ausgehen,  sagt  Charis.  1,  17  S.  117  (I  144,  27):  „Tus"  aut 
„lus"  nominativo  singulari  producto  finita  nomina  non  recipiunt 
i  ante  „um"  genetivo  plurali,  ut  „virtus"   „salus"   „palus",   quo- 


—     411      — 

niaui  uec  accusativiis  „is",  sed  „es"  recipit.  Wie  indessen  int 
Accus,  einigeniale  virtutis  gelesen  wird  (v^ergl.  unter  65).  so 
steht  virtutium  Val.  Max.  2,    1.    9   im   Bern.    m.  pr.;    Mela  2, 

3,  45  im  Yat.  A:  Apul  de  mag.  73  S.  549;   Paulin.   Nol.    Carm. 

10,  34;  lul.  Valer.  Res  gest.  Alex.  M.  2,  21  (28),  aber  Kubier 
p.  82,  22  schreibt  virtutum;  Itin.  Alex.  48  (111)  ed.  Volkman 
p.  27,  3-,  servitutium  Plaut.  Persa  3,  3,  18  (418);  Ulpian.  Dig. 
8.  2,  32  extr.;  8,  3  extr.:  Paul.  Dig.  41,  3,  4  §  28  (29).  Über 
paludium  vergl.  unter  73. 

Nepös  und  sacerdös  haben  um,  dös  und  lis  ium.  Nepo- 
tum  Cic.  Verr.  3,  79,  184:  Catull.  49,  1;  Verg.  Aen.  2,  503; 
6,  864;  8,  731;  Horat.  Carm.  2,  13,  3;  3,  17,  3  und  Epist.  1, 
15,  36;  Liv.  1,  5,  6;  1,  6,  1;  1,  13,  2.  Sacerdotum  Cic,  Brut. 
33,  127;  Acad.  1,  3,  9  und  Leg.  2,  12,  30;  Horat.  Carm.  1,  16, 
6;  Liv.  7,  20,  7;  10,  6,  6;  10,  8,  7;  Tac.  Ann.  2,  83;  Suet. 
Aug.  31;  jedoch  sacerdotium  Inschr.  Orell.  1942.  Dotium 
Ulpian.  Dig.  23,  3,  9  §  1;  Paul.  Dig.  23,  3,  25;  Pompon.  Dig. 
24,  3,  1;  Überschr.  zu  Dig.  23,  3;  Imp.  lustinian.  Cod.  4,  29, 
25  §  1  (im  Montispess.  ni.  pr.  dotum)  und  Überschr.  zu  Cod. 
5,  12  und  5,  20;  aber  dotum  Val.  Max.  4,  4,  11;  Tertull.  Cult. 
fem.  2,  9.  Litium  Plaut.  Men.  4,  2,  12  (581);  Poen.  3,  2,  10 
(587),  wo  die  Herausgeber  quicum  litigent.  lites  emunt  schreiben, 
und  Rud.  2.  7,  25  (583);  Terent.  Phorm.  4,  3,  18  (623);  Varro 
L.  L.  5,  32,  43;  Cic.  de  orat.  1,  26,  118;  2,  24,  99;  3.  20,  75; 
Verr.  Acc.  1,  38,  97;  2,  18,  45;  pro  Caec.  7,  19;  11,  32:  26, 
74;  pro  Cluent.  41,  116;  pro  Milon.  27,  74;  pro  Rab.  Post.  4, 
8;  5,  11;  13,  37;  Phil  9,  5,  11;  14,  3,  7;  Epist.  ad  Farn.  7, 
14,  2;  Acad.  2,  30,  98;  Fin.  2,  12,  36  und  Leg.  2,  12,  29; 
Horat.  Carm.  3,  14,  26;  Liv.  1,  32,  11;  Senec.  Contr.  1,  6,  8; 
Seuec.  Benef.  3,  14,  2;  5,  24,  3;  6,  38,  3;  Plin.  N.  H.  9,  25, 
41  (79);  28,  8,  27  (106);  29,  3,  12  (54);  Quintil.  2,  1,  11;  4. 
1,  26;  5,  1,  3;    7  Prooem.  4;    10,  ],  23;    10,  1,  36;  10,   1,  47; 

11,  1,  56;  12,  1,  25:  12,  8,  2;  12,8,4;  Suet.  Vesp.  10;  lustin. 
38,  7,  8;  Apul.  Flor.  22  S.  101  und  de  mag.  74  S.  550;  Ulpian. 
Dig.  3,  3,  27;  36,  1,  1  §  3;  Papin.  Dig.  3,  5,  31  §  6;  17,  1, 
7;  Cels.  Dig.  4,  8,  37;  Gaius  Dig.  12,  2,  1;  Paul.  Dig.  39,  3.  2; 
44,  2,  6;    Nerat.  Dig.  41,    10,  5;   lustinian.  Instit.  3,    19  §  12; 

4,  6  §  24;  4,  6  §  25;  4,  13  §  10.  und  diese  Form  fordert 
Hart.  Capeila  3  §  302. 


—     412     - 

Zu  Stämmen  auf  t  mit  vorherg(-l)e  udcm  (Jouso- 
nanten  (über  die  mehrsilbigen  auf  ens  und  ans  vcrgl.  unter 
71)  gehört  »m' n  Gen.  Plur.  auf  ium.  Charis.  1,  17  8.  110 
(I  136,  29):  „Mars  horum  Martum",  inquit  Plinius,  faoit,  licet 
„sors  sortium"  et  „nox  noctium^'  faciat,  quoniam,  (|uae  in  duas 
semivocales  aut  in  dupliccm  consonantem  monosyllaba  nomina- 
tivo  exeunt,  haec  genetivo  plurali  ante  um  i  litteram  habere 
debent.  Noctiuin  ist  sehr  häutig,  wie  Cic.  Tusc.  1,  28,  68; 
Nat.  Deor.  1,  9,  21;  Off.  1,  10,  33;  de  rep.  3,  2,  3  und  Leg. 
2,  7,  16;    Caes.  bell.  Gall.  6,  18,  2.      Pultium  Arnob.  7,  24; 

7,  29.  Dentium  Cic.  Tusc.  4,  8.  19;  Gels.  2,  7  (ed  Darem- 
berg  p.  42,  22);  4,  2  (p.  123,  9);  Val.  Max.  1,  8  ext.  12; 
1,  8  ext.  13;  Senec.  Epist.  78,  9;  Plin.  N.  H.  24,  9,  42  (71); 
Fronto  ad  M.  Caes.  4,  1;  Apul.  Met.  6,  15  S.  410;  Flor.  15 
S.  60  uud  Dogm.  Plat.  1,  14  S.  211 ;  aber  Varro  L.  L.  8.  38,  67 
(vergl.  unter  64)  bezeugt,  dass  wohl  gentium  und  mentium,  hin- 
gegen dentum  in  Gebrauch  sei,  während  Prob.  Instit.  ait.  S.  337 
(IV  125,  7)  als  Grund  augiebt,  qua  de  causa  ,, horum  dentium" 
et  non  „horum  dentum^'  facere  debeat:  hac  de  causa,  quoniam, 
(juaecumque  nomina  nominativo  casu  numeri  singularis  ens  litteris 
detiniuntur  et  monosyllaba  esse  reperiuntur,  haec  genetivo  casu 
numeri  pluralis  ium  litteris  concluduntur.  Bidentium  Horat. 
Carm.  3,  23, 14;  bidentum  Ovid.  Met.  15.  575;  Sil.  13,  433;  Stat. 
Theb.  4,  416.  Gentium  an  vielen  Stelleu,  namentlich  des  Cic. 
und  Liv. ;  gentum  wird  des  Versmasses  wegen  in  dem  Verse 
des  Acc.  (580)  bei  Non.  S.  84,  28  geschrieben,  in  den  Hdschr. 
ist  gentium.  Gentium  ist  auch  Inscr.  de  l'Alg.  1846,  in  welcher 
Inschr.  Henz.  5577  das  i  als  fehlend  bezeichnet,   aber  C.   1.  L. 

8,  7006,  wo  dieselbe  Inschrift  steht,  ist  gentium.  Desgleichen 
mentium  Varro  L.  L.  8,  38,  67;  Liv.  27,  50,  2;  Senec.  Consol. 
Helv.  10,  1;  12,  3;  Provid.  4,  5  und  Brev.  vit.  3,   1;  Quintil.  2, 

9,  1;  Gell.  6  (7),  2,  7;  6  (7),  2,  11;  Apul.  Flor.  15  S.  57; 
Ambros.  in  Luc.  2  §  38;  Hieronym.  Epist.  143,  1;  Chalcid.  Tim. 
167.  Fontium  Cic.  Nat.  Deor.  2,  39,  98  (fontum  in  den  Leid. 
AB  uud  im  Wien.,  in  diesem  mit  übergeschriebenem  i);  Horat. 
Carm.  4,  14,  45;  Senec.  Nat.  quaest.  3,  11,  2;  PHn.  N.  H.  2, 
93,  95  (207);  Mela  3,  10,  102;  Quintil.  10,  1,  46;  Solin.  27,5; 
Symmach.  Epist.  7,  31;  8,  62;  C.  L  L.  6,  773.  Frontium 
Horat.  Carm.  1,  1,  29  und  Viü'uv.  2,  8,  7.     Montium  Cic.  Acad. 


—     413     — 

2,  39,  123  und  Nat.  Deor.  2,  39,  98;  2,  64,  161;  Sallust.  Cat. 
57,  3;  Liv.  1,  12,  10;  2,  30,  9;  5,  34,  7;  7,  14,  9:  9,  3,  1  und 
bei  anderen  Schnftstellern.  Po  ntium  Caes.bell.  Gall.7,  35,  2;  Liv. 
30,  10.  14.  Artium  undpartium.au  sehr  vielen  Stellen;  einige 
zogen  partium  vor,  Avie  Charis.  1,  17  S.  114  (I  141,  24)  bezeugt: 
Partum.  Caesar  in  analogicis  „harum  partum",  Cornelius  Nepos 
iUustrium  XV,  etEnnius:  lamque  fere  quattor  partum;  quoniam 
ab  hac  parte  facit  et  has  partes.  Sed  consuetudo,.  inquit  Pliuius, 
ut  „praegnatium"  „optimatium".  Vergl.  über  den  Accus.  Sing, 
partim  unter  54.  den  Abi.  parti  unter  61  und  den  Accus.  Plur. 
partis  unter  65.  Cohortium  ist  an  mehreren  Stellen  des  Cäs., 
Sallust.,  Liv.  und  Tac,  zuweilen  mit  der  Var.  cohortum,  welche 
bei  Caes,  bell.  Gall.  5,  47,  4  aus  dem  Bong.  1,  Leid.  1  und 
Lovan.;  Sallust.  lug.  46,  7  aus  dem  Weim.  2;  Liv.  7,  31,  11 
aus  dem  Portug.  und  Haverc,  und  10,  19,  20  aus  dem  Leid.  1 , 
Voss.  2,  Lovel.  4  und  Haverc.  bemerkt  ist.  Mortium  Seuec. 
Nat.  quaest.  1,  1,  3:  Tac.  Hist.  3,  28;  Solin.  27.  33;  Veget.  R. 
mil.  4,  44;  Augustin.  Civ.  Dei  1,  11.  Sortium  Cic.  Divin.  1, 
6,  12;  2,  17,  38;  2,  41,  85;  2,  41,  86;  Caes.  bell.  Call.  1,  53, 
7;  Liv.  1,  56,  6;  Val  Max.  1,  8  ext.  8;  Tac.  Germ.  10;  Suet. 
Tib.  63.  Formen  dieser  Art  erinnern  an  Nominativformen,  wäe 
raentis  und  sortis,  vergl.  unter  41. 

Die  Stämme  auf  t  mit  vorhergehendem  kurzen 
Vokal  haben  um.  Anas  anitum  (vergl.  unter  41)  Cic.  Nat. 
Deor.  2,  48,  J24  und  anatum  Plin.  N.  H.  25,  2,  3  (6);  29,  5, 
33  (104);  29,  6,  38  (125),-  30,  7,  20  (60);  Lamprid.  Alex.  Sev. 
41,  7,  doch  anatium  Varro  R.  R.  3,  5,  14;  3,  11,  1.  Des- 
gleichen interpretum,  arietum,  parietum,  segetum,  comituui. 
militum,  equitum,  peditum,  hospitum,  capitum.  Doch  ist  hospi- 
tium  Cic.  Verr.  5,  52,  138  im  Reg.,  und  Phil.  2,  30,  75  im 
Vat.  und  in  den  Anführungen  bei  Serv.  Comm.  in  Donat.  S. 
1793  (IV  416,  12)  und  bei  Serg.  Expl.  in  Donat.  S.  521  (IV 
511,  13)  nach  dem  Freising,  und  Sant.,-  und  Liv.  2,  14,  9  im 
Med.  m.  pr.  und  in  den  Pal.  1  und  2,  und  4,  35,  4  im  Par., 
Med.,  cod.  Rhen.  und  in  anderen  Büchern,  an  allen  vier  Stelleu 
aber  schreiben  die  neuesten  Herausgeber  hospitum.  So  ist  wahr- 
scheinlich hospitium  neben  pudet  und  in  der  metr.  luschr. 
C.  I.  L.  2,  4284  zu  verstehen.  Vergl.  über  die  Genit.  Plur. 
iudicium,   supplicium,  artihcium,  aruspicium,    extispicium,    coniu- 


414 

j^ium,  rcrriiji^ium  unter  74,  und  über  forcipiuui,  iminicipiuiii.  priiici- 
pinm,   mancipium  unter  75. 

73.  Die  Nomina,  deren  Stamm  auf  nd  ausgeht, 
erhalten  im  Gen.  Plur.  ium,  diejenigen,  deren  Stamm  d 
mit  vorhergehendem  Vocal  hat,  grösstenteils  um. 

Frons  fron  diu  m  Senec.  Epist.  104,  12  und  de  ira  3, 
20,  2;  Colum.  9,  14,  14;  PHn.  N.  H.  2,  65,  65  (163):  6,  17, 
20  (54);  7,  2,  2  (25);  10,  29,  43  (81),-  Gell.  19,  12,  7;  Itin. 
Alex.  45  (101),  wie  vom  Nomin  frondis,  vergl.  unter  41.  Glans 
glandium  PHn.  N.  H.  15,  23,  25  (92);  16,  6,  8  (25):  Sidon. 
(Jarm.  23,  347.  luglans  iuglandium  Cic.  Tusc.  5,  20, 
58;  Val.  Max.  9,  13  ext.  4;  Plin.  N.  H.  15,  22,  24  (89); 
15,  22,  24  (90);  17,  12,  18  (89);  17,  12,  18  (91i:  23,  8 
77   (148). 

Laus  laudum  Cic.  Brut.  1,  2;  16,  62;  Orat.  41,  140; 
Opt.  gen.  orat.  2,  5;  in  Pison.  30,  75;  Phil.  2,  12,  28  (hier  ist 
im  Vat.  laudium);  Epist.  ad  Farn.  2,  4,  2;  2,  7,  2;  9,  14,  4; 
11,  27,  8;  13,  16,  4;  Epist.  ad  Att.  14,  17  A.  4;  Lael.  26,  98 
und  Leg.  2,  8,  19;  Cass.  bei  Cic.  Epist.  ad  Farn.  12.  13,  1; 
Verg.  Ge.  3,  112  und  Aen.  5,  138;  6,  823;  8,  273;  9,  197; 
Ovid.  Epist.  ex  Pont.  4,  8,  45;  Liv.  5,  30,  2;  30,  30,  4;  34, 
15,  9;  Val.  Max.  3,  2,  22;  3,  4,  2;  Stat.  Silv.  2,  1,  36;  2,  6, 
55;  4,  3,  158;  4,  6,  69;  b,  3,  135;  Theb.  6,  909;  Achill.  1, 
188;  1,  202;  2,  375  (89);  Sil.  1,  63;  3,  146;  6,  616;  12,  68; 
13,  771;  14,  495;  15,  151;  16,  303;  16,  480;  Plin.  Paneg.  4, 
6;  Curt.  8,  5,  10;  Apul.  Ascl.  26  S.  310;  Amm.  Marc.  16,  12, 
68;  25,  4,  18;  28,  4,  33;  Eumen.  Paneg.  Constaut.  Aug.  1,  3; 
Nazar.  Paneg.  Constant.  Aug.  5,  5;  32,  2;  Mamert,  Grat.  act. 
luliano  2,  5;  4,  5;  Lact.  Inst.  1,  20,  19;  Augustin.  Civ.  Dei  5, 
18;  5,  19;  Claudian.  III  cons.  Honor.  59;  cons.  Stilich.  1,  139, 
und  dies  verlangt  das  Fr.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  135  (V 
561,  24;  laudium  Pacat.  Paneg.  Theodos.  Aug.  7,  1  im  L^psal.; 
Sidon.  Carm.  23,  31:  Itin.  Alex.  54  (119). 

Fraus  fraudum  Sil.  1,  484;  2,  500;  6,  479:  13,  536; 
IS,  738;  Stat.  Silv.  3,  1,  32;  Tac.  Ann.  6,  21;  Gell.  14,  2,  6; 
Apul.  Met.  5,  15  S.  349  in  den  Flor.  1  und  3;  Amm.  Marc. 
25,  10,  7;  Lact.  Instit.  1,  10,  7  und  Epit.  61,  19;  71,  1;  Auson. 
Grat.  act.  33,  1  ed.  Toll.  S.  731  (ed.  Peiper  S.  372,  500); 
Claudian.  Cons.  Stil.  2,   214;  fraudium   Cic.   in   Pisou.  19,   44 


415     - 

m  Erf.,  Erl.  und  Sakb.,  und  Off.  3,  18,  75;  Apul.  Met.  5,  19 
5.  355;  8,  5  S.  516;  10,  6  S.  690;  10,  27  S.  730;  Tert.  Spect. 

>  im  Agob.;  Ulpian.  Dig.  9,  2,  23  §  4;  Marcian.  Big.  30,  119; 
;mp.  Constantin.  Cod.  10,  1,  7  §  2  (im  Par.  K  und  Wien.  I 
randum);  Cyprian.  ad  Demetr.  9  ed.  Hartel  p.  357,  13  (im 
vVürzb.  und  Regensb.  fraudum). 

Praes  praedum  C.  I.  L.  2,  1964  Col.  4  Z.  18.  Heres 
leredum  Cic.  Invent.  2,  21,  62;  Phil.  2,  40,  103;  Off.  3,  17, 
n  und  Leg.  2,  19,  48;  Tac.  Ann.   1,  8;  Gaius  Instit.  2  §  140; 

>  §  207;  2  §  234;  3  §  9;  3  §  32;  4  §  172;  I.  Neap.  2044: 
5660.  Merces  mercedum  Cic.  Parad.  6,  2,  46;  Suet.  Caes. 
10  und  Serv.  zu  Verg.  Aen.  6,  64. 

Pes  pedum  Cic.  de  orat.  1,  60,  254;  Caes.  bell.  Gall.  7, 
12,  1;  7,  72,  4;  CorniÜc.  3,  19,  32;  Liv.  9,  16,  13  und  an 
äelen  anderen  Stelleu.  Compedum  Augustin.  Civ.  Dei  12,  26 
I  554,  16);  compedium  Plaut.  Persa  3,  3,  15  (420).  Über 
padrupedum,  bipedum,  anguipedum,  alipedum,  cornipedum, 
gnipedum  vergl.  Band  II  p.   126,  127. 

Obs  es  immer  obsidum,  zuweilen  mit  der  Var.  obsidium; 
lies  ist  bei  Caes.  bell.  Gall.  5,  27,  2  im  Voss.  3;  6,  9,  7  im 
ßong.  1  und  Scalig.;  bei  Liv.  2,  13,  9;  2,  13,  10  im  Med.  m. 
jr.;  2,  15,  6  im  Par.;  22,  22,  9  im  Put.,  Med.,  Voss.,  Lov.  1 
ind  im  Colb.  m.  pr. ;  22,  22,  14  im  Put.  und  Med.  An  mehreren 
mderen  Stellen,  namentlich  des  Cäs.  und  Liv.,  ist  obsidum 
3h  ne  Var. 

Lapis  lapidum  Cic.  Nat.  Deor.  2,  9,  25;  Caes.  bell.  civ. 
i,  105,  5;  Lucr.  3,  198;  Culex  65;  Liv.  33,  17,  13;  36,  16,  2; 
^^8,  20,  1;  Quintil.  8,  6,  63;  Tac.  Ann.  3,  53.  Gustos  cu- 
ätodum  Ovid.  Amor.  1,  6,  7;  1,  9,  27;  Liv.  8,  16,  9;  25,  24, 
8;  25,  30,  10;  30,  9,  10;  Tac.  Ann.  4,  12. 

Pecus  pecudum  Varro  R.  R.  2,  1,  5;  Cicer.  Parad.  1, 
3,  14;  Colum.  2,  11,  1;  Plin.  N.  H.  8,  7,  7  (23);  30,  4,  10 
(28);  30,  8,  22  (75);  30,  9,  23  (76);  30,  10,  27  (88);  30,  11, 
29  (95);  30,  12,  37  (111);  30,  13,  38  (112);  30,  13,  41  (120); 
30,  15,  51  (145);  33,  3,  13  (43). 

Neben  paludum,  das  ausser  dem  unter  52  angeführten 
Charis.  1,  17  S.  117  (I  144,  28)  das  Fr.  Bob.  de  nom.  et 
prononi.  S.  135  (V  561,  23)  billigt,  ist  paludium  Caes.  bell. 
Gall.  4,   38,    2  im  Oxf'.;    Liv.  21,   54,    7  im  Put.,    Med.  und  in 


-     416 

den  Pal.  1  und  :\;  IMi.i.  II.  N.  2,  6K,  68  (174)  iin  Rice  und 
Par.  a-,  Mela  3,  3,  29  im  Vat.  B  und  Bcrl.,  und  3,  8,  82  im 
Vat.  A,  Flor.  C,  Gud.  und  Leipz.;  lustin.  44,  1,  10;  Capitol. 
Maximin.  12,  6;  Eumen.  Paneg.  Constant.  Aug.  12,  2  im  Upsal, 
davon  schreiben  die  neuesten  HerausgeVjer  paludura  Caes.  bell. 
Gall.  4,  38,  2;  Liv.  21,  54,  7;  Mela  3,  3,  29;  Tacit.  Ann.  1. 
64;    Eumen.  Paneg.  Constant.  Aug.   12,    2,    paludium   Mela  ?>. 

8,  82;  Plin.  N.  H.  2,  68,  68  (174);  lustin.  44,  1,  10;  Capitol. 
Maximin.  12,   6.     Vergl.  über  den  Acc.  Plur.  paludis  unter  65. 

Zu  cor  wird  in  dem  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom. 
S.  132  (V  559,  34)  cor  dum  gebildet,  analog  dem  Nomin.  und 
Accus.  Plur.  corda;  es  sind  jedoch  keine  Beispiele  dieser  Form 
bekannt,  dagegen  ist  cor  diu  m  in  der  Yulg.  lerem.  4,  4  und  1 
Cor.  4,  5;  Eugipp.  Exe.  Augustin.  196  S.  654,  23  und  210 
S.  703,  16. 

74.  TJber  die  Nomina  mit  einsilbigen  Wortstämmen  auf  c 
sagt  Charis.  1,  17  S.  113  und  114,  mit  Einmischung  einiger 
Stämme  auf  g  und  eines  auf  et:  „Pacium"  an  ,.pacum''  et 
„lucium"  an  „lucum"  addubitari  etiam  nunc  ait  Plinius,  „quoniam 
nee  finitionem  uUam  in  monosyllabis",  inquit,  „grammatici  tempta- 
verunt",  Nam  ut  „fax"  „faex"  „nux"  „crux"  „rex"  „lex"  sine 
i  genetivo  plurali  sunt  dictitanda,  ita  contra  „nox"  „falx"  ,.calx~ 
„arx"  „lanx"  „cum  i  pronuntianda  sunt".  Das  Fragm.  Bob, 
de  nom.  et  pronom.  S.  136  (V  562,  26)  fordert  „facium"  „fal- 
cium"  „lancium"  „nivium",  aber  „regum"  „legum"  „gregum" 
„salicum"    „cicatricum"    „calicum". 

Facium  Apul.  Met.  11,  9  S.  771  in  den  Flor.  1  und  3 
und  im  Fux.  und  Lips.  (nach  Hildebr.  hat  der  Flor.  3  facuum. 
der  Guelf.  faucuum).  Falcium  Caes.  bell.  Gall.  3,  14,  5;  Phn. 
N.  H.  18,  28,  67  (261)  und  Itin.  Alex.  25  (61);  dasselbe  giebt 
Varro  in  der  unter  64  mitgeteilten  Stelle  des  Charis.  1,  17  S. 
104  (I  129,  22).  Arcium  Senec.  Thyest.  342;  Fronto  Princ. 
bist.  8  S.  208,  3  ed.  Nab.  (in  der  Hdschr.  acrium);  Serv,  zu  Verg' 
Ecl.  2,  61.     Mercium    Senec.  Benef.  6,   38.   3;    Plin.  N.  H.  5. 

9,  11  (60);  22,  24,  56  (118);  34,  11,  25  (108);  Tac.  Germ.  5: 
Suet.  Caes.  43  und  Aug.  98;  Arnob.  3,  32;  Ulpian.  Dig.  5,  1. 
19  §  3;  9,  2,  27  §  24;  Paul.  Dig.  14,  2,  1  und  an  mehreren 
anderen  Stellen  der  Dig.;  Insehr.  Marini  atti  de'  frat.  Arv.  S. 
245;    C.  I.  L.  9,    4680.     Faucium  Cic.  Tusc.  1,  16,  37;  VeU. 


—     417     — 

2,  4,  5;  Gels.  4,  4,  3 :  4,  4,  4;  5,  23,  1;  Senec.  Cons.  Helv.  9, 
11  und  Nat.  quaest.  4,  2,  5;  Plin.  N.  H.  6,  13,  15  (38);  7,44, 
45  (144);  10,  33,  49  (95);  18,  25,  61  (229);  21,  21,  89  (154); 
22,  9,  11  (25);  23,  1,  24  (48):  23,  .2,  28  (59);  23,  7,  64  (129); 
36,  19,  33  (140);  37,  3,  11  (44);  Suet.  Nero  41;  Cyprian.  de 
Diortalitate  14;  Apul.  Met.  4,  24  S.  291;  Ulpian.  Dig.  21,  1,  14 
§  8;  Augustiu.  Civ.  Dei  11,  27;  22,  24. 

Dagegen  precum  Plin.  N.  H.  8,  16,  19  (48);  29,  4,  19 
[66);  Quintil.  3,  8,  47;  Tac.  Ann.  2,  10  und  Germ.  8:  Plin. 
Epist.  6,  9,  2;  Stat.  Achill.  1,  911  [2,  237);  Gell.  16,  19,  11;  Apul. 
de  deo  Soor.  6  S.  133;  Auson.  Ephem.  4,  1  (ed.  Peiper  p.  11); 
Symmach.  Epist.  7,  49:    10,   39;    10,  53;    10,  69;    Vulg.  Zach. 

12,  10;  Sidon.  Epist.  4,  17,  3;  6,  7,  1;  9,  3,  4;  vorgeblicher 
Quintil.  Decl.   6,    8;    9,   9.     Vocum  Cic.  de    orat.  3,   44,   174; 

3,  50,  195;  Orat.  44,  151;  49,  162;  51,  173;  53,  177;  54,  182; 
Orat.  part.  7,  25;  pro  Rose.  A.  46,  134;  Acad.  1,  5,  19;  Ein. 
5,  18,  49;  Nat.  Deor.  1,  40,  111;  1,  40,  112;  Divin.  1,  36,  80; 
1,  50,  114;  2,  3,  9  und  de  rep.  2,  42,  69.  Crucum  Tertull. 
Apol  16  zweimal  und  ad  nat.  1,  12  zweimal.  Du  cum  Cic. 
Phil.  4,  6,  15;  Epist.  ad  Farn.  6,  6,  12;   9,  6,  3  und  Divin.  1, 

14,  24;  Sallust.  lug.  85,  46;  Verg.  Aen.  11,  13;  11,  349;  12, 
äOl;  Horat.  A.  P.  73;  Ovid  Met.  13,  51;  13,  276;  Trist.  4,2, 
20  und  Epist.  ex  Pont.  3,  3,  32;  3,  4,  39;  Liv.  9,  22,  5;  9, 
22,  10;  22,  25,  12;  25,  9,  4;  29,  1,  21;  42,  49,  5;  Vell.  2,  80, 
3;  Val.  Fl.  5,  607;  6,  683;  6,  723:  Quintü.  2,  5,  15:  Tac.  Ann. 

13,  53;  15,  17;  Suet.  Aug.  31.  Traducum  Plin.  N.  H.  17,  23, 
35  (212);  Tac.  Hist.  2,  25.  Nucum  Val.  Maxim.  9,  13  ext.  4; 
Geis.  6,  5;  6,  7,  1;  6,  7,  2;  6,  7,  8;  Senec.  Const.  12,  2; 
Plin.  N.  H.    13,  5.   10  (51);    15,   22,   24  (88);    15,  22,  44  (91); 

15,  28,  34  (112);  25,  11,  94  (148);  29,  6,  34  (106);  Apic.  3,  2 
^?  63;  Paul.  Festi  unter  culliola  S.  50;  aber  nucium  Edict. 
Dioclet  de  pret.  rer.  ven.  exempl.  Straton.  S.  4  des  unteren 
Teils  Z.  9  (G.  I.  L.  3  S.  807).  Nu  c  er  um  gebraucht  nach 
Charis.  1  S.  40  (I  54,  25)  Caelius.  Für  den  Genit.  Plur.  von 
pax  und  lux  sind  keine  Beispiele  vorhanden. 

Über  die  Nomina  mit  zwei-  oder  mehrsilbigen  Wortstämmeu 

schreibt  Gharis.  1,  17  S.  100  (I  124,  28):  Cervicium:  ubi  Plinius 

eodem  libro  (sermonis  dubii  VI):    Exceptis   monosyllabis  cetera 

X  finita  nomina  seu  vocabula  absque  communibus  genetivo  plu- 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  27 


—     41H     — 

lali  (luamquam  ante  um  i  uoii  recipiunt,  ut  „fruticuiu"  „paeli- 
cum",  „radix"  tarnen,  ut  „cervix"  „radicium"  facit.  -Cicatricum", 
non  ,.cicatrieium"  Hortensius  pro  G.  Kabirio:  Cic-atricum 
mearum;  quod  emendate  dictuna  sit.  Derselbe  1,  17  S.  115 
(I  142,  IH):  „lladicium"  Varro  rerum  rusticarum  I  et  III;  et 
Fabianus  de  aiiimalibus  „radicum  genera"  inquit.  Hyginus  quoque 
de  agri  cultura  II:  Ab  extremis  „radicum"  partibus;  quod  magis 
cum  ratione  dici  leges  sub  c  littera. 

Fornacium  Plin.  N.  H.  34,  10,  22  (101)  zweimal;  34,  10, 
22  (102);  34,  13,  33(128);  34,  14,  41  (144);  34,  18,  50  (167j; 
35,  6,  25  (41),  überall  im  Bamb.  und  Rice,  zu  denen  meistens 
der  Voss,  und  einigemale  der  Toi.  und  Par.  d  hinzutritt.  Li- 
macum  Plin.  N.  H.  30,  11,  30  (101).  Adiutricum  Tertull. 
Scorp.  14.  Altricum  Stat  Theb.  1,  603;  Silv.  2,  1,  96.  Cer- 
vicum  Pacuv.  (18)  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  12,  605;  Cic.  Orat. 
18,  60  und  Arat.  295;  Plin.  N.  H.  28,  12,  52  (192);  Gurt.  4, 
15,  16;  Gell.  5,  14,  9;  Apul.  Dogm.  Plat.  1,  16  S.  215;  Vulg. 
Levit.  26,  13;  cervicium  PHn.  N.  H.  11,  1,  1  (1);  20,  22,  92 
(250);  23,  2,  33  (68);  28,  6,  17  (60)  im  Rice.  ra.  pr.  und  im 
Voss,  und  Chiffl.  Cicatricum  Hortens,  bei  Charis.  a.  a.  O.; 
Horat.  Carm.  1,  35,  33;  Liv.  45,  39,  18;  Plin.  N.  H.  33,  6,  35 
(110);  Prudent.  Perist.  10,  796,  aber  cicatricium  Gaius  Dig.  9, 
3,  7  ed.  Mommsen.  Cornicum  Cic.  pro  Mur.  11,  25;  Prep. 
5  (4),  5,  16;  Quintil.  8.  3,  22.  Coturnicum  Quintil.  5,  9,  13; 
Fronto  de  eloqu.  1  (ed.  Naber  p.  146,  16);  Serv.  zu  Verg.  Aen. 
3,  73;  Mythogr.  Latin.  1,  37.  Coxendicum  Plin.  N.  H.  20, 
9,  35  (90);  20,  22,  87  (240).  Matricura  Colum.  7,  9,  10. 
Meretricum  Plaut.  Epid.  2,  2,  29  (213);  Bacch.  3,  6,  34  (563); 
Poenul.  1,  2,  85  (298);  5,  4,  3  (1176)  und  Truc.  4,  4,  36  (889); 
Terent.  Eun.  1,  1,  3  (12);  5,  4,  10  (932);  5,  5,  24  (994);  Ovid. 
A.  A.  1,  435;  Senec.  Coutr.  9,  2  (25),  11;  Senec.  Epist.  97,  8; 
Quintil.  11,  3,  182;  Gurt.  5,  1,  38;  Apul.  Met.  10,  21;  mere- 
tricium  bei  Plaut.  Gas.  3,  3,  22  (585)  non  matronarum  officium 
est,  sed  meretricium,  kann  Adject.  sein,  wie  Most.  1,  3,  33 
(190)  matronae,  non  meretricium  est,  aber  bei  Senec.  Gontr.  1.  2, 
5  ist  excipitur  meretricium  osculis,  vergl.  den  Xomin.  Plur. 
meretricis  unter  64,  und  den  gleichlautenden  Accus.  Plur.  unter 
65.  Nutricum  Prop.  5  (4),  1,  55;  Quintil.  1,  10,  32;  2,  4,  5; 
Aruob.  7,   39    (42);    Gapit.   Anton.  Phil.    2,    1:    Macrob.    Somn. 


—     419     — 

8cip.  1,  2,  8;  Cod.  Theod.  9,  24,  1  §  1.     Obstetricum  Colum. 

7,  3,  16;  Plin.  N.  H.  28,  6,  18  (67)-,  Cyprian.  Epist.  4,  3. 
Pistricum  Arnob.  3.  31.  Radicum  Varro  R.  R.  1,  45,  3; 
Cic  Tusc.  3,  6,  13  und  DiviD.  1,,  7,  13;  Plin.  N.  H.  16,  1,  2 
(5);  16,  2,  2  (6);  16,  17,  29  (72);  16,  31,  56  (127);  16,  31,  56 
(130);  16,  34,  62  (152);  17,  11,  16  (87);  18,  16,  43  (147);  23, 

8,  75  (144);  Apul.  Ascl.  4  S.  288  und  de  mag.  31  S.  467; 
radicium  Colum.  3,  18,  2  im  cod.  Polit.,  und  Itin.  Alex.  32 
(75).  Saltatricum  Amm.  Marc.  14,  6,  19.  Saffragatri  cium 
Augustin.  Civ.  Dei  18,  10  (ed.  Dombart  II  268,  19).  Tama- 
ricum  Colum.  8,  15,  4.  Textricum  Apul.  Met.  6,  20  S.  420; 
Ulpian.  Dig.  33,  9,  3  i?  6. 

Diejenigen  Nomina,  deren  Stamm  auf  ic  ausgeht, 
haben  in  der  Regel  um:  iudicum,  indicum,  supplicum,  arti- 
ficum,  opificum,  pontificum,  auspicum,  haruspicum,  extispicum. 
Ferner  imbricum  Sisenna  (Hist.  3  fr.  11)  bei  Non.  S.  125,  18; 
paelicum  Senec.  Agam.  254;  Curt.  8,  9,  28;  8,  9.  29;  10,  2, 
27;  fornicum  Amm.  Marc.  24,  4,  15;  hystricum  Plin.  N.  H. 
30,  14,  43  (123);  natricum  Cic.  Acad.  2,  38,  120;  Colum.  1, 
5,  6  (in  alten  Ausgaben  natricium,  im  Cod.  Polit.  und  Leipz. 
nantium).  Doch  iudicium  Cic.  Verr.  Acc.  2,  31,  77  in  den  Lag. 
29  und  42;  pro  Cluent.  51,  140  im  Lag.  12;  pro  Flacc.  1,  3 
im  Salzb.  m.  pr.  und  Bern.;  in  Pison.  41,  98  im  Salzb.  und 
Erl;  Phil.  5,  5,  12  und  13,  2,  3  im  Vat.;  5,  5,  13  im  Gud. 
und  Teg.:  pro  Cael.  bei  Cic.  Epist.  ad  Fam.  8,  8,  3  im  Med.; 
Quintil.  6,  1,  22  im  Ambr.,  Bamb.,  Turic.  und  im  Flor.  m.  pr.; 
11,  1,  8  im  Flor,  und  Münch.;  Suet.  Claud.  11  im  Copes.,  doch 
haben  an  den  aus  Cicero,  Quintilian  und  Sueton  angeführten 
Stellen  die  Herausgeber  iudicum  geschrieben;  dagegen  steht 
Veget.  R.  milit.  2,  19  (ed.  Lang  p.  53,  20)  iudicium,  aber  in 
Veget.  R.  milit.  lib.  IV  Cap.  XXXII  (ed.  Lang  p.  127,  20)  finden 
wir  auch  iudicum.  Supplicium  Cic.  pro  Mur.  4,  9  im  Salzb. 
und  in  den  Oxf.  %<//,  C.  F.  W.  Müller  schreibt  supplicum;  Liv. 
24,  30,  14;  29,  16,  16;  30,  36,  5  und  35,  34,  7  wird  von  älteren 
Herausgebern  wohl  supplicium  gelesen,  von  Luchs  und  Zingerle 
aber  überall  supplicum.  Artificium  Cic.  Verr.  4,  2,  4  im  Reg.; 
Plin.  N.  H.  34,  2,  3  (7);  34,  7,  18  (44)  und  35,  10,  36  (67); 
35,  10,  36  (83)  im  Rice,  und  Voss.,  aber  die  Herausgeber  haben 
artificum   geschrieben,    wie    auch   Apul.    de    mundo  31;    artifi- 

27* 


—     420     — 

cium  steht  Quint.  7  Prooem.  1  im  Turic.  m.  pr.,  Ambr.  und 
Flor,  und  so  auch  in  der  Ausgabe  von  Halm.  Bei  Arnob.  6, 
12  steht  im  cod.  P.  arteficium,  aber  Reiftersclieid  p.  223,  14 
artificum.  Aruspicium  Cic.  Catil.  H,  4,  9  im  Teg.  t.,  aber  C.  F. 
W.  Müller  hier  wie  sonst  immer  haruspicum.  Extispicium 
Acc.  (tr.  419)  bei  Non.  S.  16,  10  durch  das  Versmass  gesichert; 
dies  wird  freilich  auch  gegen  das  Versmass  im  Heins,  gelesen 
in  einem  Verse  bei  Cic.  Divin.  1,  16,  29,  die  Herausgeber  aber 
an  letzter  Stelle  extispicum.  Vergl.  über  den  Accus.  Plur. 
extispicis  unter  65. 

Die  Nomina,  deren  Stamm  auf  g  endet,  haben  um: 
regum,  legum,  gregum,  remigum,  frügum,  coniügum.  Doch 
coniugium  Cic.  Catil.  4,  9,  18  im  Indersd.  und  Marb. ;  remigium 
Bell.  Alex.  20,  1  im  Par.  2;  Tac.  Hist.  4,  16  und  5,  23  im 
Med.',  Symmach.  Epist.  4,  3  (7),  3,  aber  an  allen  Stellen  die 
Herausgeber  coniügum  und  remigum.  Vergl.  über  die  Gen. 
Plur.  hospitium,  forcipium,  municipium,  principium,  mancipium 
unter  72  und  75. 

75.  Die  Nomina  mit  einsilbigen  Wortstämmen  auf 
p  oder  b  haben  iura.  Im  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom. 
S.  136  (V  562,  10)  werden  dapum,  adipum,  opum,  stipum, 
stirpum,  daselbst  S.  135  (V  561,  32)  trabium,  plebium  (si 
tamen  in  pluralem  numerum  flectitur),  urbium,  scorbium  an- 
gegeben. Stirpium  Cic.  Phil.  2,  22,  55;  Fin.  5,  4,  10;  5,  11, 
33;  Tusc.  3,  34,  84;  Nat.  Deor.  2,  13,  36;  2,  39,  99;  2,  51, 
127  und  Cato  Mai.  15,  51;  15,  52;  Colum.  4,  29,  1;  Plin.  N.  H. 
8,  45,  70  (176);  Apul.  Ascl.  4  S.  288.    Stipium  TertuU.  leiun. 

13.  Diese  Bildungen  erinnern  an  die  Nominativformen  stirpis 
und  stipis,  vergl.  unter  39.  Selbst  von  dem  Griech.  seps  ist 
sepium  Solin.  27,32,  Doch  opum  Enn.  (ed.  L.  Müller  Ann.  165 
und  435)  bei  Macrob.  Sat.  6,  1,  17;  Plaut.  Cas.  3,  5,  4  (624), 
Leo  hier  opis;  Cist.  1,  1,  28  und  Rud.  3,  3,  1  (274);  Cic.  de 
orat.  2,  11,  46;  Divin.  2,  56,  115;  Off.  3,  8,  36  und  de  rep. 
bei  Non.  S.  526,  9;  Corn.  Nep.  Dion  5,  2;  Bell.  Afr.  25,  1;  Verg. 
Ge.  2,  468  und  Aen.  1,  14;  2,  22;  9,  532;  11,  338;  12,  552; 
Ovid.  Fast.  1,  211;  1,  304;  3,  570;  Val.  Max.  2,  2,  5;  Sil.  1, 
615;  2,  102;  6,  19;  8,  526;  11,  608;  12,  28;  13,  33;  13,  876; 

14,  343;  15,  412;  PUn.  N.  H.  6,  19,  22  (68);  20  Prooem.  1; 
33,  1,  6  (26);  33,  10,  47  (134);  37  Prooem.  1;  Stat.  Süv.  3,  3, 


—     421     — 

87;  Tac.  Ann.  3,  30:  6,  14;  16,  33;  Hist  1,  48;  2,  19;  3,  32 
und  de  orat.  6;  Plin.  Epist.  8,  6,  7;  Suet.  Nero  31;  Apul.  de 
Plat.  2,  26;  Vulg.  lud.  18,  7.  Dapum  wird  ebenso  wenig  ge- 
funden wie  dapium,  vergl.  unter  119. 

Urbium  ist  sehr  häufig.  z.B.  Cic.  Acad.  2,  39,  123;  Nat. 
Deor.  1,  38,  108;  2,  59,  148;  2,  66,  165;  Off.  2,  21,  73.  Ple- 
bium  Prudent.  Perist.  10,  709.  Scrobium  Colum.  3,  13,  2, 
statt  dessen  aus  dem  cod.  Polit.  scrobum  bemerkt  wird,  und 
trabium  Auson.  Periocha  Odyss.  5  und  Pompei.  Comment. 
S.  465  (V  305,  22);  Sidon.  Epist.  8,  12  (ed.  Mohr  p.  196,  4) 
können  auf  die  Nomin.  scrobis  und  trabes  oder  trabis  bezogen 
werden,  vergh  unter  49  und  39. 

Die  Nomina  mit  zwei-  oder  mehrsilbigen  Wort- 
stämmen derselben  Endungen  haben  in  der  Regel  um: 
foreipum,  prineipum,  municipum,  maneipum  oder  mancupum, 
aucupum,  caelibum.  Zu  adeps  fehlt  der  Gen.  Plur,  vergl.  unter 
119.  Aber  forcipium  steht  sicher  in  den  Worten  des  Lucil. 
(9,  48)  bei  Charis.  1,  15  S.  74  (I  94,  25)  scalprorum  forci- 
piumque  milia  viginti.  Municipium  ist  bei  Cic.  pro  Cluent.  15, 
43  in  den  Lag.  1  und  12;  66,  187  im  Lag.  64;  pro  Plane. 
8,  19  im  Teg.;  Phil.  3,  6,  15  im  Bamb.  und  Teg.,  und  13,  8, 
18  in  allen  Hdschr. ;  an  diesen  Stellen  wird  municipum  von  den 
Herausgebern  geschrieben,  ferner  steht  municipum  C  I.  L.  1, 
1158;  2,  1964  Col.  4  Z.  6;  13;  21;  32  und  Col.  5  Z.  4;  12; 
14;  16;  20;  23;  44;  46;  selten  municipium  C.  L  L.  1,  206, 
145  und  2,  1964  Col.  3,  57.  Principium  öfters  in  Hdschr.,  Cic. 
Verr.  4,  64,  143  in  den  Guelf.  1  und  2  und  den  Lag.;  Liv. 
2,  16,  5;  3,  6,  8  und  4,  48,  7  im  Med.  m.  pr.;  8,  33,  9  im 
Harl.  1;  9,  24,  10  im  Leid.  1;  21,  2,  4  im  Med.;  21,  20,  8  im 
Colb.  m.  pr.;  22,  1,  3  und  30,  26,  12  im  Put.;  30,  34,  10  im 
Leipz.;  lustin.  1,  10,  1  im  Put.;  vergl.  Drakenb.  zu  Liv.  2,27, 
12  imd  Bongars.  zu  lustin,  a.  a.  0.,  die  Herausgeber  haben 
prineipum,  aber  principium  hat  Engelbrecht  im  Claudian. 
Mamert.  de  stat.  anim.  2,  7  (p.  121,  22)  geschrieben.  Manci- 
pium  Tertull.  ad  nat.  2,  2.  Dasselbe  ist  Symmach.  Epist. 
5,  65  bei  Pareus,  aber  maneipum  bei  Scioppius;  mancupum  C. 
L  L.  1,  200  Z.  46  und  100.  Vergl.  Lachmann  zu  Lucr.  1,  744, 
und  über  hospitium  unter  72,  über  iudicium,  supplicium,  arti- 
ticium,  aruspicium,  extispicium,  coniugium,    remigium    unter  74. 


—     422     — 

76.  Von  den  Nomina,  deren  Stamm  auf  n  ausgeht,  hat 
der  Plur.  renes  gewöhnlich  renium,  Plin.  N.  H.  20,  2,  5 
(10);  20,  3,  8  (14);  20,  5,  15  (31);  20,  9,  34  (86);  20,  10,  42 
(108);  20  10,  42  (109);  20,  13,  51  (136);  20,  22,  89  (244);  21, 
20,  79  (135);  21,  20,  81  (137);  21,  29,  103  (175);  22,  9,  11 
(26);  22,  20,  23  (49);  22,  21,  25  (52);  22,  21,  29(59);  22,  22, 
32  (72);  22,  22,  40  (83);  23,  2,  28  (59);  23,  5,  53  (99),-  23,7, 
63  (121);  23,  8,  75  (144);  23,  9,  83  (165);  27,  12,  105  (130); 
27,  13,  109  (135);  28,  8,  27  (98);  28,  8,  27  (102);  28,  13,  56 
(199);  31,  10,  46  (120);  32,  9,  31  (99);  32,  9,  32  (103);  34, 
18,  50  (166);  35,  6,  14  (34),  öfters  mit  der  Variaute  renuni; 
ferner  Scribon.  125;  143  und  144;  Gargil.  Mart.  Medic.  53; 
Cass.  Felix.  46  (p.  116,  19);  Anthim  57;  58;  59;  renumsteht 
im  Text  Geis.  2,  1  (S.  31,  12  ed.  Daremb.);  Plin.  N.  H.  20, 
6,  21  (46);  28,  6,  17  (63);  Cael.  Aurel.  Chron.  5,  3,  52  S.  377; 
5,  3,  56  S.  379;  5,  4,  72  S.  387;  Apul.  dePlat.  1,  16;  Vulg.  Sap.  1,  6; 
Isai.  5,  27;  11,  5;  Daniel.  5,  6;  Lact.  Opif.  Dei  14,  3;  Symmach. 
Epist.  6,  73;  Sedul.  2,  6  S.  202,  10;  Solin.  2,  38;  Gargil.  Mart. 
Medic.  3;  25;  31;  33;  Cass.  Felix  45  (p.  114,  17);  Mythogr.  Latin.  2, 
206  (ed.  Bode  146,  37).  Bei  Prob.  Instit.  art.  S.  334  (VI  123, 
6)  giebt  der  Bob.  als  Gen.  Plur.  renum,  der  Vat.  rienium.  Lien 
lienum  Plin.  N.  H.  23,  7,  63  (121);  35,  6,  14  (34);  lienium 
wird  34,  15,  46  (154)  aus  dem  Bamb.  citiert  und  von  den  Heraus- 
gebern geschrieben;  gegen  die  Form  lienium  ist  an  sich  um 
so  weniger  einzuwenden,  da  im  Nom.  Sing,  lienis  vorkommt, 
vergl.  unter  43.  Caro  carnium  Tertull.  leiun.  4  und  Re surr. 
32;  Hieronym.  Epist.  100,  6;  Vita  Malchi  8;  Vulg.  Exod.  16,  3; 
Numer.  11,  18;  ludic.  6,  19;  Augustin.  Civ.  Dei  13,  24  (ed. 
Dombart.  I  597,  9);  22,  20  2  (II  601,  8);  Salvian.  ad  eccl  2, 
5,  20;  Eugipp  Exe.  Augustin.  41  S.  239,  2  und  6;  Cael.  Aurel. 
Chron.  2,  12,  138  S.  262  und  3,  8,  142  S.  274;  vergl.  über  die 
Nominativform  carnis  unter  44. 

Sonst  durchaus  flaminum,  carminum,  fluminum,  luminum, 
nominum;  actionum,  latronum,  legionum,  leonum,  opiniouum,  ora- 
tionum,  regionum;  ordinum,  hirundinum,  libidinum,  imaginum, 
hominum.  Hominium  war  verfehlte  Conjectur  bei  Sallust. 
lug.  74.  1. 

Ferner  mugilum,  pugilum,  vigilum,  cousulum,  exulum. 
Vergl.  die  unter  61  angeführte  Stelle  des  Charis.  1,  17  S.  110 


—     423     — 

(I  136,  22);  derselbe  1,  15  S.  82  (I  107,  7)  schliesst  aus  der 
anerkannten  Form  raugilum,  dass  der  Nomin.  Sing,  mugil  und 
nicht  mugilis  sein  müsse.  Yergl.  unter  67.  Auch  im  adject. 
Gebrauch  wird  vigilum  gesagt;  vergl.  Adject.  45  Band  II  p.  125. 
Doch  hat  bei  Liv.  7,  36,  2  der  Par.  und  10,  33,  6  derselbe 
und  der  Voss.  1,  und  bei  Tac.  Ann  11,  35  der  Med.  vigilium 
als  Subst. 

Von  sol  und  sal  fehlt  der  Gen.  Plur. 

Von  den  Nomina  mit  Wortstämmen  auf  r,  welche  diesen 
Buchstaben  im  Nomin.  Sing,  zeigen,  hat  Lar  gewöhnlich 
Larum,  Varro  L.  L.  5,  8,  49;  9,  38,  61;  Cic.  Nat.  Deor.  3, 
25,  63;  de  rep.  5,  5,  7  und  Leg.  2,  8,  19;  2,  11,  27  nach 
Turneb.  Verbesserung  (im  Leid.  A  m.  pr.  und  im  Leid.  B  und 
Periz.  parum);  Mon.  Ancyr.  Taf.  4  Z.  7  und  Taf.  6  Z.  33; 
Plin.  N.  H.  2,  7,  5  (16)  im  Par.  d  lari";  3,  5,  9  (66)  im  Rice, 
larium;  21,  3,  8  (11);  28,  20,  81  (267);  Tac.  Ann.  12,  24 
Suet.  Domit.  17  im  Memm.;  lustin.  12,  4,  3  (im  Dresd.  F 
larium);  Obseq.  101;  Arnob.  3,  41;    Solin.  1,  23;    Macrob.  Sat. 

1,  7,  35;  bei  dem  vorgeblichen  Quintil.  Decl.  260  (ed.  Kitter 
p.  68,  7);  C.  1.  L.  2,  174;  2,  2013;  2,  2233;  2,  4293;  2,4297; 

3,  4038;  3,  4792;  6,  307;  6,  455;  6,  582;  6,  630;  6,  692;  6, 
958;  6,  975  a  Col.  3  Z.  11  und  b  Col.  3  Z.  1;  6,  10266;  6, 
10267;  9,  2481;  9,  2835;  10,  137;  10,  1269;  10,  7953; 
10,  8061,  1;  L  Neap.  379;  5238;  5615;  Acta  fratr.  Arv. 
a.  183  II  Z.  3;  11;  Orell.  5;  1661;  1674;  2411;  2412  und  Henz. 
7115;  7116;  Larium  Liv.  40,  52,  4;  Non.  S.  531,  11  ed.  L. 
Müller;  Comment.  Cruq.  zu  Horat.  Epod.  2,  43. 

Immer  amorum,  dolorum,  bonorum,  laborum,  sororum,  uxo- 
rum,  imperatorum,  oratorum,  arbörum.  Für  fürum  Plaut. 
Aulul.  3,  6,  16  (552);    Terent.  Eun.  4,  7,  6  (776);    Cic.  Divin. 

2,  32,  68;    Horat.  Serm.  1,  8,  3;  Senec.  Benef.  3,   1,  2;    Gurt. 

4,  13,  8;  Gaius  Inst.  4  §  4;  Ulpian.  Dig.  47,  2,  14  §  4;  lusti- 
nian.  Inst.  4,  6  §  14.  Augur  augürum  Cic.  Brut.  1,  1;  26, 
101;  Nat.  Deor.  3,  20,  52;  Divin.  2,  33,  70;  2,  35,  74;  2,  35, 
75  und  Leg.  2,  12,  31;  2,  13,  33. 

Über  die  Nomina  auf  er  vergl.  unter  70. 

Von  den  Nomina  auf  s,  die  vor  den  Casusendimgen  dafür 
r  annehmen,  hat  mas  marium,  Cic.  Grat.  part.  10,  35;  Amm. 
Marc.  24,  3,   13;  Lact.  Inst.  3,  22,  10;  Augustin.  Civ.  Dei  12,  25 


—     424     — 

(I  553,  lOj;  15,  16  (II  91,  lO);  15,  17  (II  96.  1;.  Aber  Proh. 
Instit.  art.  S.  333  (IV  122,  12)  und  das  Vr.  Bob.  de  nom.  et 
pronom.  S.  133  (V  559,  41)  stellen  dafür  marum  auf.  Dieses 
haben  Mela  3,  9,  93  im  Vat.  A  und  in  anderen  Büchern;  Suet. 
Aug.  21  im  Memm.,  Lisi,  und  Viterb.*,  Claud.  33  im  Memm. 
und  Copes. ;  Apul.  Ascl.  21  S.  304  im  Flor,  und  in  den  Guelf. 
1  und  2. 

Glis  glirium,  Plaut.  (Fab.  ine.  XXXI  ed  Leo  II  p.  547) 
bei  Non.  S.  119,  26;  Varro  R.  R.  3,  2,  14;  Plin.  N.  H.  30,  9, 
23  (79)  in  den  Hdschr.  griUium;  30,  10,  26  (86);  30,  12,  35 
(109);  Apic.  8,  9  §  408;  ium  fordern  darin  auch  Charis.  1,  14 
S.  29  (I  43,  18)  und  Marl.  Capella  3  §  302.  Vis  vir  ium  Pacuv. 
(305)  bei  Prise.  10,  3,  20  S.  887  (II  512,  8);  Cic.  Tusc.  5,  1, 
2;  Cato  Mai.  9,  28;  9,  29;  10,  33;  Lael.  13,  46;  Off.  2,  9,  34 
und  Leg.  1,  2,    6;    Caes,    bell.  Gall.  7,  26,    3   und  bell.  civ.  1, 

35,  3;  Sallust.  Cat.  1,  3;  Hist.  (3,  13)  bei  Arusian.  Mess.  (ed. 
Keil  VII  p.  480,  21);  Liv.  1,  8,  7;  1,  27,  2;  1,  30,  4;  1,  30, 
6;  1,  54,  5;  2,  1,  10;  2,  16,  3;  2,  26,  3;  2,  30,  13;  2,  57,  3; 

2,  60,  5  und  an  vielen  anderen  Stellen. 

Aes  aerum  Cato  (Orat.  64  fr.  1)  bei  Prise.  7,  8,  38 
S.  750  (II  319,  2).  Flos  florum  Cic.  Cato  Mai.  15,  54  und 
Nat.  Deor.  1,  40,  112;  Verg.  Ge.  4,  205;  Horat.  Carm.  3,  27, 
29;  Ovid.  Met.  15,  '204  und  Fast.  4,  945;  5,  183.  Mosraorum 
Caecil.  (216)  bei  Non.  S.  177,  1;  Terent.  Ad.  2,  1,  6  (106);  Cic. 
Acad.  1,  5,  20;  1,  6,  23;  Horat.  A.  P.  317;  Ovid.  Fast.  3,  383; 
5,  410  und  Trist.  4,  4,  2;  Quintil.  Prooera.  13;  1,  1,  4;  3,  7, 
14;  6,  2,  9;  6,  2,  26;  9,  2,  58;  10,  1,  129;  11,  1,  32;  11,  3, 
154;  12,  1,  15;  12,  2,  6;  12,  3,  1;  12,  11,  9;  Tac.  Ann.  1,  54; 

I,  69;  1,  80;  6,  51;  14,  19;  14,  40;  Hist.  3,  86  uud  Agric.  1.  Ros 
rorum  Aetna  317  nach  Jacobs  Vermutung,  in  den  Hdschriften 
rerum.  Crus  crurum,  welches  im  Fragm.  Bob.  de  nom.  et 
pronom.  S.  135  (V  561,  24)  aufgestellt  wird,   Verg.  Ge.  3,  53: 

3,  192;  Aen.  11,  777;  Ovid.  Met.  11,  793;  14,  64;  Senee.  Contr. 
10,  4  (33),  2;  Senec.  Epist.  95,  22;  Const.  16,  3;  18,  1  und 
Tranq.  10,  1;  Phaedr.  1,  12,  6;  Cels.  3,  27,  1;  7,  7,  15;  8,  1 
S.  328  Daremb.;  Pliu.  N.  H.  2,  78,  80  (189);  7,  6,  5  (41);  8, 
34,  52  (123);  8,  42,  67  (166);  8,  48,  75  (198);  10,  47,  64  (130); 

II,  33,  39  (115);  20,  9.  40  (106);  28,  1,  2  (4);  34,  8,  19  (82); 

36,  17,    28    (132);    Tac.  Ann.  15,  63;    Suet.  Calig.  3,    50  und 


—    425     — 

Domit.  18;  Apul.  Met.  9,  23  S.  637,  öfters  mit  der  Var.  crurium, 
Qamentlich  in  den  drei  letztangefiihrten  Stellen  des  Senec.  und  bei 
Suet.,  vergl.  Burmann  zu  Suet.  an  den  angeführten  Stellen,  Eaum- 
o-arten-Crusius  clav.  Suet.  S.  257,  und  Fickert  zu  Seuec.  de  const. 
nee  iniur.  nee  contum.  accipere  sapientem)  16,  3.  lus  iurum 
Plaut.  Epid.  3,  4,  86  (523),  im  Par.,  Leipz.  und  in  den  älteren 
Ausg.  iurium;  Cato  (Orig.  7  fr.  14)  bei  Charis.  1,  15  S.  72 
^I  93,  21)  und  1,  17  S.  109  (I  135,  7).  Über  mus  sagt  Charis. 
1,  17  S.  110  (I  137,  4):  „Murum"  Cicero  de  deorum  natura 
libro  II  (Cap.  63,  157):  Nee  enim  homines  murum  aut  formi- 
carum  causa  frumentum  condunt.  Ubi  Plinius  eodem  libro  VI 
(sermonis  dubii),  pro  „murium",  inquit,  quoniam  non,  ut  „fures 
furum"  et  „augurum"  et  „celerum"  dicimus,  ita  quoque  „murum" 
censere  debemus.  Quaecumque  enim  r  littera  nominativo  singulari 
sunt  terminata,  [oportet]  ea  genetivo  plurali  um,  non  ium  reci- 
pere  debere.  Itaque  Trogum  de  animalibus  libro  X  „parium 
numerorum  et  imparium"  non  recte  dixisse,  sed  „parum  et  im- 
parura".  Im  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  135  (1561,  23) 
wird  murum  neben  crurum  aufgestellt.  Wir  lesen  murium  bei 
Cic.  in  der  von  Charis.  angeführten  Stelle  nach  allen  bekannten 
Hdschr. ;  Colum.  2,  20,  1  (in  den  ältesten  Ausg.  murum);  Plin 
N.  H.  8,  27,  41  (98);  10,  65,  85,  (185);  10,  65,  85  (186);  11, 
37,  74  (191);  11.  37,  76  (196);  22,  23,  49  (104);  29,  6,  34  (107); 
29,  6,  34  (110);  29,  6,  38  (118);  29,  6,  39  (134)  zweimal;  30, 
12,  35  (109);  lustin.  15,  2,  1;  Lamprid.  Heliog.  27,  2  im  Bamb.; 
Vulg.  1  Reg.  6,  5;  Leo  app.  ad  opp.  tom.  3  p.  895  Migne;  Isid. 
12,  7,  36;  Paul.  Festi  147,  15;  Arnob.  iun.  in  psalm.  77  p.  439, 
1  Migne;  murum  Senec.  Epist.  90,  14  im  Bamb.;  Fest,  unter 
muscerdas  S.  146,  25  (bei  Paul,  murium,  doch  im  Berl.  murum, 
im  Leipz.  muris);  Amm.  Marc.  31,  2,  5;  Arnob.  3,  33. 

Von  den  Nomina  mit  Wortstämmen  auf  ss  hat  as  G. 
assis  nach  dem  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  133  (V 
560,  1)  assum,  und  dies  lesen  Avir  Varro  L.  L.  5,  36,  180  im 
Flor,  und  Kopenh.;  aber  Mart.  Capeila  3  §  299  l)illigt  assium 
(im  Bamb.  und  Reichen,  ist  assum,  doch  daneben  marium), 
welches  wir  bei  Fest,  unter  sacramentum  S.  347  (a),  2,  und 
bei  Paul.  Festi  unter  assidums  S.  9  und  unter  maximam  multani 
S.  144;  Val.  Max.  4,  3,  11;  Plin  N.  H.  33,  3,  13  (43j;  Gell. 
20,  1,  13;  20,  1,  31;  Gaius  Inst.  3  §  223;  Ulpian.  Fr.  tit.  1,  2: 


—     42Ö     — 

luip.   lustiniaii.   (Jod.  8,  53  (54),  87  finden.     Scmissium  Colum. 

3,  3,  9;  3,  3,  10.  Von  os  ossis  ist  ungeachtet  des  Nomin. 
und  Accus.  Plur.  ossa  der  Gen.  Plur.  ossiuin,  Apul.  Met.  9, 
13  S.  618;  Cael.  Aurel.  Acut.  3,   17,  140  S.  271   und  Chron.  1, 

4,  83  S.  43;  5,  3,  52  S.  377;  Sidon.  Epist.  3,  13,  und  dieselbe 
Form  giebt  Augustin.  Reg.  S.  1980  fV  500,  8)  im  Freis.  m.  corr. 
(m.  pr.  ossuum,  vergl.  unter  92);  Kernig,  in  8edul.  S.  322,  11. 
Fei  feil  iura  Cael.  Aurel.  de  signif.  diaet.  pass.  63. 

Von  nix  nivis  ist  nivium  Lampr.  Heliog.  23,  8;  Mamert. 
Paneg.  genethl.   Maxim.  2,    4;    Cael.    Aurel     Acut.    2,   37,    213 

5,  193;  lul.  Valer.  Res  gest.  Alex.  M.  3,  22  (36,  ed.  Kubier 
p.  131,  5);  3,  23  (37,  p.  131,  11);  Sedul.  Pasch,  op.  3,  24 
S.  250,  6;  Gros.  5,  16,  11;  Authol.  Latin,  ed.  Riese  889,  1. 
Dasselbe  wii*d  in  dem  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  136 
(V  562,  27)  aufgestellt.  Aber  nivum  ist  geschrieben  Itin.  Alex. 
44  (100)  ed.  Volkmann  p.  24,  10. 

Über  bos  sagt  Prise.  7,  16,  81  S.  773  (II  356,  2):  A  „bove" 
quoque  „bovum"  debet  fieri;  sed  hoc  nomen  notandum,  quod  u 
consonautem  assumunt  obliqui  singulares  hiatus  causa,  abiciunt 
autem  est  quando  plurales.  Virgilius  in  III  (v.  219):  Huc  ubi 
delati  portus  intravimus,  ecce  laeta  boum  passim  campis  armenta 
videmus.  Idem  in  VIII  (v.  217):  Reddidit  una  boum  vocem, 
vastoque  sub  antro.  Statt  des  gewöhnlichen  boum  ist  bovom 
geschrieben  Varro  L.  L.  9,  26,  33  im  Flor.;  Verg.  Ge.  3,  211 
in  den  sched.  Vat.;  Plin.  N.  H.  35,  11,  40  (137)  im  Bamb.  m. 
pr.,  und  bovum  Varro  a.  a.  O.  im  Kopenh.;  Varro  R.  R.  2,  5, 
6;  Colum.  2,  13,  7  im  cod.  Polit. ;  Cic.  de  rep.  2,  9,  16;  Verg. 
Ge.  2,  470  im  Bern,  c  m.  pr.;  Ge.  3,  419  im  Med,  Ge.  4,  555 
im  Med.  und  in  den  St.  Gall.  sched.  rescr. ;  Aen.  2,  306  in  den 
sched.  Vat.  und  im  Bern,  c;  Aen.  8,  217  im  Pal.  und  im  Gud. 
m.  pr.;  Liv.  1,  7,  5;  1,  7,  7  im  Par.;  Fest,  unter  peculatus  S.  237 
und  unter  Potitium  et  Pinarium  S.  237;  Colum.  5,  5,  12;  6,  38, 
4;  6,  17,  6  und  6,  37,  11  im  Sangerm.;  Plin.  N.  H.  32,  7,  24 
(75)  im  Bamb.;  33,  10,  47  (135)  im  Voss.;  Hiernonym.  Epist. 
52,  1.  Nach  Varro  L.  L.  8,  38,  74  war  loura  als  Gen.  Plur. 
von  luppiter  in  Gebrauch,  Prob.  Instit.  art.  S.  333  (V  122,  20) 
giebt  dafür  lovium. 

Von  grus  ist  gruum  gebildet,  Varro  R.  R.  3,  2,  14; 
Plin.  N.  H.  10,  23,  30  (58);  26,  11,  68  (108);  30,  12,  33(107); 


—     427     — 

ygin.  Fab.  277.  Von  sus  suiim  Gels.  2,  20;  2,  22;  Pliii. 
.  H.  11,  37,  84  (211);  13,  24,  47  (130j;  15,  23,  25  (94);  17, 
6  (50);  17,  9,  6  (52);  24,  11,  63  (104);  25,  5,  19  (44);  26, 
21  (38);  26,  15,  93  (164);  28,  .11,  47  (169);  28,  11,  47 
72);  28,  11,  49  (179).  Suium  wird  von  Varro  L.  L.  8,  38, 
)  als  unrichtig  bezeichnet. 

77.  Von  Griech.  Nomina  hat  basis  basium  luschr.  Orell. 
272;  Vulg.  3  Reg.  7,  28;  dioecesis  dioecesium  Cic.  Epist. 
1  Fam.  3,  8,  4;  Epist.  ad  Att.  6,  2,  4;  ibis  ibium  Plin.  N.  H. 
),  15,  49  (142);  Syrtis  Syrtium  Senec.  Herc.  für.  323;  Plin. 
.  H.  37,  10,  67  (182);  Flor.  4,  2,  40;  Sidou.  Carm.  9,  204; 
olin.  2,  43;  27,  54;  Sardis  Sardium  Gurt.  5,  1,  44;  Gadis 
adium  Golum.  8,  16,  9;  Alpes  Alpium  Gic.  in  Pison.  33, 
1  und  Phil.  5,  13,  37;  Gaes.  beU.  GaU.  3,  2,  5;  Liv.  21,  23, 
;  21,  23,  4;  21,  35,  4;  21,  35,  11;  21,  38,  6;  21,  39,  9;  21, 
3,  7;  23,  45,  3;  27,  39,  4;  29,  5,  9,-  G.  I.  L.  6,  1620;  6, 
542;  6,  1643;  6,  3720.  Aber  Cres  Gretum  Gatiül.  53,  23; 
ic.  Tusc.  2,  14,  34  und  de  rep.  2,  1,  2;  Ovid.  Fast  1,  594. 
benso  Guretum  Verg.  Ge.  4,  151  und  Aen.  3,  131;  Val. 
tax.  2,  4,  4;  Plin.  N.  H.  4,  12,  20  (58);  Sil.  2,  93;  Solin.  11, 
;  Hygin.  Fab.  20;  Arnob.  4,  24;  Mart.  GapeUa  6  §  659,  Ma- 
netum  Lucr.  6,  909;  Liv.  35,  31,  3;  35,  31,  6;  35,  31,  13; 
5,  39,  5;  35,  43,  5;  39,  23,  12;  39,  24,  11;  39,  25,  6.  Gar- 
utum  Gaes.  bell.  GaU.  6,  13,  10;  6,  44,  1;  7,  11,  3;  8,  5,  2: 
,  31,  4;  8,  46,  4.  Gigantum  Gic.  Tusc.  2,  8,  20  (im  Gud., 
leg.  und  Gembl.  gegen  das  Versmass  Gigantium)  und  Gato 
[ai.  2,  5  (im  Erf.  Gigantium);  Horat.  Garm.  2,  19,  22;  Mela  2, 
,  36;  Plin.  N.  H.  36,  5,  4  (18);  Suet.  Aug.  72;  Tert.  Resurr. 
2;  Stat.  Theb.  4,  534;  8,  42;  Ampel  2,  12.  Garamantum 
.iv.  29,  33,  9;  Plin.  N.  H.  5,  5,  5  (36);  Tac.  Ann.  3,  74;  4, 
3;  4,  26;  Sil.  3,  648;  17,  447;  Tert.  Virg.  vel.  10;  Gros.  1, 
,  88.  Tubantum  Tac.  Ann.  13,  55.  Brigantum  Tac.  Hist. 
,  45  und  Agr.  17;  luven.  14,  196,  Gorybantum  Prise. 
*erieg.  546;  Min.  Fei.  22,  3;  Firm,  Materu.  de  err.  11  und  12. 
idamantium  Solin.  52,  54  (57),  adamantum  im  Gud.,  Leid,  1, 
•t.  GaU.  und  Par,  P,  Nemetum  Gaes.  beU.  GaU,  6,  25,  2, 
Urebatum  Hirt,  bell,  GaU.  8,  47,  2  (Nomin,  Atrebas  8, 
!1,  1);  Sidon,  Garm.  5,  213;  Henzen  Inscr.  5236,  aber  Atrc- 
latium  Gaes,  bell,  GaU.  5,  46,  3,  vergl.  Meusel,  Jahresbericht 


—     428     - 

über  Cäsar  1894  S.  227.  Thracum  Cic.  pro  Font.  16,  84 
(20,  44);  Sallust.  lug.  38,  6;  Horat.  Carm.  1,  27,  2  und  Epod. 
5,  14;  Ovid.  Met.  10,  83;  13,  436;  13,  565;  13,  628;  Liv.  38, 
40,  7;  38,  41,  6;  38,  41,  12;  luven.  13,  167;  Stat.  Theb.  4, 
56;  5,  53;  7,  34;  lustin  16,  1,  19;  Flor.  2,  12,  3;  Auson. 
Perioch.  Iliad.  10;  Claudian.  in  Rufin.  2,  45;  2,  291.  Samo- 
thracum  Varro  L.  L.  5,  10,  58;  Liv.  45,  5,  2;  45,  5,  10;  4.5, 
19,  16;  45,  41,  6;  Augustin.  Civ.  Dei  7,  28  (I  p.  311,  7). 
Phaeacum  Verg.  Aen.  3,  291;  Ovid.  Met.  13,  719;  Lucan.  5, 
420;  luven.  5,  151;  Symmach.  Epist.  9,  81.  Phoenicum  Cic. 
pro  Scaur.  2,  42;  Caes.  bell.  civ.  3,  101,  1;  Liv.  33,  48,  3; 
37,  8,  3;  Plin.  N.  IL  5,  12,  13  (67);  Sil.  13,  730;  Tac.  Ann. 
11,  14.  Libyphoenicum  Liv.  25,  40,  5.  Cilicum  Cic.  Epist. 
ad  Att.  7,  1,  6;  Divin.  1,  1,  2;  2,  38,  80;  Leg.  2,  13,  33; 
Caes.  bell.  Call.  3,  101,  1;  Stat.  Silv.  2,  1,  160;  2,  6,  87;  3, 
3,  34;  5,  1,  211;  Tac.  Ann.  2,  78;  2,  80;  12,  55;  16,  21. 
Cappadocum  Bell.  Alex.  66,  5;  Horat.  Epist.  1,  6,  39;  Corn. 
Nep.  Dat.  8,  2;  Liv.  37,  40,  10;  38,  37,  5;  42,  29,  4;  Tac. 
Ann.  14,  26;  15,  6;  Mart.  12,  26,  6;  Nemesian.  Cyneg.  241. 
Hystricum  Plin.  N.  H.  30,  14,  43  (123).  Lyncum  Ovid.  Met. 
3,  668;  4,  25;  Plin.  N.  H.  8,  38,  57  (137);  37,  2,  11  (34); 
Suet.  Fragm.  ed.  Reifferscheid  p.  248,  1.  Perdicum  Plin.  N. 
H.  10,  33,  51  (103);  29,  6,  38  (125);  29,  6.  38  (126);  30,  6, 
15  (46);  Lamprid.  Heliog.  19,  9;  20,  6  und  Alex.  Sev.  41,  7. 
Phrygum  Pacuv.  (205)  bei  Non.  S.  124,  25  (Frugum);  Cic. 
pro  Flacc.  2,  3;  16,  38;  Epist.  ad  Att.  7,  1,  6;  Divin.  2,  38 
80  und  Leg.  2,  13,  33;  Verg.  Aen.  5,  785;  Horat.  Carm.  1, 
15,  34;  Ovid.  Met.  12,  612;  13,  389;  13,  435;  Stat.  Silv.  2,  7, 
48;  Achill.  1,  361;  Theb.  6,  115;  Val.  Fl.  2,  551.  Arabum 
Cic.  Divin.  1,  41,  92;  Verg.  Ge.  2,  115;  Horat.  Carm.  1,  29, 
1;  2,  12,  24;  3,  24,  2  und  Epist.  1,  7,  36;  Prop.  3  (2),  29,  17; 
Stat.  Silv.  2,  4,  35;  3,  3,  34;  5,  1,  211;  Tac.  Ann.  6,  28;  6, 
44;  12,  12  und  Hist.  5,  1.  Cyclopum  Verg.  Ge.  1,  471  und 
Aen.  3,  569;  6,  630;  Horat.  Carm.  1,  4,  7;  Ovid.  Met.  3,  305; 
14,  2;  15,  93;  Plin.  N.  H.  3,  8,  14  (89);  Gros.  2,  14,  1. 
Aethiopum  Lucr.  6,  735.  Doch  sepium  von  seps,  vergl. 
unter  75.  Acarnanum  Liv.  26,  4,  15;  26,  25,  10;  28,  7,  18; 
29,  12,  12;  31,  14,  9;  32,  40,  7;  33,  16,  1;  33,  16,  3;  33,  16, 
4  und  an  anderen  Stellen.     Aenianum  Liv.  28,  5,  15;  33,  3,  8. 


—     429     — 

Agrianum  Liv.  28,  5,  12;  44,  12,  2.  Athamanum  Cic.  in 
Pison.  40,  96;  Liv.  27,  30,  4;  29,  12,  12;  31,  28,  1;  31,  41,  1; 

31,  42,  6;  32,  36,  10;  33,  3,  10  und  an  anderen  Stellen. 
Sireniim  Cic.  Fin.  5,  18,  49;  Verg.  Aen.  5,  864;  Horat.  Epist. 

1,  2,  23;  Tibull.  4,  1,  69;  Ovid.  Met.  14,  88;  Prop.  4  (3),  12, 
34;  PHn.  N.  H.  2,  88,  90  (204);  30,  1,  2  (6);  Sü.  12,  33; 
Petron.  5,  11;  127,  5;  Tertull.  Apol.  7;  Stat.  Silv.  2,  2,  1;  3,  1, 
64;  Apul.  Met.  5,  12  S.  345;  Solin.  2,  22;  Claudian.  Laud. 
Seren.  23.  Macedonum  Cic.  Off.  2,  22,  76;  Liv.  7,  26,  15; 
9,  18,  7;  9,  19,  14;  9,  9,  17;  30,  33,  5;  30,  42,  6  und  sonst 
häufig.  Lycaonum  Cic.  Leg.  2,  13,  33.  Serum  Lucan.  10, 
142;  PHn.  N.  H.  12,  4,  8  (17);  Hart.  12,  8,  8;  Stat.  Silv.  5,  1, 
61;  5,  1,  21Ö;  Claudian.  Nupt.  Honor.  211;  Prise.  Perieg.  727: 
Ennod.  2,  56,  8.  lapudum  Cic.  pro  Balb.  14,  32;  Liv.  43,  5,  3; 
Plin.  N.  H.  3,  18,  22  (127);  3,  24,  27  (146).  Chlamydum 
Horat.  Epist.  1,  6,  44.    Pelamydum  Plin.  N.  H.  32,  9,  33  (105); 

32,  9,  34  (107);  32,  11,  53  (149);  32,  11,  53  (151);  luven.  7,  120. 
Pyramidum  Horat  Carm.  3,  30,  2;  Prop.  4  (3),  2,  17;  Plin. 
N.  H.  36,  12,  17  (82);  Lucan.  9,  155;  Stat.  Silv.  5,  3,  50; 
Mart.  8,  36,  1;  10,  63,  2  und  Spect.  1,  1;  Boeth.  Inst,  arithm. 

2,  24;  Art.  geom.  p.  403,  23.  Tripodum  Stat,  Silv.  1,  2,  247; 
AchiU.  1,  496;  Theb.  1,  509;  8,  117;  8,  176;  8,  367;  10,  339. 

78.  Eine  eigentümlicbe  Bildung  ist  ales  alituum 
Prise.  7,  16,  80  S.  773  (II  355,  24):  „Ab  alite  alitum";  nam 
alituum  per  interpositionem  addita  u  protulit  Virgilius  in  VIII 
(v.  27):  Alituum  pecudumque  genus  sopor  altus  habebat. 
Dieselbe  Form  haben  Lucr.  2,  928;  5,  801;  5,  1039;  5,  1078; 
6,  1216;  Manil.  5,  370;  Stat.  Silv.  1,  2,  184;  Avien.  Orb.  terr. 
1359;  Claudian.  Phoenix  77;  Lact.  Phoenix  157.  Bei  Amm. 
Marc.  19,  2,  12  hat  der  Vat.  m.  pr.  alitum,  aber  m.  sec.  ist 
ein  zweites  u  über  der  Zeile  hinzugefügt.  Eine  ähnliche  Bil- 
dung ist  der  Gen.  Plur.  mensuum,  worüber  S.  396  zu  ver- 
gleichen ist. 

Mehrere  Nomina  der  dritten  Declination  nahmen  in  der 
alten  Sprache  im  Gen.  Plur.  gleich  denen  der  ersten,  zweiten 
und  fünften  Declination  rum  an,  vor  welchem  hier  als 
Bindevocal  e  eingeschoben  wurde.  Varro  L.  L.  8,  38, 
74  bemerkt,  dass  die  einen  boum,  die  anderen  boverum 
greges,    die    einen  loum,    die    anderen  lo verum  sigua  sagten; 


-     480     — 

und  boveruni  hat  (Jato  R.  R.  62  im  cod.  J^olit.  Charis.  1,  15 
S.  40  (I  54,  25)  führt  aus  Caelius  nueerum,  aus  dem  Geschicht- 
schreibcn-  Gellius  regerum  und  lapiderum  an.  Das  bei 
Charis.  hinzugefügte  Wort  aus  Lucil.  ist  undeutlich,  Keil  hat 
darin  naverum  oder  nuccerum  oder  nicterum  zu  erkennen 
geglaubt,  Dousa  Lucil.  sat.  i-el.  ine.  157  S.  19  giebt  aus  einer 
alten  Hdschr.  Caecilius  naterum.  Da  an  dieser  Stelle  in  den 
früheren  Ausg.  iugerum  stand,  so  vermutete  Lachmann  zu 
Lucr.  6,  233  iugererum.  Erhalten  ist  menser(um)  C.  L  L. 
3,  2400;  5,  2701  und  I.  Neap.  967,  dafür  meserum  C.  I.  L. 
3,  2602,  und  misirum  I.  Neap.  5460,  vergl.  S.  398.  Die  Form 
des  Gen.  Plur.  auf  erum  ist  nicht  durch  einen  Gen.  Sing,  auf 
eris  bedingt,  und  hat  mit  dem  Gen.  sueris  und  dem  Abi.  suere 
(vergl.   unter  48)  nichts  gemein. 

Zahlreiche  Neutra  der  dritten  Declination  ge- 
statten im  Gen.  Plur.  neben  der  regelmässigen  Form 
auf  um  eine  Nebenform  auf  orum.  Dahin  gehören  mehrere 
Griechische  Nomina  auf  ma.  Charis.  1,  14  S.  28  (I  42,  29): 
lUae  appellationes,  quae  etiam  cum  Latine  dicuntui',  natura  sunt 
Graecae,  duplicem  genetivum  pluralem  habent,  tam  ex  secundo 
quam  ex  tertio  ordine,  velut  „poema"  „diadema"  „toreuma" 
„duploma"  „ceroma".  Dicimus  enim  „poematum"'  et  „poema- 
torum",  „diadematum  diadematorum"',  „toreumatum  toreumato- 
rum",  „duplomatum  duplomatorum",  „ceromatum  ceromatorum^. 
Sed  sunt  qui  distinguuut  haec  et  errorem  quendam  esse  osten- 
dunt,  differeutiam  iguorautes  et  non  esse  unam  appellationem, 
ex  qua  elationem  genetivus  pluralis  duplicem  habeat,  sed  duas 
appellationes  idem  significantes,  alteram  secundi,  alteram  tertii 
ordinis.  Et  secundi  haec  est,  quae  antiquitati  datur;  nam  antiqui 
,,hoe  poematum  „huius  poemati",  ut  merito  pluraliter  ..haec 
poemata  horum  poematorum"  dicerent  et  „poematis"'.  et  „hoc 
diadematum  huius  diademati",  et  cetera  similiter.  Tertii  autem 
ordinis  haec  est,  quam  in  cousuetudine  observamus,  „hoc  poema 
huius  poematis",  pluraliter  „haec  poemata  horum  poematum'', 
et  cetera  similiter.  Derselbe  1,  15  S.  37  und  38  (I  52,  21): 
Singularia  ueutra  a  littera  terminata  nulla  inveniuntur  nisi  pere- 
grina,  ut  „toreuma"  „emblema"  „poema" ;  de  quibus  dubitatur, 
quem  casum  genetivum  et  ablativum  habeant.  Legimus  „toreu- 
matum"  et  „loreumatorum",    „toreumatibus"   et  „toreumatis",  et 


—     431     — 

sie  similia.  Cominodius  tarnen  senserunt,  qui  „toreumatum"  et 
„poematum"  dicendum  putaverunt,  primum  quod  haec  magis 
ad  Romauum  colorem  videntur  accedere;  deinde  quod,  quae- 
eumque  uomina  geuetivo  plurali  apud  Graecos  per  cop  litteras 
terrainantur,  translata  in  Latinum  cov  in  um  mutant,  ut  Extoqcov 
JSiüTOQMV,  „Hectorum"  „Nestorum".  Sic  ergo,  cum  illi  dicant 
ifiß^yijfidrcap  Togsifiärcov  Trou^fidrcof,  nos  recte  „emblematum" 
.,toreumatum"  „poematum"  dicimus  .  .  .  Cicero  in  Verremllll 
(Cap.  24,  54  zweimal)  tantum  „emblematum".  Und  1,  17  S.  114 
(T  141,  29):  „Poematorum"  et  in  II  et  in  III  idem  Varro  ad- 
sidue  dicit  et  „bis  poematis",  tamquam  nominativo  „hoc  poe- 
matum" sit  et  non  „hoc  poema".  Nam  et  ad  Ciceronem  XI 
„horum  poematorum"  et  „bis  poematis"  oportere  dici.  Itaque 
Cicero  pro  Gallio  „poematorum"  et  in  Oratore  (Cap.  21,  70) 
„poematis"  dixit.  Sed  et  Q.  Laelius  ex  principibus  grammaticis 
librum  suum  ita  inscripsit,  de  vitiis  virtutibusque  „poematorum". 
Accius  quoque  didascalicorum  Villi:  Nam  quam  varia  baec 
geuera  poematorum,  Baebi,  quamque  longe  distiueta  alia  ab 
aliis  sint,  nosce.  Non.  S.  493,  6:  „Poematorum"  pro  „poema- 
tum". Afranius  (271)  Privigno:  Poematorum  non  bonorum. 
Plautus  Asinaria  (1,  3,  22):  Nam  nee  fictum  unquam  est  neque 
pictum,  neque  scriptum  in  poematis.  Serv.  (Serg.)  Comment. 
in  Donat.  S.  1846  (IV  435,  12):  Legimus  apud  Ciceronem 
„horum  poematorum",  „bis  poematis"  et  „ab  bis  poematis"; 
simiUter  et  „emblematorum"  et  „emblematis",  „peripetasmato- 
rum  peripetasmatis".  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  129 
(V  557,  20):  Qui  „poematorum"  „emblematorum"  „plasmatorum" 
declinaverunt,  vitiose  et  contra  rationem  locuti  sunt,  nee  est 
eorum  auctoritas  admittenda,  licet  magni  sint  nominis.  Ungenau 
ist  die  Angabe,  dass  Cic.  neben  „emblematis*'  und  „peripetas- 
matis" auch  ,, emblematorum"  und  ,,peripetasmatorum"  liabe; 
aber  ausser  dem  von  Charis.  und  Non.  aus  mehreren  .Schritt- 
stellern angeführten  poematorum,  welches  auch  bei  Vitruv.  5 
Prooem.  1  ist,  lesen  wir  glossematorum  bei  Fest,  unter  nau- 
cum  S.  166  und  unter  ocrem  S.  181;  analemmatorum  Vitruv. 
9,  1  (4),  1;  9,  6  (7),  1;  parapegmatorum  9,  6  (7),  3;  eris- 
Miatorum  10,  1,  2;  problematorum  Gell.  2,  30,  11;  3,6,  1. 
Noch  häufiger  ist  diese  Endung  in  den  Benennungen  von 
Festen,  besonders  auf  alia.      Charis.   1,  14  S.  27,  28  (I  42, 


—     432     — 

22):  Üieruiii  sacrorum  et  soUcmniuni  apjiillationes,  quas  iani 
suo  loco  (1,  11  S.  20  und  21)  inter  neutralia  seinper  pluralia  inse- 
ruimus,  genotivum  pluralem  duplicem  habent,  tarn  ex  secundo 
(liiain  ex  tertio  ordine,  velut  „Suturnalia  Saturnalium"  et  „Sa- 
turnaliorum",  „Neptuualia  Neptunalium"  et  „Neptunaliorum" ;  et 
eetera  sie  observabimus,  ,,Vulcanalia"  „Terminab'a"  „CoinpitaHa" 
„Carmeutalia"  „Baccbanalia"  „Liberalia"  „Genialia"  „Plureu- 
talia".  Derselbe  1,  15  S.  37  (1  52,  14):  Neutralia  pluraliter, 
ut  „Saturnalia"  „Compitalia";  quorum  genetivus  quamvis  varie 
elatus  sit  apud  auctores  (,, Saturnalium'^  enim  et  ,,Saturnaliorum'', 
„Compitalium'"'  et  „Compitaliorum"  dixerunt),  dativi  tarnen  mansit 
regula,  ut  „bus"  syllaba  finiretur.  Prise.  1,  6,  27  S.  744  (II  309, 
12):  Festorum  nomina  dieruni  in  „ia"  desinentia  semper  pluralia 
genetivum  quideni  tarn  seciiudum  formam  secuiidae  quam  tertiae 
proferunt,  dativum  vero  et  ablativum  secundum  tertiam,  ut  „haec 
Vulcanalia  herum  Vulcaualiorum"  vel  „Vulcanalium",  „bis  et  ab 
bis  Vulcanalibus".  Similiter  „Saturnalia"  „Floralia"  „Compitalia'' 
„Terminalia"  „Quinquatria".  Non  S.  489,  24:  „Baccbanaliorum" 
pro  „Baccbanalium";  ut  „vectigaliorum"  et  „Compitaliorum",  et 
„novaliorum"  et  „Vulcanaliorum".  Sallustius  (Hist.  3,  79):  Exau- 
dlrique  sonus  Baccbanaliorum.  Idem  Hist.  lib.  IUI:  Curio 
Vulcaualiorum  die  ibidem  moratus.  Auf  die  nämlichen  Stelleu 
des  Sallust.  deutet  Charis.  1,  15  S.  46  (I  62,  19)  hin;  die  zweite 
derselben  giebt  Pompei.  Comment.  S.  163  (V  168,  18)  in  dieser 
Fassung:  Curio  ibidem  moratus  religione  (in  den  Hdschr.  regione) 
Vulcaualiorum,  und  derselbe  führt  S.  227  (V  196,  20)  aus 
Sallust.  an:  religione  Vulcanaliorum  impeditus.  Macrob.  Sat. 
1,  4,  6  und  7:  Qui  „Saturnaliorum"  dicunt,  auctoritate  magnorum 
muniuntur  virorum.  Nam  et  Sallustius  in  tertia  „Baccbanaliorum" 
ait,  et  Masurius  Fastorum  secundo,  „Vinaliorum"  dies,  inquit, 
lovi  sacer  est,  non,  ut  quidam  putant,  Veneri.  Et  ut  ipsos 
quoque  grammaticos  in  testimonium  eitern,  Verrius  Flaccus  in 
eo  libello,  qui  Saturnus  inscribitur,  „Saturnaliorum",  inquit,  dies 
apud  Graecos  quoque  festi  habentur.  Et  in  eodem  libro,  Dilucide 
me,  inquit,  de  constitutione  „Saturnaliorum"  scripsisse  arbiti'or. 
Item  lulius  Modestus  de  feriis,  „Saturnaliorum",  inquit,  feriae. 
Et  in  eodem  libro,  Antias,  inquit  „Agonaliorum"  repertorem 
Numam  Pompilium  refert.  Daselbst  §  14  und  15:  Et  ipsa 
festorum    nomina    secundum    regulam    declinata    apud    veteres 


—     433     — 

reperio,  siquidem  Vairo  Ferialium  diem  ait  a  ferendis  in 
sepulcra  epulis  dici,  non  dixit  „Ferialiorum" ;  et  ab'bi  „Flora- 
lium",  non  „Floraliorum"  ait,  cum  idem  non  ludos  Florales  illic, 
sed  ipsum  festum  Floralia  significaret.  Masurius  etiam  secundo 
Fastorum,  „Liberalium"  dies,  inquit,  a  pontificibus  agonium 
Martiale  appellatur.  Et  in  eodem  libro  eam  noctem  deinceps- 
que  inseqiientem  diem,  qui  est  „Liicarium",  non  dixit  „Luca- 
riorum".  Itemque  „Liberalium"  multi  dixerunt,  non  „Libera- 
Horum".  Fragm.  Bobiensia  ed.  Keil  VII  544,  4:  Vulcanalia 
„Vulcanalium",  non  „Vulcanaliorum".  Bacchanaliorum  ist 
bei  Firm.  Matern.  Err.  profan,  relig,  6,  9;  Bachanalium  bei 
Liv.  39,  41,  6;  Tertull.  Apol.  37.  Carmentaliorum  Fasti 
Philoc.  11  lanu.  (Carmentalia  daselbst  15  lanu.).  Compitalio- 
rum  hat  Cic.  in  Pison.  4,  8;  Floraliorum  lustin.  43,  4,  6; 
Lupercaliorum  Serv.  zu  Verg.  Aen,  8  663  und  Philarg,  zu 
Verg.  Ecl.  1,  20;  Neptumnaliorum  Grut.  460,  3;  Saturna- 
liorum  Macrob.  Sat.  1,  2,  9;  1,  3,  16;  1,  16,  16;  Saturnalium 
Tertull.  Idolol.  10;  Sigillariorum  Macrob.  Sat.  1,  10,  24  (dazu 
Sigillaribus  Macrob.  Sat.  1,  11,  46);  Terminaliorum  Macrob. 
Sat.  1,  13,  19;  parentaliorum  C.  I.  L.  5,  4489;  5,  5272; 
5,  5907;  OreU.  3999;  sponsaliorum  Senec.  Benef.  1,  9,  4; 
Suet.  Aug.  53;  Gell.  4,  4,  3;  Capitol.  Maxim.  luu.  1,  8;  Papin. 
Dig.  16,  3,  25;  Tmpp.  Dioclet.  et  Maxim.  Cod.  7,  14,  14;  spon- 
salium  Plin.  N.  H.  9,  35,  58  (117);  Tertull.  Idolol.  16  und  Virg. 
vel.  12;  Imp.  Alexander  Cod.  5,  3,  3;  Impp.  Honor  et  Theodos. 
5,  8,  1;  5,  9,  4,  §  2;  Impp.  Grat.  Valentin,  et  Theodos.  5,  9, 
2;  5,  9,  3;  sponsaliorum  Impp.  Grat.  Valentin,  et  Theodos. 
Cod.  5,  1,  3.  Quinquennaliorum,  welches  mit  decennaliorum 
und  tricennaliorum  bei  Prob.  Append.  S.  441  (IV  196,  9)  neben 
den  Formen  auf  ium  aufgestellt  wird,  begegnet  C.  I.  L.  3,  6159; 
Hermes  1882  17  S.  264;  1883  18  S.  150.  Vuleanaliorunv 
Hieronym.  Chron.  2  S.  173. 

Macrob,  Sat.  1,  4,  9  bemerkt,  dass,  wenn  auch  Bacchanale 
festum,  agonale  festum  im  Sing,  gesagt  werden  könne,  doch  die 
üblichen  Benennungen  der  Feste,  Conipitalia,  Bacchanalia,  Ago- 
naha  Vinalia,  durchaus  pluraliseh  waren,  und  man  dabei  gar 
nicht  an  die  Form  des  Sing,  erinnert  wurde,  daher  sieh  um  so 
leichter  die  Declination  ia  iorum  einschleichen  konnte.  Dies 
leidet  überhaupt  auf  solche  Nomina  Anwendung,    von   welchen 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  28 


—     434     — 

der  Sing,  entweder  ganz  fehlt  oder  veraltet  ist.  Zu  ilia  giebt 
Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  107  (1554,  17)  einen  Sing,  ilium 
Aaywv.  Dieses  ilium  haben  Cael.  Aurel.  Aeut.  2,  14,  91  S.  12«) 
und  Chrou.  5,  10,  100  S.  411;  Marc.  Erap.  36  fol.  140  (b), 
44;  Isid.  Orig.  11,  1,  100;  Auet.  de  idiom.  gen.  ed.  Keil  IV 
583,  17.  Daneben  auch  ileum  Labb.  Gloss,  87  (bj;  ileon 
Marc.  Erap.  29  fol.  130  (a),  13.  Serv.  zu  Vei-g.  Ecl.  7,  26  und 
Aen.  7,  499  nimmt  ile  an,  was  auch  Bähreus  Priap.  68,  18 
(principium  sacri  carminis  ile  fuit)  schreibt,  während  der  von 
Serv.  genannte  Mimendichter  MaruUus  in  einem  Wortspiel  den 
Abi.  ilio  anwendet,  welclicr  auch  bei  Cael.  Aurel.  Chrou.  5,  10, 
100  S.  411  ist.  Der  Gen.  Plur.  dazu  ist  Cael.  Aurel.  de  signif. 
diaet.  pass.  35  ilium;  Cael.  Aurel.  Acut.  3,  17,  140  S.  271  ; 
Chron.  5,  3,  55  S.  378;  de  signif.  diaet.  pass.  151;  Veget.  Art. 
veter.  1,  34,  3  iliorum.  Über  den  Dat.  und  Ablat.  Plur. 
vergl.  unter  80.  —  Zu  moenia  war  der  Sing,  moene  sehr 
selten;  vergl.  unter  113.  Der  Gen.  Plur.  ist  Liv.  44.  8,  5; 
Plin.  N.  H.  6,  26,  30  (122);  Tae.  Hist.  3,  76;  3,  84;  Curt.  4, 
6,  21;  4,  6,  22;  Arnob.  2,  17;  I.  Neap.  5018;  5188  moenium, 
nach  Cledon.  S.  1898  (V  43,  7)  sagten  die  Alten  moeniorura, 
und  derselben  Form  des  Gen.  bedient  sich  Tert.  adv.  Marc.  3, 
24.  —  Zu  raunia,  einer  Nebenform  für  munera,  giebt  es  keinen 
anderen  Nomin.  Sing,  als  munus;  der  Gen.  Plur.  ist  munium 
Tertull.  Cor.  mil.  11;  muniorum  in  einer  Inschr.  vom  J.  394 
nach  Chr.  bei  Spon  misc.  erud.  antiq.   S.  36. 

Aber  Macrob.  erkennt  zugleich  an,  dass  manche  Nomina, 
deren  in  gleicher  Bedeutung  gebräuchlicher  Sing,  unzweifelhaft 
der  dritten  Deklination  angehört,  dennoch  den  Gen.  Plur.  auf 
orum  gestatten.  So  ist  anciliorum  Horat.  Carm.  3,  5,  10. 
womit  ancile  Verg.  Aen.  7,  188  zusammengestellt  wird.  Vergl. 
Macrob.  a.  a.  O.  §  13;  Charis.  1,  15  S.  46  (162,18);  Pompei. 
Comment.  S.  164  (V  168,  22)  und  227  (V  196,  15);  Serv. 
(Serg.)  Comm.  in  Donat.  S.  1846  (IV  435,  3);  Cledon.  S.  1898  (V 
43,  9).  Durch  Versehen  schreibt  Prob,  de  nom.  S.  217  (IV 
208,  25)  anciliorum  dem  Lucret.  zu,  Tac.  Hist.  1,  89hatanci- 
lium,  was  auch  nach  Scaligei's  Vermutung  bei  OreU.  Inscr.  2244 
steht.  Conclaviorum  Vitruv.  6,  3,  8,  wozu  ein  Nominal,  con- 
clavium  bei  Virg.  Gramm.  Epist.  5  (ed.  Huemer  p.  46,  11) 
sich    findet;    Genit.  conclavium  Plaut.  Aulul.  3,  2,  24  (438); 


—     435     — 

Vitruv.  7,  9,  2.  Hospitaliorum  Vitrnv.  5,  6,  3.  Missi- 
liorum  C.  r.  L.  8,  895  Z.  7.  Navaliorum  Vitruv.  5,  12,  7-, 
Inschr.  Orell.  3627;  navalium  Cic.  de  orat.  1,  14,  62.  Vecti- 
galiorum  Varro  und  Asin.  PoUio  bei  Charis.  1,  17  S.  119  (I  146, 
32);  Suet.  Aug.  101  und  Calig.  16;  C.  I.  L.  3.  249;  den  Asin. 
Pollio  nennen  dafür  auch  Charis.  1,  15  S.  46  (I  62,  16) 
und  Macrob.  Sat.  1,  4,  12;  nach  Charis.  1,  17  S.  119  (I  146, 
31)  soll  es  auch  bei  Cic.  ad  Atticum  gelesen  sein,  jetzt  findet 
es  sich  nirgends  bei  diesem  Schriftsteller;  vergl.  Schmalz,  Über 
den  Sprachgebrauch  des  Asinius  Pollio  S.  9.  Exemplariorum, 
lacunariorum,  laqueariorum,  speculariorum,  torculariorum  gehören 
zu  Nom.  Sing,  auf  arium,  vergl.  unter  128. 

Vas  Gen.  vasis  hat  im  Gen.  Plur.  immer  vasorum. 
Diom.  1  S.  282  (I  305,  23):  Contra  regulam  invenimus  „ab  hoc 
vase",  „horum  vasorum",  „his  et  ab  his  vasis",  Prise.  7,6,27 
S.  743  und  744  (II 309, 10):  Inveniuntur  pauca  inaequalem  habentia 
declinationem,  ut  „vas"  in  singulari  numero  tertiae  est  decli- 
nationis,  „hoc  vas  huius  vasis",  in  plurali  vero  secundae,  „haec 
vasa  horum  vasorum".  Vergl.  denselben  6,  10,  52  S.  701  (II 
239,  1);  Donat.  2,  10,  2  S.  1750  (IV  378,  14);  Serv.  (Serg.) 
Comment.  in  Don.  S.  1845  (IV  434,  12);  Pompei.  Comment.  S. 
213  (V  190,  14);  Phoc.  4,  6  S.  1707  (V  427,  3);  Caper  de 
orthogr.  S.  2240  (VII  94,  12).  Der  eigentliche  Nomin.  Sing, 
zu  vasorum  ist  vasum,  vergl.  unter  129.  Vasorum  haben  Varro 
L.  L.  5,  27,  126;  9,  16,  21  und  beiNon.  S.  547,  2;  Cic.  Invent. 
2,  40,  116;  Verr.  Acc.  2,  19,  46;  Liv.  26,  47,  7;  37,27,  3;  37, 
59,  5;  45,  33,  5;  45,  44,  14;  Colum.  12,  19,  4;  12,  50,  14; 
Plin.  N.  H.  33,  11,  53  (148);  Ulpian.  Dig.  34,  2,  19  §  10. 
Vasum,  welches  Charis.  1,  17  S.  119  (I  146,  24)  und  Mart. 
Capeila  3  §  295  (im  Neap.  vasuum)  als  Gen.  Plur.  geben,  ist 
uns  unbekannt.  Über  den  Dat.  und  Abi.  Plur.  vasis  vergl. 
imter  80. 

Zu  holus  Gen.  holeris  wird  ein  Gen.  Plur.  holerorum 
aus  Lucil.  (15,  31)  angeführt  von  Non.  S.  490,  23;  vergl.  auch 
Lucil.  (7,  27),  wo  olerorum  von  Koch  hergestellt  und  von  L. 
Müller  geschrieben  wird,  vergl.  dessen  de  re  metr.  p.  393  und 
Lucil.  Reliqu.  p.  39.  Viridiorum  in  der  Redensart  formosa  facies 
viridiorum  betrachtet  Macrob.  Sat.  1,  4,  11  als  Genit.  des  zum 
Substant.  gewordenen  viridia,  und  vergleicht  es  §  13  mit  vecti- 

28* 


—     436     — 

galiorum  und  anciliorum.  Ungebräuchliche  Gen.  sind  munerorum 
Tarrut.  Pat.  Dig.  50,  6,  7  (6)  im  Flor.;  parentorum  C.  I.  L.  G, 
12013;  pontificorum  C  I.  L.  6,  8875;  unicoruiorum  Tert.  adv. 
lud.  10  im  Fuld.  von  dem  Subst.  unicornis  Tert.  adv.  Marc.  3, 
18;  ein  Gen.  unicornium  steht  Vulg.  Psalm.  28,  6. 

79.  Der  Dat.  und  Abi.  Pliir.  haben  bus.  in  der 
älteren  Poesie  kann  diese  Endung  vor  einem  Conso- 
nanten  kurz  bleiben,  auch  in  der  Schrift  das  s  ab- 
werten. Vergl.  die  unter  24  mitgeteilten  Stellen  des  Cic, 
Max.  Victor,  und  Mar.  Victor.  So  hat  Enu.  (227)  bei  Cic.  Brut. 
19,  76;  Orat.  51,  171;  Varro  7,  3,  36:  vorsibus  quos  olim 
Faunei  vatesque  canebant;  (397)  bei  Fest.  S.  206:  alte  elata 
mari  petrisque  ingentibus  tecta;  (412)  bei  Macrob.  6,  5,  10: 
na  vi  bus  velivolis;  (596)  bei  Varro  L.  L.  7,  3,  32:  tantidem  quasi 
feta  canes  sine  dentibiis  latret;  (602)  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  12, 
115:  funduntque  elatis  naribus  lucem;  (607)  bei  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  1,  51:  furentibus  veutis.  —  Lucil.  (1,  22)  bei  Diomed.  ed. 
Keil  I  486,  14:  per  saturam  aedilem  factum  quis  legibus  sol- 
vat?;  (1,  28)  bei  Isid.  Orig.  19,  26,  5:  psilae  adque  amphitapoe 
vellis  ingentibus  moUes;  (5,  4)  bei  Nou.  S.  392,  2:  interea 
stat  seutibus  pectus;  (5,  5)  bei  Donat.  zu  Tereut.  Audi-.  4, 
2,  16:  stat  sentibus  fundus;  (6,  9)  bei  Non.  S.  181,  25:  tres 
a  Deucalione  grabati  restibus  tenti;  (6,  33)  bei  Non.  S.  363, 
5:  quem  neque  Lucanis  oriundi  montibus  tauri;  (6,  34)  bei 
Non.  S.  363,  6:  ducere  protelo  validis  cervicibus  possent; 
(9,  54)  bei  Non.  S.  503,  12 :  fervere,  nei  longum,  verum  hoc 
lectoribus  tradam ;  (9,  70)  bei  Non.  S.  19,  20:  crisabit,  ut  si 
frumentum  clunibus  vannat;  (13,  6)  bei  Non.  S.  511,  16:  nam 
sumptibus  magnis ;  (13,  8)  bei  Non.  S.  216,  15:  hoc  fit  idem 
in  cena;  dabis  ostrea  milibus  nummum;  (15,  17)  bei  Non.  S. 
22,  25:  truleu'  pro  stomide  huic  iugens  de  naribus  pendet; 
(30,  2)  bei  Non.  S.  317,  6:  quantum  haurire  animus  Musarum 
ec  fontibus  gestit;  (30,  7)  bei  Non.  S.  274,  33:  multis  indu 
locis  sermonibus  concelebrarunt;  (30^  29)  bei  Non*  S.  388, 
21:  aque  tuis  factis  saevis  et  tristibus  dictis;  (30,  34)  bei 
Non.  S.  284,  12:  gaudes,  cum  de  me  ista  foris  sermonibus 
differs;  (30,  35)  bei  Non.  S.  284,  18:  et  male  diceudo  in  volgi 
sermonibus  difFers;  (30,  41)  bei  Non.  S.  35,  19:  culcitulae 
accedunt  privae  centonibus  binis;    (30,  56)    bei   Non.    S.  320, 


—     437     — 

21:  cuius  voltu  ac  facie  liido  ac  sermonibus  nostris;  (30,67) 
bei  Non.  S.  523,  9:  aut  operata  aliquo  in  celebri  cum  aequalibus 
fano;  (80,  72)  bei  Non.  S.  350,  18:  vir  mare  metitur  magnum  et  se 
fluctibus  tradit;  (30,  99)  bei  Non.  S.  10,  12:  accipiunt  reges, 
popolus  quibns  legibus  exlex-,  (ine.  87)  bei  Non.  S.  214,  3: 
nam  quibus  mendae.  —  Cic.  Arat.  335:  tantum  se  pendens 
supera  mortalibus  cedit.  —  Lucr.  1,  186:  nam  fierent  iuvenes 
subito  ex  infantibus  parvis;  1,412:  usque  adeo  largos  haustus 
e  fontibus  magnis;  1,  838:  sanguinis  inter  se  multis  coeun- 
tibus  guttis;  2,  175:  constituisse  deos  cum  tingunt  omnibus 
rebus;  3,  52:  et  nigras  mactant  pecudes  et  manibus  divis;  4, 
464:  pro  visis  ut  sint  quae  non  sunt  sensibus  visa;  4,  491:  et 
quaecumque  coloribus  sint  coniuncta  videre;  5,  933:  arboribus 
veteres  decidere  falcibus  ramos. 

Diejenigen  Nomina,  deren  Stamm  auf  einen  Consonauten 
ausgeht,  haben  vor  der  Endung  bus  ein  i  ein:  urbibus,  opibus, 
legibus,  radicib  us,  pedibus,  gentibus,  virtutibus,  consulibus,  legio- 
nibus,  nominibus,  mulieribus,  moribus,  honoribus,  temporibus, 
generibus.  So  auch  navibus,  indem  in  diesem  Worte  der  ur- 
sprüngliche Diphthong  au  im  Latein,  zu  av  geworden  ist;  dafür 
in  der  Inschr.  der  Col.  rostr.  C.  I.  L.  1,  195  Z.  6  und  8  navebos 
und  navebus,  Avie  im  Elog.  eines  Scipio  C.  I.  L.  1,  32  Z.  6 
tempestatebus;  1,  199  Z.  39  Dectuninebus;  A.  Fabretti 
primo  suppl.  alla  racc.  delle  antich.  iscr.  Ital.  P.  1  Nr.  491  b. 
d.  e.  Calebus;  Henz.  7339  virginebus  VestaUbus:  auch  Liv. 
2,  45,  11  im  Med.  m.  pr.  clamorebus;  C.  I.  L.  6,  1793  Z.  20 
aedebus;  5,  5430  consulebos;  10,  8054,  7  Calebus,  vergl. 
Ribbeck.  Prol.  Verg.  S.  417  und  Schuchardt  Vokal,  des  Vulg. 
Lat.  2  S.  1,  An  das  i  des  Wortstammes  wird  bus  ohne  Ver- 
mittelung  angehängt,  e  des  Stammes  geht  vor  dieser  Endung  in 
i  über:  turribus,  finibus,  civibus,  cubilibus,  vatibus,  sedibus. 
Auch  die  Wortstämme  auf  u  nehmen  ibus  an:  gruibus  Plin. 
N.  H.  4,  11,  18  (44);  7,  2,  2  (26);  suibus  Varro  L.  L.  5,  22, 
HO;  Cic.  Ein.  5,  14,  38;  Plin.  N.  H.  8,  53,  79  (213);  lustin.  44,  4, 
5;  (lell.  13,  9,  4  (wenn  anders  die  aus  dem  Reg.  und  anderen 
Büchera  nach  ovx  dno  cmv  v(av  aufgenommenen  Worte  id  est 
non  a  suibus  für  echt  zu  halten  sind).  Öfters  aber  fügt  sus  die 
Casusendung  unmittelbar  an  das  u  des  Stammes  an;  sübus 
Varro    R.    R.    1,    38,    2;    2,    1,  5  und  2,  7,  15  im  cod.  Polit. ; 


—     4HH     — 

(Jic.  Nat.  Dcor.  2,  43,  11 J  in  dm  I^oid.  AB  und  im  Wien.; 
Lucr.  5,  969;  6,  974;  6,  977;  Colum.  7,  9,  9  im  cod.  Polit.; 
9  Prooein.  1  in  demselben  und  im  Leipz.  (im  St.  Gerraaii. 
sub.,  sonst  simiÜbus)  und  9,  1,  5  im  Sangerm.  (sonst  pecu- 
dibus);  Plin.  N.  H.  11,  37,  64  (169)  im  Rice.  m.  pr.,  rescr. 
Mon.  und  Ohiffi.  und  Par.  d;  11,  37,  69  (179)  im  rescr.  Mon. 
und  Par.  d;  11,  37,  79  (203)  im  Chiffl.  und  Par.  d;  11,  37, 
82  (207)  im  Par.  d  m.  sec.  und  rescr.  Mon.;  11,  49,  110 
(263);  11,  53,  115  (279)  im  Rice,  und  Par.  d;  24,  19,  113 
(174)  im  Par.  a  (im  Voss,  und  Par.  d  subtus);  24,  19,  116 
(176)  zweimal  im  Voss,  und  Chiffl.  (suibus  in  den  Paris,  a  d) 
und  29,  4,  23  (75);  Fest,  unter  sucula  S.  302.  In  einem 
Verse  des  Varro  (Sat.  Menipp.  127)  bei  Non.  S.  201,  27  hat 
Roth  vermutet  de  Albuci  sübus  (in  den  Büchern  de  albu 
cibus  labus),  was  auch  von  L.  Müller  im  Nonius  und  von 
Bücheier  im  Varro   aufgenommen  ist. 

Über  bos  sagt  Prise.  7,  16,  81  S.  773  (II  356,  9):  Dativus 
et  ablativus  eins  nominis  per  syncopam  semper  mediae  pro- 
feruntur  syllabae,  „bobus"  pro  „bovibus".  Horatius  in  Epodo 
(2,  1):  Beatus  ille,  qui  procul  negotiis  paterna  rura  bobus 
exercet  suis.  Und  7,  17,  82  S.  774  (II  357,  13j:  Excipitur 
etiam  „bobus",  ut  dixi,  euphoniae  causa  pro  „bovibus",  est 
enim  genetivus  singularis  „bovis".  Horatius  in  carmine  saecu- 
lari  (v.  49):  Quaeque  vos  bobus  veneratur  albis.  Idem  in  III 
carminum  (Carm.  6,  41):  Sol  ubi  montium  mutaret  umbras,  et 
iuga  demeret  bobus  fatigatis,  amicum  tempus  agens  abeunte 
curru.  Bobus  wird  auch  geschrieben  Plaut.  Persa  2,  3,  13  im 
Leipz.  (im  decurt.  und  Vat.  hominibus,  im  vet.  homibus  mit 
übergeschriebenem  ni  für  homini  bobus);  Varro  L.  L.  5,  32, 
143  im  Flor,  und  Kopenh.;  Ovid.  Met.  15,  618;  Colum.  6,  2, 
15  im  Goes.  und  6,  3,  4;  Vitruv.  10,  1,  5;  Auson.  Epist.  4,  27. 
Häufiger  ist  die  Schreibung  bubus,  Plaut.  Most.  1,  1,  59  (62) 
im  vet.,  und  Truc.  3,  1,  2  (646);  Cato  R.  R.  37,  2;  Varro  L.  L. 
6,  3,  15  und  R.  R.  1,  15,  1;  i,  20,  4;  1,  23,  6;  1,  24,  3;  1, 
31,  4;  1,  37,  5;  2,  1,  9 ;  C.  I.  L  1,  206  Z  67;  Prop.  5  (4), 
1,  8;  Ovid.  Her.  5,  116;  A.  A.  3,  120;  Met.  14,  3;  15,  12  und 
Fast.  1,  244;  Liv.  7,  26,  10;  7,  37,  1;  7,  37,  2;  22,  10,  7; 
26,  48,  14;  28,  38,  8;  41,  14,  7;  41,  15,  3;  Val.  Max.  2,  4,  5; 
Plin.  N.  H.  6,  1,  1  (2);  7,  28,  29  (102);  8,  25,  39  (95);  8,  45, 


—     439     — 

70  (176);  8,  45,  70  (179);  11,  34,  40  (116);  11,  37,  61  (161); 
16,  24,  38  (92);  18,  3,  3  (10);  Vitruv.  10,  2,  12;  10,  2,  14; 
Tac.  Germ.  40;  lustin.  11,  7,  5;  Gell.  2,  21,  9;  Lamprid.  Heliog. 
24,  4  und  Alex.  Sev.  32,  3;  Vopisc.  Aurel.  10,  2  und  Prob. 
15,  6.  Zweifelhaft  ist  die  Schreibung  an  folgenden  Stellen, 
C.  F.  W.  Müller  schreibt  Cic.  Nat.  Deor.  2,  63,  159  zweimal 
(bobus  im  Erl.,  das  erstemal  auch  im  Leid.  B  m.  sec.)  bubus; 
Detlefsen  im  Plin.  N.  H.  18,  15,  38  (139)  bobus;  18,  22,  51 
(190)  und  31,  2,  9  (13)  bubus;  auch  Tert.  adv.  Marc.  3,  5; 
5,  7.  Die  Pänult.  ist  verkürzt  in  bubus  oder  bobus  Auson. 
Epigr.  62,  2. 

80.  Zu  dem  Genit.  Plur.  der  Griechischen  auf  ma 
ausgehenden  Neutra  auf  orum  (vergl.  unter  78)  gehört 
ein  Dat.  und  Abi.  Plur.  auf  is.  Prise.  6,  2,  8  S.  680  (II 
201,  1):  Quidam  in  „um"  etiam  teste  Celso  huiuscemodi  no- 
minum  protulerunt  nominativos:  „hoc  emblematum  huius  emble- 
mati",  „hoc  toreumatum  huius  toreumati"  declinantes.  Unde 
frequens  usus  eorum  dativos  et  ablativos  plurales  in  „is"  ter- 
minat,  „his"  et  „ab  his  schematis"  „emblematis"  „peripetas- 
matis"  „toreumatis",  quibus  frequenter  casibus  in  Verrinis  utitur 
Cicero.  Derselbe  7,  17,  82  S.  774  (II  356,  25):  In  huius- 
cemodi tamen,  id  est  neutris  a  finitis,  quae  sunt  Graeca,  fre- 
quenter invenimus  antiquos  dativum  et  ablativum  plurales  in 
„is"  productam  proferentes  contra  regulam  tertiae  declinationis, 
quam  servant  in  ceteris  casibus  supra  dictorum  nominum.  Ut 
Cicero  frequenter  in  Vemnis  „toreumatis"  dicit  et  „peripetas- 
matis"  et  „emblematis".  In  libro  de  signis  (Cap.  12,  28):  Nunc 
de  peripetasmatis  quemadmodum  te  expedias,  non  habes. 
In  eodem  (Cap.  17,  37):  Scaphia  cum  emblematis.  Idem  ad 
Herennium  IUI  (Cap.  4,  7):  De  orationibus  aut  poematis. 
Quamvis  neutro  genere  hoc  ubique  profert.  Si  enim,  sicut 
Plautus  et  alii  vetustissimi,  femininum  hoc  protulisset,  pares 
syllabas  omni  casui  servasset  absque  genetivo  plurali  secundum 
analogiam  primae  declinationis.  Est  igitur  magis  apud  Cice- 
ronem  et  eos,  qui  similiter  in  huiuscemodi  proferunt,  heterocliton, 
vel  ut  Celso  videtur,  a  nomiuativo  „hoc  peripetasmatum",  hoc 
emblematum".  Charis.  1,  15  S.  38  (I  53,  12),  vergl.  1,  17 
S.  113  (I  140,  5):  Pomanus  „poematis"  refert,  quamvis  ratio 
„poematibus"  faciat.     Nam  et  Varro  sie  inscribit  in  libro  suo  de 


—     440     — 

„poematis",  et  Annius  Floms  ad  divurn  Hadriaimm:  Poematis 
delector.  Plautus  „schema"  pro  „schemate"  dixit  in  Amphitruone: 
liuc  ergo  Processi  cum  servili  schema.  Plinius  sermonis  dubii 
VI  de  Varrone:  quam  maxime  vicina  Graeco  Gracca  dicit,  uti  nee 
Bchematis  qaidem  dicat  sed  schemasin.  Und  1,  17  8.  98  (\  12H, 
8):  Aenigmatis  Varro  de  utilitate  sermonis  IUI.  Ait  enim  Plinius: 
Quaraquam  „ab  hoc  poemate"  ..bis  poematibus"  facere  debeat, 
tarnen  consuetudini  et  suavitati  auriuni  censet  summam  esse 
tribuendam,  ut  in  Aceste  et  in  Anchise  Maroni  diximus  placitiim, 
et  quia  Graeca  nomina  non  debent  Latinis  regulis  alligari, 
vergl.  Charis.  1,  17  S.  114  (I  141,  29). 

Ausser  den  von  diesen  Grammatikern  angeführten  Beispielen 
ist  poematis  Plaut.  Asin.  1,  3,  22  (174);  Varro  L.  L.  7,  1,  2; 
7,  3,  34;  7,  3,  36;  8,  5,  14  (in  der  zweiten  dieser  Stellen  haben 
der  Flor,  und  Kopenh.  poematibus) ;  Cic.  Grat.  21,  70  in  den 
Gud.  1  und  2,  und  in  der  Anführung  bei  lul.  Victor  22  S.  258 
Gr.  (poematibus  im  Wittenb.  und  Einsiedl.  und  in  einem  Reg.); 
Gff.  3,  3,  15  (poematibus  im  Bern,  c,  Goth.  und  Weim.  und  in 
den  Guelf.,  aber  bei  Non.  S.  488,  22  poematis);  Cornific.  4,  2, 
3  im  Par.  und  Bamb.  A  (poematibus  im  Bamb.  B,  Freis.,  Tross. 
und  Turic);  Fronto  Epist.  ad  Antonin.  imp.  2,  2;  Gell.  9,  9, 
1;  9,  12,  10;  9,  12,  12;  16,  9,  1;  17,  11,  1;  17,  21,  8;  17, 
21,  49;  18,  11,  4;  19,  13,  5;  Auson.  Cent.  Nupt.  ed.  Peiper 
p.  218,  9,  wo  Peiper  poematiis  schreibt;  geumatis  Plaut.  Poen. 
3,  3,  88  (701)  im  Ambr.  (sonst  egeumatis);  acroamatis  Corp. 
Inscr.  Lat.  6,  1063;  charismatis  Tert.  ad  lud.  13  im  Fuld., 
Leid,  und  Vatic;  cataplasmatis  Cato  ad  M.  fil.  fragm.  4  bei 
Prise.  6,  16,  84  S.  718  (II  268,  20);  Cels.  4,  7  (4,  4,  2);  4,  8  (4,  4, 
3);  4,  12  (13)  S.  136  ed.  Daremberg;  4,  29  (22);  4,  30  (23); 
7,  2  S.  264;  7,  26,  5  S.  312  (in  einigen  dieser  Stellen  ist  die 
Variante  cataplasmatibus  namentlich  aus  dem  Med.  1  bemerkt) ; 
emblematis  Lucil.  (sat.  fr.  ine.  34)  bei  Cic.  de  orat.  3,  43,  171; 
Cic.  Verr.  Acc.  4,  22,  49  und  Quintil.  2,  4,  27;  holocausto- 
matis  Cyprian.  Testim.  3,  20  (ed.  Hartel  p.  137,  17);  peristro- 
matis  Cic.  Phil.  2,  27,  67;  Salvian.  ad  eccles.  4,  6,  33;  hy- 
pomnematis  Cic-  iil.  in  Epist.  ad  Farn.  16,  21,  8;  epigram- 
matis  Cic.  Epist.  ad  Att.  1,  16,  15;  Auson.  Cent.  Nupt.  ed. 
Peiper  p.  218,  12;  aromatis  Colum.  12,  25,  4;  Apul.  Met.  3, 
17  S.  205;    11,    16    S.  788    und  Flor.  19    S.  94;    malagmatis 


—     441     - 

:!els.  5,  21,  1:  Plin.  N.  H.  24,  11,  58  (97);  31,  6,  38  (63):  35, 
;,  13  (32);  35,  15,  50  (176);  carcinomatis  Plin.  N.  H.  28,  4, 
0  (44);  31,  9,  45  (103);  Marc.  Emp.  4  fol.  90  (b),  33;  acrua- 
Qatis  I.  Neap.  2378  Z.  7  und  16;  ceromatis  Plin.  N.  H.  35, 
3,  47  (168);  condylomatis  Plin.  N.  H.  23  Prooem.  3  (4);  23,  3, 
14  (70);  23,  4,  46  (90);  23,  6,  54  (102);  24,  4,  5  (9);  27,  4,  5 
19);  28,  15,  61  (216);  29,  2,  10  (37);  29,  3,  11  (45);  30,  8. 
!2  (70);  34,  15,  45  (153);  glaiicomatis  Plin.  N.  H.  29,  6,  38 
126);  zmegmatis  Plin.  N.  H.  31,  7,  42  (92);  31,  9,  45(105); 
.nalemmatis  Vitniv.  9,  7,  7;  9,  8,  7;  pytismatis  Vitruv.  7, 
:,  5;  thyromatis  Viti'uv.  6,  3,  6;  problematis  Gell.  19,  6, 
;  Apiil.  de  mag.  51  S.  510 ;  toreumatis  lul.  Valer.  Res  gestae 
Üex.  Magni  3,  29  (ed.  Kubier  p.  137,  3);  Apul.  Flor.  7  S.  25, 
ber  Krüger  p.  8,  3  schreibt  torenmatibus ;  Donatiani  fragmentum 
d.  Keil  IV  p.  276,  28 :  legimus  toreumatum  et  toreumatorum, 
oreumatibus  et  toreumatis;  Celsus  in  der  oben  von  Prise.  7,  82 
ngeftthrten  Stelle;  lulian.  Rufinian.  in  einem  Titel  de  sche- 
Qatis  lexeos  und  de  schematis  dianoeas;  stromatis  Gloss. 
lang.  I  407;  theorematis  Gell.  1,  2,  6.  Aber  auch  poe- 
iiatibus  Suet.  Tit.  3;  Apul.  de  mag.  5  S.  390;  diplomatibus 
rac.  Eist.  2,  65;  Traian.  bei  Plin.  Epist.  10,  121  (122);  Suet. 
^ug.  50  und  Otho  7;  M.  Cäsar  an  Fronto  1,  6  (2,  15,  5); 
:!apitolin.  Pertin.  1,  6;  Macrob.  Sat.  1,  23,  14;  C.  I.  L.  10, 
727;  Orell.  2795  und  Henz,  6328;  cataplasmatibus 
^pul.  Met.  5,  10  S.  339,  und  als  Var.  zu  einigen  der  oben 
itierten  Stellen  des  Geis.;  Veget.  3,  25;  Cael.  Aurel.  Acut.  2, 
tS,  224;  Soran.  Latin,  p.  43,  19;  45,  1;  72,  2;  aromatibus 
^pul.  Ascl.  38  8.  322;  Vulg.  Exod.  37,  29;  Augustin.  Conf.  9, 
.3,  36;  C.  I.  L.  6,  1064;  symplegmatibus  Arnob.  7,  33; 
lommatibus  Pompei.  Comm.  S.  413  (V  282,  7);  schematibus 
jamprid.  Heliogr.  19,  3;  stromatibus  Capitol.  Verus  4,  9; 
heorematibus  Chalcid.  Tim.  342. 

Von  den  Benennungen  der  Feste  hat  der  Dat.  und  Abi. 
lach  den  unter  78  mitgeteilten  Stellen  des  Charis.  und  Prise, 
mrner  bus,  auch  wenn  im  Gen.  orum  gestattet  ist.  Aber  doch 
st  von  Hilaria,  dessen  Gen.  nirgends  gelesen  wird,  sowohl 
iilariis  Lampr.  Alex.  Sev.  37,  6  als  Hilaribus  Vopisc. 
\.urel.   1,   1   gebraucht. 

Was  die  einzelnen  Nomina  anbetrifft,  welche  im  Gen.  Plur. 


—     442     — 

orum  neben  um  zulassen,  so  steht  dem  Gen.  ilium  der  Dat.  und 
Abi.  ilibus  Cels.  2,  7  S.  39  Daremb.;  Lucan.  4,  627;  Plhi. 
N.  H.  26,  8,  48  (77);  27,  7,  28  (51);  luven.  5,  136;  Claudian. 
Gigant.  81;  dem  Gen.  iliorum  der  Dat.  iliis  Gels.  4,  1  (S.  122, 
35  Daremb.)    zur  Seite.     Ilibus    stellt  Plin.    bei  Charis.  1,  17 

5,  100  (I  126,  1)  als  richtige  Form  mit  moenibus  und  Parilibus 
zusammen.  Zu  moeniorum  gehört  moeniis  Gell.  19,  8,  5,  wo 
jedoch  Hertz  nach  dem  Reg.  und  einem  Lugd.  moenibus  ge- 
schrieben hat.  Moeniis  hat  Gud.  S.  408,  1  Z.  35;  Grell. 
4040  giebt  moeniis  auch  in  einer  Inschr.  von  Tergeste  aus  der 
Zeit  des  Antonius  Pius,  und  Ilagenbuch  bezieht  dasselbe  auf 
munia;  aber  in  der  Abschrift  von  Kandier,  welcher  C.  G.  Zumpt 
decr.  municip.  Tergest.  Berlin  1837,  und  Henzen  Inschr.  7168 
gefolgt  sind,  ist  vielmehr  egminiis,  andere  geben  eo.  meniis, 
eo.  moeniis,  eo.  moniis,  eo.  mentis,  Mommsen  hat  dafür  C.  I. 
L.  5,  532  Col.  2  Z.  9  fomentis  gelesen.  Zu  muniorum  gehört 
muniis  Amm.  Marc.  31,  2,  20;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  12,  559; 
Salvian.  Gub.  Dei  5,  8,  43;  Impp.  Valens  Gratian.  et  Valent. 
Cod.  8,  10.  8;  Impp.  Theodos.  et  Valent.  daselbst  12,  17,  3; 
Impp.  Valent.  Theodos.  et  Arcad.  12,  56,  1;  Impp.  Theodos. 
Arcad.  et  Honor.  10,  32  (31),  43;  Impp.  Arcad.  et  Honor.  10, 
32  (31),  51;  Imp.  Leo  10,  32  (31),  62;  12,  36,  15;  Ennod. 
Epist.  1,  1  (ed.  Hartel  p.  3,  11);  1,  18  (p.  30,  17);  2,  7 
(p.  47,  16);  3,  28  (p.  91,  21);  4,  23  (p.  115,  16);  4,  32  (p.  120, 
2):    5,  27  (p.  147,  3);    6,  25  (p.  163,  25);  6,  26  (p.  164,  14); 

6,  28    (p.  165,  19);     6,  32    (p.  167,  12);     6,  34    (p.  168,  23); 

7,  6  (p.  176,  24);  7,  19  (p.  188,  5);  7,  27  (p.  193,  25);  8,  3 
(p.  202,  17);  8,  31  (p.  220,  7);  8,  36  (p.  223,  20);  9,  24 
(p.  246,  24);  9,  30  (p.  252,  10);  Vita  Antoni  p.  383,  17;  Dictio  V 
p.  440,  1,-  und  dafür  munis  Inschr.  Henz  6473  Z.  3;  aber 
auch  moenibus  Claudian.  Cons.  Stil.  3,  76.  Über  retiis,  la- 
cunariis  und  laqueariis  vergl.  unter  128. 

Zu  vasorum  vasis  Plaut.  Pseud.  4.  3,  16  (1033);  Cato 
R.  R.  12;  18,  1;  18,  2;  18  3  (bis);  135,  4;  145,  1;  Varro  R. 
R.  1,  58;  L.  L.  5,  26,  121;  Cic.  Verr.  4,  25,  55;  4,  44,  98 
und  Epist.  ad  Att.  6,  1,  13;  Caes.  beU.  c.  3,  37,  4;  3,  38,  1; 
Lucr.  3,  434;  6,  231;  Liv.  36,  40,  12;  Plin.  N.  H.  14,  20,  25 
(128);  14,  21,  27  (132);  14,  21,  27  (136);  16,  38,  73  (185); 
23,  1,  24  (45);  28,  9,  35  (133);  37,  2,  7  (18);  vasibus  Cassian. 


—     443     — 

Coenob.  praef,  §  1;  Gargil.  Mart.  de  arb.  pomif.  4,  4.  vergl. 
Mart.  Capella  2  §  295,  aber  Aetna  490  war  es  falsche  Lesart  für 
vallibus.  Zu  olerorum  oleris  Cato  R.  R.  149,  2,  daneben  aber 
oleribus  Cap.  156,  1.  Infusis  salrs  zu  sal  Fabian,  bei  Charis. 
1,  15  S.  82  war  falsche  Lesart  der  älteren  Ausg.,  im  Neap. 
ist  infusi  sales.  Ein  Dat.  Plur.  matris,  welcher  wahrscheinlich 
der  Volkssprache  angehört,  kommt  in  Inschriften  vor,  wie  Inscr. 
de  Lyon  1,  34-,  1,  39:  1,  40;  1,  41;  1,  42;  1,  458.  53  bis  62, 
ohne  dass  ein  anomaler  Gen.  Plur.  vorhanden  ist;  dafür  auch 
matrabus,  vergl.  unter  13. 

81.  Gi-riechische  Nomina  behalten  häufig,  besonders  bei 
Dichtei'n,  die  Grriechischen  Casusformen  bei. 

Im  Voc.  Sing,  wird  das  s  des  Nomin.  abgcAvorfen 
bei  denen  auf  is,  Avelche  im  Griechischen  den  Genit.  ent- 
weder immer  auf  log  bilden,  oder  diese  Form  neben  tdog  zu- 
lassen: Amastri  CatuU.  4,  13;  Amarylli  Verg.  Ecl.  1,  36: 
8,  77;  8,  78;  8,  101;  Ovid.  A.  A.  3,  183;"^Anthol.  Lat.  ed.  Riese 
715,  5;  Alexi  Verg.  Ecl.  2,  6;  2,  19;  2,  65;  Daphni  Verg. 
Ecl.  5,  25;  5,  27;  5,  66;  9,  46;  9,  50;  Calpurn.  Ecl.  2,  94; 
Moeri  Verg.  Ecl.  9,  1;  9,  61;  Iri  Verg.  Aen.  9,  18;  Ovid. 
Met.  11,  585;  Britomarti  Ciris  295;  296;  Pari  Acc.  (561) 
bei  Quintil.  5,  10,  84;  Prop.  2,  3,  37  und  Ovid.  Remed.  amor. 
573;  Theti  Prop.  4  (3),  7,  68;  Ovid.  Met.  11,  237  und  Stat. 
Achill.  1,  80;  Memphi  Prop.  4  (3),  11,  34;  Themi  Ovid.  Met. 
1,  379;  Iphi  Ovid.  Met.  9,  714  und  Val.  Fl.  1,  441;  Isi 
Ovid.  Amor.  2,  13,  7  und  Met.  9,  772;  Stat.  Silv.  3,  2,  101; 
Adoni  Ovid.  Met.  10,  543;  10,  682;  10,  726;  Charybdi 
Ovid.  Fast.  4,  499;  aber  nicht  selten  auch  bei  solchen,  von 
welchen  allein  ein  Gen.  auf  idog  bekannt  ist,  und  namentlich 
bei  den  weibUcheu  Patronymica:  Salmaci  Ovid.  Met.  4,  306; 
bei  Ennius  (Fab.  393)  bei  Cic.  Off.  1,  18,  61  steht  Salmacida 
spolia  sine  sudore  et  sanguine,  wo  einige  Salmaci,  da  spolia 
haben.  Lycori  Verg.  Ecl.  10,  42  (im  Med.  und  Pal.  Lycoris); 
Mart.  1,  102,  1;  6,  40,  1;  Thybri  Verg.  Aen.  8,  72;  8,  540; 
10,  421;  Ovid.  Fast.  3,  524;  4,  572;  5,  635;  6,  238;  6,  714; 
ungenannter  Panegyr.  Constautino  Aug.  18,  1  (ed.  Baehrens 
p.  206,  16)  im  Upsal.  (Tybri  im  Bert.,  Thyberi  im  Vat.  W., 
Tybris  im  Venet.  Marcian.,  Tibris  in  anderen  Büchern);  Phylli 
Horat.  Carm.  4,  11,  3;     Ovid.  Her.  2,  98;     3,  138  und  Amor, 


—     444     — 

2,  18,  22;  Mart.  11,  29,  2-,  11,  29,  8;  11,  50,  1;  11,  50,  12; 
Calpurn.  Ecl.  3,  45;  3,  61;  3,  65;  3,  70;  Cypassi  Ovid.  Amor. 
2,  8,  2;  2,  8,  22;  2,  8,  27;  Derceti  Ovid.  Met.  4,  45;  Cclrai 
Ovid.  Met.  4,  282;  Pro  er  i  Ovid.  A.  A.  3,  714;  3,  727  und  Met. 

6,  682;    Phini   Ovid.   Met.  7,  399;    Bybli  Ovid.  Met.  9,  581; 

9,  651;  Caeiii  Ovid.  Met.  12,  470;  Aci  Ovid.  Fast.  4,  468; 
Phasi  Ovid.  Epist.  ex  Pont.  4,  10,  52;  Val.  Fl.  5,  205;  5, 
208;     Tyndari  Horat.   Carm.   1,   17,   10;     Pieri  Horat.  Carm. 

4,  3,  18;  Thai  Mart.  4,  12,  1;  4,  12,  2;  4,  50,  1;  4,  50,  2: 
Philaeni  Mart.  7,  67,  16;  7,  70,  1;  9,  29,  1;  10,  22,  3: 
Lai  Anthol.  Latin,  ed.  Riese  892,  1;  892,  4;  Icarioti  Prop. 
4  (3),  13,  10;  Ormeni  Ovid.  Her.  9,  50;  Cecropi  Ovid.  Her. 

10,  100;  Aeoli  Ovid.  Her.  11,  34;  Tyndari  Ovid.  A.  A.  1, 
746;  Lyrnesi  Ovid.  A.  A.  2,  403;  Brisei  Ovid.  A.  A.  2,  713; 
Gnosi  Ovid.  A.  A.  3,  158;  Cephei  Ovid.  A.  A.  3,  191; 
Sidoni  Ovid.  A.  A.  3,  252  und  Fast.  5,  610;  5,  617;  Inachi 
Ovid.  A.  A.  3,  464  und  Fast.  1,  454;  Colchi  Ovid.  Remed. 
amor.  262;  Sithoni  Ovid.  Remed.  amor.  605;  Pen  ei  Ovid. 
Met.  1,  504;  Nerei  Ovid.  Met.  13,  858;  Stat.  ActiU.  1,  527; 
Titani  Ovid.  Met.  14,  14;  Maenali  Ovid.  Fast.  1,  634;  Ly- 
caoni  Ovid.  Fast.  2,  173:  Cadmei  Ovid.  Fast.  6,  553;  Do- 
doni  Ovid.  Fast.  6,  711;  Persei  Stat.  Theb.  4,  482;  Thebai 
Stat.  Theb.  12,  812;  iaspi  Augustus  bei  Macrob.  Sat.  2,  4,  12. 
Jedoch    Plaut,    und    Terent.     haben    immer    is.     Charis.    1,    17 

5.  111  (I  137,  21):  Mysis  „o  Mysis''  Terentius,  ut  „o  crinis" 
,,funis''  ,,cinis".  Graeci  demunt  s  litteram,  nostri  parem  nomi- 
nativo  vocativum  eustodiunt.  Bacchis  Plaut.  Bacch.  1,  1,  19 
(53);    3,  5,  1  (526);  Terent.  Heaut.  4,  4,  14  (736)  und  Hec.  5, 

1,  5  (731);  5,  1,  6  (732);  5,  2,  20  (786);  5,  4,  16  (856); 
Xystilis  Plaut.  Pseud.  1,  2,  76  (210):  Zeuxis  Plaut.  Poen. 
5,  4,  101  (1271):  Paneg-yris  Plaut.  Stich.  2,  2,  7  (331); 
Archylis  Terent.  Andr.  1,  4,  1  (228);  Mysis  Terent.  Andr.  1, 
5,  32;   (267);     1,  5,  47  (282);  4,  2,  3  (686);  4,  2,  10  (693);  4, 

2,  31  (714);  4,  3,  7  (722);  4,  4,  9  (748);  4,  5,  7  (802);  Thais 
Terent.  Eun.  1,  2,  11  (91);  1,  2,  110  (190);  3,  2,  2  (455);  3, 
2,  9  (462);    4,  6,  5  (743);    4,  6,  12  (750);    4,  6,  16  (754);    4, 

7,  13  (783);     4,  7,  22  (792);     4,  7,  37  (807);     4,  7,  40  (810); 
5,  2,  34  (873);  5,  2,  43  (882);   5,  2,  48  (887);   5,  2,  67  (906);  'j 
Philotis    Terent.    Hecyi-.    1,   2,   7   (82);     1,  2,  9  (84).     So  ist 


—     445     — 

ferner  Chrysis  Peti-on.  128,  3;  131.  7;  Nemesis  Auson.  Idyll. 
8,  41;    The  Stylus  Corp.  Inscr.  Lat.  5,  7935. 

Desgleichen  verlieren  die  Nomina  auf  ys,  Gen.  auf 
yis,  im  Voc.  das  s  des  Nomin.  Tiphy  Ovid,  Her.  6,  48 
und  Trist.  4,  3,  77;  Val.  Fl.  1,  649;  5,  102;  8,  181;  Coty 
Ovid.  Epist.  ex  Pont.  2,  9,  2;  2,  9,  38;  Tethy  Val.  Fl.  2, 
317;  chely  Stat.  Silv.  4,  3,  119. 

Ferner  die  Nomina  auf  eus.  Prise.  7,  5,  17  S.  738  (II 
301,  7):  Si  in  „eus"  desinat  nominativus,  magis  Graecum  ser- 
vamns  vocativum.  Horatius  in  I  Epistularum  (Epist.  16,  73)  : 
Pentheu,  rector  Thebarum.  Statius  in  VIII  Thebaidos  (v.  743): 
Vade,  0  primis  puer  inclyte  bellis  Areas,  et  Argolicae  Capaneu 
iam  maxime  turmae.  Probe  tarnen  et  quibusdam  aliis  artium 
scriptoribus  et  „o  Penthee"  et  „o  Tydee"  et  „o  Ilionee"  posse 
dici  secundum  Latinam  analogiam  placet,  quod  in  usu  non  in- 
veni.  Prob.  Instit.  art.  S.  303  {JV  103,  14):  De  eus.  Quae- 
cumque  noniina  generis  masculini  ablativo  casu  numeri  singu- 
laris  o  littera  termiuantur,  et  nominativo  casu  numeri  singularis 
eus  litteris  definiuntur,  ut  puta  „ab  hoc  Ilioneo"  „hie  Ilioneus", 
haec  ad  hoc  exemplum  declinantur:  numeri  singularis  „hie  Ilio- 
neus  huius  Ilionei  huic  Ilioneo  hunc  Uioneum  o  Ihonee  ab  hoc 
Ihoneo",  numeri  pluralis  „hi  Ilionei  herum  Ilioneorum  his  Ilio- 
neis  hos  Ilioneos  o  Ilionei  ab  his  Ilioneis".  Sic  et  alia  generis 
mascuhni  nomina,  quae  ablativo  casu  numeri  singularis  o  littera 
terminantur,  et  nominativo  casu  numeri  singularis  eus  litteris 
definiuntur,  ad  exemplum  „Ilionei"  per  omnes  casus  declinantur. 
Nunc  in  hac  supra  scripta  forma  quaeritur,  qua  de  causa  voca- 
tivus  casus  numeri  siugularis  per  duas  e  litteras  reperiatur 
scribi.  Hac  de  causa,  quoniam,  quaecuraqne  nomina  generis 
masculini  ablativo  casu  numeri  singularis  o  littera  terminantur, 
et  nominativo  casu  numeri  singularis  „eus"  litteris  deüniuntur, 
haec  excepto  genetivo  casu  numeri  pluralis  per  ceteros  casus 
pari  numero  syllabarum  scribuntur.  Notwendig  ist  Prometheu 
Cic.  Tusc.  3,  31,  76;  Peleu  Catull.  64,  26;  Horat.  A.  P.  104 
und  Ovid.  Met.  11,  284;  11,  349;  Theseu  Catull.  64,  69: 
64,  133;  Ovid.  Her.  10,  3;  10,  21;  10,  35;  10,  75;  10,  101: 
10,  149;  A  A.  3,  35;  Met.  7,  433  und  Fast.  3,  473;  Senec. 
Herc.  für.  637;  654;  Phaedr.  869;  Stat.  Theb.  12,  555;  Aetna 
584;     Proteu  Verg.  Ge.   4.  447  in  den  sched.  Veron.  und  im 


—     446     — 

Bern,  c;  Ovid.  Met.  8,  731;  Sidon.  Carm.  7,  27;  Orpheu 
Verg.  Ge.  4,  494;  Culex  292;  Ovid.  Met.  11,  44;  Anthol.  Latin, 
ed.  Riese  199,  89;  Cretheu  Verg.  Aen.  12,  538;  Phoceu 
llorat.  Cann.  2,  4,  2;  Lynceu  Prop.  3  (2),  34,  9;  Ovid.  Her. 
14,  123;  Macareu  Ovid.  Her.  11,  21  und  Met.  14,  3lH; 
Phineu  Ovid.  A.  A.  1,  339;  Remed.  amor.  355  und  Met.  5, 
93;  b,  224;  Capaneu  Ovid.  A.  A.  3,  21;  Ötat.  Theb.  8,  745; 
11,  181;  Enipeu  Ovid.  Met.  7,  229;  Caeneu  Ovid.  Met.  12, 
531;  Perseu  Ovid.  Met.  4,  770;  5,  190;  ö,  216  und  Trist. 
3,  8,  6;  Liv.  40,  12,  9;  Areu  Liv.  39,  36,  14;  Atreu  Senee. 
Thyest.  513;  Oeneu  Lucan.  6,  360;  Caphareu  Val.  Fl.  1, 
371;  Tydeu  Stat.  Theb.  3,  380;  9,  63;  Dorceu  Stat.  Theb. 
9,  815;'  9,  885;  Menoeceu  Ötat.  Theb.  10,  651;  10,  802; 
Phegeu  Stat.  Theb.  12,  596.  Ebenso  notwendig  aber  wird 
von  den  dreisilbigen  Peneus  und  Alpheus  Penee  Ovid.  Amor. 
3,  6,  31  und  Alphee  Stat.  Theb.  4,  239  gebildet,  und  Peneu 
Culex  119  war  eine  unglückliche  Conjectur.  Über  die  übrigen 
Casus  der  Nomina  auf  eus  vergl.  unter  82.  83.  87. 

Von    Melampüs    ist    der    Voc.    Melampu    Stat.  Theb.    3, 
546;  3,  573. 

Die    männlichen  Namen    auf   as  Gen.    antis   haben  im 
Voc.  ä.     Prise.  6,  10,  54  S.  702  (II  239,  14):  Sciendum,  quod 
in  „as"   desinentia  masculina,     si  „nt"   habeant  in  genetivo,    vo- 
cativum    in    „an"    volunt    terminare  more  Graeco,    vel  similem 
hunc  nominativo  servare,    ut    „o  Calchan"   vel  „o  Calchas",    et 
„0  Pallan"    vel  „o  Pallas".     Virgilius  tamen  auctoritate  poetica  j 
o  Palla    protulit   in  XI  (v.  97) ;     Salve  aeternum  mihi,    maxime  ' 
Palla;  in  eodem  (v.   169):   Quin  ego  nou  alio  digner  te  funere,  • 
Palla;  in  hoc  quoque  Graecorum  poetas  secutus.     Homerus  in 
fi    ^aipcpöicc  (v.  231) :     ITovXvddfia,  üv   fiev  oöxSti  fioi  (fiXa  ravj  i 
dyoQsveig.     JIovÄvddixcc  dixit  pro  IlovXvddiJbav.     Menander  quoque 
io  Dardano  :  Jqia  Trat,   ösinvonoistd-a  ri  dst;  naX  Jqia  dixit  pro 
jQiav.    Serv.  zu  Vergl.  Ecl.  3,  75:  Sciendum  Graeca  nomina  iUj 
„as"   exeuntia,    sive  crescant  sive  non  crescant  in  genetivo,  vo-j 
cativum  in   a  mittere,     ut  „Aeneas  Aeneae  o  Aenea",     „Pallasi 
Pallantis  o  Palla".     Ut  (Verg.  Aen.  11,  152)  Non  haec,  o  Palla. 
dederas  promissa  parenti.     Bei  Prise.  7,  10,  54  S.  758  (II  331, 
1)    werden  noch  Verg.  Aen.  10,  411   teque  iuvat,    Palla,    sed 
bellis  acer  Alesus,    und  Ovid.  Fast.  1,  521  care  nepos,  Palla 


—     447     — 

t'unesta  quid  induis  arma?  angeführt.  Ausserdem  ist  Teuthra 
Verg.  Aen.  10,  402;  Atla  Ovid.  Met.  4,  644;  Drya  Ovid. 
Met.  12,  296;  Peripha  Ovid.  Met.  7,  400;  Calcha  Senec.  Tro. 
868  in  den  geringeren  Büchern  (ira  Flor.  Calchas);  Djma 
Stat.  Theb.  10,  352  (Gen.  Dymantis  und  Accus.  Dymanta  sind 
10,  397;  10,  465);  Alcidama  Stat.  Theb.  10,  500;  Bia 
Sidon.  Carm.  2,  161;  15,  48.  Dass  Augustus  bei  Macrob.  Sat. 
2,  4,  12  adamas  als  Voc.  gebraucht  hat,  kann  nicht  als  eine 
Abweichung  von  der  Regel  angesehen  werden. 

Die  männlichen  Namen  auf  es  Gen.  is  enden  den  Voc. 
öfters  auf  e.  Prise.  7,  2,  6  S.  730  (I  288,  14)  :  Nee  solum  in 
his  quae  sunt  primae,  sed  etiam  in  illis  quae  tertiae,  id  est  in 
Omnibus  Graecis  „es"  producta  finitis,  similiter  invenis  voca- 
tivum  in  e  productam  proferi'i,  ut  „Chreme"  „Lache"  „Achille". 
Terentius  in  Andria  (3,  3,  18) :  Immo  ita  volo  itaque  postulo 
ut  fiat,  Chreme.  Idem  in  eadem  (5,  2,  27):  O  Chreme, 
pietatem  gnati!  nonne  te  miseret  mei?  Idem  in  Hecyra  (4,  4, 
10):  A  Myrrhina  haec  sunt  mea  uxore  exorta  omnia,  mutatio 
est;  eanos  perturbat,  Lache.  Ovidius  in  XIII  Metamorphoseon 
(v.  130):  Tuque  tuis  armis,  nos  te  poteremur,  Achille.  Idem 
in  XII  (v.  363):  Armiger  ille  tui  fuerat  genitoris,  Achille. 
Nee  mirum,  cum  Graecorum  quoque  poetae  similiter  inveniantur 
protulisse  vocativos  in  supra  dicta  terminatione.  Callidamate 
Plaut.  Most.  5,  2,  9  (1130),  die  neueren  Herausgeber  schreiben 
CalHdamates;  Lache  Caecil.  (127)  bei  Non.  S.  277,  26;  Hercule 
Varro  L.  L.  8,  6,  16  im  Flor.,  und  C.  I.  L.  3,  1563;  Carneade 
Cic.  Aead.  2,  45, 137;  Lactant.  Instit.  5,  17,  14;  Charmide  Cic. 
Fin.  5,  31,  94;  Cleanthe  Cic.  Tusc.  3,  32,  77  und  Val.  Max. 
8,  7  ext.  11;  Damocle  Cic.  Tusc.  5,  21,  61;  Pericle  und 
Sophocle  Cic.  Off.  1,  40,  144;  Socrate  Cic.  in  Hortensio  (fr. 
43  ed.  C.  F.  W.  Müller  p.  318,  5)  bei  Non.  S.  337,  30;  o  Socrate 
Cie.  in  Protagora  (fr.  2  ed.  C.  F.  W.  Müller  p.  311,  1)  bei  Prise. 
6,  11,  63  S.  706  (in  der  Ausführung  aus  der  nämlichen  Schrift 
bei  Prise.  8,  7,  35  S.  803  (II  402,  23)  hat  der  Par.  R.  m.  pr. 
0  Protagora  et  Socrates,  andere  Bücher  o  Pr.  et  Socrate);  Achille 
Prop.  5  (4),  11,  40;  Ovid.  Her.  3,  25;  3,  41;  3,  137  und  Met. 
12,  191;  12,  363;  12,  608;  13,  130;  Hippomene  Ovid.  Met.  10, 
632;  10,  658;  Ulixe  Ovid.  Her.  1,  1  und  Met.  13,83;  Senec. 
Tro.  585;   616;  701;  717;  797;  1003;  Alcibiade  Liv.  39,  36, 


—     448     — 

14;  Oßthaiie  Plin.  N.  II.  28,  1,  2  (6);  Antigene  Curt.  8,  14, 
15;  Aristomene  Apul.  Met.  l ,  6  S.  29;  Palamede  Nemes. 
Aucup.  15;  Anth.  Lat.  ed.  Kiese  883.  15:  Apelle  Tert.  de  carne 
Chr.  7  iu  Agob.;  Praxitelc  Auson.  Epigr.  57,  2  (ed.  Peiper 
p.  335).  Unter  den  dichterischen  Belegen  haben  Achille  bei 
Prep,  und  Palamede  bei  Nemes.  kurzes,  H  ippomenc  bei  Ovid. 
und  Ulixe  Senec.  Tro.  717  langes  e,  die  übrigen  Stellen  sind 
jiicht  entscheidend.  Aber  in  der  älteren  Poesie  wird  gewöhn- 
lich es  gebraucht.  Charis.  1,  14  S.  26  (I  41,  13):  Nominative 
singulari  in  „es"  exeuntia  eundem  faciunt  nomiuativum  et  voca- 
tivum,  velut  „hie  Hercules"  „o  Hercules".  Patricoles  Enn 
(Fab.  115  ed.  L.  Müller)  bei  Cic.  Tusc.  2,  16,  38;  Fronto  ad  M 
Caes.  1,  7  (ed.  Naber  p.  19,  5);  Ulixes  Dichter  (ine.  fab.  ed 
Ribbeck  I  241  v.  47)  bei  Cic.  de  orat.  3,  40,  162  und  Acad 
2,  28,  89;  Pacuv.  (256)  bei  Cic.  Tusc.  2,  21,  49  und  (ine.  fab 
ed.  Ribbeck  I  243  v.  61)  bei  Charis.  4,  5  S.  252  (1  284,  2) 
Callidamates  Plaut.  Most.  1,  4,  28  (341);  2,  1,  26  (373) 
Hercules  Plaut.  Most.  2,  2,  95  (528)  und  Stich.  2,  2,  62  (386) 

2,  2,    70    (395);     Pleusicles     Plaut.     Mil.     3,     1,    1    (596); 

3,  1,  16  (610);  3,  1,  31  (625):  3,  1,  210  (805);  Callicles 
Plaut.  Trinum.  1,  2,  11  (49);  3,  3,  1  (729);  4,  4,  2  (1094)  drei- 
mal;  5,   2,  29  (1153);    Trucul.  4,  3,  52  (826);    4,  3,  62  (836); 

4,  3,  67  (841);  Lysiteles  Plaut.  Trinum.  3,  2,  79  (705);  3,  2, 
85  (711);  3,  2,  91  (717);  5,  2,  28  (1152);  Philolaches  Plaut. 
Most.  1,  4,  26  (339);  2,  1,  17  (364);   Apoecides  Plaut.  Epid. 

2,  2,  70  (255);  2,  2,  95  (580);  5,  2,  20  (686);  5,  2,  28  (693); 
Misargyrides  Plaut.  Most.  3,  1,  41  (568);  Stratophanes 
Plaut.  Trucul.  2,  6,  22  (503);  4,  5,  37  (929);  Stratippocles 
Plaut.  Epidic.  1,  2,  3  (106);  Theotropides  Plaut.  Most.  2,  2, 
17  (447);  3,  2,  97  (784);  3,  2.  118  (805);  5,  2,  7  (1128); 
Agorastocles  Plaut.  Poen.  1,  J,  77  (205);  1,  2,  38  (248); 
1,  2,  137  (350);  1,  2,  191  (403);  3,  2,  18  (591);  3,  2,  27  (604); 

3,  5,  6  (571);  3,  6,  2  (797);  5,  2,  116  (1076);  5,  6,  5  (1342); 
Antamonides  Plaut.  Poen.  5,  5,  43  (1322);  Megaronides 
Plaut.  Trinum.  1,  2,  11  (49);  1,  2,  67  (104);  1,  2,  103  (140): 
1,  2,  147  (184);  Charmides  Plaut.  Trinum.  4,  2,  155  (997),  aber 
nach  den  Hdschr.  Charmide  Trinum.  3,  1,  16  (617),  welche  Form 
Ritschi  Proleg.  S.  87  bei  Plaut,  uicht  zulässtuud  daher  Charmides 
schreibt.  BeiTerent.  haben  Fleckeisen,  Umpfenbach  und  Dziatzko 


—     449     — 

überall  Chremes  geschrieben,  Bentley  nur  Eun.  3,  3,  29  (535) 
und  Heaut.  5,  5,  8  (1052),  ausserdem  ist  Chremes  ausdrück- 
lich bezeugt  Andr.  5,  2,  13  (854);  5,  3,  24  (895)  und  Phorm. 
4,  1,  11  (577)-,  4,  3,  4  (609).  Ebenso  schreiben  Fleckeisen, 
Umpfenbach  und  Dziatzko  immer  Laches,  auch  Hec.  4,  4,  11 
(633),  wo  Bentley  nach  der  obigen  Anführung  des  Prise,  und 
dem  Bemb.  Lache  giebt,  und  4,  4,  42  (664),  wo  Bentley  das 
des  Versmasses  wegen  wohl  notwendige  Lache  et  tu  Pamphile 
herstellte.     Ausserdem  hat  Bentley  Lache  Hec.  4,  4,  25  (647) ; 

4,  4,  100  (722);  5,  1,  6  (732);  5,  1,  25  (751),  Laches  aber  Hec. 
1,  2,  59  (134);    2,  1,  9  (206);    2,  1,  35  (232);  2,  2,  21  (263); 

5,  2,  19  (785).      Noch   ist  Diomedes  Porapon.  (64)    bei  Non. 

5.  114,  12.  Ulixes  hat  auch  Cic.  Fin.  5,  18,  49  in  Versen; 
Hercules  derselbe  Verr.  5,  72,  186;  Liv.  1,  7,  10;  Senec.  de 
morte  Claud.  7,  3;    C.  I.  L.  6,  319;    Hercules  invicte  C.  I.  L. 

6,  313;  6,  329;  Hercules  victor  C.  I.  L.  6,  2074  (Act.  fr.  Arv. 
a.  101)  I  Z.  67;  Carneades  Cic.  Divin.  1,  13,  23;  AugustLn. 
c.  Acad.  2,  12  27;  3,10,22;  Socrates  Cic.  Epist.  ad  Att.  14,  9, 
1;  Apul.  Met.  1,  6  S.  29 ;  1,  11  S.  43;  Tert.  de  anima  1; 
Callicrates  Liv.  41,  24,  15;  Dinocrates  Vitruv.  2  praef.  3; 
Demosthenes  Rutil.  Lup.  1,  11.  Achilles  Epit.  Iliad.  821; 
1033;  Apelles  Tert.  Praescr.  haer.  37;  Hermogenes  Tert. 
adv.  Hermog.  3;  36;  Damocles  Sidon.  Epist.  2,  13,  5;  Herodes 
Sedul.  2,  7;  2,  83;  Aleides  C.  L  L.  6,  316;  Burmann,  Anth. 
Lat.  1  p.  720.  ;. 

Von  den  weiblichen  Namen  auf  ö  ist  der  Voc.  dem 
Nomin.  gleich.  Dido  Verg.  Aen.  4,  408;4,  596;  6,  456.  Glio 
Horat.  Carm.  1,  12,  2;  Val.  Flacc.  3,  15;  Stat.  Theb.  1,  41; 
10,  630;  Sidon.  Carm.  5,  568;  Claudian.  Manl.  Theod.  cons.  291. 
lo  Prop.  3  (2),  33,  7.  Alecto  Sil.  13,  432.  Erato  Verg. 
Aen.  7,  37;  Stat.  Silv.  1,  2,  49;  4,  7,  2;  Sidon.  Carm.  22,  12  ; 
22,  20;  Claudian.  Manl.  Theod.  cons.  283. 

82.  Der  Cenit.  Sing,  hat,  besonders  bei  Dichtern, 
häufig  OS.  Prise.  6,  5,  25  S.  688  (H  216,  3):  In  „an"  aut 
in  „in"  aut  „on"  aut  yn"  desinentia  Graeca  puut  masculina  vel 
feminina  et  producuntur  omnia,  et  vel  Graece  decliuantur,  ut 
„Pan  Panos";  Virgilius  in  VIII  (v.  344):  Parrhasio  dictum 
Panos  de  more  Lycaei;  vel  ex  genetivo  Graeco  fit  Latiuus, 
mutata  „os"  ultima  in  „is"  ut  „Titan  Titanos"  „Titan  Titauis", 
Nene-Wagener.    Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  -9 


-     450    — 

„delphin  delphinoe"  „delphin  delphinis".  Der  vorgebliche  Prob, 
de  ult.  syllab.  4,  20  S.  1397  (IV  228,  16):  Genetivus  singularis 
„os"  syllaba  terminatus  in  Graeca  declinatione  inveniri  potest, 
et  eadein  luasculino  geiiere  et  feminino  corripitur,  ut  Parrhasio 
dictum  Panos  de  more  Lycaei  (Verg.  Aen.  8,  344);  feminino 
ut  Lucanus  {2,  715):  Ut  Pagasea  ratis  peteret  cum  Phasidos; 
et  in  tertio  (v.  277):  Quaque  frctum  torrens  Maeotidos.  Et 
Vergilius  (Ecl.  3,  12):  Cum  Daphnidos  arcum  (in  den  Hdrschr. 
des  Verg.  ist  Daphnidis).  Phoc.  3,  13  >S.  1704  (V  425,  4):  In 
„an"  masculini  generis  nomina  desinentia,  ea  quoque  tertiae 
sunt  declinationis,  ut  „hie  Titan  Titanis",  „hie  paean  paeanis". 
Herum  accusativum  tarn  nuraeri  singularis  quam  pluralis  secun- 
dum  Graecos  proferemus,  ut  „hunc  Titana"  „paeana",  „hos 
Titanas"  „paeanas".  Unum  etiam  genetivum  singularem  propter 
differentiam  in  „os"  iuxta  Graecam  declinationem  mittit,  „hie 
Pan  Panos",  ut  Vergilius:  Panos  de  more  Lycaei.  Panos 
haben  auch  Hygin,  Poet,  astron.  2,  13  und  Serv.  zu  Verg.  Ecl. 
6,  13  und  Aen.  8,  663,  Panis  wird  bei  Hygin.  Fab.  224  und 
Serv.  zu  Verg.  Ge.  2,  494  gelesen.  Diom.  1  S.  279  (1  303, 
28)  erwähnt  nur  den  Gen.  Panos,  und  Prob.  Cathol.  1,  20  S. 
1448  (IV  9,  18),  welcher  hie  Titan  Pan  Titanis  Panis  vel  Tita- 
nos  Panos  dekliniert,  belegt  allein  Panos  mit  dem  Verse  des 
Verg.  (Aen.  8,  344).  So  ist  ferner  Pythonos  Varro  L.  L.  7, 
2,  17  im  Flor.;  Miconos  Varro  L.  L.  9,  6,  12;  Pallados 
Prop.  5  (4),  4,  45;  Ovid.  Amores  2,  16,  8;  Met.  12,  360;  Lucan. 
9,  658;  Val.  Fl.  4,  555;    5,  345;    8,  224;    Stat.  Theb.  1,  535; 

2,  597;  5,  100;  8,  224;  Mart.  4,  53,  2;  Claudian.  Cons.  Stilich. 

3,  210;  Corp.  Inscr.  Lat.  12,  5687,  9.  Phasidos  CatuU.  64, 
3;  Prop.  1,  20,  18;  Ovid.  Met.  7,  6;  Manil.  4,  517;  5,  377; 
Lucan.  2,  585;  2,  715;  4,  552;  Petron.  Poet.  119  v.  36;  Myos 
Prop.  4  (3),  9,  14;  Plin.  N.  H.  33,  12,  55  (155);  Mart.  8,  34, 
1;  8,  51,  1;  14,  95,  2;  Laidos  Prop.  2,  6,  1;  Ampel.  8,  8; 
Thaidos  Prop.  2,  6,  3;  DoridosProp.  5  (4),  7,  72;  Phyllidos 
Prop.  5  (4),  8,  57;  Propontidos  Ovid.  Trist.  3,  12,  41;  Manil. 

4,  616;  4,  679;  Amm.  Marcell.  22,  8,  5;  Cynosuridos  Ovid. 
Trist.  5,  3,  7;  Avien.  Arat.  443;  509;  analemmatos  Vitruv.  9^ 
7  (8),  6;  9,  8  (9),  1;  9,  8  (9),  8;  Chromates  Vitruv.  5,  5,  3;. 
epigrammatos  Vitruv.  8,  3,  23;  graphidos  Vitruv.  1,  1,  3*, 
1,  1,  4;     1,  1,  13;    pteromatos    Vitruv.  3,  3  (2),  9;    4,  4,  Ij 


—     451     — 

4,  8  (7),  6;  Agesipolidos  Vitruv.  1,  1,  6;  Hellados  Vitruv. 
4,  1,  4;  Mela  2,  3,  46;  Chersiphronos  Vitruv.  10,  2  (6),  11; 
10,  2  (6),  12  (im  Gud.  G  und  Harl.  H  crestiphonos  und  cresi- 
phonos);  Maeotidos  Mela  1,  2,  10;  Lucan.  3,  277  (vergl.  Prob. 
IV  228,  22);  Amm.  Marcell.  22,  8,  32;  Chalcidos  Lucan.  5, 
227;    Phoeidos   Senec.  Oedip.    279;    Lucan.  3,  340;    4,   256; 


Vib.  Sequest.  ed.  Riese  p. 
Auson.  Edyll.  6,  50  fed. 
Tri  ton  OS  Lucan.  9,  346; 


Stat.  Theb.  1,  64;  7,  235;  11,  281 
147,  28;  lampados  Lucan.  6,  351 
Peiper  p.  111);  Avien.  Progn.  426 
Gorgonos  Lucan.  9,  652;  Claudian.  Rapt.  Proserpin.  2,  26; 
Mart.  Capella  9  §  888;  Acherusidos  Val.  Flacc.  5,  73;  Arca- 
dos  Senec.  Herc.  für.  130;  Stat.  Theb.  1,  45;  2,  258;  6,  586; 
9,  858;  Val.  Flacc.  5,  205;  Auson.  Ep.  25,  7  (ed.  Peiper  p. 
271);  Symplegados-  Val.  Flacc.  5,  299;  Prise.  Perieg.  305; 
Calydonos  Val.  Flacc.  5,  573;  aetberos  Stat.  Silv.  4,  2,  25 
und  Tbeb.  3,  525;  Sphingos  Stat.  Theb.  1,  66;  Strymonos 
Stat.  Theb.  9,  437;  9,  860;  Sidon.  Carm.  5,  491;  Busiridos 
Stat.  Theb.  12,  155;  Stygos  Stat.  Achill.  1,  269;  Myronos 
Mart.  4,  39,  2;  6,  92,  2;  8,  51,  1;  Lacedaemonos  Mart.  4, 
55,  7;  Babylonos  Mart.  8,  28,  17;  14,  150,  2;  Stat.  Silv.  5, 
1,  60;  Nemes.  Gyn.  72;  Zeuxidos  Petron.  83,  1;  Persidos 
Eumen.  pro  rest.  schol.  21,  1  (ed.  Baehrens  p.  131,  11);  Nemes. 
Gyn.  72;  Amm.  Marcell.  23,  6,  36;  lul.  Valer.  Res  gestae  Alex. 
Magni  1,  40  (ed.  Kubier  p.  50,  23);  2,  13  (p.  76,  2);  2,  28  (p. 
98,  2);  Chalcedonos  Amm.  Marcell.  26,  6,  4;  26,  8,  3;  31,  1, 
4;  Platonos  Gell.  14,  3,  13;  Demetros  I.  Neap.  2459. 

Besonders  weibliche  Patronymica:    Glaucidos  Prop.  5  (4), 
3,  55,  wo  wahrscheinlich  Craugidos  zu  lesen  ist,  vergl.  Büche- 
ier im  Rhein.  Mus.  43,  297;  Amaryllidos  Calpurn.  Ecl.  438 
Elephantidos  Priap.  4  (3),  2;    Atiantidos  Tibull.  4,   1,  77 
Phorcynidos    Lucan.    9,    626;    Cepheidos    Manil.     1,    436 
lasidos    Prop.  1,  1,   10;    Inachidos    Prop.    1,  3,  20;    Ovid. 
Met.  1,  611;    Val.  Fl.  4,  350;    Mart.    11,    47,    4;    Nycteidos 
Prop.  1,  4,  5;    Stat.  Theb.    7,    190;    Athamantidos    Prop.  1, 
20,  19;  4  (3),  22,  5;  Ovid.  Her.  17  (18),  137  und  Fast.  4,  903; 
Boebeidos   Prop.  2,  2,  11;    Briseidos    Prop.    3  (2),  22,  29; 
Ovid.  Amor.  2,  8,  11;  Tantalidos  Prop.  3  (2),  31,  14;  Senec. 
Agam.  392;  Med.  954;  Phorcidos  Prop.  4  (3),  22,  8;  Eury- 
tidos  Ovid.  Her.  9,  133  und  Met.  9,  395;    Pittheidos  Ovid. 

29* 


—     452     — 

Her.  10,  131;  Aoolidos  Ovid.  Her.  11,  5;  Typhoidos  Ps. 
Ovid.  Epist.  ad  Phaon.  U;  Tyndaridos  Ovid.  Her.  16  (17),  118; 
Trist.  2,  396  und  Epist.  ex  Pont.  4,16,26;  Mempliitidos  Ovid. 
A.  A.  3,  393;  Phoronidos  Ovid.  Met.  1,  668;  Phorcyni- 
dos  Ovid.  Met.  4,  742;  Perseidos  Ovid.  Met.  7,  74  und  Epist. 
ex  Pont.  4,  16,  25;  Val.  Fl.  7,  238;  Letoidos  Ovid.  Met.  7, 
384;  8,  278;  Achaidos  Ovid.  Met.  7,  504;  Tritonidos  Ovid. 
Met.  8,  547;  Sidon.  Carm.  7,  198;  Nepheleidos  Ovid.  Met. 
11,  195;  Thaumantidos  Ovid.  Met.  11,647;  Titanidos  Ovid. 
Met.  13,  968;  Aganippidos  Ovid.  Fast.  5,  7;  Erymanthidos 
Ovid.  Trist.  1,  4,  1;  1,  11,  15;  3,  4,  47;  Chry seidos  Ovid. 
Trist.  2,  373;  Icaridos  Ibis  393;  Colchidos  Mart.  10,  35, 
5;  Val.  Fl.  2,  423;  5,  202;  5,  418;  7,  369;  7,  625;  Nemes. 
Cyneg.  42;  Eleg.  in  Maecen.  112;  Aeneidos  Ovid.  Trist.  2, 
533  und  Epist.  ex  Pont.  3,  4,  84;  Capitol.  Gord.  3,  3;  Anth. 
Lat.  ed.  Riese  1,  8;  556,  3;  558,  3,  und  besonders  in  Citaten 
ut  est  Aeneidos  (poema)  Suet.  de  vir.  ill.  (ed.  Reifferscheid  p. 
16,  14);  in  octavo  Aeneidos  Auson.  Edyll.  13  (ed.  Peiper  p. 
219,  21);  in  principio  Aeneidos  Macrob.  Sat.  6,  2,  31;  in  initio 
primi  libri  Aeneidos  Serv.  zu  Yerg.  Aen.  8,  71;  oft  bei  Prise, 
z.  B.  7,  10,  52  S.  757  (II  329,  10)  in  II  Aeneidos;  7,  11,  58 
S.  761  (II  336,  1)  in  I  Aeneidos ;  7,  15,  73  S.  769  (H  350,  7) 
in  XII  Aeneidos;  7,  17,  84  S.  775  (II  358,  24)  in  I  Aeneidos; 
7,  17,  86  S.  776  (II  361,  7)  in  I  Aeneidos;  8,  7,  33  S.  801 
(II  400,  5)  in  I  Aeneidos;  Part.  XII  vers.  Aen.  5,  100  (III 
482,  6)  in  octavo  Aeneidos;  Iliados  Suet.  de  vir.  ill.  ed. 
Reifferscheid  p.  16,  14;  luven.  11,  180;  Sammon.  916;  Auson. 
EdyU.  22,  46  (ed.  Peiper  p.  263);  Thebaidos  Hygin.  Fab.  275; 
luven.  7,  83;  Stat.  Silv.  4  praef.  (ed.  Baehrens  p  96,  23);  in 
Citaten  z.  B.  Prise.  1,  10,  55  S.  564  (II  41,  19)  in  X  The- 
baidos; 7,  10,  54  S.  758  (II  331,  8)  in  XII  Thebaidos;  7,  12, 
62  S.  763  (II  339,  21)  in  I  Thebaidos;  7,12,  65  S.  765  (II  342, 
19)  in  IV  Thebaidos;  7,  13,  69  S.  766  (II  346,  15)  in  VI  The- 
baidos; 7,  16,  75  S.  770  (II  351,  16)  in  II  Thebaidos;  Achil- 
leidos  Capit.  Gord.  3,  3;  Prise.  7,  12,  63  S.  763  (II  340,  8) 
in  I  Achilleidos.  Nebridos  Sidon.  Carm.  5,  497;  Pallados 
Sidon.  Carm.  6,  1;  Phoebados  Sidon.  Carm.  5,  194;  15,  2. 
Ferner  Nemesios  Plin.  N.  H.  11,  44,  103(251),  welcher 
dabei  bemerkt:  quae  Dea  Latinum  nomen  ne  in  Capitolio  quidem 


—     453     — 

invenit,  was  übrigens  nicht  auf  die  Endung  allein  bezogen 
werden  darf.  Baseos  Vitruv.  10,  21  (15),  2;  lexeos  lul 
Kufin.  de  schematis  lexeos  1;  Charis.  4,  4  S.  249  (I  279,  23) 
4,  5  S.  251  (I  283,  16)  und  Donat.  3,  5,  1  S.  1773  (IV  397 
5);  dioeceseos  C.  I.  L.  2,  4510;  3,  352  S.  3  Z.  25;  8,  597  Z 
18;  S,  7039;  9,  1592;  Orell.  2351;  episcepseos  Orell.  3342: 
haereseos  Cyprian.  Epist.  69,  1;  71,  2;  Hieronym.  de  vir 
iU.  60;  66;  86;  120;  121;  123;  Chron.  2  S.  170;  Sidon.  Epist 
7,  6,  2;  matheseos  Lamprid.  Alex.  Sever.  27,  5;  Spartian 
Hei.  3,  9  und  Sever.  3,  9;  propoleos  Veget.  Art.  vet.  3,  55, 
5;  4,  14,  1;  4,  22,  2;  4,  23,  1;  4,23,2;  anachoreseos  Sidon. 
in  der  contio  bei  Epist.  7,  9;  Constantinopoleos  Amm. 
Marcell.  26,  7,  2;  Cassiod.  Hist.  trip.  9,  1;  Philipp opoleos 
Amm.  Marcell.  26,  10,  6;  Tripoleos  Amm.  Marcell.  28,  6,  1; 
30,  2,  9;  Marcianopoleos  Amm.  Marcell.  31,  8,  1;  Hadria- 
nopoleos  Amm.  Marcell.  31,  12,  4;  31,  12,  10;  Pentapoleos 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  4,  42;  Neaspoleos  Inscr.  de  Lyon  S. 
246  Nr.  8  und  C.  I.  L.  8,  8934;  ammeos  (zum  Nomin.  ammi) 
Apic.  1,  27  §  29;  asareos  Apic.  7,  5  §  274  und  8,  6  §  363; 
gummeos  Mart,  Cap.  3  §  225.  Atteos  C.  I.  L.  6,  1779  d  Z. 
26  (Anth.  Lat.  ed.  Meyer  1315  v.  43);  Ityos  Ovid.  Met.  6, 
658;  Mythogr.  Lat.  1,  204  (ed.  Bode  I  65,  4);  Tethyos  Ovid. 
Fast.  5,  168:  Senec.  Herc.  für.  891;  Lucan.  1,  413;  3,  233; 
Stat.  Theb.  4,  388  und  Achill.  1,  49;  1,  541;  Mart.  spect.  3, 
6;  Claudian.  Prob,  et  Olybr.  35;  III  cons.  Honor.  58  und  IV 
cons.  Honor.  597;  Carm.  min.  19  (44),  16;  Avien.  Arat.  100; 
1122;  Prise.  Perieg.  65;  163;  174;  252;  568;  609;  688;  Anth. 
Lat.  ed.  Riese  110,  8;  238,  2;  580,  4;  584,  3;  589,  3;  Inoos 
Serv.  zu  Verg.  Geor.  1,  437  im  cod.  G;  chamaepityos  Plin. 
N.  H.  14,  16,  19  (112)  ed.  Sillig,  aber  Detlefsen  hier  chamae- 
pityis;  chamaedryos  Cass.  Fei.  73  (ed.  Rose  p.  176,  19); 
misyos  Plin.  N.  H.  34,  11,  27  (114);  34,  12,  29  (117);  Marc. 
Empir.  15;  dafür  Plin.  N.  H.  missuis  33,  4,  25  (84)  im  Bamb.  m. 
pr.  (sonst  missis  und  misso),  wo  Detlefsen  misyis  schreibt,  was  auch 
Scribon.  208  und  227  hat;  soreos  (zum  Nomin.  sory)  Oels.  6,  9 
(ed.  Daremb.  p.  246,  37);  Plin.  N.  H.  34,  12,  29  (117)  und 
Scribon.  22. 

Dagegen  finden    sich  Formen  auf  -is:    Castoris  Prop.  2, 
7,  16;    Cithaeronis  Prop.   4  (3),    15,   25;    Cremedouis  Val. 


-     454     — 

Flacc.  6,  194;  Daphnidis  Verg.  Ed.  3,  12;  Ovid.  Met.  4,  277; 
Rutil.  Lup.  1,  15;  Plin.  N.  H.  12,  20,  43  (98);  Gorgonis  Cic. 
Verr.  4,  56,  124;  Piop.  3  (2),  25,  13;  Ovid.  Met.  4,  699;  5,  180; 
Manil.  1,  359;  Schol.  ad  Caes.  Germ.  Arat.  251  (ed.  Eyssenh. 
p.  403,  15);  Isidis  Prop.  5  (4),  5,  84;  Ixionis  Verg. 
Georg.  3,  38;  Prop.  5  (4),  11,  23;  Ovid.  Met.  8,  403;  10, 
42;  Maenadis  Ovid.  Amor.  1,  9,  38;  Memnonis  Ovid. 
Amor.  1,  8,  4;  1,  13,  3;  Met.  13,  579;  LS,'  595;  13,  600; 
Mentoris  Prop.  4  (3),  9,  13;  Myronis  Prop.  3  (2),  31,  7; 
Ovid.  A.  A.  3,  219;  Nereidis  C.  I.  L.  5,  8364;  Palladis 
Lucr.  6,  750;  6,  753;  Verg.  Aeu.  3,  544;  Prop.  3  (2),  28, 
12;  3  (2),  30,  18;    4  (3),  20,  7;   Ovid.  Amor.   3,  3,  28;    A.  A. 

1,  692;  2,  518;  Met.  2,  712;  6,  335;  Fast.  2,  89;  3,  7; 
Trist.  3,  14,  13;  Epist.  ex  Pont.  3,  8,  9;  Mart.  1,  76,  7;  Val. 
Flacc.  2,  53;  Paridis  Verg.  1,  27;  Ovid.  Met.  12,  4;  13,  501; 
Stat.  Silv.  2,  7,  96;  Suet.  Domit.  3;  10;  Augustin.  Civ.  Dei  3,  3; 

3,  5;  3,  6;  3,  15;    Phylladis  Verg.  Ecl.  5,    10;   Horat.   Carm. 

2,  4,  14;  Piatonis  Prop.  4  (3),  21,  25;  Phasidis  Ovid.  Her.  6, 
108;  Val.  Flacc.  1,  2;  1,  78;    3,  306;  3,  501;  3,  662;  4,  616; 

4,  706;  5,  342;  5,  421;  5,  440;  6,  295;  6,  319;  6,  641;  6,  643; 
7,  564;  SoHn.  19,  5;  Stat.  Silv.  2,  4,  27;  4,  6,  8;  Theb.  12,  182; 
Prise.  Perieg.  735;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  731,  144;  Strymonis 
Verg.  Georg.  4,  508;  Prop.  5  (4),  4,  72;  Stygis  Verg.  Aen.  6, 
154;  Senec.  Herc.  für.  104;  Plin.  N.  H.  30,  16,  53  (149);  Apul. 
Met.  6,  15;  Taulantis  Val.  Flacc.  6,  222;  Teuthrantis  Prop. 
1,  11,  11;  lampadis  Verg.  Aen.  3,  637.  Aeris  und 
aetheris  sind  die  herrschenden  Formen.  Aeris  haben  Cic. 
Top.  20,  77  und  Divin.  1,  42,  93;  Lucr.  1,  207;  1,  784;  1,  801; 

1,  804;  1,  1087  und  an  vielen  anderen  Stellen;  Verg.  Ecl.  7, 
57  und  Aen.  6,  887;  Ovid.  Amor.  3,  2,  39;  A.  A.  3,  173  und 
Met.  2,  271;  Senec.  Epist.  102,  28  und  Nat.  quaest.  1,  2,  8 ;  2, 
6,  2;  2,  6,  3;  2,  10,  4;  2,  14,  1;  3,  28,  3;  Plin.  N.  H.  2,  38, 
38  (102);  11,  12,  12  (30);  Lucan.  4,  74;  7,  513;  Stat.  Theb.  2, 
693  im  Put.,  Par.  p  und  Tur.  (im  Bamb.  aeros)  und  11,  591; 
Apul  de  deo  Socr.  6  S.  132;  7  S.  137;  8  S.  138;  139;  140; 
10  S.  142;  11  S.  144,  und  aetheris  Enn.  (Sat.  5  ed.  L.  Müller 
p.  74)  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  12,  121;  Lucil.  (Sat.  1,  1)  bei 
Varro    L.  L.  5,  3,    17;    Cic.   Nat.  Deor.  2,   15,  39;    2,  21,  54; 

2,  26,  66;  2,  46,  118  und  Divin.  1,  11,  17;    Lucr.  2,  1000;  4, 


—     455     — 

215;  5,  143;  5,  448;  5,  483;  5,  519;  5,  585;  5,  648;  5,  657; 
5,  683;  6,  481;  6,  492;  Verg.  Aen.  2,  512;  8,  28;  12,  140; 
12,  181;  Senec.  Nat,  quaest.  2,  14,  2;  3,  28,  3;  Lucan.  1,  56; 
1,  58;  1,  152;  2,  720;  9,  8;  Apul.  Met.  2,  12  S.  118  und  de 
deo  Socr.  3  S.  123;  3  S.   139;  de  mundo  2  S.  292. 

HicAdonis  huius  Adonis  und  haecNeapolishuius  Neapolis 
giebt  Prise.  6,  13,  68  S.  709  (II  252,  13)  als  die  Lateinische 
Declination  im  Gegensatz  gegen  die  Griechische '^d(üvig^ ^6(6 piog 
und  NsdnoXiQ  NsajioXtwg,  und  derselbe  4,  6,  34  S.  635  (II  137, 
5)  stellt  Xagvßdscag  und  huius  Charybdis  neben  einander.  So 
ist  basis  als  Gen.  Vitruv.  10,  11  (16),  9;  Vulg.  1  Reg.  7,  24; 
7,  34;  Boeth.  Art.  geom.  p.  406,  18;  406,  20;  Inscr.  de  l'Alg. 
157;  1575;  dioecesis  CLL.  2,  1262;  propolis  Cels.  5,19, 
15;  Pelag.  Vet.  25  p.  84;  orchis  Plin.  N.  H.  26,  14,  87  (146); 
buprestis  Plin.  N.  H.  28,  9,  33  (128),-  Syrtis  Lucan.  1,  367; 
Plin.  N.  H.  5,  5,  5  (33)  zweimal  und  5,  7,  7  (41);  Apul.  Apol. 
72;  Mart.  Capella  7  §  672;  Charybdis  Mela  2,  7,  115;  Mart. 
Capeila  6  §  641;  Sybaris  Avien,  Orb.  terr.  521;  Lachesis 
Prudent  c.  Symm.  2,  453;  apocalypsis  Sulpic.  Sev.  Chron.  2, 
31,  1;  haeresis  Cypriau.  Epist.  49,  1. 

Von  Cotys  bilden   Liv.  42,  67,    4    und  Tac.  Ann.  3,  38; 

4,  5  Cotyis;  bei  Caes.  bell.  civ.  3,  36,  4;  Vell.  2,  129,  1  und 
Tac.  Ann.  2,  67  (zweimal)  wird  Cotys  als  Genit.  gelesen,  wie 
Prob.  Cathol.  1,  54  S.  1475  (IV  30,  24)  huius  Atys  und  huius 
Othrys  aufgestellt,  Atys  steht  C.  I.  L.  6,  4151  und  Capys 
Hieronym,  Chron.  Euseb.  1  S.  22. 

Die  Namen  auf  eus  haben  im  Gen.  eos.  Nycteös 
Prop.  4  (3),  15,  12;  Pentheös  Prob.  4  (3),  17,  24;  Ovid.  Trist. 

5,  3,  40;  Lucan.  6,  357;  Val.  Fl.  3,  264;  Theseos  Ovid. 
Met.  8,  268;  Stat.  Silv.  4,  4,  104  und  Theb.  9,  519  und  12, 
293;  Oileos  Ovid.  Met.  12,  622;  Epit.  Iliad.  215;  Typhoeos 
Ovid.  Fast.  4,  491;  Orpheos  Ps.  Verg.  Cul.  269;  (3vid.  Ibis 
602;  Stat.  Silv.  2,  7,  40;  2,  7,  99;  Auson.  Edyll.  11,  74  (ed. 
Peiper  p.  204);  Itin.  Alex.  7  (ed.  Volkm.  p.  5,  1);  CephÖös 
Caes.  German.  Phaen.  189;  282,  Cepheös  daselbst  v.  191 
Prot6os  Lucan.  10,  511;  lul.  Valer.  Res  gestae  Alex.  1,  27  (ed 
Kubier,  p.  36,  22);  Cretheos  Val.  Fl.  1,  42;  Perseos  Lucan 
9,  676;  9,  682;  Val.  Fl.  1,  68  und  Stat.  Theb.  1,  225;  7,  418 
Caes.  Germ.  Phaen.  240;  Avien.  Arat.  J291;   Eurystheos  Val 


—     456     — 

Fl.  1,  114;  Peleos  Val.  Fl.  1,  181;  Stat.  Achill.  1,  507  und 
Mart.  2,  64,  3;  Otrcos  Val.  Fl.  4,  162;  Phincos  Val.  Fl.  5,  5; 
Tercos  Stat.  Silv.  3,  3,  176;  Mart.  4,  49,  4;  14,  75,  1;  Pho- 
roneos  Stat.  Theb.  1,  252;  Oeneos  Stat.  Theb.  1,  464; 
2,  588;  2,  687;  Nereos  Stat.  Theb.  3,  410;  5,  437  und  AchÜl. 
1,  542;  Petron.  139,  2  v.  7;  Anth.  Latin,  ed.  Riese  21,  49; 
Tydeos  Stat.  Theb.  3,  654;  7,  635;  8,  469;  8,  479;  8,  508;  8,  531; 
8,  663;  9,  2;  9,  26;  9,  149;  9,  205;  9,  545;  10,  401;  12,  118; 
Caeneos  Stat.  Theb.  7,  644;  Caphareos  Stat.  Theb.  9,  307; 
Prometheos  Stat.  Theb.  11,  468;  Menoeceos  Stat  Steb.  11, 
709.     Auch  Eteocleos  von  Eteocles  Stat.  Theb.  12,  91;  12,  421. 

Während  diese  Formen  weder  im  Griech.  noch  im  Latein, 
die  Contraction  zulassen,  ist  doch  nach  Griech.  Weise  Praxi- 
telus  zusammengezogen  Mart.  4,  39,  3  im  Put.  und  in  den 
Voss.  AB,  und  Hermocratus  Inschr.  Henz.  7416.  Charis.  1, 
15  S.  52  (I  68,  27):  Quae  Graeca  flexo  accentu  proferuntur,  haec 
inconfuso  statu  permanente  secundum  Graecam  declinationem 
ordinantur,  es  syllaba  terminata,  ut  ,,Eumenes  E  u  m  e  n  u  s", 
,,Aithales  Aithalus",  ,,Euprepes  Euprepus";  quamquam 
quidam  sie  declinari  maluerint,  ,,Eumenetis  Euprepetis''.  Vergl. 
Phoc.  3,  8  S.  1703  (V  424,  6> 

Die  Fem.  auf  ö  bilden  den  Gen.  auf  üs.  Charis.  1,  15 
S.  48  (I  64,  14):  Excipiuntur  et  Graeca,  quae  nominativo 
o  efferuntur,  ut  praedictum  est,  flexo  accentu,  non  gravi, 
ut  apud  Romanos,  velut  ,,Sappho"  „Erato'"  „Dido^'  „Manto'\ 
Nam  suo  statu  permanent,  et  declinantur  secundum  Graecam 
definitionem,  velut  „Sappho  S  a  p  p  h  u  s",  Dido  D  i  d  u  s", 
,,Manto  Mantus'',  „Erato  Eratus'^  Ut  apud  Vergilium  (Aen. 
10,  199)  Fatidicae  Matus.  Derselbe  1,  14  S.  47  (I  63,  17): 
Nullum  nomen  o  producta  finitur  nisi  peregrinum,  veluti,  ,,Ino'' 
„Sappho"  ,,Dido".  Quae  ideo  quidam  Graece  declinare  malue- 
runt,  ,,huius  Didus"  „Sapphus"  „Inus*'.  Vergl.  1,  17  S.  111 
(I  137,  30).  Derselbe  1,  17  S.  102  (I  127,  19):  L.  Anuaeus 
Cornutus  in  Maronis  commentariis  Aeneidos  X  „Didus"  ait: 
Hospitio  Didus  exceptum  esse  Aenean.  Didus  steht  auch 
Anth.  Lat.  ed.  Riese  1,  I  v.  9;  653,  10;  654,  6;  Celaenus 
Anth.  Lat.  ed.  Riese  1,  III  v.  7.  Mantus  Mela  1,  17,  88; 
Calypsus  Tibull.  4,  1,  77;  Clius  Ovid.  A.A.  1,  27;  Sapphus 
Ps.    Ovid.    Epist.    ad  Phaon.  3;    lus  Nemes.  Cyneg.  31;  Mart. 


—     457     — 

CapeUa  3  §  292;  Inus  Hygin.  Fab.  2  (ed.  Schmidt  p.  38,  23); 
239  (p.  134,  4);  243  (p.  136,  5);  273  (p.  147,  11);  Mart.  CapeUa 
3  §  292;  Theanus  Hygin.  Fab.  186  (p.  118,  23) ;  Tyrus  Hygin. 
Fab.  12  (p.  43,  15);  Callistus  Hygin.  Poet,  astron.  2,  4; 
Megistus  Hygiu.  Poet,  astron.  2,  6.  Aber  Hygio.  Fab.  14 
(p.  46,  4)  in  den  Worten  gubernator  navis  Argo  und  fabricator 
navis  Argo  ist  Argo  unverändert  als  Gen.  beibehalten,  die  erte 
Stelle  ist  von  Schmidt  eingeklammert,  die  zweite  als  unecht 
imter  den  Text  gesetzt,  aber  Fab.  224  (p.  131,  14)  und  Hieronym. 
Chron.  Euseb.  1  S.  15;  2  S.  78  ist  Areas  lovis  et  Callisto 
tihus.  Auch  Prop.  3  (2),  26,  39  haben  der  Gron.  und  Neap. 
ratis  Argo  dux.  Vom  Nomin.  rhus  ist  der  Genit.  rhois  Scrib. 
142;  Cael.  Aurel.  Acut.  2,  3,  201;  Chron.  2,  13,  167  und  rhus 
Scrib.  111;  113;  226;  Cael.  Aurel.  Acut.  3,  4,  42;  Chron.  4, 
3,  65  oder  auch  rus  geschrieben  bei  Cass.  Fei.  42  (ed.  Riese 
p.  103,  4);  48  (p.  124,  14);  73  (p.  177,  11). 

Der  Dat.  Sing,  der  Griechischen  dritten  Declina- 
tion  unterscheidet  sich  von  dem  der  Lateinischen  allein 
dadurch,  dass  er  ein  kurzes  i  hat.  Prise.  7,  9,  49  S.  756 
(H  327,  2):  Inveniuntur  poetae  rarissime  in  Graecis,  quae  apud 
Graecos  in  i  correptam  terminant  supra  dictum  casum,  ipsi  quo- 
que  eum  corripientes.  Statins  in  I.  Achilleidos  (v.  285):  Palladi 
litoreae  celebrabat  Scyros  honorem,  vergl.  Baehrens,  Poet.  Minor. 
2  p.  43,  wo  auf  M.  Haupt,  Opusc.  HI  129  und  L.  Müller,  De 
re  metrica  p.  392  verwiesen  wird.  Mit  dieser  Quantität  steht 
Minoidi  Catiül.  64,  247;  Tethyi  CatuU.  66,  70;  lasoni  Stat. 
Theb.  3,  521;  Doridi  Stat.  Silv.  4,  2,  28,  in  den  Hdschr. 
Doride.  Bei  Cic.  Arat.  121  hat  Grotius  richtig  Orioni'  ge- 
schrieben, d.  i.  Orionis,  vergl.  unter  52.  Orphei  steht  auch 
als  Dat.  Verg.  Ecl.  4,  57  im  Pal.  und  im  Gud.  und  Bern,  b 
ra.  pr.,  wo  das  Wort,  den  ersten  Fuss  einnehmend,  als  Dactylus 
gesprochen  werden  kann.  Jedoch  der  Rom.  und  Bern,  c  und 
der  Gud.  und  Bern,  b  m.  sec.  haben  Orphi,  und  ebenso  lesen 
daselbst  Macrob.  Sat.  5,  17,  19  und  Prise.  7,  2,  8  S.  732  (II 
291,  5);  7,  4,  14  S.  736  (II  297,  20).  Die  nämliche  Aussprache 
verlangt  das  Versmass  in  diesem  Worte  Verg.  Ge.  4,  545;  4, 
553  und  Claudian.  Epist.  1  (2),  33;  und  Mnesthi  als  Dat.  wird 
Verg.  Aen.  5,  184  im  Med.  und  Rom.  gelesen;  Thesi  C.  I.  L. 
10,  2739.  Auch  yi  ist  in  y  zusammengezogen  in  1 1  y  Hygin. 
Fab.  45  (ed.   Selmiidt  p.   71,   13). 


—     458 

Der  Dat.  von  männlichen  Nominn  propr.  auf  e8  hat 
einigeinale  o.  Aitliale  Henzen  7321  Z.  8;  Diocle  C.  I.  L. 
10,  4102;  Diogcne  C.  I.  L.  10,  3459;  Dione  I.  Neap.  3710; 
Dorate  C.  I.  L.  10,  4191;  Euanthe  C.  I.  L.  5,  6107;  10, 
686;  10,  5375;  Euphrote  C.  I.  L.  10,  2872;  Farnace  C.  1. 
L.  10,  6624  (I.  Neap.  7082);  Hadymele  C.  L  L.  6,  1831; 
Heracle  C.  I.  L.  10,  2319,  20. 

Der  Dat.  der  Fem.  auf  ö  endet  auf  o  nach  Phoc.  3,  11 
S.  1704  (V  424,  19):  O  littera  finita  propria  .sunt  generis  femi- 
nini,  quae  translata  in  Latinam  linguam  nihilo  minus  Graecam 
declinationem  obtinent,  ut  „Dido"  „Manto"  „Erato"  „Ino"  „Ca- 
lypso"  „Themisto".  Declinantur  enim  hoc  modo:  „haec  Dido, 
huius  Didus,  huic  Dido,  hanc  Dido,  o  Dido,  ab  hac  Dido". 
Errant  enim,  qui  „Didonis"  aut  „Mantonis"  genitivum  dicunt, 
cum  et  vocis  asperitas  et  veterum  auctoritas  eius  modi  declina- 
tionem repudiat,  auf  oe  nach  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  91 
(I  543,  18):  Graeca  vero  in  suo  statu  remanent.  Namque  „Erato" 
„Manto"  „Dido"  „Theano"'  „Allecto"  Graecam  servabunt  for- 
mam;  ueque  enim  possunt  declinari  ut  „luno  lunonis",  quia 
Latina  gravi  accentu  efferuntur,  Graeca  autem  flexo.  „Manto 
Mantus",  non  „Mantonis"  et  apud  Vergiliura:  fastidicae  Mantus. 
Et  idem  erit  ablativus  qui  et  dativus.  Dicimus  enim  „ab  hac 
Mantoe",  sicut  „huic  Mantoe",  et  declinamus  „haec  Dido,  huius 
Didus,  huic  Didoe,  hanc  Dido,  o  Dido,  ab  hac  Didoe",  vergl. 
auch  Pompei.  Comment.  S.  110  (V  145,  29).  Nach  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  7,  324  haben  diese  Nomina  nur  einen  Nomin.,  Gen. 
und  Accus.  Wir  finden  Erato  als  Dat.  I.  Neap.  5218.  Neben 
Callisto  Catull.  66,  66  ist  in  den  Hdschr.  nicht  iuncta,  sondern 
iuxta  oder  iusta.  Sil.  8,  231  folg.  ast  ego  te  compos  pugnae 
Carthaginis  arce  marmoreis  sistam  templis,  iuxtaque  dicabo 
aequatam  gemino  simulacri  munere  Dido,  ist  Dido  nicht  Dat., 
sondern  Accus.;  und  Macrob.  Sat.  5,  2.  14  wird  nicht  infestae 
Dido,  sondern  infesta  Dido  gelesen. 

83.  Der  Accus.  Sing,  auf  a  kommt  sehr  häufig 
vor.  Aera  Varro  R.  R.  1,  12,  2;  1,  13,  7;  Sat.  Menipp.  25; 
284;  Cic.  Nat.  Deor.  1,  10,  26;  1,  15,  39;  Vitruv.  2,  1,  1;  2, 
9,  7;  5,  2,  2;  Senec.  Nat.  quaest.  2,  2,  1;  2,  7,  1;  2,  15;  2, 
18;  2,  20,  2;  6,  12,  3;  6,  19,  2;  7,  24,  1;  Plin.  N.  H.  2,  18. 
16  (79);  2,  23,  21  (85);  2,  38,  38  (102);  2,  43,  43  (112);  2,  43, 


—     459     — 

44  (114);  2,  44,  44  (115);  9,  7,  6  (18);  24,  6,  19  (28);  31,  3, 
23  (39);  37,  5,  16  (63);  Quintü.  11,  3,  40;  Plin.  Epist.  5,  19, 
7;  Gell.  5,  15,  6;  IVIinuc.  Fei.  19,  5;  19,  10;  Censorin.  1,  4; 
Apiil.  Dogm.  Pkt.  1,  7  S.  194;  1,  7.  S.  195  und  de  deo  Socr. 
8  S.  140;  Petron.  127,  5;  Amm.  Marc.  19,  4,  6;  lul.  Val.  Res 
gestae  Alex.  Magni  2,  13  (ed.  Kilbler  p.  76,1) ;  Serv.  zu  Yerg. 
Aen.  2,  296;  Vulg.  2  Macch.  5,  2;  1  Corinth.  14,  9;  1  Thess. 
4,  16;  Greg.  Tur.  Hist.  Franc.  2,  29  (p.  90,  19);  6,  25  (p.  264, 
24);  in  glor.  Mart.  33  (p.  508,  33);  85  (p.  546,  3);  de  virtuti- 
bus  S.  Martin.  2,  18  (p.  615,  16);  4,  26  (p.  656,  7);  Conf.  3 
(p.  750,  15),  und  noch  häufiger  bei  Dichtern,  Enn.  (Ann.  150) 
bei  Probus  zu  Verg.  Ecl.  6,  31;  Cic.  Arat.  48;  Lucr.  1,  707; 
1,  713;  1,  744;  1,  786;  1,  999;  2,  146;  2,  230  und  an  mehreren 
anderen  Stelleu,  Catull.  66,  53;  Verg.  Ge.  1,  428;  2,  123;  3, 
109;  3,  336;  4,  311  und  Aen.  1,  300;  3,  514;  5,  580;  5,  839; 

6,  202;  9,  699;  Horat.  Carni.  1,  3,  34  und  Serm.  2,  2,  13; 
Tibull.  4,  1,  209;  Ovid.  Amor.  2,  6,  33;  A.  A.  1,  83;  2,  53: 
Met.  1,  337;  5,  644;  Senec.  Herc.  Oet.  1045;  Grat.  Cyneg.  138: 
Lucan.  1,  139;  2,  428;  3,  400;  3,  546;  4,  79;  4,  112;  4,  768; 

7,  625;  7,  835;  9,  462;  9,  498;  9,  686;  10,  167;  Val.  Fl.  1, 
233;  7,  376;  Sil.  14,  209;  Stat.  Silv.  1,  3,  54;  Theb.  1,  113; 
Mart.  8,  32,  1;  luven.  6,  306;  13,  169;  Calpurn.  Eclog.  2,  11; 
9,  32;  Avien.  Descr.  orb.  843;  Auson.  Ephem.  3,  41  (ed.  Peiper 
p.  9);  3,  85  (p.  11);  8,  3;  8,  9;  8,  25  (p.  14);  Epig.  106,  4  (p. 
350);  Coripp.  loh.  6,  288.  Aethera  Cic.  Nat.  Deor.  1,  14,  36; 
1,  15,  39;  1,  15,  40;  Senec.  Nat.  quaest.  1,  15,  1;  Apul.  de 
deo  6  S.  132;  Arnob.  3,  30;  Minuc.  Fei.  19,  10;  Censorin.  1,  4; 

;Vulg.  lob  35,  5;  Prov.  8,  28;  Ennod.  Ap.  I  (ed.  Hartel  p.  279, 
1 17),  und  oft  bei  den  Dichtern,  Enn.  (Ann.  472)  bei  Varro  L.  L. 

7,  5,  104;  Pacuv.  (89)  bei  Cic.  Nat.  Deor.  2,  36,  91;  Cic.  Arat. 

88;    Lucr.  1,  1089;  5,  506;  5,  1205;  Catull.  63,  40;  Verg.  Ge. 

1,  406;    3,  358  und  Aen.  1,  379;    1,  587;    2,  338;    3,  462;   3, 

572  und  an  vielen  anderen  Stellen ;  Horat.  Carm.  2,  20,  2 ;  Ovid. 

Met.  1,  177;    3,  404;    15,   145;    Senec.  Herc.  Oet.  1121;    Grat. 

Cyneg.  64;    Lucan.  1,  388;  1,  391;  1,  525;  2,  413;  3,  246;  7, 

477;  8,  149;  8,  638;  9,  689  (im  Voss.  1  aera);    Patron.  122  v. 

136;  Val.  Fl.  5,  565;  6,  165;  Mart.  Spect.  16,  1;  36,  7;  Claudian. 

in  Prob,  et  Olyb.  83;  Gigant.  5;  Auson.  Mosell.  329;  Calpurn. 

Ecl.  4,  82;    Veuant.  Fortun.  Vita  S.  Martin.  4,  33;    Anth.   Lat. 


-     460     — 

ed.  Riese  550,  2.  Aber  auch  acrem  ist  in  Gebrauch,  Enii. 
(Sat.  42)  bei  Varro  L.  L.  5,  10,  65;  Cato  (Orig.  1  fr.  20j  bei 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  10,  184;  Varro  L.  L.  5,  21,  102;  SaUust. 
Hist.  fr.  3,  27  (28)  bei  Serv.  zu  Verg.  Ge.  3,  481;  Vitruv.  8 
praef.  1;  9,  9  (8),  3;  Geis.  3,  7,  2  (ed.  Daremberg  p.  89,  15); 
4,  7  (p.  140,  24);  Senec.  Nat.  quaest.  1,  3,  8;  3,  14;  7,  24,  2, 
vergL  Haase  Senec.  Op.  II  praef.  VI:  quamquam  non  dubito, 
quin  semper  Seneca  „aera"  scripserit;  Schol.  in  Caes.  Germ. 
Arat.  iuit.  (ed.  Eyssenh.  p.  379,  13);  Prob,  ad  Verg.  Ecl.  6,  31 
(ed.  Keil  p.  18,  11);  Tertull.  ad  Marc.  1,  13;  Garg.  Mart.  de 
arb.  pomif.  2,  4  (ed.  Mai  1846  p.  60);  Cyprian.  ad  Demet.  7 
(ed.  Hartel  p.  355,  26);  Spart.  Pesc.  Nig.  7,  9;  Lactant.  Instit. 
2,  12,  5;  3,  2,  14;  Opif.  Dei  3,  20;  Acrou  zu  Hör.  Carm.  1, 
1,  25;  Veget.  1,  20,  3;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  47  und  1,  58; 
Vulg.  Sap.  5,  11;  7,  3;  13,  2;  17,  9;  Act.  apost.  22,  23; 
Augustin.  de  dialog.  6;  Civ.  Dei  8,  2  (ed.  Dombart  I  322,  26); 
Gros.  5,  11,  2;  Macrob.  Sat.  7,  13,  2;  Caeh  Aurel.  Acut.  2, 
37,  193;  Boeth.  Instit.  mus.  1,  3;  1,  31;  Prise.  1,  1,  1  S.  537 
(II  5,  1);  Isid.  8,  9,  13;  Fulgent.  Myth.  1,  3  (ed.  Helm  p.  18, 
19  und  20)  und  selten  aetherem  Tertull.  adv.  Marc.  1,  13;  Schol. 
in  Caes.  Germ.  Arat.  init,  (ed.  Eyssenh.  p.  379,  13);  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  1,  47;  1,  58  und  2,  296.  Charis.  1,  15  S.  65 
(I  85,  11)  sagt:  Aer  aether,  „hunc  aera"  et  „aethera"  masculino 
genere  dicimus,  Graeca  enim  sunt;  sed  et  „hunc  aerem"  veteres 
Latina  declinatione  dixerunt.  Und  1,  17  S.  96  (I  121,  11): 
„Aerem"  veteres  dixerunt,  non  item  „aetherem",  sed  „aethera", 
quia  utique  Graeca  sunt.  Womit  Cic.  Nat.  Deor.  2,  36,  91  zu 
vergleichen  ist:  Terra  circumfusa  undique  est  hac  animali  spira- 
bilique  natura,  cui  nomeu  est  „aer",  Graecum  illud  quidem,  sed 
perceptum  iam  tamen  usu  a  nostris;  ti-itum  est  enim  pro  Latino. 
Hunc  rursus  ampleetitur  immensus  „aether",  qui  constat  ex 
altissimis  ignibus.  Mutuemur  hoc  quoque  verbum,  dicaturque 
tarn  „aether"  Latine,  quam  dicitur   „aer". 

Prise.  7,  10,  53  S.  758  (II  330,  10)  sagt  im  Allgemeinen: 
In  Graecis  frequenter  invenimus  auctores  tarn  in  hac  (tertia) 
quam  in  aliis  declinationibus  Graecos  plerumque'servantes  accu- 
sativos,  ut  „Titana"  „Sirena"  „thoraca"  „lampada",  pro  „Tita- 
nem"  „Sirenem",  et  „thoracem"  „lampadem";  quamvis  Plautus 
hanc  lampadem  dixit  in  Casina  (4,  4,  16):    Tene  hanc  Iam- 


—     461     — 

padem.     Immo  ego  hanc  tenebo.     Acalauthida   Verg.  Ge.  3, 
338.    Acanthida  Plin.  N.  H.  25,  13,  106  (167);  Calpurn.  Ecl.  6, 
7.     Adamanta  Ovid.  Her.  2,  137;    10.  109;    Amor.  3,  7,  57; 
A.  A.  1,  659;  Met.  9,  614  und  Trist.  4,  6,  14;  Plin.  N.  H.  20 
Prooem.  1  (2);  Mart.  7,  100,  7  (suppos.  3,  7);   Lucan.   6,  801; 
Prise.  Perieg.  1019.    Aedona  Calpurn.  Ecl.  6,  8;  9,  61.  Aegida 
Verg.  Aen.  8,  354;  8,  435;    Horat.  Carm.  1,  15,  11;    3,  4,  57 
Ovid.  Met.  2,  755  und  Fast.  3,  848;    Val.  Fl.  5,  "287;   6,  396 
Sü.  12,  336;  12,  720;    Mart.  14,  179,  2;    Stat.  Silv.  3,  1,  132 
Prudent.  c.  Symm.    2,    652;     Claudian.  III    cons.    Honor.    193 
Agona  Plin.  Epist.  4,  22,  3;  4,  22,  7  und  Suet.  Nero  21;  23 
45.     Apsida    Plin.  Epist.  2,  17,  8.     Castora    luven.    12,  34 
Charactera  Varro  (Sat.  Menipp.  245  ^a^a;«^^^«;    ed.  Riese  p 
156,  2  charactera)  bei  Non.  S.  271,   11 ;  Hieronym.  de  vir.  illust 
117.     Corybanta   luven.  5,  25.     Cratera   Cic.  Epist.  ad  Att 
2,  8,  2;  Verg.  Ge.  2,  528  und  Aen.  3,  525;  5,  536;  9,  266;  9 
346;  Ovid.  Met.  5,  82;    8,  679;    13,   681    und  Fast.  2,  251;  3 
418;  Vitruv.  9,  5  (7),  1 ;  9,  5  (7),  2;    Val.  Fl.  5,  615;  5,  694 
luven.  12,  44;    Prudent.  Dittoch.  26.     Cyclopa    Horat.  Serm 

1,  5,  63  und  Epist.  2,  2,  125;  Gell.  15,  21;  Auth.  Lat.  ed 
Riese  593,  5.     Delphina    Ovid.  Met.  6,  120    und  Fast.  2,  79 

2,  113;  2,  117;  6,  471;  Stat.  Theb.  9,  244;  9,  331;  Hygin 
Poet,  astron.  2,  17.  Elephanta  Manil.  5,  706;  Mart.  8,  65 
9  und  spect,  19,  4;  Sidon.  Carm.  2,  374.  Gigant a  Senec.  Herc 
Oet.  1302;  Stat.  Theb.  5,  569;  Mart.  9,  50,  6;  Sil.  12,  529 
Capit.  Maximin.  duo  8,  5;  Hygin.  Poet,  astron.  2,  28;  2,  30 
Daphnona  Mart.  10,  79,  5;  Petron.  126.  Grypha  Claudian 
VI  cons.  Honor.  30.     Hebdomada  Cic.  Epist.  ad  Fam.  16,  9 

3,  Heroa  Horat.  Carm.  1,  12,  1;  PUn.  N.  H.  35,  10,  36  (74) 
35,  10,  36  (94);  Manil.  5,  583;  Stat.  Silv.  1,  3,  102;  Achill.  1 
5;  Theb.  10,  784;  Ennod.  Dictio  4  (ed.  Hartel  p.  437,  4) 
Dictio  17  (p.  473,  4).  Lampada  Varro  R.  R.  3,  16,  9;  Lucret 
2,  79;  5,  402;  Verg.  Aen.  6,  587;  9,  535;  Ovid.  Fast.  5,  160 
Pers.  6,  61;  Val.  Fl.  1,  841;  3,  125;  8,  262;  8,  278;  Sil.  12, 
648;  Stat.  Silv.  4,  8,  51;  Theb.  8,  467;  10,  283;  12,  279;  Mart.  12, 
60,  1.  Magno ta  Lucr.  6,  908;  Sil.  3,  266.  Ornithona  Varro 
R.  R.  3,  2,  2.  Paeana  Cic.  Orat.  57, 192;  57,  193;  64,  218;  Verg. 
Aen.  6,  657;  10,  738;  Prop.  4  (3),  15,  42;  Val.  Fl.  6, 512;  Stat.  Theb. 

4,  157;    10,  300;    Quintil.    9,  4,  87;    Rutin.  Rhet.  ed.  Halm  p. 


—     462     -- 

583,  26;  Epit.  Jliad.  H85.  PeloridaMart.  10,  37,  9.  Phoenica 
Ovid.  Met.  15,  393;  15,  402.  Platane  na  Senec.  P:pi8t.  55,  7 
im  Rehd.  2  (in  anderen  Büchern  vielfach  verderbt);  Mart.  3, 
19,  2  im  Gud.;  Petron.  126,  12;  131,  1;  Sidon.  Epist.  8,  9  v. 
13.  Rhetora  Fronto  de  eloqu.  3.  S.  152;  Mart.  2,  64,  1,  aber 
rhetorem  Cic.  Epist.  ad  Q.  fr.  3,   1,  4,  14  und  Nat.   Deor.  2, 

1,  1;  Quintil.  2,  4,  2.  Rhinocerota  Mart.  14,  52,  2  und 
spect.  22,  1;  Vulg.  lob  39,  10.  Sotera  Cic.  Verr.  Acc.  2,  63, 
154;  Pomp.  Trog.  Prol.  35  ed.  Rühl  p.  262,1.  Thoraea  Verg. 
Aen.  10,  337;  11,  9;  11,  487;  Val.  Fl.  7,  620;  Sil.  16,  .582; 
Mart.  7,  1,  1;  luven.  5,  143;  Stat.  Silv.  4,  4,  66;  5,  2,  149; 
Theb.  2,  634;  6,  818  (793);  12,775;  Claudiau  III  cons.  Honor. 
195;  lul.  Valer.  Res  gestae  Alex.  Magni  3,  42  (ed.  Kubier  149, 
16,  wo  derselbe  thoracam  schreibt).  Tyrannida  Cic,  Epist.  ad 
Att.  14,  14,  2,  über  tyrannidem  vergl.  unter  55.  Tragopana 
Plin.  N.  H.  10,  49,  70  (136);  aegilopa  Plin.  N.  H.  19,  5,  30 
(95);  picrida  und  astytida  Plin.  N.  H.  19,  8,  .38  (126,  wo 
Detlefsen  TtixQida  und  127  dacvrida  schreibt);  buniada  Plin. 
N.  H.  20,  4,  11  (21);  cyperida  Plin.  N.  H.  21,  18,  70(117); 
neurada  Plin.  N.  H.  21,  31,  105  (179);  25,  10,  76  (123); 
anagallida  Plin.  N.  H.  25,  13,  92  (144)  sind  Benennungen, 
deren  sich  nur  die  Gelehrten  bedienten,  und  canona  Plin.  N.  H.  34, 

8,  19  (55)  Polycletus  feeit,  quem  canona  artifices  vocant,  wird 
ausdrücklich  als  das  allein  unter  den  Männern  des  Faches 
übliche  Wort  bezeichnet.  Bei  solchen  Griechischen  Nomina 
aber,  welche  nicht  in  den  gewöhnlichen  Gebrauch  der  Lateiner 
aufgenommen  waren,  ist  die  Beibehaltung  der  Griech.  Casus- 
form durchaus  gerechtfertigt. 

Vorzüglich  gebräuchlich  ist  die  Endung  des  Accus,  auf  a 
in  Namen,  besonders  bei  Dichtern.  Pana  Cic.  Nat.  Deor.  3, 
22,  56;  Verg.  Ecl.  2,  31;  5,  59;  8,  24  und  Ge.  2,  494;  Prop. 
4  (3),  13,  45;    Ovid.  Met.  1,  705;    11,  147;    11,  171  und  Fast. 

2,  271;  Liv.  1,  5,  2;  Manil.  2,  39;  Plin.  N.  H.  3,  1,  3  (8);  35,! 

9,  36   (62);    35,   10,    36  (106);    36,    5,    4  (29);    36,  4,    9  (35);  ' 
Mart.  1,   69,  1;    9,  61,  13;    Stat.  Silv.  1,  3,  78;    Theb.  3,  480; 
lustin.  43,  1,  7;  Schol.  in  Caes.  Germ.  Arat.  287  (ed.  Eyssenh.  1 
p.  409,  12);    Hygin.   Poet,  astron.  2,  28.     Hectora  Acc.    (fab. 
ine.  36)  bei  Varro  L.  L.  10,  3,  70;  Dichter  (trag.  fab.  ine.  61) 
bei  Charis.    4,   5   S.  252    (I  284,   2);    Cic.  Tusc.    1,    44,    105; 


—     463     — 

Verg.  Aen.  1,  483;  6,  166;  Horat.  Serm.  1,  7,  12;  Prop.  2,  8, 
38;  4  (3),  1,  28;  Ovid.  Her.  5,  93;  13,  63;  13,  65;  A.  A.  1, 
441;  Met.  12,  75;  12,  548  und  Fast.  5,  385;  Senec.  Conti-ov. 
10,  4  (33),  25;  Senec.  Tro.  98;  1-68;  Manil.  3,  8;  Mart.  14, 
212,  1;  Consol.  ad  Liv.  429;  Stat.  Silv.  2,  7,  55;  4,  4,  36; 
Achill.  1,  474;  1,  883;  Auson.  Epitaph.  35,  2;  Perioch.  II.  13; 
Terent.  Maur.  273;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  429,  13;  Orest.  trag. 
712;  742;  lul.  Valer.  Res  gestae  Alex.  Magni  1,  46  (ed.  Kubier 
p.  57,  18).  Hectorem  Enn.  (Fab.  148  und  157  ed.  L.  Müller) 
und  Acc.  (667)  bei  Cic.  Tusc.  1,  44,  105;  Varro  L.  L.  10,  3, 
70;  Cic.  selbst  Tusc.  1,  44,  105  (zweimal)  und  4,  22,  49; 
Horat.  Epod.  17,  12;  Senec.  Tro.  197;  693;  917;  Suet.  Tib.  52; 
Mythogr.  Lat.  1,  204.  Minoa  Catull.  64,  85;  Ovid.  Met  9, 
441;  Ciris  367;  Gell.  15,  21;  Minoem  Hygin.  Fab.  39;  178; 
Schol.  in  Caes.  Germ.  Arat.  69  (ed.  Eyssenh.  p.  384.  12). 
Nestora  Horat.  Carm.  1,  15,  22;  TibuU.  4,  1,  48;  Ovid.  Met.  13,63; 
13,  64;  Val.  Fl.  1,  145;  Mart.  10,  24,  11;  luven.  12,  128;  Auson. 
Prof.  21,  24  (ed.  Peiper  p.  68);  Ep.  16,  14  (p.  200,  14); 
Anth.  Lat.  ed.  Riese  779,  137;  Nestorem  Acc.  didasc.  1  fr. 
4  bei  Non.  S.  341,  21;  Varro  L.  L.  8,  38,  72;  Cic.  Epist.  ad 
Fam.  9,  14,  2;  Tusc.  5,  3,  7.  Castora  Prop.  1,  2,  15;  Ovid. 
Amor.  3,  2,  54;  Mart.  1,  70,  3;  Stat.  Silv.  5,  3,  139;  Val.  Fl. 
4,  226;  5,  546;  5,  549;  luven.  14,  260;  Orest.  Trag.  301; 
Castorem  Cic.  de  orat.  2,  86,  352;  Leg.  2,  8,  19.  Dareta 
Verg.  Aen.  5,  460;    5,  463;    5,  476;    12,  363;   Daretem  Isid. 

1,  41,  2.  Stentora  luven.  13,  112.  Antenora  Ovid.  Met. 
13,  201  und  Fast.  4,  75;  4,  77;  Anten o rem  Liv.  1,  1,  2; 
44,  28,  1;  45,  31,  14.  Timanora  Liv.  42,  58,  10.  Platona 
Horat.  Serm.  2,  3,  11;  2,  4,  3 ;  Petron.  2,  5;  Sidon.  Carm.  9, 
232;  15,  99;  15,  191;  sonst  durchaus  Platonem,  wie  Cic.  de 
orat.  1,  11,  47;  pro  Rab.  Post.  9,  23;  Tusc.  1,  17,  39;  2,  3, 
8;  4,  19,  44;  4,  25,  55;  Oflf.  1,  1,  4;  de  rep.  1,  10,  16  und 
Leg.  2,  27,  67;  2,  27,  69;  3,  1,  1;  Senec.  Epist.  44,  2;  Beuef. 
3,  32,  2;  6,  11,  1;  6,  11,  2;  6,  18,  1;  de  ira  2,  22,  2  und 
consol.  Marc.  17,  4;  Quintil.  2,  15,  5;  2,  15,  18;  2,  21,  1;  2, 
21,  4;  10,  1,  81;   11,  2,  9;   12,  10,  24.     Plutona  Horat.  Carm. 

2,  14,  7.  Pythona  Prop.  5  (4),  6,  35;  Ovid.  Met.  1,  460; 
Lucan.  5,  80;  Stat.  Theb.  1,  563;  4,  222;  Terent.  Maur.  1586; 
Claudian.    Rapt.    Pros.    2,    22;    Sidon.    Carm.    2,  153;    2,  31 K 


—     464     — 

Gitona    Petro.i.    9;    25;    26  (bis);    79;  91  (bisj;    92  (biß);    94 
(bis);    98    (bis);    100;    104;    109;    110   (bis);    115;    128;    133 
Gitoneni  Pctron.  98;  129.     Tritona  Ovid.  Met.  1,  333;  2,8 
Mela  1,  6,  36;  Stat.  Theb.  5,  372;  Claudian.  IV  cons.  Hon.  36 
Nupt.  Hon.    et  Mar.    129.     Ixiona  Ver^.  Aen.    6,    601;    Ovid 
Met.  4,  465;  Stat.  Theb.  2,  473;  4,  539;  8,  50;  Claudian.  Rapt 
Pros.  2,  335.     Alazona  Val.  Fl.  6,  101.     Oriona  Varro  L.  L 
7,  3,  50;    Verg.  Aen.   3,   517;    Ciris  535;    Ovid.  Fast.  5,  493; 
Manil.  1,  387;    Caes.   Germ.   Phaen.  307;    649;    Stat.  Theb.  9, 
461;    Vulg.    lob  9,  9.     üriona   Ovid.   Fast.   5,  535.     Dolona 
Ovid.  Met.  13,  98;    13,  244   und  Her.  1,  39;    Sidon.  Carm.  9, 
152.     Chirona    Ovid.  Met.  6,  126;    Caes.    Germ.   Phaen.  695 
Stat.    Achill.    1,    106;    Hygin.  Poet,  astron.    2,  18;  Dictys  6,  7 
Chironem    Schol.  in   Caes.   Germ.  Arat.   291  (ed.   Eyssenh.  p 
410,  19);    Hygin.   Fab.    138.     Milaniona   Ovid.  A.  A.  2,   188 
Typ  bona  Ovid.  Fast.  2,  561;  Senec.  Oetav.  238;  Manil.  4,  581 

4,  801;  Val.  Fl.  4,  516;  6,  170;  Hygin.  Poet,  astron.  2,  28;  2,  30 
Typhonem  Mart.  Capella  2  §  191.  Priona  Val.  Fl.  6,  619 
Dämon a  Pacat.  Paneg.  Theodos.  Aug.  17,  1;  Damonem  Cic 
Off.   3,    15,   45.     Zenona  Varro    (Sat.   Menipp.  483)    bei  Non 

5.  99,  28;  Senec.  de  tranqu.  1,  10.  Agamemnona  Horat 
Carm.  4,  9,  25;  Prop.  5  (4),  6,  33;  Ovid.  Her.  3,  83;  Met.  13, 
184;  13,  444  und  Epist.  ex  Pont.  4,  8,  51;  luven.  14,  286; 
Orest.  Trag.  872;  875;  Agamemnonem  Cic.  Invent.  1,  13, 
18;  1,  22,  31  und  Tusc.  1,  37,  90;  Cornific.  1,  10,  17;  3,  21, 
34;  Quintil.  9,  3,  57;  11,  1,  37;  M.  Caes.  bei  Fronto  ad  M. 
Caes.  1,  4  (ed.  Naber  p.  10,  23);  Auson.  Grat.  act.  13  (ed. 
Peiper  368,  385);  Perioch.  Iliad.  2;  Perioch.  Odyss.  24;  Gros. 
5,    18,    10;    Mythogr.    Latin.    1,   204.     Memnona  Horat.  Serm. 

I,  10,  36;  Ovid.  Amor.  3,  9,  1;  Sidon.  Carm.  2,  521.  Am- 
phiona  Prop.  4  (3),  15,  29;  Ovid.  Met.  6,  402;  Val.  Fl.  3, 
479;  Stat.  Silv.  3,  2,  41;  Theb.  8,  233;  10,  787;  Claudian. 
Land.  Stil.  2,  170.  Amphionem  Quintil.  12,  10,  57.  Pan- 
diona  Ovid.  Met.  6,  676.  lasiona  Ovid.  Met.  9,  423.  la- 
sona  Ovid.  Her.  6,  77;  Val.  Fl.  2,  402;  2,  424;  2,  591;  7,  451; 
7,515.  Aesona  Val.  Fl.  1,  72;  1,  152;  1,734;  5,  48.  Stry- 
mona  Corn.  Nep.  Cim.  2,  2;  Ovid.  Trist.  5,  3,  22;  Mela  2,  2, 
17;  2,  2,  30;  Plin.  N.  H.  22,  10,  12  (27);   Lucan.  5,  711;   Sil. 

II,  459;    Val.  Fl.  6,  193;    Stat.  Theb.  5,  188;    Amm.  MarceU. 


—     465     — 

]7,  5,  5;  Claudian.  Nupt,  Hon.  et  Mar.  110.  Titana  Senec 
Med.  410;  Herc.  Oet.  444;  Lucan.  1,  90;  4,  56;  6,  743;  Stat 
Theb.  1,  117;  4,  283;  Mart.  8,  41,  7;  Auson.  Ecl.  6,  4  (ed 
Peiper  p.  94);  Claudian.  Olyb.  et  Prob.  cons.  94;  Epit.  Iliad 
117;  Anth.  Latin,  ed.  Riese  647,  14;  Charis.  I  S.  14  (I  25,  27) 
Titanam  et  Titana.  Athamanta  Ovid-  Met.  4,  467;  4,  471 ;  Val.  Fl 

1,  280;  Hygin.  Fab.  21;  Athamantem  Cic.  Tuscul.  3,  5,  11 
Hygin.  Fab.  170.  Atlanta  Prop.  4  (3),  22,  7;  Stat.  Theb.  8 
315;  luven.  8,  32;  13,  48;  Claudian.  IV  cons.  Hon.  35;  Cons 
Stil.  3,  336;  Ampel.  9,  12;  Atlant em  Arnob.  2,  69  (ed.  Reif- 
ferscheid  p.  104,  4);  Hygin.  Fab.  30;  Oros.  1,  2,  73;  1,  2,  94 
Schol.  luven.  12,  4.  Calchanta  Verg.  Aen.  2,  122;  Val.  Max. 
8,  11  ext.  6;  Stat.  Achill.  1,  493;  2,  7;  Dictys  2,  30;  Cal- 
chantem    Cic.    Nat.    Deor.     2,    3,    7     und    Divin.  1,    40,    87; 

2,  30,  63.  Polydamanta  Prop.  4  (3),  1,  29;  Ovid.  Her.  5,  94 
und  Met.  12,  517;  Mythogr.  Lat.  1,  204.  Pa Hanta  Verg.  Aen. 
8,  515;  8,  575;  10,  374;  10,  442;  10,  480;  10,  492;  10,  504; 
10,  506;  11,  141;  11,  149;  11,  163;  Claudian.  Gigant.  95; 
Sidon.  Carm.  15,  23;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  1,  X  5;  XI,  3;  51, 
1;  Pallantem  Plin.  Epist.  8,  6,  3;  8,  6,  6;  Tacit.  Ann.  11,  38; 
Paul.  Fest!  220,  10.  Dipsauta  Val.  Fl.  6,  192.  Brisanta  Val. 
Fl.  6,  557.  Pyroenta  Val.  Fl.  5,  432.  Laocoonta  Verg. 
Aen.  2,  213;  2,  230;  Laucontem  Anth.  Lat.  ed.  Riese  99,  1. 
Demophoonta  Verg.  Aen.  11,  675  und  Ovid.  Her.  2,  98; 
Demophoontem  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  5,  10;  Mythogr.  Lat.  1, 
159.  Telecoonta  Val.  Fl.  3,  140.  Medonta  Verg.  Aen.  6, 
483;  Ovid.  Her.  1,  91.  Eurymedonta  Frontin.  4,  7,  45; 
lustin.  4,  4,  11;  Ampel.  15,  11;  Amm.  Marcell.  17,  11,  3;  Oros.  2, 
14,  16;  Eurymedontem  Liv.  33,  41,  6;  37,  33,  3.  Ororaedonta 
Prop.  4  (3),  9,  48^  Laomedonta  Ovid.  Met.  11,  200;  Hygin. 
Fab.  249;  Mythogr.  Lat.  1,  204.  Acren ta  Prop.  5  (4),  10,  7. 
Timoleonta  Corn.  Nep.  Timol.  5,  3.  Deiieonta  Val.  Fl.  5, 
114.  Phaethonta  Lucr.  5,  397;  5,  400;  Ovid.  Met.  2,  342; 
Val.  Fl.  5,  429  und  German.  Phaen.  363;  Stat.  Theb.  12,  413; 
Mart.  4,  47,  2;  Nemes.  Cyneg.  35;  Auson.  Ep.  24,  19;  Clau- 
dian. IV  cons.  Hon.  63;  Mart.  Capella  8  §  851;  Prise.  Perieg. 
281;  Sidon.  Carm.  7,  405;  Avien.  Arat.  785;  Descr.  orb.  793; 
Mythogr.  Lat.  1,   118;    1,  204;    Phaethontem  Cic.  Nat.  Deor. 

3,  31,  76;  Manil.  1,  736;  Suet.  Cal.  11;  Arnob.  4,  27.     Astya- 

Neue- Wagener,  Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  30^ 


—     466     — 

11  acta  Verg.  Acn.  2,  457;  Stat.  Silv.  5,  3,  77;  Epit.  Iliad.  566: 
1064;  Ilygin.  Fab.  109;  Dictys  3,  20.  Ceyca  Ovid.  Met.  11, 
544;  11,  658;  11.  727;  Senec.  Agam.  681;  Herc.  Oet.  197; 
Lact.  Placid.  Fab.  11,  8.  Coraca  Quintil,  2,  17,  7;  Petroii. 
140;  Coracem  Cic.  de  orat.  3,21,81:  Brut.  12,46.  Aristo- 
gitona  Quintil.  12,  10,  22.  Antipbonta  Quintil.  12,  10,  22; 
Antiphoutein  Cic.  Brut.  12,  47.  Alcmana  Vell.  1,  18,  3. 
Euchira  Plin.  N.  H.  35,  12,  43  (152).  Minoa,  Sarpedona, 
Cercyona  und  Scirona  Gell.  15,  21.  Philistiona  Gell.  17. 
11,  6.     Zopyriona  lustin.  2,  3,  4;  37,   3,  2.     Co  nona  lustin. 

6,  1,  7;  6,  4,  5.  Sogar  Cicerona  ist  Claudian.  Epist.  2 
(41),  4,  vergl.  L.  Müller,  De  re  metrica   p.  393. 

Pallada  Prep.  5  (4),  9,  57;  Ovid.  Amor.  2,   16,   8;  A.A. 

1,  625;  1,  745;  Met.  ö,  263;  6,  36;  6,  44;  12,  151  und  Fast. 
3,  815;  3.  816;  Sil.  7,  86;  Stat.  Silv.  3,  1,  133;  Theb.  2,  252; 
Val.  Fl.  1,  126;  3,  489;  4,  238;  5,  626:  Mart.  9,  3,  10;  Claudian. 
in  Eutrop.  1,  272;  Rapt.  Proserp.  3,  209;  Aiith.  Lat.  ed.  Riese 
939,  3;  Palladem  Arnob.  4,  16  (ed.  Reifferscbeid  p.  153,  22). 
Laida  Cic.  Epist.  ad  Farn.  9,  26,  2;  Sidon.  Cann.  15,  182; 
Anth.  Lat.  ed.  Riese  374,  1,  Thaida  Ovid.  Remed.  amor.  383; 
384;  Mart.  3,  8,  1;  3,  11,  3;  3,  11,  6;  4,  84,  2;  6,  93,  12; 
über  Laidem  und  Thaidem  vergl.  unter  55.  Amaryllida  Verg. 
Ecl.  1,  5;  9,  22.     Phyllida   Verg.  Ecl.  3,  76;  3,"  78;  3,  107; 

7,  14;  Prop.  3,  (2),  24,  44;    Ovid.  Her.  2,  i05;  2,  147:   A.  A. 

2,  353;  3,  38  und  Remed.  amor.  591;  606;  Auson.  Epigr.  123, 
1;  Calpurn.  Ecl.  3,  34;  3,  40;  3,  91:  3,  93;  6.  74;  Terent.  Maur. 
788.  Byblida  Ovid.  A.  A.  1.  283;  Met.  9,  452;  9,  466;  9, 
642;  Mart.  10,  35,  7;  Byblidem  Mytliogr.  Lat.  1,  204.  Lycorida 
Ovid.  A.  A.  3,  537;  Trist.  2,  445;  Fragm.  Bob.  ed.  Keil  YII 
543,  35.  Gorgona  Verg.  Aen.  8,  438;  Lucau.  6,  746;  Stat. 
Theb.  1,  544;  Mytbogr.  Latin.  1,  204;  Gorgonem  Hygin.  Poet, 
astron.  2,  12;  Mythogr.  Latin.  2,  39;  Schol.  in  Caes.  Germ. 
Arat.  251  (ed.  Eyssenh.  p.  403,  5).  Sphinga  Ovid.  Trist.  4,  7, 
17  und  Ibis  380;  Seuec.  Oed.  92;  Stat.  Theb.  4,  376,-  Sphingem 
Cic.  bei  Quintil.  6,  3,  98;  Plin.  N.  H.  34,  8,  18  (48);  36,  5,  4 
(19).  Amazona  Ovid.  A.  A.  2,  743;  Mart.  9,  101,  5;  Auson. 
Edyll.  19,  6;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  641,  6;  Amazo  nem  Plin. 
N.  IL  7,  56,  57  i201);  34,  8,  18  (48);  34,  8,  19  (54);  34,  8, 
19  (75);  34,  8,  19  (82).     Thycada  Val.  Fl.  8,   447.     Charita 


-     467 

Plin.  N.  H.  35,  10,  36  (79).  Auch  Tethya  Anth.  Lat.  ed  Riese 
720,  1  und  Prise.  Perieg.  579,  vergl.  L.  Müller,  De  re  metr. 
S.  392. 

Besonders  in  weiblichen  Patrohymica.  Tyndarida  Verg. 
Aen.  2,  569;  Tyndaridem  Lucr,  1,  464.  Nereida  Ovid. 
Amor.  2,  17,  17;  "  Met.  11,  380;     Stat.   Silv.   1,  2,  129;    AchiU. 

I.  158:  Theb.  9,  401:  Claud.  Prob,  et  Olyb.  cons.  202.  Mi- 
noida  Prep.  3  (2),  24,  43;  Ovid.  A.'  A.  1,  509;  Her. 
15  (16),  347;  Plin.  N.  H.  4,  12,  22  (67);  Auson.  EdyU.  12,  107 
(ed.  Peiper  p.  165);  Aetna  22.  Priameida  Ovid.  A.  A.  2, 
405.  C  ad  m  ei  da  Ovid.  Met.  3,  287;  4,  545;  6,  217.  Chry- 
seida  Ovid.  Remed.  amor.  469;  Epit.  Iliad.  23;  56;  64;  Hygin. 
Fab.  106;  Chryseidem  Mythogr.  Latin.  1,  209.  Briseida 
Prep.  2,  8,  35:  Ovid.  A.  A.  3.  189;  Remed.  amor.  783  und  Her. 
3,  137;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  135,  2;  Briseidem  Varro  Sat. 
Menipp.  368:  Mythogr.  Latin.  1,  209;  2,  205.  Salmonida 
Prop.  1,  13,  21;  Ovid.  Amor.  3.  6,  43;  Prise.  Perieg.  113. 
Schoeneida  Ovid.  Amor.  1,  7,  13;  Her.  15  (16),  263.  Epi- 
methida  Ovid.  Met.  1,  390.  Phegi da  Ovid.  Remed.  amor.  455. 
Phorcynida  Ovid.  Met.  5,  230.  Aeetida  Yal.  Fl.  6,  481; 
7,  445;  8,  233.  Titan ida  Ovid.  Met.  6,  185;  14,  376;  Fast. 
5,  81;  luven.  8,  132;  Val.  Fl.  7,  212.  Miletida  Ovid.  Met. 
9,  635:  Trist,  1,  10,  41.  Colchida  Ps.  Verg.  Culex  249:  Prop. 
3  (2),  21,  11;  Ovid.  Amor.  2,  14,  29;  Manil.  3,  9;  4,  517;  Val. 
Fl.  1,  52;  5.  505;  6,  468;  7,  153;  7,  190;  8,  2:  Mela  2,  3,  44. 
Calydonida  Ovid.  Met.  9,  112.  Mycenida  Ovid.  Met.  12,  34. 
PirenidaOvid.  Met.  7,  391;  Epist.  ex  Pont.  1,  3,  75.  Phasida 
Ovid.  A.A.  3,  33;  Fast.  2,  42;  Her.  15  (16),  345;  18  (19),  176. 
Gnosida  Ovid.  Remed.  amor.  745:  Fast.  3,  460;  Ps.  Ovid.  Epist. 
Sapph.  25:  Stat.  Silv.  1,  2,  133;  Theb.  12,  676.  Lyrnesida 
Senec.  Agam.  187.  Dodonida  Ovid.  Met.  13.  716;  Sil.  3,  680; 
Val.  FI.  1,  302.     Tartesida  Colum.  10,  192. 

Am  allermeisten  aber,  auch  in  Prosa,  in  geographischen 
Benennungen.  Helicona  Varro  R.  R.  3,  16,  7;  Verg.  Aen.  7, 
641;  10,  163;  Horat.  Epist.  2,  1,  218;  Prop.  3  (2),  10,  1;  4  (3), 
5,  19;  Ovid.  Met.  5,  254;  5,  663;  8,533;  Manil.  1,  4;  Sil.  12, 
412;  Stat.  Silv.  1,  5,  1;  Mart.  Capella  1  §  10;  Anth.  Lat.  ed.  Riese 

II,  1.  Simoenta  Verg.  Aen.  5,  261;  5,  634;  5,  803;  10,  60; 
Prop.  2,   9,    12;    4    (3),    1,  27;  Ovid.  Her.  7,   145;  Sil.  13,  72; 

;^0* 


-     468     — 

Claudian.  Nupt.  floii.  et  Mar.  praef.  20;  Dares  2  (ed.  Meister 
p.  3,  19  und  21);  Anth.  Lat.  ed.  Riese  233,  2.  Thermodonta 
Prop.  5  (4),  4,  71;  Mela  1,  19,  105;  Cmt.  6,  5,  24;  lul.  Valer. 
Res  gestae  Alex.  Magni  3,  50  (ed.  Küblcr  p.  158,  12);  Ther- 
modontem  Plin.  N.  H.  11,  18,  19  (59);  37,  8,  37  (115);  lustin. 
2,  4,  2;  Oros.  1,  15,  1.  Acheronta  Lucr.  4,  170;  6,  251;  Verg. 
Aen.  7,  91;  7,  312;  Horat.  Carm.  1,  3,  36;  Ovid.  Met.  11,  504; 
Sü.  1,  94;  2,  367;  2,  536;  Stat.  Silv.  2,  6,  81;  lustin.  12,  2, 
14.  Styga  Ovid.  A.  A.  1,  635;  2,  41;  3,  14;  Met.  10,  13;  15, 
154;  Trist.  5,  2,  74  und  Epist.  ex  Pont.  4,  8,60;  4,  14,  12;  Senec. 
Herc.  für.  50;  90;  713;  Lucan.  7,  785;  Mart.  4,  60,4;  9,  65,  12; 
Val.Fl.  1,  464;  4,  401;  Stat.  Silv.  3,  1,  186;  3,  3,  193;  Theb.  4, 
291;  4,  479;  Avien.  Arat.  208;  Claudian.  in  Rufin.  2,  523. 
Lacedaemona  Corn.  Nep.  Lys.  3,  3;  Verg.  Aen.  7,  363;  Ovid. 
Her.  1,  5;  18  (19),  177;  Epist.  ex  Pont.  1,  3,  71;  Val.  Max.  8, 
7  ext.  2;  Senec.  Epist.  94,  62;  Pomp.  Trog.  Prol.  28  (ed.  Rühl 
p.  259,  7);  Flor.  2,  7,  12;  lustin.  5,   1,  3;  5,  7,  3;  6,  7,  2;  20, 

4,  4;  Schol.  in  Caes.  Germ.  Phaen.  146  (ed.  Eyssenh.  p.  397, 
13);  Anth.  Lat.  ed.  Riese  351,  4.  Salamina  Cic.  Tusc.  1,  46, 
110;  Corn.  Nep.  Themist.  2,  8;  5,  3;  9,  3;  Verg.  Aen.  8,  158; 
Horat.  Carm.  1,  7,  21;  1,  7,  29;  Vell.  1,  1,  1:  Senec.  Suas.  5, 
1;  5,  2;  Senec.  Troad.  844;  Val.  Max.  8,  14  ext.  1;  Plin.  N.  H. 

5,  31,  35  (130);  Lucan.  3,  183;  Flor.  2,  8,  13;  Dictys  6,  4; 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  8,  157.  Troezena  Corn.  Nep.  Themist.  2, 
8;  Ovid.  Her.  4,  107;  Met.  15,  296;  15,  506;  Fast.  6,  739  und 
Epist.  ex  Pont.  4,  16,  15.  Calydona  Verg.  Aen.  7,  306;  11, 
270;  Ovid.  Met.  9,  147;  Senec.  Troad.  845;  Sil.  15,  307;  Stat. 
Theb.  1,  401;  7,  204;  Val.  Fl.  3,  658.  Sidona  Verg.  Aen.  1, 
619;  Curt.  4,  1,  15;  Pomp.  Trog.  Prol.  10  (ed.  Rühl  p.  264,  9); 
Prise.  Perieg.  854;  Commodian.  Apol.  897.  Babylona  Prop. 
4  (3),  11,  21;  Vell.  1,  6,  2;  Val  Max.  9,  3  ext.  4;  Senec.  de 
ira  3,  21,  1 ;  PHn.  N.  H.  6,  26,  30  (120) ;  6,  26,  30  (124) ;  Curt.  3, 

2,  2;  3,  3,  2;  4,  16,  7 ;  5,  1,  7;  5,  1,  17;  10,  1,  16;  10,  8,  11; 
Ampel.  11,  3;  Mart.  9,  75,  3;  spect.  1,  2;  Stat.  Silv.  4,  1,  40; 
4,  6,  67;  Frontin.  Strateg.  3,  7,  4;  lustin.  12,  13,  3;  Avien. 
Descr.  orb.  1208;  Prise.  Perieg.  738;  lul.  Valer.  3,  56  (ed. 
Kubier  p.  164,  21).  Zostera  Cic.  Epist.  ad  Att.  5,  12,  1. 
Nesida  Cic.  Epist.  ad  Att.  16,  4,  1;  Senec.  Epist.  53,  1;  Stat.  Silv. 

3,  1,  148;   Nesidem  Cic.  Epist.  ad  Att.  16.  1,  1.    Tauroenta 


—     469     — 

Caes.  bell.  civ.  2,  4,  5.  Phaselida  Sallust.  Hist.  (Hist.  fr.  1, 
79)  bei  Prise.  15,  2,  9  S.  1008  (III  66,  19).  Chalcedona 
Sallust.  Hist.  Brief  des  Mthrid.  13;  Plin.  N.  H.  5,  32,  43  (149); 
Lucan.  9,  959',  Amm.  MarceU.  22,  8,  7;  Claudian.  IV  cons. 
177;  in  Eutrop.  2,  27;  2,  451;  Eutrop.  6,  6,  2;  Aur.  Vict.  Caes. 

41,  8.  Marathona  Com.  Nep.  Milt.  4,  2;  Plin.  N.  H.  35,  8, 
34  (57);  Senec.  Suas.  5,  1;  Ampel.  13,  3;  Frontin.  4,  7,  43; 
Stat.  Theb.  12,  581;  12,  617;  Marathon em  lustin.  2,  15,  18. 
Myunta  Corn.  Nep.  Themist.  10,  3  und  Vitruv.  4,  1,  4;  My- 
untem  Vell.  1,  4,  3.  Amathunta  Catull.  36,  14  und  Ovid. 
Met.  10,  220;  10,  531.  Tuneta  Liv.  30,  9,  10;  30,  16,  1; 
Tunetem  Liv.  30,  36,  6;  30,  36,  7.     Antrona  Liv.  ed.  Hertz 

42,  42,  1;  42,  67,  9.     Cranona  Liv.  42,  64,  7.     MeleonaLiv. 

43,  23,  3.  Rusci  nona  Liv.  30,  10,  9.  Argenta  Liv.  32,  14,  3. 
Elaeunta  Liv.  31,  16,  5.  Oenunta  Liv.  34,  28,  1.  Lapa- 
thunta  und  Characa  Liv.  44,  6,  10.  Phliunta  Liv.  33,  15,  14. 
Tichiunta  Liv.  36,  16,  11;  36,  17,  1;  36,  19,  1.  Dagegen 
Opuntem  Liv.  28,  7,  8;  28,  7,  9;  28,  7,  11.  Perseida  Liv.  39, 
53,  16.  Melana  Liv.  38,  40,  5.  Haliacmona  Liv.  42,  53,5. 
Colophona  Vell.  1,  4,  3;  Vitruv.  4,  1,  4;  Tac.  Ann.  2,  54; 
Flor.  2,  20,  4;  Lucan.  8,  245;  Colophonem  Cic.  de  imp.  Cn. 
Pompei  12,  33.  Chalcida  Vell.  1,  4,  1;  Lucan.  2,  710;  Stat. 
Silv.  1,  3,  31;  Prise.  Perieg.  523;  über  Chalcidem  vergl.  unter 
55.  Eleusina  Plin.  N.  H.  2,  92,  94  (206);  4,  12,  20  (62); 
Eleusinem  Cic.  Nat.  Deor.  1,  42,  119;  Liv.  31,  26,  4.  Tyn- 
darida  Plin.  N.  H.  2,  92,  94  (206).  Propontida  Catull.  4,  9; 
Plin.  N.  H.  5,  30,  33  (124);  6,  1,  1  (1);  Propontidem  Liv.  38, 
18,  8.  Milyada  Liv.  38,  39,  16.  Aeolida  Liv.  38,  16,  12; 
Plin.  N.  H.  5,  30,  33  (123j.  Trapezunta  Plin.  N.  H.  6,  4,  4 
(12);  Hygin.  Fab.  275  ;  Curt.  10,  10,  3 ;  Amm.  MarceU.  22,  8, 
16;  Trapezuntem  Tacit.  Hist.  3,  47.  Anthemunta  Plin.  N. 
H.  6,  5,  5  (15).  Persida  Ovid.  Met.  1,  62;  Trist.  5,  3,  23; 
Plin.  N.  H.  6,  23,  26  (98);  6,  26,  29  (114);  6,  27,  31  (131); 
Manil.  5,  49;  Commodian.  Apol.  943  (936);  Persidem  Corn. 
Nep.  Eum.  7,  1;  Curt.  5,  7,  12.  Elymaida  Plin.  N.  H.  6,  27, 
31  (134).  Ptolomaida  Plin.  N.  H.  6,  29,  33  (164);  Sidon. 
Carm.  7,  95;  Ptolomaidem  Plin.  N.  H.  6,  34,  39  (213);  6, 
34,  39  (220).  Aulida  Ovid.  Met.  13,  182;  Senec.  Agam.  567; 
Plin.  N.  H.  35,  13,  47  (167);  Manil.  4,  638;  Stat.  Theb.  7,  332: 


—     470     - 

Aulidcm  Liv.  80,  50,  11;  45,  27,  9;  Üares  15;  Mythogi-.  Lat. 
2,  202.  Leucada  Ovid.  Met.  15,  289;  mit  Leucadem  wechselnd, 
an  dessen  Stelle  jedoch  im  Rice,  und  Wien,  a  Leucadam  ist 
Plin.  N.  H.  36,  21,  39  (150).     Phueacida  Ovid.  Epist.  ex  Pont. 

4,  12,  27;  4,  16,  27.  Acarnana  Liv.  36,  11,  6;  37,  45,  17. 
Phryga  Ovid.  Epist.  ex  Pont.  3,  'S,  42;  Stat.  Achill.  2,  364; 
Theb.  1,  709;  10,  170.  Cyclada  Sidon.  Carm.  6,  10.  Symple- 
gada  Sidon.  Carm.  11,  4. 

Die  Nomina  auf  eus  und  auf  cles  haben,  wie  im 
Griechischen,  im  Accus,  ea.  Charis.  1,  14  S.  27  (I  41.  18): 
Quamvis  regula  dicat  „Peleum",  tamen  „Pelea"  dicimus  in 
accusativo;  similiter  et  in  vocativo  „o  Tydeu".  Nam  Graeca 
declinatio    magis    in   istis    casibus   praeponitur.      Prise.  7,   5,   16 

5.  737  (II  299,  5):  In  huiuscemodi  nominibus,  id  est  in  eus 
desinentibus,  Graeco  magis  accusativo  utuntur  auctores.  Vir- 
gilius  in  I  (v.  611):  Ilionea  petit  dextra  laevaque  Serestum. 
Idem  (Aen.  9,  774):  Et  amicum  Crethea  Musis,  Crethea 
Musarum  comitem.  Statins  in  I  (Theb.  1,  415):  Nee  non  et 
viribus  infra  Tydea  fert  animus.  Phoc.  3,  4  S.  1703  (V  423, 
14):  Accussativum  Graecum   habent,  ut  „Pelea"   „Atrea". 

Aegea  haben  Ovid.  Met.  15,  856;  Stat.  Silv.  3,  3,  180. 
Agyllea  Stat.  Theb.  6,  852(827);  6,  910(885);  10,249.  Amoe- 
bea  Ovid.  A.  A.  3,  399.  Anthea  Verg.  Aen.  1,  181;  1,  510;  Stat. 
Theb.  10,  544.  Caenea  Verg.  Aen.  9,  573;  Ovid.  Met.  12, 
172;  Stat.  Achill.  1,  264.  Capherea  Ovjd.  Remed.  amor.  735; 
Met.  14,  472;  Trist.  1,  1,  83;  Mela  2,  7.  107;  Stat.  Theb.  7,  371. 
Cephea  Ovid.  Met.  5,  42;  Mela  1,  11,  64.  Chlorea  Verg. 
Aen.  12,  363.  Cissea  Verg.  Aen.  10,  317.  Dorcea  Stat.  Theb. 
9,  853;  Val.  Fl.  3,  159.  Enipea  Frontin.  2,  3,  22;  Val.  Fl.  1, 
83.  Eurysthea  Verg.  Ge.  3,  4;  Stat.  Silv.  3,  1,  24;  Theb.  6, 
311;  Mart.  9,  65,  7.  Hypsea  Ovid.  Met.  5,  99;  Stat.  Theb.  7, 
310;  7,  328;  8,  355.  Lyncea  Verg.  Aen.  9,  768;  Rutil.  Nam. 
1,  611.  Menoecea  Stat.  Theb.  8,  598;  10,  620;  12,  60;  12, 
103.  Menesthea  Stat.  Theb.  6,  712  (705).  Muesthea  Verg. 
Aen.  4.  288;  12,  561.  Molpea  Ovid.  Met.  5,  168.  Morphea 
Ovid.  Met.  11,  635;  11,  647.  Nerea  Verg.  Ecl.  6,  35;  Tibull. 
4,  1,  58;  Ovid.  Met.  2,  268;  12,  94;  Manil.  5,  434;  Poeta  ine. 
bei  Pers.  1,  94;  Stat.  Silv.  2,  2,  75;  Achill.  2,  301;  Theb.  8, 
230;  Val.  Fl.  1,  450;  Epit.  Iliad.  877:  Anth.  Lat.  ed.  Riese  461, 


—     471     — 

3;  720,  19.  Nirea  Horat.  Epod.  15,  22;  Prop.  4  (3),  18,  27: 
Quintil.  3,  7,  19;  Dictys  4,  17.  Oenea  Ovid.  Her.  9,  154; 
Met.  8,  273.  Orphea  Varro  R.  R.  3,  13,  8;  Verg.  Ecl.  3,  46; 
6,  30;  Horat.  Carm.  1,  12,  8;  Prop.  4  (3),  2,  1;  Ovid.  Met.  11,  5; 
11,  23  und  Epist.  ex  Pont.  3,  3,  41;  Senec.  Epist.  88,  39;  Tacit. 
Dial.  12;  Mart.  10,  19,  6;  Stat.  Silv.  5,  3,  16;  Theb.  5,  435; 
Avien.  Arat.  623;  Sidon.  Carm.  16,  2.  Pelea  CatulL  64,  21: 
64,  301;    Horat.  Carm.  3,    7,  17;    Tibull.  1,  5,  45;    Ovid.  Met. 

11,  379;  11,  407;  15,  856  und  Fast.  2,  39;  luven.  14,  214; 
Val.  Fl.  1,  257;  1,  266;  Stat.  Silv.  1,  2,  215;  Theb.  5,  379  und 
Achill.  2.  341;  Dictys  6,  7.  Penthea  Prop.  4  (3),  22,  33;  Ovid. 
Met.  3,  561;  3,  706;  3.  712;  4,  22;  Val.  Fl.  7,  301;  Stat.  Achill.  2, 
165;  Theb.  3,  170;  4,565;  Claudian.  in  Rufin.  2,  418.  Persea 
Cicer.  Arat.  20;  Ovid.  Met.  4,  610;  5,  30;  5,  33;  Caes.  Germ. 
Phaen.  712;  Manil.  1,  697;  5,  568;  PHn.  N.  H.  35,  10,  36  (69);  Stat. 
Silv.  %  1,  95;  Theb.  3,  464;  4,  119;  Val.  Fl.  5,  497;  Avieh. 
Arat.  561;  954;  1286.  Phegea  Verg.  Aen.  9,  765;  Stat. 
Theb.  2,  609;  4,  595;  Auson.  Epigr.  93,  8;  Epit.  Iliad.  405. 
Phinea  Ovid.  Met.  5,  92;  5,  158;  5,  210;  Val.  Fl.  4,  500; 
6,  550.  Phocea  Val.  Fl.  3,  204.  Piraeea  Cic.  Epist.  ad 
Att.  6,  9,  1;  7,  3,  10;  Ps.  Verg.  Ciris  468;  Stat.  Theb.  12, 
616.  Promethea  Horat.  Carm.  2,  18,  35;  Mart.  11,  84,  9; 
luven.  8,  133.     Protea  Horat.  Epist.  1,  1,  90;  Ovid.  Amor.  3, 

12,  35  und  Met.  2,  9;  Val.  Fl.  2,  318;  Stat.  Silv.  1,  2,  129; 
Achill.  1,  32;  Epit.  Iliad.  878;  Amm.  Marceil.  29,  1,  39;  lul. 
Valer.  Res  gestae  Alex.  Magni  1,  27  (ed.  Kubier  p.  36,  21). 
Riphea  Ovid  Met.  12,  352;  Val  Fl.  6,  558  (Schenkl  schreibt 
Ripea).  Salmonea  Verg.  Aen.  6,  585.  Sminthea  Ovid.  Met. 
12,  585.  Terea  Verg.  Aen.  11,  675;  Ovid.  Met.  6,  615;  6, 
647;  Stat.  Theb.  12,  480.  Thesea  Catull.  64,  53;  64,  239; 
64,  245;  Verg.  Aen.  6,  122;  6,  393;  Prop.  3  (2),  14,  7;  Ovid. 
Her.  2.  13;  10,  9;  10,  34;  10,  110;  16  (17),  33;  A.  A.  1,  531; 
Fast.  3,  487;  3,  491  und  Epist.  ex  Pont.  4,  10,  71;  Senec. 
Phacdr.  148;  Mart.  7,  24,  4;  10,  11,  1;  Val.  Fl.  2,  193;  3,  65; 
Stat.  Theb.  1,  476;  12,  520;  12,  594;  12,  673;  12,  756; 
12,  795  und  Acliill.  1,  72;  1,  157;  Auson.  Ep.  24,  34; 
Sidon.  Carm.  5,  288;  Macrob.  Sat.  1,  17,  20;  Mart.  Capella  3 
§  280;  Schol.  in  Caes.  Germ.  Arat.  69  (ed.  Eyssenh.  384,  15); 
Anthol.  Latin,  ed.  Riese  54,  2.      Tydea   Stat.  Theb.  1,  42;    1, 


—     472     — 

416;  1,  489;  1,  674;  2,  364;  3,  8;  3,  395;  3,  418;  6,  820 
(802);  8,  499;  8,578;  9,  60;  9,217;  9,513;  11,  177;  12,  763; 
12,  803.  Typhoea  Ovid.  Met.  5,  321;  5,  325;  5,  348;  Fast.  1, 
573.  In  allen  diesen  Stellen  ist  sowohl  e  wie  a  kurz;  aber 
Verg.  Ecl.  6,  30  ist  Orphea,  und  Verg.  Ge.  1,  279;  Ovid. 
Met.  3,  303  und  Sil.  8,  342  Typhoea  mit  der  Synizesis. 
Wie  in  der  bei  Prise,  angeführten  Stelle  Verg.  Aen.  1,  611 
Ilionea  langes  e  hat,  so  steht  mit  gleicher  Quantität  Idomenea 
Aen.  3,  122,  und  Capanea  Stat.  Theb.  12,  764  und  Auson. 
Epigr.  84,  2,  ebenso  Cephea  Avien.  Arat.  440;  441.  Auch  in  der 
Prosa  kommen  dergleichen  Formen  vor.  Cic.Epist.  ad  Att.  6,  9, 1  hat 
Piraeea,  was  er  jedoch  Att.  7,  3,  10  tadelnswert  findet:  venio 
ad  „Piraeea",  in  quo  magis  reprehendendus  sum,  quod  homo 
Romanus  „Piraeea"  scripserim,  non  „Piraeum"  (sie  enim  omnes 
nostri  locuti  sunt),  quam  quod  addiderim  „in".  Menesthea  ist 
Com.  Nep.  Iphicr.  3,  4;  Thesea  Val.  Max.  4,  7,  4;  5,  3  ext. 
3;PrometheaSenec.  Contr.  10,  5  (34),  1;  10,  5  (34)  3;  10  5(34), 
6;  10,  5  (84),  7;  10,  5  (34)  11;  34,  1.  3.  6.  7.  11  und  Curt.  7, 
3,  22;  Idomenea  Senec.  Epist.  21,  4;  Orphea  Senec.  Epist.  88, 
33:  Plin.  N.  H.  30,  1,  2  (7);  Mela  2,  2,  28;  Tac.  de  orat.  12; 
Phoronea  Plin.  N.  H  7,  56,  57  (193);  Nesea  Plin.  N.  H.  35, 
9,  36  (61);  Thesea  und  Persea  Plin.  N.  H.  35,  10,  36  (69); 
Capanea  Plin.  N.  H.  35,  11,  40  (144);  Cephea  Mela  1,  11,  64; 
Ph alere a  Quintil.  2,  4,  41;  10,  1,  80;  Tydea  Quintil.  3,  7, 
12;  Nirea  Quintil.  3,  7,   19. 

Ferner  Eteoclea  Stat.  Theb.  2,  384;  7,  539;  7,  688; 
8,  687;  11,  186;  11,  268;  11,388;  Agathoclea  Auson.  Epigr. 
8,  1;  Sophoclea  Val.  Max.  4,  3  ext.  1;  Themistoclea  Val. 
Max.  5,  3  ext.  3;  Euclea  Val.  Max.  8,  15  ext.  4;  Pythoclea 
Senec.  Epist.  21,  7;  21,  8;  Periclea  Quintil.  3,  1,  12;  12,  10, 
24  (dagegen  Periclem  oder  Periclen  in  allen  Hdschr.  12,  2,  22) ; 
Stratoclea  Quintil.  11,  3,  178;  Empedoclea  Quintil.  1,  4, 
4  im  Bern.,  Bamb.  und  Münchn.  (im  Ambr,  Enpodoclen,  im 
TiU'ic.  und  Strassb.  Empedoclena). 

Die  Namen  auf  es,  gewöhnlich  auch  die  auf  des, 
bilden  den  Accus,  entweder  nach  Latein.  Art  auf  em, 
oder  nach  G riech,  auf  en.  Lachmann  zu  Lucr.  5,  839  zeigt, 
dass  wegen  der  nicht  statthaften  Elision  vor  einem  Vocal  Plaut. 
Epid.    3,    2,    22    (358)    Apoeciden    zu    schreiben   (der   Dat    ist 


—     473     — 

Apoecidi  2,  3,  7),  und  aus  gleichem  Grunde  Carneaden  Lucil. 
(1,  12)  bei  Lact.  Instit.  5,  14,  3,  und  dass  wiederum  wegen  der 
notwendigen  Elision  in  den  Versen  Cornific.  2,  24,  38  Cres- 
phontem;  Plaut.  Most.  4,  2,  46  (962)  Theuro  pidem-,  Terent. 
Hec.  3,  4,  18  (433)  Callidemidem;  Eun.  5,  2,  70  (909) 
Chremem  richtig  ist.  Derselbe  Grund  rechtfertigt  Plaut.  Epid. 
3,  4,  71  (508)  Stratippoclem  und  5,  1,  6  (612)  Periphanem; 
Most.  4,  2,  48  (964)  Philolachem,  dagegen  Trin.  4,  2,  33 
(875)  Calliclen,  während  v.  35  (877)  am  Ende  des  Verses 
Calliclem  ist.  Men.  b,  9,  64  (1123)  ist  am  Ende  des  Verses 
So  sielen  im  vet.  und  Vat.,  Sosiclem  im  decurt.  In  den 
Stellen  des  Terent.,  für  welche  ein  solcher  Entscheidungsgrund 
nicht  besteht.  Andr.  3,  2,  47  (527)-,  Eun.  4,  4,  56  (724)  und 
Phorm.  1,  2,  13  (63);  5,  6,  25  (865)  wird  Chremem  gelesen. 
Bei  Cicero  ist  überall  Aristotelem,  de  orat.  1,  10,  43;  1,  13, 
55-,  Orat.  1,  5;  64,  218;  Acad.  1,4,  17;  2,  43,  132;  2,  46,  143; 
Ein.  4,  2,  3;  4,  28,  79;  Nat.  Deor.  1,  33,  93;  Leg.  1,  13,  38; 
und  gewöhnlich  Demosthenem,  de  orat.  1,  61,  260;  3,  56,  213; 
Brut.  9,  35;  38,  142;  Orat.  67,  226;  Ein.  5,  2,  5;  Divin.  2,  46, 
96;  Off.  1,  1,  4;  2,  13,  47;  aber  Demosthenen  Tusc.  1,  5, 
10;  3,  26,  63  im  Gembl.  und  4,  25,  55  im  Reg.  und  Gud.,  und 
so  auch  Petron.  2,  5  im  Bern.  Par.  P,  und  Apul.  de  mag.  15 
S.  421  im  Flor.  3  und  in  mehreren  alten  Ausg.  Meistens 
Socratem  Cic.  Epist.  ad  Farn.  9,  22,  3;  Acad.  1,  12,  44;  Ein. 
2,  28,  90;  5,  29,  87;  Tusc.  1,  42,  100;  5,  4,  10;  5,  4,  11; 
Off.  1,  30,  108;  3,  3,  11;  de  rep.  1,  10,  15;  1,  10,  16;  doch 
Socraten  Acad.  2,  23,  74;  Tusc.  3,  4,  8;  5,  34,  97;  Nat.  Deor. 
!,  34,  93;  Fat.  5,  10  (zweimal),  und  im  Erf.  und  Rhenaug.  auch 
Cato  Mai.  8,  26;  im  Leid.  A  Acad.  2,  42,  131.  Desgleichen 
Epicraten  Verr.  Acc.  2,  22,  53  in  den  Par.  AB;  2,  25,  60  im 
Vat.  Palimps.;  2,  25,  61  in  demselben  und  im  Lag.  29;  Iso- 
craten  und  Xenocraten  Cato  Mai.  7,  23;  Xenocraten  auch 
Acad.  2,  46,  143;  Nat.  Deor.  1,  26,  72  und  de  rep.  1,  2,  3; 
Pherecraten  Tusc.  1,  10,  21;  Timocraten  Nat.  Deor.  1,  33, 
93  und  im  Leid.  C  auch  1,  40,  113;  sonst  Xenocratem 
Fin.  4,  2,  3;  4,  28,  79;  Tusc.  5,  18,  51;  5,  37,  109;  Eche- 
cratem  Fin.  5,  2^7,  87;  Polycratem  Fin.  5,  30,  92.  Nausi- 
phanen  Nat.  Deor.  1,  33,  93,  aber  Aristo  phanem  Fin.  5,  19, 
50;    Xenophanem    Acad.    2,    5,    14    und    Divin.    1,    39.    87. 


—     474     — 

l>iogt;iieni  pro  Cluent.  16,  47  einmal  in  den  Lag.  12  iiiid  64 
und  einmal  im  Lag.  64;  19,  53  einmal  im  Salzb.  und  einmal  im 
Salzb.  und  Lag.  12;  Tusc.  4,  8,  5;  Diogenem  Fin.  2,  8,  24: 
Cato  Mai.  1,  23  und  Divin.  2,  49,  101.  Ganymeden  Tusc.  1. 
26,  65  und  Ganymedem  Nat.  Deor.  1,  40,  112;  Nicomden  Verr. 
Acc.  1,  24,  63  und  Archimeden  Verr.  4,  58,  131  im  Lag.  29: 
Archimedem  Tusc.  5,  23,  64;  Palamedem  Tusc.  1,  41,  98; 
Lycomedem  Lael.  20,  75.  Cleanthen  Nat.  Deor.  3,  2,  5; 
Cleanthem  Tusc.  2,  25,  60  und  Cato  Mai.  7,  23.  Cleomenen 
Verr.  5,  40,  104;  5,  40,  105  im  Reg.,  und  5,  51,  134  in  dem- 
selben und  im  Vat.  Palimps.  Dioden  VeiT.  3,  56,  129  im 
Lag.  29  und  Par.  A:  Empedoclen  Acad.  2,  5,  14;  Periclen 
Off.  1,  30,  108  in  den  Bern,  a  c;  2,  17,  60  in  denselben  und 
im  Goth.  und  Weim.,  und  de  rep.  bei  Augustin.  Civ.  Dei  2,  9 
im  Augsb.  und  Cöln  ;  Sophoclen  Off.  1,  40,  144  im  Würzb., 
Bern  a,  Goth.  und  in  den  Guelf.  1,  2;  Themistoclen  Off.  1,  30, 
108  im  Würzb.  und  Bern,  c;  Empedoclera  Acad.  1,  12,  44 
und  Nat.  Deor.  1,  33,  93;  Nicoclem  Off.  2,  23,  81;  The- 
mistoclem  Fin.  2,  21,  67;  Tusc.  1,  46,  110;  4,  25,  55  und 
de  rep.  1,  3,  5;  Agatboclem  Divin.  1,  24,  50.  Tennen  Nat. 
Deor.  3,  15,  39;  Tenen  Verr.  Acc.  1,  19,  49  im  Beuedictb. 
Thalen  Divin.  2,  27,  58;  Xerxen  Off.  3,  11,  48  im  Guelf.  3 
(Xersen  ist  im  Bern,  c  und  Guelf.  1);  Gangen  de  rep.  6,  20, 
22.  Bei  Carneaden  Acad.  2,  6,  16;  Euripiden  Tusc.  3,  14, 
29;  Hyperiden  Brut.  36,  138;  Parmenideu  Acad.  2,  5,  14; 
Simoniden  Nat.  Deor.  1,  22,  60;  Aleibiaden  Tusc.  3,  22, 
77  im  Gembl.  (welcher  jedoch  unmittelbar  darnach  mit  den 
übrigen  Büchern  Alcibiadem  hat);  Oresten  Fin.  2,  24,  79, 
kann  man  wegen  der  Formen  auf  ae  (vergl.  unter  88)  geneigt 
sein,  au  die  erste  Deklination  zu  denken,  doch  sind  bei  Cic.  im 
Sing,  dieser  Nomina  die  Formen  auf  ae  unerhört,  und  derselbe 
hat  auch  Asclepiadem  Tusc.  5,  39,  113;  Carneadem  Acad. 
2,  4,  12;  2,  18,  59;  2,  27,  87;  2,  34,  109;  Tusc.  4,  3,  5;  5, 
29,  83;  Diviu.  2,  21,  48;  2,  41,  87;  Simonidem  Cato  Mai.  7, 
23;  Aristidem  Fin.  5,  22,  62;  Miltiadem  Fin.  2,  21,  67  und 
de  rep.  1,  3,  5;  Orestem  Tusc.  3,  5,  11;  4,  29,  63  und  Lael. 
7,  24. 

In  dem  Guelf.  des  Corn.  Nepos  ist,  wie  Heusinger  zu  Cic. 
Off.  1,    40,    8  und  3,    11,   8  bezeugt,  Themistoclen  Themist. 


—     475     — 

8,  7;  9,  1;  Iphicrateu  Iphicr.  2,  4:  Datamen  Dat.  3,  5;  5, 
1;  9,  1:  10,  2;  Mandroclen  Dat.  b,  6;  Artaxerxen  Themist. 
9;  1  und  Dat.  1,  3  (1),  und  dieselben  Formen  sind  iu  anderen 
Büchern,  besonders  im  Parc. ;  Sallusf .  Hist.  bei  Non.  S.  535,  8  hat 
Metrophanen.  Im  Bell.  Alex.  4,  I5  33,  3  ist  Granymeden, 
daselbst  27,  3;  27,  8;  28,  1;  28,  2;  78,  2  Mithridaten,  und 
69,  2  Rharnacen,  und  bei  Liv.  25,  31,  3  Archimeden;  29, 
29,  11  Lacumacen;  37,  31,  4  Ariarathen,  und  mehrmals 
Hippoeraten  und  Epicyden,  teils  in  dem  gemeinen  Text, 
teils   im  Med.,   wie   24,  31,  2;  24,  32,  9;  25,  23,  2;  25,  23,  7; 

25,  25,  10;  25,  26,  5;  25,  40,  13;  26,  30,  2  (vergl.  über  den 
Dat.  Dpicydae  unter  88),  an  anderen  Stellen  Hippocratem 
und  Epicydem  ohne  bekannte  Var.,  wie  24,  27,  1;  24,  29, 
JO;  25.  28,  1;  25,  28,  5.  Liv.  hat  auch  Oesalcem  29,  29, 
6;  29,  31,  2.  Achillem  wird  gelesen  Cic.  Nat.  Deor.  3,  18, 
45;  Verg.  Aen.  1,  458;  9,  742;  11,  438;  Horat.  Carm.  2,  4, 
4;  2,  16,  29;  Serm.  1,  7;  12  und  A.  P.  120;  Prop.  2,  9,  9; 
4  (3),  18,  27;  Ovid.  Met.  12,  163;  12,  582;  13,  301;  Ulixera 
Acc.  (488)  bei  Non.  S.  500,  4;  Cic.  Invent.  1,  49,  92;  Epist. 
ad  Fam.  10,  13,  2;    Fin;  5.  18,  49;    Tusc.  5,  3,  7  und  Off.  3, 

26,  98:  Ovid.  Trist.  1,  2,  9.  Aber  Achill en  ist  in  den  An- 
führungen von  Verg.  Aen.  1,  458  bei  Non.  S.  388,  14  und  bei 
Cledon.  S.  1884  (V  29,  17)  und  von  Aen.  11,  438  bei  Diom.  1 
S.  294  (I  313,  12);  dasselbe  ist  im  Text  Ovid.  Amor.  2,  18,  1; 
Val.  Fl.  1,  133;  1,  256;  und  Ulixen  Horat.  Serm.  2,  3,  197; 
2,  3,  204;  Prop.  2,  9,  7  im  Gron.  und  Neap.  und  3  (2),  26,  37 
im  Neap.;  Ovid.  Met.  13,  55;  13,  65;  14,  71;  14,  192;  14,  241 
in  den  besseren  Hdschr.,  wie  Heins,  zu  den  drei  letzteren  Stellen 
bemerkt;  Senec.  Tro.  691.  Ferner  Oaxen  Verg.  Ecl.  1,  65;  Daren 
Aen.  5,  456  (sonst  Dareta,  wie  oben  nachgewiesen);  Autoren 
Aen.  10,  778;  10,  779;  Dioren  12,  .509  (in  anderen  Hdschr.  An- 
torem  und  Diorem);  Tiridaten  Horat.  Carm.  1,  26,  5;  Phra- 
haten  Horat.  Carm.  2,  2,  17;  Praxiteien  Prop.  4  (3),  9,  16; 
Hippomenen  Ovid.  Met.  10,  651;  10,  690;  Cleanthen  Senec. 
Epist.  113,  18;  Archigenen  luven.  6,  236;  Ganymeden  luven. 

9,  22;  Monogenen  Mart.  12,  83,  2;  Periclen  Gell.  15,  17. 
1;  Hippoeraten  Gell.  17,  11,  6;  Patroclen  Terent  Maur. 
272.  Theoprepen  C.  I.  L.  3,  536:  Menegraten  Inscr.  de 
l'Alg.  35. 


—     476     — 

Sehr  häufig  ist  diese  Bildung  bei  dem  älteren  Plinius.  Er 
hat  Polycraten  33,  1,  6  (27);  Menecraten  35,  18,  58  (200) 
im  Bamb.  und  36,  5,  4  (34):  Telephanen  34,  8,  19  (68); 
Protogencn  35,  10,  36  (81);  Palameden  7,  56,  57  (192); 
Pasitelen35,  12,  45(156);  Alcamenen  36,  5,  4  (16);  Poly- 
nicen35,  11,  40(144);  Leocharen  36,  5,  4  (30);  Philocharen 
35,  4,  10  (28);  Gorgosthenen  35,  10,  36  (93j;  Alcisthenen 
35,  11,  40  (147);  Nealcen  35,  10,  36  (104);  Aminoclen  7, 
56,  57(207);  Periclen  34,  8,  19  (74);  Alcibiaden  34,  8,  19 
(88);  36,  5,  4  (28);  Aristiden  35,  10,  36  (75);  Thucydiden 

7,  30,  31  (111);    Artapheruen  35,  8,  34  (57);    Tiridaten  7, 
39,  40  (129). 

Bei    Quintil.    ist    Aeschinen    2,    17,     12;    Alcibiaden 

8,  4,  23  im  Ambr.,  Bern,  und  Bamb.;  Aristotelen  3,  6,  60 
Coloten  2,  13,  13;  Demadeu  3,  17,  12  (zweimal)  und  12 
10,  49;  Demosthenen  5,  13,  42;  5,  14,  32;  6,  3,  21 
Euripiden  10,  1,  67  (im  Münchn.  und  Strassb.  Euripidem) 
Isocraten  3,  1,  14;  Palameden  3,  1,  10;  Plisthenen  3,  7 
19  (im  Bern,  und  Bamb.  Plisthenem);  Polycraten  2,  17,  4 
Socraten  2,  17,  4;  3,  1,  9;  Ulixen  1,  4,  16;  2,  13,  13;  4, 
2,  13  (Ulixem  in  der  ersten  Stelle  im  Bern.,  Bamb.,  Münch.  und 
Strassb.,  und  in  der  dritten  im  Bern,  und  Bamb.). 

Bei  Tacitus  Abdagesen  Ann.  6,  36;  6,  43;  6,  44;  Ario- 
barzanen  Ann.  2,  4  ;  Arsacen  Ann.  6,  31;  Artavasden  Ann.  2, 
3;  Erinden  Ann.  11,  10;  Eunonen  Ann.  12,  15;  12,  18; 
Gotarzeu  Ann.  11,  8;  11,  10;  12,  13;  Meherdaten  Ann.  11, 
10;  12,  10;  12,  12;  Mithridaten  Ann.  6,  32;  11,  9;  12,  15; 
12,  45;  12,  46;  12,  48  (doch  12,  20  im  Med.  Mitridate,  d.  i. 
Mithridatem) ;  Oroden  Ann.  6,  34  (Orodem  6,  33);  Pharas- 
manen  Ann.  12,  46  (zweimal)  und  12,  48  (Pharasmanem  6,  33; 
12,  45) ;  Phrahaten  Ann.  6,  31 ;  6,  32;  Rhoemetalcen  Anu.  2, 
67;  3,  38;  Simoniden  Ann.  11,  14;  Sinnacen  Ann.  6,  32; 
Theophanen  Ann.  6,  18;  Tigranen  Ann.  15,  1 ;  15,2;  15,4; 
15,  24  (jedoch  ist  im  Med.  Cap.  1  und  4  tigrane  und  tygrane, 
d.  i.  Tigranem);  Tiridaten  Ann.  6,  37  (zweimal);  6,  42  (zwei- 
mal); 12,  50;  12,  51;  13,  41;  14,  26;  15,  2;  15,  24;  15,  25; 
15,  29  (aber  6,  32  ist  im  Med.  Tiridatem,  13,  34  und  15,  14 
Tiridate  und  Tyridate);  Vardanen  Ann.  11,  8;  Vasacen  Ann. 
15,  14:    Vologesen  Ann.  12,  14;    12,  50;   13,  37  das  zweite- 


—     477     — 

mal;  15,  5;  15,  10;  15,  13;  15,  31  (im  Med.  Vologese  13,  9 
und  13,  37  das  erstemal);  Vononen  Ann.  2,  4  (Vononem  2,  2). 
Auch  acinacen  Ann.  12.  51  im  Med.  (acinacem  Arnob.  6,  11). 

Bei  lustin.  finden  wir  Alcibiaden  5,  4,  9;  Periclen  3, 
6,  12;  Sophoclen  3,  6,  12;  Tissaphernen  5,  1,  7;  5,  2,  5; 
6,  1,  2;  Demosthenen  4,  4,  11  und  Demosthenem  11,  2,  7. 

Gegen  das  Versmass  ist  bei  Verg.  Aen.  11,  243  Diomeden 
Argivaque  castra  im  Med.,  Pal.,  Rom.  und  Gud.  Serv.  bemerkt 
darüber:  Sane  hie  aut  Diomedem  legendum,  ut  sitLatinus  accusa- 
tivus;  .  .  ,  aut  si  Graecum  accusativum  facere  voluerimus,  Dio- 
mede  legatur.  Macrob.  Sat.  5,  17,  19  entscheidet  für  Diomede, 
ut  talium  nomiuum  accusativus  Graecus  est  in  e  desinens.  Und 
dies  haben  der  Bern,  c,  Mentel.  1,  Rott.  2  und  codd.  Pier.,  aber 
eine  solche  Form  des  Accus,  ist  bei  Lateinern  ohne  Beispiel, 
weshalb  die  meisten  der  neueren  Herausg.  Diomedem  vorge- 
zogen haben. 

Von  dem  Namen  der  Ital.  Göttin  Pales  heisst  der  Accus. 
Palem,  so  Varro  L.  L.  5,  10,  74;  Tibull.  1,  1,  36  (in  einigen 
codd.  Palen);  Arnob.  3,  40;  Sidon.  Carm.  23,  46;  Calpurn.  Ecl. 
4,  106;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  2,  325;  Palen  Ovid.  Fast.  4,  746 
(Palem  im  Bav.  2,  Götting.,  Frankf.,  Put.  1,  Petav.  2,  Reg.,  Thuau. 
und  in  drei  codd.  Moreti,  Palam  in  dem  sehr  alten  Petav.  1); 
Stat.  Achill.  2,  441;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  874,  4. 

Die  Griechischen  Nomina  auf  is  haben  neben 
der  Latein.  Form  des  Accus,  auf  im,  von  welcher  unter 
55  gesprochen  ist,  die  G riech,  auf  in  Poesin  Lucil.  (Sat.  9, 
44)  bei  Non.  S.  428,  7;  Cic.  Tusc.  5,  39,  114;  dioecesin  C. 
L  L.  3,  431;  ibin  Cic.  Nat.  Deor.  1,  29,  82;  luven.  15,  3; 
Vulg.  Levit.  11,  17;  Deuter.  14,  16;  synthesin  Stat.  Silv.  4, 
9,  44;  Ser.  Sammon.  1072;  syncopsin  Ulpian.  Dig.  27,  9,  5  §11; 
tigrin  Val.  Fl.  6,  704  und  Stat.  Theb.  6,  722;  capparin  Mart. 
3,  77,  5;  tropin  Mart.  11.  82,  11.  Parin  Verg.  Aen.  10,  705 
in  den  besseren  Büchern  (vergl.  unter  55);  Prop.  4  (3),  1, 
30;  Ovid.  Remed.  amor.  65;  457  und  Met.  12,  601;  13,  200; 
Hygin.  Fab.  107.  Acin  Ovid.  Met.  13,  861;  13,  874;  13,  884. 
Adonin  Prop.  1,  13,  53;  Grat.  66,  über  andere  Formen  dieses 
Namens  vergl.  unter  129.  Alexin  Prop.  3  (2),  34,  73;  Mart. 
8,  63,  1;  Apul.  Apol.  10,  zweifelhaft  ist  Calpurn.  Ecl  4,  75. 
Anubin  Spartiau.  Pesc.  6,  9;  Carac.  9,  11.    Apin  Phu.  N.  H.  8; 


—     478     — 

4ö,  71  (184);  Tac.  Hist.  o,  4;  8uet.  Aug.  93;  Ampel.  13.  2; 
30,  2;  Amin.  Marcell.  22,  14,  6;  Sidoii.  Carm.  9,   181;  Lactant. 

4,  10,  12;  Mythogr.  Lat  1,  79.  Attin  Catull.  63,  42;  63,  88 
im  Sangerm.  und  Oxf.;  Senec.  Agam.  690;  TertuU.  Apol.  15; 
Prudent.  c.  Symmach,  2,  52;  Firmic.  Mat.  Err.  prof.  relig.  3,  2; 
8,  3;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  4,  109;  Mythogr.  Lat.  1,  230  (Atin); 
Orell.  1902  (Atthin).  Busirin  Ovid.  A.  A.  1,  649  und  Met.  9, 
183.  Chrom  in  Verg.  Aen.  11,  675;  Ovid.  Met.  12,  333;  Sil. 
11,  439;  Stat.  Theb.  4,597;  6,  464;  8,  476;  9,  252.  Daphnin 
Verg.  Ecl.  5,  52;  Prop.  3(2),  34,  68;  Varius  bei  Macrob.  Sat. 
6,  2,  20;  Plin.  N.  H.  7,  39,  40  (128):  Terent.  Maur.  842.  Datin 
Val.  Fl.  6,  65.  Eupolin  Horat.  Serm.  2,  3,  12;  Prise,  de  metris 
Terent.  26  (III  429,  3) ;  Mar.  Victorin.  Art.  gramm.  ed.  Keil  VI 
78,  24;    Rufin.    Comm.  in  metra  Terent.    S.  2707  (VI  557,  4j; 

5.  2713  (VI  564,  12).  Hypanin  Val.  Fl.  6,  147;  Stat.  Theb.  8, 
491;  Claudian.  VI  cons.  Hon.  337.  Ibiu  Ovid.  Ibis  55;  95; 
100;  222.  Sarapin  oder  Serapin  Mart.  9,  29,  6;  Mart.  Capella  2 
§  191.  Sinin  Stat.  Theb.  12,  576.  Sybarin  Horat.  Carm.  1,  8, 
2;  Ovid.  Met.  15,  51;  Stat.  Theb.  7,  641.  Thyrsin  Prop.  3 
(2),  34,  68;  Zeuxin  Cic.  Invent.  2,  1,  1;  Senec.  Controv.  10, 
5  (34),  7.  Alcestin  Mart.  4,  75,  6  im  Thuan;  Gell.  19,  7,  2; 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  4,  703.  Irin  Ovid.  Met.  14,  830;  Val. 
Fl.  7,  186;  Stat.  Theb.  4,  461;  10,  81;  Apul.  de  mundo  16. 
Iphin  Stat.  Theb.  8,  445.  Isin  Ovid.  Amor.  2,  2,  25.  Lache- 
sin  Ovid.  Trist.  5,  10,  45;  Stat.  Theb.  4,  642:  Chaicid.  Tim.  144. 
Proerin  Ovid.  Met.  7,  707;  7,  712;  7,  825;  Hygin.  Fab.  189; 
Mythogr.  Lat.  1,  44;  1,  204;  2,  216;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  6,  445. 
Themin  Ovid.  Met.  1,  321  und  Fast.  3,  658.  Thetin  Ps.  Senec. 
Octav.  707;  Mart.  5,  1,  2;  Stat.  Silv.  1,  2,  216;  Achill.  2,  11; 
2.  199;  2,  266;  2,325;  Epit.  Iliad.  860;  Dracont.  Carm.  min.  2, 
34.  Amphipolin  Liv.  40,  24,  3;  40,  56,  8  ed.  Hertz;  Calli- 
polin  Liv.  36,  30,  4;  Amm.  Marcell.  22,  8,  4;  Megalenpolin 
Liv.  32,  5,  5;  35,  36,  10;  Neapolin  Liv.  40,  41,  3  ed.  Hertz; 
Aetna  431;  Philippopolin  Liv.  39,  53,  13;  39,53,  14.  Aui- 
torgin  Liv.  25,  32,  5;  25,  32,  9.  Aul  in  Lucan.  5,  236,  wie 
AvXiv  Eurip.  Iphig.  Aul.  14,  121  und  Euphor.  bei  dem  Schob 
Ven.  II.  ß.  496;  doch  auch  Aulidem,  vergl.  unter  55.  Baetin 
Mart.  9,  61,  2;  Stat.  Silv.  2,  7,  35;  Sidon.  Carm.  9,  294; 
Claudian.  Mall.  Theod.  Cons.  286;  Cons.  Stil.  2,  238;  Nupt.  Hon. 


-     479     — 

et  Fese.  31.  Bilbiliu  Mart.  1,  49,  3;  4,  55,  11:  10,  104,  6. 
Burin  Ovid.  Met.  15,  293;  Senec.  Nat.  quaest.  6,  25,  4.  Cara- 
litin  Liv.  38,  15,  12.  Carambin  Plin.  N.  H.  2,  108,  112  (245); 
Val.  Fl.  4,  599;  8,  214.  Charybdin  Cic.  Verr.  5,  56,  146  in 
den  Lag.  27  und  29,  und  Phil.  2,  27,  67  im  Bamb.  und  Gud., 
und  an  beiden  Stellen  nach  der  Anführung  bei  Quintil.  8,  6,  70; 
Ovid.  Epist.  ex  Pont.  4,  10,  27;  4,  14,  9;  Met.  14,  75;  Lucan.  4, 
461;  lustiu.  4,  1,  13;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  880,  2.  Elin  Ovid. 
Met.  2,  679;  5,  608;  12,  550;  Liv.  38,  32,  3;  Senec.  Oed.  Fr. 
129;  Plin.  N.  H.  2,  71,  73  (181);  Stat.  Silv.  2,  6,  47;  Solin.  1, 
98.  Illiturg-in  Liv.  28,  19,  4.  Leptin  Bell.  Afr.  7,  1.  Macrin 
Liv.  37,  13,  1;  37,  29,  2.  Maeotin  Val.  Fl.  6,  154.  Mem- 
phinHorat.  Carm.  3,  26,  10;  Ovid.  Amor.  2,  13,  8;  Plin.  N.  H. 
31,  10,  46  (111);  Val.  FL  4,407  und  Mythogr.  Lat.  1,  79;  2,  75. 
Oringin  Liv.  28,  3,  2;  28,  4,  2.  Phasin  Prop.  4  (3),  22,  11; 
Senec.  ad  Helv.  10,  3;  Manil.  5.  45;  Stat.  Theb.  5,  458;  Gurt.  6, 
5,  25;  Val.  Fl.  2,  379;  7,  220;  Glaudian.  III  cons.  Hon.  72;  in 
Eutrop.  1,  245.  T anain  Sallust.  lug.  90,  3;  Horat.  Garm.  3, 
10,  1;    4,   15,  24;    Prop.  3  (2),  30,  2;   Mela  1,  2,  9;  1,  2,  10; 

1,  3,  15;  1,  3,  18;   1,  19,   109;  1,  19,  114;  2,  1,  1;  Plin.  N.  H. 

2,  108,  112(246);  Val.  Fl.  1,  538;  Lucan.  9,  751;  Stat.  Theb.  12, 
578;  Ampel.  6,  2;  Flor.  3,  4,  6;  lustin.  12,  5,  12;  Solin.  49,  5; 
Apul.  de  mundo  7;  Amm.  Marcell.  22,  8,  27;  22,  8,  29;  Prise. 
Perieg.  661.  Thybriu  Ovid.  Met.  2,  259  und  Fast.  2,  389; 
Claudiau.  Bell.  Get.  578;  VI.  cons.  Honor.  365  und  486.  Tigrin 
Plin.  H.  N.  5,  12,  13  (66);  Gurt.  4,  9,  14;  Vulg.  ludith.  1,  6; 
Claudian.  Cons.  Stil.  1,  53;  Oros.  7,  12,  2.  Falsch  aber  war 
die  Schreibung  Tiberin  Ovid.  Fast.  4,  337 ;  5,  641,  an  der  ersten 
Stelle  ist  in  einem  Teil  der  Hdschr.,  an  der  zweiten  in  allen  das 
richtige  Tiberim.  Nach  Bekker's  Angabe  ist  auch  bei  Tac.  Ann. 
12,  56  im  Med.  Tiberin,  nach  Baitcr's  Collation  hat  derselbe 
vielmehr  Tiberim.  Gleich  unzulässig  ist  Lirin,  welches  ehemals 
Horat.  Carm.  3.  17,  8  und  Tac.  Ann.  12,  56  im  Text  stand;  bei 
Horat.  ist  Lirim  schon  von  Bentley  aus  Hdschr.  und  alten  Ausg. 
hergestellt,  und  bei  Tac.  ist  im  Med.  Liri  mit  einem  Strich,  im 
Guelf.  Lyrim.  Visurgin  Tac.  Ann.  1,  70  ist  nicht  nur  in  der 
Endung  verderbt,  und  in  Senec.  Med.  ist  v.  377,  in  welchem  Albin 
gelesen  wird,  verdächtig.  Albin  hat  Flor.  4,  12,  26  (ed.  Ross- 
bach p.  174,   16);  Visurgin  und  Albin  Sidon.  Garm.  23,244. 


—     480     — 

Die  Nomina  auf  ys  haben  sowohl  yn  wie  ym. 
Capyn  Verg.  Aen.  1,  383;  Ovid.  Fast.  4,  34;  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  10,  145;  Mythogr  Lat.  1,  135.  Cotyn  Liv.  42,  67,  5;  45, 
42,  7;  Tac.  Ann.  2,  65;  2,  66;  12,  15;  Lucan.  5,  54;  Ityn  Verg. 
Aen.  9,  574;  Ovid.  Amor.  2,  14,  30;  3,   12,  32  und  Met.  6,  636; 

6,  652;  Senec.  Agam.  707;  Val.  Fl.  3,  189;  Mart.  10,  51,  4; 
Stat.  Theb.  7,  642;  Hygin.  Fab.  238;  Consol.  ad  Liv.  106. 
Erinyn  Ovid.  Met.  1,  725;  Senec.  Oedip.  644:  Lucan.  6,  747; 
Tethyn  Ovid.  Met.  2,  509;  9,  498;  13,  951  und  Fast.  2,  191; 
5,  81;  Colum.  10,  201;  Sil.  17,  243;  Stat.  Achill.  2,  11;  Mart. 
10,  44.  2  (Tethya  ist  oben  nachgewiesen);  Auson.  Mosell.  281. 
Halyn  Cic.  Divin.  2,  56,  115;  Liv.  38,  16,  13;  38,  25,  7;  38, 
27,  6;  Mela  1,  19,  105;  Gurt.  4,  5,  1;  Frontin.  Strateg.  1,  5,  4; 
Amm.  Marceil.  23,  5,  9;  Claudian.  in  Eutrop.  2,  251  (überall 
mit  der  Var.  Halym  oder  Halim).  Libyn  Stat.  Theb.  6,  894; 
Mart.  9,  101,  4;  Mityn  Liv.  44,  7,  4;  Tiphyn  Dichter  bei 
Charis.  4,  4  S.  243  (I  272,  13),  Donat.  3,  6,  2  S.  1775  (IV 
399,  20)  und  Pompei.  Comment.  S.  464  (V  305,  18),  entstellt 
bei  Diom.  2  S.  453  (I  457,  8);  Manil.  545;  Val.  Fl.  2,  390;  3, 
2;   5,    15;   5,  25;    Claudian.  Bell.  Get.  11;  Othryu  Ovid.  Met. 

7,  353;  12,  173;  Stat.  Theb.  3,  319;  4,  655;  Val.  Fl.  1,  24; 
Solin.  8,  3;  Sidon.  Carm.  5,  236;  chamaepityn  Plin.  N.  H.  26, 

8,  53  (85);  Apul.  Herb.  28;  Scribon.  187:  quam  Graeci  xccixaiTtirvi' 
appellant;  chelyn  Ovid.  Epist.  ad  Phaon.  181;  Senec.  Tro.  330 
und  Herc.  Oet.  1037;  Auct.  Pan.  in  Pison.  154;  Auct.  bei  Caes. 
Bass.  S.  2677  (VI  262,  17);  Val.  Fl.  1,  139;  Stat.  Silv.  1,  5,  11; 
2,  2,  120;  4,  6,  30;  4,  6,  98;  4,  8,  38;  5,  3,  271;  Theb.  6, 
359;  8,  233;  8,  374  und  Achill.  1,  186;  Auson.  Mosell.  391; 
Claudian.  Rapt.  Pros.  2  praef.  8;  Mart.  Capeila  1  §  66;  2  §  119; 
9  §  908;  Sidon.  Epist.  8,  9  v.  9;  Carm.  2,  310;  23,  190.  Atym 
Val.  Max.  1,  7  ext.  4  im  Bern.;  Cotym  Liv.  45,  6,  2  (dafür 
Cottum.  Corn.  Nep.  Timoth.  1,  2  im  cod.  coli.  Rom.  und  Cotum 
Eutrop.  4,  6,  2  (ed.  C.  Wagenerp.  23,  27);   Halym  Verg.  Aen. 

9,  765;  Itym  Prop.  4  (3)  10,  10  und  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  6,  78; 
Othrym  Verg.  Aen.  7,  675;  cachrym  Plin.  N.  H.  16,  8,  11 
(30);  chelym  Calpurn.  Ecl.  4,  66.  Zu  Imityen  Plin.  N.  H.  6, 
7,  7,  (21)  wird  zwar  ebendaselbst  der  Gen.  Imityis,  nirgends 
aber  ein  Nomin.  gefunden;  vielleicht  ist  Imityes  voi'ausgesetzt. 
Notwendig  chlamydem,  wie  xXa^vda^  Plaut.  Cure.  5,  2,  13  (611); 


—     48t     — 

5,  2,  33  (632);  Epid.  3,  3,  51  (436);  Merc.  5,  2,  71  (912)-,  5,  2, 
80  (921)  33  undPseud.  4,  7,  88  (1184);  Verg.  Aen.  3,  484:  4, 
137;  5,  250;  8,  167;  9,  582;  11,  775;  Horat.  Epist.  1,  17,  31; 
Ovid.  Met.  2,  733;  5,  51;  13,  680;  14,  345;  Sil.  10,  571;  16, 
164;  16,  240;  Stat.  Theb.  6,  570  (548);  10,  139;  Val.  Fl.  2, 
409;  5,  512;  Hieronym.  Chron.  1  S.  47;  2  S.  148. 

Die  Feminina  auf  ö  bilden  nach  Griechischer 
Weise  auch  den  Accus,  auf  0.  Alecto  Verg.  Aen.  7,  324, 
vergl.  Charis.  1  S.  47  (I  63,  27  ud  30);  1  S.  94  (I  117,  24); 
Argo  Varro  (Sat.  Menipp.  15)  bei  Charis.  1,  17  S.  94  (I  118, 
8);  Cic.  Nat.  Deor.  3,  16,  40;  Ovid.  Her.  6,  65;  12,  9;  Mela  2, 
3,  45;  Mart.  Capeila  8  §  830;  8  §  833.  Calypso  Ovid.  Epist. 
ex  Pont.  4,  10,  13;  Dictys  6,  3;  Dido  Verg.  Aen.  4,  383;  Ovid. 
Her.  7,  7;  7,  131(133);  Vell.  1,  6,  4;  Sil.  8,  122;  8,  230;  Tac. 
Ann.  16,  1  im  Med.,  vergl.  Charis.  1  S.  47  (I  63,  26  ud  30); 
S.  94  (I  117,  24);  Hero  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  207;  lo  Ovid. 
Amor.  2,  2,  45;  2,  19,  29:  A.  A.  1,  323;  Met.  1,  584;  1,  588; 
1,  628;  1,  629  und  Ibis  624;  Lact.  Instit.  1,  11,  20;  1,  11,  21; 
Ino  Stat.  Theb.  4,  562;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  241;  Manto 
Stat.  Theb.  7,  758;  10,  679;  Praxo  Liv.  42,  15,  3;  42,  17,  2; 
Sappho  Horat.  Carm.  2,  13,  25;  Ps.  Ovid.  Epist.  adPhaon.  217; 
Mart.  7,  69,  9;  Plin.  N.  H.  35,  11,  40  (141).  Aber  auch  die 
Jonische  Form  auf  ovv  wurde  gebraucht.  Charis.  1,  17  S.  102 
(I  127,  17):  Di  dun.  Ateius  philologus  librum  suum  sie  edidit 
inscriptum,  „An  amaverit  Di  dun  Aeneas"',  ut  refert  Plinius, 
consuetudinem  dicens  facere  „hanc  Callisto",  „hanc  Calypso", 
y,hanc  lo",  „hanc  Allecto".  Mart.  Cap.  3  §  292,  die  Form  des 
Accus,  auf  0  als  die  gewöhnliche  anerkennend,  stellt  daneben 
Ion  und  Inon  auf,  welche  Bildung  dem  Aeolischen  Dialekt  an- 
gehört; und  solche  Formen  finden  sich  an  verschiedenen  Stellen 
in  einzelnen  Hdschr.,  wie  Argon  Prop.  1,  20,  17  im  Gron.  und 
Neap.;  Ovid.  Her.  6,  65  und  12,  9  im  Guelf.,  und  Mela  2,  3, 
45  im  Prag.;  Didon  Ovid.  Her.  7,  7;  7,  131  (133)  im  Par.  P 
m.  sec.  und  Guelf.;  Heron  Ovid.  Amor.  2,  16,  31  und  Ion  da- 
selbst 2,  19,  29  im  Par.  P  und  St.  Gall;  Echon  Stat.  Silv.  4, 
3,  63  in  der  ed.  Parm.  1473.  Im  luven.  2,  92  wird  von  Fried- 
länder Cotytun  geschrieben,  aber  Bücheier  stellt  im  Rhein. 
Mus.  43,  295  die  handschriftliche  Lesart  Cotyton  her.  Priap. 
68,   23    wird    von    Büchcler    Calysun,    von    Bährens    daselbst 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  31 


—     482     — 

Calypson  gelesen,  auch  Mart.  Capeila  3  §  292  weist  die  Lesart 
ab,  Kopp  liest  Inon,  Eyssenh.  liiun. 

Zu  rhus  Gcu.  rhois  oder  rhus  (vergl.  unter  82)  ist  der 
Accus,  rhun  Plin.  N.  H.  24,  14,  79  (129);  Apic.  10,  14  §  477; 
10,  14  §  478  (im  Vat.  rus,  wie  auch  10,  8  §  463  gelesen  wird); 
Cass.  Fei.  39  (ed.  Rose  p.   88,  8). 

Über  den  Abi.  Griechischer  Nomina  auf  es  vergl.  unter  63. 
Die  Nomina  auf  ys  haben  gewöhnlich  ye,  zuweilen  y. 
Atye  Liv.  1,  3,  8;  Tac.  Ann.  4,  55;  Capye  Liv.  1,  3,  8;  4, 
37,  1;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  30;  Ardye  Liv.  33,  19,  9;  Cotye 
Liv.  42,  67,  3;  45,  42,  6;  45,  42,  8;  Tac.  Ann.  2,  66;  3,  38; 
Oros.  4,  20,  36.  Tethye  Sil.  5,  395;  Avien.  Arat.  1169; 
stachye  Plin.  N.  H.  1  Inh.  von  B.  24  ed.  Detlefseu  I  51,  19; 
cachry  Plin.  N.  H.  22,  22,  32  (71);  27,  13,  109  (134);  c ha- 
rn aepity  Cael.  Aurel.  Chron.  3,  8,  143;  chely  Mart.  Capella  9 
§  915;  Capy  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  272  und  10,  145;  Ity 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  4,  602. 

Die  Femin.  auf  ö  haben  auch  im  Abi.  ö,  wiewohl 
Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  91  (I  543,  23)  diesem  Casus  und 
dem  Dat.  gemeinschaftlich  die  Endung  oe  zuteilt.  lo  als  Abi 
ist  Prop.  3  (2),  30,  29;  Hygin.  Fab.  149;  155;  Serv.  zu  Verg 
Ecl.  8,  4  und  zu  Aen.  3,  211;  Alecto  Serv.  zu  Verg.  Georg.  2,  98 
Calypso  Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  678;  Themisto  Hygin.  Fab 
1;  157;  Ino  Hygin.  Fab.  1;  184;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  241; 
Callisto  Hygin.  Fab.  155;  Tyro  Hygin.  Fab.  157;  Theano 
Hygin.  Fab.  186;  Celaeno  Hygin.  Fab.  157  und  Poet,  astron. 
2,  21;  Argo  Hygin.  Poet,  astron.  4,  7.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  7, 
324  sagt  von  dieser  Deklination  auf  o :  huius  autem  declinationis 
tres  [tantum]  casus  usurpamus,  genetivum  ut  Alectus,  nominati- 
vum   et  accusativum  ut  Alecto,    vergl.  über  den  Dat.  unter  82. 

84.  Der  Nomin.  und  Voc.  Plur.  Griechischer 
Nomina  kann,  wie  im  Griechischen,  auf  kurzes  es 
ausgehen.  Crateres  Lucr.  6,  701;  Verg.  Aen.  2,  765;  6,225. 
Delphin  es  Verg.  Aen.  8,  673;  Ovid.  Met.  1,  302;  2,  266  und 
Trist.  3,  10,  43;  Stat.  Silv.  1,  3,  28;  Achill.  1,  246.  Lampadös 
Ovid.  Met.  4,  403;  Epist.  ex  Pont.  3,  3,  60  und  Her.  12,  138; 
14,  25;  Lucan.  6,  135.  Grypgs  Verg.  Ecl.  8,  27;  (gryphes) 
Claudian.  Epist.  2,  8;  heroes  Stat.  Achill.  1,  609.  Lyncös 
Stat.  Theb.  4,    658.     Striges  Stat.  Theb.  3,  511.     Orchades 


—     483     - 

Verg.  Ge,  2,  86.  Aclvdes  Verg.  Aen.  7,  730.  Analec  tridös 
Ovid.  A.  A.  3,  273.  Paeanes  Stat.' Theb.  8,  224.  Rhetores 
Mart.  2,  64.  5.  Panes  Culex  94;  Prop.  4  (3),  17,  34;  Ovid. 
Fast.  1,  397.  Arcades  Verg.  Ecl.  7,  4;  7,  26;  10,  31;  10,  33 
und  Aen.  8,  51;  8,  352;  10,  491;  11,  93;  11,  142;  11,  835; 
12,  231;  12,  281;  Ovid.  Met.  3,  210  und  Fast.  2,  262;  2,  290; 

5,  89.  Cretes  Ovid.  Amor.  1,  14,  6.  Curetös  und  Cory- 
bantÖs  Ovid.  Fast.  4,  210;  Curetes  Stat.  Achill.  2,  156; 
Cyclopes  Verg.  Aen.  3,  644;  8,  424;  8,  440;  Val.  Fl.  4,  104; 
lazyges  Ovid.  Trist.  2,  191:  Epist.  ex  Pont.  1,  2,  79  und  Ibis 
137;  Val.  Fl.  6,  122.  Laestrygones  Ovid.  Fast.  4,  69.  Mag- 
netes Lucan.  6,  385.  Phoenices  Cic.  Acad.  2,  20,  66  und 
Nat.  Deor.  2,  41,  106.      Phryges  Verg.  Aen.  1,  468;    9,  599; 

9,  617;  9,  635;  11,  170;  Ovid.  Met.  12,  70;  Val.  Fl.  2,  578. 
Samothracös  Stat.  Achill.  2,  157.  Seres  Horat.  Carm.  3,  29, 
27;  4,  15,  23;  Ovid.  Amor.  1,  14,  6.  ThracÖs  Verg.  Aen.  3, 
14;  Ovid.  Ibis  137:  Val.  Fl.  1,  611;  2,  251;  5,  664;  Sidon. 
Carm.  9,  95.  Troös  Verg.  Aen.  1,  172;  9,  168;  9,  811;  11, 
620;  12,  231;  12,  281;  12,  704;  Ovid.  Amor.  1,  9,  34  und 
Met.  12,  67.  Amazon  ÖS  Verg.  Aen.  11,  660;  Stat.  Achill.  2, 
86.  Erinyes  Prop.  3  (2),  20,  29;  Ovid.  Her.  11,  103.  G-or- 
gones  Verg.  Aen.  6,  289.  Sirenes  Ovid.  A.  A.  3,  311  und 
Met.  5,  555.      Naiadös  Nemesian.  2,  21.     Naides   Verg.  Ecl. 

10,  10;  Ovid.  Met.  1,  624;  2,  325;  3,  506;  4,  289;  8,  579; 
9,  87;  10,  514;  11,  49;  14,  557;  14,  786  und  Fast.  1,  405; 
Stat.  Silv.  1,  2,  264;  Calpurn.  Ecl.  2,  14.  Nereidös  Cic.  Arat.  446  ; 
Prop.  3  (2),  26,  15;  Ovid.  Met.  13,  899.  Oreadös  Verg.  Aen. 
1,  500.     Maenadös  Ovid.  Met.  11,  22.     Thyiades  Ovid.  Fast. 

6,  514;  Val.  Fl.  6,  757;  Eleleides  Ovid.  Her.  4,  47.  Me- 
deides  Ovid.  A.  A.  2,  101.  Propoetidös  Ovid.  Met.  10,  238. 
Troades  Verg.  Aen.  5,  613;  Ovid.  Met.  13,  421;  13,  481;  13, 
534;  13,  538.  Atlantides  Verg.  Ge.  1,  221;  Colum.  10,  54. 
Oceanitides  Verg.  Ge.  4,  341.  Pliadös  Ovid.  A.  A.  1,  409 
und  Fast.  4,  169;  Val.  Fl.  5,  415.  Typhoides  Val.  Fl.  4, 
428.     Cycladös  Ovid.  Fast.  4,  281.     Li'bethridös  Verg.  Ecl. 

7,  21.  Mareotides  Verg.  Ge.  2,  91.  Lesbidös  Ovid.  Her.  3, 
36  und  Epist.  ad  Phaon.  199;  200;  201.  Cretid6s  Ovid.  Fast. 
3,  444.  Acheloidcs  Ovid.  Met.  5,  552.  Calydonidös  Ovid. 
Met.  8,  527.     IsmeuidÖs  Ovid.  Met.  3,  733;    4,  561;    6,  159. 

31* 


—     484     — 

Lelegeidös  Ovid.  Met.  9,  651.  Minyeidös  Ovid.  Met.  4,  32. 
Nyseidös  Ovid.  Met.  3,  314.  Pactolidös  Ovid.  Met  6,  16. 
Perscidös  Ovid.  Remed.  amor.  263.  Spercheidös  Ovid. 
Met.  2,  254;  7,  230.  Stymphalidös  Ovid.  Met.  9,  187  und 
Fast.  2,  273.  Symplegadös  Ovid.  Her.  12,  121.  Tiberini- 
dös  Ovid.  Fast.  2,  597.  Belidös  Ovid.  A.  A.  1,  74;  Met.  4, 
462;  Trist.  3,  1,  62  und  Ibis  179;  358.  Cadmeidös  Ovid. 
Met.  9,  304.  Proetides  Verg.  Ecl.  6,  48.  Messeides  und 
Colchidäs  Val.  Fl.  4,  374;  8,  142.  Phacthontid6s  Gernian. 
Phaen.  366.  Synodontes  Ovid.  Hai.  107.  Mormyres  Ovid. 
Hai.  110.  Miniallonös  Stat.  Theb.  4,  660;  Sidon.  Carm.  1,  13. 
So  auch  in  den  Namen  barbarischer  Völker,  Suessonös  Lucan. 
1,  423;  Macrou6s  Val.  Fl.  5  151;  Vascones  luven.  15,  93; 
Britonös  luven.  15,  124;  Haedues  Auson.  Parent.  4,  6. 

Die  Neutra  auf  os  oder  us  haben  im  Nomin.,  Voc. 
und  Accus.  Plur. ,  übereinstimmend  mit  der  Griechischen 
Bildung,  langes  e.  Cete  Verg.  Aen.  5,  822;  Plin.  N.  H.  9, 
24,  40  (78);  9,  50,  74  (157);  36,  5,  4  (26);  Sil.  7,  476;  11, 
479;  14,  253;  Stat.  Achill  1,  55;  Vulg.  Gen.  1,  21;  Daniel  3, 
79;  Charis.  1  S.  21  (I  33,  27);  Exe.  ex  arte  gramm.  S.  100. 
(I  550,  1).  Mele  Lucr.  2,  412;  2,  505;  Mar.  Victorin.  Art. 
Gram.  I  S.  2498  (VI  54,  14);  C.  I.  L.  6,  10131;  Inschr.  Grut. 
S.  654,  4  (Burmaun  Anthol.  4,  64,  Meyer  1209)  v.  4.  Pelage 
Catull.  63,  16;  Lucr.  5,  35;  6,  619.  Das  Nom.  propr.  Tempe 
Catull.  64,  35;  64,  285;  64,  286;  Verg.  Ge.  2,  469;  4,  317; 
Culex  94;  Horat.  Carm.  1,  7,  4;  1,  21,  9;  3,  1,  24;  Ovid. 
Amor.  1,  1,  15;  Met.  1,  569;  7,  222;  7,  371  und  Fast.  4,  477; 
Liv.  32,  15,  9;  33,  10,  6;  33,  13,  1;  33,  35,  7;  36,  10,  11; 
39,  24,  14;  42,  54,  8;  42,  61,  11;  42,  67,  6;  44,  6,  5;  44,  6, 
6;  44,  6,  7;  44,  6,  12;  44,  7,  1;  44,  7,  12;  44,  8,  9;  Mela  2, 
3,  136;  Plin.  N.  H.  4,  8,  15  (31);  16,  14,  92  (244);  Stat. 
Silv.  1,  2,  215;  5,  3,  209;  Achill.  1,  237;  Theb.  1,  485;  6, 
88  (82),  von  Kohlmann  unter  den  Text  gesetzt;  10,  119,  dafür 
Tempea  Solin.  fr.  Pont,  bei  Burmann  Anth.  5,  113  (Meyer 
234,  Riese  720)  v.  22,  und  Pentad.  bei  Burmann  5,  69  (Meyer 
252,  Riese  235)  v.  12,  wie  bei  Herod.  7,  173.  Ebenso  das 
adject.  Neutrum  cacoethes  cacoethe,  Plin.  N.  H.  22,  25,  64 
(132);  24,  10,  47  (78);  26,  14,  87  (140);  27,  12,  105  (129); 
penthemimere  Mar.  Victorin.  3  S.  2552  (VI  105,   8  und  14); 


—     485     — 

Atil.  Fortun.  S.  2696  (VI  291,  14);  hephthemimere  Mar.  Victorin. 
3  S.  2552  (VI  105,  16);  S.  2553  (VI  105,  19). 

Selten  ist  der  Genit.  auf  ou.  Hebdomadon  libri, 
Titel  eines  Werkes  des  Varro  bei  Charis.  1,  17  S.  119  (I  147, 
4)  und  Non.  S.  145,  5  (S.  528,  23  wird  hebdomadum  ge- 
schrieben); Arcadon  Varro  (Sat.  Menipp.  101)  bei  Non.  S.  250. 
21;  me  tarn orp hose on  libri,  Titel  von  Werken  des  Ovid.  und 
des  Apul.;  Dorieon  Vitruv.  4,  1,  5;  Malieon  Gurt.  4,  13,  29; 
Caesareon  C.  I.  L.  3,  537;  Hesperidou  Plin.  N.  H.  37,  2, 
11  (38),  wechselnd  mit  Hesperidum;  thy romaton  Vitruv.  4, 
6,  1;  epigrammaton  Mart.  1,  1,  3;  1,  117,  3  und  in  der  vor- 
ausgeschickten prosaischen  Epistula;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  287,  22; 
problematon  Gell.  1,  11,  17.  Chalybon  bei  Catull.  66,  48  ist 
Konjektur  von  Politian. 

Auch  der  Dat.  und  Abi.  auf  si  oder  sin  ist  nicht 
häufig.  Charis,  1,  15  S.  38  (153,  17):  Plinius  sermonis  dubii 
VI  de  Varrone:  „Quam  maxime  vicina  Graeco  Graeca  dicit,  uti 
nee  schematis  quidem  dicat  sed  schemasin.  Ethesin  Varro 
(Sat.  Menipp.  399)  bei  Non.  S.  374,  6.  Dryasin  (oder  Adrya- 
sin)  Prop.  1,  20,  12  nach  Puccius  Verbesserung  (in  den  Hdschr. 
adriacis);  Hamadryasin  Prop.  1,  20,  32  (in  den  Hdschr.  ha- 
madrias  hinc  und  amadrias  hinc),  und  Thyniasin  Prop.  1,  20, 
34  im  Neap.  (im  Gron.  thyniason,  im  Hamb.  thiniasim);  Troasin 
Ovid.  Her.  13,  135  (137)  nach  Salmas.  Verbesserung  (im  Put. 
Troas,  sonst  Troadas);  Lemniasin  Ovid.  A.  A.  3,  672  nach 
Heins.  Verbesserung  (im  Reg.  Lemnias  et,  sonst  Lemniades, 
Lemniadis,  Lemniadi,  Lemniados,  Lemnios  et);  heroisin  Ovid. 
Trist.  5,  5,  43  nach  Salmas.  Verbesserung  (in  den  Hdschr. 
heroibus  und  heroidibus).  Metamorphosesin  Quiutil.  4,  1, 
77  (in  den  Hdschr.  metamorphosin  und  metamorfosi) ;  aplanesi 
Apul.  Dogm.  Plat.  1,  11  S.  203-  Phoreisi  Hygin.  Poet,  astron. 
2,  12  (gewöhnlich  Phorcys  oder  Phorcis).  Mart.  Capella  3  §  281 
führt  Arcasin  au.  Charisin  Prop.  5  (4),  1,  73  nach  Heinsius' 
Vermutung,  anders  Lachmann,  Haupt,  L.  Müller  u.  a.  Aber 
Peliadibus  in  Büchertiteln  bei  Non.  S.  202,  17  und  Troadibus 
bei  Non.  447,  24;  Scrv.  zu  Verg.  Aen.  1,  179;  Prise.  6,  4,  20 
S.  686  (II  212,  1);  Euraenidibus  in  dem  Titel  von  Schriften 
des  Enn.  und  des  Varro  öfters  bei  Nonius;  Bacchidibus  in  der 
Anführung  des  Stückes  des  Plaut,  bei  Gell.  3,  14,   14,  und  mehr- 


—     486     — 

mals  bei  Nonius-,  Nacvius  Agrypnuntibus  Non.  S.  65,  4;  150, 
28;  Turpilius  Boethuntibus  Non.  S.  23,  5;  179,  22;  322,  37; 
342,  1;  429,  17;  518,  3.  Ferner  basibus  Plin.  N.  H.  34,  4, 
9  (17);  Porapon.  Dig.  50,  16,  245;  Vulg.  Exod.  26,  25;  27,  16; 
27,  17;  35,  17;  38,  10;  38,  39;  Num.  3,  37;  4,  32;  2  Par.  4, 
14;  Boeth.  Art.  geom.  p.  383,  17;  C.  I.  L.  6,  2837;  Inscr.  de 
d'Alg.  3900  (-  C.  I.  L.  8,  9340);  epidixib.  C.  I.  L.  5,  2787; 
synthesibus  Mart.  2,  46,  4;  14,  1,  1;  genesibus  Censorin.  14, 
12;  pyxidibus  Mart.  9,  37,  4;  chlamydibus  Lact.  mort. 
persec.  36,  5. 

Sehr  gewöhnlieh  ist  der  Accus,  auf  äs.  Agonas  Plin. 
Epist.  10,  75  (79),  2;  Mart.  Capella  9  §  925;  aspidas  Cic.  Nat. 
Deor.  3,  19,  47;  Plin.  N.  H.  24,  15,  90  (141);  arcyas  Varro 
(Sat.  Menipp.  ed.  Riese  p.  188,  2,  aber  Bücheier  385  äqxvac) 
bei  Non.  S.  28,  11;  451,  23  (L.  Müller  schreibt  an  beiden 
Noniusstellen  arcyas);  attagenas  Plin.  N.  H.  8,  58,  83  (228); 
bombycas  Plin.  N.  H.  11,  23,  27  (77);  cantharidas  Cic.  Epist. 
ad  Farn.  9,  21,  3;  Plin.  N.  H.  11,  35,  41  (118);  29,  5,  33 
(105);  Scribon.  190;  Cael.  Aurel.  Chron.  3,  8,  140;  crateras 
Enn.  (Ann.  466)  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  9,  164;  Verg.  Ecl.  5, 
68  und  Aen.  1,  724;  7,  147;  9,  165;  9,  358;  12,  285;  Plin. 
N.  H.  36,  8,  13  (62);  Vulg.  Exod.  24,  6;  Nuraer.  4,  7;  del- 
phinas  Verg.  Ecl.  8,  56  (vergl.  Apul.  Flor.  17  ed.  Kjüger 
p.  27,  9);  Solin.  12,  3;  daphnonas  Mart.  12,  50,  1;  ele- 
phantas  Lucil.  Sat.  1,  37  ed.  Lachmann:  miracla  [ciett]  ele- 
fantas,  L.  Müller  I  40:  miracla  cient  elephanteis,  im  Non. 
S.  521,  29,  wo  diese  Luciliusstelle  überliefert  ist,  schreibt 
L.  Müller  miracla  cient  elephantos;  Manil.  4,  667;  6,  740; 
ephemeridas  Prop.  4  (3),  23,  20;  Ovid.  Amor.  1,  12,  25; 
luven.  6,  574;  Treb.  Poll.  Gallien.  18,  6;  C.  G.  L.  ed.  Goetz 
V  584,  12;  grypas  Plin.  N.  H.  10,  49,  70  (136);  gryphas 
Sidon,  Carm  22,  67;  harpagonas  Curt.  4,  2,  12;  heroas 
Varro  (Sat.  Menipp.  45)  bei  Non.  S.  530,  19;  Verg.  Ecl.  4,  16; 
4,  35;  Horat.  Serm.  2,  2,  93;  Plin.  N.  H.  35,  10,  36  (107); 
Stat.  AchiU.  1,  118;  1,  754  (2,  80);  lul.  Valer.  Res  gestae 
Alex.  Magni  1,  46  (ed.  Kühler  p.  57,  19);  heroidas  Prop.  3 
(2),  28,  29;  Ovid.  Amor.  2,  4,  33  und  A.  A.  1,  713;  Stat.  Silv. 
3,  5,  45;  5,  1,  255;  Auson.  EdyU.  6,  15;  Perioch.  Odyss.  11; 
lampadas  Terent.  Adelph.  5,  7,  9  (907);  Lucr.  2,  25;    Tibull. 


487 


3,  8,  6;  Ovid.  Remed.  amor.  552;  Manil.  1,  846:  lebetas  Verg. 
Aen.  3,  466;  5,  266;  Ovid.  Her.  3,  31;  lichenas  Plin.  N.  H. 
20,  9,  40  (103);  28,  12,  50  (186);  29,  4,  30  (95):  lyncas  Horat. 
Carm.  2,  13,  40;  4,  6,  34;  Ovid.  Met.  15,  413;  phalangas 
Val.  Fl.  6,  758;  presteras  Lucr.  6,  424;  Apul.  de  mundo  15; 
pyramidas  Plin.  N.  H.  36,  15,  24(103);  Claudian.  in  Rufin.  2, 
448;  Gell.  1,  20,  3;  Boeth.  Inst,  arithm.  2,  23;  Anth.  Lat.  ed. 
Riese  87,  3;  417,  3;  417,  4;  pyxidas  Ovid-  A.  A.  3,  210  und 
Remed.  amor.  353;  rhetoras  SC.  bei  Suet.  Rhet.  1  und  bei 
Gell.  15,  11,  2;  Senec.  Suas.  2,  12;  Tac.  de  orat.  30;  35; 
Mart.  5,  56,  3;  Auson.  Prof.  3,  1;  Macrob.  Sat.  5,  2,  1; 
sphragidas  Plin.  N.  H.  37,  8,  37  (117);  tapetas  Verg. 
Aen.  6,  358;  Stat.  Theb.  1,  518;  10,  107;  tigridas  Ovid.  Her. 
10,  86;  thoracas  Verg.  Aen.  7,  633;  Stat.  Theb.  8,  388; 
trapetas  Varro  L.  L.  5,  31,  138  im  Flor.;  Varro  R.  R.  1, 
55,  5;  PHn.  N.  H.  7,  56,  57  (199);  tripodas  Verg.  Aen.  3,  360; 
9,  265;  Horat.  Carm.  4,  8,  3;  Ovid.  Her.  3,  32  und  Fast.  3, 
855;  Senec.  Med.  785;  Sil.  13,  401;  Lucan.  6,  770;  Stat.  Theb. 

8,  276;  Claudian.  in  Rufin.  1  praef.  12;  VI  cons.  Honor.  31; 
Sidon,  Epist.  8,  9  v.  9;  Carm.  22,  79.  Ferner  in  manniehfachen 
Namen,  vorzüglich  in  Völkernamen.     Naidas  Ovid.  Met.  6,  453; 

9,  657;  Epist.  ex  Pont.  4,  16,  35;  Stat.  Silv.  1,  5,  6;  AchiU.  1, 
295;    Auson.  Mosell.  171.      Dryadas  Verg.  Ecl.  5,  59;    Ovid, 
Met.  6,  453;  14,  326;  Prudent.  c.  Symm.  1,  303;  Claudian.  Epith. 
Pall.  et  Celer.  17;  Prob,  zu  Verg.  Ge.   1,  11;    Hamadryadas 
Prop.  3  (2),  34,  76;  Ovid.  Met.  1,  690;  14,  624;   Fast.  2,  155 
Hyadas  Cic.  Arat.  178;    Verg.    Ge.    1,    138   und  Aen.  1,  744 
3,  516;  Horat.  Carm.  1,  3,  14;   Tibull.  1,  1,  50;  Ovid.  Met.  3 
595;  13,  293  und  Trist.  1,   11,  16;   Fast.  4,  679;  6,  197;  Plin 
N.  H.  2,  39,   39  (106);    Gell.   13,   9,  5;    Auson.  Epist.  18,   24 
Schol.  in  Caes.  Germ.  Phaen.  ed.  Eyssenh.  p.  396,  17  und  21 
Mythogr.  Lat.  1,  234;  Pleiadas  oder  Pliadas  Verg.  Ge.  1,  138 
Ovid.  Met.  13,  293;  Fast.  3,  105;  5,  84;  5,  599;  Manu.  5,  142 
5,  711;    Stat.  Theb.  4,  120;    9,  460;    Val.   Fl.  5,  305;    Auson 
Ep.  18,  24;  Mythogr.  Lat.  1,  234;  Greg.  Tur.de  curs.  stell.  51 
Gloss.  Amplon.  359  (b),  77;  Cycladas  CatuU.  4,  7;  Verg.  Aen 
3,  127;  8,  692;  Ciris  471;  Horat.  Carm.  1,   14,  20;  Ovid.  Met, 
2,  264;  Fast.  4,  565  und  Trist.  1,  11,  8;    Liv.  34,  26,  11;  36 
43,  1;    44,  28,  2;   44,  29,  4;   44,  29,  6;   Plin.  N.  H.  2,  87,  89 


—     488     — 

(202);  Tacit.  Aen.  2,  55;  5,  10;  Stat.  Achill.  1,  205;  1,  390; 
1,  530;  1,  676;  Theb.  5,  288;  Solin.  11,  17;  Amm.  MarceU.  22, 
8,  2;  Prise.  Pcrieg.  130;  549.  Strophadas  llygiii.  Fab.  14 
(ed.  Schmidt  p.  47,  18  und  19;  52,  4);  Val.  Fl.  4,  513;  Anth. 
Lat.  ed.  Riese  1,  III  v.  6.  Curetas  Lucr.  2,  629;  2,  633;  Ovid. 
Met.  4,  282;  Stat.  Thcb.  4,  784;  7,  173;  Arnob.  3,  41;  3,  43; 
Sidon.  Carin.  9,  206;  Diom.  3  S.  474  (I  478,  23).  Cyclopa.s 
Cic.  Diviii.  2,  19,  43;  Verg.  Aen.  3,  647;  11,  263;  Plin.  N.  H. 
7,  2,  2  (9);  7,  56,  57  (197);  Mela  2,  7,  119;  Tacit.  Ann.  3,  61; 
Sil.  9,  307;  13,  440;  Stat.  Theb.  1,  458;  luven.  15,  18;  Gell.  9, 
4,  6;  Commodian.  Instr.  1,  6,  23;  2,  36,  3;  Mythogr.  Lat.  1,  46. 
Titanas  Horat.  Carm.  3,  4,  43;  Frop.  2,  1,  19;  Ovid.  Fast.  3. 
797 ;  Senec.  Herc.  für.  79;  Agam.  340;  Stat.  Theb.  8, 44;  Hygin.Poet. 
astron.  2,  13;  Solin.  11,  5;  lustin.  44,  4,  1;  Lactant.  1,  21,  39; 
Claudian.  Gig.  28;  Commodian.  Instr.  1,  12,  3;  1,  20,  1;  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  10,  585;  Schol.  in  Caes.  Germ.  Phaen.  156  (ed. 
Eyssenh.  p.  395,  10);  318  (p.  411,  20);  Mythogr.  Lat.  2,  53; 
Charis.  1  S.  14  (I  25,  28  und  31).  Gigantas  Ovid.  Met.  1, 
152; 5,  319;  10,  150;  Senec.  Oed.  91;  Prud.  Harn.  499.  Xicatoras 
Liv.  43,  19,  11;  Erinyas  Stat.  Theb.  11,  345;  Gorgonas  Mart 

10,  4,  9;  Mart.  Capeila  6  §  702;  Sirenas  Ovid.  Remed.  amor 
789;  Mart.  3,  64,  1;  Hygin.  Fab.  125  (ed.  Schmidt  p.  108,  19) 
Apul.  de  deo  Socrat.  24;  Symmach.  Epist.  7,  16;  Auson.  Perioch 
Odyss.  12;  Claudian.  Rapt.  Proserp.  3,  190;  Serv.  zu  Verg.  Ge 
1,  8.  Acarnanas  Liv.  26,  24,  6;  31,  29,  15;  Liv.  Epit.  33 
lustin.  36,  3,  1;  Augustin.  Civ.  Dei  12,  15,  1.  Aethiopas  Cic 
Divin.  2,  46,  96;  Sallust.  lug.  19,  6;  Ovid.  Met.  1,  778;  2,  189 
Plin.  N.  H.  2,  78,  80  (189);  6,  29,  34  (173);  Mela  1,  2,  14 
1,  4,  22;  Senec.  Herc.  für.  38;  Suet.  Cal.  57;  Solin.  30,  6 
Mamert.  Genethl.  17,  4;  Paul.  Festi  28,  19.  Agrianas  Liv.  33 
18,  9;  33,  18,  15;  Allobrogas  Liv.  Epitom.  61;  103;  Quintil 

11,  1,  89;  Ampel.  27,  5;  Gros.  5,  13,  2;  Venant.  Fortun.  3,  7, 
18.  Amazonas  Ovid.  A.A.  3,  1;  Plin.  N.  H.  34,  8,  19  (53): 
Mela  1,  2,  13;  Suet.  Caes.  22;  Claudian.  Nupt.  Hon.  et  Mar.  32. 
Aonas  Verg.  Ecl  6,  65;  Arabas  Catull.  11,  5;  Cael.  bei  Cic. 
Epist.  ad  Fam.  8,  10,  2;  Liv.  45,  9,  6;  Ovid.  Met.  10,  478: 
Senec.  Oedip.  117;  Mela  1,  9,  49;  1,  11,  63;  3,  8,  78;  Plin. 
N.  H.  6,  29,  34  (177);  Val.  Fl.  6,  139;  Apul.  Flor.  6  (ed.  Krüger 
p.  5,  16);  Solin.  37,  6;  Valer.  bei  Vopisc.  Aurel.   11,  3;  Avieu. 


—     489     — 

Descr.  orb.  1100;  Auson.  Ep.  17.  59:  Eutr.  6,  14,  2:  8,  18,  4 
Amni.  Mareen.  22,  15,  2;  Vulg.  1  Maceh.  5,  39;  12,  31:  Aurel 
Victor,  de  vir.  ill.  77,  6;  Sulpic.  Sever.  Chron.  1,  47,  4:  Oros 

6,  6,  1;  7,  17,  3;  lordan.  Roman.  267;  Arcadas  Cic.  de  rep 
3,  15,  25;  Verg.  Aen.  8,  518;  10,  364:  10,  397:  11,  395:  Ovid 
Fast.  6,  505;  Senec.  Phaedr.  786:';  Stat.  Silv.  5,  2,  123;  Theb 

7,  94:  9,  845:  Antli.  Lat.  ed.  Riese  598,  2;  Athamanas 
Corn.  Nep.  Timoth.  2,  1;  Atlantas  Mela  1,  4,  23;  Bistouas 
Luean.     7,    569;    Stat.    Theb.    2,   421;    3,221;    Val.    Fl.    726; 

3,  83,  und  Bebrycas  Val.  Fl.  4,  315;  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  3,  108;  Cappadocas  Mela  3,  8,  77;  Pers.  6,  77; 
Amm.  Marceil.  22,  9,  13;  Caras  Verg.  Aen.  8,  725;  Ovid. 
Met.  4,    297;    9,   645;    Liv.  38,  13,   7;    44,    15,    1;    Vitruv.   2, 

8,  12:  4,  1,  5;  Senec.  Benef.  5,  6,  1;  Centoras  Val.  Fl.  6, 
151:  Chalybas  Plin.  X.  H.  7,  56,  57  (197j:  Mela  1,  19, 
106;  Mart.  4,  55,  12;  Chaonas  Corn.  Nep.  Timoth.  2,  1; 
Claudian.  Bell.  Get.  135;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  334;  Cilicas 
Tibidl.  1,  7,  16;  Ovid.  Amor.  2,  16,  39;  Lucan.  1,  336;  Flor.  4, 
8,  2;  Avien.  Descr.  orb.  1029;  Amm.  Marcell.  22,  9.  13;  Gretas 
Ovid.  Her.  15,  244  (16,  348);  Senec.  Herc.  Oet.  1558;  Plin.  N. 
H.  7,  56,  57  (201):  Mela  1,  16,  83;  Cydonas  Glaudian.  Hystr. 
46;  Dolopas  Liv.  38,  10,  3;  42,  41,  13;  Stat.  Achill.  2,  103; 
Serv.  zu  Verg,  Aen.  2,  7;  Garamantas  Verg.  Aen.  6,  794; 
Plin.  X.  H.  5,  5,  5  (38);  5,  8,  8  (43);  6,  33,  38  (209):  8,  45, 
70  (178);  13,  19,  33(111);  Mela  1,  4,  23;  1,  8,  45;  Tacit.  Hist. 

4,  50;  Sil.  3,  10;  Ampel.  35,  4;  Arnob,  6,  5;  Oros.  1,  2,  90: 
Hiberas  Mela  3,  5,  41;  lazygas  Val.  Fl.  6,  281;  lonas  Liv. 
38,  13,  7;  lustin.  2,  5,  13;  2,  12,  1;  Claudian.  in  Eutrop.  2, 
239;  Laconas  Liv.  35,  12,  8;  Senec.  Suas,  2,  3;  2,  5;  2,  16; 
Epist.  82,  20;  Auson.  Ecl.  17,  6  (ed.  Peiper  p.  102);  Claud. 
Laus  Ser.  108;  Laestrygonas  Tibull.  4,  1,  59;  Plin.  N.  H. 
7,  2,  2  (9);  luven.  15,  18;  Auson.  Perioeh.  Odyss,  10;  Gell.  15, 
21;  Hygin.  Fab.  125  (ed.  Schmidt  p.  117,  11);  Lelegas  Verg. 
Aen.  8,  725;  Ovid.  Met.  9,  644;  Vitruv.  2,  8,  12;  4,  1,  5; 
Macedonas  Cornific,  4,  32,  43;  Liv.  26,  24,  5;  30,  42,  1;  31, 
7,  8;  31,  29,  15;  31,  30,  1;  31,  39,  15;  32,  5,  3;  32,  5,  8: 
32,  23,  8  und  an  vielen  anderen  Stellen;  Senec.  Benef.  5,  6,  1 ; 
Mela  2,  3,  35;  Gurt.  4,  5,  15;  8,  5,  6;  8,  5,  13;  8,  6,  6;  8,  7, 
13;  8,  8,  43;  8,  14,   12;  9,  1,   16;  9,  5,  24;  9,  7,   15;   Flor.  2, 


—     490     - 

8,  5;  2,   14,   1;  3,  4,   1;  Oros.  4,  20,  36;  Magnetas  Ovid.  Met. 

11,  408;  Liv.  33,  32,  5;  35,  31,  15;  35,  39,  3;  35,  39,  6;  35, 
39,  7;  42,  67,  2;  Paeonas  Ovid.  Met.  5,  313;  Epist.  ex  Pont. 
3,  2,  77;  Val.  Fl.  4,  280;  Phaeacas  Prop.  4(3),  2,  11;  Amm. 
Marceil.  18,  5,  7;  27,  8,  4;  Macrob.  Sat.  5,  2,  10;  7,  1,  14; 
Phoenicas  Ovid.  Met.  3,  46;  Mela  1,  14,  78;  Tac.  Ann.  11, 
14;  Phrygas  Liv.  38,  17,  13;  42,  52,  11;  Val.  4,  78;  7,  635; 
8tat.  Theb.  2,  60;  Curt.  4,  12,  11;  6,  11,  4;  lustin.  11,  7,  9; 
Arnob.  2,  12;  Epit.  Iliad.  342;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  599,  2; 
897,  54;  Samothracas  Cass.  Hemina  bei  Macrob.  Sat.  3.  4,  8; 
Sallust.  Hist.  Brief  des  Mithrid.  7;  Aur.  Vict.  de  vir.  ill.  56,  2; 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  7,  207;  Schol.  in  Caes.  Germ.  Phaen.  146 
(ed.  Eyssenh.  p.  390,  22);  Seras  Horat.  Carm.  1,  12,  56:  Grat. 
Cyneg.  159:  Sil.  15,  79;  Stat.  Silv.  1,  2,  122  und  Mela  1,  2, 
11;  Amm.  Marcell.  23,  6,  60;  23,  6,  64:  23,  6,  69:  31,  2,  15; 
Amob.  2,  12;  6,  5.     Thracas  Liv.  31,  .39,   11;  33,  7,  11;  .33, 

12,  10:  33,  14,  4;  38,  40,  12;  38,  41,  10;  38,  41,  11:  38,  46, 
6;  42,  .52,  11:  44,  44,  6;  Liv.  Epit.  65:  Plin.  N.  H.  7,  56,  57 
(206):  Val.  Fl.  2,  107;  Stat.  Theb.  3,  288;  5,  75;  Frontin.  3, 
16,  5;  Flor.  2,  12,  3;  lustin.  11,  1,  6;  11,  9,  3;  Avien.  Descr. 
orb.  462;  Fest.  Brev.  9,  2;  Claudian.  in  Rufin.  1,  338:  Epit. 
IHad.  736;  Oros.  3,  16,  2;  4,  20,  5;  Troas  Verg.  Aen.   1,  30; 

1,  129;  5,  265;  10,  89;  12,  824;  Ovid.  Her.  1,  13  und  Met.  13, 
269;  13,  274;  Senec.  Troad.  791;  Agam.  526;  Petron.  89,  2 
V.  65;  Brigantas  Senec.  Apoc.  12  v.  15;  Tac.  Ann.  12,  32; 
Lingonas  Tac.  Hist.  4,  55;  4,  73;  4,  76;  Eutrop.  9,  23,  1;  Inschr. 
Orell.  2028;  Nemetas  Tac.  Ann.  12,  27;  Amm.  Marcell.  16,  2,  11; 
Ordovicas  Tac.  Ann.  12,  23;  Oxionas  Tac.  Germ.  46:  Senonas 
Verr.  Flacc.  bei  Fest.  339  (a),  33;  Amm.  Marcell.  16,  11,  1; 
Symmach.  Epist.  10,  3  (p.  282,  9);  Ambros.  Epist.  18,  4;  Oros. 

7,  29,  13;  Hieronym.  Chron.  1  S.  35;  2  S.  137  (bis);  2  S.  184. 
Siluras  Tac.  Ann.  12,  33;  Suionas  Tac.  Germ.  45;  Vangionas 
Tac.  Ann.  12,  27;  Vasconas  Avien.  Ora  marit.  251.  Am  auf- 
fallendsten ist  die  Festhaltung  der  Griecbischen  Endung  in  dem 
reinLateinischenNamen  eines  Italienischen  Volkes,  Samnitas,  Liv. 

8,  3,  2  im  Par.:  Flor.  1,  16,    i  :  1,  16,  7;  Eutr.  2,  8,  1:  2,  8,  3; 

2,  9,  3  (bis);    Oros.  3,  8,  1;   3,  22,  6;  5,  18,  14  (derselbe  hat 

3,  22,  8  Samnitarum)  oder  Sampnitas  Aur.  Victor  de  vii*. 
illustr.  34,  6.     An    allen  übrigen  Stellen   des  Liv.  ist  Samnites, 


—    491     — 

auch  8,  3,  1,  und  in  der  oben  angeführten  Stelle  im  Med.,  und 
dasselbe  bei  Aur.  Victor  30,  1;  31,  1;  75,  5.  Cäsar  hat  auch 
Formen  auf  as.     Nach  Mensel  (Jahresbericht    über  Cäsar   1894 

5.  230)  finden  sich  Accusative  auf  as  von  gallischen  Völker- 
namen in  beiden  Hss.-Klasseu  nur  zweimal,  ausserdem  dreimal 
in  «,  siebenmal  in  ß,  dagegen  findet  sich  auf  es  als  Accusativ- 
endung  30  (31)  mal  in  beiden  Hss.-Klassen,  daher  hat  Mensel 
nur  Allobrogas  bell.  Gall.  1.  14,  3;  7,  64,  7;  Lirigonas  bell. 
Gall.  1,  26,  6  und  Coriosolitas  bell.  Call.  2,  34;  3,  7,  4;  3, 
11,  4  geschrieben,  sonst  nur  die  Formen  auf  es,  wie  Allo- 
broges  bell.  Gall.  3,  6,  5;  Andes  bell.  Gall.  2,  35,  3;  Atrabates 
bell.  Gall.  2,  4,  9;  2,  23,  1;  Bituriges  beU.  Gall.  7,  5,  1;  7,  5,  4; 
7,  9,  6;  7,  90,  6;  Carnutes  bell.  Gall.  2,  35,  3;  5,  25,  4;  5, 
56,  1 ;  Ceutrones  beU.  Gall.  5,  39,  1 ;  Diablintes  bell.  Gall.  3, 
9,  10;  Eburones  bell.  Gall.  2,  4,  10;  Lemovices  bell.  Gall.  7, 
4,  6;  Lingones  bell.  Gall.  7,  9,  4;  Namnetes  bell.  Gall.  3,  9, 
10;  Nantuates  ( — tis)  bell.  GaU.  3,  1,  1;  3,  6,  5;  Nemetes  bell. 
Gall.  1,  51,  2;  Nitiobriges  bell.  Gall.  7,  7,  2;  Pictones  bell.  Gal!.  7, 
4,  6;    Redones  bell.  Gall.  2,  34;    Senones   bell.  Gall.  5,  56,  1; 

6,  3,  6;  7,  4,  6;  7,  34,  2;  Suessiones  bell.  Gall.  2,  3,  5;  2,  4, 
6;  2,  13,  1;  Vangiones  bell.  Gall.  1,  51,  2;  Veliocasses  bell. 
GaU.  2,  4,  9. 

He  ctoras  Varro  L.  L.  10,  3,  69;  Ovid.  Her.  13,  68; 
Machaonas  Mart.  2,  16,  5;  Nestoras  Varro  L.  L.  10,  3,  69; 
-Oedipodas  Ovid.  Trist.  1,  1,  114;  Mart.  9,  25,  10;  Platonas 
Senec.  Tranq.  7,  3;  Mart.  9,  47,  1;  Xenophontas  Senec. 
Tranq.  7,  3;  Zenonas  Mart.  9,  47,  1;  Miconas  (im  Vat.  Mi- 
caunas)  et  Lachetas  Amm.  Marc.  28,  4,  27.  Oft  in  weib- 
lichen Patronymica.  Nereidas  Ovid.  Her.  5,  57;  Minyeidas 
Ovid.  Met.  4,  425;  Phorcidas  Ovid.  Met.  4,  774;  Phaethon- 
tiadas  Verg.  Ecl.  6,  62;  Achaiadas  und  Achaidas  Ovid. 
Her.  3,  71  und  Met.  3,  511;  5,  306;  15,  293;  Argolidas 
Ovid.  Her.  6,  81;  Cephisidas  Ovid.  Met.  1,  369;  Colchidas 
Mart.  10,  4,  2;  Corycidas  Ovid.  Met.  1,  320;  Dardanidas 
Ovid.  Met.  13,  412;  Erymanthidas  Ovid.  Met.  2,  499;  Iliadas 
Prop.  2,  1,  14;  Inachidas  Ovid.  Met.  1,  640;  Pelasgiadas 
Ovid.  Her.  9,  3;  Peneidas  Ovid.  Met.  1,  544;  Persidas  Ovid. 
A.  A.  1,  172;  Pirenidas  Ovid.  Met.  2,  240;  Propoetidas 
Ovid.  Met.  10,  221;  Thybridas  Ovid.  Her.  7,  145;  Bassa- 
rida s  Sidon.  Carm.  9,  206;  22,  37. 


—     492     — 

Von  einem  Nomen  auf  eus  ist  der  Accus,  l^lur.  auf  eäs 
gebildet,  Phineas  Mart.  9,  25,   10. 

Plinius,  in  dessen  nat.  hist.  zahlreiche  Beispiele  des  Accus. 
Flur,  von  Griechischen  Nomina  der  dritten  Deklin.  auf  as  ge- 
funden werden,  missbilligte  doch  diese  Form  als  Grammatiker, 
wie  Charis.  1,  17  S.  117  (I  145,  5)  berichtet:  Titanas;  ubi 
Plinius,  nee  „paeanas"  accusativo,  inquit,  recte  dicimus:  nulluni 
enim  nomen  accusativo  plurali  in  as  venit,  nisi  quod  nominativo 
plurali  in  ae  sonabit.  Und  Charis.  selbst  sagt  1,  10  S.  14 
(I  25,  29):  In  „an"  quae  veniunt,  fere  sunt  Graeca,  ut  „paean", 
„Alcman".  Haec  nomina  in  uno  casu  habent  quaestionem,  id 
est  in  accusativo  plurali.  „Paeanas"  enim  et  „Titanas"  et  „Alc- 
manas"  dixerunt  plerique,  qui  errant.  Paeanas  steht  bei 
Porphyr,  zu  Hör.  Epist.  2,  1,  134. 

85.  Mehrere  Griechische  Nomina  der  dritten 
Declin.  sind  im  Lateinischen,  teils  durchgängig,  teils 
in  einzelnen  Casus,  in  die  erste  oder  zweite  Declin. 
übergegangen.  Prise.  6,  5,  25  bis  27  S.  688  und  689  (II  216,  8): 
„Delphin  delphinos",  „delphin  delphinis" :  dicitur  tarnen  et  „del- 
phinus  delphini".  In  multis  enim  invenimus  a  genetivo  Graeco 
factum  Latinum  nominativum:  ut  „elephas  elephantos" .  „hie 
elephas  huius  elephantis",  et  „hie  elephantus",  a  genetivo  Graeco 
„elephantos,  huius  elephanti".  Similiter  „hie  abacus  huius  abaci 
a  genetivo  Graeco  äßaxog-^  "Aqccip  "Aoaßog,  „Arabs  Arabis"  et 
„Arabus  Arabi" ;  Tirdv,  Tituvoc,  „hie  Titanus  huius  Titani". 
Plautus  in  Menaechmis  (5,  2,  101):  Barbatum,  tremulum  Tita- 
num,  qui  lucet  Cyguo  patre.  Nee  non  et  ab  accusativo:  „pan- 
thera",  „cratera" ;  quod  Graeci  quoque  in  multis  fecere,  quos 
in  hoc  quoque  sequimur,  qui  saepe  et  genetivo  et  alüs  casibus 
pro  nominativo  sunt  usi:  6  fxaQTvg  rov  ficxQTVQog,  6  fiaQrvoog.  6 
ixrig  rov  IxjXvog  xai  6  ?y.Ttvog.  Virgilius  in  VII  (v.  605):  Hyr- 
canisve  Arabisve  parant  seu  tendere  ad  Indos :  qui  est  a  no- 
minativo „hie  Arabus".  Idem  in  VIII  (v.  706):  Omnis  Arabs, 
omnes  vertebant  terga  Sabaei.  Lucilius  in  IUI  Aethiopus  dixit 
pro  Aethiops:  Rhinocerus  velut  Aethiopus.  „Titanus"  quoque 
pro  „Titan"  dicebant;  unde  Naevius  in  carmine  belli  Punici 
primo  (ed.  L.  Müller  p.  166  v.  65):  Inerant  signa  expressa, 
quomodo  Titani,  bicorpores  Gigantes  magnique  Atlantes. 
Lucanus    in    Villi    (v.    732):    Nee    tutus    spatio    est  elephas. 


-      493     — 

luvenalis  in  IUI  (Sat.  10,  150):  Kursus  ad  Aethiopum  popu- 
los  aliosque  elephantos.  Virgilius  in  VIII  (v.  460):  Pantherac 
terga  retorquens.  Cicero  in  Arato  (v.  91):  Tum  magni  curvus 
capricorni  corpora  propter  delphiniis  iacet,  haut  nimio  lustratus 
nitore.  Horatius  in  II  Carmiuum  (Carm.  13,  39):  Nee  curat 
Orion  leones  aut  timidos  ag-itare  lyucas  ....  Horatius  in  II 
Carminum  (Carm.  15,  14) :  Nulla  decempedis  metata  privatis 
opacam  porticus  excipiebat  Arcton ;  haec  decempeda  ab  accu- 
sativo  Graeco  [cctio  tov  dsxänoda].  Idem  (Epist.  2,  1,  195): 
Diversum  confusa  genus  panthera  camelo.  „Cassida"  quoque 
accusativus  est  Graecus,  ab  eo  quod  est  „cassis",  quo  usus  est 
pro  nominativo  „cassis"  Virgilius  (Aen.  11,  774):  Aurea  vati 
cassida.  Statins  vero  cassis  protulit  in  II  Thebaidos  (v.  716): 
Bellipotens,  cui  torva  genis  horrore  decoro  cassis,  et  asperso 
crudescit  sanguine  Gorgon.  Quod  autem  Graecum  est  hoc 
nomen,  ostendit  etiam  Probus  in  libro,  qui  est  de  catholicis 
nominum  (1,  51  S.  1473).  Persius  (2,  52):  Crateram  argenti 
sudabit  praetrepidum  cor.  luvenahs  in  I  (Sat.  3,  203):  Lectus 
erat  Codro  Procula  minor,  urceoli  sex  ornamentum  abaci. 
Idem  in  IUI  (Sat.  10,  14):  Quanto  delphinis  ballaena  Britau- 
nica  maior. 

Von  aegoceros  (vergl.  unter  41j  ist  der  Gen.  aegoceri 
gebildet  German.  Phaen.  381;  600  und  Progn.  2,  68,  597,  und 
der  Acc.  aegoceron  Lucan.  10,  213.  Für  dslipiv  oder  6sl(fiq 
ist  delphinus  vorherrschend;  über  delphin  und  delphis 
vergl.  unter  43,  über  den  Acc.  delphina  unter  83,  über  delphines 
und  delphinas  unter  84.  Der  Abi.  delphine  ist  Ovid.  Met.  11, 
237;  Solin.  7,  6;  der  Gen.  Plur.  delphinum  Verg.  Aen.  3, 
428;  5,  594;  9,  119;  Prop.  4  (3),  17,  25;  Hygin.  Poet,  astron. 
2,5;  Solin.  32,  26.  Yixv  sXsifaq'isi  elephantus  die  gewöhnliche 
Form,  vergl.  Charis.  1,  17  S.  102  (I  127,  22):  Elephans.  Ns  litteriä 
nominativo  singulari  finita  nomina  genetivo  singulari  in  s  litte ram 
necesse  est  exeant,  ut  „saltantis",  ablativus  singularis  „ab  hoc 
saltante",  quod  in  elephanto  non  cadit.  Itaque  elephantus 
est  vocandus.  Facit  enim  „huius  elcphanti"  et  „ab  hoc  elephanto". 
aber  elephans  steht  ausser  der  -von  Prise,  citierten  Stelle  dc^ 
Lucan.  noch  Varro  L.  L.  7,  3,  39;  Bell.  Afric.  72,  4;  84,  1: 
84,  2;  84,  4;  Horat.  Epist.  2,  1,  196;  Liv.  44,  5,  6;  Lucan.  6, 
208;    Phn.  N.  II.  8,  1,  1  (1);   8,  4,  5  (9);  8,  27,  41  (101);  11, 


—     494     — 

51,  112  f269);  Mart.  spect.  17,  1;  Claudiau.  Cons.  Stil.  3,  350, 
und  von  der  Elephantiasis  Lucr.  6,  1114;  Samon.  128  (133), 
über  elephans  vergl.  unter  41;  der  Gen.  elephantis  Cic.  Cato 
Mai.  9,  27  im  Benedictb.,  Indersd.,  Rhenaug.  und  Salzb,;  Samon. 
547  (552);  Prise.  Perieg.  1017;  elephantem  Senec.  Epist.  8.Ö, 
35;  elephante  Manil.  4,  236;  elephantes  Bell.  Afr.  19,  3; 
Liv.  44,  41,  3;  Colum.  3,  8,  3  im  cod.  Polit.:  Gaius  Inst.  2 
§  16;  Prise.  Perieg.  596;  in  einzelnen  Hdsclir.  auch  Cic.  Phil. 
9,  2,  4;  Liv.  35,  32,  4;  35,  43,  6;  36,  4,  8;  36,  18,  4;  36,  19, 
4;  37,  39,  13,  und  elephantibus  Liv.  31,  36,  4;  36,  10,  4; 
36,  19,  6.  Bei  Plin.  N.  H.  6,  19,  22  (66)  ist  aus  dem  Rice, 
und  Par.  d  elephantos  hergestellt,  dagegen  hat  der  Rice.  §  67 
und  6,  20,  23  (73)  elephantes  anstatt  der  herrschenden  Lesart 
elephantos.  Über  elephanta  und  elephantas  vergl.  unter  83  und 
84.  Zu  YQvijj  ist  ein  Nomiu.  Plur.  grypi  Mela  2,  1,  1  und 
Gen.  Plur.  gryporum  (in  anderen  Büchern  gryphi  und  gry- 
phorum)  Mela  3,  7,  62  gebildet,  ein  Dat.  und  Abi.  Plur.  grj^pis 
Plin.  N.  H.  7,  2,  2  (10);  33,  4,  21  (66);  aber  auch  grypibus 
oder  gryphibus  Prise.  Perieg.  703,  und  grypha,  grypes  oder 
gryphas,  für  welche  unter  83  und  84  die  Nachweise  gegeben  sind. 

Neben  dem  gewöhnlichen  abacus,  welches  für  das  Griech. 
ctßa^  eingetreten  ist,  wurde  nach  Prise.  7,  8,  42  S.  752  (II  322, 
13)  abax  Gen.  ab a eis  gebraucht.  Bei  lavol.  Dig.  32,  100 
§  3  ist  abaces  falsche  Lesart,  vergl.  unter  148. 

Zu  Tnav  ist  der  Acc,  Titanum  ausser  der  von  Prise, 
citierten  Stelle  des  Plaut.  (Menaech.  854,  wo  Leo  Tithonum 
schreibt,  andere  Titonum)  noch  Lact.  Instit.  1,  14,  10  (in  dem 
Verse  des  Enn.  bei  Non.  S.  216,  33  hat  Columna  des  Vermasses 
wegen  Titana  geschrieben);  Titan o  Manil.  bei  Varro  L.  L.  7, 
2,  16;  Commodiau.  Instr.  1,  20,  3;  der  Nomin.  Plur.  Titani 
ausser  Naev.  bei  Prise,  a.  a.  0.  und  6,  1,  6  S.  679  (II  198,  16) 
auch  Enn.  (Sat.  ed.  L.  Müller  p.  79  V)  bei  Lact.  Instit.  1,  U, 
7;  Plautus  Persa  1,  1,  26;  der  Acc.  Titanos  Hygin.  Fab.  150; 
der  Abi.  Titanis  Cic.  Nat.  Deor.  2,  28,  70  (auch  in  der  An- 
führung bei  Augustin.  Civ.  Dei  4,  .30);  Arnob.  1,  41;  Hygin.  Fab. 
167.  Wie  Aethiopus  für  Aethiops  von  Prise,  aus  Lueü.  bei- 
gebracht wird,  so  bemerkt  Charis.  1  S.  77  (I  100,  9):  „Arabs"' 
et  „Arabus"  varie  dicimus  et  varie  declinamus.  Nam  ab  eo 
quod  est  „Arabs  huius  Arabis"   et  „huic  Arabi"   faeimus,  plura- 


—    495     — 

liter  „hi  Arabes  Arabum  Arabibus";  „Arabus"  vero  „huius  Arabi" 
facit  et  „huic  Arabo",  pluraliter  „hi  Arabi  Araboriira  Arabis". 
Unde  et  Vergiliiis:  Hircanisve  Arabisque  pavant.  Diesen 
Vers  führt  er  auch  1  S.  98  (I  123,  9)  an  und  sagt  dann:  ubi 
Plinius  „es  nuraero  pkirali  finita  nomina  dativo  „bus"  recipiunt, 
idque  commentatores  iubent".  Quid  ergo,  si  sie  declinavit, 
ut  Plautus  in  Bacchidibus*  et  in  Poenulo  (5,  4,  6  =  1179):  Ara- 
bus (Leo  schreibt  aras  tus)  murrinus  odor  [Arabus]  Lucihus 
XXV  (v.  99):  Arabus  artemo.  Denique  et  G.  Cassius  in  epi- 
stula  quam  ad  Dolabellam  scripsit:  Arabi  mirifico  animo  erga 
nos  fuerunt,  inquit.  Arabus  ist  ferner  Plin.  N.  H.  36,  21,  41 
(153);  Inschr.  Orell.  2585;  Not.  Tir.  S.  139;  C.  I.  L.  10,  3987; 
sinus  Arabi  Avien.  Orb.  terr.  1099.  Arabo  als  Dat.  C.  I.  L. 
10,  3546;  I.  Neap.  3690;  3699,  und  Arabis  als  Ablativ  Aur. 
Vict.  Caes.  4,  12,  ebenso  auch  Arabos,  wie  es  in  der  Anth.  Lat. 
ed.  Riese  21  v.  104  statt  Arabas  heissen  muss.  Cappadocus 
für  Cappadox  Colum.  6,  17,  7,  mit  dem  Acc.  Cappadocum 
Apul.  Met.  8,  24  S.  572  und  Cappadocae  gentis  Colum.  10,  184 ; 
de  Cappadocis  catastis  Mart.  10,  76,  3.  Thracus  für  Thrax 
Gell.  19,  12,  7  mit  dem  Dat.  Thraco  daselbst  §  6,  und  Thraca 
palus  Val.  Fl.  2,  202;  Thracae  nationis  Gell.  10,  25,  4;  Thraci 
generis  Apul.  de  mag.  26  S.  451.  Erycum  für  Erycem  Cic. 
Verr.  Acc.  2,  8,  22;  2,  47,  115;  Tac.  Ann.  4,  43  und  Eryco 
für  Eryce  Terent.  Scaur.  S.  2262  (VII  30,1),  vergl.  Lexicon 
von  Georges  I  2298.  Aegatae  für  Aegates  Mela  2,  7,  105 
im  Vat.  A,  Gud.,  Leipz.  und  in  anderen  Büchern;  Flor.  2,  2, 
33  (ed.  Rossbach  p.  47,   16). 

Grate ra  ist  neben  crater  in  Gebrauch;  cratera  Cic.  Arat. 
219  (vergl.  Nat.  Deor.  2,  44,  114)  und  292;  Val.  Max.  1,  1 
ext.  4;  Apul.  Flor.  20  S.  96  und  97;  der  Dat.  cratera e  Horat. 
Carm.  3,  18,  7  und  Serm.  2,  4,  80;  crateram  Liv.  5,  25,  10; 

5,  28,  2;  Gurt.  4,  8,  16;  Hygin.  Poet,  astron.  2,  40;  C.  I.  L.  6, 
327a;  6,  414b;  6,  532;  6,  612;  der  Abi.  cratera  Cic.  Arat. 
387;  German.  Phaen.  624;  Hygin.  Poet,  asti-on.  2,  40;  C.  I,  L. 

6,  589;  craterarum  Vulg.  Isai  22,  24;  crateras  pulcherrimas 
Cic.  Verr.  4,  59,  131;  crateras  argenti  Pers.  2,  52;  crateras 
vino  repletas  Curt.  9,  10,  25;  alias  crateras  Apul.  Flor.  20 
S.  97.  Dazu  kommt  der  Nomin.  Plur.  er c terrae  aus  Varro 
de   vit.   pop.  Rom.  3   und   der  Abi.  Plur.   cretcrris  aus  Naev. 


-     496     — 

(trag.  45)  bei  Non.  S.  547,  28,  wo  auch  bei  Cic.  Nat.  Deor. 
2,  44,  114  cretcrra  geschrieben  wird;  und  creterrarum  ist  im 
Med.  Cic.  Epist.  ad  Fam.  7,  1,  2;  cretera  im  Harl.  647  Cic.  Arat. 
219;  387;  creterram  Apul.  de  mag.  31  S.  466,  vergl.  Corp. 
Gloss.  Latin.  VI  p.  284*.  —  In  attagen  ist  ein  Nom.  Sing, 
attagcna  Varro  (Sat.  Menipp.  403)  bei  Gell.  7  (6),  16,  5;  atta- 
genam  Mart.  2,  37,  3;  Abi.  attagena  Apic.  6,  3  §  220;  6,  3 
§  222;  Nom.  Plur.  attagenae  Marc.  Emp.  20  fol.  114  (aj,  10; 
Cael.  Anrel.  Chron.  2,  13,  180  S.  184;  Caper  de  verbis  dubiis 
S.  2247  (VII  108,  3);  attagenarum  Mart.  13,  61,  2;  Cael. 
Aurel.  Chron.  2,  13,  160  S.  174;  3,  2,  35  S.  219;  Edict.  Diocl. 
4,  30,  vergl.  Corp.  Gloss.  Latin.  VI  p.  lll^  Bei  Plin.  H.  N. 
8,  58,  83  (228)  ist  attagenas  die  Griech.  Form  des  Acc.  Plur. 
von  attagen,  welchen  Nomin.  er  10,  48,  68  (133)  mit  Horat. 
Epod.  2,  54  gebraucht.  Der  commentator  Cruquii  zu  Horat. 
a.  a.  O.  sagt:  „attagena"  femella  est,  inter  nobilissimas  habita. 
Immer  statera  für  arar^g,  amphora  für  ämpoqevq;  ge- 
wöhnlich panthera  für  ticci'^/jq,  aber  panther  Anth.  Latin, 
ed.  Riese  762,  50;  Varro  L,  L.  9,  38,  55  sagt:  contra  dici: 
pantheram,  merulam,  non  dici:  pantherum,  merulum.  Crepida 
mit  Verkürzung  beider  Sylben  für  xqtjnic,  aber  auch  erepides 
Apul.  Met.  11,  8  (ed.  v.  d.  Vliet  p.  258,  1).  Absida  späte 
Nebenform  zu  absis  Bullet,  dell'  ist.  arch.  1867  p.  150;  Augustin. 
Epist.  23,  3;  Paul.  Nol.  Ep.  12  ad  Sever.  17  (sed  de  hac  „ab- 
sida"  an  „abside"  dicere  magis  debuerim,  tu  videris;  ego  nescire 
me  fateor,  quia  hoc  verbi  genus  nee  legisse  reniiniscor);  Fulgent. 
Serm.  10;  Greg.  Tur.  bist.  Franc.  2,  16  (p.  82,  19);  6,  10 
(p.  255,  7);  10,  3  (p.  444,  28);  Lib.  in  glor.  Martyr.  62  (p.  530, 
23);  de  virt.  Martini  2,  47  (p.  626,  3);  4,  25  (p.  655,  33); 
Vit.  patr.  7,  4  (p.  690,  1;  690,  2;  690,  6);  Aldh.  de  laud.  virgm. 
1046;  de  aris  2,  1;  luvenalscholien  ed.  Schopen  p.  11,  13; 
Isid.  Orig.  15,  8,  7:  Utrum  absidem  an  absidam  dicere  debeamus, 
hoc  verbi  genus  ambiguum  quidam  doctorum  existimaut,  vgl. 
M.  Bonnet,  Le  latin  de  Gregoire  de  Tours  p.  365;  Wölfflin, 
Arch.  5  p.  514;  Corp.  Gloss.  Latin.  VI  p.  8.  Magidam  Yarra 
L.  L.  5,  25,  120  zu  magis.  Cassida  als  Nomin.  für  cassis  hat 
ausser  dem  von  Prise,  dafür  genannten  Verg.  (Aen.  11,  775) 
auch  Prop.  4  (3),  11,  15;  vergl.  Charis.  1,  15  S.  80  (1  103,  15): 
„cassidem"    dicimus    nos    ab    eo    quod   est    „haec  cassis";   sed 


—     497     — 

multi  „cassidam  dicunt,  ut  Propertius  (4  (3),  11,  15):  aiirea  cui 
postquam  nudavit  cassida  frontem  et  Vergiüus  (Aen.  11,  775): 
aurea    vati    cassida.     Dass    übrigens   dieses    Wort    Griechisch 
sei,    bezeugt   allein  der    von  Prise,    angeführte  Probus.  Cath.   1 
S.  1473    (IV  28,  24).     Lampadam    für    lampadem    beruht  aus- 
schliesslich auf  der  Vulg.  bei  Prise.  7,  10,  53  S.  758  (II  330,  14), 
wo  Hertz  aus  dem  Bern,  lampadem  geschrieben  hat,  wie  in  der 
in    der  Vulg.    des  Prise,    für    lampadam   angeführten  Stelle  des 
Plaut.  Gas.  4,  4,  16  (840)  gewöhnlich  gelesen  wird.    Aber  Nom. 
lampada  hat  Avien.  Arat.  1522;  Gommodian.  Apol.  12;  luvenc. 
Exod.    303;    606;    Ennod.    Garm.    1,    1,    20;    1,    4,    93;    Gen. 
lampadae  Ambros.  Sermon.  12 ;  Acc.  lampadam  Ennod. 
Vit.    Epiphan.    ed.    Hartel    p.    366,    16;    Vit.    Anton,    p.    385, 
4    und    392,    15;     Nom.     Plur.     lampadae    Itala    (cod.     Gant, 
und  Rehd.)    Matth.    25,  8;    Pass.  Seraph,    et  Sabin,    c.   9    (ap. 
Baluz.    II    p.  112);    lampadarum    lul.  Valer.  Res  gest.  Alex. 
Magni  3,  52  (ed.  Kubier  p.  160,  6);  Hieronym.  Nom.  Hebr.  col. 
101;  112;  in  Matth.  IV  zu  25,  10;   Vulg.  Ezech.   1,  13;    Pass. 
Mariae  mart.  c.   13  (Baluz.  II  p.    122);    lampadas    Itala    (cod. 
Fuld.)    Matth.    25,    7;    lampadis    als   Abi.  Plur.  Trebell.  Poll. 
Gallien.  8,  1 ;  Vulg.  Zach.  4,  3 ;    Hieronym.  Epist.    53,  8,    und 
dies  empfahl  Fleckeisen  des  Versmasses  wegen  bei  Plaut.  Meu. 
5,  2,  88  (841),  wo  aber  lampadibus  gelesen  wird.     Nom.    heb- 
domada  Vulg.  Dan.  9,  27;  Tert.  adv.  lud.  c.  8;  Ambros.  Serm. 
34;  Isidor.  de  rer.  nat.  3,  1  (bis);  Gen.  hebdomadae  Ambros. 
Epist.    83;    Acc.    hebdomadam    GeU.    3,    10,  14;    3,  10,   17; 
Tert.  adv.  lud.  8;  Ambros.  Noe  et  arca  12;  13;  Epist.  39  (bis); 
83;    Auson.    de  Caesar.   3,    5   (ed.   Peiper  p.    185);    Hieronym. 
Epist.  98,  25;  Abi.  heb domada  Ambros.  Epist.  72,  83;  Isidor. 
de  rer.  natur.  3,  1;  bei  Augustin.  Civ.  Dei  16,  26  wird  jetzt  von 
Dombart  I    p.   168,    11    hebdomade  gelesen;    Nom.  Plur.    heb- 
domadae  Censorin.    11,  81    (ed.    Hultsch    p.    20,    22);    Ilieron. 
Epist.   100,   17;  Vulg.  Dan.  9,  24;   Gen.  Plur.  hebdomadarum 
Tert.    adv.  lud.  c.  8;    Hieronym.  Epist.  22,  7;    Vulg.    2    Paral. 
8,    13;    Vulg.    Dan.    10,    2;    10,   3;    Acc.    Plur.  hebdomadns 
Censorin.    14,  5    (ed.  Hultsch    p.  25,    11);    Abi.    hebdomadis 
Vulg.  Dan.    10,    2;    Chromat,    in  Matth.  p.  978;   Ambros.   Serm. 
34.     Ascaridae   Nom.   Plur.    Isidor.  Orig.  12,  5,  13;    ascari- 
darum  Cael.  Aurel.  Chron.  4,  9,   134;  ascaridas  Chron.  4,  8, 

Neue-Waßener,  Formenlehre.    I.    3.  Aufl.  32 


—     498     — 

117;  cantharida  Noin.  Sing.  Isidor.  Orig.  12,  5,  5,-  ex  can- 
tharidis  Cael.  Aurel.  Chron.  5,  3,  54;  cantharidarum  Greg. 
Tur.  Hist.  Franc.  6,  15;  haemorrhoidae  Isidor.  Orig.  4,  7,  39; 
haemorrhoidarum  Cael.  Aurel.  Chron.  1,  5,  147;  2,  9,  119; 
3,  6,  84;  3,  8,  97;  5,  1,  2;  haemorrhoidas  Amm.  Marceil. 
30,  6,  5;  Soran.  Lat.  p.  109,  18;  haem  orrhoidi  s  als  Dat. 
Plur.  Cael.  Aurel.  Chron.  2,  11,  129  und  als  Abi.  Plur.  Plin. 
N.  H.  23,  7,  71  (137),  dagegen  haemorrhoidis  als  Gen.  Sing. 
Cael.  Aurel.  Chron.  3,  6,  81  und  haemorrhoides  daselbst  5,  4, 
71.  Palladam  Arnob.  4,  16  (bei  ReifFersch.  Pallademj.  Iliadam 
Solin.  1,  100;  Gros.  7,  7,  6.  Briseidam  Hygin.  Fab.  106; 
Dares  13;  Schol.  Gronov.  ad  Cic.  pro  Rose.  Amer.  90  p.  434,  1. 
Chryseidam  Hygin.  Fab.  121.  Chlamyda  als  Nomin.  Apul. 
Met.  10,  30  S.  737;  11,  24  S.  804;  Mart.  Capeila  1  §  3;  Fragm. 
ßob.  de  vers.  ed.  Keil  VI  p.  623,  24.  Choenicam  (zu /otj/t^) 
Pallad.  11,  14,  5.     Von  oxygala,  welches  bei  Plin.  H.  N.  28, 

9,  35  (134);  28,  9  36  (135)  nach  Griech.  Art  als  Neutrum  mit 
dem  Accus,  oxygala  behandelt  ist,  lautet  bei  Colum.  12,  8,  1 
der  Accus,  oxygalam.  Nom.  Amazona  Isidor.  Orig.  11,  2, 
22;  Amazonam  Hygin.  Fab.  30;  241;  Amazona  als  Abi. 
Tert.  adv.  Marc.  1,  1;  Amazonarum  lord.  Get.  5  §  44.  Gor- 
gonae    als   Gen.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  6,  289;    Prudent.  Perist. 

10,  278;  Fulg.  Mythogr.  3,  1  (ed.  Helm  p.  59,  6;  60,  11); 
Gorgonam  Hygin.  Poet,  astron.  2,  12  (ebendaselbst  zweimal 
Gorgonem);  Fulg.  Mythogr.  2,  1  (ed.  Helm  p.  37,  25),  wie 
FoQyopij  bei  späten  Griechen.  Laelapam  Serv.  zu  Verg.  Aen. 
6,  445.  Syringam  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  2,  31;  10,  26,  und 
Syringa  als  Abi.  zu  10,  28.  Sphinga  als  Nomin.  Augustin. 
Civ.  Dei  18,  13  (II  p.  272,  21);  Anthol.  Lat.  ed.  Riese  180 
lemm.;  Sphiugae  Hygin.  Fab.  67;  Isidor.  Orig.  12,  2,  32; 
20,  11,  3;  Sphingarum  Sidou.  Epist.  5,  7,  5.  Sirena  als 
Nom.  Prob.  App.  ed.  Foerster  p.  33,  203;  als  Abi.  Philarg.  zu 
Verg.  Ge.  4,  564;  Sirenae  als  Nom.  Plur.  Vulg.  (Amiat.)  Isai 
13,  22;  Isidor.  Orig.  12,  4,  29;  Sirenarum  Itala  Mich.  1,  8; 
Tert.  Apol.  7  im  Par.  D  und  Goth,  imd  in  einigen  alten  Ausg.; 
Hieronym.  Epist.  22,  18;  54,  13;  adv.  lovian.  1,  4;  Ambros. 
de  lacob  et  vita  beata  2,  12  §  56;  Dict.  6,  5;  Mart.  Capella  6 
§  641  (bei  diesem  folgt  §  642  u.  645  Sirenis  als  Gen.  und  Sirene 
als  Abi.);  Schol.  luven.  9,  150.  Tritonida  als  Nomin.  Mart. 
Capella    9    §    893    und    Tritonidam    Mart.    Capella   9    §  924. 


—     499     — 

Maeotidam  Mela  1,  1,  7  in  den  Vat.  AB  und  im  Flor,  C 
(aber  in  allen  Büchern  Maeotida  als  Accus.  1,  3,  15;  1,  19, 
109;  2,  1,  1;  2,  1,  2). 

Besonders  Städtenamen  haben  dergleichen  Umbildungen 
öfters  erfahren.  So  ist  Opoentam  C.  I.  L.  3,  567  Z.  13, 
worauf  Z.  15  folgt:  quae  nunc  ab  aliis  Opus,  ab  (aliis)  Opoen(ta) 
dicitur.  Cerasunta  als  Nomin.  Mela  1,  19,  107  in  den  Vat. 
AB  (in  mehreren  Büchern  Cerasumpta) ;  Cerasumta  Anonym. 
Raven.  5,  10  (ed.  Finder  p.  366).  Aus  "Ayxwv  ist  Ancona  ge- 
worden; Ancona  als  Nomin.  Plin.  N.  H.  3,  13,  18  (111);  Mela 
2,  4,  64  (hier  mit  dem  Zusätze  a  Grais  dicta),  und  als  Abi. 
Plin.  N.  H.  3,  14,  19  (112);  2,  72,  74  (182);  Anconam  Cic. 
Phil.  12,  9,  23  und  Epist.  ad  Fam.   16,  12,  2;    Caes.   bell.  civ. 

1,  11,  4;  Liv.  41,  1,  3;  Mela  2,  4,  64;  Solin.  2,  10;  Anconae 
Cic.    bei  Non.  S.  288;    Vitruv.   2,   9,  16;    doch  Ancon  Lucan. 

2,  402;  Sil.  8,  437;  luven.  4,  40;  Anconem  Cic.  Epist.  ad 
Att.  7,  11,  1;  Ancona  als  Accus.  Catull.  36,  13;  Ancone  Plin. 
N.  H.  14,  6,  8  (67).  Nomin.  Crotona  Mart.  Capeila  6  §  650; 
Gen.  Crotonae  Val.  Max.  1,  8  ext.  18;  Acc.  Crotonam 
lustin.  20,  4,  5  (Jeep  Crotona  gegen  die  meisten  Hdschr.); 
Solin.  2,  10;  Abi.  Crotona  Itin.  Anton.  S.  489,  8;  490,  1,  aber 
Nomin.  Croto  Liv.  24,  2,  5;  24,  3,  1;  Mela  2,  4,  68;  Plin.  N. 
H.  3,  11,  15  (97)  und  Croton  Sil.  11,  18;  Prise.  Perieg.  362; 
Avien.  Descr.  orb.  517;  Gen.  Crotonis  Liv.  24,  2,  4;  24,  3, 
,8;  Acc.  Croton em  Cic.  Epist.  ad  Att.  9,  19,  3  und  de  rep.  2, 
15,  28;  Liv.  23,  30,  6;  24,  2,  2;  29,  36,  9;  34,  45,  4;  34,  45, 
5  und  Crotona  Liv.  1,  18,  2  in  den  Ausgaben  von  M.  Müller, 
H.  J.  Müller  und  Zingerle  (Crotonam  im  Par.  und  in  anderen 
Büchern);  Petron.  116;  124;  Frontin.  3,  6,  4  (ed.  Gundermann 
p.  97,   7  und  10);    Abi.  Croton e  Liv.  24,   3,  15;    PHn.  N.  H. 

2,  96,  98  (211);  lustin.  20,  4,  17  (nur  im  Marb.  Crotonae). 
Sidona  als  Nomin.  Itin.  Hierosol.  S.  583;  Acc.  Sidonam  Oros. 

3,  7,  8  und  Sidona  als  Abi.  Dictys  1,  2  (ed.  Peiper  p.  4,  13); 
2,  26  (p.  35,  1);  4,  14  (p.  72,  15);  Itin.  Anton.  S.  149.  Nar- 
bonae  Capit.  Maxim,  et  Balb.  5,  8;  Inschr.  Grell.  218;  falsche 
Lesart  ist  Narbonae  Caes.  bell.  Gall.  3,  20,  2  im  Bong.  1,  und 
Narbonam  bell.  Gall.  7,  7,  2;  8,  46,  3  und  beU.  civ.  2,  21,  5 
im  Leid.  1  und  in  anderen  Büchern;  Narbona  als  Nomin.  ist 
imbeglaubigte    Lesart    älterer   Ausg.    Suet.    Tib.   4,    sicherer   ist 

32* 


—     500     - 

dasselbe  Ainni.  Marc.  15,  11,  14  und  Narbona  als  Abi.  lordaii. 
Rom.  294.  Chalcedona  als  Abi.  Amin.  Marc.  22,  9,  3  und 
als  Acc.  Chalccdonam  Gros.  6,  2,  13.  Borysthenidam 
Mola  2,  1,  6  im  Vat.  A,  Flor.  C  und  Ven.  (im  Flor.  D  und 
Leipz.  Borysthenida).  Salamina  als  Nomiu.  Ampel.  6,  14; 
Serv.  zu  Verg.  Acn.  8,  159  und  in  einigen  Büchern  Val.  Max. 
5,  3  ext.  3;  Salaminae  lustin.  2,  7,  7-,  Hieronym.  de  vir.  ill.  114; 
Salaminam  Val.  Max.  5,  3  ext.  3;Hygin.  Fab.  14  (ed.  Schm. 
p.  45,  22);  lustin.  44,  3,  2;  Vulg.  Act.  apost.  13,  5;  Hieronym. 
Epist.  ad  Philem.  1;  Dictys  6,  4  (Peiper  schreibt  hier  Sala- 
mina); Gros.  7,  12,  8;  Mythogr.  Lat.  1,  138;  Dares  5;  Schol. 
Bob.  in  Cic.  erat.  Sest.  67  no.  2  p.  311,  19  ed.  Grelli;  Abi. 
Salamina  Dictys  1,  17  und  6,  2.  Marathonam  Sulpic.  Sev. 
H.  S.  2,  9,  7.  Eleusina  als  Nomin.  Mamert.  Grat.  act.  luliano 
9,  3;  Amm.  Marc.  17,  7,  13;  Eleusinam  Gros.  2,  17,  13; 
Inschr.  Grell.  2361.  Falsche  Lesart  aber  war  Salaminam  Cic. 
Tusc.  1,  46,  110  und  Eleusinam  Cic.  Nat.  Deor.  1,  42,  119, 
hervorgegangen  aus  der  späteren  Gewohnheit,  wie  der  Schol. 
Bob.  zu  Cic.  Sest.  67,  indem  er  die  Erzählung  des  Com.  Nep. 
Themist.  2,  8  wiedergiebt,  die  Formen  Salaminam  und  Troezenam 
substituiert.     Vergl.  Wesenburg  zu  Cic.  Tusc.  a.  a.   G. 

Für  l^xQccyag  und  Taqag  ist  Lateinisch  Agrigentum  und 
Tarentum  oder  Tarentus,  die  Griechischen  Formen  sind  nur 
bei  Dichtern,  Acragas  oder  Agragans  Verg.  Aen.  3,  703  und 
Acc.  Acraganta  Gvid.  Fast.  4,  475:  Taras  Lucan.  5,  376. 
Neben  Hydrus,  wovon  auch  Cic.  überall  Epist.  ad  Fam.  16,  9,  2 ; 
Epist.  ad  Att.  15,  21,  3;  16,  5,  3  Hydruntem  bildet,  ist  Hy- 
druntum  Liv.  36,  21,  5,  wo  jetzt  aber  Hydruntem  zu  lesen  ist, 
vergl.  Zingerle,  Zur  vierten  Dekade  des  Livius  1893  p.  4 ;  Plin. 
N.  H.  3,  11,  16  (100),  hier  folgt  jedoch  §  101  zweimal  der  Abi. 
Hydrunte.  Im  Itin.  Anton.  S.  115;  118;  323;  329;  489  Hy- 
drunto;  S.  497  u.  521  Hydrunte.  Für  ^ijiovg  Sipontum  Cic. 
Epist.  ad  Att.  9,  15,  1;  10,  7,  1;  Liv.  8,  24,  4;  34,  45,  3;  39, 
23,  3;  Mela  2,  4,  66;  Plin.  N.  H.  3,  11,  16  (103),  im  Rice. 
Sipuntium,  mit  dem  Abi.  Siponto  tab.  Renting.  V  C,  oder 
Sipunto  Itin.  Anton.  S.  314;  Sipus  ist  beibehalten  Lucan.  5. 
377  und  Sil.  8,  635;  Mela  2,  4,  66  sagt:  extra  Sipontum  aut 
ut  Grai  dixere  Sipuntem  nach  Conjectur  von  Frick,  in  den 
Hdschr.  Sipyllum,  sipulum,  sipium und  noch  anderes;  Sipunte(m) 


—     501     - 

Itin.  Anton.  S.  497.  Zu  Pessinus  Cic.  Epist.  ad  Farn.  2,  12, 
2;  Har.  resp.  13,  28;  13,  29;  Liv.  29,  10,  5;  29,  11,  7;  34,  3, 
8;  38,  18,  9,  hat  das  Itin.  Anton.  S.  201  den  Abi.  Pessinunto. 
Zu  ^oXovg,  welches  PHn.  N.  H.  3,  8,  14  (90);  3,  8,  14(92)  mit 
dem  Abi.  Solunte  beibehält,  ist  Solunto  als  Abi.  Itin.  Anton. 
S.  91  und  tab.  Peuting.  VI  E.  Für  Kaqvovq  bei  Ptolem.  2,  14, 
3  wird  Carnuntum  gebraucht  Plin.  N.  H.  4,  12,  25  (80);  37, 
3,  11,  (45);  Spartian.  Sever.  5,  1;  Amm.  Marcell.  30,  5,  2;  30, 
5,  11;  Eutrop.  8,  13;  Inscr.  de  l'Alg.  98;  Grut.  1032,  2;  eine 
Nebenform  ist  Carnuntium  Oros.  7,  15,  6;  Itin.  Anton.  267 
im  cod.  P. ;  Carnuntem  Liv.  43,  1,  2  scheint  eine  andere 
Ortlichkeit  zu  bezeichnen.  Yiiv  ^ Ad qv ^riq  bei  Polyb.  15,  5;  15, 
15  und  Strabo  17,  3,  16  (Appian.  Pun.  33.  47  'AdQVfirjrög, 
Plutarch.  Cato  59  'AÖQOvfirjTog)  überall  Adrumetum  oder 
Hadrumetum,  Com.  Nep.  Hannib.  6,  3;  6,  4;  Caes.  bell.  civ. 
2,  23,  3;  2,  23,  4;  BeU.  Afr.  3,  1;  21,  2;  24,  1  und  an  anderen 
Stellen;  Sallust.  lug.  19,  1;  Liv.  30,  29,  1;  Plin.  N.  H.  5,  4, 
3  (24);  6,  34,  39  (212);  Tac.  Ann.  11,  21.  Aus  dem  Bergnamen 
l47i€öag  bei  Hesiod.  Theog.  331;    Paus.  2,  15,  3  und  Etym.  M. 

5.  119,  40  wird  Apesantus  bei  Plin.  N.  H.  4,  5,  9  (17),  aber 
Stat.  Theb.  3,  461  hat  den  Accus.  Apesanta  (in  den  Hdschr. 
Aphesanta  und  Aphisanta). 

Dass  schon  im  Griechischen  Nomina  der  di'itten  Declin. 
Nebenformen  nach  der  ersten  und  zweiten  annahmen,  zeigt  Lobeck 
paralip.  gramm.  Gr.  2,  2  §  4.  5. 

86.  Einige  Neutra  auf  ma  werden  bei  unver- 
änderter Form  des  Nomin,  als  Femin.  nach  der  ersten 
Declin.  flectiert.  Charis.  1,  17  S.  117  (I  144,  17):  Schema 
quasi  monoptoton  sit,  proinde  declinasse  Caecilius  in  'Aqnat,on€Vcp 
denotatur.  „Utinam",  inquit,  „te  scioli  schema  sine  cruribus 
videam",  pro  „schemate".  Plautus  in  Amphitryone  (Prol.  117): 
„Huc  ego  Processi  cum  servili   schema".     Richtiger  sagt  Prise. 

6,  2,  7  S.  679  (II  199,  16):  Haec  antiquissimi  secundum  primam 
declinationem  saepe  protulerunt  et  generis  feminini,  ut  Plautus 
in  Amphitryone:  „cum  servili  schema",  pro  „schemate":  Nunc 
ne  hunc  ornatum  vos  meum  admiiemini,  quod  ego  huc  processi 
sie  cum  servili  schema.  Valerius  in  Phormione  (ed.  Ribbeck, 
Com.  poet.  II  p.  302):  Quid  hie  cum  tragicis  versis  et  syrma 
facis?    pro  „syrmate".      Plautus    in  Persa  (4,  2,  2):    Theatrum 


—     502     — 

lepida  condecorat  schema.  Caecilius  in  Hypobolimaeo :  Filius 
in  me  incedit  satis  hilara  schema.  Pomponius  in  Satura: 
Cuiusvis  leporis  Liber  diademani  dedit;  pro  „diadema".  La- 
berius  in  Cancro:  Nee  Pythagoream  dogmaui  doetus.  Plautus 
in  Milit.  glorioso  (2,  1,  70):  Griaucumam  (im  Bamb  ,  St.  Gall. 
und  Leid,  des  Prise,  glaueomam,  im  vet.,  decurt.  und  Vat.  des 
Plaut,  glaucuma)  ob  oculos  obiciemus,  eumque  ita  faciemus,  ut 
quod  viderit  non  viderit.  Den  Vers  des  Valerius  hat  Prise, 
auch  6,  14,  73  S.  712  (II  258,  11).  Non.  S.  224,  34  giebt  für 
Schema  als  Fem.  ausser  Plaut.  Amph.  Prol.  117  einen  corrum- 
pierten  Vers  des  Pompon.;  und  Pompei.  Comment.  S.  229  fV 
197,  11)  behauptet,  dass  die  Lateiner  auch  haec  emblema 
sagten,  und  führt  aus  Plaut.  Amph.  cum  servili  schema  an,  und 
aus  Cic.  Verr.  Acc.  4,  12,  28  de  peripetasmis ,  wo  in  den 
Hdschr.  das  richtige  peripetasmatis  ist  (vergl.  unter  80).  Wir 
lesen  ferner  schemae  als  Gen.  Suet.  Tib.  43;  Schemas 
Petron.  44,  8;  schemis  als  Abi.  Plur.  Apul.  Met.  4,  20  S.  282 
und  Non.  S.  56,  27;  61,  5  (an  der  letzteren  Stelle  in  den  Hdschr. 
scenis  und  schenis);  cum  syrma  Afran.  (64)  bei  Non.  185,  26; 
tragica  syrma  Cornel.  beim  Gramm,  de  dub.  uom.  S.  98  (V 
590,  1);  erismae  Vitruv.  6,  11  (8),  6;  erismas  Inschr.  Henz. 
6155",  darnach  ist  bei  Frontin.  Aquaed.  18  vel  erismis  vermutet 
für  veteris  oder  veteres:  stigmam  Petron.  45,  9;  69,  1; 
diadema  Candida  Apul.  Met.  10,  30  S.  738;  ceromas  Arnob. 

3,  23;  a  civitate  Zeugma  C.  I.  L.  3,  4331;  Abi.  aetoma  und 
Gen.  aetomae  C.  I.  L.  3,  1174;  3,  1212;  malagmam  Veget.  a. 
veter.   3,    21;    4,  28,    20;    malagmae    Veget.    a.   veter.  4,  15; 

4,  17;  4,  20;  4,  21;  4,  23,  1;  4,  23,  2;  4,  24;  4,  25;  malagma 
als  Abi.  Veget.  a.  veter.  3,  20;  syuchrismae  Veget.  a.  veter. 
4,  18;  4,  22,  2;    crocomagmae  Veget.  a.  veter.  4,  28,  30. 

Neutra  auf  os  gehen  in  die  zweite  Declin.  über. 
Pelagi  Inc.  fab.  251;  Catull.  63,  16;  63,  88;  64,  127;  64, 
185;  Verg.  Ge.  1,  383;  Aen.  1,  138;  1,  154;  3,  241;  3,  555; 
3,  708,  und  an  vielen  anderen  Stellen  des  Verg.,  Ovid.  und 
anderer  Dichter,  auch  bei  Val.  Max.  3,  2,  10;  Colum.  8,  16,  10; 
Plin.  N.  H.  9,  10,  12  (35);  Mela  1,  6,  32;  1,  7,  35;  1,  19,  101; 
lustin.  4,  1,  13;  pelago  Varro  L,  L.  9,  26,  33;  Cic.  Arat.  72; 
Lucr.  2,  550;  4,  432;  Verg.  Ge.  1,  142;  1,  429;  2,  41  und  Aen. 
1,    181;    1,    246;    1,    364;    1,    667;    1,    679;    Horat.    Carm. 


—     503    — 

I,  3,  11,  und  sonst  häufig  bei  Verg. ,  Ovid.  und  anderen 
Dichtern,  auch  bei  Mela  1,  4,  20;  1,  12,  68;  2,  2,  16;  2,  2, 
26;  2,  S,  47;  2,  6,  86;  Tac.  Ann.  15,  46  und  Hist.  5,  6;  als 
Acc.  steht  pelagus  Acc.  (394)  bei  CicNat.  Deor.  2,  35,  89  und  bei 
Prise,  metr.  Terent.  2,  15  S.  1325  (III  424,  15);  Verg.  Aen. 
5,  8;  10,  378;  Culex  345;  Horat.  Carm.  1,  35,  8;  Lucan.  5, 
601;  Val.  Fl.  1,  169;  3,  682;  Vitruv.  2,  8,  14  (wo  die  Hdschr. 
auch  pelagum  haben);  Mela  1,  2,  10;  1,  2,  11;  1,  4,  22;  1,  15, 
81;  1,  19,  109;  2,  2,  17;  2,  2,  27;  2,  3,  37;  2,  3,  54;  2,  4, 
58;   2,  5,  74;    2,  6,  90;   Sidon.  Carm.  5,  394;  5,  445;  9,  120; 

II,  6;    22,  167;  Claudian.  in    Eutr.  2,  265;  Oros.    1,    2,    104; 

1,  2,  105;  7,  32,  15;  und  als  Acc.  Masc.  Cassiod.  Var.  8,  10 
(furentem  pelagus);  pelagum  als  Accus,    giebt  Prob,   de  nom. 

5.  216  (IV  208,  18)  aus  Coru.  Severus,  es  ist  auch  bei  Tert. 
adv.  lud.  3;  dasselbe  war  falsche  Lesart  Val.  Fl,  1,  169,  wie 
es  Bell.  Hisp,  40,  8  allein  aus  dem  Dorv.  bemerkt  ist  Erebi 
Verg.  Ge.  4,  471  und  Aen.  6,  404;  6,  671;  Ovid.  Met.  5,  543; 
10,  76;  Val.  Fl.  2,  120;  4,  407;  Erebo  Cic  Nat.  Deor.  3,  17, 
44;  Verg.  Aen.  4,  26;  6,  247;  7,  140;  Ovid.  Met.  14,  404; 
Val.  Fl.  6,  292;  Erebum  als  Acc.  Verg.  Aen.  4,  510;  Val.  Fl. 

3,  410;  Avien.  Arat.  95;  Paul.  Festi  83,  3;  Chao  als  Dat. 
Prudent.  c.  Symm.  1,  94;  als  Abi.  (vergl.  Prise.  6,  17,  88  S. 
720  =  II  272,   3)  Varro  L.  L.  5,    3,  19;    5,  3,  20;    Verg.    Ge. 

4,  347;  Ovid.  Met.  14,  404  und  Ibis  84;  Quintil.  3,  7,  8;  Sil. 
13,  439;  Lact.  Instit.  1,  5,  8;  Prudent.  Cathem.  12,  40;  Apoth. 
750;  Hamart.  925  und  Perist.  3,  55.  Einen  Gen.  chai  stellt  Prise. 

6,  17,  88  S.  720  (II,  271,  17)  auf,  und  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1, 
664  gebraucht  denselben;  chaos  als  Acc.  Verg.  Aen.  4,  510; 
Ovid.  Met.  10,  30;  Senec.  Epist.  72,  9;  Senec.  Herc.  für.  610 
und  Agam.  487;  Sil.  11,  454;  Lucan.  1,  74;  9,  101:  Stat.  Silv. 
3,  2,  92;   Theb.  12,  772;   Val.  Flacc.  2,  86;  5,  95;  Apul.  Met. 

2,  5;  Auson.  Ep.  24,  60;  Prudent.  Cathem.  9,  81;  Claudian.  in 
Rufin.  2,  525.  Melo  Acc.  (405)  bei  Cic.  Nat.  Deor.  2,  35,  89; 
Apul.  Ascl.  13  S.  297;  Lact.  Pascha  30;  Diom.  3  S.  473 
(I  476,  17);  3  S.  474  (I  478,  1);  Mart.  Capeila  2  §  121;  2 
§  197;  9  §  907;  9  §  965;  melum  als  Acc.  Pacuv.  (312)  bei 
Non.  S.  213,  13;  Terent.  Maur.  1353;  Auson.  Prof.  Rurdig.  10, 
35;  Diom.  3  S.  473  (I  477,  19);  mela  Auson.  Parent.  27,  2; 
Mart.  Capeila  2  §  107;  2  §  117;  2  §  119;  2  §  127;  2  §  138;  2 


-     504     — 

§  209;  9  §  912;  9  §  965;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  217  v.  18,  und 
in  einem  Verse  in  dem  gramraat.  Fragm.  de  versibus  13  in  den 
Anal.  Vindob.  S.  518  (VI  623,  10);  melorum  Terent.  Maur. 
1360;  m  elo  s  als  Acc.  Plur.  bei  Acc.  (238)  und  Varro  (Sat.  Menipp. 
397)  bei  Non.  S.  213,  13;  Prudent.  Cathem.  5,  123;  Mart.  Capeila 
9  §  996.  Cetus  als  Masc.  Vitruv.  9,  5  (7),  3  und  cetum  als 
Nomin.  Manil.  5,  15;  ceti  als  Gen.  Manil.  1,  614;  5,  601;  5, 
657;  Vitruv.  9,  5  (7),  1;  9,  5  (7),  3;  Tert.  de  orat.  17  und 
Resurr.  32;  Augustin.  Civ.  Dei  18,  44;  Mart.  Capeila  8  §  830;  8 
§843;  ceto  Varro  (Sat.  Menipp.  406)  bei  Non.  S.  400,  11; 
Hygin.  Fab.  64;  89  und  Poet,  astron.  2,  9;  2,  11;  3,  31;  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  5,  30;  8,  157;  8,  291;  cetum  als  Acc.  Plaut. 
Aul.  2,  8,  5  (375)  und  Capt.  4,  2,  71  (851);  Plin.  N.  H.  32,  7, 
26  (82);  Hygin.  Fab.  31;  89;  Paul.  Festi  unter  ballenam  S.  30, 
15;  Mart.  Capella  8  §  832;  bei  Manil .  1,  614  ist  es  von  Bentley 
in  caelum  berichtigt;  ceti  als  Nomin.  Plur.  Augustin.  Confess. 
13,  20,  26;  13,  27,  42;  cetorum  Augustin.  Confess.  13,  27, 
42;  cetis  Augustin.  Confess.  13,  25,  38;  cetos  als  Acc.  Plur. 
Tert.  adv.  Hermog.  22;  Augustin.  Confess.  13,  24,  35. 

87.  Die  Nomina  auf  eus  werden  gewöhnlich,  mit 
Ausnahme  des  Voc,  welcher  immer  eu  hat  (vergl.  unter 
81),  nach  der  zweiten  Declin.  flectiert,  wie  wenn  der 
Nomin.  die  Diäresis  hätte.  Vergl.  die  unter  81  angeführte 
Stelle  des  Prob.  Instit.  art.  S.  303  (IV  103,  14).  Die  Diäresis 
im  Nom^  ist  selten,  wie  Acc.  (668)  bei  Fest,  unter  vastum  S.  372 
am  Ende  des  Trimeter:  iam  hanc  urbem  ferro  vastam  faciet 
Peleus,  derselbe  (636)  bei  Non.  S.  279,  22:  Tereus  indomito 
more  atque  animo  barbaro,  ebenso  der  Tragikervers  (ed.  Ribbeck 
I  p.  249  V.  103)  bei  Quintihan  9,  3,  57:  Atreus  qui  nostrum 
porro  propagat  genus,  vergl.  Th.  Birt,  Sprach  man  avrum  oder 
aurum?  p.  14,  der  noch  eine  Reihe  von  Versen  anführt.  Wichtig 
für  die  Aussprache  des  eu  sind  Verse  wie  Culex  117:  Naiadum 
coetu.  Tantum  non  Orpheus  Hebrum;  Phaedr.  5,  1,  1:  De- 
metrius  qui  dictus  est  Phalereus  und  Anth.  Lat.  ed.  Riese  234, 
20:  optavit  mortem  Theseus  Hippolyto.  Aber  bei  Manil.  1,  350 
hat  Bentley  in  quam  Perseus  armis  eripit  et  sociat  sibi,  cui 
eine  Interpolation  erkannt,  und  im  Culex  269  giebt  manet  Or- 
pheus in  te  Anstoss  durch  den  Gebrauch  von  eus  im  Voc,  und 
ist  daher  umgestellt  zu  in  te  manet  Orpheu  oder  Orpheu  manet 


—     505     — 

in  te.  Bei  Ovid.  Her.  8,  29  (31)  und  Auson.  Epigr.  56,  4  steht 
Tyndareus,  wie  der  Name  im  Griech.  Twöagernq,  nicht  Tvvöa- 
getg  lautet.  Tyndareus  puer  Val.  Fl.  1,  167  giebt  das  Adject. 
TvvöccQsog  oder  Tvvödqstog  wieder,  wie  fi-atres  Tyndareos  1,  570. 
Vergl.  L.  Müller,  De  re  metr.  poet.  Lat.  4  S.  269. 

Den  Gen.  Nerei  haben  Liv.  Andr.  (5)  bei  Non.  S.  158, 
29;  335,  21;  Enn.  (323)  bei  Prise.  7,  3,  10  S.  733  (II  293,  15); 
Plaut.  Epid.  1,  1,  36;  Paeuv.  (408)  bei  QuintU.  1,  5,  67;  Verg. 
Aen.  8,  383;  10,  764;  Quintil.  1,  5,  24;  Hygin.  Fab.  157;  Atrei 
hat  Bücheier  Trag.  fr.  ine.  124  bei  Charis.  4  S.  247  (I  276,  28) 
konjeziert,  was  auch  Ribbeck  (I  p.  253)  aufgenommen  hat,  Atrei 
hat  auch  Cic.  Tusc.  4,  36,  77  und  Nat.  Deor.  3,  21,  53;  ferner 
Senec.  Tro.  341  und  Gros.  1,  12,  8;  Erechthei  Catull.  64, 
229;  Cic.  pro  Sest.  21,  48;  Fin.  5,  22,  62;  Hygin.  Fab.  14 
und  160;  Mythogr.  Lat.  1,  26;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  744; 
Grphei  Cic.  Nat.  Deor.  1,  15,  41;  Hygin.  Fab.  14;  Phinei 
Prop.  4  (3),  5,  41;  Mela  1,  11,  64;  Val.  Flacc.  4,  425;  5,  128; 
Enipei  Liv.  44,  8,  5;  44,  32,  10;  44,  35,  6:  44,  35,  8;  Piraeei 
Plin.  N.  H.  35,  6,  20  (38);  Terei  Quintil.  1,  5,  24.  Idomenei 
Senec.  Epist.  21,  4.  —  Den  Dat.  und  Abi.  Atreo  Cic.  Off.  1, 
28,  97;  Non.  S.  202,  10;  210,  35;  281,  5;  415,  25;  505,  8; 
Prise.  6,  8,  44  S.  698  (II  233,  8);  9,  10,  54  S.  873  (II  490, 
15);  Enipeo  Liv.  44,  20,  3;  44,  23,  7;  44,  26,  5;  Idomeneo 
Senec.  Epist.  21,  3;  22,  5;  Erechtheo  Cic.  Tusc.  1,  48,  116; 
Fest,  unter  neminis  S.  162;  Gell.  6  (7),  16,  9;  Macrob.  Sat.  6, 
4,  6;  Orpheo  Cic.  Tusc.  1,  41,  98;  Ovid.  Amor.  3,  9,  21; 
Mela  2,  2,  17;  Peleo  Cic.  de  orat.  3,  15,  57;  Perseo  Mela 
1,  11,  64;  Piraeeo  Cic.  Brut.  13,  51  und  Epist.  ad  Att.  5,  12 
1;  Serv.  Sulpic.  bei  Cic.  Epist.  ad  Fam.  4,  12,  2;  Liv.  31,  25 
1;  31,  25,  2;  31,  26,  8;  36,  42,  7;  Plin.  N.  H.  4,  12,  19  (57) 
PrometheoNon.  S.  27,  23;  28,  3;  101,  33;  120,  20;  172,  7 
199,  25;  208,  2;  217,  24;  378,  9;  417,  12;  492,  15;  497,  27 
539,  29;  Prise.  6,  4,  19  S.  685  (II  21],  8);  Tereo  Cic.  Epist 
ad  Att.  16,  2,  3;  16,  5,  1;  Non.  S.  96,  27;  111,  34;  173,  26 
256,  22;  259,  7;  279,  30;  355,  12;  425,  24;  463,  24;  467,  35 
519,  5;  Theseo  Cic.  Fin.  1,  20,  65;  Tusc.  3,  14,  29;  Off.  1, 
10,  32;  Mela  2,  3,  45.  —  Den  Acc.  Atreum  Acc.  198  bei  Cic. 
de  orat.  3,  58,  219;  Mythog.  Lat.  1,  202;  Enipeum  Liv.  44, 
27,  4;   44,  27,  5;  44,  39,  9;  Orpheum  Cic.  Nat.  Deor.  1,  38, 


—     506     — 

107;  Sidon.  Epist.  8,  11  v.  19;  Mythogr.  Lat.  2,  44;  Piraeeum 
steht  in  den  neuesten  Texten  nur  noch  Plin.  N.  H.  2,  85,  87 
(201)  und  Schol.  Bob.  ad  Cic.  pr.  Sest.  62  no.  2  p.  31,  23  ed. 
Baiter;  Archiereum  Lamprid.  Alex.  Sev.  28,  7.  Über  den 
Namen  des  Macedonischen  Königs  Perseus  vergl.  unter  89. 

Diesen  Singularformen  entspricht  der  Acc.  Plur.  auf  eos, 
demogrammateos  und  diastoleos  neben  logographos  Impp, 
Theod.  et  Valent.  Cod.  10,  71  (69),  4;  bei  Cic.  Fin.  4,  20,  56 
ist  Citieos  Conjectur,  die  Hdschr.  haben  citius  oder  cicius,  und 
bei  Quintil.  5,  11,  40  ist  in  den  Hdschr.  nicht  Megareos,  sondern 
Megarius,  Halm  schreibt  Megarios. 

Das  ei  und  eo  des  Gren.  und  Dat.  oder  Abi.  erfährt 
oft  die  Synizese.  Atrei  Ovid.  Amor.  3,  12,  39;  Capanei 
Prop.  3  (2),  34,  40;  Hygin.  Fab.  175  (ed.  Schmidt  p.  30,  4); 
97  (p.  90,  11);  Capharei  Sidon.  Carm.  5,  196;  15,  1;  Cephei 
Cic.  Arat.  52;  Enipei  Lucan.  7,  224;  Ere  chthei  Catull.  64, 
229;  Idomenei  Verg.  Aen  11,  265;  Senec.  Epist.  21,  4;  Epit. 
Iliad.  777;  Ilionei  Verg.  Aen.  1,  120;  7,  249;  9,  501;  Lyncei 
Horat.  Serm.  1,  2,  90;  Menesthei  Stat.  Theb.  6,  706;  Auson. 
Prof.  Burd.  8,  3;  Nelei  Ovid.  Met.  2.  689;  Hygin.  Fab.  14 
(ed.  Schmidt  p.  46,  22);  97  (p.  90,  14);  Nerei  Plaut.  Epid.  1, 
1,  34;  Verg.  Aen.  8,  383;  10,  764;  Nemes.  272;  Avien.  Orb. 
terr.  189;  540;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  21  v.  18;  Peiei  Catull. 
64,  382;  Persei  Prop.  3  (2),  28,  22;  3  (2),  30,  4;  Ovid.  Met. 
5,  201;  P  hin  ei  Prop.  4  (3),  5,  41;  Val.  Fl.  4,  425;  5,  127; 
Promethei  Verg.  Ecl.  6,  42;  Prop.  2,  1,  69;  Val.  Fl.  5,  154; 
Protei  Verg.  Aen.  11,  262;  Ter  ei  Verg.  Ecl.  6,  78;  Pervigil. 
Vener.  86;  These i  Catull.  64,  120;  Ovid.  Amor.  1,  7,  15  und 
Fast.  6,  737.  —  Caphareo  Sil.  14,  143;  Enip  eo  Prop.  1,  13, 
21;  4  (3),  19,  13;  Meuetheo  Verg.  Aen.  10,  129:  Nereo 
Prop.  4  (3),  7,  67;  Stat.  Theb.  5,  49;  Orpheo  Ovid.  Amor. 
3,  9,  21:  Peieo  Catull.  64,  336;  Perseo  Ovid.  Epist.  ad  Phaon. 
35;  Prometheo  Prop.  4  (3),  5,  7;  Tereo  Ovid.  Met.  6,  635; 
Theseo  Ovid.  A.  A.  3,  457;  Tydeo  Stat.  Teb.  3,  84;  Typhoeo 
Verg.  Aen.  9,  716;  Sil.  14,  196;  Sidon.  Carm.  15,  19.  Auch 
geschrieben  wird  Oili  (für  Oilei)  Verg.  Aen.  1,  41  im  Med.  und 
in  einzelnen  Hdschr.  der  den  Vers  anführenden  Grammatiker, 
desgleichen  Persi  Sallust.  Hist.  bei  Charis.  1,  15  S.  52  (1  68, 
20);    Prob.    Cathol.  1,  51  S.  1472  (IV  28,  18);    Serv.  zu  Verg. 


—     507     — 

Aen.  1,  30;  8,  383  und  Prise.  14,  2,  11  S.  980  (III  30,  12); 
14,  3,  24  S.  986  (III  37,  14);  17,  21,  161  S.  1101  (III  188, 
16),  yergl.  unter  89;  ferner  Hygin.  Fab.  244,  und  Peli  Merob. 
Cainn.  1,  15,  Dreisilbig  stehen  auch  Piraeum  Plaut,  ßacch. 
2,  3,  1  (235);  Most.  1,  1,  63  (66)  und  Trin.  4,  4,  11  (1103); 
Piraeo  Terent.  Eun.  2,  2,  59  (290);  3,  4,  1  (539);  Piraei 
CatuU.  64,  74,  und  nirgends  wird  man  eine  dieser  Formen  vier- 
silbig gemessen  finden.  Auch  in  der  Schrift  erscheinen  die- 
selben in  den  angeführten  Stellen  dreisilbig,  ausser  dass  in  den 
drei  Stellen  des  Plaut,  die  ed.  pr.  pireeum  oder  pyreeum,  und 
in  der  ersten  derselben  der  Leipz.  pyreeum  hat.  Die  gleiche 
Schreibung  Piraei  ist  Liv.  31,  26,  7;  32,  16,  5  und  37,  14,  1 
im  Bamb.;  Vell.  2,  23,  3;  Vitruv.  7  Prooen.  12;  Flor.  3,  5,  10; 
Oros.  2,  17,  2;  Piraeo  Cic.  Off.  3,  11,  46;  Serv.  Sulpic.  bei 
Cic.  Epist.  ad  Farn.  4,  12,  2  im  Med.;  Liv.  31,  26,  5;  Piraeum  Cic. 
Epist.  ad  Att.  7,  1,  1;  7,  3,  10  und  daselbst  Caecil.  (258);  Serv. 
Sulpic.  bei  Cic.  Epist.  ad  Fam.  4,  12,  1;  Corn.  Nep.  Alcib.  6, 
1  im  Parc,  Gud.,  St.  GalL,  cod.  coli.  Rom.,  Leid,  und  Voss.  B 
(mit  Pireum  und  Pyi-eum  wechselnd);  Thrasyb.  2,  5  im  Leid, 
und  Voss.  A:  Liv.  31,  14,  11;  31,  22,  5;  31,  23,  10;  31,  26, 
6;  31,  26,  8;  31,  45,  1;  45,  27,  11;  Vitruv.  8,  3,  6;  Quintü. 
8,  6,  64  im  Ambr.  und  Bamb.;  Tac.  Ann.  5,  10;  lustiu.  5,  8, 
5;  Gell.  2,  21,  1;  15,  1,  6;  Aurel.  Vict.  de  vir.  iU.  75,  7;  Euü-op. 

5,  6,  2;  Oros.  6,  2,  5;  Abi.  Piraeo  Serv.  Sulpic.  bei  Cic.  Epist. 
ad  Fam.  4,  12,  2;  Liv.  31,  25,  1;  31,  26,  7;  Fest.  258  (b),  13, 
und  selbst  Piraeus  Cic.  de  rep.  3,  32,  44;  Serv.  Sulpic.  bei 
Cic.  Epist.  ad  Fam.  4,  5,  4  und  Mela  2,  3,  47:  dagegen  Piraeeus 
Plin.  N.  H.  4,  7,  11  f24) ;  Donat.  zu  Terent.  Andr.  5,  4,  27. 
Adjectivisch  steht  Piraei  portus  Prop.  4  (3),  21,  23;  Piraeo 
litore  Sil.  13,  754  und  Piraea  litora  und  Piraea  tuta  Ovid.  Met. 

6,  446  und  Fast.  4,  563.  Wenn  aber  im  Latein.  Pii-aeus  für 
üsiqaisvq  gesagt  werden  mochte,  so  sind  doch  dafür  nicht  die 
Formen  Usigaiog  Thucyd.  8,  10,  11  und  IIsiQator  Xenoph. 
Hellen.  4,  5,  1.  3.  5  und  Agcs,  2,  18.  19  anzuführen,  denn 
dies  sind  Häfen  der  Corinthier,  und  nicht  mit  dem  JTftQaisvg 
identisch. 

Achilles  und  Ulixes  gestatten  mit  Rücksicht  auf  die  Griech. 
Form  dieser  Namen  nxif  svg  ebenfalls  den  Gen.  auf  ei.  Achillei 
ist  Horat.  Carm.  1,  15,  34  und  Epod.   17,  14;  C.  I.  L.  5.  8904; 


—     508     ~ 

6,  9122;  Ulixei  Horat.  Carra.  1,  6,  7  und  Epod.  16,  60;  17, 
16;  Auson.  Epist.  16,  13.  Diese  Schreibart  wird  zuweilen  bei- 
behalten, wo  das  Versmass  die  Synizese  notwendig  macht, 
Achill  ei  Verg.  Ge.  3,  91  und  Aen.  6,  839  nach  dem  Pal.; 
Auson.  Epist.  24,  108;  Ulixei  Horat.  Epist.  1,  7,  40;  Ovid. 
Met.  14,  159;  Auson.  Epist.  24,  107.  Gewöhnlich  wird  i 
(vgl.  Quintil.  1,  5,  63)  geschrieben,  Achilli  Plaut.  Bacch. 
4,  9,  14  (938);  Acc.  (145)  bei  Non.  S.  416,  8;  Verg.  Aen.  1,  30; 
2,  275:  3,  87;  6,  839;  Prop.  2,  9,  13;  Prise.  Perieg.  297; 
Ulixi  Liv.  Andron.  fr.  17  ed.  Baehrens ;  Pacuv.  (245)  bei  Gell. 
2,  26,  13;  Comific.  2,  19,  28;  Cic.  Tusc.  1,  41,  98;  Verg.  Ecl. 
8,  70  und  Aen.  2,  7;  2,  436;  3,  273;  3,  613;  3,  691;  Horat. 
Epist.  1,  6,  63;  Fronte  de  eloqu.  1  S.  142  ed.  Naber;  Priap. 
68,  19;  Senec.  Agam.  637;  Stat.  Silv.  2,  1,  118:    2,  6,  57;    2, 

7,  49;  Apul.  Met  1,  14;  Apol.  30;  Dictys  5,  16;  Prise.  Perieg. 
449.  Charis.  1,  10  S.  10  (I  23,  1):  Secundi  sunt  ordinis,  quae 
in  evg  apud  Graecos  proferuntur,  velut  „Tydeus" ;  hie  enim 
„Tydeus  huius  Tydei".  Item  ea  nomina  secundo  ordini  attri- 
buuntur,  quae  apud  Graecos  genetivo  casu  nXsovoavXXaßa  sunt, 
velut  ^AxiXXeiQ  AiilXioac,  'Odvaosvg  'Odvaaiwc,  velut  „Achilles 
Achilli",  „Ulixes  Ulixi".  Sed  quidam  dicunt  „hie  Achilleus 
huius  Achillei",  „hie  Ulixeus  huius  Ulixei".  Alii  vero  tertii 
ordinis  dicunt  esse,  velut  „hie  Achilles  huius  Achillis",  „lue 
Ulixes  huius  Ulixis".  Derselbe  1,  15  S.  52  (I  68,  19):  In- 
veniuntur  apud  veteres,  quae  sine  ratione  genetivum  faciunt  per 
i,  ut  apud  Sallustium  in  prima  historia  „bellum  Persi  Mace- 
donicum";  item  apud  Vergilium  (Aen.  1,  30;  3,  87)  Atque 
immitis  Achilli,  et  alio  loco  (Aen.  2,  90)  Fallacis  Ulixi.  Nam 
si  esset  nominativus  Latinus  „Achilleus",  merito  faceret  „Achillei", 
ut  „Eurystheus"  et  „Mnestheus".  Sed  quia  non  est  „Achilleus", 
sed  „Achilles",  „AchilHs"  facit,  ut  „Hercules  Herculis",  non 
„Achillei"  ut  „Mnesthei".  Über  den  Gen.  Ulixei  vergl.  Prise. 
6,  18,  92  S.  723  (H  277,  6). 

Von  anderen  Nomina  auf  es  ist  der  Gen.  auf  ei 
sehr  selten,  doch  ist  Euthyclei  Geis.  5,  18,  28;  Oeclei 
Hygin.  Fab.  70;  73;  128;  250;  Alyattei  Horat.  Carm.  3,  16, 
41  nach  der  allgemein  gebilligten  Conjectur  Bentleys  (in  den 
Hdschr.  aliathi,  aliathii,  aliat  thii,  alia  1 1 1  thii  mit  über- 
geschriebenem y  über  dem  vorletzten  i,  halyathii,  aliattici,  haliat- 


—     509     — 

tici,  bei  Acro  aliatti,  bei  Porphyr,  halyatti.  im  Par.  A  m.  pr. 
hat  man  halialyti  zu  erkennen  geglaubt);  Simonidei  Auson. 
Prof.  Burdig.  13,  6.  Desto  ausgebreiteter  ist  der  G-e- 
brauch  der  Form  auf  i.  Charis.  1,  17  S.  107  (I  132,  17): 
„Herculi"  pro  „Herculis"  et  „ülixi"  pro  „huius  Ulixis"  dici 
coeptum  est,  inquit  Plinius  eodem  libro  VI  (sermonis  dubii), 
quoniam  regula,  inquit,  iUa,  si  genetivo  singulari  ovg  litteris 
nomina  finientur  Graeca,  velut  tov  Evfisvovg,  vov  Jioysi'ovg, 
uostros  quoque  „huius  Eumenis" ,  „huius  Diogenis"  oportet 
proferre;  at  si  tov  Evqiniöov,  tov  Xqvüov,  tunc  demum  nostros 
s  subtrahere  debere.  Itaque  „huius  Euripidi"  „Chrysi"  debere 
censeri,  ut  (Verg.  Aen.  1,  120)  Fortis  Achati  et  (Aeu.  1,  220) 
Acris  Oronti.  Sed  nostra,  inquit,  aetas  in  totum  istam  decli- 
nationem  abolevit.  „Achillis"  enim  potius  et  „Herculis"  et  his 
paria  per  s  dicimus.  Prise.  6,  11.  62  S.  706  (II  246,  16): 
Sciendum,  quod  in  huiuscemodi  nominibus,  quando  tertiae  sunt, 
frequeutissime  veteres  dativum  proferunt  pro  genetivo,  „Aristo- 
teli"  „Demostheni"  „Thucydidi'"  „Euripidi"  pro  „Aristotelis" 
„Demosthenis"  „Thucydidis"  „Euripidis"  ponentes.  Virgilius  in 
I  (v.  220):  Praeeipue  pius  Aeneas  nunc  acris  Oronti,  nunc 
Amyci  casum  gemit.  Idem  in  eodem  (v.  30):  Troas,  relliquias, 
Danaum  atque  immitis  Achilli.  In  II  (v.  6):  Quis  talia  fando 
Myrmidonum  Dolopumve  aut  duri  miles  Ulixi.  Terentius  in 
Heautontimorumeno  (5,  5,  21):  Archonidi  filiam;  pro  „Archo- 
nidis",  Cicero  in  IUI  Verrinarum  (Acc.  2,  54,  136):  In  Tiraar- 
chidi  potestate  sociorum  populi  Romani  antiquissimorum  atque 
amicissimorum  liberos,  matres  familias,  bona  fortunasque  omnes 
fuisse.  Idem  in  eodem  (2,  28,  69)  dativum  similiter  protulit: 
Neque  in  praesentia  Timar  chidi  quid  responderet,  habuit.  Et 
magis  secundum  tertiara  ea  proferunt  nominatissimi  auctoi'es. 

Pericli  ist  Gen.  Cic.  de  orat.  2,  22,  93;  Brut.  15,  59; 
Fin.  5,  2,  5  nach  dem  Pal.  B,  Erl.  und  Gud.  2,  aus  welchen 
Pericy  oder  Pericii  bemerkt  ist;  Com.  Nep.  Alcib.  2.  1 ;  Pers. 
4,  3:  lustm,  3,  7,  4;  3,  7,  7.  Choaspi  Solin.  38,  4.  Hystaspi 
lustin.  1,  10,  6.  Themistocli  Cic.  de  orat.  2,  74,  300;  Epist. 
ad  Fam.  5,  12,  5;  Fin.  2,  35,  116  im  Erl.;  Corn.  Nep.  Them. 
4,  5.  Agathocli  Cic.  Verr.  4,  55,  122.  Stratippocli  Plaut. 
Epid.  1,  1,  27.  Diocli  Cic.  Verr.  5,  7,  16;  Plin.  N.  H.  26,  2, 
6  (10);  Cael.  Aurel.  Acut.  3,  5,  55;  Prodi  Cic.  Diviu.  2,  43, 


—     510     — 

90;  Com.  Nep.  Ages.  1,  2.  Neocli  Gorn.  Nep.  Themist.  1,  1 
(der  Nomin.  Neocles  fol^t  §  2,  doch  im  cod.  Dan.,  Parc,  Gud., 
St.  Gall.  und   cod.   coli.  Rom.  Neoclus).     Empedocli    Gell.    4, 

11,  9;  4,  11,  10;  Apul.  d6  mag.   27   S.  453.     Sophocli    Gell. 

12,  11,  6;  13,  18  (19),  2;  13,  18  (19),  3.  Selbst  Herculi  Plaut. 
Persa  1,  1,  2;  Rud.  3,  5,  42  (822);  Cic.  Acad.  2,  34,  108;  Tac. 
Ann.  12,  13;  Fronto  Princ.  hist.  p.  203,  4;  Symmach.  Epist. 
6,  44;  und  Varro  L.  L.  8,  11,  26  bezeugt,  dass  Herculi  und 
Herculis  clava  üblich  sei.  Isocrati  Cic.  Orat.  56,  190;  Epist. 
ad  Att.  2,  1,  1.  So  erat i  Apul.  de  deo  Socrat.  14  ed.  Gold- 
bacher; de  mag.  27  S.  453  ed.  Hildebrand  (Krüger  schreibt  mit 
cod.  V  Socratis).  Demostheni  Cic.  de  orat.  2,  23,  95;  Brut. 
83,  286  und  Opt.  gen.  orat.  5,  14;  lul.  Val.  Res  gestae  Alexandri 
Magni  2,  15  steht  im  Ambros.  und  Par.  Demosteni,  aber  im 
Taurinensis  Demostenis,  was  auch  Kubier  p.  78,  2  in  den  Text 
gesetzt  hat;  Aristoteli  Cic.  Epist.  ad  Att.  13,  28,  3;  Fin.  1, 
5,  14  im  Pal.  A  m.  pr.  und  Erl.,  und  5,  5,  12;  5,  5,  14  im  Pal.  B 
und  Gell.  4,  11,  4  im  Reg.;  Apul.  de  mag.  40  S.  492;  41 
S.  495.  Praxiteli  Cic.  Verr.  4,  2,  4;  4,  6,  12.  Cleomeni 
Cic  Verr.  5,  31,  82.  Pammeni  Cic.  Epist.  ad  Att.  5,  20,  10. 
Andromeni  Curt.  5,  1,  40.  Periphani  steht  Plaut.  Epid.  3,  4, 
71  (508)  im  Ambros.  und  Pakt.;  5,  1,  29  (635)  im  Londinens.; 
perifani  Epid.  2,  2,  62  (246)  im  Ambros.;  3,  4,  71  (508)  im 
Londin.,  an  allen  Stellen  wird  Periphanai  geschrieben.  Theo- 
phani  Cic.  pr.  Balb.  25,  57  und  Epist.  ad  Att.  9,  1,  3.  Diophani 
I.  Neap.  2731.  Archimedi  Cic.  de  rep.  1,  14,  21:  1,  14,  22; 
Plin.  N.  H.  7,  37,  38  (125).  Ganymedi  Cic.  Tusc.  4,  33,  71.  Pala- 
medi  trag.  fr.  in.  (49)  bei  Cic.  OfF.  3,  26,  98  im  Bamb.  und 
Würzb.  Lacydi  Cic.  Acad.  2,  6,  16.  Theodecti  Gell.  10, 
18,  7.  Archonidi  Terent.  Heaut.  5,  5,  21  (1065)  im  Bemb. 
Miltiadi  und  Aristidi  Cic.  pro  Sest.  67,  141;  Aristidi  auch 
Cic.  Fin.  2,  35,  116  im  Erl.  Carneadi  Cic.  de  orat.  2,  38, 
161;  3,  21,  80;  Fin.  2,  11,  35  im  Pal.  A  m.  pr..  Pal.  B  und 
Erl.  Thucydidi  Cic.  Brut.  7,  29;  83,  288;  Quintil.  10,  1,  74. 
Timarchidi  Cic.  Verr.  Acc.  2,  44,  108;  2,  54,  136;  3,  69, 
163;  4,  10,  22;  4,  62,  138.  Euripidi  Plaut.  Rud.  1,  1,  4  (86); 
GeU.  1,  15,  17;  7  (6),  16,  6;  11,  4  Überschr.;  13,  18  (19),  2; 

13,  18  (19),  3;  15,  20,  1;  Apul.  de  mag.  37  S.  479.  Aeschini 
Cic.  Brut.  85,  292  und  Opt.  gen.  orat.  5,  14;  lul.  Val.  Res  gest. 


—     511     — 

AlexandriMagni  2,  9  (ed.  Kubier  p.  73,  9);  2,  18  (p.  80, 13);  Chremi 
Terent.  Andr.  2,  2,  31  (368)  nach  Donat.  zu  dieser  Stelle  und  den 
Exe.  ex  Charis.  arte  gramm.  S.  89  (I  541,  39),  in  den  Hdschr. 
des  Terent.  Chremis,  und  so  in  der  Anführung  bei  Prob.  Cathol. 

1,  46  S.  1468  (IV,  24,  24),  wo  jedoch  hinzugefügt  wird:  et 
inveni  genetivo  Chremi.  Ogygi  Varro  R.  R.  3,  1,  3  (dazu 
§  2  der  Nomin.  Ogyges,  doch  im  cod.  Polit.  Ogygos);  Augustin. 
Civ.  Dei  18,  8  gebraucht  den  Nomin.  Ogygus  und  den  Gen. 
Ogygi.  Oresti  Parcuv.  (384)  bei  Prise.  10,  3,  19  S.  887  (II 
511,  14);  Gell.  3,  10,  11;  7  (6),  5,  5;  7  (6),  5,  7.  Euphrati  Gic. 
Epist.  ad  Q.  fr.  2,  12,  2;  Fronto  Princ.  bist.  p.  209,  16. 
Orodi  Cic.  Epist.  ad  Farn.  15,  1,  2;  Epist.  ad  Att.  5,  18,  1; 
5,  21,  2.  Ariobarzani  Cic.  Epist.  ad  Att.  13,  2,  2.  Oronti 
Verg.  Aen.  1,  220  in  den  sched.  Vat,  und  im  Med.  und  Bern, 
b,  und  im  Rom.  und  Gud.  m.  sec. ;  Poet.  ine.  bei  Mar.  Victorin. 
III  14  S.  2580  (VI  123,  21)  und  bei  Terent.  Maur.  1822;  C.  I. 
L.  6,  4305;  Achati  Verg.  Aen.  1,  120  bezeugt  allein  Charis. 
an  der  oben  angeführten  Stelle.  Arimazi  Curt.  7,  11,  27 
(daselbst  §  1.  5.  28  ist  der  Nomin.  Arimazes,  §  23  der  Dat. 
Arimazi).  Mithridati  Gell.  15,  1,  6.  Candauli  lustin.  1,  7, 
14;  1,  7,  19.  Tigrani  C.  I.  L.  5,  2540.  Moysi  Cyprian. 
Epist.  73,  17;  Tert.  Apol.  45;  Monog.  8;  Praescr.  haer.  42;  adv. 
Marc.  1,  10;  3,  21;  4,  20;  4,  22;  4,  28;  4,  34;  4,  39;  5,  2; 
Vulg.  Exod.  16,  22;  18,  2;  Augustin.  Civ.  Dei  18,  32;  20,  28; 
20,  29;  Docü-.  Chr.  4,  37,  59;  Sulp.  Sev.  H.  S.  1,  17,  2;  1, 
17,  3;  1, 20,  6;  1,  21,  2;  Gros.  Eist.  1,  10,  5  und  Apol.  20,  2;  Sedul. 
Carm.  pasch.  4,  168;  Ennod.  Dict.  IV  (ed.  Hartel  p.  436,  10); 
Venant.  Fortun.  5,  6,  16;  Commodian.  Instr.  1,  2,  5;  Apol.  518; 
dafür  Moysei  Tert.  adv.  Marc.  5,  11,  Mosel  Tert.  Bapt.  9 
und  de  anima  35;  37;  57;  Moyseos  Augustin.  contra  Faust. 
16,  19;  Doctr.  Chr.  2,  8,  13;  Hieronym.  de  vir.  iU.  38;  55. 
Serapi  Varro  (Sat.  Men.  152)  bei  Non.  S.  480,  20.  Xerxi 
lul.  Val.  Res   gestae  Alex.  Magni  2,  7    (ed.  Kühler  p.  71,   23); 

2,  11  (p.  74,  19);  2,  20  (p.  82,  3);  2,  27  (p.  95,  3);  2,  29 
(p.  100,  13)  und  Itin.  Alex.  29  (67);  Artaxerxi  Itin.  Alex. 
32  (72).  Über  den  Gebrauch  solcher  Formen  bei  Cic.  vergl. 
Zumpt  zu  Verr.  Acc.  2,  44,  108;  4,  2,  4;  Madvig.  zu  Fin. 
1,  5,  14. 

Zu  dem  Gen.  Vologesi,  dessen  sich  Tacitus  Ann.   13,  7: 


—     512     - 

13,  B7  und  Ilist.  4,  51  bedient,  kommt  bei  dem  nämlichen 
Schriftsteller  kein  anderer  Nomin.  vor  als  Volo^eses  Tac.  Ann.  12, 
44;  12,  50;  13,  9;  13,  34;  15,  2;  15,  6;  15,  10;  15,  11;  15,  13; 
15,  14;  15,  15:  15,  28;  kein  anderer  Acc.  als  Vologesen  oder 
VologesemTac.  Ann.  12,  14;  12,50;  13,9;  13,37;  14,25;  15, 
5;  15,  10;  15,  13;  15,  27;  15,  31  (nur  Hist.  1,  40  ist  im  Med. 
Vologaesü,  d.  i.  Vologesum),  und  kein  anderer  Abi.  als  Volo- 
gese  Tac.  Ann  15.  3;  15,  6;  der  Dat.  ist  Vologeso  Tac.  Hist. 
4,  51,  und  Vologesi  Tac.  Ann.  15,  5;  15,  14;  der  Gen. 
Vologesis  Tac.  Ann.  15,  7;  15,  17;  15,  24;  15,  27.  Den 
Nomin.  Vologesus  haben  Plin.  N.  H.  6,  26,  30  (122)  und  Suet. 
Nero  57 ;  Vespas.  6  und  Domit.  2.  Eine  solche  Nebenform  auf 
US  mag  auch  in  anderen  Fällen  dem  Gen.  auf  i  zu  Grunde 
liegen,  welcher  mit  einem  vorhersehenden  Nomin.  auf  es  ver- 
bunden wird.  Besonders  erinnert  der  auf  i  ausgehende  Geu. 
der  Nomina  auf  des  an  die  in  einzelnen  dieser  Namen  ge- 
bräuchliche Form  auf  clus,  wie  Patroclus,  Iphiclus,  Androclus. 
Dass  die  Declination  Achilles  Achilli,  Ulixes  Ulixi  aus  Achil- 
leus  Achillei,  Ulixeus  Uli xei  hervorgegangen  ist,  ergiebt  sich 
aus  der  obigen  Zusammenstellung  der  vorkommenden  Formen; 
ebenso  zeigen  die  aufgeführten  Genitivformen  von  Moyses,  dass 
eine  Nebenform  Moyseus  vorausgesetzt  wurde.  Prise.  6,  18, 
92  S.  723  (II  276,  1)  bemerkt,  dass  der  Übergang  von  evg  in 
ijg  und  von  ^?  in  eng  in  den  Griech.  Dialekten  Einfluss  auf  die 
Latein.  Casusformen  ausgeübt  habe,  dass  nämlich  bei  Antimachus 
ein  Nomin.  Tvdrjq  und  ein  Voc.  Tvötj,  bei  Ibycus  ein  Acc. 
'Oq^ijv  gefunden,  und  dass  neben  0vXevq  0vXijg,  neben  .^Qtjg 
^'Aqsvg,  neben  ^AvTicpärrig  und  rijQVovrjg  ^AvTKfarsvg  und  rrjqvovsvg 
gebraucht  werde.  Mochten  nun  auch  diese  letzteren  Formen 
des  Nomin.  nirgends  vorkommen,  so  ist  doch  Odyss.  10,  114 
ApTicfiaz^a  und  Hesiod.  Theog.  287.  309  FijQvoviji  und  FijQvoi'^a, 
und  die  Zusammengehörigkeit  dieser  Formen  mit  den  Nomin. 
AvTi(fccTijg  und  FijQvövi^g  ist  der  Latein.  Declination  es  Gen.  i 
(oder  ei)  analog. 

Für  einen  nicht  geringen  Teil  der  oben  aufgeführten  Gen. 
auf  i  ist  es  von  Bedeutung,  dass  nicht  nur  den  Aolern  der  Gen. 
^oaxQaTOv  zugeschrieben  wird,  sondern  dass  sich  auch  in  In- 
schriften, vornehmlich  in  Attischen,  2ooxQdrov,  KaXXixQctrov, 
MsvexqccTOv,    Evxqcctov,    ^Enixqaxov,    KakXiCd-svov,    Ev(fccvov,    und 


—     513     —      ■ 

auf  einer  Syracusischen  Münze  Evfjkivov  lindet.  Vergl.  Böckh 
C.  I.  Gr.  1  S.  73.  In  mehreren  anderen  der  vorgedachten 
Nomina,  welche  im  Griech.  nach  der  ersten  Declin.  flectiert 
werden,  wie  in  Theodectes,  Aeschines,  Ogyges,  Orestes,  Eu- 
phrates,  Mithridates,  Candaules,  und  in  denen  auf  des,  hat  der 
gewöhnliche  Gen.  im  Griech.  ov.  Vergl.  die  oben  angeführte 
Stelle  des  Charis.  1.  17  S.  107.  Simonidei  aber  mochte  Auson. 
Prof.  13  (14),  6  für  Simonidi  bilden,  indem  er  an  Achilli 
und  Achillei  Ulixi  imd  Ulixei,  und  an  die  obgedachten  Griech. 
Doppelformen  anf  j/c  und  erq  dachte. 

Wenn  endlich  Cicero,  wie  wir  bei  Prob.  Cathol.  1  ,  51 
S.  1473  (IV  28,  20)  und  M.  Plot.  [M.  Claud.]  Sacerd.  2,  46 
S.  56  (VI  479,  12)  lesen,  üliumque  Verri  für  Verris  schrieb, 
so  hat  dies  mit  dem  gleichen  Ausgange  des  Gen.  Griechischer 
Namen  auf  es  nichts  gemein,  sondern  ist  daraus  zu  erklären, 
dass  Verres  oder  Verris  für  Verrius  gebraucht  wird,  vergl. 
unter  37. 

88.  Mehrere  Nomina  auf  es,  welche  gewöhnlich 
der  dritten  Declin.  folgen,  nehmen  daneben  einzelne 
Formen  der  ersten  Declination  an.  Charis.  1,  14  S.  26 
(l  40,  17):  Sunt  alia,  quae  in  es  quidem  exeunt,  genetivo  autem 
per  „ae"  litteras  efferuntur,  et  sunt  primae  declinationis,  velut 
„Anchises  Anchisae",  „Achates  Achatae",  „Acestes  Acestao". 
Ut  autem  facilius  intellegatur.  obscrvabimus,  quod  Graeca  nomina, 
quae  in  „es"  terminantur,  genetivum  faciunt  in  „is",  si  genetivo 
apud  Graecos  ovq  habuerint,  velut  /rjfxoGO^srijs  frjuoa&svovq, 
„Demosthenes  Demosthenis".  .Sin  autem  in  Grai'co  genetivo 
ov  habuerint,  ut  nrikeidriq  UriXsidov,  Ataxivtfiq  AiOxi^or,  'Axsarrjg 
\ixsGrov,  faciunt  Latine  genetivum  per  „ae",  ut  „Pelides  Pelidae", 
„Aeschiues  Aeschinae",  „Acestes  Acestae".  Possunt  tarnen 
etiam  Latinum  habere  noininativum,  velut  „Atrida  Ati'idae", 
„Achata  Achatae",  „Pylada  Pyladae",  „Oresta  Orestae"',  ,,An- 
chisa  Anchisae".  llaec  nomina  genetivo  apud  veteres  auctores 
sine  observatione  proferuntur.  Nam  et  „Aristidis"  et  ,.Aristidae" 
et  „Aristidi"  etiam  dixerunt,  „Achillis"  et  „Achillae"  et  „Achillei"; 
et  per  hoc  pluralem  dativum  et  ablativum  tarn  ex  tertio  quam 
ex  secundo  ordine  faciunt.  Prise.  6,  11,  61  und  62  8.  705  und 
706  (II  245,  11):  Siii  in  ov  tx^iniinent  genetivum  Gr.-u'cum.  primae 
erunt  declinationis,  ut '//«'r/yc  ^ /X^^/^or,  .Veliates  Achatae,  \4yx'^1'^ 
Xeue-Wagener,  Formenlehre.    I,  M.  Aufl.  33 


-     514     - 

ylyXt^^ov,  Anchises  Anchisae.  Saepissime  tarnen  huiuscemodi 
nomina  antiqui  et  secundun»  tertiana  piotulerunt  declinationeni, 
ut  „Orontes  Orontae"  et  „Orontis",  „Tiraarchidcs  Tiniarchidae" 
et  „Timarchidis",  „llerodes  Herodae"  et  „Herodis".  Horatius  in 
II  Epistularum  (Epist.  2,  184):  Pracferat  Herodis  palmetis 
pinguibus,  alter.  Cicero  IUI  Tusculanarum  (Cap.  29,  63):  Noii 
sine  causa,  cum  Orestis  fabulam  doceret  Euripides.  Salluritiu.s 
in  II  Historiarum:  Eam  deditionem  senatus  per  nuntios  Orestis 
cognitam  adprobat.  Idem  in  III  Historiarum:  Namque  primum 
lasonem  novo  itiucre  maris  Aeetac  hospitis  domum  violasse, 
AgeUius  Noctium  Atticarum  VIII:  Historia  ex  libris  Heraclidae 
Pontici  iucunda  memoratu  et  miranda.  Scieudum  tarnen,  quod 
frequentissime  tertia  utuntur  declinatione  in  propriis,  quae  formam 
liabent  patronymicorum,  et  in  barbaris,  ut  „Thucydides  Thucy- 
didae"  et  „Thucydidis",  „Mithridates  Mithridatae  Mithridatis'-, 
„Tigranes  Tigranae  Tigranis".  Huiuscemodi  enim  nomina  Par- 
tbica  etiam  Graeci  ancipiti  terminant  genetivo,  modo  ov  modo 
ovg,  TiyQccvrjg  Tiyqocvov  xai  Tiygdvovg  vel  TiyQd)'fog.  Virgilius 
in  XII  (v.  644):  Nee  Drancis  dicta  refellam. 

Die  Patronymica  gehen  gewöhnlich  nach  der  ersten 
Declination;  aber  nach  der  dritten:  Aeacidis  Senec.  Troad- 
46,  vergl.  Leo  z.  d.  St.;  Dracont.  5,  155;  Aesouidi  Dracont. 
8,  289;  Alcidis  Dracont.  2,  65;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  184,  1; 
Atridis  Dracont.  8,  449;  8,  548;  Orest,  213;  352;  720;  874; 
Atridi  Dracont.  8,  537;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  198,  57;  Pelidi 
Dracont.  9,  76;  Priamidis  Anth.  Lat.  ed.  Riese  367,3:  Ty- 
didis  Dracont.  8,  647.  Andere  Namen  auf  ides  und  ades 
aber  folgen  in  der  Regel  der  dritten,  sie  lassen  jedoch 
einzelne  Formen  nach  der  ersten  zu.  Eumenidae  Cic. 
Verr.  5,  7,  15  ist  vom  Nomin.  Eumenidas  gebildet,  da  in  Sicilien 
die  Dorischen  Formen  herrschend  waren;  auch  Othryadae 
Val.  Max.  3,  2  ext.  4  in  dem  Namen  eines  Spartaners  führt  auf 
Othryadas,  wie  der  Name  bei  Paus.  2,  20,  7  lautet,  wiewohl 
Ovid.  Fast,  2,  665  ihn  nach  Herod.  1,  82  Othryades  nennt. 
Aber  auch  Alcibiadae  hat  Gell.  1,  9,  9  im  Reg.  und  Rottend, 
und  in  anderen  Büchern;  Euripidae  derselbe  7  (6),  3,  28; 
Parmenidae  ApuL  Dogm.  Plat.  1,  3  S.  186;  Asclepiadae 
Impp.  Dioclet.  et  Maxim.  Cod.  6,  24,  10;  Dioscuridae  nach 
Charis.  1,  15  S.  51  (I  68,  7).     Ferner  Antiphatae  Ovid.  Met. 


—    515    — 

14,  249;  15,  717;  Sil.  14,  33;  Stat.  Silv.  1,  3,  85;  Bootae 
Ovid.  A.  A.  2,  55;  Lucan.  2,  722;  Mart,  4,  3.  5;  8,  21,  3;  luven. 
5,  23;  Claud.  Laud.  Stilicli.  1,  123  (Booti  für  Bootis  belegt 
Prise.  6,  11,  62  S.  706  ==  II  247,  17;  Cicero  iu  Arato  (v.  100): 
siib  pedibus  profertur  .  .  .  Hnita  Booti,  spicum  inlustre  tenens, 
splendenti  corpore  vii'go,  pro  Bootis;  Bootis  Hygin.  Poet,  astron. 
3.  24;  4,  6;  Avieu.  Orb.  terr.  188;  364;  456;  511;  697;  846; 
1213;  Eunod.  Carm.  1,  7,  23;  Isid.  Orig.  3,  70,  9,  und  Booti 
als  Dat.  Cic.  Nat.  Deor.  2,  42,  110).    Euphratae    Stat.    Silv. 

2,  2,  2  und  Theb.  8,  290;  Avien.  Orb.  terr.  1157;  Ambros. 
Epist.  27,  15;  Fest.  Brev.  28,  2;  Euphrate  Lucan.  8,  358; 
Euphraten  Cic.  Fin.  3,  22,  75;  Cael.  bei  Cic.  Epist.  ad  Farn. 
8,  10,  1;  Verg.  Ge.  4,  561:  Prop.  5  (4),  6,  84;  Ovid.  Fast.  2, 
463;  6,  465;  Vell.  Paterc.  2,  46,  4;  Liv.  Epit.  106;  Senec.  de 
brevit.  4,  5;  Pliu.  N.  H.  5,  12,  13  (66);  Stat.  Silv.  3,  2,  136; 
Tac.  Ann.  4,  5;  6,  37;  13,  7;  14,  25;  15,  17  zweimal  und  Hist. 
5,  9  (überall  aber  hat  Tac.  den  Gen.  Euphratis,  Ann.  2,  58;  6, 
31;  6,  37;  12,  11,  daher  Euphraten  bei  ihm  wohl  zur  dritten 
Declin.  zu  zählen  ist,  vergl.  unter  83j;    Ampel.   11,  3;  Curt.  3, 

I,  10;  Stat.  Silv.  3,  2,  136;  luven.  1,  104;  8,  57;  Flor.  3,  5, 
22;    4.  9,  5;    4,  10,  2;    4,  12,  61;    Solin.  31,  1;  31,  7;  lustiu. 

II,  12,  10;  Fest.  Brev.  14,  4;  17,  1;  17,  4;  20,  2;  20,  3;  28, 
1;  Amm.  Marc.  18,  7,  4;  23.  2,  2;  23,  3,  1;  23,  3,  9;  30,  1, 
8  (aber  Euphratem  16,  10,  6;  19,  8,  9;  20,  8,  1;  21,  7,  1;  21, 
13,  2).  Orestae  Ovid.  Amor.  2,  6.  15;  Trist.  1,  9,  27  und 
Epist  ex  Pont.  2,  3,  45;  Mart.  6,  11,  3;  Sidon.  Carm.  24,  30; 
Orestä  als  Abi.  des  Römischen  Familiennamens  Cod.  lustin. 
5,  16,  27;  5,  20,  2;  5,  27,  11;  5,  29,  4  (doch  noch  häufiger 
in  demselben  Cod.  Oreste),  über  Oresta  als  Voc.  vergl.  unter 
16;  Thyestae  Horat.  A.  P.  91;  Ovid.  Ibis  357;  543  (an  der 
ersteren  Stelle  als  Dat.  mit  der  Var.  Thyesti,  an  der  zweiten 
als  Gen.  mit  der  Var.  Thyestis);  Senec.  Troad.  341;  Agam.  293; 
Pers.  5,  8;  Lucan.  7,  451;  Mart.  3,  45,  1;  10,  35,  6;  11,  31, 
2;  luven.  8,  228;  Sidon.  Carm.  9,  108  (Thyestis  Hygin.  Fab. 
88;  117;  124;  243;  244;  252;  254;  Thyesti  als  Dat.  Hygin. 
•Fab.  87;  88;  244;   Thyestcm  Acc.  (212)  bei  Cic.  Nat.  Deor. 

3,  27,  68,  und  Cic.  selbst  Tusc.  3,  18,  39;  4,  36,  77);  über 
den  Voc.  vergl.  unter  20. 

Ausserdem  Phanocratae  Tcrcnt,  Heaut.  5,   5,  17  (1061); 

33* 


—    öh)    — 

Praxitolae  Cornific.  4,  6,  9;  Epicydae  Liv.  25,  23,  9;  25,  25,  12 
(vergl.  über  den  Ace.  Epicydon  unter  83):  Aristophanac  Gell, 
praef.  20;  Pherecydae  Augustin.  c.  Acad.  3,  17,  37:  Philo- 
lachae  Plaut.  Most.  2,  1,  27  (374),  Leo  schreibt  Pliilolochis; 
Cambysae  Prop.  3  (2),  26,  23  und  Apul.  Flor.  15  8.  56,  vergl. 
Prob.  Cathol.  1,  51  S.  1472  (IV  28,  17),  weicher  (Jambyses  Cam- 
bysae vel  Cambysis,  und  noch  l,  47  S.  1469  (IV  25,  21) 
Hostanes  'Oßrarov  huius  Hostanae  und  1,  55  S.  1476  (IV  31, 
18)  Artabazes  Artabazae  dekliniert.  Xerxae  lul.  Val.  Res 
gestae  Alex.  M.  2,  5  (ed.  Kiibler  p.  70,  13);  3,  3  (p.  113.  27). 
Candaulae  lul.  Valer.  Res  gestae  Alex.  M.  3,  34  (p.  142,  23), 
daselbst  (p.  142,  14)  Candauli  Dativ.  Dazu  das  Appellat. 
satrapae  als  Nom.  Plur.  Corn.  Nep.  Dat.  3,  1  und  Ages.  2, 
2;  Amm.  Marc.  23,  6,  14:  satraparum  Plin.  N.  H.  6,  26,  30 
(119);  Curt.  6,  6,  20:  Vulg.  1  Reg.  29,  7;  über  den  Sing,  sa- 
trapa  und  satrapam  vergl.  unter  15;  satrapes  satrapis  dekliniert 
M.  Plot.  (M.  Claud.)  Sacerd  2,  5  (VI  472,  29),  und  satrapis 
als  Gen.  Sing,  hat  Corn.  Nep.  Lys.  4,  1:  satrapein  derselbe 
Conou  2,  1;  satrapes  als  Plur.  Apul.  de  mundo  26  S.  348; 
satrapibus  lul.  Valer.  Res  gest.  Alex  M.  2,  21  (ed.  Kubier 
p.  82,  11);  aber  bei  Curt.  6,  4,  25  ist  satrapem  uach  dem  Flor., 
Leid,  und  Voss.  1  in  Satrapen  berichtigt,  der  auch  Plin.  N.  H. 
6,  27,  31  (139)  und  Curt.  6,  6,  10  vorkommt,  und  einen  Nomiu. 
satraps  haben  erst  Sidon.  Carm.  2,  78  und  Alcim.  Avit.  6, 
392;  6,  589. 

Vorzüghch  im  Plur.  solcher  Noraina  ist  die  Flexion  nach 
der  ersten  Declin.  üblich.  Thucydidas  Cic.  Orat.  9,  32;  Hy- 
peridae  Cic.  Brut.  17,  67;  Orestarum  als  Römischer  Familien- 
name Cic.  Brut.  25,  94;  Orestas  Auth.  Lat.  ed.  Ptiese  294,  9; 
Naucratae  Cic.  de  orat.  2,  23,  94;  Hippocratae  Gell.  14,  6,  3; 
Herrn era das  Cic.  Epist.  ad  Att.  1, 10, 3;  Cleanthas  luven.  2,  7; 
So  Cratae  et  Antisthenae  Gell.  14,  1,  29;  Socratas  Anth. 
Lat.  ed.  Riese  250,  3  nach  der  Correctur  von  Salmasius,  quam- 
quam  formam  „Socrates"  codd.  indicant,  wie  Bährens  P.  L.  M. 
IV  p.  347  Anm.  sagt;  aber  auch  Hercules  Varro  bei  Serv.  zu 
Verg.  Aeu.  8,  564  und  Verr.  Flacc.  bei  demselben  zu  8,  203; 
Arnob.  4,  15;  Augustin.  Civ.  Dei  18,  12  (ed.  Dombart  II  p.  270, 
32);  Herculum  Tert.  spect.  11;  Mart.  Capella  3  §  301;  Her- 
culibus    und  Diomedibus    Varro   L.   L.   10,   3,    49:    Gany- 


—     517     - 

medibus  Arnob.  5,  44;  Socrates  als  Acc.  Plur.  Macrob.  Sat. 
7,  1,  13,  vergl.  oben;  duo  Artaxerxes  Com.  Nep.  Reg.  1,  S. 
Formen,  wie  ^axfccrcct ,  ITga^iTskai,  KXsdvd^ai,  'Eofioysvai, 
KlftGd-ii'ai,  AcMXQciraic,  K).mv9^aiQ,  roic  Jtoysyag  xcd  ^Mxourag, 
finden  sich  bei  den  Griechen  seit  Plutarch.  und  Philostr..  und  von 
Choerob.  Anecd.  Gr.  S.  1191  wird  angeführt  Jr^iood^svai  und 
./ri(jtO(jd-svag,  'A^iCiOffccvai  und  AqiOrotfävac.  von  dem  Schol.  zu 
Dionys.  Hierarch.  eccles.  S.  2  aber  wird  \4QKST0(favcn  und 
^coxQctrai  den  Attikern  zugeschrieben.  Vergl.  Lobeck  paralip 
gramm.  Gr.  2,  3  §  7  S.  182. 

89.  Der  Name  des  Macedonischen  Königs  Perseus 
hat  eine  Nebenform  Perses,  welche  gewöhnlich  nicht,  wie 
Achilles  und  Ulixes,  nach  der  dritten,  sondern  nach  der  ersten 
Declin.  flectiert  wird,  und  dabei  einzelne  Formen  wie  von 
einem  Nomin.  auf  a  gestattet.  Prob.  Cathol.  1,  51  8.  1472  (IV 
28,  17)  decliuiert  Perses  Persue  vel  Persis;  für  den  Gen.  Per- 
sis,  welcher  selbst  sehr  selten  ist,  kann  der  Acc.  Persem  und 
der  Dat.  Persi  angeführt  werden,  Avelcher  letztere  freilieh  auch 
aus  Persei  zusammengezogen  sein  kann,  vergl.  Orphi  und 
Mnesthi  unter  82.  Der  Abi.  Perse  lässt  sich,  da  er  nur  in 
Prosa  gefunden  wird,  gleich  gut  zur  ersten  wie  zur  dritten 
Declin.  ziehen. 

Liv.  hat  im  Nomin.  überall  Perseus,  39,  53,  3:  40,  5, 
2;  40,  5,  5:  40,  5.  11;  40,  6,  4:  40,  7,  1;  40,  8,  1:  40,  9,  1: 
40,  12,  1:  40,  15,  3;  40,  20,  3;  40,  22.  10;  40,  24,  1;  40,  56, 
1;  40,  56,  7;  40,  57,  1:  40,  58,  8;  41,  22,  4:  41,  23,  3:  41, 
24,  4:  41,  24.  11:  41,  24,  18;  41,  24,  19,  und  noch  gegen 
sechzigmal  in  den  vier  folgenden  Büchern,  ebenso  Pliu.  N.  H. 
2,  12,  9  (53):  lustin.  32,  2,  8;  32,  3,  1;  32,  3,  4;  32,  4,  1; 
33,  1,  4;  33,  2,  5;  dagegen  Perses  Cic.  Catil.  4,  10,  21;  Val. 
Max.  5,  1,  8:  Lucan.  3,  158:  Flor.  2,  12,  2;  2,  12,  14;  Gell. 
7  (6),  3,  5;  (Jbseq.  70;  Eumen.  Paneg.  Constantini  10,  7.  Ein 
Nomin.  Persa  für  den  Namen  des  Königs  wird  nicht  streng  be- 
wiesen durch  die  Deutung,  welche  Aerailius  Paulus  bei  Cic. 
Divin.  1,  46,  103  dem  auf  ein  Hündchen  bezüglichen  Ausruf 
seiner  Tochter  giebt:  Persa  periit,  indem  er  erwidert:  accipio 
omeo.  In  derselben  Erzählung  Cic.  Divin.  2,  40,  83  und  Val. 
Max.  1,  5,  3  ist  Persam  perisse,  und  bei  dem  letzteren  wird 
der  Nomin.  Persa    als  Name    des  Mundes    angegeben.     —    Der 


—     518     — 

Vocativ  l'erscu  ist  unter  Hl  aus  Liv.  angeführt.  —  Der 
Gen.  ist  Porsei  Liv.  40,  7,  4;  40,   20,  4;  40,  23,  9;  42,  2,  1; 

42,  10.  11:  42,  11,  3;  42,14,  2;  42,  14,5;  42,  14,  6-,  42.  14, 
9  und  ausserdem  mehr  als  zwanzigmal,  ferner  Vell.  1,  9,  6; 
Val.  Max.  6,  2,  3;  Plin.  N.  H.  3,  14,  19  (114);  17,2.5,38(244); 
lustiu.  33,  3,  3 ;  P  e  r  s  i  Sallust.  Hist.  bei  den  unter  87  ge- 
nannten Grammatikern,  und  Tac.  Ann.  4,  55;  Persae  Cic. 
1  agr.  2,  19,  50;  Flor.  2,  14,  3;  Persis  Augustin.  Civ.  Dei 
3,  11.  -  Der  Dat.  P  e  r  s  e  o  Liv.  40,  5,  5;  40,  46,  5;  42,  33, 
4;  44,  26,  1;  44,  43,  5;  45,  8,  6:  45,  43,  2;  lustin.  33,  1,  3; 
33,  1,  7;  Persi  Cic.  Tusc.  5,  40,  118;  Senec.  Cons.  Marc. 
13,  3;  Persei  Liv  39,  53,  4;  42,  25,  2;  42,  49,  7;  42,  52,  3; 

43,  7,  9;  43,  8,  6;  45,  19,  5;  Persae  war  die,  wie  es  scheint, 
durch  Hdschr.    nicht  beglaubigte  Vulg,  bei  Cic.  a.  a.  O.,    steht 
aber  sicher  bei  Sidon  Carm.  VII  81.    —    Der  Acc.  Persea 
Liv.  31,  28,  5;    37,  57,  5;  38,    10,  3;   39,  53,  5;  40,  5,  9:  40, 
54,  6;  40,  54,  7;  41,  23,  10;  41,  23,  11:    41,  24,  6;  42,  5,  4 
42,  6,  2;  42,  11,  5;  42,  13.  4;  42,  13,  11;  42,  29,  3;  42,  31 
1 ;  42,  36,  2 ;  42,  37,  7  und  ausserdem  noch  etwa  dreissigmal 
Perseum    Liv.  40,  7,  7;    40,  22,  13;    40,   24,  3:    40,  56,  11 
Justin.  32  2,  7;  Gros.  4,  20,  36;  Persen  Cato  bei  Gell.  7  (6) 
3,  16  zweimal;    Cic.  Verr.  Acc.  1,  21,  55    und  1.  agr.  1,  2,  5 
Sallust.  lug.  81,  1  und  Hist.  Brief  des  Mithrid.  7;    Liv.  9.  19 
14;  Vell.  L  11,  1:  Val.  Max.  1,  8,  1  zweimal;  2,  2,  1;  5,  1,  8 
8,    11,    1;    Senec.  Cons.  Marc.  13,  2  und  Nat.  qiiaest.  1,  1,  2 
Tac.  Ann.  12,  38;  12,  62;  lustin.  33,  2,  6;  38,  6,  3;  Gell.  7  (6) 
3,  22;  Aur.  Vict.  de  vir.  illustr.  56,  3;  58,  1;  Lactant.  Instit.  2 
7,  10;    Gros.  7,  2,  9;    Fest.  Brev.  7,  4;   Prudent.  c.  Symm.  2 
561;    Persem    Cic.    de  irap.  Cn.  Pomp.   18,  55  im  Erf.,    Teg 
und  Vat. ;    1.   agr.   1,  2,    5  im  Erl.,    aber  C.  F.  W.  Müller  hier 
Persen;  Fin.  5,  24,  70  im  Pal.  B  und  Erl.;  Nat.  Deor.  2,  2,  6 
das  erstemal  in  allen  von  Baiter  benutzten  Büchern,  das  zweite- 
inal   im   Erl.:    Prop.    5    (4),    11,  39  (im   Flor.  m.  sec.    Persen); 
Per  s  am  Vell.  1,  9,  4 ;  aber  Val.  Max.  1,  8,  1  im  Bern.,  die 
Herausgeber  schreiben  Persen.  —  Der  Abi,  Perseo  Liv.  26, 
25,  5;  31.  33,  3;    39,  23,  5;    39,  29,  3;    40,  6,  7;  40,  16,  3; 
41,  19,  4;  41,  19,  5;  41,  22,  2;  41,  23,  9;  42,  11,  1;  42,  12, 
5;    42,    12,  7    und    ausserdem    an    wenigstens    fünfundzwanzig 
Stellen;  Plin,  H,  N,  33,  3,  17  (56);    33,  11,  50  (142):  34,  3,  7 


-     519    — 

(13);  35,  11,  40  (135)-,  Perse  Cic.  pro  Mur.  14,  31;  Tusc.  3. 
22,  53  und  Divin.  1,  46,  103;  Sallust.  Cat.  51,  5;  Liv.  42,  26, 
3;  Acta  triumpb.  Capit.  a.  587  zweimal;  Val.  Max.  1,  5,  3;  2, 
2,  1;  2,  7,  14;  4,  3,  8;  4,  4,  9;  Senec.  Contr.  7,  2  (17),  7; 
Trog.  Pomp.  Prol.  33;  Flor.  2,  13,  1;  Gell.  7  (6),  3,  15;  Pacat. 
Paneg.  Theodos.  82,  1;  Fest.  Brev.  7,  4;  Hieronym.  Chrou.  1 
S.  37;  2  S.  146;  P  e  r  s  a  Cic.  1.  agr.  2,  33,  90;  GeU.  7  (2),  3,  2. 

90.  Prob.  Cathol.  1,  46  S.  1467  (IV  24,  15)  sagt,  dass 
die  Griech.  Namen  anf  as  im  Gen.  ae  und  antis  haben,  und 
führt  als  Beispiele  an  „Mimas  Mimae  vel  Mimantis",  ,,Gyas 
Gyae  vel  Gyantis",  „A  thamas  Athamae  vel  Athamantis'".  Wir 
kennen  nur  Mimantis  Plin.  N.  H.  5,  29,  31  (117);  Dat.  Mi- 
manti  Sil.  3,  394;  Acc.  Mimanta  Verg.  Aen.  10,  702;  10, 
706;  Stat.  Theb.  9,  296;  Amm.  Marc.  31,  14,  8;  31,  14,  9; 
Gen.  Athamantis  Ovid.  Met.  4,  420;  Acc.  Athamantem 
Cic.  Tusc.  3,  5,  11;  Hygin.  Fab.  170  und  Athamanta  Ovid. 
Met.  4,  467;  4,  471;  Val.  Fl.  1,  280;  Hygin.  Fab.  21;  Abi.  Atha- 
mante  Cic.  in  Pison.  20,  47,  aber  nur  Gen.  Gyae  Verg.  Aen. 
5,  169;  Acc.  Gyan  Verg.  Aen.  1,  222;  1,  612;  5,  184;  5,223; 
10,  318;  Sil.  1,  439;  Stat.  Theb.  2,  610;  7,  715;  9,  305. 
Vielleicht  aber  schrieb  Prob.  Gras  Grae  vel  Grantis,  wie  bei 
Parrhas.,  Ascens.  und  Putsch,  gelesen  wird.  Fgav  als  Acc.  von 
rgccg  hat  Strabo  13,  1,  3,  rqcc  als  Dat.  Paus.  3,  2,  1,  rgü  als 
Gen.  Athen.  11  S.  466  c,  und  diesen  Gen.  geben  dem  Worte 
Arcad.  S.  125  undChoerob.  Anecd.  Gr.  S.  1181:  bei  dem  letzteren 
werden  andere  einsilbige  Namen  auf  dg  Gen.  cevrog  aufgeführt. 
Bei  Lateinern  wird  sich  allerdings  Gras  nicht  leicht  rinden 

Calchas,  welches  im  Griech.  überall  und  im  Latein 
gewöhnlich  ant  im  Stamme  zeigt,  wie  bei  Cic.  Divin.  1, 
40,  87;  2,  30,  63;  Verg.  Aen.  2,  100;  2,  122;  Val.  Max.  8,  11 
ext.  6;  Stat.  Achill.  1  493;  2,  7;  Hygin.  Fab.  190;  Dictys  1, 
21;  2,  7,  hatte  nach  Prise.  6,  10,  53  S.  702  (II  239,  9)  in  der 
alten  Sprache  im  Gen.  Calchae.  Derselbe  führt  für  den  Abi. 
Calcha  Plaut.  Men.  5,  1,  48  (748)  an.  Nach  Charis.  1,  15  S.  50 
(1  66,  22)  war  bei  Pacuv.  und  Plaut,  der  Acc.  Ca  ich  am.  Über 
den  Voc.  Calcha  vergl.  unter  81. 

Mehrere  Griech.  Namen  auf  Tjg  Gen.  sog  oder  ovg  haben 
im  Latein,  im  Gen.  etis,  so  wie  wiederum  einige,  welche  im 
Griech.  immer  ip:og  haben,  im  Latein,  sowohl  is  wie  etis  zulassen. 


-     520     — 

Prise,  b,  U,  60  und  61  S.  704  iind  705  (II  244,  1):  Graeca  eiusdem 
terminationis  (es),  in  ovg  vel  og  vel  eog  genetivum  Graecum 
terminantia,  ov  vel  o  vel  to  in  i  commutantia  faciuut  genetivuni 
Latinum,  ut  JlaiLcefiildrjg  Ila/Lccfirjdovc,  ..Palaniedes  Palamedis ", 
^E'ceox'/Lrjg  'Ec£Ox?Joc,  „Eteocles  Eteoclis",  Xgifijjg  X^siirfiog, 
„Chremes  Cliremetis"  et  „Chremis".  Terentius  in  Andria  (2, 
2,  81):  Etiam  puerum  inde  abiens  conveni  Chremis  (Dziatzko 
schreibt  Terent.  Andr.  368  Chremi).  Idem  in  eadem  (2,  2,  24 
=  361):  Egomet  continuo  ad  Chremem.  Msvdijg  Msvdrjio^ 
nomen  est  urbis  Aegyptiacae,  cuius  mentionem  Pindarus  facit, 
„Mendes  Mendetis"  et  „Mendis".  .Sic  quoque  'Paiivrjg  'Pciiiviip;og, 
„Rhamnes  Rhamnetis"  et  „Rhamnis",  quod  Graecum  esse 
ostendit  aspiratio  post  r  posita,  quod  in  Latinis  nominibus  non 
fit;  Aäxrig  ^ä/tfrog,  „Laches  Lachetis"  et  „Lachis'-.  Sic  et 
similia  in  rog  terminantia  genetivum  Graecum.  Nee  mirura 
duplicem  declinationem  haec  habuisse  apud  Latinos,  cum  apud 
Graecos  quoque  multa  inveniuntur  huiuscemodi  ancipitem  habentia 
declinationem  teste  Herodiano:  Ftyi^g  (nomen  gigantis)  Fvyov  et 
PvY^T^og,  Kofttjg  (proprium)  Kcfiov  et  KofiTjrog,  }ivxrjg  fivxov  et 
fjtvxijTog,  Mvvfjg  Mvvov  et  MvvriTog,  Jlodrjg  Jlodov  et  Uod^rog, 
Msyijg  Msyov  et  MsyijTog,  flvdijg  fivdov  et  JTvdtjTog.  Similiter 
„Thaies"  „Apelles"  „Menes"  „Ageles"  „Calles"  „Dares"  varie 
declinantur.  Unde  Virgilius  duplicem  accusativum  Graecum 
protulit  in  V,  „Dareta"  et  ,.Dareu",  illos  secutus,  qui  üod^rct 
et  TIoö^v,  Msyfjra  et  Miyriv  protulerunt,  ut  (Aen.  5,  456)  Prae- 
cipitemque  Daren  ardens  agit  aequore  toto:  in  eodem  (v.  463) 
Sed  iinem  imposuit  pugnae  fessumque  Dareta.  Charis,  1,  15 
S.  51  (I  68,  2):  „Chremes"  et  „Laches"  apud  comicos  similiter 
varie  declinantur,  modo  „huius  Chremis"  modo  „huius  Chreme- 
tis",  „Lachis  Lachetis":  „Hermes"  autem  „Hermetis"  tantum, 
ut  „Socrates  Socratis'"  tantum.  Nam  et  „Pericles"  „Stratocles" 
Graecae  tantum  sunt  cousuetudinis,  nullum  enim  nomen  in  Latina 
lingna  desinit  in  flexum  e.  Und  S.  52  (I  68,  27) :  Quae  Gi*aeca 
äexo  accentu  proferuntur,  haec  inconfuso  statu  pei'manente 
secundum  Graecam  declinationem  ordinantur,  „es"  syllaba  ter- 
minata,  ut  „Eumenes  Eumenus",  „Aithales  Aithalus",  „Euprepes 
Euprepus" ;  quamquam  quidam  sie  declinari  maluerint,  „Eu- 
menetis"  „Euprepetis".  Derselbe  1,  17  S.  107  (I  132,  10): 
.,Heres    heredis"    facit    e    littera  subinflexa,    ut    „Pericletis"    et 


—     521     — 

,.Stratocletis".  Prob.  Cathol.  1.  44  8.  1465  (IV  22,  22):  „Hes"^ 
producta  Grraeca  sunt  tertiae  decliuationis,  „chis"  vel  T,tis"  fa- 
cientia  genetivo,  „Ladies  Lachetis"  vel  „Lachis",  Chreines 
Chremis''  vel  „Chremetis",  „Dares".  Tereutius:  Puerum  conveni 
Chremis.  Vergl.  noch  Prob.  Cathol.  1,  46  S.  1468  (IV,  24, 
22)-,  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  89  (I  541,  39:  I  542,  2}  und 
Consent.  S.  2050  (V  365,  16). 

Wie  im  öriecli.  die  Doppelform  0aXijg  0a/.ov  und  0<x/.fji 
(')uXifToc  vorhanden  ist,  so  hat  im  Latein.  Thaies  im  Gen.  so- 
wohl Thalis  als  Thaletis.  Thali  als  Dat  Apul.  Flor.  18 
S.  91;  Thalem  Plaut  Capt.  2,  2,  24  (274)  und  Bacch.  1,  2, 
14  (122);  Cic.  Divin.  1,  49,  111;  Lact.  Instit.  3,  14,  5;  Thalen 
Cic.  de  orat.  3,  34,  137  und  Divin.  2,  27,  58;  Apul.  Flor.  18 
S.  90  (ed.  Krüger  p.  30,  23);  Thale  Cic.  Nat.  Deor.  1,  33,  91; 
Thaletis  Senec.  Nat.  quaest.  3,  13,  2:  luven.  13,  184;  Mela  1, 
17,  86;  Thaleti  Val.  Max.  4,  1  ext.  7;  Senec.  Nat.  quaest.  4,  2, 
21;  Arnob.  2,  9;  Augustin.  Civ.  Dei  18,  25;  18,  37;  Thale teni 
Cic.  de  rep.  1,  16,  25;  Mart.  Capella  9  §  926;  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  3,  241;  Thaleta  Serv.  zu  Verg.  Ge.  4,  363:  4,  382; 
Thalete  Cic.  de  rep.  1,  14,  22;  Cl.  Mamert.  de  stat.  anim. 
2,  2  (ed.  Engelbrecht  p.  101,  11);  Sidon.  Epist.  4,  3,  5;  Anth. 
Lat.  ed.  Riese  942,  14.  Prob.  Cathol.  1,  45  S.  1466  (VI  23, 
18):  Graeca  ,,les*'  terminata  orauia  producuntur,  et  aut  „lis" 
faciunt  genetivo  vel  „tis",  ut  „Thaies  Thalis"  vel  „Thaletis", 
„Eteocles  Eteoclis".  Entsprechend  sind  die  Doppelformen  von 
Chremes,  ausser  den  von  Prise,  citierten  Stellen  Chremem 
Terent.  Andr.  3,  2,  47  (527):  Eun.  4,  4,  56  (724):  5,  2,  70 
(909)  und  Phorm.  1,  2,  13  (63);  5,  6,  25  (865)  und  Chremetis 
Andr.  1,  5,  12  (247);  Chremeti  Phorm.  5,  9,  37  (1026); 
Chremetem  Andr.  3,  1,  14  (472);  3,  3,  1  (533)  und  vermut- 
lich in  dem  Verse  eines  Coraikers  bei  Quintil.  8,  2,  16:  Clire- 
meta  Horat.  Sat.  1,  10,  40.  Von  Laches  finden  wir  allein 
die  Flexion  Lachetem  und  Lachete,  und  zwar  Laohetem 
in  dem  Verse  eines  Comikers  (comie.  pall.  ine.  16  u.  17)  bei 
Marc.  Victor.  3  S.  2574  (VI  135,  6)  und  wie  es  scheint,  auch 
bei  Quintil.  7,  9,  10  (im  Ambr.  und  Bamb.  Lacheteu),  ferner 
Lachete  Cic.  Divin.  1,  54,  123;  lustin.  4,  3,  6.  In  Terent, 
Hecyra,  der  einzigen  auf  uns  gekommenen  Comödic,  in  welcher 
ein  Laches    auftritt,    kommt    nur    der  Nomin.    und  Voc.    dieses 


—     522     — 

Namens  vor.  Aber  von  Philolaches  ist  Philolachi  Plaut. 
Most.  1,  8,  11  (167)  nach  Camer.  notwendiger  Verbesserunj> 
(in  den  Hdschr.  ist  Philolacheti)  und  5,  1,  34  (1082,-, 
Philola ehern  Plaut.  Most.  1,  3,  127  (284);  4,  2,  48  (9B4j; 
Philolachi  Plaut.  Most.  1,  3,  11  (167);  5,  1,  34  (1082):  auch 

4,  2,  58  (974)  schreibt  Leo  Philolachi,  in  den  Handschriften  A  P 
Philolachem ;  Philolache  Plaut.  Most.  1,  3,  88  (245),  wozu  noch 
Philolachae  Plaut.  Most.  2,  1,  27  (374)  kommt,  und  Philo- 
lacheti s  Plaut.  Most.  3,  1,  33  (560);  Philolacheti  Plaut.  Most. 
3,  2,  110  (797);  Philolachetem  Plaut.  Most.  1,  4,  1  (313) 
schreibt  Leo,  sonst  Philolachem;  1,  4,  5  (317);  2,  1,  2  (349); 
Philolachete  Plaut.  Most.  4,  3,  19  (1011).  Der  Acc.  Daren 
beweist  ebenso  wenig  für  einen  Gen.  Daris,  wie  der  Acc. 
Meyi]i>  II.  15,  302  (neben  Msyrira  IL  19,  239)  für  einen  Gen. 
Msyoic. 

Von  Hermes  sind  Hermetis,  Hernieti,  Hermete 
gebildet  bei  Scaev.  Dig.  45,  1,  122  §  2;  C.  I.  L.  2,  4374:  2, 
4527;  3,  1712;  3,  1743;  8,  1916;  3,  2004;  3,  2144;  3,  2218; 
3,  2288;  3,  2350;  3,  2444;   3,  2511;  3,  5036;   5,  615:  5,  621; 

5,  827;  5,  829;  5,  946;  .5,  1144;  5.  1399;  5,  2180;  5,  2202; 
5,  3033;  5,  3240;  5,  3787;  5,  4439;  5,  6581;  5,  7437;  5,  7545; 

5,  8858;  6,165;  6,199;  6,220  Z.  27;  6,738;  6,745;  6,  1851b; 

6,  1868;  6,  2307;  6,  2331;  6,  2512;  L  Neap.  1214;  1255;  1724: 
2643;  6310,  36  und  205;  6541;  6542;  7081;  7089;  Privil.  veter, 
XIV  Taf.  2  Z.  34;  XXXII  Taf.  2  Z.  29;  XXXIII  Taf.  2  Z.  34: 
XXXIV  Taf.  2  Z.  34;  XXXV  Taf.  2  Z.  28;  Orell.  1727;  2145: 
2417;  2468;  2888;  2948;  3032;  5015  und  Henz.  6752:  7358. 
Von  Eutyches  Eutychetis  Eutycheti  Eutychete  C.  I. 
L.  2,  4314;  2,  4602;  2,  4975.  40;  3,  1826;  3,  2103;  3.  2121: 
3,  2527;  3,  4828;  3,  6313;  5,  6540;  5,  6787;  5,  6839;  5,  7188: 
5,  7281;  5,  7737;  6,  1159;  6,  2293;  6.  2651;  8,  2842;  8.  3327: 
10,2267;  10,  8045,  21;  10,  8059,  151;  10,  8059,  152;  10.  8059, 
211;  10,  8189  S.  1009;  L  Neap.  486;  2465;  3209;  3251;  4123: 
5655;  6042;  6382;  6420;  7039;  7043;  7140;  Inscr.  de  liUg 
209;  Orell.  2428;  2803;  4412;  4550;  4685;  4690  und  Henz.  5079: 
7205.  Aithaleti  Scaev.  Dig,  48,  10,  24.  Apelleti  (vorher 
Apeiti)  C.  L  L.  6,  1467,  Z.  22;  Apelletem  Petron.  64;  C, 
I.  L.  6,  2286;  Thiophiletis  C.  L  L.  5,  4510.  Diogeneti  Grell, 
4869;    Eugenetis  Orell.  4845;    lophanetis    C.  L  L.    5,  110, 


—     523     — 

cf.  Addit.  S.  1025;  Monogeneti  C.  I.  L.  6,  13156;  Proseneti 
C.  I.  L.  6.  8498;  Protogeneti  I.  Neap.  1229.  Euprepetis 
Henz.  6029;  Euprepeti  C.  I  L.  6,  3910;  6,  7653;  6,  8914; 
Eusebetis  und  Eusebeti  C.  I.  L;  b,  1012;  I.  Neap.  3099; 
Privil.  veter.  XXI  Taf.  2  Z.  33.  Niceti  C.  I.  L.  6,  8731  (bis). 
Borustheneti  I.  Neap.  2922.  Charicleti  C.  I.  L.  6,  10664; 
6,  10720;  Diocletis,  Diocleti,  Dioclete  I.  Neap.  2646  Z.  16 
lind  5149;  Lact.  Mort.  persec  52,  3;  Heracleti  C.  I.  L.  5, 
8332;  Hieroclete  C.  I.  L.  3,  133;  8,  9354;  8,9355;  8,9367; 
Stratocletis  Inscr.  de  l'Alg.  3914;  Themesthocleti  CLL. 
5,  67.  Vergl.  O.  Sievers  quaest.  onomatol.  (in  Ritschl's  acta 
soc.  philol.  Lips.  2  S.  55  bis  104)  Cap.  1  §  1,  und  über 
Niciati    und  Niciate,  Hermiati,    Hylatis    und  ähnliches  unter  22. 

Einigemale  zeigen  Namen  auf  es  in  Inschr.  die  Flexion 
auf  enis,  eni,  ene.  Parnaceni  C.  L  L.  1,  1064,  und  Par- 
naseni  Grut.  833,  13  (835,  7);  PolYnicen(e)  C.  L  L.  6, 
10056  Z.  3;  Hermen(e)  I.  Neap.  3180;  (D)iogeneni  I.  Neap. 
6725;  Hermogenen(e)  Henz.  6520;  Pasiclenis  Orell.  1728; 
Agathoclene  Orell.  4540;  C.  L  L.  6,  10419;  6,  11615.  Vergl. 
Sievers  Cap.  1  §  7. 

Eros  und  seine  Composita  haben  zuweilen  statt  der 
Flexion  auf  otis  die  auf  onis.  Eronis  I.  Neap.  3739; 
3929;  4789;  6310,  126;  Eroui  daselbst  1503;  1554:  6949. 
Phileros  CLL.  1,  1087;  Petron.  43,  1;  44,  1  (Pileros  C  L  L. 
1,  1062);  Phileronis  I.  Neap.  6310,  24  S.  362;  Phileronem 
Petron.  46,  8.  Niceros  Petron.  61,  3;  Niceronem  Petron. 
63,  1  und  Nieeroteni  Petron.  61,  1;  Anteronis  und  Ante- 
roni  L  Neap.  921;  4486;  Syneroni  und  Phileroni  daselbst 
1639  und  6310,  204.    Vergl.  Sievers  Cap.  1  §  5. 

Frauennamen  auf  is  vertauschen  in  Inschr.  öfters  die 
Flexion  auf  idis  mit  der  auf  inis.  Hymnini  und  Hym- 
ninis  C  I.  L.  1,  1059;  1,  1206;  6,  9583;  10,  4052  (Hyninidi 
und  Hymnidis  I.  Neap.  5388  und  Grut.  809,  7;  965,  5). 
Lampyrini    C  L  L.    1,  1031.     Charini    C  L  L.    6,    14723; 

9,  2383;  9,  3265;  10,  6276  (über  Charidi  vgl.  unter  41).  Laini 
und  Lainis  C   1.  L.  6,  9887;  6,  11038;    10,  4375;    10,  5435; 

10,  5491;  1.  Neap.  3729;  4388;  4443;  4662  (Laidi  daselbst 
731;  1511;  5795;  5964,  vgl.  über  Laidem  und  Laide  unter  55 
und  59).     Elpini    C  L  L.  5,  5149;    6,   11433;    L  Neap.   2972 


—     524     — 

(Eipidi,  Helpidi  und  Helpedl  daselbst  137:  1S24:  214>5; 
2812^  3271;  5195;  6513:  6909:  7020;  7116;  Helpidis  6975); 
Helpini  C.  I.  L.  6,  8064:  Erotini  C.  I.  L.  6,  5211  :  6.  6006: 
10,  1750;  10,  4147:  10,  4910;  10,  4949;  Grell.  2857  und  2K70. 
Plillotini  C.  I.  L.  9,  675  (Philotidi  Grut.  611,  2  und  Nomin. 
Philotis  Orell.  2888).  (El)eutherini  C.  I.  L,  9,  2280; 
(EIe)u(t)erini  10,  4136:  (Eleut)herini  I.  Neap.  1078:  Eleu- 
therine  als  Dat,  daselbst  3032.  Antiochini  und  Antio- 
chinis  C.  I.  L.  2,  2223  (10,  4951):  9,  3193;  10,  5692:  I.  Neap. 
4485;  7093.  Dorinis  C.  I.  L.  10,  4111;  Doriu(is;)  6,  11922 
(Doridi  I.  Neap.  3441,  über  Doridem  vgl.  unter  55).  Pierini.s 
C.  I.  L.  6,  9730;  Pierini  9,  955:  9,  3201  (Pieridi  I.  Neap.  233; 
2824 ;  3785).  Sinurini  (für  Synorini  oder  Synoridi)C.  I.  L.  4, 1398. 
Scepsini  CLL.  4,  2201  (über  Scepsidi  vgl.  unter  41). 
Argyrini  I.  Neap.  6501.  Zmaragdini  daselbst  6511.  Nar- 
dini  L  Neap.  3729  (Nomiu.  Nardis  993  und  Dat.  Nardi  957). 
Sabbini  und  Sabbinis  C.  L  L.  10,  4391:  8ab  ini  C.  I.L.  10,  4947 
(Burmann  Antliol.  4,  149,  Meyer  1278)  in  der  Überschr.,  und 
Säbis  V.  2  (Meyer  hat  Sabidi,  wie  Burmann  wollte,  Gud.  und 
Fabretti  Sabini  ex  sched.  Barber.,  andere  Sabinae  und  Sabino). 
Agatemerini  C.  L  L.  6,  11594;  Agelini  6,  11254:  Ama- 
bilin(is)  6,  11507;  Aprilini  6,  13840;  Archilinem  Plaut. 
Truc.  1,2, 28  (130);  Cerealini  CLL. 6,13131  ;Chiterini  6, 7802; 
Ciunamini  6,  1874:  Damaliui  10,  168;  Daphniuis  6,  6443 
und  Daphnini  6,  1957;  Epicharini  6,  2650  (Epicharidi  1. 
Neap.  3451);  Graphini  C  L  L.  6,  5037;  Heuresinis  6,5064;  6, 
11628:  Nobelini  6,  8189:  6,  9376:  9,  4654;  Liberalini  6, 
14459;  Moschinis6,  11457  (Moschidi  6,  12629):  Naini  10, 
2541:  Natalini  5,  2269,  vgl.  Natalidi  unter  41;  Nicopolin is  6, 
5420;  Propolini  6,  11759;  Sosini  10,  6492:  Sylectini  6, 
13132;  Syrini  6,  12282;  Vitaiinis  6,  5552;  6,  128.55  imd 
Vitalini  6,  13237.     Vergl.  Sievers  Cap.  1  §  6. 

Weibliche  Namen  auf  ö  nehmen  in  der  älteren 
Poesie  und  wieder  bei  den  Späteren  vor  den  Latein. 
Casusendungen  ein  n  an.  Quintil.  1,  5,  63:  Nunc  recen- 
tiores  instituerunt  Graeeis  nominibus  Graecas  declinationes 
potius  dare;  quod  tamen  ipsum  non  semper  fieri  potest.  Mihi 
autem  placet  Latinam  rationem  sequi,  quousque  patitur  decor. 
Neque  enim  iam  ,.Calypsonem"  dixerim,    ut  „lunonem",  quam- 


—     525     — 

quam  secutus  antiquos  C  Caesar  utitur  hae  ratione  declinandi. 
Sed  auctoritatem  consuetudo  superavit.  Charis.  1,  15  S.  47 
(I  63,  17):  Nullum  nomen  o  producta  finitur  nisi  peregrinum, 
veluti  „Ino"  „Sappho"  „Dido",  qua«  ideo  quidam  Graece  de- 
cliuare  maluerunt,  „huius  Didus"  „Sapphus"  „Inus".  Sed  melius 
esset  seeundum  Latinam  consuetiidinem  „huius  Sapphonis"  ,,Di- 
donis"  dicere.  Nam  et  Pacuvius  (403)  sie  declinat:  Filios  sibi 
proereasse  eundem  per  Calypsouem  autumant;  et  Accius 
(386):  Custodem  adsiduum  loni  (im  Neap.  Minoi)  adposuit 
virgini.  Virgilius  autem  hanc  „Dido"  et  „Allecto"  dicere  maluit, 
ut  (Aeu.  4,  383)  Et  nomine  Dido  saepe  vocaturum,  et  (7,  324) 
Luctificam  Alleeto  dirarum  ab  sede  dearum.  Prise.  6,  4,  18 
S.  684  und  685  (II  209,  14):  In  o  productam  desinentia  Graeca 
simt  teminina,  et  vel  Graece  declinantur,  ut  „Manto  Mantus" : 
Virgilius  in  X  (v.  199):  Fatidicae  Mantus  et  Tusci  lilius  amnis; 
vel  addita  „nis"  faciunt  genetivum,  ut  „Dido  Didonis".  Accius 
(386):  Custodem  adsiduum  loni  adposuit  virgini.  Pacuvius 
(403):  Filios  sibi  proereasse  [dicitur]  eundem  per  Calypsonem 
autumant.  Plautus  in  Aulularia  (3,  6,  19):  Quos  si  Argus  seiTCt, 
qui  oculeus  totus  fuit,  quem  quondam  loni  Inno  custodem 
addidit.  Quod  autem  „lonis"  et  „Calypsonis"  et  „Didonis'' 
dicitur,  ostendit  hoc  etiam  Caesellius  Vindex  in  Stromateo  his 
verbis:  Calypsonem;  ita  declinatum  est  apud  antiquos.  Livius: 
Apud  Nynipham  Atlantis  iiliam  Calypsonem.  Ennius  in  VIII 
(v.  272):  Poenos  Didone  oriundos.  Accius  (386)  in  lone : 
Custodem  adsiduum  loni  instituit  virgini.  Phoe.  3,  11  S.  1704 
(V  424,  22):  Errant,  qui  „Didouis"  aut  „Mantonis"  genetivum 
dicunt,  cum  et  vocis  asperitas  et  veterum  auctoritas  eiusmodi 
deelinationem  repudiat. 

Didonis  ist  Priap.  67,  1  (bei  Bücheier  Didus) ;  lustin.  11, 
10,  13-,  Treb.  Poll.  XXX  tyr.  30,  2;  Augustin.  Coufess.  1.  13, 
21;  Macrob.  Sat.  4,  3,6;  5,  2,  11;  5,  3,  18;  5,  17,  5;  7,  1,  14; 
Didoni  Tert.  de  anima  33;  Didonem  Treb.  Poll.  XXX  tyr. 
27,  1;  Augustin.  Confess.  1,  13,  20;  Prise.  17,  10.  69  S.  1069 
(III  148,  27);  Macrob.  Sat.  4,  6,  5;  5,  17,  4;  7,  1,  14;  Didone 
Hieronym.  Chron.  1  S.  21;  2  S.  100  und  101.  Auch  Serv.  zu 
Verg.  Aeu.  schreibt  immer  Didonis  Didoni  Didonem  Di- 
done, wie  zu  1,  6;  1,  37;  1,  223;  1,  235;  1,  314;  1,  343; 
1,  356;    1,  446;    1,  507;     1,  514;    1,  539;    1,  544;  1,  561;  1, 


—     526     — 

571;  l,  583;  1,  632;  1,  642;  1,  663;  1,  670;  1,  675;  1,  741 
und  an  anderen  Stellen,  während  er  doch  die  Acc.  Callisto,  Herf 
und  lo  zu  Ge.  138;  1,  207;  3,  152;  3,  258,  und  den  Gen 
Calypsus  zu  Aen.  3,  171  anwendet.  Calyp  souis  Apui.  Met 
1,  12  S.  46;  Auson.  Periocha  Odyss.  4;  Macrob.  Sat.  5,  2,  10 
Calypsonem  Macrob.  a.  a.  O.  lone  Hieronym.  Chron.  1  8.  11 
2  S.  63  und  78;  lonem  Philarg.  zu  Verg.  Ge.  3,  153;  Tonis 
loni  und  louem  Serv.  zu  Verg.  Aen.  7,  790;  7,  792;  lonii 
Prise.  2,  6,  34  S.  583  (II  64,  8)  im  St.  Gall.  und  Leid,  (im  Par 
Riohis,  im  Bamb.  ius,  im  Bern.  lOTC).  lonis  führt  Serv.  zu  Verg 
Aen.  10,  198  aus  Plaut,  an,  wahrscheinlich  ist  das  von  Prise 
(vergl. oben)  beigebrachte  loni  gemeint.  Inonisund  lonem,  The 
miston  is  und  Themistonem  Hygin.  Fab.  4;  Tyronis  Hygin 
Fab.  60;  Callistonis  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  10,  57  und  Ge.  1,  67 
Callistone  Prise.  7,  8,  35  S.  749  (II  316,  19);  Bauboni« 
Amob.  5,  27;  5,  29;  5,  35;  5,  39;  Theanonis  Inschr.  Orell 
4714;  Argonis  Mart.  Capeila  8  §  841 ;  8  §  843:  Eratonis 
C.  I.  L.  6,  5143;  6,  7846;  6,  7856. 

Neben  der  Flexion  von  Athos  nach  der  Attischen  zweiter 
Declin.  (vergl. unter  36)  begegnet  ein  Nomin.  Atho  Ovid.  Epist.  ej 
Pont.  1,  5,  22;  Liv.  44,  11,  3,  und  Mela  2,  2,  31  in  den  Vat 
AB,  im  Flor.  C  und  in  anderen  Büchern.  Bei  Verg.  Aen.  12 
701  billigt  Serv.  die  Lesart  Athon  als  Nomin.,  wofür  der  Acc 
Athona  spreche,  und  Serv.  selbst  zu  Ge.  1,  332  gebrauch 
Athon  als  Nomin.  Lucil  (Sat.  3,  14)  bei  Gell.  16,  9,  6  ha 
asperi  Athones;  Cic.  Fin.  2,  34,  112  Athone,  und  Prise.  6 
13,  70  S.  710  (II  255,  11)  Aveist  aus  Cic.  de  rep.  (3,  49 
Athon em  nach.  Ebendaselbst  giebt  Prise.  6,  3,  70  S.  71( 
(II  255,  11)  ein  Beispiel  von  Minonis  (statt  des  regelmässiger 
Minois)  aus  Sallust.  Hist.  2,  3  (5);  Suet.  Tib.  70;  Galba  2  in 
Memm.  Minonem  ist  bei  dem  Schol.  German.  Phaen.  69,  abei 
Eyssenh.  p.  384,  12  und  Breysig  p.  62,  4  Minoem.  Auch  dei 
Dativ  heroni  invicto  Ephem.  epigr.  2  S.  300  Nr.  268,  wahr- 
scheinlich für  heroi. 

Vierte  Declination. 

91.  Die  vierte  Declination  umfasst  diejenigen  Nomina, 
deren  Wortstämme  auf  ein  ursprüngliches  u  ausgehen,  nicht, 
wie  in  der  zweiten  Declination,  auf  ein  aus  dem  älteren  o  ent- 


-     Ö27     — 

st-andenes.  Das  u  der  vierten  Declin.  entspricht  dem  Griech.  v, 
besonders  stehen  den  Verbalia  auf  tiis,  sus  und  xus  die  Griechi- 
schen auf  Tvg  gegenüber,  Avelche  von  Lobeck  paralip.  gramm. 
Gr.  diss.  6  §  10  gesammelt  sind. 

üie  Masc.  und  Fem.  haben  im  Nom.  Sing,  üs,  die 
Neutra  ü.  Diom.  1  S.  286  (I  308,  16),  Prob.  Cathol.  1,  56 
S.  1476  (IV  30,  23),  Pompei.  Comment.  S.  201  (V  185,  2),  und 
Serv.  de  ult.  syllab.  S.  1803  und  1805  erklären  zwar  das  u  im 
Nomin.,  Voc.  und  Accus,  der  Neutra  für  kurz,  aber  Prise.  7, 
18,  87  S.  777  (II  362,  8)  entgegnet  in  Beziehung  auf  diese 
Neutra:  In  quibus  quamvis  quibusdam  artium  scriptoribus 
videatur  temporum  esse  differentia,  dicunt  enim  nominativum 
quidem  et  accusativum  et  vocativum  corripi,  reliquos  vero  pro- 
duci,  ego  in  usu  pariter  in  omnibus  produci  invenio  casibus 
haec  nomina;  nee  irrationabiliter.  Omnis  enim  in  quaecumque 
parte  terminatio  in  u  desinens  producitur:  „fluctu",  „Panthu'", 
„tu",  „diu".  Ovidius  in  Villi  Metaraorphoseon  (v.  298):  Dex- 
troque  a  poplite  laevum  pressa  genü,  digitis  inter  se  pectine 
ionctis.  Ecce  enim  hie  accutativus  est  sine  dubio  et  producitur. 
Apud  Vii'gilium  quoque  in  I  (v.  320):  Nuda  genü  nodoque  sinus 
collecta  fluentis.  Quomodo  enim  sinus  coUecta  accusativum 
iunxit  nominativo,  sie  etiam  „nuda  genu".  Auch  der  angeb- 
hche  Prob,  de  ult.  syllab.  4,  7  S.  1392  (IV  223,  29)  giebt  als 
Beleg  des  langen  u  im  Nomin.  den  Vers  aus  Cic.  Arat.:  lani 
Tauri  laevum  cornu  dexterque  simul  pes.  In  dem  daselbst 
für  die  Kürze  des  u  angeführten  Verse:  Hac  propter  laevum 
genu  omnis  parte  locatus,  wird  bei  Prise.  6,  4,  19  S.  685  (II 
211,  3)  und  in  dem  Text  von  Cic.  Arat.  27  richtig  gelesen:  At 
propter  laevum  genus  omni  ex  parte  locatas  parvas  Vergilias 
tenui  cum  luce  videbis.  Über  dieses  genus  vergl.  unter  92. 
Genü  als  Acc.  ist  ferner  Ovid.  Met.  4,  340;  10,  536;  12.  347, 
cornü  ebenso  Verg.  Aen.  11,  859;  Ovid.  Met.  9,  97  und  Fast. 
3,  869,  und  nach  den  meisten  Hdschr.  Met.  2,  874,  über  welche 
Stelle  unter  92  gesprochen  wird. 

Der  Vocativ  aller  Nomina  der  vierten  Declination  ist  dem 
Nomin.  gleich,  z.  B.  anus  Plaut.  Curcul.  1,  2,  43  (133). 

92.  Über  die  Neutra  auf  u  sagt  Charis.  1,  10  8.  IS 
(I  31,  4):  Quarta  declinatio  habet  et  neutrale,  quod  in  singulari 
quidem  numero  mouoptoton  est  per  u,  in  plurali  vero  recipit  casus 


—     028     — 

suos,  velut  „hoc  corau  liuius  cornu",  pluralitor  ..haec  cornua' 
et  cetera.  Item  ,,hoc  gemi  Imins  genu";  similiter  „veru"  .,;,irelu' 
„touitru"  „seru".  Derselbe  1,  12  S.  23  (I  35,  30):  Sunt  quaedau 
jieutralia  singiilariter  tantuin  monoptota,  quac  pliiralibiis  casi 
bus  naturalem  declinationem  admittunt  et  appellantur  hete 
r(»clita,  velut  .,gelu",  „genu",  „testu"  öarouxov ,  sed  Vir^iliii 
haec  testa  in  Georgicis  (1,  391;  2,  351):  et  ..veru"  dfisÄirrxoc 
„seru"  o^dc,  „tonitru",  „cornu",  „ossu"  oarsov,  et  „os  o.s.sis" 
ut  infra  apparcbit  inter  monosyllaba-,  ..pecu  et  pecus  pecoris^' 
sicut  apud  Sallustium  (lug.  75,  4):  doniiti  pecoris,  et  apu< 
Vergilium  (Ecl.  3,  6):  Et  sucus  pecori  et  lac  subducitur  agnis 
et  alibi  (Ecl.  3,  101)  Pecori sque  magistru.  Und  1,  15  S.  4! 
und  50  (I  65,  29):  U  littera  neutra  tantum  terminantur,  et  fer 
haec:  „veru",  „genu",  „gelu",  „cornu'',  „tonitru",  et  ut  quidai 
volunt,  „testu",  quod  e  numero  horum  separandum  est,  quiaauctorc 
testam  potius  dixerunt,  ut  Virgilius  (Ge.  1,  391):  Testa  cuii 
ardente  viderent  scintillare  oleum.  Et  Horatius  (Carm.  3,  l-J 
19):  Spartacum  si  qua  potuit  vagacem  tallere  testa.  Alii  autei] 
separantes  amphorae  quideni  „testam"  dicunt,  „testudinis"  ver 
.-testu",  sed  frustra.  Nam  et  G]*aeci  oCTqaxov  sine  distinction 
dicunt  tara  amphorae  quam  „testudinis".  Nomina  autem  nomina 
tivo  u  littera  terminata  in  siugularitate  per  omnes  casus  eander 
u  litteram  servant  novissimam,  in  pluralitate  tantum  decliuantui 
velut  ,.genua  genuum  genibus",  „cornua  cornuum  cornibus' 
Nee  tamen  dicimus  „verua",  cum  sit  simile,  sed  „vera"  et  ,.Teruui] 
veribus".  Fest,  unter  pecuura  S.  246:  „Pecuum  cum  dixit  IM 
Cato  per  casum  genetivum,  a  singulari  casus  recti  formavit.  qu' 
utebantur  antiqui,  it  est  „pecu",  ac  ,.testu",  „tonitru",  ,.geuu" 
..veru",  quorum  omnium  genetivus  pluraliter  geminat  u  litteram 
nunc  quia dicimus  „pecus",  „ut  pectus",  eam  quae  in  usu  est  forman 
in  declinationibus  sequimur.  Prise.  4,  2,  11  8.  624  (II  123,  8) 
In  u  derivativa  pauca  invenio:  „specus  specu",  „pecus  pecu" 
„testa  testu",  „tonitrus  tonitru",  „cornus  cornu".  Nee  interes 
aliquid  inter  primitivorum  et  derivativorum  significationem.  ideo 
que  dubium,  an  sint  derivativa  dicenda.  Und  5,  2,  10  S.  64; 
(II  146,  15):  In  u  neutra  sunt  „cornu",  „genu",  „gelu".  Des 
gleichen  6,  5,  77  S.  714  (II  262,  1):  „Artus"  quoque,  cun 
neutro  etiam  genere  „hoc  artu"  veteres  proferebant,  bene  secuu 
dum  quartam  declinatur.     Omnia   enim    masculina,    quae  neutr; 


—     529      — 

quoque  in  u  desinentia  inveniimtur,  eiusdem  sunt  declinationis, 
ut  „hie  tonitrus  hoc  tonitru",  „hie  eornus  hoc  cornu".  Ergo 
similiter  „hie  artus  hoc  artu".  Plautus  in  Menaechmis  (5,  2, 
102):  Ita  mihi  imperas,  ut  ego  huiüs  membra  atque  ossa  atque 
artua  comminuam.  Daselbst  §  79  S.  715  (II  263,  22):  „Toni- 
trus" quoque  et  „eornus",  quando  sint  naasculina,  notantur,  quod 
quartae  sunt.  Nam  plerumque  neutra  inveniuntur,  „hoc  tonitru", 
^hoc  cornu",  de  quibus  supra  quoque  docuimus.  Prise,  de  nom. 
et  pronom.  et  verbo  1,  9  und  10  S.  1303  (III  445,  10):  „Penus" 
et  „specus"  tarn  masculini  quam  feminini  et  neutri  generis  in- 
veniuntur, et  seeundae  et  tertiae  et  quartae  declinationis,  ut  „hie 
et  haec  penus  huius  peni",  et  „hoc  penus  penoris" ,  et  „hoc 
penum  peni",  et  „hoc  penu  huius  penu".  Similiter  „hie  et  haec 
specus  huius  speci",  et  „hoc  specus  huius  specoris",  et  „hoc 
specum  huius  speci",  et  „hoc  specu  huius  specu".  Phoc.  2,  4 
S.  1692  (V414,  11):  U  terminata  sine  controversia  neutri  generis 
sunt  et  quartae  declinationis,  aptota  in  singulari  nuniero,  in  plurali 
declinantur,  et  sunt  perpauca.  E  quibus  pluralem  numerum  admit- 
tunt  „genu",  „cornu",  „veru",  „specu",  „tonitru";  cetera  semper 
singularia,  ut  hoc  „seru",  „gelu",  „pecu",  „testu".  Dicimus 
tarnen  et  „haec  testa"  et  „hoc  pecus".  Donat.  2,  4,  4  S.  1748 
(IV  376,  19):  Nomen  in  u  vocalem  desinens  nominativo  casu 
numero  singulari  tantum  neutrum,  ut  „cornu",  „genu",  „specu", 
„veru".  Pompei.  Comment.  S.  156  (V  165,  12):  U  terminatus 
nominativus  necesse  est  ut  generis  sit  tantum  neutri,  ut  „cornu", 
„genu",  „gelu",  „pecu". 

Von  den  bei  den  Grammatikern  aufgezählten  Nomina  auf 
U  sind  im  Nomin.  und  Acc.  Sing,  nur  cornu,  genu  und  veru 
in  anerkanntem  Gebrauch,  und  auch  zu  diesen  sind  Neben- 
formen vorhanden.  Prise,  in  den  oben  mitgeteilten  Stellen  ver- 
bindet hie  eornus  und  hoc  cornu;  er  bringt  jedoch  6,  4,  19 
S.  685  (II  210,  16)  als  Beweis  für  den  Nomin.  eornus  nur  den 
Gen.  eornus  aus  Lucan.  7,  217  (eornus  tibi  cura  sinistri)  bei, 
welcher  zu  cornu  gehört  (vergl.  unter  94),  dagegen  steht  ein 
Nomin.  eornus  bei  Varro  Sat.  Menipp.  131:  Phrygius  per  ossa 
eornus  liquida  canit  anima,  vergl.  Bücheier,  Rhein.  IVIus.  1865, 
20  S.  425  und  Stünkel,  Varron.  nomin.  form.  S.  8.  Ferner 
giebt  Prise,  a.  a.  O.  §  20  (II  211,  17)  aus  Ovid.  Met.  2,  874 
dextra  cornum    tenet,    und   aus   Met.   5,    383   flexile  cornum. 

Neue-Wagener.    ForDienlebre.    I,  3.  Aufl.  34 


—    530     — 

In  der  ersteren  dieser  Stellen  ist  cornum  auch  im  Med.  1  und 
in  den  exe.  Calandrae.  Die  nämliche  Form  cornum  ist  als 
Nomin.  Varro  R.  R.  3,  9,  14  im  cod.  Polit. ;  Scribon.  Larg.  141; 
öfter  bei  Augustin.  Civ.  Dei  in  den  aus  der  Vulg.  angeführten 
Stellen  (ed.  Dombart  II  203,  II;  204,  6;  205,  1;  205,  6;  211, 
21);  Psalm  88,  25  bei  Augustin.  Civ.  Dei  17,  9  (ed.  Dombart 
II  p.  227,  4)  in  der  Vulg.  cornu;  als  Acc.  Terent.  Eun.  4,  7,  5 
(775);  Lucr.  2,  388;  Colum.  6,  2,  7;  7,  10,  3;  Petron.  39,  5; 
Gell.  1,  8,  2;  14,  6,  2;  18,  6  in  der  Überschr.;  Veget.  R.  mil. 
3,  19;  Avien.  Arat.  437;  Solin.  27,  46;  27,  54,  wenigstens  in 
einer  oder  der  anderen  Hdschr.;  Gargil.  Mart.  de  cura  boura  24; 
Pelag.  37  und  41,  wo  früher  per  cornum  stand,  jetzt  aber  per 
cornu  von  M.  Jhm  geschrieben  wird,  dagegen  steht  256  (p.  84, 
5)  cornum.  Dazu  gehören  der  Gen.  Sing,  corni  Marc.  Emp.  I 
fol.  89  (a),  38  und  der  Gen.  Plur.  cornorum  Scrib.  Larg.  60. 

Neben  genu  steht  genum  bei  Fronto  ad  M.  Caes.  5,  44 
(59);  selten  ist  der  Abi.  Sing,  geno  Venant.  Fortun.  spur.  1,  62. 
Ferner  genus  als  Neuti'um.  Diese  Form  als  Nomin.  hat  Lucil. 
(Sat.  4,  31)  bei  Non.  S.  207,  25;  als  Acc.  belegt  dieselbe  Prise. 
6,  4,  19  S.  685  (II  211,  1)  mit  Cic.  Arat.  27;  45  und  folgendem 
Verse  desselben  Gedichts:  Tertia  sub  cauda  ad  genus  ipsum 
lumina  pandit.  Genus  steht  ferner  als  Acc.  Cic.  Arat.  254; 
375;  399;  403;  Ovid.  Phaen.  bei  Prob,  zu  Verg.  Ge.  1,  138; 
genoris  als  Genit.  C.  I.  L    6,  9604  Z.  9. 

Veru  als  Nomin.  wird  ausser  den  obigen  Stellen  der 
Grammatiker  noch  von  Diom.  3  S.  490  (I  492,  47);  Excerpt. 
ex  Char.  arte  grammatica  S.  107  (I  554,  8);  Prob.  Cathol.  1, 
56  S.  1477  (IV  31,  26);  Rhemn.  Pal.  S.  1371  (V  537,  23)  und 
Consent.  S.  2029  (V  347,  31)  bezeugt.  Veru  als  Acc.  hat 
Plaut.  Rud.  1,  2,  46  (134);  Veget.  Res  milit.  3,  20  (ed.  Lang 
p.  110,  1);  als  Nomin.  Varro  L.  L.  5,  27,  127,  hier  ist  jedoch 
im  Flor,  und  Kopenh,  vera  als  Plur.  Verum  wird  als  Nomiu. 
geschrieben  Plaut.  Rud.  5,  2,  15  (1302);  5,  12,  17  (1304);  als 
Acc.  Plaut.  Truc.  2,  7,  66  (628);  ein  Gen.  Sing,  veri  findet  sich 
bei  Veget.  Res  milit.  3,  26  (ed.  Lang  p.  123,  6);  zweifelhaft 
ist  der  Abi.  vero  bei  Atta  com.  2,  wo  Ribbeck  mucrone  schreibt. 
Über  den  Plur.  sagt  Charis.  1,  17  S.  118  (I  146,  10):  „Vera" 
rectius  dicimus  et  „testa",  quam  ut  „genua"  „cornua".  Der- 
selbe in  der  oben  angezogenen  Stelle  1,  15  S.  49  (I  66,  9}  will 


~     531     — 

vera,  nicht  verua,  aber  doch  veriium  und  veribus;  wogegen 
Prise.  5,  14,  76  S.  672  (I  188,  3)  verua  veribus  aufstellt, 
und  veruum  für  ungebräuchlich  erklärt.  Verua  ist  bei  Paul. 
Festi  unter  veruta  S.  374,  9  und  bei  Scrib.  Larg.  16.  Serg. 
Expl.  in  Donat.  2  fol.  62*  (IV  541,  26);  Cledon.  S.  1897  (V 
42,  10)  und  Augustin.  Reg.  ed.  Keil  V  501,  16  geben  diese 
Form  als  unbedenklich. 

Für  das  Neutrum  artu  statt  des  gewöhnlichen  Masc.  artus 
ist  der  einzige  Beleg  der  Plur.  artua  in  der  von  Non.  S.  191, 
10  und  Prise.  6,  15,  77  S.  714  (H  262,  7)  angeführten  Stelle 
Plaut.  Men.  5,  2  102  (855). 

Gelu  als  Neutr.  behandeln  Non.  S.  207,  32;  487  1;  492,  3; 
Prise.  5,  8,  43  S.  658  (II 170,  4)  und  6,  4,  19  S.  685  (II  211, 
9)  als  die  herrschende  Form,  für  welche  die  alte  Sprache  das 
Masc.  gelus  und  das  Neutr.  gelum  zulasse.  Dieselbe  Form 
geben  ausser  den  oben  angeführten  Grammatikern  noch  Diom. 
1  S.  286  (I  308,  14);  Excerpt.  ex  Charis.  arte  gramm.  S.  107 
{I  554,  15);  Prob.  Cathol.  1,  56  S.  1477  (IV  31,  26)  und  Cledon. 

5.  1897  (V  42,  10),  der  Nomin.  wird  mit  Ps.  Ovid.  Nux  106; 
Vulg.  lob  37,  10;  Zachar.  14,  6  und  Oros.  4,  20,  35  belegt, 
derAcc.  gelu  steht  Vulg.  lob  38,  29;  Eccli.  43,  21;  lerem.  36, 
30;  Daniel  3,  69.  Gelus  als  Nomin.  wird  von  Non.  S.  207, 
32  mit  Afran.  (106)  und  Acc.  (390),  gelum  als  Acc.  mit  Cato 
(Orig.  2  fr.  30)  belegt,  den  nämlichen  Vers  des  Acc.  hat  Prise. 

6,  4,  19  S.  685  (II  211,  9).  Der  Nomin.  gelus  ist  auch  bei 
Cato  R.  R.  40,  4  und  Apul.  Met.  9,  32  S.  654,  der  Nomin. 
gelum  Varro  R.  R.  1,  45,  2,  der  gleichlautende  Acc.  als  Neutr. 
Lucr.  6,  877.  Für  den  Abi.  gelo  fürt  Non.  S.  492,  3  den 
Varro  (Sat.  Menipp.  467)  an,  und  für  den  Gen.  geli  derselbe 
S.  487,  1  den  Lucr.  5,  205;  6,  156,  eine  dritte  Stelle  dafür  ist 
Lucr.  6,  530.  Aber  gelu  als  Genit.  gebraucht  Serv.  zu  Verg. 
O.  3,  360,  vergl.  unter  94. 

Ossu  ocJzsov  et  OS  ossis  verbindet  Charis.  1,  12  S.  23  (I 
36,  1).  Über  ossu  sagt  derselbe  1,  17  S.  112  (I  139,  4):  „Ossu" 
quidam,  ut  „veru"  „genii"  putarunt,  inquit  Pliniiis  eodem  libro 
VI,  posse  ccnscri.  Nam  ut  „veribus",  „genibiia",  „ossibus" 
quoque  posse  manifestum  est.  Und  Prise.  6,  13,  69  S.  710 
(II  254,  6):  Quidam  veterum  et  „hoc  ossu"  et  „hoc  ossum** 
proferebant,    unde  Pacuvius  (102)   in  Chryse:    Ossuum  (so  im 

34* 


—     532     — 

Bamb.,  sonst  ossum)  inhumatum  aestuosam  aulam.  Accio  vero 
in  Annalibus  (fr.  ine.  8):  Fraxinus  fissa  ferox,  infensa  infinditur 
ossis.  Ossua  ist  mehrmals  in  Inschr.,  wie  C.  I.  L.  1,  1010; 
3,  2097;  3,  2098;  3,  6443;  5,  1496;  5,  2051;  5,  3653;  Inscr. 
de  l'Alg.  4293;  Orell.  2906;  4361;  Burmann's  Anthol.  4,  148 
(Meyer  1277)  v.  2  und  9;  ossuum  Pacuv.  (102)  bei  Prise,  a.  a.  0.; 
Tert.  Resurr.  30  dreimal;  31;  32;  Arnob.  4,  8;  Prudent.  Perist. 
2,  532;  5,  111;  Vulg.  (Amiat.)  Prov.  14,  30;  16,  24;  Ezech.  24, 
5;  Hieronym.  de  vir.  ill.  16  im  Paris,  und  Vatic;  Ennod.  Panegyr, 
ed.  Hartel  p.  274,  4 ;  Claud.  Mamert.  Stat.  anim.  1,  21  (ed.  Engel- 
brecht  p.  72,  9)  und  3,  11  (p.  174,  24),  und  diese  Form  ver- 
bindet das  Fr.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S,  134  (V  561,  11)  mit 
OS  ossis  ossi  osse  ossa  ossibus.  Damit  ist  die  unter  76  be- 
merkte Stelle  des  Augustin.  Reg.  S.  1980  (V  500,  6)  zu  ver- 
gleichen.    Über  ossum  Gen.   ossi  vergl.  unter  129. 

Pecu    als  Nebenform  zu   peeus   pecoris  bemerkt  Charis 
1,  12  S.  23  (I  36,  2).     Derselbe  sagt  1,  17  S.  113  (I  141,  8): 
„Pecu".     Plautus  in  Bacehidibus  (5,  2,  4):  Pastor  harum  dormit, 
cum  haec  eunt  a  pecu  halitautes.      Idem  in  Rudente  (4,  3,  5): 
Non  vides  referre  me  uvidum  rete  sine  squamoso  pecu?     Und 
Prise.  6,  16,    86   S.   719   (11   270,   8):    Vetustissimi   etiam   „hoc 
pecu",    unde    „haec    pecua"    plurale    dicebant.      Hostius    in    I 
Annali:    Saepe    greges    pecuum    ex    hibernis  pastibus    pulsae. 
Plautus  in  Mercatore    (3,   1,   11):    Nee   pecua   ruri  pascere  nee 
pueros  nutricare.  Idem  in  Truculento   (5,  64):    Pecua  ad  hanc 
collo  in  crumina  ego  obligata  defero.      Idem  in  Rudente  (4,  3, 
5):    Non    vides  referre   me   uvidum   rete   sine  squamoso  pecu? 
Et  Solinus    in  Memorabilibus    de   Britannia   dieit    (Cap.  22,    2): 
Ita  pabulosa,  ut  pecua,  nisi  interdum  a  pastibus  arceantur,  ad 
periculum  agat  satietas.     Pecu  als  Accus,   hat  Varro  R.  R.  2, 
1,  3  und  2,  4,  10  im  cod.  Polit;  der  Dat.  pecui  wird  gewöhn- 
lich in  der  Stelle  des  Lucil.  (fr.  ine.  46)  bei  Gell.   20,  8,  4  ge- 
lesen, L.  Müller  hat  nach  dem  Lugd.,  Petav.  und  Magliab.  und 
dem  Vat.  m.    sec.    pecu    geschrieben   (im  Vat.    m.   pr.  recu,  im 
Reg.    peccu),    aber   Hertz    schreibt  jetzt  nach    0.   Kellers   Ver- 
mutung   et   iecur  addit;    den   Abi.  pecu   hat  Plaut,  ausser  den 
von  Charis.  citierten  Stellen  noch  Bacch.  5,  2,  20  (1138),  ferner 
Varro   L.  L.  5,  17,   92    und  Mamert.  Genethl.  Maxim.  10,  2  in 
den  geringeren  Büchern  (in  den  besseren  pecua);  pecua  haben 


-       533     — 

ausser  Plaut,  und  Solin.  noch  Naev.  (47)  und  Acc.  (178  und 
271)  bei  Non.  S.  159,  5;  Cato  R.  R.  141,  3  in  einer  alten  Ge- 
betsformel; Cic.  de  irap.  Cn.  Pomp.  6,  15  nach  der  Anführung 
bei  Serv.  zu  Verg.  Ge.  3,  64,  wo"  aber  die  neueren  Heraus- 
geber pecuaria  oder  pascua  lesen;  Cornific.  4,  34,  46  (im  Bamb. 
B  und  Turic.  pecuaria);  Liv.  5,  48,  3;  26,  34,  5;  35,  21,  6 
(hier  in  der  Bas.  Ausg.  von  1535);  Plin.  N.  H.  8,  43,  68  (167); 
Apul.  Met.  2,  1  S.  83;  2,  5  S.  98;  7,  11  S.  465;  Mn.  Fei.  36, 
5;  Prudent.  Perist.  10,  333;  pecuum  Cato  (Orig.  5  fr.  5)  bei 
Gell.  7  (6),  3,  37  im  Reg.  und  nach  Fest.  S.  246  (b)  14; 
pecubus  haben  Spengel  und  Ribbeck  geschrieben  in  dem 
Verse  des  Caecil.  (93)  bei  Non.  S.  159,  5,  in  den  Hdschr.  ist 
pecudibus,  auch  Lucr.  6,  1132  war  pecubus  Conjectur  von  Gifan. 
Penu  als  Neutrum  bezeugt  ausser  Prise,  de  nom.  et 
pronom.  et  verbo  1,  10  S.  1303  (III  445,  13)  allein  Donat.  zu 
Terent.  Eun.  2,  3,  18.  Bei  Charis.  1,  17  S.  113  haben  die 
Worte :  hoc  etiam  penu  et  hoc  penum  Afranius  dixit  in  Talione, 
welche  sich  in  den  Ausg.  von  Fabric.  und  Putsch,  finden,  keine 
'handschriftliche  Autorität  und  fehlen  deshalb  bei  Keil  (I  140,  13). 
Prise.  5,  8,  44  S.  659  (II 171,  2)  und  6,  14,  76  S.  713  (I  261,  8) 
giebt  aus  dem  gedachten  Stücke  des  Afran.  intra  oder  in 
penum  erile. 

Seru  für  serum,  welches  in  den  angeführten  Stellen  des 
Charis.  1,  10  S.  18  (I  31,  7)  und  1,  12  S.  23  (I  36,  1)  und 
bei  Phoc.  2,  4  S.  1692  (V  414,  4)  erwähnt  wird,  ist  sonst  un- 
bekannt. 

Specu  als  Neutr.  hat  ausser  Prise.  4,  2,  11  S.  624  (II 
123,  8)  und  de  nom.  et  pronom.  et  verbo  1,  10  S.  1303  (III 
445,  13);  Phoc.  2,  4  S.  1692  (V  414,  3)  und  Donat.  2,  4,  4 
S.  1748  (IV  376,  20)  noch  Cledon.  S.  1897  (V  42,  10).  Dieser 
bemerkt  dazu  den  Plur.  specua,  welchen  auch  Mart.  Capella  3 
§  293  als  in  der  alten  Sprache  üblich  bezeichnet.  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  4,  254  sagt:  ad  quoddam  specu.  Über  andere 
Formen  des  Wortes  vergl.  unter  129. 

Über  testu  handelt  Charis.  ausser  den  oben  mitgeteilten 
Stellen  1.  12  S.  23  (I  35,  32)  und  1,  15  S.  49  (I  65,  30) 
noch  1,  17  S.  118  (I  145,  23),  indem  er  sagt:  „Testu"  ut 
„genu"  Fl.  Caper  veteres  ait  uti  solitos.  Mummius  (1)  in 
Atellania  f    riunius:    Ad  spectacula    est   videre   in  testu  quan- 


-     534    -- 

tum  sit  Caput.  Afranius  (423);  Indignum  vero  dici  solet  testu. 
At  Maro  (Ge.  1,  391;  2,  351)  t es  tarn  dixit.  Der  Plur.  zu  testu 
ist  testa,  nicht  testua,  nach  der  unter  veru  angezogenen  Stelle 
des  Charis.  1,  17  S.  118  (I  146,  10)  und  nach  Phoc.  2,  4 
S,  1692  (V  414,  15).  Nämlich  auch  testum  wurde  gebraucht, 
testum  steht  als  Nomin.  Sulpic.  Sev.  Chron.  2,  2,  3;  als  Acc. 
Cato  R  R.  76,  2;  Cornific.  4,  67;  Sulpic.  Sev.  Chron.  2,  3,  6; 
2,  3,  7;  Ser.  Samm.  189  (185)  im  cod.  A^  testo  als  Abi.  bei 
Cato  R.  R.  76,  4;  84,  2;  Cornific.  4,  9;  Plin.  N.  H.  30,  13,  39 
(114);  32,  7,  26  (81);  Petron.  136,  9;  testu  kommt  nur  als 
Abi.  vor,  Cato  R.  R.  74;  75;  Ovid.  Fast.  2,  645;  5,  510,  und 
so  auch  in  dem  Verse  des  Mummius  und  höchst  wahrscheinlich  in 
dem  des  Afran.  bei  Charis. 

Tonitru  wird  übereinstimmend  von  den  Grammatikern, 
von  Fest,  unter  pecuum  S.  246;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  694; 
von  Charis.  1  S.  23  (I  36,  1);  1  S.  49  (I  65,  30);  Excerpt.  ex 
Charis.  arte  gramm.  S.  108  (I  554,  31);  Prise.  4,  1,  2  S.  619 
(II  118,  5);  6,  15,  77  S.  714  (II  262,  4);  de  nomine  et  pro- 
nomine  et  verbo  1,  9  S.  1302  (III  445,  9);  de  accentibus  20' 
S.  1291  (III  523,  5);  Prob.  Append.  ed.  Keil  IV  198,  32  (ed. 
W.  Foerster  S.  31  Nr.  162);  Serg.  Explan,  in  Donat.  II  fol.  62 
(IV  541,  23);  Auct.  de  idiom.  gen.  ed.  Keil  IV  584,  49  als 
Nomin.  aufgestellt;  aber  nachgewiesen  sind  als  Nomin.  nur 
tonitru  s  und  tonitruum,  und  keine  der  vorkommenden  Casus- 
formen fordert  die  Annahme  eines  Nomin.  tonitru.  Tonitrus 
als  Nomin.  Sing,  giebt  Non.  S.  227,  15  aus  Plaut.  Amph.  5,  1, 
10  (1062),  ferner  bei  Venant.  Fortun.  7,  14,  29;  tonitrum  als 
Acc.  haben  Lucr.  6,  164;  6,  171;  Ovid.  Met.  14,  542;  Plin.  N. 
H.  2,  54,  55  (142);  Augustin.  Civ.  Dei  18,  28;  tonitrus  als 
Nomin.  und  Acc.  Plur.  Ovid.  Met.  2,  308;  3,  301  und  Trist. 
1,  9,  49;  Plin.  N.  H.  10,  54,  75  (152),  Detlefsen  hier  tonitruus; 
Lucan.  7,  197;  Val.  Fl.  1,  692;  4,  663;  Sil.  12,  611;  12,  724; 
13,  16;  Stat.  Theb.  1,  258;  12,  655  und  Achill.  1,  489;  Gell. 
10,  12,  3;  Arnob.  5,  10;  tonitruum  als  Nomin.  oder  Acc. 
Sing.  Plin.  N.  H.  2,  79,  81  (192);  36,  13,  19  (88);  Tert.  adv. 
Marc.  3,  6;  adv.  Hermog.  32  und  adv.  Prax.  28;  Vulg.  Eccli. 
40,  13;  Trebell.  PoU.  Gallieni  5,  3;  Vopisc.  Carus  8,  3;  8,  6; 
tonitruo  als  Abi.  Vulg.  Isai  29,  16;  Augustin.  Confess.  1,  16, 
25 ;  Venant.  Fortun.  3,  4,  2.    Bei  Senec.  Nat.  quaest.  2,  54,  1 ; 


—     535     -- 

2,  56,  1  wurde  in  den  früheren  Ausg.  tonitruum  als  Acc. ;  2, 
11,  2  tonitruo  als  Abi.;  2,  1,  3;  5,  18,  6  tonitruis  als  Abi.  Plur. 
gelesen.  Für  tonitruum  ist  tonitrum  hergestellt,  in  der  ersteren 
Stelle  aus  dem  Bamb  ,  Berl.  und  Pal.  4  (tonitruum  ist  daselbst 
im  Guelf.  und  Pal.  3),  in  der  zweiten  aus  dem  Berl.  und  Guelf. 
(tonitruum  im  Guelf.  m.  pr.  und  Bamb.);  für  tonitruo  tonitru 
aus  dem  Berl.  (tonitruo  im  Bamb.  und  Guelf.);  für  tonitruis 
tonitribus,  in  der  ersteren  Stelle  aus  dem  Memm.  und  Nicot. 
(tonitruis  im  Bamb.,  Guelf.,  Pal.  3  und  Colon.,  tonitrubus  im 
Berl.),  in  der  ZAveiten  aus  dem  Berl.,  Pal.  3,  den  codd.  Opsop. 
und  dem  Rande  des  Guelf.  (tonitruis  im  Bamb.,  Guelf.,  Pal.  4 
und  Colon.,  tonitrubus  im  Erf.  nach  Herel's  Angabe).  Tonitru 
als  Acc.  wurde  sonst  Plin.  N.  H.  2,  54,  55  (142)  gelesen,  ist 
aber  von  Sillig  nach  dem  Toi.  und  den  Par.  a  und  din  tonitrua 
berichtigt.  So  gehören  der  Gen.  Sing,  tonitrus  Stat.  Theb. 
7,  324  und  Paul.  Festi  57,  11;  der  Abi.  Sing,  tonitru  Pacuv. 
(413)  bei  Cic.  Divin.  1,  14,  24;  Acc.  (223)  bei  Non.  S.  505,  15; 
Verg.  Aen.  4,  122;  5,  694;  Sil.  9,  423;  Venant.  Fortun.  8,  1,  9; 
der  Gen.  Plur.  tonitruum  Dichter  bei  Cael.  bei  Cic.  Epist. 
ad  Fam.  8,  2,  1;  Vopisc.  Carus  8,  5;  Amm.  Marc.  23,  5  12 
und  der  Dat.  und  Abi.  Plur.  tonitribus  Varro  Sat.  Menipp. 
56;  Liv.  1,  16,  1;  2,  62,  1;  Ovid.  Met.  11,  496;  Phaedr.  5,  7 
(8),  23  zu  tonitrus,  der  Nomin.  und  Acc.  Plur.  tonitrua  Ovid. 
Met.  1,  55;  12,  52;  Tert.  Apol.  11;  Minuc.  Fei.  5,  9;  Lactant. 
7,  6,  4;  Vulg.  Exod.  9,  23;  Amm.  Marc.  21,  1,  12  zu  toni- 
truum. Über  diesen  Casus  wurde  jedoch  nach  Charis.  1,  17 
S.  118  (I  146,  10)  gestritten,  ob  tonitrua  oder  tonitra  zu  sagen 
wäre,  und  Prise.  6,  4,  20  S.  686  (11  212,  3)  giebt  in  einem 
Verse  des  Acc.  (480)  iuter  tonitra. 

Auf  die  oben  mitgeteilte  Stelle  des  Charis.  1,  12  S.  23  (I 
36,  5)  folgen  in  der  Ausg.  von  Putsch,  die  Worte :  Et  Pecoris 
quam  lactis  abundans  (Verg.  Ecl.  2,  20);  hoc  algu  ro  xgvog,  et 
algor  algoris,  ut  Cicero.  Aber  dieser  Zusatz  hat  keine  Auto- 
rität, und  ein  Neutrum  algu  ist  ohne  Beispiel,  denn  bei  Lucr.  5, 
747  war  es  willkürliche  Conjectur  von  Wakefield.  Prise.  6,  9, 
46  S.  699  (II  235,  4)  stellt  als  Nebenform  zu  algor  allein 
algus  auf,  und  belegt  den  Acc.  algum  mit  einem  Verse  aus 
Plaut.  Vidularia,  den  Abi.  algu  mit  Plaut.  Rud.  2,  7,  24  (582), 
und  Charis.   1,    17   S.  98   (I  122,    20)    giebt  die    letztere  Form 


-     536     — 

allein  aus  derselben  Stelle.  Algu  als  Abi.  ist  noch  Plaut. 
Most.  1,  3,  36  (193)  und  wird  von  Non.  S.  72,  7  aus  Acc.  (111); 
Lucil.  (Sat.  fr.  ine.  81);  Varro  (Sat.  Menipp.  171)  und  Lucr.  3, 
732  nachgewiesen. 

Sexu  als  Nom.  und  Acc.  beruht  auf  einer  Conjectur  von 
Scaliger  bei  Fest,  unter  secus  S.  334.  Bei  Fest,  wird  nämlich 
gelesen:  Secus  aliter  significat  sexu,  natura  habituque,  ex  Graeco, 
quam  illi  vocant  e^iv.  Afranius  (240)  in  Privigno  sie  ait:  Orbus 
virili  sexu  adoptavit  sibi.  Pacuvius  (68)  in  Atalanta:  Triplicem 
virili  sexu  partum  procreat.  Und  bei  Paul.  S.  335:  Sexus 
natura  vel  habitus  ex  Graeco  e^ig  vocatur.  Hiernach  vermutet 
Seal,  bei  Fest.:  Sexus,  aliter  sexu,  natura  habitusque  ex  Graeco 
u.  s.  w.,  und  in  dem  Verse  des  Afran.  virile  sexu.  Mit  nicht 
mehr  Wahrscheinlichkeit  setzt  Seal,  sexu  für  secus  in  den 
Stellen  des  Sallust.  und  Sisenna  bei  Non.  S.  222,  19:  Sexus 
masculini  generis  esse  manifestum  est;  neutro  Sallustius  dixit 
Histor.  libro  II :  At  Metellus  in  ulteriorem  Hispaniam  post  annum 
regressus,  magna  gloria  concurrentium  undique  virile  et  muliebre 
secus  per  vias  et  tecta  omnium  visebatur.  Sisenna  Histor.  lib. 
III:  Tum  in  muro  virile  ac  muliebre  secus  populo  multitudine 
omni  coUocata. 

93.  Die  gewöhnliche  Endung  des  Gen.  Sing,  üs 
(in  späterer  Zeit  auch  üs,  so  spiritüs  Sedul.  Pasch,  carm.  1, 
292;  1,  295;  2,  239;  3,  139;  domüs  Sedul.  3,  161;  sexüs 
Sedul.  3,  266),  welche  in  Inschr.  auch  uus  geschrieben  wird, 
wie  conventuus  C  I.  L.  2,  2416;  exercituus  Orell.  4922  und 
Henz.  5918,  domuus  C.  I.  L.  2  inscr.  fals.  12*;  9,  4794;  toni- 
truus  Sedul.  5,  1  S.  274,  kann  durch  unmittelbare  Verbindung 
des  Casuszeichens  mit  dem  Vokale  des  Stammes  entstanden  sein, 
wie  der  alte  Gen.  der  ersten  Declin.  auf  äs.  Indessen  war  in 
der  älteren  Sprache  die  Endung  uis  in  Gebrauch,  aus  welcher 
alsdann  üs  als  zusammengezogen  erscheint.  Helen.  Acren,  bei 
Charis.  1,  17  S.  105  (I  130,  12):  Et  „huius  fructuis",  ut  „senatuis", 
veteres  extulerunt.  Charis.  1,  17  S.  116(1  143,  12):  „Senatuis", 
ut  „fluctuis".  Ita  genetivum,  inquit  Plinius,  declinabant,  ut  G. 
Fannius  Cos.  contra  G.  Gracchum:  „Senatuis  consulta".  Der- 
selbe 1,  17  S.  93  (I  117,  16)  liest  bei  Cic.  Nat  Deor.  3,  20, 
51:  Cur  autem  „arcuis"  species  non  in  deorum  numero  ponatur? 
Prise.  7,  18,  88  S.  777  u.  778  (II  362,  23):  Genetivus  in  „us" 


—     537     — 

desinentium  fit  producta  „us",  ut  „huius  seuatüs",  „huivis  inanüs". 
Vetustissimi  tarnen  inveniuntur  eorum  nominiim  etiam  in  „uis" 
divisas  proferentes  genetivum.  Terentius  in  Heautontimorumeno 
(2,3,  44):  Texentem  telam  studiose  ipsam  ofi'endimus,  mediocriter 
vestitam  veste  lugubri,  eins  anuis  causa,  opinor.  quae  erat  mortua. 
Non.  S.  483,  37  giebt  Beispiele  von  quaestuis  aus  Varro  de  liberis 
educandis  (unsicher  ist  das  Beispiel  aus  Nov.  105);  S.  486,  6  von 
partuis  aus  Varro  (Sat.  Menipp.  26);  S,  491,  9  von  fructuis  aus 
Varro  R.  R.  1,  2,  19;  S.  491,  21  von  domuis  aus  Varro  (Sat 
Menipp.  522);  S.  492,  11  von  fructuis  aus  Varro  (Sat.  Menipp 
295);  S.  494,  10  von  victuis  aus  Varro  de  vita  populi  Romani  I 
S.  494,  14  von  graduis  aus  Varro  de  vita  populi  Romani  II 
S.  494,  19  von  anuis  aus  Varro  de  liberis  educandis;  und  Gell 

1,  4,  16  meint,  dass  Varro  und  Nigid.  Figulus  nicht  anders  ge- 
sprochen und  geschrieben  haben,  als  „senatuis"  "domuis"  „fluc- 
tuis".  Noch  Auson.  Parent.  16,  1  hat  nur  uis.  In  dem  Denk- 
mal de  bacchan.  C.  I.  L.  1,  196  steht  viermal,  Z.  8.  17.  21.  23, 
senatuos;  und  nach  Suet.  Aug.  87  und  Mar.  Victor.  1  S.  2456 
(VI  9,  4)  sagte  Augustus  im  Gen.  domos,  oder  wie  Ritschi  Prooem. 
des  Bonner  Lect.  Verz.  Winter  1852  auf  53  S.  7  (Opusc.  4  S. 
169)  corrigiert,  domuos. 

Noch  häufiger  sind  Genitive  auf  i,  welche  Form  Ritschi 
aus  uis  durch  Abwerfung  des  s  und  Zusammenziehung  von  ui 
entstehen  lässt.  Einfacher  scheint  es,  darin  einen  Übergang  in 
die  zweite  Declin.  zu  erkennen,  zumal  da  von  mehreren  Nomina 
der  vierten  Declin.  auch  andere  Casus  nach  der  zweiten  Declin. 
gebildet  werden.     Vergl.  unter  123. 

Wir  lesen  adventi  Terent.  Phorm.  1,  3,  2  (154);  fructi 
Cato  R.  R.  4;  Terent.  Ad.  5,  4,  16  (870);  Turpil.  (12  und  87) 
bei  Non.  S.  491,  6  und  7;  Auson.  Sept.  sap.  3,  10;  Claud. 
Mamert.  Ep.  1  (ed.  Engelbrecht  p.  199,  16);  gcmiti  Plaut.  Aul. 

4,  9,  11  (722);    ornati  Terent.  Andr.  2,  2,  28  (365)  und  Eun. 

2,  2,  6  (237);  quaesti  Plaut.  Aul.  1,  2,  5  (83);  Most.  5,  1, 
58  (1107);  Poen.  Prol.  95  und  Persa  1,  2,  14  (86);  Terent.  Hec. 

5,  1,  9  (735)  im  Bemb.  und  5,  3,  38  (836);  senati  Plaut.  Cas. 

3,  2,  6  (536)  und  Epid.  2,  2,  5  (188);  sunipti  Plaut.  Cas.  2, 
7,  2  (225)  und  Trin.  2,  1,  21  (250);  Cato  R.  R.  21,  5;  22,  3; 
tumulti  Plaut.  Cas.  3,  5,  22  (648)  und  Poen.  1,  1,  79  (207); 
Terent.    Andr.   2,  2,  28  (365)    und  Hec.  3,   2,  21  (356);    vieti 


—    538    — 

Plaut.  Capt.  4,  2,  75  (855).  Dazu  die  Anführungen  bei  Non. 
S.  485  über  adspecti  aus  Acc.  zweimal  (88  und  188);  S.  484 
über  aesti  aus  Pacuv.  (97);  S.  485  über  exerciti  aus  Acc. 
zweimal  (150  und  311)  und  Varro  de  vita  populi  Romani  II; 
S.  491  über  fructi  aus  Turpil.  zweimal  (12  und  87);  S.  485 
über  lucti  aus  Acc.  zweimal  (491  und  513);  S.  486  über  parti 
aus  Pacuv.  (70);  S.  488  über  piscati  aus  Turpil.  (22)  und 
Pompon.  (119);  S.  491  über  porti  aus  Turpil.  (49);  S.  483  und 
492  über  questi  aus  Caecil.  (130);  Titin.  (26);  Turpil.  zwei- 
mal (42  und  84);  Pompon.  (123)  und  Varro  (Sat.  Menipp.  436); 
S.  485  über  salti  aus  Acc.  (435);  S.  484  über  senati  aus 
Sallust.  Cat.  30,  3  und  über  senati  consultum  aus  Sisenna  fr. 
136  (ein  zweites  Beispiel  von  senati  consultum  aus  Sisenna  fr. 
119  hat  Non.  S.  130);  S.  491  über  soniti  aus  Caecil.  (21)  und 
Pacuv. (133);  S.  490  über  strepiti  aus  Enn.  (Fab.  139);  S.  484 
über  sumpti  aus  Caecil.  (180);  Turpil.  172;  Lucil.  (Sat.  30,  19) 
und  Varro  (Sat.  Menipp.  52),  (dieselbe  Stelle  des  Turpil.  giebt 
Non.  auch  S.  525,  und  eine  andere  desselben  S.  132);  S.  484 
und  489  über  tumulti  aus  Enn.  (Fab.  138);  Turpil.  (154); 
Afran.  (394);  Acc.  (tr.  485;  Aen.  1);  Pomp.  (121)  und  Sallust. 
Cat.  59,  5.  Charis.  1,  17  S.  103  (I  128,  17)  giebt  aus  Naev. 
partem  exerciti;  Gell.  9,  13,  17  in  einer  Stelle  des  Claud. 
Quadrig.  ne  impetum  icti  haberet,  wo  jedoch  Hertz  nach  dem 
Reg.  in  ictu  geschrieben  hat.  Mar.  Victor.  1  S.  2456  (VI  9,  2) 
sagt  von  Licin.  Calvus:  Consultum  senati  ipse  (Keil  vermutet 
idem  saepe)  scripsit,  et  ad  C.  Caesarem  senatus  consultum  (Keil 
vermutet  senatuis  consultum).  Charis.  Art.  gramm.  1,  10  S.  10 
(I  20,  19)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  85  (I  539,  12)  führt  aus 
Sallust,  Cat.  36,  5  duobus  senati  decretis  und  aus  Terent.  Hec. 
5,  3,  38  (836)  und  Andr.  2,  2,  28  (365)  quaesti  gratia  und 
nihil  tumulti  an;  vergl.  das  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom. 
S.  127  (V  555,  6).  Bei  Donat.  zu  Terent.  Andr.  2,  2,  28  wird 
aus  Sallust.  citiert:  ergo  senati  decreto  serviendum  ne  sit,  und 
bei  Prise.  6,  14,  73  S.  711  und  712  (II  257,  20)  wird 
ausser  mehreren  der  oben  aufgeführten  Stellen  des  Plaut,  und 
Terent.  noch  aus  Sallust.  Cat.  53,  1  senati  decretum  beigebracht, 
auf  welche  Stelle  auch  Charis.  1,  17  S.  116  (1143,  14)  hinweist. 
Senati  ist  ferner  bei  Sallust.  Cat.  38,  2;  38,  3  und  lug.  25,  7; 
25,  11. 


-     539    — 

Bei  Cic.  Nat.  Deor.  3,  20,  51  liest  Prise.  6,  14,  74  S.  712 
(II  259,  4)  arci  species ;  vergl.  unter  123.  Senati  fand  Charis. 
1,  17  S.  116  (I  143,  15)  bei  Cic.  Dirin.  in  Caecil.  (in  unseren 
Hdschr.  ist  daselbst  5,  19  der  Gen.  senatus)  und  pro  Oppio  II; 
wir  lesen  es  Phil.  3,  15,  38  im  Vat.  5  Epist.  ad  Farn.  2,  4,  7  und 
5,  2,  9  im  Med.,  das  erstemal  ra.  pr. ;  Har.  resp.  5,  8  und  7,  14 
im  Par  ;  Inscr.  d'Alg.  24.  In  mehreren  Stellen  des  Liv.  ist  in 
einzelnen  Hdschr.  die  Abbreviatur  sie  für  senati  consultum,  4, 
25,  14  im  Leipz.  und  Level.  2;  4,  30,  15  im  Level.  5;  4,  45, 
7  im  Voss.  2;  5,  51,  ]  im  Par.,  Med.,  Harl.  1  und  Leid.  1-,  7, 
40,  7  im  Med.;  9,  28,  8  im  Par.,  Med.,  Leid.  1  und  in  anderen 
Büchern;  22,  10,  1  im  Oxf.  N. 

Vorzüglich  in  Inschr.  ist  senati  gebräuchlich.  Ex 
senati  consulto  C.  I.  L.  1,  199  Z.  4;  1,  547  zweimal  und  549; 
ex  senati  cousolto  1,  548;  senati  consultum  Henz.  6593;  de 
senati  sententia  C.  I.  L.  1,  200  Z.  31  und  1,  632.  So  ist 
senati  consultum  auch  in  dem  SC.  bei  Cael,  an  Cic,  Epist.  ad 
Fam.  8^  8,  6.  Überhaupt  scheint  sich  der  Gen.  auf  i  in  einem 
Nomen  der  vierten  Declin.  am  längsten  in  senati  erhalten  zu 
haben,  so  dass  Quintil.  1,  6,  27  schreiben  konnte:  Quid  de 
aliis  dicam,  cum  senatus  senatus  senatui,  an  senatus  senati 
senato  faciat,  incertum  sit?  Vergl.  über  senato  unter  123.  Das 
älteste  Beispiel  des  Gen.  senatus  in  einer  Inschr.  ist  in 
der  Inschr.  von  Cora  C.  I.  L.   1,   1149. 

Noch  Auson.  hat  senati  Idyll.  8,  5  und  Epist.  16,  19; 
25,  56,  und  auch  fructi  Lud.  VII  sap.  Chile  10;  Claud.  Ma- 
mert.  Epist.  1  S.  199,  16  und  sumpti  Auson.  Epist.  7,  39. 

94.  Der  Gen.  Sing,  der  Neutra  ging  nach  den  An- 
gaben beinahe  aller  Grammatiker,  Prob.  Cathol.  1,  4  S.  1441 
(IV  3,  25);  1,  56  S.  1476  u.  1477  (IV  31,  28)  und  Instit.  art. 
S.  321  (IV  114,  38);  Mar.  Plot.  (M.  Claud.)  Sacerd.  2,  82  (VI 
483,  2);  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  212  und  3,  22;  Charis.  Art. 
gramm.  1,  10  S.  18  (I  31,  5);  1,  15  S.  50  (I  66,  6);  Excerpt. 
ex  Charis.  arte  gramm.  S.  95  (I  547,  3);  S.  102  (1  551,  19); 
Diom.  1  S.  279  (I  303,  23);  Prise.  7,  18,  87  S.  777  (II  362, 
8);  Phoc.  2,  4  S.  1692  (V  414,  11);  Pompei.  Comment.  S.  201 
(V  185,  2);  des  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  139  (V 
564,  21)  und  des  Cledon.  S.  1897  (V  42,  9),  gleich  dem 
Nomin.  und  Accus,  auf  u  aus,   daher  diese  Nomina,  da  der 


—     540    — 

Dat.  aller  Nomina  der  vierteü  Deelin.  die  Zusammenziehung 
von  ui  in  u  gestattet,  im  Sing,  als  Indeclinabilia,  monoptota 
oder  aptota,  bezeichnet  werden.  Prob.  Cathol.  1,  4  S.  1441 
(IV  B,  25)  erklärt  geradezu:  quoniam  genetivus  singularis  „us" 
syllaba  terminatus  in  genere  neutro  nunquam  reperitur.  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  3,  22  und  Charis.  Exe.  art  gramm.  S.  95  (I 
547,  5)  erkennen  wenigstens  an,  dass  Lucan.  7.  217  den  Gen. 
cornus  gebraucht  habe,  für  welchen  freilich  Prise.  6,  4,  19 
S.  685  (II  210,  17)  einen  Nomin.  cornus  annimmt.  Bei  Serv. 
wird  hinzugefügt:  Sic  Cicero  in  Arato  „huius  genus"  pro  „genu", 
und  nach  dem  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  a.  a.  O.  war  bei  den 
antiqui  der  Gen.  „genus"  und  „cornus",  der  Dat.  „genui"  und  „cor- 
nui",  wobei  wieder  Lucan.  7,  217  angeführt  und  auch  noch  bemerkt 
wird :  et  Livius  ubique  in  historia ;  posteritas  inter  monoclita  posuit. 

Mit  Entschiedenheit  aber  erklärt  sich  dafür,  dass  der  Gen. 
auch  der  neutra  us  haben  müsse,  Mart.  Capella  3  §  293  :  Quaeritur 
de  genetivo  singulari,  quem  alii  in  „us",  alii  in  u  litteram  ege- 
runt.  nee  non  dativo,  quem  alii  in  i  agunt,  ut  „genui"  „coruui", 
quidam  veteres  secuti  ablativo  similem  faciunt,  „huic  genu" 
„cornu",  quoniam  pluraliter  „genubus"  et  „cornubus"  amissaque 
ultima  syllaba  relinquitur  dativus  singularis,  sicut  fit  in  „civibus" 
et  „suavibus",  et  quoniam  „genibus"  et  „cornibus"  dicimus, 
i  littera  in  locum  n  litterae  transit,  et  sicut  „Optimum"  et  „maximum" 
item  dicimus,  cum  „optumus"  et  „maxumus"  diceretur.  Sunt  aliqui, 
qui  genelivo  casu  „genuis"  et  „cornuis"  dicant,  sed  non  debet 
genetivusplureshaberesyllabasquam  dativus  etablativus.  Quam  vis 
ergo  dissimilia  sint  „senatus"  et  „exercitus",  tamen  sie  „genus" 
et  „cornus"  genetivo  dicendum  est,  quemadmodum  „senatus"  et 
„exercitus".  Praeterea  quaecumque  omnia  vel  participia  gene- 
tivo singulari  in  „is"  exeunt,  dativo  plurali  syllaba  crescunt,  ut 
„Catonis  Catonibus" ;  secundum  quam  rationem,  si  esset  ,.genuis" 
„cornuis",  genuibus  fecisset,  ut  syllaba  cresceret. 

Von  unseren  Schriftstellern  hat  Caes.  bell.  civ.  3,  68,  2 
dextri  Caesaris  cornu  cohortes,  mit  der  Var.  dextrum;  bei  Aid. 
ist  cornus.  Bell.  Afr.  60,  3  tertiam  aciem  in  sinisti'um  suum  cornu 
contulerat,  et  usque  ad  aciei  sua  mediam  legionem  porrexerat,  et 
ita  collocaverat,  uti  sinistrum  suum  cornu  triplex  esset ;  in  den 
letzten  Worten  hat  der  Petav.  sinistri  sui  cornu,  der  Par.  2  si- 
nistri  sui  cornus,    so    dass   acies  zu  supplieren  wäre.     German. 


—     541     — 

Phaen.  178  cornus  flamma  sinistri.  Lucan.  7,  217  c  ornus  cura 
sinistri.  Gels.  5,  22,  2;  5,  24,  4-,  6,  6,  16;  6,  9  S.  246  Daremb. 
ist  iu  der  Vulg.  cornu  als  Gen.,  aber  an  den  beiden  letzten 
SteUen  im  Med.  1  cornus.  Plin,  N.  H.  2,  2b,  22  (90);  8,  20, 
29  (71);  9,  15,  20  (50);  13,  25,  52  (142);  28,  9,  42  (149);  28, 
11,  46  (163);  28,  11,  46  (165);  28,  11,  46  (J66);  28,  11,  47 
(167);  28,  11,  49  (178)  zweimal;  28,  12,  53  (193);  28,  12,  53 
(194);  28,  13,  54  (196);  28,  13,  57  (200);  28,  14,  58  (204); 
28,  14,  58  (205);  28,  14,  59  (211)  zweimal;  28,  16,  63  (226); 
28,  16,  64  (227);  28,  17,  67  (230)  zweimal;  28,  17,  69  (233); 
28,  18,  73  (239);  28,  18,  74  (241);  28,  19,  77  (246);  28,  19, 
77  (252);  28,  19,  79  (260);  37,  10,  60  (167)  ist  überaU  in  guten 
Hdschr.  cornus;  10,  70,  90  (195)  und  13,  25,  51  (140)  schreibt 
Detlefsen  cornuus.  Cornus  steht  ferner  Gurt.  4,  12,  11;  4, 
13,  29;  4,  13,  30;  Solin.  27,  46  (im  Heidelb.  und  Bern,  jedoch 
cornu);  Marc.  Empir.  1.  Dagegen  Samon.  564;  Gael.  Aurel. 
Chron.  2,  4  S.  129;  3,  5,  76  S.  240;  4,  8,  120  S.  341;  4,  8, 
124  S.  343;  Veget.  Art.  vet.  1,  20,  1;  1,  44,  5;  4,  10,  2;  4,  12, 
3  cornu  cervini  oder  cervini  cornu,  und  Prise.  Perieg.  151 
formam  cornu.  Ferner  Liv.  44,  40,  8  genus  tenus;  Fronto 
ad  M.  Gaes.  5,  6  m.  pr.  und  46  genus  dolore  und  dolorem; 
M.  Gaesar  an  Fronto  5,  45  u.  5,  59  doloribus  genus  und  dolorem 
genus;  aber  Plin.  N.  H.  11,  45,  103  (250)  genuus  utriusque 
commissura  und  Ovid.  Met.  10,  536  im  Flor.  Marc,  Med.  1,  Pal. 
2  und  Bernegg.  fine  genu  womit  indessen  das  unter  57  angeführte 
esse  fini  und  radicibus  fini  zu  vergleichen  ist.  Gelus  bei  Plin. 
N.  H.  8,  28,  42  (103)  in  den  Worten  crassitudinem  gelus  ist  vom 
Nomin.  gelus;  Serv  zu  Verg  Ge.  3,  360  sagt  lapidis  aut  hgni  aut 
gelu  partem  Vergl.  Freund,  Vorr.  z.  Wörterbuch  d.  Lat.  Spr. 
1  S.  66  folg. 

95.  Der  Dat.  hat  ui,  dies  kann  jedoch  in  u  zu- 
sammengezogen werden.  Gell.  4,  16,  5  folg.:  Non  omnes 
concedunt  in  casu  dativo  „senatui"  magis  dicendum  quam  „se- 
natu".  Sicut  Luciüus  in  eodem  casu  „victu"  et  „anu"  dicit, 
non  „victui"  nee  „anui",  in  hisce  versibus:  Quod  sumptum  atque 
epulas  victu  praeponis  honesto;  et  alio  in  loco,  Anu  uoceo,  in- 
quit.  Virgilius  quoque  in  casu  daudi  „adspectu"  dicit,  non  „ad- 
spectui"  (Aen.  6,  465):  Teque  adspectu  ne  subtrahe  nostro. 
Et  in  Georgicis  (4,  198):   Quod  nee  concubitu  indulgent.     G. 


—     542     — 

etiam  Caesar,  gravis  auetor  linguae  Latinae,  in  Anticatone,  Unius, 
inquit,  arrogantiae,  superbiae  dominatuque.  Item  in  Dola- 
bellam  actionis  I  lib.  I:  Isti,  quorum  in  aedibus  fanisque  posita  et 
honori  erant  et  ornatu.  In  libris  quoque  analogicis  omnia 
istiusmodi  sine  i  littera  dicenda  censet.  Vergl.  Non.  S.  501, 
25,  welcher  den  Vers  des  Lucil.  (4,  8)  quod  sumptum  atque 
epula^'.  victu  praeponis  honesto,  und  Vcrg  Aen.  6,  465  als  Bei- 
spiele des  ablativus  pro  dativo  anführt.  Prise.  7,  18,  88  S.  778 
(II  363,  7):  Dativus  eius  declinationis  fit  a  genetivo  abiecta  s  et 
nddita  i,  sed  corripitur  paenultima,  ut  „huic  senatni",  „manui". 
Est  tarnen  quando  poetae  metri  causa  pro  eo  ablativo  utuntur. 
Virgilius  in  I  Aeneidos  (v.  257):  Parce  metu,  Cytherea,  manent 
immota  tuorum  fata  tibi;  pro  „metui".  Idem  in  IUI  Georgicon 
(v.  158):  Namque  aliae  victu  invigilant;  pro  „victui".  In  eodem 
(v.   198):  Concubitu  indulgent;  pro   „concubitui". 

Den  Dat.  auf  u  haben  ferner  Plaut.  Gas.  2,  2,  15  (184) 
im  Ambr.  vir  me  habet  despicatu,  wo  die  Herausgeber  jetzt 
despicatur  oder  despicatam  lesen,  und  Merc.  5,  2,  13  (854) 
egomet  mihi  fero  quod  usust;  Terent.  Ad.  1,  1,  38  (63)  vestitu 
nimio  indulges;  Vari'o  (Sat.  Menipp.  252)  bei  Non.  S.  211,  14 
nee  luxu  statues  finemque  modumque  nach  der  Ergänzung  Lach- 
mann's  zu  Lucr.  2,  11 48  (in  den  Hdschr.  ist :  Luxuria  generis 
feminiui-,  masculini  Varro  Manio:  Nee  sumptibus  finem  lepitus 
statues  u.  s.  w.;  L.  Müller  schreibt:  Nee  sumptibu",  [finem]  luxu 
legibus  et  poenis  statues);  Lucr.  3,  971  vita  niancipio  nulli  datur, 
Omnibus  usu;  5.  101  nee  tarnen  hanc  possis  oculorum  subdere 
visu;  Verg.  Ecl.  5,  29  curru  subiungere  tigris;  Aen.  3,  541 
curru  succedere  sueti;  6,  698  teque  amplexu  ne  subtrahe 
nostro ;  9,  605  venatu  invigilant:  Prop.  1,  11,  12  alternae  fa- 
cilis  cedere  lympha  manu;  3  (2)  19,  19  reddere  pinu  cornua; 
Lucan.  10,  245  coguntque  resistere  flatu;  Trag.  Gctavian.  496 
nutuque  terras  maria  subiecit  tuo;  Sil.  4,  18  arcu  invigilant; 
Anth.  Lat.  ed.  Riese  931  v.  110  nullius  credam  vulnera  nostra 
manu. 

Der  Dativ  auf  u  ist  in  der  Prosa  selten.  Cic.  Phil.  3,  15, 
39  im  Vat.  senatu  magnae  curae  esse,  C  F.  W.  MüUer  schreibt 
senatui;  Epist.  ad  Farn.  16,  4,  2  sumptu  ne  parcas;  Plane,  bei 
Cic.  Epist.  ad  Fam.  10,  24,  3  subsidia,  quibus  subito  impetu 
HC  latrocinio   parricidarum  resistat.     In  Betreff  Cäsars  bemerkt 


—     543     — 

Meusel,  Jahresbericht  des  philolog.  Vereins  1894  S.  228:  „Im 
Archet.  unserer  Hdschr.  stand  ein  Dativ  auf  u  nirgends;  an 
einer  einzigen  Stelle  VI  42,  1  hat  a  casu,  ß  (und  sicherlich 
auch  der  Archet.)  casui.  Dass  ah  einer  Stelle  in  rt  exercitu 
und  an  einer  in  o  consensu  steht,  ist  ohne  Bedeutung.  Nun  ist 
ja  auch  hier  die  Möglichkeit  zuzugeben,  dass  Cäsar  stets  casu, 
con&ensu  u.  s.  f.  geschrieben  hat,  und  dass  trotzdem  in  unseren 
Ai'chetyp.  und  also  auch  in  unsere  Hdss.  die  Formen  auf  ui 
gekommen  sind,  z.  B.  dadurch,  dass  derjenige,  der  etwa  den 
Text  diktierte,  stets  diese  Form  sprach,  wenn  auch  diese  An- 
nahme nicht  sehr  wahrscheinlich  ist.  Wenn  also  ein  Hsgb.,  auf 
Gellius'  Versicherung  sich  berufend,  überall,  trotz  des  Archetyp., 
die  Form  auf  u  in  den  Text  setzt,  so  wird  ihm  niemand  be- 
weisen können,  dass  er  etwas  aufgenommen  habe,  was  nicht 
von  Cäsar  herrühren  könne;  aber  wir  kommen  doch  in  eine 
recht  bedenkliche  Lage,  wenn  wir  uns  in  so  vielen  Fällen  um 
die  Autorität  des  Archet.,  noch  dazu  bei  der  Übereinstimmung 
so  vieler  Stellen,  nicht  mehr  kümmern  wollen.  Beiläufig  handelt 
es  sich  um  28  Fälle  im  BG.  und  23  im  BC.  (vergl.  Hauser, 
Progr.  Villach  1883  S.  15).  Ich  habe  stets  die  Lesart  des 
Archetypus  aufgenommen,  natürlich  auch  VI  42,  1  casui  mit 
/Ü  geschrieben."  Ausser  dieser  Stelle  kommen  vor:  cuius  con- 
sensui  ne  orbis  quidem  terrarum  possit  obsistere  bell.  Gall. 
7,  29,  6;  qui  summo  raagistratui  praeerat  bell.  Gall.  1,  16,  5; 
equitatui  Dumnorix  praeerat  bell.  Gall.  1,  18,  10;  qui  equi- 
tatui  praeerant  bell.  Gall.  1,  39,  5;  neque  salutem  suam 
Gallorum  equitatui  committere  audebat  bell.  Gall.  1,  42,  5; 
qui  equitatui  praeerat  bell.  Gall.  1,  52,  7;  in  primis  equitatui 
studet  bell.  Gall.  7,  4,  9;  quartam  aciem  equitatui  opposuit 
bell.  civ.  3,  89,  3;  cum  exercitui  frumentum  metiri  oporteret 
bell.  Gall.  1,  23.  1;  qui  pares  esse  nostro  exercitui  non  po- 
tuerint  bell.  Gall.  1,  40,  7;  Studium  pugnandi  maius  exercitui 
iniectum  est  bell  Gall.  1,  46,  4;  quo  propter  paludes  exer- 
citui aditas  non  esset  bell.  Gall.  2,  16,  5;  frumentum  exer- 
citui mittit  bell.  Gall.  5,  20,  4;  frumento  exercitui  proviso  in 
Italiam  profectus  est  bell.  Gall.  6,  44,  3;  tribus  horis  exer- 
citui ad  quietem  datis  castra  movet  bell.  Gall.  7,  41,  1;  ex 
veliquis  captivis  toto  exercitui  capita  singula  praedae  nomine 
distribuit  bell.  Gall.  7,  89,  5;   has  (pecunias)   exercitui  distri- 


—    544     - 

buit  bell.  civ.  1,  39,  3;  res  magnas  difficultates  exercitui 
Caesaris  attulit  bell.  civ.  1,  48,  3;  tantusque  terror  incidit  eius 
exercitui  bell.  civ.  3,  13,  2;  quo  minore  periculo  undique 
frumeutum  commeatumque  exercitui  supportare  posset  bell, 
civ.  3,  43,  2;  frumentum  exercitui  navibus  supportabat  bell. 
civ.  3,  44,  1;  praeesse  autem  suo  nomine  (Scipionem)  exer- 
citui bell.  civ.  3,  57,  3;  exercitui  quidem  omni  tantus  in- 
cessit  ex  incommodo  dolor  bell.  civ.  3,  74,  2 ;  ad  Stipendium 
exercitui  dandum  bell.  civ.  3,  78,  1;  toti  exercitui  imperavit 
bell,  civ.  3,  89,  4;  exercitui  Caesaris  luxuriem  obiciebat  bell, 
civ.  3,  96,  2;  una  erat  proxima  portui  navibusque  bell.  civ. 
2,  1,  2;  insulam  obiectam  portui  Brundisino  tenuit  bell.  civ.  3, 
100,  1;  quod  quaestui  equites  haberent  bell.  civ.  3,  60,  1; 
Lentulus  senatui  reique  publicae  se  non  defuturum  pollicetur 
bell.  civ.  1,  1,  2  ;  omnis  res  publica  senatui  populoque  Romano 
permittitur  bell.  civ.  1,  9,  5 5  usui  esse  bell.  Gall.  1,  38,  3; 
2,  12,  3;  4,  29,  4;  4,  31,  2;  5,  1,  4;  7,  11,  5;  beU.  civ.  1,  19, 
1;  1,  45,  4;  2,  15,  3;  2,  35,  5;  qui  magno  nobis  usui  ad 
bellum  gerendum  erant  bell.  GaU.  2,  9,  5;  erat  magno  usui 
res  praeparata  bell.  Gall.  3,  14,  5;  magno  sibi  usui  fore  arbi- 
trabatur  bell.  Gall.  4,  20,  2;  quae  magno  usui  nostris  fuit  bell. 
Gall.  4,  25,  1;  ad  baec  sustinenda  magno  usui  fuisse  bell.  Gall. 
7,  41,  3;  magno  esse  usui  bell.  civ.  2,  8,  3;  ne  cui  esset  usui 
Romanis  bell.  Gall.  7,  55,  7  und  naves  nullo  usui  fuerunt  bell, 
civ.  2,  7,  1;  nisi  pulvis  omnium  prospectui  offecissent 
bell.  Afr.  52,  4;  hostium  equitatui  levique  armaturae  eorum 
nullo  modo  par  esse  poterat  bell.  Afr.  72,  1;  non  se  luxui 
neque  inertiae  corrumpendum  dedit  Sali.  lug.  6,  1;  qui  exer- 
citui praeerant  lug.  32,  2;  exercitui  supplementum  scribere 
lug.  39,  2;  auch  Liv.  4,  12,  10  quod  usui  menstruo  superesset; 
22,  2,  1  trahendo  delectui  dat  operam;  22,  11,  5  profectus 
obviam  consuli  exercituique.  Aber  Liv,  7,  2,  7  Fescennino  versu 
similem;  9,  5,  6  tempus  statutum  tradendis  obsidibus  exer- 
cituque  inermi  mittendo;  9,  41,  7  Stipendium  exercitu  Romano 
ab  hoste  pensum  im  Par.  und  Med.;  10,  40,  7  dextro  cornu 
L.  Volumnium,  sinistro  L.  Scipionem,  equitibus  legatos  alios  Caios 
Caedicium  et  Trebonium  praefecit;  Val.  Max.  6,  5,  4  maiestatem 
publicam  privatae  perfidiae  obtentu  esse  und  6,  9,  10  con- 
sulatu  illius  damnationem  subieiendo ;    Plin.   N.  H.  22,  25,  78 


—    545    — 

(161)    trita    et   cornu   cum  vino  infusa,    aber  28,  11,  49  (179) 
reperitur  in  latere    leporis  acui   os   simile.    Sirker,    Taciteische 
Formenlehre  S.  19  sagt;  „Der  Dativ  auf  ui  ist  der  bei  Tacitus 
gebräuchliche    und   findet  sich  an   120  Stellen;    der  Dat.  auf  u 
steht:    Ann.  1,    10    senatu  (27   mal   senatui) ;    Ann.  3,  30;  34; 
15,  48;  Hist.  2,  71  luxu  (zweimal  luxui);  Ann.  3,  33  decursu; 
Ann.  6,29(23)  nuru  (nurui  zweimal);  Ann.  12,  62  commeatu 
(commeatui  einmal).      Ist  also   auch  der  Dat.  auf  u  verhältnis- 
mässig selten  gegenüber  dem  auf  ui,  so  ist  dies  doch  kein  hin- 
reichender   Grund,    ihn    zu    verwerfen,    wie    Ritter   gethan  hat, 
vielmehr  scheint  er  mir  auch  da,  wo  die  Spuren  der  verdorbenen 
hdschr.  Lesart  darauf  hindeuten,  herzustellen  zu  sein,  so  nament- 
lich   Ann.    4,    69,    wo    ich  metu  is    (=  iis)  schreibe  (cf.  meine 
„Krit.  Bemerkungen  zu  den  Annal.  des  Tac."  Andernach  1867); 
ferner  Ann.  3,  47,  wo  senatus  oflenbar  durch  Dittographie  ent- 
stand und  senatu  zu  schreiben  ist;    endlich  halte  ich  Ann.  3,  3 
visu   für    den  Dat.    und    schreibe  mit  Haase  praeferre  für  per- 
ferre."     Ferner  indoctos  omni  sexu  Cyprian.  Domin.  orat.  28; 
mortali  conspectu  monstrare  Amm.  Marc.  25,  10,  3  und  erat 
expositus  accessu  insidiantium  29,  1,  20;  exercitu  immensae- 
que  classi  Oros.  2,  9,  2.     An  mehreren  Stellen  ist  die  Schreib- 
art schwach  beglaubigt.      Auch   auf  Inschriften,   so   C.  I.  L.  3, 
231    dis    patri(i)s    et    domu    Aug.;    5,   1220   Fufidiae  Malchidi 
socru  suae;    5,  3729  Afrodisiae    nuru    und    5,  4435  Laetiliae 
Firminae  nuru;  6,  5302  vestitu.    An  anderen  Stellen  bezeichnet 
die  Form   auf  u  vielmehr    den  Abi.      Denn   da  bei  Caes.  bell, 
civ.  3,  12,  1;  3,  28,  2;    Bell.  Afr.  33,  3;   76,  1;  79,  2;  86,  5; 
Bell.    Hisp.  27,    2;    Liv.  22,  48,  5;    25,  16,  7;    28,  14,  15  ibi 
praeerat,    ubi    praeerat,    ea    parte    praeerat,    Lissi    praeerat, 
Adrumeti  praeerat,    circum   castella  praeesse,    in  Bruttiis 
praeerat,    und  da    ferner    bei  Caes.  bell.   civ.  3,  89,    2  media 
acie  Cn.  Domitium  praeposuerat,    bei  Liv.   27,   15,  15;  37,  41, 
1;    42,  58,  8   illo  loco  pi-aepositus,    in  laevo  praeposuit,  hie 
erant  praepositi  gelesen    wird,    so  ist  auch   Caes.   bell.   civ.   3, 
89,   2   sinistro   cornu  Antonium,    dextro  P.  Sullam  praepo- 
suerat;   Liv.    8,   9,  2;    37,  23,    7;    42,  58,    6  Manlius  dextro, 
Decius    laevo    cornu    praeerat,     sinistro     cornu    Haunibal, 
dextro  ApoUonius  praeerat,   laevo  cornu  Cotys  rex  praeerat, 
vielleicht  auch  9,  40,  7;    42,  58,  12    dextro    ipse  cornu  con- 
Neue-Wagener.    Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  35 


—     546     — 

sietit,  sinistro  praefecit  magistrum  equitum,  und  dextr 
cornu  praepositus  C.  Licinius  Crassus  cum  omni  Italico  equ 
tatu,  sinistro  M.  Valerius  Laevinus  sociorum  ex  Graecis  popul 
equites  habebat,  cornu  als  Abi.  zu  fassen.  Bei  Cic.  Epist.  a 
Farn.  13,  71  commendationem  sibi  magno  usu  atque  adiumeni 
fuisse  kann  ebenso  wohl  der  Abi.  stehen,  wie  Cornific.  2,  1 
16  nullo  adiumento  esse.  So  auch  qui  magno  usu  rei  publica 
nostrae  fuissent  Cic.  pro  Balb.  9,  24  im  Gembl.  m.  pr.  und  im  Pa 
und  Erf.,  und  in  qua  saepe  magno  usu  rei  publicae  Ser.  Su 
picius  fuerit  Phil.  9,  7,  15  im  Vat.  Bei  Cic.  Fin.  3,  17,  58  i: 
quod    usu  possit   esse    nur   aus    dem  Oxf.  e   und  Bas.  bemerk 

Nach  Serv.  zu  Verg.  Aen.  10,  689  haben  solche  VerbaHj 
wie  monitus,  weder  einen  Dat.  Sing,  noch  einen  Dat.  Plur.,  ( 
gebraucht  aber  selbst  zu  Verg.  Aen.  7,  591  fremitui. 

Der  Accus.  Sing,  der  Nomina  der  vierten  Dekli: 
endet  immer  auf  um,  die  Neutra  ausgenommei 
welche  wie  im  Nomin.  ü  haben,  der  Abi.  auf  ü.  D: 
Nomina  dieser  Deklination  unterscheiden  sich  darin  von  gri 
und  sus,  welche  immer  gruem  und  grue,  suem  und  sue  habei 
Das  m  des  Accus,  ist  weggelassen  C.  I.  L.  1,  198  Z.  51  i 
manu  palara  dato.  Im  Abi.  ist  arbitratuu  geschrieben  C.  '. 
L.  1,  199  Z.  26;  pequlatuu  1,  202  Col.  1  Z.  5.  Magistratu 
1,  196  Z.  12  ist  wahrscheinlich  aus  magistratud  verderbt,  indei 
zu  beachten  ist,  dass  1,  195  Z.  5  macistratuud  steht. 

96.  Die  Nomina  der  vierten  Deklin.  gestatte 
auch  im  Nomin.,  Voc.  und  Accus.  Plur.  nur  üs  (ii 
Gegensatz  zu  grues  und  sues),  mit  Ausnahme  der  Neutrj 
welche  ua  erhalten.  Auch  in  diesen  Casus  haben  die  Ir 
sehr.,  wie  im  Gen.  Sing.,  zuweilen  uus.  Lacuus  C.  I.  1 
9,  1644;  Grell.  253;  254  und  Henz.  5326;  magistratuus  C.  1 
L.  10,  3678;  arcuus  C.  I.  L.  5,  85;  8,  587  und  8,  130^ 
Ebenso  ist  bei  Verg.  Aen.  12,  32;  12,  61;  12,  316;  12,  91 
im  Rom.  casuus  als  Nomin.  Plur.,  metuus  und  curruus  al 
Acc  ,  Tac.  Ann.  14,  12  quinquatruus  als  Nomin  geschrieber 
Prob.  Instit.  art.  S.  319  und  320  (IV  114,  10  und  25)  schreibt  1: 
fluctuus,  hos  fluctuus,  o  fluctuus,  und  hae  porticuus,  has  porticuus 
o  porticuus;  er  bemerkt  aber  doch  S.  324  (IV  116,  32) :  Item  in  ha 
supra  scripta  forma,  qua  diximus  ablativo  casu  numeri  singulari 
nomina  u  littera  terminari,  quaeritur,  qua  de  causa  eadem  nomin 


—     547     — 

in  nominativo,  accusativo  et  vocativo  casu  numeri  pluralis  ante 
ultimam  consonantem  non  per  duas,  sed  per  unam  u  litteram 
reperiantur  scribi.  Und  S.  324  (IV  117,  3) :  Nunc  etiam  hoc 
monemus  quod  haec  nomina  in  supra  dictis  casibus  ante  ultimam 
scilicet  syllabara,  sive  per  unam  sive  per  duas  u  litteras  scribantur, 
in  metris  vel  structuris  una  virtute  accipi  censeantur. 

In  zwei  Versen  des  Ennius  wurde  der  Nomin.  und  Accus. 
Plur  fälschlich  mit  kurzem  us  gelesen  In  dem  einen  (Annal. 
486  ed.  L.  Müller)  von  Fest,  unter  specus  S.  343  und  anderen 
Grammatikern  erhaltenen  Verse  wurde  geschrieben:  Tum  casu 
!  sub  monte  altae  specus  intu'  patebant;  aber  bei  Fest,  ist  viel- 
mehr tum  causa  sub  monte  alte  specus  inius  patebat,  bei  Non. 
S.  222,  33  concava  sub  montis  latet  specus  intus  patebat,  bei 
Prise.  6,  14,  75  S.  713  (II  260,  3)  tum  cava  sub  monte  late 
specus  intus  patebat,  es  bietet  sich  also  unzweifelhaft  der  Sing, 
specus  patebat  dar.  Der  andere  Vers  (Annal.  428),  welcher 
zeigen  soll,  dass  arcus  Femin.  sein  könne,  lautet  bei  Prise.  6, 
14,  74  S.  712  (II  259,  8):  Arcus  ubi  aspiciunt,  mortalibus  quae 
perhibentur;  Columna  schrieb  :  arquus  ubi  adspicitur,  mortalibu' 
quae  perhibetur,  so  auch  L,  Müller;  Hertz  hat  sich  darauf  be- 
schränkt, in  der  Vulg.  ubi  zu  streichen. 

Der  Gen.  Plur.  hängt  die  Casussilbe  um  an  das  u 
des  Stammes  an,  aber  dieses  uum  kann  einsilbig  ge- 
sprochen werden.  Ob  man  in  diesem  Falle  um  oder  uum 
schreibt,  ist  gleichgültig.  Prise.  7,  18,  90  S.  779  (II  364,  11): 
Invenitur,  sed  raro,  apud  poetas  genetivus  pluralis  in  hac  quo- 
que  declinatione  per  syncopam  prolatus.  Virgilius  in  VI  (v.  653) : 
Quae  gratia  currum  armorumque  fuit  vivis.  Quamvis  etiam 
geminata  u  possit  metrum  per  synaloepham  stare,  cum  scquens 
versus  a  vocali  incipiat;  nee  non  etiam  duabus  vocalibus  iunctis 
prior  potest  in  metro  excludi,  ut  (Verg.  Aen.  6,  280)  Ferreique 
Eumenidum  thalami.  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  prouom.  S.  137 
(V  563,  1):  Quarta  decliuatio  omni  modo  addita  um  ablativo 
singulari  faciet  genetivum  pluralem,  ut  „curru  curruum",  „manu 
manuum'';  qui  et  ipse  aliquotiens  in  carmine  avyxontjy  patitur, 
ut  est  (Verg.  Aen.  7,  490)  lUe  man  um  patiens,  pro  „mauuum", 
t't  illud,  Quae  gratia  currum  armorumque  fuit  vivis,  pro 
„curruum"  sine  dubio,  quia  infertur  armorumque  fuit.  In  der 
lersteren  dieser  Stellen  geben  einige  Hdschr.   manuum,  und  Serv. 

35* 


—     548     — 

sagt:  Patiens  illius  rei  dicimus,  unde  apparet  unum  u  causa  met 
esse  detractum ;  aber  Verg.  meinte  ohne  Zweifel  den  Acc.  Sinj 
In  der  anderen  ist  die  Elision  von  curruum  vor  amorum,  welct 
Prise,  für  möglich  hält,  deshalb  unstatthaft,  weil  der  Hypermet( 
den  Trochäus  vor  der  Elision  nicht  zulässt. 

Andere  Beispiele  dieser  Synizese  sind  Plaut.  Men.  1,  I 
64  (177)  und  Trucul.  2,  3,  13  (334)  miUe  passum;  Lucil.  (1! 
15)  bei  Gell.  1,  16,   11  milli  passum;  derselbe  (3,  17)  bei  Chari 

2,  13  S.  182  (I  203,  21)  longe  tria  milia  passum  (als  eine  veti 
locutio  giebt  aber  der  Schol.  Cic.  Verr.  Acc.  1,  48,  125  S.  19 
eminus  [est]  Vulturnus  Capua  tria  milia  passuum);  Mart.  2,  5, 
sed  duo  sunt,  quae  nos  distinguunt,  milia  passum.  Bei  Ovii 
Met.  12,  216  ist  für  matrumque  nurumque  aus  den  bessere 
Hdschr.  matrum  nuruumque  hergestellt.  Auch  in  der  Prosa  ii 
nicht  selten  in  guten  Hdschr.  um  für  uum.  Passum  Cato  (Orij 
1,  29  ed.  Jordan  p.  9,  7)  bei  Gell.  1,  16,  4  im  Reg.,  Rotten( 
und  Vat.;  Caes.  bell.  civ.  3,  76,  4  im  Par.  2;  Liv.  1,  23,  3  ii 
Med.  m.  pr.  und  Par.;  2,  32,  2  im  Par.,  Med.  und  Harl.  1;  > 
9,  13;  4,  46,  12  und  10,  43,  9  im  Par.  und  Med.;  5,  26, 
und  8,  14,  6  im  Par.,  Med.  und  Leid.  1;  21,  45,  3  im  Coli 
m.  pr.  und  Put;  21,  59,  2  im  Colb.  und  Put.,  von  diesen  Stelle 
aus  Liv.  sind  nur  10,  43,  9  und  21,  59,  2  von  den  Heraui 
gebern  aufgenommen;    I.  Neap.  6236;    tribum  Varro  L.   L.  i 

9,  56;  raagi Stratum  Claud.  Quadrig.  (Ann.  21  fr.  87)  bei  Gel 

10,  13,  4  im  Bern.,  Voss.  mai.  und  min.,  Petav.,  Magliab.  un 
Vat.  bibl.  regin.;  Cic.  pro  Sest.  46,  98  im  Par.  m.  pr.  und  53,  11 
im  Par. ;  pro  Rab.  Post.  6,  13  im  Münchn.;  Liv.  4,  20,  8  im  Pa 
und  Med.;  4,  56,  13  im  Par.  m.  pr.  (im  Med.  magistratu);  2i 
10,  5  im  Colb.  und  Med.  m.  pr.  und  im  Put. ;  Tac.  Ann.  12,  6 
im  Med.;  ex  er  ci  tum  C.  I.  L.  6,  414;  Monum.  Ancyr.  Taf. 
Z.  40;  Liv.  10,  44,  3  im  Par.  m.  pr.;  28,  25,  6  im  Colb.  n 
pr.  und  im  Put.  (vergl.  Aischefski  zu  23,  10,  5j;  commeatui 
Liv.  23,  12,  14  im  Put,  Colb.  und  Harl.;  domum  Tac.  Eis 
4,  1  im  Med.;  Arnob.  3,  41  (ed.  Reiffersch.  p.  139,  3);  C.  L  I 
10,  1401  Z.  10;  fructum  Varro  R.  R.  2,  1,  28  im  cod.  Pol. 
Pallad.  2,  15,  16  in  demselben;  Pallad.  3,  8  im  Leid.;    Heges 

3,  6,  4;  idum  C.  L  L.  8,  6357;  porticum  Vitruv.  5,  1,  6 
sonitum  Viti'uv.  5,  3,  8  und  5,  5,  5. 

Einzeln  steht  genuorum  Vitruv.  9,  6  (4),  1    (im  Gud.  1 


—    549    — 

genorum,  wie  von  der  unter  92  bemerkten  Form  genura).  Vergl. 
unter  123. 

97.  Der  Dat.  und  Abi.  Plur.  scheint  ursprünglich 
die  Casussilbe  bus  an  das  u  des  Stammes  angehängt 
zu  haben,  welches  dabei  nicht,  wie  das  a  in  der  ersten  Deklin., 
verlängert  wird.  Dieses  ubus  hat  sich  bei  mehreren  Nomina 
entweder  in  ausschUesslichem  Gebrauch,  oder  mit  ibus  wech- 
selnd, erhalten.  In  anderen,  vorzüglich  in  fast  allen  Verbalia, 
ist  ibus  allein  in  Gebrauch  gekommen,  mit  welchem  Wechsel 
der  Laute,  wie  in  den  Superlativen  umus  zu  imus  geworden  ist. 

Am  beharrlichsten  wurde  ubus  bei  denjenigen  festgehalten, 
welche  bei  der  Endung  ibus  gleichlautend  mit  den  entsprechenden 
Casus  von  Nomina  der  dritten  Deklin.  werden  würden,  wiewohl 
bei  zweien  derselben,  artus  und  partus,  sich  auch  ibus  findet. 
Prise.  7,  18,  91  S.  779  (II  364,  21):  Dativus  et  ablativus  pluraHs 
quartae  declinationis  fit  a  nominativo  singulari  mutata  u  in  i  et 
interposita  „bu",  ut  „hie  senatus"  „his  et  ab  his  senatibus",  „haec 
raanus  his  et  ab  his  manibus".  Est  autem  quando  difi"erentiae 
causa  servat  u,  ut  „artus  artubus",  partus  partubus",  „arcus 
arcubus".  „Artibus"  enim  et„partibus"  et  „arcibus"  ab  arte  parte 
arce  nascuntur,  quae  sunt  tertiae  dechnationis,  cuius  dativus  et 
ablativus  pluralis  paenultimam  aliam  nisi  i  correptam  habere  non 
potest-,  unde  excipitur  „his  et  ab  his  bobus"  (im  Par.  R,  Bamb. 
und  Halberst.  hubus).  In  hac  vero,  id  est  quarta,  in  quibusdam 
inveniuntur  veteres  per  supi'a  dictos  casus  plurales,  quamvis  nulla 
cogente  causa  difi'erentiae ,  u  paenultimam  pro  i  ponentes,  ut 
„portubus"  (specubus  ist  bei  Putsch,  und  Krehl  hinzugefügt) 
„tribubus"  „lacubus".  Ovidius  in  IUI  Fastorum  (v.  888): 
Praemia,  de  lacubus  proxima  musta  tuis.  Diom.  1  S.  285  u. 
286  (I  308,  1):  In  quibusdam  necesse  est  u  litteram  retinere 
evitandae  ambiguitatis  gratia,  ut  „partubus",  „arcubus",  „artu- 
bus", „tribubus".  Rhemn.  Pal.  S.  1371  (V  537,  16):  „Est  aha 
quaestio,  quare  dicamus  in  ablativo  singulari  „ab  hoc  arcu",  et 
pluraH  dativo  et  ablativo  „his  et  ab  his  arcubus",  et  non  sie  facit 
in  dativo  et  ablativo  pluraU  „a  versu  versubus",  (a  fluctu  fluctu- 
bus,)  sed  „his  et  ab  his  versibus"  et  fluctibus".  Ea  ratione  fit, 
propter  difi'erentiam  alterius  simiUs  nominis.  Si  ab  eo  quod  est 
„arcus,  arcibus"  diceremus,  non  „arcubus,  fieret  confusio  illius 
nominis  cum  eo  quod  est  arx  arcis ;  licet  sine  discretione  alaqua 


-     550     — 

„specubus"  et  „tribubus"  dicamus  ab  eo  quod  est  specus  et 
tribus,  et  ab  eo  quod  est  „veru",  „verubus"  eodem  modo.  Versus 
vero  et  fluctus  et  cetera  in  dativis  et  ablativis  pluralibus  i  habenl 
ideo,  quia  haec  uomina  non  turbat  (im  Vat.  conturbat)  similiuir 
nominum  confusio  vel  similitudo.  Ergo  quomodo  „arcubus" 
dicimus  ab  eo  quod  sunt  arcus,  propter  arces ,  sie  „artubus' 
ab  eo  quod  sunt  artus,  propter  artes.  „Hie  vitus  ab  hoc  viti 
vitubus"  facit,  nam  vitibus  ab  eo  quod  sunt  vites.  Sic  ergc 
observabis ,  cum  similia  nomina  inveneris.  Donat.  2,  10,  c 
S.  1751  (IV  379,  4):  Quaecumque  nomina  ablativo  casu  singu 
lari  u  littera  fuerint  terminata,  genetivum  pluralem  in  „uum' 
syllabam  mittuut  geminata  u  littera,  dativum  et  ablativum  ir 
„bus",  ut  „ab  hoc  fluctu  horum  fluctuum  his  et  ab  his  flucti 
bus".  Nam  nihil  necesse  est  retinere  u  litteram  et  fluctubus 
dicere,  cum  „artubus"  necessitate  dicamus,  ne  quis  nos  artes 
non  artus,  significare  velle  existimet.  Pompei.  Comment.  S.  22] 
(V  194,  10):  U  tenniaatus  ablativus  genetivum  pluralem  ii 
„uum"  mittit,  dativum  et  ablativum  in  „bu",  ut  „ab  hoc  versi 
horum  versuum  his  et  ab  his  versubus".  Quaeritur,  utrum  de 
beamus  dicere  versubus,  quemadmodum  dicimus  „arcubus",  quem 
admodum  dicimus  „artubus".  Ait  sie:  non  necesse  est.  Qui 
ratione  non  necesse  est?  Quoniam  ille  dativus  pluralis  vel  abla 
tivus,  quando  exeunt  in  „ubus",  necessitate  exeunt,  non  secun 
dum  regulam;  sed  volentes  facere  differentiam  interponimui 
istam  litteram  et  convertimus.  Ut  puta  „ab  hoc  arcu"  et  „al 
hac  arce"  facimus  ablativum;  aliud  est  arx,  aliud  est  arcus 
alia  significatio  est;  si  dicas  „arcibus",  arces  significas,  si  dicai 
„arcubus"  ,  arcus  significas.  Ut  possit  secerni,  necesse  habe: 
i  in  u  mutare,  ut  aliud  sit  arcus,  aliud  arces,  et  similia.  Ceterun 
ut  dicamus  „versubus"  aut  „versibus",  quae  erit  differentia' 
Numquid,  quando  dico  „versubus",  aliud  erit,  et  quando  dic( 
„versibus",  aliud  erit?  Non.  Unde  apparet,  quia  non  retinendun 
est.  Regula  enim  ipsa  sie  tradita  est:  Ablativus  singularis  i 
littera  terminatus  dativum  et  ablativum  pluralem  in  „bus"  mittit 
u  in  i  mutata  semper.  „Ab  hoc  versu" ,  muta  u  in  i,  add( 
„bus",  et  facit  „versibus";  „ab  hac  manu"  facit  „manibus" 
„ab  hac  porticu",  u  in  i  muta,  adde  „bus",  et  facit  dativum  e 
ablativum  pluralem  „his  et  ab  his  porticibus".  Quando  auten 
remanet  u,  necesse  habet  remanere  causa  discretionis,    quand( 


—     551     — 

dicimus  „arcubus"  et  „arcibus";  ne  (in  den  Hdschr.  nisi)  sit 
aliqua  confusio,  neeesse  habemus  hoc  observare.  Et  item  ne 
confusio  sit  inter  artus  et  artes,  causa  discretionis  hoc  neeesse 
habemus  facere,  ut  u  remaneat.  Hoc  quidem  bene.  Et  quare 
sibi  istam  litteram  adsumpsit  u?  Quare  non  dicimus  „arcobus", 
sed  „arcubus'^?  [Quando  confusio  est,  non  vacant  istae  omnes 
rationes]  quoniam  antistichon  est.  Antistichon  dicitur,  quando 
altera  Httera  pro  altera  ponitur.  Hae  autem  solae  eiusmodi  sunt, 
quae  pro  se  poni  possunt,  u  et  i  littera.  Istas  litteräs  possumus 
inter  se  mutare.  Vis  scire  hoc  verum  esse?  Ecce  optimus  et 
optumus.  Numquid  dico  optomus?  Istae  ipsae  duae  litterae  inter 
se  possunt  conimutari,  i  et  u.  Ideo  quoniam  hoc  loco  necessaria 
est  propter  discretionem,  ipsa  neeesse  habet  permanere.  Ubi 
autem  non  est  necessitas  causa  discretionis,  neeesse  habet  illa 
littera  admitti,  excepto  uno  nomine,  ubi  commutata  est  ratio, 
„tribubus".  Persuaserunt  sibi  omnes,  et  sie  remansit,  ut  dicere- 
mus  „ab  hac  tribu".  Converte  u  in  i,  adde  bus,  tribibus  debuit 
facere.  Sed  nemo  dicit  „tribibus",  sed  „tribubus".  Diximus 
enim,  quoniam  tunc  debemus  u  adraittere,  quando  causa  dis- 
cretionis est.  Nunc  autem  nulla  discretio  est;  sive  ,, tribibus" 
dicas,  sive  ,,tribubus",  idem  est  nee  aliud  aliquid  significat.  Ita 
volunt  etiam  in  ,,specubus".  Ipsi  in  defossis  specubus  (Verg. 
Ge.  3,  376).  Falsum  est,  ,,specibus"  debuit  dicere.  Nam  et 
sonat ,, specubus"  tantummodo,  et  usurpamus  litteram  sine  aliqua 
discretione.  Sic  enim  „specubus"  usurpatur,  quemadmodum  et 
„tribubus",  cum  ratio  exigeret,  et  diceremus  ,, tribibus",  quippe  cum 
nulla  causa  esset  discretionis.  Serv.  (Serg.)Comm.  in  Donat.  S.  1846 
flV  434,  28):  U  littera  tunc  retinetur  in  dativo  plurali,  ut  ipse 
dixit,  cum  aliqua  discernenda  sunt,  ut  „artubus"  et  ,,arcubus". 
Cui  regulae  tamen  iuvenimus  duo  nomina  contraria,  id  est  nulla 
discretione  iuterveniente  u  retinentia,  ut  „specubus"  et  ,,tribubus", 
Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  137  (V  563,  12):  Tertiae 
quartae  quintae  dechnationum  dativus  pluralis  ,,bus"  syllaba 
terminatur,  sed  in  tertia  et  quarta  i  littera  antecedente,  ut  patri- 
bus  hominibus  legibus  urbibus  praetoribus  fluctibus  curribus 
manibus  porticibus  casibus;  praeter  pauca  utriusquo  [tertiae 
quartae]  declinationis,  quae  discretionis  causa  vel  archaismi  i 
litteram  in  u  convertunt,  ut  „partubus",  „arcubus"  ,, artubus"; 
nam  partes  partibus,  partus  vero  partubus,  arces  arcibus,  arcus 


—     552     — 

vero  arcubus,  artes  artibus ,  artus  vero  artubus  facient.  Item 
T«  aQxccidfio)  „lacus  lacubus".  Item  in  tevtia  decliuatione  „boves 
boum  bubus''.  Consent.  S.  2037  (V  354,  31):  Quaecumque 
nomina  ablativo  casu  singulari  u  littera  fuerint  terminata,  gene- 
tivum  pluralem  gcminata  ii  littera  in  ,,uum",  dativum  et  abla- 
tivum  in  „bus"  mittunt,  ut  „ab  hoc  fluctu  horum  fluctuuui  bis 
et  ab  bis  fluctibus".  In  bac  autem  regula  plerique  se  anti- 
quitatem  sequi  aestimantes  u  litteram  retinent,  ut  fluetubus  potius 
quam  fluctibus  dicant.  Sed  id  consuetudo  improbavit,  neque 
in  aliis  nominibus,  quam  ubi  est  ambiguitas  discernenda,  retinetur, 
ut  „ab  hoc  artu  bis  et  ab  his  artubus"  retenta  u  efferamus,  ne 
artes  potius  quam  artus  dixisse  videamur.  Cui-t.  Valerian.  bei 
Cassiod.  S.  2288  (VII  156,  16):  „Partubus"  et  partibus,  „arcu- 
bus" et  arcibus,  „artubus"  et  artibus ,  veteres  quidem  indiffe- 
renter scripserunt.  Nos  possumus  observare,  ut  ab  eo  quod  est 
partus,  id  est  fetus,  „partubus"  scribamus,  ab  eo  autem  quod 
sunt  partes,  partibus;  itemque  ab  eo  quod  sunt  arcus,  „arcubus", 
ab  eo  autem  quod  sunt  arces,  arcibus;  et  rursum  ab  eo  quod 
sunt  artus,  id  est  membra,  „artubus",  ab  eo  autem  quod  sunt 
artes,  artibus.  Scaur.  S.  2259  (VII  24,  13) :  In  vocalibus  quae- 
ritm',  maximus  an  maxumus,  id  est  per  u  an  per  i  debeat  scribi; 
item  optimus  et  optumus  et  artibus  et  ,, artubus"  et  manibus  an 
manubus.  Et  qui  haec  nomina  scribenda  per  u  litteram  putant, 
illam  rationem  sequuutur,  quoniam  nominativo  et  prima  positione 
eorundem  per  eandem  litteram  artus  et  manus  et  magnus  et 
bonus  dicantur,  ignorantes  cognationem  inter  se  litterarum,  de 
qua  praediximus;  nam  et  castus  castis  facit  et  lulianus  lulianis 
et  ßestitutus  Restitutis.     U  in  i  transit ,    et    fluctus  fluctibus  et 

anus   anibus „Artibus"   et   ,, artubus"  quidam  variave- 

runt,  et  per  i  quidem  dativo  et  ablativo  plurali  scribi  putaverunt, 
quoties  ab  arte  descenderet,  ut  sitars  artis  artibus,  „artubus"  autem 
per  u,  quoties  ab  eo  quod  essent  artus.  Unde  apud  Lucretium 
(1,  259)  legunt:  Hinc  nova  proles  artubus  infirmis  teneras  lasciva 

per  herbas Ergo   vox  scribenda,    quomodo   et   sonat; 

nemo  autem  unquam  tarn  insulse  per  u  artubus  dixerit.  Vel.  Long. 
S.  2229  (VII  68,  3):  Nonnulli  varie  modo  per  u  modo  per  i 
scripserunt  „artubus"  et  artibus,  ut,  si  cum  significatione  artus 
essent,  ut  arcus  et  partus,  u  littera  in  dativo  et  ablativo  serva- 
retur;    si  vero  essent  artes,    ut  arces  et  partes,    tunc  idem  illi 


-     553     - 

casus  per  i  litteram  scriberentur.  Mihi  videtur  nimis  rusticana 
enuntiatio  futura,  si  per  u  extulerimus ;  ita  tarnen  existimo 
enuntiandum,  ut  nee  nimis  i  littera  exilis  sit  nee,  u  litteram  si 
scripseris  enuntiationis  sono  [cum]  nimis  pleno.  Ac  meminerimus 
artis  oqS^OBTtsiag  esse  ut,  sive  hanc  sive  illam  litteram  scripseris, 
enuntiationis  sonum  temperet.  Nach  Mart.  Capeila  3  §  293  wurde 
auch  „genubus"  und  „cornubus"  gesagt,  womit  er  den  Dat.  huic 
genu  cornu.  zusammenstellt,  aber  nicht  minder  genibus  und 
cornibus. 

Von  den  Nomina,  welche  in  diesen  Stellen  der  Grammatiker 
erwähnt  werden,  finden  wir  arcubus  Manil.  3,  213;  Capitol.. 
Maxim,  und  Balb.  16,  5;   Trebell.  Poll.  Claud.  3,  7;   Vulg.  Nehem. 

4,  13;  Veget.  R.  mil.  1,  14;  2,  15;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  9,  622; 
11,  6;  Sidon.  Epist.  1,  5;  Carm.  23,  42;  arcibus  von  arcus 
nirgends.  Artubus  Enn.  (Ann.  28)  bei  Cic.  Divin.  1,  20, 
40;  Sisenn.  Hist.  4  fr.  103;  Cic.  de  orat.  1,  26,  121;  Lucr.  1, 
260;  3,  7;  3,  620;  3,  664;  4,  632;  Grat.  Cyn.  290;  Manil.  4, 
703;  Rutil.  Lup.  2,  7;  Senec.  Contr.  Exe.  10,  4,  6  (im  Par. 
artibus);  Val.  Max.  3,  8  ext.  6;  Apul.  Met.  2,  17  S.  132;  4,  7, 

5.  250;  Amm.  Marc.  15,  12,  3;  Paulin.  Nol.  Carm.  11,  63; 
Mart.  Capella  2  §  109;  8  §  811;  artibus  Lucr.  5,  1077;  Senec. 
Contr.  10,  4  (33),  21  (im  Toi.  und  Vat.  artubus);  Tert.  de  anim. 
10.  Bei  Horat.  Carm.  3,  6,  22  ist  artibus  von  ars,  diejenigen, 
welche  an  artus  dachten,  schrieben  daselbst  artubus.  Bei  Plin, 
N.  H.  30,  5,  12  (37)  hat  Sillig  nach  dem  Rice.  m.  sec.  und  Par.  a 
artibus  geschrieben,  im  Voss.,  Toi.,  Par.  d  und  im  Rico.  m.  pr.  ist 
partibus,  ebenso  Anth.  Latin,  ed.  Riese  253,  10  im  cod.  Salm.,  wo 
aber  Riese  artubus  eingesetzt  hat.  Lacubus  Varro  R.  R.  1,  7, 
7;  Ovid.  Met.  12,  278  und  Fast.  4,  888;  Colum.  1,  6,  13  (im 
Sangerm.  lacibus);  Sil.  7,  211;  Apul.  de  mundo  10  S.  311; 
C.  L  L.  8,  51;  lacibus  Plin.  N.  H.  23,  1,  20  (33);  Frontin. 
Aquaed.  3;  82;  83;  84;  86;  98  im  Cassin.  Partubus  Horat. 
Epod.  5,  5;  Pompon.  Dig.  15,  2,  3;  Augustin.  Civ.  Dei  7,  3 
zweimal  (das  zweitemal  im  Augsb.  und  Cöln.  partibus);  12,  24; 
16,  8  (im  Freis.  R.  ung  Augsb.  partibus);  Ennod.  Epist.  4,  4 
(ed.  Hartel  p.  100,  12);  5,  2  (p.  125,  14);  Serv.  zu  Verg.  Ge.  4, 
199;  Gros.  4,  2,  2;  Mart.  Capella  1  §  71,  und  dies  verlangt  Caper 
de  verb.  dub.  S.  2249  (VII  110,  18);  partibus  Apul.  Met.  9, 
32  S.  656  im  Flor.  Sund  in  den  Guelf.  1.  2,  und  Dogm.  Plat. 


—     554     — 

2,  26  S.  259  im  Voss.;  Augustin.  Civ.  Dei  7,  3  im  Augsb.  und 
Cöln.  Portubus  Ovid.  Met.  13,  710;  Trist  3,  12,  38;  Her.  16 
(15),  125  (in  einer  Interpolation);  Liv.  36,  5,  5;  39,  26,  3;  Senec. 
Med.  626;  Petron.  101,  9;  Auson.  Idyll.  10,  473;  Prise.  Perieg. 
612  (mit  der  Var.  pontibus);  8erv.  zu  Verg.  Aen.  1,  720;  bei  Cic. 
ist  in  den  vorzüglicheren  Büchern  portibus,  Verr.  Acc.  4,  53, 
118;  de  imperio  Cn.  Pomp.  6,  16;  18,  55;  1.  agr.  2,  32,  87  und 
pro  Flacc.  12,  27,  und  an  sämtlichen  Stellen  des  Cäsar,  bell.  Gall, 

3,  8,  1;  3,  12,  5;  bell.  civ.  1,  35,  5;  3,  15,  1;  3,  25,  5;  3,  73, 
3,  haben  die  Herausgeber  nach  überwiegenden  Autoritäten 
portibus  gegeben,  wie  auch  im  Bell.  Afr.  98,  2  im  Leid.  1,  Dorv. 
und  Paris.  2  gelesen  wird;  dasselbe  bei  Liv.  27,  30,  7;  32,  21,  31; 
Ovid.  Met.  11,  474  und  Trist.  3,  2,  11;  Senec.  Phoen.  Fragm. 
251  (Theb.  613);  Mela  3,  5,  38  in  den  Vat.  AB  und  in  anderen 
Büchern;  Flor.  3,  7,  3;  Eumen.  Paneg,  Constantio  Caes.  11,  1; 
Solin.  32,  43.  Specubus  haben  ausser  der  von  Pompei.  an- 
geführten Stelle  Verg,  Ge.  3,  376,  zu  welcher  Serv.  zu  ver- 
gleichen; Varro  bei  Lactant.  zu  Stat.  Theb.  4,  276;  Grat.  444 
(aber  Bährens  liest  specibus);  Suet.  Nero  31;  Pacat.  Paneg. 
Theodos.  Aug.  28,  2;  Sidon.  Epist.  3,  13;  Carm.  11,  121; 
Prudent.  Hamart.  949  und  Perist.  13,  53;  Ennod.  pro  synodo  ed. 
Hartel  p.  329,  25;  Mart.  Capella  1  §  10;  6  §  674;  specibus  ist  Bell. 
Alex.  5,  4  und  6,  1,  und  in  einem  SC.  des  J.  743  und  einer  lex  des  J. 
745  bei  Frontin.  Aquaed.  125  und  129  imCassin.,  vergl.  G.  Landgraf, 
Commentationes  Woelfflinian.  S.  18  und  Litteraturnachweise  und 
Bemerkungen  zur  Lat.  Schulgrammatik  S.  12  §  32.  Tribubus 
Varro  L.  L.  5,  14,  81;  5,  16,  91;  5,  36,  181;  Cic.  leg.  agr.  2, 

8,  21;  de  rep.  2,  9,  16;    Liv.  5,  18,  2;  23,  12,  16;  38,  36,  9 
45,  15,  4;  45,  15,  5;  Vell.  Paterc.  2,  20,  2;  Val.  Max.  6,  3,  4 

9,  10,  1;  Senec.  Epist.  118,  3;  Fest,  unter  turmam  S.  355 
Paul.  Festi  unter  centumviralia  iudicia  S.  54;  Tert.  Apol.  39 
und  adv.  Marc.  4,  35;  Aurel.  Vict.  de  vir.  iU.  32,  2;  50,  1;  Vulg. 
Genes.  49,  28;  Num.  13,  3,  und  tribibus  nirgends  nach  Serv. 
zu  Verg.  Ge.  3,  376;  doch  trebibos  Ephem.  epigr.  2  S.  208 
Nr.  299  (C.  I.  L.  9,  4204).  Verubus  Claudian.  in  Eutrop.  2, 
448  und  Inschr.  Orell.  736,  wie  auch  Rhemn.  Palaen.  S.  1371 
(V  537,  23)  angiebt,  dagegen  veribus  Acc.  (221)  bei  Non. 
S.  210,  30;  Verg.  Ge.  2,  396  und  Aen.  1,  212;  5,  103;  Prop. 
4  (3),    12,    29;    Ovid.  Met.  6,    646  und  Fast.  2,  363;    2,  373; 


—    555    — 

Senec.  Thyest.  765;  770;  Plin.  N.  H.  30,  10,  27  (88);  Petron. 
137,  12;  luven.  15,  82  (und  dazu  das  schol.  ed.  0.  Jahn  p.  380, 
8);  Val.  Fl.  1,  254  (im  Vat.  P  und  im  Moaac.  m.  sec.  verubus) 
und  8,  254  (im  Monac.  m.  sec.  und  in  der  ed.  Bonon.  verubus) ; 
Arnob.  7,  24;  Firm.  Matern.  Err.  prof.  relig.  8,  2;  Anth.  Latin, 
ed.  Riese  7,  8,  und  diese  Form  geben  Charis.  ],  15  S.  50  (I 
66,  10);  1,  17  S.  112  (I  139,  5)  und  Prise.  5,  14,  76  S.  672 
(II  188,  3). 

Ausser  diesen  kommt  die  Endung  ubus  noch  in 
folgenden  vor:  Acubus  Geis.  7,  16  (p.  294,  5  und  8);  acibus 
so  viel  bekannt  ist,  nirgends.  Gen  ubus  Senec.  Thjest.  436  in 
den  besseren  Büchern,  Leo  schreibt  genibus;  Mart.  Capella  3 
§  293;  Burmann's  Anthol.  3,  106  (Meyer  920,  Riese  931)  v.  128; 
gewöhnlich  aber  genibus  Plaut.  Rud.  1,  5,  22  (280);  Nov.  (60) 
bei  Non.  S.  25,  11;  Varro  R.  R.  2,  5,  8;  2,  7,  5;  Lucr.  1,  92; 
Cic.  post  red.  in  senat.  8,  17;  Verg.  Aen.  3,  38;  3,  607;  Horat. 
Carm.    1,  23,  8;    Serm.   2,  7,  61  und  Epist.  1,  12,  28;    Tibull. 

1,  2,  85;  Ovid.  Her.  4,  153;  A.  A.  3,  779  und  Met.  1,  730; 
3,  240;  9,  216;  9,  311;  12,  140;  13,  585;  Liv.  8,  37,  9;  28, 
34,  4;  30,  12,   11;  43,  2,  2;  44,   31,  13;  Vell.  Paterc.  2,  80,  4; 

2,  83,  2;  2,  114,  4;  Senec.  Vita  beata  27,  1;  Senec.  Thyest. 
521;  Oed  Fr.  306  und  Phaedra  675;  711;  Plin.  N.  H.  11,  48, 
108  (260);  12,  17,  37  (74);  13,  22,  42  (123);  25,  3,  6  (22); 
28,  9,  37  (138);  28,  11,  49  (180);  Val.  Fl.  4,  304;  5,  411;  8, 
203;  luven.  6,  526;  Tac.  Ann.  11,  30;  12,  18,  und  dasselbe 
ist  bei  Charis.  1,  15  S.  50  (I,  66,  8);  1,  17  S.  112  (I,  139,  5); 
Mart.  Capella  3  §  293.  Quercubus  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  11. 
Tonitrubus  ist  bei  Aurel.  Viet.  Orig.  gent.  14,  2;  20,  1; 
tonitribus  wird  geschrieben  Varro  Sat.  Menipp.  56;  Ovid.  Met. 
11,  496;  Liv.  1,  16,  1 ;  2,  62,  1 ;  40,  58,  4;  Phaedr.  5,  7  (8), 
23  im  Pith.  und  Rem.;  Senec.  Cons.  Helv.  17,  8  und  Nat. 
quaest.  2,  1,  3 ;  5,  18,  6  (vergl.  über  die  Var.  tonitrubus  und 
tonitruis  unter  92);  Plin.  N.  H.  2,  54,  55  (145);  19,  3,  13  (37); 
37,  10,  55  (150);  Vitruv.  5,  6  (7),  8. 

Über  vitus,  welches  mit  irvg  verglichen  wird,  bemerkt 
Prob.  Instit.  art.  S.  323  u.  324  (IV  116,  22):  In  supra  dieta 
forma  quaeritur,  vitus,  cum  dativum  vel  ablativum  casum 
numeri  pluralis  similes  cum  illis  nominibus,  quae  ablativo  casu 
numeri  singularis  e  littera  correpta  terminantur,  habere  reperia- 


—     556     — 

tur,  qua  de  causa  in  isdem  supra  dictis  casibus  ante  ultimam 
syllabam  non  per  i  et  per  u  litteram  pronuntietur  scribi.  Hac 
de  causa,  quoniam  vitus  non  similes  supra  scriptos  casus  habere 
cum  illis  nominibus,  quae  ablativo  casu  numeri  singularis  e 
littera  scilicet  correpta  terminantur,  pronuntiatur,  si  quidem  „ab 
hac  vitu  his  vel  ab  his  vitibus"  presso  accentu  pronuntiantur, 
at  vero  „ab  hac  vite  his  vel  ab  his  vitibus"  acuto  accentu  tenuan- 
tur;  et  ideo  vitus  dativo  vel  ablativo  casu  numeri  pluralis  ante 
ultimam  syllabam  per  i  tantum  litteram  pronuntiatur.  Vergl. 
die  oben  (S.  549)  angeführte  Stelle  des  Rhemn.  Pal.  S.  1371 
(V  537,  27). 

Manibus  wird  von  Mar.  Victor.  1  S.  2458  (VI  10,  25) 
mit  acerrimus  existimat  extimus  Intimus  maximus  minimus  und 
anderen  Nomina  in  Beziehung  darauf  zusammengestellt,  dass  es 
besser  mit  i  als  mit  u  geschrieben  werde.  Doch  ist  diese  Stelle 
nicht  sicher  überliefert  und  daher  das  Wort  manibus  von  Keil 
weggelassen.  Aber  Scaur.  S.  2259  (VII  24,  15)  gedenkt  der 
Frage,  ob  optimus  oder  optumus,  artibus  oder  artubus,  manubus 
oder  manibus  zu  schreiben  sei.  Exercitubus  ist  Tac.  Ann.  6, 
27  aus  der  Hdschr.  bemerkt-,  sonst  wird  überall  exercitibus 
ohne  Var.  gelesen,  wie  Cic.  Epist.  ad  P'am.  11,  24,  1;  D.  Brut, 
daselbst  11,  23,  1;  Sallust.  bei  Charis.  2,  13  S.  184  (I  205,  21); 
an  vielen  Stellen  des  Cäs.  und  Liv.,  und  bei  Tac.  selbst  Ann. 
1,  80  und  Hist.  1,  77;  3,  8;  3,  78.  Ossubus  vermutete 
Schneider  Formenl.  S.  338  in  der  unter  92  über  ossum  und 
ossu  mitgeteilten  Stelle  des  Charis.  1,  17  S.  112  (I  139,  5) 
für  ossibus,  und  zugleich  verubus  genubus  für  veribus  genibus, 
weil  er  meinte,  dass  nur  so  durch  die  Form  des  Dat.  und  Abi. 
Plur.  der  angenommene  Nomin.  Sing,  ossu  unterstützt  werden 
könnte.  Der  Sinn  der  Stelle  scheint  aber  zu  sein,  dass,  wie 
veribus  und  genibus  zu  veru  und  genu  gehören,  so  auch  ossibus 
zu  ossu  wohl  passe;  osibus  steht  C.  I.  L.  5,  381.  Pecubus 
ist  nur  durch  Conjectur  in  einige  Dichterstellen  gekommen, 
vergl.  unter  92;  ein  beglaubigtes  Beispiel  des  Dat.  oder  Abi. 
Plur.  von  pecu  fehlt.  Quin  quatrubus  ist  in  einem  Verse  des 
Nov.  (95)  bei  Non.  S.  508,  20,  aber  in  demselben  bei  Prise. 
10,  2,  7  S.  879  (II  500,  2)  haben  alle  Hdschr.  quinquatribus, 
ausser  der  Par.  R,  in  welcher  quinquatrbus  ist.  Qu  in  qua- 
trubus   hat  Non.   S.  71,  12  und  im  Leid.  S.  229,  13    auch  in 


—     557     — 

dem  Titel  einer  Satire  des  Varro,  ebenso  auch  S.  254,  13;  260, 
18;  314,  9  und  371,  21,  dagegen  quinquatribus  S.  86,  3; 
99,  22;  145,  1;  190,  27  und  337,  7,  letzteres  steht  auch  bei 
Plaut.  Mil.  3,  1,  98  (691);  Cic.  Epist.  ad  Farn.  12,  25,  1;  Liv. 
44,  20,  1;  luven.  10,  115;  Censorin.  12,  2.  Sinubus  war  ver- 
fehlte Conjectur  Plin.  N.  H.  2,  43,  44;  sinibus  haben  Manil. 
5,  393;  5,  422  (in  der  letzteren  Stelle  ist  in  den  Hdschr.  seni- 
bus);   Apui.  de  mundo  6  S.  300;   10  S.  310;    Amm.  Marc.  20, 

7,  15;  Solin.  7,  14;  11,  21;  11,  30;  23,  14;  24,  5;  Imp.  Theo- 
dos. Arcad,  et  Honor.  Cod.  11,  40,  4;  Oros.  6,  8,  10:  Coripp. 
Land.  lustini  Aug.  min.  2,  397. 

Fluctubus,  welches,  wie  Consent,  a.  a.  0.  S.  552  berichtet, 
manche  als  altertümlicher,  vorzogen ,  lesen  wir  nirgends, 
sondern  überall  fluctibus:  Enn.  (Annal.  239)  bei  Prise.  9, 
9,    50    S.  870   (II  486,    14);    Plaut.    Mü.    2,  5,  4    (414);    Trin. 

4,  1,  2  (821);  Acc.  (413)  bei  Non.  S.  422,  32;  Lucil 
(Sat.  3,  38)  bei  Schol.  Lucani  Bernens.  p.  183;  Cic.  Invent. 
2,  51,  154;  de  orat.  1,  1,  3;  pro  Kose.  Amer.  26,  72  (Grat. 
30,  107);    pro  Flacc.    26,  63;   pro  Milon.  2,  5;    Epist.    ad  Att. 

8,  3,  5;  Caes.  bell.  Gall.  4,  24,  2;  Lucr.  1,  289;  5,  11;  5, 
1080;  6,  725;  CatuU.  64,  98;  68,  13;  Sali.  Hist.  fr.  2,  83  (81); 
Verg.  Ge.  2,  160;  4,  429  und  Aen.  1,  109;  1,  129;  1,  133; 
1,  756;  4,  628;  5,  126;  5,  239;  7,  213;  10,  683;  Horat.  Carm. 
1,  28,  26.  Questubus  ist  Catull.  64,  170  in  den  Ausg.  von 
Is.  Voss,  und  Volpi,  und  Verg.  Aen.  9,  480  in  der  Ausg.  von 
Ge.  Fabric,  aus  Hdschr.  ist  dasselbe  nicht  bemerkt;  questibus 
ist  auch  Verg.  Ge.  4,  515;  Senec.  Thyest.  179  und  Herc.  Oet. 
1974;  Val.  Fl.  6,  726;  7,  195.  Gleich  unbegründet  ist  die 
Schreibung  luctubus  Catull.  64,  71  in  der  Ausg.  von  Gräv.; 
auch    an    anderen  Stellen    ist  luctibus,    Acc.   (352)    bei  Non. 

5.  445,  8;  Varro  de  vita  populi  Romani  lib.  I  bei  Non.  S.  542, 
3;  Cic.  Off.  3,  25,  94;  Lucr.  3,  934;  Ovid.  Met.  2,  384;  4, 
160;  13,  621:  14,  431;  15,  744  und  Trist.  5,  12,  9;  Senec. 
Consol.  Helv.  2,  4;  Tac.  Ann.  6,  27;  I.  Neap.  4135.  Quaestu- 
bus  war  in  früheren  Ausg.  des  Val.  Max.  7,  8,  6,  jetzt  wird 
daselbst  nach  den  Hdschr.  quaestibus  gelesen,  und  ebenso 
Cic.  Off.  1,  42,  150;  Ovid.  Fast.  4,  866;  Liv.  40,  51,  9;  Senec. 
Vita  beata  23,  1;  Petron.  10,  4;  10,  5.  Vultubus  wird  Stat. 
Theb.  6,  38  in  der  Anführung  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  11,  36 


—     558     — 

geschrieben;  in  den  Handschr.  und  Ausg.  des  Stat.  ist  vulti- 
bus,  und  dasselbe  Ovid.  Her.  16  (17),  148;  A.  A.  2,  202; 
Met.  4,  141;  6,  35;  9,  410;  10,  359;  Trist.  4,  3,  19  und  Epist. 
ex  Pont.  3,  1,  166;  Petron.  110,  8;  126,  3;  Vopisc.  Prob.  23, 
5.  Sexubus  lul.  Valer.  Res  gest.  Alex.  M.  1,  36  (41)  ed. 
Kubier  p.  47,  11;  Cyprian.  de  bono  pudic.  12,  wo  aber  Hartel 
p.  23,  4  sexibus  schreibt;  dies  steht  auch  Spartian.  Hadr. 
18,  10;  Arnob.  3,  20;  7,   19;  Lact.  Instit.   1,  8,  4;  1,  16,  16. 

Ebenso  finden  sich  überall  cornibus,  fructibus.  Des- 
gleichen aestibus  Cic.  Divin.  2,  14,  34;  Caes.  bell.  Gall.  3, 
12,  5;  bell.  Civ.  3,  49,  5;  Lucr.  5,  649;  Verg.  Ge.  3,  331;  Ovid. 
Met.  14,  48;  Liv.  10,  2,  5;  Senec.  Nat.  quaest.  6,  15;  Tac.  Hist. 
2,  32  und  Agric.  23;  Plin.  Epist.  8,  1,  1 ;  Flor.  3,  10,  5.  Curribus 
Ovid.  Met.  2,  146.  Fetibus  Ovid.  Met.  1,  433.  Nuribus 
Ovid.  Met.  2,  366;  13,  509;  Fast.  3,  247;  Trist.  4,  2,  11  und 
Epist.  ex  Pont.  2,  8,  46;  Senec.  Phoen.  Fr.  214  (Theb.  576) 
und  Herc.  Oet.  403;  Val.  Fl.  1,  745;  C.  I.  L.  5,  4859.  Pasi- 
bus  Cic.  Leg.  1,  21,  54;  Verg.  Aen.  2,  724;  6,  263;  7,  157 
11,  907;  Ovid.  Met.  2,  573;  3,  175;  11,  64;  Quintil.  9,  4,  113 
Porti  cibus  Verg.  Aen.  2,  528;  2,  761;  3,  353;  8,  656;  12, 
476;  Liv.  2,  5,  4;  22,  57,  10;  Vitruv.  5,  12,  1;  Vell.  1,  11,3 
Colum.  8,  11,  3;  8,  14,  1;  9  Prooem.  2;  9,  7,  4 ;  Tac.  Ann 
11,  21;  15,  43  und  Hist.  2,  93;  Plin.  N.  H.  14,  1,  3  (11);  Plin 
Epist.  4,  2,  5;  10,  70  (75),  3;  10,  81  (85),  7;  Inschr.  Orell 
508;  1250;  3281.  Singultibus  Verg.  Aen.  9,  415;  Ciris  211 
Ovid.  Met.  6,  509;  Colum.  8,  5,  3;  Val.  Fl.  3,  218;  Plin.  Epist 
4,  30,  6. 

Serv.  zu  Verg.  Aen.  10,  689  bemerkt,  dass  solche  Ver 
balia,  wie  monitus,  keinen  Dat.  und  Abi.  Plur.  haben 
Wenn  man  aber  diesen  Ausspruch  auch  nur  auf  die  Nomina 
dieser  Bildung  mit  kurzer  Pänultima  bezieht,  so  haben  doch 
fremitibus  ein  Dichter  bei  Cic.  Fin.  2,  29,  94  und  Tusc.  2, 
14,  33,  und  Cic.  selbst  Nat.  Deor.  2,  5,  14;  crepitibus  und 
strepitibus  Liv.  39,  15,  9;  aditibus  Ephem.  epigr.  2  S.  318 
Nr.  438;  reditibus  Colum.  9,  1,  1;  transitibus  Varro  L.  L. 
10,  3,  52;  10,  3,  53;  gemitibus  Amm.  Marc.  31,  14,  5; 
Cyprian.  Epist.  30,  8;  34,  2;  60,  5;  sitibus  Solin.  27,  38. 
Dazu  kommen  adsensibus  Ovid.  Met.  1,  245;  amplexibus 
Met.  4,  184;  6,  249;  7,  143;  Stat.  Theb.  11,  353;  aspectibus 


-     559     — 

Apul.  Met.  5,  19  S.  355;  auctibus  Liv.  4,  2,  2;  29,  21,  3; 
Vell.  2,  40,  4;  Tac.  Hist.  4,  28;  Plin.  Epist.  4,  30,  2;  Fronto 
de  fer.  Als.  ed.  Naber  p.  226,  2;  complexibus  Ovid.  Amor. 
1,  9,  35  und  Met.  3,  48;  3,  390;  Senec.  de  ira  2,  36,  5;  Stat. 
Theb.  10,  442;  cantibus  Cic.  Acad.  2,  7,  20;  Tusc.  1,  2,  4; 
4,  33,  71;  Nat.  Deor.  2,  58,  146;  Divin.  1,  36,  80;  1.  50,  114; 

1,  52,  118;  2,  55,  113  (im  Pith.  canticis);  de  rep.  6,  18,  18 
und  Leg.  3,  14,  32;  Tibull.  1,  2,  60;  Ovid.  Medic.  form.  39 
und  Met.  3,  703;  5,  334;  coeptibus  Stat.  Theb.  12,  644; 
conatibus  Bell.  Alex.  9,  2;  Ovid,  Met.  4,  249;  Remed.  amor. 
683;  Liv.  28,  19,  16;  Val.  Maxim.  9,  12  ext.  1;  Quint.  8,  5, 
29;  Tac.  Ann.  15,  50;  Suet.  Otho  8  u.  a.;  cultibus  Ovid. 
Amor.  2,  10,  5;  cursibus  Verg.  Oe.  3,  20;  3,  119;  3,  193 
und  Aen.  12,  84;  Ovid.  Her.  16  (17),  203;  concursibus  Ovid. 
Met.  6,  695;  11,  436;  15,  337;  discursibus  Val.  Fl.  5,  427 
und  Stat.  Theb.  10,  560;  erratibus  Ovid.  Met.  4,  566;  flati- 
bus  Cic.  Arat.  111;  Verg.  Ge.  2,  339  und  Aen.  4,  442;  Ovid 
Met.  7,  532;  15,  302;  adflatibus  Met.  8,  289;  fletibus  Ver^ 
Aen.  4,  439;  Ovid.  Met.  1,  584;  11,  419;  Quintil.  5,  11.  38 
Petron.  89  v.  16;  flexibus  Cic.  Nat.  Deor.  2,  57,  144;  Verg 
Ge.  3,  14;  Culex  180;  Ovid.  Amor.  1,  14,  13;  Quintil.  1,  12,  3 
haustibus  Ovid.  Fast.  3,  274;  Apul.  de  Plat.  1,  15;  hinnitibus 
Ovid.  Met.  2,  154;  Sil.  4,  66;  hortatibus  Ovid.  Met.  3,  242 
7,  339;  Sil.  8,  29;  Val.  Flacc.  3,  550;  4,  81;  iactibus  Horat 
Carm.  1,  25,  2  (in  geringeren  Büchern  ictibus)  und  Ovid.  A.  A 
3,  369;  iactatibus  Ovid.  Met.  6,  703;  ictibus  Lucr.  1,  1055 

2,  136;    Verg.  Ge.  3,  234  und  Aen.  5,  198;    5,    377;    5,    459 
Culex  197;  Ovid.  Met.  4,  124;  5,  264;  7,  598;  8,  775;  15,  348 
Liv.  34,  14,  11;  Tac.  Ann.  3,  43;    6,  35  und  Hist.  2,  38;    la- 
tratibus  Verg.  Aen.    12,   751;    Culex  220;  Ovid.  Met.  2,  491 

3,  231;  7,  414;  13,  806;  Val.  Max.  8,  3,  2;  Stat.  Silv.  4,  4,  13; 
Apul.  Met.  6,  20  S.  421;  8,  4  S.  514;  9,  36  S.  662;  lusibus 
Ovid.  Epist.  ad  Phaon.  21;  Amor.  2,  3,  13;  Met.  14,  556;  Trist. 
2,  223;  Val.  Max.  8,  8,  2;  Plin.  Epist.  2,  17,  24;  8,  21,  2; 
raedicatibus  Ovid.  Her.  12,  165;  morsibus  Lucr.  5,  1322; 
Verg.  Ge.  4,  237;  Ovid.  Met.  1,  538;  13,  568;  Val.  Max.  3,  2, 
11;  Claudian.  IV  cons.  Hon.  549;  Avien.  Phaeu.  1188;  mugi- 
tibus  Verg.  Ecl.  5,  48  und  Ge.  3,  150;  3,  554;  Ovid.  Remed. 
amor.  183;   Met.  3,  21;  5,  165;    7,  114;    15,  465;    Plin.  N.  H. 


—    560    — 

2,  80,  82  (193);  Stat.  Achill.  1,  524;  Araob.  5,  5;  Avien.  Progn. 
528;  Claudian.  Rapt.  Proserp.  2,  8;  Mamert.  Grat.  act.  10,  1; 
narratibus  Ovid.  Met.  5,  499;  nexibus  Ovid.  Met.  3,  41; 
15,  659;  Tac.  Ann.  4,  62;  Siiet.  Nero  53;  Apul.  Met.  4,  13 
S.  268;  de  deo  Socr.  3  S.  124;  Claudian.  in  Rufin.  2,  413 
nixibus  Lucr.  5,  225;  Verg.  Ge.  4,  199;  Ovid.  Fast.  5,  171 
nutibus  Ovid.  Amor.  2,  5,  16;  Manil.  4,  777;  Mart.  3,  82,  31 
Apul.  Met.  2,  30  S.  166;  Lactant.  Inst.  6,  10,  14;  paratibus  Ovid. 
Met.  8,  683;  Her.  15  (16),  191;  Epist.  ex  Pont.  3,  4,  5;  apparati- 
bus  Vell.Paterc.  2,  33,  4;  Tac.  Hist.  2,  62;  lustin.  9,  5,  5;  saltibus 
Lucr.  3,  11;  Verg.  Ge.  3,  143;  Ovid.  Met.  13,  872;  15,  377; 
Liv.  28,  1,  6;  saltatibus  Ovid.  Met.  14,  637;  Ambros  de 
Elia  et  ieiun.  18  no.  66;  successibus  Ovid.  Her.  2,  85  und 
Met.  8,  273;  12,  355;  Stat.  Theb.  10,  287;  tinnitibus  Ovid. 
Met.  5,  204;  6,  589;  14,  536;  Fast.  3,  741;  4,  207;  ululatibus 
Catull.  63,  24;  Verg.  Aen.  7,  395;  Ovid.  Her.  5,  73;  Met.  3, 
179;  3,  528;  3,  706;  7,  190;  8,  447;  14,  405  und  Fast.  4, 
453;  6,  513;  Liv.  21,  28,  1;  39,  10,  7;  Sil.  6,  408;  Tac. 
Ann.  4,  62;  14,  32;  usibus  Ovid.  Remed.  amor.  376  und  Fast. 
2,  521;  Colum.  12,  52,  5;  Tac.  Agric.  24;  Plin.  Epist.  2,  17, 
4;  2,  17,  9;  venatibus  Verg.  Aen.  9,  407;  Ovid.  Her.  5,  17; 
A.  A.  1,  253;  Met.  4,  302;  4,  307;  4,  309;  Sil.  3,  389;  victi- 
bus  Plaut.  Bacch.  5,  2,  62  (1181);  Most.  1,  1,  43  und  Mil.  3, 
1,  144  (739);  Ovid.  Met.  15,  104;  Amob.  7,  21;  visibus  Ovid. 
Met.  15,  64;  Stat.  Theb.  6,  270. 


Fünfte  Declination. 

98.  Die  Wortstämme  der  fünften  Declination 
gehen  auf  e  aus,  an  welches  im  Nomin.  Sing,  s  an- 
gehängt wird;  Neutra  giebt  es  in  dieser  Declin.  nicht. 
Die  fünfte  Declin.  ist  eine  Nebenform  der  ersten,  und  mehrere 
Nomina  derselben  auf  ies  stehen  als  seltenere  Formen  den  üb- 
licheren der  ersten  auf  ia  zur  Seite,  während  in  anderen  Fällen 
ies  die  herrschende,  ia  die  minder  gebräuchliche  Form  ist. 
Die  Nomina  auf  ies  bilden  in  der  fünften  Declin.  die 
überwiegende  Mehrzahl,  einen  Consonanten  vor  es 
haben  fides,  res,  spes,  plebes.     So  auch  fames,  vergl.  unter 


—     561     — 

68;    desgleichen    pubes   mit  seinem  unter  99  aus  Plaut.  Pseud. 

1,  1,  124  angeführten  Dat.  pube.  und  vielleicht  labes,  dessen 
Dat.  Cic.  pro  Sest.  8,  20  im  Gembl.  labei  ist,  im  Par.  labe  mit 
übergeschriebenem  i.  Sedes  hat  C.  I.  L.  5,  3143  Abi.  sede  und 
in  der  Auth.  Lat.  ed.  Riese  108  (ed.  Baehrens  IV  296)  v.  2 
pube,  vergl.   über  den  Ablat.   unter  61. 

Bei  Cic.  ist  luxuries  de  orat.  2,  23,  96;  2,  40,  171;  3, 
42,  168;  pro  Rose.  Amer.  14,  39;  27,  75;  Div.  in' Caec.  1,  3; 
Verr.  Acc.  2,  3,  7  im  Lag.  42  ni.  pr.  und  Fabric;  1.  agr.  1,  7, 
20;  2,  35,  95;  pro  Flacc.  2,  5  (in  der  Hdschr,  luxuriaes);  pro 
Cael.  18,  43;  19,  44;  23,  57;  in  Pison.  21,  48;  luxuriera  de 
orat.  3,  38,  155 ;  Verr.  Acc.  2,  3,  9  (in  den  Paris.  AB  luxuriam, 
in  dem  letzteren  mit  übergeschriebenem  luxuriem)  und  4,  44, 
98;  pro  Cael.  12,  29;  in  Pison.  27,  67  im  Tur.  Palimps.;  post 
red.  in  sen.  5,  11  im  Par.  und  Gembl.  und  in  den  Lag.  10; 
21;  luxurie  de  orat.  2,  31,  135  im  Abrinc.  und  Erl.  2;  Verr. 
3,  68,  160;  pro  Cael.  11,  25  im  Gembl.  m.  sec.  (derselbe  hat 
m.  pr.  luxuriae,  der  Par.  luxoriae)  und  23,  57  (im  Gembl.  und 
Par.  m.  pr.  und  im  Erf.  luxuriae);  luxuria  als  Nomin.  Off.  1, 
34,  123;  luxuriae  als  Gen.  Verr.  Acc.  2,  31,  76  im  Lag. 
42  m.  pr.  und  5,  37,  96;  1.  agr.  2.  35,  97;  pro  Mur.  5,  12; 
6,  13;  9,  20;  luxuriam  Verr.  5,  31,  80  in  den  Guelf.  1;  2. 
im  Leid,  und  in  allen  Lag-,  (luxuriem  im  Reg.);  pro  Mur.  5,  11: 
6,  13;  36,  76;  pro  Balb.  25,  56;  de  rep.  2,  4,  8;  luxuria  als 
Abi.  pro  Rose.  A.  14,  39;  27,  75  (beidemale  mit  kurz  vorher- 
gehendem Nomin.  luxuries,  an  beiden  Stellen  im  Heimst,  luxurie); 
Verr.  Acc.  1.  13,  34;  2.  54,  134;  3,  44,  106;  5,  33,  87;  5,  52, 
137  (in  der  ersten  dieser  beiden  Stellen  ist  im  Reg.,  in  der 
zweiten  im  Reg.  und  Lag.  29  luxuriae,  das  e  jedoch  beidemale 
im  Reg.  mit  einem  Punkt  bezeichnet);  Catil.  2,  3,  5  (bei  Prob. 
Instit.  art.  S.  336  -=  IV  124,  22  ed.  Keil  ist  im  Bob.  luxuriae); 

2,  5,  11;  2,  11,  25;  pro  Flacc.  29,  71;  Off.  1.  30,  106.  — 
Materies  Livent.  1,  2,  2  (im  Paris,  und  Tross.  materia  esset, 
im  Angclom.  und  Turic.  materiae);  de  orat.  1,  11,  49;  1,  46. 
201;  2,  21,  88;  2,  27,  116;  2,  45,  190;  2,  59,  238:  2.  59,  239; 

3,  14,  54;  Orat.  part.  25,  88;  pro  Rose.  Amer.  32,  89;  Verr.  Acc. 

1,  56,  147;  5,  18,  47;  Epist.  ad  Farn.  5,  12,  3;  Epist.  ad  Att. 

2,  12,  3;  materiem  de  orat.  1,  3,  10  (im  Erl.  2  materiam); 
2,  34,  145;  Verr.  3,  68,  160;  5,   18,  47  (im  Lag.  29  materiam); 

Neue-Wagener,  Foiinenlehre-    I,  3.  Aufl.  <5li 


—     562     — 

pro  Milon.  13,  35  (im  Tur.  Palimps.  materiam);  27,  74  im  Tur. 
Palimps.  (im  Teg.,  Erf.  und  Salzb.  materiam);  de  domo  5,  11; 
5,  13;  Epist.  ad  Farn.  3,  6,  4;  materia  als  Nomin.  Invent.  1, 
2,  2;  1,  7,  9  (im  Angelom.  und  Turic.  inateries);  Grat.  59,  201; 
materiam  Invent,  1,  5,  7;  1,  ü,  8;  1,  24,  34;  de  orat.  2,  84, 
342;  Brut.  11,  43  in  den  Lag.  8;  51;  56;  Phil.  11,  9,  21;  Epist. 
ad  Q.  fr.  1,  2,  1,  3;  2,  1,  1;  Nat.  Deor.  3,  39,  92;  materia 
als  Abi.  Invent.  1,  4,  5;  1,  5,  7;  1,  7,  9;  2,  3,  11.  —  MoUi- 
tiem  Epist.  ad  Att.  2,  21,  3;  moUitia  als  Nomin.  Orat.  18, 
59;  Or.  part.  23,  81;  Ein.  5,  21,  58  im  Pal.  B  und  Erl. ;  molli- 
tiam  Epist.  ad  Att.  1,  17,  4;  12,  26,  2;  mollitia  als  Abi. 
pro  Sulla  6,  19;  Ein.  1,  10,  33;  Tusc.  2,  22,  52;  mollitias 
Leg.  2,  15,  38  im  Leid.  A  m.  pr.  und  Leid.  B  m.  sec.  — 
Segnitiem  de  orat.  1,  41,  185  (im  Lag.  13  und  im  32  m.  corr. 
segnitiam,  in  der  Anführung  bei  Non.  S.  174,  27  steht  segnitatem, 
und  so  haben  die  neuesten  Herausgeber  geschrieben;  segnitiae 
als  Gen.  Ein.  1,  2,  5;  segnitia  als  Abi.  Brut.  81,  282.  — 
Barbaries  war  nur  in  einer  Stelle  des  Cic.  im  Text,  Brut. 
74,  258,  uud  dieses  haben  die  neueren  Herausg.  auch  auf- 
genommen; barbaria  als  Nomin.  ist  de  orat.  1,  26,  118  (in 
einigen  Büchern  barbaries);  Catil.  3,  10,  25;  pro  Arch.  8,  19; 
Phil.    2,  42,  108;  11,  2,  6:    14,  3,  8  (im  Ital.  barbaries);    Ein. 

2,  15,  49;  Nat.  Deor.  1,  29,  81;  barbaria  e  als  Gen.  pro 
Elacc.  26,  63;  Phil.  5,  13,  37;  Epist.  ad  Att.  7,  11.  3;  Ein.  5. 
4,  11;  de  rep.  1,  3,  5;  barbariae  als  Dat.  pro  Font.  16,  34 
(20,  44);  barbariam  pro  Balb.  19,  43;  de  domo  23,  60;  bar- 
baria   als  Abh  in  Pi.son.  8,   17;    Phil.  13,  8,  18;    Prov.  cons. 

3,  5;  Nat.  Deor.  2,  34,  88. 

Bei  Caes.  bell.  civ.  3,  96,  2  ist  luxuriem,  aber  daselbst 
§  1  luxuriam,  Kubier  an  beiden  Stellen  luxuriam;  über  materia 
sagt  Meusel  in  seinem  Cäsarlexicon  II  p.  551:  Nom.  materia 
(juinquies  inveuitur,  materies  nusquam;  acc.  materiam  III  29, 
1;  2,  1,  4;  2,  37,  4;  materiem  in  «,  materiam  in  ß  VII  24,  4; 
gen.  materiae  bis  (materiei  nusquam);  abl.  materia  ter  in  X, 
quinquies  in  z;  materia  in  a,  materie  in  ß  IV  17,  8.  Im  bell. 
Hispan.  steht  materies  41.  4;  materiem  41,  5  und  6,  Bell. 
Gall.  7,  20,5  mollitiem,  aber  7,  77,  5  mollitia. 

Bei  Sallust.  Cat.  10,  3  materies;  lug.  70,  5;  85,  35 
mollitiem,  in   der  ersteren  Stelle  mit  der  Var.  mollitiam. 


—     563     — 

Bei  Liv.  44,  42,  9  pigritiem;  22,  27,  4;  44,  7,  1  und 
nach  einigen  geringeren  Hdschr.  7,  26,  11  segnitie,  aber  31, 
6,  5  und  31,  7,  6  ist  im  Bamb.  und  in  anderen  Büchern 
segnitiam,  welches  auch  34,  34,  7';  40,  26,  5  besser  beglaubigt 
ist  als  segnitiem.  Bei  demselben  5,  6,  5  ist  mollitiei  als  Gen. 
allein  im  Pal.  2,  und  7,  32,  7  mollitie  in  demselben  und  in 
einigen  anderen  Büchern;  25,  18,  8  hat  der  Med.  mollitiam. 
Überall  hat  Liv.  materia,  materiae,  mate  riain,  materiä: 
auch  1.  39,  3  ist  materiam  im  Par.,  Med.  und  Leid.  1.  Des- 
gleichen luxuria,  luxuriae,  luxuriam,  luxuria,  nur  40,  1, 
4  ist  im  Pal.  2  und  in  einigen  anderen  Büchern  luxurie,  aber 
die  Herausgeber  haben  luxuria  geschrieben. 

Bei  anderen  Schriftstellern  finden  sich  folgende 
Formen  der  fünften  Deklin.  von  Nomina,  welche  ge- 
wöhnlich der  ersten  Deklin.  folgen:  Amicitiem  Lucr.  5, 
1019  im  oblong.;  darüber  sagt  Charis.  1,  17  S.  94  (I  118,  15): 
„Amicitics^'  Plinius  Secundus  sermonis  dubii  libro  VI,  „ut 
planities'',  in((uit,  ,, luxuriös,  mollities  et  similia,  veteri  dignitate. 
Ceterum  rationis  via  debet  amicitia  dici.  Omnia  enim  nomina, 
quae  nomiuativo  plurali  ae  syllaba  finiuntur,  e  deposita  reddunt 
nominativo  singulari  speciem  sui  iuris  ac  formae.  Quodsi  manus 
veterum  licentiae  porrigemus,  potest  et  copies  et  observanties 
et  benevolenties  dici'^ 

Avarities  Lucr.  3,  59;  Claudian.  III  cons.  Honor.  185; 
C.  L  L.  1,  1011  Z.  11;  1,  1459;  Abi.  avaritie  Solin.  53,  29 
(ed.  Mommsen  p.  201,  4). 

Barbari  es  Lucan.  7,  273;  Prudent.  Ham.  100;  Augustin. 
Civ.  Dei  3,  26;  Sidon.  Carm.  7,  320;  7,  361;  barbariem  Val. 
Max.  8,  7  ext.  3;  Lucan.  8,  812  (im  Reg.  1  barbariam);  Gros.  1. 
4,  2;  Cod.  Theod.  9,  42,  22;  barbaric  Petron.  68,  5;  bar- 
baria  als  Nomin.  Ovid.  Amor.  3,  8,  4;  Quintil.  11,  3,  69; 
lustin.  9,  5,  7;  12,  3,  3;  Flor.  4,  12,  20;  barbariae  als 
Gen.  Horat.  Epist.  1,  2,  7;  lustin.  2,  2,  14;  42,  2,  10;  bar- 
bariam Ovid.  Met.  15,  829;  lustin.  12,  6,  16;  barbaria  als 
Abi.  Plaut.  Poen.  3,  2,  21  (598)  und  bei  Fest,  unter  vapuia 
Papiria  S.  372;  Ovid.  A.  A.  2,  552;  lustin.  43,  4,   1. 

Blanditie  Apul.  Met.  9,  28  S.  647;  Augustin.  Serm.  115, 
11;  blanditia  als  Nom.  Plaut.  Bacch.  1,  1,  50;  Cic.  pro 
Plane.  12,  29;  blanditiam  Cic.  de  rep.  4,  7  bei  Non.  S.    194, 

86» 


-     564     — 

26;  de  amic-.  25,  91:  Q.  Cic.  pet.  cons.  11,  41;  11.  42: 
l)landitiy  als  Abi.  IMaut.  Truc.  2,  7,  19  (572);  Syrus  495; 
Prep.   1,   16,   16;  Quiiitil.   10,   1,  27;  gvnvölinlich  blanditiae. 

Duritics  Cels.  2,  15  (ed.  Daremberg  p.  60,  o4);  o,  24 
(p.  115,  21);  4,  27  (p.  153,  26);  6,  18,  6  (p.  257,  25j:  7,  2 
(p.  264,  26);  duritiem  Lucr.  4,  268;  CatuU.  66,  50;  Ovid.  Met. 

1,  401;  Aetna  514;  Vitruv.  2,  9,  7;  Cels.  1  prooem.  (p.  5,  ;»  und 
]).  7,  21);  1,  25,  2  (p.  306,  5);  Scribon.  214;  217;  260;  Veget. 

2,  22,  1;  duritie  Plin.  N.  H.  13,  15,  30  (99;;  16,  7,  10  (28); 
24,  6,  15  (24);  Suet.  Nero  34;  duritia  als  Nomin.  Terelit. 
Meaut.  3,  1,  26  (435);  Cic.  Orat.  part.  23,  81;  Plin.  X.  IL  14, 
7,  9  (74);  Tac.  Hist,  1,  23;  duritiae  als  (ien.  Ovid.  Trist. 
1,  8,  46;  Plin.  N.  H.  37,  11,  73  (189);  Tac.  Ann.  3,  34: 
duritiae  als  Dat.  Caes.  bell.  Gall.  6,  21,  3;  Tac.  Ann.  6, 
34;  Plin.  N.  H.  28,  15,  60  (212);  duritiam  Cic.  de  orat.  3, 
17,  62  und  Tusc.  5,  26,  74;  de  domo  36,  97;  38,  101; 
Ovid.  Her.  4,  85  und  Met.  4,  751;  Tac.  Ann.  1,  35;  13,  35; 
Plin.  Paneg.  82,  6;  duritia  als  Abi.  Plaut.  Asin.  3,  2,  28 
(574);  Most.  1,  2,  75  (154);  Cato  (ed.  Jordan  p.  43,  6)  bei  Fest. 
unter  repastinari  S.  281;   Senec.  Const.   17,  3. 

Fallacie  Apul,  Met.  5,  27  S.  371,  sonst  überall  fallacia 
und  tallaciam. 

Induvies  als  Acc.  Plur.  Gell.  9,  13,"  2;  induviae  als 
Nomin.  Plur.  Plaut.  Men.  1,  3,  9  (191);  iuduviis  Prudent. 
Psych.  578  und  induvias  Prudent.  c.  Symm.  2,  288. 

Lentitiem  Aetna  540;  lentitic  Plin.  N.  H.  16,  16,  28 
(70)  nach  einer  Vermutung  Detlefsens. 

Luxuries  Lucan.  4,  374;  luxuriem  Verg.  Ge.  1,  112: 
Horat.  A.  P.  214;  Ovid.  Met.  14,  629;  Val.  Fl.  7,  66;  Quintil. 
5,  10,  20  im  Ambr,,  Bern,  und  Bamb  ;  luxuria  als  Nomiu. 
Sallust.  Cat.  5,  8;  Quintil.  3,  7,  24:  4,  2,  77:  5,  10.  73; 
iuxuriae  als  Gen,  Ovid.  Fast.  5,  279;  Vell.  2,  33,  4; 
luxuriam  Horat.  Serm.  2,  3,  224;  luxuria  als  Abi.  Verg. 
Ge.   1,   191    (im  Rom.  Iuxuriae,    d.  i.  luxurie);    Horat.   Serm.  2, 

3,  79;  Tibull.  2,  3,  51;  Ovid.  Fast.  6,  644:  Quintil.  2,  4,  23; 
12,  1,  8. 

Maceries  Afran.  (150)  bei  Non.  S.  138,  13;  Colum.  11, 
3,  2  (in  den  Hdschr.  materies);  Prudent.  Hamart.  227;  Cassiod. 
Expos,    in  psalm.  143,  10;    macer  iem    C.    I.    L.    1,    1463  (5, 


—     565     - 

704);  5,  8970  a;  6,  610;  6,  5346;  6,  10250  (bis);  6,  10333; 
10,  1236;  10,  4104;  10,  7893;  Grut.  S.  611,  13  zweimal; 
Colum.  7,  3,  8;  11,  3,  36  in  der  ed.  Reg.;  macerie  Varro 
R.  R    3,  3,  5;  3,  5,  11,  uud  I  Neap.  fals.  vel  susp.  593. 

Materies  Plaut.  Mil.  4,  5,  4  (1203)  und  Poen.  4,  2,  93 
(915);  Cato  R.  R.  17,   1;  Lucr.  1,  171;   1,  203;  1  239;  1,  245; 

1,  345  und  an  vielen  anderen  Stellen;  Sailust.  Cat.  10,  3;  Bell. 
Hispan.  41,  5;  Verg.  Aen.   11,  328;   Horat.  A.  P.  131;   Yitruv. 

2,  9,  1;  Cokim.  6,  27,  1;  Petron.  114,  13;  Plin.  N.  H.  16,  28, 
51  (70);  16,  39,  76  (195);  16,  39,  76  (197);  16,  40,  76  (205); 
16,  40,  76  (206);  Tac.  Ann.  1,  32  und  Hist.  1,  51;  Curt.  4,  2, 
18;  Aurel.  Vict.  Caes.  16,  5;    materiem  Cato  R.  R.  31,  2;  Lucr. 

1,  58;  1,  226;  1,  512;  1,  635;  1,  705  und  an  anderen  Stellen; 
Ovid.  Met.  15,  155  (daselbst  2,  5  materiam);  Vitruv.  2,  4,  1; 
Colum.  5.  11,  4  (daselbst  §  1.  5.  8  materiam);  Lucan.  8,  137; 
Tac.  Ann.  1,  76;  3,  31;  4,  59;  Val.  Flacc.  1,  832;  Claudian. 
Laud.  Stil.  2,  17;  materie  Plin.  N.  H.  7,  29,  30  (107);  16, 
40,  76  (200);    16,  40,  76   (204);    materierum  Lact.  2,    12,    2. 

Militie  als  Dat.  C.  L  L.  5,  898;  militiem  Ephem. 
epigr.  4  S.  538  Z.  15. 

Minuties  Arnob.  2,  49;  minutiem  Apul.  Met.  9,  27 
S.  645;  11,  13  S.  780;  Lact.  2,  4,  12;  Arnob.  6,  18;  minutiam 
Senec.  Epist.  90,  23;  Augustin.  Sermon.  362,  20. 

Ad     captandam  miseriem  Serv.  zu  Verg,  Aen.  2,  84. 

Mollities  Terent.  Eun.  2,  1,  16  (222);  Ovid.  Amor.  3, 
8,  18;  Cels.  praef.  (p.  7,  26  ed.  Daremberg) ;  7,  14  (p.  290, 
32);  Claudian.  in  Eutrop.  1,  341  _  mollitiem  Horat.  Sat.  2,  2, 
H7;  Colum.  7,  2,  5;  Cels.  praef.  (p.  5,  3  und  p.  7,  21  ed. 
Daremberg);    Plin.    N.  H.   19,   1,   1    (5);    Lampr.  Commod.  Aut. 

2,  7;  Vulg.  Deuter.  28,  .56;  mollitie  Rutil.  Lup  1,  21:  Fustin. 
1,  7,  13  (in  Put.  mollitiae);  Apul.  Met.  1,  4  S.  19;  Amin.  Marc. 
16,  12,  59;  31,  5,  14;  mollitiis  Plaut.  Pseud.  1,2,  40  (173); 
Vell.  Paterc.   1,  6,  2;  2,  88,  2. 

Mundities  Gell.  10,  3,  4,  und  so  haben  G.  Hermann  und 
Ritschi  auch  Plaut.  Men.  2,  3,  4  (354)wogen  der  Continuität  des 
Versmasses  geschrieben,  aber  Leo  hat  munditia;  inundiciei 
C.  I.  L.  6,  975  a  Col.  3  Z.  41;  inuuditiem  (^atull.  23,  18; 
Augustin.  Sermon.  4,  14;  munditia  m  Plaut.  Cas.  2,  3,  9  (225). 
iu  den  lldschr.  munditianti  deo  für  munditiam  antideo;  ni  unditia 


-     566 

;ils  Nomiii.  C^ic.  Orat.  23,  79  und  Off.  1,  lU),  130,  und  launditia 
als  Al)l.  Cic.  Kpist.  ad  Farn.  9,  20,  2  und  Gell.  1,  5,  2;  1,  23, 
1;  munditiae  als  Gen.  Gell.  9,  3,  3;  immunditics  TertuU. 
jVIonog-.  7;  de  pudie.  9. 

Muries  Cato  R.  R.  88,  2:  Varro  bei  Non.  8.  223,  17; 
l'aul.  Fest.   S.   159. 

Nequitics  Horat.  Serm.  2,  2,  131;  Manil.  2,  602:  ne- 
<iuitieni  Tcrent.  Heaut.  3,  1,  72  (481)  und  Ad.  3,  3,  4  (358) 
im  Bemb.  in.   j)r. 

Nigritics  Gels.  5,  26,  33  (p.  198,  1  ed.  Dareinberg);  8.  2 
(p.  329,  35  und  330,  9);  nigritiem  Gels.  2,  1  {p.  29,  27):  5, 
20,  3  (p.  177,  20);  8,  4  (p.  334,  11);  oft  nigritia. 

Notities  Lucr.  5,  182;  5,  1047;  Vitruv.  6  Prooem.  5: 
notitiem  Lucr.  4,  479;  Schol.  luven.  9,  84. 

Piuguitie  Apul.  Met.  10, 15S.  706;  pinguitias  Arnob.7,20. 

Prosap  ies  Augustin.  Sermon.  28,  3;  Ennod.  Dictio  12 
(p.  464,  9  ed.  Hartel);  13  (p.  466,  2);  Sedul.  Op.  pasch.  2,  16 
(p.  219,  7  ed.  Huemer);  Prob.  Append.  IV  194,  26  ed.  Keil; 
Non.  S.  67,  28;  prosapiem  Gassiod.  Varr.  9,  25;  Prudent. 
Perist.  10,  180;  Ennod.  pro  synodo  p.  329,  11;  Vit  Epiphani 
p.  332,  21;  Benedictio  cerei  p.  420,  21;  Dictio  8  (p.  448,  12); 

10  (p.  458,  1);  11  (p.  460,  19);  12  (p.  463,  3);  25  (p.  501,  6j; 
28  (p.  505,  7);  prosapie  Ennod.  Dictio  8  (p.  449,  20);  17 
(p.  475,  1);  G.  I.  L.  10,  6850;  prosapies  als  Acc.  Plur.  Ennod. 
pro  synodo  p.  330,  5;  Nomin.  prosapia  Paul.  Festi  S.  225  und 
Apul.  Met.  10,  18  S.  711;  öfter  prosapiae,  prosapiam  und 
Abi.  prosapia,  vergl.  Wölfflin,  Rhein.  Mus.   1882,  37  S.  95. 

Puerities  Auson.  Prof.  Burd.  10,   16. 

Saevities  lul.  Val.  Res  gestae  Alex.  Magni  3,  20  (p.  129, 

11  ed.  Kubier);  saevitiem  Apul.  Met.  6,  19  S.  419;  bei  Tac. 
Ann.  11,  10  war  diese  Schreibung  unbeglaubigt,  jetzt  wird 
saevitiam  gelesen. 

Scabrities  Golum.  7,  5,  8;  scabritiem  Plin.  N.  H.  31, 
9,  45  (100);  Inschr.  bei  Töchon  Gachet  des  ocul.  p.  70,  dagegen 
scabritia  Plin.  N.  H.  13,  12,  35  (81);  21,  4,  10  (17);  28,  9, 
41  (148);  scabritiae  als  Nom.  Plur.  Plin.  N.  H.  34,  13,  34 
(131);  scabritias  Plin.  N.  H.  27,  12,  105  (130):  Inschr.  bei 
Töchon  Gachet  des  ocul.  p.  68. 

Segnities  Plaut.  Trin.  3,  3,  67  (796);  Verg.  Aeu.  2,  374; 


—     567     — 

segnitiem  Plaut.  Asin.  2,  1,  6  (254);  Colum.  2,  21,  5;  Plin. 
Paneg.  82,  6;  Suet.  Galba  9. 

Spurcities  Lucr.  6,  977;  spiii*citie  Apul.  Met.  8,  28S.  584. 

Tristities  Apul.  Met.  6,  9  S.  397;  Anth.  Lat.  ed.  Riese 
20,  234;  tristitiem  Terent.  Ad.  2,  4,  3  (267)  im  Bemb.  m. 
pr.;  tristitie  als  Dat.  Apul.  Met.  4,  27  S.  298;  tristitie  als 
Abi.  Apul.  Met.  9,  30  S.  650  und  10,  3  S.  683. 

Für  desidies,  welches  sonst  Lucr.  5,  48  im'  Text  war,  ist 
aus  mehreren  Hdschr.  desidiae  als  Nomin.  Plur.  hergestellt. 

Nebenformen  auf  ies  zu  Nomina  auf  tas  oder  tudo, 
nicht  auf  ia,  sind:  pauperies  Horat.  Carm.  3,  16,  37;  3,  24, 
42;  Serm.  2,  2,  45;  2,  7,  84;  Epist.  2,  2,  199;  Apul.  Met.  4, 
14  S.  270;  Dogm.  Plat.  2.  11  S.  236;  Claudian.  Bell.  Goth.  633; 
Sidon.  Carm.  7,  459;  Pallad.  1,  19,  2;  Anth.  T.at.  ed.  Riese  716, 
29;  919,  2;  pauperiei  als  Dat.  Apul.  Met.  U,  28  S.  813; 
pauperiem  Plaut.  Aulul.  2,  2,  13  (190);  4,  9,  12  (722);  Stich. 
1,  3,  22  (176);  Trucul.  2,  7,  20  (573);  Terent.  Heaut.  1,  1, 
59  (111);  Verg.  Aen.  6,  437;  Horat.  Carm.  1,  1,  18;  1,  18,  5; 
3,  2,  1;  3,  29,  56;  4,  9,  49;  Serm.  1,  1,  93;  2,  3,  92;  2,  5,  9; 
Epist.  1,  1,  46;  1,  10,  39;  Apul.  Met.  9,  35  S.  658;  de  mag.  21 
S.  438,  von  Hildebrand  eingeklammert;  Claudian.  in  Eutrop.  2, 
209;  Sidon.  Carm.  14,  25;  Pallad.  12,  9;  Ennod.  Vita  Epiphani 
ed.  Hartel  p.  371,  23;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  21,  172;  21,  220; 
289,  4;  837,  6;  pauperie  Enn.  (Fab.  196)  bei  Non.  S.  494, 
5  und  507,  18;  Tacit.  Hist.  4,  47;  Suet.  Gramm.  11;  Apul. 
Met.  1,  15  S.  53;  9,  5  S.  599;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  629,  7; 
C.  1.  L.  6,  9980,  und  pauperiem  fecisse  oder  dedisse  für 
damnum  fecisse  nach  den  Zwcilftafelgesetzen  Dig.  9,  1  im 
Lemma,  und  Ulpian.,  Paul,  und  Alfen.  daselbst  1.  4.  5;  Paul. 
Sent.  1.  15,  1;  lustian.  Inst.  4,  9;  de  pauperie  Ulpian.  Dig. 
19,  5,  14  §  3;  auf  diese  Anwendung  des  Wortes  beziehen  sich 
Paul.  Fest!  S.  220,  28  (pauperies  damnum  dicitur,  quod  qua- 
drupes  facitj  und  Caper  de  orthogr.  S.  2243  (VH  99,  13):  pau- 
peries damnum  est,  paupertas  condicio  ipsa.  Almities  b(>i 
Paul.  Festi  S.  7,  20;  Charis.  1,  14  S.  25  (I  39,  24).  vergl.  Götz, 
Thesaurus  glossarum  emendatarum  p.  53;  amaritiem  Catull.  68. 
18;  Bormann,Ungedrucktelat.  Inschr.No.llp.  10;  crassitie  Apul. 
Met.7,  5  S.455;  magnitiem  Lact.  Phocn.  145;  tarditie  Aec  (278) 
bei  Non.   S.  181,   20  (in  den  Hdschr.  ist  tarditia,  aber  im  Lemni. 


-     568     — 

tarditiem);  vanities  Amm,  Marc.  21,  1,  13;  vanitie  in  Amin. 
Marc.  29,  1,  ll;  vastities  Plaut.  Pseud.  1,  1,  68.  Lcnitie  bei  dem 
Schul.  Bob.  zuCic.  inClod.  et  Cur.  5,  1  ist  ohne  Zweifel  corrumpiert. 

Die  Zahl  derer,  welche  zu  den  gewöhnlichen  Formen  aui" 
ies  Nebenformen  auf  ia  liaben,  ist  gering.  Concordies  (J. 
I.  L.  10,  2824;  congeriae  als  Nom.  Plur.  Gromat,  8.314,  11; 
congeriai'um  Gromat.  S.  259,  25;  congcriis  Gromat.  S.  252, 
6;  congerias  Gromat.  S.  211,  10;  227,  16;  228,  6;  241,  3; 
347,  25;  350,  4;  352,  23;  cffigia  als  Nom.  Plaut.  Kud.  2,  4, 
7  (421);  Afran.  (364)  bei  Noii.  S.  493.  1;  efficiae  (so  geschrieben 
als  Dat)  Lucil.  (fr.  ine.  58);  in  effigia  C.  I.  L.  8,  2581  lin  4 
(inscr.  de  l'Alger.  36);  effigiae  als  Nom.  Plur.  Lucr.  4,  105: 
effigia  s  Lucr.  4,  42;  4,  85.  Canitia  Plin.  N.  H.  31,  7,  42 
(91);  Vulg.  (Amiat.)  Eccli.  25,  6,  vergl.  Charis.  1,  15  S.  41  u.  42 
(157,  4):  Canitia  an  cauities  disenda  sit,  quaeritur.  Canitia 
nee  irrationabiliter  nee  abhorride  dicitur,  et  ideo  non  est  ab 
analogia  recedendum;  canities  autem  poetico  decore  in  levitatem 
soni  corrupta  est,  porro  prosae  orationi,  rrs^a  Xoyco,  cum  poetica 
mollitia  parum  convenit.  Planitia  Vitruv.  8,  7  (6),  9  (p.  209,  19); 
Compend.  Vitruv.  6  (p.  293,  10  und  18);  29  (p.  310,  24);  Gromat. 
S.  190,  7;  planitiae  als  Genit.  Liv.  44,  6,  15;  Vitruv.  9,  8 
(7),  2  (p.234,  3);  9,  8  (7),  3  (p.  234,  10);  9,  8  (7),  4  (p.  234, 
18);  Gromat.  S.  103,  21;  planitiae  als  Dat.  Plin.  N.  H.  2, 
88,  89  (203);  Gromat.  S.  190,  13;  planitiam  Cic.  Divinat.  1, 
1,  2;  Gromat.  143,  7;  143,  12;  Orell.  3  (C.  I.  L.  6,  1270); 
planitia  als  Abi.  Vitruv.  5,  12,  3  (p.  129,  28);  5,  12,  4 
(p.  130,  2  und  4);  8,  7  (6),  7  (p.  209,  6);  9,  8  (7),  2  (p.  233, 
19  und  21);  9,  8  (7),  3  (p.  234,  5  und  6);  9,  9  (8),  1  ip.  236. 
16);  10,  13  (8)  1  (p.  261,  9);  Gromat.  S.  103,  18);  190,  8  und 
9;  195,  15;  397,6;  planitiae  als  Nom.  Plur.  Vitruv.  7,  3,  3 
(p.  167,  8);  planitiarum  Vitruv.  5  praef.  3  (p.  104,  5); 
planitias  Colum.  1,  2,  4  im  cod.  Polit.  und  Goes.  (Schneider 
hat  planities).  Longa  seria  C  L  L.  7,  39.  Zu  intemperies  ist 
der  Plur.  intemperiae.  Bei  Gell.  1,  17,  2  ist  in  den  Hdschr.  has 
intemgeries,  aber  Non.  S.  493,  5  liest  daselbst  intemperias,  Hertz 
liest  intemperies,    dessen   Note    z.    d.    St.    zu    vergleichen  ist. 

Der  Voc.  ist  dem  Nomin.  gleich.  So  steht  pernicies 
Plaut.  Asin.  1,  2,  7  (133);  Most.  1,  1,  3  und  Pseud.  1,  3.  130  (364), 
an  allen   drei  Stellen  sclu'eibt  Leo  permities;  Fides  Plaut.  Aulul 


—     569     — 

4,  2,  1  (608);  4,  2,  4  (611);  4,  2,  14(621);  diesMart.  12,  6ü, 
1;  rabies  Lucau.  2,  544;  7,  474;  progenies  Stat.  Achill.  2, 
87;  Val.  Flacc.  5,  551;  Augustin.  Civ.  Dei  2,  29  (I  95,  14). 
99.  Der  Geuit.  Sing,  hat- ei,  welches  an  das  ai  der 
ersten  Dcclin.  erinnert,  und  in  der  alten  Sprache  auch  es,  welches 
dem  äs  der  ersten  Declin.  entspricht.  Der  Dat.  geht  eben- 
falls auf  ei  aus.  In  beiden  Casus  ist  e  nach  i  lang, 
nach  einem  Consonantcn  in  der  Regel  kurz,  wie  es  von 
den  Grrammatikern  bezeichnet  wird,  so  von  Charis.  1,  15  S.  40 
(I  55,  9):  si  producta  e  littera  finiatur  ablativus,  i  accepta  faciet 
genetivum,  ut  „ab  hac  die  huius  diei",  „  ab  hac  acie  huius 
aciei",  ,.ab  hac  specie  huius  speciei",  scilicet  e  manente  in  pro- 
ductione,  quod  i  ante  se  habet;  nam  si  non  habeat,  corripietur 
in  genetivo,  ut  „ab  hac  spo  spei",  ,,re  rei",  „hde  iidei".  Prise. 
6,  11  59  S.  704  (II  243,  9):  tria  quintae  declinationis  c  corri- 
pientia  tarn  in  genetivo  quam  in  dativo:  „üdes  fidei"',  .,res  rei", 
„spes  spei".  Ei  kann  eine  Silbe  bilden,  und  wird  aui^h 
in  der  Schrift  in  beiden  Casus  in  e,  und  zuweilen, 
besonders  im  Gen.,  in  i  zusammengezogen,  (lell.  9,  14: 
Quod  ideal  Quadrigarius  „huius  faeies"  patrio  casu  probe  et 
Latine  dixit;  et  quaedam  alia  adposita  de  similium  vocabulorum 
declinationibus.  Quod  autem  supra  scriptum  est  in  Q.  Claudi 
verbis  (9,  13,  11):  propter  magnitudinem  atque  immanitatem 
„faeies",  id  nos,  aliquot  veteribus  libris  inspectis,  explovavimus 
atque  ita  esse,  ut  scriptum  est,  comperimus.  Sic  enini  pleraque 
aetas  veterum  decliuavit:  „haec  faeies  huius  faeies",  (juod  nunc 
propter  i-ationeni  granimaticam  „faciei"'  dicitur.  (jorruptos  autem 
quosdam  libros  repperi,  in  quibus  ,.faciei"  scriptum  est,  illo, 
quod  ante  scriptum  erat,  oblitterato.  Meminimus  etiam  in  Tiburti 
bibliotheca  invenire  nos  in  eodem  Claudii  libro  scriptum  utrumque 
„faeies"  et  „facii".  Sed  „faeies"  in  ordinem  scriptum  fuit  et 
contra  per  i  gemiuum  „facii",  neque  id  abesse  a  quadam  eon- 
suetudine  prisca  existimnA-imus;  nam  et  ab  eo,  (juod  est  ..hie 
dies",  tarn  „huius  dies",  quam  „huius  dii'',  et  ab  eo,  quod  est 
„haec  fames",  tam   „huius  famis"   quam   „huius   fami"    dixerunt. 

I  Q.  Ennius  in  XVI  annali  (433)  „dies"  seripsit  pro  „diei"  in 
hoc  versu:  f  Postrona  longinqua  dies  (piod  feeerit  aetas. 
Ciceronem    quoque    adfirmat  Caesellius    in  oratione,    (piam  pro 

!      P.  Sestio  fecit,  „dies"   scripsisse  pro   „diei",  quod  ego.   impensa 


—     570     - 

opera  conquisitis  votci'iljiis  liliri.s  i)lusculis,  ita,  ut  Oaesellius  ait, 
scriptum  invcni.  Ver'oa  sunt  haec  M.  Tullii  (Sest.  12,  28j: 
Equites  vero  daturos  illius  dies  pocnas.  Quocirca  factum  hercle 
est,  ut  facilc  his  credam,  qui  scripscrunt  idiographum  librum 
Vergilii  sc  inspexisse,  in  quo  ita  scriptum  est  (Ge.  1,  208): 
Libra  dies  somnique  pares  ubi  fecerit  horas,  id  est  libra  diei 
somnique.  Sed  sicut  hoc  in  loco  „dies"  a  Vergilio  scriptum 
videtur,  ita  in  illo  versu  non  dubium  est  quin  „dii"  scripserit 
pro  „diei"  (Aen.  1,  636):  Munera  laetitiamque  dii;  quod  iiii- 
peritiores  „dei'"  leg'unt,  ab  insolentia  scilicet  vocis  istiiis  ab- 
liorreutes.  Sic  auteni  „dies  dii"  a  veteribus  declinatura  et,  ut 
„fames  fami",  „pernicies  pernicii  ,  „progeuies  progenii",  luxuries 
luxurii",  „acies  acii".  M.  enim  Cato  in  oratione,  quam  de  bello 
Oarthaginiensi  composuit,  ita  scripsit:  Pueri  atque  mulieres  ex- 
trudebantur  fami  causa.  Lucilius  in  XII  (v.  6):  Rugosum  atque 
fami  pleuum.  Siseuna  iu  Historiaruni  libro  VI  (fr.  128): 
Romanos  infereudae  pernicii  causa  venisse.  Pacuvius  in  Paulo 
(v.  1):  Pater  supreme  nostrae  progenii  patris.  Cn.  jMatius  in 
Iliadis  XXI:  Altera  pars  acii  vitassent  fluminis  uudas.  Idem 
Matius  in  XIII:  Au  maneat  specii  simulacrum  iu  morte  silentum. 
C  Gracchus  de  legibus  promulgatis:  Ea  luxurii  causa  aiunt 
institui.  Et  ibidem  iufra  ita  scriptum  est:  Non  est  ea  luxuries, 
quae  necessario  pareutur  vitae  causa.  Per  quod  apparet,  euni 
ab  eo  quod  est  „luxuries",  „luxurii"  patrio  casu  dixisse,  M. 
quoque  Tullius  in  oratione,  qua  Sextum  Roscium  defendit,  „per- 
nicii" scriptum  reliquit.  Verba  haec  sunt  (Rose.  A.  45,  131): 
Quorum  nihil  pernicii  causa  divino  consilio,  sed  vi  ipsa  et 
magnitudine  rerum  factum  putamus.  Aut  „facies"  ergo  in  casu 
patrio  aut  „facii"  Quadrigarium  scripsisse  existimandum  est; 
„facie"  autem  in  nullo  veteri  libro  scriptum  repperi.  In  casu 
autem  dandi,  qui  purissime  locuti  sunt,  non  „faciei",  uti  nunc 
dicitur,  sed  „facie"  dixerunt.  Lucilius  iu  Saturis  (VII  9),  Primum, 
inquit,  facie  quod  honestae  f  tantis  accedit.  Lucilius  in  libro 
septimo  (v.  7):  Qui  te  diligat,  aetatis  facie que  tuae  se  fautorem 
ostendat,  fore  amicum  polliceatur.  Sunt  tamen  non  pauci,  qui 
utrubique  „facii"  legant.  Sed  C.  Caesar  in  libro  de  analogia 
secundo  „huius  die"  et  „huius  specie"  dicendum  putat.  Ego 
quoque  in  lugurtha  Sallustii  summae  fidei  et  reverendae  vetu- 
statis   libro    „die"   casu  patrio  scriptum  inveni.     Verba  haec  ita 


—     571     — 

crant  (Cap.  97,  3):  Vix  decima  parte  die  reliqua.  Noii  eniin 
puto  argutiolam  istam  recipiendam,  ut  „die"  dictum  quasi  „ex 
die"  existimenuis.  Den  von  Gell,  angeführten  Vers  des  Pacuv. 
giebt  auch  Non.  S.  490,  4  mit  der  gleichen  Form  pro  gen ii; 
bei  demselben  S.  486,  26  ist  in  den  Stellen  des  Cic.  pro  Rose. 
Amer.  und  des  Sisenna  pernicii  causa,  und  an  der  Spitze  des 
Artikels  steht:  Pernicii  pro  perniciei.  Pauper  ii  hat  Ribbeck 
in  einem  Verse  des  Caecil.  (184)  bei  Non.  S.  220," 4  anstatt  des 
überlieferten  pauperi  geschrieben  wie  L.  Müller  auch  im  Nonius, 
wo  es  heisst:  Paupertas  generis  feminini;  neutri  Gaecilius  Plocio: 
Ibo  ad  forum  et  pauperi  tutelam  geram.  Bothe  schrieb  pauperie, 
pauperi  ist  gegen  das  Versmass. 

Charis.  1,  10  S.  18  (I  31,  18):  Veteres  in  liac  specie 
declinationis  genetivum  singularem  similem  nominativo  dicebant. 
Lide  invenimus  in  quibusdam  „pernicies"  pro  „perniciei",  ut 
sit  „haec  pernicies  huius  pernicics",  „haec  luxurieshuiusluxuries". 
Et  cetera  eiusmodi  similiter  deciinabantur.  Vergl.  Diom.  S.  281 
(I  305,  5).  Charis.  1,  15  S.  52  u.  53  (I  69,  5):  Cicero  aliter 
declinavit  secutus  numerum  syllabarum,  „huius  pernicies",  ratione 
illa,  quod,  cum  nominativus  pluralis  a  genetivo  singulari  pro- 
ficiscatur,  sitque  aut  idem  aut  earundem  syllabarum,  ut  „huius 
-scholae  hae  scholae",  et  „huius  Marci  hi  Marci",  item  „huius 
feheis  hi  felices",  et  „huius  domus  hae  domus",  aeque  genetivus 
sequi  debet  nominativum  pluralem ;  et  ideo  Cicero  „pernicies 
•causa"  genetivum  extulit.  Vergl.  Exe.  art.  gramm.  S.  96  (I  547, 
25).  Charis.  1,  17  S.  101  (I  126,  31):  „Dii"  pro  „die"  seu 
„diei"  ....  Libra  di(;  somnique  pares  ubi  fecerit  horas  .  .  . 
diique  .  .  .  legendum  esse  detinit,  idquc  in  Coeli  historia  libro 
I  .  .  .  deprehendes.  Prise.  7,  19,  93  S.  780  u.  781  (II  366,  3): 
Genetivus  et  dativus  quintae  declinationis  sunt  similes;  iiunt 
■enim  extrema  s  nominativi  abiecta  et  assumpta  i.  ut  „hie  dies 
huius  diei  huic  diei",  „haec  facies  huius  faciei  huic  faciei''.  Et 
servant  quidem  productionem  nomiuativi,  si  i  habeat  paenulti- 
mam,  ut  „acies  aciöi",  „rabics  rabiei";  sin  autem  consonanteni 
habeat  ante  es,  corripitur  e  tarn  in  genetivo  quam  in  dativo,  ut 
,.haec  fides  fidei",  res  rei",  ,.spt;s  spöi",  „plebes  plebei".  Veteres 
tamen  frequentissim(>  inveiiiuntur  similem  ablntivo  protulisse  in 
hae  declinatione  tam  genetivum  (juam  dativiini,  ut  Sallustius 
in  Historiis  libro  I:   Dubitavit  acie  pars,   pro  „aeiei";   et  \'irgiliu.s 


—     572     — 

in  I  Georgicon  (v.  208):  Libra  die  somnique  pares  ubi  feceiit 
horas,  „die"  pro  „diei".  Ovidius  quoque  in  III  Metauiorphoseon 
(v.  341)  „fide"  pro  „fidei"  posuit:  Priina  fidc  vocisque  ratae 
temptamina  sumpsit.  Idem  in  VI  (v.  506):  ütque  fide  pignus 
dextras  iitriusque  poposcit.  Derselbe  7,  19,  94  S.  781  (II  367, 
3):  Inveniuntur  huiuscemodi  ablativo  vetcres  etiam  pro  genetiva 
usi,  ut  Virgilius  (Ge.  1,  208):  Libra  die  sonmique  pares  ubi 
fecerit  horas;  ..die"  posuit  pro  „diei".  Sallustius  quoque  in 
Historiis:  Dubitavit  acie  pars,  pro  „aciei".  Idem  in  I:  At  inde 
nulla  munitionis  aut  requie  mora  processit  adoppidum;  „requie^ 
pro  „requiei".  Quidam  tarnen  antiquissimorum  etiam  similem 
nominativo  genetivum  protulerunt  eins  declinationis.  Vergl.  Serv. 
zu  Verg.  Ge.  1,  208  und  das  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom. 
S.  127  (V  555,  8). 

Beispiele  des  Gen.  auf  es  sind  noch  Lucr.  4,  1083- 
quodcumque  est,  rabies  unde  ilhiec  germina  surgunt:  Cyprian. 
ad  Donat  16  (p.  16,  9)  quidquid  inclinante  iam  sole  in  vesperam 
dies  superest,  ferner  C.  I.  L.  3.  44  hora  dies  ante 
primam.  Den  Gen.  dies  erkennen  Gell.  5,  12,  5,  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  9,  570  und  Maerob.  Sat.  1,  15,  14  auch  in  Dies- 
piter,  welches  sie  durch  diei  pater  erläutern,  und  in  gleichem 
Sinne  scheint  Varro  L.  L.  5,  10,  66  das  nämliche  Wort  durch 
dies  pater  zu  erklären.  Quadrig.  (fr.  1,  10  ed.  Peter  p.  208,  11) 
an  der  oben  aus  Gell.  9,  13,  11  citierten  Stelle  facies,  ebenso 
fr.  1,  30  (p.  218.  2);  Vitruv.  2,  9,  16  cuius  materie  s  si  esset 
facultas;  bei  dem  vorgeblichen  Cyprian.  de  rebaptism.  14  (ed. 
Hartel  p.  87,  30  und  31)  id  est  unius  atque  eiusdem  species, 
cum  unum  esse  debeat  baptisma  unius  cuiusque  species 
und  de  aleat.  2  (p.  94,  9)  nulluiu  in  eis  Scabies  vitium 
reperiatur,  vergl.  Rönsch,  Collectanea  philologa  S.  30;  Ennod. 
VitaEpiphani  ed.  Hartel  p.  373,  6  per  spera  adultae  progenies 
und  Benedictio  I  p.  418,  10  quibus  causa  est  numerosae  pro- 
genies nescisse  coniugium;  Cassiod.  de  gramm.  S.  2323  se- 
cundae  species  sunt.  Bei  Plaut.  Persa  2,  2,  62  (244),  wo  in 
den  Hdschr.  und  in  der  Anführung  bei  Paul.  Festi  unter  tippula 
S.  366  fides  lenonia  ist,  so  auch  Leo,  hat  Ritschi  fides  lenoniae,^ 
Dacier  zu  Fest.*  fide  lenoniae  geschrieben.  Bei  Lucr.  3,  918^ 
wo  Lamb.  und  Gifan.  die  Lesart  einiger  Hdschr.  aut  aliae  cuius 
desiderium  insideat  res  billigten,  haben  die  folgenden  Herausg. 
rei,  wie  die  meisten  Bücher  geben,  Ijeibehalten. 


—      Jd75     — 

Rei  mit  kurzem  e  als  Gen.  haben  Plaut.  Epidic.  2,  2, 
19  (203);  Men.  2,  2,  48  (323);  3,  2,  29  (494);  5,  2,  14  (764); 
Terent.  Euu.  4,  3,  10  (652);  Hec.  5,  3,  9  (807):  5,  3,  12  (810) 
und  Ad.  4,  5,  10  (644);  Apollin.  perioeha  Adelph.  5:  Pliaedr. 
3,  10,  2;  rei  als  Dat.  Terent.  Ad.  J,  2,  15  (95);  fidei  als 
Oeu.  Manil.  2,  605:  2,  630;  Sil.  1,  56;  1,  598:  2,  436;  2,  480: 
fidei  als  Dat.  Enn.  (Fab.  106)  bei  Non  S.  112.  1.  wo  aber 
L.  Müller  fide  schreibt;  Manil.  3,  107;  Sil.  2.  561;  rei  als 
Oen.  Plaut.  Most.  1,  2,  5  (88;  und  Mil.  2.  1,  25  (103):  Lucr. 
2,  112;  2,  548;  rei  als  Dat.  Lucr.  1,  688;  2,  236:  fidei  als 
Gen.  Enn.  (Ann.  389)  bei  Cic.  Cato  Mai.  1,  1:  Plaut.  Aul. 
2,  1,  2  (121);  3,  6,  47  (583);    Lucr.  5,  102. 

Mit  Unrecht  aber  schrieb  Bentley  bei  Terent.  Andr.  2,  6, 
26  (457)  und  Ad.  2,  1,  21  (176)  reii  undPhorm.  3,  1,  10  (474)  speii, 
beides  als  Gen.;  dies  v*ürde  mit  rei  und  spei  gleich  sein,  es 
stehen  aber  beide  Formen  in  diesen  Stellen  einsilbig.  Vergl. 
Lachmann  zu  Tiucr.  3,  227.  Ausser  diesen  Beispielen  ist 
rei  als  Gen.  einsilbig  Plaut.  Merc.  4,  2,  1  (692);  Persa 
1,  2,  13  (65)  und  Trin.  1,  1,  16  (38):  Terent.  Eun.  4,  7,  34 
(804);  Heaut.  1,  1,  3  (55);  4,  4,  21  (743);  4,  7,  2  (830);  Phorm. 

1,  2,  95  (145);  2,  1,  41  (271);  2,  3,  74  (421):  Adelph.  2,  1,  21 
(175);  2,  1,  23  (177);  Lucil.  (fab.  ine.  6)  bei  Lact.  lustit.  6,5. 
2;  Lucr.  3,  918;  4,  885;  rei  als  Dat.  einsilbig  Enn.  (Fab. 
204)  bei  Cic.  Tusc.  3,  13,  28;  Plaut.  Asin.  1,  3,  30  (182); 
Pseud.    1,   2,   42  (175)  und  Trin.  3,  2,  9  (635);    Terent.  Andr! 

2,  6,  27  (458);  Phorm.  4,  3,  11  (616):  Hec.  2,  1,  27  (224)  und 
Ad.  1,  2,  15  (95);  4,  2,  6  (545);  4,  2,  29  (568);  Lucil.  (6,  35) 
bei  Non.  S.  500,  17;  spei  als  Gen.  Terent.  Andr.  Prol.  25: 
Eun.  5,  8,  23  (1053);  Heaut.  4,  1,  46  (599)  und  Phorm.  3,  1. 
10  (474);  diei  als  Gen.  zweisilbig  Terent.  Eun.  4,  1,  31 
(801):  Anth.  Lat.  ed.  Riese  642,  2;  fidei  zweisilbig  als 
Gen.  Terent.  Heaut.  5,  2,  49  (1002);  fidei  als  Dat.  Terent. 
Andr.  1,  5,  61  (296)  und  Eun.  5,  2,  47  (886);    5,   2,  59  (898). 

Geschrieben  wird  die  als  Gen.  (ausser  den  von  den 
Grammatikern  angeführten  Beispielen  aus  Sallust.  und  Verg.) 
Plaut  Pseud.  4,  7,  59  (1158);  in  einzelnen  Hdschr.  bei  Caes. 
bell  Gall.  7,  11,  5  und  bell.  civ.  1,  14,  3;  3,  76,  2:  Sallust. 
lug.  21,  2;  52,  3;  97,  3;  Liv.  3,  62,  5;  5,  23,  4:  6,  24,  8: 
7,    8,   5;    9,  37,  4;    10,  40,  1:    21,  47,  7;    Senec.  Cons.  Marc. 


574     — 

18,  1;  Flor.  2,  2,  10;  Aiison.  Idyll.  14,  14  und  Eclo^r.  l  (de 
ratione  librae)  v.  31;  diealsDat.  Plaut.  Amph.  1,  1,  120  (276); 
1,  3,  48  (546);  Capt.  3,  1,  4  (464);  Triu.  4,  2,  1  (843);  Merc. 
1.  1,  4  (an  dieser  Stelle  liest  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  636  dii); 
fide  als  Gen.  (ausser  den  von  Prise,  citierten  Stellen  des 
Ovid.)  Plaut.  Aul.  4,  2,  10  (617);  4,  6,  1  (667)  in  der  Anführung 
bei  Charis.  1,  15  S.  40  (1  55,  13),  wonach  Fabric.  in  der  An- 
führung desselben  Verses  bei  Charis.  1,  15  S.  53  (I  70,  18) 
üdei  in  fide  berichtigt  hat,  Keil  schreibt  fidei;  Dichter  bei  Cic. 
Off.  3,  26,  98;  Plane,  bei  Cic.  Epist.  ad  Farn.  10,  17,  3;  Horat. 
Carm.  3,  7,  4;  Ovid.  Met.  7,  728;  7,  737;  fide  als  Dat. 
Plaut.  Amphitr.  1,  1,  235  (391);  Aul.  4,  2,  8  (615),  in  den 
Hdschr.  fidei;  4,  6,  10  (676);  Poen.  4,  2,  68  (890)  und  Trin. 
1,  2,  80  (117);  Sallust.  lug.  74,  1  im  Fabr.  1;  Horat.  Serm. 
1,  3,  95;  Hieronym.  de  vir.  illustr.  5  im  Par.,  und  in  einzelnen 
Hdschr.  Caes.  bell.  Gall.  5,  3,  7  und  Liv.  8,  31,  9;  requie 
als  Gen.  (ausser  der  von  Prise,  erhaltenen  Stelle  des  Sallust.) 
Auson.  Idyll.  4,  4;  plebe  als  Gen.  CLL.  1,  200  Z.  41; 
plebe  als  Dat.  Cic,  Verr.  5,  60,  157  in  den  Lag.;  pube  als 
Dat.  (von  dem  sonst  nach  der  dritten  Declin.  flectierten  Nomen) 
Plaut.  Pseud.  1,  1,  124  (126).  Ferner  aeie  als  Gen.  Caes. 
bell.  Gall.  2,  23,  1  im  Bong.  1,  Egm.,  Bresl.  1  und  in  anderen 
Büchern;  Bell.  Afr.  51,  7  (6);  acie  als  Dat.  Stat.  Silv.  4,  6, 
65;  re  als  Gen.  Lucil.  (6,  35)  bei  Non.  S.  500,  17  und  (30,  23) 
bei  Non  S.  143,  33;  Caes.  bell.  Gall.  7,  56,  4;  Liv.  1,  59,  2 
im  Par.  und  Med.  m.  pr. ;  Elog.  dar.  vir.  29  (C.  I.  L.  1  S.  288) 
Z.  18,  und  re  publicae  als  Gen.  Cic.  Phil.  7,  2,  5;  8,  5,  15 
im  Vat..  re  publicae  al  s  Dat.  Cic. Phil.  9,  1,  2;  9,  3,  6;  11,  9,  21 
in  demselben;  Liv.  praef.  10  im  Par.;  spe  als  Gen.  Liv.  21, 
40,  7;  peruiciealsDat.  Liv.  5,  13,  5.  Vergl.  Corte  zu  Sallust. 
lug.  52,  3,  Drakenb.  zu  Liv.  9,  37,  4,  Oudend.  zu  Caes.  bell. 
Gall.  2,  23,  1. 

Zu  den  von  Gell,  zusammengestellten  Beispielen  des  Gen. 
auf  i  kommt  dii  bei  Verg.  Aen.  1,  636  und  Auson.  Eclog.  16 
ed.  Peiper  p.  101  (ratio  dierum  anni  vertentis)  v.  7  und  12. 
Über  den  Gen.  fami,  welchen  Gell,  aus  Cato  (Grat.  36  fr.  1)  und 
Lucil.  (12,  6)  anführt,  und  Charis.  1,  15  S.  40  (I  55,  15)  als 
von  Varro  gebraucht  erwähnt,  ist  bei  Gelegenheit  des  Abi.  fame 
(unter  63)  gesprochen.     Fidi  als  Gen.  C.  I.  L.  2,  5042  Z.  3, 


-     575     — 

fidi  als  Dat.  in  den  im  Hain  der  fratr.  Arv.  aufgefundenen  fasti 
lul.  zum  1.  Octobei\  CCXXXVIII  ed.  Mommsen.  Sehr  häufig- 
ist ferner  piebi  als  Gen.  neben  plebei,  wie  Cic.  Brut.  14,  56 
in  beinahe  allen  Büchern,  und  1.  agr,  2,  5,  10  im  Erf. ,  Erb, 
Pith.;  Salzb.  und  Ambr.,  besonders  in  der  Verbindung  tribunus 
plebi.  tribunatus  plebi,  aedilis  plebi,  Cic.  Verr.  5,  67,  175; 
de  imp.  Cn.  Pompei.  19,  58;  Phil.  1,  10,  25;  5,  3,  7;  5,  4,  9; 
Epist.  ad  Fam.  7,  27,  1;  10,  16,  1;  10,  28,  2;  Divin.  1,  26,  56; 
Off.  3,  20,  80;  8,  20,  81;  pro  Cornel.  1,  19;  1,  24;  1,  27;  c. 
cont.  Metelli  6;  de  domo  9,  22;  Cael.  bei  Cic.  Epist.  ad  Fam. 
8,  4,  2;  Sallust.  Hist.  Rede  des  Licin.  Macer  15;  Liv.  2,  42,  6; 
2,  56,  1;  3,  6,  9;  3,  32,  4;  3,  35.  8;  3,  54,  9;  3,  64,  8;  3, 
65,  4;  4,  4,  3;  4,  7,  9;  4,  25,  1;  4,  25,  9;  4.  25,  11;  4,  35,  5; 
4,  36,  3;  4,  36,  5;  4,  43,  8;  4,  44,  3;  5,  6,  15;  5,  25,  1;  5, 
29,  6;  Val.  Max.  2,  7,  8  zweimal;  2,  7,  15;  2,  9,  5;  Tac.  Ann. 
16,  26;  Flor.  3,  11,  3;  Macrob.  Sat.  1,  7,  33;  3,  17,  2;  C.  I. 
L.  6,  1396;  6,  1521;  8,  9247.  So  auch  plebi  scitum,  Avie  in 
der  Form  ex  lege  plebive  scito  C.  I.  L.  1,  197  Z.  15  und  1, 
200  Z.  6;  de  seuatus  sententia  plebique  scitu  Liv.  25,  7,  5  im 
Put.  und  Med.  und  im  Colb.  m.  pr. ;  ex  senatus  eonsulto  plebi- 
(|iie  scito  Liv.  35,  40,  5  im  Barb.  und  in  anderen  Büchern. 

Der  Acc.  Sing,  hat  em,  der  Abi.  e.  Aber  im  Accus. 
las  Quintil.  9,  4,  39  (inde  „bellige rare",  „pomeridiem"  et  illa 
Censorii  Catonis  „diee  hanc",  aeque  m  littera  in  e  mollita; 
quae  in  veteribus  libris  reperta  mutare  imperiti  solent,  et  dum 
librariorum  insectari  volunt  inscientiam,  suam  confitentur)  bei 
Cato  diee  hanc,  m  littera  in  e  mollita,  welches  er  mit  der  ge- 
wöhnlichen Elision  in  multum  ille,  quantum  erat  vergleicht. 
Nach  Bergk,  Beiträge  zur  lateinischen  Grammatik  S.  153,  sind 
diese  Worte  offenbar  verderbt  und  es  wäre  diee  (Fut.  =j:  dicam) 
zu  lesen.  x\ls  Abi.  ist  io  dii  (für  eo  die)  Fast.  Praenost. 
19.  März  (C.  I.  L.   1  S.  315). 

100.  Der  Nomin.,  Voc.  und  vVccus.  Plur.  enden 
auf  es,  der  Gen.  auf  erum,  der  Dat.  und  Abi.  auf  tjbus. 
Versehen  sind  diibus  =  diebus  C.  L  L.  1,  206,  Z.  5  das  zweite- 
mal, und  ribus  Verg.  Aen.  12.  643  im  Med,  m.  pr.;  vergl. 
Schuchardt,  Vokal,  der  Vulg.  Lat.  1  S.  252.  Für  den  Gen.  der 
Nomina  auf  ies  (vergl.  die  unten  mitgeteilte  Stelle  des  Fragm. 
Bob.  de  nom.  et  pronom.)    wird   von  alten  Grammatikern  auch 


—     576     — 

flic  Endung  euui  aufgestellt.  Prise.  7,  19,  95  S.  782  (II  367. 
14):  Genetivus  fit  addita  ablativo  singulari  „rum":  ,,ab  hac  re. 
haruni  rcrum",  „a  die  dierum":  ([ui  tarnen  in  aliis  fer«;  omnibus 
usu  apud  plerosque  deficit.  Itaquc;  Cicero  hoc  approbat  in 
Topicis  dicens  (Cap.  1,  30):  In  divisione  formarum,  quas  Graeci 
si'dfj  vocant,  nostri,  si  qui  haec  foi'te  tractant,  ,,species"  appellant, 
nou  pessiuje  id  quidem,  sed  inutiliter  ad  mutandos  casus  in  di- 
cendo.  Nolim  enim,  ne  si  Latine  quidem  dici  possit.  ..specieruui" 
et  ,,speciebus'^  dicere,  et  saepe  bis  casibus  utendum  est,  at 
„formis"  et  ,, formarum"  velira.  Inveniuntur  tarnen  vetustissimi 
secundum  analogiam  hoc  usi  casu.  Cato  Censorius  in  oratione 
(71),  quam  scripsit,  uti  praeda  in  publicum  referatur:  Miror  audere 
atque  religione  non  teneri,  statuas  deorum,  exempla  earum  fa- 
cierum,  signa  domi  pro  supellectile  statuere.  Dativus  quoque 
et  ablativus  plurales  ab  ablativo  fiunt  singulari  adiecta  ,,bus", 
ut  ,,ab  hac  re"  ,,die'',  ,,his  et  ab  bis  rebus"  „diebus".  Sicut 
autem  genetivi.  sie  etiam  dativi  et  ablativi  plurales  in  alii^ 
nominibus  eius  declinationis  deficiunt  apud  plerosque.  Diom.  1 
vS.  280  u.  281  (I  304,  27):  Quaecumque  nomina  ablativo  casu 
singulari  masculino  et  femiuino  dumtaxat  genere  e  littera  pro- 
ducta finiuntur,  adiecta  s  littera  faciunt  similiter  producta  no- 
vissima  syllaba  nominativum  [et]  accusativum  vocativum  pluraleni, 
ut  .,ab  hoc  et  ab  hac  die"  „hi  et  hae  dies"  ,,hos  et  has  dies" 
,,0  dies."  Remota  autem  s  littera  appositaque  ,,rum'''  syllaba  fiet 
genetivus  pluralis,  ut  „ab  hoc  et  ab  hac  die"  ,,horum  et  harum 
dierum".  Si  removeas  ,,rum"'  et  apponas  ..bus"  syllabam,  facies 
dativum  et  ablativum  pluralem,  ut  ,,ab  hoc  et  ab  hac  die"  „his 
et  ab  his  diebus";  dum  tarnen  sciamus  feminino  genere  pluralem 
numerum  non  debere  dici,  id  est,  ,;hae  dies";  quam  vis  singu- 
lariter  et  feminino  genere  dicamiis.  Cetera  horum  similia  nomina 
feminino  genere  proferuntur  tantum,  ut  „species"  „materies" 
,,luxuries".  Quarum  specierum  pluralem  genetivum  non  simi- 
liter observabis,  sicut  ,,in  die"  et  ,,meridie",  per  ,,rum",  sed  per 
„um"  syllabam,  ut  ,,specieum"  „materieum"  ,,luxurieum";  sed 
consuetudo  per  ,,rum"  eifert,  ,, specierum".  Vergl,  Charis.  Art. 
gramm.  1,  10  S.  18  (I  31,  12):  Profertur  autem  per  „es"  velut 
„hie  et  haec  dies"',  ,,huius  diei";  dum  tarnen  sciamus  pluraliter 
femininae  „hae  dies"  et  ,,has  dies"  non  oportere  nos  dicere, 
quamvis  singulariter  femininae    dicamus.      Cetei-a  tamen  similia 


—     on      - 

teminino  modo  proterentur  tantum,  velut  „haec  species  speciei", 
,.haec  luxuries  luxuriei".  Quarum  specierum  pluralem  genetivum 
non  similiter  observabis  sicut  in  j,die''  et  „meridie'^  per  ,,rum*', 
sed  per  „um"  syllabam,  iit  „specieum^',  „materieum"  „luxurieuni'' 
und  Exe.  art.  gramm.  S.  96  (I  547,  19),  der  fast  niit  denselben 
Worten  hierüber  spricht.  Prob.  Cathol.  1,  9  S.  1443  (IV  5,  17): 
Genetivus  indifferenter  et  „rum'"  et  .,um"  accipiet,  ,,harum  spe- 
cierum'' vel  „specieum".  Vergl.  M.  Claud.  Sacerd.  Art.  gramm.  1,2 
(VI  427,  17):  Quae  producuntur,  ea  in  nominibus  indifferenter 
genetivo  plurali  „rum"  et  „um"  aecipiunt  .  .  ut  „ab  hac  specie" 
„harum  specierum"  vel  „specieum".  Fragm.  Bob.  de  nom.  et 
pronom.  S.  137  (V  563,  6):  Quinta  decünatio  et  ipsa  addita 
„runi"  ablativo  singulari  casum  faciet  saepe  dictum  (genetivum 
pluralem),  ut  ,,al)  hac  re"  ,,harum  rerum",  „ab  hac  acie"  ,,acie- 
rum";  nisi  quod  interdum  apud  antiquos  in  his,  quae  es  ultimam 
nominativi  singularis  puram  habuerint,  r  littera  ablativo  additae 
syllabae  subducitur,  et  facit  genetivum  pluralem  per  ,,eum''  syl- 
labas,  ut  „specieum"  pro  „specierum",  „tacieum"  pro  „facierum". 
Sed  modo  non  utimur  hac  enuntiatione.  In  den  Exe.  ex  Charis. 
arte  gramm.  S.  108  (I  555,  8)  werden  in  den  anal.  Vind.  als 
Beispiele  der  Bildung  des  Gen.  Plur.  ,,haec  dies"  „huius  diei" 
,,ab  hac  die"  ,,harum  dierum",  „spes"  ,,spei"  „speum",  ,,faciei'^ 
,,facie"  ,,facierum"  gegeben;  aber  Keil  hat  bemerkt,  dass  in  der 
Hdschr.  species  speciei  specierum  über  spes  spei  speum  stehe, 
und  daher  in  seiner  Ausgabe  das  letztere  mit  dem  ersteren  ver- 
tauscht. 

Wir  finden  nirgends  einen  Gen.  Plur.  auf  eum. 
Aber  auch  der  Gen.  auf  erum,  desgleichen  der  Dat. 
und  Abi.  auf  ebus,  ist  von  den  meisten  Nomina  un- 
gebräuchlich, und  nur  von  dies  und  res  gewöhnlich. 
Schon  Cic.  in  der  von  Prise,  angezogenen  Stelle  Top.  7,  30  drückt 
einen  Zweifel  aus,  ob  specierum  und  spcciebus  gesagt  werden 
könne;  und  Quintil.  1,  6,  26  schreibt:  Quid  progenies  genetivo 
singulari,  quid  plurali  spes  faciet V  Dem  Nomen  spes  spricht 
Quintil.  nicht  den  Plur.  überhaupt,  sondern  den  Gen.  Plur.  ab, 
denn  spes  als  Voc.  und  Acc.  Plur.  hat  er  selbst  6  Prooem.  10; 
12;  13;  6,  2,  30;  12,  1,  13  angewandt,  und  o  spes  fallaces 
citiert  er  6,  1,  27  aus  Cic.  pro  Milon.  34,  94.  Vergl.  unter  107. 
So  sagt  auch  Prob.  Instit.  art.  S.  281  (IV  88,   11):  Spes  a  gene- 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    1,  3.  Aufl.  J« 


—    578     - 

tivo  caau  Jiuraeri  pluralis  abstinetur,  üdes  vero  pluralem  nuraeruiu 
Facere  prohibetur.  Sperum  hat  erat  Eumen.  Paneg.  Constan- 
tino  Aug.  15,  3:  Dionys.  Exig.  de  creat.  hom.  26:  spebu» 
Paulin.  Nol.  Carm.  18,  243;  Sidon.  Epist.  1,  9,  1;  3,  6,  3; 
Symmach.  Epist.  5,  48  (hier  ist  im  cod.  Cuiac.  spei);  Merob. 
Carm.  4,  36;  Sulpic.  Sev.  Dial.  2  (3),  10,  3;  Salvian.  ad  eccles. 
1,  8  §  41;  2,  1  §  1:  2,  12  §  59;  de  gubern.  5,  10,  56;  Ennod. 
Epist.  1,  5  (ed.  Hartel  p.  13,  2);  Hilar.  in  psalm.  118  litt.  XX 
no.  5;  in  psalai.  119  no.  1;  über  speies  und  speribus  vergl. 
unter  129.  Specierura  und  facierum  verbindet  Charis.  1.  15 
S.  40  (I  54,  28)  mit  rerum  und  dierum.  Facierum  hat  Cato 
in  der  von  Prise,  augeführten  Stelle.  Glacierum  Sidon.  Epist. 
4,  6  am  Ende.  Specierum  und  speciebus.  Avelche  Cic.  nicht 
gebrauchen  wollte,  sind  bei  Späteren  häufig.  Ein  Nomin.  oder 
Acc.  Plur.  species  findet  sich  bei  Tertull.  adv.  Marc.  4,  8; 
Censor.  22,  1;  Solin.  12,  54;  27,  31;  Modest.  Dig.  1,  7,  1 : 
lavol.  Dig.  50,  16,  115;  Mart  Capella  4  §  345;  5  §  476,  vergl. 
Wölfflin,  Beiträge  zur  latein.  Lexikographie  in  dem  Sitzungs- 
berichte der  philos.  -  philol.  Classe  der  bayer.  Akad.  d.  Wiss. 
1900  S.  12;  specierum  Apul.  dogm.  Plat.  i,  6  S.  193;  Ascl.  3 
S.287;  4  S.  288;  5  S.  289;  17  S.  300;  18  S.  301;  19  S.  302; 
32  S.  316;  34  S.  319  und  de  mundo  21  S.  336;  37  S  370: 
Amm.  Marc.  29,  5,  36;  Augustin.  Vera  relig.  21,  41;  Arcad. 
Charis.  Dig.  50,  4,  18  §  5;  Cod.  lustin.  1,  2,  10;  2,  4,  29; 
4,  30,  14  §  2;  4,  32,  26  §  1;  5,  12,  21;  5,  12,  31  i?  2;  8,  14, 
27;  10,  19,  4;  10,  23,  1;  10,  27,  1;  10,  48,  1;  10,  48.  3;  11. 
3,  2;  11.  10,  2;  12,  24,  7;  12,  38,  7;  12,  38,  13;  Firm.  Mat. 
Math.  8,  17  (p.  223,  13);  Pallad.  11,  14,  15;  Cael.  Aurel. 
Acut.  1,  15,  128  S.56;  1,  16,  158  S.  68;  3,  4,  46  S.  226  und 
Chron.  1, 1,  26  S.  14;  1,  1,  27  und  28  S.  15;  1,  5,  151  S.  77;  3.  8, 
144  S.  275;  Symmach.  Epist.  9,  130:  Macrob.  Sat.  7,  9,  21: 
speciebus  Apul.  Ascl.  4  S.  289:  19  S.  302;  27  S.  310;  Tert. 
Spect,  18;  ad  nat.  2,  9;  adv.  Marc.  3,  17;  contra  Hermog.  31; 
de  anima  32  und  contra  Prax.  6;  Vopisc.  Aurel.  21,  4;  Augustin. 
Confess,  12,  6;  Cypriau.  Epist.  19,  1 ;  Gaius  Inst.  2  §  79;  Scaev. 
Dig.  28,  2,  29  §  19;  34,  2,  36;  Papinian.  Dig.  31,  66  i?  5; 
33,  4,  9;  33,  10,  9;  Paul.  Dig.  10,  3,  19  §  4 ;  19,  5,  5;  22, 
6,v9;  32.,,, 92;  33,  2,  28;  34,  3,  25;  50,  16,  70;  Ulpian.  Dig.  2, 
12,,,2j  ?,  .i4T>7  §  ,18;  3,  1,  1  §  10;    13,  6.  5  §  11;  38,  11,  1 


—     579     — 

§  1;  46,  8,  4o;  50,  8,  2  §  8;  Modestm.  Big.  4,  4,  29  §  1; 
Cod.  Justin.  1,  2,  12  §  2;  1,  40,  14-,  2,  27,  l;  2,  47,  3;  4, 
18,  2;  4,  61,  8;  4,  63,  2;  5,  12,  31  §  2;  5,  27,  12;  6,  50,  11: 
.9,  49,  7;  11,  9,    1;  11,  47,  20  §  2;  11,  47,  22  §  1 ;  12,  42,  1: 

12,  58,  8;  Cael.  Aurel.  Acut.  3,  6,  61  S.  233;  3,  21,  216  S.  304 
und  Chrou.   1,  1,  29  S.  15;  1,  4,  133  S.  68;  2,  13,  166  S.  177;  2. 

13,  167  S.  177;  2,  13,  176  S.  182;  2,  13,  180  S.  184;  3,  2,  21  S.  212; 
4,  3,  54  S.  308;  5,  2,  39  S.  370;  Sidon.  Epist.  1,  10;  Mart.  Capeila 
6  §  707;  7  §  750;  9  §  990;  9  §  993.  Prise.  Ep.  ad  lul.  §  5; 
Schol.  ad  Pers.  2,  48.  Faciebus  Vulg.  Ezech.  3,  8.  Aciebus 
giebt  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  581  als  Erklärung  von  choris;  diese 
Stelle  scheint  Voss,  de  anal.  2,  19  im  Sinne  gehabt  zu  haben, 
indem  er  ohne  näheren  Nachweis  den  Serv.  als  Gewährsmann 
für  acierum  nennt.  Aciebus  hat  auch  lul.  Valer.  Res  gest. 
Alex.  M.  in  Majo's  Spicil.  8  S.  520.  Bei  Liv.  29,  36,  4  ist 
ag-minibus  magis  quam  acie  pugnatum  est,  während  er  21,  57, 
12  und  25,  34,  9  sagt:  magis  agmiua  quam  acies  in  via  con- 
currerunt  und  agmina  magis  quam  acies  pugnabant.  wie  auch 
sonst  acies  als  Plur.  häufig  ist.  Für  materierum  Lact. 
Inst.  2,  12,  2  ist  in  vielen  guten  Büchern  materiarum,  und  Heu- 
mann bemerkt,  dass  Lact,  nirgends  materies  habe.  Superfi- 
ciebus  ist  in  der  überschr.  zu  Dig.  43,  18,  dafür  superficiis 
im  Flor,  im  Index.  Ex  progeniebus  antiquis  führt  Rönsch. 
Itala  und  Vulgata  S.  273,  aus  Act.  apost.  15,  21  nach  dem 
Cant.  an,  gewöhnlich  wird  daselbst  a  temporibus  antiquis  ge- 
lesen, im  Original  ist  sx  ysi^'soov  dqxaion'. 


Nomina  defectiva. 

101.  Zu  den  Nomina  defectiva  gehören  erstlich  solche, 
welche  nur  im  Sing,  oder  nur  im  Plur.  vorhanden  sind.  Prise. 
5,  10,  52  bis  55  S.  662  u.  663  (  II  175,  23—177,  8):  Sunt  quae- 
dam  nomina  seuiper  singularia  vel  natura  vel  usu;  natui*a,  ut 
propria,  quae  naturaliter  individua  sunt:  „luppiter"',  „Venus'', 
„Ceres'*,  „Achilles",  „Hector",  „Sol",  „Luna",  „Itaha",  „Sicilia-, 
„Cilicia" ;  usu,  quae  singulariter  proferri  tradidit  usus,  ut 
„sanguis'-,   „pulvis".     In  his  tarnen  ipsis  est  quando  vel  eventus 

37* 


—     580     — 

vel  partitio  regionum  vfl  diversae  opiuiones  vel  auctoritas 
veterum  cogit,  vel  quando  pro  appelLativis  quoque  pi-oferuntur. 
iit  etiam  plurali  numero  proferantur;  eventus,  quod  evcnit  saepe 
todem  proprio  nomine  duos  vel  plures  nuncupari,  ut  „Aeneas", 
Anchisae  filius  et  Silvius  „Aeneas",  „Pyrrhus"  filius  Ach  Ulis  et 
„Pyrrhus"  rex  Epirotarum,  „Aiax""  Telajiiouius  et  ..Aiax"  Oilei 
Hlius.  (58j  Haec  enim  non  naturaliter  conimunia  sunt,  quippc 
nullam  qualitatem  commimem  significant,  sed  casu  diversis 
contigere  personis.  Idem  facit  partitio  regionum,  ut  ..Gallia'"' 
citerior  et  „Gallia"  ulterior-,  diversae  opiniones,  quod  quidam 
multos  soles  et  multas  lunas  esse  putaverunt  (terra"  quoque, 
„virtus",  „pietas",  „iustitia",  „probitas"  et  similia,  quando  deas 
significant.  propria  sunt,  quando  vevo  partes  vel  in  hominibus 
sitas  res,  appellativa  sunt;  (54)  itaque  si  sint  propria,  non  habent 
pluralem  uumerum,  sin  appellativa,  habent);  auctoritas,  ut  „mella", 
„frumenta".  „oi'dea",  „tarra",  plurali  numero  protulit  Virgilius. 
cum  in  usu  frequentiore  singularis  numeri  sunt,  sicut  alia  quoque 
plurima,  ut  ..sanguis",  „pulvis",  „pax",  quae  tarn  siugulariter  quam 
pluraliter  prolata  idem  possunt  significare.  Sed  pluraliter  non  uti- 
mur  eis,quia  auctoritas  deficit,  cui  si  coUibuisset,  quomodo  „cruores", 
dicere  „sangnines",  vel  quomodo  „cineres",  sie  „pulveres",  nihil 
impediret.  Sciendum  tamen,  quod  metallorum  vel  seminum  vel 
humidorum  ad  meusuram  vel  ad  pensum  pertineutium  pleraque 
semper  singularia  inveniuntur,  ut  „aurum",  „argentum",  „aes", 
„plumbum",  ..stannum",  „vitrum",  „orichalcum",  „electrum", 
„triticum",  .,ervum"  öqv^a,  „faba",  „lens",  „pisa",  „conchis", 
„acetum",  .,liquamen",  „mulsum",  „oleum".  Adeo  autem  haec 
usus,  non  regula,  prohibet  etiam  pluralia  habere,  quod  quidam 
propria  coniisi  auctoritate  plurali  quoque,  ut  dictum  est,  haec 
protulerunt  numero.  ut  „ordea",  „frumenta",  „tabae",  „vina"^ 
mella".  (55)  Similiter  sunt  quaedam  semper  pluralia  vel  natura 
vel  usu;  natura,  ut  „Gemini",  proprium  in  signo  caelesti,  et 
„Pisces"  ;  usu,  ut  „manes",  „arma",  „moenia",  Floralia",  „Satur- 
ualia",  ..uundinae",  „Kalendae",  „Nonae",  „Idus",  „Compitalia", 
„Neptuualia",  et  omnia  paene  festorum  dierum  nomina.  Sunt 
quaedam  singularia  voce,  intellectu  pluralia,  quae  etiam  com- 
prebensiva  dicuntur,  id  est  neQiXijTiTixd,  ut  „populus",  „exerci- 
tus",  „legio";  alia  contra  intellectu  singularia,  voce  pluralia,  ut 
^Athenae",  „Thebae",  „Mycenae",  „Maenala",  „Gargara",  „Tar- 


—     581     — 

tara'',  „Dindyma".  „Bactia".  Inveniuntur  tainen  in  bis  quaedaui 
etiani  siugulariter  prolata  idem  significantia.  Virgilius  in  V 
(v.  52):  Argolicove  mari  depressus  et  urbe  Mycena.  Statius 
in  Villi  Tbebaidos  (v.  294):  Vive  superstes,  ait,  diraeque  ad 
moenia  T  beb  es  solus  abi.  „Maenalus"  quoque  dicitur  et 
„Tartarus"  et  „Gargarus".  Virgilius  in  Bucolico  (8,22):  Mae- 
nalus argutumque  nemus  pinosque  loquentes  semper  babet. 
Idem  in  IV  (v.  577):  Tum  Tartarus  ipse  bis  patet  in  praeeeps 
tantum  tenditque  sub  umbras. 

Varro  L.  L.  9,  40,  66u.  67:  Qui  reprebendunt,  quod  non 
dicatur  ut  „unguentum  unguenta",  „vinum  vina",  sie  „acetuni 
aceta",  ,,garuin  gara",  laciunt  imperite,  qui  ibi  desiderant  luulti- 
tudinis  vocabulum,  quae  sub  mensuram  ae  pondera  potius  quam 
sub  numerum  succedunt.  Nam  in  „plumbo",  „oleo",  „argento"  cum 
incrementum  aceessit,  dicimus  „multum  oleum ^'.  sic.,multum  pliim- 
bum'',  „multum  argentum",  non  „multaolea",  „plumba",  „argeuta'', 
-cum,  quae  ex  bisce  fiant,  dicamus  „plumbea"  et  „arg^eutea";  aliud 
enim  cum  ..argenteum",  nam  id  tum  cum  iam  „vas" ;  „argen- 
teum'"  enim,  si  „pocillum"  aut  quid  item,  quod  „pocilla  argen- 
tea  multa",  non  quod  „argentum  multum".  (67)  Ea  natura,  in 
quibus  est  mensura,  non  numerus,  si  genera  in  se  habent  plura 
et  ea  in  usum  venerunt,  a  genere  multo;  sie  „vina",  „unguenta" 
dicta,  alii  generis  enim  vinum  quod  Ohio,  aliud  quod  Lesbo; 
sie  ex  regionibus  aliis  quae  ipsa  dicuntur,  nunc  melius  ,. unguenta", 
cui  nunc  genera  aliquot.  Si  item  discrimina  magna  essent  „olei" 
et  „aceti"  et  sie  ceterarum  rerum  eiusmodi  in  usu  communi, 
dicerentur  sie  „olea",  ut  „vina".  Quare  in  utraque  denique  re 
scindere  conantur  analogiam,  et  cum  in  dissimili  usu  similia 
vocabula  quaerunt,  et  cum  item  ea  quae  metimur  atque  ea  quae 
numeramtis,  dici  putant  oportere. 

Cbaris.  Art.  gramm.  1.  11  S.  19  bis  22  (I  31,  27—35,  17): 
Sunt  quaedam  nomina  quae  siugulariter  tantum  proferuntur,  sunt 
et  quae  pluraliter  tantum.  Haec  paene  maiore  ex  parte  collecta 
suo  quoque  ordine  subiciemus.  Masculira  semper  singularia 
„lue  clavus",  id  est  inpurpurata  vestis  svTTOQtfVQOC  ^c'^^Jc  xai  ö 
^Aog  „hie  cruor"  ö  ?A'd^QOC,  ,.bic  fumus",  „liic  iimus  stercus". 
„hie  genius"  ij  rvxi]  f^xddTOv,  „hie  Iimus",  „hie  muscus"  herba 
quae  in  parietibus  vel  corticibus  arborum  nascitur  vel  haaret, 
„hie  pulvis".      Item    feminina    .stnuper    singularia    ,.haec  barba" 


—     582     — 

0  nor/viif,  „haec  culpa'',  „haec  eloqueutia",  „clcgantia",  ..fames"^. 
„haec  Graecia"  i}  'Elkdg,  „haec  galla"  rj  xrjxic,  „haec  hara";. 
„haec  labes",  „haec  lux",  „memoria",  „malitia",  „pax",  „prosa- 
pia",  „rabies",  „supellex",  „sanies",  „socordia",  „sitis",  „tabes", 
„vecordia",  „vis".  Item  neutra  semper  singularia  „alicum  et 
alice"  a/t§,  „hoc  allec"  6  «AA»/§  Ix^vg  ra{)ixsv6n£i'oc,  „hoc  bara- 
trum",  „hoc  callum",  „caenum"  6  ßogßogog,  „crocum",  „faenum", 
„fei",  „genium",  „iustitium"  quando  „ius"  stat,  „hoc  ius"  o  ^w- 
[log  ro  dixaiov,  „iuscellum"  l.(ofiög;  et  „iiira"  et  „iuribus"  legi- 
miis-,  „letum",  „mors",  „hoc  mormur",  „hoc  pelagus",  „rudus 
ruderis"  ytjg  öMQog,  „robor",  „i'us";  sed  Vergilius  (Aen.  1,  430) 
et  pluraliter  dixit  per  florea  rura;  „sulphur".  „scrupulum",. 
.,sinapi",  „hoc  siler"  nvneiqov,  „siser"  dygioGshvoi',  „\Tilgus"^ 
„virus",  „viscum",  sed  Plautus  (Bacch.  1,  1,  16  und  Poen.  2,  33)' 
„viscus"  dixit.  Item  masculina  sempei*  pluralia,  „hi  antes", 
„hi  carceres"  a  coercendo;  et  carcere,  „Pronique  in  carcere 
pendent"  Vergilius  (Aen.  5,  145  fg.,  wo  die  Worte  vielmehr  sa 
lauten:  ruuntque  effusi  carcere  currus,  nee  sie  immissis  aurigae 
undantia  lora  concussere  iugis,  pronique  in  vcrbera  pendent); 
„hi  caelites"  ovqavibovsg,  „cani",  Vergilius  (Aen.  1,  292):  cana 
Fides,  sed  ibi  deam  dixit;  „hi  casses"^  „hi  cancelli",  „foci",. 
„furfures",  „fori"  loca  spectaculorum,  item  „fori"  sunt  in  uavi- 
bus,  quo  nautae  sedentes  remigaut:  „freni",  sed  et  „frena  et 
frenum"  iuvenimus;  „hi  grumi"  oi  rtäv  öqoov  h'O^oi,  „inferi", 
„lendes"  xävidsg,  „liberi",  „lares",  sed  legimus  et  „lar  laris"^ 
sicuti  „mas  maris";  „hi  ludi",  „loculi",  legimus  et  „loculus"  : 
„hi  lemores"  vvxrsqivol  daiiiovsg,  „mores",  sed  et  „mos"  legimus; 
..maiores",  [inferni  et  inferi,]  „manes"  daipovsg,  „hi  natales"  id 
est  nobilitas,  „nostrates",  sed  huic  singulare  quidam  dant,  velut 
„n ostras  nostratis",  ut  „potestas  potestatis",  „magistratus  et 
magistrates"  invenimus;  „optimates",  sed  inveuimus  „optimas", 
et  „infimates"  legimus;  „pugillares"  irtvaxidsg,  „primores",  „pro-, 
ceres"  e^aQxoi  rrQooTccQxopreg,  „posteri",  „plures",  „plerique" 
„penates",  „Quirites",  „Quinquatres"  üava&rivaia,  „sentes", 
„singuli",  „sales"  o'i  äXeg,  „superi",  „vepres".  Item  feminina 
semper  pluralia,  „hae  argutiae",  et  facit  verbum  „arguto  argu- 
tas";  „hae  angustiae",  „arae"  pro  „penatibus",  dicimus  namque 
ara  singulariter;  „hae  Alpes"  ra  ö^jj  FaXXiag,  „aedes",  „domus",. 
nam  si  „aedis"  dixeris,  „templum"  significas;  „antennae",  antiae",. 


—     583     — 

„blanditiae",  „bigae'',  „trigac"',  „caiüae",  .,caerimoniae",  „com- 
pedes",  „cunae"',  „crates",  et  „cratem"  dixerunt,  „copiae",  „di- 
vitiae'',  „deliciae",  „dapes",  et  „haec  daps"  dixerunt,  „hae  dirae", 
„exuviae",  „exsequiae",  „Esquiliae"  ronog  ev  Pooixij,  ..excubiae", 
„fauces",  „fruges",  „fores",  „fasces",  sed  Cicero  dixit:  „Fascem 
iinum  si  nanctus  esses",  per  quod  iiitellegimus  masculino  genere 
dici  et  non  esse  tantiim  plurale;  „facetiae"  tvoiii/Ja  evarofiia, 
„tortunae  bona"  vnäqxopca  ovaia,  „feriae"',  „falerae",  .,genae", 
„grates"  et  „gratiae",  „gingivae",  „gerrae"  Tcksara  rifa  ra  ngoß- 
tfSQOfisvcc  reixsüiv,  „indutiae",  „inferiae",  insidiae",  „inimicitiae", 
„ineptiae",  „bae  Idus"  ddoi,  „inlecebrae",  „Kalendae",  „litte- 
rae",  latebrae",  „lutinae"  ni^/M^ara,  „miuae"  dnsiXai,  „manu- 
biae",  „nuptiae",  „nares",  „nundinae",  ..Nonae".  „neniae"  sni- 
td(fia,  „nugae",  „opes",  sed  Vergilius  libro  primo  (v.  601): 
..Non  opis  est  nostrae,  Dido'';  „plagae",  „preces",  „primitiae", 
„praestigiae",  „quisquiliae"  tfqvyävMV  yaixji  axvßa?M,  „reliquiae", 
„retes"  dixrvov,  nam  et  in  consuetudine  dicimus,  „in  retes  meas 
incidisti"';  „retia"  euim  si  dixeris,  pluralem  facis  a  nominativo 
„rete",  quod  est  neutri  generis;  „sarcinae",  „sortes",  „suppetiae" 
ßoi^O^sia,  „sordes",  ,,scopae''  adqoq,  dicimus  tarnen  et  ,,scopa*% 
„scalae"  xXliia^,  „salinae"  dlixai,  ^.tenebrae"  fjbvydg  öycoTia, 
,, vires",  ,,vindiciae"  xccQjviafeia  sxdixia  6/.fv^€Qiag.  Item  neutra 
semper  pluralia,  „haec  arma",  ,,avia'',  ,,arbiti-ia'",  ,,battualia", 
,,bona"  vnctqyjovia,  .,brevia",  ,,besalia"  [iusta],  ,,Bacchanalia'', 
„castra'",  „crepundia",  „haec  cete'*  jciyriy,  „haec  Conpitalia", 
„Carmentalia^*  matri  Euandri  sacrificia  instituta,  appellata  a 
nomine  ipsius ;  „Cerealia"  JriiiriTQia,  ,,cunabula'' ,  „cibaria", 
„pomitia^'  dqyaiQeGia,  „donaria",  „diaria",  „exta",  ,,gaesa"  sidog 
dxoviiov  [caesa],  „Genialia'',  „iuga''  dxqiäqeta,  ,,iugum"  enim 
'innov  '^vyoVy  „iusta"  Id^i^ia,  „intestina'",  „iugera",  sed  et  „iu- 
gerum'"  dicimus;  „lautia",  „supellex'^,  „Liberalia^',  „lumina", 
apud  Vergilium  (Aen.  o,  635',  3,  658;  3,  663;  3,  677)  ,,himeu" 
legimus;  „moenia",  „magalia''  xakvßat  l/y^wr,  „mapalia"  xaXvßai 
dyQtöp,  „haec  Neptunalia"  HoastdcovKx,  „haec  orgia'"  ./lot'vaor 
[ivOTtJQia,  „haec  palaria",  cum  mihtes  ad  pah^s  exercentur,  „haec 
parentalia"  ^>exvGia,  ubi  eos  qui  peregre  moriuntur  cohuit,  et 
parentarium  dicitur;  „haec  praecordia''  vnoxövdqia,  „haec  rostra" 
locus  in  urbe  ubi  contionantur,  „haec  spectacula"  d-eMqiai, 
„spolia'',   „sponsalia"  ^iviJGTqa,  „haec  Saturualia''  hQotux,  „haec 


—     584     — 

serta"  (fce(fufoi  actif'ai^cöfjkaia,  ,,Terminalia*',  ,,tempüru"  xuüratfoi, 
sed  Vergilius  (Aen.  9,  418)  „tempus"  dixit;  „haec  verbera" 
fidöTiyeg,  ,,viscerä'*,  ,,vada"  ßqäxf},  sed  et  ,,vadum^*  dixerunt; 
,,Vulcanalia"  Htpaiaria.  Quae  semper  pluralia  sunt,  si  plus 
quam  unum  significare  velimus,  si  quidem  masculina  sint  semper 
pluralia,  ut  puta  ,,hi  loculi^',  ita  dicemus.  ,,binos  teruosque 
loculos";  si  vero  i'eminina,  ut  puta  ,,hae  scalae'*,  ita  dicemus, 
„binas  ternasque  scalas^',  et  neutralia  similiter,  ut  puta  „haec 
speetacula^'.  Elementa  semper  singularia  sunt,  velut  ,,caelum" 
ovqavoq,  „aether"  ai&iqq,  ,,aer''  cci^q,  ,,sol"  rjhoc,  ..iubar",  .,terra^' 
yi^,  „mare''  ^dkaaaa,  ,,autumnus  et  autumnum''.  Maria  tarnen 
quamvis  dicantui-  pluraliter.  attamen  nee  „marium"  nee  ,,mari- 
bus^'  dicemus;  et  terras  pro  terrae  regionibus  accipimus.  Item 
metallica  semper  singularia  sunt,  ut  puta  ,,aurum^',  ,,stagTium". 
,,argentum'',  „cassiterum",  ,,ferrum'^,  „oriclialcum",  „aes",  ,.uuri- 
chalcum",  „plumbum^'.  ,,Aera'*  quamvis  dicantur,  tamen  ceteris 
casibus  nou  utimur.  Item  quae  mensura  eonstant,  arida  dum- 
taxat,  quae  numerari  nou  possunt,  semper  singularia  sunt,  velut 
,,triticum",  „frumentum'',  quamvis  et  ,,frumenta'*  dicamus;  „hoc 
far'',  ,,hoc  ador  adoris''  frumenti  species,  ,,haec  oryza"  ÖQi'^a, 
,,haec  faba";  Vergilius  (Ge.  1,  215):  ,,Vere  fabis  satio"',  inu- 
sitata  declinatio;  ,,haec  lens'',  ,,hoc  cicer'^  „hoc  milium'',  ,,hoc 
minium*'  mvi'dßuqiq,  „hoc  paniceum^',  „hoc  gif  monoptotum 
fxiXtti'd^iov,  ,,hoc  ordeum'^  Item  haec  semper  singularia  sunt, 
„mel"  iiaXi,  quamvis  Vergilius  ,,mella"  dixerit,  „oleum"  fXaiov, 
„vinum'*  oivog,  quamvis  Vergilius  ,,vina"  dixerit.  ,,mulsum" 
oivoiieh,  ,,defrutum"  etprjfia,  ,,aeetum"  ö^og,  ,,lac"  /«/«  lactis, 
,,garum''  ,,muria"  „liquamen".  Et  si  qua  horum  nominativo 
pluraliter  effei'untur,  ceteris  tamen  casibus  cessabunt.  [Fei  sie 
declinatur  quomodo  mel.]  Et  si  pluraliter  declinata  fuerint,  non 
ad  quantitatem,  sed  ad  genus  referuntm*,  velut  ,,mella",  ut  sint 
multae  species,  quasi  locale,  velut  Atticum,  Rhodium.  Similiter 
et  „lanae'',  ut  sint  variae  species  lanae,  quasi  Milesia,  Hispana. 
Item  nomina  fluminum  et  montium  et  civitatium  semper  singu- 
laria sunt,  nisi  quae  natura  pluraliter  enuntiantur,  ut  „Athenae", 
„Thebae'',  „Baiae",  „Cumae",  „Puteoli'',  „Ostia",  „Brixae", 
„Abellae",  „hi  Argi".  Item  singulai-ia  semper  sunt,  quae  nee 
videri  nee  tangi  possunt,  verum  ab  his  in  alterutram  partem 
dolwis  aut  gaudii  adficimur,    ut   „gaudium".    quamvis  Vergilius 


—     585     — 

(Aen.  1,  502;  et  gaudia  dixerit:  „Latonae  tacitum  pertemptant 
gaudia  pectus ;  ,,vigor'%  ,,metus",  ,,letuin'',  ,,timor'S  „terror", 
„insania",  „sopor",  „ius"  et  pluraliter  .,iura''  tantum,  ,,iustitia", 
,.maestitia'^  ,,stultitia",  „Senium''  senilis  morbus,  ,,scrupulum'', 
,,sapientia^',  „salus'',  „fides"  Tciariq,  „perfidia"  dniüricc,  ,,macies 
maciei",  „maeror  maeroris'',  ,,misericordia",  „iuertia".  ,,segnitia". 
,,pigTitia'^  „velocitas".  Sed  auctores  non  usquequaque  haec 
observaverunt. 

Mit  dieser  Stelle  sind  die  Excerpta  ex  Charis.  arte  gramm. 
8.  96  bis  102  (I  548,  1—551,  8)  und  Diom.  1  S.  314  bis  316 
(1  327,  16 — 328,  30)  zu  vergleichen,  wo  manche  der  in  Charis. 
Ars  gramm.  aufgeführten  Nomina  weggelassen,  andere  aber  hin- 
zugefügt werden.  In  den  Exe.  kommen  folgende  hinzu:  Die 
Singularia  tantum  ,,hoc  par",  ,,hoc  pus",  dann  unter  den  Be- 
nennungen der  elementa  „ver",  unter  denen,  quae  mensura  con- 
stant,  „lenticula",  unter  denen,  quae  nee  videri  uec  tangi  possunt, 
„fuga^',  ,,pallor"  mit  dem  Hinzufügen  pallores  dicitui*,  ,,furor'' 
mit  der  Bemerkung  pluraliter  dicitur;  und  die  Pluralia  tantum 
„hi  caelestes",  ,,hi  inferni"  inoyfioi,  ,,hi  loci"  r^g  [ii^TQag  oi 
TOTTOt,  „hi  minores'*  ixsraysi^sßTSQOi,  „quadrigae",  ,,hae  foveae", 
„fossae'*  et  „insidiae"  venatorum  ßöS^vvoi,  „hae  Gratiae"  deae, 
„hae  indiciae"  tX^yy^oi,  „hae  ianitrices"  slvdreQsg,  „hae  lactes 
J.oßol  röiv  üTiXäyxvuiv,  Xsnrd  evrsqa.  „hae  lautumiae"  /.aiofjua, 
,.hae  leriae"  (fXvaqiai.  „hae  tendiculae"  aayijt'ai,  „haec  Heraclia". 
„haec  incunabula"  ßaßccXicc,  „haec  praestigia  dfiavQcoaig  undn 
praestigiatores  iprjcfonaTxrai,  „haec  Lupercalia,,  ITdvta,  ,.pro- 
castria"  quae  ante  castra  sunt,  „repotia"  Xvüinodia.  Zu  „cruor'' 
wird  daselbst  bemerkt,  Vergilius  (Aen.  4,  687)  cruores  dixit; 
zu  „barca",  Vergilius  (Ge.  3,  311;  3,  366)  pluraliter  dixit:  zu 
„pax",  Sallustius  (lug.  31,  20)  pluraliter  dixit  iudicia,  bella  at- 
que  paces:  zu  „hoc  ius'"  wird  nur  6  'Qcofiog,  nicht  ro  dixccior 
hinzugefügt;  zu  „hoc  vulgus"  wird  bemerkt,  Vergilius  (Aen.  2, 
99)  masculine  dixit  in  vulgum  ambiguas;  zu  „carceres",  sed 
Vergilius  (Ge.  3,  104  und  Aen.  5,  145)  Ruuntque  effiisi  carcere 
currus  singulariter  dixit  (dasselbe  Citat  ist  nach  Keil's  add.  et 
corrig.  S.  607  in  den  Exe.  Cauch.);  zu  lares,  et  larem  legimus 
et  „las"  et  „lar" ;  in  der  Bemerkung  zu  „uostrates"  heisst  es, 
ut  potestas  potestatis  et  magistras  magistratis  iuvenimus;  für 
„Quinquatres"  w  ird  Quinquatrus  geschrieben-,  zu  „Quirites"   wird 


—     586     — 

bemerkt,  et  Quiritem  invenimus;  zu  „sales",  cum  religiouis  causa 
dicimus;  zu  „dapes",  et  dapis  dixerunt;  zu  „fauces",  et  faux 
invenimus;  zu  „fruges",  et  frugem  et  fruge  dixerunt;  zu  „fores", 
et  foris  invenimus  singulariter ;  zu  „ineptiae",  et  ineptia  dicitur-, 
zu  „inlecebrae",  et  inlecebra  invenimus;  zu  „opes",  accusativum 
et  genetivum  et  ablativum  singularem  huius  nominis  invenimus, 
hanc  opem,  opem  ferre,  et  huius  opis,  Vide  si  quid  opis  adferre 
huic,  Terentius  (Phorm.  3,  3,  20),  et  ab  hac  ope,  Sallustius  in 
II  Cum  egens  alienae  opis  plura  mala  exspectarem,  in  oratione 
Cüttae  (§  4),  Cicero  in  pro  Milone  (11,  30)  Ut  omnem  semper 
vim,  quacumque  o  p  e  posseut,  a  corpore,  a  capite,  a  vita  sua 
propulsarent ;  zu  „preces",  Vergilius  (Aen.  3,  437)  Prece  numen 
adora  singulariter  dixit;  zu  „sordes",  et  sordcm  invenimus;  zu 
„castra",  et  castrum  dixerunt;  zu  „iuga",  sed  Vergilius  (Aen.  6, 
676)  Hoc  superate  iugum  dixit;  zu  „lumina",  Vergilius  (Aen. 
3,  658)  Cui  lumen  ademptum  singulariter;  zu  „spolia",  et  spo- 
lium  iuvenitur;  zu  „serta",  et  sertum  invenimus;  zu  „verbera", 
sed  Vergilius  (Aen.  7,  378)  Et  torto  volitans  sub  verbere  turbo 
singulariter;  zu  „viscera'',  Ovidius  singulariter  viscere  diviso; 
zu  „hordeum",  Serit  hordea  Vergilius  (Ge.  1,  210);  zu  „vigor",. 
„metus",  „terror",  „sopor",  et  vigores  dixerunt,  et  metus  plura- 
liter,  terrores  dicitur,  sopores  dicitur;  zu  maeror,  Cieei'o  plura- 
liter  extuKt  in  pro  Cluentio  (71,  201).  Sed  multorum  medi- 
camentum  maeroruni  (in  den  Büchern  des  Cic.  laborum);  zu 
„velocitas",  pluraliter  dicitur, 

Diom.  a.  a.  O,  fügt  zu  den  in  Charis.  Ars  gramm.  auf- 
geführten Singularia  tautum  noch  „sanguis"  und  „pus"  hinzu, 
und  unter  denen,  quae  mensurae  vel  ponderi  subiecta  sunt, 
-mustum",  zu  den  Pluralia  tantum  „quadrigae",  „lactes",^ 
^Gratiae  deae".  Für  „genium"  hat  er  ingenium.  Dazu  die  Be- 
merkungen zu  „lares",  et  larem  legimus;  zu  „Quirites'',  sed 
Flaccus  in  Satura  (Pers.  5,  75)  Quiritem  dixit;  zu  „sales", 
cum  religionis  causa  dicimus  per  hos  sales,  sales  autem  et  loci 
dieuntur;  zu  „spolia",  Vergilius  (Aen.  12,  94)  spolium  dixit; 
zu  „lumina",  apud  Vergilium  (Aen.  3,  663)  luminis  effossi;  zu 
„verbera",  verbere  torto  Vergilius  (Ge.  3,  106  und  Aen.  7, 
378),  zu  „defrutum",  defruta  Vergihus  (Ge.  4,  269)  dixit. 
Derselbe  fasst  mehrere  Arten  von  Singularia  tantum  so  zu- 
sammen: Illud  vero  sciendum,  quia  neque  deorum  nomina  neque 


—     587     — 

elementorum  ueque  montium  ucque  civitatium  neque  fluviorum, 
nisi  quae  civitates  plurali  niimero  declinantur,  ut  „Cumae", 
„Thebae",  „Athenae",  „Myceuae",  „Puteoli",  „Baiae",  „Ostia";^ 
nee  ea  quoque,  quae  mensurae  vel  ponderi  subiecta  sunt,  plu- 
raliter  declinantur,  ut  „ti'iticum"  et  ;.frumentum".  quamvis  „fru- 
menta",  ut  (Verg.  Ge.  1,  150)  Mox  frumeutis  labor  additus,  et 
hordea  legimus. 

Charis.  Art.  gramm.  1,  15  S.  72  (I  93,  3) :  Multa  sane 
inveniuntur,  quae  varia  ratioue  deficiant,  quae  suo  quoque  titulo 
praedicta  suut.  Alia  enim  singularitate  carent,  ut  „exta",  „ai'ma", 
„castra",  moenia",  ,,ilia",  scalae",  „scopae",  „cancelli*',  „fur- 
fuves",  „nuptiae",  „freni",  quamvis  Vergilius  (Aen.  12,  568) 
dixerit:  „Ni  freuum  accipere":  alia  pluralitate,  ut  ,,garum'% 
„oleum",  „vinum",  „ferrum",  „pauis",  „frumentum",  et  cetera, 
quae  ad  pondus  [numerum]  mensuramque  rediguntur.  Nam  quod 
auctores  dixerint  „frumenta",  „hordea",  „mella",  uou  nos  moveat. 
Abusi  sunt  enim  licentia  vetustatis,  et  tarnen  alios  casus  eorum 
non  protuleruut.  Sane  Vergilius  (Ge.  1,  215)  dicit:  Vere  fabis 
satio:  sed  nee  ipsum  admittitur,  quia  uec  „ferrum"  nee  „aurum" 
nee  „oleum",  quamvis  diversi  generis,  pluraliter  quisquam  ausus 
est  pronuntiare.  Alia  sunt  quae,  quamvis  plurali  numero  per 
omnes  casus  declinentur,  nominativum  tarnen  singularem  voca- 
tivumque  non  habeant,  ut  „dapes",  „preces",  „proceres",  „pe- 
cudes",  „t'ruges",  „fauces",  „vices"  ceteri  plerique  verbera. 
Alia  autem  singulariter  quidem  per  omnes  casus  declinantur,  sed 
pluraliter  nominativo  tantum  et  accusativo  et  vocativo,  ut 
„maria"  „rura"  „aera"  „iura'*;  quamvis  Cato  Originum  VII 
(fr.  14)  genetivo  casu  dixerit:  „iurum  legumque  eultores",  et 
Lucretius  secundo  (v.  637)  „Pulsabant  acribus  aera".  Der- 
selbe 2,  6  S.  127  (1  153,  27):  Sunt  quaedam  semper  singularia, 
ut  „aurum",  „oleum";  quaedam  semper  pluralia,  ut  „sordes", 
„moenia";  quaedam  singularem  pluralemque  numerum  commu- 
niter  significantia,  ut  „dies",  „nubes";  quaedam  positione  singu- 
laria, intellectu  pluralia,  ut  „populus",  „contio";  quaedam  posi- 
tione pluralia,  intellectu  singularia,  ut  „Mycenae",  „Cymae", 
„Thebae",  „Athenae". 

Donat.  2,  5  S.  1748  (IV  376,  25):  Suut  semper  singularia 
generis  masculini,  ut  „pulvis",  „sanguis" ;  semper  pluralia,  ut 
„manes",     „Quix'ites",     „cancelli".       Semper    singularia    generis» 


-      588     — 

feminiui,  ut  „pax'',  „lux" ;  semper  pluralia,  ut  „Kalendae",  „uuu- 
dinae",  „feriae",  „quadrigae'-.  „nuptiae'',  „scalae",  scopae". 
Semper  singularia  generis  neutri,  ut  „pus",  „virus",  ,.aurum". 
„argeutum",  „oleum",  „ferrum",  „triticum",  et  fere  cetera,  quae 
ad  raeusuram  pondusve  referuntur,  quamquam  multa  consue- 
tudine  usurpata  sint,  ut  „vina",  „mella",  „hordea".  Sunt  semper 
pluralia  eiusdem  generis,  ut  „arma",  ,.moenia'',  „Floralia",  „Sa- 
turnalia".  Sunt  quaedam  positione  singularia,  intellectu  pluralia, 
ut  „populus",  „conventus",  „coutio",  „plebs";  sunt  quaedam 
positione  pluralia,  intellectu  singularia,  ut  „Athenae'',  „Cumae", 
„Thebae",  „Mycenae".  Vergl.  Pompei,  Comment.  S.  159  (V 
166,  30):  Ergo  „pulvis",  „sanguis",  haec  nomina  deficiunt  in 
numero  plurali.  Sunt  quae  deficiunt  numero  plurali  generis 
feminini*  legimus  tarnen  et  neutri  hoc  esse:  et  illud  et  illiid  apud 
Sallustium  legimus,  quoniam  neutri  est.  Item  nomen  deficit  in 
numero  plurali,  ut  „tus",  „virus",  „aurum",  „oleum",  „ferrum". 
Ergo  vides  quoniam  sunt  nomina  numeri  tautuni  singularis,  ut 
„pulvis",  „sanguis",  aliquando  numeri  tantum  pluralis,  ut 
„manes",  „Q.uirites";  aliquando  numeri  tantum  singularis.  ut 
„pax",  „lux";  item  semper  singulare  generis  neutri,  „aurum", 
„oleum",  „ferrum",  et  ista  pertinent  ad  regulam  et  omne  quod 
ad  pondus  mensuramve  pertinet  [generis  sunt  neutri].  Item 
deficiunt  aliquando  in  numero  singulari  et  habent  pluralem 
numerum  in  genere  masculino,  „cancelli",  „Quirites":  nemo 
dicit  „hie  cancellus",  sed  „hi  cancelli";  nemo  dicit  „hie  Qui- 
rites", sed  „hi  Quirites",  licet  legerimus  hoc.  Legite  in  Pe- 
tronio,  et  invenietis  de  nominativo  singulari  hoc  factum,  et  ait 
Petronius  „hie  Quirites".  Ista  usurpativa  sunt.  Ergo  isunt 
nomina  numeri  tantum  pluralis  generis  masculini,  „cancelli" 
In  genere  feminino  numeri  tantum  pluralis,  ut  „Kalendae", 
„nundinae",  feriae",  „quadrigae",  „nuptiae":  omnia  ista  numeri 
sunt  tantum  pluralis.  Item  generis  neutri  numeri  tantum  plu- 
ralis, „arma",  „moenia",  „Floralia",  „Saturnalia":  ista  sunt  nu- 
meri tantum  pluralis  in  genere  neutro.  Sed  scire  debes  quod 
haec  ipsa  defectiva  usurpantur  aliquando.  Diximus  „virus", 
„aurum",  „oleum"  et  quae  ad  pondus  vel  ad  mensuram  pertinent 
*usurpantur.  „Mella"  usurpatum  est,  „olea"  usurpatum  est  et 
cetera.  Item  de  numero  plurali  quae  sunt  aliquando  usurpantur 
ad  numerum    singularem,     „mappa'^.     Item   „biga"    habes  usur- 


-     589     — 

patuni  ad  nunierum  singularem.  ut  est  ^rorifera  gelidum  tenu- 
jiverat  aera  biga"   (Stat.  Theb.   1,  338). 

Phoc.  4,  7  n.  8  S.  1707  n.  1798  (V  427,  9):  Haec  sunt  quae 
in  utroque  numero  non  admittunt  declinationem,  quoriim  alia 
singulariter  tantum,  alia  pluraliter  declinantur.  Deorum  propria 
nomina,  elementorum,  heroum,  fluminuru,  montium,  singulariter 
dumtaxat  declinantur;  item  urbium  nisi  quae  natura  pluraliter 
efFeruntur,  ut  „Athenae",  „Thebae",  „Cumae",  „Mycenae", 
..Graviscae",  „Crustumeri",  „Cosae'',  „Arpi",  „Puteoli",  „Ostia". 
Item  raetallica,  quae  omnia  secundae  sunt  declinationis  et 
geueris  neutri,  ut  hoc,  .,aurum",  „argentum",  „ferrum",  „plum- 
l)um",  „stagnum'',  excepto  uno  „aes",  quod  eiusdem  generis  est, 
sed  iuxta  rationem  monosyllaborum  tertii  ordinis  est,  tres  autem 
casus  in  plurali  numero  admittit,  nominativum,  accusativum  et 
vocativum,  „hoc  aes"  et  „haec  aera".  Item  arida  vel  liquida^ 
quae  ad  mensui'am  pondusve  referuntur,  ut  „triticum",  „horde- 
um",  „frumentum",  „far",  „lens",  „cicer",  „milium",  „ervum", 
„haec  faba",  „oleum",  „vinum",  „mel",  „mulsum",  „defrutum'', 
„maria"  [dicitur  tarnen  liquamen].  Ex  his  multa  veteres,  aucto- 
ritate  licentiae  largientes,  pluraliter  extulerunt,  „haec  frumenta", 
„hordea",  „farra",  „mella",  „defruta".  Vina  etiam  usus  recipit, 
nam  „vina  Coa"  dicimus  et  „Massica".  Praeter  haec  alia  sunt, 
quae  in  plurali  numero  deliciunt.  Generis  quidem  masculini 
haec,  „hie  fumus",  „fimus",  „limus",  „pulvis",  „sanguis",  „genius"; 
generis  feminini  „haec  fames",  „lux",  „labes",  „pax",  „sitis", 
„tabes",  „humus";  generis  neutri  „hoc  caenum",  „faenum"  „ius", 
„letum",     „vulgus",     „pelagus",     „virus",     „viscum",     „aevum", 

„hoc  penum" Praeter    haec  alia  sunt,    quae  in  singulari 

numero  non  declinantur.  Generis  quidem  masculini  „hi  antes", 
„hi  carceres",  „cani",  „casses",  „furfures",  „fori",  „liberi", 
„manes",  „optimates",  „primores",  „proceres",  „pugillares", 
„Quirites",  „sentes",  „vepres";  generis  feminini  „argutiae", 
„blanditiae",  „cunae",  „exequiae",  „inferiae",  „insidiae",  „ini- 
micitiae",  „exuviao",  „manubiae",  „excubiae",  „primitiao",  „bigae"^ 
„trigae",  „quadrigae",  „compedes",  „deliciae",  „divitiae",  .,da- 
pes",  „feriae",  „falerae",  „geuae",  „facetiae",  „indutiae",  „Ka- 
lendac",  „Idus",  „Nonae",  „latebrac",  „nuptiae",  „nundinae", 
„neniae",  „quisquiliae",  „reliquiac",  „scalae",  „tenebrae",  „an- 
tiae";    generis  neutri  ^ai-ma",    „moenia",  „eastra",  „liba",   t^a- 


-     590     — 

galia'',  „crepundia",  „bona",  „exta",  „spolia",  „serta".  „prae- 
saepia".  „pascua",  „sponsalia^,  „altaria",  „praecordia",  „map- 
palia",  „cunabula".  Item  festorum  dierum  nomina,  ut  „Satur- 
nalia",   „Neptunalia",   „Bacchaualia". 

Consent.  S.  2029  u.  2030  (V  348,  4):  Non  omnia  nonmia 
omniiim  generum  iitrumque  numeruin  recipiunt.  Nani  sunt 
pleraque  nomina  semper  singularia,  alia  semper  pluralia.  Sin- 
gularia  masculini  generis  „pulvis",  „sanguis",  feminini  „pax'', 
„lux",  „fama",  „invidia",  neutri  ,,aiu*um",  „oleum",  „ferrum", 
et  fere  cetera,  quae  ad  mensuram  pondusve  referuntur.  Plu- 
ralia masculini  generis  „manes",  „Quirites",  „cancelli",  femi- 
nini „Kaleudae",  „nundiuae",  „feriae",  „quadrigae",  „scalae^, 
„sordes",  „scopae",  pluralia  neutri  generis  „arma",  „castra", 
„Floralia",  „Saturnalia".  Haec  ratione  ita  sunt,  sed  pleraque 
auctoritas  contra  rationem  inimutavit.  Nam  et  Cicero  s ordern 
singulariter  dixit,  et  Virgilius  vi  na  et  hordea  pluraliter  usur- 
pavit.  Pleraque  positione  singularia  sunt,  intellectu  pluralia.  ut 
„populus",  ,.contio''5  alia  vicissim  positione  pluralia  sunt, 
intellectu  singularia,  ut  „Mycenae",  „Curnae",  „exta''  „moeiiia". 
Sunt  etiam  quaedam  nomina  utriusque  numeri  communia,  ut 
,.res",  „nubes",  „dies";  nam  et  „liic  dies  et  hi  dies",  „baec  res 
et  bae  res",  „baec  nubes  et  bae  nubes"  nominativo  et  vocativo 
casu  tam  siugulari  quam  plurali  similiter  efFeruutur.  Quaedam 
nomina  cum  videantur  utriusque  numeri  esse,  tarnen  in  alio 
significatu  semper  singularia  sunt,  in  alio  semper  pluralia,  ut  est 
„lac'-.  Nam  dixit  Virgilius  (Ecl.  2,  22)  Lac  mihi  non  aestate 
novum,  et  singulare  semper  est  generis  neutri.  Porro  „lactes", 
ut  ait  Horatius  (vielmebr  Pers.  2,  30)  Pulmone  et  lactibus 
unctis,  quo  aliud  significat,  plurale  semper  est  generis  mascu- 
lini, neque  singularitatem  habet.  Simile  est  et  „sal",  hoc  enim 
semper  singulare  est;  si  autem  pluraliter  dicatur,  urbanitatem 
significat,  quamquam  urbanitas  designari  possit  etiam  siugulari 
numero,  ut  ait  idem  (Horat.  Serm.  1,  10,  3),  Quod  sale  multo 
urbem  defricuit,  et  Quid  habet  sal  qui  in  te  est  (Terent.  Eun. 
3,  1,  10,  wo  gewöhnlich  qui  habet  salem,  quod  in  te  est  gelesen 
wird).  Sed  hoc  masculino  genere  dicitur.  Notaudum  est  hoc 
quoque,  quod  civitatum  nomina  per  omnia  genera  efFeruutur, 
nunc  utroque  numero,  nunc  siugulari  tantum  aut  tantum  plurali. 
Utroque  numero  feminiua,  ut  „haec  Caesaria  et  bae  Caesariae'-, 


—    591     — 

^haec  Ostia  et  hae  Ostiae",  „haec  Carthago  et  hae  Cai'thagines"  ; 
singulari  tantum,  ut  „haec  Roma";  plurali  tantum  ut  „hae  My- 
cenae",  „Thebae",  ,.Biterrae".  Utroque  numero  maseulina,  ut 
„hie  Caulon  et  hi  Caulones";  singulari  tantum,  ut  „hie  Narbo*^, 
plurali  tantum,  ut  „hi  Treviri",  „Arverni",  „Cales".  Utroque 
numero  neutra,  ut  „hoc  Scillaceum  et  haec  Scillacea^';  singulari 
tantum,  ut  „hoc  Sirmium",  sicut  „hoc  armarium",  „hoc  Arelate". 
sicut  ,,hoc  torale",  „hoc  Soracte",  „Ateste"  (in  den  Hdschr. 
Abneste  und  apte  et),  „Praeneste'\  plurali  tantum,  ut  „haec 
Hierosolyma'^ 

102.  Wie  diejenigen  Namen.  Avelche  einzelneu 
Personen  angehören,  nur  im  Sing,  vorkommen  können, 
so  wird  von  solchen,  welche  zwei  oder  mehreren  Per- 
sonen gemeinsam  sind,  unbedenklich  ein  Plur.  ge- 
bildet. So  duo  Artaxerxes  Macrochir  et  Mnemon  Corn. 
Nep.  de  reg.  1,  8;  quot  fuerint  Pythagorae  nobiles,  quot 
Hippo Cratae  Gell.l4,6,3-,duorumAiacum  Prisc.l7,4,28S.1049 
(III  125.  13) ;  so  die  Römischen  Geschlechts-  und  Familiennamen; 
Claudii,  Cornelii,  Decii,  Fabii,  luh'i.  Livii,  Metelli,  MarceUi, 
Scipiones,  Gracchi,  Cicerones,  Caesares,  Pisones.  So  Cic.  Cato 
Mai.  9,  29  Cn.  et  P.  Scipiones;  Brut.  36,  1.36  0.  et  L.  Mem. 
mii;  Brut.  69,  242  C.  et  L.  Caepasii;  Brut.  70.  247  duo 
Metelli  Celer  et  Nepos;  Epist.  ad  Fam.  13,  40  L.  et  C.  Au- 
relios;  Sallust.  Cat.  17,  3  P.  et  Serv.  SuUae;  Liv.  1,  42,  1 
Lucio  atque  Arrunti  Tarquiniis;  Liv,  4,  58,  6  P.  et  Cu 
Corneliis  Cossis;  Liv.  5,  24,  1  duos  Publios  Cornelios 
Cossum  et  Scipionem;  Liv.  6,  11.  1  T.  et  L.  Quinctiis  Capi- 
tolinis;  Liv.  38,  55.  4  A.  et  L.  Hostiliorum  Catonum: 
Liv.  38,  56,  4  P.  et  L.  Scipionum;  Liv.  89,  17,  6  M.  et  0. 
Atinios;  Liv.  39,  40,  2  P.  et  L.  Scipiones;  Liv.  39,  40,  8  Ti. 
et  M.  Sempronii;  Liv.  39.  44,  10  M.  et  Q.  Fulvii;  Liv.  40,  8, 
15  T.  et  L.  Quinctiorum;  Liv.  40,  43,  1  M.  et  P.  Popillii; 
Liv.  40,  44,  2  Q.  et  P.  Mucii;  Liv.  41,  1,  7  und  41,  4.  3  T. 
et  C.  Aelii;  Liv.  41,  5,  1  Cn.  et  L.  Gavillii  Novelli;  Liv. 
42,  37,  1  P.  et  Servius  Corneli  Lentuli,  worüber  Drakenb. 
zu  6,  22,  1  zu  vergleichen  ist;  Plin.  N.  H.  13,  12,  26  (88) 
Tiberi  Caique  Gracchorum;  Tac.  Hist.  1,  77  Cnelio  ao 
Flavio  Sabinis;  Suet.  Tib.  4  Tiberio  Drusoque  Neronibus; 
TertuU.  ad  nat.  2   npud   Cornelios  Nepoteni  et  Tacituni.    Vergl. 


-     592     - 

noch  C.  I.  L.  8,  5652;  3,  5671 ;  3,  5890;  3,  5988  •,  5,  1921;  5,  2181 ; 
5,3189;  5,3617;  5,  3817,  5,3898;  5,3906;  5,  4353;  6,  1542; 
Orell.  1303;  2379. 

Auch  ein  Vorname  kann  im  Phir.  stehen,  wenn  ei-  mit 
zwei  Geschlechtsnamen  verbunden  ist.  Suet.  Aug.  100  duobus 
Sextis  Pompeio  et  Appuleio.  Bei  Cic.  Phil.  2,  34,  87  und  2,. 
44,  114  haben  Lamb.  und  andere  Spurii  Cassius  Maelius  ge- 
schrieben, in  den  meisten  Hdschr.  Sp.  Cassius  Maelius,  doch  in 
der  ersten  Stelle  im  Teg.  Spurius  Cassius,  im  Vat.  Purins 
Cassius,  in  der  zweiten  im  Vat.  Sp.  Cassius  Sp.  Maelius,  und 
dieses  letztere  hat  Halm  in  beiden  Stellen  aufgenommen.  Bei 
Liv.  4,  48,  1  hat  Sigon.  Spurii  Mecilius  quartum  et  Metilius  ter- 
tium  tribuni  plebis  vermutet,  und  bei  demselben  10,  1,  7  und 
10,  40,  7  Gronov.  Marcis  Livio  Dentre  et  Aemilio  consulibus 
und  Caios  Caedicium  et  Trebonium;  in  den  Hdschr.  ist  Sp.  Mecilius^ 
M.  Livio  Dentrice  (oder  Dentice)  Aemlio  (in  einigen  Q.  Aemilio  und 
C.  Aemilio),  C.  Caedicium  et  Trebonium  oder  C.  Caedicium  et  C. 
Trebonium,  und  Aischefski  7ai  10,  1,  7  hat  nachgewiesen,  dass 
Liv.  den  gleichen  Vornamen  bei  dem  zweiten  Namen  zu  wieder- 
holen pflegt,  wie  4,  7,  10  L.  Papirium  Mugillanum  L,  Sempro- 
nium  Atratinum;  7,  12,  6  C.  Fabius  et  C.  Plautius;  8,  19,  1  L. 
Papirius  Crassus  iterum  L.  Plautius  Venox;  9,  45,  1  P.  Sulpi- 
cio  Saverrione  P.  Sempronio  Sopho;  27,  6,  3  Q.  Fulvium  et  Q. 
Fabium.  Auch  bei  Tac.  Ann.  14,  1  war  nicht  zu  schreiben 
Gais  (für  Gaio)  Vipstano  Fonteio  Coss.,  da  auch  dieser  Ann.  1,^ 
7  Sex.  Pompeius  et  Sex.  Appuleius;  3,  62  Lucii  Scipionis  et 
Lucii  Sullae;  4,  1  C.  Asinio  C.  Antistio  Coss.  schreibt,  und 
andererseits  den  Vornamen  vor  dem  zweiten  Namen  wegiässt, 
auch  wo  derselbe  dem  Vornamen  des  ersten  nicht  gleich  ist, 
wie  Ann.  6,  1  Gnaeus  Domitius  et  Camillus  Scribonianus  (dieser 
heisst  Marcus),  und  Hist.  3,  34  Ti.  Sempronio  et  Cornelio  Coss, 
(der  letztere  ist  P.  Cornelius  Scipio). 

Die  Namen  von  Göttern  und  Heroen  stehen  im 
Plur.,  wenn  der  eine  Name  mehrere  Individuen  be- 
zeichnet. Ca  Stores  sind  Castor  und  PoUux,  Plin.  N.  H.  7, 
22,  22  (86);  10,  43,  60  (121);  34,  6,  11  (23);  35,  4,  10  (27); 
Tac.  Hist.  2,  24  (in  den  Hdschr.  casü-orum);  Apul.  Met.  10,  31 
S.  740;  Tert.  Spect.  8;  Capitol.  Maxim.  16,  1;  Trebell.  Poll. 
Valer.  5  (1),  4;  Amm.  Marc.  19,   10,  4  (in  den  Hdschr.  casti-o- 


—    593    — 

mm);  Pacat.  Paneg.  Theodos.  Aug.  39,  4;  Min.  Fei.  21,  16-,  27, 
5;  Amob.  1,  36;  2,  70;  4,  15;  Cyprian.  Idol.  2;  Claudiau.  in 
Rufin.  1,  108;  Firmic.  Mat.  de  errore  prof.  relig.  12,  8;  Tert. 
Spect.  8;  C.  I.  L.  3,  1287;  6,  413;  Inschr.  Orell.  1567  (4235). 
Serv.  zu  Verg.  Ge.  3,  89  sagt:  Gerte  ideo  Pollucem  pro  Ca- 
store  posuit,  quia  ambo  licenter  et  Polluces  et  Castores  vocantur; 
uam  et  ludi  et  templum  et  stellae  Gastorum  nominantur.  Eine 
sacerdos  Gererum  ist  C.  I.  L.  10,  1585,  wahrseheinlich  der 
Ceres  und  Proserpina.  Gupidinum  et  Amorum  simulacra 
führt  Lact.  Instit.  1,  20,  14  aus  Gic.  an,  und  Cupidines  sind 
bei  Gatull.  3,  1;  13,  12;  Horat.  Garm.  1,  19,  1;  4,  1,  5;  G.  I. 
L.  8,  6965;  Amores  Ovid.  Met.  10,  516  und  Fast.  4,1;  Stat. 
Silv,  1,  2,  54;  1,  2,  120;  Glaudian.  Nupt.  Honor.  et  Mar.  73; 
153  und  Laud.  StiL'c.  2,  356.  Ferner  ti'ecentos  loves  sive 
luppitros  dicendos  Varro  bei  Tert.  Apol.  14;  Martes  Acc. 
(321)  bei  Gharis.  1,  17  S.  101  (I  126,  14)  und  G.  I.  L.  5,  3262; 
loves  pluris  Gic.  Nat.  Deor.  3,  16,42;  loves  ti-es  Gic.  Nat. 
Deor.  3,  21,  53;  Soles  quam  multi  a  theologis  proferuntur  Gic 
Nat.  Deor.  3,  21,  54;  Volcani  complures  Gic.  Nat.  Deor.  3. 
22,  55;  Aesculapiorum  Cie.  Nat.  Deor.  3,  22,  57;  Apolli- 
num  Gic.  Nat.  Deor.  3,  23,  57;  Dianae  plures  und  Diony- 
sos multos  Gic.  Nat.  Deor.  3,  2.3,  58;  Panes  Gulex  94;  Prop. 
4  (3),  17,  34;  Ovid.  Met.  14,  638  und  Fast.  1,  397;  Golum.  10, 
427;  Lucan.  3,  402;  Stat.  Silv.  2,  2,  106;  Mela  3,  9,  95;  Au 
gustiu.  Giv.  Dei  15,  23  (II  108,  15);  Sidon.  Garm.  22,  37.- 
lunonibus  G.  I.  L.  3,  4766;  5,  780;  5,  781;  5,  782;  5,2380 
5,  3235  bis  3240;  5,  3901;  b,  4157;  5,  4221  bis  4228;  .5, 
4854;  5,  5248;  5,  5249;  5,  5450;  5,  .5535;  5,  8230;  Orell. 
1323;  1324;  1326;  1562;  1563;  2083;  2084  und  Henz.  6120. 
Tres  Hercules  famelicos  Tert.  Apol.  15  imd  Herculum  Tert. 
Spect.  11;  tres  loves  Arnob.  4,  14  (151,  20);  quinqne  Soles 
et  Mercurios  quinque  Arnob.  4,  14  (151,  23);  Minervae 
sicut  Soles  et  Mercurii  quinque  Arnob.  4,  14  (152,  10): 
quattuor  Volcanos  et  tris  Dianas,  Aesculapios  totidem  et 
Dionysos  quinque,  ter  binos  Hercules  et  quattuor  Vene- 
res  Amob.  4,  15  (152,  17 — 19);  Minervae  omnes  Arnob.  4,  16 
(153,  9);  Minervarum  Arnob.  4,  16  (153,  19);  Minervae 
quinque  Arnob.  4,  16  (154,  26);  de  Solibus  Arnob.  4,  17  (155, 
10);  de  Mercuriis  Arnob.  4,  17  (155,  10);  Apollines  quattuor 


Neuft-Wagener.     Formenlehre.    I,  3.  Aufl. 


38 


-     594     — 

et  tris  loves  Aniob.  4,  17  (155,  22  und  23);  una  et  altera 
Veneres  Araob.  6,  22  (233,  23);  deae  Vcneres  Arnob.  6,  23 
f234,  4);  Vcneres  Cupidinesque  Catiill.  3,  1;  13,  12;  Mart 
3,  11,  9:  11,  13,  6;  plures  et  Liberi  patres  et  Hercules 
Augustin.  Civ.  Dei  18,  12  (II  270,  32):  Hecatarum  C.  I.  L. 
6,  507;  6,  510. 

Nomina  propria  werden  als  Appellativa  ange- 
wandt, und  lassen  deshalb  einen  Plur.  zu,  wenn  der 
einzelne  mit  seiner  bekannten  Eigentümlichkeit  als 
Vertreter  einer  Gattung  betrachtet  wird.  Varro  bei  Serv. 
zu  Vorg.  Aen.  8,  564  omnes  qui  fecerant  fortiter,  Hercules 
vocabantur,  vergl.  Serv.  zu  Aen.  11,  262.  Plaut.  Gas.  2,  5,  26 
(334)  humani  loves;  Gic.  de  orat.  3,  15,  56  hinc  illi  Ly- 
curgi,  hinc  Pittaci,  hinc  Solones,  atque  ab  hac  similitudine 
Coruncanii  nostri,  Fabricii,  Gatones,  Scipiones  fuerunt; 
Brut.  17,  67  Hyperidae  volunt  esse  et  Lysiae,  cur  nolunt 
Gatones?  Brut.  69,  244  usque  ad  Staienos  et  Autronios; 
Cato  Mai.  5,  13  nee  omnes  possunt  esse  Scipiones  aut  Maxi- 
mi;  Gato  Mai.  6,  15  Fabricii,  Gurii,  Goruncanii;  Lael.  6, 
21  Paulos,  Gatones,  Gallos,  Scipiones,  Philos;  Lael.  25,  94 
Gnathonura  similes;  Horat.  Epist.  1,  1,  64  maribus  Guriis  et 
Gamillis;  Epist.  2,  2,  117  priscis  Gatonibus  atque  Gethe- 
gis;  A.  P.  50  cinctutis  Gethegis;  Liv.  3,  35,  5  Duellios 
Iciliosque;  Liv.  3,  64,  3  Valeries  Horatiosque;  Liv.  4,2, 
7  Canuleios  igitur  Iciliosque  consules;  Liv.  5,  12,  8  ab 
Sergiis  Verginiisque;  Liv.  9,  17,  11  Junii  Valeriique, 
ita  deinceps  Fabii,  Quintii,  Gerne lii;  Liv.  27,  44,  5  duos 
Hannibales;  Liv.  29,  17,  14  Pleminios;  Liv.  38,  50,  5  duo 
Q.  Petillii;  Liv.  38,53,  3  duobus  Petilliis;  Liv.  38,  53,  7  Petillii 
vexati  sunt;  Liv.  38,  54,  2  existimantur  Petillii:  Liv.  38,  54,  11 
Mummios  tribunos;  Liv.  40,  18,  1  duo  Q.  Fabii;  Liv.  42,  49,  9 
duoManli  Acidini;  Senec.  Epist.  120,  20  Vatinii  Gatones 
und  de  tranq.  7,  5  inter  Pia  tonas  et  Xeno  phontas;  Mart.  8,  56, 
5  Maecenates  und  Maren  es;  luven.  2,  3  Gurios;  luven.  2,  34 
Scaviros;  luven.  2,  67  Proculas  et  Pollitas  und  luven.  12,  39 
teneris  Maecenatibus;  Senec.  de  dem.  1,  10,  1  Domitii; 
Tac.  Ann.  1,  10  Varrones,  Egnatios,  lulos;  Tac.  Ann.  12, 
60  Matios  et  Vedios;  Tac.  Ann.  16,  22  Tuberones  et  Fa- 
vonios;    Tac.  Hist.  2,  95    Polyclitos,    Patrobios;    Vinios, 


—    595     — 

Fabios,  Icelos,  Asiaticos-,  Tac.  Hist.  4,  8  Catonibus  et 
Brutis;  Tac.  Hist.  4,  77  Numisiis  et  Herenniis;  Gell.  14,  1, 
29  ut  existant  Socratae  et  An tisthenae  et  Piatones  multi 
genere,  forma,  ingenio,  moribus,  vita  omni  et  morte  pari;  Amob. 

1,  28  u.  3,  26Bellonas;  Arnob.  4,  26  Amphitritas,  Hippo- 
thoas,  Amymonas,  Melanippas,  Alcyonas,  Arsinoas, 
Aethusas,  Hypsipylas,  Marpessas,  Zeuxippas,  Pro- 
thoas,  Daphnas,  Steropas;  Arnob.  5,  34  Iphigeniis; 
Vopisc.  Car.  1,  3  Domitianos,  Vitellios  et  Nerones, 
Macrob.  Sat.  7, 1,  13  Agathonis  convivium  Socrates,  Phaedros; 
Pausanias  et  Eryximachos  habuit.  Hiezu  Hectoras, 
Machaonas,  Oedipodas,  Zenouas,  Laehetas,  Thucydi- 
das,  Naucratae,  Ganymedibus  und  andere  Namen  in  den 
unter  84  und  88  angeführten  Stellen. 

lo^es  sind  Juppiterbilder  Varro  (de  vita  populi  Romani 
lib.  I)  bei  Non.  S.  162,  15  quid  inter  hos  loves  intersit  et  eos, 
qui  ex  marmore,  ebore,  auro  nunc  fiunt,  potes  animo  advertere 
et  horum  temporum  divitias  et  illorum  paupertates;  desgleichen 
Alexandri,  Hermeraclae,  Cleanthae  Bildsäulen  des  Alex- 
ander, Hermeracles,  Cleanthes  bei  Cic.  Aead.  2,  26,  85  und  Epist. 
ad  Att.  1,  10,  3,  luven.  2,  7;  Philipp i  Goldmünzen  mit  dem  Bilde 
des  Philippus  Plaut.  Asiu.  1,  3,  1  (153);  Bacch.  2,  2,  52  (230): 

2,  3,  38  (272);  4,  2,  8  (590);  4,  8,  27  (868);  4,  8,  38  (879): 
4,  8,  41  (882);  4,  8,  78  (919);  4,  9,  10  (934);  4,  9,  45  (969); 
4,  9,  74  (997);  4,  9,  103  (1026):  4,  9,  127  (1050);  5,  2,  64 
(1183);    Poen.   1,   1,   38  (166);    1,  3,  6  (415);    3,  1,  55  (558); 

3,  3,  57  (670);  3,  4,  22  (732);  3,  5,  26  (771);  3,  5,  36  (781), 
hier  hat  Leo  Philippeos;  5,  6,  26  (1363);  Trinum.  4,  2,  113  (955); 

4,  2,  117  (959);  4,  2,  123  (965);  5,  2,*  34  (1158);  Horat.  Epist. 
2,  1,  234;  Auson.  Epist.  5,  19;  Darii  Goldmünzen  des  Dariue 
Auson.  Epist.  5,  23  (ed.  Peiper  p.  253). 

Der  Plur.  von  Ländernamen  erklärt  und  rechtfertigt 
sich  dadurch,  dass  die  einzelnen  Teile  einer  grösseren  Provinz, 
jeder  mit  seinem  besonderen  Epitheton,  den  Namen  des  ganzen 
Landes  führten.  So  Galliae  Cic.  Epist.  ad  Att.  8,3,  3;  Prov. 
cons.  2,  3;  7,  17;  Caes.  bell.  Gall.  4,  20,  3;  Catull.  29,  20: 
Liv.  21,  21,  10;  21,  23,  2;  30,  28,  5;  Monum.  Ancyr.  Taf.  5 
Z.  5u.  10;  Vell.  2,  44,  5;  2,  121,  1;  Plin.  N.  H.  2,  67,  67  (167): 
4,  17,  31  (105):  11,  42,  97  (241);  12,  1,  2  (5);  14,  22,  29  (149): 

38* 


—     59G     — 

15,  1,  1  (1);  16,  8,  13  (33);  16,  44,  95  (249);  17,  6,  4  (42); 
18,  7,  11  (62);  18,  7,  12  (68);  18,  8,  19  (81);  18,  10,  25  (101.; 
18,  25,  57  (216);  18,  28,  67  (281);  18,  30,  72  (296);  18,  34, 
77  (338);  19,  1,  2  (7);  26,  1,  1  (1);  30,  1,  4  (13);  34,  17,  48 
(162);  34,  17,  49  (164);  36,  26,  66  (194)  und  au  anderen 
Stellen,  ferner  Quintil.  8,  5,  15;  10,  3,  13;  Tac.  Ann.  1,  31; 
1,  33;  1,  34;  1,  47;  1,  71;  2,  6;  13,  53;  14,  46;  14,  57; 
Hist.  1,  8;  1,  51;  1,  62;  1,  87;  1,  89;  3,  2;  3,  13;  3,  53; 
4,  3;  4,  12;  4,  17;  4,  18;  4,  36;  4,  54;  4,  55;  4,  56;  4,  73; 
4,  74;  4,  75;  4,  76  und  Germ.  37;  Suet.  Caes.  22;  28;  Tib.  41 
und  Nero  40;  Eutrop.  7,  3,  3 ;  9,  8,  2;  9,  9,  3;  9,  17,  1;   10, 

1,  1;  10,  3,  2;  10,  10,  2;  10,  12,  2;  10,  14,  1:  10,  15,1; 
Fest.  Brev.  rer.  gest.  3,  2;  6,  3.  Hispaniae  Cic.  pro  Font. 
3,  6  (7,  16);  1.  agr.  2,  30,  83;  Epist.  ad  Att.  9,  15,  1;  9,  18,  1 ; 
10,  4,  8;  10,  8,  2;  10,  8,  4;  10,  8,  10;  10,  9,  2;  10,  12,  2; 
10,  12,  6;  10,  13,  3;  10,  14,  2;  10,  18,  2;  Dolab.  bei  Cic. 
Epist.    ad    Farn.    9,    9,  2;    Caes.  bell.  civ.  1,  29,  3;    1,  85,  7; 

2,  18,  7;  2,  32,  13;  3,  10,  5;  3,  73,  3:  SaUust.  Cat.  18,  5  und 
Hist.  Rede  des  Philipp.  8;  Liv.  21,  23,  2;  25,  3,  6;  25,  36,  16 
25,  37,  1;  26,  37,  8;  27,  22,  7;  28,  1,  1;  28,  1,  2;  28,  17,  2 
28,  18,  9;  28,  19,  1;  28,  19,  3;  28,  28,  13;  28,  43,  10;  30 
2,  7;  30,  28,  5;  30,  30,  13;  30,  32,  7;  30,  41,  4;  32,  28,  11 
37,  2,  11;  38,  36,  3;  Monum.  Ancyr.  Taf.  5  Z.  5;  10;  Plin 
N.  H.  8,  36,  54  (130);  9,  15,  19  (49);  14,  2,  4  (30);  14,  22 
29  (149);  15,  1,  1  (1);  16,  5,  6  (15);  18,  7,  12  (68);  18,  25 
57  (216);  19,  5,  30  (94);  24,  13,  68  (111);  25,  8,  47  (85);  31 
7,  40  (83);  33,  6,  31  (96);  35,  6,  28  (47);  36,  26,  66  (194) 
Tac.  Ann.  1,  71;  3,  44;  4,  5;  6,  19;  Hist.  1,  62;  2,  32;  2,  65 

2,  97;  3,  2;  3,  13;  3,  35;  3,  53;  3,  70 ;  4,   3    und  Germ.  37 
Suet.  Caes.  28;  Aug.  8  und  Nero  42;  Eutrop.  3,  13,  1;  3,  15, 
1;  3,  15,  5;  3,  17;  3,  18,  1;  4,  16,  2;  6,  1,  2;  6,  1,  3;   6,  2, 
24;  6,  20,  1;  7,  3,  3;  9,  8,  2;  10,  9,  4;  Fest.  Brev.  rer.  gesU 

3,  2;  5,  2;  5,  4.  Callaeciarura  C.  I.  L.  5,  534.  Graeciae 
lul.  Valer.  Res.  gest.  Alex.  Magni  3,  3  (ed.  Kubier  p.  113,  24) 
und  Itiner.  Alexandri  42  (ed.  Volkmann  p.  23,  9).  Germa- 
niae  Plin.  H.  N.  31,  7,  39  (82);  Tac.  Ann.  1,  34;  1,  46;  1, 
57;  2,  26;    2,  73;    3,  46;    11,  19;    Hist.  1,  49;    3,  70;    4,  17; 

4,  18;  4,  54  und  Agric.  15;  Fest.  Brev.  rer.  gest.  6,  4.  Inschr. 
Orell.  3574.     Britanniae    CatuU.    29,    20;    Plin.  N.  H.  4,  16, 


—    597     — 

30  (102);  33,  1,  6  (24);  Amm.  Marc.  28,  3,  4-,  Eutrop.  7,  13. 
3;  9,  21;  9,  22,  2;  Fest.  Brev.  rer.  gest.  3,  2;  6,  3;  6,  4;  C. 
I.  L.  3,  445.  Pannoniae  Spartian.  Sev.  4,2;  Capitol.  Anton. 
Phil.  17,  3;  Lamprid.  Commod.  13,  5;  Trebell.  Poll.  XXX  tyi-. 
9,  1;  Vopisc.  Car.  9,  4;  Amm.  Marc.  17,  12,  1;  21,  16,  15; 
26,  4,  5;  26,  5,  11;  30,  5,  3;  31,  10,  6;  Eumen.  Paneg.  Con^ 
stantio  Caes.  10,  2;  Pacat.  Paneg.  Theodos.  Aug.  11,  4;  Fest. 
Brev.  rer.  gest.  3,  4;  7,  6;  8,  1;  8,  3;  Sulpic.  Sever.  Vit.  S. 
Mart.  2,  1;  C.  I.  L.  3,  6575;  8,  7977;  8,  7978;  I.  Neap.  4988; 
bei  Spartian.  Hadr.  23,  13  und  Hei.  Ver.  3,  2  Pannoniis  im- 
posuit  und  Pannoniis  dux  et  rector  impositus  scheint  Pannoniis 
ebensowohl  auf  die  Einwohner  des  Landes  zu  gehen,  wie  bei 
Vell.  2,  121,  2  ex  Pannoniis  Delmatisque  egit  triumphum,  und 
bei  Plin.  N.  H.  37,  3,  11  (43)  wird  richtiger  proximi  Pannoniae 
als  proximae  P.  gelesen.  Dalmatiarum  C.  I.  L.  3,  6575  ist 
wie  ebendaselbst  Pannoniarum  Adject.  zu  argentariarum.  Da- 
ciae  C.  I.  L.  3,  993,-  3,  995;  3,  996;  3,  1153;  3,  1174;  3,  1176; 

3,  1374;  3,  1454;  3,  1457;  3,  1573;  6,  1377;  6,  1520;  8,  9365. 
Raetiae  Capitol.  Pertin. 2, 6;  Vopisc.  Prob.  16,  1;  Amm.  Marc.  15, 

4,  1;  16,  10,  20;  16,  12,  16;  17,  6,  1;  21,  3,  1;  21,  8,3;  26. 

4,  5;  28,  2,  1;  28,  5,  15;  31,  10,  2.  Thraciae  Spartian.  Pesc. 
Nig.  5,  6  und  Carac.  5,  8;  Capitol.  Gord.  26,  4;  Maxim,  und 
Balb.  7,  2;  Trebell.  PoU.  Gall.  5,  6  und  XXX  tyr.  12,  13;  29, 
1;  33,  5;  Vopisc.  Aurel.  10,  2;  17,  2;  31,  2;  41,  8;  Prob.  16, 
3;  18,  1;  Firm.  5,  1;  Bonos.  15,  5  und  Car.  9,  4;  Amm.  Marc. 

21,  10,  3;  21,  10,  4;  21,  12,  3;  21,  12,  22;  21,  13,  6;  22,  7,  7: 

22,  8,  43;  23,  6,  7;  26,  4,  5;  26,  5,  1;  26,  5,  11;    26,  6,  11: 

26,  6,  12;    26,  7,  5;    26,  7,  9;    27,  4,  1;    27,  4,  2;    27,  4,  3: 

27,  4,  5;  27,  4,  11;  29,  1,  26;  30,  2,  8;  31,  6,  5;  31,  7,  1; 
31,  9,  1;  31,  10,  1;  31,  11,  6;  31,  16,  8;  Exe.  Vatic.  3,  5; 
Fest.  Brev.  rer.  gest.  9,  1;  9,  3;  9,  4;  Hieronym.  Chron.  1  S. 
43;  2  S.  155;  de  vir.  ill.  85;  90.  Mocsiae  Suet.  Vitell.  15; 
Solin.  21, 3;  Vopisc.  Aurel.  39,  7 ;  Amm.  Marc.  17,  12,  1 ;  Eutrop.  9, 
15,  1.  Syriae  Mela  2,  7,  102  im  Vat.  A,  in  den  Flor.  CD 
und  anderen  Büchern;  Eumen.  Paneg.  Constantio  Caes.  10,  2; 
Amm.  Marc.  14,  8,  11;  18,  6,  20;  22,  15,  2;  26,  3,  2;  Fest. 
Brev.  rer.  gest.  3,  3;  10,  2;  12,  2.     Maure taniae  Plin.  N.  H. 

5,  1,  1  (2);  Solin.  25,  1;  Fest.  Brev.  rer.  gest.  4,  4;  4,  5;  C. 
I.  L.   8,  9366.     Syrias    Britanniasque    CatuU.  45,    22    und 


-     598     — 

alias  Illyrias  Prop.  3  (2),  16,  10  bezeichnen  nach  Analogie  des 
oben  über  den  Plur.  von  Personennamen  bemerkten,  Länder, 
wie  Syrien,  Britannien,  Illyrien. 

Für  Cyrene  und  Mytilene,  wie  diese  Städte  bei  den  Grie- 
chen heissen,  gebrauchen  die  Lateiner  gern  den  Plur.:  Cyre- 
narum,  Cyrenis,  Cyrenas  haben  Plaut.  Rud.  Prol.  41 ;  Cic.  pro 
Plane.  5,  13-,  26,  63;  Caes.  bell.  civ.  3,  5,  1;  Com.  Nep.  Ages.  8,  6; 
Catull.  7,  4;  Sali.  Hist.  fr.  2,  39  (47);  Liv.  23,  10,  11;  34,  62, 
10;  Monum.  Ancyr.  Taf.  5  Z.  32;  Lucan.  9,  296;  9,  874;  Plin. 
N.  H.  5,  5,  5  (31);  5,  6,  6  (39);  8,  58,  83  (227);  11,  27,  32 
(95);  19,  3,  15  (40);  19,  3,  15  (41);  21,  4,  10  (19);  35,  6,  18  (36); 
lustin.  38,  8,  2;  SoHn.  11,  4;  27,  44;  Fest.  Brev.  rer.  gest  13, 
2  ;  C.  I.  L.  8,  5354,  und  Mela  1,  4,  22,  welcher  Cyi-enae  als  Namen 
der  Landschaft  bezeichnet;  Cyrene  und  Cyrenen  Sallust,  lug. 
19,  3;  Mela  1,  8,  40;  Plin.  N.  H.  5,  5,  5  (31);  5,  5,  5  (32); 
15,  26,  31  (105);  Sil.  3,  252;  8,  57;  lustin.  13,  7,  1;  Eutrop. 
6,  11,  2;  Augustin.  Serra.  46,  41.  —  Mytilenae,  Mytilenis, 
Mytilenas  Cic.  1.  agr.  2,  16,  40;  pro  Rab.  Post.  10,  27;  Episr. 
ad  Farn.  4,  7,  4  und  Tim.  1;  Plin.  N.  H.  13,  1,  2  (10);  19. 
3,  13  (37);  32,  11,  53  (150);  Tac.de  orat.  15;  C.  L  L.  3,  455: 
Mytilene  und  Mytilenen  Horat.  Carm.  1,  7,  1  und  Epist.  1, 
11, 17;  Vell.  1,  4,  4;  Mela  2,  7,  101 ;  Plin.  N.  H.  5,  31,  39  (139) ; 
Mart.  10,  68,  1.  Nebenform  Mytilena  sehr  selten,  Enn. 
(Sat.  53  ed.  L.  Müller)  bei  Apul.  de  raagia  c.  39  S.  484,  wo 
Hildebrand  Mitylenae  schreibt;  sicher  der  Abi.  Mytilena  Auson. 
Lud.  VII  Sap.  Pittac.  1  (ed.  Peiper  p.  180,  23).  —  Bei  Caes. 
bell.  civ.  2,  23,  2  und  Bell.  Afr.  3,  1  ist  der  Abi.  Clupeis. 
daneben  bell.  civ.  2,  23,  3  und  Bell.  Afr.  2,  4  der  Acc.  Clu- 
peam.  —  Wer  Caesariae,  Ostiae,  Carthagines,  Caulones  als 
gleichbedeutend  mit  dem  Sing,  dieser  Nomina  gebraucht  hat, 
Avie  nach  Consent.  S.  2030  (V  348,  29:  notandum  est  hoc  quoque, 
quod  civitatum  nomina  per  omnia  genera  efferuntur,  nunc  uti'oque 
numero,  nunc  singulari  tantum  aut  tantum  plurali:  utroque 
numero  feminina,  ut  „haec  Caesaria  et  hae  Caesariae'*,  „haec 
Ostia  et  hae  Ostiae",  „haec  Carthago  et  hae  Carthagines"; 
utroque  numero  masculina,  ut  „hie  Caulon  et  hi  Caulones")  ge- 
schehen sein  soll,  ist  uns  unbekannt.  Über  die  doppelte  De- 
clination  von  Ostia  und  anderen  Städtenamen  auf  a  vergL 
unter  114. 


—     599     — 

Für  Capitolium  und  Palatium  kommt  der  Flur., 
wenn  man  von  einzelnen  späteren  Prosaisten  absieht,  nur  bei 
Dichtern  vor.  Capitolia  Lucil.  (Sat.  fr.  ine.  140)  bei  dem 
Scholiasten  zu  luven.  10,  66  (ed.  Jahn  p.  319,  12);  Verg.  Aen. 
6,  836;  8,  347;  8,  653;  Prop.  5  (4),  4,  27;  Ovid.  A.  A.  3,  115 
Met.  1,  561;  2,  538;  15,  589;  15,  828;  15,  841;  Fast.  1,  453 
2,  667;  6,  73  und  Epist.  ex  Pont.  4,  9,  5;  Lucan.  1,  287;  8 
553;  9,  79;  9,  599;  10,  63;  Sil.  1,  64;  1,  270;  1,  384;  3,  623 

4,  151;  4,  288;  4,  758;  5,  654;  7,  493;  7,  558;  9,  216;  9 
546;  11,  86;  12,  640;  12,  741:  15,  803;  17,  266;  17,  327 
Stat.  Silv.  3,  5,  31;  luven.  10,  65;  14,  91;  Albin.  bei  Prise.  7, 

5,  22  S.  741  (II  304,  22j;  Arnob.  6,  20,  und  von  der  Burg  von 
Capua  Sil.  11,  265;  dann  von  einer  Mehrheit  ähnlicher  Höhen 
und  Gebäuden  Arnob.  4,  16;  5,  9;  Prudent.  c.  Symm.  1,  632; 
Sidon.  Carm.  5,  589.  —  Palatia  Verg.  Ge.  1,  499;  TibuU.  2, 
5,  25;  Prop.  4  (3),  9,  49;  5  (4),  1,  3;  5  (4),  9,  3;  Ovid.  A.  A.  1, 
105;  3,  119;  3,  389;  Trist.  1,  1,  69;  4,  2,  3  und  Epist.  ex 
Pont.  2,  8,  17;  Sil.  1,  15;  6,  632;  12,  516;  12,  709;  Stat.  Silv. 
1,  1,  34;  4,  1,  8;  Mart.  1,  70,  5;  4,  5,  7;  4,  78,  7;  7,  28,  5; 
9,  42,  5;  9,  91,  3;  9,  101,  13;  12,  21,  3;  Calpurn.  4,  141; 
Auson.  Lectori  salutem  v.  25  (ed.  Peiper  p.  2);  Ephem.  8,  19 
(p.  14);  Epist.  22,  14  (p.  265);  Arnob.  3,  10;  3,  44,  zuweilen 
von  einem  einzelneu  Gebäude  auf  dem  Palatinischen  Berge, 
wie  Lucan.  3,  103;  luven.  9,  23.  —  Den  Plur.  Veliae  haben 
Varro  L.  L.  5,  8,  54  und  bei  Non.  S.  531,  19,  und  Ascon.  zu 
Cic.  in  Pison.  22,  52  in  der  ed.  pr.  —  Der  Plur.  Velabra  bei 
Prop.  5  (4),  9,  5  und  Ovid.  Fast.  6,  405  wird  gerechtfertigt 
durch  Varro  L.  L.  5,  32,  156,  wo  ein  Velabrum  minus  und  ein 
Velabrum  malus  unterschieden  werden.  —  Notwendig  aber  ist 
der  Plur.  Esquiliae  oder  Exquiliae,  wenn  nicht  dafür  mons 
Esquilinus  gesagt  wii*d,  denn  wie  Varro  L.  L.  5,  8,  50  bemerkt, 
Esquiliae  duo  montes  habiti.  —  Ebenso  ist  der  Name  eines 
Stadtteils  von  Rom  immer  Oarinae  im  Plur.,  a  carinarum 
iunctu,  wie  Varro  L.  L.  5,  8,  47  sagt. 

Für  Drepanum,  das  bei  Verg.  Aen.  3,707;  Plin.  N.  H.  3, 
8,  14  (88);  Aurel.  Vict.  de  vir.  ill.  39,  1;  Oros.  4,  10,  3; 
Prise.  2,  11,  63  S.  596  (II  82,  6)  vorkommt,  sagte  nach  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  3,  707  Cato  Drepana  als  Plur.,  und  nach  den 
Veron.  Schol.  zu  derselben  Stelle  gebrauchte    Fannius    in    den 


—     600     — 

Aonalen  bald  Drepauum  bald  Diepana.  Bei  Liv.  28,  41,  5; 
Flor.  2,  2,  12  und  im  Itin.  Anton.  S.  91,  1 :  97  7;  98  1  ist 
Drepanis  als  Abi.,  und  Plin.  N.  H.  3,  8,  14  (90)  und  32,  2, 
11  (21)  hat  Drepana;  Sil.  14,  269  schreibt  Drepane.  — Für 
Lilybaeum  ist  selten  Lilybaeon  Ovid.  Met.  13,  726  und 
Lilybaea  Ovid.  Fast.  4,  479.  —  Für  Maleam  haben  in  dem 
Briefe  des  Serv.  Sulpic.  an  Cic.  Epist.  ad  Farn.  4,  12,  1  mehrere 
Maleas  geschrieben,  weil  im  Med.  Maias  ist.  Den  Plur.  Mcüsai  hat 
allerdings  Strabo  überall,  andere  Gi'iechen  zuweilen.  —  Misc- 
num,  aber  Misenis  bei  Prop.  1,  11,  4. 

103.  Die  Benennungen  solcher  teils  flüssiger 
teils  trockener  Gregeustände,  Avelche  ein  Continuum 
bilden,  und  daher  nicht  gezählt,  sondern  gemessen 
oder  gewogen  werden,  gestatten,  wie  die  Grammatiker 
in  den  unter  101  mitgeteilten  Stellen  bemerken,  in 
der  Regel  keinen  Plur.  Bei  mehreren  derselben  bezeichnet 
jedoch  der  Plur.  entweder  verschiedene  Arten,  oder  einzelne 
Stücke  oder  Teile.  In  der  dichterischen  Sprache  aber  drückt 
er  oft  nur  die  reichere  Fülle  aus. 

Vina  sind  Weiusorten  Cato  R.  R.  147 :  148,  2 ;  Cic.  Verr. 
Acc.  1,  36,  91:  Tusc.  5,  5,  13:  Lael.  19,  67:   Horat.  Serm.  2, 

8,  38  und  Epist.  1,  15,  16-,  Plin.  N.  H.  13,  4,  6  (27);  14,  2,  4  (20); 
14,  2,  4  (24);  14,  2,  4  (27);  14,  4,,  6  (55)  dreimal;  14,  6,  8  (62); 
14,  9,  11  (80);  14,  10,  12  (86);  14,  14,  17  (96);  14,  20,  25 
(126);  14,  20,  25  (128);  14,  20,  25  (129);  14,  21,  27  (133); 
14,  21,  27  (134);  23,  1,  24  (45);  Mart.  1,  18,  3;  1,  18,  4; 
4,  86,  2;  13,  114,  2;  anders  in  mehreren  Dichterstellen,  wie 
Lucr.  2,  391;  6,  231;    Verg.  Eck  5,  71;    Ge.  1,  132;    1,  341; 

2,  97;  3,  364  und  Aen.  1,  195;  1,  724;  4,  455;  5,  98;  5,  238; 
b,  248;  5,  776;  6,  244;  7,  134;  7,  147;  8,  275;  9,  319;  9, 
350;    Horat.  Carm.    1,   11,  6;    1,  18,  5;    1,  31,  12;    2,  3,  13; 

3,  6,  26;  3,  18,  7;  3,  21,  8;  4,  5,  31;  4,  12,  16;  Epod.  2,  47; 

9,  34;  13,  6;  Serm.  2,  4,  49;  2,  4,  51;  2,  4,  56;  2,  8,  15; 
Epist  1,   5,    4;    1,  19,  5;    2,  1,    34    und     A.    P.    85;    Tibull. 

1,  1,  24;  2,  1,  29;  der  Nachahmer  desselben  3,  6,  20;  Ovid. 
A.  A.  1,  230;  1,  233;  1,  237;  1,  244;  1,  568;  1,  593;  Remed. 
amor.  132;  805;  Met.  8,  274;  8,  672;  8,  680;  9,  160;  12,  242; 
12,  317;  12,  322;  15,  323;  15,  331;  15,  575  und  Fast.  1,403; 

2,  317;  2,  579;    2,  636;    2,  653;   3,  284;    3,  305;  4,  898;    5, 


-     601     — 

269;  5,  511;  5,  518;  6,  630;  6,  673;  6,  780.  Auch  in  einigen 
Stellen  des  Plin.  N.  H.  ist  die  Deutung  von  verschiedenen 
Weinsorten  nicht  wohl  zulässig:  14,  2,  4  (35)  tolerat  et  annos 
mettica,  contra  omne  sidus  firmissima,  nigro  acino,  vinis  in 
vetustate  rufescentibus ;  14,  9,  11  (83)  id  evenit  cura,  quoniam 
fervere  prohibetur:  sie  appellant  musti  in  vina  transitum;  36, 
22,  48  (166)  Seite  dictum  est  ad  tecta  eos  pice,  ad  vina  calce  uti. 

Musta  sind  die  verschiedenen  Arten  desMostesPlin.N.  H.  14, 
20,  25  (125)  Liguriae  maxime  circumpadanisque  mustis  crapulae 
utilitas  discernitur  hoc  modo:  pugnacibus  mustis  crapulae  plus 
inditur,  lenibus  parcius;  und  23,  1,  18  (29)  musta  differentias 
habent  naturalis  has,  quod  sunt  Candida  aut  nigra  aut  inter 
utrumque,  aliaquc  ex  quibus  vinum  fiat,  alia  ex  quibus  passum. 
Bei  Ovid.  Met.  14,  146  bezeichnet  tercentiun  musta  neben  ter- 
centiim  messes  die  jährlich  wiederkehrende  Gewinnung  des 
Mostes.  An  anderen  Stellen  ist  der  Plur.  dieses  Wortes  kaum 
vom  Sing,  zu  unterscheiden,  Avie  Tibull.  1,  1,  10;  1,  5,  24;  2, 
3,  66;  Ovid.  Amor.  1,  15,  11;  A.  A.  2,  695;  Remed.  amor.  190; 
Fast.  3,  558;  4,  888;  4,  894;  Trist.  3,  10,  72  und  Epist.  ex 
Pont.  2,  9,  32;  Plin.  N.  H.  14,  19,  24  (120);  14,  19,  24  (121); 
14,  20,  25  (124);  15,  1,  2  (5),  hier  sind  olei  musta;  23,  1,  24 
(45);  36,  22,  48  (166);  Quintil.  2,  4,  9;  Mart.  1,  18,  2;  3,  82, 
23;  7,  28,  4;  13,  8,  2  :  13,  120,  2  ;  Priap.  53,  2;  Calpurn.  Ecl.  1,  3; 
Nemes.  Ecl.  3,  51;  Ennod.  Epist.  7,  20  (ed.  Hartel  p.  188,  15). 

Den  Plur.  defruta  haben  ausser  dem  von  Diom.  au- 
geführten Verg.  Ge.  4,  269  noch  Plin.  N.  H.  14,  21,  27  (136) 
und  Stat.  Silv.  4,  9,  39. 

Der  Acc.  Plur.  sapas  ist  bei  Plin.  N.  H.  14,  19,  24  (121); 
aber  14,  21,  27  (136)  ist  sapa  besser  beglaubigt. 

Den  Plur.  mulsa  erklärt  Quintil.  1,  5,  16  zusammen  mit 
ordea  für  fehlerhaft,  er  scheint  also  schon  zu  seiner  Zeit  von 
einzelnen  gebildet  zu  sein.  Wir  lesen  Samon.  509  miscetur 
mulsis;  dagegen  findet  ut  mulsa  loquitur  Plaut.  Poen.  1,  2,  112 
(325)  seine  Erklärung  in  ut  mulsa  dicta  dicis  Rud.  2,  3,  34  (364). 

Myrrhae  oder  murrae  Ovid.  Med.  form.  88;  Met.  4,  393; 
Fast.  1,  339. 

Dass  oleum  keinen  Plur.  habe,  lehren  die  oben  angeführten 
Grammatiker  übereinstimmend.  Doch  Pompei.  Comment.  S.  161 
(V  167,  18)  sagt:  Mella  usurpatum  est,  o  loa  usurpatum  est  et 


—     602      - 

cetera;  uud  Prob.  Appeud.  S.  439  (IV  194,  31)  zählt  olea  unter  die 
nomina  generis  neutri,  quac  in  nuiuero  plurali  aptota  esse  repe- 
riuntur.  Bei  Plin.  N.  H.  37,  13,  77  (202)  war  in  den  früheren 
Ausg.:  Quidquid  est,  quo  carere  vita  non  debeat,  nusquam  est 
praestantius,  fruges  vinum  olea  vellera  lina  vestes  iuvenci;  die 
Hdschr.  haben  aber  mit  Ausnahme  des  Wien,  a  oleum,  und 
gewiss  würde  Plin.,  selbst  wenn  ein  Plur.  olea  vorhanden  wäre, 
nicht  vinum  und  olea  neben  einander  gestellt  haben. 

Desgleichen  werden  von  einzelnen  der  unter  101  angeführten 
Grammatiker  acetum,  allec  oder  allex,  garum,  liquamen, 
muria  mit  Recht  als  Singularia  tantum  bezeichnet.  Dass  allec 
oder  allex  keinen  Plur.  hat,  bezeugt  auch  Prise,  6,  4,  21  S.  686 
(11  213,  1),  vergl.  darüber  Horat.  Serm.  2,  8,  9  und  Mart  3^ 
77,  5.  Dazu  sind  hinzuzufügen  amurca,  caelia,  cerea; 
cervisia,  lora  oder  lorea,  meruni,  neetar,  omphacium, 
opium,  temetum,  villum,  zythum. 

Von  lac,  welches  nach  Charis.  und  Phoc.  uud  nach  Prise, 
au  der  eben  angezogenen  Stelle  keinen  Plur.  hat,  wird  bei  lul. 
Valer.  Res  gest.  Alex.  M.  3,  12  (20)  ed.  Kubier  p.  122,  4  lac- 
torum  gelesen,  aber  dies  ist  verderbt;  dafür  steht  jetzt  lactaturam. 
Davon  ist  der  Plur.  lactes  zu  trennen,  über  welchen  unter  111 
gesprochen  ist.  Niveis  laetibus  (von  lac)  in  den  Versen  unter 
Apul.  Namen  bei  Burmann  Anthol.  3,  231  (Meyer  230;  Riese 
712)  V.  21  ist  von  Binetus  vermutet  für  niveis  lacticibus,  aber 
von  den  Herausgebern  nicht  aufgenommen. 

Unguenta  ist  gewöhnlich,  es  bedeutet  Salben  verschie- 
dener Art,  wie  Plaut.  Cure.  1,  2,  5  (101);  Gas.  2,  3,  19  (236); 
Most.  1,  1,  41;  1,  3,  115  (272)  uud  Poen.  3,  3,  88  (701); 
Terent.  Ad.  1,  2,  37  (117);  Cic.  de  orat.  3,  25,  99;  Catil.  2,  3, 
5;  pro  Sest.  8,  18;  pro  Cael.  11,  27;  Tusc.  5,  21,  62  und  Nat. 
Deor.  2,  58,  146;  Lucr.  4,  1132;  Horat.  Carm.  2,  3,  13;  2,  7, 
23;  Tibull.  1,  7,  51;  Ovid.  Fast.  3,  561;  Plin.  N.  H.  13,  1,  1 
(1);  13,  1,  2  (4);  13,  2,  3  (19);  13,  3,  4  (20);  13,  3,  5  (24); 
13,  3,  6  (26);  14,  16,  18  (98). 

Iura  sind  verschiedene  Brühen,  Plaut.  Most.  1,  o,  120 
(277);  Lucil.  (Sat.  4,  7)  bei  Varro  L.  L.  7,  3,  47;  Ser.  Samon.. 
847  ;  902.  —  luscella  Cael.  Aurel.  Acut.  3,  17,  162;  Venant.  Fort. 
6,  10,  18;  Schol.  luven.  4,  23  ed.  Jahn  p.  218,  13.  —  lu- 
scula  Cael.  Aurel.  Acut.  3,  16,  136. 


—     603      — 

Cruores  wird  von  Prise,  als  gebräuchlich  anerkannt,  nicht 
aber  sanguines.  Jenes  steht  bei  Verg.  Aen.  4,  687;  Horat. 
Carm.  2,  1,  5;  Lucan.  3,  405;  7,  636:  Sil.  5,  91;  6,  552;  12, 
328;  15,  435;  Val.  Fl.  4,  330;  5,  603;  6,  614;  6,  705;  7,  552; 
8,  241;  Stat.  Theb.  8,  405;  12,  595;  12,  719;  Apul.  de  deo 
Soor.  14  S.  149;  Ser.  Samon.  1107.  Serv.  zu  Verg.  a.  a.  0.  be- 
merkt: Usurpavit,  nam  nee  sanguines  dicimus  numero  plurali 
nee  cruores.  Sanguinum  und  sanguinibus  ist  häufig  in 
der  Vulgata,  wie  vir  oder  viri  sanguinum  2.  Sam.  16,  7;  16, 
8;  Psalm.  5,  7;  25,  9;  54,  24;  58,  3;  138,  19;  Proverb.  29,  10; 
eivitas  sanguinum  Ezech.  22,  2;  24,6;  Nahum  3,  1;  sponsus 
sanguinum  Exod.  4,  25;  4,  26;  plena  iudicio  sanguinum 
Ezech.  7,  23;  domum  eius  sanguinum  2  Sam.  21,  1;  de 
sanguinibus  und  in  sanguinibus  Psalm.  15,  4;  50,  16: 
105,  38;  Micha  3,  10;  Habac.  2,  12;  2,  17;  repleta  est  terra 
sanguinibus  Ezech.  9,  9;  meistens  nach  buchstäblicher 
Übersetzung  des  Hebräischen  Textes  und  dergleichen, 
und  in  Übereinstimmung  mit  dem  ccv^q  und  uvdqsc  aifidrcay, 
Tcohg  alfUiTCüV,  cl  atfiarMV^  iv  aifiaai  oder  iv  rotg  aifiaüi,  di' 
cdfiara  der  Septuaginta.  So  ist  auch  Ev.  Joh.  1,  13  i^  aifiarcov 
in  der  Vulgata  durch  ex  sanguinibus  wiedergegeben.  Dass 
alfjbaia  öfters  bei  den  Tragikern  vorkommt,  ist  von  Person  zu 
Eurip.  Phoen.  20,  Monk  zu  Eurip.  Ale.  512,  Blomf.  Gloss.  Aesch. 
Choeph.  60  und  Ellendt  Lex,  Sophocl.  unter  ccliia  bemerkt. 

Bilis  trahere  oder  biles  extrahere  hat  Plin,  N.  H.  20,  9, 
34  (84);  26,  8,  46  (73)  [statt  dessen  bilem  detrahere  20,  9,  33 
(82);  20,  13,  50  (127);  24,  8,  35  (52);  26,  8,  38  (59)];  biles 
purgare  Scrib.  Larg.  136  (dafür  bilem  purgari  Horat.  A.  P.  302 
und  bilem  expellere  Horat.  Epist.  2,  2,  137).  Der  Plur.  des 
Wortes  ist  wohl  von  der  zwiefachen  Galle,  der  bilis  flav^  und 
der  bilis  atra  oder  nigra,  gedeutet.  Richtiger  wird  derselbe,  da 
er  in  dem  Ausdruck  der  allgemeinen  Wirksamkeit  von  Heil- 
mitteln üblich  ist,  auf  die  Galle  mehrerer  bezogen.  Biles 
Veneriae  Apul.  Met.  5,  31  S.  378  sind  irae  Veneriac.  Bei 
Veget.  Art.  veter.  3,  50  steht  der  Plur.  biles  quae  cholerae 
appellantur  vulgo  unsicher. 

Der  Plur  fella  findet  sich  nur  bei  Späteren,  Ser.  Samon. 
179;  209;  333;  339;  Tert.  Cor.  mil.  14;  Cacl.  Aurel.  Acut.  3, 
19,  188  S.  291  undChroo.  ],  4,    139  S.  71;   1,  6,    180    S.  91: 


—     604     — 

3,  i,  2S.  203;  3,  5,  75  S,  239.  Ein  Gen.  Plur.  feil ium  ist  bei 
Cael.  Aurel.  de  sign,  diaetic.  pass.  63  (ed.  Rose  p.  221,  9). 

Der  Plur.  pituitae  Plin.    N.   H.  20,  9,  40  (104);    20,  14, 

53  (149);  20,  14,  57  (159);  20,  17,  69  (180);  20,^  17,  73  (188); 
24,  10,  45  (74);  24,  11,  61  (102);  25,  5,  22  (54);  25,  11,  90 
(141);  26,  10,  62  (95);  27,  9,  51  (75);  Pallad.  1,  28,  6,  be- 
zeichnet den  verschiedenai'tigen  Schleim.  So  auch  bei  Arnob. 
2,  37  ut  inter  pituitas  et  sanguinem  degerent  animae. 

Salivae  haben  Lucr.  4,  638;  4,  1108;  Prop.  5  (4),  7,  37: 
Colum.  6,  9,  2;  Pers.  2,  33;  Plin.  N.  H.  7,  2,  2  (13);    11,  37, 

54  (147);  28,  6,  18  (65);  Suet.  Vitell.  2;    Cael.  Aurel.  Acut.  3^ 

2,  8  S.  208;  3,  2,  8  S.  210;  3,  6,  67  S.  236;  3,  17,  140  S. 
271;  3,  20,  194  S.  294  und  Chron.  1,  4,  63  S.  33;  2,  11,  129 
S.  158;  2,  11,  129  S.  159:  3,  2,  18  S.  211;    3,  2,  28  S.  215; 

3,  2,  29  S.  216. 

Sputa  Lucr.  6,  1188;  Prop.  5  (4),  5,  66;  Senec.  Const. 
1,  3;  Mart.  2,  26,  2;  Petron.  132,  4;  Cael.  Aurel.  Acut.  2,  14, 
92  S.  127;  2,  14,  94  S.  128;  2,  16,  98  S.  131;  2,  17,  101  S. 
133;  2,  17,  102  S.  134;  2,  18,  104  S.  135;  2,  18,  105  S. 
135;  2,  18,  108  S.  137;  2,  18,  110  S.  138;  2,  19,  117  S. 
142  und  Chron.  2,  7,  95  S.  141;  2,  12,  138  S.  162;  2,  13,  176 
S.  182;  2,  14,  197  S.  192;  2,  14,  200  S.  194;  2,  14,  207  S.  197 
3,  1,  3  S.  204;  5,  10,  108  S.  405;  Sedul.  5,  7  S.  278,  12  und  16 

Spumae  Enn.  (Ann.  462)  bei  Macrob.  Sat.  6,  3,  8;  Varro  L 
L.  5,  10,  63;  Cic.  Verr.  4,  66,  148;  Lucr.  3,  489;  Catull.  64,  13 
Verg.  Ge.  3,  111;  3,  203;  3,  449;  3,  516  und  Aen.  1,  35;  3 
208;  4,  583;  7,  465;  Ovid.  Amor.  3,  5,  13;  Met.  7,  263;  7 
282;  7,  415;  11,  367;  11,501;  15,  519  und  Fast.  4,  62;  Petron 
89  V.  37;  Stat.  Theb.  2,  284;  6,  397;  11,  254;  Sil.  16,  423 
Claudian.  Rapt.  Pros.  2,  96;  Cael.  Aurel.  Chron.  1,  4,  65  S.  34 
1,  4,  72  S.  37;  1,  4,  75  S.  39;  1,  4,  77  S.  40. 

Urinae  Veget.  5,  14,  19  (=  3,  15,  19);    Plin.  N.  H.  20, 

15,  58  (163);  21,  20,  81  (137);  21,  20,  82  (139);  28,  18,  75 
(244);  Solin.  2,  38;  Cael.  Aurel.  Acut.  1,  3,  37  S.  16  und  2, 
5,  24  S.  91. 

Von  pus,  welchem  von  Charis.  Exe.  ai*t.  gramm.,  Diom., 
Donat.  und  Cledon.  S.  1898  (V  42,  29)  der  Plur.  abgesprochen 
wird,  ist  pura  Plin.  N.  H.  20,   6,   22   (49);  20,  6,  23  (54);  24, 

16,  92  (145);  28,  6,  18  (65);  36,  6,  21  (38). 


—    605     — 

Sehr  gewöhnlicli  ist  aquae  für  das  an  verschiedenen  Orten 
vorhandene  Wasser.  Cic.  Nat.  Deor.  2,  10,  27  aer  oritur  ex 
respiratione  aquarum,  earum  enim  quasi  vapor  quidam  aer  ha- 
bendus  est,  is  aiiteni  existit  motu  eius  caloris,  qui  aquis  con- 
tinetur;  quam  similitudinem  cernere  possumus  in  iis  aqius,  quae 
effervescunt  subditis  ignibus  und  3,  14,  37  ali  solem,  lunam 
reliqua  astra  aquis,  alia  dulcibus,  alia  marinis.  Caes.  bell.  civ. 
l,  48,  1  tanta  tempestas  cooritur,  ut  uumquam  illis  locis  maiores 
aquas  fuisse  constaret:  und  1,  50,  1  hae  permanserunt  aquae 
dies  complures.  So  auch  Liv.  3,  31,  1;  4,  30,  8;  5,  44,  6; 
9,  9,  5;  22,  2,  8;  23,  19,  4;  23,  34,  11;  24,  9,  6;  25,  26,  12; 
30,  26,  5;  30,  38,  10;  35,  9,  2;  38,  28,  4;  38,  45,  3;  39,  44, 
6;  42,  54,  11;  44,  31,  4;  Colum.  4,  17,  7;  Senec.  Nat.  Quaest. 
1,  6,  1;  Quintil.  2,  16,  6;  2,  16,  13;  7,  2,  3;  9,  3,  7;  11,  3, 
21;  Tac.  Ann.  15,  3;  Plin.  Paneg.  15,  3;  Suet.  Aug.  37;  42 
und  Claud.  20.  Noch  häufiger  bei  den  Dichtern,  wie  Lucr.  1, 
348;  1,  1060;  2,  230;  2,  344,  2,  390;  5,  263;  6,  507;  6,  518; 
6,  520;  6,  530;  6,  609;  6,  672;  6,  1103;  6,  1265;  6,  1266; 
Verg.  Ge.  2,  349;  3,  335;  4,  61;  4,  136;  4,  166;  4,  229; 
4,  365;  4,  410  und  Aen.  1,  167;  5,  821;  6,  298;  6,  374;  8,  77; 
8,  89;  Horat.  Carm.  3,  1,  30;  3,  4,  8;  4,  1,  40;  4,  3,  10;  Carm. 
saec.  31  und  Epod.  2,  25;  5,  26;  TibuU.  1,  1,  47;  1,  3,  80; 
1,  4,  66;  1,  9,  12;  2,  1,  44;  4,  4,  48;  Aquae  pluviae  Cic.  pro 
Mur.  9,  22;  Plin.  N.  H.  2,  103,  106  (233);  Quintil.  10,  1,  109, 
oder  caelestes  aquae  Horat.  Epist.  2,  1,  135;   Liv.  4,  30,  7;   5, 

15,  2;  Plin.  N.  H.  17,  2,  1  (14);  und  so  Verg.  Ge.  1,  322 
immensum  caelo  venit  agmen  aquarum.  Pluviae  für  sich 
allein  Cic,  Epist.  ad  Att.  15,  16  ß;  Lucr.  6,  519;  6,  729;  6, 
1102;  Verg.  Ge.  1,  92;  Moret.  67;  Ovid.  Fast.  2,  71;  Colum. 
4,  17,  7;  11,  3,  63;  Scnec.  Nat.  Quaest.  1,  9,  1;  1,  13,  3: 
Plin.  N.  H.  2,  106,  110  (236).  Besonders  ist  aquae  von 
Heilquellen  üblich,  Cic.  pro  Plane.  27,  65;  pro  Cael.  20,  49; 
Phil.  8,  3,  9;  Epist.  ad  Farn.   16,   24,    2    und  Epist.  ad  Att.  1, 

16,  10;  Liv.  22,  13,  10;  22,  36,  7;  36,  15,  12;  36,  16,  5;  41, 
16,  3;  Vell.  2,  25,  4;  Plin.  N.  H.  2,  103,  106  (227);  Tac.  Hist. 
1,  67;  1,  72;  Varro  L.  L.  9,  41,  68  und  69:  Reprehendunl 
analogias,  quod  dicantur  multitudinis  nomine  publicae  balueae, 
non  balnea,  contra  quod  privati  dicant  unum  balneum,  quod 
plura  balnea  (Müller  schiebt  hier  mit  Popma   non    ein)   dicant. 


-     606     - 

Quibus  responderi  poteat,  non  esse  reprehendendum,  quod  scalac 
«st  aquae  caldae,  pleraque,  quae  cum  causa,  multitudinis  voca- 
bulis  sint  appellata,  neque  eorum  singularia  in  usum  venerint. 
Ideraque  item  contra:  primum  bahieum  (nomen  et  Graecum  in- 
troiit  in  urbem)  publice  ibi  consedit,  ubi  bina  essent  coniuncta 
aedificia  lavandi  causa,  unum  ubi  viri,  alterum  ubi  mulieres 
lavarentur;  ab  eadem  ratione  domi  suae  quisque  ubi  lavatur, 
balneum  dixerunt,  et  quod  non  erant  duo,  balnea  dicere  non 
consueverunt,  cum  hoc  antiqui  non  balneum,  sed  lavatrinam 
appellare,  consuessent.  Sic  aquae  caldae  ab  loco  et  aqua,  quae 
ibi  scateret,  cum  iit  colerentur  venisset  in  usum  nostris,  cum 
aliae  ad  alium  morbum  idoneae  essent;  eae  cum  plures  essent, 
ut  Puteolis  et  in  Tuscis,  quibus  utebantur,  multitudinis  potius 
quam  singulare  vocabulo  appellarunt.  Sic  scalas,  quod  ab 
scandendo  dicantur  et  singulos  gradus  scanderent,  magis  erat 
quaerendum,  si  appellassent  singulari  vocabulo  scalam,  cum 
origo  nominatus  ostenderet  contra. 

Rores  sind  Tautropfen,  dann  überhaupt  Tropfen,  Cic. 
Divin.  1,  8,  14  in  Versen;  Verg.  Ge.  1,  385  und  Aen.  12,  339; 
Horat.  Carm.  3,  3,  56;  Colum.  2,  10,  10;  6,  3,  6;  Lucan.  7. 
837;  9,  698,  PHn.  N.  H.  2,  60,  61  (152);  15,  1,  2  (6);  16,  26, 
46  (109);  17,  24,  37  (225);  18,  29,  69  (292);  21,  17,  68  (111): 
Val.  Fl.  5,  372  (im  Vat.  foribus);  Sil.  4,  165;  7,  206;  14,  486: 
15,  364;  Stat.  Silv.  5,  1,  35  und  Theb.  2,  674;  3,  469;  5,  590: 
8,  8;  12,  138;  Apul.  de  mundo  33  S.  362;  Turnus  bei  Serv. 
zu  Verg.  Ge.  S,  324;  Ser.  Samon.  168;  Arnob.  7,  36  (50); 
Claudian.  Nupt.  Honor.  et  Mar.  249;  Sedul.  5,  7;  Anth,  Lat. 
ed.  Riese  589  v.  2;  731  v.  11;  dann  schreibt  Baehrens  Anth. 
Lat.  IV  90  V.  6  roribus  statt  naribus,  was  Riese  Anth.  Lat.  690 
V.  6  hat.     Über  den  Gen.  rorum  vergl.  unter  76. 

Pruinae  Cic.  Catil.  2,  10,  23;  Lucr.  2,  515;  2,  521;  5, 
216;  6,  529;  Verg.  Ge.  1,  230;  2,  263;  3,  368;  4,  518;  Horat. 
Carm.  1,  4,  4;  Ovid.  Met.  3,  488;  7,  268;  Liv.  5,  2,  7;  5,  6,  3: 
Colum.  11,  3,  63;  Lucan.  4,  53;  8,  363;  9,  717;  PUn.  N.  H. 
2,  38,  38  (102);  2,  39,  39  (105);  19,  8,  41  (142);  Sil.  3,  551: 
8,  418;  Val.  Fl.  2,  287;  4,  70;  6,  338;  7,  358;  8,  210;  Mart. 
7,  31,  5;  10,  7,  2;  11,  3,  3;  Gell.  12,  5,  11. 

Nives  Schneeflocken,  dann  auch  der  gefallene  Schnee, 
Cic.  Catil.  2,  10,  23;  pro  Sest.  5,  12;    Phil.  9,  1,  2;  Epist.  ad 


-       607     — 

Att.  5,  21,  U  und  Nat.  Deor.  2,  5,  14;  Caes.  bell.  Gall.  1,  55, 
10  und  bell  civ.  1,  48,  2;  Lucr.  5,  746;  6,  107;  Verg.  Ecl. 
10,  47;  Horat.  Carm.  3,  10,  7;  3,  24,  39;  4,  7,  1;  4,  13,  12; 
Epod.  2,  30;  6,  7;  13,  2  iind  Epist.  1,  7,  10;  Tibull.  1,  2,  50: 
1,  4,  2;  Ovid.  Amor.  3,  6,  93;  Met.  2,  222;  6,  692:  8,  555: 
9,  221;  15,  69  und  Fast.  1,  390;  1,  680;  2,  276;  3,  236;  Liv. 
5,  2,  7;  5,  6,  3;  10,  46,  1;  21,  32,  7;  21,  37,  4;  Manil.  2, 
419;  Lucan.  4,  52;  4,  84;  4,  118;  5,  465;  6,  .479;  10,  220; 
Plin.  N.  H.  2,  60,  61  (152);  2,  103,  106  (234):  17,  2,  2  (14): 
Sil.  3,  524;  3,  545;  3,  548;  Mart.  1,  49,  5;  1,  49,  18;  2,  29, 
4;  Val.  Fl.  7,  358;  Tac.  Ann.  12,  13  und  Hist.  3,  59;  5,  6; 
Cael.  Aurel.  Chron.  4,  3,  59  S.  310;  dafür  ningues  Lucr.  6,  736. 

Grand  in  es  Cic.  Nat.  Deor.  2,  5,  14;  Plin.  N.  H.  2,  38, 
38  (102);  2,  38,  38  (103);  2,  39,  39  (105);  2,  60,  61  (152); 
28,  7,  23  (77);  37,  11,  73  (189);  Auson.  Epist.  16,  13. 

Mit  diesen  dürfen  imbres  und  nimbi  nicht  verglichen 
Averden,  da  dieselben  notwendig  das  mehrmalige  Eintreten  der 
dadurch  angezeigten  Naturerscheinung  ausdrücken. 

104.  Von  den  Benennungen  trockener  Gegen- 
stände, welche  nicht  gezählt,  sondern  gemessen  oder 
gewogen  werden,  hat  frumentum  häufig  den  Plur. 
Frumenta  sind  nämlich  die  verschiedenen  Getreide  arten,  Fasti 
Praenest.  25.  April;  Colum.  2,  6,  1;  2,  9,  8;  2,  9,  14;  2,  9. 
17;  2,  10,  1;  2,  21,  6;  8,  9,  2;  11,  2,  74:  Plin.  H.  N.  18,  7, 
9  (48);  18,  7,  10  (51);  18,  7,  10  (52);  18,  7,  10  (56);  18,  10, 
22  (25);  Pallad.  1,  6,  14,  15.  Auch  luxuriosa  frumenta  Cic. 
(Jrat.  24,  81;  frumenta  in  agris  matura  non  erant  Caes.  bell. 
Gall.  1,  16,  2;  iam  esse  in  agris  frumenta  matura  bell.  Gall.  1, 
40,  11;  frumenta  ex  agris  in  oppida  comportant  bell.  Gall.  3, 
9,  8;  frumentis  succisis  bell.  Gall.  4,  19,  1  und  4,  38,  3;  fru- 
menta non  serunt  bell.  Gall.  5,  14,  2 ;  cum  maturescere  fru- 
menta inciperent  bell.  Gall.  6,  29,  4;  frumenta  a  tanta  multitudine 
iumentoi'um  atquc  hominum  consumebantur  bell.  Gall.  6,  43,  3; 
frumenta  corrumpant  bell.  Gall.  7,  64,  3 ;  frumenta  in  hibcniis 
orant  bell.  civ.  1,  48,  5;  iam  frumenta  maturescere  iucipicbant 
J)ell.  civ.  3,  49,  1 ;  maturitate  frumentorum  bell.  civ.  3,  49,  6 ; 
frumenta  consumpserant  bell.  civ.  3,  58,  3;  iam  matura  erant 
frumenta  bell.  civ.  3,  81,  3;  wenn  Doberenz  zu  bell.  Gall.  1, 
16,  2  behauptet,    dass   frumenta  immer  von   dem  Getreide  auf 


-     608     — 

dem  Felde  gesagt  sei,  so  zeigen  die  Beispiele  bell.  Gall.  5,  14, 
2  und  bell  civ.  1,  48,  5,  dass  dies  nicht  richtig  ist,  vergl, 
H.  Hartz,  Über  den  Sprachgebrauch  des  Cäsar,  Progr.  Frank- 
furt a.  O.  1875  S.  24.  Ferner  noch  rapiant  frumentu  ex  agris 
Liv.  2,  34,  10-,  ut  frumenta  omnes  ex  agris  in  urbes  munitas 
conveherent  Liv.  23,  32,  14;  legiones  ducunt  ad  frumenta,  quae 
iam  in  herbis  erant,  corrumpenda  Liv.  25,  15,  18;  ad  demetenda 
frumenta  Liv.  31,  2,  7;  Romanus  ut  praegressus  corrumperet 
hosti  frumenta  Liv.  33,  6,  8;  frumenta  deusta  Liv.  40,  41,  5. 
Finimenta  im  Gegensatz  zu  vites  oder  Bacchus  Lucr.  1,  174; 
Verg.  Ge.  2,  228,  oder  zu  legumiua  Plin.  N.  H.  18,  7,  10  (60), 
gehen  ohne  Zweifel  auf  die  Getreidearten.  Dieselbe  Auslegung 
leidet  ferner  Anwendung  auf  Verg.  Ge.  1,  150;  1,  189:  1,  315; 
3,  176  und  Aen.  4,  406;  Horat.  Epist.  1,  16,  72;  2,  1,  140; 
2,  2,  161;  Ovid.  Fast.  4,  915;  Colum  2,  8,  3;  2,  9,  2;  2,  9, 
11;  2,  10,  7;  2,  21,  5;  2,  22,  5;  3,  8,  4;  11,  2,  26;  Plin.  N.  E. 

18,  7,  10  (58).  Wo  das  Wort  Feigenkerne  bedeutet,  wie  Plin. 
N.  H.  15,  19,  21  (82);  17,  27,  44  (256),  ist  die  Zulässigkeit 
des  Plur.  ausser  Zweifel. 

Die  Benennungen  der  einzelnen  Getreidearten, 
ador  oder  adoreum,  arinca,  avena,  far,  milium,  ordeum, 
panicum,  secale,  sesima,  siligo,  triticum,  sind  regel- 
mässig Singularia  tantum. 

Aveuae  bedeuten  nur  wilden  Hafer,  der  in  einzelnen 
Halmen  hie  und  da  aufschiesst,  steriles  avenae  Verg.  Ecl.  5, 
37  und  Ge.  1,  154;  vauis  aveuis  Verg.  Ge.  1,  226;  inertibus 
avenis  Calpurn.  4,  116;  quid  (in  mundo  faciunt)  Spinae,  quid 
sentes,  quid  avenae,  quid  lolium  Arnob.  2,  59,  und  so  ist  auch 
Plin,  N.  H.  4,  13,  27  (95)  feruntur  et  Oeonae,  in  quibus  ovis 
avium   et  avenis    incolae  vivant    (vergl.  Mela  3,    6,    56;    Solin. 

19,  6)  zu  verstehen;  oder  es  sind  Haferhalme  Mela  3,  9,  91, 
wofür  Plin.  N.  H.  6,  30,  35  (188)  calami  avenae  sagt,  oder 
irgend  welche  Halme,  aus  denen  Hirtenpfeifen  gemacht  werden, 
Ovid.  Met.  1,  677;  8,  192  und  Trist.  5,  10,  25;  Claudian. 
Epithal.  Pallad.  et  Celer.  35. 

Farra  und  ordea  stehen  bei  Dichtern  gleich  dem  Sing., 
so  dass  der  Plur.  nur  auf  die  einzelnen  Körner  gedeutet  werden 
kann,  farra  in  einem  alten  Bauernliede  bei  Macrob.  Sat.  5,  20, 
18   und   bei  Serv.   zu  Verg.  Ge.  1,    101;    Verg.  Ge.  1,   73;    1, 


-     609     — 

101;  1,  219;  3,  127;  Ovid.  Amor.  3,  10,  7;  3,  10,  40;  A.  A. 
1,  758  und  Fast.  1,  276;  1,  693;  2,  24;  2,  519;  2,  520;  3,  284; 
3,  445;  4,  409;  6,  180;  6,  313;  Val.  Fl.  2,  449;  ordea  Verg. 
Ecl.  5,  36  und  Ge.  1,  210;  1,  317;  Ovid.  Med.  form.  53;  56; 
95;  Met.  14,  273  und  Fast.  1,  694;  luven.  8,  154;  14,  155; 
Calpurn.  Ecl.  3,  85;  Nemes.  293:  Ser.  Samou.  717;  746;  1056. 
Ordea  wurde  verspottet,  nach  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  210  von 
Bavius  und  Mävius,  nach  Cledon.  S.  1898  (V  43,  3)  von  Corni- 
ficius  Gallus,  mit  dem  Verse:  Ordea  qui  dixit,  superest  ut  tritica 
dicat.  Quintil.  1,  5,  16  sagt:  Scala  et  scopa,  coutraque  ordea 
■et  mulsa,  licet  litterarum  mutationcm  detractionem  adiectionera 
habeant,  non  alio  vitiosa  sunt,  quam  quod  pluralia  singulariter 
et  singularia  pluraliter  efferuutur.  Und  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  5, 
36:  Usurpative  metri  cauca  dixit  (ordea);  nam  triticum  ordeum 
vinum  mel  numeri  tantum  singularis  sunt,  unde  plurali  in  prosa 
uti  non  possumus.  Doch  ist  ordea  auch  bei  Plin.  N.  H.  18, 
7,  10  (56)  und  Ennod.  Epist.  4,  3. 

Auch  die  Benennungen  der  Hülsenfrüchte ,  cicer, 
ervum,  faba,  lens,  pisum,  vicia,  sind  Singularia  tan- 
tum. Dass  cicer  keinen  Plur.  hat,  lehreu  Yarro  L.  L.  8,  25, 
48;  9,  39,  63;  10,  3,  54,  und  Charis.  und  Diom.  in  den  unter 
101  mitgeteilten  Stellen.  Bei  Augustin.  Reg.  4  S.  1978  (V 
498,  36)  haben  die  früheren  Ausg.  vina  enim  poetae  dixerunt, 
et  cicera;  jedoch  im  Freising,  ist  et  cicerarius  mit  der  Correctur 
et  cicero,  Keil  hat  et  Cicero  rarius  geschrieben.  Die  Bemerkung 
des  Diom.  (I  328,  21)  nach  Aufzählung  von  far,  ador,  faba,  cicer, 
milium,  panicium :  Et  si  qua  herum  nominativo  pluraliter  efferuutur, 
ceteris  casibus  cessabunt,  bezieht  sich  vorzüglich  auf  far,  vielleicht 
auch  auf  cicer.  Cicer  steht  für  eine  Mehrheit  Horat.  Serm.  1,  6, 
115  ad  porri  et  ciceris  laganique  catinum;  Serm.  2,  3,  182  in 
cicere  atque  faba  bona  tu  pcrdasque  lupinis;  Serm.  2,  6,  83 
neque  ille  sepositi  ciceris  invidit;  A.  P.  249  si  quid  fricti  ciceris 
probat  emptor;  Pers.  5,  177  cicer  ingere  large  rixanti  populo; 
Mart.  1,  103,  10  asse  cicer  tepidum  constat;  Pctrou.  14,  3 
praeter  unum  dipondium,  quo  cicer  lupinosque  dcstinaveramus 
mercari.  Wenn  bei  Colum.  2,  11,  1  richtig  gelesen  wird:  haec 
hominum  causa  serenda  censemus,  illa  deinde  pecuduni,  pabu- 
lorum  genera  complura,  sicut  Medicam  et  viciam,  farragiueiu, 
quoque  hordeaceam,  et  avenam,  foenum    Graecum,    nee    minus 

Neue-Wagener.    Formnnlohro  1,   3.  Autl.  o» 


—     610    — 

ervum  et  ciccra-,  i^o  kann  allerdings  daselbst  ciccia  nur  Acc. 
Plur.  sein,  und  wird  alsdann  auf  die  verschiedenen  Arten  der 
Frucht  bezogen  werden  müssen,  von  denen  Plin.  N.  If.  18,  12^ 
32  (124)  redet.  .Sonst  hat  Colum.  2,  11.  12  cicera  als  Nomin. 
.Sing,  und  cicerae  als  Gen.;  auch  2,  7,  2  ist  cicera  Nom.  Sing.,, 
welchem  in  §  1  cicer  als  ein  davon  verschiedenes  vorangeht,, 
wie  bei  Pallad.  4,  1,  4,  6  cicer  und  cicera  als  von  einander 
verschieden  erscheinen. 

Ervum  bezeichnet  gleichfalls  öfters  eine  Mehrheit.  Plaut. 
]\Iost.  1,  1,  59  (62)  ervom  daturine  estis  bubus  quod  feram? 
Verg.  Ecl.  3,  100  quam  pingui  macer  est  mihi  taurus  in  ervo; 
Horat.  Serm.  2,  6,  1 16  me  silva  cavusque  tutus  ab  insidiis  tenui 
solabitur  ervo;  Ovid.  Med.  form.  55  par  ervi  mensura;  Colum. 
2,  11,  12  ervi  duodecini  librae;  Colum.  6,  4,  3  valvulis 
ervi;  Colum.  11,  3,  5  ruboruni  semina  ervi  moliti  farinae 
immiscere  oportet;  Plin.  N.  H.  19,  10,  58  (179)  naporum  me- 
dicina  ervi  aliquid  una  seri;  N.  II.  23,  7,  64  (127)  cauliculi  et 
folia  (caprilici)  admixto  ervo  contra  marinorum  venena  prosunt. 
Beispiele  des  Plur.  sind  nicht  bekannt. 

Über  faba  sagt  Varro  L.  L.  9,  38,  28:  Neque  propter 
usum,  ut  Terentius  siguilicat  unum,  plures  Terentii,  postulandum 
est,  ut  sie  dieamus  faba  et  fabae;  non  enim  in  similibiis- 
utrumque.  Vergl.  Varro  L.  L.  10,  6,  84  und  die  Stellen  des 
Prise,  Charis.,  Diom.  und  Phoc.  unter  101.  Varro  L.  L.  5,  31, 
140  vehiculum  in  quo  faba  aliudve  quid  vehitur,  quod  ex  vimi- 
uibus  vietur  aut  eo  vehitur  und  R.  R.  1,  44,  1  seruntur  fabae 
modii  IUI  in  iugero;  Cic.  Divin.  1,  30,  62  ex  quo  Pythagoricis 
interdictum  putatur,  ne  faba  vescei'entur,  und  Divin.  2,  58,  119 
faba  Pythagorei  utique  abstiuere  iubent,  quasi  vero  eo  cibo= 
mens,  non  venter,  infletur;  Horat.  .Serm.  2,  6,  63  quando  faba 
Pythagorae  cognata  simulque  uncta  satis  pingui  ponentur  oluscula 
lardo?  Epist.  1,  16,  55  de  mille  fabae  modus,  vergl.  die  unter 
cicer  angeführte  Stelle  Serm.  2,  3,  182;  Ovid.  Fast.  6,  170  cur 
mixta  cum  calido  sit  faba  farre,  rogas?  Colum.  2,  2,  13  si 
lupino  vel  faba  conseras;  Colum.  2,  10,  8  fabae  sex  occupant 
modii;  Colum.  2,  13,  2  fabae  modii  quattuor  vel  sex;  Colum 
7,  3,  22  per  se  ordeum  vel  fresa  cum  suis  valvulis  faba  vel 
cicercula  sumptuosior  est;  Colum.  7,  9,  9  fabae  et  similium 
leguminum  facienda  est  potestas;    Plin.  N.  II.  18,  16,  42  (143) 


—    611    — 

fabae  modios  decem;  19,  8,  40  (133)  usus  bis  cum  faba ;  30, 
8,  21  (67)  ümuin  palumbinum  in  faba  sumi  contra  calculos  et 
alias  difficultates  vesicae;  Mart.  10,  14,  5  quando  fabae  modium 
nobis  farrisve  dedisti,  cum  tua  Niliacus  nira  colonus  aret?-^ 
Ser.  Samon.  689  faba  ciim  tepidis  Bacchi  decocta  fluentis,  und 
749  mollis  odorato  faba  iungatur  coriandro;  Lamprid.  Heliog. 
21,  3  pisum  cum  aureis,  lentera  cum  cerauniie,  fabam  cum 
electris,  orizam  cum  albis  exhibens.  Den  Plur.  haben  ausser 
der  yon  Charis.  eiterten  Stelle  Verg.  Ge.  1,  215  vere  fabis 
satio  noch  Ovid.  Med.  form.  70  inflantes  corpora  frige  fabas; 
P^ast.  2,  576  septem  nigras  versat  in  ore  fabas;  F'ast.  5,  267 
flore  semel  laeso  pereunt  viciaeque  fabaeque-,  Fast.  5,  436 
nigras  accipit  ore  fabas,  und  438  his  redimo  meque  meosque 
fabis;  Fast.  5,  509  minor  fabas,  olus  alter  habebant;  Fast.  6, 
180  terra  fabas  tantum  duraque  farra  dabat;  Plin.  N.  H.  18,  7, 
19  (57)  fabae  in  folia  exeunt;  N.  H.  18,  12,  30  (122)  fabae 
non  supra  tricenas. 

Lens  von  einer  Mehrheit  Cato  R.  R.  116  lentim  quomodo 
servari  oporteat,  dann  permisceto  lentim  aceto  laserpiciato,  und 
lentim  oleo  perfricato;  Colum.  2,  13,  4  lentis  sesquimodius ; 
Plin.  N.  H.  16,  40,  76  (201)  CXX  modium  lentis;  N.  H.  18, 
10,  23  (98)  lentem  torreri  prius;  N.  H.  18,  30,  73  (308)  sunt 
([ui  lentem  aceto  laserpiciato  respergant;  N.  H.  20,  8,  31  (75) 
silvestre  genus  (cichorii)  dysintericis  prodest,  magis  cum  lente; 
N.  H.  28,  14,  58  (209)  coagulum  cervorum  decoctum  cum  lente; 
Gell.  17,  8,  2  aula  lentis  Aegyptiae  ;  Ser.  Samon.  288  illinitur  valido 
multum  lens  cocta  in  aceto.  Vergl.  die  unter  faba  angeführte 
Stelle  Lamprid.  Heliog.  21,  3.  Der  Plur.  ist  bei  Ovid.  Fast. 
5,  268  lentes,  advena  Nile,  tuae;  Colum.  6,  10,  1  lentes  quoque 
valvulis  exemptae ;  Veget.  Art.  veter.  5  (3),  18  (19)  lentes, 
quae  supra  aquam  natant;  Scrib.  Larg.  114  in  vino  rosa  et  lentes 
incoquuntur.  Bei  Plin.  N.  H.  19,  8,  40  (133)  hat  Sillig  ohne 
Hdschr.  usus  his  cum  lentibus  et  faba  geschrieben  und  danach 
auch  Detlefsen,  in  den  älteren  Ausg.  ist  cum  lente,  aus  den 
Paris,  a  c  d  wird  cum  lentis  bemerkt,  worunter  sich  vielleicht 
cum  lenti  verbirgt,  vergl.  unter  61. 

Pisum  von  einer  Mehrheit  Plin.  N.  H.  20,  6,  23  (53)  in 
pisi  aut  fabae  sorbitione ;  Petron.  28,  8  ostiarius  in  lance  argen- 
tea    pisum  purgabat ;  Lamprid.  Heliog.   21,3  (vergl.  unter  faba) 

39" 


—     612     — 

Pisorum  wurde  Pliu.  N.  H.  18,  7,  10  (57)  vor  Jan  ohne  handschrift- 
liche Autorität  gelesen,  und  pisarum,  welches  Detlefsen  aus  dem 
Leid.  Lips.  iii.  sec.  aufgenommen  hat,  ist  eine  bei  diesem 
Schriftsteller  schwerlich  zulässige  Wortform,    vergl.    unter  127. 

Vicia  bezeichnet  eine  Mehrheit  Varro  R.  R.  3,  13,  1  cum 
«ffunderetur  capreis  vicia  aut  quid  aliud;  Colum.  2,  13,  3  viciae 
modii  sex  vel  septem;  Plin.  N.  H.  11,  37,  62  (164)  indicio  est 
a  minimis  coclearum  derosa  vicia;  N.  H.  18,  16,  41  (142)  farrago 
ex  recrementis  farris  praedensa  seritur,  admixta  aliquando  et 
vicia,  und  N.  H.  18,  16,  42  (143)  viciae  modios  duos.  Der 
Plur.  viciae  ist  bei  Oväd.  Fast.  5,  267,  vergl.  unter  faba,  und 
viciis  Arnob.  4,   10  (in  der  Hdschr.  ticiis). 

Von  den  Benennungen  anderer  Gewächse  werden 
gewöhnlich  als  Sing,  tantum  gebraucht  alium,  amomum, 
anethum,  anisum,  apium,  balsamum  und  opobalsamum,  batis, 
beta,  blitum,  caltha,  cardamum,  cardamomum,  carex,  cinnamum, 
cinnamomum,  coriandrum,  costura,  crocus  oder  crocum,  cuminum 
cunila,  lapathum,  laser,  laserpicium,  nienta,  muscus,  naturtium. 
ocimum,  origanum.  piper,  porrum,  puleium,  rumex,  ruta,  satureia, 
serpyllura,  sisymbrium,  thymbra,  thymum,  ulpicum.  Arnob.  7, 
]6  verbindet  cuminum,  nasturtium,  apium,  rutam,  mentam, 
ocimum,  puleium,  porrum  mit  rapa,  bulbos,  carduos,  radices, 
Cucurbitas;  derselbe  4,  10  hat  cunelae  und  nasturtio  neben 
cucurbitis,  rapis,  viciis,  betaceis,   caulibus. 

Von  mehreren  der  eben  aufgeführten  Nomina  findet  sich 
der  Plur.  mehr  oder  weniger  häufig  bei  Dichtern.  Balsam a 
Verg.  Ge.  2,  119:  Colum.  10,  301;  Mart.  3,  63,  4;  14,  59,  1; 
Tacit.  Germ.  45;  Solin.  33,  5;  Apul.  Met.  2,  8  S.  108;  6,  11 
S.  401;  6,  24  S.  427;  Spart.  Hadr.  19,  5;  Ser.  Samou.  11; 
28;  Claudian.  Nupt.  Honor.  et  Marc.  96  und  Epithal.  Pallad 
et.  Celer.  121;  Lact.  Phoen.  84;  opobalsama  Stat.  Silv.  3,  2, 
141;  Mart.  11,  8,  1;  luven.  2,  41. 

Cinnama  Ovid.  Met.  10,  308;  15,  399  und  Fast.  3,  731; 
Pers.  6,  35;  Stat.  Silv.  2,  6,  88;  4,  5,  32;  5,  3,  43;  5,  5,  14; 
Theb.  6,  61;  Mart.  3,  55,  2;  3,  63,  4;  4,  13,  3;  11,  54,  3; 
Apul.  Met.  2,  8  S.  108;  Solin.  33,  2;  33,  15;  Claudian.  Nupt. 
Honor.  et  Mar.  95  und  Cons.  Stil.  2,  420. 

Coriandra  Colum.  10,  244. 

Melanthia  Colum.  10,   245. 


—     613     — 

Menthae  Ovid.  Met.  8,  663;  10,  729. 

Nasturtia  Moret.  85,  auch  nasturcia  geschrieben;  Colum. 
10,  231. 

Ocima  Colum.  10,  319;  Pers.  4,  22;  Ser.  Samon.  441. 

Rutae  Ovid.  Remed.  amor.  801. 

Serpylla  Verg.  Ge.  4,  31. 

Sisymbria  Ovid.  Fast.  4,  869;  sisinbriorum  Edictr 
Dioclet.  de  pret.  rer.  exempl.  Stratonic.  part.  infer.  S.  3  Z.  23- 
(C.  I.  L.  3  S.  807). 

Thymbrae  Petron.  135,  8  v.  14. 

Thyma  Horat.  Carm.  1,  17,  6;  4,  2,  29  und  Epist.  1,  3^ 
21;  Ovid.  A.  A.  1,  96  und  Fast.  4,  440;  5,  272;  3Iart.  5,  39, 
3;  11,  42,  4;  Avian.  26,  6. 

Ulpica  Colum.  10,  113. 

Hiezu  kommen  die  anomalen  Pluralformen  caltha  Prudent. 
Cathem.  5,  114;  colocasia  Verg.  Ecl.  4,  20;  Mart.  8,33,  13;, 
Apic.  3,  68;  Ennod.  Carm.  1,  9,  149  und  satureia  Ovid.  A. 
A.  2,  415;  Mart.  3,  75,  4. 

Der  Sing,  beta  steht  von  einer  Mehrheit  Plaut.  Pseud.  3,. 
2,  26  (815);  Cic.  Epist.  ad  Fam.  7,  26,  2;  Plin.  N.  H.  19,  8, 
40  (132)  betae  genera  vernum  et  autumnale ;  Petron.  56,  9 
fascem  betae;  der  Plur.  Moret.  72;  Priap.  51,  15;  Plin.  N.  H. 
19,  8,  40  (135j;  Mart.  3,  47,  9;  13,  13,  1;  Ser.  Samon.  974; 
Pallad.  5,  3,  5. 

Blitum  von  einer  Mehrheit  Plaut.  Pseud.  3,  2,  25  (814); 
Varro  (Sat.  Menipp.  163)  bei  Non.  S.  550,  11. 

Carex  Verg.  Ge.  3,  231;  Priap.  86  (CatuU.  19),  2-, 
earices  Pallad.  1,  22. 

Laser,  Plur.  lasera  Anth.  Lat.  ed.  Riese  390,  23. 

Porrum  Moret.  84;  Horat.  Serm.  1,  6,  115  und  Epist. 
1,  12,  21;  Colum.  10,  370;  Mart.  3,  47,  8;  doch  auch  porra 
Moret.  74,  und  porri  Varro  bei  dem  Gramm,  ine.  de  dub.  nom.  V 
588,  1  (ponuntur  tenues  porri),  vergl.  Stünkel,  Varr.  verb.  format. 
S.  8;  Plin.  N.  H.  19,  12,  60  (183);  Mart.  5,  78,  4;  13,  19,  1; 
Vulg.  Num.  11,  5;  porris  und  porros  Mart.  11,  52,  6;  13,  19, 
1;  Apic.  2,  2  §  52;  3,  2  §  62;  3,  10  §  87;  3,  10  §  88;  3,  10 
§  89;  3,  10  §  90;  4,  2  §  133;  4,  3  §  171;  4,  3  §  172;  4,  5 
§  181;  8,  5  §  356. 

Rumex  Plaut.  Pseud.    3,    2,    25  (814);    Moret.  73;    Plin. 


-       614     — 

N.  H.  11,  8,  8  (18);  rumieea  siutl  Wurfgeschosse  uach  Gell. 
10,  25,  2,  und  80  gebraucht  das  Wort  Lucil.  (ex  libr.  ine.  v. 
109  ed.  L.  Müller)  bei  Fest,  unter  rumex  S.  270  und  unter 
spara  S.  330  (an  der  ersteren  Stelle  fehlt  das  fragliche  Wort, 
an  der  zweiten  ist  inu,  und  bei  Paul.  S.  331  vollständig  murices). 

W^ie  der  Plur.  alia  gemeint  ist,  erhellt  am  deutlichsten 
aus  Moret.  89  quattuor  alia  und  Samon.  32  alia  tema;  »Samon. 
188  alia  Septem  uumero;  Samon.  334  alia  parva  nomen;  abei- 
ebenso  ist  er  zu  verstehen,  wenn  kein  Numerale  daneben  steht, 
wie  Lucil.  (XIV  15)  bei  Charis.  1,  15  S.  60  (I  79,  18);  Verg. 
Ecl.  2,  11;  Colum.  10.  112;  10.  314;  Samon.  27:  29;  30;  129; 
297;  373;  575;  740;  908;  1036;  104G, 

Ebenso  croci  Aemil.  Macer  bei  dem  Grammat.  de  dub. 
uomin.  S.  75  {V  576,  5;;  Prop.  5  (4),  1,  16;  Ovid.  Met.  4,  393; 
Fast.  4,  442  und  Ibis  202;  luven.  7,  208;  Arnob.  1,  59. 

Cytisi  Verg.  Ge.  2,  431;  Ovid  Fast.  5.  272;  Colum. 
5,  12,  3. 

Ellebori  (hellebori)  Verg.  Ge.  3,  451:  Colum.  10,  17; 
Cael.  Aurel.  Acut.  3,  21,  207  S.  300  Haller. 

Harundines  Plaut.  Rud.  2,  1.  5  (294);  Copa  8;  Ovid. 
Met  1,  684;  11,  190;  13,  784;  Liv.  35,  27,  3 ;  Colum.  4,  32,  2; 
4,  32,  5;  Plin.  N.  H.  16.  36,  64  (156);  16,  38,  72  (183);  20,  6, 
23  (55);  Suet.  Aug.  80;  Vitruv.  2,  1,  3;  Petron.  40,  6;  59,  5; 
109,  7;  136,  11. 

Papavera  sind  Mohuarten  Plin.  N.  H.  19,  1,  4  ('21),  ge- 
wöhnlich aber  Mohupflanzeu,  Mohnköpfe,  Mohnblumen,  Verg. 
Ecl.  2,  47;  Ge.  1,  78  und  Aen.  9,  436;  Prop.  1,  20,  38;  Liv. 
1,  54,  6;  Val.  Max.  7,  4,  2;  Petron.  132,  11;  Pliu.  N.  H.  13, 
17,  32  (108);  19,  8,  53  (169);  25,  6,  30  (66);  34,  8,  19  (77); 
37,  10,  63  (173);  Flor.  1,  7,  7;  Frontin.  Strateg.  1,  1,  4;  Mohn- 
körner Verg.  Ge.  4,  545;  Ovid.  Amor.  2,  6,  31  und  Med.  form. 
99;  Colum.  10,  104;  Samon.  24;  362;  Cael.  Aurel.  Acut.  1 
praef.  17  S.  7;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  471,  7,  an  welchen  Stelleu^ 
der  Sing,  genügte,  die  Masse  Mohn  zu  bezeichnen. 

Brassicae  sind  Kohlarten  Cato  R.  R.  157,  3;  Priap.  51, 
14;  Plin.  N.  H.  20,  9,  37  (96);  bei  Cic.  Nat.  Deor.  2,  47,  120 
>st  brassicis  der  Interpolation  verdächtig.  Auf  die  Versckieden- 
heit  der  Arten  bezieht  sich  Pliu.  H.  N,  16,  34,  62  (151)  omniuui 
hederarum  generi. 


-     615     — 

Gewöhnlich  bezeichnet  hederae  eine  Mehrheit  von  Ge- 
wächsen, Verg.  Ecl.  4,  19  und  Ge.  2,  258;  4,  124;  Culex  141; 
Horat.  Carm.  1,  J,  29;  1,  36,  20;  Ovid.  A.  A.  3,  411  und  Met. 

3,  664;  4,  365;  6,  128;  6,  599;  10,  99;  Pers.  Prol.  6;  luven. 
7,  29;  Stat.  Silv.  2,  7,  11;  bei  Colum.  9,  4,  2  kann  an  die 
mannichfachen  Arten  gedacht  werden. 

Lactucae  Hör.  Serm.  2,  8,  8;  Plin.  N.  H.  19,,  8,  38  (126); 
19,  8,  39  (129);  19,  8,  39  (130);  19,  8,  39  (131);  19,  8,  40 
(134);  19,  10,  57  (177);  19,  20,  60  (183):  Mart.  3,  47,  8; 
Pallad.  5.  3,  5,  vergl.  Colum.  11,  3,  26;  Plin.  N.  H.  19,  8,  38 
<125);  20,  7,  26  (68). 

Paleae  Cic  Fin.  4,  27,  76;  Verg.  Ge.  3,  134;  Colum. 
6,  3,  3;  7,  3,  22;  Plin.  N.  H.  37,  2,  11  (37);  37,  3.  12  (48); 
37,  7.  29  (103);  Pallad.  1,  32;  1,  36,  3;  Gros.  7,  27,  1;  7,  39,  14. 

Sehr  unsicher  ist  fena  Apul.  Met.  3,  29  IS.  233  tunc  igitur 
a  rosis,  et  quidem  necessario,  temperavi  et  casum  praesenteni 
tolerans  in  asini  faciem  „frena"  rodebam,  Avie  jetzt  mit  Oudeu- 
dorp  statt  fena,  was  in  (/  d  g,  oder  foena,  was  in  F  steht,  ge- 
lesen wird. 

Den  Plur.  mella  lesen  wir  nicht,  wie  Charis.  (veigl.  unter 
101)  sagt,  ut  sint  multae  species,  quasi  locale,  velut  Atticum, 
Rhodium,  sondern  dafür  hat  Plin.  N.  H.  11,  14,  14  (34)  terna 
genera  mellis;  mella  aber  sind  Houigklumpen,  Honigmassen, 
Verg.  Ecl.  3,  89;  4,  30;  Ge.  1,  131;  4,  35;  4,  57;  4,  101;  4, 
163;  4,  169;  4,  213;  4,  228;  4,  265  und  Aen.  1,  432;  1,  436; 

4,  486;  Horat.  Carm.  2,  6,  15;  2,  19,  12;  3,  16,  33;  Epod.  2, 
15;  16,  47;  Serm.  2,  2,  15;  2,  4,  24  und  Epist.  1,  19,  44; 
Ovid.  Amor.  3,  8,  40;  A.  A.  1,  748;  2,  423;  Med.  form.  82; 
Met.  1,  112;  14,  274;  15,  80  und  Fast.  1,  186;  3,  736;  3,  752; 
3,  762;  4,  152;  4,  546;  5,  271;  Plin.  N.  H.  7,  56,  57  (199); 
11,  14,  14  (37):  11,  16,  15  (44);  11,  16,  15  (45);  Mcla  3,  7, 
62;  Plin.  Epist.  4,  3,  3;  Ulpian.  Dig.  33,  9,  3  §  3;  Augustiu. 
Civ.  Dei  4,  34. 

Der  Plur.  tura,  eigentlich  Weihrauchkörner,  ist  häutig  bei 
Dichtern,  Verg.  Ecl.  8,  65  und  Ge.  1,  57;  Culex  87;  Horat. 
Carm.  1,  19,  14;  4,  1.  22;  4.  2,  52  und  Serm.  1,  5,  99;  Tibull. 
1,  3,  34;  1,  8,  70;  2,  2,  3;  3,  3,  2;  Prop.  3  (2\  10,  24;  3  (2), 
19,  13;  Ovid.  Her.  7,  24;  Amor.  3,  3,  33;  Met.  1,  249;  2,  289; 
3,  733;  4,  11;  6,  161;  6,  164;  7,  161  ;  7.  589;  9,  159;  10,  273; 


—     616     - 

10,  309;  10,  683;  11,  077;  13,  636;  15,  733;  Fast.  1,  172;  1, 
341;  1,  719;  2,  507;  2,  573;  2,  631;  3,  418;  3,  731;  4,  145;  4, 
334;  4,  411;  4,  935;  6,  370  und  Epist,  ex  Pont.  2,  9,  28;  4, 
8,  40;  Mart.  1,  111,  4;  6,  85,  12;  8,  8,  3;  8,  15,  3;  8,  24,  4: 

8,  66,  1;  10,  26,  6;  11,  54,  2;  11,  104,  12;  13,  4,  2,  doch  auch 
bei  Val.  Max.  1,  1,  15;  Tacit.  Germ.  45  und  Plin.  N.  IT.  praef. 
11;  12,  14,  30  (51);  12,  14,  32  (59);  12,  14,  32  (62);  Apul. 
Apol.  30;  Lact.  Inst.  2,  4,  15;  5,  18,  12.  Fälschlich  wird  dafür 
Cic.  Verr.  4,  35,  77  angeführt.  Die  Bedeutung  des  Flur,  ist 
vorzüglich  klar  aus  tria  tura  Ovid.  Fast.  2,  573,  und  aus  der 
Verbindung  licet  detis  in  veteres  turea  grana  focos,  et  si  tura 
aberunt,  unctas  accendite  taedas  daselbst  4,  410  und  411.  Bei 
Ovid.  Met.  13,  636  ture  dato  flammis  vinoque  in  tura  profuso- 
wechseln  Sing,  und  Plur.  des  Wortes  als  gleichbedeutend. 

Sales  Salzkömer,  Varro  R.  R.  2,  11,  6;  Fabian,  bei  Prob, 
de  nom.  S.  218  (IV  209,  24)  und  Charis.  1,  15  S.  82  (I  106, 
17);  Colum.  7,  4,  8;  7,  8,  4;  8,  6,  1 ;  Paul.  Dig.  39,  4,  11;  Amm. 
Marc.  24,  2,  3;  Impp.  Arcad.  et  Honor.  Cod.  4,  61,  11;  Pallad. 
6,  9,  2;  12,  17,  2;  12,  12,  18;  12,  19;  Veget.  Art.  veter.  3,  75; 
Macrob.  Sat.  7,  13,  23,  auch  Veget.  R.  mil.  4,  11  im  Gud.  und 
in  anderen  Büchern,  und  in  der  Schwurformel  per  hos  sales 
nach  Charis.  Art.  gramm.  1,  14  S.  27  (I  42,  8)  und  den  unter 
101  angezogenen  Stellen  der  Exe.  ex  Charis.  arte  gramm.  und 
des  Diom.;  Salzgeschmack,  Ovid.  Met.  15,  286;  Lucan.  10,  257; 
salzähnliche  Flecken  auf  Edelsteinen,  Plin.  N.  H.  37,  2,  8  (22); 
gewöhnlich  witzige  Reden,  Cic.  Orat.  26,  87  und  Epist.  ad  Fam. 

9,  15,  2;  Horat.  A.  P.  271;  Prop.  4  (3),  21,  28;  Ovid.  Trist.  2, 
565;  Senec.  Suas.  1,  5;  Senec.  Trauq.  4,  2  und  Vita  beata  27, 
2;  Quintil.  6,3,  15;  10,  1,  117;  12,  10,  12;  Stat.  Silv.  1,  6,  6? 
Marl.  3,  20,  9;  luven.  9,  11;  Plin.  Epist.  7,  4,  6,  und  diesen 
Gebrauch  des  Plur.  wollten  die  Grammatiker  nach  Charis.  1, 
15  S.  82  (I  106,  17)  allein  anerkennen.  Vergl.  Caper  de 
orthogr.  S.  2244  (VII  102,  3)  und  de  verb.  dub.  S.  2250 
(VIT  111,  10). 

Der  Plur.  farinae  ist  allein  aus  Samon.  255  u.  788  bekannt 

Den  Plur.   harenae   erklärte  Cäsar  in   den   von  Gell.  19,. 

8,  8    aus    dem    ersten  Buche    de    analogia  angeführten  Worten 

für  unstatthaft:  Num  tu  harum  rerum  natura  accidere  arbitraris, 

quodunam  terram  ac  plures  terras  et  urbem  et  urbes  et  imperium  et 


-     617    — 

imperia  dicamus,  neque  quadrigas  in  iinam  nominis  figiiram  re- 
digere, neque  harenam  multitudinis  appellatione  convertere  possi- 
mus?  und  den  Fronto  lässt  Gell.  §  12  urteilen:  Cum  harena 
singulari  in  numero  dieta  multitudinem  tarnen  et  copiani  signi- 
ücet  minimarum  ex  quibus  constat  partium,  indocte  et  inscite 
harenae  dici  videntur,  tamquam  id  vocabulum  indigeat  numeri 
amplitudine,  cum  ei  singulariter  dici  ingenita  sit  naturalis  sui 
multitudo.  Den  Plur.  harenae  haben  jedoch  Verg.  Ge.  2,106; 
2,  139;  2,  232;  3,350  und  Aen.  1,  107;  3,  557;  9,  714;  Horat. 
Carm.  3,  4,  31;  Prop.  4  (3),  3,  23;  4  (3),  14,  17;  5,  (4),  6,  83; 
Ovid.  Amor.  2,  11,  47;  2,  19,  45;  A.  A.  1,  527;  Met.  2,  456; 
2,  865;  4,  616;  5,  352;  7,  267;  9,  61;  10,  701;  11,  56;  11, 
88;  11,  231;  11,499;  15,268;  15,  279;  Fast.  3,479  und  Trist. 
5,  6,  43;  Liv.  22,  16,  4;  Manil.  5,  527;  Colum.  1  praef.  24; 
2,  10,  18;  Senec.  Epist.  115,9;  de  ira  3,20,  3  und  Nat.  quaest. 
1  Prol.  7;  Senec.  Med.  656;  Lucan.  1,  368;  2,  417;  2,  664; 
2,  694;  2,  733;  3,  698;  4,  428;  4,  616;  5,  460;  5,489;  5,604; 
5,  643;  5,  697;  5,  800;  6,  309;  7,  756;  8,  62;  8,  639;  8,  707; 

8,  711;  8,  753;  8,  774;  8,  805;  8,  829;  8,  856;  9,  402;  9,  464; 

9,  468;  9,  526;  9,  575;  9,  703;  9,  713;  9,  763;  9,  959;  10, 
290;  Plin.  N.  H.  7,  2,  2  (22);  31,  7,  39  (78);  31,  7,  39  (79); 
33,  7,  40  (119);  36,  6,  9  (51);  Val.  Fl.  1,  454;  3,  305;  6,  620; 
7,  111;  7,  561;  Sil.  1,  446;  1,  644;  5,  536;  6,  38;  6,  140;  7, 
479;  14,  350;  10,  291;  16,  621;  Stat.  Silv.  1,  2,  213;  3,1,12; 
4,  3,  23  und  Theb.  4,  245;  4,  522;  6,  519;  6,  867;  Calpurn. 
2,  73;  Tac.  Ann  2,  61  und  Hist.  5,  7;  Suet.  Aug.  80;  Gurt.  4, 
7,  6;  lustin.  1,  9,  3;  4,  1,  6;  15,  3,  11;  Gell.  5,  14,  17;  16, 
11,  7;  Fronto  bei  M.  Caesar  ad  Frouton.  1,  6  S.  16;  Claudian. 
Nupt.  Honor.  et  Mar.  148;  Pallad.  4,  11,  8;  harenulae  Plin. 
N.  H.  30,  3,  8  (24). 

Glareae  Pallad.  4,  11,  8  mit  harenae  vei^bunden ;  Pacat. 
Panegyr.  Theodos.  Aug.  28,  2;  Vulg.  lob  21,  33. 

Pul V eres,  welches  Prise,  (verg.  unter  101)  für  ungebräuch- 
lich erklärt,  Avie  auch  Charis.  und  Diom,  pulvis  unter  die  masculina 
semper  singularia  zählen,  ist  bei  Horat  Epod.  17,  48;  Plin.  N. 
H.  11,  24,  28  (82);  Amm.  Marc.  23,  6,  83;  29,  1,  25;  Cael. 
Aurel.  Chron.  2,  1,  33  S.  110  und  4,  2,  16  S.  289:  Pallad.  3, 
25,  14;  11,  14,  15;  Veget.  Art.  veter.  2,  28,  4;  2,  65;  Ennod. 
Carm.  1,   5,    40,    nnd    pulvieculi    Arnob.   2,   49.     Dass  pulvis 


—     618     — 

nicht  immer  hixaig  gebraucht  wird,  gesteht  Gell.  19,  8,  13  /.u. 
Vergl.  Pompei.  Comment.  S.  160  (V  166,  27)  und  S.  185  (V 
177,  27]  und  Cledon.  S.  1898  (V  42,  19). 

Häufig  ist  der  Plur.  ciaeres,  Oatull.  68.    98;    Verg.  Ecl. 

8,  101  undAen.  2,  431;  2,  587;  4,  427;  5,  55;  5,  81;  5,  787; 
(5,  226;  10,  59;  Culex  313;  Horat.  Carm.  2,  8,  9;  4,  13,  28; 
Epod.  16,  11  und  A.  F.  471;  Prop.  5  (4),  11,  37;  5  (4),  11, 
92;  Ovid.  A.  A.  2,  26;  Met.  2,  231;  2,  628;  13,  426;  14,577; 
Fast.  3,  48;  3,  563;  6,  631;  Trist.  5,  12,  68  und  Epist.  ex 
Pont.  4,  16,  3;  4,  16,  48;  Senec.  Oed.  Fr.  113;  Lucan.  8,  790; 

9,  990;  9,  1092;  Plin.  N.  H.  17,  28,  47  (261j;  Stat.  Silv.  3,  3, 
37;  Hart.  1,  1,  6;  1,  88,  10;  11,  49,  1:  Quiutil.  7,  9,  5;  9,  2, 
95;  Tac.  Ann.  2,  75;  3.  2;  14,  12;  Suet.  Calig.  15;  Domit. 
17  und  Rhet.  6;  Inschr.  Orell.  3937;  4442;  4443;  4444;  4834. 

Luta  giebt  Non.  S.  212,  14  aus  Cicero's  Briefen  an  Hir- 
tius,  dasselbe  hatte  Cäsar  gebraucht  nacli  Caper  de  orthogi'. 
S.  2244  (VII  101.  17);  Tiberian.  II  (P.  L.  M  ed.  Baehrens  III 
p.  266)  V.  24  nach  Verbesserung  von  Bährens. 

Limis  siccatis  hat  Arnob.  1,  3  (in  der  Hdschr.  liminis  s.); 
Dracont.  praef.  zu  Hydra  v.  13  et  limos  obducit  ager  deceptus 
inertes  nach  Büchelers  Verbesserung,  vergl.  die  Note  vou  Bähreus 
zu  d.  St.  (P.  L.  M.  V  135). 

Merdae  Horat.  Serm.  1,  8,  37;  Phaedr.  4.  18.  25;  C.  I. 
L.  4,  1700. 

Stercora  Colum.  2,  13,  9  (im  Sangerm.  stercoris)  und  2 

22,  3;  de  arb.  17,  2  (im  cod.  Polit.  und  Sangerm.  stercori  als 
Abi.):  Vitruv.  7,  9,  1;    Lamprid.  Commod.  11,    1;    Minuc.  Fei. 

23,  5:  Arnob.  1,  51;  7,  17;  Non.  S.  114,  9;  Serv.  zu  Verg.  Aen. 
8,  300;  Pallad.  1,  33,  1;  1.  33,  2;  Cael.  Aurel.  Acut.  2,  3,  18 
S.  89;  2,  5,  24  S.  91;  2,  24,  135  S.  152;  2,  39,  227  S.  200; 
3,  8,  78  S.  241;  3,  17,  141  S.  272;  3,  17,  144  S.  273;  3,  17, 
163  S.  281;  3,  17.  165  S.  282;  3,  17,  169  S.  284;  3,  18,  176 
S.  286  und  Chron.  1,  1,  14  S.  9:  1,  4,  65  S.  31;  2.  1,  11  S. 
99;    3,    4,  51   S.  227;   3,   8,  106  S.  255;   4,  6,  87  S.  325;    5, 

10,  110  S.  497;  Isid.  Orig.  11,  1,  105;  Pauliu.  Nol.  poem. 
ult.  140. 

Von    caenum    ist   der   Plural,    sehr    selten,    so    Apul.  de 

mundo  35  S.  368  Panchaeis  odoribus   et  graveoleatibus   caenis. 

Von  fimus  oder  fimum  ist  kein  Beispiel  des  Plur.  bekanjit. 


—     619     — 

Die   Beueuuung-en   der  Metalle    sind   grössteüteils 

Sing,  tan  tum,  wie  auriim,  argentiiuij  ferriim,  plumbum,  stanniim. 

Aera  sind  Erzstücke  Lucr.  2,  450:  6,  228:  Verg.  3.  363; 

4,  173  und  Aeu.  8,  451;  OWd.  Amor.  3,  8,  37;  Remed.  amor. 
210:  Met.  8,  856:  Fast.  6,  240:  Epist.  ex  Pont.  2,  7,  10  und 
Her.  12,  43:  Plin.  N.  H.  9,  40,  65  (139);  Quintil,  11,  3,  31; 
Erzarbeiten  Verg.  Ge.  2,  464 ;  Horat.  Carm.  4,  8,  2  uud  Epist. 

1,  6,  17;    Prop.  4  (3),  5,  6;    Ovid.  Amor.  1,  8,  51:   Quintil.  8, 

2,  8;  Tac.  de  orat.  11;  Sedul.  pasch,  carm.  1,  47;  Erzbilder 
Verg.  Ge.  1,  480  und  Aen.  6,  847;  Horat.  Epist.  2,  1,  240; 
Plin.  N.  H.  35,  2,  2  (6);  Stat.  Silv.  3,  1,  95;  4,  6,  26;  Mart.  9, 
59,  11;  Erztafeln  Cic.  Epist.  ad  Farn.  12,  1,  2  und  Divin.  2, 
21,  47;  Tac.  Ann.  3,  63  und  Hist.  4,  40;  Erzbecken  Lucr.  2, 
637;  Verg.  Ge.  4,  151  und  Aen.  3,  111;  Horat.  Carm.  1,  16, 
8;  Tibull.  1,  3,  24;  1,  8,  22;  Prop.  5  (4),  7,  61;  Ovid.  A.  A. 
2,610;  Med.  form.  41;  Met.  3,  532;  4,30:  4,333;  4,393;  7,208 
und  Fast.  3,  742;  4,  184;  4,  212;  5,  441:  Val.  Fl.  2,  260;  2,  266:  5, 
78;  Stat.  Theb.  1,  828;  Mart.  11,  16,4;  12,57,  16;  14,204,1; 
Arnob.  3,  41;  eherne  Rüstungen  Verg.  Aen.  2,  734;  7,  526;  9, 
809;  10,  336;  Val.  Fl.  6,  342;  Kupfermünzen  Ovid.  Fast.  1, 
220;  1,  221  und  Epist.  ex  Pont.  1,  1,  40;  Mart.  9,  8,  4;  11, 
27,  12;  Geld  Verg.  Aen.  11,  329;  Horat.  Epist.  1,  7,  23  und 
A.  P.  345;  Prop.  5  (4),  5,  50;  5  (4),  11,  7;  Ovid.  Fast.  4,  769; 
Val.  Max.  2,  9,  1;  Mart.  7,  16,  1;  Geldposten  in  Rechnungen 
Plaut.  Truc.  1,  1,  53  (72);  Lucil.  (29,  80)  bei  Non.  S.  74,  4; 
Cic.  bei  Non.  S.  193,  11;  Apul.  de  deo  Socr.  22  S.  170;  Be- 
zahlung für  einen  geleisteten  Dienst  Horat.  Serni.  1.  6,  75; 
luven.  6,  125;  besonders  die  Löhnung  der  Soldaten  und  der 
Kriegsdienst  selbst  Cato  (ed.  Jordan  p.  66,  9)  bei  Cliaris.  1, 
17  S.  97  (I  121,  4),  bei  Prise.  7,  8,  38  S.  750  (H  319,  3)  und 
bei  Paul.  Festi  unter  acribus  S.  27;  C.  L  L.  1,  198  Z.  77;  81; 
2,  2425;  2,  2545;  2,  2583;  2,  2984;  3,  4486;  5,  932:   5,  939; 

5,  948;  7,  184;  7,  185;  Grell.  3551;  3552  und  Henz.  68-11; 
6842;  6843;  Cic.  Verr.  5,  13,  33;  Ovid.  Amor.  1,  9,  44;  1,  10. 
20;  Liv.  5,  2,  3;  5,  3,  4;  5,  4,  3:  5,  4,  7;  5,  7.  12;  5,  10,  6; 
5,  10,  9;  5,  12,  7;  Plin.  N.  H.  34,  1,  1  (1). 

Chalybs  Stahl,  Plur.  Stat.  Tlieb.  3,  586  tunicas  chalybum 
squalore  crepantes  und  Theb.  4,  174  uexilis  inmimero  chaly- 
bum  subtemine  thorax. 


—    620     - 

Orichalca  wind  Sachen  au8  onchalcum  Val.  tl.  3,  61; 
Stat.  Theb.  10,  660. 

Electra  Arten  oder  Stücke  des  Mischmetalls  unter  dieeem 
Namen  Plin.  H.  N,  9,  40,  65  (139)  argentum  auro  contundere, 
ut  electra  fiant;  Mart.  8,  51,  5;  Lamprid.  Heliog.  21,  3;  Olaudian. 
Rapt.  Pros.  1,  243.  Dasselbe  Wort  bedeutet  Bernsteintropfen 
Verg.  Ecl.  8,  54;  Ovid.  Amor.  3,  12,  37  und  Met.  2,  365; 
(Jlaudian.  III  cons.  Honor.  125;  VI  cons.  Honor.  164  und 
Epist.  2,   11. 

Marmora  Marmorarten  Senec.  Epist.  100,  5;  Plin.  H.  N. 
36,  3,  3  (8);  36,  7,  11  (54);  36,  16,  25  (126);  Marmorblöcke 
Horat.  Carm.  2,  18,  17;  Ovid.  Met.  6,  312;  7,  790;  Manil.  2, 
779;  Lucan.  10,  114;  Plin.  H.  N.  12  Prooem.  1;  24,  17,  102 
(160);  36,  1,  1  (2);  36,  1,  2  (4);  36,  6,  9  (51);  36,  6,  9  (52); 
36,  15,  24  (125);  Quintil.  5,  11,  30;  Mart.  5,  22,  8;  C.  I.  L. 
6,  301;  6,  410;  6,  656;  Marmorwerke  Cic.  pro  Rose.  Amer.  46, 
133  im  Heimst;  Horat.  Carm.  4,  8,  13;  Senec.  Epist.  90,  26; 
Aetna  568;  Plin.  H.  N.  12,  1,  5  (9);  33,  7,  40  (122);  35,  1,  1 
(2);  35,  2,  2  (6j;  36,  5,  4  (15);  36,  6,  5  (44);  36,  6,  5  (46); 
36,  15,  24  (110);  Stat.  Silv.  1,  3,  36;  4,  6,  26;  Mart.  5,  80, 
11;  luven.  1,  12;  3,  215;  14,  90;  C.  I.  L.  6,  103;  6,  212;  6, 
213;  6,  607;  Marmorgebäude  Mart,  8,  3,  6;  10,  63,  1;  Marmor- 
böden Mart.  10,  2,  9;  12,  60,  12;  Claudian.  in  Eutr.  2,  360; 
Marmorflächen  Ovid.  Met.  15,  314,  auch  marmora  pelagi  Catull. 
63,  88;  marmora  Nerei  Avien.  Orb.  terr.  189  und  marmora 
ponti  daselbst  715,  vergl.  Sedul.  3,  228. 

Ebora  Sachen  aus  Elfenbein  Plin.  N.  H.  19,  5,  26  (87); 
36,  2,  2  (5). 

Crystalla  Gry  stallstücke  Stat.  Silv.  1,  2,  126;  Crystall- 
gefässe  Mart.  8,  77,  5;  9,  22,  7;  9,  73,  5;  10,  13,  5;  10,  66, 
5;  12,  74,  1;  Claudian.  Epist.  2,  7;  Epigr.  11,  1;  Venant.  Fort 
6,  1,  110;  Isid.  Orig.  16,  3,  1. 

Cerae  Stücke  Wachs  Cic.  Nat.  Deor.  1,  26,  71;  Verg. 
Ge.  3,  450;  Ovid.  A.  A.  2,  47;  Met.  3,  488;  8,  193;  8,  226; 
8,  227;  8,  670;  13,  818;  14,  532;  besonders  die  zur  encaustischen 
Malerei  gebrauchten  verschiedenfarbigen  Wachsstücke  Varro  R. 
R.  3,  17,  4;  Plin.  N.  H.  35,  7,  31  (49);  35,  11,  39  (122);  35, 
11,  41  (149);  Stat.  Silv.  1,  1,  100;  Wachsscheiben  Verg.  Ge. 
4,  57;    4,  162;    4,  241;    Ovid.  Fast.  3,  748;    Colum.  9,  15,  7; 


-     621     — 

9,  15,  8;  9,  15,  9;  9,  15,  11;  9,  15,  12;  Lucan.  9,  285;  Pliu. 
N.  H.  11,  8,  8  (18);  11,  10,  10  (23);  11,  21,  24  (71);  11,  22, 
25  (75);  Quintil.  2,  16,  16;  Stat.  Theb.  10,  579;  Mart.  5,  37, 
10;  Wachstafeln  zum  Schreiben  Plaut.  Cure.  3,  40  (410j;  Ovid. 
Met.  9,  528;  Quintil.  1,  1,  27;  8,  6,  64;  10,  3,  30;    10,  3,  31; 

10,  3,  32;  11,  2,  32;  Mart.  4,  70,  2;  luven.  1,  63;  14,  29; 
Plin.  Epist.  1,  6,  1;  7,  27,  9;  Suet.  Nero  17;  Wachssiegel  Pliu. 
N.  H.  37,  7,  25  (95);  Quintil.  11,  2,  4;  WachsbilderOvid.  Remed. 
amor.  723  und  Fast.  1,  591;  Stat.   Silv.  3,   1,  95;  luven.  8,  19. 

Sulpura  (sulphura)  Schwefelstücke  Verg.  Ge.  3,  449; 
Horat.  Epist.  1,  15,  7;  Ovid.  Met.  3,  374;  14,  791;  15,  351 
und  Fast.  1,  271;  Quintil.  12,  10,  76;  luveu.  2,  158;  5,  48; 
Calpurn.  5,  78;  Samon.  38;  140. 

Sucina  Bernsteinstücke  Plin.  N.  H.  36,  1,  1  (1);  37,  2,  11 
(30);  37,  3,  12  (49);  37,  3,  12  (50);  37,  3,  12  (51);  37,  3,  13  (52); 
Mart.  3,  65,  5;  5,  37,  11;  11,  8,  6;  luven.  6,  573;  9,  50;  Prise. 
Perieg.  584;  Prudent.  Perist.  3,  21. 

Bitumina  die  verschiedenen  Arteu  von  Erdpech  Plin. 
N.  H.  7,   15,  13  (65);  Stücke  davon  Calpurn.  5,  79. 

Pices  resinaeque  die  Arten  von  Pech  und  Harz  Pliu.  N. 
H.  16,  22,  23  (56);  bei  demselben  24,  7,  23  (37)  wird  von  der 
pix  gesagt :  eius  duo  genera,  spissum  liquidumque ;  spissaruni 
utilissima  medicinae  Bruttia.  Charis.  1,  15  S.  71  (I  91,  26): 
Pix  singulariter  dicitur,  ut  ait  Varro  de  similitudine  verborum  II, 
quamvis  Vergilius  dixerit  (Ge.  3,  450):  Idaeasque  pices  et 
pingues  unguine  ceras.  Hier  sind  Pechklumpen  zu  verstehen. 
Ut  pices  navium  solverentur  Augustin.  Civ.  Dei  3,  31.  Aber 
kaum  ist  pices  vom  Sing,  zu  unterscheiden  Plin.  N.  H.  14,  20, 
25  (122):  Arborum  suco  manantiura  pieem  resinamque  aliae 
ortae  in  Oriente,  aliae  in  Europa  ferunt ;  quae  iuterest  Asia, 
utrimquc  quasdam  habet.  In  Oriente  optimain  teuuissimamque 
terebinthi  fundunt,  dein  lentisci,  quam  et  masticheii  vocaut, 
postea  cupressi,  acerrimam  sapore,  liquidam  omnes  et  tantum 
resinam,  crassiorem  vero  et  ad  pices  faciendas  cedrus. 

Lanae  sind  Wollarten  Plin.  N.  H.  8,  48,  73  (193)  lauarum 
nigrae  nuUum  colorem  bibunt,  de  reliquarum  infectu  suis  locis 
dicemus.  Wollflocken  Dichter  bei  Varro  L.  L.  7,  3,  24;  Ovid. 
Met.  7,  541  und  Fast.  2,  21;  Manil.  4,  124;  4,  380;  Plin.  N.  H. 
12,  25,  54  (116);    22,  23,  49  (101);    23,  1,  22  (38);    26,  8,  30 


—     622     — 

(47);  Mart.  11,  56,  U;  12,  Ö5,  5;  13,  57,  1;  i:),  125,  1;  14, 
154  —  157  in  der  Überschrift;  14,  157,  1;  Samon.  93  (96);  660; 
987.  Öfters  ganz  wie  lana  Plin.  N.  il.  29,  1,  9  (29);  29.  2,  9 
(30);  29,  2,  10  (35);  29,  3,  11  (39);  Quintil.  7,  8,  4;  besonders 
wo  vom  Färben  oder  Waschen  der  Wolle  oder  von  der  Ver- 
arbeitung derselben  die  Rede  ist,  Horat.  Carm.  2,  16,  37 ;  3, 
15,  13;  Ovid.  Her.  3,  70;  A.  A.  2,  220  und  Met.  4,  34;  6,  9; 
15,  118;  Plin.  N.  II.  7,  56,  57  (196);  19,  3,  17  (47);  19,  3,  18 
(48);  20,  7,  25  (59);  25,  5,  21  (52);  35,  15,  52  (183);  Quintil. 

1,  1,  5.     Für  das  ganze  Vliess  Pallad.  8,  4,  2  zweimal. 

Garnes  Fleischstücke,  Fleischteile,  Enn.  (Ann.  343)  bei 
Prise.  9,  9,  50  S.  870  (II  486,  17);  Varro  (Sat.  Menipp.  401) 
bei  Non.  S.  171,   13,  in  den  Hdschr.  carnem  quibus;  Ovid.  Met 

2,  769;  7,  269;  14,  208;  Senec.  de  ira  2,  36,  2;  Plin.  N.  H. 
8,  36,  54  (128);  8,  38,  57  (136);  16,  38,  72  (183);  16,  38,  73. 
(184);  22,  25,  65  (134);  23,  1,  22  (37);  23,  7,  64(126);  23,  7, 
64  (127);  25,  6,  30  (67);  26,  14,  87  (140);  27,  2,  2  (7);  28 
8,  27  (97);  28,  8,  27  (101);  28,  8,  27  (104);  28,  8,  27  (105) J 
28,  14,  58  (205);  32,  5,  17  (45);  32,  5,  18  (48);  Apul.  Met.  4^ 
14  S.  271;  8,  22  S.  567;  Pallad.  3,  25,  12;  12,  17,  1;  über  den 
Gen.  carnium  vergl.  unter  76. 

Adipes  Cic.  Catil.  3,  7,  IG  in  vielen  Büchern;  Lucr.  4, 
641;  Colum.  6,  2,  15;  8,  14,  11;  Plin.  N.  H.  8,  36,  54  (127). 
11,  37,  85  (213);  16,  38,  72  (182);  16,  38,  72  (183);  28,  8,  25 
(89);  Quintil.  2,  10,  6;  Samon.  155;  220;  799;  1000;  1007; 
Augustin.  Civ.  Dei  3,  20;  Eugipp.  Exe.  Augustin.  318  S.  1014, 
6;  Cael.  Aurel.  Acut.  2,  18,  112  S.  139;  3,  18,  185  S.  290  und 
Chron.  2,  1,  26  S.  106;  Apic.  2,  2  §  44;  Hieronym.  adv.  lovin. 
2,  11;  Vulg.  Levit.  10,  12;  2  Paral.  7,  7;  Fragm.  Bob.  de  nomin. 
ed.  Keil  V  562,  11. 

Larda  Ovid.  Fast.  6,  169. 

Selten  ist  der  Plur.  von  alvus,  wenn  es  den  Unterleib 
bedeutet,  Plin.  N.  H.  8,  57,  82  (222);  19,  5,  26  (80);  Arnob. 
2,  16;  3,  10;  5,  10;  Salvian.  Gubern.  Dei  6,  2,  10;  häufiger, 
wo  es  von  dem  Bienenkorb  gebraucht  ist,  Varro  R.  R.  3,  16, 
15;  Colum.  9,  6,  1;  9,  6,  3;  9,  8,  12;  9,  14,  7;  9,  15,  11; 
11,  2,  50;  Plin.  N.  H.  11,  16,  15  (44);  21,  12,  43  (73);  21,  14, 
47  (80). 

Selten  ist  ferner  der  Plur.  abdomina,  Lucil.  (1,  34)   bei 


—     623     - 

GeU,  10,  20,  4;  Nod.  S.  35,  19  und  .S.  159,  24;  Plin.  N.  H.  8, 
51,  77  (209);  PrudeDt.  Perist.  10,  918. 

Omenta  von  einem  Tiere  Senec.  Oed.  374;  luven.  13, 
118,  von  mehreren  Pers.  2,  47;  Lucan.  1,  625;  Anaob.  3,  13; 
7,  20;  7,  24. 

Selten  ist  der  Plur.  von  sumen;  sumina  ist  bei  LuciL 
(ine.  fab.  49)  bei  Macrob.  Sat.  3,  16,  18;  Lampr.  Heliog.  21,  3; 
Ennod.  Carm.  2,  68,  7. 

Von  omasum  fehlt  der  Plur, 

Dem  Worte  panis  spricht  Charis.  nicht  nur  in  der  unter 
101  mitgeteilten  Stelle  1,  15  S.  72  (I  93,  8),  sondern  auch 
1,  15  S.  69  (I  90,  5)  und  1,  17  S.  114  (I  141,  20)  den  Plur. 
ab,  quoniam  unica  res  est  et  ad  pondus  redigitur,  nee  quisquam 
veterum  nisi  singulariter  dixit,  und  quia  de  his  est  nominibus, 
quae,  cum  pondere  [numero]  mensuraque  constent,  semper  sunt 
singularia.  Aber  panes  und  panibus  haben  Plaut.  Persa  4,  'S, 
2  (471);  Metell.  bei  Macrob.  Sat.  3,  13,  12;  Varro  (de  vita  populi 
Romani  lib.  I)  bei  Non.  S.  63,  25;  Caes.  bell.  civ.  3,  48,  2; 
Val.  Max.  7,  4,  3;  Plin.  N.  H.  20,  15,  58  (163);  Suet.  Calig. 
37;  Flor,  1,  13,  15;  Cypnan.  Festim.  2,  2;  Vopisc.  Aurel.  9,  6; 
35,  1;  47,  1;  Paul.  Festi  S.  220;  Apul.  Met.  4.  8  S.  253;  10, 
13  S.  701;  10,  13  S.  702;  Samon.  786;  Arnob.  1,  46;  Obsequ, 
114;  Pallad.  11,  21;  Gros.  5,  18,  4;  Ennod.  Epist,  1,  4  (ed, 
Hartel  p.  8,  13);  Acta  fratr,  Arv.  a.  218  a  Z.  7;  30;  a.  219 
Z.  2  und  a.  241  Z.  12;  Inscbr.  Orell.  2417  Z.  12;  Henz.  6086 
Ool.  2  Z.  15;  panes  aeris  PHn,  N.  H,  34,  11,  24  (107)  und  panes 
aerei  daselbst  34,  11,  25  (109);  panes  viridantis  aphronitri  Stat, 
Silv.  4,  9,  37.     Über  den  Gen.  Plur.  vergl.  unter  67. 

105.  Bezeichnungen  von  Gegenständen,  welche 
als  nur  einfach  vorhanden  gedacht  werden,  sind 
natürlich  nur  im  Sing,  gebraucht. 

So  mundua  die  Welt,  Wo  aber  die  Vorstellung  des 
Democritus,  dass  es  mehrere  Welten  gebe,  ausgedrückt  werden 
soll,  bedient  man  sich  unbedenklich  des  Plur..  mundi,  wie  Cic. 
Acad.  2,  17,  55;  Nat.  Deor.  1,  10,  25;  1,  24,  67;  1,  26,  73; 
1,  34,  96;  2,  18,  48  und  Divin.  2,  17,  40;  Lucr.  5,  528  (1345): 
Plin.  N.  H.  2,  1,  1  (3);  Arnob.  2,  9;  August.  Civ.  Dei  8,  2;  11, 
5;  und  für  Weltkarten  Prop.  5  (4),  3,  37.  Mundus  dt  r 
Schmuck  ist  ausschliesslich  im  Sinff.  vorhanden. 


—     624     - 

Caeliiin  hatte  nach  Caesar  de  analog,  bei  Gell.  19,  8,  3 
«benso  wenig  einen  Plur.,  wie  harena  und  triticum;  §  5  wird 
erwidert:  de  caelo  et  tritico  non  infitias  eo,  quin  singulo  semper 
numero  dicenda  sint,  und  §  13  wiederholt,  dass  caelum  immer 
evtxcäc  gebraucht  werde.  Caela  als  Plur.  bei  Ausou.  Epigi". 
57,  6  talem  fecerunt  ferrea  caela  deam,  geht  auf  die  Werkzeuge 
der  caelatores.  Cic.  Epist.  ad  Farn.  9,  26,  3  sagt  zwar:  ille 
baro  te  putabat  quaesiturum,  unum  caelum  esset  an  innumerabilia; 
aber  er  enthält  sich  der  Form  caela.  Der  Plur.  ist  vielmehr 
caeli  nach  Diom.  i  S.  314  (I  327,  5);  Rhemn.  Pal.  S.  1370 
(V  537,  8);  Pompei.  Comment.  S.  151  (V  162,  31);  Cledon.  S. 
1895  (V  39,  25);  Consent.  S.  2026  (V  345,  13);  den  Sing. 
caelus,  der  sonst  nur  als  Name  des  Gottes  angewandt  wird, 
haben  Enn.  (Ann.  524)  bei  Non.  S.  197,  9  und  Charis.  1,  15 
S.  55  (I  72,  14);  Petron.  39,  5;  39,  6;  45,  3;  orientem  caelum 
Vitruv.  4,  5,  1  (p.  96,  6),  und  Aruob.  1,  59  gedenkt  der  Doppel- 
form caelus  und  caelum,  Ca e los  ist  bei  Lucr.  2,  1097.  Bei 
Varro  L.  L.  5,  3,  16  loca  naturae  prima  duo,  caelum  et  terra, 
deinde  particulatim  utriusque  multa;  caeli  dicuutur  loca  supera 
et  ea  deorum,  terrae  loca  infera  et  ea  hominum,  sind  caeli  und 
terrae  Gen.  Sing.,  und  nicht,  wie  bei  Gesner  und  Forc.  an- 
genommen wird,  Nomiu.  Plur.  Die  Anführung  des  Cic,  bei 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  331  bezieht  sich  nicht  auf  die  Worte: 
Epicurei  plures  volunt  esse  caelos.  sondern,  wie  schon  Voss. 
de  vitiis  serm.  1,  21  erkannnte,  auf  die  darauf  folgenden:  aut 
tandem  doceas,  quod  vix  cuiquam  contigit.  Die  Form  caelos 
gehört  also  dem  Serv.  selbst.  Abi.  Plur.  caeli s  Symphos,  in 
der  Anth.  Lat.  ed.  Riese  286,  113,  und  auch  782;  C.  I. 
L.  5,  6722  V.  4;  6,  81;  6,  83;  6,  84.  Sehr  pewölmHch  aber 
ist  dieser  Plur.,  dem  Hebr.  C]'CZ'  entsprechend,  wie  bei  den  Sep- 
tuaginta  und  im  Neuen  Testament  ovQayol,  in  der  Vulgata,  und 
bei  den  kirchlichen  Schriftstellern,  wie  Tert.  de  fuga  12;  Monog. 
5;  Praescr.  haer.  13;  adv.  Marc.  4,  22;  5,  15;  adv.  Hermog. 
34;  45;  adv.  Valent.  20;  Resurr.  23;  ad^.  Prax.  7;  19;  23  und 
adv.  lud.  13;  Aruob.  3,  9;  Lact.  Epit.  1,  3;  Cyprian.  Epist.  3, 
3;  4,  5;  36,  1;  58,  10;  76,  2;  Augustin.  Civ."  Dei  11,  34  (I 
510,  27  ed.  Dombart);  12,  20  (I  543,  13);  20,  18  (II  447,  20); 
Hieronym.  Epist.  60  (35),  23;  Sidon.  Epist.  6,  12;  Sedul.  2,  8; 
2,  212;  3,  162;   5,  231;    Claudian.   Mamert.   Stat.    anim.    II    12 


—     625     - 

<ed,  Eugelbrecht  p.  144,  8;  144,  15;    145,  24;   146,  2;  146,  7; 
146,  8;  146,  16;  148,  3  etc.). 

Acribus  ist  bei  Lucr.  4,  291;  5,  645;  aeres  Cael.  Aurel. 
Chron.  1,  1,  44  S.  23  und  4,  1,  3  S.  282;  aerum  bei  dem- 
selben Chron.  3,  7,  93  S.  248,  wie  auch  di^q  öfters  im  Plur. 
v^orkomrat.  Bei  Vitruv.  1,  1,  10  ist  in  den  besten  Hdschr. 
Aeris  et  locorum  (nicht  aeres  locovum)  ....  aquarumque  usus, 
und  1,  4,  3  acribus  wahrscheinlich  Schreibfehler  für  e  rebus. 
Über  den  Gebrauch  von  aera  und  aethera  als  Norain.  und  Acc. 
Plur.  vergl.   unter  147. 

Fumus  ist  nach  Charis.,  Phoc.  und  Albin.  de  orfchogr.  S. 
2235  (VII  302,  4)  ein  Sing,  tantum;  Gell.  19,  8,  13  gesteht  zu, 
•dass  es  nicht  immer  mxw^  gebraucht  werde.  Fumi  als  Nomin. 
Plur.  nebst  fumos  und  fumis  ist  bei  Dichtern  ziemlich  häufig, 
wie  Lucr.  6,  104;  Verg.  Gc.  2,  217;  4,230;  OWd.  Met.  1,571; 
15,  351;  15,  734  und  Fast.  1,  343;  1,  577;  4,  739;  SU.  7,  355; 
Mart.  2,  90,  7;  3,  82,  23;  4,  5,  7 ;  14,  118,  1;  Samon.  359, 
aber  auch  Caes.  bell.  Gall.  5,  48,  10;  Arnob.  7,  3  (in  der 
Hdschr.  m.  pr.  fumus,  m.  corr.  fumos);  Lamprid.  Alex.  Sev  36, 
2;  67,  2;  Heliog.  10,  3;  15,  1. 

Wenn  mare  und  terra  von  Charis.  (vergl.  unter  101)  als 
Singularia  tantum  bezeichnet  werden,  so  ist  dies  von  demselben, 
wie  auch  von  Prob.  Append.  S.  439  ([V  194,  31);  Diom.  1  S. 
288  (I  309,  22);  Prise.  7,  6,  28  S.  744  (II  310,  9)  und  11,  6, 
24  S.  924  (II  564,  3),  genauer  dahin  bestimmt,  dass  zwar 
maria  gebräuchlich  sei,  aber  der  Gen.,  Dat.  und  Abi. 
Plur.  dazu  fehle  oder  wenigstens  sehr  selten  sei, 
uad  von  Charis.  ausserdem,  dass  terrae  pro  terrae  regiouibus 
gebraucht  werde.  In  der  That  sind  keine  anderen  Beispiele 
eines  Gen.,  Dat.  oder  Abi.  Plur.  von  mare  bekannt,  als  die  von 
Prise.  7,  16,  75  S.  770  (II  352,  5)  angeführten,  für  den  Gen. 
marum  aus  Naev.  bell.  Pun.  (ed.  L.  Müller  p.  159  v.  16),  und 
für  den  Abi.  maribus  aus  Caes.  bell.  Gall.  5,  1,  2.  Wie  aber 
terrae  für  Länder  oft  vorkommt,  so  ist  tellures  von  Gallus 
bei  Vib.  Sequester  S.  45  unter  Ilypanis  in  gleicher  Weise  an- 
gewandt in  dem  Verse:  Uno  tellures  dividit  amue  duas. 

Rura  ist  auch  in  Prosa  nicht  selten,  und  bei  Dichtern 
sehr  häufig,  Sulpic.  bei  Varro  L.  L.  5,  6,  40;  Varro  R.  R.  1, 
2,  12;    Cic.  Tusc.  5,  35,  102    und   Off",   o,  1,  1;    bell.  Gall.  8, 

Neue-Wagener.    Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  40 


—     626     - 

3,  1;  Lucr.  5,  1248;  Catull.  64,  38;  Verg.  Ecl.  1,  46;  2,  28; 
5,  58;  Ge.  1,  372;  2,  317;  2,  412;  2,  485;  2,  500;  3,  324;  4, 
289  und  Aen.  1,  430;  4,  527;  7,  712;  Ciris  115;  Horat.  Carm. 
1,  1,  17;  1,  31,  7;  2,  6,  12;  2,  16,  37;  3,  18,  2;  4,  5,  17;  4, 
5,  18;  Epod.  2,  3;  Serm.  1,  6,  59  und  Epist.  1,  7,  76;  1,  14, 
14;  1,  15,  9;  Tibull.  1,  5,  21;  2,  1,  37;  2,  1,  47;  2,  3,  1; 
Ovid.  Amor.  2,  16,  38;  Remed.  amor.  169;   Met.  1,  676;  3,  2; 

5,  276;  7,  463;  10,  478;  11,  146;  11,  766;  13,  720;  15,  367 
und  Fast.  1,  398;  2,  369;  2,  662;  3,  64;  5,  316;  6,  109;  Liv. 
39,  16,  4;    Colura.  9,  15,  8;    Plin.  N.  H.  2,  68,    68  (175);  18, 

6,  7  (36);  Quintil.  4,  2,  45;  12,  11,  18.  Über  ruribus  vergl. 
unter  119. 

Sola  regni  hat  Enn.  (Ann.  152)  und  sola  terrarum  (Ann. 
62)  bei  Fest,  unter  solum  S.  298;  sola  terrae  überhaupt  Dichter 
nach  dem  Zeugniss  des  Varro  L.  L.  5,  4,  22;  sola  terrarum 
und  sola  terrae  auch  Cic.  pro  Balb.  5,  13;  or.  pridie  quam  in  exi- 
lium  iret  10,  24;  Lucr.  2,  592;  Catull.  63,  7;  sola  Pangaei 
Senec.  Oed  440;  alia  telluris  sola  Arnob.  2,  17;  sola  arearum 
Vitruv.  1,  2,  2;  sonst  sola  für  sich  allein  für  rura  oder  campi, 
wie  Catull.  63,  40;  Verg.  Ge.  1,  80;  Tibull.   1,  5,  3;  Stat.  Silv. 

I,  1,  56;  4,  3,  45  und  Theb.  4,  444;  8,  391;  10,477;  Nemes. 
8;  Capitol.  Maxim.  13,  2;  Vopisc.  Prob.  15,  6;  Samon.  886^ 
Avien.  Arat.  790;  1642;  1708,  und  Descr.  orb.  272;  503;  1313; 
dann  für  Fussböden  in  Gebcäuden,  sola  marmorea  Cic  Parad. 
6,  3,  49;  sola  horreorum  Colum.  1,  6,  16;  sola  picta  Prudent. 
c.  Symm.  2,  252;  endlich  für  plantae  pedum  Cic.  Tusc.  5,. 
32,  90;  Mart.  10,  72,  7;  Lact.  Mort.  persec.  21,  8;  Prudent. 
Apoth    666. 

Sol  wird  von  Charis.  unter  die  Singularia  tantura  gezählt, 
Prise,  dagegen  erkennt  an,  dass  quidam  multos  soles  et  multas. 
lunas  esse  putaverunt.  Für  mehrere  zugleich  sichtbare  Sonnen, 
steht  soles  und  solibus  Cic.  Divin.  ],  43,  97  und  de  rep.  1. 
10,  15;  1,  11,  17;  1,  13,  19;  1,  13,  20;  1,  19,  31;  Ciris  37^ 
Liv.  28,  11,  3;    29,  14,  3;   41,   21,  12;    Senec.  Nat.  quaest.  1,. 

II,  1;  Plin.  N.  H.  2,  31,  31  (99);  2,  33,  33  (100);  lul.  Obsequ. 
73;  92;  103;  128;  130;  insofern  jedem  Tage  seine  eigene 
Sonne  zugeschrieben  Avird,  sind  soles  Tage,  Lucr.  6,  1219; 
Catull  5,  4;  8,  3;  8,  8;  Verg.  Ecl.  9,  52;  Ge.  2,  481  und 
Aen.  1,  745;  3,  203;  Pers.  5,  41;  Val.  FL  4,.  632;  Sil.  3,  551: 


—     627     — 

Stat.  Silv.  1,  3,  88  und  Theb.  5,  460;  Mart.  10,  6,  2;  Inschr. 
Orell.  1174  v.  3;  soles  bedeutet  Jahre  Nemes.  122;  es  sind 
Sonnenblicke,  Sonnenstrahlen  Lucr.  5,  252;  7,  1102;  Verg.  Ge. 
1,  66;  1,  393;  2,  332;  Horat.  Carm.  4,  5,  8;  Epod.  2,  41;  16, 
13  und  Epist.  1,  20,  24;  Tibull.  1  4,  2;  Ovid.  Her.  5,  112; 
Amor.  3,  6,  106;  Remed.  amor,  405;  Met.  1,  435;  6,  63;  13, 
793;  Fast.  1,  157;  2,  311;  2,  366;  4,  404;  Trist.  5,  8,  31  und 
Epist.  ex  Pont.  1,  3,  54;  Colum.  2,  16,  6;  Senec.  Nat.  quaest. 
3,  27,  4;  Senec.  Herc.  Oet.  490;  600;  723;  Lucan.  3,  401; 
Sil.  15,  707;  Val.  Fl  2,  287;  3,  612;  Plin.  N.  H.  12,  5,  11  (23); 
14,  4,  5  (46);  15,  5,  6  (21);  28,  12,  50  (186);  Stat.  Silv.  4,  5, 
6  und  Theb.  4,  831;  Mart.  8,  14,  4;  10,  12,  7;  luven.  4,  43; 
Plin.  Epist.  9,2,4;  Arnob.  6,  3;  6,4;  Claudian.  IV  cons.  Honor. 
341;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  573  v.  2. 

Lunae  sind  zugleich  sichtbare  Monde  Cic.  Divin.  1,  43, 
97;  Liv.  22,  1,  10;  Plin.  N.  H.  2,  32,  32  (99);  lul.  Obsequ. 
92;    die  Mondphasen    der    einzelnen   Nächte   Verg.   Ge.   1,  424. 

Lux  wird  von  Charis.,  Diom.,  Donat.,  Phoc.  und  Consent, 
iu     den     unter    101    mitgeteilten    Stellen    übereinstimmend    als 
Sing,  tantum  bezeichnet.     Aber  luces    und   lucibus    von  dem 
Glänze  leuchtender  Gegenstände  haben  Cic.  Arat.  50;  96;  331 
367;  434;   Manil   5,  258;    5,  512;    Apul.  de  mundo  16  S.  324 
und  von  dem  Tageslicht  Varro  bei  Non.  S.  526,  26;  Cic.  Arat 
459;  Lucr.  5,  681;  5,  688;   Catull.  64,  31;    Horat.  Carm.  4,  6 
42;  4,  15,  25;    Ciris.  397;    417;    Ovid.  Met.  4,  262;    14,  227 
Fast.  3,  398;  4,  901;  6,  39;  6,  247;  6,  725;  6,  774  und  Epist 
ex  Pont.  2,  1,  25;    Manil.  1,  187;    1,  476;    3,  229;    3,  349;  3 
366;  3,  446;  3,  451;  3,  459;   3,  512;   3,  555;  3,  627;  3,  638 
3,  645;    4,  164;    4,  255;   4,  326;    4,  341;    Mart.  6,    59,  3;    10, 
62,  8;  Avien.  Arat    1347;  1875.     Auch   bei   Sallust.   war  luces 
nach  Serv.  (Serg.)    Comment.   in   Donat    S.   1843  (IV  432,  22). 
Für  den  Genet.  Plur.  fehlen  Beispiele,  woraus  sich  der  Zweifel 
des  Plin.  über  die  Form  desselben  (vergl.  unter  74)  erklärt. 

Von  den  Benennungen  der  Jahreszeiten  wird  ver  in  den 
Exe.  ex  Charis.  arte  gramm.  S.  101  (I  550,  21)  für  ein  Sing 
tantum  erklärt,  welche  Bemerkung  durch  das  prima  vera  Ephem 
epigr.  2  S.  310  Nr.  409  nicht  widerlegt  wird,  v(M'gl.  Wölfflin 
Über  die  Latinität  des  Afrikaners  Cnssius  Felix  p.  397,  398 
Unbegründet  aber  ist  es,  wenn  ebendaselbst  autumnus  oder  bei 

40* 


—     628     — 

Charis.  Art.  gramm.  1,  11  S.  21  (I  34  16)  autumnus  et  autuui- 
num  unter  den  Sing,  tautum  auftritt.  Autumnos  und  autuui- 
nis  sind  bei  Horat.  Carm.  2,  14,  15;  Ovid.  Met.  1,  117;  3,  327; 
•6,  439;  Mart.  3,58,  7;  9,  1,  1;  dazu  autumna  ak  Plur.  von 
autumnum  Cyprian.  ad  Demetr.  3  (vergl.  unter  125).  Desgleichen 
aestates  und  aestatibus  Cic.  Nat.  Deor.  2,  19,  49;  Lucr.  6, 
573;  Horat.  Serm.  2,  4,  22;  Vell.  2,  47,  1;  Plin.  N.  H.  12,  19, 
42  (93);  17,  2,  2  (21);  Lucan.  10,  231;  Mart.  9,  1,  2;  Tac. 
Ann.  1,  17;  C,  38;  aestates,  welches  sonst  Plin.  N.  H.  28,  12,  50 
(185)  gelesen,  und  durch  Sommerflecken  erklärt  wurde,  ist  nach 
Hdschr.  mit  testas  vertauscht.  Hiemes  Acc.  (432)  bei  Non.  S. 
422,  32;  (557)  bei  Non.  S.  469,  31;  Cic.  Nat.  Deor.  2,  19,  49; 
Caes.  bell.  Gall.  4,  20,  1;  Lucr.  6,  373;  Verg.  Ge.  1,  100;  2, 
293;  2,  373;  3,  197;  Horat.  Carm.  1,  11,  4;  1,  15,  35;  2,  10, 
15;  3,  1,  32  und  Epist.  1,  10,  15;  Ovid.  Met.  1,  117;  Plin.  N. 
H.  8,  38,  58  (138);  17,  2,  2  (13);  17,  2,  2  (16);  Val.  Fl.  2, 
22;  6,  335;  Stat.  Silv.  1,  1,  91  und  Theb.  3,  435;  8,  361;  Mart. 
9,  1,  l;  den  Gen.  hiemum  stellen  Prise.  7,  16,  76  S.  770  (II 
352,  19)  und  das  Fragm.  ßob.  de  nom.  et  pronom.  S.  136  (V 
562,  13)  ohne  Beleg  auf,  und  derselbe  ist  nach  einer  Conjektur 
von  Patric.  bei  Cic.  pro  Eabir.  Post.  15,  42  für  hiemem  her- 
gestellt. Brumae  haben  Cic.  Nat.  Deor.  2,  7,  19;  ManiL  3,  607; 
Mart.  4,  40,  5;  10,  104,  9;  solstitia  Cic.  a.  a.  0.;   Verg.  Ge. 

1,  100;  Colum.  9,  14,  12;  Plin.  N.  H.  17,  2,  2  (14):  luven.  4,  93. 

106.  Nomina  abstracta  von  bald  allgemeinerer 
bald  speciellerer  Bedeutung  sind  Sing,  tantum  nur,  wo 
die  erstere  stattfindet. 

Virtus  als  Inbegriff  aller  guten  Eigenschaften,  Cic.  Invent. 

2,  53,  159;  Orat.  part.  22,  76;  pro  Font.  13,  29  (17,  39);  Phil. 
4,  5,  13;  Acad.  1,  5,  20;  1,  5,  21;  Fin.  1,  16,  50;  2,  11,  34; 
2,  13,  39;  2,  13,  42;  2,  13,  43;  2,  14,  44;  2,  22,  71;  2,  25, 
81;  3,  18,  61;  4,  14,  39;  4,  15,  40;  5,  30,  91;  5,  30,  92: 
Tusc.  2,  12,  28;  2.  18,  43;  3,  20,  47;  3,  20,  48;  3,  20,  49; 
Leg.  1,  8,  25;  Off.  1,  15,  46;  virtutes  die  besonderen  Tugenden, 
Cic.  pro  Mur.  10,  23;  Fin.  1,  13,  42;  2,  12,  37;  2,  15,  48;  2, 
21,  69;  2,  26,  83;  5,  13,  36;  5,  13,  37;  5,  13,  38;  5,  31,  93; 
Tusc.  2,  18,  43;   3,  17,  36;  Off.  1,  15,  46. 

Voluptas  das  Behagen,  Cic.  Fin.  1,  7,  23;  1,  7,  25;  1, 
13,  42;    1,  13,  43;  1   16,  50;    2,  3,  6;  2,  3,  7 ;    2,  3,  8;  2,  3, 


—     629     — 

9-,  2,  3,  10;    2,  4,  11;  2,  4,  12;    2,  4,  13;  2,  4,  14;  2,  5,  15; 

2,  5,  16;  2,  ö,  17  und  so  fort  bis  2,  27,  89;  voluptates  die  Ver- 
gnügungen, Cic.  Fin.  1,  7,  23;  1,  7,  24;  1,  13,  43;  1,  14,  46; 
1,  18,  57;  1,  18,  59;  2,  3,  10;  2,  ,4,  14;  2,  7,  21;  2,  7,  22;  2, 
10,  30  und  so  weiter  bis  2,  26,  83;  Tusc.  3,  17,  37;  3,  17,  38; 

3,  18,  41;  3,  18,  42;  3,  19,  44;  3,  20,  46;  Nat.  Deor.  1,  30,  84. 

Libido  das  Gelüsten,  Cic.  Invent.  2,  45,  132;  pro  Rose. 
Amer.  49,  141;  pro  Font.  12,  26  (16,  36);  Epist.  ad  Farn.  9,  16, 
3;  Fin.  1,  6,  19;  1,  16,  50;  2,  22,  73;  3,  9,  32;  Tusc.  3,  5,  11; 

4,  6,  11;  4,  6,  12;  4,  7,  14;  4,  7,  15;  4,  7,  16;  Parad.  3,  1,  20; 
libidines  die  Lüste,  Cic.  de  orat.  1,  43,  194;  Verr.  Acc.  1,  24,  62; 
Tusc.  1,  33,  80;  Lael.  22,  83;  de  rep.  1,  38,  60;  Leg.  3, 
13,  31. 

Cupiditas  die  Begehrlichkeit,  das  heftige  Verlangen,  Cic. 
Invent.  1,  2,  2;  1,  23,  32;  pro  Rose.  Amer.  35,  101;  Epist.  ad 
Att.  1,  17,  9;  Off.  1,  21,  73;  1,  38,  136;  cupiditates  die  Begierden, 
Terent.  Phorm.  5,  4,  2  (821);  Cic.  de  orat.  1,  43,  194;  Orat. 
part.  22,  76;  Verr.  Acc.   1,  24,  62;  2,  75,  184;  Fin.  1,  13,  43; 

1,  13,  44;  1,  16,  51;  1,  16,  53;  2,  8,  23;   2,  9,  26;   2,  9,  27; 

2,  19,  60;  2,  20,  64;  3,  11,  36;  Lael.  22,  82. 

Perturbatio  die  Störung  der  Geistesklarheit,  Cic.  de  orat. 
2,  42,  178;  1.  agr.  1,  8,  24;  Acad.  1,  10,  38;  Divin.  1,  30,  62; 
2,  62,  128  und  Off.  1,  29,  102;  perturbationes  die  Leiden- 
schaften,   Cic.  Top.  17,   64;    Fin.  3,    10,  35;    Tusc.  4,  5,  9;  4, 

5,  10;  4,  5,  11;  4,  6,  14;  4,  14,  31;  4,  14,  33;  4,  15,  34;  4, 
28,  60;  4,  35,  75;  4,  38,  82;  Off.  1,  38,  136. 

lus  das  Recht  im  Ganzen,  Terent.  Heaut.  4,  1,  29  (642) 
und  Hec.  3,  3,  27  (387);  Cic.  Invent.  2,  22,  65;  2,  53,  161; 
2,  54,  162;  de  orat.  2,  33,  141;  2,  33,  142;  2,  33,  143;  pro 
Caec.  11,  33;  Fin.  3,  20,  67;  Tusc.  1,  26,  64;  Parad.  4,  1,  28 
und  Leg.  1,  12,  33;  1,  12,  34;  1,  13,  36;  1,  15,  42;  1,  15, 
43;  1,  16,  43;  1,  16,  44;  1,  18,  48;  Lucr.  3,  61;  Verg.  Aen. 
7,  402;  11,  359;  12,  315;  Horat.  Serm.  1,  5,  67;  2,  1,  82;  2, 
2,  131;  2,  3,  217;  2,  5,  34;  Epist.  1,  12,  27  und  A.  P.  131; 
Liv.  1,  42,  4;  6,  14,  8;  7,  17,  12;  9,  1,  8;  25,  18,  5;  31,  24, 
18;  31,  32,  4;  41,  18,  16;  iura  die  einzelnen  Rechte,  Cic.  de 
erat.  1,  59,  253;  pro  Quint.  14,  45;  15,  48;  pro  Rose.  Amer.  13, 
37;  Verr.  3,  15,  38;  pro  Caec.  12,  34;  pro  Balb.  14,  32;  20, 
47;  Ofi:  1,  8,  26;    3,  29,  108  und  Leg.  1,  13,  35;    1,  16,  43; 


—     630     - 

Lucr.  5,  1144;  5,  1147;  CatuU.  62,  65;  66,  83;  Verg.  Ge.  1, 
269;  2,  501;  4,  562  und  Aen.  1,  293;  1,  426;  1,  731;  2,  157; 
2,  541;  3,  137;  4,  27;  5,  758;  7,  246;  8,  670;  Horat.  Carm.  1, 
28,  32;  3,  3,  44;  Serm.  1,  3,  111;   Epist.  1,  3,  23;  2,  1,  104; 

2,  2,  23;  2,  2,  174  und  A.  P.  122;  256;  398;  Liv.  1,  8,  1;  1, 
34,  12;  1,  41,  5;  3,  34,  3;  3,  56,  8;    5,  27,  6;    9,  20,  10;  34, 

3,  1;  Quintil.  2,  10,  14;  2,  11,  4;  Tac.  Ann.  3,  60;  3,  69;  Hist. 
2,  92;  4,  65  und  Germ.  32;  Plin.  Epist.  7.  11,  4;  7,  11,  8; 
9,  13,  3.  Über  den  Gen.  iurum  und  den  Dat.  und  Abi.  iuribus 
vergl,  unter  119. 

107.  Auch  andere  Abstraeta  kommen  nicht  selten 
im  Plur.  vor,  wenn  das  öftere  Auftreten  der  dadurch 
bezeichneten  Zustände,  Thätigkeiten  oder  Eigen- 
schaften, besonders  an  mehreren  Individuen,  aus- 
gedrückt werden  soll. 

Naturae  Cic.  de  orat.  1,  14,  60;  Orat.  40,  139;  Part, 
orat.  10,  34;  10,  35;  Acad.  1,  11,  39;  Fin.  5,  4,  10;  Tuscul. 
1,  27,  66;  Nat.  Deor.  1,  9,  22;  1,  11,  29;  1,  37,  103;  2,  12, 
33;  2,  13,  35;  2,  23,  60;  2,  33,  83;  2,  33,  84;  2,  33,  85;  2, 
57,  144;  Divin.  2,  45,  95;  Epist.  ad  Q.  fr.  2,  15  (16),  4;  Lucr. 
1,  710;  3,  315;  3,  320;  Verg.  Ge.  4,  149;  Horat.  Serm.  2,  8, 
93;  A.  P.  157;  Quintil.  4,  1,  17;  12,  10,  17;  12,   11,  22. 

Vitae  Terent.  Ad.  3,  3,  61  (415);  Cic.  Nat.  Deor.  1,  20, 
52;  Divin.  1,  11,  17;  2,  45,  95  und  Lael.  23,  87;  Verg.  Aen.  6, 
433;  Quintil.  12,  11,  20;  Tac.  de  orat.  41;  für  auimae  Verg. 
Ge.  4,  224  und  Aen.  6,  292;  6,  728;  für  Lebensbeschreibungen 
Gell.  1,  3,  1;  13,  2,  1.  Aber  bei  Corn.  Nep.  praef.  8  ist  de 
vita  excellentium  imperatorum,  und  bei  demselben  Epam.  4,  6 
vitam  excellentium  virorum  (im  Vat.  3170  vitas),  und  Gell.  1, 
14,  1  citiert  den  lul.  Hygin.  iu  libro  de  vita  rebusque  illustrium 
virorum  sexto.  ^  Mortes  Cic.  Fin.  2,  30,  97;  Tusc.  1,  48, 
116  und  Nat.  Deor.  1,  42,  119;  Verg.  Aen.  10,  854;  Horat. 
Serm.  1,  3,  108;  Ovid.  Met.  11,  538;  Val.  Max.  9,  12  ext.  1; 
Colum.  9,  11,  2;  Senec.  Contr,  7,  1  (16),  9;  Senec.  de  dem. 
1,  18,  3;  Lucan.  1,  302;  2,  83;  2,  156;  6,  486;  6,  583;  7,  100 
schreibt  Hosius  mortemque  suorum,  im  Cod.  Bruxellensis  mor- 
tesque  suorum;  7,  517;  7,  618;  7,  848;  9,  620;  9,  707;  9,  736; 
9,  862;  Plin.  N.  H.  7,  45,  46  (149);  29,  1,  8  (18);  Val.  Fl.  7, 
332;    Sil.  2,  324;    5,  670;    9,  369;    14,  557;    Stat.  Silv.  2,   7, 


—     631     — 

131;  Achill.  1,  434  und  Theb.  2,  50;  6,  768;  8,  24;  9,  29;  9, 
58;  11,  174;  Hart.  1,  99,  7;  3,  64,  2;  3,  93,  18;  6,  33,  3;  9, 
101,  9;  luven.  1,  144;  Tac.  Ann.  6,  29;  11,  28;  14,  17;  14, 
19;  16,  16  und  Hist.  1,  3;  2,  93;  Plin.  Epist.  8,  16,  1;  Petron. 
20,  2;  lustin.  12,  1,  5;  16,  1,  1;  19,  3,  6;  32,  4,  9;  Pacat. 
Paneg.  Theodos.  Aug.  29,  1;  30,  5;  Auson.  Epigr.  2,  3;  2,  8; 
Claudian.  bell.  Gild.  40 ;  über  den  Gen.  mortium  vergl.  unter 
72.  —  Neces  Cic.  pro  Caee.  34,  100;  Catil.  1,  7,  .18  und  Tusc. 
3,  27,  65;  Culex  310;  Val.  Fl.  3,  381;  Tac.  Hist.  5,  8;  Vulg. 
2  Mach.  5,  13;  Auson.  Perioch.  Odyss.  24.  —  Exitia  Plaut. 
Bacch.  5,  1,  7  (1093);  Enn.  (Fab.  51)  bei  Cic.  Orat.  46,  155 
und  Divin.  1,  31,  67;  Cic.  pro  Milon.  2,  3  und  Leg.  1,  12,  33; 
8allust.  Hist.  Rede  des  Lepid.  25;  Verg.  Aen.  7,  129;  Senec. 
Phaedra  1230;  Senec.  de  ira  1,  2,  1;  Val.  Fl.  1,  806;  5,  625; 
Tac.  Ann.  6,  29;  Amm.  Marc.  27,  12,  9;  28,  1,  3;  Vopisc. 
Aurel.  41,  5.  —  Pernicies  schreckliche  Tiere,  Colum.  8,  14, 
li  und  Arnob.  2,  59.  —  Exsilia  Cic.  de  orat.  1,  43,  194  und 
Tusc.  5,  6,  16;  5,  9,  24;  Verg.  Aen.  2,  780;  3,  4;  Ovid.  Met. 
15,  515  uud  Epist.  ex  Pont.  2,  5,  8;  2,  9,  66;  Val.  Fl.  4,  351; 
Plin.  N.  H.  30,  1,  2  (9);  35,  4,  9  (26);  Stat.  Theb.  11,  378; 
Tac.  Ann.  15,  71;  Hist.  1,  2;  1,  3  uud  Agric.  45;  Arnob.  2, 
77;  5,  29.  —  Fugae  Cic.  pro  Milon.  26,  69;  Epist.  ad  Att.  8, 
14,  1  und  OfF.  2,  6,  20;  Verg.  Aen.  5,  593;  Horat.  Carm.  4,  8, 
15  und  Epist.  2,  1,  121;  Colum.  10,  125;  Sil.  14,  557;  17,  147; 
Mart.  6,  33,  3;  Tac.  Ann.  14,  64;  Hist.  5,  8  und  Agric.  45.  — 
Discidia  Cic.  pro  Cluent.  67,  190;  Fin.  1,  13,  44;  Nat.  Deor. 
],  16,  42  und  Lael.  10,  35;  11,  78;  Lucr.  2,  120;  Senec. 
Const.  8,  3. 

Pax  wird  von  Charis.,  Diom.,  üonat.,  Phoc.  und  Consent, 
(vergl.  unter  101)  zu  den  Sing,  tantum  gezählt,  ebenso  von 
Pompei.  Comment.  S.  160  (V  167,  5);  S.  162  (V  176,  18:  item  in 
genere  feminino  numeri  tantum  singularis  ,,haec  pax",  ,,hae 
paces"  non  facit,  .  .  tamen  lectum  est:  habes  in  Sallustio  ,,bella 
atque  paces").  Doch  haben  paces  imd  pacibus  Plaut.  Persa 
5,  1,  1  (753);  Varro  (de  vit.  populi  Romani)  bei  Non.  S.  149,  10; 
Lucr.  5,  1230  (der  ganze  Vers  wird  von  Lachmann  verworfen); 
Sallust.  lug.  31,  20;  Horat.  Epist.  1,  3,  8;  2,  1,  102;  Augustin. 
Civ,  Dei  3,  10.  Aus  Sallust.  citieren  Charis.  Exe.  ed.  Keil. 
I  548,  9;  Cledon.  S.  1898  (V  42,  25);  Pompei.  Comment.  S.  162 


-     632     — 

(V  176,  19)  und  Beda  de  orthogr.  S.  2794  (VII  283,  17)  bella 
atque   paccs    exorccbant;    Serv,    (Serg.)    (Joinmcnt.   in  Donat,  S. 
1843  (IV  432,  21)  paees  ausser  dem  Zusammenhange,    Beispiele 
des  Gen.  Plur.  sind  nicht  bekannt,  und  Plin.  hielt  die  Form  des- 
selben für  zweifelhaft  (vergl.  unter  74).  —  Quietes  und  quie- 
tibus  Cic.  Off.  ],  29,  103;  Sallust.  Cat.  15,  4;  für  Kuhestcllert 
Lucr.  1,  405.  —  Otia  Claud.  Quadrig.  (fr.  28  ed.  Peter  p.  217 
14)  bei  Gell.  17,  2,  23;   Lucr.  5,  1387;   Catull.  68,  104;  Verg 
Ecl.  1,  6;  5,  61;  Ge.  2,  468;  3,  377  und  Aen.  4,  271;  6,  813 
Horat.   Serm.   1,   1,  31;    2,   7,    112;    Epist.  1,  7,  36  und  A.  P 
199;   Tibull.  2,6,5;    4,1,181;    Prop.   5  (4),  4,79;   Ovid.  Amor. 
1,  9,  41;  A.A.  2,  730;  Renied.  amor.  1.39;  Met.  1,  100;  4,  307 
4,  309;  5,  333;  15,  711;  Fast.  1,  68;  2,  724;  4,  926;  Trist.  1 
1,  41;   1,  7,  26;    2,  224;    4,    10,   40  und  Epist.  ex  Pont.  1,  4 
21;  1,  5,  44;    Colum.  1,  8,  2;  Lucan.  2,  267:    2,  295;  2,  488 

4,  357;  4,  704;  Sil.  6,  329;  11,  230;  15,  706;  Stat.  Silv.  1,  2 
182;  3,  5,   61;    3,  5,  85;    4,  4,   34;    4,  4,  49  und  Theb.  3,  3 

5,  199;  6,  111;  10,  225;  12;  6;  Quintil.  6,  2,  30;  iMart.  1,  55 
4;  Tacit.  Ann.  14,  20;  Flor.  1,  16,  4;  2,  8,  8;  lustin.  6,  9,  6 
Claudian.  VII  cons.  Honor.  41;  Cons.  Stil.  1,  93;  1,  210;  Bell. 
Get.  361;  Rapt.  Proserp.  1,  276;  Boeth.  Cons.  philos  1,  4 
(ed.  Peiper  p.  11,  22).  —  Silentia  Lucr.  4,  460;  4,  583; 
Verg.  Aen.  1,  730;  2,  255;  2,  755;  3,  112;  10,  63;  11,  241; 
Ciris  210;  Tibull.  4,  1,  129;  Ovid.  A.  A.  2,  505;  2,  603;  Met. 

1,  206;  1,  208;  1,  232;  1.  349;  1,  384;  2,  700;  4,  433;  7,  184; 
9,  692;  10,  30;  10,  53;  11,  598;  12,  48  und  Fast.  1,  183;  4, 
549;  5,  55;  5,  429;  Pers.  3,  81;  4,  7;  Lucan.  1,  298;  4,  718; 
5,  15;  5,  121;  5,  508;  6,  729;  7,  66;  Val.  Fl.  2,  397;  2,  584; 

2,  601;  3,  398;  3,  405;  3,  509;  3,  604;  3,  608;  3,  650;  4,  67; 
4,  257;  5,  279;  7,  389;  8,  84;  Sil.  1,  67;  3,  145;  5,  2;  7,  350; 
Stat.  Theb.  1,  441;  10,  896. 

Somni  Catull.  64,  331;   Verg.  Ge.  1,  342;  2,  470;  3,  435 

3,  530  und  Aen.  2,  9;  4,  244;  4,  530;  4,  555;  4,  560;  7,  88 
7,  754;  Horat.  Carm  1,  25,  3;  2,  16,  15;  Epod.  2,  28;  5,  96 
14,  3;  Serm.  1,  5,  15  und  Epist.  1,  10,  18;  Tibull.  1,  1,  48» 
Prop.  1,  5,  11;  2,  7,  11;  4  (3),  8,  27;  4  (3),  10,  25;  5  (4),  4, 
85;  Ovid.  Her.  10,  6;  10,  111;  11,  29;  13,  107;  14,  72;  Epist. 
ad  Phaon.  90;  136;  Amor.  1,  9,  25;  1,  13,  7;  1,  13,  43;  2, 
9,  40;  2,  10,   19;  2,  19,  55;  A.  A.  3,  647;  3.  767;  Remed.  amor. 


—     633     - 

145;  Met.  1,  685;  2,  735;  7,  153;  7,  253;  7,  663;  11,  604  und 
Fast.  2,  635;  2,  791;  3,  18;  4,  530;  5,  477;  6,  681 ;  Plin.  N.  H. 
14,  22,  28  (142);  20,  17,  73  (189);  Lucan.  1,  518;  3,  25;  4, 
395;  4,  603;  5,  750;  7,  8;  7,  24;  7,  28;  7,  761;  7,  764;  7,  775; 
7,  785;  10,  354;  10,  506;  Val  Fl.  2,  183;  3,  33;  4,  389;  5, 
695;  7,  144;  7,  169;  8,  82;  Quintil.  12,  1,  6;  Tac.  Ann.  4,  60; 
Stat.  Silv.  1,  3,  23;  1,  3,  42;  2,  1,  62;  3,  2,  82;  5,  4,  4;  5,  5, 
85;  Achill.  1,  195;  2,  161  (447);  Theb.  1,  147;  1,  307;  1,  389; 

1,  585;  2,  129;  4,  431;  4,  714;  5,  119;  5,  136;  5,  504;  10, 
116;  12,  235;  Mart.  1,  109,  8;  3,  91,  7;  9,  92,  3;  11,  50,  8; 
12,  26,  7;  14,  125,  1;  Samon.  60;  958  (981);  luven.  6,  289; 
6,  416;  15,  154;  Arnob.  2,  7;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  471,  7;  be- 
sonders in  somnis,  zuweilen  mit  der  Var.  in  somniis,  Enn. 
(Ann.  225)  bei  Fest,  unter  sas  S.  325  und  (Fab.  2)  bei  Cic. 
Divin.  1,  21,  42;  Varro  (Sat.  Meuipp.  138)  bei  Non.  S.  200,  12; 
Plaut.  Amph.  2,  2,  94  (726);  Cure.  2,  1,  10  (260);  Mil.  2,  4, 
30  (383);   2,  4,  36  (389);    2,  4,  40  (393);  Mere.  2,  1,  2  (226); 

2,  1,  4  (228);    Most.  2,  2,   59  (490);    2,  2,  60  (491);    2,  2,  62 
(493);  Rud.  3,   1,  2  (594),  von  Leo  eingeklammert;  Acc.  (Praet. 
19)  bei    Cic.   Divin.    1,   22,   44;    Terent.  Andr.   2,   5,    19  (430); 
Cic.  Pbil.  2,  28,  68;  Acad.  2,  17,  52;  Nat.  Deor.  1,  29,  82  und 
Divin.  1,  23,  46;   1,  24.  49;    1,  24,  51;    1,  25,  52;   1,    25,  54 
1,  26,  55;  1,  26,  56;  1,  27,  57;  1,  51,  115;  1,  53,  121;  2,  58 
119;  2,  63,  130;    2,  64,  131;   2,  69,   143;   2,  70,  144  zweimal 
Lucr.  3,  431;  4,  34;  4,  770;   4,  789;   4,  965;  4,  972;  4,  988 
4,  1006;   4,  1012:    4,  1097;   5,  62;   5,  885;   5,   1171:  5,   1181 
Verg.  Aen.  1,  353;  2,  270;  3,  151;  4,  353;  4,  466;  4,  557;  12 
908;    Prop.    3   (2',   26,   1;    Ovid.  Met.   15,   653;    Liv.  2,    36,  4 
Val.  Max.  1,  7  ext.  10;    2,   4,  5;  Sil.  8,  168;    Mart.    6,  53,  4 
luven.    13,    221;    Augustin.  Civ.  Dei  6,  7  (ed.  Dombart  I  259, 
10);  11,  2  (I  462,  28);  18,  18  (II  279,  6);  Anth.  Lat.  ed.  Riese 
30,    1;    651,    15;    per    somnos    Ovid.    A.    A.    3,    768;    Plin. 
N.  H.  23,  1,  24  (49);    Stat.  Theb.  8,  624,  und  inter  somnos 
Sil.    13,    56.     -     Sopores    Samon.  869;    Auson.   Ephem.  loc. 
ordin.  coqui  23  und  Idyll.  6,  41;  falsche  Lesart  war  es  TibuU. 
4,  4,  9  für  sapores. 

Famae  Plaut.  Trin.  1,  2,  149  (186);  Sallust.  und  Arrimt. 
bei  Scnec.  Epist.  114,  19;  Arnob.  7,  12.  —  Gloriae  Plaut.  Mil. 
1,1,    22  und  Truc.  4,    4,  36  (889);    Cornific.  3,  6,  10;  Sallust. 


—     634     — 

fug.  41,  7;  Tac.  Aun.  3,  45;  Gell.  1,  2,  6  und  Castric.  bei  Gell. 
2,  27,  5;  C.  1.  L.  2,  1532;  6,  1014;  Eumen.  pro  restaur.  schol. 
6,  4;  Cyprian.  de  lapsis  4  (ed.  Hartel  p.  239,  9);  20(252,  19); 
ad  Fortuiiat.  11  (340,  18);  de  bono  patientiae  20  (411,  23); 
Epist.  28,  2  (547,  3);  37,  1  (576,  21);  37,  3  (578,  6  und  10); 
39,  3  (583,  4);  76,  1  (828,  15);  Ps.  Cyprian.  de  sin-ularitate 
clericorum  3  (176,  15);  Vita  Cypriani  c.  7  (XCVII  8);  Augustin. 
Civ.  Dei  22  30;  Amin.  Marc.  22,  12,  2;  25,  3,  13;  25,  3,  19; 
28,  4,  15;  Sulpic.  Sev.  Dial.  2  (3),  17,  5;  lul.  Valer.  lies  gestac 
Alex.  Magni  3,  39  (ed.  Kubier  p.  146,  28);  3,  69  (151,  25); 
Oros.  3,  14,  5  (ed  Zangeineister  p.  167,  11);  dagegen  ist  bei 
Cic.  pro  Plane.  24,  60  gloriae  als  Gen.  mit  gradus  zu  constru- 
ieren  —  Memoriae  Plaut.  Trucul.  2,  1,  11  (221);  C.  I.  L.  5, 
5272;  8,  5276.  —  Culpa  ist  nach  Charis.  und  Diom.  ein  Sing, 
tantum;  den  Plur.  gebrauchen  Cic.  Verr.  Acc.  5,  17,  42;  Horat. 
Carm.  3,  11,  29;  4,  4,  36;  4,  15,  11;  Vitruv.  3,  1,  4;  Apul. 
üogm.  Plat.  2,  27  S.  261;  Arnob.  1,  27;  4,  34;  7,  8;  Auson. 
Epigr.  praef.  Theodos.  Aug.  v.  22  und  Lud.  VlI  sap.  praef.  v. 
14.  —  Chiragrae  Cels.  2,  8  (ed.  Daremberg  p  45,  38);  4, 
31  (156,  33).  -  Podagrae  Verg.  Ge.  3,299;  Cels.  2,  8  (ed. 
Daremberg  p.  45,  38);  4,  31  (156,  33);  5,  18,  1  (p.  166,  33); 
Plin.  N.  H.  20,  2,  4  (9);  20,  3,  8  (17);  20,  3,  9  (18);  20,  4, 
14  (29);  20,  9,  34  (88);  20,  14,  52  (146);  20,  14,  55  (157); 
20,  18,  76  (201);  20,  20,  81  (213);  20,  20,  83  (220);  20,  23, 
97    (259);    22,  14,  16  (37);    22,  17,  19  (42);    22,  21,  29  (59); 

22,  22,  32  (71);  22,  22,  34  (76);  22,  23,  49  (104);  22,  25,  64 
(133);    22,  25,   70   (143);    22,  25,  70  (145);    22,  25,  78  (161); 

23,  1,  12  (16);  23,  3,  37  (75);  23,  7,  63  (117);  24,  8,  32  (47); 

24,  9,  38  (63);  24,  11,  59  (100);  25,  5,  22  (54);  26,  10,  64 
(101);  27,  4,  10  (27);  27,  8,  40  (63);  28,  2,  4  (21);  28,  6,  18 
(66);  28,  7,  20  (71);  28,  7,  21  (74);  28,  7,  23  (82);  28,  8,  27 
(96);  28,  9,  37  (137);  28,  16,  62  (219);  28,  16,  62  (220);  28, 
16,  62  (223);  30,  5,  12  (39);  30,  9,  23  (76);  31,  6,  38  (72); 
31,  9,  45  (102);  31,  10,  46  (122);  32,  9,  36  (HO);  34,  15,  45 
(153);  35,  15,  51  (180);  36,  7,  28  (132).  —  Von  labes,  welches 
nach  Charis.,  Diom.  und  Phoc.  ein  Sing,  tantum  ist,  haben  den 
Plur.  Cic.  pro  Flacc.  2,  5;  in  Pison.  34,  83;  Nat.  Deor.  2,  5, 
14  nach  Gulielm.  Vermutung  (in  den  Hdschr.  lapidibus);  Divin. 
1,  35,  78;    Parad.    5,    1,   33  uud  Off.  3,  21,  85;    Senec.  Cons. 


—     635     — 

Marc.  22,  1;  Val.  Fl.  5,  236;  Sil.  8,  2i;  Gell.  1,  2,  4;  Miiiuc. 
Felix  26,  7;  Lact.  Instit.  4,  26,  11;  7,  27,  2  und  Ira  Dei  19,  3; 
Augustin.  Civ.  Dei  5,  12;  Arnob.  1,  3;  2,59;  4,22;  Symmach. 
Epist  6,  7;  Cyprian.  ad  Donat.  5  (ed.  Hartel  p.  7,  14);  Salviau. 
Guberü.  Dei  6,  9,  50.  —  Lues  als  Nomin.  Plur.  Cyprian.  ad 
Demetr.  2  (ed.  Hartel  p.  352,  8) ;  lues  alternas  Prudent,  Perist. 
2,  222; femer  als  Acc.Plur.Anth.  Lat.  ed.  Riese  223,  15:  den  Nomin. 
imd  Geuet.  Plur.  lues  und  luum  bezeugt  Placid.  Gloss.  ed. 
Goetz  p.  31,  15.  —  Farnes,  nach  Charis.  und  Phoc.  Sing, 
tantura,  steht  als  Plur.  bei  Tert.  adv.  Marc.  4,  39;  Arnob.  1. 
10;  Cyprian.  ad  Demetr.  2  (ed.  Hartel  p.  352,  8j  und  Ital. 
Matth.  24,  7  bei  Cyprian.  ad  Fortunat.  11  (p.  335,  12).  — 
Tusses  Terent.  Heaut.  2,  3,  132  (373);  Pliu.  N.  H.  20,  13, 
51  (136);  20,  18,  75  (197);  22,  25,  69  (140);  23,  2,  33  (68): 
24,  8,  36  (54);  28,  4,  14  (54);  Amm.  Marc.  19,  4,  2.  —  Senia 
Titin.  (147)  bei  Non.  S.  2,  18. 

Gaudia  Plaut.  Aulul.  5,  1,  1  (808);  Poen.  5,  4,  105  (1275) 
und  Truc  4,  1,  4  (702);  4,  2,  4  (714);  Terent.  Andr.  5,  5,  8 
(964);  Eun.  5,  8,  5  (1035);  Hec.  5,  3,  35  (833)  und  Ad.  5,  4,  22 
(876);  Cic.  Catil.  1,  14,  26  uud  Phil.  13,  20,  45  und  daselbst 
M.  Antonius;  pro  Milon.  28,  70;  Sallust.  Cat  61,  9  und  lug. 
2,  4;  Lucr.  4,  1106;  4,  1196;  4,  1205;  5,  854;  5,  1061: 
Catull.  61,  117;  64,  34;  64,  95;  64,  236;  66,  16;  68,  23;  68, 
123;  76,  6;  Verg.  Aen.  1,  ,502;  5,  828;  6,  279;  6,  513;  lo! 
325;  10,  652;  11,  180;  Horat.  Carm.  8,  6,  28;  4,  11,  14;  4, 
12,  21;  Serm.  1,  5,  43;  2,  5,  104  und  Epist.  1,  17,  9;  2,  L 
188;  Tibull.  1,  5,  39;  2,  1,  12;  2,  3,  72;  4,  3,  18;  4,  7,  5. 
und  bei  dem  Nachahmer  desselben  3,  3,  7;  3,  6,  33;   Prop.   1. 

8,  29;  1,  19,  9;  3  (2),  14,  9;  3  (2),  25,  30;  Ovid.  A.  A,  3,  462: 
Met.  4,  350;  4,  368;  6,  514;  6,  653;  6,  660;  7,  455;  7,  513: 
7,  736;  7,  796;  8,  238;  8,  420;  9,  482;  11,  310;  12,  198;  12. 
285;  13,  463;  14,  653  uud  Fast.  5,  689;  Liv.  9,  15.  7;  22,  7. 
12;  30,  42,  17;  Plin.  N.  H.  16,  25,  40  (95);  Tue.  Ann.  13,  46: 
14,  4;  Plin.  Epist.  8,  23,   7;    Pctron.  132,  15;    Lucan.  2,  373: 

9,  946;  9,  1041;  10,  108;  Stat.  Silv.  1,  2,  46;  3,  5,  18  und 
Theb.  9,  55;  Mart.  1,  15  (16),  8.  —  Obsequia  Plane,  bei  Cic. 
Epist.  ad  Fam.  10,  11,  3;  Gurt.  8,  4,  24;  Apul.  Met.  5,  25  S. 
368;  10,  27  S.  729;  C.  L  L.  5,  7948;  5,  7956;  9,  3107;  L  Neap. 
5452.    —    Desideria   Cic.   pro   Rabir.   perd.   9,   24;    Epist.  a<l 


—     636     — 

Farn.  14,  2,  4  und  Fin.  2,  38,  HO-,  liorat.  Carm.  4,  5,  15; 
Ovid.  Remed.  amor.  646-,  Colum.  6,  27,  7;  10  Prooem.  2;  Plin. 
N.  II.  22,  24,  50  (108);  23,  2,  29  (61);  27,  13,  109  (136j;  30, 
14,  43  (127);  33,  3,  14  (50);  Quiutil.  1,  12,  7;  6,  2,  17;  Tac. 
Ann.  1,  19;  1,  26;  Plin.  Paneg.  79,  6;  Suet.  Aug.  17;  53;  94. 
—  Fastidia  Cic.  de  orat.  1,  61,  258;  Verg.  Ecl.  2,  15;  Horat. 
Epod.  12,  13;  Serm.  2,  2,  14;  2,  4,  78;  2,  6,  86  und  Epist.  1, 
10,  25;  2,  1,  215;  Tibull.  1,  8,  69;  Ovid.  Epist.  ex  Pont.  1, 
10,  7;  Colum.  6,  6,  1;  6,  8,  1;  luven.  14,  184;  Tac.  Ann.  11, 
36;  Nemes.  Ecl.  4,  50;  Arnob.  2,  42;  7,  25.  —  Fastus  Verg. 
Aen.  3,  326;  Tibull.  1,  8,  75 ;  Prop.  3  (2),  25,  21;  4  (3),  13,  10;  4 
(3),  17,3;  4  (3),  19,  11;  4  (3),  25,  15;  5  (4),  5,  42;  Ovid.  A.  A.  1, 
715;  2,  241;  Remed.  amor.  511;  Met.  14,  762;  Nemes.  Ecl.  4, 
59;  Claudian.  bell.  Get.  551.  —  Taedia  Verg.  Ge.  4,  332; 
Tibull.  1,  4,  16    und  bei  seinem  Nachahmer  3,  2,  8;    Prop.  1, 

2,  32;  Ovid.  Amor.  2,  19,  25;  A.  A.  1,  718;  2,  346;  2,  530; 
Remed.  amor.  539;  Met.  7,  572;  9,  615;  10,  482;  10,  625;  13, 
213;  14,  158;  14,  718  und  Epist.  ex  Pont.  3,  7,  3;  Plin.  N.  H. 
28,  11,  46  (163);  34,  18,  50(167);  luven.  7,  34;  16,  44;  Tert 
de  anima  32;  Val.  Fl.  6,  325;  C.  I.  L.  4,  1904  (2487);  I.  Neap. 
1429.  —  Odia  Cic.  pro  Mur.  23,  47;  pro  Milon.  15,  39;  pro 
Deiot.  6,  18;  Phil.  7,  8,  25;  Epist.  ad  Fam.  1,  9,  5;  Epist.  ad 
Q.  fr.  3,  9,  5;  Epist.  ad  Att.  1,  19,  8;  9,  1,  3;  Fin.  1,  13,  44; 
1,  20,  67;  Nat.  Deor.  1,  16,  42;  Lael.  10,  35  und  Off.  1,  42, 
150;  2,  15,  54;  Cael.  bei  Cic.  Epist.  ad  Fam.  8,  3,  1 ;  Caes. 
bell.  civ.  2,  31,  3;  Verg.  Aen.  1,  668;  2,  96;  4,  623;  5,  786; 
7,  298;  7,  336;  10,  14;  10,  692;  10,  853;  10,  905;  11,  122; 
Ovid.  Her.    7,    47    und  Met.  4,  447;    Liv.  2,  34,  3;    2,  45,  5; 

3,  38,  4;  3,  68,  5;  21,  1,  3;  22,  1,  3;  29,  12,  7;  33,  47,  4; 
36,  29,  10;  41,  24,  18;  44,  25,  1;  Senec.  Dial.  5,  42,  3;  Quintil. 

4,  1,  8;  5,  13,  38;  Tac.  Am.  1,  6;  1,  10;  1,  53;  1,  69;  2,  57; 
4,  15;  4,  60;  11,  6;  12,  2;  12,  18;  12,  44;  12,  48;  14,  1;  14, 
3;  14,  15;  14,  49  und  Hist.  1,  58;  2,  95;  4,  24;  4,  43.  — 
Irae  Terent.  Andr.  3,  3,  20(552);  3,  3,  23  (555);  Hecyr.  3,  1, 
9  (289);  3,  1,  27  (307);  3,  1,  30  (310);  3,  5,  35  (485);  Cic.  Tusc. 
1,  33,  80;  3,  9,  18  in  einem  Verse;  Divin.  1,  29,  61;  Lucr.  1, 
723;  3,  298;  3,  311:  5,  1195;  6,  74;  6,  753;  CatuU.  64,  194;  Verg. 
Ecl.  3,  81;  Ge.  3,  152;  4,  453;  4,  536  und  Aen.  1,  11;  1,  25; 
1,  57;  1,  130;  2,  381;  2,  572 ;  2,  594  und  an  vielen  anderen  Stellen ; 


—     637     - 

Horat.  Carm.  1,  16,  9;  1,  16,  17;  3,  3,  31;  3,  27,  70  und  Epist. 

1,  4,  12;  TibuU.  1,  6,  58;  Ovid.  Met.  1,  166;  2,  175;  3,  72;  5,  41; 
9,  273  und  an  anderen  Stellen:  Liv.  1,  7,  2;  1,  9,  15;  1,  is' 
1;  1,  13,  3;  1,  30,  7;  2,  17,  7:  2,  23,  14;  2,  29,  4;  2,  29,  6; 

2,  36,  6;  2,  38,  6;  2,  45,  2:  2,  45,  14;  2,  61,  3;  3,  7,  8;  3, 
14,  3;  3,  40,  4;  3,  66,  4;  4,  9,  3  und  an  mehreren  anderen 
Stellen;  Senec.  de  ira  1,  4,  2;  1,  4,  3;  2,  19,  4;  3,  6,  3;  3,  16,  2; 

3,  30,  2;  3,  42,  2;  Tac.  Ann.  1,  43;   1,  45;  4,  21  und  Hist.  4,  72. 

Spes  als  Plur.  Plaut.  Cure.  2,  3,  28  (307);  Epid.  4,  1,  6 
(531);  Pseud.  1,  1,  109  (111)  und  Poen.  5,  4,  15  (1188);  Terent. 
Phorm.  3,  1,  6  (470)  und  Ad.  3,  2,  33  ^331);  Aec.  (150)  bei 
Kon.  S.  485,  13;  Cic.  Catil.  3,  7,  16;  pro  Milon.  34,  94  und 
Epist.  ad  Att.  8,  2,  3;  Sallust.  Cat.  35,  4;  lug.  33,  4;  85,  4;  107,  4; 
114,  4  und  Hist.  Brief  des  Pompei.  2;  Verg-.  Ge.  3,  105  und 
Aen.  3,  103;  5,  672;  6,  364;  10,  524;  10,  627;  12,  35;  Horat. 
Carm.  4,  11,  26  und  Epist.  1,  5,  8;  1,  5,  17;  1,  18,  33;  Ovid. 
Met.  5,  377;  7,  336;  9,  467;  9,  596;  10,  336;  11,  118;  13, 
375;  14,  704;  15,  217;    Liv.   1,  34,  10;   4,  36,  2;   6,  28,  7;  9, 

4,  14;  10,  17,  5;  23,  29,  6;  24,  35,  6;  30,  14,  4;  30,  33,  10; 
40,  11,  9;  43,  18,  2;  Tac.  Ann.  1,  4;  2,  43;  2,  71;  3,  15;  3, 
56;  3,  66;  4,  7;  4,  39;  13,  9;  13,  17;  14,  57;  14,  58;  16,  23; 
Plin.  Epist.  1,  22,  9;  8,  18,  3;  8,  23,  7;  10,  3,  4;  über  Quintil. 
vergl.  unter  100.  —  Metus  als  Plur.  Cic.  Ein.  1,  12,   14;  Tusc. 

5,  6,  16;  Nat.  Deor.  1,  17,  45;  Parad.  2,  18  und  Off.  3,  21, 
84;    Lucr.  2,  48;    Verg.  Ge.  2,  491  und  Aen.  1,  463;  5,  420; 

7,  438;  9,  90;  12,  316;  Horat.  Carm.  1,  26,  1;  Ovid.  Her.  10, 
13;  Amor.  3,  6,  61;  3,  6,  62;  A.  A.  1,  754;  3,  604;  Met.  1, 
736;  5,  363;  10,  466;   10,  482;  11,  390;  15,  658;  Fast.  1,  16; 

6,  20;  Trist.  1,  11,  28  und  Epist.  ex  Pont.  3,  1,  25;  3,  3,  83; 
Liv.  3,  9,  4;  3,  69,  2;  30,  28,  8;  30,  33,  10;  Senec.  Cons. 
Helv,  2,  5;  Senec.  Med.  42;  Herc.  für.  164  und  Agam.  247; 
Val.  Fl.  1,  402;  3,  395;  Sil.  7,  286;  13,  71;  Stat.  Theb.  7,  49; 

8,  32;  9,  166;  12,  11;  12,  606  und  Achill.  1,  135;  Quintil.  3, 
8,  39;  6  Prooem.  11;  9,  2,  86;  12,  1,  28;  12,  2,  3;  12,  2,  28; 
Tac.  Ann.  4,  71;  6,  18;  14,  57  und  Hist.  2,  12;  4,  5;  Pliu. 
Epist.  4,  21,  5;  6,  20,  1;  7,  27,  7.  —  Forniidines  Cic.  pro 
Quint.  14,  47;  Verr.  5,  9,  23;  Epist.  ad  Att.  8,  14,  1;  Fin.  J, 
14,  46;  1,  19,  63;  5,  11,  31  und  Tusc.  1,  16,  36;  1,  49,  110; 
3,  4,  7;  Liv.  30,  28,  8;  Plin.  N.  H.  28,  8,  29  (115). 


—     638     - 

108.  Besoinlers  sind  es  die  aus  Adjectiva  ge- 
bildeten Nomina  auf  ia,  tas  und  tudo,  und  die  von 
Vcrbalstärn  nien  abgeleiteten  auf  io,  us  und  or,  welche 
als  Abstracta  eigentlich  Singularia  tantum  sein  sollten, 
und  doch  vielfach  im  Plur.  vorkommen.  Bei  amicitiae 
und  faniiliaritates,  discordiae,  utilitates  und  commoditates,  fallaciae, 
necessitates,  molestiae,  amores,  dolores,  clamores,  aegritudines, 
sollicitudines,  similitudines  und  dissimilitudines,  cogitationes, 
welche  namentlich  bei  Cicero  sehr  häufig  sind,  rechtfertigt  sich 
der  Gebrauch  des  Plur.  leicht. 

Aber  auch  astutiae  Plaut.  Epid.  3,  2,  39  (375)  und  Mil. 

2,  2,  78  (233);  Terent.  Andr.  3,  4,  25  (604);  Cic.  OflF.  3,  17, 
68;  3,  17,  71;  Sallust.  Cat.  26,  2;  Tacit.  Ann.  13,  38;  Vulg. 
Eccli.  1,  6.  —  Audaciae  Cato  (ed.  Jordan  p.  87,  5)  bei  Paul. 
Festi  S.  27;  Cic.  Verr.  3,  89,  208;  Catil.  2,  5,  10;  pro  Sulla 
27,  76  und  Epist.  ad  Att.  9,  7,  5;  Tac.  Ann.  1,  74.  -  Avaritiae 
Cic.  Ein.  4,  27,  75,  vielleicht  auch  Epist.  ad  Q.  fr.  1,  1,  14, 
40.  —  Benevolentiae  Spartian.  Carac,  1,  4;  Arnob.  6,  2.  — 
Conscientiae  Cic.  pro  Rose.  Amer.  24,  67;  pro  Cluent.  20, 
Ö6;  Parad.  2,  18.  —  Constantiae  Cic.  Tusc.  4,  6,  14.  — 
Dementi ae  Cic.  Epist.  ad  Att,  9,  9,  4.  —  Desidiae  Verg- 
Aen.  9,  615;  Lucr.  5,  48;  Gell.  9,  5,  6.  —  Diligentiae  Apul. 
Met.  9,  16  S.  623.  —  Diiritiae  Pün.  N.  H.  20,  17,  71  (183): 
20,  17,  73  (192);  20,  20,  83  (220);  21,  18,  69  (116);  21,  19, 
75(129);  21,  20,  83  (142);  21,  25,  96(169);  22,  25,  58(123); 
22,  25,  68  (138);  22,  25,  70  (144);  23,  4,  40  (82);  23,  4,  41 
(83);  23,  4,  47  (92);  23,  7,  62  (115);  24,  3,  3  (17);  24,  6,  14 
(23);  24,  8,  36  (54);  25,  5,  22  (55);  26,  8,  33  (51);  26,  12, 
79  (127);  27,  9  57  (81);  27,  13,  109  (134);  28,  17,  70  (234); 
36,  19,  30  (137).  —  Elegantiae  Vitruv.  1,  1,  13;  Petron.  34, 
5;  Gell.  1,  4,  1;  2,  9,  5;  19,  4,  1;  Porphyr,  zu  Hör.  Carm.  1, 
30,  7.  —  Excellentiae  Cic.  Lael.  19,  69.  —  Facundiae  Gell. 

3,  7,  1.  —  Ignaviac  Gell.  9,  5,  6.  —  Ignoscentiae  Gell.  7 
(6),  3,  47.  —  Impuritiae  Plaut.  Persa  3,  3,  7  (411).  —  Indul- 
gentiae  C.  I.  L.  5,  7992.  —  Industriae  Plaut.  Most.  2,  1,  1 
(348);  Cic.  Verr.  4,  37,  81;  Cornific.  3,  7,  14;  Vitruv.  1,  1,  12; 
Arnob.  2,  67.  —  Infamiae  Plaut.  Persa  3,  1,  19  (347);  Tac. 
Ann.  4,  33;  Arnob.  4,  22;  4,  36.   —   Insauiae  Plaut.  Aul.  4, 

4,  15  (642);  Cic.  Verr.  Acc.  2,  14,  35;    4,  21,  47;    pro  Milon. 


-     639     — 

8,  22;  Epist.  ad  Farn.  4,  1,  1  und  Epist.  ad  Att.  9,  7,  5;  Plin. 
N.  H.  26,  11,  72  (118).  -  Insolentiae  Gell.  13,  21  (20),  22, 

—  Intelle^entiae  Cic.  Leg.  1,  9,  26;    1,  10,  30;    1,  22,  59. 

—  Invidiae  Cic.  pro  Cluent.  56,  153;  Ein.  1,  20,  67  und  Off. 
2,  6,  20;  Vatin.  bei  Cic.  Epist.  ad  Farn.  5,  9,  1.  —  Iracundiae 
Plaut.  Truc.  1,  1,  7  (28);  Cic.  pro  Flacc.  35,  87;  Epist.  ad  Q. 
fr.  1,  1,  13,  39;  Ein.  1,  8,  27;  Tusc.  3,  4,  7;  Nat.  Deor.  2, 
28,  70;  2,  59,  148;  de  rep.  1,  38.  60;  Plane,  bei  Cic.  Epist.  ad 
Fam.  10,  23,  5;  Plin.  N.  H.  37,  10,  54  (144);  Tac.  Ann.  14, 
4;  Apul.  Dogm.  Plat.  2,  5  S.  227.  —  Laetitiae  Plaut.  Pseud 

2,  4,  14  (705);  Caecil.  (252)  bei  Cic.  Fin.  2,  4,  13  und  Epist. 
ad  Fam.  2,  9,  2;  Pompon.  (141)  bei  Non.  S.  500,  26;  Cic.  Epist. 
ad  Att.  1,  17,  6;  Tusc.  5,  6,  16  und  Leg  1,  11,  32;  Arnob. 
5,  1.  —  Lasciviae  Val.  Max.  6,  9  ext.  1;  Tac.  Ann.  11,  36; 
Arnob.  5,  32;  6,  12;  6,  22.  —  Luculentiae  verborum  Arnob. 

3,  6.  —   Malitiae  Plaut.  Mil.  3,  3,  67  (942);    Cic.  Nat.  Deor. 

3,  30,  74;  Cels.  Dig.  6,  1,  38.  —  Minutiae  Lact.  Ira  Dei  10, 

9.  —  Mollitiae  Plaut.  Pseud.  1,  2,  31  (173);  Cic.  Leg.  2,  15, 
38.  —  Nequitiae  Mart.  1,  106,  6;  4,  42,  4;  5,  2,  3;  6,  82,  5; 
7,  14,  4;  9,  67,  2;  11,   16,  7.  —  Opulentiae  Plaut  Bacch.  3, 

4,  22  (519);  Trin.  2,  4,  89  (490)  im  Ambr.;  Gell.  20,  5,  8; 
Arnob.  4,  9.  —  Parsimoniae  Plaut.  Trin.  4,  3,  21  (1028); 
Prudent.  Cath.  7,  3.  —  Perfidiae  Plaut.  Capt.  3,  3,  7  (522)  und 
Pseud.  2,  1,  6  (580),  im  Ambr.  und  Leipz.  auch  v.  8  (582); 
Gell  14,  2,  6  —  Petulantiae  Gell.  3,3,15;  13,  28  (27),  4.  — 
Philosophiae  Cic.  de  orat.  3,  27,  107;  Gell.  2,  28,  1;  4,  1, 
13;  5,  3,  6.  —  Potentiae  Cic.  pro  Cael.  9,  22.  —  Praesentiae 
Cic.  Nat.  Deor.  2,  66,  166.  —  Iledundantiae  Viti'uv.  1,  6,  3 
(ed.  Rose  p.  21,  22).  —  Saevitiae  Sallust.  bei  Augustin.  Civ. 
Dei  3,  18.  —  Sapientiae  Cic.  Tusc.  3,  18,  42.  —  Scabritiae 
Plin  N.  H.  23,  4,  49  (94);  24,  4,  6  (12);  27,  12,  105  (130); 
28,  7,  20  (71  ;  28,  8,  27  (95);  28,  9,  37  (139);  28,  11,  47 
(167);  2^<,  6,  38  (130);  31,  10,  46  (116);  31,  11,  47  ^30);  32, 
7,  24  (71);  32,  8,  31  (97);  34,  11,  27  (114);  34,  12,  31  (121); 
34,  13,  34  (131);  34,  15,  45  (153);  35,  15,  52  (188);  35,  15, 
52  (189).  —  Scientiae  Vitruv  3  Pmoem.  1  und  3;  Arnob.  2^ 
18  und  scientiolas  artium  ebendaselbst;  aber  bei  Cic.  Calo 
Mai.  21,  78  gehört,  wie  Schütz  richtig  bemerkt,  t^mtac  scientiat^ 
als  Gen.  zu  tot  artes.   —  SoUertiae  Vitruv.  7  Prooem.  10  (ed. 


—     640     — 

Rose  p.  158,  12);  Gell.  7  (6),  3,  34.  —  Stultitiac  Flaut.  Trin. 
2,  4,  108  (509).  —  Superbiae  Plaut.  Stich.  2,  1.  28  (300); 
Cic.  Brut.  67,  236.  —  Tristitiae  Arnob.  7,  10;  Salvian.  Gubern. 
Dei  3,  2,  6.     -  Versutiae  Liv.  42,  47,  7. 

Acerbitates  Cic.  pro  Rabir.  perd.  5,  15;  Catil.  4,  1, 
1;  4,  4,  7  und  pro  Plane.  42,  101;  Caes.  bell.  Gall.  7, 
17,  7;  Tac.  Ann.  2,  71;  13,  50;  Suet.  Calig.  2;  Amni. 
Marc.  14,  6,  23.  —  Affinitates  Cic.  pro  Clueut.  67, 
190;  Fin.  5,  23,  65  und  OfF.  1,  17,  54;  Caes.  bell.  Gall. 
2,  4,  4;  Liv.  4,  4,  6;  26,  33,  3;  Tac.  Germ.  22.  — 
Alacritates  Gell.  19,  12,  4.  —  Amoenitates  Plaut.  Stich.  2, 
1,  5  (278);  Cic.  Nat.  Deor.  2,  39,  100  und  Parad.  1,  2,  10; 
Plin.  N.  H.  praef.  14;  Tac.  Hist.  2,  87;  Gell.  12,  1,  24.  - 
Animositates  Oros.  2,  17,  14;  5,  19,  15.  —  Asperitates 
Cic.  de  orat.  1,  1,  3  und  Nat.  Deor.  2,  39.  98;  Sallust.  lug.  75, 
2;  Liv.  28,  1,  6.  —  Austeritates  Pallad.  1,  35,  8.  —  Beni- 
gnitates  Plaut.  Stich.  4,  2,  53  (633).  —  Calliditates  Terent. 
Heaut.  5,  1,  14  (887).  —  Captivitates  Tac.  Hist.  3,  70;  Ul- 
pian.  Dig.  49,  15,  21  §  1;  Arnob.  2,  76.  —  Caritates  Cic. 
Off.  1,  17,  57  und  Fin.  3,  22,  73;  Arnob.  1,  43;  Mamert.  Grat, 
act.  luliano  24,  2;  Inschr.  Orell.  2172,  und  an  der  Stelle  eines 
Concretum  Amm.  Marc.  18,  5,  2;  18,  8,  14;  20,  4,  10;  24,  1, 
9;  28,  1,  3;  28,  6,  4.  —  Celeritates  Cic.  Off.  1,  36,  131  und 
Tim.  7;  9.  —  Claritates  Plin.  N.  H.  35,  8,  34  (53);  37,  13, 
77  (201).  —  Clauditates  Plin.  N.  H.  28,  4,  6  (33).  —  Cru- 
ditates  Plin.  N.  H.  20,  17,  67  (175);  20,  17,  73  (189);  20,  18, 
74  (196).  —  Debilitates  Cic.  Fin.  4,  8,  20;  Arnob.  1,  46;  1, 
47.  —  Densitates  nubium  Apul.  de  mundo  9  S.  307;  densi- 
tates  silvarum  Arnob.  7,  45.  —  Egestates  Cic.  Phil  14,  4,  10 
und  Epist.  ad  Att.  9,  7,   5.    —   Facilitates  Quintil,  9,  4,  97. 

—  Falsitates  Arnob.  1,  56;  2,  56;  1,  49.  —  Felicitates  Cic. 
pro  Milou.  31,  84.  —  Festivitates  Cic.  Orat.  52,  176;  Gell, 
praef.  4;  5,  1,  1.  —  Gentilitates  Varro  L.  L.  8,  2,  4;  Cic. 
de  orat.  1,  38,  173;  Plin.  Paneg.  39,  3.  —  Gracilitates  Cic. 
Brut.  16,  64.  —  Graviditates  Cic.  Nat.  Deor.  2,  46,  119.  — 
Gravitates  Plin.  N.  H.  27,  12,    105  (130);    37,  10,  54  (143). 

—  Habilitates  Cic.  Leg.  1,  9,  27.  —  Honestates  Cic  pro 
Sest.  51,  109;  pro  Mur.  40,  87.  —  Immensitates  Cic.  Nat. 
Deor.  2,  39,  98    —  Immortalitates  Cic.  Nat.  Deor.  3,  18,  46. 


—     641     — 

—  Immunitates  Cic.  Phil.  1,  ],  3  und  Epist.  ad  Farn.  12,  1, 
1;  Tac.  Hist.  3,  55;  Suet.  Tib.  49  und  öalba  15.  —  Impie- 
tates  Cic.  Leg.  ],  14,  40.  —  Impuritates  Cic.  Phil.  2,  3,  6-, 
Suet.  Galba  15.  —  Incolumitates  Cic.  pro  Deiot.  14,  40; 
Arnob.  2,  13.  —  Incommoditates  Tereut.  Heaut.  5,  1,  59 
(932)  im  Bemb.  —  Indiguitates  Caes.  bell.  Call.  2,  14,  3; 
Liv.  2,  34,  10;  22,  13,  1;  42,  52,  7.  —  lufidelitates  Cic. 
pro  Miloii.  26,  69.  —  Ingenuitates  Arnob.  2,  76.  —  Iniqui- 
tates  Liv.  9,  38,  5;  38,  22,  3;  Plin.  N.  H.  28,  8,  27  (106)  ; 
Tac.  Hist.  2,  84.— Insatietatcs  Plaut.  Aul.  3,  5,  13  (487).— 
Levitates  Cic.  Fin.  1,  18,  61;  Tusc.  5,  36,  104  und  Nat.  Deor. 
3,  29,  72;  Arnob.  7,  4.  —  Liberalitates  Suet.  Galba  15; 
C.  L  L.  2,  4269;  8,  980;  8,  2554.  —  Libertat  es  Plaut.  Cas 
2,  8,  68  (504);  Tac.  Ann.  15,  55.  —  Loquacitates  PHn.  N. 
H.  28,  8,  29  (118).  —  Maturitates  Cic.  Nat.  Deor.  1,  36,  100; 
2,  46,  119;  2,  62,  155;  Vitruv.  10,  1,  4.  —  Mediocritates 
€ic.  Acad.  2,  44,  135;  Tusc.  3,  10,  22;  3,  31,  74;  4,  26,  57. 
--  Nobilitates  Vitruv.  9  Prooem.  15;  Tac.  Aun.  12,  20; 
Arnob.  1,  64.  —  Novität  es  Cic.  Lael.  19,  68;  C.  I.  L.  6, 
10048  Z.  23.  —  Obscuritates  Cic.  Divin.  2,  64,  132;  Plin. 
N.  H.  20,  1,  2  (3);  Gell.  20,  1,  5;   Arnob.  1,  62;  2,  9;   2,  51. 

—  Opacitates  nemorum  Augustin.  Civ.  Dei  22,  24  (ed.  Dom- 
bart  II  615,  18).  —  Opimitates  Plaut.  Asin.  2,  2,  16  (282) 
und  Capt.  4,  1,  2  (769).  —  Orbitates  Cic.  Tusc.  3,  24,  58; 
5,  6,  16;  5,  9,  24;  Aruob.  5,  44;  7,  11;  Solin.  40,  14;  Hieronym. 
Epist.  60  (35)  5.  —  Parvitates  Gell.  1,  3,  28.  —  Pauper- 
tat es  Varro  (de  vita  populi  Roniani  Hb.  I)  bei  Non.  S.  162,  15; 
Senec.  Epist.  87,  34.  —  Perennitatcs  Cic.  Nat.  Deor.  2,  39, 
Ö8.  —  Pravitates  Cic.  Parad.  3,   1,  22   und  Leg.    1,   11,    31; 

1,  19,  51;  Tac.  Ann.  3,  34  und  de  orat.  28.  —  Proceritates 
-arborum  Cic.  Cato  Mai.  17,  59.  —  Propin quitates  Cic.  Fin. 
5,  24,  69;  Caes.  bell.  Call.  2,  4,  4;  6,  30,  3;  Liv.  4,  4,  6; 
Tac.  Ann.  11,  1;  Hist.  2,  80  und  Germ.  7. —  Prosp  eritates 
Väc.  Nat.  Deor.  3,  36,  88.  —  Raritates  Vitruv.  2,  9,  1;  2,  9, 
8.  —  Raucitates  Plin.  N.  H.  22,  23,  49  (104).  —  Salubri- 
tates  Vitruv.  5,  3,  1;  Gell.  2,  1,  5;  Censorin.  18,  7.  — 
Sanctitates  Cic.  Nat.  Deor.  2,  2,  5;  post  red.  in  seu.  14,  34; 
Arnob.  1,  28;  5,  26.  —  Satietates  Cic.  Lael.  19,  67;  Vitruv. 

2,  9,  8.   —  Securitates  Plin.  N.  H.  23,  1,  23  (41);    C.  L  L. 

Noue-Wagener,  Formenlehre.    I.    3.  Aufl.  41 


-     642     - 

5,  2781  Z.  34.  —  Serenitates  Coluiii.  8,  1,  10.  —  Sevcri- 
tates  Gell.  4,  20,  1.  —  Siccitates  Varro  R.  K.  1,  31,  6;  1, 
36;  Cacs.  bell.  Gall.  4,  38,  2;  ö,  24,  1;  Vitruv.  8,  2,  b;  Coluni. 

2,  12,  9-,  2,  16,  3;  Gels.  2,  1  S.  29  Daiemb.;  FroDtin  Aquaed. 
74;  riin.  N.  II.  10,  65,  85  (186);  31,  4,  29  (52).  —  Sterili- 
tates  Plin.  Epist.  10,  8  (24),  5;  Suet.  Claiul.  18;  Censorin.  18. 

7.  —  Suavitates  Cic.  EpLst.  ad  Fani.  3,  1,  1  und  Off.  3,  33, 
117;  Lactaiit.  Instit.  2,  1,  4.  —  Subtilitate.s  Plin.  N.  H.  2,, 
16,  13  (68);  Augustin.  Civ.  Dei  5,  25;  Tert.  adv.  Valent.  7.  — 
Tarditates  Cic.  Off.  1,  36,  131  und  Tim.  9.  —  Temeritates 
Quintil.  9,  4,  97.  —  Tempestivitates  Plin.  N.  H.  29,  6,  38 
(120).  —  Tenuitates  Gell.  1,  3,  29.  —  Timiditates  Cic. 
pro  Milon.  26,  69.   —   Tranquillitates   Cic.  Epist.   ad  Att.  6, 

8,  4.  —  Ubertates  Cic.  Nat.  Deor.  2,  66,  167;  Gell.  12,  1, 
24.  —  Urbanitates  Cic.  der  Sohn  in  Epist.  ad  Fani.  16,  21, 
7.  —  Van  i  tat  es  Liv.  38,  17,  5;  Plin.  N.  H.  26,  4,  9  (18); 
27,  8,  35  (57).  —  Velocitates  Cic.  Cato  Mai.  6,  17.  — 
Venustates  Plaut.  Poen.  5,  4,  5  (1178).  — Vetustates  Spar- 
tian.  Sever.  3,  7;  vetustates  familiarum  Cic.  de  rep.  1,  31,  47.. 
—  Vicinitates  Cic.  Fin.  5,  23,  65  und  off.  2,  18,  64.  — 
Vilitates  Amm.  Marc.  14,  6,  2. 

Altitudines  Cic.  Nat.  Deor.  1,  20,  54;  2,  39,  98;  Liv. 
21,  30,  6;  27,  18,  9;  Gell  1,  20,  3.  —  Amplitudiues  Cic. 
Fin.  4,  7,  18  und  Leg.  2,  26,  64;  Gell.  4,  9,  14.  —  Caecitu- 
dines  Opil.  Aurel.  bei  Fest,  unter  nusciciosum  S.  173.  — 
Dulcedines  Vitruv.  7  prooem.  4.  —  Fortitudines  Cic.  Off. 
1,  22,  78;  Vitruv.  10,  16  (22),  1.  —  Lassitudines  Plin.  N. 
H.  20,  17,  73  (192);  20,  22,  87  (240);  22,  13,  15  (32);  27,  12, 
105  (130);  28,  9,  37  (137);  31,  10,  46  (119);  nach  dem  Toi. 
und  Par.  d  auch  24,  9,  38  (60).  —  Latitudiues  Cic.  Nat. 
Deor.  1,  20,  54;  2,  63,  159;  Gell.  1,  20,  3.  —  Lippitudines 
Cels.  2,  1  (ed.  Daremberg  p.  28,  28  ;  p.  29,  29 ;  p.  30,  16) ; 
Plin.  N.  H.  28,  4,  7  (37);  28,  4,  9  (42);  28,  11,  47  (172).  — 
Longitudines  Cic.  Nat.  Deor.  1,  20,  54;  Gell.  1,  20,  3.  — 
Magnitudines  Cic.  de  orat.   1,  42,  187;  3,  33,  132;  Phil.   13, 

3,  5;  Tusc.  5,  4,  10  und  de  rep.  6,  16,  16;  Plin.  N.  H.  36, 
10,  15  (72);  Gell.  1,  3,  28;  Arnob.  6,  26.  —  Multitudines 
Varro  L.  L.  9,  39,  65;  Sallust.  Cat.  50,  1.  —  Salsitudines 
Plin.  N.  H.   20,    14,  54   (154).    —    Solitudiues  Cic.  in  Pison.. 


—     643      - 

22,  53;  Epist.  ad  Farn.  2,  16,  6  und  Tusc.  3,  26,  63;  Caes. 
bell.  Gall.  6,  23,  1.  —  Suavitudines  Lactant.  Instit.  6,  22, 
5.  —  Turpitiidines  Cic.  Verr.  3,  9,  23:  5,  41,  107  im  Reg., 
Guelf.  1.  2,  Leid,  und  im  Vat.  Palimps.;  pro  Sulla  27,  76;  Fin. 
2,  35,   117.   —  Valetudines  Cic.  Tusc.  5,  39,  113;   Viü-uv.  1, 

4,  4;  Plin.  N.  H.  23,  1,  24  (48);  Tac.  Ann.  6,  50  und  Hist.  3, 
2;  Suet.  Aug.  81;  Arnob.  1,  21;  1,  48;  1,  65;  2,  76;  3,  23. 

Admirationes  Cic.  de  orat.  1,  33,  152  und  Brut.  84, 
290;  Vitruv.  7,  13,  1;  Quintil.  4,  2,  107.  —  Adsensiones 
Cic.  Brut.  84,  298;  pro  Milon.  5,  12  und  Fat.  17,  40;  18,  42; 
19,  44.  —  Aedificationes  Tac.  Ann.  3,  37;  6,  45.  —  Am- 
bitiones  Cic.  Verr.  Acc.  2,  53,  132;  Tusc.  2,  26,  62;  5,  36, 
104.  —  Asperuationes  Senec.  Epist.  121,  21.  —  Cogna- 
tiones  Varro  L.  L.  8,  2,  4;  Cic.  Fin.  5,  23,  65;  Caes.  bell. 
Gall.  6,  22,  2;  Liv.  26,  33,  3;  31,  31,  11.  —  Cognitiones 
Cic.  Fin.  3,  5,  17;  5,  19,  51;  Nat.  Deor.  1,  17,  44,  und  vom 
gerichtlichen  Verfahren  Liv.  1,  49,  4;  Senec.  de  morte  Claud. 
15;  Tac.  Ann.  1,  75  und  de  orat.  5;  Plin.  Epist.  6,  31,  1; 
10,  96  (97),  1  und  Paneg.  80,  1.  —  Contemplationes  Cic. 
Fin.  5,  19,  51;  Gell.  20,  5,  3.  —  Deditiones  cohortium  Tac. 
Hist.  3,  70.  —  Educationes  Tac.  Ann.  3,  25  und  de  orat. 
28.  —  Effusiones  Cic.  pro  Rose.  Amer.  46,  134;  in  Pison. 
22,  51;  Off.  2,  16,  56;  Augustin.  Civ.  Dei  2,  20.  —  Enume- 
rationes  Cic.  Orat,  part.   17,  58.    —    Eversiones  Cic.  Tusc. 

5,  9,  24  und  Cato  Mai.  12,  40;  Plin.  N.  H.  22,  17,  20  (43). 
—  Expugnationes  Cic.  Epist.  ad  Att.  11,  23,  3  und  Cato 
Mai.  5,  13;  Vell.  2,  98,  2  und  Tac.  Ann.  15,  6.  —  Expul- 
siones  Cic.  Parad.  6,  2,  46;  Off.  2,  6,  20.  —  Exstructiones 
Cic.  Nat.  Deor.  2,  60,  150;  Vitruv.  7,  1,  4.  —  Festinationes 
Cic.  Off.  1,  36,  131.  —  Indignationes  Liv.  1,  10,  1;  3,  48, 
9;  Arnob.  1,  26;  1,  35;  3,  11;  3,  16;  4,  30;  5,  20;  7,  6.  — 
Inductiones  Cic.  Nat.  Deor.  2,  60,  152;  Vitruv.  pracf.  10.  — 
Missiones  Liv.  7,  39,  1.  —  Dimissiones  Cic.  Parad.  6,  2, 
46.  -  -  Remis siones  Cic.  de  orat.  1,  61,  261;  Quintil.  1,  3, 
1 1 ;  Tac.  Agric.  9  und  de  orat.  28 ;  Plin.  Epist.  4,3,1;  9,  37, 
2;  10,  8  (24),  5  und  Paneg.  49,  4.  —  Nuncupationes  votorum 
Tac.  Ann.  16,  22.  —  Peregrinationes  Cic.  Lael.  27,  103; 
Plin.  N.  H.  30,  1,  2  (9).  —  Proditiones  Cic.  Acad.  2,  9,  27; 
Cato  Mai.  12,  40.    —    Rusticationcs  Cic.  Lael.    27,   103.    — 

41* 


—     644     — 

Sedationes  Cic.  Tusc.  b,  15,  43.  —  Simulutiones  Cic.  pro 
Müon.  26,  69;  Tac.  Ann.  4,  54;  6,  45;  Plin.  Paneg.  72,  7. 

Contagiones  Cic.  Off.  2,  23,  80;  Arnob.  2,  7;  sonst 
contagia,  Lucr.  3,  345;  3,  471;  3,  740;  6,  1236;  Verg.  Ecl. 
1,  50  und  Gc.  3,  469;  Horat.  Epod.  16,  61  und  Epist.  1,  12, 
14 ;  Ovid.  Met.  7,  551 ;  15,  195  und  Trist.  3,  8,  25 ;  Liv.  3,  6, 
3  im  Par.;  Plin.  N.  H.  23,  8,  80  (157);  seltener  im  Sing, 
contagium,  Plin.  N.  H.  2,  20,  18  (82);    Curt.  9,  10,   1;   Flor. 

1,  15,  1;    3,  14,  2;    Arnob.  7,  28;    7,  36;   7,  44:    Lact.  Instit. 

7,  12,  19;  Gell.  14,  3,  10;  17,  15,  7;  Apul.  Met.  10,  29  S. 
733;  Cyprian.  de  catholicae  ecclcsiae  unitate  17  (ed.  llartel  p. 
225,  19);  de  mortalitate  23  (p.  311,  20);  de  bono  patientiae  4 
(p.  399,  19);  14  (p.  407,  24);  Epist.  67,  3  (p.  737,  5);  73,  21 
(p.  795,  5);  74,  2  (p.  800,  6).  —  Obliviones  Horat.  Carm.  4, 

3,  39;    Gell.  9,  5,  6;    häufig  oblivia,  Lucr.  3,  828;  3,  1066 

4,  826;  6,  1213;  Verg.  Aen.  6,  715;  Horat.  Serm.  2,  6,  62 
Ovid.  Met.  4,  208;  4,  501;  7,  45;  12,  539;  Fast.  5,  311 
Trist.  1,  8,  11;  5,  7,  29;  5,  7,  67;  5,  12,  17  und  Epist.  ex 
Pont.  1,  5,  55;  2,  4,  29;  2,  11,  5;  4,  10,  19,  und  vom  Sing 
dieser  Bildung  allein  der  Abi.  oblivio  Tac.  Hist.  4,  9.  Vergl 
Mar.  Victor.  1  S.  2469  (VI  25,  10):  „Contagio"  apud  omne? 
fere  veteres  scriptum  est  uominativo  casu,  ut  „obsidio"  quoque 
et  „oblivio":  sed  poetarum  licentia  primo  fecit  „contagia"  et 
„obsidia"  et  „oblivia",  postea  dici  coepit  et  „oblivium"  et  „obsi- 
dium"  et  „contagium".  Cum  antiquitatem  igitur  posterior  con- 
suetudo  vincat,  vos  utro  modo  scriptam  vocem  hanc  inveneritis, 
ita  relinquite,  dum  non  ignoretis  ab  autiquis  nominativo  „haec 
contagio"  dictum. 

Von  dem  nach  Analogie  der  Verbalia  auf  io  gebildeten 
talio  ist  talioues  Gell.  20,  1,  18  und  taliouum  Gell.  20,  1,  35. 

Adventus  als  Plur.  Cic.  de  imp.  Cn.  Pompei  5,  13;  in 
Pison.  22,  51  und  Epist.  ad  Fam.  6,  20,  1;  Tac.  Germ.  2.  — 
Aemulatus  Tac.  Ann.   13,  46.  —  Appetitus  Cic.  Nat.  Deor. 

2,  11,  29;  2,  12,  34;  Off.  1,  29,  102;  1,29,  103.  —  Auditus 
Tac.  Ann.  13,  5;  Apul.  Dogm.  Plat.  1,  1  S.  183.  —  Balatus 
Verg.  Ge.  4,  435;  Ovid.  Met.  7,  540.  —  Cantus  Cic.  de  orat. 
1,  60,  254;  pro  Cael.  15,  35;  Tusc.  5,   36,   104  und  Divin.  1, 

8,  14;  Lucr.  5,  1084;  5,  1406;  Catull.  64,  306;  Verg.  Ge.  1, 
403  und  Aen.   1    398;    7,  641;    7,   757;    8,   285;    8,    456;    10, 


—     645     — 

163;  Horat.  Carm.  1,  24,  3;  2,  12,  14;  3,  1,  20  und  Carm. 
saec.  22;  Tibull.  1,  2,  53;  1,  3,  59;  Quintil.  5,  10,  124;  Tac. 
Ann.  13,  3;  15,  34,  vergl.  über  cantibus  unter  97.  —  Con- 
temptus  Lucr.  5,  833;  5,  1278;  Liv.  24,  5,  5.  —  Cultus 
Cic.  Nat.  Deor.  2,  60,  150;  Verg.  Ge.  1,  52;  2,  1;  2,  35; 
Aen.  7,  416  in  der  Anführung  bei  Arus.  Mess.  S.  265  (VII  513, 
18);  Horat.  Carm.  1,  10,  2;  4,  4,  34;  4,  9,  15;  Ovid.  Amor. 
3,  6,  55;  Med.  form.  26;  Met.  4,  765;  6,  454;  8,  854  und 
Fast.  1,  159;  2,  318;  4,  108;  5,  30;  Stat.  Theb.  6,  80;  Mart. 
11,  39,  11;  Flor.  4,  11,  11;  Lact.  Instit.  2,  1,  1;  2,  10,  12; 
2,  13,  13;  4,  3,  10;  4,  3,  11;  4,  14,  17;  4,  17,  19;  4,  27,  17; 
5,  2,  5;  5,  2,  6;  5,  5,  3;  5,  22,  19;  7,  6,  7;  7,  16,  2;  7,  22, 
12;  Ira  Dei  2,  2;  20,  12;  Prudent.  c.  Symmach.  2,  819;  bei 
Cic.  Off.  1,  8,  25  delectant  etiam  magnifici  apparatus  vitaeque 
cultus  cum  elegantia  et  copia,  kann  cultus  Sing.  sein.  —  Eiu- 
latus  Cic.  de  har.  resp.  18,  39;  Gell.  1,  26,  7.  — -  Flatus  Cic. 
Arat.  111;  Lucr.  5,  689;  Catull.  26,  2;  Verg.  Ge.  2,  339  und 
Aen.  4,  442;  11,  346;  11,  911;  Moret.  12;  Ovid.  A.  A.  1,  715 
und  Met.  7,  532;  15,  302;   Colum.  1,  5,  8;    Quintil.  12,  11,  5. 

—  Fletus  Cic.  Verr.  4,  21,  47;  4,  50,  110;  Catull.  64,  242; 
99,  5;  Verg.  Ge.  4,  375  und  Aen.  2,  271;  3,  345;  4,  437;  4, 
439;  Tibull.  1,  4,  72;  2,  4,  37;  Ovid.  A.  A.  3,  432  und  Met. 
1,  584;  2,  340;  4,  692;  10,  136;  11,  419;  11,  672;  13,  526; 
14,  835;  Liv.  25,  37,  10;  Quintil.  5,  11,  38;  Peü-on.  89  v.  16. 

—  Flexus  Cic.  Nat.  Deor.  2,  57,    144;   Lucr.  3,  587;    4,  347; 

5,  616;  5,  640;  Catull.  64,  114;  Verg.  Ge.  3,  14  und  Aen.  8, 
95;  Culex  180;  Ovid.  Amor.  1,  14,  13  und  Met.  5,  430;  Liv. 
32,  4,  4;  Plin.  N.  H.  5,  29,  31  (113);  Quintil.  1,  6,  15;  1,  12, 
3;  5,  13,  2;  10,  5,  12;  10,  7,  11;  11,  3,  25.  —  Fremitus 
Lucr.  5,  1193;  6,  199;  6,  270;  6,  289;  6,  410;  Val.  Fl.  3,  237; 

6,  232;  Trag.  Octav.  411;  Curt.  4,  4,  6;  10,  5,  16,  vergl.  über 
fremitibus  unter  97.  —  Gemitus  Cic.  Verr.  4,  50,  110;  pro 
Cluent.  68,  192;  Har.  resp.  18,  39;  Lucr.  4,  1015;  5,  1196; 
Verg.  Ge.  3,  517  und  Aen.  2,   288;    4,   409;    6,   557;  6,   873; 

7,  15;  Liv.  9,  7,  4;  22,  5,  4;  Gell.  1,  26,  7,  vergl.  über  gemi- 
tibus  unter  97.  —  Habitus  Cic.  Brut.  16,  64  und  Fin.  5,  12. 
36;  Yerg.  Ge.  1,  52  und  Aen.  3,  596;  Ovid.  Met.  4,  765;  4. 
767;  8,  22;  13,  167  und  Fast.  4,  107;  Quintil.  1,  1,  25;  2,  13, 
8;    3,  8,  51;    9,    1,    13;    11,   3,   45;    Stat.   Silv.    1,   1,  46  und 


-     646     — 

Theb.  6,  256;  Mart.  9,  65,  3,  vcrgl.  Markl,  zu  Stat.  Silv,  2, 
6,  104.  —  Hinnitus  Ovid.  Met.  2,  669;  Suet.  Nero  46.  — 
lactus  Cic.  Catil.  3,  8,  18  und  Divin.  2,  18,  42;  Ovid.  A.  A. 
3,  353  und  Trist.  2,  485.  —  Interitus  Cic.  Nat.  Deor.  1,  16, 
42;   1,  26,  73  und  Divin.  2,  16,  37;  Tac.  Ann.   16,   13;  Arnob. 

1,  8.  —  Laniatus  Tac.  Ann.  6,  6.    —    Lapsus  Cic.  de  orat. 

2,  83,  339;  Verg.  Aen.  2,  236;  Horat.  Carm.  1,  12,  10;  Ovid. 
Met.  9,  95;  Plin.  N.  H.  22,  17,  20  (4,3).  —  Luctus  Acc.  (94) 
bei  Non.  S.  146,  15;  Cic.  Verr.  3,  89,  207  im  Lag.  42;  Tusc. 

3,  24,  58;  5,  6,  16  und  Off.  1,  10,  32;  CatuU.  64,  226;  Verg. 
Aen.  3,  713;  9,  500;    10,  755;    Horat.  Carm.  2,  20,  22;  Ovid. 
Remed.  amor.  586;  736;  Met.  1,  663;  8,485;  9,   155;  12,  543: 
13,  515;  14,  465;  15,  547;  15,  639;  Liv.  5,  39,  5;  22,  7,  12; 
Senec.  Cons.   Helv.   2,    2,    über    luctibus    verg-1.    unter   97.    — 
Lusus  Ovid.  Amor.  2,    3,    13;    Met.    14,    556;    Fast.  2,    368; 
Trist.  2,  223;  2,  483  und  Epist.  ex  Pont.  1,  4,  4;  1,  9,  9;  Liv. 
37,  20,  5;  Quintil.  5,  13,  46;    10,  1,  63;   Mart.  4,  49,  2;    Plin. 
Epist.    5,   3,    4;    7,    9,    10.    —    Monitus    Verg.   Aen.    7,    102; 
Ovid.  A.  A.  3,  750;  Met.  2,  103;  7,  600;  8,  210   und  Fast.  3, 
167;  Pers.  1,  79;    Plin.  N.  H.  2,  7,  5  (24);  Val.  Fl.  1,  29;    1 
475;    Sil.  6,    491;    Tac.   Hist.    1,   3    und  Germ.   10;    Stat.    Süv, 
3,  2,  113;  Plin.  Paneg.  76,  7.  —  Morsus  Cic.  Divin.  1,  7,  13 
1,  10,  16;  Cato  Mai.  15,  51  und  Off.  2,  7,  24;  Lucr.  4,  1085 
5,  1322;    Catull.  2,  4;    Verg.  Ge.  4,  237  und  Aen.  3,  394;    7 
112;  7,  755;  12,  782;  Ovid.  Met.  4,  723;    7,  786;    11,  58;  13 
568;  Plin.  N.  H.  20,  5,  19  (38);  20,  5,  20  (39);  20,  5,  20  (40) 
20,  5,  20  (41);  20,  6,  21  (45);  20,  6,  23  (50);   20,  8,  27  (69j 
20,  9,  34  (89);    20,   9,   40  (102);    22,   13,    15  (32);    31,   9,   45 
(104).    —    Mugitus  Verg.  Ecl.  6,  48;    Ge.  2,  470;  3,  150;  3, 
554  und  Aen.  12,   103;    Ovid.  Met.  1,  637;    3,  21;    5,  165;  7, 
114;  7,  597;  14,  409;   15,  465;    15,  510;    Plin.  N.  H.  18,   35, 
86  (360);  Arnob.  5,  5;  7,  4.  —   Obitus  Cic.  Invent.  1,  34,  59; 
de  orat.  1,  42,  187;  Divin.  1,  11,  18;  1,  56,  128;  2,  16,  37  und 
Fat.  9,  17;  Lucr.  4,  393;    5,  709;    Catull.  66,  2;  Verg.  Ge.  1, 
257  und  Aen.  4,  694.  —  Oc casus  Cic.  Nat.  Deor.  2,  37,  95; 
Divin.  2,   44,    92;    Cornific.  3,   22,    36;    Ovid.  Met.  2,    190;    4, 
625;  Plin.  N.  H.  2,  15,  12  (59);   Stat.  Theb.  1,  686;   Apul.  de 
mundo  23  S.  340.    —    Ortus  Cic.  Invent.  1,  34,  59;  de  orat. 
1,  42,  187;  Fin.  5,  4,  10;  Nat.  Deor.  1,  16,  42;  1,  26,  73;  2, 


-     647     - 

37,  95;  2,  61,  153;  Diviii.  1,  56,  128;  2,  43,  91;  2,  44,  92 
imd  Fat.  9,  17;  Lucr.  1,  212;  5,  211;  5,  698;  Catull.  66,  2; 
Yerg.  Ecl.  9,  46;  Ge.  1,  257;  3,  277;  4,  544;  4,  552  und  Aen. 
4,  118;  6,  255;  Tibull.  1,  1,  27;,  2,  5,  59;  4,  1,  157;  Ovid. 
Met.  1,  779;  2,  43;  2,  190;  4,  625;  11,  139  und  Fast.  3,  727; 
4.  777;  6,  199;    Senec.  Nat.  quaest.  7,  2,  1;   7,  2,  2;  1,  2,  3. 

—  Exortus  VaiTO  R.  R.  1,  12,  1;  2,  3,  6;  Cornific.  3,  22, 
36;  Pliu.  N.  H.  2,  15,  12  (59);  2,  15,  12  (61);  2,  97,  99  (212). 

-  Ploratus  Cic.  Tusc.  2,  16,  38;  Lucr.  2,  580;  Liv.  25, 
26,  9;  26,  13,  13;  29,  17,  16;  38,  22,  8.  —  Positus  Ovid. 
A.  A.  3,  151:  Tac.  Ann.  6,  21  —  Questus  Catull.  64,  170; 
Verg.  Ge.  4,  515  und  Aen.  4,  553;  5,  780;  9,  480;  Ovid.  Met. 

4,  587;  9,  276;  9,  370;  Tac.  Ann.  1,  34;  3,  17;  3,  36;  11, 
37.  —  Rictus  Titin.  (172)  bei  Non.  S.  221,  19  und  456,  1;  Ovid. 
A.  A.  3,  283  und  Met.  3,  74;  3,  674;  4,  97;  6,  378;  11,  59; 
11,  126;  11,  367;  14,  65;  14,  168;  Lucan.  9,  843;  Mart.  1, 
104,  17;  3,  93,  6.  —  Risus  Cic.  Epist.  ad  Q.  fr.  2,  6,  5;  2, 
10,  2  und  Tusc.  2,  7,  17;  Cael.  bei  Cic.  Epist.  ad  Farn.  8,  9, 
1;  Lucr.  4,  1189;  5,  1403;  Horat.  Serm.  1,  4,  83;  1,  5,  98;  2, 

5,  57  und  Epist.  1,  7,  79;  Domit.  Mars,  bei  Quiutil.  6,  3,  105; 
Ovid.  A.  A.  1,  239  und  Trist.  2,  409;  Qaintil.  6,  3,  37.  — 
Situs  Cic.  Epist.  ad  Q.  fr.  2,  16,  4;  Acad.  2,  7,  19;  2,  39, 
122;  Divin.  2,  46,  97;  2,  67,  138  und  de  rep.  2,  3,  5;  Caes.  bell. 
Gall.  3,  12,  1;  7,  83,  1;  Verg.  Aen.  3,  451;  Horat.  Epist.  2, 
1,  252;  Ovid.  Met.  7,  303;  Plin.  N.  H.  2,  12,  9  (53);  12,  23, 
50  (108);  16,  18,  30  (75);  27,  2,  2  (7):  Plin.  Paneg.  15,  3.  — 
Souitus  Enn.  (Ann.  538)  bei  Paul.  Festi  unter  lituus  S.  116;  ders. 
Dubia  (4)  bei  !Serv.  Dan.  in  Verg.  Aen.  1,  31;  Varro  bei  Plin. 
N.  H.  36,  13,  19  (92);  Cic.  Epist.  ad  Att.  1,  14,  4;  Lucr.  2, 
49;  2,  836;  4,  460;  4,495;  5,  1028;  5,  1044;  5, 1055;  6.  112;  6,  133; 

6,  401;  6,  927:  6,  986;  Verg.  Ge  4,  72;  4,  151  und  Aen.  2. 
301;  5,  435;  6,  586;  7,  628;  Culex  152;  Ovid.  Fast.  3,  742; 
Vitruv.  1,  1,  8;  5,  4,  5;  5,  5,  5;  6,  1,  3;  Plin  N.  H.  20,  15,  57 
(162);  Stat.  Silv.  1,  1,  68.  —  Sortitus  Verg.  Aen.  3,  323; 
Stat.  Theb.  6,  382;  12,  557.  —  Status  Plaut.  Mil.  2,  2,  51 
(207);  Cic.  1.  agr.  1,  1,  2;  Epist.  ad  Fain.  9,  6,  4;  Ein.  5,  12, 
35  und  Leg.  1,  7,  23;  3,  14,  32;  Corn.  Nep.  Chabr.  1,  3; 
Rede  des  K.  Claudius  super  civit.  Gallis  danda  Taf.  1  Z.  7; 
Quintil.  2,  13,  8;  2,  16,  4;  11,  3,  89;  Tac.  Ann.  3,  28;  Mamert. 


—     648     — 

Grat.  act.  luliano  7,  8;  in  der  Rhetorik,  wie  im  Griecli.  oraaeig^ 
Cic.  Top.  25,  95;  Quintil.  3,  5,  16;  3,  6,  16;  3,  6,  21;  3,  6, 
22;  3,  6,  24;  3,  6,  28;  3,  6,  31;  3,  6,  32;  3,  6,  38;  3,  6,  39; 

3,  6,  42;  3,  6,  44;  3,  6,  45;  3,  6,  46;  3,  6,  48;  3,  6,  53;  3, 
6,  55;  3,  6,  66;  3,  6,  75;  3,  6,  77;  3,  6,  86;  3,  6,  89;  3,  6, 
91;  3,  6,  95;  3,  6,  101  ,•  3,  6,  103;  7,  1,  9;  7,  4,  25;  7,  10, 
1;  und  in  der  Grammatik,  wie  sonst  modi,  Quintil.  ],  5,  41; 
9,  3,  11.  —  Strepitus  Verg.  Ge.  3,  79  und  Aen.  9,  394-, 
Horat.  Epist.  2,  2,  79  und  A.  P.  82;  Ovid.  Met.   11,  650;  Liv. 

5,  47,  3;  39,  15,  9.    —   Tinnitus    Catull.  64,  262;  Verg.  Ge. 

4,  64:  Ovid.  Met.  5,  204;  6,  589;  14,  536  und  Fast.  3,  741; 
4,  184;  4,  207;  Plin,  N.  11.  20,  15,  57  (162j;  23,  4,  42  (85); 
8il.  17,  18;  Tac.  de  orat.  26.  —  Ululatus  Catull.  63,  24; 
Verg.    Aen.   7,   395;    11,    190;   Ovid.    Her.  5,  73;  Met.  3,  179; 

3,  528;  3,  706;  7,  190;  8,  447;  11,  17;  14,  405  und  Fast.  4, 
453;  6,  513;  Liv.  5,  39,  5;  21,  28,  1;  Senee.  Cons.  Helv.  3, 
2;  Tac.  Ann.  4,  62;  14,  32;  Plin.  Epist.  2,  14,  13.  —  Vagitus 
Lucr.  2,  579;  Ovid.  Her.  11,  85  und  Met.  15,  466;  Gels.  7 
Prooem.;  Plin.  N.  H.  7  Prooem.  1,  2;  Mart.  9,  20,  3;  Arnob.  2, 
39;  Mamert.  Paneg.  Maximiano  Aug.  2,  4.  —  Vestitus  deorum,. 
riparum,  montium,  Cic.  Nat.  Deor.  2,  28,  70;  2,  39,  98;  2,  64, 
161.  _  Victus  Plaut.  Bacch,  5,  2,  62  (1181)  und  Mil.  3,  144 
(739);  Cic.  Fiu.  5,  4,  10;  Tibull.  2,  1,  43;  Ovid.  Met.  15,  104; 
Plin.  N.  H.  7,  46,  47  (151);  Arnob.  7,  21;  7,  29;  Prudent. 
Cath.  4,  31.  —  Visus  Lucr.  1,  36;  Verg.  Aen.  2,  605;  3,  36; 

4,  277;  Ovid.  Met.  15,  64  und  Fast.  2,  80;  3,  406;  Liv.  8,  6, 
11;  26,  41,  18;  Senec.  Herc.  für.  622;  657;  1048  und  Agam. 
932;  Stat.  Silv.  1,  3,  52;  2,  1,  172;  4,  2,  31;  4,  6,  40;  Theb. 

6,  205;  6,  270;  9,  880;  10,  819;  11,  134  und  Achill.  1,  323; 
Tac.  Ann.  2,  41;  6,  50;  11,  34;  13,  16  und  Hist.  4,  83.  — 
Vo latus  Cic.  Nat.  Deor.  2,  39,  101;  2,  52,  129  und  Divin. 
1,  1,  2:  Plin.  N.  H.  2,  10,  7  (48);  16,  26,  66  (250).  Hiezu 
die  unter  97  zusammengestellten  Beispiele  von  Dat.  und  Abi. 
Plur.  solcher  Nomina. 

AI  gor  es  Plin.  N.  H.  15,  4,  5  (19)  und  sonst  oft  bei 
Plinius.  —  Angores  Cic.  Phil.  2,  15,  37;  Epist.  ad  Fam.  5, 
13,  5;  Fin.  1,  20,  67;  Tusc.  5,  1,  3;  Off.  1,  21,  73;  2,  1,  2; 
3,  21,  84  und  de  rep.  lib.  II  68  bei  Non.  S.  228,  18.  — 
Ardores  Cic.  Top.  20,  77;  Tusc.  4,  21,  48  und  Cato  Mai.  15^ 


—     649     — 

53;  Lucr.  5,  607;    Plin.  N.  H.   14,  16,  18  (99);   23  Prooem.  3; 
Val.  Fl.  6,  54;  Sil.  16,  100.  —  Caldoribus  Arnob.  7,  34.  — 
Calores  Cic.  Epist.  ad  Q.  fr.  2,  16,  1;  3,  1,   1,  1;  Nat.  Deor. 
2,  39,  101;   2,  53,  131;   2,   60,    151  und  Off.   2,   4,   13;   Verg. 
Ge.  2,  270;  Horat.  Carm.  3,  24,  37;  4,  9,   11;  Prop.  1,   12,  17; 
Ovid.   A.  A.  1,   237   und  Met.  2,    134;    Lir.  2,  5,  3;   5,  31,  5; 
22,  2,  10;  Geis.  2,  1  (ed.  Daremberg  p.  28,  6).  —  Candores 
Plaut.  Men.  1,  2,  67  (181);  Arnob.  4,  22;  7,  20.  —  Clangores 
Plaut,    bei  Serv.    zu    Verg.  Aeu.  3,  226;    Verg.    Aen.   3,    226 
Senec.  Herc.   Oet.    1389;    Plin.   N.  H.    18,   35,   87   (363);    Stat 
Theb.  8,  204;  10,  552;  Sil.  14,  628;    14,  667;    Suet.  Domit.  6 
—  Decores  Anth.  Lat.  ed.  Riese  458,  1.  —  Fervores  Lucr 
5,  215;  5,  605;  5,  611;  Verg.  Ge.  3,  154;  Ovid.  Met.  1,  119; 
2,  175;  Colum.  4,  24,  3;    Sil.  7,  364;   12,   450;   14,   585;  llias 
Latina  595;    Plin.  N.  H.  31,   9,  45  (104).    —    Foetores    Plin 
N.  H.  28,  8,  27  (100);  Suet.  Aug.  86;  Arnob.  7,  15.  —  Frago- 
res  Verg.  Aen.  5,  228  (im  Pal.  und  Gud.  clamoribus);  Val.  Fl 
5,  482;  Quintil.  8,  3,  68  im  Ambr.   und  im  Barab.  m.  sec.  (im 
Münchn.  frangoribus,  sonst  clamoribus).  —  Fulgores  Cic.  Divin 
2,  19,  54  und  in  einem  Verse  Divin.  2,  39,  82 ;  Verg.  Aen.  8 
431;  Culex  170;  Horat.  Serm.  2,  2,  5;  Tacit.  Agr.  33;   Arnob 
2,  61;  6,  3;  6,  24.  —  Furore s  Cic.  Leg.  3,  9,  22;  Catull.  64 
54;  64,  94;  68,  129;  Verg.  Aen.  4,  501;  5,  801;  7,  406;  Ciris 
258;  Horat.  Serm.  2,  3,  325;  Prop.   1,  5,  3;  Ovid.  Met.  2,  640 

4,  431;   9,  582;   9,  601;   Liv.  4,  2,  1;   Lucan.  1,  106;    2,  523 

5,  206;  5,  304;  7,  170;  7,  184;  7,  557;  9,  642;  10,  62;  Val 
Fl.  7,  470;  Sil.  3,  146;  Flor.  3,  12,  7;  Spartian.  Sev.  2,  1.  — 
Horror  es  Cels.  2,  1  (ed.  Daremberg  p.  29,  17);  Plin.  N.  H, 
20,  13,  51  (136);  Stat.  Theb.  10,  557;  Scrib.  Larg.  95.  - 
Languoribus  Catull.  55,  31;  Vulg.  les.  53,  4;  Sidon.  Epist 
8,  10;  Capitol.  Maxim.  5,  2.  —  Maerores  Enn.  (Fab.  281)  bei 
Cic.  Nat.  Deor.  3,  26,  66;  Plaut.  Epid.  1,  2,  2  (105);  C.  I.  L.  1, 
1202;  Cic.  Fin.  1,  18,  59  und  nach  den  unter  101  angeführten 
Exe.  ex  Charis.  arte  gramm.  S.  102  (I  551,  6);  auch  pro  Cluent. 
71,  201;  Catull.  65,  15;  Fronto  de  nepote  amisso  2,  1  S.  232 
Nab.;  Arnob.  1,  1;  5,  25;  Augustin.  Civ.  Dei  22,  22  (ed.  Dom- 
bart n  p.  604,  1);  Fulgent.  Mitolog  prooem.  1  ed.  Muncker  p. 
7,  1,  Helm  schreibt  hierfür  memorum.   —   Nitoribus    Gell.   2. 

6,  4.  —  Paedores  Cic.  Tusc.  3,  26,  62.  —  Palloribus  Lucret. 


—     650     - 

4,  311;   Tac.  Agric.  45.  —  Pavorcs  Lucan.  1,   521:    Val.    Fl. 

7,  147;  Plin.  N.  H.  28,  8,  27  (98);  28,  8,  29  (115);  32,  10,  48 
(137);  Tac.  Hist.  2,  7G;  4,  38.  —  Plangoribu  s  Vei-g.  Aen.  2, 
487;  4,  608;  12,  607;  Apul.  Met.  5,  5  S.  328;  7,  26  S.  498.  — 
Pudorcs  Vnl,  Cato  dir.  156.  —  Putores  Amol).  7,  16; 
Augustin.  c.  lul.  Pelag.  4,  66;  Gros.  5,  4,  9.  —  lligores  Plin. 
K  H.  26,  12,  81  (130);  28,  12,  52  (192);  35,  6,  27  (46);  Lact. 
Instit.  2,  8,  62;  Scrib.  Larg.  187.  —  Rubores  Cornific.  4,  10, 
14;  Verg.  Ge.  3,  307:  Senec.  Herc.  Oet.  668.  —  Sapores 
Lucr.  4,  706;  Verg.  Ge.  4,  62;  Tibull.  1,  7,  35;  4,  4,  9;  Senec. 
Nat.  quaest.  4,  13,  3;  Mart.  13,  61,  1;  Pbn.  N.  H.  8,  51,  77 
(209);  9,  17,  29  (63);  15.  27,  .32  (106);  Samon.  131;  493; 
Arnob.  2,  41;  2,  42;  4,  6;  7,  25.  —  Sonores  Lucr.  5,  334;  6, 
1185;  Verg.  Aen.  9.  651;  SalUist.  Hist.  3,  67,  7;  Val.  Fl.  5, 
305;  Tac.  Ann.  14,  36;  Apul.  Floril.  3,  17  S.  80;  Nazar.  Paneg. 
Constant.  Aug.  30,  —  Splendoribus  Gell.  2,  6,  4;  Claudian. 
Cons.  Prob,  et  Olybr.  123;  C.  I.  L.  9,  4051.  —  Squalores 
C.  I.  L.  6,  1790,  vergl.  Quint.  6,  1,  33.  —  Stridores  Verg. 
Ge.  2,  162  und  Aen.  12,  590;  Culex  179;  Plin.  N.  H.  20,  6, 
21  (45);  Sil.  1,  436;  5,  189;  8,  502;  12,  26;  12,  260;  13,  600; 
14,  371.  —  Strigores  bei  Fest,  und  Paul.  S.  314.  —  Sudores 
Lucr.  3,  154;  Lucan.  4,  638;  4,  754;  9,  499;  Vitruv.  8,  1,  2: 

8,  1,  4;  Plin.  N.  H.  23,  4,  39  (79);  23,  9,  81  (161):  24,  6,  20 
(30);  24,  11,  60  (101);  27,  9,  48  (72);  28,  19,  79  (260);  31 
10,  46  (115);  35,  15,  52  (185);  35,  17,  57  (196);  Val.  Fl.  4 
276;  5,  668;  7,  646;  Stat.  Silv.  5,  1,  134  und  Theb.  1,  422 
4,  151;  6,  470;  luven.  13,  220;  Plin.  Paneg.  15,  4.  —  Tepore: 
Lucr.  2,  517  und  CatuU.  46,  1;  Cael.  Aurel.  Acut.  2,  19,  120 
—  Terrores  Cic.  pro  Rose.  Amer.  11,  31;  pro  Mur.  21,  43 
28,  58;  Epist.  ad  Att.  2,  23,  3;  6,  8,  2;  Fin.  1,  13,  43;  Nat 
Deor.  1,  20,  56  und  de  rep.  1,  47,  71;  Corn.  Nep.  Att.  9,  4 
Lucr.  3,  16;  5,  1307;  Verg.  Aen.  7,  58;  7,  552;  11,  448;  12 
617;  Horat.  Epist.  2,  1,  212;  2,  2,  208;  Liv.  2,  42,  11:  2,  43 
3;  29,  27,  14;  Vell.  2,  4,  5;  Plin.  N  H.  28,  8,  29  (115);  Tac 
Ann.  14,  59.  —  Timores  Cic.  Tusc.  2,  4,  11;  de  rep.  1,  44, 
68  und  Leg.  1,  11,  32;  Lucr.  2,  45;  5,  46;  Catull.  64,  99; 
Verg.  Aen.  5,  812;  Horat.  Carm.  1,  37,  15  und  Epist.  1,  4,  12; 
Liv.  3,  16,  3;  Lucan.  1,  454;  Stat.  Theb.  5,  319;  7,  807;  11, 
J33.  —  Tremores  Lucr.  6,  547;  Ovid.  Met.  6,  699;  15,  271; 


—    651     — 

15,  798;  Lucan.  1,  414;  Flin.  N.  H.  24,  7,  24  (40);  36,  10,  15 
(73).  —  Tumores  Cic.  Tusc.  4,  29,  63;  Ovid.  Trist.  5,  6,  45; 
Lucan.  10,  98;  Plin.  N.  H.  20,  2,  4  (9);  20,  16,  61  (169);   20, 

23,  96  (257);  21,  21,  89  (157);  22,  25,  69  (140);  24,  4,  6  (11); 

24,  8,  36  (55);  33,  6,  35  (110);  35,  17,  57  (195);  Quintil.  2, 
21,  19;  5,  9,  11;  5,  10,  46:  Mart.  4,  43,  7.  —  Yapores  Lucan. 
9,  588;  10,  222;  10,  499;  Stat.  Theb.  7,  327.  —  Vigores 
Vitmv.  6,  1,  11;  Sil.  15,  355;  Gell.  19,  12,  5. 

109.  Noch  mehrere  andere  Nomina  werden  von  einzelnen 
Grammatikern  für  Sing,  tantum  erklärt,  ohne  dass  die  Be- 
obachtung des  Gebrauchs  der  alten  Schriftsteller  diese  Be- 
hauptung bestätigt. 

Wenn  aedes  oder  aedis  und  aedicula  von  einem 
Tempel  immer  im  Sing,  stehen,  so  ist  doch  von  mehreren 
Tempeln  der  Plur.  aedes  gebräuchlich.  Cic.  de  orat.  3, 
46,  180  Capitolii  fastigium  et  ceterarum  aedium;  Verr.  Act.  1, 
4,  12  aedium  sacrarum  depopulatio;  de  domo  49,  128  conse- 
crabantur  aedes,  nou  privatorum  domicilia,  sed  quae  sacrae 
nominantur;  Caes.  bei  Gell.  4,  16,  8  isti  quorum  in  aedibus 
fanisque  posita  et  honori  erant  et  ornatu;  Lucr.  2,  1101  fulmina 
mittat  et  aedis  saepe  suas  disturbet;  Horat.  Carm.  3,  6,  3  aedis 
labeutis  deorum;  Liv.  23,  31,  9  interea  duumviri  creati  sunt 
Q.  Fabius  JMaximus  et  T.  Otacilius  Crassus  aedibus  dedicandis ; 
Liv.  24,  18,  10  cum  censores  ob  inopiam  aerari  se  iam  locati- 
onibus  abstinerent  aedium  sacrarum  tuendarum  etc.;  Liv.  25, 
7,  6  triumviri  bini,  uui  sacris  conquirendis  donisque  persi- 
guandis,  alteri  reficiendis  aedibus  Fortunae;  Liv.  25,  7,  7  tacta 
de  caelo  multa,  duae  in  Capitolio  aedes;  Liv.  27,  23,  2  nuntiata 
erant  Capuae  duas  aedis,  Fortunae  et  Martis  de  caelo  tactas; 
Liv.  27,  25,  9  ita  addita  Virtutis  aedis  adproperato  opere ;  neque 
tarnen  ab  ipso  aedes  dedicatae  sunt;  Liv.  28,  11,  4  aedes  Cc- 
reris,  Salutis,  Quirini  de  caelo  tactae;  Liv.  32,  1,  10  et  Formiani 
legati  aedem  lovis,  item  Ostienses  aedem  levis,  et  Veliterni 
Apollinis  et  Sangus  aedes,  et  in  Herculis  aede  capilluni  euatum; 
Liv.  34,  53,  3  aedes  eo  anno  aliquot  dedicatae  sunt;  Liv.  35, 
41,  8  aedes  duae  lovi  eo  anno  in  Capitolio  dedicatae  sunt; 
Liv.  38,  44,  5  signa  aliaque  ornameuta  quae  quererentur  ex 
aedibus  sacris  sublata  esse;  Liv.  40,  34,  4  aedes  duae  eo  anno 
dedicatae  sunt;  Liv.  40,  34,  7  quibus  (dicbus)  hac  aedes  dedi- 


-     652     - 

catae  sunt;  Liv.  40,  52,  2  dedicavit  eas  aedib;  Liv.  42,  8,  8 
tecta  aedium  sacrarum ;  Liv.  45,  2,  6  ut  omnes  aedes  sacrae 
aperirentur;  Tacit,  Ann.  13,  24  quod  lovis  et  Mincrvac  aedcs 
de  caelo  tactac  erant;  Arnob.  2,  76  cum  illis  aedes  constituatis 
sacras;  Arnob.  3,  3  in  aedibus  sacris  cffigies  pro  diis  velitis 
ostendcre;  Arnob.  3,  6  mngnificas  aedes  cuncti.s  paene  in  urbi- 
bus  religiosa  consecravit  antiquitas;  Arnob.  3,  23  cur  aedes 
frequentissime  sacras  atque  urbiiim  portioues  ad  cinerem  patitur 
flammarum  voracitate  conlabi?;  Arnob.  6,  1  aedes  sacras 
venerationis  ad  officia  construamus ;  Arnob.  6,  21  custodia  perti- 
naci  suas  aedes  simulacraque  tutari;  Augustin.  Civ.  Dei  4,  11 
quam  multis  (dis)  aedes  non  construant,  vergl.  auch  Inscr.  de 
l'Alg.  28.  Ebenso  aediculae  Plin.  N.  H.  36,  13,  19  (87j; 
Paul.  Dig.  48,  13,  9  §  1. 

Aevum  hat  nach  Phoc.  (vergl.  unter  101)  keinen  Plur. ; 
wie  jedoch  aetates  aetatum  aetatibus  bei  den  besten  Schrift- 
stellern häufig  ist,  so  ist  von  dem  synonymen  Worte  Ovid. 
Met.  2,  649  und  Epist.  ex  Pont.  1,  3.  83;  Plin.  N.  H.  14,  1,  2 
(9);  16,  2,  2  (6);  16,  36,  64  (156);  17,  18,  30  (129);  35,  14, 
48  (169)  aevis,  und  Arnob.  2,  30  und  Hieronym.  Comm.  in 
Esdr.  1  aevorum  gebildet. 

Barba  6  Tiooyoop  ist  ein  Sing,  tantum  nach  Charis.;  Serv. 
zu  Verg.  Ge.  3,  311;  Prob.  Append.  S.  448  (IV  201,  13);  Caper 
de  orthogr.  S.  2243  (VII  99,  24)  und  Acren  zu  Horat  A.  P. 
298  schreiben  barba  den  Menschen,  barbae  den  Tieren 
zu.  Dagegen  erinnert  Charis.  1,  15  S.  74  (I  95,  12):  Barbam 
singulariter  in  uno  homine  recte,  pluraliter  in  pluribus  dicas. 
Nam  et  Vergilius  (Ge.  3,  366)  de  pluribus  ait:  Stiriaque  impexis 
induruit  horrida  barbis.  Errant  enim,  qui  in  hominibus  barbam, 
in  hircis  barbas  dici  putaverunt.  Nam  hie  de  hominibus  Ver- 
gilius loquitur,  quam  vis  (Ge.  3,  311)  et  hircorum  dixerit  barbas, 
sed  ut  dixi,  multorum.  Wenn  auch  bei  Cic.  Fin.  3,  5,  18  viris 
mammae  atque  barba;  Liv.  44,  19,  7  sordidati  barba  et  capillo 
promisso;  Pers.  2,  58  sit  iUis  aurea  barba  ist,  so  folgt  doch 
daraus  nicht,  dass  überall  barba  in  Beziehung  auf  mehrere 
Männer  zu  sagen  sei.  Sil.  13,  310  vires  propexis  in  pectora 
barbis  verrere  humum ;  Mart.  8,  52,  3  Drusorum  cui  contigere 
barbae;  Amm.  Marc.  23,  6,  75  non  indecoribus  barbis,  und  so- 
gar von  einem  einzelnen  Senec.  Herc.  Oet.  1757  illi  graves  luxere 


653     — 

barbae;  Petron.  99,  5  stetit  barbis  horrentibus  uauta;  Apul. 
Met.  4,  31  S.  308  Portunus  caerulis  barbis  hispidus;  Augustiu. 
Civ.  Dei  4:,  11  iit  hoc  numen  non  Fortimam,  sed  quia  barbas 
habet,  Fortunium  nominarent.  Wiederum  wird  barba  von 
Tieren  gebraucht,  nicht  nur  Horat.  Serm.  1,  8,  42  lupi  barbam, 
sondern  auch  Plin.  N.  H.  9,  17,  30  (64)  mulli  barba  gemina 
insigniuntur,  und  N.  H.  28,  13,  56  (198)  rabiem  hircorum,  si 
mulceatur  barba,  mitigari,  eadem  praecisa  non  abire  eos  in 
aUenum  gregem;  Calpurn.  Ecl.  7,  63  Vidimus  et  tauros,  quibus 
aut  cervice  levata  deformis  scapulis  torus  emiuet  aut  quibus 
hirtae  iactantur  per  colla  iubae,  quibus  aspera  mento  barba 
iacet  tremuhsque  rigent  palearia  setis. 

Caespes  kommt  gewöhnlich  im  Siug.  vor,  den  Plur. 
finden  wir  bei  Cic.  pro  Caec.  21,  60;  immer  bei  Cäsar,  nämlich 
bell.  Gall.  3,  25,  1;  5,  42,  3;  5,  51,  4  und  bell.  civ.  3,  96,  1; 
Ovid.  Her.  14,  96;  Colum.  2,  4,  6;  2,  18,  1;  Lucan.  3,  387; 
Plin.  N.  H.  16,  31,  56  (128);  17,  4,  3  (26);  18,  18,  48  (173); 
35,  14,  48  (169);  Tacit.  Ann.  1,  18;  Ennod.  Epist.  1,  3  (ed. 
Ilartel  p.  5,  4);  1,  9  (p.  19,  14);  Anth.  Lat.  ed.  Ptiese  897, 
46;  Isid.  Orig.  17,  6,  13. 

Von  callum,  welches  nach  Charis.  und  Diom.  ein  Sing, 
tantum  ist,  hat  Suet.  Aug.  80  den  Abi.  Plur.  callis,  vielleicht 
von  Nomin.  callus,  wovon  ein  Plur.  bei  Scribon.  vorkommt,  so 
37  multorum  annorum  callos  und  205  callos  eminentes. 

Capillus  steht  zwar  sehr  häufig  als  Collect,  Fab.  Pictor 
bei  Gell.  10,  15,  11;  Plaut.  Most.  1,  3,  97  (254);  Mcn.  5,  2, 
117  (870)  und  Ptud.  2,  3,  46  (377);  Cato  (Orig.  7,  9  ed. 
Jordan  p.  29,  3)  bei  Charis.  1,  15  S.  78  (I  101,  15);  Terent. 
Eun.  4,  3,  4  (646);  5,  2,  21  (860);  Heaut.  2,  3,  49  (290)  und 
Phorm.  1,  2,  56  (106);  Sisenna  (III  47  ed.  Peter  p.  284,  11) 
bei  Non.  ».  188,  15;  Varro  L.  L.  5,  29,  130;  R.  R.  2,  11,  10 
und  bei  Non.  S.  94,  18;  Cic.  pro  Rose.  Amer.  46,  135;  Verr. 
5,  49,  128;  pro  Sest.  8,  19  und  Off.  2,  7,  25;  Caes.  bell.  Gall. 
.5,  14,  3;  7,  48,  3;  Corn.  Nep.  Dat.  3,  1;  Catull  25,  1;  64, 
193;    Horat.  Carm.  3,  14,  25;    Epod.   17,  23;    Serm.  1,  6,  33; 

1,  8,  24  und  A.  P.  37;    TibuU.  1,  7,  51;    1,  10,  37;    Prop.  1, 

2,  1;  5  (4),  5,  55;  5  (4),  5,  71  (69);  Ovid.  Met.  11,  691;  Liv. 
iy,  16,  4;  27,  34,  5;  44,  19,  7;  Sencc.  Contr.  1  praef.  8;  Senec. 
Epist.  124,    22;    Cels.    8,   1    (ed.    Daremborg  p.  323,  7  und  p. 


—     654     — 

324,  1);  Plin.  N.  H.  2,  78,  80  (189);  4,  12,  26  (88j; 
6,  13,  14  (35);  7,  2,  2  (12);  7,  6,  5  (42);  8,  36,  54 
(127);  16,  39;  75  (194);  24,  15,  89  (140);  28,  8,  26  (91j; 
Quintil.  8  Prooem.  22;  luven.  6,  493;  Tac.  Germ.  38; 
Plin.  Epist.  7,  27,  14;  Suet.  Caes.  67;  Aug.  79;  99;  Tib.  68 
und  Nero  1;  51;  und  Charis.  1,  15  S.  80  (I  104,  20)  sagt: 
Capillum  priores  singulariter  dieebant,  sicut  barbam;  nam  Varro 
epistularum  III  negabat  pluraliter  dici  debere.  Sed  Vergilius 
ait  (Aeu.  10,  832) ;  Comptos  de  more  capillos.  Et  Horatius 
(Carm.  1,  12,  41):  Hunc  et  incomptis  Curium  capillis;  item 
(Carm.  1,  29,  7) :  Puer  quis  ex  aula  capillis  ad  cyathura  sta- 
tuetur  unctis.  Indessen  schon  Cic.  in  Pison.  11,  25  hat  capilli, 
dann  Verg.  a.  a.  O.,  Horat.  ausser  den  von  Charis,  citiertoii 
Stellen  noch  Carm.  2,  7,  8;  2,  11,  15;  2,  13,  35;  3,  20,  14; 
3,  29,  4;  Epod.  5,  27;  15,  9;  Epist.  1,  1,  94;  1,  7,  26;  1,  14, 
32  und  A.  P.  33;  TibuU.  1,  3,  91;  1,  6,  39;  1,  6,  71;  1,  8,  9; 
1,  8,  45;  1,  10,  53;  2,  3,  23;  2,  5,  121;  4,  2,  9,  und  dessen 
Nachahmer  3,  2,  11;  3,  5,  15;  Prep.  1,  3,  23;  1,  15,  11;  2,  1, 
7;  2,  4,  5;  4  (3),  4,  9;  4  (3),  8,  5;  4  (3),  15,  13;  4  (3),  25^ 
13;  5  (4),  3,  15;  5  (4),  4,  39;  5  (4),  7,  7;  5  (4),  7,  45;  Ovid. 
Her.  3.  15;  3,  79;  9,  63;  10,  137;  12,  13;  Amor.  1,  7,  11; 
1,  14,  1;  2,  4,  41;  2,  4,  43;  2,  5,  45;  2,  7,  23:  3,  9,  3;  3, 
10,  3;  A.  A,  1,  505;  2,  117  und  an  vielen  anderen  Stellen, 
Liv.  1,  24,  6;  2,  23,  4;  daher  das  elliptische  cani,  welches  von 
Charis.,  Diom.  und  Phoc.  als  Plur.  tantum  bemerkt  wird;  Cic. 
Cato  Mai.  18,  62;  Ciris  320;  Tibull.  1,  10,  43  und  bei  seinem 
Nachahmer  3,  5,  15;  Ovid.  Met.  3,  275;  3,  516;  6,  26;  8,  9; 
8,  567;  10,  391;  12,  465;  15,  211  und  Fast.  5,  57;  Senec. 
Const.  12,  1;  17,  2  und  Brev.  vit.  8,  1;  Senec.  Herc.  für.  1256; 
Pers,  5,  65;  Lucan.  2,  375;  Arnob,  4,  26. 

Carcer  das  Gefängniss  ist  Sing,  tantum  nach  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  1,  54  und  5,  145;  aber  Plaut.  Asin.  3,  2,  5  (549) 
hat  den  Plur.  carceres;  Senec.  de  ira  2,  8,  6  plenos  carceres; 
Arnob.  2,  45  corporum  indutae  carceribus  animae ;  Cypriau. 
Epist.  8,  3,  1  qui  in  carceribus  sunt  und  Epist.  76,  1  in 
carcerum  claustris;  Amm.  Marc.  29,  1,  13  carceres  publici  iam 
distenti,  und  30,  5,  6  perpetui  carcerum  inquilini;  Lact.  Instit. 
5,  8,  9  neque  carceribus  neque  gladiis  praesiduin  neque  terrore 
poenarum;  Lact.  Instit.  7,  22,    11    afficiuntur    iniuriis,    egestate, 


—     655     — 

carceribus,  tormentis,  proscriptionibus;  L.  Caecil.  de  mort. 
persec.  15,  5  pleni  carceres  erant;  de  mort.  persec.  22,  2  nuUa 
(poena)  penes  eum  levis,  non  insulae^  non  carceres,  non  me- 
talla;  de  mort.  persec.  35,  2  apertis  carceribus  cum  ceteris 
confessoribus  e  custodia  liberatus  es,  vergl.  auch  Hieronym. 
Chron.  1  S.  30  und  2  S.  127  und  182. 

Clavus  steht  bei  Charis.  unter  den  Sing,  tantum;  clavi 
für  Nägel  haben  Plaut.  Rud.  3,  4,  49  (754)  und  Trin.  4,  3, 
32  (1039)-,  Cato  R.  R.  18,  9;  20,  2;  Caes.  bell.  Gall.  3,  13,  4 
und  bell.  eiv.  2,  10,  3;  Horat,  Carm.  1,  35,  18;  3,  24,  7;  Liv. 
7,  3,  7;  28,  20,  4;  Plin.  H.  N.  9,  18,  33  (69);  22,  22,  46  (94)-, 
34,  11,  24  (107);  34,  14,  41  (143);  Arnob.  2,  13;  für  Aus- 
wüchse Colum.  6,  14,  6;  7,  5,  11;  Plin.  K  H.  20,  17,  71  (184); 
20,  22,  93  (252);  21,  20,  83  (142);  22,  23,  49  (101);  22,  23, 
49  (103);  22,  25,  60  (127);  24,  14,  77  (126);  26,  14,  87  (142); 
28,  16,  62  (222);  31,  9,  45  (103);  für  die  Purpurstreifen 
an  der  Tunica  Varro  L.  L.  9,  47,  79  und  derselbe  (Sat. 
Menipp.  313)  bei  Non.  S.  536,  32;  Liv.  9,  7,  8,  für  andere 
Purpurstreifen  Amm  Marc.  16,  8,  8;  nur  für  Steuerruder 
findet  sich  der  Plur.  clavi  nicht. 

Magnos  equitatus  Cic.  pro  Font.  6,  13  (2,  3)  und  Caes. 
bell.  civ.  1,  61,  4;  quacumque  aceederent  equitatus  hostiuni 
SaUust.  lug.  46,  7;    circumfusi    undique  equitatus  Flor.   3,  11,  8. 

Gaza  ist  nach  Serv.  zu  Verg.  Aen.  2,  763  ein  Sing, 
tantum,  aber  der  Plur.  gazae  ist  bei  Cic.  pro  Sest.  43,  93;  Lucr. 
2,  37;  Horat.  Carm.  1,  29,  2;  2,  16,  9;  Liv.  34,  4,  3;  Val. 
Max.  ],  6  ext.  2;  3,  7,  1;  Senec.  Benef.  5,  4,  3;  Senec.  Med. 
488;  Phoen.  509;  Herc.  für.  168  und  Herc.  Oet.  624;  Lucan. 
7,  743;  Stat.  Silv.  2,  2,  121;  lustin.  36,  4,  9;  Apul.  Met.  3,  28 
S.  229;  5,  2  S.  322;  Arnob.  4,  24;  Claudiau.  Nupt.  Honor.  et 
Mar.  226;  Symmach.  Epist.  10,  29  (22);  Sidon.  Carm.  10,  4; 
22,  52;  Avien.  Descr.  orb.  1256;  Mart.  Capeila  6  §  578;  .Vnth. 
Lat.  ed.  Riese  649,  19,  und  pia  gaza  als  Acc.  Plur.  Gen. 
neutr.  Coripp.  Laud.  lustini  4,  334;  Troica  gaza  reportat 
Orest.  trag.  290. 

Genius  hat  nach  Charis.,  Diom.  und  Plioc.  keinen  Plur.. 
und  allerdings  ist  nicht  allein  C.  L  L.  3,  1016  genio  fabruu) 
(gleichbedeutend  mit  3,  1424  genio  coli,  fab.);  3,  4781  und  6. 
250   genio  Noricorum   (d.    i.  geutis  N.) ;  I.  Neap.  450  genio  de- 


—    656     - 

curion(um)    et    populi    (wie   genio  coli,  decur.),  sondern  auch  C. 

1.  L.  3,  1407  genio  cor.  (der  vorher  genannten  Kaiser);  3, 
4152  genio  candidat(oruin);  ö,  2795  genio  domnor. ;  10,  1561 
(I.  Neap.  2593)  genio  Caesarum;  Henz.  5784  genio  peregriuorfum), 
und  PHn.  Paneg.  32,  3  sive  terris  divinitas  quaedam  sive  aliquis 
amnibus  genius ;  aber  doch  sagt  Plaut.  Truc.  1,  2,  81  (183) 
isti  qui  cum  geniis  suis  belligerant,  parcipromi;  Ovid.  Fast.  3, 
38  acceptus  geniis  December;  Senec.  Epist.  90,  28  quid  sint  di 
qualesque  declarat,  quid  inferi,  quid  lares  et  genii;  Plin.  N.  H. 

2.  1,  5  (16)  cum  singuli  quoque  ex  semet  ipsis  totidem  deos 
faciant  lunones  geniosque  adoptando  sibi:  Petron.  62,  14  si 
mentiar,  genios  vestros  iratos  habeam;  Apul.  Met.  8,  20  S.  560 
per  fortunas  vestrosque  genios;  Dogm.  Plat.  1,  12  S.  206  dae- 
monas  quos  genios  et  lares  possumus  uuucupare,  und  de  muudo 
35  S.  367  geniis  ministratur;  Amm.  Marc.  21,  14,  5  quibus 
primordiis  hi  genii  animis  conexi  mortalium  eas  tamquam 
gremiis  suis  svisceptas  tuentur;  Censoriu.  3,  3  uounuUi  binos 
genios  in  iis  dumtaxat  domibus,  quae  essent  maritae,  colendos 
putaverunt;  Arnob.  1,  28  civitatum  genios  und  2,  67  maritorum 
genios;  Prudent.  c,  Symmach.  2,  446  cum  portis,  domibus, 
thermis,  stabulis  soleatis  assignare  suos  genios,  perque  omnia 
membra  urbis  perque  locos  geniorum  milia  multa  fingere.  Von 
ingenium  aber  ist  der  Plur.  auch  in  der  classischeu  Prosa, 
namentlich  bei  Cic,  Liv.,  Quintil.  und  Tac,  so  gewöhnlich, 
dass  es  kaum  glaublich  ist,  dass  Diom.  das  Wort  unter  die 
Singularia  tantum  gesetzt  haben  sollte.  Bei  Charis.  ist  ingenium 
von  Keil  aus  dem  Diom.  aufgenommen,  die  alten  Ausg.  haben 
hoc  genu,  der  Neap.  nach  Liudemann's  Angabe  genum,  die 
Exe.  Bob.  S.  96  (548)  hoc  genium,  die  exe.  Cauch.  (nach 
Keil's  add.  et  corrig.  S.  607)  hoc  genium  ij  rvx^-  ^^^^^  bei 
Venant.  Fort.  2,  9,  18  und  5,  15,  3.  Wenn  nicht  in  den  Exe. 
Cauch.  »/  Tvxtj  beigefügt  wäre,  so  könnte  man  glauben,  dass 
genum  oder  genium  sich  in  die  Stelle  des  bei  Phoc.  unter  den 
Singularia  tantum  aufgeführten  penum  eingedrängt  hätte. 

Hara  ist  Sing,  tantum  nach  Charis.;  aber  harae  und 
haras  haben  Varro  R.  R.  3,  10,  3;  3,  10,  4;  3,  10,  6; 
Colum.  7,  9,  9;  7,  9,  10;  7,  9,  13;  7,  9,  14;  8,  14,  1; 
S,  14,  9. 

Indoles  ist  sonst  überall  Sing.,    aber  Gell.  19.  12,  5  hat 


—     657     — 

bonas  et  utiles  auimi  iadoles  und  Salvian.  Epist.  4,  24    parvaa 
indoles  d.  i.  liberos;  Epist.  8,  2  indoles  sanctae. 

lus  iurandum  kommt  nur  im  Sing,  vor,  ausser  dass  in 
einem  Citat  aus  Pacuv.  bei  Fest,  unter  manticularum  S.  133, 
über  welches  jedoch  Ribbeck  zu  Pacuv.  Incert.  fab.  fragm. 
XVIII  S.  126  und  127  zu  vergleichen  ist,  der  Plur.  iura 
iurauda  steht. 

Macellum  erklärt  Caper  de  orthogr.  S.  2244  (VII  101, 
16)  für  ein  Sing,  tantum,  er  gesteht  jedoch  zu,  dass  Memmius 
ista  macella  sage;  macella  haben  auch  luven.  11,  64;  Arnob. 
2,  41;  Sidon.  P:pist..  1,  5,  10  (ed.  Mohr  p.  11,  11);  Carm.  23,  42. 
Bei  Varro   L.   L.   5,  32,   146    ist    macella  Conjectur  von  Müller. 

Murmur  ist  Sing,  tantum  nach  Charis.;  murmura  ist 
bei  Dichtern  nicht  selten,  Lucr  1,  723;  3,  1032;  5,  1193;  5, 
1221;  6,  288;  6,  410;  Verg.  Aen.  10,  99;  Prop.  2,  5,  29;  5 
(4),  4,  61;  5  (4),  6,  16;  5,  (4),  8,  50;  Ovid.  Met.  1,  206;  2, 
788;  10,  382;  10,  702;  11,  330;  12,  49;  15,  604;  bei  Plin. 
N.  H.  28,  7,  21  (75)  war  murmura  aurium  eine  nicht  glückliche 
Conjectur.  Den  Gen.  Plur.  murmurum  stellt  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  1,  430  auf,  Beispiele  desselben  fehlen. 

Den  Plur.  nuclei  bemerkt  der  Grammatiker  de  dub. 
Qomin.  S.  89  (V  584,  25)  aus  Cicero,  derselbe  ist  bei  Cato  R. 
R.  37,  1;  Plin.  N.  H.  12,  9,  20  (37);  15,  28,  34  (116);  16,  7, 
10  (28);  17,  9,  7  (56);  19,  6,  34  (111);  23,  7,  67  (132);  23, 
7,  72  i;i41);  Pallad.   10,  14,   1. 

Operae  in  der  Bedeutung  Arbeiten,  Beschäftigungen 
Plaut.  Asin.  2,  4,  19  (425);  3,  3,  131  (721);  Bacch.  1,  1,  11 
(45);  Merc.  4,  5,  13  (815);  Terent.  Phorm.  2,  1,  37  (267); 
Varro  R.  R.  1,  17,  2;  1,  18,  2;  CIc.  Verr.  2,  70,  171;  3,  41, 
94;  pro  Plane.  19,  47;  Ein.  1,  4,  10;  Off.  1,  42,  150;  2,  3,  12; 
2,  19,  68;  Parad.  6,  2,  46;  de  erat.  2,  89,  364;  Epist.  ad  Fam. 
13,  9,  3;  13,  65,  1;  16,  10,  2;  Epist.  ad  Att.  11,  10,  1;  Lucr. 
4,  974;  Colum.  2,  13,  1;  11,  2,  46;  Senec.  de  provid.  2,  6;  5, 
1;  de  ira  3,  3,  5;  3,  43,  3;  Epist.  29,  6;  Quint.  12,  11,  23; 
luven.  6,  383;  Pallad.   1,  6,  3;   12,   14. 

Plebcs  als  Plur.  ist  bei  Liv.  24,  2,  8;  Apul.  Dogm.  Plat. 
2,  24  S.  256;  Imp.  Constantin.  Cod.  3,  12,  2  (3);  Augustin. 
Epist.  105,  1;  Civ.  Dci  18,  30  (ed.  Dombart  11,  296,  23  und 
27)  aus  Ital.  Mich.  4,  2  und  3  (in  der  Vulg.  properabunt  gentes 

Neae-Wagener,  Fonueiiltjhre.    I,  .>.  Aul).  42 


—     658     — 

multae  und  iudicabit  inter  populos  inultos);  L.  Caecil.  de  inor- 
tibus  persecutorum  23,  2;  Coripp.  Laud.  lustini  4,  72;  luvenc. 
1,  33H;  Salvian.  Gubern.  Dei  6,  8,  40;  Oros.  6,  7,  4;  7,  27, 
8',  Isid.  Orig.  9,  3,  29;  in  der  Überschrift  zu  Cyprian.  Epist. 
67  (plebibus),  und  von  Bienenschwärmen  (Jolum.  9,  11,  l, 
wie  sonst  populi;  über  den   Gen.   plebium  vergl.  unter  75 

Proles  als  Plur.  Colum.  10,  163;  Arnob.  4,  28;  7,  35 
(49),   und  für  testiculi  Arnob.  5,  6;  5,  23;  5,  35;  5  37  (vergl. 

5,  21)  und  7,  24;  über  den  Gen.  Plur.  vergl.  unter  69. 

Prosapia  ist  ein  Sing,  tantum  nach  Charis.  und  Diom.;  den 
Plur.  prosapiae  haben  Apul.  de  mag.  18  S.  435  und  Arnob.  4,  15. 
Voss,  de  anal.  1,  40  führt  aus  Cato  bei  Non.  S.  67  veteres 
prosapias  an,  aber  daselbst  ist  in  den  Hdsch.  veteres  prosapia, 
woraus  Jordan  nach  Sallust.  lug.  85,  10  veteris  prosapiae 
gemacht  hat.  Mit  nicht  geringerer  Wahrscheinlichkeit  kann 
vetere  prosapia  nach  Suet.  Galba  2  vermutet  werden,  vergl. 
Wölfflin,  Rhein.  Mus.  1882,  37  S.  95. 

Robur  ist  Sing,  tantum  nach  Charis.;  doch  robora  ist 
bei  Cic.  pro  Cluent.  56,  153  und  Epist.  ad  Att.  6,  5,  3;  Lucr.  2, 
449;  5,  820;  5,  895;  Catull.  64,  4;  Verg.  Ge.  2,  177  und  Aen. 
7,  610;  8,  518;  Ovid.  Met.  7,  510;  15,  229;  15,  421;  Liv.  7, 
7,  4;    7,  12,  9;   21,  40,  8;  21,  54,  3;  22,  6,  2;  23,  16,  8;  25, 

6,  1;  Tac.  Ann.  1,  24  und  Eist.  2,  76;  3,  1;  3,  54;  4,  33; 
Plin.  Paneg.  34,  3;  und  für  festes  Holz  Lucr.  4,  56;  Verg. 
Ge.  1,  175;  2,  305;  3,  377;  3,  420  und  Aen.  2,  482;  4,  399; 
5,  698;  5,  753;  11,  137;  Tibull.  1,  4,  65;  Priap.  9  (8),  9; 
Ovid.  Her.  7,  38  und  Met.  1,  303;  3,  94;  5,  123;  6,  691;  7, 
204;  8,  769;  11,  82;  11,  83;  12,  329;  12,  515;  14,  391;  Quintil. 
10,  1,  88,  auch  roboribus  Verg.  Aen.  2,  186  und  Ovid.  Met. 

7,  632,  und  roborum  Plin.  N.  H.   16,  2,  2  (6). 

Salus  ist  Sing,  tantum  nach  Charis.;  salutes  ist  in 
der  Vulgata  2  Reg.  22,  51;  Psalm.  17,  51;  43,  5  und 
les.  26,  18. 

Suboles  als  Plur.  und  subolibus  sind  häufig,  wie  Varro 
R.  R.  2,  1,  24  und  (Sat.  Menipp.  375)  bei  Non.  S.  456.  7,  wo 
L.  Müller  ex  creobuli  bis  für  ex  subolibus  hat;  Cic.  Leg.  3, 
3,  7;  Colum.  4,  29,  10;  4,  29,  11;  5,  6,  2;  9,  14,  5;  10.  213; 
12,  10,  1  und  arb.  5,  4;  Plin.  N.  H.  11.  11,  12  (29),  wo  Detlefsen 
suboli    hat,  Gell.  19,  12,  7;    Apul.   de  mag    88  S.  576;  Arnob. 


—     659     — 

1,  36;  2,  51;  3,  9;  Pallad.  12,  7,  14;  Insc.  bei  Marini  fratr. 
arv.  p.  828. 

Supellex  ist  Sing,  tantum  nach  Charis.  und  Diom.,  den 
Plur.  supelle etiles  haben  Hieronym.  in  les.  2  zu  Cap.  3, 
18;  Amm.  Marc.  22,  8,  42;  Salv.  Gubern.  Dei  3,  2,  7 
ed.  Halm. 

110.  Pluralia  tantum  sind  die  Bezeichnungen  von 
Corporationen,  deren  einzelne  Glieder  nicht  iuBetracht 
kommen.  So  ist  der  Sing,  von  Quirites  in  der  guten  Zeit 
nur  in  der  poetischen  Sprache  gebräuchlich.  Einen  Nomin. 
Quirls  erwähnen  Fest,  unter  Quirites  S.  254;  Serv.  (Serg.) 
Comm.  in  Donat.  S.  1843  (IV  432,  23)  und  Prise.  4,  5,  29 
S.  633  (II  134,  2);  die  Form  Quiritis  kommt  ausser  bei  Prise, 
a.  a.  0.  noch  bei  Venant.  Fortun.  Mise.  5,  2,  21  und  Vita  S. 
Mart.  3,  498  vor;  Quirites  führen  Serv.  a.  a.  O.  und  Pompei 
Comment.  S.  161  (IV  167,  9)  aus  Petron.  an,  vergl.  Petron. 
Fragm.  XXII  ed.  Bücheler  p.  111,  den  Acc.  Quiritem  be- 
merken Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  98  (I  548,  35);  Diom.  1 
S.  315  (I  327,  30);  Serv.  (Serg.)  Comm.  in  Donat.  S.  1843 
[IV  432,  23)  und  Pompei.  Comment.  S.  183  (V  176,  32), 
Diom.  mit  Anführung  des  Pers.  5,  75;  dieselbe  Form  hat 
Maecenas  nach  dem  Grammat.  de.  dub.  nom.  S.  96  (V  588, 
22),-  Horat.  Carm.    2,    7,    3;   Ovid    Amor.    1,    7,   29  und  Trist. 

2,  569;  luven.  8,  47,  den  Gen.  Quiritis  Horat.  Epist.  1,  6, 
7;  Lucan.  2,  386,  den  Dat.  Quiriti  Ovid.  Amor.  3,  14,  9  und 
Met.  14,  823;  Symmach.  Epist.  1,  1  in  Versen;  Sidon.  Carm. 
2,  32;  Quiritei  I.  Neap.  1381;  den  Abi.  Quirite  Claudian. 
Pescenn.  2,  14. 

Von  Ramnes  oder  Ramuenses,  Tities,  Titienses 
oder  Tatienses,  Luceres,  Lucereses,  ist  ein  Sing,  un- 
lirhört,  ausser  dass  Paul.  Festi  S.  366  und  der  vorgebliche 
A.scon.  zu  Cic.  Verr.  Acc.  1,  5,  14  von  einer  Titiensis  oder 
Patieusis  tribus  reden,  und  ein  sodalis  Titiensis  Inschr. 
Orell.  2365;  ein  sodalis  Titius  Inschr.  Orell.  890;  2366  und 
Henz.  6911  vorkommt;  diese  letzteren  haben  aber  mit  der  tribus 
Titiensium  nichts  gemein. 

Benennungen  von  Collegien,  wie  duovii-i  oder  duumviri, 
tresviri  oder  triumviri,  septemviri,  decemviri,  quin- 
decimviri,    stehen    mit  Beziehung    auf  ein   einzelnes  Mitglied 

42* 


—     660      — 

gern  im  partitivcn  Genet.  Plur.,  sowohl  im  Prädicat  des  Satzca 
wie  in  der  Apposition.  Cato  bei  Fest,  unter  spatiatorem  S,  344 
si  triumviruin  sim.  C.  I.  L.  1,  198  Z.  13  (triumvir)um 
a.  d.  a.  siet.  fucritve.  Varro  R.  R.  1,  2,  10  alteruni  collegam 
tuum,  vigintivirum  qui  fuit  ad  agros  dividundos  Campanos. 
Varro  bei  Gell.  13,  12,  6  ego  triumvirum,  vocatus  a  Porcio 
tribuno  plebis,  non  ivi  Cic.  de  rep.  2,  36,  61  quod  decem- 
virum  sine  provocatione  esset.  Liv.  3,  40,  12  im  Par.  und 
Med.  comitiorum  quae  Xviris  creandis  X  vir  um  ipse  habuerit; 
Liv.  9,  34,  1  im  Par.  qui  X  vir  um  in  annum  creatus  altero 
anno  se  ipse  creavit.  Tac.  Ann.  6,  12  de  libro  Sibullae,  quem 
Caninius  Gallus  quindecimvirum  recipi  inter  ceteros  eiusdem 
vatis  postulaverat.  Gell.  1,  12,  6  cuius  pater  flamen  aut  augur 
aut  quindecimvirum  sacris  faciundis  aut  septemvirum 
epulonum  aut  Salius  est;  und  3,  9,  4  a  M.  Antonio,  qui  postea 
triumvirum  rei  publicae  constituendae  fuit;  so  in  der  letzteren 
Stelle  bei  Hertz,  sonst  triumvir.  C.  I.  L.  2,  2886  L.  Lucret. 
Densus  IL  virum.  2,  4297  L.  Flavius  Silvinus  lib.  sevirum  .  .  . 
et  Q.  Cornelius  Silvicus  sevirum.  2,  4299  M.  Herennius 
Mascellio  sevirum.  3,  3354  M.  Aurel.  Tertullus  sexvirum. 
3,  3620  Sept.  Geier  sexvirum.  3,  5583  C.  Trebonius  Fnustus 
Ilvirum.  5,  872  C.  Lucilius  trium.virum  cap.  5,  971  T. 
Apolonius  P.  Babrinius  duom.virum.  I.  Neap.  2517  Col.  2 
Z.  7  P.  Manlius  Egnatius  Laurinus  duo virum.  Inscr.  de 
l'Alger.  1718;  1727;  1730;  1733;  1743;  1744;  4070  ist  II  viru 
neben  dem  Nomin.  von  Nomina  propr.,  und  daselbst  1812;  1817 
Xvirum  und  XV virum  neben  dem  Dat.  Doch  ist  bei  Cic. 
1.  agr.  2,  7,  16  ut,  quem  uovem  tribus  fecerint,  is  decemvir 
sit;  1.  agr.  2,  9,  24  quominus  decemvir  fieri  possit,  und  ne 
cum  P.  RuUo  decemvir  fieri  possit;  1.  agr.  2,  17,  46  is 
decemvir,  qui  aliquam  in  urbem  venerit;  1.  agr.  2.  19,  53  ut 
sibi  iam  decemvir  designatus  esse  videatur;  1.  agr.  2,  20,  53 
P  Servilius  RuUus  tribunus  plebis,  decemvir.  Ferner  Horat. 
Serm.  2,  5,  56  scriba  ex  quinqueviro;  Liv.  3,  33,  10;  3, 
40,  2;  3,  40,  8;  3,  44,  6;  3,  46,  4;  3,  48,  1;  3,  49,  4;  4,  36, 
5;  4,  48,  5;  6,  48,  2;  25,  2,  1;  25,  2,  2;  26,  23,  7;  27,  6,  16; 
27,  8,  4;  31,  50,  5  decemvir,  decemviri  als  Gen.  Sing, 
und  decemviro;  Val.  Max.  5,  4,  7  triumviro  und  8,  1 
damn.  6  triumvir  nocturnus;  Tac.  Ann.  1,  2  posito  triumviri 


—     661     — 

nomine;  Plin.  Epist.  2,  11,  12  modo  consularis,  modo  septem- 
vir  epulonum.  Unsicher  ist  die  Lesung  C.  I.  L.  1,  198  Z.  16 
und  22  quei.  tr.  pl.  q.  III  vir.  cap.  tr.  mil.  1.  IUI.  primis. 
aliqua.  earum.  trium.  vir.  a.  d.  a.  siet.  fueritve,  und  queive.  tr. 
pl.  q.  III  vir.  cap.  III.  vir.  a.  d.  a.  tribum(is)  mil.  1.  IUI. 
prim(is  aliqua)  earum  siet.  fueritve;  C.  I.  L.  1,  200  Z.  43  quod. 
M.  Baebius.  tr.  pl.  III  vir.  colonie.  deducend.;  C.  I.  L.  1,  206 
Z.  139  neive.  quis.  quem,  (im  Original  quei)  adversus,  ea. 
creatum.  renuntiatum.  erit.  ibei.  II.  vir.  IUI.  vir.  esto;  C  I. 
L.  1,  38  Cu,  Cornelius.  Cn.  F.  Scipio.  Hispanus.  pr.  aid.  cur. 
q.  tr.  mil.  II.  Xvir.  sl.  iudik.  X  vir.  sacr.  fac ;  C  I.  L.  1,  538 
L.  Manlius.  L.  F.  Acidinus.  triu.  vir.  Aquileiae.  coloniae.  de- 
dueundae;  und  so  vielfach  in  Inschr.  Aber  öfters  stehen  diese 
Nomina  als  Subject,  bei  welcher  Anwendung  der  Gen.  Plur. 
bedenklich  ist,  wie  C.  I.  L.  1,  200  Z.  3;  5;  7:  15;  24;  64;  67; 
69;  77;  78;  80  III  vir  dedit  adsiguavit,  II  vir  reddito,  II  vir 
facito,  und  quem  II  vir  dederit  adsignaverit;  und  C.  I.  L.  1, 
205  Col.  1  Z.  6;  15;  16;  28;  38;  40;  41  operis  novi  nun- 
tiationem  II  vir  IUI  vir  praefectusve  eins  raunicipei  non 
remeisserit,  II  vir  IUI  vir  praefectusve  ita  ins  deicito,  quod 
II  vir  IUI  vir  praefectusve  decreverit,  dum  II  vir  IUI  vir 
i.  d.  praefectusve  ius  ita  deicat.  Auch  ist  der  Gen.  (Vllvi)ri 
epulonum  mit  vollständiger  Endung  geschrieben  C.  I.  L.  2, 
4129,  und  der  Dat.  duomviro  oder  duoviro,  triumviro, 
quattuorviro,  seviro,  septemviro,  octoviro,  decemviro, 
quindecimviro  C.  I.  L.  2,  112;  2,  1262;  2,  1305;  2,  2030; 
2,  2161;  2,  3008;  2,  3533;  2,  3620;  2,  3696;  2,  3698;  2,  3709; 
2,  4110;  2,  4199;  2,  4216;  2,  4262;  2,  4297;  2,  4298;  2,  4510; 

2,  4521;  2,  4523;  2,  4525;  2,  4530;  2,  4609;  2,  4622;  3,  550; 

3,  609;  3,  1457;  3,  1741;  3,  2732;  3,  2830;  3,  2846;  3,2870; 
3,  2920;  3,  2932;  I.  Neap.  314;  1110;  1426;  1433;  1517; 
1985;  2618;  3537;  3595;  3597;  3600;  4548;  5773;  5782  und 
in  anderen  Inschr.  Es  kann  daher  nicht  bezweifelt  werden, 
dass  alle  diese  Nomina  aucli  im  Sing,  gebräuchlich  waren. 
Notwendig  scheint  der  Plur.  decemprimi,  wie  Cic.  pro  Rose. 
Amer.  9,  25;  Verr.  Acc.  2,  67,  162  und  Epist.  ad  Att.  10,  13, 
1;  Cenotaph  Pis.  Taf.  1  Z.  13;  sexpriiuorum  Cic.  Nat.  Deor. 
3,  30,  74;  XVprimos  Caes.  bell.  civ.  1,  35,  1;  aber  doch  ist 
der  Sing,  undecimprimu  s  Inscr.  de  TAlg.   1824.    Der  Nomin. 


-     662     — 

Sing.  Sa  Ulis  und  der  Dat.  Salio  finden  sich  ausser  der  olien 
angeführten  Stelle  des  Gell.  1,  12,  6  auch  Liv.  27,  33,  7; 
Lucan.  1,  603;  C.  1.  L.  2,  1406;  2,  3853;  2,  3854;  2,  3859; 
5,  1812;  5,  1978;  5,  2851;  5,  4347;  I.  Neap.  1110;  1111;  2211; 
2616;  4548;  4550;  4933;  5359;  Inscr.  de  l'Alg.  4061  und  in 
anderen  Inschr. 

Proceres  und  priinores  sind  nach  Charis.,  Diom.  und 
Phoc.  an  den  unter  101  angeführten  Stellen  Plur.  tantum,  nach 
Charis.  1,  15  S.  72  (I  93,  17)  und  Serv.  zu  Verg  Aen.  1,  740 
fehlt  zu  proceres  nur  der  Nomin.  und  Voc.  Sing.  Den  Acc. 
procerem  hat  luven.  8,  26,  den  Gen.  proceris  Alcim.  Avit. 
Ep.  84  (94) ;  Carm.  de  candido  et  nigro  v.  20  (ed.  Baehrens 
P.  L.  M.  V  p.  373);  Pauliu.  Nol.  de  vita  Martini  6,  20;  Abi. 
procere  Eph.  epigr.  5  S.  380  Nr.  669  Z.  11;  aber  bei  Capitol. 
Maximin.  2,  1  ist  procer  in  einen  Pal.  hineincorrigiert,  ur- 
sprünglich war  procerte  geschrieben,  welches  allerdings  einer 
Verbesserung  bedarf.  —  Der  Sing,  von  primores  ist  nur  als 
Adject  in  Gebrauch,  und  auch  so  fehlt  der  Nomin.,  vergl. 
Adject.  50  (II  147).  —  Optimates  ist  nach  den  eben  ge- 
nannten Grammatikern  ebenfalls  Plur.  tantum,  doch  bemerkt 
Cliaris.  dabei:  sed  invenimus  optimas,  welche  Form  auch  Fest. 
iiuter  penatis  S.  253  aufstellt.  Optimatem  haben  Cael.  bei 
Cic.  Epist.  ad  Farn.  8,  16,  2  (oder  Cic.  Epist.  ad  Att.  10,  9 
A  2);  Amm.  Marc.  25,  7,  5;  29,  5,  51;  31,  9,  3;  optimati 
als  Dat.  Cic.  Epist.  ad  Att.  9,  7,  6,  und  in  adject.  Gebrauch 
viam  optimatem  Cic.  Epist.  ad  Att.  1,  20,  3  nach  der  Rand- 
bemerkung im  Med.;  ex  tribus  generibus  illis,  regali  et  optu- 
mati  et  populari  Cic.  de  rep-  lib.  II  bei  Non.  S.  342,  39;  civi 
optimati  Symmach.  Epist.  8,  40.  Ein  Nomiu.  Sing,  des 
Wortes  ist  unbekannt.  —  Charis.  fügt  hinzu:  et  infimates 
legimus;  wir  finden  dazu  nur  den  Nomin.  Sing,  infimatis 
Plaut.  Stich.  3,  2,  37  (493).  —  Aber  summates  sind  bei  Amm. 
Marc.  19,  1,  6;  23,  6,  4;  28,  1,  31;  28,  6,  17;  30,  10,  2,  da- 
neben virginem  summatem  regionis  Apul.  Met.  4,  23  S.  289; 
summatem  deam  Apul.  Met.  11,  1  S.  752;  summatis  deae 
Apul.  Met.  11,  10  S.  775;  11,  22  S.  800;  summatem  vinim 
Amm.  Marc.  14,  6,  12;  Symmach.  Epist.  9,  112.  —  Primates 
Amm.  Marc.  14,  7,  1;  15,  5,  18;  24,  7,  1;  Impp.  Theodos.  et 
Valent.   Cod.   Theod.   16,  8,  29  (Cod.  lustin.  1,  9,  17);    lordau. 


-     663     - 

Getica  26,  134  (ed.  Mommsen  p.  93,  2);  48,  247  (p.  121,  21); 
54,  277  (p.  180,  1);  59,  304  (p.  136,  7),  und  primatem  als 
Subst.  Amm.  Marc.  28,  6,  4;  primatis  Inschr.  Henz.  6954; 
primatem  feminam  Apiil.  Met.  2,  19  S.  134;  primate  Vulfila 
lordau.  Getica  51,  267  (ed.  Mommsen  p.  127,  6).  —  Magnates 
Amm.  Marc.  31,  15,  10. 

Nostrates  ist  ein  Flur,  tautum  nach  Charis.;  die  bei- 
gefügte Bemerkung:  huic  singulare  quidam  dant,  velut  nostras 
nostratis,  bezieht  sich  hauptsächlich  auf  den  adject.  Gebrauch 
des  Wortes,  wie  Colum.  5,  6,  2  ulmorum  duo  esse  genera 
convenit,  Gallicum  et  vernaculum,  illud  Atinia,  hoc  nosti'as 
dicitur;  und  daselbst  §  3  est  autem  ulmus  (Atinia)  longe  laetior 
et  procerior  quam  nostra.  Colum.  9,  4,  2  regio  fecunda  no- 
stratis eunilae,  und  §  6  nostras  cunila.  Plin.  N.  H.  15,  29,  37 
(122)  sativarum  myrtorum  genera  topiarii  faciunt  Tarentinam 
folio  minuto,  nostratem  patulo;  .  .  .  coniugalem  existimo  nunc 
nostratem  dici.  lul.  Valer.  Res  gest.  Alex.  Magni  2,  12  (ed. 
Kubier  p.  75,  10)  sacerdos  illa  templi  nostratis.  Doch  giebt 
Prise.  12,  6,  17  S.  943  (II  587,  6)  aus  Cass.  Hemina  si  quis 
nostratis  sapiens;  über  diese  Form  des  Nomin.  Sing,  vergl. 
Adject.  12.  —  Maiores  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.  und 
Diom.,  desgleichen  nach  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  532;  aber  bei 
Apul.  Flor.  2  S.  6  ist  maior  meus  Socrates,  mein  Vorgänger 
oder  Ahnherr.  —  Posteri  ist  ebenfalls  Plur.  tantum  nach 
Charis.  und  Diom.;  und  so  auch  minores  (vergl.  Serv.  a.  a 
0),  besonders  bei  Dichtern,  Lucr  5,  1197;  Verg.  Aen.  1,  532; 
1,  733;  6,  822;  8,  268;  Prop.  3  (2),  15,  47:  Ovid.  Fast.  3, 
327;  Val.  Fl.  3,  455;  Stat.  Theb.  4,  613;  Sil.  6,  550;  luven. 
1,  148;  2,  146;  8,  234;  Treb.  Poll.  Claud.  10,  3  v.  4,  doch 
auch  bei  Prise.  2,  6,  32  S.  582  (II  62,  21);  Hieronym.  Chrou.  Euseb. 
1  S.  13;  41;  2  S.  79;  153. 

Von  Völkernamen  ist  Aborigiues  sicher  ohne  Sing. 
Bei  anderen  ist  leicht  zu  begreifen,  dass  der  Sing,  seltener  ge- 
funden wird  als  der  Plur.  -  Doch  ist  Acarnan  Liv.  35,  18. 
1;  36,  20,  5;  Stat.  Theb.  6,  645;  7,  417  und  Achill.  1,  418; 
Curt.  3,  6,  1,  und  von  einem  Hunde  Grat.  188;  Acc.  Acar- 
nana  Liv.  36,  11,  6;  37,  45,  17;  Abi.  Acarnane  Liv.  31,  23, 
8.  —  Astur  Lucan.  4,  8;  Sil.  1,  231;  1,  252;  5,  192;  12,  748; 
Mart.  10,  16,  3;  14,  199,  2;  Claudian.  Laus  Seren,  reg.  75.  — 


—     664     — 

Baliaris  Liv.  38,  29,  5.  —  Bastarna  Liv.  40,  57,  3;  Ba- 
sterna C.  I.  L.  3  p.  862  L.  35.  —  Car  Auson.  Technop.  de 
bist.  23;  Abi.  Gare  Cic.  pro  Flacc.  27,  65  und  Corn.  Nep. 
Dat.  1,  3.  —  Corybas  Claudian.  IV  cons.  llonor.  150  und 
Rapt.  Pros.  1,  208;  Acc.  Corybanta  luven.  5,  25;  Abi.  Cory- 
bante  Mart.  1,  70,  10.  —  Cr  es  Cic.  Divin.  1,  18,  34;  Tibull. 
4,  1,  9;  Auson.  Technop.  de  bist.  20;  Abi.  Crete  Cic.  Lej,'.  2, 
11,  28.  —  Dolopem  Liv.  42,  58,  10.  —  Garamas  oder  Ga- 
ramans  Senec.  Phaedra  73  und  Herc.  Oet.  1110;  Sil.  5,  194; 
6,  705;  9,  222;  12,  749;  Claudian.  Laud.  Stilic.  1,  255;  1,  355 
und  Nil.  20;  Prudent.  c.  Symrn.  2,  809;  Avien.  Descr.  orb. 
323;  324;  Antb.  Latin,  ed.  Riese  329,  4;  Gen.  Garaniantis 
Sü.  2,  58;  Abi.  Garamante  Lucan.  4,  679.  —  Lapithes  als 
Epitheton  von  Ossa  Val.  Fl.  5,  515;  7,  606;  Gen.  Lapithae 
Prop.  2,  2,  9;  Lapitbam  Auson.  Technop.  de  bist.  4.  —  Maces 
Sil.  5,  194;  9,  222.  —  Nomas  Sil.  5,  194;  6,  705;  Prop.  5 
(4),  7,  37  (an  letzter  Stelle  Femininum).  —  Paeou  Liv.  42, 
51,  6.  —  Samnis  LuciL  (26)  bei  Cic.  Tusc.  2,  17,  41  und  (16) 
bei  Non.  S.  393,  25;  desgleichen  bei  Cic.  de  orat.  3,  23,  86;  Cic. 
Off.  2,  21,  75;  Liv.  7,  33,  15;  7,  40,  16;  8,  23,  9;  8,  38,  6; 
8,  39,  8  und  an  anderen  Stellen;  Lucan.  2,  137;  Samnitis 
Prudent.  c.  Symmaeh.  2,  516  und  Perist.  11.  207;  Acc.  Sam- 
nitem  Liv.  9,  3,  2;  9,  4,  4;  über  den  Abb  Samuite  vergl.  Adject. 
38  (II  S.  89).  --  Saxo,  Geu.  Saxonis;  Acc.  Saxona  und  Abb 
Saxone  Pacat.  Paneg.  Theodos.  Aug.  5,  2;  Claudian.  Laud.  Stilic.  2, 
255;  Epithal.  Pallad.  et  Celer.  89  und  in  Eutr.  1,  392;  Sidon. 
in  dem  Gedicht  bei  Epist.  8,  9,  5  v.  21;  Carm.  7,  90;  7,  369;  7, 
390,  überall  für  den  gesammten  Volksstamm.  —  Scotus,  Sco- 
tum,  Scoto  Pacat.  Paneg.  Theodos.  Aug.  5,  2;  Claudian.  Laud. 
Stilic.  2,  251;  Bell.  Get.  417  und  Epithal.  Pallad.  et  Celer. 
90.  —  Ser  Senec.  Herc.  Oet.  671;  Auson.  Technop.  de  bist.  24; 
Sidon.  Carm.  5,  43;  Abi.  Sere  Ennod.  Dict.  12  praef.  4  (ed. 
Hartel  p.  461,  8).  —  Suevus  und  Suevo  Claudian.  IV  cons. 
Honor,  655  und  in  Eutrop.  1,  394.  —  Trevir  Lucan.  1,  441: 
Tac.  Hist.  3,  35;  4,  55;  Trever  Salvian.  Gubern.  Dei  6,  15, 
88;  Orell  192;  Not.  Tir.  142. 

Mehrere  Bezeichnungen  von  Göttern  stehen  ent- 
weder ausschliesslich  oder  überwiegend  im  Plur. 
Caelites  ist  Plur.  tautum  nach  Charis.,  doch  caelite  hat  Ovid. 


—     665     — 

Epist.  ex  Pont.  4,  6,  17;  4,  9,  132;  caelitem  Tert.  Fall  4; 
dazu  der  adject.  Gebrauch  Apul.  de  mag.  12  S.  412  alteram 
vere  caelitem  Venerem ;  Amin.  Marc.  16,  12,  13  caelitis  dei 
favore;  Paulin.  Nol.  nat.  13,  77  corotiam  caelitem;  Mart.  Capella 
1  §  62  in  aulam  caelitem;  Mart.  Capella  1  §  94  in  appetitum 
caelitem;  Eugipp.  Exe.  August.  343  S.  1086,  22  caelitem 
potestatem;  C.  I.  L.  5,  6725  coelitem  ad  sedem,  über  den 
Abi.  in  dieser  Anwendung  vergl.  Adject.  37  (11  S.  85).  — 
Auch  caelicolae  und  caelestes,  wenn  nämlich  das  letztere 
als  Subst.  steht,  finden  sich  nur  im  Plur.,  vergl.  über  caelestes 
Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  98  (I  548,  24).  —  Desgleichen 
superi  und  inferi;  doch  ist  in  der  Vulg.  öfters  der  Gen. 
inferi  für  "Aidov,  Psalm.  48,  16  und  88,  49;  Proverb.  7,  27; 
Ecclesiasticus  (Sirach)  51,  7;  les.  38,  10;  Ion.  2,  3;  Matth.  16, 
18.  In  einem  alten  Verse  ist  superus  und  inferus  adjectivisch 
mit  deus  verbunden,  vergl.  Adject.  3  (II  S.  6).  Fortuna  supera 
C.  I.  L.  3,  1014  und  Henz.  5794.  —  Beinahe  überall  di  Con- 
sent es,  doch  Inschr.  Henz.  6041  ist  Deo  magno  Mithrae 
pollenti  Consent!  Lari  saD(c)to  suo.  —  Meistens  di  indigetes; 
aber  bei  Verg.  Aen.  12,  794;  Tibuli.  2,  5,  44;  Ovid.  Met.  14, 
608;  Liv.  1,  2,  6;  Gell.  2,  16,  9  ist  indigetem  von  Aeneas 
gebraucht,  bei  Sil.  8,  39;  Solin.  2,  15  und  Serv.  zu  Verg.  a. 
a.  O.  der  Gen.  indigetis  von  demselben,  und  Paul.  Festi 
S.  106  und  Prise.  6,  10,  55  S.  702  (II  241,  1)  stellen  einen 
Nomin.  Sing,  indiges  auf.  luppiter  indiges,  lovem  indi- 
getem und  dei  indigetis  gebraucht  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1, 
259;  4,  620;  12,  794  von  Aeneas.  Indigens  ist  geschrieben 
dar.  vir.  elog.  20  (C.  I.  L.  1  S.  283).  Voss,  de  anal.  1,  42 
führt  aus  Frontin.  de  aquaed.  an:  Romana  urbs  indiges;  die 
Worte  lauten  aber  daselbst  Cap.  88:  Sentit  haue  curam  Impera- 
toris  piissimi  Nervae  Principis  sui  regina  et  domina  orbis 
indies.  —  Zu  di  noveusiles  ist  der  Sing,  bei  Arnob.  3,  43 
(novensilis).  —  Beinahe  überall  wird  manes  oder  di  manes 
gesagt,  wie  Charis.,  Diom.,  Donat,  Prise,  Phoc.  und  Consent, 
bemerken  (vergl  unter  101);  doch  Apul.  de  deo  Socr.  15  S.  153 
hat  manem  deum.  —  Ebenso  ist  lemures  ein  Plur.  tautuni 
nach  Charis.  und  Diom.,  aber  Apul.  de  deo  Socr.  15  S.  152 
gebraucht  himurem.  —  Penates  ist  Plur.  tantuin  nach  Charis.. 
Diom.    und  Prise.  7,  16,  80   S.  773  (II  355,  13);    der    letztere 


—     666     — 

bemerkt  dabei:  invenitur  tarnen  ;ipud  veteres  eius  singulare  hie 
penntis  huius  penatis.  Fest,  kannte  wenigstens  einen  Nomin. 
Sing,  aus  dem  Gebrauche  nicht,  denn  er  schreibt  S.  253:  Penatis 
singulariter  Labeo  Antistius  posse  dici  putat,  quia  plurabter 
penates  dicantur,  cum  patiatur  proportio  etiam  pcnas  dici,  ut 
optimas  primas  Antias.  Bei  Liv.  28,  18,  2  verlangte  Sigon.  in 
eodeui  penate,  er  sagt:  quod  est  in  veteribus  libri.s;  die  ge- 
wöhnliche Lesart  ad  eosdem  penates  ist  ohne  Anstoss.  Einen 
Nomin.  nsvaq  meint  Dionys.  Hai.  Antiq.  Rom.  1,  68  zu  er- 
kennen in  der  Aufschrift  von  Götterbildern  in  einem  Tempel 
in  Rom:  h'  covro)  xeXvxcci  tmv  TQcai'XMy  ^sutv  aixopsg  ünaüiv, 
dsvag  smyQacpiji'  e'xovüai  öijXoiOav  rovq  nsvarag'  doxai  ydg  fioi, 
rov  n  fjiijnco  yQafjtfiarog  svQrjfxh'OV,  tm  dsXra  ötjXovi'  ti^p  ixeh'ov 
dvvvfJM'  Tovg  naXaiovg. 

Gratiae  als  Benennung  der  Göttinnen  ist  Plur.  tantum 
nach  Charis.  und  Diom  ;  jedoch  sagt  Horat.  Carm.  o,  19,  16 
Gratia  nudis  iuncta  sororibus  und  Carm.  4,  7,  5  Gratia  cum 
Nymphis  geminisque  sororibus;  Ovid  Met.  6,  429  nou  Hyme- 
naeus  adest,  non  illi  Gratia  lecto;  Stat.  Silv.  1,  2,  19  nee  blandus 
Amor  nee  Gratia  cessat  amplexum  niveos  optatae  coniugis  artus 
floribus  innumeris  et  olenti  spargere  nimbo  und  Silv.  3,  4,  83 
huuc  nova  tergemina  repetebat  Gratia  dextra;  Claudiau.  Laus 
Seren,  reg.  88  terna  Gratia  und  Epithal.  Pallad.  et  Geier.  8 
triplex  Gratia.  —  Auch  Furiae  als  Bezeichnung  der  Göttinnen 
ist  Plur.  tantum;  der  Sing,  wird  bei  den  Aelteren  nur  von  einem 
Menschen  gebraucht,  wie  Cic  pro  Sest.  14,  33;  17,  39;  in 
Vatin.  14,  33;  in  Pison.  37,  91  und  Epist.  ad  Q.  fr.  3,  1,  4, 
11;  Liv.  21,  10,  11;  30,  13,  12;  30,  13,  13,  und  in  dem  Wort- 
spiel des  Ovid.  bei  Quintil.  9,  3,  70  cur  ego  non  dicam,  Furia. 
te  Furiam?  Bei  Horat.  Serm.  2,  3,  140  ist  vocando  hanc 
(Electram)  Furiam.  Als  Abstractum  wie  furor  steht  furia  erst 
bei  Apul.  Met.  6,  12  S.  404;  dann  Hygin.  Fab.  107  und  Fulgent. 
]\Iyth.  1,  1;  1,  6,  und  zur  Bezeichnung  der  Rachegöttin  Martial. 
10,  5,  18;  Apul.  Met.  9,  36  S.  660;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  294, 
5.  —  Aber  von  Eumenides  ist  der  Sing.  Eumenis  Sil.  2, 
559;  Stat.  Theb.  8,10;  12,  423  angewandt.  —  Viel  häufiger  ist  der 
Sing.  Erinys  und  Erinyn,  Verg.  Aen.  2,  337;  2,  573;  7, 
447;  7,  570;  Culex  246;  Ovid.  Met.  1,  241;  1,  725;  4,  489;  11, 
14;  Senec.  Agam.  83;    Herc.  für.  987;    Herc.  Oet.  612;    Trag. 


__     667     — 

Octav.  166;  268;  935;  Lucan.  4,  187;  8,  90;  10,  58;  Val.  Fl. 
3,  19;  Sil.  13,  293;  Stat.  Theb.  8,  686.  —  Gewöhnlich  Naiades 
oder  Naides,  Dryades  und  Hamadryades  im  Plur.  Doch 
auch  Naias  Ovid.  Met.  1,  691;  Nais  Verg.  Ecl.  2,  46;  Ovid. 
Met.  4,  49;  4,  329;  4,  356;  Fast.  2,  599;  2,  606;  4,  231;  4, 
232;  5,  115;  bei  dem  Nachahmer  des  Tibull.  3,  6,  57;  Colum. 
10,  299;  Stat.  Silv.  1,  3,  62;  3,  4,42;  Martial.  7,  15,2:  Petron. 
83,  3;  Calpurn.  4,  69,  und  Dryas  Mart.  9,  61,  14;  Hamadryas 
Stat.  Silv.  1,  3,  63. 

Auch  die  Namen  der  Sternbilder  Pleiades  oder  Ver- 
giliae,  Hyades  oder  Suculae,  sind  in  der  Prosa  Plur.  tantum; 
doch  Pleias  oder  Plias  Verg.  Ge.  4,  233;  Ovid.  Met.  1,  670; 
Fast.  5,  447;  5,  664  und  Her.  15  (16),  69;  17  (18),  188; 
German.  Phaen.  266;  712;  Lucan  8,  852;  Val.  Fl.  1,  647;  2, 
357;  2,  406;  4.  269;  Stat  Sil.  1,  6,  22;  Claudian.  IV  cons. 
Houor.  438  und  bell.  Get.  209;  Hyas  Stat.  Silv.  1,  6,  21; 
Claudian.  bell.  Gild.  498. 

Unbegründet  ist  die  Aufnahme  von  lares  unter  die  Plur. 
tantum  bei  Charis.  und  Diom.,  welche  übrigens  beide  zuge- 
stehen: sed  legimus  et  „lar  laris",  sicuti  „mas  maris",  oder  et 
„larem"  legimus  et  „las  et  lar",  oder  et  „larem"  legimus. 
Allerdings  ist  lar  mit  laris,  lari,  larem,  lare  bei  den  Schrift- 
stellern aller  Zeiten  sehr  gewöhnlich. 

111.  Die  Benennungen  von  Teilen  des  mensch- 
lichen oder  tierischen  Körpers,  welche  in  der  Natur 
doppelt  oder  vielfach  zusammengehören,  sind  Pluralia 
tantum.  Als  ein  solches  wird  nares  von  Charis.  und  Diom. 
erwähnt;  jedoch  bemerkt  Charis,  1,  15  S,  82  (I  107,  4)  aus  Aemil. 
Macer  saucia  naris.  Der  Sing,  naris  bedeutet  eigentlich  das 
Nasenloch,  und  so  gebraucht  ihn  Cels.  6,  8,  2;  7,  10;  7,  11 
und  daneben  nares  mit  genauer  Unterscheidung.  Derselbe  8,  5 
hat  zweimal  utraque  naris;  Plin.  N.  H.  11,  38,  90  (223)  aliis 
nare  alterutra,  aliis  utraque  und  N.  H.  25,  13,  105  (166)  ab 
altera  nare;  Epit.  Iliad.  451  dextera  naris;  Sanion.  979  geinina 
nare.  Oft  aber,  besonders  bei  Dichtern,  steht  naris  gleich 
dem  Plur.,  Enn.  (Ann.  374)  bei  Fest,  unter  nictit  S.  177;  Horat. 
Epod.  12,  3  und  Serm.  1,  4,  8;  Ovid.  A.  A.  1,  520  und  Met. 
3,  675;  5,  138;  6,  141;  12,  253;  12,  315;  Senec.  Phaedr.  42; 
Grat.     172;    191;    247;    Phaedr.     3,     3,     14;     Pers.     1,     33; 


—     668     - 

1,  109;  Lucan.  2,  183;  7,  829;  Pliu.  N.  H.  8,  20,  29  (71); 
26,  1,  5  (7);  Sil.  3,  296;  10,  79;  10,  145;  14,  604;  Mart.  6, 
39,  8;  Apul.  Met.  7,  9  S.  462;  8,  26  S.  577;  Terent.  Maur. 
237;  Samon.  20;  635;  Nemes.  248;  Olaudian.  Laud.  Stilic.  2. 
215;  3,  299;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  650,  6.  —  Clunes  und  nates 
stehen  gewöhnlich  im  Plur.,  aber  von  beiden  wird  der  Sing. 
dem  Plur.  gleich  gebraucht;  clunem    und  clune  Horat.  Serm. 

2,  8,  91;  Priap.  19  (18),  2;  Plin.  N.  H.  10,  50,  71  (140),  kurz  vor- 
her ist  clunes;  Mart.  9,  47,  6;  11,  100,  3;  luven.  2,  21  ;  6,  334; 
11,  164;  Petron.  23,  3;  Ennod.  Carm.  2,  75,  3;  Anth.  Lat.  ed. 
Riese  308,  1;  natis  als  Nomin.  und  Gen.,  natem  und  nate 
Pompon.  (97)  bei  Non.  S.  39,  8;  Horat.  Serm.  1,  8,  47;  Fest, 
unter  pullus  lovis  S.  245;  Priap.  77,  7  (11)  und  83,  23. 

Über  artus  sagt  Charis.  1,  14  S.  31  (I  45,  6):  singulari 
numero  artus  non  dicimus.  Wir  finden  aber  den  Sing.  Stat. 
Theb.  8,  5  nee  enim  ignibus  artus  conditus;  Lucan.  6,  754 
oinnis  palpitat  artus;  Val.  Fl.  4,  310  qua  primo  cervix  commit- 
titur  artu ;  Avien.  Arat.  963  virgineusque  pudens  zonae  super 
imminet  artus  und  1108  poplite  iam  superi  celatur  corporis 
artus;  Dracont.  Med.  244  nou  torta  cervice  iacet,  male  palpitat, 
artus  erigit  impatiens;  Orest.  trag.  728  et  male  partitos  per 
vulnera  palpitat  artus,  und  Prise.  Part.  XII  vers.  Aen.  1,  11 
S.  1219  (HI  462,  7)  ab  armo;  artu  corporis.  —  Von  lumbi  ist 
der  Sing,  weniger  selten;  derselbe  steht  mit  Beziehung  auf 
den  menschlichen  Körper  Pers.  1,  20;  4,  35;  luven.  8,  16,  und 
von  Tieren  Plin.  N.  H.  8,  51,  78  (210);  Mart.  7,  20,  4;  13, 
15,  1. 

Genae  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.  und  Phoc,  den  Sing, 
haben  Enn.  (Ann.  XXiV  ed.  L.  Müllerp.  60)  bei  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  6,  686  und  (Ann.  XXV  ed.  L.  Müller  p.  60)  bei  Isid. 
Orig.  11,  1,  109;  Plin.  N.  H.  11,  37,  57  (156);  11,  37,  57 
(157);  Suet.  Claud.  15.  —  Zu  malae  ist  der  Sing,  bei  Plaut. 
Casin.  2,  6,  55  (288);  Horat.  Carm.  2,  19,  24;  Hieronym.  in 
les.  18,  66  V.  5;  zu  maxillae  Cels.  7,  12  1  (ed.  Daremberg 
p.  287,  14;  287,  31);  8,  (l  p.  324,  5;  324,  31;  324,  35;  325, 
2;  325,  3);  Plin.  N.  H.  11,  37.  62  (164);  32,  7,  26  (81).  — 
Glandulae  lesen  wir  beinahe  immer  im  Plur.;  Charis.  1,  13 
S.  24  (I  37,  15);  2,  6  S.  128  (I  155,  15);  Excerpt.  ex  Char. 
arte  gramni.  S.  81  (I  535,  23)  und  wie  Prise.  3,  8.  44  S.  618 


—     669     — 

(II  115,  18)  sagt,  auch  Prob.,  verbinden  glandula  und  glandium. 
Glandula  als  Sing,  hat  Marcell.  Empir.  15  in  Zaubersprüchen, 
zuerst  albiila  glandula,  nee  doleas  nee  noceas,  dann  una  glan- 
dula soror,  und  una  fit  glandula,  nulla  fit  glandula;  glandium 
als  Sing.  Plaut.  Cure.  2,  3,  44  (323);  2,  3,  87  (366)  und  Stich.  2, 

2,  36  (360)-  —  Toles  oder  tolles  und  das  demselben  synonyme 
tonsillae  oder  tosillae  sind  durchaus  Plur.  tantura. 

Gewöhnlich  labia  im  Plur.,  doch  labium  Vulg.  Ezech.  36, 
3:  Seren,  in  opusculis  bei  Non.  S.  210,  22;  Gromat.  vet.  365,  17; 
über  labia  als  Sing,  vergl.  unter  127.  —  Während  Charis.  und 
Diom.  lumina,  Augen,  für  ein  Plur.  tantum  erklären,  führt  doch 
der  erstere  Exe.  art.  gramm.  S.  100  (I  500,  8)  für  den  entsprechen- 
den Gebrauch  des  Sing.  Verg.  Aen.  3,  658  u.  Diom.  1  S.  315  (I  328, 
11)  ebendafür  Aen.  3,  663  an.     So  steht  der  Sing,  ferner  Lucr. 

3,  410;  Catull.  64,  86;  Verg.  Aen.  3,  677;  Horat.  Carm.  4,  3, 
2;  Ovid.  Met.  1,  740;  2,  787;  4,  774;  9,  27;  10,  293;  13,  851 
und  Trist.  3,  2,  20;  Plin.  N.  H.  11,  37,  55  (150);  Quintil.  6 
Prooem.  6;  Stat.  Theb.  9,  749,  und  metaphorisch  Vell.  2,  52, 
3;  2,  99,  1.  —  Zu  palpebrae  haben  Gels.  5.  26,  23;  7,  7, 
2;  7,  7,  4;  7,  7,  8;  7,  7,  9;  Cael.  Aurel.  Acut.  3,  5,  51  S.  229; 
Chron.  2,  1,  40  S.  114  und  Scrib.  Larg.  230;  Veget.  Art.  vet. 
2,  15,  1  den  Sing,  palpebra;  über  die  Form  palpebrum  vergl. 
uüter  127  —  Tempora  die  Schläfe  giebt  Charis.  unter  den 
Plur.  tantum,  und  bemerkt  dabei:  sed  Vergilius  tempus  dixit. 
Nämlich  Aen.  9,  418.  So  auch  Cornific.  4,  55,  68;  CatuU.  61, 
162;  Ovid.  Met.  5,  116;  Vitruv.  9,  4  (6),  15;  Gels.  8,  1  (ed. 
Daremberg  p.  324,  2);  Sil.  12,  414;  Stat.  Theb.  9,  761;  10,  110. 
—  Tori  die  Muskeln,  oder  andere  Anschwellungen  am 
menschlichen  oder  tierischen  Körper,  wie  tori  venarum 
Gels.  7,  18  (ed.  Daremberg  p.  297,  20);  German.  Arat.  58, 
kommen  nur  im  Plur.  vor. 

Viscera  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.  und  Diom.;  doch 
wird  bei  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  101  (I  550,  17)  und  Beda 
de  orthogr.  S.  2804  (VII  293,  35)  aus  Ovid.  viscere  diviso,  bei 
Piisc.  6,  17,  90  S.  721  (II  274,  16)  aus  Ovid.  Met.  6,  290 
liaerentia  viscere  tcla  bemerkt,  und  nach  Phoc.  4,  9  S.  1709 
(V  428,  28)  ist  viscere  die  einzige  gebräuchliche  Form  des 
Sing.  Aber  der  Sing,  dient  eigentlich  zur  Bezeichnung  der  ein- 
zelnen Teile   der  Eingeweide,    wie  Lucr.  3,  266  in  quovis  ani- 


—     670     — 

mantum  viscere  nach  den»  quadr. ;  Geis.  1  Prooern.  (ed.  Darem- 
berg  p.  5,  7)  quodque  viscus  intestinumve  und  (p.  7,  34)  prae- 
cordia  et  viscus  omne;  3,  21  (p.  109,  10)  non  huius  visceris 
unius    (nämlich    iocinoris);    4,   15  (p.   140,  31)  alterius  visceris; 

5,  26,  24  (p.  139,  17)  cuique  visceri;  Plin.  N  H.  11,  37,  71 
(186)  sine  illo  viscere  (nämlich  corde);  Val.  F\.  7,  359  viscere 
adeso;  bei  dem  vorgeblichen  Quintil.  Decl.  J,  14  assiduus  visceris 
pulsus  (d.  i.  cordis);  Arnob.  7,  3  aliquod  viscus;  Lact.  Opif. 
Dei  11,  4  viscus  (nämlich  pulmonem);  Cael.  Aurel.  Ohron.  3, 
8,  133  S.  269  quolibet  viscere  patiente.  Bei  Arnob.  7,  29  ne 
quod  in  stomachi  tramite  male  transvoratum  substiterit  viscus, 
ist  viscus  ein  Stück  Fleisch,  und  auch  7,  24  ofFa  penita  est 
cum  particula  visceris  cauda  pecoris  amputata,  ist  das  anhän- 
gende Fleisch  gemeint.  An  anderen  Stellen  steht  der  Sing, 
statt  des  Plur.,  viscus  haben  Lucil.  (ine.  libr.  121)  bei  Charis. 
1,  15  S.  63  (I  83,  15);  Lucr.  1,  837,  wo  dieser  Gebrauch  von 
Charis.  1,  15  S.  70  (I  90,  23)  bemerkt  wird;  Suet  Vitell.  13; 
derselbe  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  7,  627;  Samon  789;  Prudent. 
Perist.  9,  56;  10,  499;  visceris  Lucr.  5,  903;  Apul.  de  mag. 
49  S.    507;  Auson.  Epist.    7,   46;   9,   24;   Firm.  Matern.  Math. 

6,  31  S.  181  ed.  Basil.  1551  artuatis  visceris  partibus,  kurz 
vorher  viscera;  viscere  Lucil.  (14,  25)  bei  Non.  S,  184,  13; 
Lucr.  3,  719;  TibuU.  1,  3,  76;  Ovid.  Met.  15,  365  und  Ibis 
192  (196);  Senec.  Herc.  Oet.  1253;  Lucan.  3,  658;  Samon. 
564;Nemes.  132 ;  Auson.  Idyll.  10,  86;  10,  97;  Claudian.  Hystr. 
38;  Min.  Fei.  30,  6;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  288,  5. 

Exta  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.,  Phoc.  und  Consent., 
dafür  extae  und  extas  Acta  fratr.  Arv.  a.  218  a  Z.  19  (eben- 
daselbst extam  vacc.) ;  a.  220  Z  13;  a.  2j4  und  225  Z.  23.  — 
Ilia  hat  nach  Charis.  Art.  gramm.  1,  15  S.  72  (I  93,  5)  keinen 
Sing.;  vergl.  darüber  unter  78.  —  Feudi  cae  Arnob.  7,  24.  — 
Hirae  gew.  Plur.  wie  Plaut.  Cure.  2,  1,  23,  (288);  Apul.  Dogm. 
Plat.  1,  15  S.  213;  Arnob.  7,  24;  7,  25,  aber  Sing.  Paul  Fest. 
S.  101,  6;  Macrob.  Somn.  Scip.  1,  6,  77  (ed.  Eyssenh.  p.  501., 
28)  und  Schol.  Cruqu.  zu  Horat.  Sat.  2,  4,  60,  vergl.  R.  Kukula, 
De  tribus  Pseudacronianorum  Scholiorum  recensionibus  p.  41. 
Das  von  hira  gebildete  Deminutiv  hilla  kommt  gewöhnlich  als 
Plur.  vor,  als  Sing,  findet  es  sich  bei  Laber.  (145)  bei  Non.  S. 
122,    10  und   bei  Paul.  Fest.  S.    101,    6.   -    Lactes   ist   Plur. 


—     671     — 

tantum  nach  Charis.,  Diom,  und  Consent.  Prob.  Cathol.  1,  16 
S.  1445  (IV  7,  9)  sagt:  Quod  Plautus  posuit  „lactes",  id  est 
non  a  nominativo  „hoc  lac  vel  hoc  lacte",  sed  „hi  lactes"  genere 
masculino  numero  semper  plurali^  sunt  autem  „lactes"  partes 
corporis  in  intestinis  pinguissimae.  Und  Prise.  6,  4,  21  S.  686 
(11  212,  16):  Non  habet  plurale  nee  „allec"  nee  „lac''-,  nam 
„hae  lactes"  partes  sunt  intestinorum  a  Graeco  yaXaxTidsg  dictae, 
et  servaverunt  apud  nos  quoque  idem  genus,  cuius  singulare 
haec  lactis  est.  Titinius  (90)  in  Ferentinati:  Craticula,  cere- 
bellum,  lactis  agnina.  Pomponius  (61)  in  Lare  familiari:  Oro 
te,  vaso,  per  lactes  tuas.  Der  von  Prise,  angeführte  Vers  des 
Titin.  lautet  bei  Non.  S.  331,  27:  Farticula,  cerebellum,  lactis 
agninas;  und  so  hat  Hertz  auch  in  der  Anführung  bei  Prise, 
geschrieben.  Von  einem  Sing,  lactis  ist  sonst  nii'gends  die  Rede. 
Vergl.  ßitschl,  Rhein.  Mus.  1851,  7  S.  606  folg.  (Opusc.  2  S. 
574).  —  Pantices  haben  Plaut.  Pseud.  1,  2,  51  (184);  Nov. 
(91)  bei  Non.  S.  218,  15;  Verg.  Catal.  5,  31;  Mart.  6,  64,  19, 
und  eben  dieser  Plur.  wird  von  Paul.  Festi  S.  248  erklärt;  das 
einzige  bekannte  Beispiel  des  Sing,  ist  pantice  Priap.  83,  28 
(iü  der  Hdschr.  paneie),  und  dieser  ganze  Vers,  der  nur  in  einer 
Hdsehr.  gelesen  wird,  scheint  eine  Interpolation  zu  sein.  — 
Praecordia  ist  Plur.  tantum  nach  Charis,  Diom.  und  Phoc; 
den  Plur.  finden  wir  auch  in  einer  solchen  Construction,  wie 
PHn.  N.  H.  11,  37,  77  (197)  exta  homini  ab  inferiore  viscerum 
parte  separantur  membrana,  quam  praecordia  appellant.  —  Pro- 
secta  haben  Licin.  Macer  bei  Non.  S.  220,  17;  Ovid.  Met.  7, 
271;  12,  152  und  Fast.  6,  163;  Lucan.  6,  709;  Stat.  Theb.  5, 
641,  aber  prosectum  Varro  L.  L.  5,  22,  110,  und  proseetam 
Lucil.  (14,  12)  bei  Non.  S.  220,  21,  wo  jedoch  Scalig.  prosi- 
ciem  fordert,  wie  in  einer  ebendaselbst  angeführten  Stelle  des 
Varro  gelesen  wird,  L.  Müller  schreibt  proseciam.  Sonst  pro- 
siciae  Solin.  5,  23;  Mart.  Capeila  1  §  9,  oder  praesiciac  Ar- 
nob.  7,  25;  aber  Paul.  Festi  S.  225  hat  prosicium.  —  Renes 
oder  rienes  ist  Plur.  tantum  nach  dem  Grammat.  de  dub.  nom. 
S.  97  (V  589,  10),  der  hierfür  zwei  Beispiele  aus  den  Psalmen 
(25,  2  und  72,  21)  anführt;  doch  Fest,  unter  rienes  S.  277 
führt  aus  Plaut,  an:  glaber  erat  tamquam  rien;  Charis.  1,  10 
S.  16  (I  28,  13);  1,  14  S.  24  (I  38,  8);  1,  15  S.  67  (I  87, 
15);  Exe.  Charis.  ex  arte  gramm.  S.  88  (I  541,  26);  Mar.  Plot. 


-     672     — 

Sacerd.  2,  HS.  50  (VI  474,  10)  und  Prise.  5,  3,  13  S.  645 
(II  149,  7)  stellen  in  einer  Genusregel  den  Nomin.  Sing.  ri(;n 
oder  ren  auf,  und  Mart.  Capella  3  §  296  sagt:  Ken  singulaiis 
nominativus,  nee  ullus  alius  ablativo  excepto  in  usu  est.  Gels. 
4,   1   (ad.  Daremberg  p.   122,   12)  hat  a  sinistro  rene,  und  Apoc. 

2,  23  bei  Cyprian.  Testim.  3,  56  (ed.  Hartel  p.  157,  4);  Lapid. 
27  (p.  257,  11);  Dorain.  orat.  4  (p.  269,  10);  Mortal.  17  (p. 
307,  4;  308,  7);  Epist.  10,  5  (p.  494,  18)  ud  55,  26  (p.  644, 
3);  Cael.  Aurel.  Chron.  5,  3,  52  S.  377  Haller  und  Venant. 
Fortun.  in  land.  Mariae  v.  100  (ed.  Leo  p.  373)  den  Gen.  re- 
nis;  Acc.  renem  Anth.  Lat.  ed.  Riese  902,   10. 

Noch  andere  Körperteile,  welche  nicht  als  doppelt 
oder  vielfach  erscheinen,  werden  dennoch  durch 
Pluralia  b  ez  eichnet.  Cervi  c  es  war  herrschend  bis  aufHorten- 
sius,  welcher  nach  dem  Zeuguiss  des  Varro  L.  L.  8,  5,  14; 
10,  4,  78;  Quintil.  8,  3,  35;  Ungenannter  bei  Serv.  zu  Verg. 
Aeu.  11,  496  und  des  Isid.  Orig.  11,  1,  61  zuerst  cervix  sagte. 
Indessen  haben  schon  Enu.  (510)  bei  Serv.  zu  Yerg  Aen.  10, 
396;  Pacuv.  (3)  bei  Cic.  Divin.  2,  64,  133  und  nach  wahrschein- 
licher Vermutung  derselbe  bei  Non.  S.  260,  12  (in  den  Hdschr. 
flexivice),  und  Afran.  (414)  bei  Isid.  Orig.  12,  6,  60  cervice 
und  cervice m.  Bei  Plaut.  Mil.  3,  1,  127  (722)  und  Terent. 
Heaut.  2,  3,  131  (372)  ist  cervices.  Cicero  wendet  über- 
all den  Plur.  an,  auch  wo  von  einer  Person  die  Rede  ist, 
Orat.  18,  59;  pro  Rose.  Araer.  11,  30;  Verr.  5,  42,  110  im 
Reg.,  Guelf.  1  und  2,  Leid.,  cod.  Lamb.,  Lag.  29,  und  nach 
den  Anführungen  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  2,  707  und  bei  Isid. 
Orig.  11,  1,  61;  Verr.  5,  49,  128;  pro  Sest.  42,  90;  in  Pison. 
34,  83;  Phil  2,  21,  51;  11,  2,  5;  Tusc.  5,  21,  62;  Nat.  Deor. 
1,  35,  99;  doch  cerviculam  iactare  Verr.  3,  19,  49.  Dagegen 
ist  bei  Lucr,  1,  35;  6,  744  und  Catull.  63,  83  cervice;  und 
Lucr.  2,  802  bezieht  sich  cervices  collumque  auf  das  vorher- 
gehende columbarum.  Verg.  gebraucht  alle  Casus  des  Sing., 
Ge.  3,  52;  3,  79;  3,  92;  3,  167;  3,  186;  3,  524;  3,  536;  4, 
408;  4,  523;  4,  540  und  Aen.  1,  402;  1,  477;  2,  224;  2,  707; 

3,  631;  8,  633;  9,  434;  10,  137;  10,  536;  12,  7;  12,  364;  12, 
899,  und  nur  einmal  Aen.  11,  496  cervicibus  mit  Beziehung 
auf  ein  Tier,  ein  andermal  Aen.  2,  219  dasselbe  mit  Beziehung 
auf    eine  Mehrheit.      Bei  Horat.    ist    cervici  cervicem  cer- 


—     673     — 

vice  Carm.  1,  13,  2;  2,  5,  2:  2,  12J26;  3,  9,  3;  3,  23,  13;  bei 
Prop.  4  (3),  17,  31;  5  (4),  1,  43;  5  (4),  1,  111;  5  (4),  10,  38 
cervix  und  cervice,  aber  cervicibus  Prop.  3  (2),  14,  11. 
Ovid.,  bei  welchem  der  Sing,  vorherrscht,  hat  doch  cervicibus 
Met.  1,  542;  4,  716;  6,  175;  Liv.  gebraucht  von  einem  Menschen 
oder  Tier  cervix,  8,  7,  9;  8,  7,  21;  26,  13,  15;  27,  49,  1, 
er  sagt  auch  nudantes  cervicem  iugulumque  22,  51,  7;  tota 
cervice  desecta  divisa  a  corpore  capita  31,  34,  4,  und  rigida 
cervice  et  extento  capite  currentium  35,  11,  8;  von  einer  Mehr- 
heit steht  cervices  3,  45,  9;  9,  6,  12;  28,  24,  14,  und  von 
der  Gesamtheit  der  Bürger  eines  Staats  4,  12,  6;  22,  14,  12; 
22,  33,  6;  35,  44,  6;  42,  50,  6;  44,  39,  7.  Ebenso  bei  Senec. 
Epist.  15,  2  cervicem  und  Tac.  cervicem  Ann.  1,  53;  6, 
14;  aber  cervicibus  publicis  depulerunt  Hist.  ],  16.  Plin. 
Epist.  5,  16,  3  patris  cervicibus  und  Panegyr.  34,  3  delatorum 
cervices.  Quintil.  bedient  sich  ausschliesslich  des  Sing.,  1, 
11,  9;  4,  2,  39;  11,  3,  82;  11,  3,  83.  Pers.  gebraucht  1,  98 
cervice  und  3,  41  cervices.     Sil.  hat  cervicibus  3,   456;  4,  27; 

6,  233.  Bei  Statins  ist  meist  der  Sing.,  so  Silv.  1,  4,  6;  2,  1, 
51;  2,  1,  202;  3,  3,  188;  4.  4,  98;  4,  8,  48;  Theb.  1,  99;  1, 
134;  1,  172;  1,  507;  2,  326;  2,  559;  2,  677;  4,  70;  4,  433; 
4,  446;  5,  551;  6,  672  (694);  6,  830  (855);  7,  358;  8,  543; 
8,  596;  8,  639;  8,  747;  9,  206;  10,  169:  10,  306;  10,  380; 
10,  511;  10,  516;  10,  550;  12,  388;  Achill.  1,  329;  1,  368; 
1,  382;    1,  929  (2,  255);  2,  106  (392),  aber  Theb.  3,  132  und 

7,  4  cervicibus,  ebenso  bei  Mart.  der  Sing.  Sp.  23;  1,  51, 
1;  6,  76,  5;  12,  32,  14;  13,  52,  2,  aber  1,  22,  3  cervicibus 
und  bei  Lucan.  der  Sing.  1,  609;  2,  112;  2,  150;  2,  172;  2, 
204;    2,  510;    2,  604;  4,  624;  4,  639;  4,  754;  5,  172;  7,  645; 

8,  12;  8,  437;  8,  581;  8,  674;  9,  214;  9,  261;  9,  281;  9,  380; 

9,  479;    9,  589;    9,  603;    9,  701;  9,     1024;  10,  100;  10,  342; 

10,  424;  10,  466;  10,  518,  aber  10,  277  cervicibus.  Nur 
den  Sing,  gebraucht  Val.  Fl.  1,  259;  1,  349;  2,  426;  2.  502; 
3,  141;  3,  334;  4,  266;  4,  310;  6,  199;  6,  700;  8,  89;  cervix 
Nemes.  Ecl  2,  12;  Cyneg.  247;  265.  luven,  hat  gewöhnlich 
den  Sing.,  1,  64;  6,  207;  6,  351;  9,  143;  JO,  40;  10,  88;  10, 
120;  10,  345;  12,  14,  daneben  cervicibus  3,  88;  6,589;  10, 
260.  Bei  Suet.  ist  cervicem  und  cervice  Tib.  68;  Nero  15  xmd 
Vesp.   5;    cervicibus  Claud.  30;    Galba  11  und  Vitell.  17.      Im 

Neae-Wagener.    Formenlehre  1,:>.  Aufl.  43 


—    674     — 

Allgemeinen    ist  im  silbernen  Zeitalter  der  Sing,  viel 
gebräuchlicher. 

Fauces  ist  Plur.  tantum  nach  Charis..   bei   welchem  Exe. 
art.  grarara.  S.  98  (1  549,  6)  hinzugefügt  wird:  et  faux  inveni- 
mus;    dagegen    erscheint    Art.    gramm.     1,   15  S.   72  (I  93,   18) 
fauces  unter  den  Nomina,  welche  keinen  Nomin.  und  Voc,  Sing, 
haben.  Nach  Varro  L.  L.   10,  4,  78  war  faux  ganz  ungebräuch- 
lich.     Prise.    7,  8,  44  S.  753  (II  323,  21)    hat    faux    in    einer 
Genusregel;    nach    demselben  8,   1,  4   S.  784  (II  371,  19)   war 
diese  Form  nicht  in  Gebrauch,  quamvis  proportione  potestatem 
faciente    dicendi.      Den  Nomin.    faux   hat  jedoch  Cael.  Aurel. 
Chron.  2,  11,  127  S.  157  Haller  als  gleichbedeutend  mit  arteria 
asperior.      Sonst    lesen    wir    vom  Sing,  nur  den  Acc.  faucem 
Augustin.  Sermon.  387,  2    und  den  Abi.    fauce    Horat.  Epod. 
14,  4;    Ovid.  Her.  9,  98;    Met.  14,  738  und  Ibis  551;  Phaedr. 
1,   1,  3  im  Rem.  und  1,  8,  4;  Mart.  7,  37,  6;  Augustin.  Sermon. 
5,  8  ed.  Mai;   Macrob.  Sat.  1,   16,  17.    —    Gingivae  ist  Plur. 
tantum  nach  Charis.  und  Diom.,  und  allerdings  steht  das  Wort 
Plur.    nicht    nur,    wo    im  Allgemeinen    davon  gesprochen  wird, 
wie  Gels.  6,  13  (ed.  Daremberg  p.  250,  14;  251,  2;    251,  12); 
7,  12,  1  (p.  287,  5);    8,  1  (p    324,  10);    Plin.  N.  H.  20,  9,  35 
(91);    20,  9,  39  (99);    23,  6,  57  (106);    23,  6,  59  (111);   29,  2, 
9  (31);    30,  3,  8  (24);    30,  9,  45  (100);    32,  7,  26  (79);   32,  7, 
26  (82);  Lact.  Opif.  Dei  10,  18;  Cael.  Aurel.  Chron.  2,  4,  71, 
sondern  auch  mit  Anwendung  auf  einzelne  Menschen  oder  Tiere, 
wie  CatuU.  97,  6;  Plin.  N.  H.  8,  30,  45  (107);  Fronto  ad.  amic. 
1,  12  (1,  1,  3);   Apul.  Met.  8,  23  S.  569;  aber  auch  der  Sing, 
findet  sich  Catull.  39,   19;    Geis.  6,  13  (ed.  Daremberg  p.  250, 
23;    251,  5);    7,  12,  1  (p.  287,  7;  287,  12;  287,  25;  287,  29); 
Plin.    N.    H.    11,  37,  62  (164);    30,  3,  8  (26);    luven.  10,  200: 
Solin.    27,    26.    und  dazu  kommt  gingivula  Apul.  de  mag.  6 
S.  392.  —  Palearia  steht  immer  im  Plur.,  ausser  Sen.  Phaedra 
1053,  wo  palear  ist, 

112.  Benennungen  anderer  Gegenstände,  welche 
aus  zwei  oder  mehreren  Stücken  bestehen,  sind  eben- 
falls oft  Pluralia  tantum.  So  aedes  und  aediculae  das 
Wohnhaus,  im  Gegensatz  zu  dem  Sing,  aedes  oder  aedis 
und  aedicula  der  Tempel  (vergl.  unter  109).  Für  den  Ge- 
brauch des  Sing,  von   einem  Wohnhause  ist  kein  sicheres  Bei- 


—     675     — 

spiel  bekannt.  C.  I.  L.  5,  121*  ist  allerdings  ad  aedem  Fla- 
vianam,  ad  aedem  A.  Prisci  Cartuliani,  ad  aedera  A.  Laeliae 
Laminiae  viduae,  ad  aedem  C.  Elii  Cerini,  ad  aedem  Vespe- 
sianorum,  apud  aedem  Viturii  Victuriani;  aber  diese  Inschr.  ist 
offenbar  untergeschoben.  Bei  Plaut.  Poen.  3,  1,  26  (529) 
und  Trin.  2,  4,  67  (468)  ist  in  aedem  nach  einem  Tempel, 
ebenso  ist  aedis,  aedem,  aede  Varro  de  vita  populi  Romani 
bei  Non.  S.  494,  6;  Horat.  Carm.  1,  30,  4;  Serm.  1,  10,  38  und 
Epist.  2,  2,  94;  luven.  3,  31  von  einem  Tempel  oder  einem 
gottgeweihten  Gemach  zu  verstehen;  und  bei  Plaut.  Most.  2,  2, 
44  (475)  ist  die  Lesart  aedis  falsch,  Ovid.  Her.  14,  24  unsicher, 
und  Gell.  4,  14,  5  in  aede  sua  offenbar  verderbt.  Vergl.  Bentl. 
zu  Horat.  Epist.  2,  2,  94.  Aber  der  Sing,  kann  ein  einzelnes 
Zimmer  eines  Wohnhauses  bezeichnen.  So  ist  Plaut.  Asin. 
1,  3,  67  (219)  aedis  die  cella  meretricis,  und  Curt.  8,  6,  3 
weisen  die  Worte  excubabant  proximi  foribus  eius  aedis,  in 
qua  rex  acquiescebat,  und  8,  6,  13  stabant  ad  fores  aedis 
eius,  in  qua  rex  vescebatur,  ut  convivio  egressum  in  cubiculum 
deducerent,  deutlich  auf  die  besonderen  Zimmer  der  königlichen 
Wohnung  hin.  Imp.  Anton.  Aug.  Cod.  4,  65,  3  wird  richtiger 
gelesen:  Üiaetae,  quam  te  conductam  habere  dicis,  si  pensi- 
onem  domino  insulae  solvis,  invitum  te  expelli  non  oportet,  nisi 
propriis  usibus  dominus  esse  necessariam  eam  probaverit,  aut 
corrigere  donmm  maluerit,  aut  tu  male  in  re  locata  versatus  es. 
Und  wenn  man  mit  anderen  Büchern  aede  oder  aedem  lesen 
wollte,  würde  auch  dieses  von  einem  einzelnen  Zimmer  zu  ver- 
stehen sein. 

Plur.  tantum  sind  ferner  antae.  —  Arma  nach  Caes. 
bei  Gell.  19,  8,  4,  Charis.,  Donai,  Phoc.  und  Consent.  —  So 
auch  arm  amen  ta.  —  Auxilia  Hülfstruppen;  doch  mittat  ut 
auxilium  sine  se  Ovid.  Met.  11,  387.  —  Cancelli  das  Gitter, 
Plur.  tautum  nach  Charis.,  Diom.,  Donat.  imd  Consent.,  auch 
nach  Pompei.  Comment.  S.  161  (V  167,  9);  bei  Ulpian.  Dig. 
43,  24,  9  §  1  si  sera  vel  clavis  vel  cancellus  vel  specularium 
sit  abl.itura,  scheint  ein  einzelner  Gitterstab  gemeint  zu  sein, 
aber  Inschr  Henz.  6774  aediculam  (cum  colum)nis  et  cancello 
aereo  k.um  nur  das  ganze  Gitter  verstanden  werden.  —  Ca- 
nistra  und  canistella  überall  im  Plur,  wiewohl  in  den  Not. 
Tir.  S.  176   canistellus   ist.    —    Carceres   die   Schranken 

43* 


—     676     - 

der  Rennbahn,  im  Gl-egensatz  zu  carcer  das  Gefängniss 
(vergl.  unter  109),  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.,  Diom.,  Phoc, 
Serv.  zu  Yerg.  Gre.  3,  104  und  Aen.  1,  54;  5,  145,  und  Caper 
de  orthogr.  S.  2245  (VII  104,  19),  und  in  dieser  Form  wird  das 
Wort  von  Varro  L.  L.  5,  32,  153  erklärt.  Charis.  führt  jedoch 
für  das  in  gleicher  Bedeutung  gebrauchte  carcere  Verg.  Ge.  3, 
104  und  Aen.  5,  145  an,  und  dasselbe  haben  Enn.  (Ann.  95) 
bei  dem  Schol.  Bern,  zu  Verg.  Ge.  1,  512;  Tibull.  1,  4,  32; 
Ovid.  Amor.  3,  2,  9;  3,  2,  66;  3,  2,  77;  A.  A.  3,  595;  Met. 
10,  652;  Fast.  4,  680;  Lucau.  1,  294;  Sil.  8,  281;  15,  220; 
16,  394,  und  carceris  Enn.  (Ann.  83)  bei  Cic.  Div.  1,  48, 
107  und  Ovid.  Trist.  5,  9,  29;  Sidon.  Carm.  5,  169;  intra  car- 
cerem  Cornific.  4,  3,  4.  —  Casses  und  plagae  Jagduetze, 
sind  Plur.  tantum  nach  Charis.  und  Diom.,  casses  auch  nach 
Phoc;  doch  hat  cassem  Grat.  28;  casse  Ovid.  A.  A.  3,554; 
8enec.  Agam.  893,  und  plaga  als  Nominat.  Pacuv.  (390)  bei  Fest, 
unter  nequitum  S.  162;  tabulam  tamquam  plagam  ponas  Cic. 
Off.  3,  17,  68;  in  plagam  Ovid.  A.  A.  3,  428;  extrema  plaga 
als  Abi.  vom  Netz  der  Spinnen  Plin  N.  H.  11,  24,  28  (83). 
Castra  das  Lager,  Plur.  tantum  nach  Charis.,  Phoc.  und 
Consent.,  im  Gegensatz  zu  castrum  die  Festung.  Nach  Serv. 
zu  Verg.  Aeii.  6,  775  hatte  Plaut,  castrum  Poenorum  für  castra 
gesagt;  vielleicht  aber  war  dies  eine  zur  Sicherung  eines  einzelneu 
Punktes  angelegte  Befestigung,  und  nicht  ein  Lager  des  Heeres. 
So  ist  castrum  Truentinum  Pompei.  bei  Cic.  Epist.  ad  Att.  8, 
12  B.  1;  castrum  Laurens  Varro  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  9, 
7;  castrum  Mutilum  Liv.  31,  2,  7;  33,  37,  2;  castrum  Salerni 
Liv.  32,  29,  3;  castrum  Altum  Liv.  24,  41,  3;  castrum  No- 
vum  Liv.  36,  3,  6;  Plin.  N.  H.  3,  13,  18  (110);  castrum 
lulium  Plin.  N.  H.  3,  1,  3  (15);  castrum  Inui  Verg.  Aen.  6, 
775;  castram  C.  I.  L.  8,  9725  u.  8,  10937  ist  ein  Schreibfehler 
für  castrum.  Castra  als  Plur,  tantum  werden  mehrere  Ort- 
schaften genannt,  wo  ehemals  Heereslager  gewesen 
waren,  wie  castra  Pyrrhi  Liv.  32,  13,  2;  35,  27,  14;  castra 
Hannibalis  Plin.  N.  H.  3,  10,  15  (95);  castra  Cornelia  oder 
Corneliana  Caes.  bell.  civ.  2,  24,  2;  2,  25,  6;  2,  37,  3;  Plin. 
N.  H.  5,  4,  3  (24);  5,  4,  4(29);  castra  Postumiana  Bell.  Hisp. 
8,  6;  castra  Servilia  und  castra  Caecilia  Plin.  N.  H  4,  22, 
35  (117);  castra  Tehnessium  Liv.  37,  56,  4;  37,  56,  5.    Nach 


—     677     — 

Non.  S.  200,  36  gebrauchte  Acc.  (praet.  v.  16)  castra  als  Fem. 
Sing.;  wenn  auch  die  angeführten  Worte  castra  haec  vestra 
est,  wofür  Ribbeck  ohne  Grund  vesti'um  schreibt,  für  das  Femin. 
nicht  unbedingt  beweisend  sind,  indem  haec  sich  auf  ein  vor- 
angegangenes Nomen  Sing,  bezogen  haben  kann,  so  müssen  wir 
Nonius  doch  Glauben  schenken,  wenn  man  die  beiden  Casus- 
formen castrae  und  castras  erwägt,  welche  der  Fentateuch- 
palimpsest  von  Würzburg  (Itala  Exod.  32,  19  Dat.  castrae) 
und  der  Epistelcodex  von  Clermont  (Itala  Hebr.  11,  34  Acc. 
castras)  darbieten,  vergl.  Rönsch,  Rh.  Mus.  1879,  34  S.  638 
(Collectanea  phüologa  herausgeg.  von  C.  Wagener  S.  30).  Wie 
castra  selbst,  so  sind  auch  die  mit  Auslassung  dieses  Wortes 
gebrauchten  Adject.  stativa,  aestiva,  hiberna  Plur.  tantum, 
wofür  vollständig  castra  stativa  Cic.  Verr.  5,  12,  29:  Caes. 
bell.  civ.  3,  30,  3;  3,  37,  1;  bell.  Afr.  26,  3;  Sallust.  lug.  44, 
4;  Liv.  3,  2,  1  und  Tac.  Ann.  3,  21;  castra  aestiva  Tac. 
Ann.  1,  16  und  Suet.  Claud.  1;  castra  hiberna  Liv.  29,  oG, 
13;  34,  13,  2  gefunden  wird.  Hibernacula  das  Winter- 
lager ist  ebenfalls  Plur.  tantum;  dagegen  hibernaculum  das 
Winter zimm er  Plin.  Epist.  2,  7,  17,  oder  hibernum  Varro 
L.  L.  5,  33,  162;  6,  2,  9. 

Clatri,  dafür  clatra  Prop.  5  (4),  5,  72,  (74),  das  freilich 
Caper  de  verb.  dub.  S.  2248  (VII  108,  16)  verwirft,  vergl.  O. 
Keller,  Lat.  Volksetymologie  S.  301. 

Claustra  oder  clostra  ist  gewöhnlich  Plur.,  und  so  wird 
das  Wort  von  Diom.  1  S.  378  (I  383,  3)  aufgestellt.  Es  wird 
auch  von  einer  Ortlichkeit  gebraucht,  wie  Liv.  9,  32,  1  ab 
oppuguando  Sutrio,  quae  urbs  socia  Romanis  velut  claustra 
Etruriae  erat;  Lucan.  10,  312  regni  claustra  Philae  ;  Tac.  Hist. 
3,  42  Foroiuliensem  coloniam,  claustra  maris;  Flor.  4,  2,  70 
Uticam  velut  altera  Africae  claustra  servabat,  vergl.  Mützell 
zu  Curt.  p.  279  und  Bötticher  Lex.  Tacit.  p.  91.  Den  Sing, 
haben  Cato  R.  R.  13,  2;  135,  2;  Senec.  Benef.  7,  21,  2;  Lucan. 
10,  509;  German.  Phaen.  197;  Curt.  4,  5,  21:  7,  6,  13;  Gell. 
14,  6,  3;  Apul.  Met.  4,  10  S.  259;  Amm.  Marc.  23,  4,  6;  26, 
8,  8;  Treb.  Poll.  Galien.  6,  8;  Eutrop.  10,  1,  2;  Gros.  6,  21,  11. 

Codicilli  ist  regelmässig  Plur.  tantum;  doch  ist  codi- 
cillus  bei  Marcell.  Dig.  29,  7,  19;  Impp.  Arcad.  et  Honor. 
Cod.  Theod.  8,  18,   7;  Impp.  Arcad.  Honor.  et  Theodos.  daselbst 


—     678     -- 

16,  5,  40  und  (Jod.  lustiniati.  1,  5,  4  i?  5.  Hiernach  das  ellipt. 
pugillares;  dafür  pugillaria  Catull.  42,  5;  Gell.  17,  9,  17, 
und  hiezu  der  Sing,  pugillar  Laber.  Pisc.  bei  Charis.  1,  15 
S.  75  (I  97,  3)  und  Auson.  Epigr.  146,  3.  Pugillares  allein 
als  Plur.  und  als  Masc.  billigte  Asinius,  wahrscheinlich  Asin. 
Pollio  bei  Charis.  a.  a.  O.:  hos  „pugillares"  et  masculino  genere 
et  semper  pluraliter  dicas,  sicut  Asinius  in  Valeriuni,  quia  pu- 
gillus  est  qui  plures  tabellas  continet  in  seriem  sutas.  At  tanien 
haec  „pugillaria"  saepius  neutraliter  dicit  CatuUus  in  hende- 
casyllabis.  Item  Laberius  in  Piscatore  singulariter  hoc  „pu- 
gillar"  dicit.  Ziemlich  genau  stimmt  hiermit  Beda  de  orthogra- 
phia  S.  2796  (VII  285,  16)  überein.  Elliptisch,  mit  Auslassung 
von  codicilli  oder  von  pugillares,  steht  duplices  Ovid.  Amor. 
1,  12,  27;  triplices  Mart.  7,  72,  2;  10,  87,  6;  14.  6,  1,  und 
Vitelliani  Mart.  2,  6,  6;  14,  8,  2,  auch  diese  als  Plur.  tantum. 
Aber  pugillarem  ist  in  der  Vulg.  Ev.  Luc.  1,  63,  und  Boda 
de  orthographia  S.  2794  (VII  283,  18)  sagt:  „pugillares",  pro- 
ceres,  primores,  posteri  pluralia  tantum,  sed  nostri  auctores 
„pugillarem"   singulariter  dixerunt. 

Compedes  Plur.  tantum  nach  Charis.,  Diom.  und  Phoc; 
den  von  Prise.  6,  10,  56  S.  703  (II  241,  15)  aufgestellten  No- 
min. Sing,  compes  hat  Prudent.  Hamart.  848  angewandt.  Häufig 
ist  compede,  Horat.  Carm.  1,  33,  14;  4,  11,  24;  Epod.  4,  4 
und  Epist.  1,  3,  3;  Tibull.  1,  7,  42;  2,  6.  25;  Ovid.  Trist.  4, 
1,  5  und  Epist.  ex  Pont.  1,  6,  31;  Manil.  5,  187;  5,  663;  Co- 
lum.  8,  2,  15;  9,  10,  3;  Stat  Silv.  1,  6,  4;  Mart.  3,  29,  1;  9, 
22,  4;  9,  57,  3;  luven.  11.  80;  Tac.  Ann.  12,  47;  Tert.  Pa- 
tient. 4;  Claudian.  in  Eutr.  1,  27;  2,  342;  compedis  Claudian. 
in  Eutr.  2  prol.  3;  compedem  Vulg.  Thren.  3,  7.  Wenn 
Cledon.  S.  1898  (V  42.  24)  nach  Erwähnung  des  Gebrauchs 
von  Quiritem  bei  Horat.  und  luven,  sagt:  et  compedem  sin- 
gularis  numeri  dixit,  cum  sit  pluralis,  so  wird  damit  der  Sing. 
im  Allgemeinen,  nicht  die  Form  compedem,  angezeigt. 

Concaedes  im  Singl.  nur  Abi.  concaede  Amm.  Marc. 
16,  12,  15;  17,  10,  6;  Plur.  concaedes  Veget.  Res  milit.  3, 
22  (ed.  Lang  p.  114,  11);  concaedibus  Tac.  Ann.  1,  50; 
Amm.  Marc    16,  11,  8. 

Confluentes  Liv.  1,  27,  4;  4,  17,  12;  Tac.  Hist.  2,  40; 
Suet.  Calig.  8;  Amm.  Marc.    16,    3,    1;  Inscr.   de  Lyon  1,  3  S. 


-     679    — 

5;  dafür  confluens  Lepid.  bei  Cic.  Epist.  ad  Farn.  10,  34,  1; 
Caes.  bell.  Gall.  4,  15,  2;  Plin.  N.  H.  3,  26,  29  (149);  6,  26, 
30  (122);  lustin.  32,  3,  8-,  Inschr.  Orell.  660,  4.  Epithetiseh 
ad  confluentis  Atternum  et  Tirinum  I.  Neap.  6265. 

Copiae  Kriegsmacht,  oder  auch  Vorräte,  ist  Plur. 
tantum  nach  Charis.;  doch  Plaut.  Amph.  1,  1,  219  postquam 
utrimque  exitum  est  maxima  copia;  Acc.  (371)  bei  Non.  S. 
256,  16  socium  in  portu  est  copia;  Cael.  Antip.  (fr.  57  ed. 
Peter  p.  163,  16)  bei  Non.  S.  29,  7  a  navi  ipse  cum  cetera 
copia  pedetemptim  sequi tur;  Cic.  Verr.  4,  46,  103  Punicis 
beUis  quae  in  his  fere  locis  navali  copia  gesta  atque  versata 
sunt;  pro  Mur.  37,  78  non  usque  eo  L.  Catilina  rem  publicam 
despexit  atque  contempsit,  ut  ea  copia,  quam  secum  eduxit, 
se  hanc  civitatem  oppressurum  arbitraretur;  Epist.  ad  Att.  13, 
52,  2  omnis  armatorum  copia  dextra  sinistra  ad  equum;  Pom- 
pei.  bei  Cic.  Epist.  ad  Att.  8,  12  A.  1  uti  ipse  cum  omni  copia 
ad  nos  veniret;  8,  12  A.  3  ut  alter  in  Siciliam  cum  ea  copia, 
quam  Capuae  et  circum  Capuam  comparastis,  proficisceretur; 
8,  12  A.  4  ut  Brundisium  ducerem  hanc  copiam,  quam  mecum 
habeo;  derselbe  bei  Cic.  Epist.  ad  Att.  8,  12  C.  1.  neque  solus 
cum  ista  copia  tantam  multitudinem  sustinere  poteris ;  8,  12 
C.  2  ut  quam  primum  cum  omni  copia  huc  venias;  8,  12  G. 
3  ut  cum  omni  copia  quam  primum  ad  me  venias;  Caes.  bell. 
Gall.  1,  48,  5  ex  omni  copia  singuli  singulos  delegerant;  bell, 
civ.  1,  45,  7  augebatur  illis  copia;  bell.  Afr.  10,  2  classem 
cum  ea  copia  conscendit  (es  waren  sieben  Cohorten);  10,  4 
parva  cum  copia  et  ea  tironum  contra  magnas  copias  se  ex- 
positos  videbant;  38,  4  pedestrem  copiam  in  secunda  acie 
constituunt;  80,  4  cum  expedita  copia  in  cum  locum  conten- 
dit;  bell.  Hisp.  6,  4  complura  castella  occupavit,  partim  ubi 
equitatus,  partim  ubi  pedestris  copia  in  statione,  et  in  excu- 
bitu  castris  praesidio  esse  possent;  Sallust.  Cat.  56,  1  Catilina 
ex  omni  copia,  quam  et  ipse  adduxerat  et  Manlius  habuerat, 
duas  legiones  instituit;  61,  5  ex  omni  copia  neque  in  proolio 
neque  in  fuga  quisquam  civis  ingenuus  captus  est;  Sallust.  Hist. 
bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  2,  564  cum  Sertorius  neque  crumperet 
tam  levi  copia;  Verg.  Aen.  2,  564  quae  sit  me  circum  copia; 
Liv.  35,  50,  7  ex  ea  copia,  quae  Lamiae  repeute  colligi  potuit; 
Tac.  Ann.   2,   52  Mazippa  levi   cum  copia  iucendia  et  caedes 


—     680     — 

et  terrorem  circumferret;  4,  27  disposita  classiariorura  copia 
coeptantem  coniurationem  disiecit;  4,  47  addita  praesenti  copia; 
4,  56  misaa  navali  copia.  In  allen  diesen  Stellen  ist  copia 
eine  einzelne  Sc  haar.  Abweichend  von  diesem  Gebrauch 
Sil.  11,  264  nunc  qualis  frenata  acies,  nunc  deinde  pedeatris 
copia  quanta  viris,  und  Tao.  Ann.  4,  4  qune  tunc  Romana  copia 
in  armis. 

Grates  ist  Plur.  tantum  nach  Gharis.  und  Diom. :  bei  dem 
ersteren  wird  jedoch  hinzugefü^:  et  cratem  dixerunt.  Den 
Nomin.  cratis  hat  Veget.  Art.  veter.  1,  .06,  5  und  crates 
Ennod.  Dict.  XII  (ed.  Hartel  p.  463,  22);  den  Gen.  cratis 
Plin.  N.  H.  18,  21,  50  (186);  den  Dat.  crati  Pallad.  12,  22, 
2;  den  Acc.  cratim  Plaut.  Poen.  5,  2,  65  (1025),  und  cratem 
Ovid.  Met.  12,  370;  Golum.  4,  2,  1;  4,  2,  2;  Lucan.  3,  485; 
Val.  Fl.  2,  109;  3,  199;  Sidon.  Garm.  22,  60;  den  Abi.  crate 
Ovid.  Met.  8,  806;  Liv.  1,  51,  9;  4,  50,  4;  Golum.  2,  18,  4; 
12,  16,  2;  Lucan.  1,  241;  Plin.  N.  H.  10,  44,  61  (126);  16, 
40.  77  (209);  18,  16,  43  (145);  18,  20,  49  (180);  21,  14,  49 
(84);  luven.  11,  82;  Galpuru.  1,  39;  Tac.  Germ.  12;  Petron. 
135,  8  V.  3;  Sidon.  Epist.  8,  12,  5  (superflexa  crate).  Dazu 
craticula  als  Nomin.  Sing.  Mart.  14,  221,  1:  Vulg.  Exod.  27, 
5;  Acc.  craticulam  Petron.  31,  11;  Vulg.  Exod.  27,  4  und 
Abi.  craticula  Petron.  70,  7;  Apic.  7,  264;  8.  .362. 

Diarium  in  der  Bedeutung  das  Tagebuch  gebraucht 
Asell.  bei  Gell.  5,  18,  8  im  Sing.;  in  der  Bedeutung  Tageskost, 
Tagessold  kommt  es  nur  im  Plur.  vor,  und  Gharis.  1  S.  21 
(I  33,  29)  zählt  es  unter  den  neutra  semper  pluralia  auf,  ebenso 
auch  die  Exe.  ex  Gharis.  arte  gramm.  S.  104  (I  350,  3);  so 
finden  wir  es  im  Plur.  bei  Horat.  Epist.  1,  14,  40;  Senec.  Gontr. 
9,  4  (27),  20  (ed.  J.  H.  Müller  p.  412,  12);  Petron.  24,  7;  75, 
4;  136,  4;  Mart.  11,  108,  3;  bei  Gic.  Epist.  ad  Att.  8,  14,  1 
hat  Baiter   diariis,    aber  G.  F.  W.  Müller  p.  249,  12   congiariis. 

Excubiae  ist  Plur.  tantum  nach  Gharis.,  Diom.  und  Phoc. 
—  Ebenso  vigiliae  für  die  Nachtwachen  und  nächtliche 
Feier;  aber  vigilia  als  Sing,  für  das  Nachtwachen  (wofür 
jedoch  auch  der  Plur.  zulässig  ist),  und  für  den  Teil  der 
Nacht,  welcher  den  sich  ablösenden  Wachen  zugewiesen  ist. 
Für  das  Nachtwachen  und  für  eine  nächtliche  Feier  wird 
auch  der  Sing,  pervigilium  gebraucht,  welcher  Exe.  ex  Gharis. 


—    681     — 

arte  gramm.  S.  108  (I  554,  22)  mit  navpvxic  zusammengestellt 
wird;  als  Plur.  dazu  fordert  Charis.  Art.  gramm.  1,  15  S.  43 
(I  58,  10)  pei'vigiliae  wegen  vigiliae,  indem  er  zugesteht,  dass 
über  pervigilia  als  Xeutr.  Plur.  undpervigiliae  gezweifelt  werde. 

Fasces  als  Auszeichnung  der  höchsten  obrigkeit- 
lichen Gewalt  ist  der  Natur  der  Sache  nach  Plur.  tan  tum,  und 
die  von  Charis.  1,  11  S.  20  (I  33,  10)  angeführten  Worte  des 
Cic.  fascem  unum  si  nanctus  esses,  können  nur  als  Scherz 
gemeint  sein.  Vergl,  auch  Claudian.  IV  cons.  Honor.  655  crini- 
tusque  tuo  sudabit  fasce  Suebus  und  Symmach.  Epist.  8.  13 
praeveuisse  me  arbitror  famam,  quae  te  absolutum  non  modo 
honoris  verum  etiam  curarum  fasce  vulgavit.  —  Desgleichen 
fasti  der  Kalender,  elliptisch  für  dies  fasti.  wiewohl  dafür  auch 
fastus  als  Plur.  der  vierten  Declin.  gesagt  wird,  vergl. 
unter  124. 

Favisae  unterirdische  Tempelräume,  Felsen- 
kammern kommen  nur  im  Plur.  vor.  Auf  die  Frage  des  Serv. 
Sulpicius,  was  favisae  Capitolinae  seien,  antwortet  Varro  bei 
Gell.  2,  10:  in  memoria  sibi  esse,  quod  Q.  Catulus  curator  resti 
tuendi  Capitolii  dixisset,  voluisse  se  aream  Capitolinam  deprimere, 
ut  pluribus  gradibus  in  aedem  conscenderetur  suggestusque  pro 
fastigii  magnitudine  altior  fieret,  sed  facere  id  non  quisse,  quo- 
niam  „favisae"  impedissent.  Id  esse  cellas  quasdam  et  cister- 
nas,  quae  in  area  sub  terra  essent,  ubi  reponi  solerent  signa 
vetera,  quae  ex  eo  templo  collapsa  essent,  aliaque  quaedam 
religiosa  e  donis  consecratis.  Ac  deinde  eadem  epistula  negat 
quidem,  se  in  litteris  invenisse,  cur  „favisae"'  dictae  sint,  sed 
Q.  Valerium  Soranum  solitum  dicere  ait,  quos  „thesauros" 
Graeco  nomine  appellaremus,  priscos  Latinos  „flavisas"'  dixisse, 
quod  in  eos  non  rüde  aes  argentumque,  sed  flata  signataque 
pecunia  conderetur.  Coniectare  igitur  se,  detractam  esse  ex 
60  verbo  secundam  litteram  et  „favisas"  esse  dictas  cellas  quas- 
dam et  specus,  quibus  aeditui  Capitolii  uterentur  ad  custodiendas 
res  veteres  religiosas.  Diesen  Brief  erwähnt  auch  Non.  S.  112, 
25,  wo  aber  L.  Müller  iiavissas  schreibt.  Paul.  Festi  S.  88,  4 
nennt  den  Ort  favisae,  ebenso  auch  Placid.  Gloss.  ed.  Goetz 
V  p.  69,  2  (ed.  Deuerling  p.  43,  8). 

Fides  das  Saiteninstrument,  haben  als  Plur.  Plaut. 
Epid.  3,  4,  64  (500);  Terent.  Eun.  1,  2,  53  (133);  Cic.  de  orat. 


—     682     - 

3,  57,  216;  Brut.  54,  199;  Epist.  ad  B'aru.  9,  22,  3;  Tusc.  1, 
2,  4;  5,  39,  118;  Divin.  2,  14,  33;  Cato  Mai.  8,  26  und  Leg. 
2,  15,  39;  Horat.  Carm.  1,  12,  11;  1,  26,  10;  1,  36,  1;  2,  13, 
24;  4,  9,  12;  P:pi8t.  1,  3,  12;  2,  2,  143  und  A.  P.  83;  216; 
Ovid.  Met.  6,  178;  Quintil.  9,  2,  5;  Stat.  Silv.  4,  5,  4.  Natür- 
lich kann  fides  auch  mehrere  Instrumente  bezeichnen,  be- 
sonders wo  es  mit  dem  Plur.  tibiac  verbunden  ist.  wie  Varro 
de  vita  populi  Romani  lib.  IUI  bei  Non.  S.  67.  9  und  Varro 
daselbst  bei  Non.  S.  145,  28;  Cic.  de  orat  3,  51,  197  und  bei 
Non.  S.  313,  24;  Quintil.  1,  10,  14;  1,  10,  20;  11,  3,  59.  So 
auch  Cic.  Fin.  4,  27,  75  ut  in  fidibus  pluribus,  si  nulla  earum 
ita  contenta  nervis  sit,  ut  contentum  servare  possit,  omnes  aeque 
incontentae  sint,  und  darauf  aeque  contiugit  omnibus  fidibus,  ut 
incontentae  sint;  in  welcher  Stelle  besonders  der  Sing,  si  nulla 
contenta  sit  zu  bemerken  ist.  Der  Sing,  fides  oder  fidis  be- 
deutet die  Saite  nach  Charis.  1,  15  S.  53  (69,  19)  und  Agroec. 

5.  2266  (VII  115,  9)  und  auch  Non.  S.  313,  24  sagt:  fides, 
chordae  quae  appellantur.  So  Sil.  11,  455  chelys  compesceret 
iras,  percussa  fide,    vel   pelagi    vel  tristis  Averni:    Verg.  Aen. 

6,  120  verbindet  Threicia  cithara  fidibus  que  canoris,  ebenso 
Horat.  Carm.  4,  3,  4  fidibus  citharaque  Phoebi;  Quintil.  5, 
10,  124  quibus  quaeque  vox  fidibus  iungenda  sit;  Prudent. 
Cath.  3,  82.  Bei  den  Dichtern  findet  sich  nicht  selten  fides 
als  Sing,  für  das  Saiteninstrument,  Ilorat.  Carm.  1,   17.   18; 

1,  24.  14  und  Epod.  13,  9;  Ovid.  Her.  5,  139  und  Epist.  ad 
Phaon.  23;  Met    11,  167  und  Fast.  5,  104;  Pers.  6,  4:  Val.  Fl. 

4,  88;  Stat.  Thel).  4,  358;  Pallad.  in  der  Auth.  Latin,  ed.  Riese 
628,  1.  In  der  Bezeichnung  des  Sternbildes  bat  nicht  nur 
Cic.  Arat.  42;  381;  461,  sondern  auch  Varro  R.  R.  2,  5,  12 
und  Colum.  11,  2,  14;  11,  2,  40;  11,  2,  57;  11,  2,  58;  11,  2, 
88;  11,  2,  97  den  Sing.  —  Fidiculae  als  Marterwerkzeug 
ist  Plur.  tantum;  für  das  musikalische  Instrument  finden 
wir  es  nur  in  Verbindung  mit  dem  Plui*.  tibiae,  Cic.  Nat.  Deor. 

2,  8,  22;  Gell.  1,  11,  8;  für  das  Sternbild  ist  überall  der 
Sing.,  Colum.  11,  2,  36  und  Plin.  N.  H.  18,  25,  59  (222);  18, 
26,  64  (234);  18,  26,  66  (248);  18,  31,  74  (314). 

Flemina  Krampfadern    kommen   nur   im  Plur.  voi',    so 
Plaut.  Epid.  5,   2,   5  (670);    Plin.   N.  H.  23.    1,  17  (28).    vergr   '' 
Paul.  Festi  S    89,  8. 


-     683     — 

Fores  ist  Pliir.  tantum  nach  Charis.  und  Diom.,  und 
ebenso  valvae.  Aber  foris  als  Nomin.  Sing,  haben  Plaut. 
Amph.  1,  2,  34  (495);  Aul  4,  5,  5  (665);  Bacch.  2,  2,  56  (294); 

4,  9,  134  (1057):    Casin.  2,  1,   15  "(161);   Most.  2,  2,  75  (507); 

5,  1,  14  (1062);  Mil.  2,  1,  76  (154);  2,  6,  47  (527)  im  vet.  ra. 
sec.  (in  demselben  m.  pr.  und  im  decurt.  und  Vat.  fobis,  im 
Leipz.  dolus);  4,  1,  38  (985);  4,  4,  61  (1198);  Merc.  4,  2,  8 
(699);  Persa  3,  2,  5  (404)  und  Stich.  1,  2,  30  (87);  Terent.  Ad. 
2,  3,  11  (264);  Liv.  8,  8,  6  im  Par.,  Med.  und  Harl.  1;  foris 
als  Gen.  Ovid.  Her.  12,  150;  Petron.  92,  2,  auch  Ovid.  Ibis 
364  (368)  im  Moret.  und  Mentel.  (sonst  fores);  forem  Plaut. 
Bacch.  4,  7,  35  (833)  und  Casin.  5,  2,  16  (891);  Varro  (Sat. 
Menipp.  182)  bei  Non.  S.  451,  18  (in  derselben  Stelle  des  Va.rro 
giebt  Non.  S.  86,  8  fores);  Cic.  Tusc.  5,  20,  59  und  bei  Acron 
zu  Horat.  Serm.  1,  2,  67;  Catull.  61,  168  (161);  Ovid.  Amor. 
1,  6,  2;  A.  A.  3,  228;  3,  587;  Remed.  amor.  304  imd  Epist. 
ex  Pont.  2,  2,  42;  Liv.  6,  34,  6;  40,  2,  2;  Val.  Max  9,  13  ext. 
4;  Plin.  N.  H.  7,  30,  31  (112);  Apul.  Met.  9,  30  S.  651;  Sidon. 
Epist.  5,  4,  1  (ed.  Mohr  p.  108,  12);  fore  Horat.  Serm.  1,  2, 
67;  Ovid.  A.  A.  2,  528  und  Fast.  2,  738;  Apul.  Met.  1,  11 
S.  44;  9,  30  S.  651;  10,  19  S.  713.  -  Und  valva  als  Nomin. 
Senec.  Herc.  für.  999;  Venant.  Fortun.  in  laud.  Mariae  295 
(ed.  Leo  p.  378);  valvae  als  Gen.  Petron.  96,  1;  valva  als 
Abi.  Pompon.  (91)  bei  Non.  S.   19,  22. 

Fori  loca  spectaculorum,  item  fori  sunt  in  navibus,  quo 
(oder  ubi)  nautae  sedentes  remigant,  haben  Charis  und  Diom. 
unter  den  Pluralia  tantum.  Der  erstere  sagt  noch  1,  15  S.  55 
(I  71,  29)  von  forum  handelnd :  Masculine  autera  tabulata  navium, 
et  semper  pluraliter,  quamvis  Gellius  fora  navium  neutraliter 
dixerit,  et  Lucilius  negotiorum  forum  masculine  extulerit  libro  III: 
Forus  olim  ornatus  lucernis.  Paul.  Festi  unter  forum  S.  84: 
Quinto  locus  in  navi,  sed  tum  masculini  generis  est  et  plurale; 
sexto  fori  significant  et  circensia  spectacula,  ex  quibus  etiam 
minores  forulos  dicimus.  Fori  ist  Plur.  tantum  auch  nach  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  4,  605  und  nach  Phoc.  Aber  Mar.  Victor. 
S.  2470  (VI  26,  12)  sagt:  Forus  status  tarn  in  foro,  quam  in 
navi  et  torculari,  id  est  kfjpw;  und  Isid.  Orig.  15,  6,  8:  Forus 
est  locus,  ubi  uva  calcatur,  so  Verg.  Ge.  4,  250;  Aen.  6,  412; 
Liv.  1,  35,  8;    1,  56,  2;    29,  37,  2;  45,  1,  7.     Den  Sing,    v.m 


—     684     - 

(1cm  Gange  auf  dem  Schiff  haben  Enn.  (Ann.  567)  bei  Isid. 
Orig.  19,  2,  4  multa  foro  ponet,  et  agea  longa  repletur;  Sallust. 
Hißt.  I  bei  Non.  S.  206,  20  illum  nautis  forum  und  Pompei. 
Comm.  »S.  151  (Y  163,  6);  Gell.  16,  19,  14  stans  in  summae 
puppis  foro.  Bei  Tert.  adv.  Marc.  4,  40  ist  de  foro  torcularis 
und  in  foro  torcularis,  mit  Bezugnahme  auf  lesala  63,  2;  63,3. 
Dazu  gehört  der  Plur.  fora  Colum.  11,  2,  71;  12,  18,  3.  — 
Foruli  und  loculi  sind  Plur.  tautum,  das  letztere  nach  Charis. 
und  Diom.  Der  Plur.  bezeichnet  die  Fächer  und  Abteil- 
ungen. Doch  Charis.  1,  11  S.  19  (I  32,  22)  erkennt  an: 
legimus  et  loculus-,  und  1,  15  S.  60  (I  79,  20):  Loculos  et 
locellos  pluraliter  dici  multi  putant,  cum  sit  hie  loculus,  cuius 
hypocorisma  est  hie  locellus;  nam  Varro  rerum  rusticarum  III 
(Cap.  5,  18)  loculum  dixit,  et  Caesar  ad  Pisonem:  Locellum 
tibi  signatum  remisi.  Ebenso  ist  locellus  Val.  Max.  7,  8,  9 
und  Mart.  14,  13,  1;  14,  13,  2.  Auch  loculus  ille  Archimedius 
quattuordecim  eboreas  lamellas  in  quadratam  formam  inclusas 
habet  Caes.  Bass.  (Atil.  Fortun.)  S.  2684  (VI  271,  26).  Sonst 
ist  loculus  ein  Sarg,  Plin.  N.  H.  7,  2,  2  (20);  lustin.  39,  1, 
6,  oder  die  Totenbahre  nach  Fulgent.  Expos,  serm.  antiq. 
S.  558  (ed.  R  Helm  p.  111,  7)  sandapilam  antiqui  dici  volu- 
erunt  fereti'um  mortuorum,  id  est  loculum.  Bei  Plaut.  Mil.  3, 
2,  38  (852)  ist  loculus  ein  PLätzchen. 

Horti  bezeichnet  einen  Lustgarten  oder  Park,  wie  Cic. 
pro  Cael.  15,  36;  16,  38;  Phih  2,  6,  15;  13,  17,  34;  Epist.  ad 
Q.  fr.  3,  1,  4,  14;  Epist.  ad  Att.  12,  19,  1;  12,  21,  2;  12,  22, 
3;  12,  23,  3;  12,  25,  2;  12,  29,  2;  12,  31,  2;  12,  37,  2;  12, 
38,  4;  12,  40,  4;  13,  28,  1;  13,  29,  2  und  Fin.  5,  1,  3;  Senec. 
Benef.  3,  28,  4;  de  ira  3,  18,  3;  Tac.  Ann.  2,  41;  11,  1;  11, 
32;  11,  37;  13,  47;  15,  39;  15,  55  und  Hist.  3,  38;  3,  82; 
Plin.  Epist.  8,  18,  11:  Suet.  Caes.  83;  Tib.  15;  Calig.  59  und 
Nero  47.  So  auch  hortuli  Cic.  pro  Cluent.  13,  37;  Fin.  5,  1, 
2;  Nat.  Deor.  1,  43,  120  und  Off.  3,  14,  58;  Senec.  Epist.  21, 
10.  Hortus  ist  gewöhnlich  ein  Obst-  und  Gemüsegarten. 
Doch  ist  hortus  Epicuri  Cic.  Nat.  Deor.  1,  33,  93,  sonst  horti 
Epicuri,  wie  Prop.  4  (3),  21,  26  illic  vel  studiis  animura  emen- 
dare  Piatonis  incipiam  aut  hortis,  docte  Epicure,  tuis. 

Impedimenta  das  Gepäck  der  Heere  und  einzelner 
Reisenden   ist   notwendig  Plur.;    Cic.  pro  Milon.  10,    28  ist  die 


-     685    — 

richtige  Lesart  magno  et  impedito  ac  muliebri  et  delicato  an- 
cillarum  puerorumque  comitatu,  und  nicht  magno  et  impedi- 
mento  u.  s.  w.  Wenn  aber  Charis.  und  Diom.  sarcinae  unter 
die  Plur.  tantum  zählen,  so  ist  zu  erwidern,  dass  der  Sing, 
sarcina  recht  häufig  ist,  Plaut.  Most.  2,  1,  83  (430)  und  Trin. 
2,  4,  195  (596);  3,  2,  93  (719):  Horat.  Epist.  1,  13,  6;  Prop. 
ö  (4),  3,  46-,  Ovid.  Her.  3,  68;  4,  24;  Met.  6,  224  und  Epist. 
ex  Pont.  1,  2,  101;  3,  7,  14;  Val.  Max.  9,  1,  2;  Phaedr.  3, 
15,  6;  Senec.  Epist.  76,  5  (8)  und  de  ira  2,  13,  2;  Mart.  8, 
75,  14;  luven.  2,  103;  Petron.  117,  11  (hier  folgt  sofort  se 
proiecturura  sarcinas);  Apul.  Met.  1,  9  S.  40;  4,  1  S.  235;  4, 
4  S.  243;  4,  4  S.  244;  4,  14  S.  271;  5,  12  S.  343;  8,  15  S. 
548;  8,  28  S.  586;  10,  23  S.  722,  und  sarcinula  Gell.  19,  1, 
14;  Augustin.  Civ.  Dei  9,  4,  2  (ed.  Dombart  I  372,  30);  Apul. 
Met.  1,  14  S.  52;  1,  17  S.  57. 

Litterae  der  Brief,  die  Schrift,  die  Litteratur, 
Plur.  tantum  nach  Charis.  und  Diom.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  8, 
168:  Cicero  per  epistulam  culpat  filium,  dicens  male  cum  di- 
xisse:  direxi  litteras  duas;  cum  litterae,  quoties  epistulam  signi- 
ficant,  numeri  tantum  pluralis  sint.  Vergl.  Numer.  12.  Bei 
Dichtern  ist  jedoch  littera  für  einen  Brief  oder  eine 
Schrift  nicht  selten,  Ovid.  Her.  3,  1;  5,  2;  6,  9;  12,  114; 
15,  234  (16,  338);  16  (17),  144;  16  (17),  266;  17  (18),  9;  17 
(18),  15;'  17  (18),  202;  18  (19),  210;  19  (20),  172;  Amor.  1, 
2,  12;  A.  A.  1,  428;  1,  457;  1,  483;  2,  500;  3,  628;  Met.  9, 
515;  10,  216;  11,  706;  Fast.  3,  844;  Trist.  4,  7,  23  und  Epist. 
ex  Pont.  1,  7,  1;  2,  7,  1 ;  4,  8,  1;  Nachahmer  des  Tibull.  3, 
2,  27 ;  Mart.  10,  73,  1 ;  aber  die  negativen  Ausdrücke,  nullam 
litteram  pupillo,  nullam  matri  eius,  nullam  tutoribus  reddidit 
Cic.  Verr.  1,  36,  92;  ut  nullam  sit  ad  senatum  litteram  mittere 
ausus  Cic.  in  Pison.  19,  44;  ad  rae  litteram  numquam  misit 
Cic.  Epist.  ad  Fam.  2,  17,  6;  neque  ullam  litteram  ad  me  Cic. 
Epist.  Att.  13,  39,  2;  ne  litteram  quidem  ullam  feciraus  nisi 
forensem  Cic.  Acad.  2,  2,  6;  nulla  quae  possit  exstat  littera 
Nasonis  sanguinoleuta  legi  Ovid.  Ibis  3  bedeuten  einfach  keinen 
Buchstaben.  Während  epistula  für  einen  Brief  gewöhn- 
lich ist,  wird  doch  von  einem  geschäftlichen  Schreiben 
zuweilen  epistulae  gebraucht,  Tac.  Ann.  1,  36;  2,  70;  3,  59 
und  Hist    2,  54;    2,  55;    2,  64  (zweimal);    3,  3;    3,  9;    3,  63; 


-     686     — 

4,  4;  Plin.  Epist.  10,  10  (5),  1;  10,  67  (15j,  2;  lustin.  1,  6, 
1;  11,  12,   1;  11,  12,  3;  11,  12,  9;  17,  2,  9;  20,  5,   12. 

Ludi  Schauspiele,  sind  Plur.  tantum  nach  Charis.  und 
Diom.,  und  darnach  das  ellipt.  circenses.  Prise,  de  fig.  num. 
6,  25  S.  1353  (III  414,  10):  Cicero  in  II  Verrinarura  (Acc.  2, 
52,  130):  inter  binos  ludos;  quia  ludi,  quando  spectacula 
significant,  semper  pluraliter  dicuntur.  Ludus  gladiatorius 
ist  eine  Übungsanstalt  für  Gladiatoren,  Cic.  Catil.  2,  5, 
9  und  Epist.  ad  Att.  1,  16,  5;  Caes.  beU.  civ.  1,  14,  4;  Vell. 
2,  30,  5;  Senec.  de  ira  2,  8,  2;  Suet.  Caes.  31  und  Domit.  4; 
Symmach.  Epist.  2,  46.  Auf  eine  solche  bezieht  sich  tu  emisti 
ludum  praeclarum  Cic.  Epist.  ad  Att.  4,  4  b,  2;  ludi  procurator 
Tac.  Ann.  11,  35;  procur.  ludi  famil.  glad.  Caes.  I.  Neap. 
2614;  proc.  ludi  magni  Henz.  6947;  (procuratori  ludi)  magni 
Inscr.  de  l'Alg.  2548,  wenn  anders  diese  Ergänzung  richtig  ist. 
Nicht  vollkommen  sicher  ist  die  Schreibung  ludum  gladiatorum 
fecit  C.  I.  L.  5,  2529,  aber  ludum  gladiator(i)um  Hieronym. 
Chron.  1  S.  43;  2  S.  156;  sehr  bedenklich  ist  die  Lesart  der 
Hdschr.  apparitoribus  ludi  Liv.  44,  9,  5;  unächt  I.  Neap.  fals. 
433*,  in  welcher  pub.  proc.  ludi  magni;  Orell.  1065,  wo  pro- 
curator lud.  matutini  proc.  lud.  magni,  und  Orell.  1371,  wo 
ebenfalls  procurator  ludi  matutini  procurator  ludi  magni  ge- 
schrieben wird.  Von  der  letztgedachten  Inschr.  giebt  übrigens 
Mommsen  I.  Neap.  fals.  672*  nur  den  Anfang  ohne  die  nach 
Orelli  mitgeteilten  Worte.  Proc.  ludi  matutini  ist  auch 
Inschr.  Henz.  6520  und  comm.  ludi  matutini  C.  I.  L.  6,  352; 
ludus  matutinus  Hieronym.  Chron.  2  S.  164.  Ludicrum  im 
Sing,  steht  wie  ludi,  Liv.  1,  9,  13;  1,  35,  9;  28,  7,  14;  33,  32, 
1;  33,  32,  4;  33,  32,  10;  34,  41,  1;  44,  9,  3;  45,  32,  8;  45, 
33,  1;  Vell.  1,  8,  2. 

Repagula  ist,  wie  claustra,  Plur.  tantum,  aber  in  der 
Bedeutung  ein  Schlagbaum,  eine  Barriere  auch  Sing.,  igi- 
tur  cum  equites  nihil  praeter  fugae  circumspectantes  praesidia 
vidisset  longius  Caesar,  concito  equo  eos  velut  repagulum 
quoddam  cohibuit  Amm.  Marc.  16,  12,  38,  ja  Ennod.  Epist.  2, 
26  (ed.  Hartel  p.  68,  10)  sagt:  nemo  enim  taciturnitatis  repa- 
gulo  ora  porragit;  Venant.  Fort.  5,  6,  8  (ed.  Leo  p.  114,  7) 
nee  evagari  propter  descendentes  versns  frenante  repagulo 
orditura  permisit;  auch  in  Glossen  steht  repagulum,    so  Götz 


—     687     - 

II  p.  172,  25.  —  Rostra  die  Rednevbühne  auf  dem  forum 
Romanum,  nach  den  daran  befestigten  Schnäbeln  feindlicher 
Schiffe  benannt,  Varro  L.  L.  5,  32,  155;  Liv.  8,  14,  12;  Plin. 
N.  H.  16,  4,  3  (8);  34,  5,  11  (20);  -  Scalae  ist  Plur.  tantum 
nach  Varro  L  L.  9,  39,  63;  9,  41,  68;  10,  8,  54;  Quintil.  1, 
5,  16;  Charis.,  Diom.,  Donat.,  Phoc  und  Consent.,  ferner  Cledon. 
S.  1898  (V  42,  27).  Varro  L.  L.  9,  41,  69  sagt:  Scalas,  quod 
ab  scandendo  dicantur  et  singulos  gradus  scamierent,  magis 
erat  quaerendum,  si  appellassent  singulari  vocabula  scalam,  cum 
origo  nominatus  ostenderet  contra.  Dennoch  ist  der  Sing, 
scala  Cels.  8,  15  (ed.  Daremberg  p.  356,  15)  super  scalae 
gallinariae  gradum;  Gaius  Dig.  47,  2,  56  §  4  qui  scalam  sciens 
commodaverit  ad  ascendendum;  Hygin.  Fab.  125;  Cyprian. 
Te.stim.  2,  16;  Hieronym.  Epist.  3,  4;  108,  13;  Vulg.  Gen.  28, 
12;  28,  13;  Sulpic.  Sev.  Vit.  S.  Mart.  19,  4;  Sorau.  Lat.  1,  63 
(ed.  Rose  p.  25,  10);  Isid.  Orig.  7,  8,  34;  Schol.  luven.  3,  200. 
Aquila  Rom.  de  fig.  sent.  et  eloc.  40:  Climax,  quod  Graeci 
vocant,  ascensus  nominetur  a  nobis ;  malo  enim  ascensum 
quam  scalam  aut  gradiculos,  ut  quidam,  dicere,  von  Augustin. 
Confess.  4,  7,  11  in  dieser  Bedeutung  für  ungebräuchlich  er- 
klärt. —  Scopae  ist  Plur.  tantum  nach  Varro  L.  L.  8,  2,  7; 
8,  2,  8;  10,  2,  24;  Quintil.  1,  5,  16;  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1, 
192;    Charis.,    Diom.,    Donat.   und  Consent.,    wie  auch  Cledon. 

5.  1898  (V  42,  26).  Der  letztere  sagt:  Scopae  dici  debet, 
quia  res,  quae  de  pluribus  constat,  singularis  esse  non  potest; 
sie  scalae  mappae  quadrigae.  Charis,  1,  11  S.  20  (I  33,  22) 
bemerkt:  dicimus  tarnen  et  scopa,  und  in  den  Exe.  ex  Charis. 
arte  gramm.  S.  105  (I  553,  12)  steht  scopa  unter  den  nomina, 
welche  im  Latein.  Fem.,  im  Griech.  Masc.  sind.  In  der  Vulg. 
les.  14,  23  ist  in  scopa  terens.  Scopa  regia  ist  Benennung 
einer    Pflanze   Plin.  N.  H.  21,  6,  15  (28),    dafür    der  Plur.  25, 

6,  19  (44)  eam  quae  est  latissirao  folio,  scopas  regias  vocant. 
Das  Demin.  scopula  steht  im  Sing.  Colura.  12,  18,  5,  dagegen 
im  Plur,  während  doch  ein  Besen  gemeint  zu  sein  scheint, 
Cato  R   R.  26;  Colum.  12,  38,  4. 

Sentes  und  vepres  sind  Plur.  tantum  nach  Charis., 
Diom.  und  Phoc.  Auch  der  Grammatiker  de  dub.  nom.  S. 
102  (V  592,  19)  sagt:  Vepres  generis  feminini,  ut  Titus  Livius 
,has    vepres";    sed    singularem    non  recipit,    quamvis  Aemilius 


—     688     — 

masculine  dicat:  „Veper  occulta  ruis"  (Haupt  vermutet  veper 
occulit  artus,  Le  Clerc  veper  occidit  arvis),  auch  in  der  Append. 
Prob.  103  (ed.  Heraeus  p,  817)  heisst  es:  vepres  non  vepris. 
Capei-  de  orthogr.  8.  2244  (VII  101,  12)  zählt  veper  vel  vepres 
unter  die  Masc.,  er  scheint  also  das  Vorhandensein  von  veper 
zu  bezweifeln.  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  18)  bezeichnet 
das  Wort  als  Plur.  tantum  durch  den  Ausdruck  hi  et  hae 
vepres,  aber  3,  6,  33  S.  613  (II  107,  9)  stellt  er  die  Ableitung 
vepres  veprecula  mit  vulpes  vulpecula,  nubes  nubecula,  dies 
diecula.  res  recula  zusammen.  Veprem  haben  Colum.  11,  3, 
7;  Plin.  N.  H.  13,  21,  37  (116);  Vulg.  les.  9,  18-,  27,  4; 
vepre  Ovid.  Met.  5,  628;  Eugipp.  Exe.  ex  Augustin.  49  S. 
268,  7;  C.  I.  L.  6,  1229;  vepris  als  Nom.  Sing,  ist  vermutet 
Horat.  Carm.  1,  23,  5  (in  den  Hdschr.  veris).  —  Sentis  als 
Nomin.  Sing,  wird  Prudent.  c.  Symm.  2,  1042  nach  dem  Rottend. 
1  und  Thuan.  gelesen,  in  anderen  Büchern  ist  sentix,  was 
Obbarius  und  Dressel  lesen;  sentis  als  Genet.  hat  Plaut.  Truc. 

2,  1,  16  (227);  sentem  Claud.  Mamert.  Stat.  anim.  3,  17  8. 
188,  12;  sentem  canis  als  Übersetzung  von  xi'^'oö'/^ccTor  Colum. 
11,  3,  4.  —  Dumeta,  rubeta  werden  nur  als  Plur.  gefunden, 
fast  immer  auch  virgulta,  doch  findet  sich  virgultum  Senee. 
Nat.  quaest.  3,  27,  5;  Augustin.  Civ.  Dei  1,  20  (ed.  Dombart 
I  35,  3);  Vulg.  Gen.  2,  5;  les.  53,  2;  Ennod.  Carm.  1,  9,  27; 
1,  9,   142;    Paul.  Festi  8.  48    unter    capra  und  Varro  R.  R.   2, 

3,  7  im  Paris.;  virgulti  Ennod.  Dect.  IX  (ed.  Hartel  p.  447, 
12),  und  bei  Fest.  8.  329  unter  salicem  und  8erv.  zu  Verg. 
Ecl.  1,  55  ist  virgulti  genus.  -  Tabulae  ist  ein  Rech- 
üungsbuch,  Testament,  Contract,  und  tabellae  beson- 
ders ein  auf  zusammengelegte  mit  Wachs  überzogene 
Tafeln  geschriebener  Brief.  Doch  Plaut.  Asin.  4,  1,  17 
(763)  ne  epistula  quidem  ulla  sit  in  aedibus  nee  cerata  adeo 
tabula.  Von  der  bei  der  Abstimmung  gebrauchten  Tafeln 
ist  tabella  im  Sing,  regelmässig.  —  Tormina  ist  nur  im 
Plur.  vorhanden,  tormentum  auch  im  Sing.  —  Utensilia 
jcc  irtiT^dsia,  ist  überall  Plur.,  nur  als  Adject.  hat  quid 
utensile    Varro  R.    R.    1,    2,    6    und    bei    Augustin.     Civ.    Dei 

4,  22.  —  Velaria  ist  nur  im  Plur.  vorhanden,  ebenso  auch 
vermina 

113.     Noch    mehrere    andere    Nomina    werden    als    Plur. 


—    689    — 

tantum  gebraucht,   andere  werden  von  einzelnen  Grammatikern 
irrtümlich  dafür  angesehen. 

Afannas  als  Acc.  Plur.  wird  gewöhnlich  Apul.  Met.  9,  10 
ß.  612  und  10,  10  S  697  gelesen;  dafür  aber  haben  andere 
Hdßchr.  asannas.  Suidas  erklärt  ünivdaipog  durch  dcpava.  Vergl. 
Scalig.  zu  Paul.  Fest,  unter  buttubata  S.  351  Lindem.,  Salmas. 
zu  Trebell.  Poll.  Gall.  8  und  Voss.  Etym.  L.  L. 

Altaria  ist  in  der  classischen  Zeit  Plur..  tantum,  und 
bedeutet  sogar  zuweilen  einen  Altar,  wie  Cic.  Catil.  1,  9,  245 
Har.  resp.  5,  9;  Liv.  2,  12,  13;  21,  1,  4;  Tac.  Ann.  16,  31 
und  Eist  3,  56;  lustin.  24,  2,  8;  doch  sprechen  nicht  allein 
Grammatiker  von  einem  Sing,  altare,  wie  Paul.  Festi  unter 
adolescit  S.  5;  Charis.  1,  15  S.  45  (I  61,  21);  Serv.  zu  Verg. 
Ecl.  5,  66  und  Aen.  2,  515;  6,  124;  Isid.  Orig.  15,  4,  14, 
sondern  auch  Apul.  Dogm.  PJat.  1,  1  S.  182  und  Petron,  135, 
3  haben  ex  altari  und  in  medio  altari.  Häufiger  ist  altare 
bei  den  christlichen  Schriftstellern,  wie  Tert  Cor.  mil.  9;  Scorp, 
8;  12;  Orat.  5;  11;  28;  Patient.  12;  Exh.  cast  10;  Pudic.  18 
leiun.  9;  16  und  adv.  Marc.  4,  39;  Cyprian.  Epist.  1,  1 ;  1,  2 
3,  3;  43,  5;  59,  18;  61,  2;  63,  5;  Augustin.  Civ.  Dei  4,  20 
8,  27;  10,  3;  10,  6;  16,  19;  21,  25;  Sidon.  Epist.  4,  25,  4 
6,  1,  8;  8,  14,  4.  Bei  Prudent.  Perist.  3,  212;  5,  515;  9,  100  und 
Diptych.  80;  bei  luvenc.  in  Levit.  40;  133  ist  altar.  Über  den 
Nomin.  altarium  vergl.  unter  128.  —  Wenn  aber  nach  Charis. 
und  Diom.  arae  pro  penatibus  und  foci  pro  sedibus  et  pena- 
tibus  Plur.  tantum  sein  sollen,  so  gilt  dies  nur  von  den  Redens- 
arten, in  welchen  arae  et  foci  verbunden  sind,  wie  pro  aris  et 
focis  pugnare  oder  dimicare,  aras  et  focos  defeudere;  von  jedem 
der  beiden  Nomina  für  sich  ist  der  Sing,  gewöhnlich. 

Ambages  als  Nomin.  und  Accus.  Plur.,  dazu  ambagibus, 
und  einmal,  Ovid.  Met.  7,  761,  ambagum.  Einen  Nomin.  Sing, 
ambages  stellt  Charis.  1,  14  S.  25  (1  40,  1)  auf,  und  bei  Tac. 
Hist.  5,  13  ist  im  Med.  und  in  anderen  Büchern  quae  ambages 
praedixerat,  sonst  praedixerant;  ausser  dieser  Stelle  findet  sich 
nur  noch  der  Abi.  ambage,  Ovid.  Her.  7,  149;  Met.  7,  520; 
8,  161;  14,  57  und  Fast.  3,  337;  Senec.  Oed.  218;  Lucan.  1,  638; 
PHn.  N.  H.  2,  9,  6  (41  j;  10,  49,  70  (137);  19,  8,  53  (169);  26, 
1,  6  (9);  Val  Fl.  1,  227;  Stat.  Theb.  4,  645;  Tac.  Ann.  6,  46; 
12,  63;  Apul.  Met.  9,  11  S  613;  Prudent.  Cath.  6,  48.   Dafür  auch 

Keue-Wagener.    Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  44 


~     690     - 

Nomin.  atnbago  verborum  Mamert.  Grat.  act.  14  (ed.  Baehrens 
p.  256,  3);  Acc.  pati  ambaginem  Augustin.  de  dial.  9  (p.  16, 
12  ed.  Cr.);  Abi.  ambagine  rerum  Manil.  4,  304,  obwohl 
Prob.  Cath,  i  8.  1449  (IV  10,  8)  sagt:  ambago  Latinum  non 
est.  Vergl.  auch  Gramm,  de  dub.  nom  V  572,  5,  der  ambago 
anführt. 

Angustiae  Plur.  tantum  nach  Charis  ,  den  Sing,  haben 
Cic.  Nat.  Deor.  2,  7,  20;  Sallust.  Ilist.  fr.  4,  20  (35);  Plin.  N. 
H.  14,  6,  8  (61);  Tac.  Ann.  4,  72;  Paul.  Dig.  4,  6,  16;  Apul. 
Met.  10,  26;  Aurel.  Vict.  de  vir.  ill.  45,  4;  Augustin.  Serm. 
22,  3;  38,  1;  Hieronym.  Epist.  53,  6;  Vict.  Vit.  2,  31;  Salv. 
Gub.  Dei  2,  6,  24 ;  sehr  oft  in  der  Vulgata ;  Ennod.  Epist.  4, 
7  (ed.  Hartel  p.  102,  10);  5,  3  (p.  126,  6);  5,  15  (p.  138,  7); 
5,  18  (p.  140,  19);  5,  23  (p.  144,  14);  7,  12  (p.  180,  28);  8, 
30  (p.  219,  20);  9,  23  (p.  245,  8);  9,  30  (p.  252,  8). 

Antennae  Plur.  tantum  nach  Charis.  und  Caper  de  or- 
thogr.  S.  2245  (VII  104,  17);  der  Sing,  ist  bei  Ovid.  Trist.  3, 
4,  9;  Plin.  N.  H.  7,  56,  57  (209);  Lucan.  9,  328;  Sil.  17,257; 
Val.  Fl.  1,  623;  Stat.  Silv.  3,  2,  9;  lulian.  Dig.  14,  2,  6.  — 
Antes  ist  Plur.  tantum  nach  Charis  ,  Diom.  und  Phoc.  —  An- 
tiae  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.  und  Phoc,  und  wird  in  dieser 
Form  von  Paul.  Festi  S.  17  erklärt.  —  Apinae  und  tricae, 
nach  den  Namen  der  Städte  Apina  und  Trica,  vergl.  Plin.  N.  H. 
3,  11,  16  (104).  —  Argutiae  Plur.  tantum  nach  Charis.  und 
Phoc;  der  Sing,  als  Abstractum  bei  Gell.  Ind.  capit.  1,  4;  3, 
1.  6;  12,  2,  1;  Apul.  Met.  1,  1  S.  3;  Arnob.  5,  4;  Pallad.  14 
Prooem.  1.  —  Argutiola  als  Concretum  im  Sing.  Gell.  2,  7, 
9;  9,  14,  26;  18,  1,  12;  ein  Beispiel  des  Plur.  ist  unbekannt. 

Dass  von  Tieren  nicht  notwendig  barbae  im  Plur.  zu 
gebrauchen  sei,  wie  einige  Grammatiker  behaupten,  ist  unter  109 
nachgewiesen.  —  ßigae,  trigae  und  quadrigae  sind  Plur. 
tantum  nach  Varro  L.  L.  9,  39,  63;  9,  39,  64;  10.  2,  24;  10, 
3,  66;  10,  3,  67;  Caes.  bei  Gell.  19,  8,  4;  Charis.,  Diom. 
Donat.,  Phoc,  Consent.,  und  Caper  de  orthogr.  S.  2245  (VII 
104,  16).  So  auch  quadrigulae  Cic.  Fat.  3,5.  Den  Gebrauch 
des  Plur.  rechtfertigt  Varro  10,  2,  24  mit  den  Worten:  sie 
bigae,  sie  quadrigae  a  coniunctu  dictae,  und  10,  3,  66  sagt  er: 
neque  enim  in  his  res  singularis  subest  una,  quom  dicitur  biga, 
quadriga;    Gell,  aber  lässt  19,  8,  11  den  Fronto  sagen:    Qua- 


—     691     — 

drigae  semper,  etsi  multiiugae  non  sunt,  multitudinis  tarnen 
numero  tenentur,  quoniam  quattuor  simul  equi  iuncti  quadri- 
gae  quasi  quadriiugae  vocantur,  neque  debet  prorsus  appellatio 
equorum  plurium  includi  in  singularis  numeri  unitatem.  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  5,  721  urteilt,  dass  bigis  proprio  gesagt  sei,  und 
dass  Stat.  Theb.  1,  338  abusive  biga  gebraucht  habe.  Dennoch 
hatte  Varro  (Sat.  Menipp.  93)  wie  Gell.  §  17  und  Serv.  (Serg.) 
Comm.  in  Donat.  S.  1843  (IV  432,  25)  berichten,  quadriga 
als  Sing,  angewandt.  Dasselbe  haben  Pacuv.  (399)  bei  Isidor. 
Differ.  47;  Prop.  3  (2j  34,  39;  4  (3),  9,  17;  Grat.  Gyn.  228; 
Val.  Max.  1,  8  ext.  9;  Plin.  N.  H.  7,  21,  21  (85);  34,  8,  19 
(63);  35,  10,  36  (108);  36,  5,  4  (31);  36,  5,  4  (36);  36,  5,  4 
(43);  Mart.  6,  46,  1;  Suet.  ViteU.  17;  Ampel.  8,  19;  Gaius  Inst. 
3  §  212;  Papin.  Dig.  31,  1,  67;  Ulpian.  Dig.  21,  1,  38  §  14; 
45,  1,  29;  Capitol.  Gord.  27,  9;  Anthol,  Lat.  ed.  Riese  197,  17; 
C.  I.  L.  9,  1619;  OreU.  2593;  4109;  quadrigula  Plin.  N.  H. 
34,  8,  19  (83);  zu  quadriga  gehört  auch  duabus  quadrigis 
Liv.  1,  28,  10;  vergl.  Numer.  12;  biga  Senec.  Herc.  Oet. 
1524;  Plin.  N.  H.  34,  8,  19  (89);  35,  11,  40  (141);  Stat.  Silv. 

1,  2,  45;  3,  4,  46  und  Theb.  1,  338;  Tac.  Hist.  1,  86;  Suet. 
Tib.  26;  C.  I.  L.  8,  7103;  9,  4208;  10,  3702:  10,  3704;  10, 
6090;  Grell.  2545;  3051;  3714;  triga  Ulpian.  Dig.  21,  1,  38 
§  14;  Arnob.  4,  15;  und  Epigr.  in  Burmann's  Anthol.  2,  248 
(Meyer  843;  Riese  428;  Baehrens  IV  38)  v.  5  und  6. 

Blanditiae  Plur.  tantum  nach  Cbaris.,  Diom.  und  Phoc; 
der  Sing,  steht  als  Abstractura  Plaut.  Bacch.  1,  1,  16  (50)  und 
Truc.  2,  7,  19  (573);  Cic.  pro  Plane.  12,  29;  Lael.  25,  91  und 
de  rep.  4,  7  bei  Non.  S.  194,  26;  Q.  Cic.  pet.  cons.  11,  41; 
11,  42;  Syrus  56;  648;  Prop.  1,  16,  16;  Rutil.  Lup.  1,  21; 
Quintil.  10,  1,  27,  und  dafür  blandities  Apul.  Met.  9,  28  S. 
647;  Augustin.  Serm.  115,  11.  —  Caerimoniae  Plur.  tantum 
nach  Charis.  und  Diom.,  aber  Gell.  19,  8,  13  gesteht  zu,  dass 
der  Sing,  bei  den  alten  Schriftstellern  zuweilen  vorkomme. 
Derselbe  steht  für  einen  einzelnen  gottesdienstlichen  Gebrauch 
Suet.  Aug.  94;  und  als  Abstractum  (wie  sanctimonia)  Cic.  Invent. 

2,  22,  66;  2,  53,  161;  pro  Rose.  Amer.  39,  113;  Verr.  5,  14, 
36;  pro  Balb.  24,  55;  Har.  resp.  10,  21;  17,  37;  Leg.  2,  22, 
55;  Corn.  Nep.  Themist.  8,  4;  Caes.  bei  Suet.  Caes.  6;  Liv. 
29,  18,  2;  40,  4,  9;  Plin.  N.  H.  6,  27,  31  (135);  Tac.  Ann.  3, 

44* 


—     692     — 

61;  4,  55;  4,  64;  14,  22;  Gell.  4,  9,  9.  —  Oaulae  Plur.  tantum 
nach  Charis.,  und  dieselbe  Form  geben  Paul.  Festi  S.  46  und 
Isid.  Orig.  15,  9,  6.  —  Clitellae  als  Plur.  hat  Paul.  Festi  8. 
59.  —  Comitia  die  Volksversammlung,  Phir.  tantum  nach 
Gell  19,  8,  4;  19,  8,  5  und  Charis. ;  comitium  ist  ein  Platz 
am  Forum.  —  Compita  als  Plur.  wird  von  Non.  S.  196,  6 
und  Isid.  Orig.  15,  2,  15;  15,  16,  12  aufgestellt,  und  ohne 
Zweifel  ist  der  Plur.  des  Wortes  häufiger  als  der  Sing.,  aber 
wohl  überall  mit  der  Bedeutung  einer  Mehrheit;  von  einem 
Scheidewege  wird  ebensowohl  compitum  oder  compitus,  wie 
bivium  trivium  quadrivium  gebraucht,  vergl.  unter  125.  — 
Crepundia  Plur.  tantum  nach  Charis.,  Diom.  und  Phoc.  — 
Cunae  und  cunabula  nach  denselben,  so  auch  cunulae  Pru- 
dent.  Cathem.  7,  164;  11,  98,  und  öfters  incunabula;  aber 
cuna  im  Sing.  Varro  (Sat.  Mcnipp.  222)  bei  Non.  S.  5,  3  und 
157,  25,  und  Prudent.  Dipt.  112.  In  den  Not.  Tir.  S.  150  sind 
cuna,  cunabulum  und  incunabulum  neben  in  cunis.  —  Cuppe- 
dia  als  Neutr.  Plur.  Plaut.  Stich.  5,  4,  32  (712)  und  Paul.  Festi 
unter  cuppes  S.  48,  dafür  cuppediae  Gell.  6  (7),  13,  1;  7 
(6),  16,  6;  Amm.  Marc.  25,  2,  2;  26,  7,  1;  30,  1,  20.  Bei  Cic. 
Tusc.  4,  11,  26  avaritia,  ambitio,  mulierositas,  pervicacia,  ligur- 
ritio,  vinolentia,  cuppedia  steht  das  Wort  im  Sing,  als  Abstrac- 
tum  für  Studium  cuppediorum  oder  cuppediarura,  von  Non.  S. 
85,  9  wird  es  mit  Beziehung  auf  diese  Stelle  schlechthin  durch 
cupiditas  erklärt. 

Dapes  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.  und  Phoc,  doch  be« 
merkt  Charis.  Art.  gramm.  1,  11  S.  20  (I  33,  9):  et  haec  daps 
dixerunt,  und  Exe.  art.  gramm.  S.  98  (I  549,  5):  et  dapis 
dixerunt;  auch  der  Gramm,  de  dub.  nom.  V  578,  1  sagt:  dapis 
generis  feminini,  ut  luvenc.  „quae  dapis."  Nach  Char.  Art. 
gramm.  1,  15  S.  72  (I  93,  17)  ist  es  eins  derjenigen  Nomina, 
welche  den  Plur.  vollständig,  im  Sing,  aber  keinen  Nomin.  und 
Voc.  haben;  und  1,  13  S.  25  (I  40,  2)  giebt  er  dapes  als 
Nomin.  Sing.  Prob.  Cathol.  1,  16  S.  1446  (IV  8,  7)  sagt:  Dapes 
numero  semper  plurali  declinantur,  dapem  tantummodo  legi 
numero  singulari.  Den  Nomin.  daps  haben  Liv.  Andr.  (fr.  7 
ed.  Baehrens)  bei  Prise.  7,  8,  41  S.  752  (II  321,  9);  Cato  R. 
R.  50,  2;  132,  2;  Paul.  Festi  S.  68,  den  Gen.  dapis  Horat. 
Carm.  4,  4,  12;  Epod.  5,  33;  17,  66:  Serm.  2,  6,  89  und  Epist. 


—     693     — 

1,  17, 51;  Ovid.  Ibis  429  (425);  Val.  Max.  1,  6  ext.  3;  Plin.  N.  H.  9, 42, 
66  (142),  den  Dat.  dapi  Cato  R.  R.  132,  1,  den  Acc.  dapem 
Cato  R.  R.  131;  132,  1;  Acc.  (218)  bei  Non.  S.  415,  25;  Varro 
(Sat.  Menipp.  443)  bei  Non.  S.  71,  13  und  254,  14;  Catiill.  64, 
79;  Horat.  Carm.  2,  7,  17;  TibuU.  1,  5,  28;  Liv.  1,  7,  12;  1, 
7,  13;  Phaedr.  2,  4,  24;  2,  6,  15;  Senec.  Thyest.  897,  den 
Abi.  dape  Cato  R.  R.  132,  1:  132,  2;  Varro  (Sat.  Menipp.  144) 
bei  Non.  S.  452,  1;  Catull.  64,  304;  Ovid.  Her.  9,  68  und  Fast. 
5,  521;  Stat.  Silv.  4,  9,  51;  Sidon.  Epist.  9,  13  in  dem  zweiten 
Gedichte  v.  12  (ed.  Mohr  p.  224).  —  Deliciae  Plur.  tantum 
nach  Charis.,  Diom.  und  Phoc;  für  den  Sing,  delicia  wird 
Plaut.  Poen.  1,  2,  152  (365j  von  Gell.  19,  8,  6  und  Non.  S. 
100,  20  angeführt,  und  derselbe  ist  Plaut.  Rud.  2,  4,  13  (429) 
und  Truc.  5,  29  (921);  Öolin.  46,  3;  Apul.  Apol.  9  (ed.  Ki-Üger 
p.  14,  5);  I.  Neap.  1370;  1572;  1658;  Grut.  S.  1014,5;  dafür 
delicies  Apul.  de  deo  Socr.  Prol.  S.  110  und  de  mag.  9  S. 
401;  auch  delicium  Senec.  Epist.  12,  3  in  den  Par.  Pp  und 
anderen  Büchern  und  auch  von  den  Herausgebern  geschrieben 
sonst  (deliciolum,  wie  kurz  vorher  in  allen  Büchern);  Ps.  Verg. 
Copa  26;  Phaedr.  4,  1,  8;  Mart.  1,  7,  1;  7,  50,  2;  13,  98,  1 
Arnob.  4,  26;  C.  I.  L.  2,  1852;  I.  Neap.  3838;  4398;  6444 
7013;  7088;  7204;  Grell.  680;  1724;  2679;  2680;  2682;  4393 
4394;  4748;  4958  und  Henz.  5429;  6299;  6552;  7252;  7353 
delicius  C.  I.  L.  6,  800,  vergl.  Hildebrand  zu  Gloss.  Paris, 
p.  96  no.  94;  deliciolum  Senec.  Epist.  12,  3.  —  Dirue 
Plur.  tantum  nach  Charis.,  den  Sing,  hat  Serv.  zu  Verg.  Aen. 
5,  7.  —  Divitiae  Plur.  tantum  uach  Charis.,  Diom.  und  Phoc, 
aber  Acc.  (265)  bei  Non.  S.  475,  25  hat  divitiam.  Ital.  Ciarom. 
Sangerm.  Ephes.  2,  7:  ut  ostenderet  in  saeculis  supervenientibus 
superabundante  divitiae  gloriae  suae,  vergl.  Rönsch,  Collectanea 
philologa  herausgeg.  von  C.  Wagen  er  p.  30. 

Zu  elices,  worüber  Paul.  Festi  S.  76  und  Serv.  zu  Verg. 
Ge.  1,  109  sprechen,  ist  der  Nomin.  Sing,  elix  nur  in  einem 
alten  Glossar  (ed.  Goetz  II  59,  42)  mit  der  Erklärung  dtanvoii 
oxerov-^  elice  giebt  der  Gramm,  de  dub.  nom.  V  587,  1  in  dem 
Verse  des  Ovid.  Met.  8,  237,  den  er  fälschlich  dem  Varro  zu- 
schreibt. Aber  zu  illices  führt  Paul.  Festi  unter  inlex  S. 
113  den  Sing,  aus  Plaut.  Asin.  1,  3,  68  (221)  an,  Non.  S.  446, 
34  fordert  dafür  inlix,    zur  Unterscheidung   von    inlex,    a  quo 


—     694     — 

lex  non  eervetur.  111  ex  animi  Venus  hat  Apul.  de  mag.  31  S. 
467;  bei  Plin.  N.  H.  10,  33,  51  (101)  ist  contra  aucupis  inlicem 
oder  illicem  für  indicem  von  Scaliger  vermutet.  Ziemlich  häufig 
bei  Späteren  ist  illex,  illicem,  illice,  iUices  als  Adject., 
wie  Tert.  Paenit.  9;  Cyprian.  de  zelo  et  liv.  2;  Prudent.  c. 
Symm.  2,  6  und  Psych.  328:  Paulin.  Nol.  Epist.  41;  luvenc.  1, 
687.  —  Exsequiae  ist  Plur.  tantum  nach  Gell.  19,  8,  13, 
Charis.,  Diom.  und  Phoc.  Der  Sing,  exsequium  findet  sich 
C.  I.  L.  5,  2072,  und  in  einer  Glosse:  Silicernium,  exsequium. 
Bei  Fest,  unter  silicernium  S.  294  ist  exsequium  zur  Ausfüllung 
einer  Lücke  eingeschaltet.  Den  Plur.  exscquia  hat  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  2,  456,  aber  Thilo  liest  obsequia.  —  Exuviae  Plur. 
tantum  nach  Charis.  und  Phoc,  desgleichen  das  seltene  indu- 
viae;  zu  jenem  gehört  der  Abi.  Sing,  exuvio  Prop.  5  (4),  10,  6 
Facetiae  Plur.  tantum  nach  Charis.  und  Phoc;  den  Sing 
haben  Plaut.  Stich.  5,  4,  47  (727);  Apul.  de  mag.  56  S.  518 
Cael.  Aurel.  Chron.  1,  1,  21,  und  als  Abstractum  Gell.  3,  3,  3 
—  Facultates  Besitztümer,  Geldmittel;  neben  dem  Sing 
ist  in  der  Regel  ein  Genet.,  wie  Cic  pro  Quint.  4,  16  Romae 
sibi  nummorum  facultatem  esse,  er  könne  darüber  verfügen 
Caes.  bell.  Gell.  1,  38,  3  omnium  rerum,  quae  ad  bellum  usui 
crant  summa  erat  in  eo  oppido  facultas,  und  3,  9,  6  Romanos 
nullam  habere  facultatem  navium.  In  dem  Briefe  des  D.  Brutus 
bei  Cic.  Epist.  ad  Fam.  11,  20,  3  quattuor  legionibus  iis,  quibus 
agros  dandos  censuistis,  video  facultatem  fore  ex  agris  Sullauis 
et  agro  Campano,  ist  agrorum  oder  dandi  zu  facultatem  hinzu- 
audenken.  —  Falae  als  Plur.  geben  Paul.  Festi  S.  88  und  Non. 
S.  114,  5;  dasselbe  haben  Enn.  (Ann.  420)  bei  Non.  a.  a.  O. ; 
Plaut.  Most.  2,  1,  10  (357);  luven.  6,  590;  Isid.  Orig.  18,  7,  8. 
In  dem  Verse  des  Nov.  (12)  bei  Non.  S.  109,  19  wird  fallam 
gelesen,  und  von  Non.  durch  fallaciam  erklärt,  L.Müller  schreibt 
jetzt  im  Non.  falam,  pro  falaricam,  und  auch  die  Erklärung  des 
Placidus,  die  gewöhnlich  für  fala  angeführt  wird  und  mit  der  des 
Nonius  übereinstimmt,  ist  höchst  unsicher,  in  der  Ausgabe  von 
Deuerling  p.  43,  2  steht:  falla,  [facili]  fallacia,  a  fuco  dicta  und 
Götz  liest  V.  p.  21,  36:  facili  falacia  a  fuco  dicta  und 
p.  68,  12  facili  fallacia  a  fuco  dicta.  Wenn  bei  Nov.  Bothe's 
Emendation  falam  richtig  ist,  so  steht  das  Wort  daselbst  meta- 
phorisch.   —    Falerae    oder  phalerae   ist   Plur.    tantum  nach 


—     695     — 

Charis.,  Diom.  und  Phoc,  und  wird  in  gleicher  Form  von  Non. 
S.  554,  13  und  Isid.  Orig.  20,  16,  1  aufgestellt.  Varro  L.  L. 
10,  4,  73  sagt:  Usui  species  videntur  esse  tres,  una  consuetu- 
dinis  veteris,  altera  consuetudinis  Huius,  tertia  neuti*a.  Vetera, 
ut  cascus  casci,  furusfuri;  huius  consuetudinis,  ut  albus  caldus, 
albo  caldo;  neutrae,  ut  scala  scalam,  falera  faleram.  Ad  quas 
accedere  potest  quarta  mixta,  ut  amicitia  inimicitia,  amicitiam 
inimicitiam.  Prima  est  qua  usi  antiqui  et  nos  reliqüimus,  secunda 
qua  nunc  utimur,  tertia  qua  utuntur  poetae.  Den  Sing,  falera 
hat  Aram.  Marc.  20,  4,  18  in  den  früheren  Ausg.  (im  Vat.  falere 
mit  übergeschriebenem  a,  im  Petr.  phalerae),  Gardthausen  schreibt 
phalerae;  Varro  (Sat.  Menipp.  97)  bei  Non.  S.  213,  26  illa 
phalera  gemmea  atque  ephippia,  wo  zwischen  dem  Sing,  und 
dem  Neutr.  Plur.  gezweifelt  werden  kann;  in  der  Anführung 
aus  alten  Annalen  bei  Plin.  N.  H.  33,  1,  6  (18),  wo  sonst  pha- 
lera posita  gelesen  wurde,  haben  Sillig,  Jan  und  Detlefsen  nach 
dem  Bamb.  phaleras  positas  geschrieben.  —  Feriae  Plur.  tan 
tum  nach  Gell.  19,  8,  13,  Charis.,  Donat,  Phoc.  und  Consent; 
diese  Form  geben  auch  Paul.  Festi  S.  86,  und  Isid.  Orig.  5, 
30,  12-,  6,  19,  82.  Aber  Ruric.  Epist,  2,  24  (p.  332,  12  ed. 
Krusch)  sagt:  moneo,  ut  crastino,  quod  erit  quarta  feria,  Brivae, 
temporius  tarnen,  quod  te  facturum  minime  credo,  mihi  ieiunus 
occurras  und  Epist,  2,  61  (p.  349,  16)  saluto  plurimum  et  spero, 
ut,  si  secundo  crastino  non  potueris,  vel  tertia  feria  ad  nos 
venire  digneris  und  Paul.  Festi  Ö.  85:  Feria  a  feriendis  victi- 
mis  vocata,  und  in  dem  Vocab.  von  Will.  Brito  bei  Ducange 
im  Gloss.  heisst  es:  Feria  idem  est  quod  cessatio,  unde  et 
diem  solennem  antiquitus  feriam  appellabant,  id  est  cessabant 
ab  operibus  servilibus.  Et  nota  quod  ludaei  dies  sabbati  appel- 
lant,  nos  autem  ferias  dicimus.  quod  omni  die  feriare,  id  est 
cessare,  a  peccato  debemus,  unde  dicimus  primam  feriam,  sc. 
diem  dorainicum,  secundam,  tertiam,  quartam,  quintam,  sextam, 
sabbatum.  Feria  im  Sing,  für  eine  Ruhezeit  von  mehreren 
Tagen  hat  Imp.  Theodos.  Cod.  lustinian.  3,  12,  2  im  Par.  L 
und  Vat.  V,  welche  constitutio  aus  den  gedachten  Büchern  und 
dem  Montepess.  in  mehrere  Ausg.  aufgenommen  ist.  —  Flabra 
Plur.  tantum  nach  Serv.  zu  Verg.  Ge.  2,  293,  aber  im  Sing, 
bei  Macrob.  7,  8,  14:  cum  aer  calidus  flabro  movetur.  — 
Flocces  für  faex  vini   hat  Caecil.   (190)   bei  Non.  S.  114,    17: 


—     696     — 

at  pol  ego  neque  florem  neque  floccea  volo  mihi,  viaum  volo; 
vergl.  Gell.  11,  7,  3:  Romae  nobis  praesentibus  vetus  celebra- 
tusque  homo  in  causis,  sed  repeütiaa  et  quasi  tumultuaria  doc- 
triaa  praeditus,  cum  apud  praefectum  urbia  verba  faceret  et 
dicere  vellet,  inopi  quendam  miseroque  victu  vivere  et  furfureum 
panem  esitare  vinumque  eructum  et  fetidum  potare,  hie,  inquit, 
eques  Romanus  apludam  edit  et  flocces  bibit  und  11,  7,  6: 
rtem  flocces  audierat  prisca  voce  significari  vini  faecem  e 
vinaceis  expressam,  sicuti  fraces  oleis,  idque  aput  Caecilium  in 
Polumenis  legerat.  —  Flustra  sunt  motus  maris  sine  tempestate 
fluctuantis,  sagt  Isid.  Nat.  rer.  44  nach  Suet.  in  Pratis  (ed. 
Roth  p.  305,  7)  mit  Anführung  eines  Verses  des  Naev.  bell. 
Fun.  V.  64  (ed.  L.  Müller  p.  165);  Paul.  Festi  S.  89:  Flustra 
dicuntur,  quum  in  mari  fluctus  non  moventur,  quam  Graeci 
fjbaXaxiccv  vocant,  Mare  de  flustris  temperatum  hat  Tert.  Pall. 
2;  flustra  und  flustris  Aldhelm.  Laud.  virg.  v.  817;  1467;  2337. 
—  Foria  für  stercora  liquidiora  ist  allein  aus  Non.  S.  114,  9 
bekannt,  vergl.  Keil,  Kommentar  zu  Varro  R.  R.  2,  4,  5. 

Fortunae  Glücksgüter,  Plur.  tantum  nach  Charis.  und 
Diom. ;  zuweilen  steht  so  der  Sing.,  wie  Varro  Epist.  ad  Fufium 
bei  Non.  S.  117,  5  o  fortuna!  o  fors  fortuna;  Ovid.  Trist.  5.  2, 
57  nee  mea  concessa  est  aliis  fortuna;  Liv.  1,  47,  12  instituisse 
censum,  ut  insignis  ad  invidiam  locupletiorura  fortuna  esset,  et 
parata,  unde,  ubi  vellet,  egentissimis  largiretur;  Liv.  3,  68,  4 
ex  illis  contionibus  nunquam  quisquam  vestrum  re  fortuna  domum 
auctior  rediit;  Liv.  45,  32,  5  praedivites  alii,  alii,  quos  fortuna 
non  aequarent,  Ins  sumptibus  pares;  Tac.  Ann.  4,  23  ut  quis 
fortunae  inops  und  14,  54  iube  opes  meas  in  tuani  fortunam 
recipi;  Germ.  21  pro  fortuna  quisque  apparatis  epulis  excipit; 
Saev.  Dig.  40,  7,  40  §  8  argentarius  coactor  cum  paene  totam 
fortunam  in  nominibus  haberet.  —  Fraces  als  Plur.  tantum 
bei  Cato  R.  R.  64,  2;  66,  2;  67,  2;  Grat.  474;  Vitruv.  7,  1,  5; 
Colura.  6,  13,  3  und  arb.  14;  Plin.  N.  H.  15,  6,  6  (21);  34, 
18,  53  (174);  Gell.  11,  7,  6.  --  Fraga  fast  immer  Plur.,  vom 
Sing,  ist  der  Gen.  fragi  und  der  Acc.  fragum  nur  in  der 
angeblichen  Schrift  des  Apul.  de  herbis  37.  —  Frenum  im 
Sing,  ist  selten,  wie  Serv.  zu  Verg.  Aen.  12,  568  und  Charis. 
1,  15  S.  76  (I  98,  19)  bemerken;  es  findet  sich  jedoch  Cic. 
Tusc.  3,  28,  67  in  Versen;  Epist   ad  Fam.   11,  24,  \;  D.  Brut. 


—     697     - 

daselbst  11,  23,  2;  Verg.  Aen.  12,  568;  Horat.  Epist.  1.  10,  36; 
1,  10,  38;  TibuU.  4,  1,  91;  Ovid.  Fast.  6,  772;  Senec.  Epist. 
23,  3;  Lucan.  3,  269;  Val.  Fl.  1,  424;  Sil.  16,  381;  Sidon. 
Epist.  9,  12,  2.  Über  die  Formen  des  Piur.  vergl.  unter  126. 
—  Das  aus  Fest.  S.  182  bekannte  synonyme  oreae  ist  Plur. 
tantum.  —  Furfures  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.,  Diom.  und 
Phoc.;  Sing,  furfur  hat  Samon.  68,  263  (267);  464  (468);  fur- 
fure  Plin.  N.  H.  18,  30,  73  (304);  22,  35,  70  (145);  Samou. 
530  (535);  furfur em  Gell.  11,  7,  5;  Sidon.  Epist.  2,  2,  5, 
über  Plaut.  Capt.  4,  2,  27  (807)  vergl  unter  61.  —  Canicae 
Paul.  Fest.  S.  46;  Non.  S.  88,  17,  der  Lueü.  (27,  28)  anführt, 
wo  aber  L.  Müller  die  archaistischen  Gen.  Sing,  canicai  herge- 
stellt hat. 

Gerrae  ist  Plur.  tantum  nach  Charis,  und  erscheint  in 
derselben  Form  bei  Paul.  Festi  S.  94  und  Non.  S.  118,  22; 
der  Acc.  gerras  Placid.  ed.  Goetz  V  p.  24,  21  und  p.  71,  21; 
der  Sing,  ist  nur  in  den  Glossae  Latinae-Graecae  ed.  Goetz  II 
p.  33,  27  und  p.  388,  55.  —  Grates  Plur.  tantum  nach  Charis. 
und  Diom.;  ausser  dem  Nomin.  und  Accus,  ist  der  Abi.  gra- 
tibus  Tac.  Ann.   12,  37. 

Gratiae  Dank,  dagegen  im  Sing,  gratia  Gunst, 
Freundlichkeit.  Doch  excellentibus  gratiis  paucorum  neben 
hominum  poteutium  studio  Cic.  1.  agr.  2,  3,  7;  externas  gratias 
quaesivere  Tac.  Ann.  12,  15;  cum  suas  intellegant  gratias 
sacrorum  acceptionibus  obligatas  und  einige  Zeilen  weiter  contra 
suas  gratias  voluntatesque  nitentur  Arnob.  7,  12  (ed.  Keiftersch. 
p.  247,  llj;  und  wiederum  est  dis  gratia  Terent.  Ad.  1,  2, 
58  (138);  und  dis  gratia  oder  gratia  dis  Terent,  Ad.  1,  2, 
41  (121);  Ovid.  Met.  7,  511  und  Epist.  ex  Pont.  3,  5,  48; 
gratia  dis  domuique  tuae  Ovid.  Fast.  1,  701  und  gratia 
Lucinae  2,  449;  gratia  magna  lovi  Tibull.  1,  4,  23.  Immer 
gratias  agere,  aber  gratiam  habere,  dafür  in  gratiam  oder 
in  gratia  habere  Sallust.  lug.  111,  1,  wie  in  benignitate  habere 
daselbst  Cap.  103,  6.  Bei  Terent.  Andr.  4,  4,  31  (770)  ist  aus 
dem  Vict.  und  zwei  von  Bentley  gebrauchten  Hdschr.  habeo 
gratiam  für  habeo  gratias  hergestellt.  In  der  Verbindung  nut 
agere  hat  Terent.  Phorm.  5,  8,  1  (894)  dis  magnas  merito  gra- 
tias habeo  atque  ago,  und  Cic.  Phil.  1,  7,  15  maximas  gratias 
et  ago  et  habeo  Pisoni;  Phil.  3,   10,  25  maximas  vobis  gratias 


—     698     - 

omnes  et  agere  et  habere  debemus;  Phil.  10,  1,  1  inaximas 
tibi  gratias  omnes  et  habere  et  agere  debemus  Auch  gra- 
tiam  debere  alicui,  mit  einem  Liebesdienst  und  für  einen 
solchen  in  des  anderen  Schuld  sein,  Cic.  Phil.  2,   11,  27;    Fin. 

3,  22,  73;  Sallust.  lug.  HO,  1,  vergl.  debitio  gratiae  Cic. 
pro  Plane.  28,  68.  Gratiam  fateri  Liv.  34,  23,  3.  Gewöhn- 
lich referre  gratiam  sich  durch  die  That  erkenntlich  be- 
weisen, wie  Liv.  37,  37,  8  renuntiate  gratias  regi  me  agere, 
referre  gratiam  aliam  nunc  non  posse.  Doch  auch  referre 
gratias  Plaut.  Amph.  1,  1,  27.(182);  Cic.  pro  Plane.  42,  101 
im  Teg.  und  Erf.;  Phil.  3,  15,  39;  Symmach.  Epist.  7,  104; 
8,  58;  Hieronym.  Epist.  1,  45;  ferner  perfidiae  laudes  gra- 
tiasque  habemus  merito  magnas  Plaut.  Asin.  3,  2,  1  (544); 
vobis  habeo  merito  magnas  gratias  Poen.  5,  4,  104  (1274); 
summas  habeo  gratias  Trin.  3,  2.  33  (659);  ita  sibi  populum 
Romanum  senatumque  gratias  habiturum  Liv.  24,  37,  7,  vergU 
J.  H.  Schmalz,  Antibarbarus  von  Krebs  I  p.  576  ff. 

Habenae  Zügel,  steht  gewöhnlich  im  Plur. ,  auch  in 
metaphorischer  Anwendung;  im  Sing,  aber  Varius  bei  Macrob. 
Sat.  6,  2,  19;  Horat.  Epist.  1,  15,  12;  Lucan.  7,  225  in  den 
Voss.  1.  2.  3  und  im  Witt.  m.  pr.  (in  anderen  Büchern  habenis); 
Sil.  7,  696;  für  einen  zu  anderem  Gebrauch  dienenden  Riemen 
ist  der  Sing,  gewöhnlich,  wie  Verg.  Aen.  7,  380;  9,  587;  11,  579; 
Horat.  Epist.  2,  2,  15;  Lucan.  3,  710;  6,  221;  Val.  Fl.  3,  524; 
5,  608;  Gell.  14,  1,  4.  —  Harpagoues  wird  nur  im  Plur. 
gefunden,  ausser  dass  Plaut.  Trin.  2,  1,  13  (239)  harpago  von 
einem  Menschen  gebraucht.  —  Von  indutiae,  welches  nach  Charis., 
Diom.  und  Phoc.  ein  Plur.  tantum  ist,  wurde  nach  Gell.  19,  8,  13 
der  Sing,  zuweilen  bei  den  alten  Schriftstellern  gefunden.  — 
Ineptiae  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.,  welcher  jedoch  Exe. 
art.  gramm.  S,  99  (I  549,  14)  hinzufügt:  et  ineptia  dicitur;  dies 
ist  nämlich  als  Abstractum  Plaut.  Merc.  Prol.  26;  Terent.  Eun. 

4,  6,  3  (741)  und  Ad.  4,  7,  31  (749);  Ulpian.  Dig.  26,  10,  3  §  18; 
Prudent.  c.  Symm.  1,  146;  2,  57.  Ineptiola  ist  nur  als  Sing, 
bekannt;  ineptiolae  huius  materia  Auson.  Prooem.  zu  Idyll.  11.  — 
Inferiae  ist  nach  Gell.  19,  8,  13,  Charis.,  Diom,  und  Phoc.  aus- 
schliesslich im  Plur.  vorhanden;  im  Sing,  wird  allein  inferium  als 
Epitheton  zu  vinum  gebraucht.  —  Inimicitiae  ist  Plur.  tantum 
nach.  Caes.  bei  Gell,    19,  8,  4,  Charis.,  Diom.  und  Phoc.    Auch 


-     699     — 

Varro  L.  L  10,  4,  73  scheint  auf  den  ungebräuchlichen  Sing, 
des  Wortes  hinzudeuten,  wenn  er  zu  den  drei  species  des  usus, 
una  consuetudinis  veteris,  altera  consuetudinis  huius,  tertia 
neutra,  zu  welcher  letzteren  er  scala  scalam,  falera  faleram 
zählt,  eine  quarta  mixta  fügt:  ut  amicitia  inimicitia,  amicitiam 
inimicitiam.  Den  Sing,  inimicitia  haben  jedoch  Enn.  (Fab.  106) 
bei  Gell.  19,  8,  6  und  Non.  S.  129,  27;  "(Annal  279)  bei  Gell. 
20,  10,  4,  an  letzter  Stelle  hat  Hertz  inimicitias  agitantes, 
L.  Müller  schreibt  inimicitiam  minitantes:  Plaut.  Merc.  5,  2,  7 
(848);  Stich.  3,  1,  8  (409):  Pacuv.  (111)  bei  Non.  S.  127,  4;  Acc. 
fab.  ine.  XXXVIII  (ed.  Ribbeck  I  p.  226)  bei  Charis.  1,  15 
S.  75  (I  96,  7):  Ulpian.  Dig.  5,  1,  15;  Greg.  Tur.  Hist.  Franc. 
4.  43,  und  als  Abstractum  Cic.  Tusc.  4,  7.  16;  4.  9,  21;  Mart. 
Capella  4  §  377.  Aber  Cic.  Catil.  2,  5,  11  ist  die  richtige  Lesart 
inimicitias  hominum  perditorum,  nicht  inimicitiam,  und  pro  Deiot. 
3,  9  perparvam  amicitiae  culpam,  nicht  inimicitiae.  —  Über 
insidiae,  welches  von  Charis.,  Diom.  und  Phoc.  als  Plur. 
tantum  anerkannt  ist,  bemerkt  Charis.  1,  15  S.  75  (I  96,  7): 
Sallustius  de  insidiis  prima  inquit;  nicht,  wie  bei  Fabric.  vmd 
Putsch,  gelesen  wird,  S.  de  insidia  prima  inquit.  Die  Worte 
des  Sallust.  waren  nach  Serv.  zu  Verg.  Ge.  2,  98:  Quis  a 
Sertorio  triplices  insidiae  per  idoneos  saltus  positae  erant:  prima; 
wobei  Serv.  bemerkt:  et  subaudiendum  reliquit  insidia,  quod 
penitus  dicere  non  possumus.  Derselbe  zu  Aen.  11,  896  giebt 
aus  Sallust.:  primaque  forte  (oder  prima  quae  fronte)  venientes 
exciperet,  mit  der  Bemerkung:  cum  de  insidiis  loqueretur,  quas 
numeri  tantum  pluralis  esse  plus  quam  manifestum  est.  Der 
Sing,  insidia  findet  sich  Itala  Hos.  5,  1:  quia  est  laqueum 
facti  estis  ad  insidiam  bei  Lucif.  de  sancto  Äthan.  1,  35  (ed. 
Hartel  p.  128,  8);  Sap.  14,  24:  alius  alium  per  insidiam 
occidit,  vergl.  Rönsch,  Itala  und  Vulg.  S.  273;  Act  apost.  23, 
30  im  cod.  Gig.:  cum  michi  perlatum  esset  de  insidia  quam 
[insidiis  quas  Vulg".]  paraverunt  ei  ludei,  vergl.  Rönsch, 
Collectanea  philologa  herausgeg.  von  C.  Wagener  pag.  106; 
Venant.  Fortun.  Vit.  S.  Mart.  I  101:  insidiae  via  nulla  patet 
sub  tegmine  divo;  Gloss.  ed.  Goetz  II  p.  362,  61:  Ao^oc  ^freögn 
insidia. 

Lamentum  Wehklagen    gewöhnlich   Plur.,    aber    in    der 
Vulgata  nur  Sing.,  wie  lerem.  9,  10;   9,  18;   9,  20;  Ezech.  26, 


—     700      - 

17;  27,  2;  32,  2;  1  Macch.  1,  18;  9,  41;  auch  lamentas 
Pacuv.  (175)  bei  Non.  S.  132,  29.  —  Lapicidinae  ist  Plur. 
tantum;  desgleichen  latomiae  oder  latumiae,  dies  nach 
Charis.  Exe,  art.  gramm.  S.  99  (I  549,  17),  doch  hat  Varro 
L.  L.  5,  32,  151  auch  den  Sing.  —  Lautia,  wofür  nach  Paul. 
Festi  unter  dacrimas  S.  68  auch  dautia  gesagt  wurde,  ist  nur  im 
Nomin.  und  Accus.  Plur.  gebräuchlich  und  wird  immer  mit  locus, 
locum  oder  loca  verbunden.  —  Lende  s  ist  Plur.  tantum  nach 
Charis.  und  Diom.,  und  findet  sich  so  Plin.  N.  H.  28,  11,  46 
(164);  28,  11,  46  (166);  29,  6,  35  (111);  Samon.  72,  vergl.  Prob. 
Cathol.  1,  12  S.  1444  (IV  6,  16):  lens  animal  lendis,  legumen 
lens  lentis;  1,  49  S.  1471  (IV  27,  11)  heisst  es:  lens  lendis  et 
lentis;  Serv.  zu  Verg.  Ge.  2,  372:  lens  a  lente,  et  a  lende 
capitis  breviore  pediculo;  Prise.  Inst.  6,  18,  96  S.  726  (II  281,  14): 
„lens  lendis"  animal,  nam  „lens  lentis"  legumen  est;  Partit.  XII 
vers.  Aen.  3,  82  S.  1240  (III  477,  36):  frons  et  lens;  quae  cum 
faciunt  per  tis  genetivum,  significat  Graece  frontis  tö  }isro)vcov 
et  lentis  rriv  (paxi^v;  cum  autem  per  dis  faciunt  genetivum,  signi- 
ficat frondis  rr/i'  <pvXXäda,  lendis  autem  t6  xotnöiov^  9,  182 
S.  1270  (III  503,  18):  lens  lendis  tÖ  xoviöiov;  12,  226  S.  1284 
(III  515,  10):  lens,  quando  pullos  pediculorum  significat,  lendis. 
Überall  wird  ein  Sing,  lens  wohl  aufgestellt,  aber  nicht  nach- 
gewiesen. Jedoch  ist  der  Gen.  lendis  in  Burmann's  Anthol. 
5,  203  (Meyer  1132;  Riese  209;  Baehreus  4,  388)  v.  9. 

Liberi  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.,  Diom.  und  Phoc; 
Gell.  2,  13,  1 :  antiqui  oratores  historiaeque  aut  carminum 
scriptores  etiam  unum  filium  filiamve  „liberos"  multitudinis 
numero  appellarunt;  den  Sing,  lesen  wir  in  des  vorgeblichen 
Quintil.  Decl.  2,  8  liberi  ac  parentis  affectus;  Aur.  Victor 
Epit.  12,  9  Traianum  in  liberi  locum  adoptavit;  derselbe 
Caes.  26,  4  liberi  exitum;  lustinian.  Instit.  3,  6  §  10  si  quis 
in  servili  consortio  constitutus  liberum  vel  liberos  habuerit;  Imp. 
lustinian.  Cod.  3,  28,  33  si  quis  suo  testamento  maximam  quidem 
portionem  libero  derelinquat,  minusculam  autem  alii  vel  aliis  de 
sua  stirpe  progenitis,  und  5,  9,  8  §  4  (5)  illius  etiam  patris,  qui 
in  sua  potestate  talem  liberum  vel  liberos  habens  maternam 
eis  substantiam  servare  compellitur;  Ennod.  Epist.  2,  15  (ed. 
Hartel  p.  57,  8)  graviter  fert  circa  caritatem  neglegentiam  qui 
parentis    silentium   Über    accusat;    lordan.    Getica   14,  81    (ed. 


—     701     — 

Mommsen  p.  77,  11)  non  suscepit  liberum.  In  der  classi- 
schen  2^it  werden  allein  die  Göttemamen  Liber  und  Libera 
so  gebraucht.  Cic.  Nat.  Deor.  2,  24,  62  quod  ex  nobis  natos 
liberos  appellamus,  idcirco  Cerere  nati  nominati  sunt  Liber 
et  Libera.  quod  in  Libera  servant,  in  Libero  non  item. 

Lüstra  sowohl  für  ferarum  habitacula,  wie  für  lupanaria. 
st  Plur.  tantum,  wiewohl  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  107 
(I  553,  38)  lustrum  (fooXsog  giebt.  Beispiele  des  Plur.  hat  Non 
S.  333.  13.  Von  dem  lüstrum  censoriimi  unterscheidet  sich 
das  Wort  nach  Paul.  Festi  S.  120  dadurch,  dass  in  jenem 
das  u  kurz  ist.  —  Lutinae  rTi]X(afiara,  ein  sonst  nicht  bekanntes 
Wort,   ist  Plur.   tantum  nach  Charis. 

Mägalia  und  mäpalia,  beide  angeblich  aus  dem 
Puuischen  stammend,  und  von  ländlichen  Wohnungen  in  Afrika 
gebräuchlich,  sind  Plur.  tantum,  das  erstere  nach  Charis.,  Diom. 
und  Phoc,  das  zweite  nach  Charis.  und  Phoc.  Bei  Auson. 
Perioch.  Odyss.  16  (ed.  Peiper  p.  400)  steht  der  Nom.  Sing, 
mapale;  bei  Val.  Fl.  2,  460  ist  der  Sing  mapali,  ohne  be- 
stimmte Beziehung  auf  Africa.  —  Manubiae  der  Ertrag  der 
verkauften  Beute  [Charis.  1,  15  S.  75  (I  97,  15)  ist  geneigt 
manibiae  vorzuziehen,  Albin.  de  orthogr.  S.  2339  (VII  305,  7) 
schreibt  manuviae,  und  Vel.  Long.  S.  2216  (VII  50,  3)  hält  die 
Entscheidung  zwischen  beiden  Schreibungen  für  zweifelhaft], 
ist  Plur.  tantum  nach  Char. ,  Diom.  und  Phoc;  der  Sing,  wird 
nur  von  Blitzen  gebraucht.  Senec.  Nat.  quaest.  2,  41,  1  u.  2  : 
Fulmen  a  love  dicunt  mitti,  et  tres  illi  manubias  dant;  prima. 
ut  aiunt,  monet  et  placata  est,  et  ipsius  lovis  consilio  mittitur; 
secundam  mittit  luppiter  quidem,  sed  ex  consilii  sententia,  deos 
duodecim  advocat;  hoc  fulmen  boni  aliquid  aliqando  facit,  sed 
tunc  quoque  non  aliter  quam  ut  noceat,  nee  prodest  quiden» 
impune ;  tertiam  manubiam  idem  luppiter  mittit,  sed  adhibitis 
in  consilium  dis,  quos  superiores  vocant,  quia  vastat  in  quao 
indicit,  et  utique  mutat  statum  privatum  et  publicum,  quem 
invenit.  Fest.  S.  214:  Peremptalia  fulgura  Graccus  ait  vocari, 
quae  superiora  fulgura,  ut  portenta  vi  sua  peremant  duobus 
modis:  prioribus  tollendis,  aut  maiore  manubia,  ut  tertia 
secundae,  secunda  primae  cedat;  nam  ut  omnia  superentur  ful- 
gure,  sie  ictum  fulgur  manubiis  vinci.  Bei  Fest,  unter  manubiae 
S.  129  ist  das  Wort  in  der  gleichen  Bedeutung  als  Plur.  tantum 


—     702     — 

behandelt:  Manubiae  lovis  tres  creduntur  esse,  quarum  unae 
siat  minimae,  quae  moneant  placataeque  sint;  alterae,  quae 
maiores  sint  ac  veniant  cum  fragore ,  discutiantque  aut  divellant, 
quae  a  love  sint,  et  consilio  deoruni  mitti  existimentur;  tertiae 
bis  ampliores,  quae  cum  igne  veniant,  et  quamquam  nuUum  sine 
igne  fulgur  sit,  hae  propriam  differentiam  habeant,  quae  aut 
adurant  aut  fuligine  deforment  aut  accendant,  quae  statum 
mutent  deorum  consilio  superiorum. 

Mappae  ist  Plur.  tantum  nach  Prob.  Append.  8.  440 
(IV  195,  25)-,  Cledon.  S.  1898  (V  42,  27)  und  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  2,  272;  Pompei.  Comment.  S.  16  L  (V  167,  20j  erkennt  an, 
dass  der  Sing,  zuweilen  gebraucht  werde,  und  Serv.  a.  a.  0. 
belegt  ihn  mit  Horat.  Epist.  1,  5,  22;  derselbe  ist  bei  Horat. 
Serm.  2,  8,  63;  Senec.  de  ira,  3,  30,  1;  Quintil.  1,  5,  57; 
Hart.  4,  46,  17;  4,  89,  4;  7,  20,  8;  7,  20,  13;  7,  53,  4;  8,  59, 
8;  12,  29,  4;  12,  29,  9;  12,  29,  10;  12,  29,  11;  12,  29,  21; 
luven.  5,  27;  11,  193;  Petron.  32,  2;  66,  4;  Suet.  Nero  22; 
C.  I.  L.  4,  1786. 

Minae  Drohungen,  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.  und 
Prob.  Append.  S.  440  (IV  196,  26);  die  Annahme,  dass  Cato 
den  Sing,  mina  gebraucht  habe  (vergl.  Voss,  de  anal.  1,  43, 
Schneid.  Formen!.  S.  420),  beruht  allein  auf  Scaliger's  Ergänzung 
einer  lückenhaften  Stelle  des  Fest.  S.  153,  wo  nur  dies  erhalten 

ist:   M  .  .   .    singulariter    di non    aliter    dicimus 

cum   ....     Scaliger    macht  daraus:  Mina  singulariter  dici  pro 
eo,     quod     minae     pluraliter     dicimus,     Curiatius     auctor     est; 

item    M.     Cato    in     Suasione mina    cogi    nulla    potuit. 

F.  ürsinus  hat  dafür  vermutet:  Mille  singulariter  dicebaut 
antiqui,  quod  nunc  non  aliter  dicimus,  cum  miUe  num- 
mum  proferimus.  —  Minaciae  als  Plur.  bei  Plaut,  Mil. 
2,  4,  21  (374);  Rud.  3,  5,  16  (795)  und  Truc.  5,  56  (948),  an 
allen  drei  Stellen  jetzt  von  den  neuesten  Herausgebern  ge- 
schrieben; die  Lesart  minaciae  in  Älil.  374  und  Rud.  795  war 
von  Ritschi,  Opusc.  2,  650  und  Haupt,  Opusc.  2,  110  verworfen. 
—  Moenia  wird  ausser  den  unter  101  mitgeteilten  Stellen  der 
Grammatiker  noch  bei  Charis.  2,  6  S.  127  (I  154,  1)  als  Plur. 
tantum  bezeichnet;  aus  Enn.  oder  Naev.  (vergl.  L.  Müller,  Bellum 
Poenicum  v.  60  p.  164)  weist  jedoch  Fest.  S.  145  den  Sing, 
moene  nach.     Eine  Nebenform  moenia   nach    der   ersten  De- 


—     703     — 

klination  findet  sich  in  den  Excerpt.  Vales.  67  (ed.  Gardthausen 
II  p.  298,  10):  ad  recuperalionem  moeniae  civitatis  singulis  annis 
libras  ducentas  de  arca  vinaria  dari  praecepit.  Die  Sing,  murus 
und  munimentum  sind  häufig. 

Nugae  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.  und  Diom.;  Beda 
de  orthogr.  S.  2792  (VII  281,  9);  zu  bemerken  ist  hier  der 
elliptische  Acc.  nugas,  wobei  agit  zu  ergänzen  ist,  wie  es  bei 
Plaut.  Trinum.  2,  3,  5  (396)  vollständig  heisst:  nugas  agit,  vergl. 
Lorenz  zu  Mostell.  v.  1088.  Ein  solcher  Ausruf  nugas  findet 
sich  Plaut.  Amphitr.  2,  1,  57  (604);  Capt.  3,  4,  80  (613); 
Mostell.  5,  1,  39  (1088);  Persa  4,  7,  8  (718).  Von  diesem 
elliptischen  Acc.  ist  das  Adjektiv  nugas  zu  unterscheiden, 
das  nach  Landgraf,  Archiv  10,  225  ff.  in  der  Umgangs-  und 
Volkssprache  für  nugax  gesprochen  und  geschrieben  wurde. 
So  Varro  (Sat.  Menipp.  513)  bei  Non.  S.  355,  23  quod  si  Actaeon 
occupasset,  et  ipse  prius  suos  canes  comedisset,  [et]  non  nugas 
saltatoribus  in  theatro  fieret;  Salv.  Gubern.  Dei  1,  1,  6  (ed. 
Halm  p.  85,  2)  criminosior  quippe  est  luxuriosa  paupertas  et 
maioris  invidiae  miser  nugas.  Totus  Romanus  orbis  et  miser 
est  et  luxuriosus.  Quis,  quaeso,  pauper  et  nugas,  quis  captivi- 
tatem  expectans  de  circo  cogitat,  quis  mortem  metuit  et  i'idef? 
Gloss.  ed.  Goetz  IV  126,  42  und  542,  38  nugas  inutilis;  IV 
262,  35  nugas  inutilis  vilis;  V  227,  7  nugas  qui  ad  nullam 
utilitatem  pertinet;  V  374,  42  nugas  nequam  nequus.  Auch 
Cael.  bei  Cic.  Epist.  ad  Farn.  8,  15,  1  muss  nach  dem  cod. 
Med.  qui  tam  nugas  esset,  wo  gewöhnlich  nugax  gelesen  wird, 
hergestellt  werden,  vergl.  Delbrück,  Vergleichende  Syntax  der 
indogerm.  Sprachen  III  S.  372  und  Landgraf  a.  a.  O.  Auch  findet 
sich  ein  indeklinables  Adjektiv  nugas,  das  die  lateinischen 
Grammatiker  im  Auge  haben:  Charis.  Ars  gramm.  1,  lU  S.  15 
(I  27.  5)  nugas  autem,  licet  indeclinabile  sit,  tamen  commune 
trium  generum  est.  Dicimus  enim  hie  et  haec  et  hoc  nugas; 
1.  12  S.  22  (I  35,  21)  in  quibus  et  communia  trium  generum 
sunt,  velut  masculini  feminini  neutri,  nequam  frugi  nihili  nugas 
pondo;  1,  18  S.  120  (I  147,  21)  ablativus  casus  singularis 
quinque  vocalibus  terminatur,  a  e  i  o  u,  semivocalibus  duabus, 
m  et  s,  exceptis  pronominibus,  ut  ab  eodem  et  ab  hoc,  et  nomi- 
nibus  appellativis  monoptotis,  ut  nequam  nugas;  1,  18  S.  121 
(I  148,    13j  quae  m  et  s  habueriut,    ea  et  in   plurali  monoptota 


—     704     — 

erunt,  ut  nequam  nugas;  Excerpt.  art.  gramm.  S.  88  (1541,  13\ 
nugas  autem,  tametsi  indeclinabile  est,  tarnen  commune  trium 
genenim  est;  S.  101  (l  551,  10)  in  quibus  et  coramunia  trium 
generum  sunt,  ut  nequam  frugi  nugas  pondo;  Diomed.  1  S.  286 
(I  308,  18)  Simplex  vel  unita  est  quae  per  omnes  casus  unifor- 
miter  currit  nee  usquam  in  declinatione  variatur,  ut  frugi  nequam 
nugas  nihili;  1  S.  288  (I  309,  9)  üt  in  bis  quae  etiam  a 
Graecis  aptota  dicuntur,  quod  a  prima  positione  sui  non  cadunt, 
ut  frugi  nequam  nugas  nihili;  Prise.  5,  4,  23  S  649  (11  155, 
23)  hoc  fas  nefas  nugas;  6,  10,  52  S.  701  (II  239,  3)  hoc 
fas  nefas  et  hie  et  haec  et  hoc  nugas  indeclinabilia;  Prob. 
Cathol.  1,  43  S.  1464  (IV  22,  7)  gas  unum  Latinum  monoptotum 
rei)peri  generis  omnis,  nugas;  1,  59  S.  1477  (IV  32,  20)  gene- 
tivus  pluralis  fit  modis  tribus,  m  s  i,  horum  oratorum  horum 
nugas  horum  nihili;  1,  59  S.  1478  (IV  32,  24)  vocativus 
pluralis  fit  modis  quot  nominativus  eiusdem  numeri,  id  est  quin- 
que,  a  ae  i  m  s,  o  sceptra  o  fortunae  o  nihili  o  nequam  o 
nugas;  Donat.  2,  9  S.  1749  (IV  377,  26)  sunt  praeter  haec 
aptota,  quae  neque  per  casus  neque  per  numeros  declinantur, 
ut  frugi  nihili  nequam  fas  nefas  nugas;  Pompei.  Comment  S. 
92  (V  138,  7)  inveniuntur  nomina,  tantum  modo  ubi  tres  sunt 
casus,  fas  nefas  nugas:  hoc  fas  hoc  fas  o  fas,  hoc  nefas  hoc 
nefas  o  nefas,  nugas  similiter;  Consent.  Ars  S.  2034  (V  352, 
7)  ea  nomina  quae  nullam  inflexionem  neque  per  numeros  neque 
per  genera  sentiunt  aptota  nuncupantur,  ut  est  frugi  nihili  nequam 
nugas;  Phoc.  1,  6  S.  1690  (V  412,  14)  quae  nomina  minime 
declinantur,  fas  nefas  nihili  nugas  gummi  frugi  sinapi  pedum 
nequam;  Rhemn.  Pal.  S.  1365  (V  533,  7)  ut  puta  nequam  homo, 
ab  hoc  nequam  homine,  nugas  ab  hoc  nugas  dicimus;  Mar 
Victorin.  Ars  gramm.  S.  1939  (VI  189,  19)  sunt  quaedam  voca- 
bula,  quae  per  casus  flecti  non  possunt,  ut  puta  nequam  nugas 
frugi  nihili;  S.  1940  (VI  190,  19)  ablativus  casus  singularis 
exceptis  quidem  nominibus  aptotis,  ut  nequam  et  nugas,  una 
ex  quinque  vocalibus  terminatur;  Beda  de  orthogr.  S.  27u2  (VII 
281,  12)  nequam  et  nugas  omnis  generis  et  numeri  sunt  et  per 
omnes  casus  currunt  semper  aequaliter  dicta,  quamvis  Augusti- 
nus dicat  nugae  nugarum  nugis.  Ferunt  autem  quod  nugas 
hebraeus  sermo  sit  et  idem  apud  eos  quod  apud  nos  significet, 
id  est  levis  et  pravae  mentis   homines.     Für    dies    indeklinable 


—     705     — 

Adjektiv  führt  Landgraf  a.  a.  0.  S.  227  folgende  Beispiele  an, 
Vulg.  Zephanja  3,  18;  Hermae  Pastor  9,  5,  2  vers.  Palatina; 
C.  I.  L.  4,  1467;  Gloss.  ed.  Goetz  II  135,  5;  II  429,  28;  V 
314,  35,  vergl,  Heraeus,  Archiv.  10,  514.  Cum  nugula  ist  C. 
I.  L.  4,  2987:  nugulas  Mart.  Capella  1  §  2;  nugamenta  Apul. 
Met.  1,  25  S.  76  ist  nur  als  Plur.  bekannt. 

Nundinae  ist  Plur.  tantum  nach  Gell.  19,  8,  13,  Charis., 
Diom.,  Donat,  Prise.  5,  10,  55  S.  663  (II  176,  11),  Phoc.  und 
Consent.;  nundinam  hat  Sidon.  Epist.  7,  5,  2,  und  uundina 
als  Sing.  Venant.  Fortun.  Vita  S.  Martini  1,  61,  aber  in  der 
Stelle  des  Varro  (Sat.  Menipp.  279)  bei  Non.  S.  133,  18  ist  nur 
im  Leid,  nundinam,  in  anderen  Büchern  nundiua,  und  in  der 
Anführung  der  nämlichen  Stelle  bei  Non.  S.  214,  21  wird  all- 
gemein uundina s  gelesen.  Abweichenden  Gebrauch  hat  nun- 
dinum,  wie  in  trinum  nundinum  (vergl.  unter  12);  inter  nun- 
dinum  Lucil,  (26,  80)  und  Varro  (Sat.  Menipp.  186  und  528) 
bei  Non.  S.  214,  24,  und  von  der  Ernennung  der  Consuln  durch 
die  Kaiser  primo  nundino  Lampr.  Alex.  Sev.  28,  1.  — 
Nuptiae  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.,  Diom.,  Donat.,  Phoc. 
und  Consent.,  und  nach  Varro  L.  L.  10,  3,  66. 

Obices  als  Plur.  wird  von  Paul.  Festi  S.  187  durch  pes- 
suli  oder  serae  erklärt,  und  nach  Phoc.  4,  9  S.  1709  (V  428. 
28)  ist  obice  die  einzige  gebräuchliche  Form  des  Sing.  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  10,  377  bezeugt  nicht  das  Vorhandensein  des 
Nomin.  obex,  wenn  er  darüber  handelt,  ob  hie  obex  oder  haec 
obex  zu  sagen  sei.  Obex  ist  jedoch  bei  Sidon.  Carm.  2,  492; 
Alcim.  Avit.  Carm.  1,  281  (288);  vergl.  Phoc.  Ars  1,  7  S.  2152 
(V  455,  11),  vergl.  Fleckeisen  und  Bergk,  die  N.  Jahrb.  60, 
250  und  83,  618  obiex  verlangen.  Aber  Plaut.  Merc.  1,  1,  72 
wird  nicht  gelesen,  Avie  Gesner  im  Thes.  anführt,  laetitiam  pariet 
obex,  sondern  pariet  laetitiam  labos.  Bei  Plaut.  Trin.  3,  2,  18 
(644)  empfahl  Ritschi  Proleg.  S.  80  tu  obex  für  vindex,  er  hat 
jedoch  daselbst  S.  324  diese  Vermutung  zurückgenommen.  Bei 
Plaut.  Persa  2,  2,  21  (203)  ist  obicem  von  Pius  und  Camer. 
vermutet,  in  der  Hdschr.  ist  obieci,  was  die  neuesten  Heraus- 
geber in  den  Text  gesetzt  haben.  Obicem  hat  Sidon.  Epist. 
3,  4,  1  (ed.  Mohr  p.  58,  6):  häufig  ist  obice,  Verg.  Ge.  4, 
422  und  Aen.  8,  227;  10,  377;  11,  890;  Ovid.  Met.  3,  571; 
14,  780  und  Fast.  1,  563;  Liv.  9,  2,  10;  Senec.  Herc.  für.  241; 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    I.    3.  Aufl.  45 


—     706     — 

1004;  Lucan.  10,  246;  Vul.  Fl.  1,  702;  Gell.  17,  11,  6;  Apul. 
bei  Prise.  3,  8,  38  S.  615  (II  111,  3);  Claudian.  in  Ruf.  2,  23 
bell.  Gild.  11;  in  Eutr.  2,  34;  bell.  Get.  184;  VI  cons.  Honor 
484;  Laus  Seren,  reg.  167  und  Kapt.  Pros.  2,  225;  Prudent 
Cath,  9,  74,  vom  Gramm,  de  dubiis  nomin,  V  585,  30  citiert 
Hamart.  868;  901;  Sidon.  Epist.  7,  1,  1  (ed.  Mohr  p.  139,  7) 
AIcim.  Avit.  Carm.  4,  454;  obices  Liv.  6,  33,  11;  9,  3,  1 
Sil.  4,  24;  13,  252;  Tac.  Ann.  13,  39  und  Hist.  3,  30;  4,  71 
Plin.  Paneg.  47,  5;  Amm.  Marc.  21,  12,  13;  25,  9,  3;  27,  10 
8;  obieibus  Verg.  Ge.  2,  480;  Ilias  Latina  760;  Claudian 
Rapt.  Pros.   1,   171;   Hieronym.   Chron.  praef.;    Sidon.    Epist.    .0 

14,  2  (ed.  Mohr  p.  118,  20);  9,  7,  4  (p.  211,  5);  Carm.  9,  45 
Gros.  1,  2,  61;  Inschr.  Grell.   708. 

Gperae  Arbeiter,  Cic.  Verr.  Ace.  1,  56,  147;  2,  5,  13; 
5,  18,  47;  pro  Flacc.  38,  97;  pro  Sest.  17,  38;  27,  59;  Phil. 
1,  5,  12;  Epist.  ad  Q.  fr.  2,  1,  3;  2,  3,  2:  2,  3,  4  und  Epist.  ad  Att. 

1,  13,  3;  1,  14,  5;  4,  3,  3;  Colum.  3,  21,  10;  Plin.  N.  H.  16, 
26,  65  (241);    Tac.   Ann.    1,    16,    als    Sing,    nur   Horat.    Serm. 

2,  7,  118. 

Opes  Reichtum,  Wohlstand,  Macht,  Einfluss,  ist 
Plur.  tantum.  Der  Nomin.  Sing*,  ops  ist  nach  Fest.  S.  190  und 
nach  Caper  bei  Prise.  7,  8,  41  S.  752  (II  321,  25)  als  Adject. 
für  opulentus  oder  copiosus  vorhanden,  wofür  die  Worte  des 
Accius  (669)  quorum  genitor  fertur  esse  ops  gentibus,  pro  opem 
ferens  et  auxilium  gentibus,  angeführt  werden.  Indessen  be- 
merkt schon  Prise,  §  42  (II  322,  2):  Potest  tarnen  etiam  feminiuo 
genere  hie  intellegi  ilgurate  coniunctum  masculino,  ut  si  dixisset: 
quorum  genitor  auxilium  fuit  gentibus.  Nach  Charis.  Art.  gramm. 
2,  6  S.  128  (I  154,  19)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  79  (I  535,  10) 
und  S.  99  (I  549,  20);  Diom.  1  S.  288  (I  309,  19);  Phoc.  4, 
9  S.  170i^  (V  428,  26)  waren  im  Sing,  nur  der  Gen.,  Acc.  und 
Ab).,  opis,  opem,  ope,  gebräuchlich.  Opis  haben  Enn.  (Sat. 
70)  bei  Cic.  de  leg.  2,  22,  57  und  (Fab.  155)  bei  Cic,  Tusc.  3, 
19,  44;  Terent.  Heaut.  3,  3,  31  (592)  und  Phorm.  3,  3,  20 
(553);  Varro  L,  L.  5,  32,  141;  Cic.  pro  Quint.  9,  32;  Verr.  5, 
65,  168;    in  Pison.  9,  19;    Epist.  ad  Fam.   4,  1,  1;    12,  10,  2; 

15,  15,  3;  Cato  Mai.  2,  4:  Off.  1,  15,  49;  de  rep.  2,  20,  35 
und  Leg.  2,  11,  28;  Corn.  Nep.  Cim.  4,  2;  Lucr.  5,  998;  6, 
1241;  Catull.  64,  324;  Sallust.  Cat.  21,    1  und  Hist.  Rede    des 


—     707     — 

Cotta  4;   Verg.  Ge.  2,  428  und  Aeii.  1,  601;    2,  803;    8,  377; 
Horat.  Serm.  1,  2,  74  und  Epist.  1,  9,  9;    Ovid.   Met.   7,   644; 
10,  643;  11,  661;  Fast.  6,  369  und  Trist.  1,  3,  10;  Liv.  2,  20, 
12;    10,  29,   1;    21,  11,  12;    27,  50,  5;    34,  11,  7;    36,  34,  6; 
Val.  Max.  2,  4,  4 ;  4,  6  ext.  3;    Quintil.  2,  16,  13;    Tac.  Ann. 
3,  54;  13,  40  und  Hist.  3,  48.     Opern  Liv.  Andr.  (38)  bei  Fest, 
und  Paul.  Festi    unter    nefrendes    S.   162  und  163;    Enu.  (Fab. 
29)  bei  Cic,  Divin.   1,  31,  67;    ein  Dichter  bei   Mar.   Victor.  2 
S.  2525  (VI  79,  23);    Turpil.  (118)  bei  Cic.    Tusc.   4,   34,    73 
Terent.  Ad.  3,  4,  41  (487);    Lucil.  (29,  70)    bei    Non.    S.   360 
23;  Cic.  de  orat.  1,  40,  184;  Verr.  Acc.  2,  3,  9;  pro  Font.  11 
23  (15,  33);    pro  Rabir.  perd.  1,  3;    Epist.    ad  Fam.    5,    4,    2 
Epist.    ad   Att.    9,    11,   2;    9,  16;    14,   18,  1;    Fin.  2,  35,  118 
Tusc.  4,  20,  46;    4,  26,  56;    5,  2,  5;    Nat.  Deor.    1,   43,    121 
Leg-.  2,  11,  28;  3,  19,  43  und  pro  Corn.  bei  Prise.  7,  3,  11  S 
733  (II  294,  4);  Catiül.  76,  18;  Verg.  Aen.  12,  780;  Culex  193 
Moret.  54;    60;    Horat.  Epist.  2,  1,  134   und    A.  P.  411;    461 
Sallust.  lug.  110,  2;  Ovid.  Her.  11,  55;  12,  65;  Remed.  amor 
116;  Met.  1,  545;  1,  648;  2,  305;  2,  676;    2,  700;    3,  719;  4 
695;    5,  23;    5,  213;    5,   618    und    an    vielen    anderen  Stelleu 
Ope  Plaut.  Capt.  Prol.  15;    Enn.  (Fab.  404)   bei  Cic.    de    orat 

1,  45,  199  und  (Fab.  171)  bei  Cic.  Tusc.  1,  35,  85;  3,  19,44 
Terent.  Phorm.  5,  6,  2  (842);    Acc.  (124)  bei  Non.   S.  127,  1 
Laber.  (44)  bei  Macrob.  Sat.  6,  5,  15;   Cic.  pro  Milon.  11,  30 
pro  Scaur.  2,  46;    Epist.  ad  Att.  9,  11  A.  1;    16,  13  c.  2  und 
Nat.  Deor.  3,  30,  74;    Corn.  Nep.  Lys.  3,   1;    Caes.  bell.   Call 

2,  31,  2  und  bei  Cic.  Epist.  ad  Att.   9,  6  A,   vergl.  Cic.  Epist 
ad  Att.  9,  11,  2;    Catull.  34,  24;    67,   2;    Verg.   Aen.    8,   685 
Horat.  Carm.  1,  6,   15;  4,  2,  2;  Ovid.  Her.  6,  98;  Amor.  2,  9 
8;  Met.  2,  617;  3,  633;  3,  663;  6,  700;  7,  39;  7,  199;  7,  354 
8,  172;  9,  125;  9,  339;  15,  535;  Fast.  1,  269;   1,  612;  2,  42 
2,  420;  3,  22;  3,  318;   5,  402  und  Trist.  1,  2,  66;  Liv.  1,  12 
6;  3,  19,  10;  4,  12,  6;  4,  27,  7;  5,  16,  8;    6,  13,  7;    7,  2,  3 
7,  30,  3;  8,  9,  4;  8,  37,  8;  10,  14,  11;  10,  18,  10;  21,  40,  11 
21,  52,   8;  23,  28,  11  u.  a.;  Tac.  Ann.  15,  44  und  Hist.  4,  78 
C.  I.  L.  5,  6040,  und  von  hemmender  Einwirkung  Liv.   24,   4, 
3;    44,  7,  11.     Öfters  summa  ope,    Sallust.  Cat.    1,    1;    38,  2 
und  lug.  9,  2;  25,  2;  31,  17;   Ovid.  Fast.  6,  486;    Liv.  1,  23, 
1;    1,  30,  8;    1,  56,  11;    2,  2,  5;     2,  21,  6;    3,  35,  2;    4,    43, 

45* 


—     708     — 

4;    4,   43,    5;    4,   50,   7;    5,  26,  l;    22,  34,  2;     23,   7,  4;    24, 
4,  3;  26,  15,  10;  30,  7,  8;  32,  21,  30-,    38,  45,  2;    45,  13,  3; 
maxima  ope  Sallust.  lug.   14,  20;    omni  ope  Liv.    3,   50,  1; 
7,  17,  7;  8,  16,  4;  9,  26,  15;  23,  12,  3;  44,  22,  4;  omni  ope 
atquc  opera  Cic.  Epist.  ad  Att.  14,  14,  6,     Den  Dat.  opi  hat 
Fronte  ad  L.  Ver.  Imp.  2,  7    (6,  12)  S.  135  Nab.    hunc    a   nie 
tidei  tuae  atque  opi  traditum  tuearis.     Den  Unterschied  zwischen 
dem  Sing,    und  Plur.    deutet  Cic.  Epist.  ad    Att.   9,    16    an:    a 
Caesare  mihi  litterae  redditae  sunt,  quibus  iam   opes  meas,  neu, 
ut    superioribus    litteris,    opem    exspectat.       Opern    die    Mit- 
wirkung,   Beihülfe,    opes     den    ganzen    Einfluss.      Zu- 
weilen   ist   jedoch    opibus   und    opes    sehr  ähnlich  wie 
sonst  ope  und  opem  gebraucht.     Plaut.  Mil.  3,  1,  26  (620) 
ex  opibus  summis    niei    te    honoris    gratia    niihiquc    amanti   ire 
opitulatum;    Asin.  1,  3,  92  (245)   experiar  opibus,   omni   copia; 
Most.   2,  1,  1    (348)    luppiter    suprenius    summis    opibus    atque 
industriis  me   perisse    cupit;    Merc.    1,    2,    1    (111)    ex    summis 
opibus    viribusque    usque    experire;    Stich.    1,    1,    44    oranibus 
obnixe  opibus  nostrum  officium  memiuisse  decet ;  Lucil.  (26,  19) 
bei  Non.  S.  353,  10  summis  nitere  opibus;  Cic.  pro  Coruel.  6, 
27  qui  hoc  summis  opibus  retinendum  putaverunt;  Phil.  10,  8, 
17  qui  D.  Brutum  omnibus    opibus    conservatum  velint;    Tusc. 
3,  3,  6  omnibus  opibus  [viribus],    ut  uosmet   ipsi   nobis  mederi 
possimus,  elaboraudum  est  und  3,    1 1,   25    bis    perturbationibus 
omnibus  viribus  atque  opibus  repugnandum  est;   Divin.  2,  2,  4 
ita  prolapsa  est  iuveutus,  ut  omni  um  opibus  refrenanda  et  coer- 
cenda  sit;  Off.  2,  6,  20  quamquam  fortuita  sunt,  tarnen  sine  ho- 
minum  opibus  et  studiis  ueutram  in  partem  effici  possunt;  Caes. 
bell.  Grall.    6,   21,   2    deorum    uumero    eos    solos    ducunt,    quos 
cernunt  et  quorum   aperte    opibus   iuvautur;    7,  39,    2    summis 
opibus  pugnaverunt;  7,  76,  2  ut  omnes  et   animo   et   opibus  in 
id  bellum  incumbei'ent;  Sallust.  Cat.   1,  3  rectius  videtur  ingeni 
quam  virium  opibus  gloriam  quaerere;  Verg.  Aeu.  2,  799  undi- 
que  convenere,  animis  opibusque  parati;  Aen.  12,  427  non  haec 
humanis  opibus,  non  arte  magistra  proveniunt;  Horat.  Carm.  3, 
3,  26   nee   Priami    domus   Achivos  Hectoreis    opibus    refriugit; 
Epist.  1,  10,  36  imploravit  (equus)  opes  hominis  und  2,  2,  136 
cognatorum  opibus    curisque   refectus;    Liv.    7,    28,    4    deorum 
quoque  opes  adhibendas  ratus,  inter  ipsam  dimicationem  aedem 


—     709     — 

lunoni  Monetae  vovit  und  10,  38,  2  deorum  etiam  adhibuerant 
opes,  ritu  quodam  sacramenti  vetusto  velut  initiatis  militibus ; 
38,  50,  2  cognati  amicique  Cn.  Manlii  siimmis  opibus  adnisi 
sunt;  Stat.  Silv.  3,  1,  166  macte  animis  opibusque  meos  Imitate 
labores.  Wiederum  ist  ope  wie  sonst  opibus  Enn.  (Fab. 
171)  bei  Cic.  Tusc.  1,  35,  85  und  3,  19,  44  adstante  ope  bar- 
barica;  Verg.  Aen.  8,  685  ope  barbarica  variisque  Antonius 
armis;  Plaut.  Capt.  Prol.  15  vos  qui  potestis  ope  vestra  censerier. 

Parietinae  findet  sich  nur  im  Plur.,  Sisenna  (fragm.  24 
ed.  Peter  p.  281,  12)  bei  Nou.  S.  141,  19;  Cic.  Epist.  ad  Farn. 
4,  3,  2;  13,  1,  3  und  Tusc.  3,  22,  53;  Plin.  N.  H.  22,  17,  20 
(43);  24,  19,  119  (183);  25,  13,  98  (155);  L  Neap.  1354  Col. 
3  Z.  33.  —  Perniones  Plin.  N.  H.  20,  3,  9  (18);  23,  3,  37 
(74);  23,  6,  58  (109);  28,  16,  62  (221);  Scrib.  219;  Theod. 
Prise.  Euporiston  Faenom.  87  (ed.  Rose  p.  92,  6).  —  Praesti- 
giae  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.  und  Diom.,  doch  giebt  Charis. 
Exe.  art.  gramm.  S.  100  (I  550,  9)  haec  praestigia  afxavoaaaiq, 
und  bei  Quintil.  4,  1,  77  ist  in  den  Hdschr.  ut  ipse  trausitus 
efficiat  aliquam  utique  sententiam,  et  huius  velut  praestigiae 
plausum  petat,  Spalding  vermutet  jedoch  petant,  so  dass  prae- 
stigiae Nomin  Plur.  würde.  Falsche  Lesart  ist  praestigia  als 
Plur.  bei  Impp.  Diocl.  et  Maxim.  Cod.  9,  9,  27  (28)  im  Darmst. 
Montepess.  und  Berl.  R ;  praestigia  als  Plur.  steht  Ennod.  Libell. 
pro  synodo  ed.  Hartel  p.  299,  6. 

Preces  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.  und  Diom.  Nach 
Charis.  1,  15  8.  72  (I  93,  18)  fehlt  im  Sing,  der  Nomin.  und 
Voc,  nach  Prise.  8,  1,  4  S.  784  (11  371,  18)  ist  der  Nomiu. 
prex  ungebräuchlich,  welcher  doch  luvenc.  in  exod.  738  und 
Excerpt.  ex  Char.  art.  gramm.  S.  95  (I  546,  31)  vorkommt  und 
bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  591  und  in  den  Gloss.  ed.  Goetz  V  382, 
42  aufgestellt  wird.  Nach  Prise.  11,  6,  24  S.  924  (II  564,  2) 
waren  preci  und  prece,  nach  demselben  17,  9,  62  S.  1066 
(III  145,  7)  preci s  und  preci  üblich,  Phoe.  4,  9  S.  1709  (V 
428,  28)  bezeichnet  prece  als  die  einzige  gebräuchliche  Form 
des  Sing.  Am  häufigsten  ist  allerdings  prece,  Acc.  (661)  bei 
Diom.  1  S.  380  (I  385,  24);  Cic.  Invent.  1,  16,  22  und  Epist. 
ad  Att.  11,  15,  2;  Cornific.  3,  3,  4;  Lucr.  5,  1229;  CatuU.  68, 
65;  Verg.  Aen.  3,  437;  10,  368;  Ilorat.  Carm.  1,  2,  26;  1,  21, 
16;  1,  35,  5;  3,  27,  11;  4,  5,  33;   Epod.  17,  43;    Serm.  2,  6, 


—      710     — 

18;  Epist.  1,  9,  2;  1,  13,  18;  1,  14,  14;  2,  1,  135;  2,  2,  173 
und  A.  P.  395;  bei  dem  Nachahmer  des  Tibull.  3,  3,  2;  3,  4, 
64;  3,  4,  76;  3,  6,  46;  Prop.  4  (3),  21,  18;  Ovid.  Her.  2,  18; 
3,  92;  7,  3;  Met.  1,  548;  6,  161;  6,  483;  8,  271;  8,  852;  15, 
505;  Fast.  2,  426;  2,  806;  6,  251  und  Trist.  1,  3,  41;  Phaedr. 
3,  16,  7;  Seuec.  Nat.  quaest.  2,  35,  1;  Senec.  Herc.  für.  574; 
1019;  Ocd.  Fragm.  307  und  Herc.  Oet.  462;  Pers.  2,  3;  Sil. 
3,  676;  Ilias  Latina  83;  Stat.  Silv.  4,  3,  142;  Tac.  Ann.  12,  19; 
Gall.  7  (6),  16,  9;  Cypriau.  Cathol.  eccl.  unit.  12  (ed.  Hartel 
p.  221,  18);  de  lapsis  19  (p.  251,  11);  Domiu.  orat.  2  (p.  267, 
18);  5  (p.  269,  14);  8  (p.  271,  15);  13  (p.  276,  10);  Sentent. 
episcop.  18  (p.  444,  8);  Epist.  1,  2  (p.  466,  21);  11,  7  fp.  501, 
8);  30,  7  (p.  555,  10);  Amm.  Marc.  14,  9,  5;  16,  12,  65;  29, 
5,  26;  Sidon.  Epist.  7,  7,  6  (ed.  Mohr  p.  152,  5);  9,  6,  4  (p. 
209,  27);  Carm.  2,  18;  7,  299;  Anthol.  Lat.  ed.  Riese  265,  9; 
prege  C,  I.  L.  3,  718  wohl  statt  prece  verschrieben;  precem 
haben  Plaut.  Capt.  2,  1,  47  (244);  Cato  (ed.  Jordan  p.  46,  10) 
bei  Fest.  S.  242;  Apul.  Flor.  16  S.  68;  Cyprian.  Cathol.  eccl. 
unit.  17  (ed.  Hartel  p.  226,  8);  de  lapsis  14  (p.  247,  9);  86 
(p.  263,  13);  Domin.  orat.  3  (p.  268,  11);  8  (p.  271,  5);  17  (p. 
279,  21);  28  (p.  287,  17);  34  (p.  292,  12);  ad  Fortunat.  11  (p. 
341,  12);  de  opere  et  eleemosynis  5  (p.  376,  25);  de  bono  pa- 
tientiae  16  (p.  408,  20);  Epist.  11,  7  (p.  501,  7);  37,  1  (p.  576, 
15);  65,  2  (p.  723,  5  und  17);  70,  2  (p.  769,  1);  Lact.  epit.  65, 
3;  Mort.  persec.  46,  10  und  Pascha  38;  Augustin.  Civ.  Dei  19, 
23;  Sermon.  286,  1;  Amm.  Marc.  29,  1,  34;  Sidon.  Epist.  2, 
5,  2  (ed.  Mohr  p.  37,  30);  Macrob.  Sat.  3,  6,  3;  selten  ist  der 
Dat.  preci,  Terent.  Andr.  3,  4,  22  (601)  und  Phorm.  3,3,  14 
(547);  der  Grenet.  precis  nur  Cyprian.  de  lapsis  25  (ed.  Hartel 
p.  255,  11);  Exe.  ex  Char.  art.  gramm.  S.  95  (I  546,  31)  und 
Gloss.  ed.  Goetz  V  382,  42.  —  Primitiae  ist  Plur.  tantum 
nach  Charis.,  Diom.  und  Phoc.  —  Quisquiliae  nach  den- 
selben; so  auch  Nov.  (88)  bei  Fest,  unter  quisquiliae  S.  257: 
Abite,  deturbate  saxo,  homonum  quisquiliae,  wo  Scaliger  freilich 
den  Gen.  Sing,  erkennen  wollte,  indem  er  homo  non  quisquiliae 
durch  homo  non  nauci  erklärte.  Bei  Petrou.  75,  8  cetera 
quisquilia  omuia,  ist  quisquilia  Neutr.  Plur.,  ebenso  auch  Vict. 
Vit.  3,  58  antiquas  radices  herbarum  vel  quisquilia  alia  re- 
quirentes,    vergl.  Rönsch,    Collectanea  philologa   herausgegeben 


-     711     -• 

von  C.  Wagener  S.  157,  und  Gloss.  ed.  Groetz  II  167,  46. 
Quisquilium  bei  Plin.  N.  H.  16,  8,  12  (32)  war  Conjectur  von 
Dalech.  für  cuscolium  oder  cusculium.  —  Reliquiae  Plur. 
tantum  nach  Charis.  und  Phoc.;  den  Sing,  hat  Apuh  de  mag. 
6  S.  393  in  dem  Verse  converritorem  pridianae  reliquiae.  Bei 
Plaut.  Mil.  1,  1,  54  ist  zwar  relliquia  erant  im  Ambr.,  reliquia 
erant  in  anderen  Hdschr.,  aber  dies  ist  als  corrumpiert  anerkannt. 
—  Salinae  Plur.  tantum  nach  Varro  L.  L.  8,  25,  48  und 
Charis.  —  Serta  desgleichen  nach  Charis.,  Diom.  und  Phoc, 
doch  wird  in  den  Exe.  ex  Charis.  arte  gramm.  S.  100  (V  550, 
14)  bemerkt:  et  sertum  inveuimus.  Den  Sing,  sertum  haben 
Samon.  17;  Auson.  Prof.  Burdig.  5,  7  und  Idyll.  6,  88.  Serv. 
zu  Verg.  Aeu.  1,  417  sagt:  Sertum  et  serta,  cum  nihil  adicitur, 
dicitur,  ut  hoc  loco  (sertis  recentibus),  item  alibi  (Ecl.  6,  16) 
expressius :  Serta  procul  tantum  capiti  delapsa  iacebant;  si 
autem  sertos  dixero,  addo  flores;  si  sertas,  addo  Coronas,  ut 
Lucanus  (10,  163):  Accipiunt  sertas  nardo  florente  Coronas. 
Charis.  1,  15  S.  83  (I  107,  25):  Serta  neutro  genere  dicuntur. 
ut  Vergilius:  Serta  procul  tantum  capiti  delapsa  iacebant.  Sed 
Propertius  (3  (2),  33,  37)  feminine  extulit  sie:  ,,Tua  praependent 
demissae  in  pocula  sertae";  et  Cornelius  Severus :  „Huc  ades, 
Aonia  crinem  circumdata  serta."  Hier  ist  also  der  Sing, 
serta,  ebenso  auch  Anth.  Lat.  ed.  Riese  395,  26;  ecce  coloratos 
ostentat  lulius  artus,  crines  cui  rutilos  spicea  serta  ligat. 
Vergl.  den  Grammat.  de  dub.  nom.  S.  99  (V  590,  23):  Serta 
pluraliter  dixit  Virgilius"^-'  „huc  ades  Aonia  crinem  circumdata 
serta."  Sed  Propertius  dicit  „cum  tua  praependent  demissae 
in  pocula  sertae.'"  Sunt  enim  sertae  sicut  coronae.  —  Sordes 
Plur.  tantum  nach  Charis.,  Diom.  und  Consent.  Ein  Nomin. 
Siogl.  sordes  oder  sordis  ist  bis  jetzt  nicht  nachgewiesen,  aber 
Albin.  de  orthogr.  S.  2345  (VIl  309,  33)  sagt  sors  sortis  et 
sors  sordis  und  führt  aus  Ambros.  an:  „Mundet  vasa,  ne  sors 
aliqua  vini  gratiara  decoloret;  er  bemerkt  dabei:  tametsi  negant 
quidam  sordem  nomiuativum  singularem  habere.  Sordem  wird 
von  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  100  (I  549,  31)  als  gebräuch- 
lich, von  Consent.  S.  2029  (V  348,  12)  als  von  Cic.  angewandt 
bezeichnet;  es  ist  bei  Cic.  pro  Flacc.  3,  7  und  Epist.  ad  Att. 
1,  16,  11;  Tac.  Hist.  1,  52;  1,  60  (in  beiden  Stellen  im  ]\[ed. 
sorde,  in  den  übrigen  Büchern  in  der  ersten  Stelle   sordem,   in 


—     712     — 

der  zweiten  sordes).  Den  Gen.  sordis  haben  Plaut.  Poen.  1, 
2,  102  (315);  Apul.  Met.  1,  21  S.  67;  Vul^'.  Exod.  32,  25; 
Oael.  Aurel.  Chron.  2,  14,  203  S.  195;  2,  14,  204  S.  196;  Maerob. 
Sat.  5,  13,  21;  Fulgent.  Myth.  3,  1,  den  Dat.  sordi  Ulpian. 
Dig.  50,  2,  3  §  2;  über  den  Abi.  sorde  und  sordi  vergl.  unter 
57.  —  Spolia  ist  Plur.  tantum  nach  Charis.,  Diom.  und  Phoc., 
bei  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  100  (I  550,  14)  wird  hinzuge- 
fügt: et  spolium  invenitur,  bei  Diom.  1  S.  315  (I  328,  10): 
Vergilius  spolium  dixit.  Der  Sing,  ist  auch  der  Prosa  nicht 
fremd,  es  steht  spolium  Verg.  Aen.  12,  94;  Prop.  5  (4),  10, 
16;  Ovid.  Heroid.  4,  100;  6,  13;  Met.  4,  614;  8,  87;  8,  426; 
Fast.  2,  325;  5,  393;  Trist.  1,  6,  7;  Nux  eleg.  130;  Senec. 
Coutrov.  2,  1  (9),  12;  Senec.  Clement.  1,  10,  1;  Senec.  Herc. 
Oet.  790;  1152;  Lucan.  3,  132;  Val.  Flacc.  3,  26;  3,  707;  7, 
45;  Plin.  N.  H.  7,  26,  27  (96);  Sil.  2,  190;  4,  447;  5,  137;  9, 
115;  12,  225;  15,  495;  15,  694;  Stat.  Theb.  2,  258;  11,  636; 
luven.  2,  100;  2,  106;  Petron.  13,  1;  lustin.  19,  3,  6;  Pallad. 
12,  7,  4;  spolio  Verg.  Aen.  10,  500;  Ovid.  Met.  3,  81;  7,  156; 
9,  113;  Senec.  Herc.  Oet.  1166;  1670;  Suet.  Caes.  64.  Über 
spolia  als  Feminin,  vergl.  Appel,  De  genere  neutro  iutereunte 
in  lingua  Latina  p.  56.  —  Sudes  Nomin.  und  Acc.  Plur.; 
sudium  Sidon.  Epist.  7,  1,  2  (ed.  Mohr  p.  139,  11);  Carm.  23, 
52;  öfters  sudibus;  sudem  Ovid.  Met.  12,  300;  Tibull.  1,  10, 
65;  Sil.  8,  554;  sude  Prop.  5  (4),  1,  28;  Ovid.  Met.  12,  299; 
Lucan.  6,  174;  sudis  als  Nomin.  Sing,  ist  ein  Fisch  Varro  L. 
L.  5,  12,  77  und  Plin.  N.  H.  32,  11,  54  (154).  —  Talaria  ist 
Plur.  tantum,  mag  es  die  Flügelschuhe  des  Mercurius  und 
Perseus  oder  lange  Gewänder  bezeichnen;  im  Sing,  wird 
nur  tunica  talaris  gesagt.  —  Tenebrae  ist  Plur.  tantum  nach 
Charis.,  Diom.  und  Phoc,  den  Sing,  tenebra  haben  Apul.  Met. 
5,  20  S.  357;  Lamprid.  Commod.  16,  2;  Venant.  Fort.  10,  17, 
36;  Lucif.  Calat.  de  S.  Äthan.  2  (ed.  Hartel  p.  191,  1):  Gramm, 
de  idiom.  Gen.  IV  582,  54. 

Verbera  ist  Pku-.  tantum  nach  Charis.  und  Diom.,  welche 
jedoch  den  Abi.  Sing,  verbere  bei  Verg.  Ge.  3,  106  und  Aen. 
7,  378  bemerken,  und  dieselbe  Form,  deren  auch  Rhemn.  Pal. 
S.  1366  (V  534;  28)  gedenkt,  ist  Ciris  453;  Horat.  Carm.  3,  27, 
24;  Tibull.  1,  5,  3;  1,  9,  22;  Ovid.  Amor.  2,  7,  22:  3,  2,  11; 
HaHeut.  12;  Met.  2,  399;  3,  662;  7,  777;  14,  300  und  Fast.  2, 


—     713     - 

695;  Senec.  Const.  12,  3;  Senec,  Herc.  für.  987  und  Thyest. 
96;  Lucan.  1,  208;  1,  229;  5,  174;  7,  569;  7,  577;  9,  173;  9, 
731;  9,  835;  Plin.  N.  H.  2,  8,  6  (33);  Val.  Fl.  2,  214;  4,  380; 
Sil.  1,  314;  2,  530;  3,  347;  4,  18.;  11,  490;  16,  383;  16,  388; 
16,  425;  16,  438;  Stat.  Silv.  1,  1,  68  und  Theb.  5,  232;  5, 
480;  5,  538;  9,  353;  Mart.  7,  67,  8;  14,  71,  2;  luven.  13, 
194;  15,  21;  Tac.  Ann.  5,  9;  6,  24  und  Germ.  19;  Samon. 
801;  Auson.  Epigr.  72,  4;  den  Gren.  verberis,  welchen  Phoc. 
4,  9  S.  1709  (V  428,  23)  aus  Lucan.  3,  469  anführt,  haben 
ausserdem  Ovid.  Met.  14,  821  und  Pallad.  4,  11,  3.  —  Vin- 
diciae  ist  Plur.  tantuni  nach  Charis.,  und  die  nämliche  Form 
ist  bei  Fest.  S.  376,  2.  Doch  bemerkt  dieser,  dass  Serv.  Sul- 
pieius  vindicia  im  Sing,  gebraucht  habe,  qua  de  re  conti'o- 
versia  est,  und  citiert  aus  den  Zwölftafelgesetzen :  si  vindiciam 
falsam  tulit.  Den  Sing,  vindicia  hat  auch  Gell.  20,  10,  7, 
und  in  der  Bedeutung  von  vindicta  Inschr.  Orell.  4359;  vindi- 
eium  (mit  defensionem  verbunden)  Inschr.  aus  dem  J.  386 
nach  Chr.,  Orell.  4360  Z.   11. 

114.  Die  Namen  von  Festen  sind  in  der  Regel 
Pluralia  taut  um.  Vergl.  die  unter  101  mitgeteilten  Stellen 
des  Prise,  und  anderer  Grammatiker.  Macrob.  Sat.  1,  4,  9: 
Primum  aestimo,  quod  haec  nomina  quae  sunt  festorum  dierum 
neutralia  carentque  numero  singulari,  diversae  condicionis  esse 
voluerunt  ab  his  nominibus,  quae  utroque  numero  figurantur. 
Compitalia  enim  et  Bacchanalia  et  Agonalia  Vinaliaque,  et  reli- 
qua  his  similia  festorum  dierum  nomina  sunt,  nee  singulariter 
nominantur;  aut  si  singulari  numero  dixeris,  non  idem  signifi- 
cabis,  nisi  adieceris  festum,  ut  Bacchanale  festum,  Agonale 
festum,  et  reliqua,  ut  iam  non  positivum  sit,  sed  adiectivum, 
quod  Graeci  eni&sxof  vocant.  So  Accalia,  Adonia,  Agnalia, 
Agonalia  oder  Agonia,  Ambarvalia,  Angeronalia,  Bacchanalia, 
Carmentalia,  Cerealia,  Compitalia,  Consualia,  Equiria,  Feralia, 
Floralia,  Fontanalia,  Fordicidia,  Fornacalia,  Fugalia,  Furrinalia, 
Hilaria,  Larentinalia  oder  Larentinae,  Liberalia,  Lucaria,  Lupor- 
caha,  Matralia,  Meditrinalia,  Megalesia,  Neptuualia,  Opalia, 
Paganalia,  Palilia  oder  Parilia,  Pareutalia,  Populifugia  oder 
Poplifugia,  Portunalia,  Quinquatrus,  Quii'inalia,  Kepotia,  Robi- 
galia,  Rosalia,  Saturnalia,  Sigillaria,  Tcrminalia,  Vestalia,  Vina- 
lia,  Volcanalia,   Vortumnalia  oder  Volturnalia,  Aphrodisia,  Dio- 


—     714     — 

nysia,  Charistia,  Olympia,  Pythia,  Marcellia,  Mucia,  Verria. 
Indessen  ist  bacchanal  oder  bacanal  habere  oder  facere  C.  I. 
L.  1,  196  Z.  4  u.  5  und  Plaut.  Mil.  3,  2,  44  (858):  aber  Plaut. 
Aul.  3,  1,  3  (408)  und  3,  1,  7  (411)  ist  Bacchanal  der  Ort  der 
Feier,  und  Verg.  Aen.  8,  343,  Ovid.  Fast.  2,  381  Lupercal 
ebenfalls  Ortsbezeichnung.  Für  das  Fest  konnte  Agonium  ge- 
sagt werden  nach  Paul.  Festi  S.  10:  Agonium  dies  appcUabatur, 

quo  rex  hostiam   immolabat Agonium   id  est  ludum,    ob 

hoc  dictum,  quia  locus,  in  quo  ludi  initio  facti  sunt,  fuerit  sine 
angulo;  cuius  festa  Agonalia  dicebantiir.  Notwendig  ist  der 
Sing,  in  Armilustrium,  Kegifugium,  Septimontium,  Tubilustrium. 

Die  Namen  einer  bedeutenden  Anzahl  grösserer  und  klei- 
nerer Städte  sind  Pluralia:  Athenae,  Mycenae,  Syracusae,  Thebae, 
Acerrae,  Amyclae,  Antemnae,  Baiae,  Bolae,  Bovillae,  Cannae, 
Cumae,  Erythrae,  Faesulae,  Fidenae,  Formiae,  Fregellae,  Gra- 
viscae,  Lautulae,  Minturnae,  Pagasae,  Patrae,  Pisae  (in  Etrurien), 
Plataeae,  Stabiae,  Thespiae,  Volaterrae;  Argi,  Arpi,  Carseoli, 
Circei,  Corioli,  Delphi,  Falerii,  Fundi,  Gabii,  Labici,  Philippi, 
Pompei,  Puteoli,  Thurii,  Vei,  Volsinii;  Cales,  Cures,  Gades, 
Sardes,  Tralles;  Abdera,  Leuctra,  Megara,  Ostia,  Patara,  Syn- 
nada,  Thyatira,  Arbela,  Artaxata,  Bactra,  Ecbatana,  Hierosolyma. 
Susa,  Tigranocerta.  Ferner  Aquae  Sextiae,  Aquae  Mattiacae, 
wie  aquae  für  sich  Heilquellen  bedeutet  (vgl.  unter  103); 
castra  Cornelia,  castra  Servilia  (vergl,  unter  112)  und  das 
elliptische  Vetera. 

Zu  mehreren  dieser  Namen  gehört  der  Sing,  als  Nebenform. 
Über  Mycena  und  Thebe  sprechen  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5, 
52;  6,  773,  und  Prise.  5,  10,  55  S.  663  (11  176,  18),  vergl. 
unter  101.  In  der  von  diesem  citierten  Stelle,  Verg.  Aen.  5, 
52,  hat  der  Rom.  urbe  Mycenis,  andere  Bücher  urbe  Mycenae 
und  Mycena.  Priap.  75,  2  ist  Mycena  als  Nomin.;  Val.  Fl.  5, 
645  und  Stat.  Theb.  4,  56  Mycenes;  Sil.  1,  27  Mycenen. 
Thebe  Seuec.  Oedip.  112;  Stat.  Theb.  1,680;  5,745;  6,493; 
10,  594;  luven.  15,  6;  Thebes  Stat.  Theb.  4,  610;  5,  681; 
9,  255;  9,  294;  Val.  Flacc.  6,  116;  Theben  Stat.  Theb.  4,  676. 
Antemna  hat  Sil.  8,  365;  Bola  Verg.  Aen.  6,  775;  Fidena 
Verg.  Aen.  6,  773;  Plin.  N.  H.  16,  4,  5  (11);  Sil.  15,  91;  Tac. 
Ann.  4,  62;  Gravis ca  Vell.  1,  15,  2;  Pagasa  Plin.  N.  H.  4, 
8,  15  (29);  Pagases  Prop.  1,  20,  17  ed.  Lachmann,  L.  Müller 


—     715     — 

hat  Pagasae;  Pagasan  Mela  2,  3,  44.  Pisa  ist  die  Stadt  in  Elis, 
welche  jedoch  bei  Mela  2,  3,  42  Pisae  genannt  wird  (im  Prag,  pisa, 
in  einigen  Büchern  pise  oder  pyse),  ebenso  auch  Prise.  Perieg.  367. 
Neben  Argi  ist  der  Griech.-  Nomin.  Argos  in  Gebrauch. 
Varro  L.  L.  9,  50,  89 :  Dicimns  hie  Argus,  cum  hominem  di- 
cimus,  cum  oppidum  Graecanice,  hoc  Argos,  cum  Latine,  Argi. 
Von  dem  Nomin.  Argos  ist  ausser  dem  gleichlautenden  Accus, 
kein  anderer  Casus  vorhanden.  Argos  als  Neutrum  haben  ein 
Dichter  bei  [Censorin.]  de  metr.  S.  2726  (VI  613,  10);  Varro 
R.  R.  1,  2,  6;  Horat.  Carm.  1,  7,  9;  Ovid.  Her.  14,  34;  Remed. 
amor.  166  und  Met.  2,  240;  6,  414;  Lucan.  6,  356;  Mela  2,  3,  41; 
Plin.  N.  H.  7,  56,  57  (194);  36,  5,  4  (14);  Val.  Fl.  1,  359;  Stat. 
Silv.  3,  1,  182;  Theb.  6,  15;  6,  508;  11,  211  und  Achill.  1, 
419.  So  auch  Argos  Amphilochium  oder  Amphiloehicum 
Liv.  38,  10,  1;  Plin.  N.  H.  4,  1.  2  (5).  Den  Nomin.  Argi  ge- 
brauchen Liv.  32,  25,  11;  34,  24.  2;  34,  25,  5;  34,  41.  4; 
Senec.  Thyest.  119;  Stat.  Theb.  1,  651;  2,  201;  9,  61;  den 
Dat.  und  Abi.  Argis  Acc.  bei  Fest,  unter  repudium  S.  281;  ein 
Dichter  bei  Senec.  Epist.  80,  7  und  bei  Quintil.  9,  4,  140  ; 
Varro  R.  R.  2,  1,  6;  Cic.  Off.  2,  23,  81;  Corn.  Nep.  Themist. 
8,  3;  Verg.  Aen.  1,  24;  1,  285;  7,  286;  10,  779;  Horat.  Serm. 

2,  3,  132;  Epist.  2,  2,  128  und  A.  P.  118;  Ovid.  Met.  15,  164 
und  Fast.  5,  651;  Liv.  31,  25,  2;  32,  35,  11;  32,  38,  2;  32, 
40,  1;  32,  40,  8;  32,  40,  10;  34,  23,  11;  34,  25,  4;  34,  26,  4; 
34,  29,  14;  34,  31,  8;  34,  31,  9;  34,  32,  10;  34,  32,  11;  34, 
33,  3;  34,  35,  3;  34,  41,  7:  37,  56,  7;  42,  44,  7;  43,  17,  4; 
Plin.  N.  H.  3,  5,  8  (51);  7,  4,  3  (36);  16,  44,  89  (239);  Stat. 
Theb.  1,  660;  3,  9;  8,  750;  10,  730;  12,  105;  Val.  Fl.  1,  107; 

3,  666;  4,  360;  5,  487;  Gell.  3,  9,  2;  3,  9,  8.  Argos  ist 
als  Acc.  Plur.  zu  erkennen  Verg.  Aen.  10,  782  und  Stat.  Theb. 
2,  743  dulcis  Argos,  und  Stat.  Theb.  1,  259  cur  hostes  eligis 
Argos?  In  anderen  Stellen  (vergl.  unter  142)  ist  es  durch  ein 
hinzugefügtes  Adject.,  Prononi.  oder  Particip.  als  Plur.  bezeichnet. 
Aber  auch  wo  diese  Form  als  Accus,  ohne  ein  solches  Er- 
kennungszeichen in  der  Prosa  vorkommt,  namentlich  bei  Liv., 
welcher  (ausser  von  dem  Amphilochischen  Argos)  im  Nomin. 
immer  Argi,  nie  Argos  gebraucht,  ist  sie  als  Plur.  zu  betrachten, 
in  Versen  entscheidet  öfters  die  Quantität  der  Endsylbe,  z.  B. 
Stat.  Theb.   11,  731  für  den  Plur. 


—     716     — 

Labici  ist  Stadtnanic  Cic.  1.  agr.  2,  35,  96;  Liv.  2,  313, 
4;  4,  47,  4;  4,  47,  5;  4,  47,  6;  4,  47,  7;  4,  49,  6; 
dafür  Labicum  Sil.  12,534;  die  Einwohner  heissen  gewöhnlich 
Labicani,    doch  Verg.  Aen.  7,  796    und  Sil.   8,   368  Labici. 

—  Crustuiueri  hat  allein  Verg.  Aen.  7,  631;  bei  Liv.  3,  42, 
3  ist  Cr  US  turne  ria;  bei  Plin.  N.  H,  3,  5,  9  (68)  Crustu- 
merium;  bei  Sil.  8,  366  Crustumium.  —  Thurii  ist  bei 
Varro  R.  R.  1,  7,  6;  Cic.  Epist.  ad  Att.  9,  19,  3;  Caes.  bell, 
civ.  3,  22,  3;  Corn.  Nep.  Alcib.  4,  4;  Liv.  10,  2,  1;  27,  1,  14; 
Plin.  N.  H.  3,  11,  15  (97);  6,  34,  39  (216);  31,  8,  43  (94j. 
Thurium  Cic.  Epist.  ad  Att.  3,  5  (wenn  nicht  daselbst  Thuriis 
für  Thurii  zu  schreiben  ist)  und  Mela  2,  4.  68,  wie  auch  bei 
Diod.  12,  10  und  Steph.  Byz.  Oovqiov  ist.  Bei  Acren,  zu  Horat. 
Serm.  2,  8,  20  Avird  mit  Ausfüllung  der  Lücken  geschrieben: 
De  Thur(io)  oppido  Calabriae  sive  de  Thur(iis),  nam  et  hoc  per 
omnes  casus  singulares  declinaverunt  veteres  et  (hi  Thurii  horum 
Thurioruni  bis  Thuriis).  Bei  Liv.  10,  2,  2  ist  Thuriae  redditae. 
nachdem  §  1  Thurios  urbem  vorhergegangen  ist.  Zu  Cales 
gehört  der  Nomin.  Sing.  Calis  Gromal.  colon.  lib.  1  S.  232 
Lachm,,  und  der  Ablat.  Cale  tab.  Peuting.  V.  F. 

Von  den  Neutra  Plur.  werden  mehrere  zuweilen  als  Fem. 
Sing,  behandelt,  Abdera  ist  als  Acc.  Liv.  45,  29,  6,  aber  te 
devoveat  Abdera  Ovid.  Ibis  465  (469);  Anthol.  Lat.  ed.  Riese 
910,  5  und  Abderam  Plin.  N.  H.  2.5,  8,  53  (94);  Solin.  10,  10. 

—  Der  Acc.  Leuctram  ist  Corn.  Nep.  Epam.  8,  3  im  Parc, 
Gud.  und  Münchn.,  und  Agesil.  6,  1  in  allen  Hdschr.,  Leuc- 
trae  als  Nomin.  Solin.  7,  7.  —  Von  Megara  kommen  Formen 
nach  der  ersten  und  dritten  Deklination  vor,  so  ist  Megara 
sicher  Nomin.  Sing.:  stat  Megara,  Alcathoi  quondam  munita 
labore  Ps.  Verg.  Ciris  105  und  tum  capitur  Megara  daselbst 
388;  una  sed  nostras  potest  fundare  vires  iuncta  regali  face 
thalamisque  Megara  ducat  Senec,  Herc.  Für.  347  (351)  und  o 
cara  Megara  tune,  cum  furerem,  mihi  coniunx  fuisti  Herc.  Oet. 
1452  (1456);  unde  regioni  nomen  est  Megara  Mela  2,  3,  41; 
wahrscheinlich  auch  post  me  erat  Aegina,  ante  me  Megara  Serv. 
Sulp,  bei  Cic.  Epist.  ad  Famil.  4,  5,  4  (ed.  C.  F.  W.  MüUer  p. 
88,  23)  und  in  der  Aufzählung  bei  Plin.  N.  H.  6,  34,  39  (215); 
Acc.  Sing.  Megaram  Comm.  pall.  fr.  ine.  2  uud  3  (ed.  Ribbeck 
2  p.  113)  bei  Cornific.  1,  9,  14;  Cic.  Divinat.  1,  27,  57,  vergl. 


—     717     - 

C.  F.  W.  Müller  iu  der  praef.  XVI  z.  d.  St.;  Serv.  Sulp,  bei 
Cic.  Epist.  ad  Famil.  4,  5,  4  (ed.  C.  F.  W.  Müller  p.  88,  21); 
Senec.  Constant.  sap.  5,  6  ed.  Haase;  Senec.  Herc.  Für.  1022: 
Herc.  Oet.  903  (907,  avo  Peiper  "und  Richter  Megareu  haben): 
Mela  2,  3,  47;  Val.  Maxim.  1,  7,  10  (an  dieser  Stelle  hat  Epit.  Par. 
Megara);  4,  1  ext.  3;  Megarau  bei  Mart.  11,  43,  6;  Abi.  Sing. 
Megara  Senec.  Herc.  Für.  203  (206);  1009(1014);  Plin.  N.  H. 

4,  6,  10  (23);  Sil.  14,  273,  an  letzer  Stelle  schlug  Sieglin  Mazara 
vor,  was  auch  Bauer  aufgenommen  hat;  Abi.  Plur.  IVlegaris 
(vom  Nom.  Plur.  Megara)  Cic.  Divinat.  2,  66,  135;  Ovid.  Remed. 
amor.  798;  Liv.  24,  30,  11;  Trogi  prol.  26  (ed.  Rühl  p.  258. 
3);  Cohim.  10,  106;  Plin.  N.  H.  16,  39,  76  (199);  lustin.  13,  5, 
9;  Gell.  7  (6),  10,  2;  7  (6),  10,  4;  Acc.  Plur.  Megara  Liv. 
24,  35,  2;  28,  7,  16;  Trogi  prol.  26  (ed.  Rühl  p.  258,  7); 
lustin.  2,  8,  3.  Zweifelhaft  sind  folgende  Stellen  bei  Liv.  24, 
30,  9;  24,  31,  5;  31,  22,  6;  31,  25,  2,  wo  Hertz  nach  den 
besten  Handschriften  Megaram  schrieb,  die  neueren  Herausgeber 
nach  Madvig  ad  Liv.  24,  30,  9  und  Advers.  I  472  n.  aber  mit 
Unrecht  Megara;  ebenso  haben  Vell.  1,  2,  2  ältere  Herausgeber 
Megaram,  Halm  aber  nach  Heinsius  Megara,  vcrgl.  Kritz  z.  d.  St. 
Anomal  ist  Megaribus  Plaut.  Persa  1,  3,  57  (137).  Damit 
stimmt  der  Acc.  Megares  überein,  welchen  Ritschi  bei  Plaut. 
Merc.  3,  4,  61  (646)  statt  der  Vulg.  Megara  hergestellt  hat;  im 
vet.  Megäre  seretriam,  im  decurt.  und  Vat.  Megäre  feretriam. 
—  Ostia  ist  nach  Charis.  1,  15  S.  76  (I  98,  15)  als  Stadtname 
ein  Sing.,  doch  bezeichne  Sallust,  oft  die  Stadt  mit  dem  Plur.; 
nach  demselben  1,  11  S.  22  (I  35,  8)  ist  Ostia  als  Stadtname 
ein  Plur.  Nomin.  Sing.  Ostia  bei  Enn.  (Ann.  142)  bei  Macrob. 
6,  4,  3;  Liv.  1,  33,  9;  36,  3,  6;  Mela  2,  4,  71;  Plin.  N.  H.  3, 

5,  9  (56);  Flor.  3,  21,  12;  Genit.  oder  Lokat.  Ostiae  Cic. 
Epist.  ad  Famil.  9,  6,  1;  Liv.  22,  11,  7;  27,  11,  2;  27,22,  12; 
27,  23,  3;  Plin.  N.  H.  7,  3,  3  (33);  19,  6,  33  (110);  36.  12. 
18  (83);  Suet.  Calig.  20;  25;  lul.  Obsequ.  28  (87);  68  (128); 
Acc.  Ostiam  Cic.  Epist.  ad  A.  fr.  3,  2,  1;  Liv.  4,  30,  6;  22, 
11,  7;  22,  57,  1;  29,  14,  10;  Liv.  Perioch.  1  (ed.  Jahn  p.  3. 
13);  79  (p.  78,  10);  Val.  Maxhn.  2,  4,  5;  3,  7,  10;  Plin.  N.  H. 
2,  47,  46  (121);  14,  6,  8  (61);  19  praef.  4;  36,  9,  14  (70); 
Tacit.  Ann.  2,  40;  11,  26;  11,  29;  Suet.  Tiber.  10;  Calig.  15; 
55;  Claud.  12;  Nero  27;  31;  47;  de  rhetor.  1  (ed.  Roth  p.  269, 


—     718     — 

24);  Flor.  1,  4,  2;  Ampel.  17;  Eutrop.  1,  5;  Fest.  Brev.  3,  1; 
Abi.  Ostia  Liv.  2,  34,  3;  22,  11,  6;  22,  57,  7;  23,  38,  8;  2b, 
20,  3;  Tacit.  Ann.  11,  31;  15,  39;  Suet.  Tib.  11;  Claud.  17; 
Nero  16;  Vespas.  8;  C.  I.  L.  10,  7956;  Acc.  Plur.  Ostia  Liv. 
22,  37,  1 ;  Tacit.  Ann.  16,  9  (im  Med.  Ostia,  Lipsius  schreibt 
Ostiam);  luven.  8,  171;  11,  49;  Amm.  Marc.  19,  10,  4;  Abi. 
Plur.  Ostiis  Liv.  9,  19,  4;  lustin,  34,  3,  8;  Augustin.  Confess. 
9,  11,  28;  Ostis  I.  Neap.  2464;  C.  L  L.  8,  3283;  Orell.  3217; 
Henzen  6520;  7194;  7200,  vergl.  unter  34.  —  Patara  ist  als 
Neutr.  Plur.  Liv.  37,  24,  12;  37,  24,  13;  37,  45,  2;  Pataris 
als  Abi.  Liv.  33,  41,  5;  37,  17,  10;  Pataram  Liv.  37,  15,  6; 
37,  16,  3;  37,  16,  13;  37,  17,  2;  37,  25,  3;  37,  26,  3;  38,  39, 
2  (doch  öfters  mit  der  Var.  Patara);  Plin.  N.  H.  2,  108,  112 
(243);  Mela  1,  15,  82.  —  Alabanda  als  Acc.  Liv.  33,  18,  7; 
Alabandis  als  Abi.  Liv.  38,  13,  2;  luven.  3,  70;  Alabanda 
als  Nomin.  Sing.  Plin.  N.  H.  5,  29,  29  (109).  —  Synnada 
als  Acc.  Plur.  Liv.  38,  15,  14;  45,  34,  11;  Claudian.  in  Eutrop. 

2,  273;  Synnadis  als  Abi.  Cic.  Epist.  ad  Farn.  3,  8,  3:  3,  8, 
5;  15,  4,  2  und  Epist.  ad  Att.  5,  20,  1;  Liv.  45,  34,  12; 
Synnade  als  Abi.  Cic.  Epist.  ad  Farn.  3,  8,  6  im  Med.  m.  pr. 
(m.  sec.  Synnadae)  und  Epist.  ad  Att.  5,  16,  2;  Plin.  N.  H.  5, 
29,  29  (105);  Stat.  Silv.  2,  2,  87,  und  Synnados  als  Gen. 
Stat.  Silv.  1,  5,  37;  Sidon.  Carm.  22,  138.  —  Thyatira  wkd 
in  älteren  Ausgaben  gewöhnlich  als  Acc.  geschrieben  Liv.  37, 
8,  7;  37,  21,  5;  37,  37,  6;  37,  38,  1,  aber  von  den  neuereu 
Herausgebei-n  nach  den  besten  Handschriften  an  all  den  ange- 
führten Stellen  Thyatiram,  ebenso  Oros.  6,  2,  11;  Liv.  37,  44, 
4  ist  ab  Thyatira,  und  Plin.  N.  H.  5,  29,  31  (115)  Thyatira 
adluitur  Lyco. 

Artaxata  ist  Neutr.  Plur.  luven.  2,  170;  Tac.  Ann.  13, 
39;  13,  41;  14,  23;  Fest.  Brev.  16,  2;  Amm.  Marc.  25,  7,  12; 
Dat.  und  Abi.  Artaxatis  Plin.  N.  H.  6,  13,  16  (42);  Flor.  3, 
5,  27;  Capitol.  Anton.  Philos.  9,  1,  aber  auch  Nomin.  Sing. 
Artaxata  Plin.  N.  H.  6,  9,  10  (26)  und  Abi.  Artaxata  Tac. 
Ann.  2,  56;  6,  33;  Eutrop.  6,  13  und  Itin.  Anton.  S.  180,  1; 
210,  5.  —  Bactra  als  Neutr.  Plur.  Verg.  Aen.  8,  688;  Horat. 
Carm.  3,  29,  28;  Lucan.  8,  299;  8,  423;  Sil.  3,  613;  13,  764; 
Stat.  Süv.  3,  2,  136;  4,  1,  40;  Plin.  N.  H.  6,  15,  17  (45);  Curt. 

3,  10,  5;  4,  5,  4;    4,  5,  8;    4,  11,  13;    5,  8,  1;    5,  9,  5;  5,  9, 


-     719     - 

8;  5,  9,  16;  5,  10,  6;  5,  10,  9;  5,  11,  6;  5,  13,  2;  5,  13,  18; 

6,  4,  9;  6,  7,  22;  6,  11,  32;  7,  4,  31;  7,  7,  4;  7,  8,  30;  7,  9, 
20;  7,  9,  21;  7,  10,  10;  9,  7,  1;  9,  7,  11;  Ampel.  16;  Amm. 
Marc.  23,  6,  58;  Claudian.  III  cons.  Honor.  202;  IV  cons. 
Honor.  656;  Iul.Val.Kes  gest.  Alex.  M.  2,  23;  Bactris  Senec. 
Nat.  qaaest.  5,  18,  10;  Sil.  8,  414;  Gurt.  10,  10,  4;  aber  als 
Sing.  Bactra  te  vidit  lul.  Valer.  Res  gest.  Alex.  M.  3,  48  und 
circa  Bactram  Mart.  Capella  6,692.  — Ecbatana  als  Neutr. 
Plur.  Plin.  X.  H.  6,  14,  17  (43);  6,  26,  29  (116);  Gurt.  4,  5, 
8;  5,  8,  1;  7,  10,  10;  lustin.  12,  1,  3;   Amm.  Marc.  23,  6,  22; 

23,  6,  29;  Ecbatanis  Plin.  N.  H.  6,  13,  16  (42);  6,  27,  31 
(133);  31,  2,  14  (17);  Tac.  Ann.  15,  31;  Gurt.  5,  13,  1;  lul. 
Val.  Res  gest.  Alex.  M.  2,  31;  Vulg.  1  Esdr.  6,  2;  3  Esdr.  6, 
23;  ludith.  1,  1;  Tob.  5,  8;  aber  Acc.  Ecbatanam  Lucil.  (14, 
1)  bei  Non.  S.  533,  33;  Hieronym.  Ghron.  2  8.  119;  Vulg.  2 
Mach.  9,  3;  Oros.  6,  4,  9;  Abi.  Ecbatana  Oros.  5,  10,  8,  und 
Ecbatanas  Apul.  de  mundo  26  S.  346,  Goldbacher  schreibt  hier 
Ecbatana.  —  Hierosolyma  als  Nomin.  Plur.  Plin.  N.  H.  5, 
14,  15  (70);  Tac.  Ann.  5,  11,  und  als  Acc.  Tac.  Hist.  5,  2; 
ö,  10;   5,  11;    Plin.  N.  H.  6,  34,  39  (213);    Lact.  Instit.  4,  13, 

24,  und  (Hierusolima)  Exe.  Lat.  Barbari  ed.  Frick  p.  260,  25; 
262,  2;  270,  2;  Hierosolymorum  Tacit  Hist.  2,  4;  5,  9;  Suet. 
Nero  40;  Tit.  5;  Eutrop.  7,  21,  2;  2  Mach.  5,  2;  8,  36;  Oros. 

7,  3,  8;  7,  9,  3  zweimal;  Hierosolymis  Gic.  pro  Flacc.  28, 
67;  28,  69;  Plin.  N.  H.  5,  14,  16  (72);  5,  14,  17  (73);  Tacit. 
Hist.  5,  1;  (Hierusolymis)  Solin.  35,  4;  35,  7;  Euü-op.  7,  20,  1; 
Amm.  IMarc.  14,   8,   12;    (lerosolymis)   Tulg.   Act.    apost.    1,  4; 

8,  1;  8,  14;    11,  22;    11,  27;    12,  25;    16,  4;    20,  16;  20,  23; 

25,  15;  25,  24;  26,  4;  26,  10;  26,  20;  28,  17;  3  Esdr.  1,  1; 
1,  21;  1,  35;  1,  49;  loann.  1,  19;  2,  23;  4,  20;  4,  21;  4,  45; 
5,  2;  7,  25;  10,  22;  Luc.  23,  7;  1  Mach.  1,  25;  10,  43; 
2  Mach.  1,  1;  1,  10;  3,  6;  4,  9;  4,  19 ;  5,  22;  6,  2  ;  8,  33; 
10,  15;  11,  8;  12,  9;  12,  29;  14,  23;  14,  37;  Marc.  3,  8;  3, 
22;  7,  1;  Math.  4,  25;  15,  1;  21,  1;  Oros.  6,  13,  1;  6,  18,  24; 
7,  5,  7;  7,  5,  8;  7,  6,  14;  7,  9,  6;  7,  30,  5;  Sulp.  Sever.  Dial. 
3,  18,  1;  Mart.  Gapella  6,  679;  (Hierusolimis)  Exe.  Lat.  Barbari 
ed.  Frick  p.  248,  18;  258,  15;  Gonsul.  Ravenn.  p.  380,  12; 
Liber  Ghronec.  p.  432,  22,  aber  doch  Nomin.  Sing.  Hieroso- 
lyma   Solin.    35,    4;     Eutrop.    7,     19,    3;     (lerosolyma)    Vulg. 


—     720     - 

Matth.  2,  3;  3,  5;  Sulp.  Sever.  (Jhron.  2,  33,  4:  (Hierusolima) 
Exe.  Lat.  I5arbari  ed.  Frick  p.  338,  28;  Chron.  a.  334  p.  110, 
6;  Genit.  Ilierosolymac  Gros.  Lib.  Apolog.  8,  3;  Sulp.  Sever. 
Chron.  1,  1,  3;  1,  42,  1;  2,  30,  2;  Dat.  lerosolymae  Vulg. 
Marc.  11,  1;  Ace.  Hierosolymain  Cic.  pro  Flacc.  28,  67  ed.  C.  F. 
W.  Müller,  dagegen  Baiter  (ed.  Turin.)  und  Kayser  mit  Unrecht 
Hierosolyma;  Plin.  N.  H.  27,  4,  5  (15);  Suet.  Aug.  93;  Flor.  3, 

5,  30;  Tert.  adv.  Marc.  5,  3;  Eutrop.  6,  14,  2;  Fest.  Brev.  16, 
3;  Hieronym.  Epist.  5,  1;  (lerosolymam)  Vulg.  Act.  apost.  8, 
25;  11,  2;  13,  13;  15,  4;  19,  21;  21,  4;  21,  12;  21,  17;  25, 
1;  25,  9;  25,  20;  3  Esdr.  1,  31;  2,  15;  8,  7;  Gal.  1,  17;  1, 
18;  2,  1;  loaun.  11,  11;  11,  15;  11,  18;  11,  55:  12,  12,  Luc. 
2,  42;  18,  31;    19,  28;    1  Mach.  1,  22;    2  Mach.  3,  9;    3,  37; 

4,  21;  5,  25;  8,  31;  9,  4;  12,  31;  12,  43;  15,  30;  Marc.  10, 
32;  10,  33;  11,  11;  11,  15;  11,  27;  15,  41;  Matth.  2,1;  5,  35; 
16,  21;  20,  17;   20,  18;    21,  10;    Amm.  Marc.  23,  1,  2;    Gros. 

6,  6,  2;  6,  13,  1;  7,  3,  5;  7,  6,  12;  7,  13,  5;  Lib.  Apolog.  9, 
1;  Sulp.  Sever.  Chron.  1,  41,  5;  Jordan.  Histor.  Rom.  235  (ed. 
Mommsen  p.  31,  2);  269  (p.  35,  6  und  35,  8);  Wilm.  Inscr. 
922  und  C.  L  L.  6,  944;  Abi.  Sing.  lerosolyma  Vulg.  Act. 
apost.  25,  7;  Luc.  24,  47;  2  Mach.  11,  5  und  Hierusolima 
Exe.  Lat.  Barbari  ed.  Frick  p.  358,  2.  —  Maracanda  ist 
Neut.  Flur.  Curt.  7,  6,  10;  7,  6,  24;  7,  10,  20;  8,  1,  7;  8,  1, 
19;  8,  2,  13.  —  S am  OS  ata  Neutr.  Plur.  bei  Plin.  N.  H.  5, 
24,  20  (85);  Amm.  Marc.  20,  11,  4;    a  Samosatis  Plin.  N.  H. 

5,  24,  21  (86),  aber  auch  Samosatam  Amm.  Marc.  18,  4,  7; 
18,  8,  1;  18,  8,  4;  Abi.  Samosata  Plin.  N.  H.  2,  104,  108  (235); 
Amm.  Marc.  14,  8,  7.  —  Singara  war  im  Griechischen  Plur. 
nach  Dio  Cass.  68,  22  und  Paean.  in  der  Übersetzung  des 
Eutrop.,  der  10,  10,  1  apud  Singaram  nach  den  besten  Hand- 
schriften hat,  wo  aber  Droysen  falsch  Singara  schreibt.  Nach 
der  ersten  Deklination  findet  sich  ferner  Nomin.  Sing.  Sin- 
gara Amm.  Marc.  25,  7,  11;  Genit.  Singarae  Amm.  Marc. 
20,  7,  4;  Acc.  Singaram  Amm.  Marc.  18,  5,  7;  19,  9,  9;  25, 

7,  9;  Fest.  Brev.  27,  3;  Hieronym.  a.  2363,  vergl.  C.  Wagener, 
Philol.  Anzeiger  10  S.  49  und  Jahresbericht  zu  Eutrop.  im 
Philolog.  42  S.  391;  Abi.  Singara  Amm.  Marc.  18,  9,  3;  19, 
2,  8.  —  Susa  als  Nomin.  und  Acc.  Plur.  Prop.  3  (2),  13,  1; 
Plin.  N.  H.  6,  27,  31  (134);   Curt.  5,  1,  7;    5,  2,  8;    5,  2,  16; 


—     721     — 

Ampel.  16;  Claudian.  bell.  Gild.  33;  Susorum  Plin.  N.  H.  6, 
27,  31  (135);  Susis  Lucan.  2,  49;  Plin.  N.  H.  2,  106,  110 
(237);  6,  27,  31  (133);  24,  17,  102  (164);  25,  13,  95  (154); 
Curt.  5,  3,  3;  5,  6,  9;  Solin.  54,  14.  Ein  Nomin.  Sing.  Susa 
ist  sicher  nur  Amm.  Marc.  23,  6,  26,  unsicher  bei  Lucan.  8,  425 ; 
Solin.  54,  14;  Plin.  N.  H.  6,  23,  26  (100)  und  6,  27,  31  (133); 
Acc.  Susam  Apul.  de  mundo  26  S.  346,  Goldbacher  schreibt 
Susa;  Abi.  Sing.  Susa  lustin.  11,  14,  9.  —  Tigranocerta 
als  Acc.  Plur.  Tacit.  Ann.  14,  23;  Dat.  und  Abi.  Plur. 
Tigranocertis  Tacit.  Ann.  15,  6  ;  15,  8;  Acc.  Tigrauocer- 
tam  Tacit.  Ann.  15,  4;  15,  5;  Frontin.  Strateg.  2,  1,  14;  2,  2, 
4;  2,  9,  5;  Eutrop.  6,  9,  1 ;  Fest.  Brev.  15,  3;  Oros.  6,  3,  6;  Abi. 
Tigranocerta  Plin.  N.  H.  6,  9,  10  (27);  Tacit.  Ann.  14,  24;  15,  5. 
Pergaraa  als  Neutr.  Plur.  ist  die  gewöhnliche  Be- 
zeichnung der  Burg  von  Troja,    Liv.  Andr.   (fr.  2)   bei  Non. 

5.  512,  38;  Enn.  (61  ed.  Ribbeck)  bei  Macrob.  Sat.  6,  2,  25, 
L.  Müller  (Fab.  43)  liest  Pergamum;  Lucr.  1,  476;  Verg.  Aen. 
1,  466;  1,  651;  2,  177;  2.  291;  2,  375;  2,  556;  2,  571;  3,  87; 
4,  344;  6,  516;  8,  374;  Horat.  Carm.  2,  4,  12;  Ovid.  Her.  1, 
51;  3,  152;  7,  143;  Amor.  2,  12,  9;  A.  A.  1,  478;  2,  139; 
Remed.  amor.  66;  Met.  12,  445;  12,  591;  13,  169;  13,  219; 
13,  320;  13,  349;  13,  374;  13,  507;  13,  520;  14,  467;  15,  442 
und  Fast.  1,  525;  6,  100;  Senec.  Agam.  206;  Troad.  472;  Sil. 
13,  37;  13,  64;  Stat.  Achill.  2,  196;  Anthol.  Lat.  ed.  Riese  165,  2. 
Dafür  ist  Pergamus  (wie  IHoyaiioq  II.  4,  508;  5,  446;  5,  460; 

6,  512;  7,  21;  7,  24;  24,  700;  Pind.  Ol.  8,  42  Fem.  ist),  Stat. 
Silv.  1,  4,  100;  Diomed.  1  S.  314  (I  327,  5)  und  öfter  Per- 
gamum als  Nomin.  Senec.  Troad.  14;  Agam.  421  (442);  Vok. 
o  Pergamum  Plaut.  Bacch.  4,  9,  9  (933),-  Acc.  Pergamum 
Plaut.  Bacch.  4,  9,  2  (926);  4,  9,  130  (1053);  Acc.  (653)  bei 
dem  Schol.  Bern,  zu  Verg.  Ge.  1,  502  und  ein  Dichter  bei 
Cornificius  2,  26,  42;  Dat.  und  Abi.  Pergamo  Plaut.  Bacch. 
4,  9,  131  (1054);  Pacuv.  (167)  bei  Non.  S.  280,  27;  ein  Dichter 
bei  Cic.  Divin.  1,  21,  42.  Auch  Nomin.  Pergamos  ist  Stat. 
Silv.  3,  4,  106  nachweisbar;  Acc.  Pergamon  Stat.  Silv.  3, 
4,  68;  Aetna  18  (Pergamon  igni  impositam)  und  584  (flebile 
Pergamon).  Die  Stadt  der  Attali  hcisst  gewöhnlich  Pergamum 
oder  Pergamus  (vergl.  unter  142),  aber  Pergama  Varro  L. 
L.  6,  3,  15;  Samon.  5. 

Neae-Wagener,  Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  *6 


-     722     — 

Melir(!re  Namen,  grösstenteils  von  Bergen  und 
Vorgebirgen,  zum  Teil  auch  von  anderen  Ortlich- 
keiten,  welche  im  Sing,  us  haben,  gestatten  dauebeu 
einen  Plur.  auf  a.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  732  stellt  als 
solche  zusammen  Averna,  Gargara,  Tartara,  Maenala; 
Prob.  Cathol.  1,  43  S.  1465  (IV  22,  15);  1,  50  8.  1472  (I  28, 
3);  Prise.  5,  10,  55  S.  663  (II  177,  2)  Tartara,  Gargara, 
Maenala  und  Phoc.  Ars  3,  17  S.  1705  Maenala,  Tartara, 
Gargara,  Ismara.  Averna  Verg.  Aen.  3,  442;  5,  732;  7,  91; 
Ovid.  Met.  14,  105.  —  Dindyma  Verg.  Aen.  9,618;  10,252; 
Ovid.  Met.  2,  223  und  Fast.  4,  234;  Val.  Fl.  3,  20;  3,  232; 
Claudian.  Rapt.  Pros.  2,  269;  Sidon.  Carm.  9,  202;  11,  121; 
Dindymus  Pliu.  N.  H.  5,  32,  40  (142),  Detlef sen  schreibt 
Didymus;  Aec.  Dindymon  Ovid.  Fast.  4,  249.  —  Gargara 
Verg.  Ge.  1,  103;  3,  269;  Ovid.  A.  A.  1,  57;  Mela  1,  18,  93; 
Plin.  N.  H.  5,  30,  32  (122);  Stat.  Theb.  1,  549;  Val.  Fl.  2,  360; 
2,  584;  Claudian.  Rapt.  Pros.  1,  206;  Sidon.  Carm.  7,  147; 
Pacat.  Panegyr.  4;  Macrob.  Sat.  5,  20,  2.  Bei  den  Griechen 
auch  rdqyaqov  und  FaQyaQog,  jenes  II.  8,  48.  14,  292.  352.  15, 
152  und  Strabo  13,  1,  5,  dieses  als  Stadtname  fem.  Gen.  Alkman 
bei  Steph.  Byz.  unter  FccQyaQa  und  Etym.  M.  S.  221;  lat.  Gar- 
garum  und  Gargarus,  und  zwar  ist  Nomin.  Gargarus  Vib. 
Sequester  ed.  Riese  155,  29;  Prise  5,  10,  55  S.  663  (II  177,  2); 
Phoc.  Ars  3,  17  S.  1705  (IV  426,  16);  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5; 
732;  Acc.  Gargarum  Dictys  2,  27  (ed.  Meisterp.  36,  2)  und 
Macrob.  Sat.  5,  20,  4. —  Ismara  Lucr.  5,  31;  Verg.  Ge.  2,  37 
Prop.  4  (3),  12,  25;  Stat.  Silv.  1,  2,  224;  Theb.  4,  385;  6,  101 
7,  685;  Sidon.  Carm.  23,  189;  Ismarus  Verg.  Ecl.  6,  30 
Ismaron  als  Stadtname  Plin.  N.  H.  4,  11,  18  (42).  —  Maenala 
Verg.  Ecl.  10,  55  und  Ge.  1,  17;  Ovid.  Met.  1,  216;  Senec. 
Herc.  Oet.  1886;  Lucan.  3,  177;  Stat.  Theb.  4,  285;  7,  80; 
Sil.  13,  346;  15,  771;  Claudian.  Laud.  Stil.  1,  182;  3,  250; 
Bell.  Get.  575  und  Rapt.  Pros.  1,  228;  2,  244;  Sidon.  Carm. 
1,  15;  Rutil.  Namat.  1,  233;  Maenalus  Verg.  Ecl.  8,  22;  10, 
15;  Plin.  N.  H.  4,  6,  10  (21);  Maenali  Senec.  Hercul.  Für. 
226;  Hercul.  Oet.  17;  Maenalos  Ovid.  Fast.  5,  89  im  Patav. 
und  Zulich.;  Acc.  Maenalon  Ovid.  Met.  2.  415;  Stat.  Theb. 
9,  639;  Priap.  75  (76),  7.  —  Taenara  Senec.  Tro.  413;  Stat. 
Theb.  2,  32;  Prudent.  Apoth.  749;  Claudian.  Rapt.  Pros.  2,  307^ 


I 


~     723     — 

Taenarus  Nachahmer  des  TibuU.  3,  3,  14;  Senec,  Herc.  Für. 
667;  Serv.  zu  Verg.  Ge.  4,  467;  Acc.  Taenarum  Apul.  Met. 
6,  18  S.  413;  6,  20  S.  421;  Serv.  zu  Verg.  EcL  8,  55; 
Taenaros  Mela  2,  3,  49;  Apul.  Met.  1,  1  S.  7;  Acc.  Taenaron 
Mela  2,  3,  50  zweimal;  Lucan.  9,  36;  Val.  Fl.  1,  365;  Sidon. 
Carm.  15,  162;  TatV«^o»^  als  Nomin.  Strabo  8,  5,  1;  Taenarum 
als  Stadtname  Plin.  N.  H.  4,  5,  8  (16),  öfters  lässt  sich  aus  den 
gebrauchten  Formen  der  Nomin.  nicht  erkennen,  wie  Taenari 
sedes  Horat.  Carm.  1,  34,  10,  oder  Abi.  Taenaro  Mela  2,  3,  51; 
Plin.  N.  H.  4,  5,  7  (15);    4,  5,  8  (16).    -  Taygeta  Verg.  Ge. 

2,  488;  Val.  Fl.  4,  329;  Sil.  4,  363 ;  6,  311;  Stat  Silv.  1,  3,  78; 

4,  8,  53;  Theb.  8,  437  und  Achill.  1,  427;  Taygetus  Plin. 
N.  H.  4,  5,  8  (16),  Acc.  Taygeton  Val.  Fl.  1,  429;  tö  TavysTov 
Strabo  8,  5,  1,  oft  Taygeti  und  Taygeto.  —  Tartara  Lucr. 

3,  42;  3,  966;  5,  1126;    Verg.  Ge.    1,  36;  2,  292;   4,  482  und 
Aen.  4,  243;   4,  446;    5,  734;   6,  135;  6,  543;  8,  563;  12,  40 
12,   205;  Horat.  Carm.   1,  28,   10;    Ovid.  Met.   1,   113;    2,  260 

5,  371;  5,  423;  10,  21;  11,  670;  12,  523;  12,  619;  Fast.  4,  605 
Trist.  1,  2,  22  und  Ibis  572  (576);   Colum.  10,  272;  Stat.  Silv 
5,  1,  193;  5,  3,  69;  5,  3,  74;  5,  3,  261;  5,  3,  269;  Theb.  1,  56 
1,  102;  1,  308;  4,  506;    7,  820;  8,  20;  8,  58;    8,  79;   8,  513 
9,  655;  10,  26;  11,  446;    11,  574;  11,  622;   12,   85;  Achill.  1, 
134;  Val.  Fl.  7,  312;  Apul.  Met.  1,  15  S.  54;  de  deo  Socrat.  5 
S.   129;  Commodian.  Instr.   1,  26;   1,  36;   1,39;   Inscr.   de  l'Alg. 
282;  3870;  Tartarus  Lucr.  3,  1012;  Verg.  Aen.  6,  577;  Horat. 
Carm.  3,  7,  17  ;  Senec.  Herc.  Oet.  461;  Val.  Fl.  4,  258;  Acc.  Tar- 
taron    Stat.  Silv.  2,    7,    117.       Vergl.  Prob.  Inst.   art.  ed.  Keil 
IV  118,  30:   sunt  noraina,  quae  in  numero  singulari,  sint  generis 
masculini,  ut  puta  „hie  Tartarus",  in  numero  vero  plurali  generis 
neutri,    ut  puta  „haec  Tartara"  et   cetera    alia   und  Donat  2,  4 
S.    1747    (IV    375,    31):    sunt    praeterea    nomina    in    singulari 
numero  alterius  generis  et  alterius  in  plurali,  ut  balneum  Tartarus. 

Am  gerechtfertigsten  ist  der  Plur.  in  den  Benennungen  von 
Bergketten,  wie  Alpes,  Acroceraunia  oder  Ceraunia, 
Tifata.  Denn  dass  Tifata,  obgleich  Tifata  mons  gesagt  wird, 
nicht  eine  einzige  Anhöhe  ist,  geht  aus  Liv.  7,  29,  6  Tifata 
imminentes  Capuae  colles  und  I)io  Cass.  42,  25  rcc  TufQarriva  oQtj 
hervor.  —  Montes  Acroceraunia  hat  Plin.  N.  II.  3,  23,  26 
(145);   promunturium   Acro  ceraunium    (als  Adject.)    derselbe 

46* 


-     724     — 

3,  11,  15  (97);  3,  26,  29  (150).  —  Von  Alpes  kommt,  besouders 
bei  Dichtern,  der  Sing.  vor.  Den  Acc.  Alpem  weist  Prise.  7, 
10,  51  S.  757  (K  328,  13)  aus  Lucan.  1,  481;  3,  299  und 
luven.  10,  152  nach;  Alpen  achreibt  Venant.  Fort.  6,  1,  113; 
den  Gen.  Alpis  haben  Lucan.  1,  688  und  Sidon.  Carm.  16,  95, 
den  Abi.  Alpe  Ovid.  A.  A.  3,  150;  Flor.  2,  6,  50;  Claudian. 
B.  GUd.  82  und  Laud.  Stil.  3,  285;  Sidon.  Epi.st.  5,  16,  1  (ed. 
Mohr  p.  119,  21);  Tab.  Peuting.  4a,  II  C.  E  und  III  D ;  Itiu.  Anton. 
S.  296  (141);  Alpem  und  Alpis  sind  ausserdem  mit  Nennung 
des  Athos  verbunden  bei  Sidon.  Carm.  2,  510  und  9.  45.  Aber 
saltus  luliae  Alpis  bei  Liv.  5,  34,  8  ist  sehr  unsicher,  Alpis 
scheint  daselbst  vielmehr  Acc.  Plur.  zu  sein.  —  In  den  Namen 
anderer  Bergketten  ist  der  Sing,  allein  gebräuchlich,  wie 
Apenninus,  Haemus,  Iura,  Pyrenaeus  oder  bei  Dichtern 
Pyrene,  Rhodope,  Taurus,  Vogesus.  —  In  Pyrenaei  montes 
Caes.  bell.  Gall.  1,  1,  7;  Liv.  21,  23,  2;  21,  60,  2:  Plin.  N.  H. 
3,  3,  4  (30);  16,  16,  28  (71);  31,  2,  2  (4)  ist  Pyrenaeus  Adject., 
wie  in  Pyrenaeus  sultus  Liv.  21,  23,  4  und  in  tcc  IJvQrji^ccTa  öqi} 
bei  Strabo. 

Die  Namen  von  Inselgruppen,  wie  Cyclades,  Spo- 
rades, Arginussae,  Cyaneae,  Symplegades,  stehen  in 
der  Regel  im  Plur.,  doch  ist  Cyclas  Vitruv.  7,  7,  3 ;  Senec. 
Herc.  Oet.  807;  Phaedra  1030;  Sil.  4,  247;  luven.  6,  563; 
Sidon.  Carm.  6,  10,  und  Symplegas  Seuec.  Herc,  Für.  1218; 
Lucan.  2,  718;  Val.  Fl.  4,  221;  5,  299;  Claudian.  in  Eutr.  2, 
30;  Sidon.  Carm.  11,  4;  Prise.  Perieg.  305;  Venant.  Fortun.  Vit. 
S.  Mart.  4,  14,  und  dasselbe  metaphorisch  Mart.  11,  99,  5; 
Auson.  Epigr.  108,  9;  Rutil.  Namat.  1,  461.  Die  Insel  Argi- 
nussa  Plin.  N.  H.  5,  31,  38  (137)  und  die  Stadt  gleiches 
Namens  Plin.  N,  H.  8,  58,  83  (225)  sind  von  den  Arginussae 
verschieden. 

Pluralia  tantum  sind  noch  Tempe  oder  Tempea  (vergl.  unter 
84),  und  die  luselnamen  Capreae  und  Cythera,  Philae. 
Der  Acc.  Cytheram  Tac.  Ann.  3,  69  war  Conjectur  von  Beroaldus, 
die  Hdschr.  hat  Cythenum,  wofür  Lipsius  Cythuum  vermutete, 
was  auch  die  neueren  Herausgeber  aufgenommen  haben. 

115.  Die  deficientia  casibus,  d.h.  solche  Nomina, 
denen  ein  oder  mehrere  Casus  fehlen,  werden  vou  den 
alten   Grammatikern   nach  der  Zahl    der  vorhandenen 


-     725     — 

Casus  monoptota,  diptota,  triptota,  tetraptota  genannt. 
So  sind  nach  Diom.  1  S.  288  (I  309,  14)  die  nur  im  Abi.  ge- 
bräuchlichen sponte,  natu,  tabo  monoptota,  luppiter,  welches 
nur  im  Nomin.  und  Voc.  vorkommt,  ein  diptoton,  opis  opem 
ope  und  diejenigen  Neutra  Plur.,  welche  keinen  Gen.,  Dat.  und 
Abi.  haben,  triptota,  und  solche  Nomina,  welchen  der  Nomin, 
und  Voc.  fehlt,  tetraptota.  Vergl.  Serv.  (Serg.)  Comm.  in  Donat. 
S.  1844  (IV  433,  29),  und  über  die  monoptota  Prob.  Instit.  art. 
S.  326  (IV  118,  19)  und  S.  330  (IV  120,  26).  Dagegen  ge- 
braucht Prise.  5,  14,  76  S.  672  (II  187,  16)  dieselben  Be- 
nennungen mit  Beziehung  auf  die  Anzahl  der  zum  Ausdruck 
aller  sechs  Casus  dienenden  Formen,  so  dass  die  Indeclinabilia, 
wie  nequam,  alpha,  beta,  quattuor,  quinque,  sex 
monoptota,  die  Neutra  der  zweiten  Declin.  im  Sing,  und  alle 
Neuti'a  im  Plur.  ti'iptota,  und  die  Nomina  der  zweiten  Declin. 
auf  r  tetraptota  sein  sollen;  neben  denen  freilich  fors  imd  forte, 
tabi  und  tabo,  verua  und  veribus  (indem  veruum  sich 
nicht  finde)  als  diptota  auftreten.  Vergl.  Consent.  S.  2033 
(V  351,  20);  S.  2034  (V  352,  4).  Wiederum  nennt  Prise.  5, 
13,  69  S.  669  (II  184,  8)  diejenigen,  welche  nur  für  den  Nomin. 
eine  Form  haben,  die  meistens  zugleich  als  Vocat.  angewandt 
wird,  aptota,  und  solche,  in  welchen  dieselbe  Form  für  alle 
Casus  gemeinschaftlich  ist,  monoptota,  wobei  er  zugiebt,  dass 
bei  den  antiqui  der  umgekehrte  Sprachgebrauch  gefunden  wird. 
Wie  in  dieser  Stelle  werden  aptota  auch  Prise.  5,  9,  47  S.  660 
(II  172,  15),  monoptota  Prob.  Cathol.  1,  17  S.  1446  (IV  8,  14); 
1,  25  S.  1451  (IV  11,  28)  und  Asper  lun.  5,  7  S.  1729  (V  550, 
21),  aptota  und  monoptota  Cledon.  S.  1897  (V  41,  30) ;  1901 
(II  45,  30)  und  Alcuin.  S.  2101  genannt.  Diom.  1  S.  287 
(I  308,  19)  und  288  (I  309,  8)  ;  Prob.  Inst.  art.  S.  326  (IV  118, 
19)  und  S.  330  (IV  120,  26)  und  Rhemn.  Pal.  S.  1365  (V  533,  6) 
bezeichnen  als  aptota  solche,  welche  für  alle  Casus  eine  Form 
haben;  Donat.  2,  9  S.  1749  (IV  377,  25)  begreift  unter  dieser 
Benennung  sowohl  diejenigen,  von  denen  nur  ein  einzelner 
Casus  vorkommt,  wie  solche,  welche  dieselbe  Form  für  alle 
Casus  haben,  und  ebenso  unterschiedslos  nennt  Charis.  1,  12 
S.  22  (I  34,  27);  1,  12  S.  23  (I  35,  18)  monoptota.  Vergl. 
leep,  Zur  Geschichte  der  Lehre  von  den  Redeteilen  bei  den 
Latein.  Grammatikern    S,  140  ff. 


—     726     — 

116.  Zu  den  monoptota  nach  dem  Sprachgebrauch  des 
Diom.  gehören  die  Neutra  fas,  nefas,  instar.  Vergl.  Charis. 
1,  12  S.  23  (I  35,  18),  welcher  mehrere  ungleichartige  damit 
zusammenstellt,  und  über  fas  und  nefas  Diom.  1  S.  288  (I 
309,  20);  Prise.  5,  14,  78  S.  673  (II  190,  2);  11,  6,  24  S.  924 
(I  564,  1);  Asper  Tun.  5,  7  S.  1729  (V  550,  22).  Von  Prob. 
Cathol.  1,  43  S.  1464  (IV  22,  2)  und  Prise.  6,  10,  52  ö.  701 
(II  239,  3)  werden  fas  und  nefas  als  Indeclinabilia  bezeichnet, 
und  von  Charis.  1,  10  S.  15  (I  27,  4)  wird  ausdrücklich  ein 
Genet.  huius  fas  aufgestellt;  dagegen  sagt  Prise.  8,  1,  5  S.  785 
(II  372,  12),  dass  fas  keinen  Gen.  hat,  und  11,  6,  24  S.  924 
(II  564,  1)  stellt  er  fas,  dicioue  und  andere  Nomina  denen  gegen- 
über, welche  non  deficiunt  aliquo  casu  certo,  sed  pro  omni  casu 
eadem  terminatione  funguntur.  Nach  Asper  lun  a.  a.  O.  sind 
fas  und  nefas,  nach  Alcuin  S.  2101  fas,  nur  als  Nomin.  in 
Gebrauch;  richtiger  sagt  Diom.  a.  a.  O.,  dass  fas  und  nefas, 
und  Serv.  (Serg.)  Comm.  in  Donat.  S.  1845  (IV  433,  37),  dass 
nefas  für  drei  Casus,  den  Nomin.,  Accus,  und  Voc,  gebraucht 
werde.  Nefas  als  Acc.  weist  Consent.  S.  2035  (V  352,  24)  aus 
Verg.  Aen.  2,  184  und  4,  563  nach.  So  wird  contra  fas,  ultra 
fas,  fas  habere  oder  putare  oder  existimare,  nefas  habere  oder 
ducere,  per  omne  fas  ae  nefas  sequi,  fas  nefasque  confundere 
gesagt. 

Zu  instar  giebt  Prob.  Cathol.  1,  12  S.  1444  (IV  6,  5) 
und  1,  36  S.  1458  (IV  17,  2)  den  Gen.  instaris.  Dieser  findet 
sich  aber  nirgends.  Von  den  besseren  Grammatikern,  wie 
Charis.  1  S.  25  (I  38,  19);  Exe.  ex  Charis.  1  S.  551,  17;  Val. 
Prob,  de  uom.  excerpt.  S.  215  (IV  207,  11);  Augustin.  Regulae 
S.  1980  (V  499,  35);  Serv.  zu  Verg.  Aen.  2,  15  wird  instar  für 
ein  Nomen  gehalten,  spätere  erklären  es  für  ein  Adverb,  wie 
Virgil.  Gramm.  Exe.  in  Anecd.  Helvet.  ed.  Hagen  p.  198,  18. 
Dagegen  ist  instar  nach  Wölflliu,  der  im  Archiv  11  p.  581  ff. 
eine  übersichtliche  Geschichte  des  Wortes  giebt,  ein  substan- 
tivierter Infinitiv  =  instare,  der  ursprünglich  von  dem  Gleich- 
stehen der  Wagschalen  gebraucht  sei,  vergl.  Archiv  IV  p.  357 
und  ausserdem  auch  H.  Nettleship,  Contributions  to  Latin 
Lexicography  p.  487.  Es  steht  gewöhnlich  als  Accus.,  wie 
Cic.  Brut.  51,  191;  in  Pison.  22,  52;  Epist.  ad  Fam.  15,  4,  8; 
Epist.  ad  Att.  10,  4,  1  und  Off.  2,  20,  69;  Caes.  bell.  GaU.  2, 


—     727     — 

17,  4;  Lucr.  6,  614:  6,  805;  Catiill.  17,  12;  Verg.  Aen.  2,  15: 
3,  637;  1,  707;  12,  923;  Horat.  Carm.  4,  5,6;  Liv.  26,  28,  llj 
42,  55,  9;  Vell.  2,  20,  4;  Tac.  Ann.  1,  20;  2,  61;  3,  36. 
An  änderen  Stellen  ist  instar  g^anz  als  Subst.  behandelt, 
teils  als  Nomin.,  teils  von  einem  Verbum  abhängig, 
zuweilen  hat  es  auch  ein  Adject.  oder  Pronomen  neben 
sich.  Caes.  bell.  civ.  3,  66,  1  cohortes  quasdam,  quod  instar 
legionis  videretur;  Verg.  Aen.  6,  865  quantum  instar  in  ipso; 
Liv.  28,  17,  2  parvum  instar  eorum,  quae  spe  ac  magnitudine 
animi  concepisset,  receptas  Hispanias  ducebat;  lustin.  18,  5,  11 
ex  frequentia  hominum  velut  instar  civitatis  effectum  est; 
Ulpian.  Dig.  39,  1,  21  §  3  si  proponatur  instar  quoddam  operis 
et  quasi  facies  quaedam  facta  [operisj;  Cic.  Tuse.  1,  17,  40 
persuadent  mathematici,  terram  ad  universi  caeli  complexura 
quasi  puncti  instar  obtinere;  Cic.  Off.  3,  3,  11  omnia  ex 
altera  parte  coUocata  vix  minimi  momenti  instar  habent;  Bell. 
Alex.  19,  3  cohortium  trium  instar  in  terram  exposuerat;  Ovid. 
A.  A.  1,  676  improbitas  muneris  instar  habet  und  3,  489  per- 
fidus  ille  quidera,  qui  talia  pignora  servat,  sed  tamen  Aetnaei 
fulminis  instar  habet;  Her.  2,  30  scelus  hoc  meriti  poudus  et 
instar  habet;  Epist.  ex  Pont.  2,  3,  42  instar  et  hanc  vitam  mortis 
habere  puta;  Liv.  35,  49,  10  videretis  vix  duarum  male  plenarum 
legiuncularum  instar;  Suet.  Caes.  61  equus  cuius  instar  pro 
aede  Veneris  Genetricis  postea  dedicavit;  Galba  10  at  e  pri- 
moribus  prudeutia  atque  aetate  praestautibus  velut  instar  senatus 
instituit;  Flor.  3,  5,  18  classem  tempestas  tarn  foeda  strage 
laceravit,  ut  navalis  belli  instar  efficeret;  Oros.  2,  14,  13  a  quibus 
mox  mittitur  Gylippus,  solus  quidem  sed  in  quo  omnium  prae- 
sidiorum  instar  praeferebatur;  Cod.  Theodos.  12,  1,  74,  2  si 
antiquum  instar  senatorii  nominis  fueriut  consecnti.  —  Später 
setzte  man  zu  instar  auch  Präpositionen,  so  ad  instar,  was 
zwar  Serv.  zu  Verg.  Aen.  2,  15;  6,  865;  12,  923;  Agroec. 
S.  2269  (VII  118,  6);  Beda  de  orthogr.  S.  2788  (VII  276,  11) 
und  Arusianus  Messus  VII  483,  3  verwerfen,  doch  gesteht  Serv. 
an  der  ersten  und  dritten  Stelle  zu,  dass  es  von  dem  Lyriker 
Serenus  Sammonicus  gebraucht  sei.  Der  abhängige  Genit.  steht 
meistens  nach  ad  instar,  so  lustin.  36,  3,  2;  Apul.  Met.  1,  25 
S.  78;  2,  9  S.  HO;  2,  21  S.  142;  4,  13  S.  268;  4,  26  S.  295; 
7,  4  S.  453;  9,  26  S.  645;  9,  32  S.  654;  9,  38  S.  666;  10,  1 


—     728     — 

S.  679;  10,  6  S.  (391;  10,  19  S.  714;  10,  30  S.  785;  11,  21 
S.  778;  11,  24  S.  805;  11,  29  S.  814;  Dogm.  Plat.  1,  6  S.  193 
und  S.  194;  1,  7  S.  194;  2,  24  S.  256;  de  mundo  16  S.  323; 
29  S.  355;  Tertull.  Idol.  15;  de  orat.  16;  Marc.  3,  24;  Resurr, 
carn.  33;  55;  de  anirn.  16;  38;  lud.  3;  Cyprian.  de  habitu 
virginum  22;  Ps.  Cyprian.  de  singularitate  clericorum  40;  lul. 
Valer.  Res    gest.  Alex.  M.  3,  57;    Veget.  Epit.   r.  milit.  3,  14; 

4,  45;  Ulpian.  Dig.  6,  2,  7  §  6;  Fragm.  Vatican.  270;  274; 
Cod.  Theodos.  6,  34,  1;  Cod.  Hermog.  6,  1;  Cod.  lustin.  3,  29,  4; 
3,  29,  8;  Vulg.  2  Par.  17,  12;  lob  20,  5;  36,  27;  Venant. 
Fortun.  5,  1  §  8;  Plioc.  Ars  IT  19  S.  1700  (V  420,  26);  Mar. 
Victorin.  S.  2586  (VI  138,  12  und  17).  Der  abhäügige  Genit. 
steht  zwischen  ad  und  instar,  so  ad  tantae  amplitudinis  instar 
Gell.  20,  1,  39;  ad  serpentium  instar  lul.  Valer.  Res  gest.  Alex. 
M.  3,  51;  ad  quoddam  paradisi  instar  Hieronym.  Epist.  2;  ad 
earundem  (sc.  navium)  instar  Veget.  Epit.  r.  milit,  4,  33;  ad 
cibi  instar  Veget.  Art.  veterin.  2,  8  (1,  36);  2,  28  (1,  56);  ad 
cuius  instar  Sacr.  Gelas.  74,  26 ;  ad  utris  instar  Sulpic.  Sever, 
Dial.  2,  2,  5;  ad  turbinis  instar  Alcim.  Avit.  Carm.  4,  76;  ad 
trinitatis  instar  Epist.  pontif.  (Symmach.  3,  1);  ad  eorum  instar 
qui  Cod.  Theodos.  11,  30,  63.  Ganz  ungebräuchlich  ist  factoris 
ad  instar  Venant.  Fortun.  Carm.  2,  4,  4  und  instar  ad  canis 
est  Fredeg.   4,    9    wie   auch    ad   hoc   instar  Apul.   de  mundo  32 

5.  361.  Andere  Präpositionen  sind:  in  instar  pontium  lordan. 
Get.  63  (ed.  Mommsen  p.  72,  5);  iuxta  instar  sacrorum 
scriniorum  Cod.  Theodos.  6,  30,  3;  propter  instar  universi- 
tatis  Isid.  Orig.  6,  17,  7;  s ecun dum  instar  antiquitatis  lustin. 
Nov.  LXXV;  sub  legis  instar  Tertull.  ad  nat.  2,  5. 

Secus  das  Geschlecht,  wird  allein  in  dieser  Form  gebraucht, 
meistens  als  absol.  Accus.  Charis.  1,  15  S.  61  (I  80,  15): 
Secus  neutri  generis  est  nomen,  unde  et  SaUustius  „virile  secus" 
dixit,  hoc  est  virilis  sexus,  quod  per  omnes  casus  integra  forma 
dechnatur.  Plaut.  Rud.  1,  2,  19  (107)  virile  secus  (im  vet.  und 
decurt.  und  in  der  Anführung  bei  Prise.  5,  6,  32  S.  653  [II 
162,  7]  sexus)  numquam  ullum  habui;  Sempr.  Asell.  (fragm.  7 
ed.  Peter  p.  181,  5)  bei  Gell.  2,  13,  5  eum  quem  virile  secus 
tum  in  eo  tempore  habebat;  Sisenna  (fragm.  80  ed.  Peter 
p.  289,  2)  bei  Non.  S.  222,  23  tum  in  muro  virile  ac  muliebre 
secus  popuH  multitudine  omni  collocata;  Varro  bei  Gell.  3,  10, 


I 


—     729     — 

7  quod  eius  virile  secus  futurum  est;  Sallust.  bei  Non.  S.  222, 
21  und  Macrob.  Sat.  3,  13,  7  at  Metellus  in  ulteriorem  Hi- 
spaniam  post  annum  regressus,  magna  gloria  concurrentiura 
(oder  coneurrentibus)  undique  virile  et  muliebre  secus  per  vias 
et  tecta   omnium   visebatur   (hieraus  citiert   Prob,   Cathol.   1,  41 

5.  1463    [IV  21,  5]:    Sallustius  virile  ac  muliebre  secus);   Liv. 

26,  47,  1  liberorum  capitum  virile  secus  ad  decem  milia  capta, 
und  31,  44,  4  ut  Philipp!  statuae,  imagines  omnes  nomiuaque 
earum,  item  maiorum  eius  virile  ac  muliebre  secus  omnium 
toUereutur  delerenturque;  Tac.  Hist.  5,  13  multidudinem  ob- 
sessorum  omnis  aetatis  virile  ac  muliebre  secus  sesceuta  milia 
fuisse  accepimus-,  Suet.  Aug.  44  athletarum  spectaculo  muliebre 
secus  omnes  submovit;  Frontin.  Strateg.  1,  11,  6  destinatum 
Lacedaemoniis   omnes  virile  secus   interficere:  Amm.  Marc.  29, 

6,  8  praedas  hominum  virile  et  muliebre  secus  agebant  et 
pecorum;  lul.  Valer.  Res  gest.  Alex,  M.  3,  14  (23)  hi  sunt 
promisce  mares  atque  aliud  secus,  Kubier  schreibt  hier  (p.  124,  9) 
alius  sexus.  Als  Nomin.  steht  secus  Tac.  Ann.  4,  62  affluxere 
avidi  talium,  virile  ac  muliebre  secus,  omnis  aetas;  Apul.  Dogm. 
Plat.  2,  25  S.  258  communi  praeceptorum  magisterio  docebuutur, 
non  virile  secus  modo  verum  etiam  feminarum;  Auson.  Idyll. 
11,  7  tres  ordine  partae,  Vesta,  Ceres  et  Inno,  secus  muliebre, 
sorores;  und  als  Accus,  von  einem  Verbum  abhängig  Arnob, 
1,  59  cor  ex  his  unum  secus  virile  designet;  5,  13  in  qua  secus 
virile  non  solum  homines  ponunt;  5,  25  (Baubo)  partem  illam 
corporis,  per  quam  secus  femineum  et  subolem  prodere  solet; 
Apul.  de  mundo  20  S.  334  sie  mare  et  femiueum  sexus  iungiter; 
Amm.  Marc.  16,  11,  9  egressi  promiscue  virile  et  muliebre 
secus  sine  aetatis   ixllo    discrimine  trucidabant  ut   pecudes,    und 

27,  10,  2  cuiusquemodi  fortunae  virile  et  muliebre  secus  cum 
supellectili  non  parva  indefensum  abduxit.  Zweifelhaft  ist  die 
Lesart  Auson.  Epigr.  70,  6  corrupit  totum  qui  puerile  secus 
(oder  decus),  und  Technop.  de  hist.  26  nota  et  parvorum  cunis, 
nmliebre  secus  (oder  pecus),  strix. 

Pedum  gehört  nach  Phoc.  1,  6  S.  1690  (V  412,  14)  zu 
denen,  quae  miuime  declinantur,  und  nach  Charis.  1,  15  8.  73 
(1  93,  27)  zu  den  nomina  unius  tantum  casus,  Keil  hat  bei 
Charis.  pessum  geschrieben,  aber  er  bemerkt,  dass  der  Neap. 
und  die  Exe.    des  Paris.  7530    pedum  geben,    wie   bei  Putsch. 


—     730     — 

und  Lindem,  gelesen  wird.  Pedum  als  Acc.  hat  Verg.  Ecl. 
5,  88,  und  mit  Beziehung  auf  diese  Stelle  Terent.  Maur.  1026 
(VI  355),  als  Nomin.  Festus  S.  210  und  249.  In  der  zweiten 
dieser  Stellen  und  in  den  Schol.  Veron.  zu  Verg.  a.  a.  O.  wird 
aus  Enn.  (Fab.  50)  angeführt:  procede  gradum  proferre  pedum 
nitere  cessas.  Fest,  spricht  seine  Verwunderung  aus,  dass 
Ven'ius  Flaccus  darin  das  pedum  gefunden  habe,  da  die  deut- 
liche Construction  sei:  gradum  proferre  pedum  cessas?  nitere. 
Richtiger  verbindet  man  gradum  proferre  pedum  nitere,  mit  der 
abgesonderten  Frage  cessas? 

Dass  pus  ein  monoptoton  sei,  sagen  Prob.  Cathol.  1,  41 
S.  1463  (IV  21,  10);  1,  42  S.  1465  (IV  22,  19);  1,  49  S.  1471 
(IV  27,  2);  1,  58  S.  1477  (IV  32,  2);  Donat.  Ars  gramm.  115 
S.  1748  (IV  376,  29);  Charis.  1,  12  S.  23  (I  35,  28);  Diom.  1 
S.  314  (I  327,  22);  Exe.  ex  Charis.  S.  97  (I  548,  16);  Prise. 
Inst.  5,  6,  34  S.  654  (II  163,  11);  6.  17,  91  S.  722  (II  275,  9); 
de  nom.  et  pronom.  et  verbo  1,  12  S.  1303  (III  445,  28); 
Partit.  XII  vers.  Aen.  7,  144  S.  1258  (III  493,  13);  Phoc.  1,  4 
S.  1690  (V  412,  5).  Aber  nicht  nur  der  Nomin.  und  Acc.  Plur. 
pura  ist  gebräuchlich,  wie  unter  103  nachgewiesen  ist,  sondern 
auch  den  Gen.  puris  haben  Geis.  2,  8;  3,  27,  4;  5,  28,  4; 
5,  28,  12  dreimal;  6,  7,  2;  6,  18,  2;  7,  2;  Plin.  N.  H.  29,  3, 
11  (47);  Cael.  Aurel.  Chron.  5,  10,  105  S.  404;  5,  10,  108 
S.  405;  5,  10,  113  S.  408;  den  Dat.  puri  Gels.  5,  19,  9; 
5,  19,  13;  5,  28,  8;  7,  7,  1;  8,  10,  7;  Samon.  715  (708);  Gael. 
Aurel.  Acut.  2,  19,  120  S.  144;  den  Abi.  pure  Geis.  2,  8;  2, 
10;  5,  28,  7;  5,  28,  8;  5,  28,  11;  6,  6,  9;  6,  10;  6,  13;  7,  3; 
Gael.  Aurel.  Acut.  2,  17,  102  S.  134;  Prudent.  c.  Symm.  1,  17; 
Bei  Gorn.  Nep.  Att.  21,  3  ist  die  frühere  Lesart  fistula  puris 
nach  dem  cod.   coli.  Rom.  in  fistula  putris  berichtigt. 

Spinter  oder  spinther  kommt  nur  in  dieser  Form  als 
Nomin.  und  Accus,  vor,  Plaut.  Men.  3,  3,  4  (527);  3,  3,  7  (530); 
3,  3,  11  (534V,  4,  3,  8  (682);  4,  3,  9  (683);  5,  2,  56  (807);  5, 
9,  2  (1061);  Fest,  unter  spinther  S.  333,  und  Prise.  5,  3,  15 
S.  646  (II  151,  8). 

Virus  ist  ein  monoptoton  nach  Prob.  Gathol.  1,  41  S. 
1463  (IV  21,  10);  de  nom.  S.  216  (IV  208,  19);  Gharis.  1,  12 
S.  23  (I  35,  29);  Gledou.  S.  1898  (V  42,  28).  Dagegen  sagt 
Gharis.  1,  10  S.  10  (I  23,  14);    1,  15  S.  57    (I    74,    27),   dass 


-     731     — 

das  Wort  im  Sing,  dekliniert  werden  könne,  und  Charis.  Art. 
gramm.  1,  10  S.  9  (I  21,  15)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  85  (I 
538,  33);  Prise,  de  nom.  et  pronom.  et  verbo  1,  12  S.  1303 
(III  445,  28)  und  Phoc.  3,  16  S.  1700  (V  427,  27)  deklinieren 
virus  viri,  in  den  Exe.  ex  Charis.  arte  gramm.  S.  86  (I  539, 
28)  wird  noch  viro  als  Dat.  und  Abi.  hinzugefügt.  Dieses 
viro  bemerkt  Non.  S.  188,  7  aus  Lucr.  2,  853.  Serv.  zu  Verg. 
Ge.  1,  129;  Prise.  Partit.  XII  vers.  Aen.  7,  144  S.  1259  (III 
493,  13);  Serv.  (Serg.)  Comm.  in  Donat.  S.  1843  (IV  432,  26) 
und  Cassiod.  de  gramm.  S.  2323  weisen  auf  den  Gebrauch  des 
Gen.  viri  bei  Lucr.  2,  476  hin,  Prise.  Inst.  6,  17,  91  S.  722 
(II  275,  5)  verbindet  mit  dieser  Stelle  das  Beispiel  des  Abi. 
viro  bei  Lucr.  a.  a.  O.  Viri  wird  ausserdem  Lucr.  6,  805  nach 
alter  Emendation  für  vini  geschrieben.  Dies  sind  sämmtliche 
Stellen,  in  denen  eine  andere  Form  des  Wortes  als  virus  ge- 
funden wird.  Bei  Grat.  415  ist  viro  von  Johnson  in  vino  be- 
richtigt. 

Dicis  ergo  giebt  Charis.  1,  15  S.  73  (I  93,  27)  als  eines 
der  Nomina,  welche  nur  in  einem  Casus  gebraucht  werden;  in 
der  Ausg.  von  Putsch,  erscheint  auch  1,  12  S.  23  (I  36,  14) 
dicis  causa  als  Beispiel  eines  aptoton.  Dicis  causa  und  dicis 
gratia  haben  Varro  L.  L.  6,  7,  61;  7,  9,  95;  Cic.  Verr.  4,  24, 
53  und  Epist.  ad  Att.  1,  18,  5;  Plin.  N.  H.  28,  2,  5  (27);  Apul. 
Dogm  Plat.  2,  26  S-  258;  Gaius  Dig.  13,  6,  4;  Ulpian.  Dig. 
29,  5,  1  §  34;  Arnob.  3,  16;  4,  1  (in  der  ersteren  dieser  beiden 
Stellen  nach  einer  Konjektur  von  Lipsius,  in  der  Hdschr.  dotis 
causa). 

Nauci  zählt  Charis.  2,  13  S.  185  (I  207,  6)  unter  die 
Adverbia,  er  zeigt  jedoch  durch  die  Erklärung:  est  fabae  granum, 
cum  se  aperit,  dass  er  es  für  ein  defect.  Subst.  ansieht.  Prise. 
6,  3,  12  S.  682  (II  204,  13)  giebt  es  als  aptoton  mit  der  Er- 
klärung: putamen  nucis  significat  et  pro  nihilo  accipitur.  Er 
belegt  es  mit  Plaut.  Most.  5,  1,  1  (1041)  und  Truc.  2,  7,  50 
(611);  Fest,  unter  naucum  S.  166  weist  nauci  und  non  nauci 
aus  Enn.  (Sat.  81);  Plaut.  Most.  5,  1,  2  (1041);  Truc.  2,  7,  50 
(611)  und  aus  dessen  parasitus  piger  nach,  nauco  ducere  aus 
Naev.  (com.  115).  Ausserdem  hat  non  nauci  faccre  Plaut. 
Bacch.  5,  1,  16  (1102);  non  habeo  nauci  Cic.  Divin.  1,  58, 
132;    non    te    nauci    facio  Gav.   Bassus    bei  Fulgent.  Expos. 


—     732     — 

serm.  antiq.  S.  564.  Den  Acc.  naucum  wendet  allein  Fest,  an, 
den  Nomin.  naucus  Paul.  Festi  S.  167. 

Sponte  ist  ein  nioiioptoton  nach  Prob.  Inst.  art.  S.  326 
(IV  118,  20);  S.  330  (IV  120,  27);  Cliaris.  Art.  gramm.  1,  12 
S.  23  (I  36,  13)-,  1,  15  S.  73  (I  93,  27)  und  Exe.  art.  gramm. 
S.  103  (I  551,  25);  Diom.  1  S.  288  (I  309,  14);  Prise.  5,  14, 
78  S.  673  (II  189,  11);  Phoc.  4,  9  S.  1708  (V  428,  19);  Asper 
Tun.  5,  7  S.  1729  (V  550,  22);  Serv.  (Serg.)  Comm.  in  Donat. 
S.  1845  (V  433,  34);  Serg.  Explic.  in  Donat  lib.  1  S.  486  (IV 
490,  4)  und  lib.  2  fol.  60  (IV  540,  12);  Consent.  S.  2040  (V 
357,  16).  Der  letztere  gesteht  indessen  S  2035  (V  352,  18) 
zu,  dass  auch  spontis  vorhanden  ist.  Prob.  Cathol.  1,  16  S. 
1446  (IV  8,  9)  zählt  das  Wort  unter  diejenigen,  von  welchen 
aliqui  casus  inveniuutur.  Prise.  11,  2,  7  8.  914  (II  552,  9); 
14,  2,  17  S.  983  (III  34,  16);  15,  5,  32  S.  1020  (III  84,  27); 
17,  10,  69  S.  1069  (III  148,  20)  betrachtet  sponte  als  ein 
Adverb.,  welches  jedoch  in  der  Verbindung  mit  sua  die  Stelle 
eines  Nomen  vertrete;  aber  15,  2,  10  S.  1008  (III  68,  6)  er- 
kennt er  darin  ein  wirkliches  Nomen.  Ausser  der  häufigen 
Verbindung  mit  einem  Pronom.  possess.  finden  wir  sponte  qua- 
dam  Quintil.  5,  10,  125.  Mit  einem  Genit.  ist  es  konstruiert 
Lucan.  1,  99;  1,  234;   5,  136;    9,  574;    PHn.  N.  H.  7  Prooem. 

1,  4;  9,  51,  74  (160);  11,  49,  110  (263);  12,  1,  2  (4);  14,  4, 
6  (53);  14,  7,  9  (74);  23,  1,  24  (47);  28,  7,  23  (79);  34,  18, 
50  (166);  37,  1,  3  (5);  Val.  Fl.  4,  358;  Sil.  14,  153;  Tac.  Ann. 

2,  59;  4,  7;  4,  51;  6,  31;  12,  42;  13,  39;  13,  42  und  Hist.  4, 
19;  Curt.  4,  1,  16;  Ulpian.  Dig.  27,  9,  3  §  2.  Zuweilen  mit 
Präpos.,  wie  de  tua  sponte  Cotta  bei  Charis.  2,  13  S.  195 
(I  220,  1);  a  sponte,  ab  eadem  sponte,  a  qua  sponte,  de 
sponte  eius,  sine  sponte  und  sine  sponte  sua  Varro  L. 
L.  6,  7,  69.  71.  72.  73;  sua  ex  sponte  C.  I.  L.  8,  4515. 
Den  Genit.  suae  spontis  haben  Varro  L.  L.  6,  7,  71 ;  Colum. 
9,  4,  2;  11,  3,  10;  Gels.  1,  1;  mit  Unrecht  aber  führt  Gesner 
im  Thes.  dafür  Gell.  13  (Cap.  1,  7)  an.  Ad  spontem  hat 
Müller  bei  Varro  L.  L.  6,  7,  72  nach  dem  Par.  b  geschrieben, 
wie  schon  Turneb.  für  die  Vulg.  a  sponte  vermutet  hatte.  Der 
Nomin.  spons  wird  von  Charis.  1,  14  S.  34  (I  49,  16)  und 
Auson.  Technop.  per  interrog.  et  resp.  11  willkürlich  aufgestellt. 

Auch  pessum  ist  nach  Charis.  1,  15  S.  73  (I  93,  27)  in 


-     733     — 

der  Ausg.  vou  Keil,  sonst  wird  peduin  gelesen,  ein  nomen  unius 
tantum  casus.  Pessura  ire  Plaut.  Cist.  2,  1,  12  (223);  Senec. 
Brev.  Vit.  5,  5  und  Quaest.  nat.  3,  25,  5;  Colum.  12,  6,  2;  12, 
30,  1;  Plin.  N.  H.  14  Prooem.  1,  5;  Tac.  Ann.  1,  79;  pessum 
abire  Plaut.  Aul.  4,  1,  12  (598);    Rud.  2,    3,  64    (395);    Truc. 

1,  1,  15  (36);  Tertull.  Apolog.  40;  pessum  sidere  Senec.  Const. 

2,  3;  Lucan.  3,  674;  pessum  subsidere  Lucr.  6,  589;  aetate 
pessum  acta  Enu.  bei  Lact.  Instit.  1,  11,  46;  pessum  dare 
Plaut.  Merc.  5,  2,  6  (847)  und  Rud.  2,  6,  23  (507);  3,  2,  3 
(617);  Caecil.  (49j  bei  Non.  S.  514,  8;  Pacuv.  (320)  bei  Prise. 
5,  12,  65  S.  668  (II  182,  12);  Tereut.  Andr.  1,  3,  3  (208); 
Cic.  bei  Quintil.  8,  6,  47;  Sallust.  lug.  1,  4;  Ovid.  Trist.  3,  5, 
45;  Val.  Max.  4,  4,  5;  Senec.  Epist.  14,  11;  Lucan.  5,  616; 
Sü.  8,  288;  Tac.  Ann.  1,  9;  3,  66;  Petron.  43,  6;  Amm.  Marc. 
26,  10,  18;  pessum  premere  Plaut.  Most.  5,  2,  49  (1171); 
pessum  accipere  Mela  3,  9,  88;  pessum  deicere  Apul.  Met. 
5,  10  S.  341;  pessum  mergere  Prudent.  c.  Symmacb.  2  praef. 
36;  pessum  facere  Claudian.  Mamert.  de  statu  animae  2,  9 
(ed.  Engelbrecht  p.  136,  11);  iugera  pessum  intercepta 
Aetna  137. 

Ferner  venuni  in  venum  ire  Sallust.  lug.  28,  1;  Liv.  3, 
55,  7;  Gell.  2,  18,  9;  7  (6),  4,  1;  20,  1,  47,  dafür  gewöhnlich 
venire;  venum  redire  Claudian.  in  Eutr.  1,  37;  venum 
dare  C.  L  L.  1,  603  Z.  8;  Corn.  Nep.  Dion  2,  3;  Sallust. 
lug.  91,  6  und  Hist.  Rede  des  Lepidus  17;  Prop.  4  (3),  19, 
21;  Liv.  4,  29,  4;  4,  34,  4;  6,  4,  2;  24,  47,  6;  26,  16,  6;  26, 
34,  11;  28,  39,  5;  33,  11,  2;  34,  50,  5;  39,  33,  6;  42,  54,  6; 
Tac.  Ann.  11,  22;  13,  39;  14,  33;  16,  31;  Hist.  1,  68  und 
Agric.  28;  Suet.  Aug.  21;  Flor.  4,  12,  52;  Gurt.  9,  8,  13; 
GeU.  7  (6)  4,  4  und  Gael.  Sabinus  daselbst  §  3;  Amm.  Marc. 
25,  8,  1;  28,  1,  18;  30,  4,  18;  30,  9,  3;  Claudian.  in  Ruf.  1, 
179,  häufiger  vendere;  venum  trade re  Lucan.  4,  206; 
venum  distrahere  Gell.  20,  1,  19;  venum  asportare  Plaut. 
Merc.  2,  3,  19  (353);  venum  pccus  agcre  Pacuv.  (121)  bei 
Non.  S.  490,  16  nach  wahrscheinlicher  Vermutung  (in  den 
Hdschr.  ist  venum  pecu  secunde  für  venum  pecus  egi,  inde). 
Aber  auch  stuprum  veno  dedisse  Apicio  Tac.  Ann.  4,  1;  in 
iis  quae  veno  exercerent  Ann.  13,  51;  posita  veno  irritamenta 
luxui  Ann.  14,  15;    und   haberetne    venui   lacte  Apul.  Met.  8, 


—     734     — 

19  S.  559;  canterium  istuiii  venui  subiciemus  Met.  8,  23  S.  570; 
me  venui  subiciunt  Met.  9,   10  S.  613. 

Infitias  und  suppctias  giebt  Charis.  1,  15  S.  73  (193, 
27)  ebenfalls  als  nomina  unius  tantuni  casus.  Infitias, 
immer  mit  ire  konstruiert,  ist  in  der  That  die  einzige  Form 
dieses  Nomen.  So  Plaut.  Bacch.  2,  3,  25  (259);  Men.  2,  3,  45 
(396);  Pseud.  4,  6,  24  (1086)  und  Truc.  4,  3,  76  (850j;  Terent. 
Ad.  3,  2,  41  (340);  3,  2,  49  (347);  Corn.  Nep.  Epam.  10,  4; 
Liv.  6,  40,  4;  10,  10,  8;  Quintil.  3,  7,  3;  4,  2,  67 ;  7  Prooem.  4; 
Tac.  Ann.  15,  2;  Frontin.  Aquacd.  72;  Gell.  16,  19,  22,  und 
so  wird  nach  sehr  wahrscheinlicher  Vermutung  auch  Liv.  9,  9, 
4  und  31,  31,  9  geschrieben  (in  den  älteren  Hdschr.  ist  in  der 
ersten  Stelle  intitiasse  oder  inficiassem,  in  der  zweiten  inficiari 
scimus).  Bei  Paul.  Dig.  10,  2,  44  §  4  ist  ad  infitias  ire; 
in  infitias  ierim  Sidon.  Epist.  8,  6,  4,  Mohr  (p.  178,  12)  lässt 
in  aus,  und  vielleicht  mit  Recht,  da  derselbe  Sidon.  Epist.  6, 
12,  5  (p.  137,  15)  poterit  ire  infitias  schreibt.  —  Neben 
suppetias  ist  der  Nomin.  suppetiae  in  Gebrauch,  und  dieser 
ist  in  dem  Verzeichnis  der  Pluralia  tantum  bei  Charis.  1,  11 
S.  20  (I  33,  22)  und  Diom.  1  S.  315  (I  328,  5)  angeführt 
(vergl.  unter  101),  und  in  den  Not.  Tir.  S.  148.  Er  findet  sich 
Plaut.  Amph.  5,  1,  54  (1107)  und  Epid.  5,  2,  12  (677).  Den 
Accus,  suppetias  haben  Plaut.  Epid.  5,  1,52  (659);  Men.  5,  7, 
14  (1003);  5,  7,  31  (1020);  Mil.  4,  2,  62  (1053)  und  Rud.  3, 
2,  10  (623);  4,  4,  39  (1083);  BeU.  Afr.  5,  2;  25,  5;  39,  4; 
41,  2;  66,  3;  68,  3;  75,  5;  Suet.  Vesp.  4;  Apul.  Met.  9,  37 
S.  663  und  de  mag.  40  S.  491;  Arnob.  3,  10.  Den  Dat. 
suppetiis  lul.  Valer.  Res  gest.  Alex.  M.  2,  23. 

Astu  (für  das  Griech.  äcrrv)  ist  ein  monoptoton,  und  nicht, 
wie  Prise.  15,  3,  16  S.  1012  (III  73,  4)  sagt,  ein  Indeclinabile; 
die  Form  kommt  nämlich  fast  allein  als  Accus,  vor,  Terent. 
Eun.  5,  5,  17  (987);  Acc.  (509)  bei  Non.  S.  357,  15  nach  einer 
Konjektur  von  Turnebus  Adv.  XXIX  28;  Cic.  Leg.  2,  2,  5; 
Corn.  Nep.  Themist.  4,  1  und  Alcib.  6,  4;  Sidon.  Epist.  1,  6. 
Asty  wird  geschrieben  als  Acc.  Vitruv.  8,  3,  6.  Nach  wahr- 
scheinlicher Vermutung  ist  jedoch  ex  astu  Apul.  Met.  1,  24 
S.  74  hergestellt,  und  bei  Vitruv.  7  praef.   17  ist  asty  als  Abi. 

Zu  dem  Abi.  cudone  Sil.  8,  495;  16,  59  ist  kein  anderer 
Casus  bekannt. 


—     735     — 

117.  Als  diptota  nennt  Prise.  5,  14,  76  S.  672  (II  188,  3) 
ausser  verua  veribus  (über  welches  unter  119  gesprochen  ist) 
noch  fors  forte  und  tabi  tabo.  Aber  die  Verbindung-  fors 
fortuna  gestattet  nicht  allein  den  Abi.  forte  fortuna,  auch 
a  forte  fortuna  (im  Gegensatz  zu  ab  deis  und  a  vobis  ipsis) 
irapetratum  Fronto  ad  M.  Anton.  Imp.  1,  2  S.  95  Nab.,  sondern 
auch,  wenn  der  Gegenstand  göttlicher  Verehrung  bezeichnet 
wird,  den  Gen.  Fortis  Fortunae,  wie  Varro  L.  L.  6,  3,  17; 
Liv.  10,  46,  14;  27,  11,  3;  Colum.  10,  316;  C.  I.  L.  6,  170 
(I.  Neap.  6756);  fasti  Venus,  und  Philoc.  und  menol.  rust.  Colot. 
und  Vallense  24.  lun.  (C.  l  L.  1  S.  301:  344;  358),  dafür 
Fortunae  Fortis  Ovid.  Fast.  6,  773;  den  Dat.  Forti 
Fortunae  fasti  Aniitern,  24.  lun.  (C.  I.  L,  1  S.  323).  Ovid 
hat  auch  deam  Fortem  Fast.  6,  775,  und  Varro  L.  L.  5,  10, 
74  zählt  als  Gottheiten,  deren  Verehrung  von  den  Sabinern  auf 
die  Eöraer  übergegangen  sei,  Herculem,  Vestam,  Salutem, 
Fortunam  Fortem,  Fidera  auf.  Dass  alle  diese  Stellen  auf 
Fors  Fortuna  Bezug  haben,  und  nicht  dabei  an  eine  Fortuna 
fortis  zu  denken  ist,  wiewohl  fortis  Fortuna  in  den  Not.  Tir. 
S.  73  ist,  erhellt  besonders  aus  Terent.  Hec.  3,  3,  26  (386) 
quae  Fors  Fortuna  est;  Varro  Epistula  ad  Fufium  bei  Non. 
S.  117,  4  o  Fortuna,  o  Fors  Fortuna;  und  Donat.  zu  Terent. 
Phorm.  5,  6,  1:  Fors  Fortuna  est,  cuius  diem  festum  colunt, 
qiii  sine  ai'te  aliqua  vivuut;  huius  aedes  trans  Tiberim  est. 
Womit  Varro  L.  L.  6,  3,   17  zu  vergleichen  ist. 

Tabi  und  tabo  als  Diptoton  giebt  Prise,  auch  5,  14,  78 
S.  673  (II  189,  10);  7,  6,  27  S.  744  (II  310,  10);  11,  6,  24 
S.  924  (II  564,  2),  und  belegt  in  der  zweiten  dieser  Stellen 
tabi  mit  Lucan.  6,  548  stillantis  tabi  saniem.  Ebenso  sagt  der 
Commentator  Cruq.  zu  Horat.  Epod.  5,  65:  Est  nomen  diptoton, 
tabi  tabo.  Nach  Charis.  1,  10  S.  17  (I  29,  26);  1,  12  S.  23 
(I  35,  28);  1,  14  S.  25  (I  39,  1);  Diom.  1  S.  288  (I  309,  14); 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  29;  Serv.  (Serg.)  Comm.  in  Donat. 
S.  1845  (IV  433,  36);  Serg.  Expl.  in  Donat.  1  S.  486  (IV  490, 
4);  2  fol.  60*  (IV  540,  12);  Phoe.  4,  9  S.  1708  (V  428,  19); 
Consent.  S.  2035  (V  3ö2,  17);  S.  2040  (V  357,  16)  ist  tabo 
ein  Monoptoton,  wie  auch  Prob.  Cathol.  1,  16  S.  1446  (IV  8,  9) 
allein  dieser  Form  gedenkt  als  eines  Beispiels,  dass  multorum 
nominum  aliqui  casus  iuveniuntur.    Den  Abi.  tabo  haben  Eun. 


—     736     - 

^315)  bei  Cic.  in  Pison.  19,  43  und  Tusc.  1,  44,  107  (vergl. 
Non.  8.  405);  Lucr.  3,  661;  Verg.  Ge.  3,  481;  3,  557  und 
Aen.  3,  29;  3,  626;  8,  197;  8,  487;  9,  472;  Horat.  Epod.  5, 
65;  Ovid.  Met.  2,  760;  6,  646;  14,  190;  15,  627;  Seuec.  Herc. 
Oet.  790;  Lucan.  2,  125;  6,  668;  Val.  Fi.  1,  816;  2,  212;  3, 
150;  4,  749;  Sil.  1,  49;  1,  102;  2,  463;  4,  791;  6,  237;  10, 
542;  11,  335;  13,  294;  13,  487;    15,  428;    17,  498;  Stat.  8ilv. 

1,  2,  125  und  Theb.  1,  82;  1,  618;  2,  506;  5,  311;  7,  765; 
9,  19;  9,  73;  10,  290;  10,298;  11,  87;  11,  582;  12,  283;  12, 
567;  12,  701;  Tac.  Hist.  2,  70;  3,  35;  Petron.  124  v.  275; 
Capitol.  Maximin.  32,  1;  Sedul.  3,  191;  4,  274.  Bei  Liv.  4, 
30,  9  ist  tabo  im  Par.  und  Med.,  tabe  in  drei  Pal.  und  anderen 
Büchern.  Tabum  fluentum  Senec.  Herc.  Oet.  523  ist  zwar  in 
den  besten  Hdschr.,  aber  doch  nicht  zu  vei-teidigen ;  in  den 
geringeren  Hdschr.  ist  tabem  fluentis,  Burmann  schrieb  tabem 
fluentem,  L.  Müller  de  re  metr.  poet.  Lat.  S.  377  tabum  fluentum 
als  Neutr.,  Peiper  tabo  fluentem.  Als  Nomin.  ist  expressum 
dentibus  tabum  bei  dem  vorgeblichen  Quintil.  Decl.  12,  9. 
Hie  tabus  bei  Charis.  1,  11  S.  19  ist  ein  willkürliches  Ein- 
schiebsel von  Fabric.  Tabes  hat  nach  Charis.  1,  15  S.  73 
(I  93,  24)  und  1,  17  S.  116  (I  143,  33);  1,  17  S.  118  (I  145, 
31)  neben  dem  Nomin.  allein  den  Abi.  tabe,  nach  Phoc.  4,  9 
S.  1708  (V  428,  20)  ausserdem  auch  den  Accus.,  welcher  aller- 
dings nicht  weniger  gebräuchlich  ist,  als  der  Nomin.  und  Abi. 
Den  Gen.  tabis  hatte  Cinna  in  der  Srayrna,  wie  Charis.  in  der 
ersten  und  dritten  der  angeführten  Stellen  bemerkt,  und  den- 
selben finden  wir  bei  Liv.  7,  22,  5  und  Cels.  3,  22  S.  110 
Daremb.;   Sedul.  Op.   pasch.  3,   8  S.  238,  12;  Dat.  tabi  Cels. 

2,  1  S.  31  Daremb.  Auch  Serv.  zu  Verg.  Aen.  3,  29  stellt 
haec  tabes  huius  tabis  als  Declination  des  defect.  Abi. 
tabo  auf. 

Dicam  und  dicas.  Accus.  Sing,  und  Plur.,  sind  nach 
Phoc.  4,  9  S.  1708  (V  428,  19)  die  einzigen  gebräuchlichen 
Casus  dieses  Wortes,  und  ohne  Zweifel  sind  es  die  üblichsten 
Formen,  wie  Plaut.  Aul.  4,  10,  29  (759)  und  Poen.  3,  6,  5  (800); 
Terent.  Phorm.  1,  2,  77  (127);  2,  2,  15  (329);  2,  3,  92  (441); 
4,  3,  63  (668);  Cic.  Verr.  Acc.  2,  15,  37;  2,  15,  38;  auch  2. 
24,  59  im  Vat.  Palimps.  und  Lag.  29  und  in  den  Par.  AB  (im 
Lag.  42  m.  pr.  litem,  sonst  legem);  doch  hat  Cic.  a.  a.  O.  §  37 


—     737     — 

auch  scribitur  dica,  und  §  38  omnibus  dicis  im  Lag.  42  m.  pr. 
und  im  Fabric.  und  Meteil.  (sonst  omnibus  iudiciis). 

Über  das  Neutrum  flamen  sagt  Prob.  Instit.  art.  S.  330 
(IV  120,  28):  Monemus,  quod  sint  aliqui,  qui  et  ab  hoc  flamine, 
id  est  flatu  ventorum,  aptote  voluerunt  singulari  numero  pro- 
nuntiari,  at  vero  pluraliter  flamina  declinari.  Flamine  Enn. 
(Ann.  489)  bei  Macrob.  Sat.  6,   2,  28;  Acc.  (390)  bei  Prise.  6, 

4,  19  S.  685   (II   211,    9);    Varro  (Sat.  Menipp.  .224)   bei  Non. 

5,  234,  7;  CatuU.  64,  9;  64,  107;  64,  239;  64,  272;  Verg.  Aen. 
4,  241;  Prop.  2,  9,  33;  Ovid.  Amor.  1,  6,  54;  Met.  2,  875;  7, 
629;  11,  600;    11,  664  und  Fast.  3,    599;    Sil.  4,  322;    5,  504; 

6,  527;   7,    243;   8,  97;    12,  7;    Stat.  Theb.  3,  257;    7,  809;    9, 
914;    Ps.  Cyprian.  Resurr,   mort,  244;    Inc.  poet.   bei  Baehrens 
P.  L.  M.  3,  169;    Gen  it.   flaminis   Ennod.  Libell.  pro  synodo 
ed.  Hartel  p.  303,    23;   flamina  Cic.  Nat.  Deor.  2,  44,   112  in 
einem  Verse;  Lucr.  1,  290;  6,  135;  Verg.  Aen.  5,  832;  10,  97 
Ciris  404;    Horat.  Carm.  3,    19,    19;    Tibull.  4,    1,    124;    Ovid 
Met.  1,  59;  1,  263;  1,  528;   13,  184  und  Fast.  2,   455;   4,  18 
Nemes.  Eclog.  1,  16;  Cyneg.  275;  Sil.  2,  291;  9,  358;  9,  491 
16,  364;   17,    207;  Stat.  Theb.  3,   672;    5,  421;    Lucan.  5,   217 
Val.  Fl.  2,  429;  3,  732;    4,  98;   5,  683;   7,  25;    Arnob.   1,  30 
2,  37;  Ps.  Cyprian.  Resurr.  mort.  388;  Ennod.  Carm.   1,   6,  17 
1,    7,    44;    2,    47,    2;    2,  68,  4;    2,    81,    3;    C.  I.  L.  5,    4512 
flaminum  Ennod.  Epist.  2,  9  (ed.  Hartel  p.  49,  4);  flaminibus 
Ovid.  A.  A.  3,  99;  Arnob.   1,  2.     Über    den  Nomin.  Sing,  sagt 
Serv.  zu  Verg.  Ge.  2,  293:    Ab  eo  quod   est  flamina,   flameu 
possumus  dicere,  licet  sit  vitandum  propter  aliam  significationem; 
nam    dicitur    flamen    Dialis,     flamen    Martialis.     Flamen     als 
Accus,  hat  Cic.  Arat.   10;  Ennod.  Panegyr.  ed.  Hartel  p.  269, 
25;  auch  de  mens.  v.  14   hat  Baehrens  P.  L.  M.  I  207  flameu 
geschrieben,     während     in     der    Anth.     Lat.     ed.     Riese     395 
lumen  steht. 

Ein  Diptoton  ist  ferner  vicem  und  vice  nach  Charis. 
Exe.  art  gramm.  S.  102  (I  551,  23);  Prise.  5,  14,  78  S.  673 
(II  189,  10);  11,  6,  24  S.  924  (H  564,  2);  Phoc.  4,  9  S.  1709 
(V  428,  27),  womit  die  verstümmelte  Stelle  des  Charis.  Art. 
gramm.  1,  12  S.  23  (1  36,  11)  zu  verbinden  ist.  Bei  Phoc. 
haben  zwar  die  älteren  Ausg.  noch  huius  vicis,  aber  dieses 
fehlt   in  allen   bekannten  Hdschr.     Dagegen  stellt  Prise.  17,  9, 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    I.    '^.  Aufl.  47 


-     738     — 

62  S.  1066  flll  145,  8)  vicis  und  vici  auf,  und  Oharis.  1,  15 
S.  72  (I  93,  18)  setzt  vices  unter  diejenigen  Nomina,  welche 
im  Plur.  vollständig  decliniert  werden,  im  Sing,  aber  keinen 
Nomin.  und  Voc.  haben.  Den  Gen.  vicis  haben  Liv.  1,  20,2 
ne  Sacra  regiae  vicis  desererentur  und  1,  41,  6  per  speciem 
alienae  fungendae  vicis;  Sil.  7,  54  vicis  meritique  labore 
aequato;  Vulg.  Ev.  Luc.  1,  8  in  ordine  vicis  suae;  C.  I.  L.  10, 
4863  (I.  Neap.  4620)  provinciae  Samnii  adiniunctivae  vicis  (bei 
Henz.  5171  nach  Grarrucci  provinciae  Samnitium  iniunctivae 
vicis).  Der  Dat.  vici  ist  in  der  gewöhnlichen  Lesart  bei  dem 
vorgeblichen  Quintil.  Decl.  6,  4  substituit  vici  curae  suae  pro- 
pinquos;  aber  diese  Lesart  ist  nicht  sicher.  Vicem  und  vice 
und  im  Plur.  vices  und  vicibus  sind  häufig.  Der  Gen.  Plur. 
fehlt,  und  auch  der  bei  Charis.  1,  14  S.  27  (I  42,  14)  und 
Prise.  17,  9,  62  S.  1066  (III  145,  10)  angenommene  Nomin. 
Sing,  vix  ist  nirgends  gebraucht. 

Frugem  und  fruge  als  Diptoton  hat  Charis.  Art.  graram. 
1,  12  S.  23  (I  35,  21)  und  Exe.  Art.  gramm.  S.  99  (I  549,  8); 
frugis,  frugi,  fruge  als  Triptoton  Prise.  5,  14,  78  S.  673 
(I  189,  8)  im  Par.  R,  frugi  frugem  fruge  daselbst  in  den  übrigen 
Büchern,  während  nach  Phoc.  4,  9  S.  1709  (V  428,  28)  vom 
Sing,  nur  der  Abi.,  und  zwar  nach  dem  Par.  hoc  fruge,  nach 
dem  Gud.  hac  fruge,  nach  dem  Freis.  hac  frugi,  nach  dem  Goth.  und 
den  alten  Ausg.  hoc  frugi,  gebraucht  sein  soll.  Einen  Nomin.  frux 
erwähnt  der  Gramm,  ine.  de  dub.  nom.  ed.  Keil  V  578,  19:  frux 
generis  feminini,  ohne  jedoch  denselben  zu  belegen;  Prise.  6,  18, 
93  S.  724  (II  278,  12)  verbindet  mit  dem  Gen.  frugis  einen 
Nomin.  frux,  und  führt  für  denselben  aus  Enn.  (Ann.  439)  an: 
si  iam  data  sit  frux;  in  einem  zweiten  Beispiel  dieses  Dichters 
(Ann.  338):  dictum  factumque  facit  frux,  stehe  frux  als  Adject. 
für  frugi  homo.  Frux  hat  auch  Auson.  Edyll.  12;  Technop.  de 
cibis  4.  Bei  Varro  L.  L.  9,  31,  44  ist  im  Flor.,  Kopenh.  und 
Par.  a  frix  nebst  friges  und  frigi;  Müller  und  Spengel  haben 
nach  mehreren  alten  Ausg.  Phryx  Phryges  Phrygi  geschrieben. 
Nach  Prise.  5,  14,  78  S.  673  (I  189,  9)  gebrauchten  die 
vetustissimi  als  Nomin.  frux  und  fruges.  Fruges  als  Nomin. 
Sing,  giebt  auch  Charis.  1,  14  S.  25  (I  40,  2),  und  so  lesen 
wir  bei  dem  vorgeblichen  Quintil.  Decl.  13,  15  hostiae  causa 
pecudi  fuit  laesa  fruges.     In  den  Exe.  ex  Charis.  arte  gramm. 


—     739     — 

S.  105  (I  553,  2)  ist  frugis  xagnög  wie  ein  Nomin.  aufgeführt 
Varro  L.  L.  9,  46,  76:  Frugi  rectus  est  natura  frux,  at  secun- 
dum  consuetudinem  dicimus,  ut  haec  avis,  haec  ovis,  sie  haec 
frugis.  Frugis  als  Gren.  vom  Getreide,  novae  frugis  accessio 
hat  Symmach.  Epist.  6,  14;  frugis  Libycae  adventum  7,  38 
und  felicia  onera  Aegyptiae  frugis  10,  29  (22);  im  moralischen 
Sinn  ist  expertia  frugis  Horat.  A.  P.  341;  frugis  bonae  Gell. 
7  (6i,  11,  2;  bonae  frugis,  frugis  optiraae,  spectatae  frugis 
Symmach.  Epist.  1,  58;  1,  77;  3,  19;  4,  22;  4,  46;  4,  73  und 
Laud.  Valent.  sen.  Aug.  1,3.  Frugi  der  Feldfrucht  Macrob. 
Somn.  Scrip.  2,  5,  11  torpor  glacialis  nee  animali  nee  frugi 
vitam  ministrat,  und  im  moralischen  Sinn  Apul.  Met.  5,  29  S. 
374  honesta  haec  et  natalibus  nostris  bonaeque  tuae  frugi  con- 
gruentia.  Einen  arch.  Dat.  fruge  und  frugei  statt  frugi  findet 
man  C.  I.  L.  1,  1072  und  1,  1256.  Dieses  frugi  vertritt 
öfters  die  Stelle  eines  Adject.  und  kann  auch  so  mit 
bonae  verbunden  werden,  wie  Plaut.  Asin.  3,  3,  12  (602j; 
Capt.  5,  2,  3  (956);  5,  2,  4  (957);  Gas.  2,  4,  5  (283);  2,  5, 
19  (327);  Pseud.  1,  3,  103  (337);  Poen.  4,  2,  23  (845)  und 
Trin.  2,  2,  39  (320);  2,  2,  40  (32i;);  Cic.  Epist.  ad  Att.  4,  8b. 
3;  Ulpian.  Dig.  9,  2,  23  §  5.  Charis.  1,  15  S.  81  (I  105,  1): 
Bonae  frugi  sine  s  veteres  dixerunt,  sed  nunc  quidam  bonae 
frugis  cum  s  pronuutiant,  cum  antiqui  ad  frugalitatem,  non  ad 
frugem,  haue  elationem  referre  sint  soliti.  Vergl.  Mar.  Victor. 
1  S.  2457  (VI  9,  13):  Item  .  ,  ad  bonae  fruges  quoque,  nos  bo- 
nae frugi,  quam  vis  nuUum  nomen  singulare  Latinum  per  omnia 
genera  numerosque  omnes  et  per  omnes  casus  i  littera  termi- 
netur,  tamen  omissa  parte  eins  solum  frugi  scribimus.  Frugem 
die  Feldfrucht  Cic.  pro  Rose.  Amer.  27,  75  und  Cato  Mai. 
15,  51;  Tibull.  4,  1,  162;  Plin.  N.  H.  22,  2,  3  (4);  Gurt.  7,  4, 
27,  und  metaphorisch  bonam  frugem  libertatis  ferre  Liv.  2, 
1,  6;  pervenit  ad  frugem  Quintil.  1,  1,  3  und  ad  frugem  ahquam 
perducere  6,  2,  3;  ad  nullam  certam  et  solidam  pervenit  frugem 
Tac.  de  orat.  9;  facerc  frugem  Plaut.  Poen.  4,  4,  2,  70  (892); 
frugem  maturae  virtutis  Fi'onto  ad  Anton.  Imp.  1,  5  S.  102 
Nab.  und  frugem  in  segete  florentem  2,  2;  im  moralischen 
Sinn  ad  frugem  compellere  Plaut.  Bacch.  4,  4,  10  (1085);  ad 
frugem  conrigere  Trinum.  1,  2,81  (118)  und  ad  frugem  applicare 
animum  Triuum.  2,  1,  34  (271);  se   ad  frugem  bonam   recipere 

47* 


—     740     — 

Cic.  pro  Cael.  12,  28-,  ad  bonam  frugem  ducentia  Gell.  13,  27 
(28),  2;  ad  bonam  frugem  rcdire  Lamprid.  Hcliog.  15,  1  und  ad 
bonam  frugem  evaderc  Lact.  Instit.  6,  3,  7 ;  frugem  tuam  peri- 
clitabor  Apul.  Met.  6,  10  S.  399.  Fruge  Horat.  Carm.  3,  23, 
4  und  Epist.  1,  16,  10;  Plm.  N.  H.  14,  22,  29  (149)  zweimal; 
17,  5,  3  (41)-,  17,  8,  4  (46)  dum  in  fruge  est;  22,  25,  57  (119); 
Mela  3,  6,  58;  3,  8,  75;  Symmach.  Epist.  4,  18,  überall  von 
der  Feldfrucht  (Horat.  Epist.  von  der  Eichel);  sine  fruge  salis 
Colum.  10,  353;  fruge  Cleanthea  Pers.  5,  64;  tuae  res  non  in 
germine  sed  in  fruge  sunt  Symmach.  Epist.  4,  20;  fecunda  laudum 
fruge  9,  54  (53);  iuvenem  cuius  fruge  gaudere  debeas  9,  62; 
cum  deviaret  a  fruge  bona  Amm.  Marc.  25,  4,  16.  Bona  hercle  te 
fruge  arbitror  ist  Plaut.  Merc.  3,  1,  23  (521)  im  Ambr.,  in  den 
übrigen  Büchern  bonam  hercle  te  et  frugi  a.  Im  Plur.  sind 
fruges,  frugum,  frugibus  im  allgemeinen  Gebrauch. 

Astus  als  Nomin.  Sing,  haben  Sil.  16,  32  und  Tac. 
Ann.  2,  20;  astum  als  Acc.  Sing,  hat  Stat.  Achill.  1,  283; 
astus  als  Nomin.  Plur.  haben  Stat.  Achill.  1,  593;  Silv.  1,  2,  27 
und  Tac.  Ann.  12,  45;  als  Acc.  Plur.  Grat.  Cyneg.  24;  Senec. 
Tro.  532(523);  622;  Val.  Fl.  4,  365;  5,  222;  Sil.  6,  307;  7,  743; 
Gell.  11,  18,  17;  Prudent.  c.  Symm.  1,  74.  Bei  Cic.  Off.  3,  16,  68 
haben  die  neueren  Herausg.  dafür  nach  den  besten  Hdschr. 
astutos  geschrieben.  Viel  häufiger  ist  der  Abi.  astu,  welcher 
aus  Plaut.,  Pacuv.,  Terent.,  Acc.,  Verg.,  Ovid.,  Liv.,  Val.  Fl., 
Sil.,  Quintil.,  Tac,  Petron  ,  lustin.  bemerst  ist. 

Der  Plur.  irpices  ist  bei  Varro  L.  L.  5,  31,  136  und  Paul. 
Festi  S.  105;  hii-pices  Placid.  ed.  Goetz  V  26,  3  und  hispices 
V  74,  12  ;  im  Acc.  Sing,  wird  urpicem  (Keil  irpicem)  geschrieben 
Cato  R.  R.  10,  2;  lypicem  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,95  im  cod.  Dan. 

Zu  indaginis,  indagini,  indaginem,  indagine  ist  der 
Nomin.  indago  erst  bei  Stat.  Achill.  1,  459;  Sol.  9,  10; 
Symmach.  Epist.  3,  23;  5,  68;  bei  den  Impp.  Theodos.  et 
Valent.  Cod.  1,  7,  4  und  Impp.  Valent.  Valens  et  Gratian.  da- 
selbst 9,  49,  7.  Indaginis  haben  Sil.  13,  141  und  Tac.  Agric. 
37;  indagini  Apul.  Met.  8,  4  S.  513  und  Ennod.  Libell.  pro 
synodo  ed.  Hartel  p.  316,  10;  indaginem  Flor.  4,  2,  32; 
Amm.  Marc.  29,  6,  12;  Imp.  lustinian.  Cod.  4,  31,  14  §  1; 
indagine  Bell.  Gall.  8,  18,  1;  Verg.  Aen.  4,  121;  Tibull.  4, 
3,  7;  Ovid.  Met.  7,  766;  Liv.  7,  37,  14;  Lucan.  6,  42;  Sil  14, 


—     741     — 

368;  Stat.  Theb.  2,  553;  12,  451;  Tac.  Ann.  13,  42;  Plin.  Paneg. 
35,  2;  Flor.  3,  6,  11;  4,  12,  48;  Arnob.  4,  35;  Auson.  Epist. 
4,  29;  Claudian.  in  Ruf.  2,  376;  indagines  als  Nomin.  Plur. 
Amm.  Marc.  29,  1,  14;  als  Acc.  Plur.  GeU.  7  (6),  16,  6  und 
Symmach.  Epist.  4,  18,  aber  indaginibus  war  falsche  Lesart  bei 
Plin.  N.  H.  9,  7,  6  (16).  Der  Nomin.  fehlt  gänzlich  zu  in- 
dagem  Paul.  Nol.  nat.  11,  699,  und  indage  Claud.  Mamert. 
Stat.  anim.  2,  2;  Sidon.  Epist.  6,  12,  1;  Prudent.  c.  Symm.  2, 
846;  Paulin.  Nol.  Carm.   18,  243. 

Ein  Tetraptoton  ist  pollinis,  pollini,  pollinem,  polllne. 
Nach  Prob.  Cathol.  1,  20  S.  1448  (IV  9,  11)  und  Mar.  Plot. 
(M.  Claudii)  Sacerd.  2,  11  (VI  474,  14)  war  der  Nomin.  hoc 
pollen;  Charis.  1,  14  S.  27  (I  42,  2);  1,  15  S.  68  (I  89,  10); 
Phoc.  2,  14  S.  1697  (V  418,  10)  und  Corp.  Gloss.  ed  Goetz  II 
539,  4  stellen  pollis  auf,  und  Phocas  erklärt  dieses  Wort  für 
ein  Masc.  Prise.  6,  12,  66  S.  708  (II  250,  17)  sagt:  Haec 
pollis  pollinis,  sie  Charisius;  Probus  autem  et  Caesar  hoc 
pollen  pollinis  declinaverunt.  Für  das  Genus  neutr.  ist  nicht 
entscheidend  polline  quod  Graeci  ^laKTov  appellant  Caec  Aurel. 
Chron.  4,  7,  97  S.  329.  Unverträglich  mit  demselben  ist  der 
öfters  vorkommende  Accus,  pollinem.  Dieser  ist  bei  Cato 
ß.  R.  156,  5;  157,  9;  Col.  8,  14,  11;  Plin.  N.  H.  18,  9,  20 
(87);  19,  5,  29  (91);  29,  3,  11  (39);  pollinis  Terent.  Ad.  5, 
3,  60  (846);  Phn.  N.  H.  13,  12,  26  (82);  18,  10,  20  (89); 
Pallad.  11,  14,  5  und  Corp.  Gloss.  ed.  Goetz  II  152,  48; 
pollini  Plin.  N.  H.  13,  11,  20  (67);  polline  Colum.  6,  30,  6; 
Geis.  2,  18  (ed.  Daremberg  p.  65,  2);  4,  4,  1  (p.  130,  5).  Pollen 
war  bei  Cels.  5,  19,  4  Conjectur  von  van  Linden  für  fuligo. 
Bei  Samon.  742  schwankt  die  Lesart  zwischen  madida  und  ma- 
dido  polline.  Den  Plur.  p olline s  hat  Cael.  Aurel.  Acut.  3, 
3,  14  S.  212  und  Chron.  4,  3,  37  S.  299;  Abi.  pollinibus  Cael. 
Aurel.  Acut.  2,  24,  136  s'.  152. 

Zu  dicione  fehlt  der  Nomin.  nach  Donat.  2,  9  S.  1749 
(IV  377,  30);  Diom.  1  S.  316  (I  328,  24);  Serv.  zu  Verg.  Aen. 
1,  740;  Prise.  8,  1,  4  S.  784  (II  371,  19);  Cledou.  S.  1901 
(V  45,  19);  Consent.  S.  2034  (V  352,  13);  als  Defectivum  ist 
es  bezeichnet  von  Prise.  11,  6,  24  S.  924  (II  564,  1),  als  Tetrap- 
toton, welchem  der  Nomin.  und  Voc.  fehlen,  von  Diom.  1  S.  288 
(I  309,  24)  und  ebenso  führt  Serv.  (Serg.)  Comm.  in  Douat.  S.  1845 


—     742     — 

(IV  434,  1)  huius  dicioiiis,  huic  dieioni,  hanc  dicionem, 
ab  hac  diciouc  als  gebräuchlich  auf.  Nach  Phoc.  4,  9  S.  1708 
(V  428,  16)  waren  nur  hanc  dicionem  und  ab  hac  dicione  vor- 
handen. In  den  Not.  Tir.  S.  72  ist  jedoch  dicio.  Wir  lesen 
dicionis  suae,  alienae,  Romanae,  alicuius  esse,  fieri,  facere 
Liv.  1,  25,  13;  21,  53,  5;  21,  60,  3;  22,  20,  11;  23,  28,  5; 
23,  35,  2;  24,  29,  7;  24,  29,  12;  26,  24,  12;  27,  51,  13;  28, 
1,  3;  30,  9,  2;  32,  21,  32;  32,  33,  8;  33,  1,  1;  33,  39,  4;  33, 
40,  4;  39,  23,  12;  42,  41,  13;  44,  25,  11;  45,  9,  5;  Plin.  N.  H. 
5,  9,  10  (59);  Gurt.  4,  4,  19;  5,  5,  6;  provincia  novae  dicio- 
nis, regio  est  continentis  adversus  insulam  vetustae  Rhodiorum 
dicionis,  suae  dicionis  urbem  und  urbium,  Ciliciam  et 
Commagenen  dicionis  regiae  usque  ad  id  tempus  Liv.  28,  18, 
10;  32,  33,  6;  32,  33,  16;  38,  14,  9;  Suet.  Vesp.  8;  restitu- 
turum  se  Acarnanas  in  antiquam  formulam  iurisque  ac  dicionis 
Aetolorum  Liv.  26,  24,  6;  nee  terminus  umquam  Romanae 
dicionis  erit  Claudian.  Cons.  Stilic.  3,  159;  propagatori  imperii 
dicionisque  Romanae  C.  I.  L.  6,  1140.  Dieioni  alicuius 
permittere,  subicere,  adicere  Cic.  1.  agr.  2,  15,  39;  Vell.  2,  37, 
3;  Tac.  Ann.  13,  55;  Gurt.  4,  1,  26;  6,  5,  9;  6,  9,  22;  GeU. 
5,  19,  10;  ut  dieioni  iungeret  suae  Amm,  Marc.  27,  12,  1  und 
dieioni  nosti*ae  obuoxiam  31,  5,  5;  dieioni  suae  viudicare 
lul.  Valer.  Res  gest.  Alex.  M.  3,  47  und  dieioni  suae  subiecit 
3,  98.  Dedunt  se  in  dicionem  atque  in  arbitratum  Thebano 
poplo  Plaut.  Amph.  1,  1,  103  (259)  und  auris  meas  dedo  in 
dicionem  tuam  Mil.  4,  1,  8  (954):  in  dicionem  alicuius  esse, 
venire,  redire,  cedere,  concedere,  dare,  dedere,  tradere,  restituere, 
se  permittere,  redigere,  subigere,  recipere,  accipere  Gic.  Divin. 
in  Caecil,  20,  66;  1.  agr.  2,  27,  74;  Prov.  cons.  13,  32;  Gaes. 
bell  Gall.  2,  34;  SaUust.  Gat.  20,  7;  Liv.  1,  38,  2;  7,  31,  4; 
8,  20,  6;  10,  10,  5;  21,  61,  7;  23,  15,  9;  26,  21,  17;  26,  33, 
12;  26,  43,  4;  28,  11,  15;  28,  38,  2;  28,  43,  14;  29,  17,  1; 
29,  17,  2;  29,  29,  10;  29,  31,  6;  29,  31,  8;  29,  38,  1;  30,  7, 
2;  32,  31,  5;  33,  13,  12;  34,  35,  10;  35,  51,  10;  36,  14,  9; 
37,  45,  3;  38,  3,  3;  38,  11,  9;  38,  16,  9;  38,  31,  6;  40,  28, 
6;  40,  35,  13;  40,  49,  4;  41,  11,  9;  41,  17,  2;  41,  19,  1;  45, 
1,  9;  45,  44,  5;  Tac.  Hist.  5,  9;  Plin.  Paueg.  32,  1;  Suet.  Glaud. 
25;  Gurt.  4,  1,  13;  4,  5,  14;  sub  imperium  dicionemque 
alicuius  cadere  und  subiungere,  sub  ius  dicionemque  redigere, 


—     743     - 

sub   nutum   dicionemque   Roinanam   pervenire   Cic.    pro  Font. 
1,  2  (5,  12)  und  Verr.  Acc.  1,  21,  55;  Liv.  28,  21,  1;  35,  32, 
9;    contra  nutura  dicionemque  Naevii  Cic.   pro  Qiiint.   30,   94. 
In  arbitratu  dicione  potestate  C.I.  L.  1,   198  Z.  1;  in  dicione 
alicuius  esse,  in  dicione  habere,  tenere  Cic.  pro  Quint.  2,  6;  Verr 
Acc.  1,  38,  97;    4,   27,   60;    Caes.  beU.  Call.   1,  33,  2;   Liv.  8 
1,  10;  9,  20,  8;  21,  5,  3;  23,  10,  11;   24,  23,  11;  26,   41,  15 
31,  5,  6;  31,  1,  9;    33,  19,  11;   37,  54,  15;    38,  48,  3;   41,  6 
12;. 45,  3,  1;    Curt.  6,  3,  9;    10,   10,  1;    Spartian.  Hadr,  5,  2 
sub  dicione  alicuius  esse  Caes.  bell.  Gall.  1,  31,  7;  Ovid.  Met 
14,  609;  Liv.  4,  8,  2;  5,  27,  14;  6,  29,  6;  8,  2,  11;  32,  29,  7 
33,  30,  2;   33,  32,  6;    33,  34,  11;    34,  22,  10;    38,  38,  2;  38 
38,  10;  4L  6,  9;  42,  5,  3;  43,  6,  8;  Ambros.  Orat.  c.  Symmach.  1 
C.  I.  L.  6,  2093;  6,  2094.     Qui  mare,  qui  terras  omni  dicione 
tenerent;  vastabat  Cyprum  et  victor  dicione  tenebat;  dicione 
premebat   Sarrastis    populos;    magna   dicione    iubeto  Carthago 
premat  Ausoniam;    dicione    carere   virtutem;    neque    Persarum 
dicione  deminutum  ius;  cuius  dicione  nutuque  maria  terrae, 
pax  beUa  regerentur;    Latia  quidquid  dicione    subactum  vivit, 
Verg.  Aen.  1,   236;   1,  622;  7,  737;    10,  53;   Sil.  7,  505;    Tac. 
Ann,  3,  61;  Plin.  Paneg.  4,  4;  Claudian.  in  Rufin.  1,  292.     Un- 
sicher ist  die  Lesart  ea  quae  gerantur,  deorum  geri  vi,  dicione 
ac  numine  Cic.  Leg.    2,    7,    15;    vidicione   wird  aus   dem  Leid. 
A  m.  pr.  bemerkt,  in  mehreren  Büchern  ist  iudicione  und  iudicio, 
in  zwei  Lag.  vi  dictione. 

Der  Gen.  von  vis  wird  gern  vermieden,  daher  de  vi 
condemnati  sunt  Cic.  Phil.  2,  2,  4;  de  vi  publica  damnatus 
Tac.  Ann.  4,  13;  de  vi  reus  Cic.  pro  Sest.  35,  75  und  de  vi 
reum  fieri  in  Vatin.  17,  41,  und  sogar  ei  qui  de  vi  itemque  ei 
qui  maiestatis  damnatus  sit  Cic.  Phil.  1,  9,  23.  Darnach  hat 
Halm  auch  §  21  geschrieben  et  de  vi  et  maiestatis  damnati 
(im  Vat.  et  maiestates,  sonst  et  de  maiestate),  und  §  22  his 
duabus  quaestionibus  de  vi  et  maiestatis  sublatis  (im  Vat.  et 
maiestate,  sonst  et  de  maiestate).  Die  Grammatiker  erkennen 
jedoch  den  Gen.  vis  an.  Varro  L.  L.  8,  2,  7  sagt:  et  recto  et 
obliquo  vocabulo  vis;  Prob.  Cathol.  1,  40  S.  1461  (IV  19,  22); 
1,  54  S.  1476  (IV  31,  1);  Charis.  Art.  granmi.  1,  14  S.  27 
(I  42,  14)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  90  (I  542,  38);  S.  95 
(I  546,  34);    Prise.  6,   12,   64  S.  707  (II  249,   9);    7,   8,   36  S. 


—     744     — 

749  (II  318,  1);  7,  9,  45  S.  754  (II  324,  9)  geben  vis  als 
Gen.,  und  Prob.  Instit.  art.  S.  296  (IV  98,  19)  und  Charis.  1, 
15  S.  69  (I  89,  14)  declinieren  das  Wort  durch  alle  Casus  des 
Sing.  Wir  lesen  vis  als  Gen.  Tac.  de  orat.  26  plus  vis  (aber 
Halm  plus  virium)  quam  sanguinis ;  Paul.  Recept.  sent.  5,  30  vis 
publicae  reus;  Ulpian.  Dig.  4,  2,  1;  48,  7,  5;  50,  17,  52  vis 
ficbat  mentio,  vis  privatae  postulari  possit,  und  aut  in  vis 
publicae  aut  in  vis  privatae  crimen  incidat;  Macer  Dig.  48,  2, 
11  §  1  crimen  vis;  Imp.  Antonin.  Cod.  4,  65,  1  periculum  vis 
maioris  und  9,  43  1  qui  potentatus  et  vis  aliorumque  criminum 
reum  fecit;  Impp.  Dioclet,  et  Maxim.  Cod.  8,  4,  4  vis  privatae 
reum  postulare  und  9,  12,  5  vis  privatae  reus  deferri  potest. 
Vi  als  Dat.  ist  Bell.  Afr.  69,  2  equitibus  suis  hostium  vi 
oppositis,  und  C.  I.  L.  5,  837  vi  divioae  sacrum.  Bei  Cic. 
Epist.  ad  Q.  fr.  1,  2,  5,  16  und  Liv.  3,  13,  4  ist  vi  neben 
resistere  Abi.  Der  Acc.  vim  und  der  Abi.  vi  sind  gleich 
gewöhnlich  wie  der  Nomin.  vis.  Dass  vis  auch  Nomin.  und 
Accus.  Plur.  sein  könne,  bezeugt  Prob.  Cathol.  1,  40  S.  1461 
(IV  19,  23)  und  1,  54  S.  1476  (IV  31,  1)  mit  Bezugnahme  in  der 
ersteren  Stelle  auf  Lucr.,  in  der  zweiten  auf  Varro  und  Lucr. ; 
desgleichen  M.  Plot.  (M.  Claud.)  Sacerd.  2,  66  S.  59  (VI  482, 
11)  und  Prise.  6,  12,  64  S.  707  (II  249,  10),  bei  welchem 
letzteren  aus  Lucr.  2,  586  quam  multarum  rerum  vis  possidet 
in  se  atque  potestates,  und  aus  Sallust.  Hist.  male  iam  adsuetum 
ad  omnis  vis  controversiarum,  angeführt  wird.  Vis  als  Nomin. 
Plur.  hat  Lucr.  3,  265  sed  quasi  multae  vis  unius  corporis 
exstant;  als  Accus.  Plur.  ausser  den  von  Prise,  angezogenen 
Stellen  des  Lucr.  und  Sallust.  noch  Messalla  bei  Macrob.  Sat. 
1,  9,  14  quae  vis  caeli  maxima  duas  vis  dispares  colligavit. 
Lindsay  (Archiv  10,  443)  fügt  noch  den  Saturnier  des  Liv. 
Andronic.  bei  Festus  532  Thewr.  hinzu:  namque  nulluni  peius 
macerat  humanum  Quamde  mare  saevom  vis  et  cui  sunt  ma- 
gnae,  da  die  Lesart  des  cod.  Farnes,  viret  eher  aus  vis  et  ver- 
dorben ist  als  aus  vires.  Bei  Cic.  Epist.  ad  Fam.  14,  18,  1  si 
quae  vis  aut  si  quae  rapinae  fieri  coeperint  ist  vis  Sing.  Falsche 
Lesart  einer  Hdschr.  ist  vis  et  iniurias  für  ins  et  iniurias  Sallust. 
lug.  14,  16,  und  vis  dolores  Cato  bei  Non.  S.  187  in  einigen 
der  älteren  Ausg.,  die  Hdschr.  haben  daselbst  eis  dolores,  und 
in  der  Anführung  derselben  Stelle  bei  Gell.  10,  3,  17  eos  dolores. 


—     745     — 

Zu  nemo  wird  gewöhnlich  als  Gen.  nullius  gebi*aucht. 
Charis.  Art.  gramm.  2,  7  8.  133  (I  159,  26)  und  Exe.  art. 
gramm.  S.  118  (I  561,  11)  und  Diom.  1  S.  322  (I  333,  27) 
lehren:  Nemo  pronomen  non  habet  genetivum,  ut  dicamus 
neminis,  ut  quibusdam  videtur.  Dieselben  weisen  jedoch  ne- 
minis  bei  Plaut.  Capt.  3,  5,  106  (764)  nach,  welche  Stelle  auch 
von  Charis.  1,  17  S.  111  (I  138,  7)  angeführt  wird.  Fest, 
unter  neminis  S.  162  (vergl.  Paul.  S.  163)  giebt  diese  Form 
aus  Enn.  (Fab.  353)  und  Cato  (ed.  Jordan  p.  67,  7);  Non. 
S.  143.  14  und  Prise.  6,  3,  15  S.  683  (PI  207,  8)  aus  Plaut, 
a.  a.  O.  und  Lucil.  (30,  109);  Commodian.  Apol.  355.  Bei  Cic. 
Epist.  ad  Att.  14,  1,  1  wird  gewöhnlich  gelesen:  in  sermonem 
se  post  idus  Mart.  praeterquam  Lepidi  venisse  neminis,  im  Med. 
ist  nemini.  Mannt,  wollte  praeterquam  Lepido  venisse  nemini, 
und  dies  ist  im  cod.  Faerui  gefunden  und  wird  jetzt  von  C  F. 
W.  Müller  geschrieben.  Nach  Mar.  Victorin.  Art.  gramm.  1,  4  S. 
2457  (VI  9,  12)  war  nemini  wie  nulli  bei  den  veteres  gram- 
matici.  Nicht  viel  häufiger  als  neminis  ist  nomine.  Es  ist 
bei  Plaut.  Cist.  1,  1,  89  (87)  und  Mü.  4,  2,  70  (1062);  Cic. 
in  toga  cand.  in  einem  Lemma  bei  Ascon.  S.  93,  jetzt  wird 
aber  von  Kiessling  und  R.  Scholl  p.  82,  26  ne  quem  alium 
nominem  geschrieben;  Tac.  Ann.  18,  27  und  Hist.  2,  47,  doch 
oft  bei  Suet,  Aug.  45;  95;  Tib.  12;  17;  73;  Cal.  46;  Nero  47; 
Vitell.  17  und  Tit.  7;  lustin.  1,  9,  10;  9,  1,  4;  12,  11,  8;  19, 
3,  12;  Ulpian.  Dig.  41,  2,  34  §2.  Nullius  für  neminis  haben 
Cic.  de  orat.  2,  2,  9;  Verr.  Acc.  2,  73,  179;  5,  15,  39;  pro 
Sulla  30,  85;  pro  Cael.  23,  56  und  Epist.  ad  Farn.  5,  21,  2; 
Lucr.  1,  926;  Liv.  3,  54,  8;  4,  24,  9;  6,  16,  3;  7,  35,  4;  24, 
8,  17;  26,  41,  8;  30,  15,  2;  30,  23,  4;  31,  30,  5;  31,  49,  9; 
33,  32,  10;  38,  47,  5;  38,  48,  14;  39,  9,  7;  45,  44,  11;  nullius 
ist  nullius  rei  Horat.  A.  P.  324.  Und  nullo  für  nemine  Cic. 
Brut.  88,  301;  88,  302;  pro  Rose.  Amer.  10,  28;  Verr.  5,  30, 
78;  pro  Cluent.  59,  161;  Off.  1,  4,  14;  3,  9,  38;  3,  17,  ßS;  3, 
19,  77  und  Leg.  1,  9,  27;  Caes.  bell.  civ.  3,  68,  3;  Bell.  Afr. 
62,  5;  90,  5;  Sallust.  lug.  100,  3  und  Hist.  Brief  des  Mithrid. 
14;  Verg.  Ge.  1,  128  und  Aen.  12,  423;  Liv.  3,  52,  3;  3,  56, 
5;  5,  19,  5;  5,  32,  4;  6,  16,  6;  6,  32,  4;  7,  11,  5;  21,  49,  3; 
22,  3,  7;  22,  47,  6;  25,  11,  6;  25,  39,  2;  26,  37,  6;  30,  34, 
3;   30,  39,  3;    31,  23,  4;   33,  2,  6;  33,  28,  8;   34,  28,  12;  35, 


—     746     — 

16,  10;  37,  20,  3;  37,  33,  4;  39,  56,  2;  42,  66,  7;  niillo  für 
nulla  re  Amra.  Marc.  14,  1,  4;  17,  5,  15;  20,  8,  19;  nihil  im- 
petrato  Amm.  Marc.  20,  11,  17. 

Neben  dem  Nomin.  lues  wird  öfters  der  Acc.  luem  ge- 
lesen, wie  Senec.  Med.  183;  Tro.  594;  863  und  Thyest.  88; 
Val.  Fl.  4,  432;  6,  400;  Tac.  Eist.  3,  15;  Apul.  Met.  1,  7  S. 
35;  Tert.  de  anima  57;  Arnob.  7,  44;  Claudian.  Bell.  Gild.  39; 
Oros  3,  5,  1 ;  C.  I.  L.  3,  5567,  seltener  der  Abi.  lue,  wie  Licin. 
Macer  (fragm.  21  ed.  Peter  p.  308,  21)  bei  Non.  S.  52,  6,  wo 
L.  Müller  lue  einklammert;  Val.  Fl.  4,  529;  Cael.  Aurel.  Acut. 

1,  14,  110  S.  48;  2,  39,  131  S.  202  und  Chron.  1,  3,  57  S. 
30;  Cyprian.  ad  Demetr.  10;  lul.  Valer.  Res  gest.  Alex.  M.  2, 
7;   2,  12  (falsche  Lesart  war  es  bei  lustin.  20,    5,    10);    Sedul. 

3,  81;  und  der  Gen.  luis,  Arnob.  7,  40;  7,  47  (37.  44);  Cyprian. 
ad  Demetr.  5;  Amm.  Marc.  19,  4,  7;  30,  2,  11;  Cael.  AureL 
Acut.  1  praef.  12  S.  5  zweimal;  lul.  Valer.  Res  gest.  Alex.  M. 

2,  12;  Anth.  Latin,  ed.  Riese  928  v.  41.  Über  den  Pur.  vergl. 
unter  107, 

118.  Noch  zu  mehreren  Nomina,  welche  im  Plur.  entweder 
vollständig  decliniert  werden  oder  wenigstens  den  Nomin.  haben, 
und  von  welchen  zugleich  einzelne  Casus  des  Sing,  vorhanden 
sind,  fehlt  der  Nomin.  Sing,  oder  ist  nur  ausnahmsweise  ge- 
braucht, wie  zu  den  unter  117  erörterten  vices  und  fruges. 
Als  solche  sind  unter  den  Pluralia  tantum  behandelt  proceres, 
primores,  optimales  unter  110;  fauces  unter  111;  casses, 
crates,  sentes,  vepres  unter  112;  ambages,  dapes,  obices, 
opes,  preces,  verbera  unter  113. 

Aber  unbegründet  ist  die  Angabe  einzelner  Grammatiker, 
dass  zu  frondem,  laterem,  remigis  der  Nomin.  Sing,  fehle.  Nach 
Charis.  Art.  gramm.  1,  12  S.  23  (I  36,  9)  und  Exe.  art.  gramm. 

5.  102  (I  551,  23)  fehlt  zu  frondem  und  fronde,  nach  Phoc. 

4,  9  S.  (1709  V  428,  23)  zu  frondis,  der  Nomin.  Aber  frons 
für  das  Laub  haben  Varro  (Sat.  Menipp.  390)  bei  Non.  S.  486, 
10,  wo  die  Form  fros  steht;  derselbe  R.  R.  1,  24,  3  (auch  hier 
wird  von  Keil  nach  Charis.  130,  34  und  Non.  S.  114,  3  fros 
geschrieben);  2,  5,  11;  Verg.  Ge.  2,  372  (nach  Non.  S.  486. 
7  frons,  nach  Non.  S.  114,  1  fros);  Val.  Fl.  1,  777;  Quintil.  12, 

6,  2;  Samon.  50  (47);  153  (148);  692  (685);  823  (817)  und 
Pallad.  10,  18.     Ausserdem  sind  frondis,   frondem,  fronde, 


—     747     — 

frondes,  f roudium,  frondibus  in  Gebrauch.  —  Zu  laterem 
fehlt  der  Nomin.  Sing,  nach  Diom.  1  S.  316  (I  328,  24)-,  Donat. 
2,  9  S.  1749  (IV  377,  30);  Pompei.  Comraent.  S.  93  (IV  138,  4); 
S.  173  (IV  172,  30j;  S.  205  (IV 187,  1)-,  Serv.  Art.  gramm.  1, 
4;  Cledon.  S.  1901  (IV  45,  18);  Consent.  S.  2034  (IV  352,  13); 
Phoc.  4,  9  S.  1708  (IV  428,  18).  Den  Abi.  latere  und  den 
Nomin.  und  Accus,  lateres  weist  Prise.  5,  14,  78  S.  673  (II 
189,  11)  und  zwar  latere  bei  Plaut.  Trucul.  2,  2,  49  (304)  und 
lateres  daselbst  2,  2,  50  (305)  und  2,  2,  51  (306)  nach,  und  nach 
demselben  17,  9,  62  S.  1066  (III  145,  7)  gab  es  einen  Gen. 
lateris  und  einen  Dat.  lateri,  wie  nach  Serg.  Expl.  in.  Donat. 
1  S.  486  (IV  490,  6)  huius  lateris,  huic  lateri,  hunc 
laterem,  ab  hoc  latere  gesagt  Avurde.  Den  Nomin.  later 
stellt  Prob.  Cathol.  1,  36  S.  1458  (IV  17,  4)  ohne  Beleg  auf, 
Charis.  1,  17  S.  109  (IV  135,  17)  führt  denselben  aus  Varro 
de  sermone  Latino  V  an,  und  ein  zweites  Beispiel  dieser  Form 
aus  dem  nämlichen  Schriftsteller  (^Sat.  Menipp.  96)  giebt  Non. 
S.  131,  10  und  520,  16  nebst  einem  Beispiel  von  latere  (Sat. 
Menipp.  248)  und  zweien  von  lateres  (Sat.  Menipp.  474  und  de 
vita  populi  Romani  lib.  III).  Later  haben  auch  Vitruv.  1,  5,  8; 
Colum.  6,  14,  7;  lateris  Plin.  N.  H.  18,  10,  23  (98);  lateri 
Colum.  6,  14,  7;  laterem  Terent.  Phorm.  1,  4,  9  (186);  Liv. 
36,  22,  11;  Vitruv.  2,  8,  18;  latere  Cic.  Divin.  2,  47,  99; 
Caes.  bell.  civ.  2,  8,  1;  Sallust.  (Hist.  III)  bei  Non.  S.  138,  4; 
Vitruv.  2,  3,  2;  2,  8,  10;  Colum.  9,  1,  2;  11,  3,  2;  Plin.  N. 
H.  2,  82,  84  (197);  19,  10,  58  (178);  Mart.  9,  75,  2;  lateres 
Caes.  bell  civ.  2,  10,  4;  2,  10,  6;  Vitruv.  2,  3,  4;  Plin.  N. 
II.  35,  14,  49  (170);  Tac.  Ann.  16,  1;  Pallad.  6.  12;  7,  8; 
laterum  Liv.  44,  11,  5;  Vitruv.  2,  3,  3;  Plin.  N.  H.  33,  3,  17 
(56);  lateribus  Cato  R.  R.  38,  3;  Varro  R.  R.  L  14,  4;  Caes. 
bell.  civ.  2,  9,  3;  2,  9,  6;  2,  10,  5;  2,  11,  2;  Vitruv.  2,  3,  1 ; 
2,  3,  4;  Auson.  Lud.  VII  sap.  Sol.  21.  —  Zu  rcmigis  fehlt 
der  Nom.  Sing,  nach  Phoc.  4,  9  S.  1709  (V  428,  23).  Aber 
remex  haben  Cic.  Divin.  2,  55,  114;  Prop.  3  (2),  27,  13; 
Curt.  4,  3,  18;  Sidon.  Epist.  1,  5,  5;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  6,  233. 
Remigis,  remigem,  remige,  remiges,  remigum,  remigi- 
bus  sind  ebenfalls  nicht  selten. 

119.     Mehrere  Neutra   haben  im  Plur.   nur  den  Nom.  und 
Accus.     Ais  solche  werden  von  Prob.  Append.  S.  439  (IV  194. 


—     748     — 

31)  genannt  mella,  riira,  maria,  olea,  i'ella,  tura,  vina, 
hordea,  von  demselben  Instit.  art.  S.  326  (IV  118,  17)  mella 
et  cetera  talia;  von  Charis.  Art.  graram.  1,  10  S.  16  (I  28,  10) 
mella  und  vina,  von  demselben  Art.  gramm.  1,  11  S.  21  (I 
34,  17  und  20)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  101  (I  550,  22  und 
25);  S.   102  (I  551,   4)    maria,    aera,   iura  und   Art.    gramm. 

1,  15  S.  72  (I  93,  10)  frumenta,  hordea,  mella,  und  maria, 
rura,  aera,  iura,  auch  1,  17  S.  97  (I  121,  3)  und  1,  17;  S.  109 
(I  135,  9)  die  vier  letzten;  von  Diom.  1  S.  288  (I  309,  22); 
S.  315  (I  328,  14)  maria,  rura,  aera;  von  Rhemn.  Pal. 
S.  1370  (V  536,  31)  iura,  maria,  vina,  mella,  fella,  aera; 
von  Prise.  11,  6,  24  S.  924  (II  564,  3)  maria  und  aera;  von 
Phoc.  1,  4  S.  1690  (V  412,  7)  farra,  iura,  rura,  zu  denen  in 
den  alten  Ausg.  noch  aera  hinzugefügt  wird,  und  von  dem- 
selben 4,  9  S.  1709  (V  428,  31)  iura,  rura,  aera,  maria. 
Prise.  7,  6;  28  S.  744  (II  310,  15)  sagt:  Maria,  aera,  vina, 
mella,  hordea  genetivos  et  dativos  plurales  in  usu  raro  habent 
nisi  apud  vestustissimos;  und  Charis.  in  den  unter  101  ange- 
führten Stellen  Art.  gramm.  1,  11  S.  22  (I  34,  28)  und  Exe. 
art.  gramm.  S.  101  (I  550,  30)  bemerkt  nach  Aufzählung  von 
mel,  oleum,  vinum,  mulsum,  defrutum,  acetum,  lac, 
garum,  muria,  liquamen  im  Allgemeinen:  Si  qua  horum 
nominativo  pluraliter  efferuntur,  ceteris  tamen  casibus  cessabunt. 

Von  den  angeführten  Nomina  sind  vina  und  frumenta  zu 
streichen.  Vinorum  hat  Plin.  N.  II.  13,  4,  9  (40);  14,  6,  8 
(62);  14,  20,  25  (126);  vinis  Cato  R.  R.  147;  148,  2;  Ovid. 
A.  A.  1,  244;  Met.  12,  317  und  Fast.  6,  673;    Plin.  N.  H.  14, 

2,  4  (20);  14,  2,  4  (35);  14,  4,  6  (55)  zweimal;  14,  9,  11  (80); 
14,  14,  17(96);  23,  1,  24(45);  frumentorum  Caes.  bell.  civ_ 

3,  49,  6;  Colum.  2,  8,  3;  2,  21,  6;  2,  22,  5;  11,  2,  26;  Pallad.' 
1,  6,  14;  frumentis  Caes.  bell.  Gall.  4,  19,  1;  Verg.  G-e.  1, 
150;  2,  228;  Colum.  2,  9,  14;  2,  10,  1 ;  2,  10,  7;  3,  8,  4 ;  8, 
9,  2;  Plin.  N.  H.  18,  7,  10  (58).  —  Über  die  einzigen  bekannten 
Beispiele  des  Gen.  und  Dat.  oder  Abi.  Plur.  von  mare  vergl. 
unter  105.  Bei  Curt.  6,  4,  18  lieisst  es  mare  Caspium  dulcius 
ceteris,  ohne  dass  maribus  ausgesprochen  ist.  —  Zu  aera  giebt 
Prise.  7,  8,  38  S.  750  (II  319,  2)  aus  Cato  (ed.  Jordan  p.  66, 
8)  aerum  (vergl.  unter  76);  Paul.  Festi  unter  acribus  S.  27; 
Charis.  1,    17  S.  97   (I  121,    4)   und  Prise,  a.  a.  O.   aus    dem- 


—     749     — 

selben    acribus-,    Charis.    1,    15   S.  72    (I  93,  SS)    und    1,  17 

5.  97  (I  120,  34)  aus  Lucr.  2,  637  acribus.  Dasselbe  ist 
bei  Arnob.  3,  41.  Für  acribus  wurde  auch  aeris  gesag-t,  so 
Ps.  Cyprian.  de  aleat.  6  (ed.  Hartcl  p.  98,  14)  quae  sordidissi- 
mis  aeris  totam  substantiam  perdit  und  10  (p.  103,  9)  quid 
opes  et  divitias  tuas  sordidissirois  aeris  amitttis?  Aeroru 
Inschr.  Henz.  6842.  —  Zu  iura  führt  Charis.  1,  15  S.  72  (I 
93,  21)  und  1,  17  S.  109  (I  135,  7)  aus  Cato  (ed.  Jordan 
p.  30,1)  iurum  an,  welches  auch  bei  Plaut,  ist,  vergl.  unter  76; 
derselbe  bemerkt  1,  11  S.  19  (I  32,  11)  iuribus,  welches  sich 
bei  Ulpian.  Dig.  13,  5,  3  §  1  findet.  —  Von  rura  ist  ein 
Genit.  nicht  nachgewiesen,  dagegen  kommt  der  Abi.  ruribus 
bei  Augustin.    contra  litteras   Petiliani  3,    31,   36;    Coripp.   loh. 

6,  244  und  Prise.  Perieg.  32  vor,  vergl.  Archiv.  7  p.  408;  8, 
588;  aber  ruribus,  dessen  Rudd.  1  S.  128  gedenkt,  war 
falsche  Lesart  bei  Plin.  Epist.  5,  18,  1  für  viribus. 

So  bleiben  von  den  in  den  obigen  Stellen  der  Grammatiker 
aufgezählten  Nomina  folgende  übrig:  mella,  fella,  tura,  hordea, 
farra;  denn  olea,  welches  Prob.  Append.  S.  439  (IV  194,  31) 
mit  aufgenommen  hat,  kommt  selbst  nirgends  als  Plur.  vor,  vergl. 
unter  103. 

Hinzuzufügen  sind  pura,  murmura  (vergl.  unter  103  und 
109)  und  ora.  Terent.  Heaut.  3,  3,  11  (572)  concedas  hinc 
aliquo  ab  ore  eorum;  Cic.  pro  Rose.  Amer.  6,  16  in  ore 
omnium  versabatur  und  pro  Scaur.  2,  50  in  omnium  animis 
atque  ore  versaris;  Verr.  Acc.  2,  23,  56  in  ore  atque  sermone 
omnium  coepit  esse;  Phil,  10,  7,  14  erat  in  ore,  in  sermone 
omnium;  Epist.  ad  Att.  14,  22,  2  habent  in  ore  nos  ingratos; 
Lach  1,  2  multis  erat  in  ore;  Sallust.  Hist.  Rede  des  Cotta  4 
a  prima  adulescentia  in  ore  vestro  egi;  Ovid.  Trist.  3,  14,  23  und 
24  nunc  incorrectum  populi  pervenit  in  ora,  in  populi  quidquam 
si  tarnen  ore  meum  est;  Liv,  6,  17,  2  ab  ore  civium  und  9, 
10,  3  Postumius  in  ore  erat;  Tac.  Hist.  2,  73  erat  in  ore 
famaque;  Hist.  2,  78  und  3,  36  in  ore  vulgi;  de  orat.  37  in 
ore  hominum;  Senec.  Benef.  7,  19,  7  in  ore  parentium;  Stat. 
Theb.  2,  83  leonum  ore;  Symmach.  Epist.  10,  54  in  omnium 
seraper  animis  et  ore  victurus;  Epist.  4,  62  in  ore  multorum; 
Epist.  10,  32  in  ore  plurimorum;  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  3,  40  in 
omnium    ore  versatur  und    zu   Ge.  3,  3    in    omnium    ore   ver- 


-     750     - 

santur.  Doch  ist  oribus  bei  Varro  L.  L.  7,  3,  64;  Verg.  Aen. 
8,  486;  10,  566;  Curt.  7,  5,  7;  Apul.  Met.  4,  28  8.  300;  8,  29 
S.  586;  Augustin.  Sermon.  34,  6;  Salvian.  Gubern.  Dei  1,  10, 
45;  Coripp.  Laud.  lustin.  4,  261;  Arnob.  1,  64;  3,  10;  5,  19; 
Non.  S.  430,  3;  Pallad.  1,  39,  2;  3,  25,  9.  Vitia  oriura  war 
falsche  Lesart  Plin.  N.  H.  20,  9,  36  (92)  für  vitia  earum,  näm- 
lich narium.  Das  Fragm.  Bob.  de  nom.  et  pronom.  S.  134  (V 
561,   11)  bildet  orum,  oribus. 

Dass  von  alia,  balsama  und  opobalsama,  defruta, 
sapae  oder  auch  von  sensa,  vehes  keine  andere  Form  des  Plur. 
vorkommt,  erklärt  sich  bei  den  meisten  dieser  Nomina  daraus, 
dass  auch  der  Nomin.  und  Accus,  derselben  nicht  gewöhnlich 
ist.  Von  colla  ist  der  Nomin.  und  Acc,  Plur.  sehr  häufig,  so 
Lucan.  1,  442;  2,  82;  2,  160;  2,  363;  3,  737;  4,  251;  4,  618; 

5,  170;  5,  361;  5,  793;  6,  358;  6,  664;  8,  607;  8,  671;  8,  732 
Stat.  Achill.  1,  280;  1,  326;  1,  523;  1,  944  (II  270);  Theb.  2 
632;  2,  657;    3,  331;  4,  826;  5,  558;    5,  562;  6,  122;  6,  308 

6,  396;  6,  460;  6,  724;  6,  824;  6,  836;  6,  849;  6,  875;  7,  498 

7,  645;  9,  224;  9,  409;  9,  504;  9,  644;  9,  687;  9,  741;  9,  881 
10,  150;  10,  308;  10,  718;  10,  786;  11,  314;  11,  687;  12,  603 
12,  669,  und  Genit.  coUorum  Cic.  Nat.  Deor.  2,  47,  122.  Zu 
musta  ist  mustis  vorhanden,  Ovid.  Amor.  1,  15,  11;  Plin.  N,  H. 
14,  20,  25  (125).  Dass  neben  fora  auch  foris  gelesen  wird,  zeigt 
Rudd.  1  S.  129  aus  Ovid.  Fast.  1,  258  und  Trist.  3,  12,  24; 
Mart.  7,  65,  2;  es  ist  auch  C.  I.  L.  1,  198  Z.  31  und  1,  206 
Z,  83;  Liv.  25,  5,  6;  29,  37,  3;  40,  19,  3;  Plin.  N.  H.  34,  1, 
9  (17). 

Von  mehreren  Nomina  der  dritten  Deklin.  ist  kein  Gen. 
Plur.  nachgewiesen,  während  der  Dat.  und  Abi.  derselben 
sicher  ist;  so  von  vices,  dapes,  adeps,  cos,  labes,  lux, 
pax,  faex,  calx,  lanx.  Auch  von  arx  ist  der  Gen.  Plur. 
selten,  vergl.  unter  74. 

Den  Gen.  Plur.  veruum  erklärt  Prise.  14,  76  S.  672  (II 
188,  4)  für  ungebräuchlich,  während  er  verua  und  veribus  an- 
erkennt, wogegen  Charis.  1,  15  S.  50  (I  66,  9)  veruum 
und  veribus  billigt,  aber  vera  für  verua  verlangt.  Vergl. 
unter  92.  —  Von  metus  fehlen  der  Gen.,  Dat.  und  Abi.  Plur., 
wogegen  der  Nomin.  und  Accus.  Plur.  häufig  sind,  vergl.  unter 
107.   —  Über  monita   und  monitus  bemerkt    Serv.    zu  Verg. 


—     751     — 

Aen.  10;  689:  A  quarta  declinatione  nee  singulari  dativo  utimiir 
nee  plurali.  Nam  unum  nomen  est  de  his,  quae  licet  duplicem 
habeant  deelinationem,  tarnen  aliquibus  eorum  easibus  propter 
asperitatem  non  utimur;  ut  laurui.  lauribus,  cum  et  huius  laurus 
et  ab  hac  lauru  dicamus.  Ebenso  fehlt  der  Gen.  Plur.  von 
monitus,  und  von  vielen  anderen  Verbalia  auf  us. 

Von  den  meisten  Nomina  der  fünften  Declin.  ist  der  Gen., 
Dat.  und  Abi.  Plur.  entweder  ganz  ungebräuchlich  oder  doch 
selten,  vergl.  unter  100. 

120.  Von  vielen  Verbalia  auf  us  wird  allein  der  Abi. 
Sing,  gefunden,  und  zwar  gewöhnlieh  mit  einem  Genit.  oder 
einem  Pronom.  possess.  construiert.  Accitu  istius  Cic.  Verr.  3. 
28,  68;  accitu  cari  genitoris  Verg.  Aen.  1,  677;  legionum  accitu 
Tac.  Ann.  2,  80.  —  Meo  adhortatu  Apul.  de  mag.  102  S.  600; 
über  das  auch  in  anderen  Casus  vorkommende  hortatus  vergl. 
unten.  —  Adiutu  Symmaeh.  Epist.  2,  26;  Macrob.  Sat.  7,  7, 
o.  —  Meo  adlegatu  Plaut.  Trin.  5,  2,  18  (1142),  vergl.  Gell. 
13,  20  (21),  19.  —  Admixtu  voluptatis  Macrob.  Sat.  2,  1,  6.  — 
Admonitu  mit  einem  Gen.  oder  Pronom.  possess.  Cic. 
Catil.  3,  3,  8;  Verr.  Acc.  2,  25,  60;  Epist.  ad  Fam.  10,  12,  3; 
15,  2,  5;  Epist.  ad  Att.  9,  10,  5;  13,  18;  Ein.  5,  2,  4;  Har. 
resp.  26,  56;  Corn.  Nep.  Att.  20,  3;  Liv.  1,  48,  5;  Ovid.  Met. 
9,  324;  12,  360  und  Fast.  3,  612;  Tac.  Hist.  3,  81,  und  für 
sich  allein  Ovid.  Remed.  amor.  729;  Met.  3,  566;  14,  465 
und  Fast.  5,  36;  dagegen  ist  monitus  als  Nomin.  Plur.  vor- 
handen, vergl.  unter  108.  —  Adspersu  mit  einem  Gen.  Plin. 
N.  H.  8,  37,  56  (134);  11,  53,  115  (279);  13,  12,  26  (82);  14, 
20,  25  (124);  28,  8,  32  (122).  —  Tristi  advolatu  Cic.  Tusc. 
2,  10,  24  in  Versen,  über  volatus  als  Plur.  vergl.  unter  108. 
—  Aestimatu  aetatis  Macrob.  Sat.  1,  16,  31;  in  aestiniatu 
est  war  falsche  Lesart  bei  Plin.  N.  H.  11,  15,  15  (38)  für 
existimatur.  —  Appositu  Plin.  N.  H.  24,  6,  20  (30);  Arnob. 
2,  67;  Samon.  139;  413;  506;  820.  —  Tuo  arcessitu,  ipsius 
arcessitu,  arcessitu  Valentis  Plaut.  Stich.  2,  2,  3  (327);  Cic. 
Nat.  Deor.  1,  6,  15;  Anim.  Marc.  31,  10,  3.  —  Omni  graviore 
armatu  relicto,  haud  dispari  armatu,  eodem  armatu,  toto 
fere  gravi  armatu,  Cretico  armatu,  ne  armatu  quidem 
sustinendo  adsueti  Liv.  26,  5,  3;  33,  3,  10;  37,  40,  13;  37,  41, 
3;  42,  55,  10;  Fronte  Princ.  hist.  4,  8  S.  206  Nab.  —  Attrec- 


—     752     — 

tatu  saevum  arapliiicatis  dolorem  Pacuv.  (266)  bei  Cic.  Tusc. 
2,  21,  50.  —  Coactu  mit  einem  Gen.  oder  Pronom. 
possess.  Cic.  Verr.  Acc.  2,  13,  34;  5,  29,  75;  Caes.  bell.  Gall. 
5,  27,  3;  alterius  magno  coactu  Lucr.  2,  273.  —  Variorum 
populorum  cognitu  Apul.  Met.  9,  13  S.  619.  —  Tuo  collatu 
Censorin.  1,  8;  in  collatu  Bell.  Hisp.  31,  2.  —  Compressu 
Plaut.  Amph.  Prol.  109;  Epid.  4,  1,  15  (542)  und  Truc. 
2,  6,  17  (498);  Cic.  Cato  Mai.  15,  51;  Plin.  N.  H.  11, 
28,  34  (98);  Hygin.  Fab.  60;  Macrob.  Sat.  5,  19,  18;  ex  eo 
compressu  Terent.  Ad.  3,  4,  28  (475);  ex  quo  compressu 
Hygin.  Fab.  63.  —  Concessu  mit  einem  Gen.  Cic.  Brut.  21, 
84;  Orat.  62,  210;  pro  Cael.  12,  28;  Epist.  adFam.  4,  6,  3;  9,  14, 
7;  de  rep.  1,  33,  50;  2,  21,  38;  Tim.  14;  Caes.  bell.  Gall.  7, 
20,  2;  Tac.  Ann.  12,  44;  ex  concessu  Inschr.  Orell.  2360.  — 
Sine  conciliatu  primorum  Lucr.  2,  995;  quarum  condenso  magis 
omnia  conciliatu  arctari  possunt  Lucr.  1,  576;  magis  condenso 
conciliatu  Lucr.  2,  99;  quae  parvo  sunt  corpore  conciliatu 
Lucr.  2,  133.  —  Consultu  collegae  Liv.  3,  62,  2;  inconsultu 
meo  Plaut.  Trin.  1,  2,  130  (167).  Vergl.  über  senatus  consultus 
unter  124.  —  Conversu  und  crebro  conversu  Marcian.  Dig. 
48,  6,  5;  Macrob.  Sat.  7,  9,  4.  —  Meo  datu  Plaut.  Trin.  5,  2, 
16  (1140).  —  Decoctu  mellis  Plin.  N.  H.  37,  12,  74  (195).  — 
Dispersu  illorum  Cic.  Epist.  ad  Att.  9,  9,  2  im  Med.- — Dispositu 
civilium  rerum  Tac.  Hist.  2,  5.  —  Distinctu  pinnarum  Tac. 
Ann.  6,  28;  longo  distinctu  ohne  Gen.  Stat.  Silv.  1,  5,  40.  ~ 
Domitu  nostro  Cic.  Nat.  Deor.  2,  60,  151.  —  Efflagitatu 
meo  Cic.  Verr.  5,  29,  75.  —  Primo  germinatu  und  serotino 
germinatu  Plin.  N.  H.  15,  8,  8  (34);  16,  25,  41  (102).  — 
Uli  SU  aquarum  Sil.  17,  246;  occursantis  linguae  illisu  Apul. 
Met.  2,  10  S.  114:  illisu  ohne  Gen.  Plin.  K  H.  2,  48,  49 
(132);  —  Imperatu  ducis  Amm.  Marc.  18,  6,  10  und  imperatu 
eiusdem  Gratiani  31,  7,  4.  —  Incitu  adsiduo  mundi  Plin.  N.  H. 

2,  44,  45  (116).  —  Increpitu  Apul.  de  deo  Socr.  19  S.  164 
nach  Casaub.  Verbesserung  (in  den  Hdschr.  increpitum)  ;  Tert. 
adv.  Marc.  4,  8.  —  Huius  inductu,  alieno  inductu  Cic.  bei 
Q.uintil.  5,  10,  69;  Cornific.  2,17,  26.  —  Patentis  oris  inhalatu 
cinnameo  Apul.  Met.  2,  10  S.   114.  —  Instructu  Cic.  de  orat. 

3,  6,    23.     —    Interductu    librarii    Cic.     Orat.    68,    228.     - 
Sine  intermissu  Plin.  N.  H.  10,  29,  43  (81).  -   Interpositu 


—      753     — 

terrae,  interpositu  suo  Cic.  Nat.  Deor.  2,40,  103;  Plin.  N.  H. 

2,  10,  7  (47).  —  Inventu  novicio  Plin.  N.  H.  17,  21,  35  (162). 
—  Invitatu  tuo  Cic.  Epist.  ad  Farn.  7,  5,  2.  —  lussu  mit 
einem  Gen.  oder  Pronom.  possess.  Plaut.  Amph.  Prol.  19 
und  Cure.  2,  3,  50  (329);  Cic.  de  imp.  Cn.  Pomp.  9,  26  und 
Off.  3,  13,  55;  Com.  Nep.  Timoth.  4,  3;  Sallust.  lug.  112,  3 
Liv.  4,  3,  10;   4,  4,  7;  4,  14,  4;  4,  17,  2;  4,  20,   1;    4,  20,  4 

4,  30,  15;  4,  46,  9;  22,  38,  2;  29,  21,  10;  37,  51,  5  im  Mog 
(sonst  ex  iussu  populi);  C.  I.  L.  1,  626;  1,  635;  ex  iussu  C 
I.  L.  2,  1015;    3,  990;    3,  1294;    3,  3911;    3,  4014;    3,  4167; 

5,  4242;  5,  5081;  6,  407;  7,  422;  Orell.  2055  und  Henz.  5865 
(Liv.  33,  44,  1  ist  anstatt  der  gemeinen  Lesart  ex  pontificum 
iussu  im  Bamb.  ex  decreto  pontificum  iussi);  de  iussu  Apul.  Met. 

3,  2  S.  174  und  8,  11  S.  538;  ex  iussu  Lampr.  Alex.  Sev. 
27,  5;  sine  iussu  Sallust.  Cat.  29,  3;  Amm.  Marc.  15,  2,  8; 
Imp.  Gordian.  Cod.  4,  13,  1;  Impp.  Arcad.  et  Honor.  Cod.  8, 
11  (12),  13;  iniussu  mit  einem  Gen.  oder  Pronom. 
possess.  Terent.  Phorm.  2,  1,  1  (231)  und  Hec.  4,   1,  47  (562); 

4,  4,  82  (704);  Cic.  Invent.  1,  33,  56;  pro  Quint.  26,  82;  pro 
Rabir.  perd.  4,  12;  pro  Balb.  15,  34;  Epist.  ad  Att.  13,  21,  4; 
Tusc.  1,  30,  74;  Cato  Mai.  20,  73;  Off.  3,  30,  109  und  de  rep. 

6,  15,  15;  Liv.  1,  28,  5;  2,  12,  4;  7,  10,  2;  8,  34,  10;  9,  46, 
7:  10,  3,  8;  10,  37,  7;  29,  27,  15,  und  iniussu  für  sich 
allein  Bell.  Afr.  61,  3;  Liv.  3,  63,  5;  4,  29,  5;  4,  32,  11;  7, 
12,  12;  10,  4,  9;  10,  38,  3;  22,  38,  2;  40,  35,  7.  Ein  Nomin. 
iussus  ist  nicht  nachgewiesen,  bei  lustinian.  Inst.  1,  10  im  Ein- 
gang ist  vielmehr  iussum  parentis,  wie  iusso  C.  I.  L.  6,  367 ; 
ex  iusso  C.  I.  L.  3,  975  ;  6,  14  oder  ex  iuso  C.  I.  L.  3, 1937 ;  3,  3908 ; 
und  in  den  Worten  des  Augustus  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  8, 
696  Antonium  iussisse,  ut  legiones  suae  apud  Cleopatram  excu- 
barent  eiusque  nutu  et  iussu  parerent,  ist  wahrscheinlich  der 
Ablat.  zu  verstehen,  da  parere,  als  gleichbedeutend  mit  praesto 
esse,  einen  Dat.  nicht  erfordert;  iussibus  in  der  Anth.  Lat.  ed. 
Riese  848,  3  iussibus  aequor  paruit  omue  tuis.  —  Soluto 
locutu  Apul.  Flor.  15  S.  58.  —  Mandatu  mit  einem  Gen. 
oder  Pronom.  possess.  Cic.  pro  Caec.  7,  19;  pro  Sulla  23. 
65;  Epist.  ad  Fani.  2,  11,  2;  Suet.  Caes.  7;  lex  reg.  de  Vespas. 
imp.  Z.  29;  C.  I.  L.  5,  532  Col.  2  Z.  35;  Orell.  3651;  Gaius 
Dig.  17,  1,  27  §  5;    Paul.  Dig.  17,  1,  45  §  1;    17,  1,  45  §  8; 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    I,  ci.  Aufl.  48 


—     754     — 

Julian.  Dig.  17,  I,  32;  ex  meo  mandatu  Graius  Inst.  3  §  156; 
bei  Cic.  pro  Plane.  12,  31  war  praetoris  mandatu  Conjectur.  - 
Missu  mit  einem  Gen.  oder  Pronom.  possess.  Cic.  Epist. 
ad  Att.  8,  9,  4;  Caes.  bell.  Gall.  6,  7,  2;  Verg.  Aen.  7,  752; 
Tac.  Ann.  1,  60;  2,  43;  3,  21  und  Hist.  1,  9;  1,  43;  5,  10; 
der  Nomin.  missus  nebst  den  übrigen  Casus  wird  teils  von 
dem  Wurf  eines  Geschosses,  teils  von  den  einzelnen  nach  ein- 
ander auftretenden  Abteilungen  von  Gladiatoren,  Wagen  oder 
wilden  Tieren  in  den  Kampfspielen,  teils  von  den  verschie- 
denen Gängen  eines  Gastmahls  gebraucht.  —  Magno  natu  Corn. 
Nep.  Paus.  5,  3  und  Timoth.  3,  1;  Liv.  2,  8,  4;  2,  23,  3;  2, 
40,  2;  3,  58,  1;  3,  71,  3;  10,  38,  6;  21,  34,  2;  maximo  natu 
Corn.  Nep.  Dat.  7,  1;  tantus  natu  Plaut.  Bacch.  1,  2,  16  (124); 
häufig  grandis  natu,  grandior  natu,  maior  und  minor  natu, 
maximus  und  minimus  natu,  auch  parva  natu  Plaut.  Persa  3, 
1,  22  (350),  und  animus  natu  gravior  Terent.  Heaut.  4,  ],  32 
(645).  —  Sine  obiectu  criminum  Hieronym.  Chron.  1  S.  45; 
2  S.  167;  fenoris  obiectu  Apul.  de  mag.  33  S.  472.  —  In 
oppressu  Lucr.  1,  851.  —  In  raanifesto  peccatu  Cic.  Verr. 
Acc.  2,  78,  191  im  Lag.  42,  und  in  einem  liber  Tironianus 
antiquissimae  fidei  nach  der  Anführung  bei  Gell.  13,  20  (21),  16; 
13,  20  (21),  17.  —  Permissu  mit  einem  Gen.  oder  Pronom, 
possess.  Cic.  Verr.  3,  80,  184;  1.  agr.  2,  14,  35;  pro  Balb. 
19,  43;  har.  resp.  12,  25;  Off.  1,  13,  40;  Liv.  3,  43,  6;  5,  18, 
2;  5,  21,  14;  5,  27,  11;  5,  48,  4;  7,  7,  8;  7,  22,  5;  23,  43,  9; 
23,  47,  1;  28,  35,  12;  36,  24,  7;  37,  49,  8;  38,  9,  7;  38,  14, 
9;  38,  34,  7;  39,  24,  10;  39,  54,  10;  42,  34,  2;  44,  37,  5,  und 
permissu  für  sich  allein  Tac.  Ann.  2,  59;  de  permissu 
C.  L  L.  10,  26;  ex  permisso  C.  L  L.  5,  5096;  6,  7158;  6, 
11719;  ex  permissu  C.  L  L.  3,  1968;  8,  6357;  L  Neap.  237; 
1537;  Orell.  794;  2515;  2741;  sine  permissu  Gaius  Inst.  4 
§  187;  Gaius  Dig.  2,  4,  41.  Bei  Ulpian.  Dig.  11,  7,  8  wird 
richtiger  permissum  pontificale  als  p.  pontificalem  gelesen.  — 
Huius  persuasu  Cic.  bei  Quintil.  5,  10,  69;  persuasu  servi 
Argum.  Plaut.  Epid.  2.  —  Postulatu  populi  I.  Neap.  646;  1148; 
Orell.  2627;  postulatu  audito  matris  tutorumque  Liv.  4,  9,  6.  — 
In  promptu  Enn.  (Sat.  83)  bei  Gell.  2,  29,  20;  Plaut.  Pseud. 
1,  5,  34  (449);  Acc.  (436)  bei  Non.  S.  234,  24;  Cic.  de  orat. 
1,  6,  23;  Acad.  1,  2,  4;  2,  4,  10;  2,  15,  46;  Divin.  2,  60,  124 


—     755    — 

und  Off.  1,  2,  6;   1,  18,  61;   1,  27,  95;  1,  30,  105;  1,  35,  x26 
2,  19,  68;  Lucr.   1,  879;    2,  149;    2,  246;    2,  583;    2,  868;    3, 
106;  3,   185;  4,  97;  6,  941;   Sallust.  Cat.  7,  1;  Liv.  22,  42,  6 
25,  29,  9;    Ovid.    Met.   2,  86;    13,  161  und  Epist.  ex  Pont.  1 
1,  24;  Quintü.  2,  4,  27;  7,  10,  14;  8  Proem.  28;    9,  1,  3;    9 

1,  13;  10,  1,  6;  11,  2,  1;  11,  2,  43;  Tac.  ffist.  5,  5  und  Agric 
19;  dazu  si  quid  tibi  opus  erit  promptu  Plaut.  Cist.  1,  1,  113 
Leo  schreibt  prompto.  —  Prosectu  gladiorum  Apul.  Met.  8 
28  S.  584;  bei  demselben  8,  5  S.  520  tanto  fidentius  quanto 
crederet  ferri  vulnera  similia  futura  prosectu  dentium,  wird  pro- 
sectu als  Dat.  verstanden.  — Provisu  periculi,  nullo  rei  frumen- 
tariae  provisu,  provisu  civilium  rerum  Tac.  Ann.  1,  27;  15, 
8  und  Hist.  2,  5;  provisu  deum  Tac.  Ann.  12,  6;  provisu 
ohne  Gen.  Tac.  Ann.  12,  12  und  Hist.  3,  22.  —  Quassu 
saevum  amplificatis  dolorem  Pacuv.  (266)  bei  Cic.  Tusc.  2,  21, 
50;  ne  succussu  arripiat  maior  dolor  derselbe  §  48.  —  Ro- 
gatu  mit  einem  Gen.  oder  Pronom.  possess.  Cic.  Brut.  22, 
87;  pro  Caec.  20,  57;  pro  Plane.  12,  31;  Epist.  ad  Fam.  7,  1, 
4;  13,  36,  1;  Epist.  ad  Att.  1,  9,  2;  6,  3,  6;  Nat.  Deor.  1,  6, 
15;  Lael.  1,  4;  ex  rogatu  Inschr.  Henz.  7329.  —  Subvectu 
Tac.  Ann.  15,  4. 

Andere  ebenfalls  vorzüglich  im  Abi.  Sing,  vorkommende 
Nomina  dieser  Form  haben  daneben  auch  andere  Casus.  Neben 
arbitratu  mit  einem  Gen.  oder  Pronom.  posses.  Plaut.  Aul. 
4,  4,  20,  (647);  Cato  R.  R.  144,  1;  145,  1;  145,  3;  148,  1; 
149,  2;  Cic.  Invent.  1,  25,  35;  de  orat.  1,  22,  102;  Epist.  ad 
Fam.  7,  1,  5;  Fin.  1,  21,  72;  4,  1,  2  und  Lael.  1,  3;  Liv.  30, 
37,  6;  34,  44,  2;  38,  11,  6;  Lex  col.  Gen.  (Ephem.  epigr.  3, 
2)  9,  3;  12,  10;  13,  19;  C.  I.  L.  6,  1374  b  1,  206,  ist  der 
Nomin.   arbitratu s   Plaut.  Asin.  4,   1,   21  (766)   und   Rud.  5, 

2,  68  (1355)  und  der  Acc.  arbitratum  Plaut.  Amph.  1,  1, 
103  (259)  und  M.  Caesar  bei  Fronto  4,  13.  —  Pastoralem 
scelerati  pectoris  aus  um  aggrediar  meliere  lyra  Dracont.  de 
raptu  Helen.  2;  ductu  ausuque  suo  Bell.  Alex.  43,  1;  vetito 
ausu  Cod.  Theod.  12,  6  32,  2;  ausu  gravi  atque  damnabili 
Cod.  Theod.  16,  4,  2;  ausu  protervo  Cod.  lustin.  1,  2,  14,  1; 
aus  US  im  Plur.  Petron.  123  v.  184;  Val.  Fl.  3,  613;  Augustin. 
Civ.  Dei  5,  9,  2;  Symmach.  Epist.  2,  33;  Anth.  Lat.  ed.  Riese 
102,   5;    287,  1.  —  Neben    conflictu    mit   einem  Gen.     Cic. 

48* 


—     756     - 

pro  Caec.  15,  43;  Nat.  Deor.  2,  9,  25  und  Divin.  2,  19,  44  der 
Nomin.  conflictus  Pacat.  Paneg.  Theodos.  Aug.  34,  1;  con- 
flictibus  Mart.  Capella  5,  467.  —  Neben  ductu  mit  einem 
Gen.  oder  Pronom.  possess.  Plaut.  Amph.  1,  1,  41  (196); 
Cic.  de  imp.  Cn.  Pompei  21,  61;  har.  resp.  2,  3;  Corn.  Nep. 
Paus.  1,  3  und  Dat.  5,  4;  Bell.  Alex.  43,  1;  Liv.  4,  43,  1;  4, 
46,  5;  7,  6,  10;  8,  31,  1;  26,  21,  3;  28,  38,  1;  40,  52,  5;  Vell. 
2,  78,  1;  2,  79,  4;  2,  115,  4;  Tac.  Agric.  5,  steht  se  ad  Pompei 
ductum  applicaverunt  Cic.  Epist.  ad  Fam.  3,  11,  4.  Ductus 
aquae,  ductus  litterarum,  duetus  oris  und  ähnliches  wird  auch 
im  Nomin.  und  in  anderen  Casus  gebraucht.  —  Hör  tat  u  mit 
einem  Gen.  oder  Pronom.  possess.  Cic.  pro  Arch.  1,  1  und 
Epist.  ad  Fam.  13,  29,  7 ;  Corn.  Nep.  Cato  1,  1 ;  Caes.  bell, 
civ.  3,  86,    1;   Ovid.  Trist.  5,  14,  46;  Val.   Max.  1,  6,  4;  VeU. 

2,  89,  4;    hortatu  für  sich  allein  Tac.  Ann.  1,    3  und  Hist. 

3,  24;  ignifero  hortatu  Sil.  17,  294;  daneben  hortatui  Macrob. 
Sat.  7,  5,  5;  hortatus  als  Nomin.  Plur.  Tac.  Ann.  1,  70; 
hortatibus  Ovid.  Met.  3,  242;  7,  339;  Val.  Fl.  3,  550;  4,  81; 
Sil.  8,  29;  Stat.  Silv.  3,  1,  114;  Sidon.  Epist.  6,  3,  1.  —  Im- 
pulsul  mit  einem  Gen.  oder  Pronom.  possess.  Terent. 
Hec.  2,  1,  45  (242);  4,  4,  65  (687);  Cic.  pro  Rose.  Amer.  37, 
107;  Verr.  Acc.  1,  31,  80;  2,  66,  161;  Epist.  ad  Att.  1,  14,  1 
und  de  rep.  2,  10,  20;  6,  26,  29;  Corn.  Nep.  Pelop.  1,  2;  Caes. 
bell  Gall.  5,  25,  4;  Val.  Max.  1,  8,  10;  Tac.  Hist.  1,  40;  im- 
pulsu  für  sich  allein  Tac.  Hist.  1,  5;  simili  impulsu  Cic. 
Invent.  2,  5,  19;  gravi  impulsu  Senec.  Herc.  Oet.  1418;  im- 
pulsu scutorum  Cic.  pro  Caec.  15,  43;  impulsu  armorum 
Val.  Max.  1,  8,  6;  dazu  impulsus  als  Nomin.  und  Acc. 
Plur.  Val.  Max.  9,  8  Prooem.;  Senec.  de  ira  1,  3,  4,  und 
impulsibus  Apul.  de  mundo  12  S.  317.  —  Nullum  certum  nee 
inceptum  nee  finem  habuit  Prise.  8,  8,  43  S.  808  (II  408,  17); 
foedum  inceptu  Liv.  praef.  10;  magno  in  omnia  inceptu 
veneram  Senec.  Epist.  108,  15;  inceptus  als  Acc.  Plur.  Val. 
Fl.  6,  124;  Corn.  Nep.  Iphicr.  2,  5  im  Gud.,  St.  Gall.,  cod. 
colleg.  Rom.,  Leid,  und  Voss.  A,  in  den  Ausgaben  impetus.  — 
Instinctu  mit  einem  Gen.  Val.  Max.  1,  6  ext.  3;  Tac.  Hist. 
1,  70;  Suet.  Vesp.  7;  Gell.  16,  17,  1;  C.  L  L.  6,  1139; 
sine  caelesti  aliquo  mentis  instinctu,  aliquo  instinctu. 
inflatuque    divino,     instinctu    divino    adflatuque;     divino    in- 


—     757     — 

st  ine  tu,  furore  quodam  et  instinctu,  instinctu  quodam 
et  imperio,  impulsu  et  instinctu  extraneo  Cic.  Tusc.  1,  26, 
64  und  Divin.  1,  6,  12;  1,  18,  34;  1,  31,  66;  Tac.  Eist.  2,  46; 
Plin.  Paneg.  73,  2;  Gell.  1,  11,  14;  impetu  et  instinctu 
fluens  Tac.  Ann.  14,  16;  dann  auch  sequar  classici  vocantis 
instinctum  bei  dem  vorgeblichen  Quintil.  Decl.  4,  19,  und 
instinctibus  Lact.  Instit.  4,  30,  1.  —  Interiectu  mit  einem 
Gen.  Cic.  Nat.  Deor.  2,  40,  103;  Tac.  Ann.  3,  51;  3,  67;  6, 
39;  temerario  interiectu  Apul.  de  deo  Socr.  Prol.  S.  106; 
interiectibus  Colum.  3,  21,6,  Schneider  schreibt  intersectionibus. 
—  Illarum  oratu  Plaut.  Gas.  4,  1,  17  (775);  oratu  tuo  Cic. 
pro  Flacc.  37,  92;  oratibus  Coripp.  Laud.  lustini  Aug.  min. 
2,  4.  —  Petitu  mit  einem  Genit.  oder  Pronom.  possess. 
Gell.  18,  3,  6;  ApuL  de  mag.  45  S.  501;  C.  I.  L.  6,  1683; 
6,  1704;  6,  1725;  6,  1739;  6,  1740;  6,  1741;  6,  1742;  petitus 
als  Nomiu.  Sing.  Lucr.  3,  172.  —  Precatu  Stat.  Achill.  1, 
144;  Silv.  5,  2,  81;  Theb.  11,  103;  Amm.  Marc.  24,  6,  5; 
Sidon.  Epist.  4,  2,  3;  precatus  Plur.  Stat.  Theb.  10,  71.  — 
In  procinctu  Cic.  de  orat.  1,  53,  228  und  Nat.  Deor.  2,  3,  9; 
Ovid.  Epist.  ex  Pont.  1,  8,  10;  Vell.  2,  5,  3;    Senec.  de   dem. 

I,  1,  4;  Quintil.   10,  1,  2;  12,  9,  21;   Tac.  Eist.  3,  2;    Gell.  1, 

II,  7;  15,  27,  3;  in  procinctu  bellorum  Plin.  N.  E.  6,  19, 
22  (66);  in  ipso  procinctu  pompae  Apul.  Met.  11,  6  S.  765; 
procinctu  palliastri  Apul.  Flor.  14  S.  49;  ad  procinctum 
tendentibus  Plin.  N.  E.  23,  1,  23  (41);  in  procinctum  eunt 
Solin.  32,  33;  procinctum  videt  angeUcum  Prudent.  Eamart. 
923;  procinctibus  Impp.  Valent.  et  Valens  Cod.  Theod.  6, 
24,  2.  —  Relatu  virtutum  opus  est  Tac.  Eist.  1,  30;  carmina 
quorum  relatu  accendunt  animos  Tac.  Germ.  3;  aliorum  relatu 
Symmach.  Epist.  4,  55;  abnuentibus  consulibus  relatum  Tac. 
Ann.  15,  22.  —  Vocatu  mit  einem  Gen.  Cic.  de  orat.  3,  1, 
2  und  Suet.  Calig.  39;  uno  vocatu  C.  I.  L.  2,  1964  Cd.  2  Z. 
6;  vocatus  meos  Verg.  Aen.  12,  95. 

121.  Auch  die  Supiiia  sind  Accus,  und  Abi.  defectiver 
Nomina  verbalia  auf  us.  Dass  die  Supina  auf  u  von  den 
Römern  selbst  als  Abi.  betrachtet  wurden,  erhellt  aus  Stellen, 
wie  Quintil.  8,  3,  17  verba  ipso  auditu  aspera,  und  Gell.  18, 
11,  2  vocum  fictiones,  quac  ueque  abhorrere  a  poetica  facultate 
visae  sunt  neque  dictu  profatuque  ipso  taetrae  aut  iusuaves  esse. 


—     758     — 

Doch  finden  sich  in  gleicher  Construction  zuweilen  Formen  auf 
ui,  und  zwar  solche,  zu  denen  ein  Nomin.  nicht  vorhanden  ist. 
Plaut.  Bacch.  1,  1,  28  (62)  istaec  lepida  sunt  memoratui; 
Liv.  45,  30,  2  quanta  Macedonia  esset,  quam  divisui  facilis; 
Colum.  11,  3,  57  viridis  satureia  esui  est  incunda;  Apul.  de 
mag.  21  S.  439  levia  sustentui  (Krüger  schreibt  sustentatui), 
gravia  deniersui;  Tert.  da  anima  18  deceptui  faciles  (dieser 
hat  adv.  Marc.  3,  6  auch  deceptui  obnoxia).  Mit  dieser  Con- 
struction ist  zu  vergleichen  Plin.  N.  H.  6,  32,  37  (203)  aqua 
potui  iucunda  und  23,  8,  79  (151)  fructum  difficilem  concoctioni; 
Liv.  27,  18,  6  crepido  haud  facilior  in  adscensum;  Cic.  de  orat. 
1,  49,  213  verbis  ad  audiendum  iucundis  und  2,  53,  212 
difficilis  ad  distinguendum  similitudo;  Fin.  2,  20,  64  cibus 
facillimus  ad  concoquendum;  Tusc.  2,  7,  18  dolor  est  res  ad 
patiendum  tolerandumque  difficilis. 

Andere  Beispiele  des  Dat.  defectiver  Nomina  gleicher 
Bildung  sind  Varro  Sat.  Menipp.  262  lecto  Strato  matellam, 
lucernam,  ceteras  res  esui  usuique  prae  se  portant;  Geis.  4, 
16,  9  (ed.  Daremberg  p.  142,  28)  und  Plin.  N.  H.  20,  17,  69 
(178)  esui  dare;  Gell.  4,  1,  20  esui  et  potui  esse;  Arnob.  2, 
23  esse  esui  und  7,  21  quae  habentur  esui;  Serv.  zu  Verg. 
Ge.  1,  212  quod  est  esui;  Varro  R.  R.  1,  60  oleas  esui  optime 
condi.  Der  Nomin.  Sing,  steht  bei  Salvian.  in  Eccles.  2,  5,  20 
tunc  esus  carnium  praedicabatur;  den  Accus,  hat  Tert.  de 
anima  43  quid  si  e  s  u  m  et  p  o  t  u  m  de  naturae  sortibus  eximas ; 
den  Abi.  in  grammatischer  Sprache  Serv.  zu  Verg.  Ge.  2,  291 
ab  esu  dicta;  Isid.  Orig.  20,  1,  1  ab  esu  et  com  esu  mensae 
factum  vocabulum. 

Nuptui  collocare  haben  Hygin.  Fab.  257;  Philipp.  Aug. 
et  Philipp.  Caes.  Cod.  5,  6,  5  und  Imp.  Gordian.  daselbst  5, 
14,  3;  6,  40,  1;  8,  56  (57),  2  und  nuptui  locare  Aur.  Vict. 
Vir.  illust.  59.  2  ed.  Keil.  Aber  Caes.  bell.  Gall.  1,  18,  7 
ist  nuptui  collocasse  nur  aus  einer  Hdschr.  bemerkt  und  Colum. 
4,  3,  6  ist  aus  dem  Sangerm.  nuptum  collocasse  herzustellen, 
vergl.  Drakenb.  zu  Liv.  1,  49,  9,  in  welcher  Stelle  ebenfalls 
in  einigen  Hdschr.  nuptui  dat  statt  des  richtigen  nuptum  dat 
gelesen  wird,  wie  auch  Liv.  23,  2,  6  und  30,  13,  5  aus  gerin- 
geren Hdschr.  nuptui  dedisset  und  dederit  bemerkt  wird.  Vulg. 
Matth.  24,  38  nuptui  tradentes. 


—     759     — 

Von  mehreren  solcher  Nomina  ist  der  Dat.  allein  nach- 
gewiesen. Charis.  2,  13  S.  170  (I  189,  19):  Inter  adverbia 
quidam  haec  posuerunt,  quae  etiam  apud  veteres  observata 
sunt,  velut  „translatui,  dimissui,  receptui,  ostentui,"  et  si  qua 
eius  modi  sunt  alia,  quae  casui  dativo  dantur;  in  quibus  obser- 
vabimus  ita  dicere,  „translatui"  est  et  „translatui"  facit,  mittit 
translatum,  (translatus)  non  dicimus,  et  cetera  similiter.  Quidam 
tamen  dicunt  similia  bis  esse  „decori,  usui"  et  cetera.  Colum. 
2,    21  (22),    4  uvas  itemque  olivas  conditui  legere  licet;    Liv. 

1,  54,  9;  33,  46,  8  und  Gell.  20,  1,  40  divisui  esse  und 
habere,  vergl.  das  oben  angeführte  divisui  facilis.  Cornific.  4, 
39,  51  filii  parvi  ludibrio  et  despectui  paternis  inimicis  erunt 
oppositi;  Tac.  Hist.  4,  57  und  Arnob.  2,  5  despectui  sit  und 
sunt;  Aur.  Vict.  Caes.  40,  13  despectui  sint;  Suet.  Galba  17 
despectui  esse;  Aur.  Vict.  Caes.  14,  9  despectui  haberetur; 
der  Nomin.  Sing,  und  der  Accus.  Plur.  bei  Caes.  bell.  Gall. 

2,  29,  3;  3,  14,  9;  7,  79,  3  und  Stat.  Theb.  5,  351  gehen  auf 
den  Blick  von  der  Höhe  herab  in  eigentlicher  Bedeutung.  Plaut. 
Men.  4,  3,  19  (693)  und  Cic.  pro  Flacc.  27,  65  despicatui 
habere  und  ducere;  Fronto  Princ.  hist.  ed.  Naber  p.  205 
despicatui  habentibus;  Spartian.  Sever.  19,  6  res  Romana 
praedonibus  direptui  fuit;  Plaut.  Men.  4,  3,  21  (695)  und  Poeu. 
5,  5,  2  (1281)  habere  frus  tratui  und  ludificatui.  Apul.  Met. 
4,  15  S.  273  parvis  respiratui  datis  foraminibus;  bei  Cic. 
Nat.  Deor.  2,  55,  136  war  respiratu  Conjectur.  Favon.  bei 
Gell.  15,  8,  2;  Solin.  45,  8;  Ulpian.  Dig.  50,  16,  45;  Hieronym. 
Epist.  130,  1;  Vulg.  2  Regg.  11,  13;  Daniel  2,  29;  2,  42 
stratu;  Apul.  Met.  1,  7  S.  31  quod  unctui,  quod  tersui, 
und  1,  23  S.  72  oleum  unctui  et  lintea  tersui  et  cetera  huic 
eidem  usui  profer;  de  mag.  6  S.  391  petisse  aliquid  tersui 
dentibus:  Plaut.  Curcul.  4,  4,  22  (578)  mea  axitia  linteumque 
extersui. 

Anderen  fehlt  zwar  der  Nomin.,  aber  sie  haben  ausser 
dem  Dat.  einzelne  andere  Casus  obliqui.  Sallust.  lug.  24,  10 
ut  lugurthae  scelerum  ostentui  essem  und  46,  6  deditionis 
signa  ostentui  credere;  Tac.  Ann.  1,  29  corpora  extra  vallum 
abiecta  ostentui;  Ann.  12,  14  vivere  iubet  ostentui  clementiae 
suae;  Ann.  15,  29  iturum  Tiridaten  ostentui  goutibus;  Ann. 
15,  64  ut  ostentui  esset  multum  vitalis  spiritus  egestura;  Hist 


—     760     — 

1,  78  nova  iura  dedit  ostentui  magis  quam  mansura;  Ilist.  3, 
35  ostentui  niisere;  Vopisc.  Aurel.  30,  2  ut  populi  Romani 
oculis  esset  ostentui;  Laetant.  Mort,  persec.  5,  6  ut  legatis 
nostris  semper  esset  ostentui;  Vulg.  Hebr.  6,  6  ostentui 
habentes,  dazu  Gell.  20,  1,  48  ati-ocitatis  ostentu.  Sallust. 
Ilist.  Rede  des  Lepid.  24  secundae  res  inire  sunt  vitiis  obten- 
tui;  Epist.  de  rep.  ordin.  2,  11,  5  tabella  obtentui  erit;  Val. 
Max,  6,  5,  4  maiestatem  publicam  privatae  perfidiae  obtentui 
esse;  Tae.  Ann.  1,  10  pietatem  erga  pareotem  et  tempora  rei 
publicae  obtentui  sumpta;  Hist.  1,  49  claritas  natalium  et 
metus  temporum  obtentui;  Ilist.  2,  14  ni  victorem  exercitum 
attinuisset  obscuruin  noctis,  obtentui  fugicntibus;  Aurel.  Vict. 
Caes.  2,  2  Capreas  insulam  quaesierat  flagitiis  obtentui;  Nazai-. 
Paneg.  Constantino  Aug.  5,  3  uou  terror  obtentui  est;  ferner 
Verg.  Aen.  11,  66  obtentu  frondis;  Liv.  1,  56,  8  sub  eins 
obtentu  coguominis;  Senec.  Herc.  für.  359  vestis  obtentu; 
PUn.  N.  H.  31,  1,  1  (2)  nubium  obtentu;  Gell.  10,  22,  1 
obtentui  philosophiae  nominis;  lustin.  5,  8,  12  sub  obtentu 
liberationis  und  13,  6,  5  sub  affinitatis  obtentu;  Paul.  Dig. 
50,  5,  10  §  3  paupertatis  obtentu;  Ulpian.  Dig.  27,  9,  5  §  10 
sub  obtentu  aeris  alieni ;  Claudian.  Rapt.  Pros.  2,  26  obtentu 
pallae  fulgentis;  Lact.  Instit.  1,  11,  34  obtentu  aliquo  spe- 
cieque  velata;  Instit.  2,  4,  36  sub  obtentu  damnationis;  Instit. 

2,  6,  3  sub  obtentu  deorum;  Mort.  persec.  24,  4  sub  obtentu 
exercitii  et  lusus;  endlich  Tac.  Ann.  12,  7  cupido  auri  obtentum 
habebat.  Varro  L,  L.  5,  30,  131;  10,  2,  27;  Tac.  Ann.  16,  4; 
Apul.  Flor.  9  S.  32  und  de  mag.  S.  518;  Symmach.  Epist.  3, 
10;  8,  3  indutui  esse,  habere,  gerere,  uti,  usurpare;  Amm. 
Marc.  24,  2,  5  indutibus  rigidis  und  30,  7,  4  indutibus 
imperatoriae  maiestatis.  Apul.  de  mag.  56  S.  518  opertui 
rebus  sacris  usurpatur;  Paulin.  NoI.  Carm.  20,  282  crasso 
opertu;  Macrob.  Sat.  7,  9,  26  opertu  naturae.  Apul.  Met.  5, 
3  S.  324  refectui  suo  accumbit  und  8,  18  S.  557  placuit 
refectui  conquiescere;  Scaevola  Dig.  36,  1,  78  §  12  ex  refectu 
paupertatis.  Caes.  bell.  civ.  2,  15,  1;  Plin.  N.  H.  22,  6,  7  (15); 
Tac.  Ann.  14,  39  und  Hist.  1,  7;  Apul.  Met.  5,  30  S.  376 
irrisui  esse  und  habere;  Liv.  7,  10,  5  linguam  ab  irrisu 
exserentem;  Plin.  N.  H.  28,  8,  29  (114)  irrisu  coarguentur 
und  37,    9,    10  (124)    non    sine    contemptu    et    irrisu    generis 


—     761     — 

humani ;  Tac.  Ann.  1,  20  i  r  r  i  s  u  et  contumeliis  insectantur; 
Tac.  Ann.  13,  15  irrisum  sperans  pueri.  Von  diesem  ist 
d  e  r  i  s  u  s  zu  scheiden,  welches  als  Nomin.  bei  Senec.  Epist. 
76,  4  und  Quintil.  6,  2,  15;  8,  6,  59  begegnet;  dazu  Tac.  Agric. 
39  derisui  fuisse  falsum  triumphum;  Phaedr.  1,  II,  2  verbis 
iactans  gloriam  notis  est  derisui;  Arnob.  1,  24  iacent 
derisui  caerimoniae;  Arnob.  5,  2  omnia  et  excogitata  et 
comparata  derisui;  Arnob.  6,  12  formas  quae  cuilibet  tristi 
possent  esse  derisui;  Porphyrie  zu  Hör.  Epist.  2,  2,  215  ob 
hoc  delirum  senem  iuniores  ludificeutur  habeantque  derisui; 
Lactant.  Mort.  persec.  5,  4  ut  diu  barbaris  Romanum  uomen 
ludibrio  ac  derisui  esset;  Senec.  Exe.  Contr.  4  praef.  10 
derisum  effugere;  Phaedr.  5,  8,  3  ad  derisum  ducitur; 
Suet.  Tib.  70  usque  ad  derisum,  und  Quintil.  6,  3,  7  a 
derisu  non  procul  abest  risus.  Maximo  spretui  est  Sidon. 
Epist.  3,  14,  2;  insolentissimo  spretu  deos  negligit  Apul.  de 
deo  Socrat.  3  S.  122.  Relictui  Gell.  3,  1,  9;  derelictui  Gell. 
4,  12,   1. 


Nomina  abundantia. 

122.  Zu  den  Abundantia  gehören  mehrere  Nomina  auf 
US,  hauptsächlich  Namen  von  Bäumen,  welche  bald  nach 
der  zweiten,  bald  nach  der  vierten  Declin.  flectiert  werden. 
Varro  L.  L.  9,  48,  80:  Negant  esse  analogias,  quod  alii  dicunt  cu- 
pressus,  alii  cupressi;  item  de  ficis,  platanis  et  plerisque  arboribus, 
de  quibus  alii  extremum  us,  alii  ei  faciunt.  Id  est  falsum,  nam 
debent  dici  e  et  i:  fici  ut  nummi,  quod  est  ut  nummi,  fici,  ut 
nummorum,  ficorum;  si  essent  plures  ficus,  essent  ut  manus,  dice- 
remus  ut  manibus,  sie  ficibus,  et  ut  manuum,  sie  ficuum,  neque 
has  ficos  diceremus,  sed  ficus,  ut  non  manos  appellamus;  sed  neque 
consuetudo  diceret  singularis  obliques  casus  huius  fici  neque 
hac  fico,  ut  non  dicit  huius  mani,  sed  huius  manus,  et  hac 
mano,  sed  hac  manu,  Diom.  1  S.  286  (1  308,  3):  Meminerimus 
quaedam  nomina  vel  auctoritate  veterum  vel  euphonia  modo 
secundo  modo  quarto  ordine  decliiiari,  ut  doiuus  ficus  Inurus 
quercus  et  complura  arborum  nomina.  Oharis.  1,  10  S.  9  (I  22, 
1):  Similiter  errant,  qui  omnia  geuera  arborum  quartae  declinationi 


—     762     - 

solent  adsignare,  inventis  ipsis  apud  Vergilium  (Ecl.  2,  54): 
Et  vos,  o  lauri,  carpam,  et  te,  proxima  myrte.  Item  fagus 
pirus  ulmus  cypressus  taxus  buxus  cerasus  platanus.  (Jonten- 
dunt  tarnen  nonnulli  dicentes  laurum  et  myrtum  esse  quartae 
declinationis,  et  tantura  auctoritate  mutari  in  vocativo  casu. 
Item  Vergilius  dixit  (Aen.  3,  360):  Qui  tripodas,  Clari  laurus, 
qui  sidera  sentis.  Prise.  Instit.  6,  16,  83  S.  717  (II  267,  1): 
Feminina  eiusdem  terminationis  (us)  correptae,  si  sint  arborum 
nomina,  seeundae  erunt  declinationis,  ut  haec  ornus  huius  orni, 
haec  fagus  fagi,  haec  pirus  piri,  haec  cupressus  cupressi.  Exci- 
pitur  quercus  laurus  pinus  cornus  ficus,  quae  tarn  seeundae 
quam  quartae  inveniuntur.  Cicero  in  Chorographia :  Ibi  quer- 
corum  rami  ad  terram  iacent,  ut  sues  quasi  caprae  ex  ramis 
glande  pascantur.  Virgilius  in  VIII  (v.  616):  Arma  sub  adversa 
posuit  radiantia  quercu.  Statins  in  VII  Thebaidos  (v.  647): 
Cornu  depressus  Achiva.  Virgilius  in  XI  (v.  135):  Ferro  sonat 
alta  bipenni  fraxinus,  evertunt  altas  ad  sidera  pinus.  Cicero- 
in II  de  oratore  (Cap.  69,  278):  Cum  familiaris  quidam  quereretui% 
quod  diceret  uxorem  suam  suspendisse  se  de  ficu,  amabo  te, 
inquit,  da  mihi  ex  ista  arbore  quos  seram  surculos.  Martialis 
in  Epigrammatibus  (1,  65,  3):  Dicemus  ficus,  quas  scimus  in 
arbore  nasci.  Prise,  de  nom.  et  pronom.  et  verbo  1,  10  S. 
1303  (III  445,  15):  In  us  correptam  desinentia  feminina,  si 
sint  propria  vel  appellativa  Graeca,  in  og  apud  Graecos  desinentia» 
vel  arborum  nomina,  seeundae  sunt  declinationis,  ut  haec  Tyrus 
huius  Tyri,  Cyprus  Cypri,  Arctus  Arcti,  Pylus  Pyli,  cupressus 
cupressi,  arbutus,  alnus.  Excipiuntur  quinque,  quae  tarn  quartae 
quam  seeundae  inveniuntur,  ut  quercus  laurus  pinus  cornus 
ficus,  et  unum  tertiae,  Venus  Veneris.  Und  Partit.  VII  vers. 
Aen.  8,  163  S.  1264  (III  498,  11):  Omnia  arborum  nomina 
in  US  desinentia  et  feminina  sunt  et  seeundae  declinationis,  ut 
cypressus  cypressi,  myrtus  myrti,  ulmus  ulmi,  ornus  orni,  pirus 
piri,  exceptis  quinque,  quae  tarn  seeundae  quam  quartae  inveni- 
untur, quercus  laurus  pinus   cornus  ficus. 

Zu  cornus  giebt  Prise,  auch  5,  13,  71  S.  670  (II  185,  4) 
den  doppelten  Gen,  huius  cornus  et  corni.  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  3,  22  sagt:  Cornus  declinatur  ut  ficus,  si  arbor  sit.  Den 
Dat.  Sing,  corno  hat  Colum.  5,  7,  1;  den  Abi.  corno  Sil. 
10,  37;  10,  122  im  Cöln.;  Samon.  14;  den  Dat.  Plur.  cornis  Plin. 


—     763     — 

N.  H  15,  24,  29(101)  zM'eimal;  den  Abi.  Sing,  cornii  ausser 
der  von  Prise,  citierten  Stelle  des  Stat.  Stat.  Theb.  7,  647 
noch  Varro  R  R.  3,  16,  22;  Ovid.  Her.  10,  107;  Plln.  N.  H. 
16,  43,  84  (228);  17,  23,  22  (20 1>;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  9,  698: 
den  Nomin.  Flur,   cornus  Sil.  4,  552. 

Von  cupressus  ist  der  Gen.  Sing,  cupressi  Cato  R.  R. 
48,  1:  151,  1;  151,  2;  Plin.  N.  H.  17,  12,  18  (89);  24,  5,  10 
(15);  Val.  Fl.  1,  774:  Samon.  598;  691;  839;  1011;  cupressus 
Plin.  N.  H.  14,  16,  19  (112)  im  rescr.  Mon.;  Apul.  Met.  6,  30 
S.  443;  8,  18  S.  557;  der  Dat.  cupresso  Samon.  688;  der 
Abi.  cupresso  Verg.  Aen.  3,  64;  Horat.  A.  P.  332;  Geis.  4, 
9  (16);  6,  13;  6,  18,  6;  Plin.  N.  H.  22,  23,  47  (97);  24,  6,  22 
(32);  Vitruv.  1,  2,  8;  2,  9,  12;  5.  l,  3  im  Gud.  G;  Mart.  6, 
73,  7;  Plin.  Epist.  8,  8,  2;  cupressu  CatuU.  64,  291;  Ovid. 
Met.  3,  155  imd  Trist.  3,  13,  21;  Vitruv.  2,  9,  13;  5,  1,  3  im 
Harl.  H,  Rose  schreibt  cupresso;  Colum.  4,  26,  1;  Mart.  6,  49, 
4;  6,  49,  11  im  Pal.  P;  Petron.  120  v.  75;  Spartian.  Sev.  22,  4; 
der  Nomin.  Plur.  cupressi  Verg.  Ecl.  1,  25;  Horat.  Carm. 
1,  9,  11:  cupressus  Petron.  131,  8,  v.  2;  Claudian.  Rapt. 
Pros.  3,  370;  der  Accus,  cupressos  Enn.  (Ann.  267)  bei 
Gell.  13,  20  (21),  13  und  Non.  S.  195,  25;  Cato  R.  R.  28,  1; 
Varro  R.  R.  1,  15;  1,  26;  Verg.  Ge.  2,  443  und  Aen.  6,  216 
(hier  im  Guelf.  cupressus);  Horat.  Carm.  2,  14,  23  und  Epod. 
5,  18  (hier  in  den  Par.  (fipTt  und  bei  Porphyr,  cupressus,  aber 
Meyer  hat  Epod.  5,  18  cupressos);  cupressus  Claudian.  Rapt. 
Pros.  3,  393. 

Von  fagus  ist  der  Accus.  Plur.  nach  Caes.  de  analogia 
bei  Charis.  1,  17  S.  104  (I  130,  6)  fagos,  wie  populos  und 
ulmos,  und  Charis.  selbst  S.  103  (I  128,  27)  vergleicht  ficos 
mit  fagos  moros  ulmos.  Und  so  ist  der  Gen.  fagi  Verg.  Ecl. 
1,  1;  5,  13;  Plin.  N.  H.  16,  5,  6  (16);  16,  6,  7  (18);  24,  5,  9 
(14);  der  Abi.  fago  Ovid.  Met.  8,  669;  der  Acc.  Plur.  fagos 
Catull.  64,  289;  Verg.  Ecl.  2,  3;  3,  12;  9,  9  und  nach  sämt- 
lichen Hdschr.  Ge.  2,  71;  Abi.  Plur.  fagis  Claudian.  Cons. 
Stil.  3,  324.  Aber  fagus  als  Nomin.  oder  Accus.  Plur.  hat 
Varro  (de  gente  populi  Romani  libr.  1)  bei  Charis.  1,  17  S.  104 
(I  130,  5),  womit  das  Zeugnis  des  Charis.  S.  103  (I  128,  27)  zu 
vergleichen  ist.  Fagus  als  Nomin.  steht  auch  Culex  141; 
unsicher  jedoch  ist    die  Annahme  Wagner's    Quaest.    Virg.  12, 


—     764     — 

14,  dass  bei  Verg.  Ge.  2,  71  fagus,  wie  daselbst  allerdings  nach 
Prise.  8,  15,  85  S.  832  (II  438,  8)  zu  lesen  ist,  Nomin.  Plur  sei. 
Über  ficus  sagt  Charis.  1,  15  S.  74  (I  95,  22):  Haec 
ficus  et  hae  fici  et  has  ficos  facit.  Genetivus  enim  singularis 
huius  fici,  non  huius  ficus  est;  et  Lucilius  (5,  27),  Fici,  inquit, 
comeduntur  et  uvae,  et  (5,  30)  Adsiduas  ficos.  Sed  Varro,  de 
ficu  se  suspendit  dicendo,  dedit  multis  licentiam,  ut  hae  et 
has  ficus  dicerent,  quod  usurpare  raaluimus  propter  cacem- 
phaton ;  de  qua  re  Martialis  elegantissime  loquitur.  Ait  enim 
(1,  65):  Cum  dixi  ficus,  rides  quasi  barbara  verba,  et  dici  ficos, 
Laetiliane,  putas;  dicemus  ficus,  quas  scimus  in  arbore  nasci, 
dicamus  ficos,  Laetiliane,  tuos.  Quae  ante  maturitatem  hae  grossi 
dicuntur  feminino  genere.  Et  Horatius  [urbem  et  vicos  laudabat, 
Serm.   1,  9,  13  et]  Cum   duplice  ficu  (Serm.  2,   2,  122).     Und 

1,  17  S.  103  (I  128,  20):  Ficos  vitium  esse  corporis,  proinque 
declinari  debere  quasi  pomum,  Martialis  in  Laetilianum  iocantis 
nobis  occurret  exemplum.  Nam  ita  loquitur  (1,  65):  Cum  dixi 
ficus  u.  s.  w.  Ut  sit  ccövvdsTO)^  dictum,  quamvis  quidam  ficus 
Vitium  esse  velint,  ut  doloris  quasi  souitus  audiatur,  ficos,  ut 
fagos  moros  ulmos.  Fagus  Varronem  dicere  sub  f  littera  dedimus 
exemplum;  ficus  Cicero  de  oratore  libro  II  (Cap.  69,  278),  de 
ficu  suspendit  se;  Varro  quoque  de  scaenicis  originibus  libro  I, 
sub  Ruminali  ficu.  Itaque  Plinius  Secundus  recte  arborem  ita 
dici  ait,  pomum  vero  per  o  litteram  dici.  Fici  Ennius  (Anu. 
57),  Fici  dulciferae  lactantes  ubere  toto;  Lucilius  (5,  27j,  Fici, 
inquit,  comeduntur  et  uvae.  Charis.  1,  14  S.  31  (L  45,  24) 
giebt  pinorum  und  pinos,  ficorum  und  ficos  als  zusammen- 
gehörig. Prob.  Cathol.  1,  41  S.  1463  (IV  20,  29)  sagt:  Haec 
ficus  huius  fici,  pomum;  sie  Martialis:  Dicamus  ficos,  quas 
coustat  in  arbore  natas;  et  huius  ficus:    Dicemus  ficus. 

Der  Gen.   ist   fici    für   den  Baum  Varro  R,  R.  1,    41,  4; 

2,  U,  4;  Colum.  5,  10,  10;  5,  11,  13;  5,  11,  14;  5,  11,  15; 
7,  8,  2  und  arb.  21,  2;  Cels.  5,  28,  19;  Plin.  N.  H.  22,  23,  47 
(97);  23,  7,  63  (117);  23,  7,  70  (135);  Saraon.  527  (532),  und 
für  die  Frucht  Varro  R.  R.  I,  48,  2;  Cic.  Cato  Mai.  15,  52; 
Colum.  5,  10,  11;  8,  5,  23;  12,  5,  1;  12,  15,  4  und  arb.  21,  2; 
Cels.  2,  33;  5,  18,  32;  6,  3;  6,  6,  26;  8,  9,  1;  Plin.  N.  H. 
18,  3,  4  (17j;  Priap.  69  (70),  1;  Mart.  7,  53,  8;  Plin.  See.  3, 
4;  Cass.  Fei.  34;  Theod.  Prise.  1,  8  (ed.   Rose  p.    9,  9);  1,  27 


—     765     — 

(29,  8);  1,  194  (98,  10);  ficus  für  den  Baum  luven.  10,  145; 
Augustin.  Civ.  Dei  21,  5,  und  für  die  Frucht  Geis.  4,  4,  4;  5, 
18,  27;  Tert.  Praescr.  haeret.  36  im  Agob.;  Plin.  See.  3,  10; 
Theod.  Prise.  1,  66  (ed.  Rose  p.  68,  16);  2,  45  (145,  17);  2, 
81  (183,  4);  2,  108  (210,  7);  3,  26  (242  13  und  243,  7).  Der 
Dat.  fieo  für  den  Baum  Plin.  N.  H.  16,  30,  53  ri21);  16,  31,  55 
(126);  16,  31,  56  (127);  18,  22,  51  (188);  für  die  Frucht  Theod. 
Prise.  2,  45  (ed.  Rose  p.  146,  2).  Der  Abi.  fico  für  den 
Baum  Cato  R.  R.  42;  Varro  L.  L.  5,  11,  76;  R.  R.  1, 
41,  3;  3,  16,  24;  3,  16,  26;  Plin.  N.  H.  7,  2,  2  (21)  im  Rice. 
undChiffl.;  16,  26,  49  (113);  17,  28,  47  (263);  19,  8,  45  (156); 

22,  23,  47  (97);  23,  7,  64  (126);  Quintil.  6,  3,  88,  und  für  die 
Frucht  Yarro  R.  R.  1,  41,  4;  1,  41,  5;  Colum.  6,  25;  Gels.  6, 
10;  6,  19;  7,  12,  1;  Plin.  N.  H.  17,  25,  38  (242);  20,  6,  23 
(52);  20,  13,  50  (127);  20,  13,  50  (129);  20,  13,  51   (136);  20, 

17,  69  (178);  20,  17,  69  (180);  22,  23,  49  (103);  22,  25,  57 
(120);  22,  25,  58  (122);  22,  25,  58  (123);  22,  25,  74  (157);  22, 

25,  75  (158);  23,  1,  16  (25);  23,  1,  16  (26);  23,  2,  31  (64); 
24,  5,  10  (16);  24,  6,  20  (30);   26,  4,  11  (23);  26,  8,  39  (63); 

26,  3,  48  (75),  im  Voss,  ficu;  26,  15,  90  (159);  27,  7,  28  (49) 
zweimal;  27,  7,  28  (51);  29,  4,  15  (59);  29,  5,  32  (102);  30, 
4,  11  ^32);  31,  10,  46  (116);  31,  10,  46  (118);  36,  24,  58 
(181);  Plin.  See.  1,  21;  Gael.  Aurel.  Ghron.  3,  8,  113;  Garg. 
Mart.  Äledic.  18;  ficu  für  den  Baum  Varro  bei  Prob.  De 
nom.  S.  224  (IV  214,  33);  Gic.  de  orat.  2,  69,  278;  Plin.  N.  H. 

23,  7,  63  (119);  Tert.  adv.  Prax.  21,  und  für  die  Frucht 
Horat.  Serm.  2,  2,  122;  Gels.  4,  3;  4,  9;  4,  22;  6,  9;  8,  10, 
7;  Samon.  703  (710);  Plin.  See.  2,  20.  Der  Nomin.  Plur. 
fici  für  den  Baum  Gato  R.  R.  94;  Varro  R.  R.  1,  6,  4;  Golum. 
11,  2,  35;  Plin.  K  H.  16,  31,  56  (130);    17,  24,  37  (221);  17, 

24,  37  (225);  17,  25,  38  (242);  17,  28,  47  (261),  und  für  die 
Frucht  Gato  R.  R.  99;  Plin.  N.  H.  17,  27,  43  (47);  23,  7,  63 
(118);  23,  7,  63  (120);  23,  7,  63  (121);  Lamprid.  Alex.  Sever. 
60,  5;  Macrob.  Sat.  3,  20,  1;  Anthim.  87;  Theod.  Prise.  1,  24 
(ed.  Rose  p.  26,  5);  1,  33  (35,  8);  1,  61  (63,  7);  1,  62  (64,  7); 
2,  23  (120,  13);  2,  74  (176,  7);  ficus  für  den  Baum  Varro 
R.  R.  1,  7,  6;  Plin.  N.  H.  17,  24,  37  (222);   17,  25,  38  (241); 

18,  26,  65  (245);  Plin.  See.  2,  24;  für  die  Frucht  Gels.  2, 
18.     Der  Accus.  Plur.  ficos   für  den  Baum  Gato  R.  R.  8,  1; 


—     766     — 

28,  1;  40,  1;  40,  2;  42;  Varro  R.  R.  1,  39,  2;  Plin.  N.  H.  17, 
12,  17(88);  17,  21,  35(155);  18,  26,  65  (243);  für  die  Frucht 
Plaut.  Merc.  5,  2,  102  (943);  Lucil.  (5,  28)  bei  Nou.  S.  154, 
24  und  (5,  30)  S.  281,  16;  Varro  R.  R.  1,  41,  5;  Cic.  bei  Macrob. 
Sat.  3,  20,  4;  Colum.  2,  22,  3  (in  einigen  alten  Ausg.  ficus); 
Plin.  N.  H.  21,  14,  48  (82)  im  Voss.  m.  sec.  und  im  Toi. 
und  Par.  d  ficus,  und  26,  8,  39  (65);  Procul.  Dig.  33,  6, 
16  §  1  und  Paul.  50,  16,  205;  TrebeU.  Poll.  Gall.  16,  2; 
Theod.  Prise.  1,  25  (ed.  Rose  27,  4);  2,  87  (189,  14);  2,  98 
(197,  17);  3,  9  (230,  13);  3,  10  (231,  8);  für  die  Feigvvarze 
Mart.  1,  65,  2;  1,  65,  4;  7,  71,  6;  ficus,  welche  Form  dieses 
Casus  Caper  De  verb.  dub.  S.  2248  (VII  109,  15)  ausschliess- 
lich billigt,  für  den  Baum  Plin.  N.  H.  18,  26,  65  (243);  18,  26, 
65  (245);  für  die  Frucht  Nov.  (18)  bei  Prise.  6,  2,  11  S.  681 
(II  204,  4),  im  Amiens.,  St.  Gall.,  Leid,  und  Carlsr.  ficos;  Val. 
Max.  9,  12  ext.  6;  Geis.  4,  4,  1 ;  Colum.  12,  17,  2;  Plin.  N.  H. 
17,  27,  44  (256);  25,  10,  74  (121);  Mart.  1,  65,  1;  1,  65,  3; 
Samon.  1066  (1074),  im  Turic.  ficos ;  Lamprid.  Alex.  Sev.  60,  5. 
Nach  Prise.  6,  14,  76  S.  713  (11  261,  9)  gehört  auch  ficus, 
Vitium  corporis,  zur  vierten  Declin. ;  derselbe  giebt  bei  Mart.  1, 
65,  4  dicemus  ficus,  Caeciliane,  tuos,  wie  auch  im  Put.  und 
Gud.  G  des  Mart.  gelesen  wird.  Der  Gen.  Plur.  ist  beinahe 
immer  ficorum,  Cato  R.  R.  41,  1;  Varro  R.  R.  1,  41,  6;  3, 
16,  28;  Cic.  pro  Flacc.  17,  41;  Cels.  6,  9  zweimal;  Colum.  1 
Prooem.  27;  3,  21,  11;  5,  10,  10;  11,  2,  59;  11,  2,  79;  12, 
15,  5  und  arb.  21,  1;  Plin.  N.  H.  17,  12,  18  (89);  17,  24,  37 
(223);  17,  27,  43  (253);  17,  27,  43  (254);  17,  27,  44  (256);  23, 
4,  40  (80);  Arnob.  5,  28;  Macrob.  Sat.  3,  20,  1;  Theod.  Prise. 
2,  59  (ed.  Rose  161,  16);  2,  97  (196,  14);  doch  ficuum  Cael. 
Aurel.  Chron.  2,  6,  92  S.  140;  Veget.  Art.  vet.  2,  63  im  Corb. 
Der  Dat.  und  Abi.  Plur.  immer  ficis,  Plaut.  Rud.  3,  4,  59 
(764):  Varro  R.  R.  1,  8,  3;  1,  41,  3;  3,  5,  4;  Horat.  Serm.  2, 
8,  88:  Cels.  4,  19  (12);  Colum.  11,  2,  62;  12,  15,  3;  12,  17, 
2;  Plin.  N.  H.  17,  24,  37  (221);  17,  27,  47  (259);  21,  17,  68 
(108);  23,  8,  77  (149);  26,  6,  15  (29);  26,  8,  39  (63)  in  den 
codd.  Gelen,  (sonst  fici  und  fic)  und  26,  9.  60  (93);  Arnob.  4, 
10;  5,  13;  6,  25;  Macrob.  Sat.  1,  7,  25;  Theod.  Prise.  1,  71 
(ed.  Rose  74,  13),  in  cod.  B.  ficubus;  2,  81  (183,  1);  3,  4  (227, 
13);  3,  26  (243,  1),  und  diese  Form  allein  wird  von  Caper  De 


—     767     — 

verb.  dub.  S.  2248  (VII  89,  16)  anerkannt,  und  ficibus  ver- 
worfen. Ficubus  ist  falsche  Lesart  in  der  Anführung  aus  Varro 
bei  Charis.  1,  15  S.  74  (I  95,  22)  in  der  Ausg.  von  Putsch, 
für  ficu. 

Caprificus    folgt   durchaus   der  zweiten    Declin.,    ausser 
dass  Scribon.  Larg.  175  den  Gen.  caprificus  hat. 

Über  laurus  sagt  Charis.  Art.  gramm.  1,   17  S.  109  (I  135, 
25):    Laurus   Maro   (Ecl.    8,    13):     Inter    victrices   hederas   tibi 
serpere   laurus.     Idem  (Aen.  3,    91):    Liminaque    laurusque 
dei.     Sed  et  lauri  Maro  (Ecl.  2,  54):  Et  vos,  o  lauri,  carpam. 
Idem  (Ecl.   10,   13):    lUum  etiani  lauri,    etiam  flevere  myricae. 
Idem  (Ecl.  3,   63):    Munera   sunt   lauri.     Lauro   Maro  (Ge.   2, 
131):  Faciemque  simillima  lauro.     Idem  (Aen.  3,  81):  Et  sacra 
redimitus    tempora    lauro.      Sed    ablativum    singularem    dativo 
non  habet  similem.     Ait  enim  Plinius,   huic  lauro  et  tarnen  ab 
hac    lauru    et    lauruum    facere.     Derselbe    Exe.    art.   gramm. 
S.  85  (I  539,  9):  Plures  ut  quartae  declinationis  extulerunt  haec 
nomina  arborum,  ut  Vergilius  (Aen.  3,  360) :  Qui  tripodas,  Clari 
laurus.     Serv.   zu  Yerg.  Aen.    10,    689:    Unum    nomen  est  de 
his,  quae  licet  duplicem  habeant  declinationem,  tamen  aliquibus 
€orum    casibus    propter    asperitatem    non    utimur:     ut    laurui 
lauribus,    cum    et  huius    laurus    et    ab  hac    lauru  dicamus 
Der  Voc.  Sing,  ist  laure  Ovid.  Met.  1,  559.     Der  Gen.  laur 
Verg.  Ge.  1,  306  und  Aen.  6,  658;    Gels.  4,  15  (8);    5,  12;  5 
19,  12  zweimal;   5,  19,  13;   5,  24,  1;   6,  9;   Colum.  11,  2,  30 
12,  48,  5;    Plin.  N.  H.  2,   55,   56  (146);    12,    14,    31  (57);    24 
15,   90  (141);    Sil.  15,  18;    Mart.  5,  4.   2:    Auson.  Nob.  urb.  3 
1;  Theod.  Prise.  1,  80  (ed.  Rose  p.  86,  3);  Pelagon.  Art.  veter 
5;  8;  35;  36;  44;  46;  50;    112  u.  a.  m.;    laurus  Colum.  6,  7 
3;  Plin.  H.  N.  12,  20,  43  (98);  14,  16,  19  (112);  15,  30,  39  (132) 
17,  10,  11  (62);   23,  8,  80  (157);    23,  8,  80  (158);    Stat.  Theb 
12,  492;    Mart.  7,   6,    10.     Der  Dat.  lauro  Verg.  Ge.  2,   131 
Ovid.  Met.  6,  161;  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  2,  54;  laurui  Plin.  X.  H 
15,  24,  29  (101)  ist  Conjectur,   der  Par,   d  hat  lauris.     Der  Abi 
lauro    Sisenna    (fragm.    60    ed.    Peter    p.    286,    16)    bei    Non 
S.  113,   20;   Lucr.  1,   739;   5,   112;  Verg.  Aen.  3,   81;    5,  246 
5,  539;   12,  522;   Horat.  Carm.  3,   4,    19;  3,  30,    16;   TibuU.  2 
5,  5;    2,  5,   117;    dessen  Nachahmer  3,   4,   23;    Ovid.  Amor.   1 
7,  36;   1,  11,  25;    Met.   11,    165;    14,    720;    15,    591;    Fast.   5 


—     768     — 

677;  5,  679;  6,  91  und  Trist.  3,  1,  39;  4,  2,  51  ;  Senec.  de 
morte  Claud.  4  v.  4;  Gels.  4,  2,  1;  Colum.  11,  2,  99;  12,  25, 
4;  Lucan.  5,  144;  Val.  Fl.  3,  434;  4,  334;  Plin.  N.  H.  16,  40, 
77  (208);  16,  44,  89  (239);  17,  25,  38  (244j;  Sil.  6,  661;  12, 
641;  15,  100;  Stat.  Silv.  1,  2,  227  und  Theb.  3,  105;  6,  359; 
12,  65;  luven.  8,  253;  Claudian.  Nupt.  Honor.  299;    Cons.  Stil. 

2,  375;  lauru  Horat.  Carm.  2,  7,  19;  Val.  Max.  2,  2,  3;  Colum. 
4,  26,  1;  Senec.  Agam.  816  im  Flor.;  Plin.  N.  H.  10,  57,  78 
(157);  13,  1,  2  (10);  15,  7,  7  (26);  15,  30,  39  (130);  17,  14, 
22  (99);  Stat.  Theb.  8,  127;  Mart.  8,  65,  5  im  Put,  Voss.  A 
und  Gud.;  Tac.  Ann.  15,  71;  Hist.  2,  50;  2,  70;  Gell.  5,  6,  7; 
Symmach.  Epist.  1,   53.     Der  Nomin.   Plur.   lauri  Verg.  Ecl. 

3,  63;  10,  13;  Ovid.  A.  A.  3,  690;  Plin.  N.  H.  15,  14,  29 
(101);  Stat.  Theb.  4,  279;  laurus  Verg.  Aen.  3,  91;  Ovid.  Met. 
15,  634;  Lucan.  5,  155;  6,  409;  Plin.  N.  H.  15,  28,  34  (113) 
Stat.  Silv.  4,  4,  47;  5,  5,  28;  Theb.  8,  203  und  Achill.  1,  16 
Claudian.  Cons.  Stil.  3,  16;  3,  59.  Der  Voc.  Plur.  lauri  Verg 
Ecl.  2,  54;  Ovid.  Amor.  2,  12,  1;  laurus  Ovid.  Fast.  4,  953 
Stat.  Silv.  4,   3,    110.     Der    Accus.    Plur.    lauros  Verg.   Ecl 

6,  83  (im  Med.  laurus);  8,  13  (in  der  Anführung  bei  Quintil 
10,  1,  92  im  Bamb.  und  Strassb.  und  bei  Charis.  a.  a.  0  laurus) 
8,  82  (im  Med.  laurus);  Aen.  3,  360  (im  Med.  m.  pr.  und  bei 
Charis.  laurus);  Tibull.  1,  7,  7;  2,  5,  117  (in  der  zweiten  dieser 
Stellen  im  Eborac.  und  Par.  7989  laurus);  Ovid.  Amor.  2,  13, 
18;  Plin.  N.  H.  17,  12,  17  (88);  Stat.  Silv.  1,  2,  181;   4,  2,  9; 

4,  8,  19  und  Theb.  7,  351;  luven.  10,  65;  Claudian.  Cons.  Stil. 

1,  384;  laurus  Catull.  64,  289;  Tibull.  2,  5,  63;  Lucan.  1, 
287;  Val.  Fl.  1,  209;  Plin.  N.  H.  17,  13,  21  (96)  im  Par.  a 
und  Chiffl.;  Stat.  Silv.  4,  3,  118;  4,  6,  98;  5,  1,  105  und  Theb. 

7,  707;  7,  784;  Mart.  1,  108,  3;  3,  58,  46;  8,  50,  5;  Claudian. 
IV  cons.  Honor.  25;  VI  cons.  Honor.  38;  120;  Optat.  Carm. 
18  (19),  1  M.  Der  Dat.  Plur.  lauri s  Plin.  N.  H.  15,  24,  29 
(101);  17,  10,  11  (60)  und  17,  12,  17  (88),  aber  lauribus 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  10,  689. 

Von  myrtus   ist   der   Nomin.   Plur.    myrtus  Verg.    Ge. 

2,  64;  Horat.  Carm.  2,  15,  6;  Grat.  Gyn.  129;  myrti  Plin. 
N.  H.  15,  29,  36  (120);  der  Accus.  Plur.  myrtus  Catull.  64, 
89,  Schwabe  schreibt  myrtos;  myrtos  Verg.  Ecl.  7,  6  und 
Ge.  4,   124;    Ovid.  A.  A.  3,   181;   PUn.  N.  H.  17,    12,  17  (88); 


—     769     — 

Stat,  Theb.  4.  300.  Die  übrigen  Casus  werden,  soweit  sie 
überhaupt  gefunden  werden,  ausschliesslich  nach  der  zweiten 
Declin.  gebildet,  als  Voc.  Sing,  myrte  Verg.  Ecl.  2,  54; 
Gen.  myrti  Colum.  11,  2,  30;  12,  38,  1;  12,  38,  2;  12,  38, 
4;  Geis.  2,  33;  5,  28,  19;  6,  6,  9;  6,  6,  16;  Plin.  N.  H.  15, 
29,  37  (122);  23,  9,  81  (63);  23,  9,  83  (166);  35,  12,  46  (160); 
Samon.  596  (603);  677  (684);  Abi.  myrto  Verg.  Ge.  1,  28 
und  Aen.  5,  72;  Horat.  Carm.  1,  4,  9;  1,  25,- 18;  1,  38,  5; 
2,  7,  25;  3,  4,  19;  3,  23,  16;  Tibull.  1,  10,  27:  1,  10,  28; 
Ovid.Amor.  1,  1,  29;  1,  2,  23;  A.  A.  3,  53  und  Fast.  4, 15;  4,  139; 

4,  143;  4,  869;  Colum.  12,  25,  4;  Plin.  N.  H.  15,  29,  38  (125); 
Stat.  Silv.  4.   7,    10;    Claudian.  Nupt.   Honor.  208;    299;    Magn. 

28  (ed.  Koch  p.  239);  Dat.  Flur,  myrtis  Plin.  N.  H.  15.    24, 

29  (101).     Vergl.    die   oben  angeführte  Stelle  des  Charis.  1,    10 

5.  9  (I  22,  3). 

Von  pinus  ist  nach  Prise.  5.  13,  71  S.  670  (II 185,  5)  der 
Gen.  Sing,  pinus  et  pini;  pini  haben  Cels.  4,  15  (8);  Vitruv. 
2,  9,  17;  Arnob.  5,  7;  Pallad.  4,  10,  37;  Pelag.  Art.  vet.  165; 
173;  pinus  Plin.  N.  H.  17,  12,  18  (89);  24,  6,  20  (29);  26, 
13,  83  (133);  Petron.  123  v.  235.  Der  Dat.  ist  pino  Plin. 
N.  H.  16,  24,  38  (91);  17,  24,  37  (228);  17,  24,  37  (235); 
pinu  Prop.  3  (2),  19,  19.  Der  Abi.  pinu,  Sisenna  (fragm.  60 
ed.  Peter  p.  286,  16,  avo  aber  fälschlich  pino  für  pinu  geschrieben 
ist)  bei  Non.  S.  113,  25;  Verg.  Ecl.  7,  24;  Ge.  2,  389  und 
Aen.  9,  72;  10,  206;  Horat.  Carm.  2,  11,  14;  Ovid.  Her.  5, 
137;  6,  47;  Met.  1,  699;  12,  267;  14,  248;  14,  638;  15,  742 
und  Fast.  1,  412;  5,  382;  Cels.  4,  17  (10);  Lucan.  6,  351; 
Plin.  N.  H.  23,  8,  74  (142);  24,  6,  22  (32);  Vitruv.  1,  2,  8; 
2,  9,  12  (im  Harl.  H  m.  pr.  pino);  2,  9,  13;  5,  1,  3;  Val.  Fl. 
1,  457;  Sil.  6,  522;  14,  498;  Stat.  Silv.  5,  3,  143  und  Theb. 
8,  538;  Ulpian.  Dig.  32,  55  §  10;  50,  16,  167;  Claudian.  in 
Eutrop.  1,  279,  aber  selten  pino  Plin.  N.  H.  16,  10,  15  (36) 
und  Comp.  Vitruv.  12  (ed.  Rose  p.  288,  1).  Der  Nomin.  Plur. 
pini  Colum.  9,  5,  6;  pinus  Catull.  64,  3;  Verg.  Ecl.  1,  38  und 
Aen.  10,  230;  Ovid.  Fast.  1,  519;  Grat.  Gyn.  130;  Colum.  4, 
26,  1;  Sil.  14,  382;  Stat.  Silv.  2,  3,  52;  Petron.  131,  8.  Der 
Accus,  pinos  Enn.  (Ann.  267)  bei  Gell.  13,  20  (21),  13  und 
Non.  S.  195,  23;  Cato  R.  R.  28,  1;  Acc.  (250)  bei  Non.  S.  506, 
18;  Varro  R.  R.  1,  15;  Verg.  Ecl.  8,  22  (im  Pal.  und  Gud.  m. 

Neue-Wagener.    Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  ^9 


—     770      — 

])r.  ist  pinus);  Ge.  2,  443  im  Med.,  Rom.  und  lierii.  b  und  im 
Gud.  m.  sec,  Ribbeck  schreibt  pinus;  4,  112;  Calpurn.  Ecl.  9, 
<S7;  Arnob.  5,  7;  pinus  Enn.  (Ann.  191)  bei  Macrob.  Sat.  6,  2, 
27;  Verg.  Ge.  2,  443;  Aen.  3,  659;  9,  116;  11,  136  (hier  ist 
im  Med.  pinos);  Ovid.  Met.  5,  442:  7,  442;  14,  535  und  Fast. 

4,  493;  Lucan.  7,  450;  Val.  Fl.  1,  123;  Stnt.  Silv.  2,  6,  28 
und  Achill.  2,  346;  Hart.  10,  92,  4.  Der  Gen.  pinorum  Plin. 
N.  H.  17,  12,  18  (91);  23,  2,  30  (62),  und  dies  wird  von  Charis. 
],  14  S.  31  (I  45,  24)  als  zusammengehörig  mit  pinos,  wie 
ficorum  mit  iicos,  verbunden.    Der  Abi.  pinis  Plin.  37,  3,  11  (42). 

Quercus  kann  nach  den  oben  mitgeteilten  Stellen  des 
Diom.  und  Prise,  sowohl  nach  der  zweiten  wie  nach  der  vierten 
Declin.  flectiert  werden.  Prob.  Cathol.  1,  41  S.  1463  (IV  20,  29) 
decliniert  haec  quercus,  huius  quercus,  und  so  lesen  wir 
regelmässig  quercus  als  Gen.  Sing,  und  als  Nomin.  und 
Accus.  Plur. ;  quercui  als  Dat.  Sing.  Vulg.  2  Regg.  18,  9 
xmd  quercu  Marc.  Emp.  20  fol.  113  (a),  57;  quercu  als  Abi. 
Sing.;  über  den  Dat.  und  Abi.  Plur.  quercubus  vergl.  unter 
97.  Aber  als  Gen.  Plur.  wird  quercorum  aus  Cic.  in  Choro- 
graphia   in   der  oben  beigebrachten  Stelle  des  Prise.  6,    16,    83 

5.  717  (II  267,  5)  angeführt,  und  querci  als  Gen.  Sing,  hat 
Pallad.  4,  7,  4;  4,  8,  2,  wo  jedoch  in  der  zweiten  Stelle  der 
Erf.  quercus  hat.  und  in  der  ersten  der  cod.  Polit.  vel  querci 
auslässt,  und  darauf  aut  quernu  einschaltet;  querci  hat  Pelagon. 
Art.  veter.  174.  Querco  als  Ablat.  ist  bei  Varro  R.  R.  1,  8,  4 
in  den  ältesten  Ausg.,  und  Vitruv.  7,  1,  2  im  Gud.  G  und 
Harl.  H. 

Über  spinus  sagt  Charis.  1,  17  S.  117  (I  144,  21): 
Spinu,  ab  hac  spinu.  Varro  in  Aetiis:  Fax  ex  spinu  alba 
praefertur,  quod  purgationis  causa  adhibetur.  Spino,  ab  hac 
spino.  Maro  (Ge.  4,  145):  Eduramque  pirum  et  spinös. 
In  dem  Verse  des  Verg.  hat  der  Pal.  spinus.  Bei  Pallad.  3, 
25,  6  ist  der  Dat.  Sing,  spino,  und  14,  63  der  Acc.  Plur. 
spinös. 

Buxus,  fraxinus  und  platanus  sind  als  Nomina  der 
zweiten  Declin.  anerkannt.  Doch  buxus  ist  als  Accus.  Plur. 
in  den  Gromat.  ex  libris  Dolabellae  S.  303,  14;  fraxinus  in 
demselben  Casus  Horat.  Carm.  3,  25,  16  in  den  Par.  (fipTi  und 
in   anderen   Büchern,  und   im  Lemma    des  Münchn.    Schol.,    im 


—     771     — 

Text  steht  fraxinos;  platanus  als  Nomin.  Plur.  Culex 
124  im  Bas.  (im  Colb,  2  platanos,  in  den  meisten  Büchern 
platani  mit  vernachlässigter  Elision  vor  inter). 

123.  Von  anderen  Nomina  schwanken  besonders  colus 
und  domus  zwischen  der  zweiten  und  vierten  Declin. 
Vergl.  Prob.  Cathol  1,  45  S.  1467  (IV  24,  6);  1,  46  S.  1468 
(IV  25,  8);  Prise.  Inst.  5,  6,  33  S.  654  (II,  163,  6);  6,  16,  85 
S.  719  (II  269,  16)  und  de  nom.  et  pronom.  et  verbo  1,  11 
S.  1303  (III  445,  23). 

Der  Gen.  von  colus  ist  coli  nach  Charis.  1,  10  S.  9 
(I  21,  19);  Phoc.  Ars  II  17  S.  1699  (V  420,  8)  und  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  8,  409,  colus  nach  Charis.  1,  14  S.  31  (I  45,  8). 
Coli  hat  Amm.  Marc.  23,  4,  14-,  colus  Senec.  Oed.  985  (1006); 
Val.  Fl.  2,  148.  Der  Dat.  ist  colo  Verg.  Aen.  7,  805;  Sym- 
mach.  Epist.  6,  67  (68).  Der  Abi.  colo  Opimius  bei  Cic.  de 
orat.  2,  68,  277  in  den  Lag.  2;  36,  aber  Non.  S.  198,  16  colu, 
daher  hier  die  Ausgaben  verschieden,  Piderit  und  Sorof  colu, 
Friedrich  colo;  Verg.  Aen.  8,  409;  Tibull.  1,  3,  86;  Prop.  5 
(4),  1,  72;  5  (4),  9,  48;  Ovid.  Amor.  2,  6,  46  und  A.  A.  1, 
702;  Stat.  Theb.  6,  380  (wo  jedoch  Prise.  6,  16,  85  S.  719  ed. 
Keil  II  269,  16  und  Serv.  a.  a.  O.  colu  lesen);  Apul.  de  mundo 
38  S.  373,  Hildebr.  schreibt  caelo;  lustin.  1,  3,  2;  Auson. 
Parent.  12,  5;  colu  Senec.  Herc.  Oet.  563  (566);  Plin.  N.  H. 
8,  48,  74  (194),  Detlefsen  hat  colo;  21,  15,  53  (90);  C  I.  L. 
10,  6785  (I.  Neap.  3528);  Pompei.  Commeut  S.  187  (V  178, 
17).  Der  Nomin.  Plur.  colus  Stat.  Theb.  3,  242;  9,  839. 
Der  Accus.  Plur.  colus  Afran.  (227)  bei  Prise.  10,  4,  24  S. 
890  (II  517,  4);  Senec.  Herc.  Oet.  1084  (1088);  Val.  Fl.  6, 
445;  6,  645;  Sil.  8,  438;  Stat.  Silv.  3,  1,  172  und  Theb.  10, 
649;  Achill.  1,  582;  1,  635;  Mart.  7,  47,  8  im  Pal.  P  (im  Voss. 
A,  Put  und  Gud.  ist  solus);  luven.  14,  249;  colos  Ovid.  Her. 
3,  76  und  Fast.  3,  818;  Senec.  Plerc.  für.  559  (563);  Stat.  Silv. 
1,  4,  64;  Theb.  5,  150;  Mart.  9,  17,  2;  Claudian.  in  Eutr.  2, 
389  und  Apon.  87;  Rutil.  Namat.  1,  134;  2,  56. 

Über  domus  bemerkt  Prob.  Instit.  art.  S.  312  (IV  109, 
21):  In  hac  supra  scripta  forma  (auf  us)  hoc  monemus,  quoH 
hoc  unum  nomen  tantum  reperiatur,  quod  propter  rationem 
sonorum  genetivo,  dativo  et  vocativo  casu  numeri  singularis, 
uec  non  et  nominativo,  dativo,  vocativo  et  ablativo  casu  numeri 

49« 


—     772     — 

pluralis    sie    anomale    confirraatum    sit    decllnari,    id    est   huius 

domus,   hiiic  domiii,  o  doraus,  hae  domus,  bis  domibus» 

o  domus,    ab    bis    domibus;    at    vero    per    ceteros    casus   ad 

sonum  cupressi  debcat  declinari.     Quintil.   1,  6,  5:    Comparatio 

iu    nomiiiibus    aut    genus    deprcbendit    aut    decb'nationem-,  .  .  . 

declinationem,    ut,    si  veniat    iu    dubium,    hac  domu  dicendum 

sit    an    hac    domo,    et    domu  um    an    domorum,    simib'a    sint 

[domus]    anus    manus.     Charis.    1,    14    S.  31  (I   45,    19):    Quae- 

cumque  nominativo  in  us  exeuntia  genetivo  plurali  u  geminatum 

ante  m  babuerint,  ea  accusativo  plurali  in  us  terminabuntur,  ut 

manus    manuum    has    manus,    anus    anuum    has  anus,    fluctus, 

luctus  et  cetera.     Ergo  melius  has  domus  quam  domos.    Item 

quae    in    us    cadentia   plurali   genetivo    rum    ultiraam    babuerint, 

accusativo  plurali  os  litteras  ultimas  habebuut,  ut  pinorum  pinos, 

licorum  ficos,   et  cetera  similiter;  ac  per  hoc  domorum  domos. 

Item  US  terminata,  si  dativo  et  ablativo  singulari  ultimam  babuerint, 

genetivo   plurali   geminatum  u   ante  m   habeant   necesse   est,   ut 

anus    ab    anu  anuum  .  .  .  .   domus  a  domu    domuum,    non, 

ut    quidam    putant,    domorum.     Diom.    1    S.    285  (I    307,    19) 

imd  Donat.  2,   10,  4  S.  1751  (LV  378,  34):  luvenimus  ab  hac 

domo,    domorum,    domibus.     Prise.    6,    16,    85    S.    719   (II 

269,    10):    Domus   huius    domi   et  domus   huius  domus. 

Terentius   iu   Eunucho  (4,    7,   45):  Domi   focique   fac  vicissim 

ut  memineris.     Virgiiius  in  VI  (v.  27):  Hie  labor  ille  domus  et 

inextricabilis    error.     Ovidius    in  IUI  Metamorphoseon    (v,    66)1 

Domui   communis  utrique.     Derselbe  7,  6,  27  S.  744  (II  309, 

17):  Nee  non  a  domo,  bar  um  domorum  et  domuum,  bis 

domibus,    non    etiam    d  o  m  i  s.     luvenalis    in  I    (Sat.    3,    72) : 

Viscera  magnarum  domuum  dominique  futuri.     Virgiiius  in 

II    (v.    445):     Turres    et   tecta    domorum    culmina    convellunt. 

Idem  in  II  Georgicon  (v.  443):    Domibus  cedrumque  cupres- 

sosque.     Sallustius    in   Catiliuavio  (Cap.  12,   4):     Domos    suas 

gloria   decorabant.     Terentius    in   Eunucho    (4,    7,    45):     Domi 

focique    fac    vicissim    ut    memineris.     Virgiiius    in    VI  (v.    27): 

Hie  labor  ille  domus  et  inextricabilis  error.     Per  omnes  igitur 

casus   tarn    secundae    quam    quartae   invenitur   absque   dativo  et 

ablativo    pluralibus,    qui    semper    in    bus    exeunt.     Serv.    (Serg.) 

Comm.    in   Donat.  S.  1845  (IV  434,  22):   Domus    et   iugerum 

ab  antiquis  aliter  declinabantur,    quam  hodie  declinamus.     Nam 


—     773     — 

dorn  US  quartae  erat  deelinationis,  iugerum  tertiae.  Nos  auteLo 
iu  hoc  nomine,  id  est  domus,  tres  [in  unum]  casus  usurpamus 
a  secunda  declinatione,  ablativura  a  domo,  genetivum  pluralem 
harum  domo r um,  accusativum  pluralem  has  domos. 

Den  Voc.  Sing,  domus  haben  Enn.  (Fab.  169)  bei  Cic. 
de  orat.  3,  26,  102;  3,58,  217  und  Tusc.  3,  19,  44;  ein  Dichter 
bei  Cic.  OfF.  1,  39,  139;  Nov.  (40)  bei  Non.  S.  510,  13;  Verg. 
Aen.  2,  241,  Avelcher  Vers  nach  dem  Zeugnis  des  Serv.  ganz 
aus  Enn.  entlehnt  ist. 

Der  Gen.  Sing,  ist  domus  Varro  L.  L.  5,  33,  162 
zweimal;  CatuU.  64,  246;  Verg.  Ge.  4,  209  und  Aen.  1,  356; 
4,  318;  4,  645;  6,  27;  6,  53;  6,  81;  7,  371;  Culex  64;  Horat. 
Carm.  4,  12,  6;  Epod.  2,  65  und  Serm.  2,  5,  108;  2,  6,  88; 
Ovid.  Met  2,  737;  4,  569;  4,  736;  6,  638;  9,  409;  13,  525 
und  Fast.  6,  640;  Stat.  Silv.  5,  2,  77;  Quintil.  11,  1,  83;  Suet. 
Caes.  81;  Aug.  5;  25;  65;  100;  Tib.  14  und  Calig.  22;  Justin. 
12,  15,  1;  16,  1,  15;  Flor.  1,  6,  3;  Pompon.  Dig.  7,  4,  22; 
Papin.  Dig.  32,  91  §  6;  Ulpiau.  Dig.  47,  10,  5  §  2.  Dafür 
domuis  bei  Varro  (Sat.  Menipp.  522)  uud  Nigid.  Figulus  bei 
Gell.  4,  16,  1 ;  domos  (oder  nach  Ritschl's  Emendation  d  o  m  u  o  s) 
Augustus  bei  Suet.  Aug.  87,  vergl.  unter  93  und  domuus 
C.  I.  L.  2  inscr.  fals.  12;  Plin.  N.  H.  34,  8,  19  (84  ed.  Detlefsen 
iu  sellariis  domuus  aureae).  In  der  alten  Sprache  wurde  domi 
als  eigentlicher  Genit.  gebraucht.  Charis,  2,  13  S.  169 
(1 188,  12)  bemerkt  über  den  L  o  c  a  t.  d  o  m  i  in  domi  sum :  Secundum 
veteres,  qui  ita  declinaverunt  haec  domus  huius  domi.  Wie 
Prise,  in  den  oben  mitgeteilten  Stellen  6,  16,  85  S.  719  (11 
269,  10)  und  7,  6,  27  S.  744  (H  307,  17),  so  führt  auch  Prob. 
CathoL  1,  46  S.  1468  (IV  25,  10)  für  den  Gen.  domi  Terent. 
Euu.  4,  7,  45  (815)  an:  domi  focique  fac  vicissim  ut  memiueris. 
Und  Donat.  zu  dieser  Stelle  vergleicht  aus  Caecil,  (ine.  fab. 
XXXIV)  decora  domi,  und  aus  Plaut.  Trin.  4,  1,  22  (841) 
quamquam  domi  cupio,  opperiar  tamen.  In  dem  Verse  des 
Plaut,  wird,  ausser  im  Ambr.,  domum  cupio  gelesen.  Eius 
domi  cupiet  giebt  Ritschi  Plaut.  Mil.  3,  1,  206  (801),  in  den 
Hdschr.  ist  eiusmodi.  Andere  Beispiele  des  Gen.  domi  sind 
Plaut.  Amph.  1,  1,  32  (187)  ut  salvi  poteremur  domi,  wie  die  Stelle 
auch  von  Non.  S.  498,  4  angeführt  wird,  in  einem  Teile  der 
Hdschr.  des  Plaut,  ist  domum;  Amph.  1,  3,  5  (503)  haut  quod 


—     774     — 

tui  me  neque  doiui  distaedeat;  Gas.  3,  5,  81  (662)  insectatur 
omnis  domi  per  acdis;  Trin.  4,  3,  20  (1027)  non  fugitivost  hie 
homo,  commeminit  domi.  C.  I  L.  8,  2597  genia  domi  suae; 
8,  5784  domus  suae  für  domi.  In  der  gewöhnlichen  Sprache 
ist  domi  Locativ,  und  vertritt  die  Stelle  eines  Adverbium, 
vergl.  Band  II  S.  650.  Dasselbe  nimmt  nicht  nur  ein 
Pronom.  possess.  zu  sich,  wie  meae,  tuae,  suae,  nostrae 
Terent.   Hec.  2,   2,    15  (257);   Cic.  Verr.  5,  29,  76;    5,  30,  76; 

5,  43,  112;   5,  52,  137;   pro  Kab.  perd.  9,  24;   Catil.  1,  8,  19; 

1,  9,  24;  1,  13,  32;  pro  Mur.  37,  79;  pro  Sest.  18,  41;  Epist. 
ad  Farn.  4,  7,  4;  Tusc.  5,  39,  113;  alienae  Epist.  ad  Farn.  4, 
7,  4;  de  domo  40,  105,  sondern  auch  den  Genit.  eines 
Pronom.  demonstr.  oder  relat.,  eins,  huius,  illius,  cuius, 
Cic.  Divin.  in  Caec.  18,  58;  pro  Cluent.  60,  165;  pro  Sulla  13, 
39;  Phil.  2,  14,  35;  2,  19,  48;  3,  4,  10,  oder  eines  Nomen, 
Cn.  Calidii  Cic.  Verr.  Acc.  4,  20,  44;  P.  Lentuli  Cic.  Phil.  2, 
7,    18;    Caesaris   Cic.  Phil.  2,   29,  74;    Epist.  ad  Att.  1,  12,  3; 

2,  7,  3.  In  mehreren  Stellen  Avird  dafür  domui  geschrieben, 
Cic.  Catil.  1,  8,  19  im  Erl.  und  in  drei  Lag.;  1,  9,  24  im 
Duisb.,  Erl.,  Teg.  o,  Rhenaug.  und  in  fünf  Lag.;  1,  13,  32 
im  Benedictb.,  Rhenaug.,  Teg.  t  und  Lag.  46;  2,  6,  13  im  Teg. 
t,  Rhenaug.  und  in  drei  Lag.;  pro  Cael.  22,  54  im  Erf. ;  pro 
Milon.  7,  16  im  Teg.;  pro  Deiot.  5,  15  im  Oehl.;  Phil.  2,  3,  6 
im  ßamb.;  Epist.  ad  Att.  12,  25,  1  im  Med.;  Tusc.  1,  22,  51 
in  corpore  tamquam  nlienae  domui;  Off.  3,  26,  99  esse  domui 
suae  im  Ambr.,  Bamb.,  Würzb.  und  in  den  Bern,  a  b;  Cornific. 
4,30,  41;  4,  54,  67  alienae  domui  in  der  Aposiopesis;  Sallust. 
Catil.  28,    1    domui    suae  in  mehreren  Büchern;    Val.   Max.   2, 

6,  6  ut  credam  urbi  utilem  quem  domui  scelestum  cerno;  Tac. 
Ann.  16,  26  domui  im  Med.;  Augustin.  Civ.  Dei  3,  21  (ed. 
Dombart  I  133,  13)  domi  autem  nuUae,  sicut  alias,  discordiae 
consolabatur,  im  Augsb.  m.  pr.  domui;  11,  16  (I  484,  2)  quis 
enim  non  domi  suae  panem  habere  quam  mures,  nummos  quam 
pulices  malit?,  im  Veron.  und  im  Augsb.  m.  sec.  domui;  auch 
bei  Serv.  Art.  gramm.  7,  4  ist  domui  sum.  Cic.  Epist.  ad  Att. 
12,  16  ist  domui  aus  der  ed.  Asc.  pr.  und  Caes.  bell.  Gall.  1, 
18,  6  aus  der  ed.  Ven.  bemerkt.  In  der  Hdschr.  des  Cic.  de 
rep.  1,  40,  63  ist  domo  mit  übergeschriebenem  i,  worin  Otto 
domoi  oder  domui   erkennen  will.     Vergl.  Klotz,    Zeitschr.  f.  d. 


—     775     — 

Alterth.  W.  1835  N.  92;  Otto  zu  Cic.  de  rep.  1,  40,  63  und  zu 
Tac.  Ann.  1,  73.  Bei  lavol.  Big.  34,  2,  39  §  1  ist  zweimal 
im  Flor,  quod  domo  meae  erit  als  Locat.,  ebenso  domo  Acta 
fratr.  Arv.  a.  87  II  Z.  39;  41;  a.  91  Z.  35;  36;  a.  218  b  Z. 
24.  Domus  suae  ist  dem  vorausgehenden  peregri  gegenüber- 
gestellt Inscr.  de  TAlg.  2495.  Als  eigentlicher  Genit.  steht 
totius  domui  nach  pro  salute  et  incolumitate  Acta  fratr.  Arv. 
a.  90  Z.  11,  und  dafür  toti  domui  acta  a.  87  I  Z.  8;  15, 
domui  auch  Z.  27.  Könsch,  Collect,  philologa  herausgeg.  von 
C.  Wagener  p.  30,  meint,  dass  das  Genit.  domui  eine  im  Volks- 
munde erhalten  gebliebene  archaische  Form  ist,  er  führt  aus 
der  Itala  zwei  Beispiele  an,  Marc.  13,  35  dominus  domui 
(T^g  oixiag)  venit,  Taurin.;  Tit.  2,  5  castas  domui  (Vulg.  domus) 
curam  habentes  {oinovqyovc)^  Boerner. 

Domui  als  Dat.  haben  ein  Dichter  bei  Charis.  4,  5  S. 
252  (1284,  10),  Fabric.  und  Putsch,  geben  dafür  domus;  Caes. 
bell.  civ.  3,  112,  8;  Ovid.  Her.  7,  163;  Met.  4,  6ö;  Fast.  1, 
701;  Trist.  1,  2,  101;  3,  12,  50  und  Epist.  ex  Pont.  2,  2,  108; 
3,  1,  75;  Senec.  Contr.  10,  2  (31)  12;  Val.  Max.  2,  6,  5;  5,  6, 
4;  Senec.  de  ira  2,  36,  4;  2,  36,  6;  Plin.  N.  H.  29,  4,  26 
(83);  Quintil.  1,  10,  32;  7,  1,  53;  Tac.  Ann.  1,  10;  3,  23;  4, 
17;  5,  4;  14,  7;  15,  39;  15,  43  und  Hist.  2,  77;  4,  68;  Suet. 
Aug.  58;  lavol.  Dig.  19,  2,  57;  Scaev.  Dig.  17,  1,  60  §  1; 
19,  1,  52  §  3;  32,  35  §  3;  Papin.  Dig.  32,  91  §  6;  Ulpian. 
Dig.  33,  7,  12  §  42;  39,  2,  15  §  14;  C.  I.  L.  10,  181;  Inscr. 
de  Lyon  14,  24  S.  494;  Inscr.  de  l'Alg.  74;  Acta  fratr.  Arval. 
a.  87  I  Z.  58  und  a.  91  I  Z.  33.  Viel  seltener  ist  domo  als 
Dat.  Doch  C.  I.  L.  3,  6463  domo  aeternae;  Cato  R.  R.  134, 
2;  139;  141,  2  mihi,  domo  familiaeque  meae  oder  nostrae; 
Horat.  Epist.  1,  10,  13  ponendue  domo  quaerenda  est  area,  in 
einigen  Büchern  ponenda  domo,  Avelches  nicht  minder  gerecht- 
fertigt werden  kann,  als  explenda  simulatione  und  anderes,  das 
unter  53  erörtert  ist.  In  den  Acta  fratr.  Arv.  a.  218  Z.  23.  24 
ist  tota  domo  divin.  an  der  Stelle  eines  Dat.  Lachmann  hat 
auch  bei  Luci-.  5,  1266  vermutet:  silvasque  ut  cacdere  possent, 
materiemque  domo,  levare  ac  rädere  tigna;  wo  in  den  lldschr. 
ist  materiemque  dolaret  levare.  Dat.  domu  C.  I.  L.  3,  231; 
5,  1220. 

Der  Abi.  ist  gewöhnlich  domo,  wie  Diom.,  Doiiat.,  Prise. 


—     776     — 

und  Serv.  (Serg.)  übereinstimmend  angeben.    Doeh  öfters  domu 
Plaut.  Mil.  2,  1,  48  (126);  Cic.  Verr.  5,  49,  128  im  Reg.;  Phil. 

2,  18,  45  im  Vat.  und  Leg.;  3,  8,  19  im  Leid.  P>;  Senec.  Exe. 
contr.  3,  6,  1;  fasti  Praenest.  28.  April;  K.  Trajan.  an  Plin. 
Epist.  10,  71  (76)  in  der  ed.  pr.  H.  Avant.;  Sedul.  Cann.  pasch. 

3,  118;  Edict.  praet.  bei  Ulpian.  üig.  25,  4,  1  §  10;  Labeo 
Dig.  19,  2,  60  im  Eingang;  Pompon.  7,  4,  22;  Gaius  30,  65 
§  2;  Scaev.  31,  88  §  11;  32,  41  §  1;  Papinian.  30,  61;  32,  91 
§  6;  Ulpian.  30,  41  §  5;  47,  10,  5  §  2;  Paul.  31,  86  im  Ein- 
gang; C.  r.  L.  1,  1009  (Burmann  Anth.  4,  353,  Meyer  1437) 
V.  19;  2,  3876;  3,  3353;  3,  5427;  5.  745;  6,  2531;  6,  2570; 
6,  2929;  6,  3184;  6,  3239a;  6,  3554;  6,  3651;  6,  3828-  6,  3889; 
6,  8653;  6,  8654;  7,  344;  7,  373;  8,  8411;  9,  148;  9,  9258;  9, 
10261;  10,  1745;  10,  3474;  Orell.  1749;  2414:  3444;  4277;  4851; 
5013.  Bei  Liv,  1,  1,  4  wird  von  Lipsius  aus  einer  Hdschr. 
domu  bemerkt,  und  die  nämliche  Form  hat  Hildebr.  bei  Apul. 
Ascl.  8  S.  292  aus  dem  Flor,  aufgenommen. 

Der  Nomin.  Plur.  ist  immer  domus,  Caes.  bell.  Gall.  6, 
23,  9;  Verg.  Ge.  4,   481  und  Aen.  10,   52;   Liv.  3,   32,   2;   42, 

1,  10;  Plin.  N.  H.  36,  15,  24  (111);  Suet.  Nero  38.  Der  Accus. 
Plur.  ist  ebenfalls  öfters  domus,  Acc.  (170)  bei  Gell.  14,  1, 
34  bei  Hertz  (Non.  S.  95,  8  hat  in  derselben  Stelle  domos); 
Claud.  Quadrig.  (fragm.  23  ed.  Peter  p.  217,  2)  bei  Gell.  17,  2, 
5  und  bei  Non.  S.  113,  8,  welcher  letztere  die  Stelle  dem 
Cael.  zuschreibt:  Cic.  Verr.  4,  4,  7;  pro  Cael.  7,  18  im  Paris. 
Phil.  2,  36,   91  im  Teg.;  Tusc.  5,  4,  10;    Off.  2,  18,  64;   Leg 

2,  16,  40  im  Leid.  A  und  Heins.;  Har.  resp.  27,  58  im  Par. 
Liv.  2,  14,  9  im  Par.;  2,  22,  7  und  3,  29,  5  im  Par.  m.  pr 
und  Leid.  1;  6,  36,  12  im  Par.  und  Med.;  es  ist  im  Text  Liv 
45,  1,  10;  Phaedr.  3,  19,  3;  Plin.  N.  H.  16,  36,  64  (156);  36 
15,  24  (110);  Stat.  Theb.  8,  49;  Quintil.  8,  3,  68;  Flor.  2,  15 
10;  Apul.  Met.  4,  9  S.  255;  5,  HS.  342  und  de  deo  Socr 
22  S.  171;  Amm.  Marc.  30,  8,  9.  Aber  häufiger  ist  domos 
Enn.  (Ann.  263)  bei  Non.  S.  385,  17;  Plaut.  Poeu.  3.  6,  19 
Cic.  in  Pison.  17,  41;  de  rep.  1,  13,  19  zweimal;  Prov.  cons 
2,  4;  de  domo  44,  115;  Com.  Nep.  Themist.  4,  2;  Caes.  bell 
Gall.  1,  30,  3  und  bell.  civ.  3,  82,  5;  Lucr.  1,  18;  6,  241 
Catull.  64,  36;  64,  384;  Sallust.  Cat.  12,  3;  12,  4;  20,  11;  51, 
9;    52,    5  und  lug.    66,  3.     Bei  Verg.    ist    domos   an  mehreren 


—     777     — 

Stelleu  ohne  Var.,  Aen.  2.  635;  3,  137;  4,  97;  5,  732;  5,  756; 
6,  534;  7,  336;  12,  643,  wogegen  Ge.  1,  182;  2,  115;  2,  209; 
2,  511;  4,  446  und  Aen.  1,  140;  2,  47:  2,  365:  3,  123;  3, 
550;  3,  647;  4,  311;  6,  269;  6,  705;  7,  126;  7,  394;  11,  140 
aus  einer  grösseren  oder  geringeren  Anzahl  von  Hdschr.  doraus 
als  Var.  zu  domos  bemerkt  ist.  Der  Med.  wird  nur  einmal, 
Ge.  4,  446,  für  domus  angeführt,  der  Pal.,  Rom.  und  die  schedae 
Vat,  Sangall.  und  Veron.  nirgends.  Bei  Horat.  ist  domos 
ohne  Var.  Carm.  1,  15,  36;  1,  28,  5;  1,  35,  24;  2,  12,  24:  2, 
18,  19;  3,  1,  22;  3,  6,  18  und  Serm.  2,  3,  24;  domus  hat 
einige  Autorität  Carm.  3,  15,  9;  3,  24,  10;  3,  29,  37;  Epod. 
5,  53  und  Epist.  2,  1,  150,  wiewohl  auch  in  diesen  Stellen 
domos  besser  beglaubigt  ist.  Bei  Ovid.  und  Liv.  steht  eben- 
falls domos  allein  sicher;  doch  ist  von  Heins,  bei  Ovid. 
Met.  1,  121  domus  aus  dem  Flor,  und  Hamb.  1  notiert,  und 
daselbst  von  den  neuesten  Herausg.  aufgenommen;  und  Drakenb. 
zu  Liv.  3,  29,  5  hat  nachgewiesen,  dass  an  verschiedenen 
Stellen  dieses  Schriftstellers  einzelne  Hdschr.  domus  haben. 
Domos  ist  auch  bei  Val.  Max.  4,  3,  14;  6,  3,  7;  7,  2  ext.  1; 
Pliu.  N.  H.  33,  1,  4  (12);  35,  10,  37  (118);  36,  15,  24  (112) 
zweimal;  Tac.  Ann.   13,  54;  Hist.  4,  42  und  Germ.  46. 

Der  Gen.  Plur.  domorum  ist  in  ausschliesslichem  Ge- 
brauch bei  Lucr.,  1,  354;  1,  489;  2,  115;  2,  191;  6,  223;  6, 
561;  6,  859;  6,  951,  und  bei  Verg,  Ge.  4,  159  und  Aen.  2, 
445;  8,  98;  11,  882,  auch  bei  Flor.  3.  21, 14  im  Nazar.  Domuum 
haben  Val.  Max.  2,  7,  3;  Senec.  Epist.  122,  9;  Const.  12,  2 
und  Nat.  quaest.  3  Prooera.  8;  Plin.  N.  H.  8,  57,  82  (221); 
36,  13,  19  (88);  luven.  3,  72;  Tac.  Ann.  1,  73;  3,  24;  6,  45; 
15,  41  und  Hist.  1,  85;  4,  1;  Flor.  2,  15,  10;  Scaev.  Dig.  33, 
2,  32  §  2;  Arnob.  3,  41;  Auson.  Technop.  de  deis  9.  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  2,  445  zieht  domorum  vor.  Der  Dat.  und  Abi. 
Plur.  ist  immer  domibus. 

Nebeu  angiportus  Gen.  auf  us  wird  angiportum  ge- 
braucht. Non.  S.  190,  7:  Angiportus  generis  masculini,  ut 
apud  multos.  Neutri  Plautus  Cistellaria  (ed.  Leo  v.  384):  t^uae 
quasi  cai-nificis  angiporta  purgitans.  M.  Tullius  de  divinatione 
angiporta  dixit.  Terentius  Adelphis  (4,  2,  39):  Id  quidem 
angiportum  non  est  pervium.  Idem  in  Eunucho  (5,  2,  6): 
In  angiportum  quoddam  desertum.     Prise.  6,  15,  78  S.  714: 


—     778     — 

A  portu  compositum  tam  masculini  quam  ucutri  generis  invenitur 
et  secundac  dcclinationis,  liic  angiportus  et  hoc  angiportum, 
huius  angiporti.  Sic  Plinius  Secundus  in  I  artis  grammaticae. 
Terentius  quoquc  in  Adelphis  (4,  2,  39):  Id  quidem  angiportum 
non  est  pervium.  Idem  in  Phormione  (5,  7,  8):  Sed  hinc 
concedani  in  angiportum  hunc  proximum.  Paul.  Fest.  S.  17, 
10:  Angiportus  iter  compendiarium  in  oppido,  eo  quod  sit 
angustus  portus,  id  est  aditus  in  portum.  Scholia  Terentiana 
ed.  Schlee  p.  66,  22:  Angiportus  et  angiportum  a  portu 
compositum  secundac  declinationis  est,  quod  Priscianus  refert 
in  IIT  libro  nominis,  ubi  lioc  pro  exeinplo  posuit:  angiportum; 
p.  110,  6:  angiportus  vel  angiportum  est  compendiosa  et 
rectior  via  ducens  ad  portum;  ponitur  et  pro  angusto  portu;  p. 
157,  13:  angiportum  neutri  generis;  angiportus  est  stricta 
et  recta  via  ducens  ad  portum.  Es  finden  sich  folgende  Stellen: 
Nomin.  Sing,  angiportus  ausser  den  angeführten  Grammatikern 
noch  in  dem  C.  Gl.  ed.  Goetz  II  437,  20;  566,  43;  III  306, 
32;  353,  61;  IV  17,  32;  478,  6;  V  265,  50;  342,  17;  421,  45; 
430,  27;  auch  anguiportus  C.  Gl.  IV  405,  49  und  angeportus 
IV  477,  43  geschrieben;  Abi.  Sing,  angi portu  Plaut.  Cistell. 
1,  2,  5  (124)  ex  angiportu;  Most,  5,  1,  5(1046)  abii  illac  per 
angiportum  ad  hortum  nostrum  clanculum,  ostium  quod  in 
angiportu  est  horti;  Horat.  Carm.  1,  25,  10  flebis  in  solo  levis 
angiportu;  Apul.  Met.  4,  20  S.  282  und  9,  2  S.  594  de  pro- 
ximo  angiportu;  Genit.  Plur.  angiportuum  Vitruv.  1,  6,  1 
(p.  23,  14)  platearum  et  angiportuum;  Acc.  Plur.  angiportus 
Cic.  Divin.  1,  32,  69  vias  omnis  angiportu sque,  Nouius  a.  a. 
S.  sagt  angiporta;  Cod.  lustin.  8,  12,  20  angiportus  integros. 
Häufiger  sind  die  Formen  von  angiportum,  so  der  Nomin. 
Sing.  Plaut.  Pseud.  4,  2,  5  (961)  hoc  est  sextum  a  porta  pro- 
ximum angiportum;  Terent.  Adelph,  4,  2,  37  (576)  ibi  angi- 
portum propter  est  und  Adelph.  4,  2,  39  (578)  id  quidem 
angiportum  non  est  pervium;  Varro  L.  L.  5,  32  145  angi- 
portum, si  id  angustum,  ab  agendo  et  portu  und  L.  L.  6,  6, 
41  angiportum,  qua  nihil  potest  agi;  ferner  Ulpiau.  Dig.  50, 
16,  59  und  C.  Gl.  ed.  Goetz  II,  17,  31;  525,  28  und  angui- 
portum  C.  Gl.  II  566,  36;  Genit.  Sing,  angiporti  bei  Plinius 
an  der  von  Prise,  oben  citierten  Stelle;  Acc.  Sing.  Terent, 
Eun.  5,  2,    6  (845)    in    angiportum    quoddam    desertum    und 


—     779     — 

Phorm.  5,  7,  8  (891)  in  angiportum  hoc  proximuni,  wo  Prise, 
a.  a.  St.  huuc  liest;  Abi.  Sing.  Plaut.  Asinar.  3,  3,  151  (741) 
angiporto  illac  per  hortum  eircum  iit  clam  und  Pseud.  4,  2, 
15  (971)  in  angiporto;  Cornific.  ,4,  51,  64  angiporto  toto; 
Titius  bei  Macrob.  Sat.  3,  16,  15  in  angiporto;  I.  Neap.  3953 
ab  angiporto  und  C.  Gl.  ed.  Goetz  V  439,  57  angiporto; 
Genit.    Plur.  angiportorum  bei  Vitruv.   1,    6,  7  (p.  26,   17); 

1,  6,  8  (p.  26,  22);  1,  6,  13  (p.  29,  24);  Dat.  Plur.  Bell.  Alex. 

2,  4  Omnibus  viis  atque  angiportis;  Acc.  Plur.  Cist.  384 
quae  quasi  carnificis  angiporta  purgitans  bei  Non,  S.  190,  10; 
Pseud.  4,  7,  137  (1235)  angiporta  liaec  certum  est  consectarier; 
Apul.dedeoSocr.  19  S.  165 per  angip  orta;  A bl. Plur. Plaut. Persa 

3,  3,  39  (444)  travorsis  angiportis;  Catull.  58,  4  in  angiportis; 
Cic.  Verr.  2,  57,  141  omnibus  in  angiportis;  Vitruv.  1,  6,  1  (p. 
23,  IQ)  ex  angiportis;  1,  6,  1  (p.  23,  23)  in  angiportis  et 
plateis  und  1,  7,  1  (p.  30,  1)  divisis  angiportis  et  plateis; 
G.  Landgraf  im  Archiv  5,  140  und  in  den  Untersuchungen  zu 
Cäsar  und  seinen  Fortsetzern  p.  85  schlägt  Caes.  bell.  civ.  3, 
70,  1  angiportis  atque  viis  vor  statt  angustis  portis  oder 
augustiis  partis,  was  die  Herausgeber  haben,  vergl.  Meusel, 
Tabula  coniect.  ad  Caes.  bell.  civ.  p.  84.  Nicht  zu  bestimmen 
ist,  ob  dei-  Acc.  Sing,  angiportum  von  angiportus  oder  angi- 
portum gebildet  ist:  Plaut.  Persa  4,  5,  6  (678)  per  angiportum 
rursum  te  ad  me  recipito  illac  per  hortum;  Cic,  pro  Milon.  24, 
64  nuUum  angiportum  esse  dicebant;  Suet.  Galba  10  per  angi- 
portum in  balneas  transeuntem  paene  interemeruut;  Apul  Met. 
1,  21  S.  67  proximum  respicientes  angiportum;  Met.  3,  2  S. 
174  dum  primum  angiportum  insistimus;  Met.  9,  25  S.  642  in 
proximum  deportat  angiportum  und  in  dem  C.  Gl.  ed.  Goetz 
IV  17,  40;  V  491,  23.  Schreibfehler  sind  angiportas  C.  Gl.  V 
340,  28  und  angi  partas  V  345,  32.  Vergl.  Nettleship,  Contri- 
butions  to  Latin  Lexicography  194  undAppel,  De  genere  neutro 
iutereunte  in  liiigua  Latina  p.  79.  Dass  angiportus  jemals  nach 
der  zweiten  Declin.  flecticrt  wäre,  wie  Prise,  angiebt,  lässt  sich 
nicht  nachweisen. 

Von  mehreren  Nomina,  Avelche  gewöhnlich  der  vierten 
Dcch'u.  folgen,  werden  doch  einzelne  Casus  nach  der  zweiten 
gebildet.  So  von  arcus  oder  arquus  der  Gen.  Sing,  arci 
oder   arqui,   und    der  Nomin.    Plur.    arci.     Prise.    6,    14,    74 


—     780     — 

S.  712  (II  259,  2):  Excipitur  arcus,  quod  differentiae  causa 
quidam  tarn  secundae  quam  quartae  protulerunt.  De  caelesti 
enira  [id  est  de  Iride]  Cicero  dicens  in  III  de  deorum  natura 
(Cap.  20,  51)  in  i  finivit  genetivum :  Cur  autem  arci  species 
non  in  deorum  numero  reponatur?  Non.  8.  425,  1:  Arcus  et 
arquus  hoc  distant:  arcus  enim  omnis  suspensiis  fornix  appel- 
latur,  arquus  nonnisi  qui  in  caelo  apparet,  quam  Irim  poetae 
dixerunt;  unde  et  arquati  dicuntur,  quibus  color  et  oculi  virent 
quasi  in  arqui  similitudinem.  Lucretius  lib.  VI  (v.  526):  Tum 
color  in  nigris  exsistit  nubibus  arqui.  Varro  (de  vita  populi 
Romani  lib.  IUI)  bei  Non.  S.  77,  10:  Eoque  pecuniam  maguam 
consumpsisset,  quod  arci,  quos  summo  opere  fecerat,  fessi 
pondere,  diu  facti  celei'iter  corruissent.  In  der  Stelle  des  Cic. 
haben  der  Leid.  C  und  Erl.  arci,  der  Leid  B  arcui,  der  Leid, 
und  AVien.  m.  pr.  und  der  Pal.  arqui,  der  Leid.  A  und  Wien, 
m.  sec.  arcus,  Charis.  1,  17  S.  93  (I  117,  16)  arcuis.  Der 
Accus.  Plur.  arcos  ist  C.  I.  L.  2,  3420;  der  Abi.  Plur. 
arquis  bei  Tertull.  ad  uat.  2,  5.  Den  von  Non.  angenommenen 
Unterschied  zwischen  arcus  und  arqus  erkennt  Prise.  1,  8,  48 
(II  36,  13)  S.  560  nicht  an.  Die  von  Prise,  aufgestellte  Unter- 
scheidung der  Declination  nach  der  Bedeutung  wird  durch  die 
Stelle  des  Varro  nicht  bestätigt. 

Actos  für  actus  C.  L  L.  5,  5737  Z.  11.  —  Adfecto  für 
adfectu  Ephem.  epigr.  5  S.  368  No  628  Z.  19.  —  Adito  libero 
daselbst  4  S.  J89  No  655.  —  Caestis  pro  caestibus  belegt 
Non.  S.  492,  6  mit  Varro  (Sat.  Menipp.  89):  Dicat  pugil  is: 
Spectatoris,  qui  miserum  putatis  vinci,  quaero  a  vobis:  Si  adver- 
sarius  supercilia  mi  caestis  discopinarit,  numquis  vestrum  sua 
mihi  est  daturus?  Und  fetis  pro  fetibus  S.  489,  3  mit  Ace. 
(244):  Ubi  sanctus  Cithaeron  frondet  viridantibus  fetis.  —  Coeti 
Genit.  Sing.  C.  I.  L.  6,  9005.  —  Cornuis  als  Abi.  Plur. 
Trebell.  Poll.  Gallien.  8,  2  im  Pal.  m.  pr.,  was  zu  dem  Nomin. 
Sing,  cornuum  Isid.  Orig.  16,  25,  10  gehört.  —  Exortos  Acc. 
Plur.  Varro  R.  R.  1,  12,  I5  2,  3,  7.  —  Flucti  als  Nomin. 
Plur.  giebt  Non.  S.  488,  10  aus  einer  Stelle  des  Pacuv.  (77) 
und  zweien  des  Acc.  (33  und  633).  —  Fructo  Abi.  Sing. 
Itala  (Caut.)  Matth.  12,  33;  Acc.  Plur.  fructos  Varro  R.  R.  1, 
1,  5;  1,  2,  5;  1,  44,  3;  Itala  (Ashburnh.)  Numer.  15,  13; 
Itala  (Cant.)  Matth.  21,  43;  Itala  (Rehd.)  Luc.  3,  8;  Itala  (Cant. 


—     781     — 

und  Rehd.)  Luc.  6,  43;  Itala  (Rehd.)  Luc.  12,  17;  12,  18  u.  a. 
—  Über  genuorum  vergl.  unter  96.  —  Gradi  Nomin.  Plur. 
Itiner.  Hierosolym.  S.  587  (276);  grados  Pacuv,  (172)  bei  Non. 
S.  178,  14;  per  confragosos  scalae  grados  Sulpic.  Sev.  Vita 
S.  Mart.  19,  4  im  Veron.  und  im  Freis.  m.  pr.;  descenderunt 
Septem  grados  Itala  (Cant.)  Act.  apostol.  12,  10;  velut  grados 
tradet  mandata  .  .  per  grados  ascendere  Sermon.  Arianor. 
fragm.  219  bei  Röusch,  Collect,  philolog.  herausgegeb.  von  C. 
Wagener  p.  171;  per  singulos  bonorum  grados  C.  I.  L.  3,  167; 
Abi.  Sing,  grado  C.  I.  L.  6,  13267;  per  antigrados  C.  I.  L. 
8,  7994  (Henzen  Inscr.  6596).  —  Introito  libero  C.  I.  L.  3, 
2119;  Orell.  2103.  —  Invectos  Varro  R.  R.  1,  16,  2.  —Von 
lacus,  welches  nach  Prise.  Instit.  gramm.  6,  14,  75  S.  712  (II  259, 
18);  6,  15,  78  S.  714  (II  263,  11)  und  de  uom.  et  pronom.  et 
verbo  1,  8  S.  1302  (III  445,  3)  entschieden  der  vierten  Declin. 
angehört,  ist  der  Gen.  Sing,  laci  in  einer  Inschr.  aus  des 
Dictator  Sulla  Zeit  C.  I.  L.  1,  584,  und  in  einer  anderen  auf 
der  basis  Capitolina  C.  I.  L.  6,  975  b  Col.  1  Z.  37;  Col.  3  Z. 
36  und  a  Col.  2  Z.  56;  Vulg.  Dan.  6,  17;  lerem.  37,  15;  41, 
7;  Cassiod.  Var.  11,  14;  Abi.  Sing,  laco  Itala  Num.  20,  17; 
Ephem.  epigr.  4  S.  122  No.  420;  Itala  (Fuld.)  Apocal.  14,  20; 
C.  I.  L.  6,  9854;  ferner  laci  als  Nomin.  Plur.  Gromat.  S. 
296,  8  und  lacos  Gromat.  S.  401,  21;  der  Accus.  Plur. 
lacos  Manil.  4,  264  im  Voss.  2,  und  dm-chgängig  in  dem 
Curiosum  urbis  Romae  reginonum  XIIII  bei  Becker  Rom. 
Alterth.  1  S.  712  folg.;  der  Dat.  und  Ablat.  Plur.  lacis  in 
einer  versificierten  mensium  descriptio,  in  Burmann's  Anthol.  5, 
71  (Meyer  1037;  Riese  394)  v.  12  und  Isid.  Orig.  13,  19,  5, 
vergl.  Dederich  zu  Frontin.  Aqu.  3  S.  149.  --  Latrato  für 
latratu  Varro  R.  R.  2,  9,  5.  — 

Pro  magistrato  ist  in  der  lex  col.  Genet.  7,  2  (Ephem. 
epigr.  2  S.  115  und  229)  und  Ephem.  epigr.  5  S.  294  No  328; 
magistrati  als  Nomin.  Plur.  fasti  Philocali  31.  Dec.  (C.  I. 
L.  i  S.  356);  macistratos  als  Acc.  Plur.  C.  I.  L.  1,  195  Z. 
3;  magistratos  Cic.  Verr.  4,  45,  99  im  RQg.;  Abi.  Plur. 
magistratis  Ephem.  epigr.  5  S.  284  No  295.  —  Pecuis  als 
Abi.  Plur.  lul.  Valer.  res  gest.  Alex.  M.  1,  44  (ed.  Kubier  p. 
56,  4).  —  In  portico  Cic.  Fat.  4,  8  im  Leid.  B  m.  pr.;  por- 
ticos  Colum.  7,  9,  9  im  cod.  Polit.;  C.  1.  L.  2,  3420  und  I.  Neap. 


—     782     — 

4209  Z.  12.  —  Abi.  querco  Varro  R.  R.  1,  8,  4.  —  Dasa 
rictus  Gen.  rictus  und  rictum  Gen.  ricti  neben  einander 
bestanden,  zeigt  Non.  S.  221,  18,  indem  er  für  rictum  als 
Nomin.  Cic.  Verr.  4,  43,  94  und  für  den  Plur.  ricta  Lucr. 
5,  1064  anführt.  —  Canino  rito  Lucil.  (33,  100)  bei  Non.  S. 
23,  1,  wo  Mercier  und  Quicherat  ricto  lasen,  jetzt  haben  Lach- 
mann Sat.  861  und  L.  Müller  ritu  geschrieben.  —  A  salto 
Ephem.  epigr.  5  S.  330  No  490.  —  Von  senatus  ist  nicht 
nur  der  Gen.  senati  sehr  häufig  (vergl.  unter  93),  sondern 
Quintil.  1,  6,  27  erklärt  es  nach  dem  Ambr.  und  Bamb.  m.  sec. 
und  dem  Strassb.  und  Münchn.  auch  für  ungewiss,  ob  der 
Dat.  senatui  oder  senato  sei  (in  anderen  Büchern  fehlt 
senato,  vergl.  Ritschi,  Rhein,  Mus.  1867,  22  S.  605)*,  ex  senato 
haben  die  fasti  Philocali  1.  Nov.  (C.  I.  L.  1  S.  354):  in  senato 
Cic.  Divin.  2,  64,  131  im  Leid.  B  m.  pr. ;  ab  senato  Liv.  22, 
52,  7  im  Put.  —  Tumulto  als  Abi.  Plaut  Bacch.  5,  2,  1 
(1120)  im  decurt.;  Caes.  bell.  Gall.  7,  47,  4  im  Par.  1,  und  7, 
60,  3  in  demselben  m.  pr. ;  Liv.  1,  51.  8  im  Par.  m.  pr. ;  37, 
29,  5  im  Lov.  1;  L  Neap.  4916  Z.  17;  tumultos  als  Acc. 
Plur.  Liv.  5,  37,  8  im  Par.  und  Med.  m.  pr.  und  im  Leid.  1. 
—  In  uso  est  I.  Neap.  6831. 

Versi  als  Nomin.  Plur.  weist  Prise.  6,  14,  73  S.  712 
(II  258,  7)  aus  Laev.  (fr.  27  ed.  L.  JMüller)  nach,  versorura 
aus  Laber.  (55) ;  versis  aus  Valerius  in  Phormione,  diesen  Vers 
hat  Prise,  auch  6,  2,  7  S.  679  (II  200,  2);  versos  als  Acc. 
Plur.  ist  C.  I.  L.  5,  3513  v.  1.  —  Nebenformen  zu  vultus 
sind  der  Plur.  vulta  Enn.  (Ann.  583)  bei  Non.  S.  230,  15  und 
Lucr.  4,  1213;  vultorum  Lucil.  bei  Beda  de  orthogr.  in  Sinner's 
catal.  codd.   biblioth.  Bern.   1  S.  440. 

Wie  in  den  hier  mitgeteilten  Lesarten  manches  unsicher 
ist,  so  ist  für  in  curso  Acc.  (100)  bei  Non.  S.  20,  25  aus  dem 
Vat.  in  cursu  hergestellt;  corrumpiert  ist  auch  curso  Liv.  30,  24, 
7  im  Bamb.,  und  exercito  Cic.  Epist.  ad  Att.  5,  18,  2  im  Med. 
und  Tac.  Ann.  13,  35  im  Med.  Die  Worte  des  Nov.  (23)  bei 
Non.  S.  96,  20  sind  nicht  klar  genug,  um  darin  morso  als  gleich- 
bedeutend mit  morsu  erkennen  zu  lassen;  Ribbeck  schreibt:  in 
molis  non  ludunt  pila  datatim,  raptim  morso  [saeviunt],  L.  Müller: 
non  ludunt  in  molis  pila  raptim  datatim  vorsa?  Vergl.  noch 
Drakenb.  zu  Liv.  1,  15,  7. 


-     788     — 

Über  Nebenformen  auf  nm  zu  Nomina  auf  u,  cornum, 
gelum,  genum,  testum,  vergl.  unter  92. 

124.  Wiederum  werden  von  solchen  Nomina,  welche  ge- 
wöhnlich nach  der  zweiten  Declin.  flectiert  werden,  einzelne 
Casus  auch  nach  der  vierten  gebildet.  Prise.  6,  14,  74  S.  712 
(II  258,  22):  Cibus  cibi,  quamvis  et  huius  cibus  antiqui  protu- 
lisse  inveniuntur.  Plautus  in  Captivis  (4,  2,  46):  Tantus  ventri 
corameatus  meo  adest  in  portu  cibus.  Prise,  hielt  also  dieses 
cibus  für  den  Genit.  Bei  Cic.  Leg.  2,  27,  67  ist  cibus  als 
Accus.  Plur.  im  Leid.  B,  Heins,  und  Periz.  Aber  cibus  als 
Gen.  ist  nicht  vollständig  erhalten  C.  I.  L.  5,  4015,  wie  Orell. 
4108  nach  anderen  geschrieben  hat. 

Neben  sub  dio  oder  sub  divo  ist  sub  diu  Plaut.  Most. 
3,  2,  78  (765),  vergl.  Lorenz  z.  d.  St.;  Acta  fratr.  Arv.  a.  38 
c  Z.  40  und  a.  101  I  Z.  14;  Vitruv.  5,  9,  5;  5,  9,  6;  6,  3  (5), 
9;  7,  1,  5;  Paul.  Festi  unter  dium  S.  71  im  Münchn.  und  Guelf. 
2,  und  öfters  bei  Plin.  N.  H.  in  einzelnen  Büchern,  mehrmals 
im  Rice,  Voss,  und  Par.  d,  doch  auch  im  Par.  a,  rescr.  Mon.  und 
Chiffl.;    2,  107,  111   (240);    8,  45,  70  (183);    14,  21,  27  (136); 

15,  7,  7  (31);  17,  9,  8  (57);  17,  28,  47  (264);  20,  13,  51  (134); 
21,  14,  49  (84)  zweimal;    27,  7,  28  (46);    28,  9,  33  (127);    28, 

16,  63  (225);  29,  4,  25  (80);  30,  10,  24  (84);  32,  10,  46  (133). 
Vergl.  Lachmann  zu  L^^cr.  4,  211. 

Nach  Prise.  5,  8,  43  S.  658  (II  170,  3)  war  hie  dorsus, 
huius  dorsus  neben  dorsum,  dorsi  vorhanden.  Non.  S.  203, 
4  führt  das  Masc.  dorsus  Plaut.  Mil.  2,  4,  44  (397)  dorsus  totus 
prurit  an,  und  dies  ist  im  vet.  und  decurt.  (im  Ambr.  und  Leipz. 
dorsum  totum,  im  Vat.  dorsü  totus);  über  die  Declin.  entscheidet 
die  Form  dorsus  nicht. 

Neben  fasti  Gen.  fastorum  wurde  fastus  Gen.  fastuum 
gebraucht.  Prise.  6,  14,  72  S.  711  (II  256,  9):  Fastus  quando 
a  fastidio  est  verbo,  quartae  est,  quando  vero  pro  annali  acci- 
pitur,  a  fastis  et  nefastis  diebus  sie  dictum,  frequentius  secundae 
est.  Invenitur  tamen  et  quartae.  Lucanus  in  X  (v.  187):  Nee 
mens  Eudoxi  vincetur  fastibus  annus.  Quod  tarnen  errore 
Lucani  prolatum  dieit  Servius  in  commentario  tertii  libri  Virgi- 
liani  (zu  Aen.  3,  326),  cum  antiquiores  quoque  siniiliter  idem 
protulisse  inveniantur.  [Ovidius  fastorum  inscripsit  libros.]  Nam 
apud  Horatium   duplicem   invenio  scripturam  et  fastos  et  fastus 


—     784     — 

in  III  Carminum  (Caini.  17,  4):  Per  memores  genus  omne  fastos; 
et  fastus  in  aliis  codicibus.  Varro  in  Ephemeride :  Postea  honoris 
virtutum  causa  lulii  Caesaris,  qui  fastus  porrexit,  mensis  lulius 
est  appcUatus.  Bei  Horat.  a.  a.  O.  ist  fastus  in  den  Par.  (fip, 
im  Par.  tt  m.  pr.  und  im  Lomraa  des  Münchn.  Schol.,  fastos  im 
Bern.,  in  den  Par.  A^'Äu  und  im  Tur.,  im  Par.  n  m.  corr.  und 
im  Lemma  und  in  der  Auslegung  des  Schol.  des  Par.  A.  Fastus 
als  Acc.  Plur.  haben  auch  Horat.  Carm.  4,  14,  4  (fastos  im 
Par.  A  m.  pr.,  Par.  tt  m.  sec.  und  Par.  u,  imd  im  Lemma  des 
Schol.  des  Par.  A  m.  pr.) ;  Colum.  9,  14,  12;  Senec.  Consol. 
Polyb.  14  (33),  2  im  Berl.  und  Bresl,  in  den  Meil.  4  und  5 
und  den  codd.  Grut. ;  Sil.  2,  10;  Claudian.  IV  cons.  Honor.  155; 
fastus  als  Nomin.  Plur.  Orientius  Commonit.  2,  111  (123) 
und  Astericus  in  der  Anth.  Latin,  ed.  Riese  491  v.  7.  Tuis  a 
fastibus  lasen  Scaliger  und  C.  ]3arth  bei  Claudian.  Epist.  4,  15, 
aus  einer  Hdschr.,  wie  der  letztere  angiebt.  Vergl.  noch  Heins, 
zu  Ovid.  Fast.  1,  11. 

Neben  fretum  Gen.  freti  giebt  es  mehrere  Formen  der 
vierten  Declin.  vom  Nomin.  fretus.  Charis.  1,  17  S.  103 
(1129,6):  Fretus,  huius  fretus.  Porcius  Licinus,  ut  Pliuius 
eodem  sermonis  dubii  libro  VI  refert,  salsi  fretus;  Messalla 
contra  Antonii  litteras,  angustiae  fretus.  Fretu  Cicero,  a 
Gaditano,  inquit,  fretu;  Augustus  ad  Antonium  fretu  cessi. 
Non.  S.  205,  23:  Fretum  neutri  tantum  generis  esse  volumus. 
Virg.  lib.  IIT  (v.  127):  Et  crebris  legimus  freta  concita  terris. 
Masculini  Lucretius  lib.  VI  (v.  364):  Nam  fretus  ipse  anni 
permiscet  frigus  ad  aestum.  Naevius  (v.  56):  Dubii  faventem 
per  fretum  introcurrimus.  Eunius  (Fab.  431):  Crassa  pulvis 
oritur,  omnem  pervolat  caeli  fretum.  Lucilius  (lib.  ine.  177): 
Serena  caeli  lumina  (in  den  Hdschr.  serana  caecili  nomine)  et 
salis  fretus.  Varro  Gallo  aut  Fundania;  Inter  Italiam  et  Siciliam 
qui  est  fretus,  inter  Regium  et  Massanam.  Aruob.  1,  59  be- 
zeugt, dass  sowohl  fretus  wie  fretum  gesagt  werde.  Prise.  5,  8, 
43  S.  658  (II  170,  3)  und  6,  15,  79  S.  715  (II  264,  4)  gedenkt 
der  Bildung  hie  fretus,  huius  fretus;  derselbe  1,  6,  35  S. 
554  (II  27,  4)  belegt  die  Form  fretu  für  freto  mit  Lucr.  1,  720. 
Ein  Nomin.  Sing,  fretus  findet  sich  bei  lordan.  Getica  (30, 
157  und  33,  167;  wir  lesen  den  Abi.  fretu  noch  Cic.  Verr.  5, 
66,    169    im  Lag.  42   und  in   der  Anführung  bei   Gell.  13,    20 


—     785     — 

(21),  15;  pro  Sest.  8,  18  im  Par.  m.  pr.;  Wasse  schrieb  f  retu 
auch  Sallust.  lug.  18,  9  nach  dem  cod.  Martin.  Dasselbe  h  aben 
bei  Solin.  27,  7  der  T.eid.  und  Gud.  Bei  Gell.  10,  26,  6  wird 
nach  der  Verbesserung  von  Gronov  gelesen:  brevitas  tarn  an- 
gusti  fretus,  qui  terram  Africam  Hispaniamque  interfluit;  in  den 
Hdschr.  ist  freti  qui;  fretu  auch  bei  Oros.  1,  2,  101,  derselbe 
hat  1,  2,  94  ad  fretum  und  1,  2,  100  usque  s  üb  Solanum 
fretum. 

Zu  humus  Gen.  humi  wird  ein  Abi.  h  umu  angeführt. 
Non.  S.  488,  5:  Humu  pro  humo.  Varro  Pranso  parato  (Sat. 
Menipp.  422) :  Contra  coactus  cervus  (in  den  Hdschr.  servus) 
latratu  canum  fertur,  bisulcis  ungulis  nitens  humu  (so  nach 
Verbesserung  von  Bentin.,  in  den  alten  Ausg.  ne  se  humu 
videant).  Varro  Tatfri  Msvinnov  (Sat.  Menipp.  531):  In  pavi- 
mento  non  audes  facere  lacunam,  at  in  humu  calceos  facis 
elixos.  Die  erstere  dieser  Stellen  hat  Non.  auch  S.  353,  20, 
wo  das  richtige  nitens  erhalten  ist,  die  zweite  S.  48,  10.  — 
Über  den  Dat.  lanui  und  den  Abi.  lanu  zu  lanus  Gen. 
lani  vergl.  unter  29.  Diese  Declination  von  lanus  wird  unter- 
stützt durch  die  Bildung  des  Wortes  ianua.  — Zu  lectus  Gen. 
lecti  hatte  die  alte  Sprache  einen  Gen.  Sing,  und  Nomin. 
Plur.  lectus;  Dat.  lectui  C.  I.  L.  9,  5140.  Prise.  6,  14, 
73  S.  711  (II  257,  4):  Excipitur  hie  lectus,  «/  xA/Viy,  huius 
lecti,  quod  tamen  etiam  huius  lectus  antiquissimi  protulerunt. 
Cornilicius  in  I  de  etymis  deorum:  Ipsis  vero  ad  Cereris  me- 
moriae  novandae  gratiam  lectus  sternuntur.  Plautus  in  Amphi- 
trione  (1,  3,  15):  Quam  lectus  ubi  cubuisti  concaluit  locus. 
Prob.  Cathol.  1,  43  S.  1476  (IV  29,  31)  und  M.  Plot.  (]\I.  Claud.) 
Sacerd.  2  S.  58  (VI  480,  32)  fordern  lectus  lecti,  non,  ut 
quidam  imperiti,  huius  lectus.  —  Von  manus  finden  sich  vul- 
gäre Formen  nach  der  zweiten  Decl.,  so  mani  C.  I.  L.  5,  8768; 
Abi.  mano  C.  I.  L.  3,  88  und  Ephem.  epigr.  4  S.  98  No  305; 
Acc.  Plur.  manos  Itala  (Taurin.)  Marc.  9,  31;  Itala  (Clar.) 
1  Timoth.  2,  8. 

Den  Nomin.  senatus  consultus  hat  Isid.  Orig.  9,  4,  9, 
dagegen  5,  12  das  gewöhnliche  senatus  consultum.  Ex  senatus 
consultu  ist  in  einer  Anführung  aus  Cic.  bei  Nou.  S.  288,  26 ;  dasselbe 
geben  bei  Sallust.  Cat.  42, 3  beide  Fabric,  der  Bas.  2,  Eccard.,  Guelf. 
1,  Weim.  1  und  Sen.  2;  und  auch  bei  Liv.  ist  öfters  in  einzelnen 

Neae-Wagener.    Formenlehre  1,  3.  Aufl.  50 


—     786     — 

Hdschr ,  aber  nicht  in  den  besseren,  nicht  nur  der  Abi.  senatus 
consultu,  sondern  auch  der  Nomin.  und  Gen.  senatus  con- 
sultus,  wie  Drakenb.  zu  5,  13,  5  nachweist.  Corte  zu  Sallust.  a.  a. 
O.  bemerkt,  dass  lustin.  20,  5,  12  in  verschiedenen  Hdschr. 
facto  senatus  consultu  ist;  wenn  jedoch  derselbe  mit  Gronov 
zu  Liv.  3,  62,  2  aus  Plin.  N.  H.  3,  20,  24,  (138)  vetere  consultu 
patrum  citiert,  so  finden  wir  daselbst  viehnehr  consulto  ohne 
Var.  Aber  bei  Cic.  Verr,  Acc.  2,  16,  40  ist  im  Lag.  29  und 
in  den  Par.  AB  cum  senatus  consultum  intercederet,  cuius  con- 
sultu P.  Rupilius  de  X  legatorum  sententia  leges  constituerat; 
Capitol.  Maximin.  14,  2  ex  senatus  consultu  im  cod.  Bamberg., 
Peter  schreibt  hierfür  ex  senatus  consulto;  lordan.  Getica  15, 
88  (ed.  Mommsen  p.  80,  8)  absque  senatus  consultu.  Übri- 
gens war  gerade  bei  diesem  Worte  wegen  der  sehr  häufigen 
Abbreviatur  SC.  die  Verfälschung  der  Endung  besonders  nahe 
gelegt.  —  Ex  scitu  pagi  ist  C.  I.  L.  5,  4148;  populi  iussu  aut 
plebi  scitu  Cic.  Epist.  ad  Att  4,  2,  3;  de  senatus  sententia 
plebique  scitu  Liv,  25,  7,  5  im  Put.  und  Med.  und  im  Colb. 
m.  pr.  —  Die  Declination  hie  sibilus,  huius  sibilus  belegt 
Prise.  6,  15,  79  S.  715  (II  264,  4)  mit  Sisenna  in  XII  histo- 
riarum  (frag.  131  ed.  Peter  p.  295,  9):  Procul  sibilu  signiticare 
consuli  coepit.  So  im  Halb,  m,  sec,  Bern,  und  Wien.  347, 
sonst  sibilus.  —  Von  sinus  führt  Röusch,  Collect,  philolog. 
herausgegeben  von  C.  Wagener  p  29  Acc.  Plur.  sinos  aus 
Itala  (Palat.)  Luc.  6,  38  und  Gl.  Parisin.  p.  272  196  an.  — 
Als  ein  Beispiel,  dass  consuetudo  nostra  multa  declinavit,  führt 
Varro  L.  L.  6,  1,  2  an  ut  ab  solu  solum.  —  Zu  sonus  Gen. 
soni  finden  wir  mehrere  Formen  nach  der  vierten  Declin.  Non. 
S.  491,  26  giebt  aus  Sisenna  bist.  lib.  III  (frag.  26  ed.  Peter 
p.  281,  18):  Postquam  sonu  signorum  proelium  magno  cum 
clamore  virorum  commissum  est  Der  Abi.  sonu  ist  ferner 
Mela  3,  9,  91  im  ßhed.  und  Prag.,  Frick  schreibt  sono;  ApuL 
Met.  8,  30  S.  589  im  Flor.  3;  Amm.  Marc.  14,  6,  18;  18,  8, 
5;  20,  9.  6;  27,  1,  5;  27,  6,  10;  30,  6,  3;  der  Gen.  sonus 
Amm.  Marc.  20,  4,  14;  Vel.  Long.  S.  2216,  aber  Keil  VII  49, 
19  schreibt  soni  nach  einer  Conjectur  von  Commelin  und  Schneider; 
der  Nomin.  Plur.  sonus  Amm,  Marc.  22,  9,  15;  der  Acc.  Plur. 
sonus  Lucr.  4,  584  im  quadr.  und  Lugd.  2,  die  Herausgeber 
sonos.  —  Zu  sucus  Gen.  suci  haben  Apul.  Met.  9,  32  S.  655 


—     787     — 

im  Flor.  3,  Guelf.  1  und  2  und  in  mehreren  anderen  Büchern, 
und  Isid.  Orig.  17,  9,  28  im  Zitt,  Guelf.  1  und  2  den  Gen. 
sucus;  Colum.  9,  15,  12  im  cod.  Polit;  Pelag.  Vet.  6  p.  37-, 
PaUad.  10,  13,  2;  Samon.  510  und  Apic.  7,  9  §  294;  7,  12  § 
311  den  Abi.  sucu;  Samon.  199  den  Nomin.  Plur.  sucus;  Apul. 
Met.  10,  13  S.  701  im  Guelf.  1  und  2  und  in  anderen  Büchern 
den  Gen.  Plur.  sucuum;  Manil.  3,  144  und  Macrob.  Sat. 
praef.  8  den  Acc.  Plur.  sucus.  —  Zu  susurrus-  Gen.  susurri 
ist  bei  Apul.  Flor.  17  S.  80  der  Abi.  susurru.  —  Über 
tributum  ist  die  Bemerkung  des  Gell.  13,  20  (21),  18  und  19  zu 
beachten:  Huius  vocis  (peccatu)  cum  elegantior  hoc  in  loco  sonus 
est,  tum  ratio  certa  et  probata  est.  Hie  enim  peccatus,  quasi 
peccatio,  recte  Latineque  dicitur,  sicut  hie  incestus,  non  qui 
admisit,  sed  quod  admissum  est,  et  hie  tributus,  quod  tributum 
nos  dicimus,  a  plerisque  veterum  dicta  sunt.  Den  Xomin.  tri- 
butus haben  Plaut.  Epid.  2,  2,  43  (217);  2,  2,  44  (228); 
Cato  (Orig.  ine.  libr.  frag.  1  ed.  Jordan  p.  30,  5)  bei  Xon.  S. 
229,  12.  —  Vadus  (für  vadum)  steht  bei  Prise.  6,  15,  79  S.  715 
(II  264,  4)  unter  denjenigen  Nomina,  welche  eigentlich  zur 
zweiten  Declin.  gehören,  aber  zuweilen  nach  der  vierten  flectiert 
werden.  Den  Nomin.  vadus  haben  Tragic.  vet.  fr.  bei  Fronto 
ad  M.  Caes.  3,  13  (ed.  Naber  p.  51,  15)  und  Varro  bei  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  1,  111.  Zum  Beweise  des  Gen.  masc.  des  Wortes 
führt  Non.  S.  231,  25  aus  Sallust.  Eist.  (1,  68)  an:  haut  facilem 
pugnantibus  vadum.  Auch  bei  Val.  Max.  3,  2,  23  ist  im  Bern, 
in  vadum  transitu  facilem.  Über  die  Declination  ist  aus  diesen 
Stellen  nichts  zu  ersehen.  —  Zu  vannus  Gen.  vanni  gebraucht 
Non.  S.  19,  16  einen  Abi.  vannu,  —  Über  volgus  sagt  Charis. 
1,  17  S.  119  (I  147,  1):  Volgus,  huius  volgus.  Varro  anti- 
quitatium  divinarum  XV,  volgus  rumorem.  Vulgu,  ab  hoc 
vulgu  Oppius  de  vita  Cassii,  item  de  \nta  prioris  Africani 
opinante  vulgu,  Varro  hebdomadon  Villi  a  vulgu  coudem- 
naretur.  Auch  nach  Prise.  6,  15,  79  S.  715  (II  264,  4)  wird 
das  eigentlich  zur  zweiten  Declin.  gehörige  Wort  zuweilen  nach 
der  vierten  flectiert.  —  Von  vultus  steht  Itala  (Cant.)  Luc.  24, 
5  ein  Acc.  Plur.  vultos. 

Noch  mögen  angeführt  werden  in  huc  locu  Inscr.  de  Lyon 
S.  550  Nr.  9,  und  unu  locu  Grut.  S.  840,  1:  unu  C.  I.  L  8, 
670;  8,  760.     (Ijn  agru  Grut.  S.  755,  3  steht  für  in  agrum. 

50* 


-     788     — 

Sequester  wird  gewöhnlich  nach  der  dritten,  zuweilen 
aber,  besonders  in  der  alten  Sprache,  nach  der  zweiten  Declin. 
flectiert.  Prise.  Instit.  6,  6,  32  S.  692  (II  223,  20):  Excipitur 
Sequester  sequestris,  quodduplicirationecompellitursecundae 
esse,  quoniam  et  st  ante  er  habet  nee  est  possessivum,  et  quod 
in  a  facit  femininum  [id  est  sequestra].  Virgilius  in  XI  (v.  133): 
Et  pace  sequestra.  Tertiae  tarnen  invenitur  dcclinationis  apud 
plerosque.  Cicero  in  II  Verrinarum  (Act.  1,  12,  36):  Aut 
sequestres  aut  interpretes  corrumpendi  iudicii.  Sed  Plautus 
hoc  quoque  secundum  analogiam  declinavit,  ut  in  Vidularia: 
Animum  advortite,  amabo,  sultis,  vidulum  hie  apponite;  ego 
servabo,  quasi  seqestro  detis,  neutri  reddibo,  donicumres  iudicata 
erit  haec.  In  eadem:  Haut  fugio  sequestrum.  Und  De  nom.  et 
pronom.  et  verbo  1,  5  S.  1301  (HI  444,  12):  Excipitur  hie  Se- 
quester huius  sequestris,  quod,  quamvis  tertiae  declinationis 
invenitur,  tarnen  femininum  in  a  facit,  haec  sequestra,  quam- 
quam  vetustissimi  et  secundae  declinationis  rationabilius  protu- 
lerunt,  hie  Sequester  huius  sequestri.  DasFemin.  sequestra 
zu  Sequester  Gen.  sequestris  wird  auch  von  Phoc.  S.  1694  (V 
415,  21)  bemerkt.  In  der  von  Prise,  angeführten  Stelle  des 
Plaut,  giebt  Non.  S.  508,  6  sequestri  als  Dat.  Der  Accus. 
Sing,  ist  sequestrem  Cic.  pro  Plane.  16,  38;  19,  47;  19,  48; 
Val.  Max.  9,  1,  7;  Seuee.  Epist.  118,  3;  Sil.  6,  347;  Gell.  20, 
11,  2;  20,  11,  5;  Tert.  Resurr.  63  und  adv.  Prax.  27;  Papin.  Dig 
36,  3,  5  §  1;  Ulpian.  Dig.  16,  3,  5  §  1;  19,  5,  18;  Florent 
Dig.  16,  3,  17;  Impp.  Valer.  et  Gallien.  AA.  et  Valer.  Caes 
Cod.  4,  34,  5;  der  Abi.  sequestre  Cic.  pro  Cluent.  8,  25: 
32,  87;  Labeo  Dig.  16,  3,  33;  Pompon.  Dig.  16,  3,  12  §  2 
Ulpian.  Dig.  4,  3,  9  §  3;  16,  3,  5  §  1;  Paul.  Dig.  16,  3,  6; 
der  Nomin.  Plur,  sequestres  in  der  von  Prise,  angeführten 
Stelle  Cic.  Verr.  Act.  1,  12,  36;  der  Acc.  Plur.  sequestres 
Cic.  in  P.  Clod.  et  C.  Cur.  6,  2;  Papir.  lust.  Dig.  49,  1,  21 
§  3;  der  Gen.  Plur.  sequestrium  Cic.  pro  Cael.  7,  16;  der 
Abi.  sequestribus  Cic.  or.  in  toga  cand.  c.  C.  Anton,  et  L. 
Catil.  zu  Anf.  (bei  Ascon.  S  83).  Aber  auch  der  Accus.  Sing, 
sequestrum  Plaut.  Rud.  4,  3,  65  (1004)  und  Vidul.  bei  Prise. 
10,  7,  37  S.  898  (II  528,  23),  desgleichen  in  der  letzten  der 
von  Prise.  6,  6,  32  S.  692  (II  224,  7)  citierten  Stellen,  und 
lulian.  Dig.  41,  2,  39;  sequestro  dare  und  ponere  Plaut.  Merc. 


—     789     — 

4,  3,  36  (738);  Rud.  4,  3,  79  (1018)  und  iu  der  ersten  der 
beiden  von  Prise.  6,  6,  32  S.  692  (II  224,  4)  aus  seiner  Vidul. 
beigebrachten  Stellen,  Cato  (Orat.  reliqu.  ed.  Jordan  p.  10,  8) 
bei  Fest,  unter  Sequester  S.  339  (in  der  Hdschr.  seques  prodent 
für  sequestro  dent)  und  (Orat.  reliqu.  ed.  Jordan  p.  43,1)  bei 
Gell.  20,  11,  5;  sequestro  als  Abi.  Apul.  Met.  6,  31  S.  444;  in 
sequestro  esse  Imp.  Constantin.  Cod.  7,  18,  3  §  2;  sequestri 
als  Nomin at.  Plur.  Petron.  15,  4.  Vergl.  Heins,  zu  Ovid, 
Fast.  1,  287. 

Generi  für  genero  C.  I.  L.  3,  1584;  8,  3708;  fili  et 
gen  eres  C.  I.  L.  8,  3492;  8,  7928;  Inscr.  de  l'Alg.  2868,  über 
generibus  vergl.  unter  34.  —  Socri  tuo  für  socero  tuo  giebt 
Non.  S.  223,  21  aus  Naev.  (66);  socro  C.  I.  L.  6,  11638. 

Von  Mulciber  kommt  neben  dem  Gen.  Mulciberis  (Ovid 
A.  A.  2,  562)  oder  Mulcibris  (vergl.  unter  45)  ein  Gen. 
Mulcibri  oder  Mulciberi  vor  Cic.  Tuse  2,  10,  23;  Mulciferi 
Mart.  Capella  1  §  17;  ein  Dat.  Mulcibero  C.  I.  L.  5,  4295, 
und  ein  Abi.  Mulcifero  Mart.  Capella  6  §  576.  —  Genit.  Sil- 
vestri  C.  L  L.  6,  2185  Z.  12;  9,  4125;  dem  Dat.  Silvestro 
Imp.  Gord.  Cod.  4,  48,  4;  C.  I.  L.  2,  4024;  3,  6385;  I.  Neap. 
1015;  5050;  5508;  C.  I.  L.  9,  893;  9,  1404;  9,  2676;  9,  3704; 
9,  6277;  Orell.  4990,  steht  gegenüber  der  Dat.  Silvestri  I. 
Neap.  731;  2862;  5714;  dem  Genit.  Decembri  C.  I.  L.  6, 
9788  und  dem  Dat.  Decembro  C.  I.  L.  3,  2307;  I.  Neap.  2009; 
4894;  Orell.  3685,  der  Gen.  Decembris  Inschr.  Orell.  4577; 
auch  Septembro  C.  I.  L.  6,  2361. 

125.  Mehrere  Nomina  der  zweiten  Declin.  haben 
eine  Doppelform  auf  us  oder  er  und  auf  um,  vergl.  Appel, 
De  genere  neutro  intereunte  in  lingua  Latina. 

Neben  abrotonum  steht  abrotoni  graves  Lucr.  4,  125  und 
gravem  abrotonum Lucan. 9, 920.— Neben  absinthium  istabsin- 
thium  gravem  Varro  (Sat.  Menipp.  440)  bei  Non.  S.  314,  10  und  S. 
337,  8.  — Neben  aevura  ist  vitalem  aevom  Plaut  Poen.  5,  4,  14 
(1187);  aevom  per  omnem  Lucr.  2,  561  und  omnem  per  aevom 
3,  605.  —  Alabaster  bemerkt  Non.  S.  545,  12  aus  Cic.  Acad. 
n  fr.  11;  dazu  alabastros  Plin.  N.  H.  21,  4,  10  (14)  und 
graciles  alabastri  I.  Neap.  4378;  alabastra  als  Plur,  Mart. 
11,  8,  9;  Sidon.  in  dem  zweiten  Gedicht  bei  Epiat.  9,  13  v.  63 
(ed.  Mohr  p.    226)    und    Carm.  9,    324.  —   Neben    amaracus 


-     790     — 

auch  amaracum  Plin.  N.  H.  21,  7,  18  (37);  21,  10,  33  (59);  21, 
11,  35  (61);  21,  22,  93  (163);  21,  30,  104  (176).  —  Für  an- 
thriscus  Plin.  N.  H.  22,  22,  38  (81)  ist  anthriscum  hergestellt 
nach  dem  Voss,  und  Par.  d,  welche  enthriscum  und  entriscum 
haben,  wie  anthriscum  21,  15,  52  (89)  gelesen  wird,  —  Neben 
dem  Neutr.  apium  ist  apium  viridem  Veget.  Art.  veter.  2,  11, 
1  und  Apic.  7,  6  §  288;  Gen  it.  Plur.  apiorum  Garg.  Mart. 
Medic.  2  und  apios  Pallad.  5,  3,  2  und  Apic.  3,  2  §  65;  4,  2 
§  133;  4,  5  §  181.  -  Für  aratrum  hat  Hygin.  de  limit.  S. 
112,  24;  201,  8;  203,  16  arater:  secundum  legem  divi 
Augusti,  qua  falx  et  arater  ierit  oder  exierit.  —  Asserculum 
Cato  R.  R.  12  und  152;  asserculus  Coluiu.  8,  3,  6  und  12, 
52,  4,  vergl.  Goetz,  Gloss.  VI  105.  —  Autumnus  etautumnum 
verbindet  Charis.  1,  11  S.  21  (I  34,  16),  und  Beda  de  orthogr. 
S.  2776  (VII  262,  32)  sagt:  Autumnus  genere  masculino  et 
autumnum  dicitur  neutro,  utrumque  numero  singulari,  vergl. 
Goetz,  Gloss.  VI  119.  Autumnum  als  Nomin.  hat  Varro  bei 
Non.  S.  71,  16;  Colum.  7,  7,  2  im  cod.  Polit.  u.  Leip.,  aber  den 
Plur.  autumna  Tertull.  Resurr.  carn.  12;  Cyprian.  ad  Demetr. 
3.     Herrschend  ist  autumnus. 

Gewöhnlich  wird  baculum  gesagt,  vergl.  Heins,  zu  Ovid. 
Met.  2,  681.  So  ferner  Ovid.  Met.  2,  789;  15,  655;  Plin.  N.  H. 
30,  14,  44  (129);  Sil.  13,  334;  Paul.  Festi  unter  agolum  S.  29; 
Flor.  4,  11,  3;  Apul.  Met.  1,  4  S.  22;  6,  30  S.  442;  7,  25  S. 
493;  de  mag.  22  S.  442  im  Flor.  3;  und  im  Plur.  bacula  Gels. 
8,  20.  Baculus  Ovid.  Fast.  1,  177;  Apul.  Met.  4,  14  S.  271; 
Auson.  Epigr.  53,  1;  Vulg.  Gen.  38,  18;  38,  25;  Exod.  12,  11; 
1  Regg.  17,  40;  Psalm.  22,  4;  Esai.  10,  5;  10,  15;  lerem.  48, 
17;  Ezech.  29,  6;  39,  9;  Osea  4,  12;  Zach.  8,  4;  Ambros.  de 
Tob.  5;  Hieronym.  in  Matth.  1,  10  v.  9;  1,  10  v.  10;  Isid.  Orig. 
18,  2,  5;  20,  13,  1;  Goetz,  Gloss.  VI  125;  Schopen,  Unedierte 
Schollen  zu  luven.  III  Sat.  p.  18  und  19;  Prob.  Append.  9  (ed. 
Foerster  p.  18;  ed.  Heraeus  p.  303):  baculus  non  vaclus;  Auct. 
de  dub.  nom.  V  572,  13:  baculum  et  baculi,  quia  masculini 
generis  est;  nam  quidam  dixerunt  bacilli  et  bacilla;  Caper  de 
verb.  dub.  S.  2247  (VII  108,  7):  baculum  hunc,  non  hoc.  — 
Bacillum  aber  ist  die  allein  übliche  Form;  bacillus  wird  zwar 
bei  Isid.  Orig.  20,  13,  1  gelesen,  aber  auch  da  ist  im  Zitt.  und 
in   der   ed    pr.   bacillum.   —  Für   balneum   hat  Petron.  41,    11 


—     791     — 

balneus,  dieselbe  Form  findet  sich  im  Itin.  Hierosolym.  S.  585 
(276)  und  S.  588  (277),  ferner  bei  Marini  Acta  fraü\  arv.  p.  532-, 
Oribas.  15,  27;  19,  32;  über  den  Plur.  vergl.  unter  127.  ~ 
Über  balteus  sagt  Charis.  1,  15  S.  59  (I  77,  5):  Balteus 
masculino  genere  semper  dicitur,  ut  clipeus.  Infelix  umero 
cum  apparuit  alto  [ingens]  balteus,  Vergilius  dixit  (Aen.  12, 
941).  Plinius  tarnen  vult  masculino  genere  vinculum  significare, 
neutro  autem  lora  ad  ligandum  apta.  Sed  Varro  in  Scauro 
baltea  dixit,  et  Tuscum  vocabulum  ait  esse;  iteiiQ  humanarum 
XVIII.  Non.  S.  194,  14:  Balteus  masculini  generis.  Virgilius 
lib.  XII  (v.  941):  Umero  cum  apparuit  alto  balteus.  Neutro 
Varro  rerum  divinarum  lib.  XI:  Tragica  viucula  baltea  sunt. 
Accius  didascalicon  lib.  Till:  Actoribus  manuleos,  baltea, 
machaeras.  Liyius  lib.  Villi:  Auratae  vaginae,  aurata  baltea 
illis  erant.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  10,  494:  Balteus  in  numero 
singulari  masculini  est  tantum  generis.  luveualis  (Sat.  6,  256): 
Balteus  et  tunicae  et  cristae.  In  numero  vero  plurali  et  neutri, 
ut  idem  luvenalis  (Sat.  9,  110):  Quotiens  rumoribus  ulciscuntur 
baltea?  Den  Nomin.  Sing,  balteum  haben  Varro  L.  L.  5, 
24,  116;  Isid.  Orig.  19,  33,  2  im  Zitt.,  Guelf.  1  und  2  und  in  der  ed. 
pr.;  den  Nomin.  undAcc.  Plur.  baltea  Prop.  5  (4),  10,  22;  Plin, 
N.  H.  33,  12,  54  (152);  luven.  9,  112;  Flor.  2,  4,  3.  Doch  ist  der 
Nomin.  Plur.  auch  baltei  Vitruv.  3,  5,  7;  der  Acc.  balteos 
Tac.  Hist.  1,  57;  Fronto  de  orat.  13  S.  158  Nab.;  Trebell.  Poll. 
Gallien.  Salon.  2,  3.  —  Über  den  Unterschied  von  buxus  und 
buxum  vergl.  unter  140  und  Serv.  zu  Verg.  Aen.  12,  764. 
Doch  gebrauchen  buxum  für  den  Baum  Enn.  (Ann.  266)  bei 
Philarg.  zu  Verg.  Ge.  2,  449;  Ovid.  Met.  10,  97;  Fast.  6,  697 
und  Plin.  N.  H.  16,  43,  84  (231);  und  buxus  für  die  Flöte, 
welche  Ps.  Verg.  Ciris  166;  Prop.  5  (4),  8,  42;  Ovid.  xMet.  14, 
537;  Senec.  Agam.  689;  Stat.  Theb.  7,  171  buxum  nennen, 
haben  Verg.  Aen.  9,  619;  Ovid.  Met.  4,  30;  Val.  Fl.  1,  319; 
2,  583;  3,  231;  Stat  Theb.  2,  77;  5,  94;  Claudian.  in  Eutr.  2, 
286  und  Rapt.  Pros.  3,  130. 

Über  das  seltene  caelus  vergl.  unter  105.  —  Die  Form 
calamistrum  und  den  Plur.  calamistra  belegt  Charis,  1,  15  S. 
61  (I  80,  11)  mit  Plaut.  Cure.  4,  4,  21  (577)  und  einer  Stelle 
des  Varro,  und  derselben  bedienen  sich  Varro  L.  L.  5,  29,  129; 
Non.  S.  546,  12;   Serv.  zu  Verg.  Aen.   12,  100  und  Isid.  Orig. 


-     792     — 

20,  13,  4;  hunc  calamistrum  giebt  Charis.  a.  a.  O.  aus 
Varro-,  calamistri  als  Nomin.  Plur,  hat  Cic.  Grat.  23,  78; 
calamistros  Tac.  de  orat.  26,  ein  Nomin.  Sing,  als  Masc.  fehlt. 
—  Über  callum  sagt  Charis.  Art.  gramm.  1,  15  S.  55  (I  72, 
1):  Callum  neutro  genere  dicitur.  Cicero  Tusculanarum  II  (Cap. 
15,  36):  Ipse  labor  quoddam  callum  obdueit;  et  Plautus  in  Milite 
(vielmehr  Persa  2,  5,  4):  Magis  tabello  quam  prunum  (bei 
Plaut,  wird  richtig  geschrieben:  magis  calleo  quam  aprugnum) 
callum  callet.  Sed  Marsus  fabellarum  Villi  sie:  Callum  sibi 
pectore  quendam.  Hoc  callum  haben  ferner  Charis.  Ai't. 
gramm.  1,  11  S.  19  (I  32,  9)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  97 
(I  548,  12);  Diom.  1  S.  314  (I  327,  23)  und  Beda  de  orthogr. 
S.  2781  (VII  268,  1).  Callum  ist  auch  bei  Cic.  Tusc.  5,  32, 
90;  Plin.  N.  H.  9,  35,  54  (108);  32,  10,  41  a20);  Pallad.  4, 
10,  28;  callus  Cels.  5,  18,  36;  5,  28,  12;  8,  8,  5;  8,  10, 
7;  Scrib.  Larg.  37;  205.  Vergl.  Goetz,  Gloss.  VI  169.  — 
Über  candelabrum  bemerkt  Non.  S.  202,  12:  Candelabrum 
generis  neutri,  ut  saepe.  Masculi  Caecilius  Meretrice  (111): 
Memini  ibi  candelabrum  ligneum  ardentem.  Nach  Arnoh.  1, 
59  waren  candelabrum  und  candelaber  nebeneinander  in 
Gebrauch.  Bei  Petron.  75,  10  ist  hie  candelabrus.  — Neben 
dem  Neutr.  canistrum  ist  can ister  Ven.  Fortun.  App.  26,  6 
und  Acc.  Plur.  canistros  Pallad.  12,  17,  1,  und  neben  canistella 
canistellus  Not.  Tir.  S.  176.  —  Capillum  als  Neutr.  giebt 
Non.  S.  198,  20  irrtümlich  aus  Plaut.  xMost.  1,  3,  97  (254),  indem 
er  anführt:  Vide  capillum  satin  compositum  sit  commode.  Bei 
Plaut,  wii'd  gelesen:  Viden  capillus  satis  compositust  commode; 
Plur.  capilla  C.  I.  L.  10,  8249.  —  Neben  capulus  auch 
capulum  Paul.  Festi  61,  12;  Tsidor.  Orig.  20,  16,  5.  —  Über 
caseus  und  caseum  sagt  Charis.  1,  15  S.  60  (I  79,  15): 
Caseus  mascuiini  generis  est,  ut  Vergilius  (Ecl.  1,  34):  Pin- 
guis et  ingratae  premeretur  caseus  urbi.  Et  Lucilius  XIIII 
(v.  15):  Caseus  alia  mollit.  Sed  Pomponius  (62)  neutraliter 
dixit  in  Lenone  caseum  molle.  Non.  S.  200,  7:  Caseus  generis 
mascuiini.  Virg.  in  Bucolicis:  Pinguis  et  ingratae  premeretur 
caseus  urbi.  Caseum  neutri.  Novius  (46)  Macco:  Pecunia 
quid?  bonum  breve  est,  respondi,  Sardis  veniens  caseum.  Plautus 
Medico  parasito:  Cum  virgis  caseum  radi  potest.  Beda  de 
orthogr.  S    2780  (VII  266,    19):   Caseus    mascuiini  generis  est; 


—     793     — 

sed  Pomponius  neutraliter  dixit  caseum  molle.  Auch  Cato  R.  R. 
76,  4  hat  omne  caseum.  Ebenso  Oribas.  4,  6;  Anthim,  79 
caseum,  quantum  dieunt,  non  solum  infirmos  sed  sanos  gravat 
und  80  caseum  recens  et  dulce.-  —  Gewöhnlich  castellum; 
aber  C.  I.  L.  1,  199  Z.  17  in  castelum  quei  vocitatust  Alianus; 
8,  8426  castello  quem  constituerunt ;  Itala  (Cant.)  Marc.  11, 
2  in  castellum  qui  est  contra  vos  und  Itala  (Cant.)  Luc.  19, 
30  ite  in  contra  qui  est  castellus.  Vergl.  Rönsch,  Itala  und 
Vulg.  S.  266  und  Appel,  De  genere  neutro  intereunte  in  lingua 
Latina  S.  83.  —  Catinus  als  Nebenform  zu  catinum  weist 
Non.  546,  7  aus  Varro  R.  R.  1,  63,  1  und  demselben  de  vita 
pop.  Rom.,  Charis.  1,  15  S.  61  (I  80,  1)  aus  Maecenas  nach. 
Charis.  fährt  dann  fort:  et  hinc  deminutive  catillus  fit,  ut 
Asinius  contra  maledicta  Antonii  „volitantque  urbe  tota  catilli" 
Sed  Varro  ad  Ciceronem  XI  catinuli  dixit,  non  catilli;  catilla 
hat  Petron.  50,  6.  —  Cavus  für  cavum  haben  Varro  R.  R.  3, 
15,  2;  Horat.  Serm.  2,  6,  116  und  Epist.  1,  7,  33;  Phaedr.  4,  6,  3; 
Colum.  12,  8,  1.  —  Neben  cerebrum  wii'd  auch  eine  Form 
ce reber  erwähnt,  die  aber  Caper  de  orthogr,  S.  2245  (VII  103, 
6)  verwirft,  aber  Fulgent.  3,  9  (ed.  Helm  74,  8)  hat  interiorem 
cerebrum.  —  Cingulum  Varro  L.  L.  5,  23,  114;  Paul.  Festi 
unter  cingulo  S.  63  schreibt:  cingulo  nova  nupta  praecingebatur, 
quod  vir  in  lecto  solvebat.  Der  Plur.  cingula  bei  Dichtern. 
Verg.  Aen.  1,  492;  9,  360;  12,  942;  Sil.  4,  257;  Val.  Fl.  3,  142^ 
3,  342;  3,  526;  6,  471;  7,  174;  Stat.  Theb.  8,  405;  8,  567; 
12,  440;  12,  528.  Cingulus  ist  der  Erdgürtel,  Cic.  de  rep. 
6,  20,  21;  Imp.  lustin.  Cod.  12,  33  (34),  5  §  4;  Macrob.  Somn. 
Scip.  2,  5;  ferner  sagt  Paul.  Festi  S.  43:  Cingulos  appellabant 
homines,  qui  his  locis,  ubi  cingi  solet,  satis  sunt  tenues.  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  9,  359  und  Isid.  Orig.  20,  16,  4:  Cingulum 
hominum  generis  neutri  est;  nam  animalium  feminino  genere 
dicimus  has  cingulas.  So  steht  cingula  als  Fem.  von  einem 
Pferde  Ovid.  Remed.  amor.  236,  welche  Stelle  der  Grammat. 
de  dub.  nora.  S.  76  (V  576,  17)  anführt,  und  von  einem  Hirsche 
Calpurn.  6,  41,  aber  von  einem  Menschen  Ovid.  A.  A.  3,  444, 
wo  in  mehreren  Büchern  lingula  ist,  wie  auch  geschrieben  wird. 
Über  clipeus  und  clipeum  sagt  Charis.  1,  15  S.  59 
(1 17,13):  Clipeus  masculino  genere  in  signifieatione  scuti  ponitur, 
ut  Labienus  ait,  neutro  autem  genere  imagiuem  significat.     Sed 


—     794     — 

Asinius  pro  Urbiniae  heredibus  imaginis  clipeum  masculine  dixit: 
Clipeus  praetextae  imaginis  positus.  Et  Livius  iu  siguificatione 
scuti  neutraliter  saepius,  et  Pomponius  f29)  in  Capella,  cum  ait: 
Clipeum  in  medium  lixum  est  Quare  .  .  .  dubii  sermonis  II 
indistincto  genere  dici  ait,  sed  littera  difFerre,  ut  pugnatorium 
per  i  clipeum  dicaraus,  quod  est  clipeus  dno  rov  x'/Jureif,  id 
est  celare,  dictus,  imagiuem  vero  per  u  a  cluendo.  Sed  haec 
differentia  mibi  displicet  propter  communionem  i  et  u  litterarum. 
Kam  et  maximus  et  inaxumus  dicimus  et  optimus  et  optumus. 
Non.  S.  196,  21:  Clipeus  geneiis  masculini.  Virgilius  (Aen. 
2,  734j:  Ardeutis  clipeos  atque  aera  micantia  ceruo.  Neutro 
Virgilius  (Aen.  9,  709):  Et  clipeum  super  intonat  ingens. 
Licinius  Macer:  Pars  magna  levius  clipea  portant.  Laberius 
Sororibus:  Hoc  voluit  clipeum  contra  pelvem  proici.  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  3,  286:  Clipeum  hie  masculino,  at  neutro  alibi: 
Clipeum  super  intonat  ingens.  Und  zu  Aen.  9,  709:  Et  clipeum 
super  intonat  ingens;  aut  ipse  ingens  super  clipeum  intonat,  aut 
ingens  clipeum  super  ipsum  tonat.  Nam  lectum  est  etiam  huc 
clipeum,  ut  probat  Caper;  quod  magis  debemus  accipere.  Nam 
Homerum  imitatus  est,  qui  ait  (IL  4,  504;  5,  42;  58;  294;  540; 
8,  260;  13,  187;  17,  50;  311  und  Od.  24,  525):  '^Q^ßijas  de 
T6vx€^  sn  avTO).  Cledon.  S.  1896  (V  40,  21):  Clipeus  masculini, 
ut  Ingentem  clipeum  Informant  (Verg.  Aen.  8,  447),  neutri, 
Clipeum  super  intonat  ingens  (Verg.  Aen.  9,  709).  Diom.  1  S. 
314  (I  327,  13)  und  Donat.  2,  4,  2  S.  1747  (IV  375,  34)  zählen 
clipeus  zu  den  zwischen  dem  Masc.  und  Neutr.  schwankenden 
Nomina.  Clipeum  haben  ausser  den  von  Charis.  und  Non. 
angeführten  Stellen  Varro  L.  L.  5,  3,  19;  Liv.  1,  43,  2;  34, 
52,  7;  Vitruv.  5,  10,  5;  Inschr.  Orell.  3701  (in  clupeo  quod), 
und  den  Plur.  clipea  Liv.  34,  52,  5;  35,  10,  12;  35,  41,  10; 
38,  35,  5;  40,  51,  3;  Mart.  Capella  6  §  569;  C.  I.  L.  5,  1829 
und  Orell.  2500;  clipeus  Enn.  (Fab.  436)  bei  Varro  L.  L.  7, 
5,  93;  Plaut.  Trin.  2,  4,  195  (596);  Cic.  Fin.  2,  30,  97  und 
Divin.  1,  44,  99;  Verg.  Aen.  2,  389;  2,  422;  2,  443;  7,  186; 
7,  626;  7,  789;  10,  242;  10,  261;  10,  482;  12,  432;  Ovid. 
Met.  8,  27;  12,  621;  15,  192  und  Fast.  4,  209;  Liv.  9,  19,  7; 
Senec.  Nat.  quaest.  1,  1,  14;  Plin.  N.  H.  35,  3,  4  (14);  Sil.  8, 
385;  Tac.  Ann.  2,  83;  Suet.  Calig.  16  und  Domit.  23;  clupeus 
C.  L  L.  6,  912  C.     Beachtenswert  sind  die  Worte  des  Trebell. 


—     795     - 

Poll.  Claud.  B,  3:  illi  clypeus  aureus,  vel  ut  grammatici  loquuntur, 
clypeum  areum  in  Romana  curia  collocatum  est. 

Über  Collum  und  collus  sagt  Non.  S.  200,  14:  Collum 
neutri  est  generis.  Vergilius  (Aen.  12,  8Q)'  Et  colla  comantia 
pectunt.  Collus  masculini.  Accius  (302)  Epigono:  Quid  cesso 
ire  ad  eam:  em  praesto  est,  camo  collum  gravem.  Lucilius 
Satirarum  lib.  VII  (v.  27)  :  Caldissime  ac  bene  plena  iias  olorum 
atque  auseris  collus.  Idem  lib.  XXVII  (v.  34):  Modo  sursum, 
modo  deorsum,  tamquam  collus  (L.  Müller  colus)  cernui.  Cae- 
cilius  (56)  Harpazomene:  Hunc  collum  ludo  praecidi  iube.  Idem 
(215)  Svnepbebis :  Ad  restim  res  redit;  immo  collus,  non  res, 
nam  ille  argentum  habet.  Cato  in  Sercia;  Accipite,  si  vultis, 
hoc  onus  in  vestros  collos.  Naevius  (115)  Cor.:  Utrum  scapulae 
plus  an  collus  calli  habeat,  nescio.  Plautus  Amphitryone  (1,  1,  289): 
Malae  mentum  barba  collus.  Varro  Sexagesi  (500):  Ut  nitens 
pavonis  collus,  nihil  exti'insecus  umens.  Die  zweite  der  Stelleu 
des  Lucil.  giebt  Non.  auch  S.  21,  6;  in  der  Stelle  des  Plaut, 
wird  gewöhnlich  collum  gelesen.  Aber  Plaut.  Amphitr.  1,  1, 
289  (445);  Capt.  2,  2,  107  (357);  4,  3,  2  (902)  und  Persa  4, 
6,  9  (691j  ist  collus,  collos  und  hunc  in  collum  die  gemeine 
Lesart,  und  so  Avird  die  erste  dieser  Stellen  von  Donat.  3,  2, 
3  S.  1769  (IV  393,  31)  angeführt.  Quintil.  bemerkt  1,  6,  42 
missbilligend,  dass  Calvus  collos  gebraucht  habe.  Collus  hat 
Gargil.  Mart.  de  cura  boum  §  10  und  Ace.  Plur.  collos 
Fronte  ad  M.  Caes.  2,  16  (ad  M.  Anton.  Aug.  1,  7,  4).  —  Commen- 
tarium  findet  sich  Varro  L.  L.  6,  9,  90;  Cic.  Brut.  44,  164;  Liv. 
42,  6,  3;  Plur.  commentaria  Gell.  1,  12,  18;  2,  6,  1;  die 
gebräuchliche  Form  ist  Sing,  c  o  m  m  e  n  t  a  r  i  u  s  und  Plur.  c  o  m  m  e  n- 
tarii.  —  Compitus  weist  Non.  S.  196,  8  aus  Varro  de  scenicis 
originibus  lib.  III  nach;  adiacentem  compitum  (in  den 
Hdschr.  ist  adicientem  c.)  aus  Caecil.  (226);  per  sermonum 
conpitos  Ven.  Fortun.  3,  4,  3  (ed.  Leo  p.  52,  16);  compitum 
haben  Varro  L.  L.  6,  6,  43  und  Tert.  Resurr.  60;  der  Plur. 
compita  ist  häufig.  —  Gewöhnlich  coriaudrum  und  Plur.  co- 
riandra  Colum.  10,  244,  aber  coriaudrum  viridem  Veget,  2,  35; 
coriandrum  sectam  Cato  R.  R.  157,  6.  —  Corius  belegt 
Paul.  Festi  unter  corius  S.  60  mit  einem  Verse  des  Plaut,  iuc. 
fab.  V  ed.  Leo  II  p.  543;  ferner  corius  Varro  (Sat.  Menipp. 
135)  bei  NcE    S.  199,  16,  woselbst  auch  Ace.  Plur.  corios  mit 


—     796     — 

Plaut.  Poeii.  1,  1,  11  (139)  belegt  ist.  —  Costum  llorat.  Carm. 
3,  1,  44;  Prop.  5  (4),  6,  5;  Eoa  costos  Lucan.  9,  917,  und 
nach  einem  Teile  der  Hdschr.  costum  suam  Ovid.  Met.  10^ 
308  und  sicca  costo  Claudian.  Nupt.  Honor.  et  Mar.  95.  — 
Über  crocus  und  crocum  sagt  Non.  S.  202,  6:  Crocum 
generis  neutri.  Sallustius  Ilist.  lib.  II:  Iter  vertit  ad  Corycum 
urbem  inclitam,  pastusque  nemore,  in  quo  crocum  gignitur. 
Masculini  Vii-gilius  Georgicorum  lib.  IUI  (v.  182):  Et  glaucas 
Salicis  casiamque  crocumque  rubentem.  Serv.  zu  Verg.  a.  a. 
O.:  Sallustius  in  Historiis  ait:  in  qua  crocum  gignitur.  Genere 
neutro  secundum  artem  usus  est;  hie  poetice  raasculino,  referens 
ad  puerum,  qui  in  hunc  florem  dicitur  esse  conversus.  Charis. 
Art.  gramra.  1,  11  S.  19  (I  32,  10);  Exe.  art.  gramm.  S.  97 
(1,548,  13)  und  Diom.  1  S.  314  (I  327,  24)  geben  crocum. 
Arnob.  1,  59  erwähnt  beide  Formen  als  ohne  Unterschied  an- 
gewandt. Crocum  haben  noch  Gels.  3,  21  S.  107  Daremb. 
und  5,  11;  Plin.  N.  H.  19,  6,  31  (99);  21,  6,  17  (31);  21,  7, 
18  (36);  21,  11,  39  (67);  24,  20,  81  (137);  crocus  Culex  401; 
Ciris  97;  Apul.  Met.  10,  34  S.  748,  über  den  Plur.  croci  und 
erocos  vgl.  unter  104.  — Neben  cubiculum  auch  cubiculus 
Itin.  Hierosolym.  S.  590  (278),  daselbst  auch  Plur.  cubicula; 
cubiculus  auch  Grut.  inscr.  172,  8;  Inscr.  im  Bullet.  Napol. 
1854  p.  101;  Inscr.  bei  Biraghi  Archaeol.  sacr.  p.  9.  —  Cul- 
mum  statt  culmus  bezeugt  der  Grammatiker  de  dub.  nom.  V 
576,  12 :  Culmum  generis  neutri,  ut  Nepos  vult.  Cicero  autem  „erit 
brevis  culmus".  Ergo  non  neutrum  nee  femininum,  sed  mascU' 
linum  ut  Varro  „in  tritici  culmo".  Virgiiius  (Ge.  1,  150)  dixit  „mala 
culmus".    —    Cuniculum  hoc   bemerkt    Caper    de    verb.    dub 

5.  2248  (  VII  109,  4)  aus  Varro;  cuniculum  ist  auch  bei  Paul 
Festi  S.  50  im  Lemma  und  findet  sich  Cassiod.  Ilist    eccl.  trip 

6,  12.  —  Cyclaminum  für  cyclaminos,  Plin.  N.  H.  21,  9,  27  (51) 
21,  11,  38  (64).  ~  Cyperum  Varro  R.  R.  2,  16, 13;  Colum.  12 
20,  5;  ciperum  Apic.  1,  5;  cyperon  Petron.  127,  9  v.  4 
cypirus  und  cyperos  Plin.  N.  H.  17,  13,  20(95);  21,  18,  69 
(115);  21,  18,  70  (117).  -  Cytisum  Varro  R.  R.  2,  1,  17 
2,  2,  19;  3,  16,  13;  Colum.  arb.  28,  1  im  cod.  Polit,  vergl 
unter  140;  cytisus  Verg.  Ecl.  1,  78;  2,  64;  Colum.  2,  11,  1 
5,   12,  1;  5,  12,  4;  7,  6,  1;  9,  4,  2;  Plin.  K  H.  13,  24,  47  (130) 


—     797     — 

16,  38,  73  (186);  17,  24,  37  (239);  18,  17,  46  (165),  und  im 
Plur.  cytisi  Verg.  Ge.  2,  431. 

Dictamnum  Plin.  N.  H.  25,  8,  53  (92);  25,  8,  55  (101); 
26,  14,  87  (142);  dictamnus  Cio.  Nat.  Deor.  2,  50,  126.  — 
Dass  für  dipondius  (dipundius,  dupondius,  dupundius)  auch 
dupondium  gesagt  wurde,  erwähnt  Varro  L.  L.  9,  49,  81, 
doch  gebraucht  er  seibist  L.  L.  5,  36,  169  dupondius.  Frontin. 
de  limitibus  lib.  II  (ed.  Lachmann  p.  28,  14)  steht  der  Nomin. 
dipondium,  vergl.  Goetz,  Gloss.  VI  S.  369.  —  Über  dorsus 
vergl.  unter  124. 

Fatus  für  fatum  Petron.  42,5;  71,  1;  77,  2;  Amm.  Marc. 
23,  5,  8;  C.  I.  L.  3,  1854;  3,  3196;  5,  6710;  Ephem.  epigi-.  2 
S.  288  Nr.  328;  Orell.  2613;  4748;  Fabr.  123,  28,  vergl.  Ritschi, 
Opusc.  4  S.  247,  253.  —  Favum  für  favus  will  der  Grammat. 
de  dub.  nom.  S.  79  (V  579,  5)  finden  in  super  mel  et  favum 
Psalm.  18,  11  und  Sirach  24,  27,  daselbst  ist  aber  der  Accus. 
nicht  zu  verkennen.  —  Neben  fimus  ist  fimum  häufig,  Plin. 
N.  H.  19,  8,  41  (138);  28,  8,  31  (121);  28,  11,  46  (165);  28, 
11,  48  (174);  28,  11,  48  (177);  28,  12,  50  (185);  28,  12, 
52  (192);  28,  14,  58  (209);  28,  14,  58  (210);  28,  15,  60  (213); 
28,  15,  61  (218);  28,  17,  70(234);  28,  17,  71  (235);  29,  5,  82 
(101);  29,  5,  32  (102);  29,  6,  38  (125);  30,  9,  23  (76);  Lactant. 
Opif.  Dei  11,  20;  Plin.  Valer.  2,  35;  2,  49.  In  älteren  Aus- 
gaben des  Samon.  las  man  v.  714  (721)  fimum,  da  aber  Samon. 
75;  350;  599  fimus  schreibt,  so  hat  Bährens  überall  diese  Form 
hergestellt.  —  Dass  für  negotiorum  forum  forus  gesagt  werden 
könne,  beweist  Charis.  1,  15  S.  55  (I  71,  27)  mit  Lucil.  (3,  63) 
forus  olim  ornatus  lucernis.  Non.  S.  206,  17:  Forum  geueris 
ueutri.  Masculini  Lucilius  lib.  III  (63):  Romanis  ludis  forus 
olim  ornatus  lucernis.  Sallustius  lib.  I:  Illum  nautis  forum. 
Pomponius  (38)  Petitore:  Balnea,  forus,  macellus,  fana,  portus, 
porticus.  Auch  in  dem  Verzeichnis  De  idiom.  gener.  (Gramm. 
Lat.  IV  574,  41)  ist  forus  ayoQcc^  forus  auch  Isidor.  Orig.  15,  2, 
27;  15,  6,  8;  18,  15,  1.  Über  die  Stelle  des  Sallust.  bei  Nou. 
vergl.  unter  112. 

Galbeum  Paul.  Festi  96,  6;  Acc.  Plur.  galbeos  Cato 
(Origines  7,  8  ed.  Jordan  p.  29,  1)  bei  Fest.  S.  265,  3.  — 
Über  galer  US  sagt  Serv.  zu  Verg.  Aon.  7,  688:  Galorus  gcnus 
est  pilei,  quod  Fronto  genere  neutro  dicit  hoc  galerum.    Dies 


—     798     - 

If^tztere  hat  auch  Apul.  de  mag.  22  S.  442  und  Hieronym. 
Epist.  64,  13.  —  P'ür  geniculum  gebraucht  Vitruv.  8,  6  (7), 
6  (ed.  Rose  p.  208,  22)  den  Nomin.  geniculus.  —  Gladiolus, 
einen  Plur.  gladiola  hat  Messala  bei  Quint.  1;  6,  42.  Hoc 
gladium  war  neben  hie  gladius  in  Gebrauch,  wie  Varro  L.  L. 
9,  49,  81  bezeugt  und  durch  eigene  Anwendung  L  L.  5,  24, 
116;  8,  23,  45  und  R.  R.  1,  48,  3  bestätigt.  Non.  S.  208,  12: 
Gladius  masculini.  Neutri  Lucilius  (Sat.  iuc.  fr.  85):  Haerebat 
mucro,  gladium  in  pectore  totum ;  Itala  (Clar.)  Rom.  8,  35. 
In  der  sehr  verstümmelten  Stelle  Plaut.  Gas.  5,  2,  28  (908) 
kann  aus  id  nicht  auf  ein  Neutr.  gladium  geschlossen  werden. 
Quintil.  1,  5,  16  urteilt:  Gladia  qui  dixerunt,  genere  exciderunt. 

Hibiscus  für  hibiscum  hat  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  2,  30;  Apul, 
de  herba  38.  —  Für  hyssopum  ist  hyssopus  Gels.  4,  4,  2; 
Colum.  7,  5,  22  (in  der  collat.  Polit.  und  im  Leipz.  hysopum 
oder  ysopum). 

Über  intubus  oder  intibus  und  intubum  oder  intibum 
bemerkt  Gharis.  1,  15  S,  77  (I  100,  26):  Intiba  neutro  genere 
Vergilius  dixit  (Ge.  1,  120):  Et  amaris  intiba  fibris.  Et  sie 
multi  eruditorum.  Sed  et  masculino  genere  frequenter  a  veteribus 
dictum  est.  Nam  Lucilius  in  V  (v.  21)  derideus  rusticam  cenam 
enumeratis  multis  herbis:  Intibus  (L.  Müller  hat  intubus) 
praeterea  pedibus  perserpsit  equinis ;  et  Aemilius  Macer:  Quales 
aget  intubus  herbas.  Non.  S.  208,  32:  Intiba  geueris  neutri. 
Verg.  Georgicorum  lib.  IUI  (v.  120):  Quoque  modo  potis  gau- 
derent  intiba  rivis.  Masculini  Lucilius  Satirarum  lib.  V  (v.  21): 
Intibus  praeterea  pedibus  praetensus  equinis.  Idem  XX  (v.  3): 
Pulmentaria,  ut  intubus  aut  aliqua  [et]  id  genus  herba.  Pom- 
ponius  (128)  in  Placenta:  Rustici  edunt  libenter  [pedibus]  tristis 
atros  intibos.  Die  letztere  Stelle  des  Lucil.  hat  Non.  auch  S. 
137,  28.  Intubum  agrestem  Veget  a.  vet.  3,  42,  2;  intubi 
als  Plur.  Gels.  4,  16  (9j;  Plin.  N.  H.  19,  8,  39  (129);  20,  8, 
29  (73);  intubum  als  Nomin.  Plin.  N.  H.  19,  8,  39  (129); 
Cael.  Aurel.  Acut.  2,  37,  210;  Gargil.  Mart.  de  cura  boum  §  12; 
Isidor.  Orig.  17,  9,  37.  Intuba  als  Plur.  Moret.  86;  Ovid. 
Met.  8,  666;  Golum.  10,  111;  Pallad.  1,  30,  1;  5,  3,  5;  11,  11, 
1:  Edict.  Diocl.  6,  3.  Es  ist  also  nicht  begründet,  wenn  Diom. 
1  S.  314  (I  327,  2)  nur  hie  intibus  als  Sing  und  haec  intiba 
als   Plur.    anerkennt.     L.    Müller    safft    in    Lucil.   S.    27  Anm.: 


—     799     — 

Servii  cd.  quidam  quo  usus  Burinannus  (eius  apographum  a 
Momseno  factum  possidet  Hagenus)  ad  Georg.  I  120  intyba 
pluraliter  neutri  generis,  singulariter  vero  masculini  ut  Lucilius 
(ita  V.,  cd.  Lucius)  in  V.  Schol.  Bern,  ad  Verg.  Georg.  3,  526: 
hie  intubus  et  haec  intuba.  —  lugulum  und  iugulus  sind  in 
Gebrauch,  wie  Arnob.  1,  59  sagt.  lugulum  haben  Cic.  Epist. 
ad  Att.  1,  16,  4  und  Fat.  5,  10;  Cels.  8,  8,  1 ;  Plin.  N.  H.  11, 
43,  98  (243);  iugulus  Senec.  de  ira  1,  2,  2;  Lucan.  2,  317; 
3,  743;  4,  821;  5,  63;  5,  370;  7,  182;  7,  645;  9,  264;  10 
387;  Stat.  Theb.  3,  379;  12,  680;  luven.  4,  110;  Flor.  3,  10, 
13;  der  vorgebliche  Quintil.  Decl.  9,  21;  Prob.  Append.  S.  443 
(IV  197,  22).  —  Neben  iugum  auch  iugus  lordan.  Getica  7, 
54  (ed.  Mommsen  p.  68,  14);  Rossi  Inscr.  Chr.  1  no.  177; 
iugum  coniugalem  C.  I.  L.  8,  5030. 

Lapathos  oder  lapathus  Lucil.  (4,  1)  bei  Cic.  Fin.  2,  8, 
24;  Colum.  10,  373;  lapathum  Cels.  2,  21;  2,  25;  2,  29;  3,  6 
(ed.  Daremberg  p.  87,  35);  Plin.  N.  H.  20,  20,  85  (23!).  — 
Libus  für  libum  giebt  Non.  S.  211,  31  aus  Nigid.  —  Hoc 
locum  lectum  est  apud  Ennium  (ed.  L.  Müller  p.  136  X),  sed 
nemo  dicit  hodie,  sagt  der  (jrammat.  in  dem  cod.  oHm  Bob, 
nunc  Vind.  exe.  21  (VII  542,  9);  Gruter  Inscr.  129,  14.  Voss, 
de  anal.  1.  37  meinte  locum  als  Nomin.  zu  finden  in  der  An- 
führung aus  Varro  libro  octavo  rerum  divinarum  bei  Macrob. 
Sat.  3,  4,  2:  Et  adiecit:  Sicut  locum  in  quo  figerent  candelara, 
candelabrum  appellatum,  ita  in  quo  deum  pouerent,  nominatum 
delubrum.  Hier  ist  aber  der  Acc.  c.  inf.  auch  in  dem  relat. 
Satze  der  oratio  obliqua  angewandt,  wie  bei  Varro  L.  L.  9,  33, 
46  nach  vorhergegangenen  respondco:  Itaque  sicut  abacum 
argento  ornari,  ut  alia  paria  sint,  alia  disparia,  sie  orationem; 
Liv.  33,  45,  7  ut  feras  quasdam  nulla  mitescere  arte  sie  immitem 
et  implacabilem  eius  viri  animimi  esse;  Tac.  Ann.  12,  20  cui 
inopi  quanto  longiorem  vitam,  tanto  plus  supplicii  fore ;  Suet. 
Claud.  40  si  quem  alium,  et  se  liberum  esse ;  und  in  den  Bei- 
spielen bei  Hand  Tursell.  3  S.  472.  —  Lorus  statt  des  sonst 
üblichen  lorum  Petron.  57,  8;  Apul.  Met.  3,  13  S.  197;  3,  14 
S.  198;  Schol.  luven.  6,  480.  —  Neben  der  Pluralform  lupatos 
Solin.  45,  13  auch  lupata  Germanic.  Arat.  212;  Mart.  1,  104, 
4;  Serv.  zu  Verg.  Ge.  3,  208.  —  Lupinum  Cato  K.  R.  34,  2; 
Colum.  2,  15  (16,  5),  vielleicht  auch  2,  10,  1  und  2,  15  (16),  6; 


—     800     — 

Cels.  4,  24  (17);  Pliii.  N.  H.  18,  7,  10  (50);  18,  21,  50  (185), 
daneben  auch  lupinus  Mart  5,  78,  21;  Pallad.  1,  6,  14; 
Flur,  lupini  Colum.  6,  25;  PHn.  N.  H.  22,  25,  74  (154); 
lupinos  Ovid.  Medic.  fac.  69.  —  Lutus  für  lutum  Claud. 
Quadrig.  (frag.  94  ed.  Peter  p.  236,  17)  bei  Non.  S.  212,  7; 
C.  I.  L.  4,  1516 ;  5,  4905.  Bei  Caper  de  ortogr.  S.  2244  (VII 
101,  16)  lesen  wir:  hoc  lutum  atque  macellum  /yixütg  exire 
memeuto,  Memmius  ista  macella  licet,  Caesar  luta  dicat,  E. 
Baehrens  (Archiv  für  lat.  Lexicographie  II  S.  476)  will  hie 
lutus  schreiben,  da  lutus  die  vulgäre  Form  sei  und  zu  Capcrs 
Zeit  stimmte. 

Macellus  für  macellum  Pompon.  (38)  bei  Non.  S.  206, 
20]  mit  Unrecht  wird  Mart.  10,  96,  9  conturbator  macellus  so 
gedeutet,  da  dieses  von  macer  abgeleitet  ist.  —  Non.  S.  213, 
21:  Medimnum  generis  neutri;  masculini.  Lucilius  Satyrarum 
lib.  XV  (v.  23):  praeterquam  in  pretio  primus  semisse,  secundus 
nummo,  tertius  iam  plurest  quam  totus  medimnus;  ferner 
Corn.  Nepos.  Att.  2,  6  modus  mensurae  medimnus  Athenis 
appellatur.  Dagegen  medimnum  Cic.  Verr.  3,  47,  112;  3,  47, 
113  u.  a.;  Auson.  Edyll.  11,  16;  Plural  medimna.  —  Einen 
Voc.  metalle  hat  Spartian.  Pescenn.  Nig.  12,  6  im  Pal.  (im 
Reg.  metalla).  —Neben  dem  gebräuchlichen  modius  auch  ein- 
mal medium  bei  Cato  R.  R.  58  salis  uni  cuique  in  anno 
medium  satis  est.   —  Über  mundus  und  mundum  sagt  Gell. 

4,  1,  3:  Mundum  quoque  muliebrem  Lucilius  in  Satirarum 
XVI  (v.  3)  non  virili  genere,  ut  ceteri,  sed  neutro  appellavit 
bis  verbis:  Legavit  quidam  uxori  mundum  omne  peuumque; 
atqui  quid  mundum,  quid  non?  quis  dividet  istuc?     Vergl.  Non. 

5.  214,   14,  der  auch  die  Stelle  aus  Lucil.  anführt. 

Für  nardum  ist  nardus  Prob.  Cathol.  1,  42  S.  1464 
(IV  21,  19)  und  Isid.  Orig.  17,  9,  3.  Bei  Horat.  Carm.  2,  11, 
16  Assyria  nardo  und  Ovid.  A.  A.  3,  443  liquida  nardo;  auch 
bei  TibuU.  2,  2,  7  und  seinem  Nachahmer  3,  6,  63  ist  im  Par. 
B  und  im  cod.  Dati  pura  nardo  und  Tyria  nardo,  wie  bei 
Prudent.  Psych.  359  die  Var.  infusam  nardum  bemerkt  wird. 
Scrib.  Larg.  110;  113;  120;  176;  177  hat  nardi  Syriacae,  In- 
dicae  und  Celticae,  derselbe  126;  144;  170;  271  nardi  Syriaci  und 
Indici.  —  Über  nasus  und  nasum  sagt  Prob,  de  nom.  S.  221 
(IV  212,  10):   Nasus   hie    an  hoc  nasum?     Antiqui  neutraliter 


—     801     — 

dicebant-,  itaque  Lucretius:  Nasum  diductius  quam  pandius 
paulo  vellem.  Qui  nunc  masculino  genere  dicitur;  nam  Cicero 
(Nat.  Deor.  2,  bl,  143):  Nasus  itaque,  qui  diduetus  est,  quasi 
murus  oculis  interiectus  esse  videatur.  Non.  S.  215,  2:  Nasus 
masculini.  Neutri  Lucilius  lib.  VII  (v.  16):  Queis  oculi  non 
sunt  neque  nasum,  et  qualia  sunt.  Idem  lib.  XXII  (v.  7): 
Nasum  rectius  nunc  homini  est,  soeraene  pedesne?  Grammat. 
de  dub.  nom.  S.  89  (V  584,  24):  Nasum  generis  neutri,  ut 
Lucilius:  Nasum  hoc  corpusque  scutum.  So  ist  nasum  Plaut. 
Amph.  1,  1,  288  (444);  Cure.  1,  2,  18  (HO);  Men.  1,  2,  57 
(168)  und  Mil.  4,  6,  41  (1256);  Vitruv.  3,  1,  2.  —  Neben 
nuntius  kommt  auch  nuntium  vor;  Non.  S.  215,  9  sagt:  Nuntius 
generis  masculini;  neutro  aput  aliquos  non  receptae  auctoritatis 
lectum  est,  sed  doctos;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  6,  456  über  nuntius: 
Sane  qui  nuntiat,  genere  tantum  dicitur  masculino.  Quod  autem 
nuntiatur,  licet  neutro  dicatur,  tarnen  invenitur  etiam  masculino 
und  zu  Aen.  11,  896:  nuntius  est,  qui  nuntiat,  nuntium  quod 
nuntiatur;  Isidor.  Orig.  10,  189:  Nuntius  est  et  qui  nuntiat  et 
quod  nuntiatur,  id  est  ayysXoq  xal  dyysAia:  sed  nuntius  ipse 
homo  genere  masculino;  id  vero,  quod  nuntiat,  genere  neutro,  ut 
hoc  nuntium  et  haec  nuntia.  Vergl.  auch  Appel  a.  a.  O. 
p  79.  De  caelio  nuntium  erit  Cens.  tabul.  bei  Varro  L.  L. 
6,  9,  86;  tale  nuntium  Apul.  Met.  7,  1  S.  446;  8,  6  S.  522; 
nunc  calida  ad  sensum  decurrunt  nuntia  rerum  Luc.  4,  704; 
nova  nuntia  Catull.  63,  75;  nuntia  dura  Commodian.  Apol. 
892;  grandia  nuntia  Sedul.  2,  474;  veredarii  celeres  nuntia 
perferentes  Vulg.  Esth.  8,  14. 

Für  ocimum  wird  von  Charis.  1,  15  S.  55  (I  72,  18) 
und  Beda  de  orthogr.  S.  2794  (VII  282,  19)  aus  Aemil.  Macer 
ocimus  angeführt,  und  bei  Apic.  5,  3  §  193  ist  ocimum  viridem, 
Schuch  schreibt  viride.  —  Für  das  gewöhnliche  oleaster  giebt 
der  Grammat.  de  dub.  nom.  S.  90  (V  585,  22)  als  übliche  Form 
oleastrum;  den  Plur.  oleastra  hat  Calpurn.  2,  44. —  Oleum 
viridem  haben  die  Handschriften  des  Apic.  1,  28  §  27  und  5, 
2  §  190,  hier  schreibt  Schuch  viride  wie  auch  5,  2  §  191  und 
5,  2  §  192;  Nomin.  oleus  Oribas.  fr.  Bern  II  6  (ed.  Hagen  p. 
8,  28). 

Palatus  liat  allein  Cic.  Fin.  2,  8,  24;  palatum  Varro  R.  R. 
3,  3,  7;    Horat.    Serm.    2,  8,  38;    Senec.    Conc.    Helv.    9,    11; 

Neue-Wayeuer.    Formenlehre.    I,  ">.  Aufl.  ^^ 


—     802     — 

Colum.  8,  16,  4;  Plia.  N.  H.  11,  B7,  65  (171).  —  Pannumala 
Nomin.     Nov.  (86)  bei  Non,  S.  218,  22.  —  Papyrum  für  das 
üblichere  papyrus  Plin.  N.  H.  13,  11,  22  (71);  13,  11,  22  (73); 
13,  12,  23  (76);  dazu  der  Acc.  papyrum  intortum  Gels.  5,  28, 
12  S.  215  Daremb.  und  der  Abi.  Aegyptio  papyro  Plin.  N.  H. 
33,  5,  30  (94).  —  Pastillum  statt  des  gewöhnlichen  pastillus 
sagte  Varro  nach  Charis.  1,  13  S.  24  (I  37,   15),  und  die  näm- 
liche Form  wendet  Fest.  S.  250  an.     Pastillus  vergl.  pistillus. 
—  Über  patibulum  sagt  Non.  S.  221,  13:    Patibulum  genere 
neutro.     Masculino  Licinius  rerum  Romanarum   lib.    XXI   (frag. 
23  ed.  Peter  p.  309,  5):    „Deligat  ad  patibulos,   deligantur  et 
circumferuntur,   cruci  defiguntur".     Plautus  Carbonaria  (frag.  11 
ed.  Leo  II  p.  530):  „Patibulum  ferat  per  urbem,  deinde  ad- 
iigat  (vielmehr  adfigatur)  cruci".  —  Über  pilleus  bemerkt  Non. 
S.  220,  11:  Pilleus  generis  masculini.     Plautus  Captivis:  Pilleum 
quem  habuit,  diripuit,  eumque  ad  caelum  tollit,     Neutri  Plautus 
Comic,  (frag.  VI  ed.  Leo  II  p.  533):  Te  obsecro,  Lyde,  pilleum 
meum,  mi  sodalis,  mea  salubritas.     Der  Plur.  pillea  (pilia)  ist 
bei  Pers.  5,  82;    Stat.  Silv.  4,  9,  24;    Mart.  2,  68,  4;   14,  1,  2 
und  Paul.  Festi  S.  207,  ferner  bei  Serv.  zu  Verg.  Aeu.  8,  664; 
9,  916.     Pileolum  (pilleolum)    Hieronym.  Epist.  64,   13;  85,  6 
(ad  Fabiolam  uud  ad  Paullin.,  aber  pilleolus  Horat.  Epist.   1, 
13,  15 ;  Colum.  Arb.  23,  2.  —  Über  pistillus  und  pistillum 
sagt  Non.  S.  221,  1:  Pistillus  masculino.     Novius  Mauia  medica 
(^59):   „Lacrimae  cadent,  calet  pistillus".     Idem  FuUonibus  (28): 
„Testas    (so   nach    Bothe's    Verbesserung    für    testis),     patinas, 
pistillos  mihi  cantant".     Neutro  Munatius:   „Pistillum  grande 
est".     In  der  ersten  Stelle  des   Nov.    hat  der  cod.   Cuiac.  cadet 
pastillus;  über  Munatius  vergl.  den  Kommentar  von  L.  Müller 
zu  Nonius.     Pistillus  ist  auch  im  Moret.   112,  aber  aus  einem 
Colb.  wird  die  Var.  pastillus  bemerkt;  pistillum   in  dem  Ver- 
zeichnis   de    idiom.  gen.  Gramm.  Lat.  ed.  Keil  IV  580,  45.    — 
Neben  pluteus  auch  p luteum  Vitruv.  5,  1,  5;  5,  6,  6;  C.  I. 
L.  2,   152  No.  34.  —  Podium,  selten  podius,  so  Chronograph, 
ed.  Mommsen  p.  648,  25   partectorum    podius  ruit,   und  Anth. 
Lat.    ed.  Riese  373,   1  amphitheatralem  podium.     —  Porrus  für 
porrum    haben  Cels.  4,  13    (6);    Pallad.  3,  24,  11;    3,  24,  12; 
5,   3,  5;  Oribas.   1,  16;    C.  L  L.  2,   154   No.   1.     Der   Plur.   ist 
fast  immer  porri.     Prob.  Cathol.   1,  17   S.   1447  (IV,    8,    18); 


—     803     — 

1,  43  S.  1465  (IV  22,  14);  Charis.  Art.  gramm.  1,  15  S.  80 
(I  104,  7)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  103  (I  551,  28);  Diom.  1 
S.  314  (I  327,  5);  Phoc.  4,  5  S.  1706  (V  426,  28);  Consent.  S 
2026  (V  345,  14)  und  Schol.  Bern,  zu  Verg.  Ge.  3,  526  ver- 
binden den  Sing,  porrum  und  den  Plur.  porri,  und  auch 
Donat.  2,  4,  2  S.  1747  (IV  375,  31)  schreibt  diesem  Nomen 
verschiedene  Genera  für  den  Sing,  und  Plur.  zu.  Doch  ist 
porra  Moret.  74.  —  Für  puteus  hat  puteum .  Pompon.  Dig. 
19,  1,  14;  I.  Neap.  6832  und  Orell.  4456b,  und  den  Plur.  pu- 
tea  Varro  bei  Non.  S.  217,  3  (in  den  Hdschr.  putei,  da  doch 
ein  Beispiel  des  Gen.  neutr.  angekündigt  ist);  Frontin.  Aquaed. 
89;  Uipian.  Dig.   19,   1,  17  §  8;  Itala  (Veron.)  loh.  4,  IL 

Eine  Nebenform  zu  qualus  oder  quallus  ist  qualum;  so 
qualus  Colum.  9,  15,  12;  Prise.  3,  8,  44  S.  618  (II  115,  12);  Isidor. 
Orig.  20,  14,  13;  Acc.  cum  qualum  Cato  R.  R  52,  1;  Plur. 
in  qualos  Cato  R.  R.  52,  1;  quallos  Verg.  Ge.  2,  241  und 
Serv.  z.  d.  St.;  quala  Cato  R.  R.  11,  5;  23,  1;  68;  Colum.  7, 
3,  9;  das  Deminutiv  lautet  quasillus  und  quasillum,  das 
Mascul.  findet  sich  bei  Cato  R.  R.  133  eum  quasillum  und 
ebendaselbst  quasillum,  per  quem,  ferner  Paul.  Festi  350: 
talassionem  vocabant  quasillum,  qui  alio  modo  appellatur 
calathus;  Acc.  Plur.  quasillos  Cato  R.  R.  133,  3  und  Paul. 
Festi  47:  calathos  Graeci,  nos  dicimus  quasillos.  Prise,  a.  a. 
sagt:  hie  qualus  hoc  quasillum  und  Isidor.  Orig.  19,  29,  3: 
nam  Latine  quasillum  dicitur.  Cicero  in  Philippicis  (3,  4,  10): 
at  vero  inter  quasilla  pendatur  aurum. 

Reticulus  Varro  R.  R.  3,  5,  13;  Feuestella  bei  Non.  S.  221, 
33;  PHn.  N.  H.  12,  14,  32  (59);  Pctron.  67,  6;  Uipian.  Dig.  19, 
1,  17  §  4;  C.  I.  L.  2,  174  No.  14.  Vergl.  Charis.  1,  15  S.  45. 
—  Hoc  rogum  bemerkt  Non.   S.  221,  23  aus  Afran.  (114). 

Über  sagum  sagt  Charis.  1,  15  S.  81  (I  105,  17):  Sa- 
gum  neutro  genere  dicitur.  Sed  Afranius  in  Deditioue  (44) 
masculine  dixit:  „Quia  quadrati  sunt  sagi".  Et  Ennius  (Ann. 
255):  „Sagus  caerulus".  Die  Stelle  des  Afran.  giebt  auch  der 
Grammat.  de  dub.  nom.  S.  100  (V  591,  9).  Non.  S.  223,  33: 
Sagum  generis  neutri,  ut  plerunHpie.  Masculini  Ennius  (Ann. 
254):  Tergus  igitur  sagus  pinguis  opertat.  Varro  Virgula  divina 
(Sat.  Menipp.  569):  Cum  neque  aptam  moUis  umeris  tibulam 
sagus  ferret.     Die  Stelle  des  Varro  hat  Non.  auch  S.  538,  28. 

61* 


—     804     — 

Bei  Cic.  Verr.  Acc.  1,  38,  95  wird  richtig  saccos  gelesen,  nicht 
sagos,  wie  Forc.  im  Lex.  wollte.  —  Über  salum  bemerkt  Non. 
S.  223,  24:  Salum  neutri  generis  est  vulgari  consuetudine. 
Masculini  Ennius  Hecuba  (Fab.  186):  Undantem  salum.  — 
Sampsuchum  für  sampsuchus  Plin.  N.  H.  13,  1,  2  (10);  21,  11, 
35  (61),  wo  Detlefsen  sampsucum  schreibt;  21,  22,  93  (163); 
mit  dem  Plur.  sampsucha  Colura.  10,  171.  —  Sarculum  Plaut. 
Truc.  2,  2,  21  (276);  Cato  R.  R.  10,  3;  Pompon.  (90)  bei  Non. 
S.  18,  21;  Varro  L.  L.  5,  31,  134;  Ovid.  Met.  11,  36  und  Fast. 

1,  699;  4,  927;  Colum.  10,  91;  sarculus  Pallad.  1,  43,  3, 
falsche  Lesart  aber  war  sarculos  für  sacculus  in  den  Versen 
des  Lucil.  (22,  4)  bei  Cic.  Fin.  2,  8,  23.  —  Zu  dem  gewöhn- 
lichen saxum  ist  der  Voc.  saxe  Inschr.  Orell.  2982.  wieder- 
holt Henz.  6406.  Ein  Norain.  saxsus  ist  C.  I.  L.  10,  4431; 
saxum  ingentem  quem  superponeret  inquisivit  Anonym.  Vales. 
16  §  96  (ed.  Mommsen  p.  328,  48),  mit  Unrecht  schreibt  Gardt- 
hausen  nach  cod.  Palatin.  saxum  ingens  quod;  insuper  statu- 
minetur  ne  minore  saxo  quam  qui  possit  manum  implere 
Vitruv.  7,  1,  3,  qui  haben  alle  Handschriften  wie  auch  Faven- 
tius;  Rose  schreibt  im  Vitruv.  (p.  163,  12)  nach  Philander  quod, 
dagegen  im  Faventius  in  der  neuern  Ausgabe  p.  296,  35  und 
297,  17  qui,  wie  auch  im  Vitruv.  geschrieben  werden  muss.  — 
Neben  scalprura  und  scalpellum  kommen  scalper  und 
scalpellus  vor,  jenes  Geis.  8,  3  (ed.  Daremberg  p.  331,  18 
und  331,  22)  und  8,  4  (p.  336,   5  und  336,    17);    dieses   Gels. 

2,  10  (p.  54,  25  und  54,  30);  7,  7,  4  (p.  274,  26)  und  7,  19 
(p.  299,  18  und  299,  30).  Der  Grammat.  de  dub.  nom.  S.  101 
(V  591,  14)  sagt:  Scalper  generis  masculini,  sicut  culter,  ut 
Titus  Livius;  quamvis  quidam  scalprum  dicant.  Bei  Liv.  27, 
49,  1  ist  vielmehr  fabrile  scalprum,  wie  Senec.  Epist.  65,  13 
scalprum  und  Horat.  Serm.  2,  3,  106  der  Plur.  scalpra;  Gic. 
pro  Sest.  65,  135  und  Senec.  de  ira  2,  27,  4  scalpellum;  bei 
Isidor.  Orig.  19,  19,  13  lesen  wir  den  Nomin.  scalprus.  —  Neben 
scutum  stellt  Non.  S.  226,  12  den  Nomin.  scutus  aus  Turpil. 
(40);  und  Prise.  3,  8,  44  S.  618  (II  115,  8)  verbindet  scutum 
vel  scuta  als  Grundwort  von  scutula,  scutella,  indem  er  aus 
Lucil.  (5,  25)  anführt:  scutam  ligneolam  in  cerebro  infixit. 
Hierüber  vergl.  L.  Müller  zu  Lucil.  S.  28  und  212.  —  über 
sibilus    und    sibilum    sagt    Gharis.    1,    15    S.   61    (I  81,  11)  : 


—     805     - 

Sibilus  dici  oportet,  ut  Vergilius  (Ecl.  5,  82):  Nam  neque  me 
tantum  venientis  sibilus  Austri.  Cicero  de  Gloria  II:  In  Tu- 
sculanum  mihi  nuntiabantur  gladiatorii  sibili.  Sed  et  neutro 
genere  quidam  dixerunt,  ut  Ovidius  (Met.  4,  493):  Sibila  dant 
saniemque  vomunt;  Cornelius  Severus:  Et  sua  concordes  daut 
sibila  clara  dracones;  et  Macer  Theriacon:  Longo  resonantia 
sibila  coUo.  Beda  de  orthogr.  S.  2801  (VII  291,  6):  Sibilus 
dici  oportet:  Vergilius  (Ecl.  5,  82) :  nam  neque  me  tantum  venientis 
sibilus  Austri.  Sed  et  neutro  genere  quidam  dixerunt,  ut  Cor- 
nelius Severus:  et  sua  concordant  sibila  saeva  dracones,  et 
Macer  Theriacon:  longo  resonantia  sibila  collo.  Non.  S.  223, 
25:  Sibilum  neutro,  ut  apud  Serenum:  Suave  sibilum.  Mascu- 
lino  Virg.  in  Bucolicis  (Ecl.  5,  82) :  Nam  neque  me  tantum 
venientis  sibilus  Austri.  Lucilius  (ine.  lib.  v.  90):  Saxa  et  Stridor 
ubi  atque  erunt  dum  sibilus  institis  (Lips.  vermutete  ubi  ac- 
quierunt,  tum  sibilus  instat  oder  infit,  L.  Müller  ubi  atque 
ruentum  (oder  furentum)  sibilus  instat).  Prise.  6,  15,  79  S.  716 
(II  264,  4):  hie  sibilus,  huius  sibilus,  vadus,  vulgus, 
fretus.  Sisenna  in  XII  historiarum  (frag.  131  ed.  Peter  p.  295, 
9):  procul  s  i  b  i  1  u  significare  consuli  coepit  und  1.  8,  46  S.  559 
(II  35,  20):  sifilum  quoque  pro  sibilum  teste  Nonio  Marcello 
de  doctorum  indagine  dicebaut.  In  den  Fragm,  Bobiens.  ed. 
Keil  VII  542,  41  heisst  es  kurz  sibilus  et  sibila.  Sibilus 
hat  auch  Pacuv.  (336)  bei  Varro  L.  L.  5,  1,  7;  Cael.  an  Cic. 
Epist.  ad  Fam.  8,  2,  1  und  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  87;  ferner 
Quintil.  8,  6,  31 ;  im  P  1  u  r.  ist  s  i  b  i  1  o  s  Senec.  Epist.  56,  1 
und  Amm.  Marc.  28,  4,  32;  sibila  Lucr.  5,  1382;  Ovid.  Met. 
3,  38;  13,  785;  15,  670;  15,  684;  Lucan.  7,  772;  9,  631;  9, 
643;  9,  724;  Calpurn.  Ecl.  4,  45;  4,  101;  Nemes.  3,  10;  Grat. 
Cyneg.  30;  Val.  Fl.  6,  201;  7,  526;  8,  103;  Sil.  1,  96;  2,  99; 
3,  186;  6,  189;  7,  424;  9,  247;  9,  443;  Stat.  Silv.  3,  3,  26; 
Theb.  ],  115;  2,  290;  5,  528;  6,  226  (248);  6,  316  (338);  8, 
345  und  bei  anderen  Dichtern.  —  Sputum  mit  Nebenformen 
nach  der  zweiten  Deklination,  so  s  p  u  t  u  s  Cael.  Aurel.  Chron. 
2,  9,  120  und  vorher  in  demselben  Paragraph  Acc.  Sputum 
und  Abi.  s  p  u  t  0,  woraus  anzunehmen  ist,  dass  Cael.  Aurel.  hier 
und  Chron.  3,  2,  18  s  p  u  t  u  s  als  Nomin.  Sing,  nach  der  zweiten 
Deklination  behandelt  hat;  Acc.  Plur.  sputos  Gregor.  Tur. 
Vit.  patr.  13,    dagegen  Formen   nach    der   vierten  Deklination: 


—     806     — 

Abi.  Sing.  9  p  u  t  u  Itala  (Rehd.)  loh.  9,  6;  Cael.  Aurel.  Chron 
4,  4,  80;    de   sign,   diaet.   pass.   84  (Anecd.  ed.  Kose  2  p.  233 
84);    A  c  c.    Plur.    sputus   Augustin.   Civ.  Dei  18,  23,  2  (ed 
Dombart  II  287,  23).  —  Stadinra  und  Formen  von  stadius 
wie  Nomin.  Plur.  stadii  Itin.  Alex.  49  (112);  A  c  c.  Flur 
stadios  Plin.  N.  H.  4,  12,  20  (62)  und  Macrob.   Somn.   Sei 
pion.   1,  15,  18,  —   Neben   s  t  a  g  n  u  m    auch   N  o  m  i  n.   Sing 
stagnus  Gromat.  vet.  365,  22;  365,  24  und  lord.  Getic.  5,  30 
—  Supparus  7isQi(afiiov  et   hoc   supparum   erscheint  bei 
Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  17)  unter  den  Nomina,  welche  bei 
den  vetustissimimit  verschiedenen  Genera  gebraucht  wurden.  Nach 
Fest,  unter  supparus  S.  310  war  supparus  (Naev.  Com.  64) 
dasselbe  wie  subucula;  bei  Paul.  S.  311  ist  im  Leipz.  und.  Berl. 
und  im  Guelf.  1  m.  pr.  supparum,  und  diese  Form  hat  Non.  S. 
540,  8;    bei  Fest,   ist  jedoch  auch  der  Acc,   Plur.  supparos. 
Varro  L.  L.  5,  30,  131   hat  supparus,   Nov.  (70)  bei  Non.   a. 
a.  0.  supparum  Viliensem,     Im  Plur.  ist  bei  Dichtern  suppara, 
Senec.  Med,  328  und  Herc.  Oet.  703;    Lucan.  2,  364;    5,  429; 
Stat.  Silv.  3,  2,  27;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  198,  23;  zuweilen  mit 
der  Var.  sipara,  wie  siparum  auch  Senec.  Epist.  77,  1;  77,  2 
und  Isid.  Orig.   19,  3,  4  geschrieben  wird.  —  Neben  dem  Neutr. 
symbolum  kommen  Nomin.  Sing,   sumbolus    Plaut.    Pseud. 
2,  2,  50  (648)    und    sumbolum    oder    sumbulum    als    Acc. 
eines  Masc.  vor  Plaut.  Bacch.  2,  3,  29  (263);  2,  3,  31  (265); 
und  Pseud.  1,  1,  55  (57);  2,  2,  4  (598);    2,  2,  57  (652);  2,  4, 
27  (716);  2,  4,  63  (753);  4,  6,  30(1092),  und  symbolos  haben 
Cato  (Orat.  fr.  2  ed.  Jordan  p.  37,  14)  bei  Fronto  ad  Antonin. 
Imp.  1,  2   (ed.  Naber  p.  100,  13);  lustin.  2,  12,  2. 

Über  tergum  sagt  Non.  S.  227,  16:  Tergum  neutro 
genere  dici  et  consuetudo  et  veterum  firmat  auctoritas.  Plautus 
Pseudulo  (1,  2,  21  =  134):  Numquam  edepol  vestrum  durum 
(bei  Plaut,  durius)  tergum  erit,  quam  hoc  terginum  meum. 
Masculino  Plautus  in  Asinaria  (2,  2,  53  =  319):  Habeo  opinor 
familiärem  tergum,  ne  quaeram  foris.  —  Thesaurum  Petron. 
46,  8;  Paul.  Fest.  8,  14;  Itala  (Rehd.)  Luc.  12,  34;  Vict.  Vit.  1, 
32;  Caper  de  orthogr.  S.  2239  (VII  93,  6)  vergl.  Appel  a.  a. 
O.  p.  106,  und  thesaurium*Itala  (Colb.)  3  Esdr.  5,  45;  Cassiod. 
in  Psalm.  21,  31.   —  Neben  titulus  auch  titulum  Orell.  2754; 


-     807     - 

Henzen  6293;  Fabretti  Inscr  8,  47.  —  Torus,  Nebenform  to- 
rum  Varro  (de  vit.  populi  Romani)  bei  Non.  S.  11,  14;  Anthol. 
Lat.  ed.  Meyer  1472,  2;  Fabretti  Inscr.  252,  42;  toris  quae  Lact. 
6,  23,  15.  —  Über  uterus  und  uterum  bemerkt  Non.  S.  229, 
28:  Uterus  masculino  genere  dicitur.  Neutro  Plautus  Aulularia 
(4,  7,  10  =  691):  Peru,  mea  nutrix,  obsecro,  uterum  dolet. 
Turpilius  Philopatro  (179):  Disperii  misera,  uterum  cruciatur 
mihi.  Afranius  in  Vopisco  (346):  Sedit  uterum,. non  ut  omnino 
tamen.  So  auch  Apul.  de  mag.  85  S.  581  o  infelix  uterum 
tuum.  Non.  S.  188,  11:  uter  pro  uterus.  Caelius  Imbriis  (v. 
94):  nunc  uter  crescit,  non  potest  celari;  uter  wird  auch  in  der 
Exe.  Charis.  S.  86  (I  540.  13)  angeführt.  —  Über  vadus  vergl. 
unter  124.  —  Vallus,  welches  gewöhnlich  einen  einzelnen 
Pfahl  bedeutet,  ist  für  vallum  gebraucht  Caes.  bell.  civ.  3,  63, 
2;  3,  63,  3;  3,  63,  6;  3,  63,  8;  Bell.  Alex.  2,  4.  Vergl.  Gronov 
Obs.  3,  18.  —  Vatillum  mit  der  Nebenform  vatillum  can- 
dentem  Marc.  Empirie.  27.  —  Vinus  hat  Petron.  41,  12;  so 
auch  Itala  (Veron.)  loh.  2,  10;  Itala  (Fuld.  und  Amiat.)  Apoc.  14, 
10,  undindenSchol.Bern.  zuVerg.  Ge.  2,  98heisstes:  Notandum 
hie,  quod  vinum  masculino  genere  dicit  Tmolius,  nee  immerito, 
quoniam  et  apud  Petronium  in  satyra  (in  der  Hdschr.  Franiuni 
in  satyria)  invenitur.  —  Über  viscus  und  vis  cum  sagt  der 
Gramm,  de  dub.  nominib.  ed.  Keil  V  593,  7:  viscus  ad  capien- 
dum  generis  masculini,  ut  illud:  in  quercu  viscus  extat.  Sed 
consuetudo  vis  cum  quasi  neutri  dicit.  Charis.  1  S.  20  (I  32, 
14):  vis  cum,  sed  Plautus  (Bacch.  1,  1,  16)  viscus  dixit,  vergl. 
Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  139.  —  Neben  vitellus,  welches  Horat. 
Serm.  2,  4,  57  und  Gels.  6,  6,  1  S.  227  Daremb.  haben,  wie  im 
Plur.  vitelli  und  vitellos  Mart.  13,  40,  1;  Scrib.  Larg.  115; 
221,  steht  vitellum  Varro  bei  Prob,  zu  Verg.  Ecl.  6,  31  (ed. 
Keil  p.  19,  3  und  19,  5);  der  Plur.  vitella  Apic.  4,  1  §  116; 
5,  3  §  194;  10,  1  §  447;  10,  2  §  453;  10,  14  §  478. 

Aus  Inschr.  sind  noch  anzuführen  collegius  Acta  fratr. 
Arv.  a.  81  (unter  Titus  und  Domit.)  Z.  27;  34;  39;  I.  Neap. 
744;  1750;  5602;  5720;  Grell.  2413;  4101;  4947,  und  noch  an 
vielen  Stellen,  und  hunc  collegiura  Grell.  4123;  mouimen- 
tus  C.  I.  L.  6,  2530;  6,  3324;  6,  8457;  6,  8931;  6,  11913;  6, 
14670;  I.  Neap.  6843  Z.  11,  dafür  munimentus  C.  I.  L.  2, 
266,  und  hunc  monumentum  oder  monimentum  I.  Neap.  1641; 


—     808     - 

3545  Z.  7  und  6916  Z.  14,  dafür  hunc  luunimentum  I.  Neap. 
7043  Z.  9  und  Orell.  4469;  cepotafius  C.  I.  L.  6,  3554; 
Grell.  4516;  horreus  C.  I.  L.  2,  3222;  huuc  sepulcrum 
C.  I.  L.  3,  2632;  tabularium  pensilem  Orell.  1430; 
eum  templum  Inscr.  de  l'Alg.  3730;  alium  theatrum  OrelL 
4955;  vexillus  C.  I.  L.  3,  79,  und  vexillum  argento  insignein 
C.  I.  L.  3,  1193;  hoc  sarcofagum  Orell.  4432;  hoc  titulum 
C.  I.  L.  5,  6246;  6,  2346;  6,  9199;  Orell.  2784  und  Henz.  6293; 
hoc  tumul(um)  C.  I.  L.  3,  2341;  5,  8294;  6,  14578. 

126.  Einige  Nomina  der  zweiten  Deklination, 
deren  Nomin.  Sing,  immer  auf  us  ausgeht,  lassen  im 
Plur.  die  neutrale  Endung  a  zu,  und  umgekehrt  haben 
andere,  welche  im  Sing.  Neutra  auf  um  sind,  im  No- 
min. Plur.  i  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  103  (I.  551,  26): 
Sunt  quaedam,  quae  singulariter  cum  declinantur,  in  plurali 
mutant  geuera,  velut  hie  locus,  pluraliter  haec  loca;  hoc 
porrum,  pluraliter  hi  porri;  hoc  fr en um,  pluraliter  hi  freni; 
hoc  iocum,  pluraliter  hi  loci  et  haec  ioca.  Womit  die  ver- 
stümmelte Stelle  desselben  Art.  gramm.  1,  12  S.  23  (I  37,  1) 
zu  vergleichen  ist:  Sunt  quaedam,  quae  singulariter  cum  decli- 
nantur, in  plurali  ....  pluraliter  haec  loca  et  hi  loci,  hie 
pomarius  ....  hie  iocus  haec  ioca  et  hi  ioci,  hoc  por- 
rum ....  Diom.  1  S.  314  (I  327,  1):  Nomiuum  genera  numero 
saepe  plurali  mutantur  et  sunt  anomala.  Masculina  in  neutrum, 
ut  hie  intibus,  Maenalus,  Tartarus,  locus,  iocus,  sed 
haec  intiba,  Tartara,  Maenala  dumtaxat  neutro.  Nam  haec 
loca,  hi  loci  et  haec  ioca,  hi  ioci  dupliciter  declinantur. 
Feminina  in  neutrum,  ut  haec  Pergamus,  Pergama;  neutra 
in  masculinum,  ut  hoc  porrum,  caelum,  forum,  hi  porri, 
caeli,  fori,  sed  haec  fora  melius  declinantur.  Phoc.  4,  3  S. 
1706  (V  426,  14):  In  singulari  numero  generis  masculini,  in 
plurali  neutri,  hie  locus  haec  loca,  dicimus  tarnen  et  hi  loci; 
hie  iocus  et  haec  ioca  et  hi  ioci;  hie  Maenalus  haec 
Maenala,  hie  Tartarus  haec  Tartara,  hie  Gargarus 
haec  Gargara,  hie  carbasus  haec  carbasa,  hie  Is- 
marus  haec  Ismara,  hie  sibilus  haec  sibila.  Pompei. 
Comm.  S.  150  (V  162,  21):  Saepe  coutingit  ut  in  singulari  nu- 
mero alterius  generis  sit  et  in  plurali  alterius.  Invenimus  enim 
in  singulari  numero  aliud  genus  et  aliud  in  plurali,  ut  est  bul- 


-     809     — 

neum.  Hoc  baineu  m  dicimus  in  numero  singulari,  et  in 
phirali  dicimus  hae  balneae  has  balneas:  occisus  est  a  bal- 
neis  Pallaceni  a  cena  rediens  Romae  Sextus  Roscius  (Cic.  pro 
Rose.  Amer.  7,  18).  Item  est  femininum  in  singulari  et  pliu-ali 
neutrum,  ut  haec  carbasus  et  haec  carbasa  dicimus  in 
plurali.  Item  in  singulari  numero  invenitur  masculinum,  in 
plurali  neutrum,  hie  Tartarus  et  haec  Tartara.  Debemus 
ergo  notare,  quando  sunt  uomina  in  numero  singulari  alterius 
generis  et  alterius  in  plurali,  ut  sie  dicamus.  Sed  scire  debes,  quod* 
haec  balnea,  ut  est:  secreta  fugit  loca,  balnea  vitat  (Horat. 
A.  P.  298).  Caelum  numero  singulari  generis  ueutri  est,  in 
plurali  masculini:  hoc  caelum  dicimus  et  hi  caeli;  quis  toti- 
dem  vertat  caelos  Lucretius  (II  1097)  dixit.  Et  porrum, 
caepe,  iocus:  hie  iocus  et  haec  ioca;  sed  possumus 
dicere  et  hos  iocos,  ut  est:  mox  iuvenes  agitare  iocos 
(Persius  6,  5).  Et  forum;  sed  scire  debemus  quod  est  hie  ah  qua 
dififerentia:  quando  f  o  r  o  s  dicimus,  tabulata  navium  significamus; 
quando  de  deambulatorio,  haec  f  o  r  a  dicimus.  Quamquam 
SaUustius  etiam  de  deambulatorio  masculino  genere  dixerit, 
illum  raptis  forum  et  castra  nautica  Sertorius  mutaverat.  Vide 
ergo  ne  te  fallat,  quoniam  masculinum  fecit. 

Über  die  geographischen  Benennungen  D  i  n  d  y  m  u  s , 
Ismarus,  Maenalus,  Taenarus,  Taygetus  und  ihre  Plur. 
auf  a  vergl.  unter  114.  Über  locus  und  iocus  sagt  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  1,  306:  Et  Iocos  et  loca  dicimus,  cum  in  numero 
singulari  locus  tantum  dicamus.  Simile  est  et  iocus,  nam  et 
ioca  facit  et  ioci.  Ut  (Sallust.  lug.  96,  2)  loca  atque  seria 
cum  humillimis  exercere;  et  (Cic.  Phil.  2,  4,  7)  Quam  multa 
ioca  solent  esse  in  epistulis.  Et  Persius  (6,  5):  Mox  iuvenes 
agitare  iocos. 

Von  eigentlichen  ürtlichkeiten  wird  gewöhnlich  loca 
gebraucht,  Enn.  (Fab.  178)  bei  Cic.  Tusc.  1,  21,  48  und  (Ann. 
142)  bei  Fest,  unter  quaeso  S.  258;  Plaut.  Cist.  4,  2,  8  (677); 
Pacuv.  (1)  bei  Diomed.  1  S.  336  (I  345,  2);  (203)  bei  Non.  S. 
382,  8;  (272)  bei  Non.  S.  353,  14;  (303)  bei  Non.  S.  178,  8; 
Acc.  (237)  bei  Varro  L.  L.  7,  2,  11  und  (554)  bei  Macrob. 
Sat.  6,  5,  9;  Dichter  bei  Fest,  unter  tesca  S.  356  und  bei  Apul, 
Flor.  18  S.  84;  Cato  (Grat.  30,  2  ed.  Jordan  p.  54,  2)  bei  Non. 
S.  195,  2;   Cic.  Epist.  ad  Farn.  9,    2,  5;   9,  19,    2;   Fin.  1,  20, 


1 


—     810     — 

69;    5,    1,   2;    5,    1,   3  und  bei  Quintil.  5,    13,   28;    Caes.   bell 
Gall.  2,  4,  2;  Lucr.  1,  209;   1,  373;   1,  522:    1,  926;  1,  1062 

2,  40;  2,  146;  2,  323;  2,  344;  2,  357;  2,  1073;  3,  141;  4 
573;  4,  576;  4,  580;  4,  591;  4,  596;  4,  597;  4,  607;  4,  870 
5,  42;  5,  299;  5,  570;  5,  575;  5,  694;  5,  760;  5,  770;  5,  779 

5,  1255;  5,  1387;  6,  88;  6,  173;  6,  284;  6,  384;  6,  396;  6 
421;  6,  468;  6,  557;  6,  580;  6,  738;  6,  742;  6,  818;  6,  1133 

6,  1262;  6,  1267;  6,  1275;  Catull.  9,  7;  63,  3;  63,  14;  63,  70 
63,  82;  63,  87;  Sallust.  lug.  18,  11;  20,  4;  35,  5;  54,  3;  54 
6;  54,  8;  Verg.  Ge.  2,  140;  4,  515  und  Aen.  1,  51;  2,  495;  2 
698;  3,  414;  5,  756;   6,  265;   6,  434;  6,  462;  6,  534;  6,  761 

7,  131;  9,  190;  Horat.  Carm.  1,  22,  7;  Epist.  1,  17,  28  und  A 
R  298;    Tibull.  4,   1,   97;  Ovid.  Met.   1,  345;    1,   510,  2,   457 

3,  228;  3,  237;  4,  111;  4,  337;  4,  436;  5,  362;  7,  353;  7,  819 

8,  377;  10,  29;    10,  230;    11,  61;  11,  365;    11,  393;    12,  483 
13,  564;  14,  103;  14,  125;  14,  126;  14,  361;  14,  681;  14,  785 
und  Fast.  1,  502;  2,  388;  4,  78;  4,  481;  5,  14;  5,  592;  5,  639 
6,  115;  Liv.  1,  1,  5;    1,  5,  2;   1,  6,  4;    1,  7,  4;   1,  7,  8;   1,  7 
12;  1,  8,  4;  1,  21,  5;  1,  35,  8;  1,  35,  10;  1,  38,  6;  5,  33,  10 
5,  33,  11;  9,  11,  5  (hier  ist  iis  locis  quae  ante  pacis  mentionem 
habuimus);  9,  19,  16;  28,  11,  14;  31,  44,  5;  42,  3,  7;  Vell.  2, 
70,   1;    Val.  Fl.   3,    685;    4,  278;    7,  491;  Stat.  Silv.  5,  1,  200 
und   Theb.    12,    145;    Mart.    7,   84,    4;    12,   9,   4;    12,    52,    11; 
Quintil.  1,  4,  26;  11,  2,  18;  11,  2,  25;  Tac.  Ann.  13,  39;  Hist. 
1,  86;  Germ.  40;   Agric.  20  und  de  orat.   12;  Amm.  Marc.  15, 

9,  8;  22,  8,  19;  23,  6,  64;  26,  6,  11;  27,  4,  5;  27,  4,  9;  28, 
5,  3;  28,  6,  18;  29,  6,  4;  31,  2,  14;  31,  6,  6;  31,  7,  2;  31,  8, 
5;  31,  9,  3;  31,  13,  12;  31,  16,  2.  Aber  auch  loci,  Plaud. 
Pseud.  2,  2,  1  (594);  Sallust.  lug.  78,  5;  Vitruv.  3  Prooem.  3; 
5,  8,  1;  Tac.  Ann.  12,  17;  12,  55  und  Hist.  3,  85;  und  locos, 
Naev.  (bell.  Punic.  III)  bei  Non.  S.  211.  7  und  (trag.  25)  S.  323,  1 
(an  der  letzteren  Stelle  ist  in  den  Hdschr.  lucos);  Enn.  (Ann. 
33)  bei  Cic.  Divin.  1,  20,  40;  Plaut.  Trin.  4,  2,  86  (931);  Cato 
bei  Gell.  3,   7,  3;   Acc.   (530)   bei  Varro  L.  L.  7,  2,  11;  Lucr. 

4,  509;  Sallust.  lug.  18,  4;  30,  1;  66,  1;  76,  1  in  den  Fabric. 
1  und  2,  im  Bas.  1,  Acad.  und  in  anderen  Büchern;  78,  1;  87, 
4;  97,  1;  Verg.  Aen.  1,  306;  1,  365;  2,  28;  6,  638;  9,  387; 
Prop.  5  (4),  8,  22;  Liv.  5,  35,  1  (dagegen  ist  24,  2,  10  locos 
wahrscheinlich    eine   Interpolation);    Vell.    1,   4,   4;    2,    116,    1; 


—     811     — 

Plin.  N.  H.  18,  8,  19  (83);  Val.  Fl.  1,  541;  1,  558;  2  67;  2, 
301;  3,  214;  4,  557;  8,  200;  Sil.  1,  24;  4,  90;  9,  624;  14,  116; 
Tac.  Ann.  1,  61;  2,  20;  2,  54;  3,  21;  6,  34;  12,  14;  13,  36; 
13,  37;  13,  54;  13,  57;  14,  24  und  Hist.  2,  42;  2,  70;  Suet. 
Tib.  43  (Venerios  locos);  Amm.  Marc.  15,  9,  3;  28,  2,  1;  31, 
7,  10;  Auson.  Epist.  24,  77.  Bei  Cic.  ist  in  dieser  Be- 
deutung weder  loci  noch  locos,  aber  er  schreibt  Orat- 
partit.  10,  36  in  locis  et  illa  naturalia,  maritimi.  an  remoti  a 
mari,  plani  an  montuosi,  leves  an  asperi,  salubres  an  pestilentes, 
opaci  an  aprici,  et  illa  fortuita,  culti  an  inculti,  celebres  an  deserti, 
coaedificati  an  vasti,  obscuri  an  rerum  gestarum  vestigiis  nobilitati, 
consecrati  an  profani;  und  Fat.  4,  7  inter  locorum  naturas 
quantum  intersit  videmus:  alios  esse  salubris,  alios  pestilentis, 
in  aliis  pituitosos  et  quasi  redundantis,  in  aliis  exsiccatos  atque 
aridos;  multaque  sunt  alia,  quae  inter  locum  et  locura  plurimum 
differant. 

Amtliche  stellen  in  der  Staatsverwaltung  oder  im 
Heere  oder  in  Priestercollegien  sind  loca,  Liv.  4,  57, 
11;  5,  10,  11;  6,  37,  6;  10,  8,  3;  10,  15,  8;  Tac.  Ann.  2,  55; 
ebenso  werden  die  im  Kampf  spiel  oder  im  Kriege  den 
einzelnen  zugeteilten  Plätze  oder  Posten  bezeichnet, 
Verg.  Aen.  5,  132;  10,  238;  Liv.  2,  39,  9;  42,  34,  15;  Amm. 
Marc.  25,  6,  14;  der  gebührende  Rang,  Ovid.  Fast.  6,  304; 
die  von  leblosen  Dingen  eingenommeneu  Plätze,  Verg. 
Ge.  2,  235.  Loca  sind  auch  die  den  fremden  Gesandten 
angewiesenen  Wohnungen,  gewöhnlich  mit  lautia  verbunden, 
Liv.  30,  17,  14;  42,  26,  5;  Apul.  Met.  3,  26  S.  223;  9,  11  S. 
614;  Symraach.  Epist.  4,  56;  Sidon.  Epist.  8,  12.  Die  Plätze 
für  die  Beisetzungen,  Grell.  4103;  4404.  Ferner  die  Sitze  in 
den  Schauspielen,  Liv.  1,  35,  8;  34,  44,  5;  VeU.  2,  32,  3; 
Plin.  N.  H.  8,  7,  7  (21);  Vitruv.  5,  6,  2;  Suet.  Claud.  21  und 
Nero  11;  C.  I.  L.  2,  3364;  Inscr.  de  Lyon  10,  8  S.  390  und 
11,  2  S.  466;  11,  3  S.  456  und  11,  4  S.  467;  Acta  fratr.  Arv. 
a.  80  Z.  25;  doch  Tac.  Ann.  15,  32  hat  dafür  locos.  Loci 
muliebres  sind  die  weiblichen  Geschlechtsteile  Varro 
L.  L.  5,  2,  15;  so  locos  Cato  R.  R.  157,  11;  Lucr.  4,  1246; 
Plin.  N.  H.  11,  37,  84  (209);  Gbsequ.  97;  Scrib.  Larg.  156; 
aber  Colum.  7,  7,  4;  8,  7,  2;  8,  11,  8  loca  genitalia,  loca 
naturaha    und    loca    feminarum.     Auch    andere    Körperteile 


—     812     — 

werden  loci  genannt,  wie  Geis.  5,  26,  26  nervosi  loci;  Samen. 
688  (695)  obscaenos  loeos  und  748  (755)  locos  dolentes,  doch 
Öamon.  869  (875)  loca  laesa. 

Loci  bezeichnet  das  in  der  Mnemonik  der  Alten  an- 
genommene Fachwerk,  Cic.  de  orat.  2,  86,  354;  2,  87,  358, 
und  in  iis  locis  quos  haberet  2,  88,  360;  ferner  Cornific.  3,  16, 
29;  3,  16,  30;  3,  17,  30;  3,  18,  31;  3,  19,  31;  3,  19,  32;  3, 
22,  37;  3,  24,  40;  4,  2,  3;  Quintil.  11,  2,  22;  doch  steht  dafür 
auch  loca  Quintil.  11,  2,  18;  11,  2,  20;  11,  2,  25  und  locis 
quae  vel  linguntur  vel  sunmntur  und  in  iis  quae  didicerunt  locis 
daselbst  §  21  und  23.  Locus  mit  dem  Plur.  loci  ist  eine 
philosophische  Materie,  Gegenstand  der  Betrachtung, 
bei  den  Rhetoren  eine  Beweisquelle.  So  steht  loci  und 
locos  Cic.  de  orat.  1,  13,  56;  3,  55,  210;  Fin.  1,  2,  6;  Parad. 
Prooem.  1;  4;  ex  quattuor  locis  in  quos  honesti  naturam  vimque 
divisimus  Off.  1,  6,  18.  Ferner  loci  und  locos,  desgleichen  locis 
qui  oder  quos  Cic.  Invent.  2,  3,  11;  2,  5,  16;  2,  8,  26;  2,  8, 
28;  2,  14,  46;  2,  18,  56;  2,  22,  68;  2,  37,  112;  2,  51,  155;  2, 
58,  176;  2,  59,  177;  de  orat.  1,  31,  141;  1,  33,  151;  2,  27, 
118;  2,  30,  130;  2,  30,  131;  2.  31,  134;  2,  72,  291;  3,  30, 
119;  Orat.  14,  44;  Top.  2,  7;  Orat.  partit  2,  5;  14,  51;  17,  58 
und  Epist.  ad.  Farn.  7,  19;  Cornific.  2,  6,  9;  2,  31,  50;  3,  4, 
8;  Senec.  Contr.  2,  9,  26;  Quintil.  2.  4,  27;  2,  4,  31;  2,  11,  6; 
3,  6,  24;  3,  6,  28;  3,  8,  27;  5,  8,  4;  5,  10,  20;  5,  10,  53;  5, 
10,  113;  5,  12,  15;  5.  13,  59;  7,  1,  1;  7,  2,  31;  7,  2,  53;  7, 
10,  5;  8  Prooem.  12;  11,  3,  144;  12,  8,  13;  luven.  6,  245; 
Tac.  de  orat.  22;  31.  So  loci  communes  Cic.  Invent.  2,  15, 
48;  2,  15,  49;  2,  15,  50;  2,  16,  50;  2,  16,  51;  2,  18,  56  und 
Parad.  Prooem.  3;  Cornific.  3,  8,  15;  Quintil.  2,  1,  9;  2,  1,  11; 
3,  1,  12;  5,  1,  3;  5.  13,  57;  10,  5,  12.  Endlich  sind  loci 
einzelne  Stellen  von  Schriftstellern,  wie  Cic.  Fin.  1,  3, 
7;  Quintil.  1,  1,  36;  1,  4,  4;  5,  13,  42;  6,  3,  36;  8.  4,  14;  11, 
3,  84;  Tac.  de  orat.  22;  dafür  ist  jedoch  loca  gebraucht  Horat. 
Epist.  2,  1,  223;  Aram.  Marc.  29,  2,  8. 

Von  locus  ist  der  Plur.  ioca  ausser  in  den  von  Serv. 
angeführten  Stellen  (bei  Cic.  Phil.  2,  4,  7  ist  im  Vat.,  Bamb., 
Bern,  und  Teg.  loca  dafür  geschrieben)  noch  Cic.  Epist.  ad  Att. 
14,  14,  L  und  Fin.  2,  26,  85;  Lucr.  5,  1397;  Apul.  Flor.  16 
S.  63;  Spartian.  Hadr.  20,  8;  Capitol.  Anton.  P.   11,  8  und  Ver. 


—     818     - 

7,  4;  Auson.  Parent.  7,  11;  18,  1;  Prof.  Burd.  7,  2  und  Epist. 
12,  22;  Augustin.  Confess.  1,  14;  Macrob,  Sat.  2,  3,  1;  Sidon. 
Epist.  4,  4,  1;  8,  11,  3;  9,  16  v.  33.  Doch  auch  ioci  Verg. 
Catal.  5,  17;   Ovid.  Fast.  3,  695;   Stat.  Süv.  4,   6,  13;   Quintil. 

8,  3,  22;  Mart.  10,  48,  21;  Plin.  Epist.  6,  15,  2;  Apul.  Met.  2, 
19  S.  138;   bei   dem   vorgeblichen  Quintil.    Decl.   321;   Diom.  1 

5.  315  (I  327,  32);  und  iocos  Plaut.  Bacch.  3,  4,  21  (519)  im 
Ambr.  (sonst  iocum)  und  Stich.  5,  2,  10  (658);  Cato  (Orat.  fragm. 
40,  5  ed.  Jordan  p.  58,  13)  bei  Macrob.  Sat.  3,  14,  9;  Culex 
6;  Horat.  Carm.  3,  21,  2;  Serm.  1,  5,  98  und  Epist.  2,  2,  56; 
Ovid.  A.  A.  3,  367;  3,  381;  Met.  3,  320;  Fast.  3,  738;  Trist. 
1,  9,  62;  2,  238;  2,  444;  2,  494  und  Epist.  ex  Pont.  2,  10,  42; 
Liv.  1,  4,  9;  5,  49,  7;  Vell.  2,  67,  4;  Senec.  Contr.  1  Prooem. 
14;  1,  2,  10  (Iocos);  7  Prooem.  9;  9,  25,  1;  Senec.  Epist.  97, 
6;  97,  7;  99,  21;  De  ira  2,  9,  2;  Tranq.  15,  10;  Const.  12,  3 
und  Consol.  Helv.  16,  14;  Pers.  6,  5;  Phaedr.  3,  8,  7;  6,  9 
(10),  13;  Quintil.  1,  5,  71;  2,  10,  9;  6,  3,  2;  9,  4,  131;  Stat. 
Silv.  1,  6,  93  und  Epist.  ad  Marcell.  vor  dem  vierten  Buch; 
Mart.  1,  4,  3;  1,  14,  1;  3,  20,  5;  4,  8,  11;  4,  10,  8;  4,  49,  2; 

6,  82,  5;  6,  85,  10;  7,  8,  9;  7,  12,  2;  7,  28,  8;  10,  17,  3;  10, 
35,  13;  10,  64,  2;  10,  87,  7;  Tac.  Ann.  2,  13;  K.  Hadrian.  bei 
Spartian.  in  seinem  Leben  25,  9;  Suet,  Calig.  27;  33;  Nero  34 
und  Vita  Horat.;  lustin.  7,  3,  4;  9,  8,  8;  Apul.  Met.  8,  23  S. 
570;  Claudian.  in  Eutr.  2,  357  und  VI  cons.  Honor.  60;  Macrob. 
Sat.  2,  1,  8;  2,  1,  14;  2,  3,  13;  2,  4,  1;  2,  4,  12;  2,  4,  19; 
Sidon.  Carm.  2,  42;  9,  210;  23,  302;  Anthol.  Lat.  ed.  Riese  22, 
2;  412,  17.  Hoc  iocum  in  der  oben  mitgeteilten  Stelle  des 
Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  103  (I  551,  28)  ergiebt  sich  schon 
durch  die  Vergleichung  mit  den  daneben  stehenden  Stellen  des 
Charis.  Art.  gramm.  (I  37,  3)  und  Diom.  (I  327,  2)  als  falsch. 

Acinus  Plin.  N.  H.  14,  1,  3  (14)  und  ein  Ungenannter 
bei  Non.  S.  193,  14;  dazu  der  Plur.  aeina  öfters  bei  Varro  nach 
Non.  a.  a.  O.,  desgleichen  Cato  R.  R.  112,  2;  112,  3;  Colum. 
12,  39,  1;  12,  39,  3;  12,  43,  4;  12,  43,  8,  aber  auch  acini 
und  acinos  Colum.  arb.  9,  1;  Plin.  N.  H.  14,  16,  18  (98);  15, 
24,  29  (100);  17,  21,  35  (161);  17,  21,  35  (162);  17,  22,  35 
(189);  18.  31,  74  (300);  23,  1,  8  (13);  einzeln  steht  der  Abi. 
acina  Catull.  27,  4  (im  Sangerni.,  (Jyii'.  uud  Dat.  acino,  im  Saut. 
aeinae),  worüber  Gell.  7  (6),  20,  6  zu  vergleichen;  Genit.  acinae 


—     814     — 

Oael.  Aurel  Chron.  4,  3,  61;  Oass,  Fol.  35  (ed.  Rose  p.  75,  9), 
vergl.  Goetz,   Thesaur.  Glos.s.  VI    p.  17.  —  Alveus    mit   einer 
Nebenform  alveum  Isidor.  Orig.  20,  6,  8;  Paul.  Festi  168  und 
dem   Plur.  alvea  Gromat.  veter.   p.  317,    27  und  323,    15;    C. 
I.   L.   6,   8718.    —    Carbasus   Lucr.    6,    109;    Catull.   64,  227; 
Verg.  Aen.  3,    357;   4,   417;    8,  34;    Prop.  5  (4),    11,   54;   Val. 
Max.  1,  1,  7;  Val.  Fl.  2,  579;  4,  615;  8tat.  Achill.   1,  558;  im 
Plur.  carbasa  Ovid  Her.  7,  171;  A.  A.  2,  337;  Remed.  amor. 
531;  Met.  6,  233;  11,  48;  11,  477;  13,  419;  14,  533  und  Fast. 
3,  587;    6,  715;   Senec.  Herc.  F.  542;   Lucan.  2,  697;    3,  239; 
3,  596;  5,  421;  5,  428;  5,  560;  8,  50;  8,   185;  8,  254;  8,  471; 
9,  77;   9.  324;    9,  799;   Val  Fl.   1,  8;  1,  575;    1,  607;  4,  422; 
5,  424;  6,  225;  Sil.  6,  354;  15,  163;  Stat  Silv.  4,  3,  106;  Achill. 
1,  446;  1,  704  (2,  30);  2,  25  (311);  2,  47  (333);   Theb.  4,  29; 
7,  793;  Mart.  12,  29,   17;  Sidon.  Carm.  22.  8;    Doch  im  Sing, 
carbasum  als  Neutr.  Pacat.  Paneg.    Theodos.  Aug.  33,   4,   und 
ira  Plur.   carbasos  Amm.  Marc.   14,  8,  14.  —  Cavillum  Apul. 
Met.  1,  7  S.  32;  Paul.  Festi  S.  46;  cavillus  Apul.  Met.  2,  19 
S.   138.     -   Zu   clivus   giebt  Non.    S.  194,   29   den   Plur.   cliva 
depressa  aus  Cato  (Grat.  30  fragm.  2  ed.  Jordan  p.  54,  2),  und 
ardua  fortunae  cliva  aus  Memmius   (fragm.   1   ed.  L.  Müller  p. 
93),    cuius    auctoritas    dubia   est.     Bei   Frontin.    de   limit.    S.    43 
giebt  Goes  per  cliva  et  coufragosa  loca,  Lachmann  aber  (Fron- 
tin.  1  de  controv.  S.  24)  hat  clivia,  und  bemerkt  dabei  aus  dem 
Gud.  divia,  aus  dem  Erf.  devia.     Clivos  als  Acc.  Plur.   haben 
Horat.   Epist.  1,  13,  10;    Liv.  21,   32,  8;    Paul.   Dig.    8,   2,   20 
§  1.   —   Cullea  als  Plur.  von  culleus  hatte  Cato  (Orig.  2  fragm. 
10   ed.   Jordan   p.   10,    22)   gebraucht   nach    der  Anführung    des 
Varro   R.    R.    1,   2,    7   und   des  Grammat.    de   dub.   nom.  S.  76 
(V  576,  19),  welcher  letztere  dabei  bemerkt:  Dixerunt  alii  culleos, 
sed  non  recipitur.     Cullea  hat  auch  Non.   S.  197,  24,  wo  er  zum    f 
Beweise,    dass    zu   dem  Masc.  culleus    ein  Plur.  gen.   neutri  ge- 
höre, die  obgedachte  Stelle  des  Varro  beibringt.     Ein  Neutrum 
Sing,  culleum  hat  Isidor.  Orig.  5,  27,  36,  die  Stellen  aus  den 
Glossaren  hat  Goetz,  Thesaurus   Gloss.  p.  292  verzeichnet.     Bei 
Plin.   N.    H.    14,    4,    5    (52)    in    der   Relation   über   die  nämliche 
Stelle  des  Cato  ist  culleos  gebraucht,   und    diese  Form  haben 
Cato  R.  R.   148,  1;  Varro  R.  R.   1,  2,  6;  Corn.  Nep.  Eum.  8,  7; 
Colum.  3,  3,  3;  3,  3,  10;  3,  3,  11.  —  Crystallus  als  Mascul. 


—     815     — 

und  als  Femin.  Helv.  Ciuna  bei  dem  Schol.  zu  luven.  6,  155; 
Prop.  5  (4),  3,  32;  Solin.  15,  29;  Isidor.  Orig.  16,  13,  1;  ex 
crystallo  fracta  Plin.  N.  H.  36,  26,  66  (192);  in  tralucidam  cry- 
stallum  Plin.  N.  H.  37,  9,  46  (129);  crystallum  sexangulatam 
Solin.  33,  20;  crystallum  als  Neutr.  Vulg.  Apoc.  21,  11  und 
Gramm,  ine.  de  dub.  nom.  ed.  Keil  V  576,  6:  cristallum  generis 
neutri,  ut  Ovidius:  currus  cristallo  lucidus  alba,  wo  aber  sicher- 
lich albo  zu  schreiben  ist,  vergl.  die  Note  von  Keil  z.  d.  St.; 
Plur.  nur  crystalla.  —  Von  fusus  ist  bei  Hieronym.  Epist. 
130,  15  und  Symmach.  Laud.  in  Gratian.  Aug.  9  der  Plur.  fusa, 
ebenso  auch  Anth.  Lat.  ed.  Riese  198  v.  25;  sonst  fusi  Lucr. 
5,  1353;  Catull.  64,  327;  64,  333;  64,  337;  64.  342  u.  s.  w., 
und  fusos  Ciris  446;  Ovid.  Her.  12,  4;  Plin.  K  H.  28,  2,  5 
(28).  —  Libra  als  Plur.  von  liber  Petron.  46,  7.  —  Pala  Plur. 
von  palus  Varro  (Sat.  Menipp.  179)  bei  Non.  S.  219,  19.  —  Von 
sparus,  welche  Form  Verg.  Aen.  11,  682;  Sil.  3,  388;  8,  523; 
Serv.  zu  Verg.  a.  a.  O.  und  Isid.  Orig.  12,  6,  31  anwenden,  hat 
Lucil.  (fragm.  ine.  109)  bei  Fest.  S.  330  und  Non.  S.  224,  2  den 
Plur.  spara.  Spari  und  sparos  sind  bei  Sallust.  Cat.  56,  3; 
Gell.  10,  25,  2.  Ein  Nomin.  Sing,  sparum  steht  Non.  S.  555, 
20,  ist  jedoch  aus  den  Worten  des  Serv.:  Varro  ait  sparum 
telum  missile,  a  piscibus  ducta  similitudine,  qui  spari  vocantur, 
nicht  mit  Sicherheit  zu  erkennen. 

Zu  dem  Sing,  filum  gehört  nach  Phoc.  4,  5  S.  1707  (V 
426,  29)  ein  doppelter  Plur.  fili  vxnd  fila.  Für  tili  citiert  Phoc. 
Lucan.  6,  460,  es  findet  sich  auch  Verecund.  in  cant.  Ezech. 
5,  5  (im  Spicil.  Solesm.  4  p.  74),  fila  ist  gewöhnlich.  Nach 
Arnob.  1,  59  wurden  filus  und  filum  gebraucht,  hierfür  aber 
schreibt  Reifferscheid  p.  41,  5  pileus  et  pileum. 

Über  den  Plur.  von  frenum  sagt  Prob,  de  nom.  S.  220 
(IV  211,  24] :  Frenos  et  frena  apud  Vergilium  legimus,  ut 
(Ge.  3,  184):  Stabulo  frenos  audire  sonantis;  et  (Ge.  3,  115): 
Frena  Pelethronii  Lapithae  gy(rosque  dedere).  Charis.  1,  15 
S.  76  (I  98,  17):  Frena  neutrahter  frequenter.  Vergilius  frenos 
quoque  ait  in  Georgicon  III  (v.  115):  Et  stabulo  frenos  audire 
sonantes.  Sed  et  singulariter  hoc  frenum  dixit  in  XII  (v.  568): 
Ni  frenum  accipere  et  dicto  parere  fatentur.  Quod  tarnen  cou- 
suetudo  repudiavit.  Phoc.  4,  5  S.  1706  (V  426,  28):  Uoc  fre- 
num,   hi   freni,   ut  Lucanus   (6,  398):   Frenosque   momordit. 


—     ^16     — 

Dicimus  tarnen  et  haec  freria,  vergl.  Non.  S.  206,  11.  Fren 
haben  Fest,  unter  oreae  S.  182;  Val.  Max.  2,  9,  5;  Senec.  Epist. 
41,  6  und  de  ira  J,  7,  4;  Sil.  1,  240;  Curt.  3,  13,  10;  7,  10,  16; 
Nemes.  Gyn.  268;  Augustin.  Confess.  10,  31,  47;  Prudent.  Perist. 

11,  89;  Mart.  Capella  5,  518;  frenos  Acc.  (416)  bei  Non.  8. 
307,  17;  Varro  R.  R.  2,  7,   12  und  (Sat.  Menipp.  177)  bei  Non. 

5,  82,  11;  Cic.Brut.  56,  204;  Top.  8,  36;  Phil.  13,  9,  20  und 
de  rep.  2,  33,  58;  Syr.  665  (829);  Tibull.  1,  3,  42;  Liv.  1,  48, 
6;  4,  33,  7;  8,  30,  6;  34,  2,  13;  45,  19,  7;  Manil.  1,  924;  3, 
682;  Senec.  Epist.  47,  14;  94,  23;  de  clem  1,  4,  2;  de  ira  1, 
7,  4;  Tranq.  15,  17  und  Benef.  1,  10,  2;  Senec.  Phaedra  582 
und  Thyest.  496;  817;  Phaedr.  4,  4,  9;  Lucan.  4,  751;  5,  176 

6,  398;  7,  124;  Plin.  N.  H.  7,  56,  57  (202);  Sil.  3,  226;  4,  212 
4,  416;  10,  481;  Stat.  Silv.  2,  6,  13  und  Theb.  3,  231;  6,  475 

7,  633;  8,  542;  9,  871;  Tac.  de  orat.  38;  Plin.  Epist.  5,  9,  6 
9,  26,  7;  Flor.  1,  11,  3;  Curt.  7,  8,  24;  8,  5,  4;  der  vorgebliche 
Quintil.  decl.  260;  Apul.  Met.  1,  2  S.  13;  Calpurn.  6,  35;  Lact. 
Instit.  6,  16,  7;  6,  23,  37;  Claudian.  Rapt.  Pros.  3,  180;  Sidon. 
Epist.  9,  6  und  Carm.  5,  182;  Mart.  Capella  5,  514  Frena 
Acc.  (686)  bei  Non.  S.  206,  12;  Verg.  Ge.  3,  252  und  Aen.  3, 
542;  4,  135;  5,  818;  6,  100;  8,  168;  Horat.  Carm.  4,  15,  10 
Prop.  4  (3),  19,  3;  5  (4),  8,  22;  Ovid.  Amor.  1,  2,  16;  2,  9 
30;  3,  4,  16;  A.  A.  1,  20;  1,  472;  Met.  2,  121;  2,  186;  2,  191 

2,  316;  6,  231;  6,  234;  8,  37;   10,  704;  15,  519;  Fast.  1,  532 

3,  455;  Trist.  1,  4,  14;  2,  42;  5,  4,  16  und  Epist.  ex  Pont.  2 

9,  33;  3,  9,  26;  4,  2,  23;  4,  12,  24;  4,  13,  27;  ManÜ.  4,  232 
Senec.  Phaedra  428  und  Agam.  115;  297;  Val.  Fl.  1,  455;  1 
680;  2,  388;  3,  14;  3,  24;  5,  513;  6,  377;  6,  414;  6,  696;  Sil 
2,  199;  3,  387;  4,  236;  6,  135;  8,  285;  10,  319;  10,  541;  12 
255;  12,  681;  12,  695;  16,  201;  17,  554;  Stat.  Silv.  1,  1,  6;  1, 

2,  28;  1,  2,  142;  3,  2,  93;  3,  5,  26;  4,  4,  68  und  Theb.  2,  574; 

3,  411;  3,  445;  4,  234;  5,  708;  6,  225;  6,  341;  6,  481;  7,  637; 
7,  766;  7,  819;  8,  393;  9,  182;  9,  249;  9,  817;  9,  818;  10,  524; 

10,  703;   10,  880;  11,  405;   11,  452;  11,  518;  Mart.  8,  21,  8; 

12,  14,  11;  luven.  2,  169;  8,  88;  10,  45;  10,  128;  Apul.  Met. 
3,  29  S.  233  im  Mangan,  und  Bemb.  Puteani  (sonst  foena  oder 
fena);  Lact.  Instit.  6,  1,  7;  6,  18,  21  und  Epit.  2,  3;  59,  7; 
Claudian.  Prob,  et  Olybr.  cons.  59;  in  Rufin.  1,  64;  2,  22;  2, 
80;  2,  175;  III  cons.  Honor.  28;  Nupt.  Honor.  et  Mar.  330;  B. 


—     817     — 

Oild.  214;  Land.  Stil.  2,  350;  2,  371;  3,  9;  3,  121;  3,  292;  B. 
Get.  417;  VI  cons.  Honor.  189;  266;  Epithal.  Pallad.  et  Celer. 
104;  Rapt.  Pros.  1,  181;  2,  202  und  Epigr.  15  (20),  3;  17  (22), 
9;  18(23),  1;  Sidon.  Epist.  7,  7,  6;  8,  6,  9;  9,  9,  8;  Carm.  7, 
398.  Als  Sing,  kommt  einigemale  frenum  vor  mit  dem  Abi. 
freno,  vergl.  unter  113.  Frenus,  welches  von  Consent.  S.  2026 
(V  346,  1)  als  schwankend  zwischen  dem  Masc.  und  Neutr.  auf- 
gestellt wird,  wie  Porapei,  Comment.  S.  152  (V  163,  27)  frenum 
als  schwankend  zwischen  dem  Neutr.  und  Masc.  bezeichnet,  so 
wird  es  von  Caper  de  verbis  dubiis  S.  2248  (VII  110,  1)  und 
Beda  de  orthogr.  S.  2786  (VII  273,  17)  geleugnet,  doch  schreibt 
Ennod.  Vita  Epiphani  ed.  Hartel  p.  373,  26:  frenum  nesciunt 
inimicitiae,  quem  tu,  Christianae  lucis  iubar,  ostendis.  Bei  Donat. 
2,  4,  2  S.  1747  ist  aus  dem  Leid,  allein  frenus  bemerkt,  welches 
in  der  Ausg.  von  Putsch,  ist,  aber  Keil  (IV  375,  34)  schreibt 
frenum.  —  Manipulus  mit  der  Nebenform  manipulum  Vulg. 
(Amiat.)  Deut.  21,  29;  Isidor.  Orig.  17,  9,  107;  Plur.  manipula 
Spart.  Hadrian.   10,  2. 

Zu  rastrum  gehört  der  Plur.  rastri  Varro  L.  L.  5,  31, 
136;  Verg.  Ge.  1,  164;  Ovid.  Met.  11,  36,  und  rastros  Plaut. 
Merc.  2,  2,  6  (277);  Cato  R.  R.  10,  3;  11,  4;  Terent.  Heaut.  1, 
1,  36  (88);  5,  1,  58  (931);  Verg.  Ecl.  4,  40  und  Ge.  2,  421; 
Plin.  N.  H.  15,  1,  2  (4);  17,  5,  3  (33);  aber  auch  rasta  Ovid. 
Met.  14,  2;  Geis,  bei  Non.  S.  222,  6;  Stat.  Theb.  3,  589; 
luven.  15,  166;  Arnob.  2,  19;  Isid.  Orig.  20,  14,  6.  Vergl. 
Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  49.  Der  Nomin.  Sing,  raster  findet 
sich  nur  bei  Grammatikern,  wie  de  idiom.  gener.  Gramm.  Lat. 
IV  575,  46  und  Corp.  Gloss.  ed.  Goetz  II  513,  17.  Serv.  zu 
Verg.  Ge.  2,  421  stellt  neben  rastros  den  Nomin.  Sing,  rastrum. 
—  Zu  rastelli  Varro  L.  L.  5,  31,  136;  R.  R.  1,  22,  1;  49,  1; 
Coluni.  2,  13,  6;  rastello  Suct.  Nero  19  ist  der  Nomin.  Sing, 
unbekannt.  —  Zu  scamnum  ist  das  Deminut.  scamnellum, 
wie  Prise.  3,  8,  38  S.  616  (II  111,  2)  bezeugt,  scabellum 
(auch  scabillum  geschrieben)  und  scamillum  Vitruv.  10,  10 
(15),  3;  Plur.  scamilli  und  scamillos  Vitruv.  3,  4,  5;  sca- 
billos  steht  in  den  Handschriften  des  Vitruv.  5,  9,  4,  Rose 
schreibt  scamillos.  —  Von  salin  um  hat  Varro  (de  vit.  pop. 
Rom.  I  fragm.  43)  bei  Non.  S.  546,  14  einen  Plur.  salin i.  — 
Von  tignum  ist  bei  dem  Schol.  Vindob.  ad  Hör.  Art.  poet.  279 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    I.    '^.  Aufl.  ^- 


—    818     — 

der  Plur.  tigni,  gewöhnlich  aber  tigna,  so  Liv.  34,  39,  11.  — 
Über  hellebori,  den  Plur.  zu  helleborum,  vergl.  unter  104. 

Forum  gehört  nach  Donat.  2,  4,  2  S.  1747  (IV  375,  31) 
zu  den  Nomina,  welche  im  Plur.  ein  anderes  Genus  haben  als 
im  Sing.,  und  Diom.  1  S.  314  (I  327,  5)  und  Consent.  S.  2026 
(V  345,  14)  geben  ihm  geradezu  den  Plur.  fori,  der  erstere 
jedoch  mit  dem  Hinzufügen:  sed  haec  fora  melius  declinantur. 
Fora  haben  Lucil.  (ine.  libr.  v.  120)  bei  Charis.  1,  15  S.  55 
(I  71,  28);  Cic.  Verr.  Acc.  2,  70,  169  und  pro  Cluent.  14,  40; 
Ovid.  Fast.  4,  188  und  Epist.  ex  Pont.  1,  8,  35;  2,  4,  19;  Liv. 
25,  22,  4;  39,  14,  7;  40,  37,  3;  Senec.  de  ira  2,  9,  1;  Quintil. 
12,  10,  74;  Tac.  Hist.  3,  34  und  Agric.  43;  Lucan.  5,  32;  8, 
734;  Claudian.  in  Eutr.  1,  59.  Nirgends  finden  wir  dafür  fori, 
da  doch  forus  für  forum  stehen  kann,  vergl.  unter  125.  Was 
fori  sind,  ist  unter  112  gezeigt. 

127.  Mehrere  Nomina  der  zweiten  Declin  ,  be- 
sonders Neutra,  haben  Nebenformen  nach  der  ersten. 
Über  mendum  und  menda  sagt  Caper  de  verb.  dub.  S.  2249 
(VII  110,  12):  Menda  et  mendum  recte.  Charis.  1,  15  S.  55 
(I  72,  23):  Mendum  neutraliter  Varro  in  Admirandis  dixit, 
magnum  mendum;  sed  Ovidius  feminine  (A.  A.  1,  249)  Nocte 
latent  mendae;  item  (A.  A.  2,  653)  Eximet  ipsa  dies  omnis  e 
corpore  mendas.  Ergo  mendum  in  mendacii  significatione 
dicetur,  menda  in  culpa  operis  vel  corporis.  Eutych.  2,  5  S. 
2174  (V  473,  3)  führt  für  menda  dieselben  Stellen  des  Ovid. 
an,  für  mendum  Cic.  Verr.  Acc.  2,  42,  104.  Non.  S.  214,  2 
giebt  für  menda  eine  Stelle  des  Lucil.  (ine.  libr.  v.  87)  und  aus 
Cic.  Verr.  die  Worte  quae  mendosa  denique  litora,  welches 
Citat  Victor,  var.  lect.  3,  2  auf  Verr.  Acc.  2,  42,  104  mit  der 
Lesart  quam  mendam  bezieht;  für  mendum  Cic.  Epist.  ad  Att. 
2,  7,  5.  Ausserdem  haben  mendum  Cic.  Epist.  ad  Att.  13,  23, 
2;  14,  22,  2  und  Caecina  bei  Cic.  Epist.  ad  Farn.  6,  7,  1; 
menda  Ovid.  Amor.  1,  5,  18  und  A.  A.  3,  781;  Suet.  Aug. 
87;  Gell.  1,  7,  3;  20,  6,  14.  Zweifelhaft  ist  die  Lesart  Ovid. 
A.  A.  3,  261  und  Remed.  amor,  417. 

Pascuum  mit  der  Nebenform  pascua  Tert.  Apol.  22; 
Vulg.  Psalm.  78,  13;  Augustin.  Serm.  47,  1;  in  Psahn.  129,  4; 
Arnob.  iun.  in  Psalm.  78;  Cael.  Aur.  Chrou.  4,  3,  55,  vergl. 
Beda    de    orthogr.    S.    2797    (VII    286,    25):    pascuas    genere 


i 


—     819     — 

feminino  et  pascua  neutro  pluraliter  decimus.  —  Neben  pisum 
ist  pisa  Edict.  de  pretiis  rer.  venal.  exempl.  Stratonic,  1  S.  3 
und  4  Z.  15,  16  (C.  I.  L.  3  S.  805);  Pallad.  11,  14,  9;  Apic 
5,  3  §  194;  197;  199;  200;  201;  5,  4  §  204;  205;  206;  207; 
5,  5  §  209.  —  Neben  rapum  auch  rapa,  was  von  Caper  de 
verb.  dub.  S.  2250  (VII  111,  7)  verworfen  wird,  doch  findet 
sich  rapa  bei  Colum.  11,  3,  16;  11,  3,  59;  11,  3,  62;  Petron. 
66;  Aurel.  Vict.  Vir.  illust.  33,  7;  Ampel.  18,  8;  Apic.  1,  24; 
3,  13  §  94;  3,  13  §  95;  4,  2  §  153;  6,  2  §  216;  Scrib.  Larg. 
176;  177;  Edict.  Diocl.  6,  18. 

Statt  des  gewöhnlichen  caementum  ist  caementa  ge- 
braucht C.  I.  L.  1,  577  Col.  2  Z.  20  bis  22:  nive  maiorem 
caementa  struito  quam  quae  caementa  arda  pendat  P.  XV.  Bei 
Non.  S.  196,  30  wird  als  ein  Beispiel  des  Fem.  aus  Enn.  ge- 
geben caementa  cadunt,  Junius  hat  das  auch  für  das  Versmass 
notwendige  caementae  cadunt  hergestellt,  was  auch  L.  Müller 
(Fab.  398)  schreibt. — Neben  essedum  ist  Nebenform  esseda, 
davon  Acc.  Plur.  essedas  Senec.  Epist.  56,  4.  —  Für  ra- 
mentum  ist  ramenta  Plaut.  Bacch.  3,  4,  15  (513);  3,  4,  23 
(518);  Rud.  4,  3,  77  (1016),  vergl  Non.  S.  222,  3.  —  Duas 
fluvias  und  fluviam  giebt  Non.  S.  207,  4  aus  Sisenna  (frag. 
53  ed.  Peter  286,  1):  Quod  oppidum  tumulo  in  excelso  loco 
propter  mare  parvis  moenibus  inter  duas  flavias  infra  Vessu- 
vium  conlocatum  und  (frag.  54  ed.  Peter  286,  2) :  Transgi*essus 
fluviam  (Peter  schreibt  nach  der  Hdschr.  fluvium),  quae  se- 
cundum  Herculaneum  ad  mare  perfluebat.  —  Terricula  mit 
der  Nebenform  terriculum,  so  Nom.  Plur.  terricula  Acc. 
(324)  bei  Non.  227,  30  und  (623)  Non.  227,  31.  —  Myrtetum 
mit  der  Nebenform  myrteta  Plaut,  bei  Prise.  4,  2,  32  S.  625 
(II  124,  1),  so  auch  neben  rayrtum  die  Formen  myrta  Wilm. 
Inscr.  754;  Plin.  Val.  4  fol.  314  (a),  59;  Soran.  p.  44,  21;  Cass. 
Fei.  4  p.  12,  5  und  murta  Cato  R.  R.  125;  Varr.  L.  L.  5,  22, 
110;  Soran.  p.  70,  20;  Cass.  Pel.  2,  p.  10,  19.  —  Über  cingula 
als  Nomin.  Sing,  vergl.  unter  125,  über  extam,  extae  und 
extas  unter  111,  über  serta  als  Sing,  mit  sertae  und  sertas 
unter  113. 

Wiederum  haben  einige  gewöhnlich  nach  der  ersten 
Declin.  flectierte  NominaNebenformen  auf  um.    Neben  aniyg- 

dala  steht  amyg  dal  um  Colum.  12,  55,  2  (in  vielen  alten  Ausg. 

52* 


-     820     - 

amylum),  Pallad.  3,25,  6;  3,  25,33;HieroDym.  in  Ezech.  1  ad  1,  11; 
Plur.  amygdala  Ovid.  A.  A.  3,  183;  Colum.  arb.  25,  1;  Pallad. 

2,  15,  6;  2,  15,  7;  2,  15,  8;  Apic.  7,  6  §  284;  7,  6  §  285;  8 
1  §  333;  8,  1  §  337;  8,  2  §  346;  8,  8  §  397;  amygdalorum 
Colum.  11,  2,  11  im  cod.  Polit,  und  Scrib.  Larg.  5.  147.  —  Colostra 
mit  der  Nebenform  Colostrum  Mart.  13,  38  Lemm.;  Isidor. 
Orig.  20,  2,  33;  colustrum  Serv.  zu  Verg.  Eccl.  2,  23  (colo- 
strium  Osbern  thcs.  148);  Plur.  colostra  Mart.  13,  38,  2.  — 
Comitium,  aber  comitiae  C.  I.  L.  6,  10213.  —  Für  labium 
ist  Labia  Apul.  Met.  3,  25  S.  220;  10,  16  S.  709,  und  labea 
hat  O.  Ribbeck  in  einem  von  Non.  S.  221,  15  und  456,  1  er- 
haltenen Verse  des  Titin.  (172)  vermutet  (bei  Non.  ist  an  der 
ersten  Stelle  habeat,  an  der  zweiten  labeat);  labeas  giebt 
Nonius  an  mehreren  Stellen,  so  S.  210,  25  aus  Plaut.  Stich.  5, 

4,  41  (723),  aus  zwei  Stellen  des  Nov.  (die  eine  ist  bei  Ribbeck 
V.  51,  die  andere  hat  er  den  Pompon.  v.  144  zuerteilt,  vergL 
Ritschi  Parerg.  1,  134)  und  einer  des  Lucil.  (22,  9);  ferner  S. 
455,  18  in  einer  zweiten  Stelle  des  Lucil.  (9,  74),  in  den  Hdschr. 
ist  labeat,  sodann  S.  18,  1  aus  Pompon.  (158)  und  S.  456,  3 
aus  Pompon.  (156);  1  ablas  oder  labeas  haben  auch  Nigid. 
Figulus  bei  Gell.  10,  4,  4,  und  ein  ungenannter  Dichter  bei 
demselben  19,  11,  4;  labearum  Gell,  selbst  18,  4,  6;  labiae 
und  labias  Apul  Met.  2,  24  S.  149;  3,  24  S.  220;  7,  3  S. 
451;  10,  22  S.  719;  10,  28  S.  732.  —  Suppetiae  Nebenform 
suppetium  Commodian.  Instr.  2,  2,  15;  2,  29,  12;  Apol.  1013 
(1006),  vergl.  Ludewig  zu  Commed.  Apol.  praef.  p.  40. 

Über    margarita    und    margaritum    sagt   Charis.    1,    15 

5.  83  (I  108,  4):  Margarita  feminini  generis  est,  quia  Graeca 
nomina  ijg  terminata  in  a  transeunt  et  fiunt  feminina,  ut  6  xäqxrig 
haec  Charta,  ixaQyaqirriQ  margarita,  aut  communia,  ut  d^XTjrrj? 
athleta.  Ergo  neutraliter  hoc  margaritum  dicere  vitiosum  est; 
et  tameu  multi  dixerunt,  ut  Valgius  in  epigrammate:  Situ  rugosa 
rutunda  margarita.  Et  Varro  Epistularum  VIII  margaritum 
unum,  margarita  plura.  Sed  idem  Varro  saepe  et  alii  plures 
margarita  feminine  dixerunt;  in  genetivo  tarnen  plurali  nonnisi 
feminino  genere  margaritarum.  Derselbe  1,  15  S.  42  (157,  27): 
Margarita  an  margaritum  dicendum  sit,  quaeritur.  Et  ferunt 
peritiores  huius  conchae  ipsum  corpus,  quo  plena  est,  animale 
esse,  et  ideo  secundum  superius  catholicum  [canonem]  feminino 


I 


—     821     — 

genere  margaritam  proferendum,  quemadmodum  ostream.  Ego 
de  margarito  contra  sentio.  Non  enim  ipsa  carnis,  qua  concha 
praegnans  est,  margaritum  est,  sed  dicitur  illi  inesse  calculus 
hie,  quem  nos  margaritum  vocamtus;  sicut  in  cerebris  piscium 
lapilli  quidam  sunt,  nee  ideo  animales  sunt.  Quare,  cum  materia, 
in  qua  margaritum  nascitur,  animalis,  ipse  autem  calculus,  qui 
nascitur,  inanimalis  sit.  longe  suavius,  salva  observatione  supe- 
rioris  catholiei,  margaritum  neutrali  genere  dicitur.  Caper  de 
verb.  dub.  S.  2249  (VII  110,13j:  Margarita  haec  singulariter  generis 
feminini,  et  haec  pluraliter  neutri.  Beda  de  orthogr.  S.  2790 
(VII  278,  22):  Margarita  feminine  genere  et  margaritum 
neutro  dicendum:  in  proverbiis  (c.  25,  12)  „inaures  aurea  et 
margaritum  fulgeus^'.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  655:  Dicimus 
et  haec  margarita  et  hoc  margaritum  et  haec  margaris, 
quod  Graecum  est,  quomodo  Nais  Margarita  haben  Varro 
(Sat.  Menipp.  283  und  382)  bei  Non.  S.  213,  25;  Cic.  Orat.  23, 
78  und  Verr.  4,  1,  1;  Senec.  Cons.  Helv.  16,  3  und  Benef.  2, 
12,  1;  Plin.  N.  H.  6,  22,  24  (81);  9,  35,  53  (105);  9,  35,  54 
(106);  9,  35,  54  (107);  9,  35,  54  (112);  9,  35,  56  (114)  zweimal;  9, 
35,  58  (120);  9,  35,  59  (122);  12,  18,  41  (84);  13,  3,  4  (20);  13,  15, 
29  (91);  33,  3,  12  (40);  37,  1,  6,  (12);  Suet.  Caes.  47  und  Cal.  37; 
Procul.  Dig.  34,  2,  11;  Scaev.  Dig.  35,  2,  26;  Ulpian.  34,  2, 
25  §  10;  Tert.  ad  uxor.  2,  5  im  Agob.;  Solin.  53,  23;  53,  25; 
53,  26;  53,  28;  und  als  Hundename  Petron.  64,  9;  margaritum 
Varro  (Sat.  Menipp.  97)  bei  Non.  S.  213,  25;  Syrus  bei  Petron. 
55,  6  V.  9;  ein  Dichter  bei  Isid.  Orig.  19,  32,  6  (Anth.  Lat. 
ed.  Meyer  82,  3);  Tac.  Agric.  12;  Plin.  Epist.  5,  16,  7  im  Med.; 
Afric.  Dig.  30,  108  §  13;  Ulpian.  Dig.  17,  2,  44;  19,  5,  17 
§  1;  34,  2,  25  §  11;  Tert.  Martyr.  4;  Pall.  5  und  Cult.  fem. 
1,  6;  Hieronym.  Epist.  66,  6;  125,  4;  Prudent.  Perist.  10,  648  und 
Psych.  875;  Sulp.  Sev.  App.  Ep.  2,  13  (ed.  Halm  p.  243,  13); 
Venant.  Fortun.  3,  20,  2;  Isid.  Orig.  16,  8,  1;  Inschr.  Ürell.  2510, 
und  als  Schmeichelname  August,  bei  Macrob.  Sat.  2,  4,  12  imd 
Petron.  63,  3.  Vergl.  Meibom  Maecen.  S.  156  und  Unger  de 
Valg.  Rufo  S.  215  folg. 

Über  ostrea  und  ostreum  sagt  Charis.  1,  15  S.  42 
(I  57,  24):  Haec  ostrea  feminine  genere  singulari  numero  an 
hoc  ostreum  neutrali  dicendum  sit,  quaeritiir.  Et  dicenda 
haec   ostrea   feminine    singulari   numero,    quia  ita  ab  eruditis. 


-     822     — 

non  vane  adnotatum  est,  nullius  animalis  speciale  nomen  in- 
veniri  quod  neutrale  sit.  Caper  de  verb.  dub.  S.  2249  (VII 
110,  17):  Ostrea  et  ostreas,  quia  nullum  animal  speciale  neu- 
trum  est.  So  auch  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  207.  Cledon.  S.  1897 
(V  41,  24):  Ostrea  si  primae  declinationis  fuerit  sicut  Musa, 
feminino  genere  declinabitur,  ut  ad  animal  referamus;  si  ad 
testam,  o streu m  dicendum  est  neutro  genere  et  ad  secundam 
declinationem,  ut  sit  huius  ostrei,  huic  ostreo ;  quia  dicit  Varro 
nullam  rem  animalem  neutro  genere  declinari.  So  auch 
Serg.  Explan,  in  Donat.  1  S.  492  (IV  493,  20),  nach  welchem 
frange  omnia  ista  ostrea,  aber  comedi  multas  ostreas  zu 
sagen  ist.  Doch  diese  Unterscheidung  wird  durch  den  Ge- 
brauch nicht  bestätigt.  Beda  de  orthogr.  S.  2794  (VII  282,  17) 
sagt:  Ostrea  feminino  genere,  non  ostreum  neutrali.  Non. 
S.  216,  4  giebt  ostrea  aus  Turpil.  (23),  Afran.  (142),  Lucil. 
(3,  25),  Varro  (Sat.  Menipp.  501  und  549)  und  Cic.  im  Hortecs.; 
ostreum  aus  Lucil.  (9,  8;  13,  8)  und  Varro  (Sat.  Menipp.  173). 
Ostrea  haben  ferner  Plaut.  Rud.  2,  1,  8  (299);  Horat.  Serm. 
2,  2,  21;  Plin.  N.  H.  2,  41,  41  (109);  9,  12,  14  (40j;  9,  15, 
20  (52);    9,  54,  79  (168);   11,  37,  46  (129);   11,  39,   92   (226); 

31,  8,  44  (95);  32,  11,  53  (149);  Gell.  20,  8,  3;  Samon.  124; 
ostreum  Senec.  Epistel.  77,  16;  ostrei  Pallad.  1,  41,  3; 
ostreo  Plin.  N.  H.  32,  9,  30  (93);  Plur.  ostrea  Lucil.  (ine. 
libr.  46)  bei  Gell.  20,  8,  4;  Ovid.  Fast.  6,  174;  Senec.  Epist. 
78,   23;  95,   25;   95,  27;    95,  28;    Plin.  K  H.    32,    6,  21   (59); 

32,  6,  21  (65);  Plin.  Epist.  1,  15,  3;  luven.  4,  142;  6,  302; 
8,  85;  11,  49;  Apul.  Apol.  35;  ostreorum  Plin.  N.  H.  28,  6, 
18,  (66),  hier  von  den  Schalen;  Mart.  7,  20,  7.  Zweifelhaft  ist 
die  Decl.,  weil  ostrea  sowohl  als  Sing,  wie  als  Plur.  gefasst  werden 
kann,  Eun.  (Sat.  52)  bei  Apul.  de  mag.  39  S.  485;  Horat. 
Serm.  2,  4,  33;  Plin.  N.  H.  9,  51,  74  (160);  Gell.  7  (6);  16,  5. 
—  Situla  (auch  sitla  Auct.  de  idiom.  gen.  ed.  Keil  IV  578,  14) 
Plaut,  Amphitr.  2,  2,  39  (671);  Casin.  2,  6,  7  (359);  Paul.  Dig. 
18,  1,  40  §  6;  Anthol.  Lat.  65,  3  ed.  Meyer;  situlus  Cato  R.  R. 
10,  2;  11,  3;  Vitruv.  10,  4  (9),  4;  Paul.  Sent.  3,  6,  83;  Paul 
Festi  176,  6. 

Für  ganea  haben  ganeum  Naev.  (com.  117)  bei  Paul. 
Fest.  S.  29;  Plaut.  Asin.  5,  2,  37  (887);  Men.  5,  1,  3  (703); 
Terent  Ad.   3,   3,   5    (359);    Varro  (Sat.  Menipp.  481)  bei  Non. 


—     823     — 

S.  208,  14;  Isid.  Orig.  10,  114,  vergl.  Paul.  Festi  S.  96,  9  und 
Donat.  zu  Terent.  a.  a.  0.  —  Für  gaza  auch  gazum,  Dat. 
gazo  Commodian.  Instr.  2,  14,  12;  Abi.  gazo  daselbst  2,  30 
(31),  14;  Plur.  gaza  Coripp.  Laud-  lustini  Aug.  minoris  4,  334 
und  Trag.  Orest.  289. 

Für  palpebra  war  palpebrum  üblich,  wie  Non.  S.  218,  18 
bezeugt;  palpebrum,  palpebro,  palpebrorum  hat  Cael.  Aurel. 
Chron.  2,  1,  5  S.  96;  2,  1,  8  S.  97,  bei  demselben  ist  aber 
auch  palpebra,  vergl.  unter  111,  und  öfters  der  Plur.  palpebrae. 
—  Neben  vertebra  ist  vertebri,  vertebro,  vertebrorum 
bei  CaeL  Aurel.  Acut.  1,  11,  79  S.  35  und  Chron.  4,  3,  75 
S.  318;  5,  1,  1  S.  351;  5,  1,  2  S.  352;  5,  1,  3  S.  352. 

S  p  i  c  a  hat  auch  eine  Nebenform  masc.  Gen.  s  p  i  c  u  s. 
Fest,  unter  spicum  S.  333  giebt  in  einem  alten  Verse  (bei 
Ribbeck  II  123  v.  1)  unumquemque  spicum,  und  Non.  S.  225, 
31  führt  für  spicus  aus  Cic.  Cato  Mai.  15,  51  spici  ordine  an; 
damit  ist  farreo  s  p  i  c  o  bei  Paul.  Festi  unter  restibilis  S.  280,  9, 
zu  vergleichen,  in  den  Hdschr.  des  Fest.  S.  281,  16  ist  allein 
CO  erhalten.  Den  Gebrauch  von  spicus  erläutert  Serv.  zu 
Verg.  Ge.  1,  314.  Klare  Beispiele  des  Neutr.  spicum  sind 
nullum  est  spicum  uequam  aus  Varro  (Sat.  Menipp.  241)  bei 
Non.  a.  a.  O.,  und  spicum  illustre  Cic.  Nat.  Deor.  2,  42,  110, 
welche  Stelle  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  111  anführt.  Aber  spica 
triticea  Mamert.  Grat.  act.  luliano  23,  3  kann  sehr  wohl  Sing.  sein. 

Zu  charta  gehört  der  Plur.  charti,  welchen  Non.  S.  196, 
20  aus  Lucil.  (27,  46)  aufbewahrt  hat. 

Einige  Neutra  der  zweiten  Declin.  gehen  im  Plur.  in  die 
erste  Declin.  über.  Diom.  1  S.  314  (327,  7):  Neutra  numero 
plurali  mutantur  in  femininum,  ut  hoc  baineu m,  epulum, 
caepe,  balneae,  epulae,  cepae;  sed  et  haec  balnea  sive 
balinea  pluraliter  per  ordinem  decliuantur.  Caepe  vero  singu- 
lariter  aptoton  nomen  est  generis  neutri,  ut  Caere  Praeneste, 
pluraliter  genere  feminino  sublata  priore  diphthongo  velut  Musae, 
Medeae  decliuabitur.  Phoc.  4,  4  S.  1706  (V  426,  20):  In  singu- 
lari  numero  generis  neutri,  in  pluraU  feminini,  hoc  epulum, 
hae  epulae.  Sic  luvenalis  (Sat.  3,  229):  Unde  epulum  possis 
centum  dare  Pythagoreis.  Alii  hae  epulae  semper  pluraliter 
dechnant.  Hoc  balneum  hae  balneae;  dicuntur  et  haec 
balnea.  TuUius  (pro  Rose.  Amer.  7,  18):  ad  balneas  Pallacinas; 


—     824     — 

luvenalis  (Sat.  1,  143):  Et  crudum  pavonem  iu  balnea  portas. 
Hoc  caepe,  c^uod  in  singulari  numero  est  aptotum,  in  plurali 
femininum,  hae  caepae,  et  ordine  declinatur. 

Über  balneum  insbesondere  sagt  Varro  L.  L,  8,  25,  48: 
Non  singulari  specie  dicitur  salina  et  balnea.  Neque  ab 
eo  quod  dicunt  balneum,  habet  multitudinis  consuetudo;  nam 
quod  est,  ut  praedium,  balneum,  debucrint  esse  plura,  ut 
praedia,  balnea,  quod  non  est.  Non  est  ergo  in  bis  quoque 
analogia.  Vergl.  die  unter  103  mitgeteilte  Stelle  desselben  L. 
L.  9,  41,  68.  Charis.  1,  15  S.  76  (I  99,  3);  Balneum  veteres 
dixerunt  sive  balineum,  nihil  enim  differt,  sed  in  privatis;  in 
publicis  autem  feminini  generis,  et  quidem  numero  semper  plurali 
frequenter  balneas  et  balineas  nee  immerito.  Nam  parsimoniae 
causa  uno  igni  duplex  balneum  calfaciebant  pariete  interiecto, 
uti  pudor  viris  mulieribusque  constaret.  Pompei.  Comm.  S.  150 
(IV  162,  28):  Debemus  ergo  notare,  quando  sunt  nomina  in 
numero  singulari  alterius  generis  et  alterius  in  plurali,  ut  sie 
dicamus.  Sed  scire  debes  quod  *  „haec  balnea",  ut  est 
secreta  fugit  loca,  balnea   vitat"   (Hör.  A.  P.  298).     Donat.  2, 

4,  2  S.  1747  (IV  375,  31)  bemerkt,  dass  balneum  im  Plur.  ein 
anderes   Genus  habe  als  im  Sing.    Serv.  (Serg.)  Comm.  in  Donat. 

5.  1842  (IV  431,  29):  Balneum  generis  neutri  est  in  numero 
singulari;  in  numero  autem  plurali  feminini  quidem  secundum 
usum,  ut  (Cic.  pro  Pose.  Amer.  7,  18)  Occisus  est  ad  balneas 
Pallicias ;  tarnen  et  neutraliter  legimus,  ut  Balnea  vitat  in 
Horatio  (A.  P.  298).  Consent.  S.  2026  (V  345,  11):  Singulariter 
ut  hoc  balneum,  pluraliter  hae  balueae  facit.  Die  Form 
balineum  scheint  bis  gegen  das  Ende  der  Republik  die  allgemeine 
und  einzig  herrschende  gewesen  zu  sein,  später  siegte  die  syn- 
kopierte Form  balneum,  so  dass  sogar  Caper  de  verb.  dub.  S. 
2247  (VII  108,  7)  sagen  konnte:  balneum  et  balneas,  non  baU- 
neum,  vergl.  O.  Keller,  Lateinische  Volksetymologie  S.  263. 
Auch  balneus  findet  sich  bei  Marini  Act.  fratr.  arv.  p.  532; 
Petron.  41,  11;  Oribas.  15,  27;  19,  32.  Balineae  haben  Plaut. 
Asin.  2,  2,  90  (357);  Most.  3,  2,  69  (756);  Merc.  1,  2,  17  (126) 
und  Rud.  2,  3,  52  (383);  Vitruv.  5,  9,  9;  Plin.  N.  H.  9,  54,  79 
(186);  20,  15,  59  (166);  33,  12,  54  (153);  Suet.  Nero  31;  Tac. 
Hist.  3,  32;  3,  83;  balneae  Caecil.  (98)  bei  Non.  S.  194,  10; 
C.  Gracch.  bei  Gell.  10,  3,  3;  Varro  R.  R.  1,  55,  4;    Cornific. 


—     825     — 

4,  10,  14;     Cic.    de   orat.    2,  55,  223;    pro  Rose.  Amer.  7,   18 
pro    Cluent.    51,    141    und    pro  Cael.  25,  61;    26,  62;    Colum 

I,  6,  19;  Val.  Maxim.  2,  7,  9;  Plin.  N.  H.  13,  3,  4  (22);  Tac 
Ann.  15,  52  und  Hist.  3,  11;  Suet.Calig.  37;  Galba  10;  Lamprid 
Alex.  Sev.  23,  5;  PaUad.  1,  40,  4;    I.  Neap.  2575;  6150.     Da 
gegen  balinea  als  Plur.  Liv.  23,  18,  12;  Val.  Maxim.  9,  1,  1 
Tac.   Agric.  21;    Plin.  Epist.  2,  8,  2;  2,  17,  26;    7,  26,  2;    10 
49,  6;    Inscr.  Neap.  6685;    balnea    aber    Pompou.    (37)    bei 
Non.    S.    206,    20;    Horat.    Epist.    1,  1,  92;    1,  11,   13;  1,   14 
15   und  A.  P.  298;    Ovid.  A.  A.   3,   640;    Senec.  Epist.  86,  6 
90,  25;  Geis.    1,  6;    Plin.  N.  H.  28,   19,   77  (248);    36,  15,  24 
(121);  Stat.  Silv.  1,  3,  44;  2,  2,  18;  Mart.  1,  59,  3;  2,  14,  11: 
3,  51,  3;  5,  70,  4;  6,  93,  8;  9,  19,  1;   10,  70,  13;    11,  22,  8^ 

II,  47,  2;  11,  52,  4;  12,  50,  2;  12,  83,  1;  14,  60,  2;  luven. 
1,  143;  6,  375;  6,  419;  7,  131;  7,  178;  7,  233;  Ulpian.  Dig. 
30,  41  §  8;  Lamprid.  Alex.  Sev.  24,  2;  Auson.  Mosell.  338; 
Hieronym.  Epist.  1,  45;  Inschr.  Orell.  3324;  4816.  An  einigen 
Stellen  ist  in  den  besseren  Hdschr.  balueae  und  balnearum,  in 
anderen  balnea  und  balneorum,  wie  in  den  drei  ersten  Stellen 
des  Tac.  Einzeln  steht  a  balnea  C.  I.  L.  6,  5  Nr.  971  * 
(Inschr.  Reines.  11,  115).  Auch  balneolum  hat  einen  Plur. 
balneolae  Augustin.  c.  Acad.  3,  4,  aber  balneola  Cic, 
Hortens.  bei  Non.  S.  194,  12. 

Über  e  p  u  1  u  m  und  e  p  u  1  a  e  ist  noch  Non.  S.  204,  ]  5 
zu  vergleichen.  Paul.  Festi  L.  82  sagt:  Epulam  antiqui  etiam  sin- 
gulariter  posuere.  Dieses  epulam  ist  Itala  (Colb.)  3  Esdr.  3, 
1  und  im  Itin.  Alex.  14  (35)  ed.  Volkni.  p.  9,  5,  vergl.  Rönsch, 
Collectanea  philologa  p.  30,  und  e  p  u  1  ä  Ovid.  A.  A.  2,  227  im 
Reg.  —  Neben  h  o  r  r  e  u  m  findet  sich  auch  das  Femin.  h  o  r  - 
rea;  Non.  S.  208,  30  sagt:  Feminino  genere  Calidius  oratione 
in  Quintum  Gallium;  Quarum  iacent  murei,  nee  ullae  horreae 
curiaque  et  tabulariae  publicae,  eius  generis  tabularias  quo  et 
h  0  r  r  e  a  s  dixit,  die  letzten  Worte  sind  von  L.  Müller  ein- 
geklammert; auch  horreus  findet  sich  C.  I.  L.  2,  3222.  — 
Über  delicium,  delicia  und  d  e  1  i  c  i  e  s  mit  dem  Plur. 
deliciae,  exsequium  und  e  x  u  v  i  u  m,  Plur.  e  x  s  e  q  u  i  a  e 
und  exuviae,  vergl.  unter  113. 

Zu  armentum  bildete  nach  Paul.  Festi  S.  4  Enn.  (Ann.  603) 
armentas.     Dieselbe   Form   weisen   Serv.   zu   Verg.  Aen.  3 


—     826     — 

540  und  Non.  S.  190,  20  aus  Enn.  fAnn.  603)  und  Pacuv.  (349) 
nach.  —  Von  arvum  hatten  Naev.  (22j  und  Pacuv.  (396)  arvas 
nach  Non.  S.  192,  31.  —  Zu  fulmentuin  ist  fulmentas  ge- 
bildet. Non.  S.  206,  25  führt  dafür  Plaut.  Trin.  3,  2,  94  (720j 
und  zwei  Stellen  des  Lucil.  (4,  29;  28,  33)  an,  und  die  nämliche 
Form  hat  Cato  R.  R.  14,  1.  —  L  a  m  e  n  t  a  s  statt  des  gewöhn- 
lichen lamenta  giebt  Non.  S.  132,  26  aus  Pacuv.  (175). 

Neben  den  Singularformen  der  ersten  Declin.  caltha  und 
satureia  begegnen  die  gleichlautenden  Pluralformen,  vergl. 
unter  104. 

128.  Mehrere  Nomina  der  dritten  Declin.  kom- 
men in  doppelter  Form  vor,  iudem  sie  entweder  im 
Nomin.  Sing,  s,  im  Accus.  Sing,  m  an  den  Wortstamm 
anhängen,  oder  in  beiden  Casus  den  Stamm  ohne 
Zusatz  zeigen.  Im  letzteren  Falle  sind  sie  Neutra,  im  ersteren 
gewöhnlich  Femin.,  obgleich  die  Möglichkeit  des  Gen.  masc. 
nicht  ausgeschlossen  ist. 

Die  Doppelform  allec  und  allex  bezeugt  Prise.  6,  4,  20 
und  21  S.  686  (II  212,  9  und  15),  indem  er  mit  Bezugnahme 
auf  Caper  aus  Verrius  Flaccus  allecem  hanc  anführt.  Non. 
S.  120,  4  sagt:  halle c  genere  neutro.  Plautus  in  Aulularia  (frag. 
V  ed.  Leo) :  qui  mi  holera  cruda  ponunt,  hallec  adduint.  Prob. 
Append.  S.  446  (IV  199,  12)  verwirft  allex,  aber  eben  diese 
Form  hat  Plin.  N.  H.  31,  8,  44  (95)  zweimal;  32,  10,  44  (127) 
und  32,  10,  45  (128);  allecem  Cato  R.  R.  58;  Plin.  N.  H.  9, 
17,  30  (66);  Mart.  11,  27,  6  und  Apic.  7,  288;  Abi.  allece  Mart. 
3.  77,  5;  Apic.  7,  262;  7,  288;  9,  431. 

Zu  dem  Neutr.  lac  oder  lacte  (vergl.  unter  42)  kommt  ein 
Acc.  lactem  vor,  der  von  Ritschi  Opusc.  II  574  ff.  bestritten 
ist.  Kein  Grammatiker  des  Altertums  erwähnt  zwar  lactem,  aber 
die  Form  ist  handschriftlich  gesichert  und  kommt  an  folgenden 
Stellen  vor:  Petron.  71,  1;  Gell.  12,  1,  17;  Apul.  Met.  8,  19  S. 
559;  8,  28  S.  584  und  585;  Itala  Isai.  1,  16  bei  Ps.  Cyprian. 
adv.  lud.  8  (ed.  Hartel  III  142,  12);  Cyprian.  Epist.  8,  1  (II 
486,  10);  Cael.  Aurel.  Chron.  4,  3,  56;  Gloss.  ed.  Goetz  II  120, 
35  und  V  69,  7  mit  Wahrscheinlichkeit  von  Baehrens  herge- 
stellt, vergl.  W.  Heraeus,  Die  Sprache  des  Petron  S.  44;  Schob 
Basiliens.  in  Caes.  German.  Arat.  457  (ed.  A.  Breysig  p.  104, 
8;   ed.  Eyssenhardt  p.  422,   19);    I.   Neap.  5299  (=  C.  I.  L.  9, 


—     827     — 

3009),  vergl.  C.  Wagener,  lac,  lact,  lacte  (Neue  Philolog.  Rund- 
schau 1899  S.  73—81).  —  Für  mare  ist  maris  C.  I.  L.  5,  3014. 
—  Neben  praesepe  gab  es  einen  Nomin.  Sing,  praesepes 
nach  Prob.  Cathol.  1,  16  S.  1446  (IV  8,  3),  welcher  aus  Plaut, 
beibringt  haec  praesepes  mea  est  genere  feminino;  im  Bob. 
ist  zwar  zuerst  geschrieben  hoc  praesepes  meus  est,  aber  beide 
offenbare  Fehler  sind  darin  korrigiert,  auch  M.  Plot,  (M.  Claud.) 
Sacerd.  2,  5,  7  (VI  472,  25)  hat  haec  praesepes.  Charis.  1, 
15  S.  44  (I  59,  14)  giebt  aus  Plaut.  Cure.  2,  1,  13  (228)  ad 
praesepem  suam,  und  aus  Varro  haec  praesepes;  in  der 
Stelle  des  Plaut,  hat  Non.  S.  218,  5  ad  praesepim  suam,  mehrere 
Hdschr.  des  Plaut,  aber  ad  praesepem  suum.  Ferner  ist  Abi. 
Sing,  praesepe  bei  Sedul.  Op.  pasch.  2,  62;  4,  301  und  Acc. 
Plur.  praesepis  bei  Plaut.  Gas.  Prol.  57  intra  praesepis  suas 
und  Rud.  4,  3,  99  (1038)  intra  praesepis  meas,  in  der  letzteren 
Stelle  ist  bei  Non.   a.  a.  O.    fälschlich    praesepias.     Cato  R.  R. 

4,  1  hat  bonas  praesepis  und  14,  1  praesepis  hibernas  et 
aestivas;  Varro  R.  R.  1,  13,  6  in  der  Vulg.  praesepias  laxas, 
aber  im  cod.  Polit.  praesepiis,  d.  i.  praesepis,  Non.  giebt  dafür 
praesepim  latam.  Das  Neutr.  praesepe  haben  Horat.  Epist. 
1,  15,  28;  Ovid.  Met.  7,  544  und  Fast.  1,  663;  Phaedr.  2,  8, 
22;  Vulg.  Prov.  14,  4;  Charis.  1,  15  S.  44  (I  59,  11)  und 
Excerpt.  art.  gramm.  S.  107  (I  554,  21).  Das  häufig  vor- 
kommende praesepibus  kann  auch  zum  Nomin.  praesepes  oder 
praesepis  gehören,  das  ebenso  gebräuchliche  praesepia  zum 
Nomin.  praesepium.  Denn  auch  diese  Form  war  vorhanden, 
wie  Charis.  a.  a.  0.  nach  den  exe.  cod.  Paris.  7530  sagt:  praesepe 
et  praesepium  neutro  genere  dicimus.  Praesepium  als  Accus, 
hat  Apul.  Met.  7,  14  S.  472;  9,  11  S.  614;  9,  13  S.  617;  10, 
7  S.  692;  praesepio  als  Dat.  Apul.  Met.  3,  26  S.  224;  7,  27 

5.  499;  8,  26  S.  577;  9,  15  S.  621;  praesepio  als  Abi.  Plin. 
N.  H.  8,  10,  10  (29);  Apul.  Met.  10,  1  S.  677;  praesipio  Vulg. 
(Amiat.)  Luc.  2,  7;  2,  12;  2,  16;  13,  15;  praesepiis  als  Abi. 
Plur.  Varro  R.  R.  2,  5,  16  und  C.  I.  L.  6,  8413  (Inschr. 
Orell.  4377). 

Über  rete  und  retis  sagt  Charis.  1,  15  S.  45  (I  61,  15): 
Rete  neutrali  genere  an  retis  masculino  dicendum  sit,  quaeri- 
tur,  ut  in  neutrali  quidem  plurali  numero  faciat  haec  retia,  in 
masculino  hi  retes.    Feminine  enim  nullam  capit  adfirmationem, 


-     828     - 

cum  per  deminutionem  aut  masculinum  sit,  ut  hie  retieulus,  aut 
neutrum,  ut  hoe  retieulum.  Nemo  autem  tarn  obstinatae  impu- 
dentiae  est,  ut  dicat  feminino  gcnere  liaec  reticula  huius  reti- 
culae,  quemadmodum  haec  navicula  huius  naviculae.  Dieeadura 
est  ergo  singulari  numero  hoc  rete,  plurali  haec  retia,  tam- 
quam  hoc  nltare  haec  altaria,  mare  maria,  monile  monilia.  Quam- 
quam  enim  neutralibus  masculina  suavitate  enuntiandi  similia 
sint,  aliquid  tarnen  auctoritati  Vergilii  nostri  tribuendum  est  di- 
centis  (Aen.  4,  131):  Retia  rara  plagae  et  lato  venabula  ferro; 
et  alio  loco  (Ecl.  3,  75):  Ego  retia  servo;  quippc  cum  in  com- 
paratione  certaminis  non  potest  nihil  esse  quod  plus  est.  Er 
bemerkt  jedoch  Art.  gramm.  1,  11  S.  20  (I  33,  20)  und  Exe. 
art.  gramm.  S.  100  (I  549,  28):  In  consuetudine  dicimus:  in 
retes  meas  incidisti.  Prise.  5,  8,  45  S.  659  (II  171,  1)  stellt 
hie  et  haec  retis  et  hoc  rete  auf  und  giebt  7,  11,  55  S. 
759  (II  332,  15)  als  Beispiel  des  Genus  masc.  Plaut.  Rud.  4,  3,. 
5  (941)  uvidum  retem,  in  welcher  Stelle  er  jedoch  6,  16,  86  S. 
719  (II  270,  16)  mit  den  Hdschr.  des  Plaut,  uvidum  rete  liest; 
er  fügt  (II  332,  17)  hinzu  Rud.  4,  3,  45  (984)  retem  atque  ha- 
nmm,  wie  auch  der  decurt.  des  Plaut,  hat,  und  (II  332,  22) 
Rud.  4,  1,  9  (900)  retiam,  statt  dessen  in  den  Hdschr.  des 
Plaut,  das  richtige  retia  ist.  Bei  Varro  R.  R.  3,  5,  11  ist  rete 
cannabina  als  Abi.  und  per  retem  (im  Bresl.  per  rete);  §  14 
intra  retem  und  sub  retem  (vor  Vict.  beidemale  rete),  aber  §  8 
obiecto  rete.  Retem  hat  auch  Geis.  Dig.  19,  1,  12;  Isidor. 
Orig.  19,  5,  2;  19,  5,  4;  retem  plenum  Itala  loh.  21,  11;  Plur. 
retes  Isidor.  Orig.  19,  4,  1;  19,  5,  1.  Wie  Prise,  bei  Plaut, 
a.  a.  O.  retiam  las,  so  ist  retia  als  Nomin.  Sing,  in  Placid. 
Gl.  unter  cassis  V  52,  28.  Acc.  Sing,  retiam  Itala  Matth.  4,  18; 
Luc.  5,  5  u.  a.;  Schol.  luven.  8,  208  ed.  Jahn;  Acc.  Plur.  re- 
tia s  Itala  Luc.  5,  4,  und  dazu  gehört  der  Ablat.  Plur.  retiis 
Amm.  Marc.  16,  2,  12,  vergl.  Rönsch,  Itala  und  Vulgata  S.  259. 
—  Arnob.  1,  59  gedenkt  noch  der  Doppelformen  hoc  pane  und 
hie  panis,  hie  sanguis  und  hoc  sanguen.  Über  das  letztere 
vergl.  unter  43;  den  Nomin.  pane  erkennen  Charis.  1,  15  S. 
69  (I  90,  5)  und  Non.  S.  218,  12  bei  Plaut.  Cure.  2,  3,  88  (367) 
haec  sunt  ventris  stabilimenta,  pane  et  assa  bubula,  poclum 
grande  et  aula  magna,  ein  Abi.  Sing,  pani  ist  bei  dem  Schol. 
luven.  6,  473.  —   Dazu  kommt  die  von  Non.  S.   231,  38  und 


—     829     — 

Arnob.  1,  59  erwähnte  Doppelform  des  Plur.  utres  und  utria; 
Non.  belegt  das  sonst  unbekannte  utria  mit  einer  Stelle  des 
Lucil.  (Sat.  fr.  ine.  91). 

Ferner  gehört  hieher  eine  Anzahl  Griech.  Nomina  auf  is 
und  auf  i.  Capparim  als  Accus,  eines  Fem.  capparis  wird  von 
dharis.  1,  15  S.  79  (I  103,  12)  aus  Varro  angeführt  mit  Ver- 
gleich ung  des  Griech.  rj  xccTircagcg'^  wir  lesen  den  Nomin.  cap- 
paris Colum.  11,  3,  17;  11,  3,  54;  Plin.  N.  H.  27,  11,  71  (95); 
Pallad.  11,  11,  4;  Vulg.  Ecl.  12,  5;  den  Accus,  capparim 
Plaut.  Curcul.  1,  1,  90  und  capparin  Mart.  3,  77,  5;  Abi. 
cappari  Plin.  N.  H.  29,  4,  25  (80)  und  cappare  Cael.  Aurel. 
Acut.  2,  9,  54;  2,  9,  55;  Chron.  3,  4,  59,  und  wieder  den  Nomin. 
cappari  Gels.  4,  16  (9)  und  Plin.  N.  H.  13,  23,  44  (127);  24, 
14,  74  (121);  25,  8,  54  (96),  und  nach  vorhergegangenem  de 
cappari,  non  utendum  transmarino.  innocentius  est  Italicum  und 
qui  id  edunt  Plin.  20,  15,  59  (165),  desgleichen  den  Gen.  cap- 
paris Scribon.  129;  261;  Veget.  Art.  vet.  4,  10,  4.  —  Den  Nomin. 
cinnabaris  hat  Plin.  N.  H.  13,  1,  2  (7);  33,  7,  39  (117),  und 
den  Acc.  cinnabarim  Plin.  N.  H.  33,  7,  38  (115);  den  Abi. 
cinuabari  Lucil.  (sat.  fr.  ine.  138)  bei  Porphyr,  zu  Horat.  Sat. 
S.  1,  6,  117  und  Plin.  N.  H.  29,  1,  8  (25);  den  Acc.  cinnabari 
Solin.  25,  14  und  bei  Plin.  N.  H.  33,  7,  38  (117)  der  Rice,  und  Par. 
h  und  die  früheren  Ausg.,  aber  auch  bei  Solin.  geben  der  Heidelb. 
und  Bern,  cinnabarim,  so  dass  das  Neutr.  cinnabari  nirgends  ganz 
sicher  steht.  —  Der  Nomin.  cummis  ist  bei  Plin.  N.  H.  13, 
1,  2  (7);  13,  9,  19  (63);  13,  11,  20  (67);  24,  1,  1  (3);  37,  3, 
11  (42);  Beispiele  des  Acc.  cummim  sind  unter  55  zusammen- 
gestellt; Alpina  cummi  giebt  Non.  S.  202,  30  aus  Cinna,  liquida 
gummi  und  crassa  gummi  oder  cummi  hat  Colum.  12,  50,  16; 
12,  50,  17;  die  gewöhnliche  Form  des  Wortes  ist  nach  Prob, 
Cathol.  1,  49  S.  1470  (IV  8,  16)  und  Append.  S.  439  (IV  194, 
32)  und  Non.  a.  a.  O.  cummi  als  Neutr.,  und  so  finden  wir 
den  Nomin.  gummi  Gels.  5,  1 ;  5,  2;  6,  6,  3;  6,  6,  5;  PHn.  See. 
de  medic.  1,  24;  Mart.  Capeila  3,  291;  den  Accus,  commi  Scrib. 
Larg.  251;  den  Gen.  commis  Alexandrini  daselbst  24;  den 
Abi.  cummi  admixto  Plin.  N.  H.  33,  6,  34  (102). 

Senapis  oder  sinapis  als  Fem.  wird  von  Prob.  Cathol. 
1,  17  S.  1447  (IV  8,  16);  1,  49  S.  1470  (IV  26,  28);  M.  Plot. 
(M.  Claud.)  Sacerd.  2,  5,  7  (VI  473,  15);  Charis.  1,  17  S.  117 


—     830     — 

(I  144,  10)  und  Prise.  6,  3,  12  S.  682  (II  205,  3)  aus  Plaut. 
Pseud.  3,  2,  28  (817)  angeführt,  während  Charis.  1,  15  8.  47 
(I  63,  6);  1,  15,  83  (I  107,  31)  und  1,  17  S.  116  (I  143,  30) 
senapis  oder  sinapis  nur  als  Genit.  anerkennt,  und  an  der 
ersten  dieser  Stellen  aus  dem  nämlichen  Verse  des  Plaut,  teritur 
sinapi  citiert.  Sinapis  als  Nomin.  ist  bei  Colum.  10,  122; 
11,  3,  15  (hier  im  Sangerm,  sinapi);  Scrib.  Larg.  132;  174; 
Isid.  Orig.  17,  10,  9;  der  Acc.  sinapim  Pallad.  11,  11,  2. 
Aber  überwiegend  ist  der  Gebrauch  des  Neutr.  sinapi, 
wie  von  den  oben  genannten  Grammatikern  gesagt  wird.  So 
haben  sinapi  als  Nomin.  Gels.  2,  31;  2,  33  u.  öfter;  Colum. 
11,  3,  29;  Plin.  N.  H.  19,  7,  35  (117);  19,  8,  54  (170);  20, 
22,  87  (236)  u.  öfter;  Scribon.  9;  130;  131;  180  und  Acc.  Enn. 
(Sat.  23)  beiMacrob.  Sat.  6,  5,  5;  Gels.  4,  3,  2  (ed.  Daremberg 
p.  125,  18);  4,  4,  2  (p.  125,  28);  Colum.  12,  57,  2,  ferner  im- 
posito  sinapi,  sinapis  contriti,  Alexandrino  sinapi,  lacrimosi 
sinapis  Gels.  3,  27,  1;  4,  2,  1;  5,  18,  12;  Plin.  N.  H.  12,  7, 
14  (28);  Samon.  588.  —  Seselis  als  Nomin.  ist  bei  Gic.  Nat. 
Deor.  2,  50,  127  und  Plin.  N.  H.  8,  32,  50  (112);  seseH,  welches 
in  den  früheren  Ausg.  des  Plin.  N.  H.  25,  8,  52  als  Accus,  ge- 
lesen Avurde,  ist  nach  den  in  den  Hdschr.  erhaltenen  Spuren  in 
helxinen  verbessert,  aber  seseli  Greticum  hat  Scrib.  Larg.  121. 

Neben  baccaris  Plin.  N.  H.  12,  12,  26  (45)  ist  nicht 
baccari,  sondern  baccar  Plin.  N.  H.  21,  6,  16  (29),  wovon 
der  Abi.  baccare  Verg.  Ecl.  4,  19;  7,  27. 

Über  Städtenamen  auf  is  und  i  vergl.  unter  142. 

Mehrere  Nomina  auf  ar  haben  Nebenformen  auf 
arium.  Neben  Cochlea r  (coclear)  und  cochleare  (cocleare) 
auch  cochlearium  (coclearium),  so  cochlearii  Cael.  Aurel. 
Ghron.  2,  14,  204;  4,  3,  65;  4,  8,  125;  cocleario  Scrib. 
71;  76  zweimal;  96;  Acc.  coclearium  Scrib.  71;  94;  cocle- 
ariorum  Scrib.  16;   76;    cochleariorum  Cael.  Aurel.  Ghron. 

2,  13,  65.  —  Für  exemplar  ist  exemplarium  bei  Tert.  Idolol. 
5  und  adv.  Hermog.  38;  40;  Arnob.  6,  13,  dazu  exemplarii 
Procul.  Dig.  31,  47;  exemplariorum  Hieronym.  adv.  Helv.  8; 
Ghron.  Euseb.  2  Prooem.  S.  54;  exemplariis  Ulpian.  Dig.  29, 

3,  10  und  Tert.  adv.  Marc.  1,  1;  1,  16,  vergl.  Paucker,  Supplem. 
Lexic.  Latin.  I  p.  257.  —  Den  Nomin.  lacunarium  und 
laquearium  bezeugen   Serv.  zu   Verg.  Aen.    1,   726  und  Isid. 


-     831     — 

Orig.  15,  8,  6  und  19,  12;  lacunar  hat  Horat.  Carm.  2,  18,  2, 
und  laquear,  welches  Prise.  4,  3,  18  S.  627  (II  127,  7)  und 
6,  6,  31  S.  291  (II  222,  6)  mit  lacunar  lupanar  calcar  zusammen- 
stellt, ist  gesichert  durch  den  Ablat.  laqueare  Culex  64;  den 
Gen.  Plur.  lacunariorum  gebraucht  Vitruv.  4,  3,  1;  4,  3,  5; 
6,  3,  4;  lacunarium  Apul.  Flor.  18  S.  83;  den  Abi.  Plur. 
lacunariis  Vitruv.  5,  2,  1;  6,  3  (5),  9;  6,  7  (10),  3;  7,  2,  2; 
laqueariorum  Inschr.  Henz.  6584;  laquear iis  Amm.  Marc. 
29,  2,  4.  —  Der  Acc.  lupanarium  und  der  Abi.  lupanario 
Ulpian.  Dig.  4,  8,  21  §  11;  5,  3,  27  §  1;  23,  2,  43  im  Ein- 
gang; Ps.  Cyprian,  de  spect.  5;  6;  lupanar  Catull.  42,  13; 
Senec.  Contr.  1,  2,  1 ;  1,  2,  2 ;  1,  2,  3;  1,  2,  4;  Senec.  Nat. 
quaest.  1,  16,  6;  luven.  6,  121;  Apul.  de  mag.  74  S.  551,  über 
den  Abi.  lupanari  vergl.  unter  60.  —  Nubilarium  Varro  R.  R. 
1,  13,  5;  Colum.  1,  6,  24  (in  cod.  Polit.  und  Goes.  nubilar) 
und  2,  21,  3  (im  St.  Germ,  und  Leipz.  nubilar);  nubilare  C. 
I.  L.  6,  2204  (Orell.  4369).  -  Der  Nomin.  specularium 
(Spiegel)  ist  bei  Ulpian.  Dig.  43,  24,  9  §  1;  specular  (Fenster- 
scheibe) Tert.  de  anima  53;  speculariorum  Senec.  Epist.  90, 
25.  —  Der  Nomin.  torcularium  Cato  R.  R.  12,  1;  13,  1;  18, 
1;  torcular  Colum.  1,  6,  18;  12,  50,  10;  12,  52,  13;  Vitruv. 
6,  6  (9)  2;  6,  6  (9)  3;  Plin.  N.  H.  18,  26,  62  (230);  Vulg.  Isai. 
63,  3;  Threni  1,  15;  Apoc.  19,  5,  vergl.  Prob.  Instit.  art.  S. 
245  (IV  124,  29);  Charis.  1  S.  14  (I  26,  16);  1  S.  66  (I  85, 
19);  in  torculario  Cato  R.  R.  67,  1;  67,  2;  torculariorum 
Colum.  12,  50,  3  und  Vitruv.  10,  1,  3.  —  Vergl.  über  alarius, 
articularius,  auxiliarius,  iocularius  undähnliches  Adject.  51 
Aber  zu  alveare  scheint  kein  alvearium  gebildet  zu  sein, 
wenigstens  ist  alvarium,  zu  alvus  gehörig,  in  den  meisten  Stellen 
besser  beglaubigt.  So  Charis.  1,  15  S.  82  (106,  31)  und  in 
den  daselbst  angeführten  Stellen  des  Cic.  in  Oecononiico  (apes 
in  alvarium  concesserant)  und  des  Verg.  Ge.  4,  34  (seu  lento 
fuerint  alvaria  vimine  texta),  bei  diesem  auch  im  Med.  m.  pr. 
und  im  Pal,  Rom.  und  Bern,  b;  Colum.  9,  6,  1  im  cod.  Polit, 
(albaria)  und  9,  7,  4  im  Sangerra, ;  Plin.  N.  H.  12,  20  43  (98) 
im  rescr.  Mon.;  21,  12,  41  (70);  21,  12,  42  (72)  im  Rice,  und 
Voss.;  21,  14,  47  (80)  im  Voss,  und  Par.  d  (im  Rice.  albarinX 
und  28,  7,  23  (79)  im  Voss.,  doch  ist  der  Nomin.  alvearium 
ohne  bekannte  Var.  bei  Varro  R.  R.  3,  16,  10;  3,  16,  11;  Pallatl. 


—     832     — 

7,  7,  8;  Ambros.  in  Luc.  2,  71,  wo  alvearia  gelesen  wird,  kann 
CS  von  alveare  abgeleitet  werden.  —  Welcher  Declination  der 
von  Cato  R.  R.  14,  2  und  von  Späteren  gebrauchte  Plur. 
lumiuaria  angehört,  lUsst  sich  nicht  mit  Sicherheit  entscheiden. 
Luminaribus  ist  zwar  Cic.  Phil.  2,  21,  51  im  Bamb.,  Gud.  und 
Teg.,  aber  in  anderen  Büchern  luminibus;  und  luminarium 
Cic.  Epist.  ad  Att.  15,  26,  4  wird  allein  aus  dem  cod.  Orusell). 
angeführt  (im  Med.  und  Torn.  luminarum).  Doch  giebt  Forcell. 
luminaribus  aus  einem  Briefe  des  Papstes  Gregor  I.  —  Für 
altare  oder  altär  (vergl.  unter  118)  begegnet  ein  Nomin. 
altarium,  Inschr.  C.  I.  L.  6,  414  (Orell.  2519;  Murat.  344,  3) 
aus  dem  J.  191  nach  Chr.;  Sulpic.  Chron.  1,  19  und  Dial.  2, 
2,  1;  Mart.  Capeila  8  §  843,  dazu  in  altario  Hieronym.  Epist. 
69  (83);  a  quorum  altariis  Or.  prid.  quam  in  exil.  iret  10,  24, 
Hierzu  fügt  Paucker,  Supplem.  Lexic.  Latin.  I  p.  23  noch  fol- 
gende Beispiele:  Hieron.  adv.  Lucif.  5  altario  .  .  super  altarium; 
in  Is.  hom.  1.  4;  epist.  52,  11  al.;  Concil.  Carth.  (a.  390)  2; 
epp.  Lupi  et  Euphr.  2;  Arn.  iun.  in  ps.  67;  Euagr.  altere.  Theoph. 
et  Sim.  s.  f.;  excc.  Vales.  de  impp.  83;  Ps.  Cypr.  ad  Vigil.  9; 
sing.  der.  38  (altariis);  Isid.  ep.   1,  7  (sed  ib.   11   altare). 

129.  Zu  aes  Genit.  aeris  gehört  der  Gen.  Plur.  aeroru 
Inschr.  Henz.  6842.  —  Über  aplustre  sagt  Prise.  7,  15,  74  b. 
769  (II  350,  24):  Aplustre  quamvis  faciat  ablativum,  „ab  hoc 
aplustri",  nominativum  tarnen  pluralem  non  solum  in  a  sed 
etiam  in  ia  terminat;  et  aplustra  enim  et  aplustria  antiqui 
protulisse  inveniuntur.  Cicero  in  Arato :  Navibus  absumptis 
fluitantia  quaerere  aplustra.  Caesar  in  Arato  (German.  Phaen. 
345):  Fulgent  Argoae  stellis  aplustria  puppis.  Auch  Lucr.  2, 
555  wird  nach  sicherer  Verbesserung  aplustra  gelesen  (in 
den  Hdschr.  plaustra,  im  oblong,  mit  einem  Punkt  über  dem 
ersten  a),  und  4,  437  ist  in  den  Hdschr.  aplustri s  als  Abi. 
Plur.  erhalten.  Vorherrschend  ist  aplustria  und  aplustribus, 
Manil.  1,  694;  Paul.  Festi  S.  10;  German.  Phaen.  492;  624; 
688;  Sil.  10,  325;  14,  422;  Rutil.  Namat.  1,  513.  —  Für  aquilex 
ist  aquilegus  C.  I.  L.  2,  2694,  vergl.  Ephem.  Epigr.  2  S.  242. 
Caepe  ist  ein  Sing,  tantum  monoptoton  neutr.  Gen.  nach 
Charis.  1,  12  S.  23  (I  35,  29),  wo  es  neben  haec  caepa  huius 
caepae  gestellt  wird.  Bei  demselben  1,  15  S.  43  (I  59,  1)  wird 
es  mit  rete  Soracte  monile  praesepe   mare  verbunden,   weshalb 


—     833     - 

eine  Lücke  der  Hdschr.  durch  die  Declinationsformen  caepis 
caepi  ab  hoc  caepe  ausgefüllt  ist.  Nach  Charis,  Exe.  art  gramm. 
S.  106  (I  553,  19)  steht  das  Latein.  Fem.  caepa  dem  Griech. 
Neutr.  xQOfjbiAvov  gegenüber.  Nach  Donat.  2,  4,  2  S.  1747 
(IV  375,  31)  ist  caepe  eins  derjenigen  Nomina,  welche  im  Plur. 
ein  anderes  Genus  haben  als  im  Sing.;  nach  üiom.  1  S.  314 
(I  327,  7)5  Serv.  (Serg.)  Comm.  in  Donat.  S.  1842  (IV  431,  34) 
und  Phoc.  4,  4  S.  1706  (V  426,  25)  ist  es  im  Sing,  ein  aptoton 
neutr.  gen.,  im  Plur.  wird  es  als  Fem.  regelmässig  decliniert, 
und  zwar,  wie  Diom.  bemerkt,  sublata  priore  diphthougo. 
Prise.  5,  14,  78  S.  673  (II  190,  2)  zählt  caepe  unter  diejenigen 
Nomina,  welche  nur  in  der  einen  Form  vorkommen.  Derselbe 
sagt  de  nom.  et  pronom.  et  verbo  1,  16  S.  1304  (III  446,  11): 
Excipitur  hoc  cepe ,  quod  aptoton  est ;  dicitur  tarnen  et  haec 
cepa  huius  cepae.  Und  ausführlicher  Instit.  6,  2,  11  S.  681 
(II  203,  13):  Excipitur  unum  indeclinabile  in  singulari  numero, 
hoc  cepe  huius  cepe.  Apuleius  in  medicinalibus:  Cepe 
sucum  melle  mixtum.  Quod  in  plurali  numero  femininum  est 
primae  declinationis ,  hae  cepae  harum  cepa  r  um;  quam  vis 
antiquissimi  in  a  quoque  singulare  feminino  genere  hoc  recte 
protulisse  inveniuntur.  Naevius  in  ApeUa  (19):  Ut  illum  di 
ferant,  qui  primum  holitor  cepam  protulit.  Lucilius  in  Saturarum 
(5,  23):  Lippus  edenda  acri  adsidue  ceparius  cepa.  Fre- 
quentier tamen  usus  hoc  cepe  protulit.  Naevius  in  Apella  (18); 
Cui  cepe  edundo  oculus  alter  profluit.  Novius  in  Eculeo  (18): 
Oleas,  cepe,  ficus.  Varro  de  actionibus  scenicis  III:  Multi- 
fariam  in  patellis  coquere  cepe.  Caper  tamen  et  cepicius  et 
cepicium  veteres  dixisse  ostendit.  Non.  S.  201,  2  giebt  für  cepe 
als  Nomin.  und  Accus,  zwei  Stellen  des  Lucil.  (5,  23;  16,  9) 
und  zwei  des  Varro  (Sat.  Menipp.  63;  138),  für  den  Nomin. 
cepa  eine  des  Varro,  für  den  Accus,  cepam  desgleichen  eine 
des  Varro,  für  den  Abi.  cepa  die  von  Prise,  angeführte  Stelle 
des  Lucil.  Caepe  als  Nomin.  und  Accus,  haben  femer  Enu. 
(Sat.  24)  bei  Macrob.  Sat.  6,  5,  5;  Horat.  Epist.  1,  12,  21; 
Pers.  4,  31;  luven.  15,  9;  Gell.  20,  8,  7;  als  Gen.  der  von 
Prise,  angeführte  Apul.,  bei  welchem  übrigens  vielleicht  cepae 
zu  schreiben  ist.  Bei  Cael.  Aurel.  Acut.  3,  4,  46  S.  226  wird 
gelesen:  illa  quae  conficiuntur  ex  cepe  et  omphacii  suco  et 
rhu  rubro  vel  horum  similibus;  was  keinen  Beweis  für  den  Gen. 

Neae-Wagener,  Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  o3 


-     834     — 

cepe  abgiebt.  Der  Nomiii.  und  Voe.  Sing,  cepa  ist  bei 
Ovid.  Fast.  3,  340:  Colum.  10,  123;  12,  10,  2;  Geis.  2,  21; 
2,  22;  Petron.  58,  2;  der  Gen.  cepae  Colum.  12,  8,  1;  Plin. 
N.  H.  19,  6,  32  (101);  19,  6,  23  (106);  Pallad.  4,  10,  31;  der 
Acc.  cepam  Colum.  12,  10,  1;  Plin.  N.  H.  19,  6,  34  (115); 
der  Nomin.  Plur.  cepae  Plin.  N.  H.  19,  6,  31  (99);  19,  6,32 
(106);  20,  5,  20  (39);  Pallad.  3,  24,  3;  der  Gen.  ceparum 
Colum.  11,  3,  58;  Plin.  N.  H.  19,  6,  32  (107);  Samon.  184: 
Min.  Fei.  28,  10;  der  Acc.  cepas  Plin.  N.  H.  2,  7,  5  (16); 
19,  6,  32  (101);  19,  6,  32  (107);  Mart.  3,  77,  5;  der  Abi. 
cepis  Plin.  K  H.  20,  5,  20  (41);  Mart.  12,  32,  20.  Im  Moret.  84 
haben  die  Hdscbr.  grösstenteils  caepa  oder  cepa  (im  Wien.  T. 
ist  cepe);  ebendaselbst  v.  74,  wo  früher  capiti  nomen  debentia 
caepe  gelesen  wurde ,  ist  aus  vielen  Hdschr.  porra  für  caepe 
hergestellt.  —  Cossi  Paul.  Festi  unter  diesem  Worte  S.  41; 
Plin.  N.  H.  11,  33,  38  (113);  Veget.  Art.  veter.  1,  44,  5;  1,  45,  4; 

4,  10,  1;  Placid.  Gl.  ed.  Goetz  V,  14,  3,  vergl.  dessen  The- 
saurus S.  282;  CO  SS  es  Plin.  N.  H.  17,  24,  37  (220);  30,  13,  39  (115). 

Femur  Gen.  femin is  stellt  Prise.  9,  1,  4  S.  846  (II  454,  2) 
zusammen,  und  Mar.  Victor.  1  S.  2464  (VI  18,  11)  sagt:  Hoc 
femur  quamvis  uominativo  per  litteram  r  dicamus,  tamen  gene- 
tivo  feminis,  dativo  femini,  ablativo  femine  scribite.  Charis. 
1,  10  S.  17  (I  30,  14):  Hoc  femur  femoris  et  feminis;  und 
1,  15  S.  66  (I  87,  2):  Hoc  femur  huius  femoris,  sed  fre- 
quenter  huius  feminis  huic  femini  dictum  est,  et  pluraliter 
tarn  femina  quam  femora,  ideoque  et  Tibullus  hoc  ipsum 
erudite  custodit,  cum  dicit:  Implicuitque  femur  femini;  et 
Vergilius    (Aen.   10,  788):    Eripit  a   femine.     Prob.  Instit.   art. 

5.  344  (IV  130,  16):  Declinatio  feminis:  generis  neutri  numeri 
singularis  hoc  femus,  huius  feminis,  huic  femini,  hoc 
femus,  o  femus,  ab  hoc  femine,  numeri  pliiralis  haec 
femina,  horum  feminum,  his  feminibus,  haec  femina, 
o  femina,  ab  his  feminibus;  declinatio  femoris:  generis 
neutri  numeri  singularis  hoc  femur,  huius  femoris,  huic 
femori,  hoc  femur,  o  femur,  ab  hoc  fernere,  numeri  plu- 
ralis  haec  femora,  horum  femorum,  his  femoribus,  haec 
femora,  o  femora,  ab  his  femoribus.  Dagegen  stellt  Paul. 
Festi  S.  92  femur  femoris  et  fernen  feminis  auf,  in  den 
Not.  Tir.  S.  129    sind   ebenfalls   femur  und  femen.     Prise.  6, 


—     835     — 

10,  52  S.  701  (II  238,  15)  sagt;  Dicitur  et  hoc  fernen  fe- 
ininis,  cuius  nominativus  raro  in  usu  est.  Aber  Charis.  1,  17 
S.  105  (1  130,  36):  Femini  Tibullus:  Implicuitque  femur  fe- 
mini;  non  femori,  quasi  sit  hoc  femur  huius  feminis.  Femen 
enim  uominativo,  ut  semen,  necdum  legimus  a  veteribus  ad- 
sertum.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  10,  344:  Femur  dicimus,  quia 
lectum  est,  et  declinatur  huius  femoris.  Illius  vero  ablativi 
non  invenitur  nominativus:  Laetus  eripit  a  femine  (Aen.  10,  787). 
Licet  Caper  in  libris  enucleati  sermonis  dicat  fernen,  sed  non 
ponit  exemplum.  Ergo  aut  hoc  femur  aut  hoc  fernen,  nam 
femus  non  dicimus  penitus.  Und  zu  Aen.  10,  788:  Ut  etiam 
supra  diximus,  secundum  Caprum  erit  nominativus  hoc  femen, 
licet  nusquam  lectum  sit,  ut  etiam  ipse  commemorat.  Femus 
hat  Apul.  Met.  8,  31  S.  590  und  S.  591,  beidemale  in  den 
Flor.  2  und  3,  im  Guelf.  1  und  in  anderen  Büchern;  über  die  Stellen 
in  den  Glossen  vergl.  Goetz,  Thesaurus  S.  442.  Femen  finden 
wir  als  falsche  Lesart  einer  Hdschr.  bei  Ovid.  Amor.  2,  4,  22 
und  bei  Apul.  Met.  2,  17  S.  130.  Feminis  Cornific.  3,  15,  27; 
Caes.  bell.  Gall.  7,  73,  6;  Plin.  N.  H.  28,  8,  29  (116);  femini 
Plin.  N.  H.  28,  15,  61  (217);  femine  Plaut.  Mil.  2,  2,  48  (203); 
Verg.  Aen.  10,  788;  Ovid.  Met.  13,  928;  Liv.  30,  18,  13;  Plin! 
N.  H.  28,  2,  4  (21);  Sil.  1,  540;  Gurt.  3,  12,  2;  Ampel.  30,  2; 
femina  Plaut.  Asin.  2,  2,  73  (340);  Pseud.  4,  7,  92  (1189); 
Poen.  3,  1,  67  (570)  im  vet.  und  decurt.  (im  Par.  femura); 
Nov.  (41)  bei  Non.  S.  505,  31,  Ribbeck  und  L,  MüUer  schreiben 
nach  Palmer  interfeminia;  Paul.  Festi  unter  suppernati  S.  304 
(bei  Fest.  S.  305  ist  allein  na  erhalten) ;  Manil.  4,  708  (im  Voss.  1 
femora);  Colum.  6,  2,  6;  6,  38,  3;  Geis,  8,  1  (ed.  Daremb. 
p.  328,  11)  und  8,  10,  2  (p.  347,  10);  Plin.  N.  H.  11,  10,  10  (21) 
30,  7,  19  (55);  Quintil.  6,  3,  91;  Cm-t.  6,  1,  4;  Petron.  138,  2 
Apul.  Dogm.  Plat.  1,  16  S.  214;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  712,  14 
femiuum  Lucr.  4,  828;  Plin.  N.  H.  28,  14,  58  (210);  28,  18, 
73  (239);  28,  18,  73  (240);  28,  18,  74  (243);  29,  2,  10  (35); 
Auson.  Ep.  4,  47;  Lactant.  Opif.  Dei  13,  4;  femin ibus  Scipio 
bei  Gell.  7  (6),  12  (5);  Varro  R.  R.  3,  9,  5;  Cic.  Nat.  Deor.  1, 
35,  99;  Cael.  bei  Fest,  unter  oreae  S.  182;  Liv.  22,  51,  7; 
Colum.  6,  29,  3;  6,  37,  6;  Gels.  8,  10,  1  (cd.  Daremb.  p.  344,  32 
und  p.  345,  22);  Suet.  Tit.  4;  Apul.  Met.  8,  25  S.  573.  Aber 
auch  femoris  Geis.  8,  1  S.  328  (ed.  Daremb.  p.  328,  23  und 

53" 


—     836     — 

p.  328,  32);  8.  10,  1  (p.  344,  31);  8,  10,  5  (p.  349,  2);  8,  10, 
7  (p.  349,  18);  Avien.  Descr.  orb.  1118;  femori  Tibull.  1, 
8,  26;  Ovid.  Amor.  1,  4,  43;  3,  7,  10;  3,  14,  22  und  Met.  3, 
312;  Geis.  8,  10,  5  (ed.  Daremb.  p.  348,  32);  8,  20  (p.  359,  9 
und  p.  359,  26);  femore  Cic.  Verr.  4,  43,  93  im  cod.  Lamb., 
Reg.,  Leid,  und  in  den  Guelf.;  Val.  Max.  3,  2,  23;  Geis.  8, 
10,  7  (ed.  Daremb.  p.  349,  17);  8,  21  (p.  360,  33);  Suet.  Gaes.  68 
und  Aug.  80;  lustin.  15,  4,  5;  15,  4,  9;  Petron.  23,  3;  Apul. 
de  mag.  54  S.  515;  Auson.  Edyll.  13;  Oros.  4,  10,  5;  femora 
Gels.  4,  4,  5  (ed.  Daremb.  p.  135,  2);  Plin.  N.  H.  28,  15,  61  (218), 
Detlefsen  schreibt  femina;  Auson.  Epigr.  108,4;  Amm.  Marcell. 
22,  15,  23;  Lactant.  Opif.  Dei  7,  4;  femorum  Ovid.  Met. 
14,  64;  Lucan.  9,  771;  Auson.  Epigr.  128,  5;  femoribus 
Gels.  8,  25  (ed.  Daremb.  p.  362,  6);  Apul.  Met.  8,  25  S.  573 
im  Flor.  1  und  Oxf.  Vergl.  Heins,  zu  Verg.  Aen.  10,  788, 
Gronov  und  Drakenb.  zu  Liv.  30,  18,  13,  Drakenb.  zu  Sil.  1, 
540,  Gräv.  und  Oudend.  zu  Gornific.  3,  15,  27  und  zu  Suet. 
Tit.  4.  —  Fulica  mit  der  Nebenform  fulix  Gic.  Poet,  de 
divin.  1,  8,  14;  Avien.  Arat.  1676. 

Neben  gausapum,  dessen  Plur.  gausapa  bei  Ovid.  A.  A. 
2,  300  und  Pers.  6,  46  vorkommt,  waren  gausapa,  gausapes 
und  gausape  vorhanden.  Gharis.  1,  15  S.  80  (I  104,  9): 
Gausapa  Ovidius  (a,  a.  O.)  neutraliter  dixit:  Gausapa  si 
sumpsit,  gausapa  sumpta;  et  Gassius  Severus  ad  Maecenatem: 
Gausap o  purpureo  salutatus.  Sed  Augustus  (im  Neap.  Au- 
gusta)  in  testamento:  Gausapes,  lodices  purpureas  et  colorias 
meas.  Varro  autem  ait  vocabula  ex  Graeco  sumpta,  si  suura 
genus  non  retineant,  ex  masculino  in  femininum  Latine  transire 
et  a  littera  terminari,  velut  xoxXiaq  Cochlea,  'Eqiiijg  herma, 
XccQTfig  Charta,  ergo  yavdccTirjg  g aus  fi])a.  Gui  generi  elegantiores 
addiderunt  necessitatem,  ut  dicereut  tunicam  gausapam,  quod 
quomodo  diceretur  merito  non  constitit,  quia  usus  eins  apud 
veteres  non  fuit.  Et  M.  Messalla  de  Antonii  statuis:  Armenii 
regis  spolia  gausapae.  Prise.  7,  11,  55  S.  759  (II  333,  1): 
Horatius  in  II  Sermonum  (Sat.  8,  10):  His  ut  sublatis  puer  alte 
cinctus  acernam  gausape  purpureo  mensam  pertersit.  Unde 
Persius  (Sat.  6,  46),  quasi  in  e  tantum  desiuente  supra  dicti 
nominis  ablativo,  gausapa  dixit  plurale,  non  gausapia:  lam 
chlamydes  regum,  iam  lutea  gausapa  captis.    Idem  (Sat.  4,  37): 


—     837     — 

Balanatum  gausape  pectes.  Antiquissimi  tarnen  et  hie  gau- 
sapes  et  haec  gausapa  et  hoc  gausape  et  phirale  neutri 
haec  gausapa  quasi  a  nominativo  hoc  gausapum  protulisse  in- 
veniuntur,  unde  Cassius  ad  Maecenatem:  Gausapo  purpureo 
sahitatus.  Varro  vero  de  lingua  Latina  ait,  talia  ex  Graeco 
sumpta  ex  masculino  in  femininum  transii'e  et  a  littera  finiri, 
0  xox^iccg  haec  Cochlea,  6  %uqTrig  haec  chaiia,  6  yavodiiijg  haec 
gausapa.  Seneca  Ovidium  sequens:  Gausapa  si  surapsit, 
gausapa  sumpta  proba.  Vergl.  7,  15,  74  S.  769  (II  350,  17). 
Gausapae  als  Gen.  hat  Plin.  N.  H.  8,  48,  73  (193);  involutus 
cocciua  gausapa  Petron.  28,  4;  Nomin.  Plur.  gausapae 
Plin.  N.  H.  8,  48,  73  (193);  gausapum  quadratum  Überschr. 
zu  Mart.  14,  152  im  Thuan.,  Put.,  Gud.  und  in  den  Voss.  ABC 
(in  anderen  Büchern  gausape  quadratum);  gausape  als  Abi. 
ausser  Horat.  a.  a.  0.  noch  Lucil.  (Sat.  20,  1)  bei  Prise.  9,  9,  50 
S.  870  (II  486,  18).  —  Neben  gluten  auch  glutinum  Varro 
fragm.  bei  Char.  1  S.  67  (I  88,  2)  und  1  S.  106  (I  131,  25); 
Sallust.  Hist.  fragm.  4,  2  (23);  Vitruv.  7,  2,  2;  Plin.  N.  H.  11, 
39,  94  (231);  Mart.  Capeila  3  §  296. 

Zu  iecur  ist  eine  Nebenform  iocur  Liv.  27,  26,  13  im 
Put.  m.  pr.  und  41,  15,  1  im  Laurish.,  desgleichen  in  einzelnen 
Hdschr.  des  Plin.  N.  H.  an  mehreren  Stellen,  28,  8,  27  (96); 
28,  8,  27  (lOlj;  28,  8,  27  (104);  28,  8,  29  (113);  28,  8,  29 
(117);  28,  10,  42  (152);  28,  10,  43  (156);  28,  10,  45  (162); 
28,  13,  55  (197),  bald  im  Rice,  bald  im  Voss.,  bald  in  beiden, 
und  32,  7,  24  (76);  32,  7,  26  (81);  32,  10,  38  (113);  32,  10, 
45  (128)  im  Bamb.  Prob.  Append.  S.  444  (IV  198,  10)  sagt: 
iecur,  non  iocur.  Sehr  unsicher  ist  die  Schreibung  locus, 
welche  Plin.  N.  H.  28,  8,  24  (88)  aus  dem  Voss,  und  Chiffl. 
und  28,  20,  81  (265)  aus  dem  Chiffl.  allein  bemerkt  wird.  Die 
Form  iocinus,  welche,  wie  Charis.  Art.  gramm.  1,  14  S.  34 
(I  48,  20)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  94  (I  546,  8)  sagt,  von 
einigen  aufgestellt  wurde,  war  nicht  in  Gebrauch,  wie  Prise.  6 
10,  52  S.  701  (II  238,  16)  anerkennt.  Die  regelmässige  Decli- 
nation  mit  dem  Genit.  iecoris  befolgen  Varro  L.  L.  5,  13,  79; 
5,  22,  112;  Cic.  Nat.  Deor.  2,  55,  137;  2,  55,  138;  3,  6,  14; 
Divin.  1,  52,  118;  1,  52,  119;  2,  13,  32,  und  in  den  Versen 
Tusc.  2,  10,  24;  ferner  Pacuv.  (84)  bei  Cic.  Divin.  1,  57,  131; 
Pers.  1,    25;    5,   129;   Plin.  N.  H.   8,   51,   77    (209);    9,  17,  29 


—     838     — 

(63);  9,  17,  m  (66);  9,  42,  67  (148):  10,  22,  27  (52j;  11,  3,  2 
(5);  11,  37,  74  (192);  11,  37,  75  (194);  11,  37,  80  (204); 
Tert.  de  anima  48;   53;    Arnob.   3,  13;   7,  9;    Amm.  Marc.  22, 

1,  2;  25,  3,  6;  Lact.  Instit.  6,  15,  4;  Opif.  Dei  14,  5;  14,  6; 
14,  7  und  Mort.  persec.  10,  1 ;  Augustin.  Civ.  Dei  2,  24.  Einen 
Gen.  iecineris  stellt  Charis.  Art.  gramm.  1,  15  S.  66  ([  86,  17) 
und  Exe.  art.  gramm.  S.  94  (I  546,  8)  auf,  an  der  zweiten 
dieser  Stellen  und  Art.  gramm.  1,  14  S.  34  (I  48,  20)  heisst  es 
noch:  quidam  dicunt  hoc  iocinus  iocinoris.  Bei  demselben  1,  10 
S.  17  (I  30,  15)  ist  nur  et  iecoris  et  ioci  erhalten.  Phoc.  2,  11 
S.  1695  (V  416,  26)  hat  iecinoris  vel  iecoris;  derselbe  sagt 
4,  10  S.  1709  (V  429,  6):  iecur,  iecinoris,  sed  et  iecoris  lec- 
tum  est.  Iecoris  vel  iocineris  giebt  Prise.  6,  10,  52  S.  701 
(II  238,  16).  Iocineris  hat  Liv.  8,  9,  1  im  Par.,  Voss,  und 
in  beiden  Leid,  (im  Med.  ioeicineris);  25,  16,  3  im  Med.  (im 
Harl.  und  in  anderen  Büchern  eo  cinere);  30,  2,  13  im  Put., 
Med.,  Bamb.  und  Leipz.;  41,  14,  7  und  41,  15,  3  im  Laurish. 
ferner  Val.  Max.  3,  7  ext.  6;  Plin.  N.  H.  11,  37,  73  (190) 
20,  2,  5  (10);  20,  4,  13  (25);  20,  5,  15  (31);  20,  5,  18  (36) 
20,  8,  29  (73);  20,  8,  30  (74);  20,  12,  48  (119);  20,  13,  51 
(136);    20,  14,  53  (148;;    20,  15,   57   (161);    20,  15,   59   (167); 

20,  16,  62  (170);  20,  19,  78  (206);  20,  22,  90  (246);  20,  22 
92  (250);  20    23,  96  (256);  21,  19,  78  (134);  21,  20,  79  (135); 

21,  20,  81  (137);  21,  20,  85  (148);  22,  8,  9,  (21);  22,  9,  11 
(25);  22,  20,  23  (49);  22,  21,  25  (52);  22,  21,  26  (54);  22,  21, 
30  (65);  22,  25,  28  (122);  23  Prooem.  5  (8);  28,  8,  27  (95); 
28,  13,  55  (197);   32,  9,  30  (93);    37,  11,  71  (186);    Vitruv.  1, 

4,  9  zweimal;  Scrib.  Larg.  123  bis  126  und  258;  259;  Obsequ. 
107;  Plin.  luu.  1,  18;  1,  21  im  Voss.  Iocinoris  Paul  Festi 
unter  pestifera  auspicia  S.  244    (im  Leipz.  iecinoris,    bei  Fest. 

5.  245  iociuere);  Val  Max.  1,  6,  8;  1,  6,  9;  Cels.  2,  7  S.  39; 

2,  8   S.  44;    2,  8   S.  47;    2,  8   S.  49;    3,  21   S.  109   zweimal; 

4,  11  (4,  4,  5)   S.  134;     4,  15  (8)   S.  140;    4,  15  (8)   S.  141; 

5,  18,  5;  5,  26  2;  5,  26,  3;  5,  26,  10;    5,  26,  12;    5,  26,  24; 

6,  6,  38  (Daremb.  adnot.  crit.  zu  S.  39  bemerkt,  dass  in  Hdschr. 
und  Ausg.  bald  iecinoris  bald  iocinoris  sei,  er  selbst  hat  in  allen 
hier  aufgeführten  Stellen  ausser  5,  18,  5  iecinoris  iecinori  ieci- 
nore  geschi'ieben);  Apul  Dogm.  Plat.  1,  15  S.  221  und  de  mag. 
41  S.  493;    Hygin.  Poet,  astron.   2,  15.     lecinora    und    ieci- 


—     839     - 

noribiis  Seuec.  Epist.  95,  25  (im  Bamb.  iocineribus,  iu  den 
Pal.  1  und  3  iecoribus);  Macrob.  Sat.  1,  12,  32,  lecinoris 
haben  auch  einige  geringere  Hdschr.  bei  Liv.  30,  2,  13,  iecineris 
der  Hav.  daselbst. 

Impes  Gen.  impetis  für  das  gewöhnliche  impe tu s  Gen. 
impetus  wird  von  Prise.  6,  10,  55  S.  702  (II  241,  1)  auf- 
gestellt, und  impes  ist  bei  Flor.  4,  12,  54  im  Nazar.  Prise. 
belegt  nur  den  Abi.  impete  pro  impetu  mit  Ovid.  Met.  3,  79 
und  Stat.  Theb.  7,  585.  Die  erstere  dieser  Stellen  geben  auch 
Charis.  4,  3  S.  249  (I  279,  17);  Diom.  2  S.  437  (I  442,  30) 
und  der  vorgebliche  Prob,  de  ult.  syll.  18,  13  S.  1440  (IV  264, 
14)  als  Beispiel  der  Antithesis.  Impete  haben  ferner  Laev. 
bei  Gell.  19,  7,  7;  Lucr.  2,  330;  4,  416;  4,  903;  5,  505;  5, 
913;  6,  138;  6,  153;  6,  174;  6,  186;  6,  239;  6,  328;  6,  334; 
6,  340;  6,  518;  Ovid.  Met.  8,  359;  Sil.  2,  243;  13,  189;  13 
248;  Samon.  155  (  160);  638  (645);  Auson.  Prof.  Burd.  21,  15 
und  Epist.  10,  25;  Prudent.  Apoth.  65;  Itin.  Alex.  25  (60), 
ebenso  auch  in  dem  Gedichte  unter  Tert.  oder  Cypr.  Namen 
Sodoma  v.  62  und  Orest.  trag.  v.  259;  510.  Der  Gen.  impetis 
ist  bei  Lucr.  6,  327;  aber  bei  Sil.  6,  257  ist  in  den  Hdschr. 
nicht  impetis,  sondern  das  nicht  anzufechtende  impetus,  vergl. 
Rudd.  1  S.  124.  Der  Abi.  Plur.  impetibus  Lucr.  1,  293 
gehört    zum  Nomin.  impetus. 

Über  die  Declination  von  iugerum  sagt  Charis.  1,  17 
S.  108  (I  134,  5):  lugeris  Ateius  Philologus  pinacon  III,  sed 
et  Cato  his  iugeris,  ut  notat  Plinius  eodem  libro  VI  (sei'monis 
dubii).  lugeribus  quidam  grammatici,  inquit  Plinius,  ita  dicen- 
dum  putant,  quasi  sit  hoc  iuger  tamquam  hoc  tuber,  et  ab  hoc 
iugere  tamquam  ab  hoc  tubere,  et  ita  ut  tuberibus  iugeribus,  et 
tantum  iugerum.  Varro  rerum  rusticarum  III  (Cap.  12,  1)  iu- 
gerum agelli  et  iugero  uno  cum  dixerit,  ideni  in  iugeribus 
multis;  sed  et  I  rerum  rusticarum  (Cap.  18,  1,  5)  iugeribus 
saepe  dixit,  quod  utique  descendit  a  nominativo  iuger,  ut  tuber. 
Diom.  1  S.  285  (I  307,  19):  Inveuimus  ab  hoc  modio  horum 
modium,  item  ab  hoc  nummo  horum  nummum,  ab  hac  domo 
domorum  domibus,  ab  hoc  iugero  iugerum  iugeribus.  Prob. 
Instit.  art.  S.  230  (IV  48,  11):  Ab  hoc  iugero  horum  iugerum.- 
Daselbst  S.  315  (IV  111,  8):  Hoc  monemus,  quod  hoc  unum 
nomen  repcriatur,    quod  propter  soni  ratiouem  geuetivo,    dativo 


-     840     - 

et  ablativo  casu  numeri  pluralis  sie  anomale  confirmatum  sit 
declinari,  id  est  horum  iugerum  bis  iugeribue  ab  bis  iuge- 
ribus,  at  vero  per  ceteros  casus  ad  souum  templi  debeat  decli- 
nari.  Donat.  2,  10,  4  S.  1751  (IV  378,  34):  Contra  regulam 
invenimus  ab  hac  domo  domorum  domibus  et  ab  hoc  iugero 
iugerorum  iugeribus.  Sed  scire  debemus  multa  quidem 
veteres  aliter  declinasse,  ut  ab  hac  domu  harum  domuum  domibus 
et  ab  hoc  iugere  iugerum  iugeribus,  verum  euphoniam  in 
dictionibus  plus  interdum  valere,  quam  analogiam  vel  regulam 
praeceptorum.  Serv.  (Serg.)  Comni.  in  Donat.  S.  1845  (IV  484, 
22):  Domus  et  iugerum  ab  antiquis  aliter  declinabantur,  quam 
hodie  declinamus.  Nam  domus  quartae  erat  declinationis, 
iugerum  tertiae.  Nos  autem  in  hoc  nomine,  id  est  domus,  tres 
[in  unum]  casus  usurpamus  a  secunda  declinatione,  ablativum  a 
domo,  genetivum  pluralem  harum  domorum,  accusativum  pluralem 
has  domos;  in  nomine  autem  iugeris  unum  tantummodo  casum 
usurpamus,  ablativum  ab  hoc  iugero.  Pompei.  Comment.  S.  22 
(V  193,  31):  De  iugero  unum  casum  usurpamus,  ablativum 
singularem  ab  hoc  iugero.  Ceterum  maiores  nostri  hoc  nomen 
tertiae  declinationis  esse  voluerunt  totum,  iuger  iugeris  iugeri 
iuger  iugere,  iugera  iugerum  iugeribus  iugera  iugera  iugeribus ; 
tertiae  declinationis  voluerunt  maiores  nostri  esse  hoc  nomen. 
Posterior  tamen  aetas  usurpavit  sibi  unum  casum,  istum  solum 
ablativum  singularem  ab  hoc  iugero.  Unde  in  Plinio  Secundo 
legimus  quoniam  nominativus  singularis  non  debet  esse  iuger, 
sed  hoc  iugerum.  Nam  non  potest  in  ablativo  singulari  o  littera 
terminari  in  neutro  genere  nisi  a  uominativo  um  terminato,  hoc 
templum  ab  hoc  templo,  hoc  tectum  ab  hoc  tecto.  Si  sie  dixeris, 
ab  hoc  iugero,  erit  iugerum.  Sed  iterum  falsura  est,  quia,  si 
dixeris  iugerum,  omnes  casus  secundae  erunt  declinationis. 
Quem  ad  modum  hoc  scamnum  huius  scamni  huic  scamno  hoc 
scamnum,  sie  habes  et  hoc  declinare,  hoc  iugerum  huius  iugeri; 
non  huius  iugeris,  sed  huius  iugeri.  Sed  non  hoc  sequimur, 
sed  usurpamus  casum  ablativum  singularem;  reliqui  omnes 
casus  remanserunt  in  tertia  declinatione.  Phoc.  4,  6  S.  1707 
(V  426,  32):  Hoc  iugerum  in  singulari  numero  secundae  de- 
clinationis est,  in  plurali  tertiae,  nam  genetivum  horum  iugerum, 
dativum  et  ablativum  his  et  ab  bis  iugeribus  facit.  Cledon.  S. 
1903  (V  47,  3):  Modo  nos  iugerorum  debemus  dicere,  antiqui 


—     841     — 

iugerum  dicebant  sicut  tuberura.  lugerum  ideo  facit  iugeri- 
bus,  quia  antiqui  iuger  iugeris  dicebant,  quomodo  iter  itineris; 
ideo  ab  analogia  discrepat.  Et  uunc  dicendum  iugero,  quia 
hoc  nomen  secundae  declinationis  est.  Prise.  7,  6,  24  S. 
742  (II  307,  9):  In  eadem  (oratione  Cic.  Verr.  3,  29,  70): 
„minus  te  iugerum  professum  esse  dico"  pro  iuger orum. 
Nam  quod  singulare  huius  „hoc  iugerum"  est,  ipse  ostendit  in 
eadem  (Cic.  Verr.  3,  47,  112):  „in  iugerum  Leontini  agri  medim- 
num  fere  tritici  seritur".  Di citur  tarnen  et  „hoc  iugus  iugeris", 
unde  luvenalis  in  IUI  (Sat.  9,  59):  „iugeribus  paucis  lumbos 
donare  clientis".  Der  Nomiu.  und  Accus.  Sing,  ist  immer 
iugerum,  Varro  L.  L.  5,  34  und  R.  R.  1,  10,  1;  1,  10,  2; 
Cic.  Verr.  3,  48,  114;  Liv.  42,  34,  2;  Colum.  5,  1,  5;  5,  1,  6; 
5,  1,  8;  5,  1,  12;  5,  2,  3;  5,  2,  5;  11,  2,  75:  Plin.  N.  H.  16, 
31,  56  (130);  18,  3,  3  (9),  später  auch  einmal  iuger  bei  Remig. 
in  Sedul.  S.  323,  9.  Der  Gen.  iuger i  Varro  R.  R.  1,  10,  2; 
Colum.  5,  1,  5;  5,  1,  8;  5,  1,  9;  5,  1,  13;  5,  2,  2;  5,  2,  3;  5,  2,  4 ; 
5,  2,  6;  5,  2,  8;  5,  2,  9;  Plin.  N.  H.  2,  106,  110  (237);  17,  20, 
34  (150);  Quintil.  1,  10,  42,  schwach  beglaubigt  ist  iugeris 
als  Gen.  Curt.  5,  1,  26,  aber  bei  Mela  3,  5,  40  ist  diese  Form 
im  Vat.  A,  in  den  Flor.  CD  und  anderen  Büchern;  der  Dat. 
und  Abi.  iugero  Varro  R.  R.  3,  12,  1;   Cic.  Verr.  3,  47,  112; 

3,  47,  113;  Plin.  N.  H.  13,  24,  47  (130);  17,  22,  35  (172); 
18,  13,  35  (131);  18,  16,  42  (143);  18,  26,  64  (236);  iugere 
als  Abi.  wurde  geschrieben  Plaut.  Men.  5,  5,  15  (913),  wo  in 
den  besseren  Hdschr.  iungere  ist  (im  vet.  ist  uine  über  ere 
übergeschrieben,  Ritschi  liest  mit  Lachmann  unguine);  dasselbe 
haben  bei  Cic.  Verr.  3,  47,  112  die  Lag.  5  und  27;  bei  TibuU. 
2,  3,  24  der  Askew.  in  späterer  Correctur,  in  den  übrigen 
Hdschr.  des  Tibull.  ist  ut  multa  innumera  iugera  pascat  ove, 
vergl.  Lachmann,  Rhein.  Mus.  1844,  3  S.  609  folg.  Über  den 
Gen.  Plur.  iugerum  vergl.  unter  31;  der  Dat.  und  Abi. 
Plur.  iugeribus  Varro  L.  L.  5,  6,  35  und  R.  R.  1,  18,  1; 
1,  18,  5;  3,  12,  1;  Cic.  Verr.  3,  23,  56;  Ovid.  Met.  4,  457  und 
Ibis  183;  Liv.  34,  4,  9;  Vell.  2,  6,  3;  Val.  Max.  4,  3,  4;  4,  3,  5; 

4,  8,  1;  Colum.  2,  13,  8;  3,  3,  7;  4,  30,  2;  5,  1,  7;  Plin.  N.  H. 
14,  4,  5  (52);  17,  20,  32  (142);  17,  20,  34  (150);  18,  31,  74 
(317);  Mart.  6,  43,  4;  6,  73,  10;  luven.  2,  132;  9,  60;  Auson. 
Idyll.  3,  22;    C.   L  L.  10,  2810  (L  Neap.  3294);    iugeris  hat 


—     842     — 

dafür  allein  VaiTo  R.  R.   1,   10,   1;   1,   19,   1,  und  bei  (Jic.  a.  a. 
O.  schrieb  Lamb.  ebenso  ohne  Hdschr. 

Über  den  Gen.,  Dat.  und  Abi.  Plur.  von  manes  spricht 
Pompei  Comment.  S.  226  (IV  195,  38):  Numero  siugulari  nemo 
dicit  „hie  manis  aut  hie  manes  aut  hie  mania"  aut  nescio  quid 
tale.  Quem  ad  modum  habemus  facere  genetivum  pluralemV 
„herum  maniorum  an  herum  manium?"  vel  quem  ad  modum 
dativum  et  ablativum  pluralem?  his  et  ab  his  manibus  an  manis?" 
Non  invenis  regulam,  sed  redeo  ad  rationem  Donati.  Da  nomen 
etiam  numero  singulari,  quod  nomiiiativo  plurali  in  es  exeat. 
Agiles;  ecce  hoc  nomen  in  es  exit,  et  illud  nomen  in  es  exit. 
Fac  genetivum  pluralem,  horum  agilium;  sie  habes  facere  „herum 
manium":  his  et  ab  his  agilibus;  sie  habes  facere  „his  et  ab 
his  manibus".  Habes  quidem  has  regulas  tenendas,  secundum 
quarum  rigorem  possint  declinari;  tamen  scire  debes  maiores 
nostros  ista  nomina  numeri  pluralis  pro  sua  licentia  protulisse. 
Licebat  illis,  et  dicebant  „horum  maniorum  et  horum  manium". 
Qua  ratione?  Quoniam  non  poterat  eis  obicere  inperitiam 
regulae  sublatio  numeri  singularis.  Ein  Beispiel  für  maniorum 
ist  nicht  nachweisbar,  wohl  aber  für  manium;  maanium  ist  ge- 
schrieben C.  I.  L.  1,  1410. 

Neben  man  tele  (aueh  spät  mantile)  ist  mantelum  oder 
mantellum,  welches  von  Philarg.  zu  Verg.  Ge.  4,  377  aus 
Plaut.  Capt.  3,  8,  6  (521)  angemerkt  wird,  dafür  mantelium 
Varro  L.  L.  6,  8,  85  (in  den  Par.  a  b  montellum);  Inschrift  im 
Hermes  15  S.  595;  Plur.  mantela  Lucil.  (5,  32)  bei  Philarg. 
a.  a.  O.;  mantelorum  Fest,  unter  manticularum  S.  133  und 
Paul,  unter  manticularia  S.  132  im  Münchn.  und  in  den  Guelf. 
1  und  2  (im  Leipz.  mantellorum,  im  Berl.  manteliorum);  in 
mantelis  Acta  fratr.  Arv.  a.  218  a  Z.  14.  (Orell.  2271  vol.  1 
p.  391,  8;  C.  I.  L.  6,  2104  a.) 

Von  martyr  findet  sich  auch  der  Gen.  Plur.  martyro- 
rum  C.  I.  L.  5,  6186  und  marturorum  C.  I.  L.  8,  7924. 

Neben  munera,  dem  regelmässigen  Plur.  von  munus,  ist 
munia  oder  moenia  häufig,  Naev.  (bell.  Punic.  56)  bei  Non. 
S.  474,  16;  Plaut.  Stich.  5,  4,  13  (695);  Trin.  3,  2,  61  (683) 
und  Nervolaria  (fragm.  II  ed.  Leo  p.  538)  bei  Fest,  unter 
moenia  S.  145;  Cic.  pro  Mur.  35,  73  und  pro  Sest.  66,  138; 
Horat.  Carm.  2,  5,  2;  Serm.  2,  2,  67;  2,  2,  81  und  Epist.  2,  2, 


—     843     — 

131,  besonders  bei  Liv.  1,  41,  5-,  1,  42,  5;  6,  23,  11;  39,  16, 
13  und  Tac,  vergl.  Drakenb.  zu  Liv.  36,  31,  12,  Bötticher, 
Lex.  Tacit.  S.  146  und  Gerber  und  Greef.  Lex.  Tacit.  S.  856, 
über  den  seltenen  Gen.  muniuni  und  muniorum  vergl. unter 78. 
Über  ossum  sagt  Prob.  Cathol.  1,  39  S.  1460  (IV  18,  33): 
Quidam  hoc  ossum  dicunt,  sed  eiTant.  Charis.  1,  15  S.  40 
(155,  3):  Ab  hoc  rege  huius  regis,  ab  hoc  osse  huius  ossis. 
Sic  enim  debet  declinari,  non  ab  hoc  osso;  sicut  Varro  dicit: 
Osse  scribebant;  Titinius  (160):  Velim  ego  osse  arare  campum 
cereum.  Huius  nominativus  est  hoc  os  (in  der  Hdschr.  ist  hoc 
osse),  quamvis  Gellius  libro  XXXIII  dixerit :  Calvariaeque  eins 
ipsum  ossum  expurgarunt  inauraveruntque.  Und  1,  17  S.  112 
(I  138,  18):  Osse.  Monosyllaba  extra  analogian  esse  Plinius 
eodem  libro  VI  (sermonis  dubii)  scribit,  et  addit  eo  magis  con- 
suetudinem  in  eo  esse  retiuendam.  Titinius  (160):  Velim  ego 
osse  arare  campum  cererum.  Varro  quoque,  osse,  inquit, 
scribebant,  non  osso.  Ossum  dici  non  potest,  quoniam  neutrale 
nomen  quodcumque  nominativo  singulari  m  littera  terminatur, 
in  bus  syllabam  dativo  et  ablativo  plurali  dari  non  potest,  ut 
aptum,  bonum,  cavum,  datum.  Gellius  tamen  libro  XXXIII: 
Calvariaeque  u.  s.  w.  Derselbe  Exe.  art,  gramm.  S.  95  (I  546. 
37):  Os  ossis,  sed  et  ossum  ossi.  Prise.  6,  13,  69  S.  710 
(II  254,  3):  Hoc  ös,  correptum  ossis:  Ovid.  in  V  (v.  39)  Meta- 
morphoseon: qui  postquam  cecidit  ferrumque  ex  osse  revulsum  est. 
Quidam  tamen  veterum  et  hoc  ossu  et  hoc  ossum  proferebant, 
unde  Pacuvius  in  Chryse  (103):  ossuum  inhumatum  aestuosam 
aulam.  Accius  vero  in  Annalibus:  fraxinus  fissa  ferox,  infensa 
infinditur  ossis.  Cato  tamen  ös  protulit  in  HH  Originum: 
si  quis  membrum  rupit  aut  os  fregit,  talioue  proximus 
cognatus  ulciscitur  und  7,  8,  37  S.  750  (II  318,  3):  in  os  cor- 
reptam  uuum  Latinum  neutrum  hoc  os  huius  ossis,  quod  etiam 
hoc  ossum  an tiqui  protulcrunt.  Gellius  libro  XXX  :  calvariaeque 
eins  ipsum  ossum  expurgarunt  inauraveruntque.  Augustin.  de 
doctr.  Chr.  3,  3,  7  giebt  zu,  dass  ossum  ein  Barbarismus  sei, 
aber  er  hält  es  des  sicheren  Verständnisses  wegen  hier  und  4, 
10,  24  für  zulässig,  dasselbe  zu  brauchen.  Derselbe  schreibt 
Explan.  Psalm.  138  (139),  15  der  Deutlichkeit  wegen  ossum 
für  os,  indem  er  hinzufügt:  Melius  est,  ut  roprehendant  nos 
grammatici,    quam    non   intelligant   populi.     Den   Gen.   ossi  hat 


-     844     - 

Apul.  de  mag.  49  S.  507  in  den  Flor.  1  und  3  und  im  Dorv., 
den  Nomin.  ossum  das  Gedicht  unter  Tert.  Namen  adv.  Marc. 
2,  195;  Eugipp.  Exe.  Augustin.  265  8.  851,  16;  Itala  (Verc.) 
Luc.  24,  39;  Itala  (Verc.)  lo.  19,  36;  Cass.  Fei.  29  (ed.  Rose 
p.  553);  den  Acc.  ossum  Cyprian.  Testim.  2,  15  iin  Münchn. 
m.  pr.  und  Bamb.;  Gen.  Plur.  ossorum  der  vorgebliche  Cyprian. 
de  aleat.  6  in  St.  Germ.  D,  sonst  ossuorura.  Über  ossu  ossua 
ossuum  vergl.  unter  92. 

Über  palumbes  bemerkt  Charis.  1,  15  S.  82  (I  106,  24): 
Palumbes  Vergilius  feminine  genere  dixit  (Ecl.  3,  69):  Aeriae 
quo  congessere  palumbes,  item  (Ecl.  1,  57)  Raucae,  tua  cura, 
palumbes.  Sed  Lucilius  XIIII  (v.  14)  masculine:  Macrosque 
palumbos.  Varro  autem  in  Scauro  palumbi  dicit,  quod  con- 
suetudo  quoque  usurpavit.  Und  1,  17  S.  113  (I  140,  14): 
Palumbes  Maro  ait.  Palumbes  a  quo  nominativo  veniat, 
quaeri  solet.  Den  Nomin.  palumbis  verwirft  Prob.  Append. 
S.  444  (IV  198,  15)  und  fordert  dafür  palumbes,  vergl.  unter 
48.  Den  Acc.  palumbem  haben  Plaut.  Bacch,  1,  1,  17  (51) 
und  Poen.  3,  3,  63  (676);  Pompon.  (41)  bei  Non.  S.  219,  8; 
Plin.  N.  H.  18,  28,  68  (267j  im  Toi.;  den  Abi.  palumbe  Plin. 
N.  H.  30,  15,  50(144),  im  Par.  d  palumbo;  den  Nomin.  Plur. 
palumbes  Verg.  Ecl.  1,  57;  3,  69;  Horat.  Carm.  3,  4,  12;  den 
Acc.  Plur.  palumbes  Cic.  bei  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  1,  58;  Horat. 
Serm.  2,  8,  91;  Calpurn.  3,  76;  9,  67,  und  dafür  palumbis 
Plin.  N.  H.  10,  35,  52  (106);  über  den  Gen,  Plur.  palumbium 
vergl.  unter  69.  Dagegen  ist  der  Nomin.  palumbus  Plin.  N. 
H.  30,  7,  20  (60),  palumbis  im  Rice.  m.  pr.,  Voss,  und  Par  c, 
und  30,  15,  50  (144)  im  Rice.  m.  sec,  Voss,  und  Par.  d,  vergl. 
unter  48;  der  Gen.  palumbi  Gels.  6,  6,  39  zweimal;  der  Dat. 
palumbo  Pers.  3,  16  in  mehreren  Hdschr.  imd  in  den  alten 
Ausg.  (sonst  columbo,  vergl,  Bentley  zu  Horat.  Carm.  1,  2,  10); 
der  Acc.  palurabum  Cato  R.  R,  90;  Lamprid.  Anton.  Diadum. 
4,  6;  Apic.  6,  4  §  226;  der  Nomin.  Plur.  palumbi  Plin.  N. 
H.  10,  53,  74  (147);  Mart.  13,  67,  1;  der  Accus,  palumbos 
Varro  R.  R.  3,  9,  21;  Colum.  8,  8,  1;  8,  9,  2;  der  Abi.  pa- 
lumbis Varro  R.  R.  3,  9,  1;  Apic.  6,  4  §  223;  palumborum 
Lamprid.  Alex.  Sever.  41,  7;  Porphyr,  zu  Horat.  Carm.  1,  2, 
10;  bei  Plin.  N.  H.  30,  9,  23  (78)  ist"^  es  unbeglaubigt.  In  dem 
von  Charis.  angeführten  Bruchstück  des  Lucil.  (14,  14)  hat  nicht 


—     845     — 

nur  Non.  S.  219.  4,  sondern  auch  Beda  de  orthogr.  S.  2796  (VII 
285,  23),  welcher  ganz  dem  Charis.  folgt,  macrosque  palumbes, 
und  dies  ist  bei  Charis.  selbst  dem  Gedankengange  angemessener 
als  palumbos. 

Zu  pecudes  fehlt  nach  Charis.  1,  15  S.  72  (I  93,  18)  der 
Nomin.  und  Voc.  Sing.  Derselbe  sagt  1,  17  S.  113  (I  140,  8): 
Pecus  si  neutri  sit  generis,  pecoris  dicitur,  pecudis,  si 
feminini.  Nach  Diom.  1  S.  314  (I  327,  14)  schwankt  pecus 
zAvischeu  dem  Fem.  und  Neutr.  Prise.  5,  6,  34  S.  654  (II  163, 
21)".  Pecus,  quod  femininum  haec  pecus  pecudis  declinatur, 
teste  Capro  neutrum,  hoc  pecus  pecoris.  Derselbe  5,  8,  44 
S.  659  (II  171,  4):  Hie  et  haec  et  hoc  pecus.  Ennius  in  Nemea: 
Pecudi  dare  viva  marito.  Potest  tamen  figurate  hoc  esse  pro- 
latum,  ut  si  dicam  aquila  maritus  vel  rex  avium.  Ennod.  Carm. 
2,  124,  10  sed  nexus  certa  loquendi  dui-a  catenati  rostra  ligat 
pecudis;  Salvian.  Gubern.  Dei  7,  4,  18  in  morem  eorum  pe- 
cudum,  qui  mariti  gregum  appellantur;  Apul.  Met.  8,  15  S.  549 
inertissimorum  pecudum;  Oros.  7,  37,  16  vilissimorum 
pecudum.  Ferner  sagt  Prise.  6,  16,  86  S.  719  (II  270,  4): 
Pecus  quoque  femininum  pecudis  facit,  quod  etiam  neutrum 
est,  hoc  pecus  pecoris.  Caesar  in  auguralibus "•  Si  sincera 
pecus  erat.  Dies  ist  das  einzige  bekannte  Beispiel  des  Fem. 
pecus  im  Nomin.  Sing.  Denn  solche  Stellen,  in  welchen  auf 
pecudis  oder  pecudem  ein  cuiusmodi  quaeque  sit  oder  quae  fuerit 
folgt,  wie  Varro  R.  R.  2,  1,  14  und  Colum.  7,  5,  17,  oder  worin 
quaeque  pecudum  verbunden  ist,  wie  Varro  2,  1,  17,  beweisen 
nicht  den  Gebrauch  des  Nomin.  pecus.  Pecuda  als  Nomiu. 
und  Accus.  Plur.  weist  Non.  S.  159,  5  aus  Acc.  (409),  Sisenna 
(bist.  4  fragm.  76  ed.  Peter  p.  288,  14)  und  Cicero  de  rep.  (4, 
1  ed.  C.  F.  W.  Müller)  nach,  die  Stelle  des  Accius  hat  er  auch 
S.  467,  37.  Über  pecu  pecui  pecua  pecuum  vergl.  unter  92, 
und  über  den  anomal  gebildeten  Abi.  Plur.  pecuis  unter  123. 

Über  penus  sagt  Gell.  4,  1,  2:  Peuus  quoque  variis  ge- 
neribus  dictum  et  varie  declinatum  est;  nam  et  hoc  penus  et 
haec  penus  et  huius  peni  et  penoris  veteres  dictaverunt. 
(Nach  peni  wurde  in  früheren  Ausg.  et  peneris  et  peniteris  ein- 
geschaltet.) Charis.  1,  15  S.  57  (I  74,  28):  Peuus  quomodo 
debeat  declinari,  incertum  est.  Nam  Plautus  in  Pseudulo  eodem 
fere    loco    (1,   2,   45;    1,    2,   91)   et  masculiuo   genere  dicit  hie 


—     346     — 

penus  et  neutro  hoc  penus;  Vergilius  autem  (Aen.  1,  703) 
etiam  feminino  long  am  peniim.  Igitur  cum  possimus  secuii- 
dura  neutroium  formam  huius  penoris  clicere,  vel  secundum 
masciilinorum  et  femiainorum  huius  peni,  neutrum  dico,  quia 
apud  auctores  nondum  exemplum  quod  sequar  inveni.  Derselbe 
1,  17  S.  113  (I  140,  11):  Penu  Pomponius  (183):  Careo  tarn 
pulchra  penu.  Penus  peni,  si  femininum;  penoris  ut 
pecoris,  si  generis  neutri  sit,  ut  quidam  putant.  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  1,  703:  Sane  dicimus  et  hie  et  haec  et  hoc  penus; 
sed  a  masculino  genere  et  feminino  quarta  est  declinatio,  a 
neutro  tertia,  quomodo  est  pecus  pecoris,  unde  Horatius  (Epist. 
1,  16,  72):  Portet  frumenta  penusque.  Masculino  vero  genere 
Plautus  (Pseud.  1,  2,  15):  Nisi  mihi  annuus  penus  datur. 
Feminino  Lucilius  (16,  5)  posuit,  ut  Uxori  legata  penus. 
Quartae  autem  declinationis  Persius  (Sat.  3,  74)  esse  docet,  ut 
In  locuplete  penu  defensis  pinguibus  Umbris.  Non.  S.  51, 
3:  Peni,  penus  vel  penoris  (sie  enim  a  plurimis  declinatum 
est)  proprietatem  docti  veteres  hanc  esse  voluerunt,  quod,  quae 
in  ea  sunt,  quasi  penitus  et  in  penetralibus  recondantur.  Hoc 
in  antiquis  libris  et  philosophorum  tractatibus  invenitur.  Und 
S.  219,  30:  Penus  generis  feminini  Lucilius  (ine.  libr.  v.  89): 
Magna  penus  per  vos  spatio  consumpta  peribit.  Masculini 
Pomponius  Dogali  (41):  Unum  penura  quae  omnem  ceterum 
aliam  praeberem  penum.  Novius  Dofacta  (16):  Meam  penum 
componam  satius  est.  Neutri  etiam  lectum  est  apud  plurimos, 
quorum  auctoritas  non  probatur.  Die  offenbare  Vermischung 
der  angeführten  Stellen  ist  zu  heben  versucht  durch  die  Ver- 
mutung: Pomponius  Togatis  oder  Dotali:  Vinum  penumque 
omnem.  Novius  Dotata:  Ceterum  alium  (oder  aliam)  praeberem 
penum.  Atta:  Meum  (oder  meam)  in  penum  componam  satius 
est.  Prise.  5,  8,  44  S.  658  (II  170,  13):  Hie  et  haec  et  hoc 
penus  et  hoc  penum.  Plautus  in  Pseudulo  (1,  2,  45):  Nisi 
mihi  annuus  penus  hie  ab  amatoribus  congeratur,  cras  populo 
prostituam  vos,  o  puellae.  Lucilius  (ine.  libr.  v.  89):  Magna 
penus  parvo  spatio  consumpta  peribit.  Plautus  in  Captivis 
(4,  4,  12):  Dicam  seni,  curet  sibi  aliud  penus  (bei  Plaut,  ist 
vielmehr:  ut  sibi  penum  aliud  ornet).  Caesar  Strabo  in  oratione, 
qua  Sulpicio  respondit:  Deinde  propinquos  nostros  Messallas 
domo    deflagrata  penore    volebamus  privare.     Afranius  (328)  in 


—     847     — 

Talione:  Vos  qiiibus  cordi  est  intra  tunicam  [manus]  laeva, 
dextra  intra  penum  herile.  Ebenso  6,  14,  76  S.  713  (II  260, 
17):  Pen  US  quoque  et  masculini  et  feminini  et  neutri  invenitur 
teste  Donato  et  Capro.  Plautus  in  Pseudulo  (1,  2,  45):  nisi 
mihi  annuus  penus  ab  amatoribus  congeratur.  Lucilius  (ine. 
libr.  V.  89):  magna  penus  parvo  spatio  consumpta  peribit. 
Horatius  in  I  (16,  72)  epistularum  :  annonae  prosit,  portet  fru- 
menta  penusque,  cuius  neutri  genetivus  est  penoris,  ut  pecus 
pecoris.  Caesar  Strabo  contra  Sulpicium  tribunum  plebis:  pro- 
pinquos  uostros  Messalas  domo  deflagrata  penore  volebamus 
privare  (hoc  penum  etiam  Afranius  (328)  protulit:  in  penum 
erile).  Bei  Prise,  in  einem  Zusatz  am  Ende  des  fünften  Buchs, 
welchen  Hertz  (II  192)  aus  mehreren  Hdschr.  aufgenommen 
hat:  Hoc  penum  peni,  hoc  penus  penoris,  hie  penus  penus 
haec  penus  penus,  hoc  penu  penu.  Derselbe  de  nom,  et 
pronom.  et  verbo  1,  9  S.  1303  (III  445,  10):  Penus  et  specus 
tam  masculini  quam  feminini  et  neutri  generis  inveniuntur,  et 
secundae  et  tertiae  et  quartae  declinationis,  ut  hie  et  haec 
penus  huius  peni,  et  hoc  penus  penoris,  et  hoc  penum  peni, 
et  hoc  penu  huius  penu.  Cledon.  S.  1895  (V  40,  8):  Penus. 
Hie  penus  Plautus  in  Pseudulo  (1,  2,  45):  Nam  nisi  mihi 
penus  annuus  hodie  convenit.  Haec  penus  Pomponius  (183): 
Quo  pacto  caream  tam  pulchra  peno.  Haec  penus  huius 
penus,  hie  penus  huius  peni.  ut  est  haec  manus  huius  manus, 
hie  panus  huius  pani.  Penus  per  omnia  genera  declinamus. 
Dass  das  Masc.  oder  Fem.  penus  gewöhnlich  nach  der  vierten 
Declin.  flectiert  wird,  geht  hervor  aus  dem  Gen.  penus  Papin. 
Dig.  45,  1,  115  §  2;  Paul.  Dig.  33,  9,  4,  dem  Dat.  penui 
Ulpian.  Dig.  33,  9,  3  §  3,  dem  Acc.  penum  regiam  Pacat. 
Panegyr.  13,  4;  penum  cellariam  Fulg.  Exp.  serm.  antiqu. 
24,  wo  jetzt  Helm  p.  119,  2  eellarium  schreibt,  und  aus  dem 
häufiger  vorkommenden  Abi.  penu,  Pompon.  (183)  bei  Charis. 
1,  17  S.  113  (I  140,  11)5  Cic.  Nat.  Deor.  2,  27,  68;  Pers.  3, 
74;  Gell.  4,  1,  9;  4,  1,  12;  4,  1,  13;  4,  1,  20;  4,  1,  22;  Ulpian. 
Dig.  33,  9,  3  §  4;  33,  9,  3  §  7;  Paul.  Dig.  33,  9,  4;  33,  9,  5; 
33,  9,  6;  Marcian.  Dig.  33,  9,  2;  denn  ein  Nomin.  oder  Accus, 
penu  wird  nirgends  gefunden,  und  auch  der  Zeugnisse  für  ein 
Neutr.  penu  sind  wenige,  vcrgl.  unter  92.  Dass  penus  der 
zweiten  Declin.  folgen  könne,  dafür  ist  nur  ein   klares  Beispiel 


—     848     — 

bekannt,  lulian.  Dig.  36,  2,  19  ti-adita  peno.  Bei  Plaut.  Truc. 
2,  2,  19  ist  die  Lesart  der  früheren  Ausg.  penos  annuos  un- 
beglaubigt, der  Ambr.  hat  das  richtige  aenos  anulos,  der  vet, 
decurt.  und  Vat.  henos  anuos.  In  einem  Verse  des  Pompon. 
ist  zwar  bei  Cledon.  S.  1896  (V  40,  12)  tarn  pulchra  peno, 
aber  bei  Charis.  a.  a.  O.  tarn  pulchra  penu.  Der  Gen.  peni 
Plaut.  Pseud.  2,  2,  14  (608)  und  der  Abi.  de  quodam  litterarum 
peno  Macrob.  Sat.  1  Prooem.  2  können  vom  Nomin.  penum 
sein;  penum  als  Neutr.  hat  ausser  den  oben  genannten  Plaut, 
und  Afran.  noch  Pompon.  Dig.  33,  6,  2.  Von  dem  Neutr. 
penus  Plaut.  Pseud.  1,  2,  93  (228)  ist  der  Gen.  penoris  Gell. 

4,  1,  23;  lulian.  Dig.  36,  2,  19;  Scaev.  Dig.  33,  9,  7;  Ulpian. 
Dig.  33,  9,  1  zweimal  und  33,  9,  3  §  10;  Paul.  33,  9,  5; 
Inschr.  Henz.  5087;  der  Dat.  penori  Gell.  4,  1,  21;  Ulpian. 
Dig.  33,  9,  3  §  5;  Acc.  penus  Horat.  Epist.  1,  16,  72;  Abi. 
penore  Schol.  Pers.  3,  74;  penori  als  Abi.  Ulpian.  Dig.  33, 
9,  3  §  8;  33,  9,  3  §  9;  der  Nomin.  und  Accus.  Plur.  penora 
Colura.  12,  4,  3;  12,  4,  4;  12,  4,  5.  Von  der  vorgeblichen 
Declination  penus  G.  peneris  oder  peniteris  ist  nirgends  eine  Spur. 

Zu  prora  giebt  es  einen  Acc.  prorim  oder  prorem, 
vergl.  unter  54.  —  Zu  quies  Gen.  quietis  bilden  Afran.  (77) 
und  Laev.  (fragm.  10  ed.  L.  Müller)  bei  Prise.  6,  11,  58  S. 
703  (II  242,  12)  den  Abi.  quie.  —  Requies  folgt  gewöhnlich 
der  fünften  Declin.,  wie  Prob.  Cathol.  1,  38  S.  1460  (IV  18, 
15);  Charis.  1,  15  S.  52  (I  69,  2);  1,  15  S.  85  (I  110,  2);  1, 
17  S.  103  (I  128,  14);  1,  17  S.  114  (I  142,  6)  und  Exe.  art. 
gramm.    S.   96   (I  547,    34)  lehren,    während    Prise.   6,    11,   58 

5.  703    (II   242,    12)    und   de  nom.  et  pronom.   et  verbo  1,  18 
S.   1305  (III  446,  31)  requiem  und  requietem,  requiei  und 
re quietis  für  gleich  üblich  erklärt.     Requiem    haben  Cic.  de 
orat.   1,  52,  224  und  pro  Arch.  6,  13;  Verg.  Aen.  4,   433;    12, 
241;  Culex  205;  Horat.  Epist.  1,  7,  79;  TibuU.  1,  7,  41;  Sallust 
Catil.  51,  20;  Hist.  frag.   3,  61,    17;    Ovid.  A.  A.  2,  351;    Met. 
1,  541;  3,  618;  4,  628;  4,  641;  8,  628;  12,   135;   12,  146  und 
Fast.  1,  668;  Liv.  9,  17,  1;  Colum.  12  Prooem.  7;  Pers.  5,  43 
Curt.  9,  6,  3;  Val.  Fl.  7,  245;  Tac.  Ann.  1,  35;  2,  33;  4,  25 
Plin.    Panegyr.    13,    3;    61,    9;    87,   2;  luven.  6,  106;  11,  184 
Stat.  Silv.  4,  1,  9;  Frontin.  2,  10,  2;   Suet.   Caes.    4;    Tib.   10; 
24;  Apul.  Met.  6,  12  S.  402;  Tert.  c.  Valent.  11;  Lact.  Inst.  1, 


—     849     — 

1,  11;  7,  16,  12;  Epit.  71,  7  und  Mort.  persec.  24,  8;  Vulg. 
Gen.  49,  15;  Exod.  5,  5  und  noch  oft;  Commodian.  Instr.  2, 
17,  20;  Lucifer  de  reg,  apost.  1  (ed.  Hartel  p.  38,  5);  Claudian. 
IV  cons.  Honor.  245;  Land.  Stilich.  1,  211;  beU.  Getic.  361; 
C.  I.  L.  9,  4796,  20;  requie  Culex  92;  Sallust.  Hist.  frag.  1, 
97;  Ovid.  Her.  4,  89  und  Met.  13,  317;  15,  16;  15,  214;  Liv. 
22,  9,  5;  Lucan.  4,  195;  Amm.  Marc.  31,  15,  14;  Aurel.  Vict. 
Epit.  10,  12;  Auson.  Grat.  act.  37,  2;  Vulg.  lob  30,  27;  Eccli. 
20,  23  u.  s.  w. ;  über  den  Gen.  requie  vergl.  unter  99.  Dagegen 
requietis  Cie.  Epist.  ad  Att.  1,  18,  1  und  Ein.  1,  15,  49; 
Tert.  de  anima  37;  reqietem  Cic.  Ein.  5,  19,  54;  Cato  Mai. 
15,  52  (C.  F.  W.  Müller  requiem) ;  Leg.  2,  1,  2 ;  2,  12,  29  und 
bei  Charis.  1,  15  S.  85  (I  110,  2)  und  1,  17  S.  114  (142,  6); 
Tert.  adv.  Marc.  5,  16;  requiete  Cic.  Diviu.  1,  13,  22;  Tert. 
de  aninaa  52  im  Agob.  Bei  Lucceius  an  Cic.  Epist.  ad  Fam. 
5,  14,  1  ist  im  Med.  requirem.  —  Inquies  als  Subst.  kommt 
nur  im  Nomin.  vor. 

Für  quinquatrus  wurde  nach  Prise.  7,  16,  80  S.  773 
(II  355,  14)  quinquatres  Gen.  quinquatrium  gesagt,  und 
nach  Prob.  Append.  S.  441  (IV  196,  8)  und  Prise.  7,  6,  27 
S.  744  (II  309,  17)  Quinquatria.  Diese  letztere  Form  verwirft 
Charis.  1,  15  S.  61  (I  81,  20),  wir  finden  sie  jedoch  bei  Suet. 
Domit.  4;  Tert.  Idolol.  10,  und  in  den  fasti  Philocali  19.  März. 
Quinquatres  schreiben  auch  Charis.  1,  11  S.  20  (I  33,  3); 
Diomed.  1  S.  315  (1  327,  31);  Porphyr,  zu  Horat.  Epist.  2,  2, 
197,  in  den  Exe.  art.  gramm.  S.  98  (I  548,  35)  ist  Quinquatrus; 
der  Gen.  quinquatrium  ist  Tac.  Ann.  14,  4  im  Med.,  und 
Suet.  Nero  34  im  Periz.,  Harlem.  und  Copes. 

Für  satietas  wurde  satias  und  saties  gebraucht.  Ein 
Genit.  wurde  nach  Charis.  Art  gramm.  1,  14  S.  34  (I  49,  9) 
und  Exe  art.  gramm.  S.  94  (I  546,  14)  nicht  von  satias,  sondern 
von  satietas  gebildet;  übereinstimmend  damit  lehrt  Phoc.  4,  9 
S.  1708  (V  428,  15),  dass  satias  keinen  anderen  Casus  als  den 
Nomin.  Sing,  zulasse.  Satias  ist  daselbst  im  Freis.  und  Goth., 
im  Par.  satis,  in  den  alten  Ausg.  saties.  Satias  haben  Plaut. 
Pseud.  1,  3,  100  (334);  Terent.  Eun.  5,  5,  3  (973)  und  Hec. 
4,  2,  18  (594);  Afran.  (325)  bei  Prise.  6,  7,  36  S.  694  (II  227, 
10)  und  6,  16,  82  S.  717  (11  266,  9);  Acc.  (659)  bei  Cic.  Nat. 
Deor.  3,  38,  90;  Acc.  (176),  Lucil.  (29,  68),  Varro  (Sat.  Menipp. 
Neue-Wagener.    Formenlehre  1,  .3.  Aufl.  ^^ 


—     850     — 

429)  und  Sallust.  Eist.  (2,  29)  bei  Non.  S.  172,  5;  Liv.  25,23, 
16  im  Put.  und  Med.;  Senec.  Thyest.  978  (in  den  geringeren 
Büchern  satics);  Tac.  Ann.  3,  30;    3,    54;    6,   38;   16,   16;   Sil. 

4,  110;  6,  52;  Solin.  22,  2;  Amm.  Marc.  18,  2,  4;  19,  2,  14; 
31,  6,  5;  Macrob.  Sat.  7,  12,  21;  luvenc.  1,  637,  doch  auch 
satiatem  Lucr.  5,  39;  satiate  Lucr.  2,  1038;  5,  1391.  Saties 
C.  L  L.  8,  1523  b  Col.  2  v.  1;  luvenc.  Evang.  Hist.  1,  673; 
Dictys  Cret.  3,  25;  4,  7;  5,  12;  5,  13;  Acc.  satiem  luvenc. 
Evang.  Hist.  3,  216;  Anth.  Lat.  ed.  Meyer  1408,  5  (C.  I.  L.  8, 
1523);  Abi.  satie  Plin.  N.  H.  8,  51,  77  (209),  der  Barb.  hat 
satietate.  Liv.  27,  49,  8;  30,  3,  4  und  Sil.  4,  110;  6,  52  ist 
satias  Conjectur.  Apul.  Met.  9,  9  S.  609  ist  im  Fux.  satiate, 
in  den  übrigen  Büchern  satietate. 

Neben  spadix  Gen.  spadicis  auch  der  Plur.  spadica 
Amm.  Marceil.  24,  3,  12. 

Neben  specus  Gen.  specus  giebt  es  ein  Neutr.  spe- 
cus  nach  Donat.  2,  4,  2  S.  1747  (IV  375,  34);  Diomed.  1  S. 
34  (I  327,  13);    Serv.    zu  Aen.  7,  568;    Prise.    Instit.  5,  8,  45 

5.  659  (II  171,  8j;  6,  14,  75  S.  712  (II  259,  18);  de  nom.  et 
pronom.  et  verbo  1,  10  S.  1303  (III  445,  12);  Cledon.  S.  1896 
(V  40,  23).  Dazu  soll  nach  dem  bei  Prise,  am  Ende  des 
fünften  Buch  von  Hertz  (II  192,  2)  aus  mehreren  Hdschr.  auf- 
genommenen Zusatz  und  nach  Prise,  de  nom.  et  pronom.  et 
verbo  a.  a.  O.  der  Gen.  specoris  sein.  Dagegen  sagt  Serv. 
a.  a.  O.:  Virgilius  neutro,  quod  hodie  in  numero  singulari  tribus 
tantum  utimur  casibus,  hoc  specus,  huius  specus,  o  spe- 
cus. Nam  pluralem  tantum  a  genere  masculino  habemus  in 
Omnibus  casibus.  Hinc  est  (Verg.  Ge.  3,  376):  Ipsi  in  defossis 
specubus.  Und  zu  Verg.  Ge.  4,  418:  In  singulari  numero  hoc 
specus,  in  plurali  hi  specus  dicimus.  Hiernach  Prise.  6,  14, 
75  8.713(11259,22):  Hoc  specus  melius  dici  in  singulari,  in 
plurali  hi  specus,  Servio  placet.  Schwerlich  aber  meinte  Serv., 
dass  der  Gen.  des  Neutr.  auch  specus  heissen  könnte;  die  drei 
Casus,  denen  diese  Form  gemeinsam  ist,  sind,  wie  bei  allen 
Neutra,  der  Nomin.,  Accus,  und  Voc.  Wir  lesen  das  Neutr. 
specus  an  drei  Stellen,  Verg.  Aen.  7,  568  specus  horrendum 
(wofür  nach  Serv.  in  alten  Hdschr.  specus  horrendus  war);  Sil. 
13,  425  invisum  caelo  specus  (im  Cöln.  und  in  alten  Ausg.  in- 
visus),  und  bei  dem  vorgeblichen  Quintil.  Decl.  10,  19  profun- 


—     851     — 

dum  specus  als  Acc.  Prise.  6,  U,  76  S.  713  (II  260,  6)  fährt 
fort:  Dicebant  tarnen  et  hoc  speciim  et  haec  speca.  Gate 
(ine.  libr,  fragm.  9):  Speca  prosita,  quo  aqua  de  via  abiret. 
Derselbe  de  nom.  et  pronom.  et  verbo  1,  10  S.  1303  (III  445, 
13):  Similiter  hie  et  haec  specus  huius  speei,  et  hoc  spe- 
cus huius  specoris,  et  hoc  specum  huius  speei,  et  hoc 
specu  huius  specu.  Non.  S.  487,  24:  Specis  pro  specubus. 
Accius  Alcmaeone  (63) :  Quo  di  infernum  (in  den  Hdsehr.  quod 
di  interdum  inferam)  penitus  depressum  altis  elausere  specis. 
Es  ist  nicht  vollkommen  klar,  ob  bei  Cato  speca  als  Sing,  oder 
als  Plur.  gemeint  ist.  Jordan  im  Index  zu  Cato's  Fragm.  hält 
es  für  den  Plur.,  und  dafür  spricht  der  umstand,  dass  Prise, 
kein  Beispiel  von  specum  beibringt,  so  dass  das  angeführte 
speca  prosita  zugleich  für  hoc  specum  und  für  haec  speca  als 
dessen  Plur.  gelten  zu  sollen  seheint.  Dazu  wird  dann  auch  der 
Abi.  Plur.  specis  in  der  Stelle  des  Acc.  gehören.  Von  einem 
Nomin.  specus  Gen.  speei  lesen  wir  allein  in  der  zuletzt  an- 
geführten Stelle  des  Prise. ;  von  einem  Nomin.  speca  ist  nirgends 
ausdrücklieh  die  Rede,  Mart.  Capella  3  §  293  sagt:  apud 
veteres  etiam  speeua  (als  Plur.)  dicebant. 

Von  spes  war  ausser  dem  gewöhnliehen  Nomin.  und 
Acc.  Plur.  spes  (vergl.  unter  107)  in  der  alten  Sprache  spe- 
res  gebräuchlich,  welches  Fest,  unter  speres  S,  333  mit  zwei 
Beispielen  des  Enn.  belegt  und  zwar  Nomin.  Plur.:  (Ann. 
448)  spero,  si  speres  quiequam  prodesse  potissunt  und  Aec. 
Plur.:  (Ann.  119)  et  simul  effugit  speres  ita  funditus  uostras. 
Dazu  gehört  ein  Dat.  und  Abi.  speribus,  wofür  Non.  S. 
171,  24  zwei  Stellen  des  Varro  anführt  (eine  derselben  giebt 
er  auch  S.  16,  21)  und  zwar:  (Sat.  Menipp.  1)  ita  sublimis 
speribus  iaetato  nomina  tuo  voluntatis  altos  nitens  trudito  und 
(Sat.  Menipp.  350)  quibus  suam  delectet  ipse  amusiam  et  avidi- 
tatem  speribus  lactet  suis.  Mit  Unrecht  aber  stellt  Non.  S. 
171,  25  einen  Acc.  Sing,  sperem  auf.  Speres  und  speribus 
sind  von  spes  gebildet,  wie  wenn  das  s  dieser  Form  zum 
Stamme  gehörte,  wie  vires  virium  viribus  von  vis,  vergl.  unter  47. 

Über  tapetum  und  tapete  sagt  Serv.  zu  Verg.  Aen.  7, 
277:  Tertio  declinatur  hoc  nomen.  Hoc  tapetum  tapeti,  ut 
tcmplum  templi;  unde  est  his  tapetis  hoc  loco.  Item  hoc 
tapete  huius  tapetis,  ut  sedile  sedilis;  unde  est  (Aen.  9,  325): 

54* 


—     852     — 

Qui  forte  tapetibus  altis  exstructus.  Declinatur  et  Graece 
6  tdnijg  Tccm^Tog,  unde  est  (Aen.  9,  358):  Pulchrosque  tapetas, 
Tovg  TccTtijrag.  Charis.  1,  15  S.  45  (l  61,  29):  Hoc  tapete 
dicimus,  ut  hoc  facile,  et  sie  similiter  per  omnes  casus,  huius 
tapetis,  huic  et  ab  hoc  tapeti,  pluraliter  haec  tapetia 
tapetium  tapetibus;  quam  declinationem  Vergilius  (Aen.  9, 
325)  sequitur,  cum  dicit:  Qui  forte  tapetibus  altis.  8ed  et 
hoc  tapetum,  ut  stragulum,  similiterque  declinatur,  hoc  ta- 
petum  huius  tapeti  huic  tapeto,  pluraliter  haec  tapeta 
horum  tapetorum  his  tapetis.  Nam  et  sie  quoque  Vergilius 
declinat  dicens  (Aen.  7,  277):  Instratos  ostro  alipedes  pictisque 
tapetis.  Sed  et  masculino  genere  dicit  (Aen.  9,  358):  Pictos- 
que  tapetas.  Caius  nominativum  faciunt  quidam  hie  tapes, 
qui  facit  hos  tapetas;  quod  ego,  quia  nusquam  scriptum  puto, 
nequaquam  probo.  Prob,  de  nom.  S.  218  (IV  209,  27):  Apud 
Vei'gilium  tapetas  mascuKno  genere  invenimus,  ut  (Aen.  9,358) 
Pulchrosque  tapetas,  a  nominativo  hie  tapeta,  cuius  decli- 
nationis  ablativus  pluralis  apud  ipsum  Vergilium  (Aen.  7,  277) 
est,  Pictisque  tapetis.  Item  alii  a  nominativo  hie  tapes  dicunt, 
qui  facit  hos  tapetas;  sed  lectum  nusquam  est.  Beda  de  orthogr. 
S.  2803  (VII  293,  8):  Tapete  tapetis  tapeti  a  tapeti  et  plura- 
liter tapetia  tapetium  tapetibus :  Vergilius  (Aen.  9,  325)  qui  forte 
tapetibus  altis.  Sed  et  hoc  tapetum  huius  tapeti  huic  tapeto, 
pluraliter  haec  tapeta  tapetorum  tapetis:  Vergilius  (Aen.  7,  277) 
insti-atos  ostro  alipedes  pictisque  tapetis.  Sed  et  masculino 
genere  dicit  (Aen.  9,  358)  pictosque  tapetas.  Tapete  als 
Nomin.  oder  Accus.  Sing,  giebt  Non.  S.  229,  4  und  542,  16 
aus  Caecil.  und  Turpil.  (glabrum  tapete);  tapetia  als  Nomin. 
und  Accus.  Plur.  ist  bei  Plaut.  Pseud.  1,  2,  14  (147)  und 
Stich.  2,  2,  54  (378);  Valer.  Imper.  bei  Vopisc.  Aurel,  12,  1; 
Vulg.  2  Regg.  17,  28;  Gen.  tapetium  bei  Charis.  1,  15  S. 
45  (I  61,  30);  tapetibus  haben  ausser  Verg.  a.  a.  O.  noch 
Varro  (Sat.  Menipp.  212)  bei  Non.  S.  539,  7  und  542,  12;  Liv. 
40,  24,  7;  Ovid.  Met.  13,  638  und  Val.  Fl.  4,  487;  Vulg.  Prov. 
7,  16  und  Ezech.  27,  20.  In  der  Anführung  des  Turpil.  bei 
Fest,  unter  tapete  S.  351  scheint  tapetem  (oder  tapeta)  veterem 
geschrieben  werden  zu  müssen.  Tapeta  als  Acc.  Sing,  hat 
Sil.  4,  270;  tapete  als  Abi.  Sil.  17,  64;  Nomin.  Plur.  tapetes. 
Matius    bei    GeU.    20,   9,   3;  tapetas    als    Acc.    Plur.    ausser 


—     853     - 

Verg.  a.  a.  O.  auch  Stat.  Theb.  1,  518.  Bei  Stat.  Theb.  10, 
106  schwankt  die  Lesart  zwischen  tapetas  und  dem  Dat.  Plur. 
tapetis.  Tapeta  und  tapetas  geben  die  gleichen  homerischen 
Formen  II.  24,  230;  24,  645  un.d  Od.  4,  124;  4,  298;  7,  337; 
20,  150;  24,  276  wieder,  auch  der  Nomin.  jänrj^,  Avelcher  II. 
10,  156  gelesen  wird,  ist  als  Latein.  Wort  in  das  Verzeichnis 
de  idiom.  gen.  Gramm.  Lat.  IV  576,  8  aufgenommen.  Es  ist 
ein  offenbarer  Irrtum,  wenn  Prob.  a.  a.  0.  und  Serg.  Expl.  in 
Donat.  2  fol.  62  (IV  541,  26)  tapetas  von  einem  Nomin.  Sing, 
tapeta  G.  tapetae  herleiten;  und  sehr  unsicher  ist  es,  ob  der 
bei  Fest,  unter  tapete  S.  351  genannte  Enn.  tapetae  gebraucht 
hatte.  Aber  tapeta  als  Nomin.  Plur.  hat  Lucil.  oder  ein  un- 
bekannter Dichter  bei  Prob.  Instit.  art.  S.  344  (IV  130,  1)  und 
Serg.  a.  a.  O.,  und  tapetis  als  Dat.  und  Abi.  Plur.  ausser  der 
obgedachten  Stelle  des  Verg.  noch  Plin.  N.  H.  8,  48,  73  (191); 
Val.  Fl.  1,  147;  6,  696;  Mart.  14,  147,  1  und  Apul.  Met.  10, 
18  S.  713 

Für  terminus  sagte  Acc.  (fr.  ine.  XXXVII)  nach  Varro 
L.  L.  5,  4,  21  termen  oder,  wie  Ribbeck  nach  der  Vermutung 
von  L.  Spengel  schreibt,  terimen.  C,  I.  L.  1,  199  (5,  7749) 
Z.  8  ist  der  Nomin.  Plur.  termina,  vielleicht  von  terminum, 
denn  unmittelbar  darauf  folgt  ex  eis  termiuis;  aber  überall  ist 
der  Nomin.  terminus  in  demselben  Denkmal  gebraucht,  von 
Z.  7  bis  23  zwanzigmal,  und  der  Acc.  Plur.  terminos  v.  3, 
ferner  ex  eo  termino  quei  stat  Z.  11,  und  ad  terminum 
quei  stat  Z.  13.  Ein  Nomin.  terminum  findet  sich  bei  den 
vorgeblichen  Cyprian.  Laud.  martyr.  4.  Termine  ist  für  anno 
gebraucht  C.  I.  L.  2,  59.  Termunibus  Aue.  sacr.  C.  I.  L. 
3,  5036;  in  den  Gromat.  ist  sehr  häufig  terminibus:  Comment. 
zu  Frontin.  de  controv.  S.  12,  17;  12,  21;  19,  19;  21,  27;  bei 
Frontin.  de  controv.  2  S.  55,  21;  Agenn.  Urb.  de  controv.  agr, 
S.  70,  26;  86,  24;  Balb.  Expos,  mensur.  S.  103,  14;  Hygin. 
de  gen.  controv.  S.  126,  10  126,  19;  Lib.  colon.  2  S.  252,  15; 
256,  9;  256,  21;  258,  27;  258,  11;  262,  1;  Agr.  quae  sit 
inspect.  S.  283,  8;  Ex  libr.  Latini  de  terminibus  S.  305,  1; 
Latin.  Togat.  S.  309,  23;  Ex  libr.  Magonis  et  Vegoiae  auct. 
S.  349,  9;  349,  21;  Arcad.  Aug.  de  terminibus  S.  351,  13;  351, 
19;  352,  1;  Vitalis  auctor  S.  352,  24;  Litt.  sing.  S.  353,  21. 
An  anderen  Stellen  derselben  Schriftsteller   ist   terminis,  Avio 


-     854     — 

Sic.  Flacc.  de  condic.  agr.  S.  140,  15;  Agr.  quae  sit  inspect. 
S.  283,  5;  Litt.  sing.  S.  340,  10,  und  überall  terminus  und 
terminos.  Enn.  bei  Fest,  unter  termonem  S.  363  hat  zweimal 
(Ann.  591  und  592)  termo,  Graeca  consuetudine,  wie  Fest.  sagt. 

Für  torris  war,  wie  Serv.  zu  Verg.  Aen.  12,  298  sagt, 
bei  Enn.  (ed.  L.  Müller  p.  137  XIV)  und  Pacuv.  (fab.  ine.  LVI 
ed.  Ribbeck  p.  135)  hie  torrus  huius  torri.  Non.  S.  15,  29 
giebt  aus  Acc.  (452)  Meleager  torrus  und  aus  desselben  (439) 
Melanippus  torris.  Nach  Fest.  S.  355  ist  torreri  a  torro 
deductum. 

Neben  trapetum  und  trapetus  ist  trapetes  als  Nomin. 
Plur.  Varro  L.  L.  5,  31,  138;  trapetas  als  Acc.  Plur.  eben- 
daselbst im  Flor.  (O.  Müller  und  A.  Spengel  schreiben  trapetes) 
und  R.  R.  1,  55,  5;  Plin.  N.  H.  7,  56,  57  (199);  trapetibus 
Cato  R.  R.   18,  2. 

Für  vas  Gen.  vasis  gab  es  eine  alte  Nebenform  vasum; 
bei  Petron.  57,  8  kommt  auch  vasus  vor.  Charis.  1,  17  S.  119 
(I  146,  24):  Vasi:  genetivo  singulari  i  finita  nomina  genetivo 
plurali  rum  syllabam  capiunt,  vasorum,  et  nominativus  erit 
hoc  vasum.  Pluralis  utrisque  communis  est,  haec  vasa.  Caper 
de  verb.  dub.  S.  2250  (VII  112,  3):  Vas,  alii  vasum.  Cledon. 
S.  1902  (V  46,  12):  Antiqui  rectius  dicebant  vasum,  quomodo 
scamnum.  Mart.  Capella  3  §  295:  Vasum  an  vas  dici  debeat, 
quaeritur.  Diesen  alten  Nomin.  und  Accus,  vasum  haben 
Plaut.  Truc.  1,  1,  33  (53);  1,  1,  34  (54);  Fab.  Pictor  bei  Non. 
S.  544,  22  (im  Guelf  m.  pr.  vasam);  Cato  (Orat.  iuc.  fr.  10) 
bei  Gell.  13,  23  (24),  1;  Vitruv.  8,  1,  5  (bald  darauf  folgt  vas) 
und  9  Prooem.  11  (kurz  vorher  vas);  Petron.  51,  3;  den  Genit. 
vasi  Porphyr,  ad  Horat.  Epist.  1,  7,  30.  Mart.  Capella  3  §  295 
sagt:  Lucretius  (6,  233)  tamen  genitivo  vasi  ut  „rarique  facit 
lateramina  vasi",  die  neueren  Herausgeber  schreiben  aber 
vasis;  den  Dat.  und  Abi.  vaso  Cato  R.  R.  66,  1;  71;  Colum. 
2,  2,  20  im  cod.  Polit.;  PHn.  N.  H.  24,  10,  47  (79)  im  Voss. 
und  Chiffl.;  27,  7,  28  (47)  im  Par.  a  und  29,  6,  34  (109)  im 
Voss.  m.  sec;  31,  6,  35  (68)  im  Chiffl.;  Vitruv.  8,  1,  4;  9 
Prooem.  12  zweimal;  Scrib.  Larg.  122;  125;  Gell.  3,  14,  5  im 
Reg.  und  Rottend.;  C.  I.  L.  3,  2214;  Plin.  lun.  1,  6;  1,  25; 
2,  4;  2,  5;  2,  8;  2,  9;  2,  11;  3,  16;  3,  24;  3,  32;  3,  33;  3,  37; 
überall  im  St.  Gall.;  Anthim.  3;  10;  83;  Gargil.  Mart.  de  medic. 


-     855    — 

41;  43;  54;  57  im  St.  Gall.  und  Voss.;  Soran.  Lat.  fr.  11  p. 
121,  28;  Apic.  1,  22;  Schol.  luven.  4,  33.  Vergl.  Lachmann 
zu  Lucr.  p.  363.  Während  aber  im  Sing,  die  Formen  der 
dritten  Declin.  vorherrschend  -sind,  ist  im  Genit.  Plur. 
vasorum  notwendig,  und  im  Dat.  und  Ablat.  Plur.  vasis, 
vergl.  unter  78  und  80.  Der  Nomin.  und  Accus.  Plur.  vasa 
wird  ebenfalls  gewöhnlich  zur  zweiten  Declin.  gezählt,  die 
Form  stimmt  jedoch,  wie  Charis.  bemerkt,  auch,  mit  der  dritten 
überein. 

Neben  vesper  ist  vespera  häutig.  Dies  haben  als 
Nomin.  Plaut.  Cure.  1,  1,  4;  Sallust.  Hist.  nach  Charis.  2,  13 
S.  198  (I  223,  26),  die  Worte  des  Sallust.  sind  verloren  ge- 
gangen; Stat.  Theb.  5,  250;  Plin.  Epist.  2,  11,  18;  9,  36,  4; 
Amm.  Marc.  20,  11,  24;  Augustin.  Civ.  Dei  22,  30  (ed.  Dombart  II 
635,  19);  Macrob.  Sat.  1,  3,  15.  Gewöhnlich  ad  vesperum, 
ante  vesperum,  in  vesperum,  sub  vesperum,  Plaut. 
Amph.  1,  1,  97  (253);  Asin.  3,  3,  40  (630);  Bacch.  4,  9,  106 
(1029);  Most.  1,  1,  64  (67);  3,  2,  11  (700);  3,  2,  80  (767); 
Mil.  2,  6,  23  (503);  Merc.  3,  3,  19  (580)  und  Pseud.  1,  5,  116 
(530);  Terent.  Hec.  3,  4,  28  (442);  Varro  R.  R.  2,  2,  15;  Cic. 
Epist.  ad  Att.  2,  8,  1;  7,  8,  4;  12,  15;  Fin.  2,  28,  92  und  3, 
2,  8  im  Erl.  und  Spir.;  Tusc.  5,  34,  97;  Divin.  1,  46,  103; 
Lael.  3,  12;  Caes.  beU.  Gall.  1,  26,  2;  1,  50,  3;  2,  33,  1;  5, 
58,  3;  7,  60,  1  und  bell.  civ.  1,  3,  1;  1,  42,  1;  Bell.  Afr.  10, 
2;  52,  1;  73,  5;  Liv.  25,  34,  14;  Colum.  1,  6,  2;  5,  6,  8;  8, 
4,  3;  Amm.  Marc.  17,  13,  8;  22,  8,  11;  26.  8,  13;  Solin.  1, 
98;  Macrob.  Sat.  1,  2,  15;  doch  auch  ad  vesperam,  Cic.  Catil. 
2,  4,  6;  Phil.  2,  31,  77  im  Yat.;  Plin.  N.  H.  18,  25,  57  (215); 
Suet.  Calig.  18;  Symmach.  Epist.  2,  48;  Amm.  Marcell.  26,  1, 
9;  ad  usque  vesperam  Amm.  Marcell.  24,  8,  7;  ante  ve- 
speram Amm.  Marcell.  29,  5,  48;  circa  vesperam  Cael. 
Aurel.  Acut.  1,  15,  144  S.  62;  1,  15,  146  S.  63;  in  vesperam 
Tacit.  Ann.  1,  16;  Curt.  4,  7,22;  6,  11,  9;  Amm.  Marcell.  21, 
12,  11;  22,  13,  5;  31,  15,  15;  post  vesperam  Fronto  ad  M. 
Caes.  5,  40  (55);  sub  vesperam  Curt.  6,  7,  20;  vesperam 
usque  Suet.  Claud.  34;  bei  Colum.  6,  2,  5  schwankt  die  Les- 
art zwischen  ante  vesperum  und  ante  vesperam.  Den  Ablat. 
vespera  haben,  und  zwar  in  der  Bedeutung  von  vesperi,  Plin. 
N.  H.  13,  18,  32   (109);  18,    27,  67  (251);    19,    12,    60  (183); 


—     856     — 

32,  4,  14  (36);  Fronto  ad  M.  Caes.  1,  4  S.  11  Naber  (J,  1,  12); 

2,  6  Ö.  31  (  2,  2,  8);  ad  Anton.  Imper.  2,  1;  Charis.  2,  13  S. 
198  (I  223,  27)  citiert:  Aurel.  Caesar  ad  Frontonem  11:  vespera 
fatigatus,  luce  dormitans;  vespera  aut  noctu  Suet.  Aug.  53; 
mit  einem  Adjektiv  verbunden  vespera  multa  Fronto  ad  M. 
Caes.  5,  39  (54);  prima  vespera  Liv.  34,  61,  14;  36,  29,  5; 
Curt.  5,  lo,  10;  prima  fcre  vespera  Cart.  7,  5,  13;  pro- 
pinqua  vespera  Tacit.  Ann.  15,  60;  in  der  Konstruktion  des 
Ablat.  absol.,  vespera  incedente  Amni.  Marcell.  24,  1,  6; 
31,  11,  4;  inumbrante  vespera  Tacit.  Hist.  3,  19;  vespera 
Oriente  Atta  (24)  bei  Non.  S.  231,  21;  propinquante  ve- 
spera Amm.  Marcell.  26,  2,  1;  27,  2,  6;  vespera  tenebrante 
Amm.  Marcell.  19,  8,  5;  25,  8,  18.  Den  Gen.  vesperis 
Auson.  Epist.  19;  Paulin.  Nol.  nat.  11,  611;  primo  vespere 
Caes.  bell.  civ.  2,  43,  1;  Liv.  35,  30,  10;  Stat.  Silv.  4,  3,  113; 
lustin.  18,  4,  12;  sero  vespere  Ovid.  Met.  4,  415  und  Trist. 
1,  2,  28;  vespere  ab  atro  Manil.  4,  597;  ap propinquante 
vespere  lustin.  31,  2,  3;  maturato  vespere  Lucan.  6,  340 
und  vespere  pacato  Lucan.  7,  17;  sub  vespere  Flor.  4,  10, 
3;  Scribon.  Larg.  20;  Auson.  Epigr.  67,  1.  Über  de  vesperi 
vergl.  unter  61  und  über  das  adverb.  vesperi  oder  vespere  vergl. 
Adverb.  II  649.  Selten  ist  der  Dat.  vespero  in  cedens  ve- 
spero  dies  Amm.  Marc.  31,  7,  15  und  adversa  vespero  Solin. 
5,  2.  Vespero  surgente  Horat.  Carm.  2,  9,  10  und  puro  te 
sirailem  Vespero  Horat.  Carm.  3,  19,  26  bezeichnet  den  Abend- 
stern, welchen  nach  Censorin.  24,  4  schon  Ennius  Vesperum 
narmte. 

Von  dem  Nomin.  Adonis  ist  der  Voc.  Adoni  Ovid.  Met. 
10,  543;  10,  682;  10,  726;  Gen.  Adonidis  Amm.  Marcell.  19, 
1,  11;  Prise.  6,  13,  67  S.  709  (II  252,  5):  Udu)i>iq 'Adihvidog, 
hie  Adonis    huius  Adonidis;    Dat.   Adonidi    Cic.    Nat.  Deor. 

3,  23,  59;  Acc.  Adoni  dem  Claudian.  in  nupt.  Honor.  et  Mar. 
fesc.  1,  16  und  Vulg.  Ezech.  8,  14;  Adonin  Grat.  66;  Auson. 
Edyll.  6,  58;  Adonim  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  95  (aus  dem 
Guelf.  1  wird  Adona  bemerkt).  Dagegen  ist  der  Acc.  Adonem 
Prop.  3  (2),  13,  53  im  Gron.  und  Neap. ;  Vulg.  (Amiat.)  Ezech. 
8,  14;  Arnob.  4,  27;  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  8,  37;  10,  18  und 
Aen.  5,  72;  Prudent.  Perist.  10,  228;  Fulgent.  Mytholog.  3,  2 
(ed.  Helm  p.  62,  6);  3,  8  (p.  73,  1  und  3);  Mythogr.  Latin.  1, 


—     857     — 

200;  1,  232;  2,  34;  2,  38;  Anth.  Latin,  ed.  Riese  220,  6,  und 
der  Abi.  Adone  Apiil.  Met.  8,  25  S.  574:  Lact.  Instit.  1,  17, 
9;  Serv.  zu  Verg.  Eel.   10,   18;  Mythogr.  Lat.  3,  11,   17;  Prise. 

6,  16,  85  S.  719  (II  269,  6)  in  dem  Titel  eines  Gedichts  des 
Laevius;  Luxer,  bei  Baehrens  P.  L.  M.  IV  244,  2,  Riese  Anth. 
Latin.  56,  2  schreibt  amore.  Mit  diesen  Formen  sind  zu  ver- 
binden der  Gen.  Adonis  Pliu.  N.  H.  19,  4,  19  (49);  Apul. 
Met.  2,  26  S.  155  im  Dorv.;  Macrob.  Sat.  1,  21,  1;  Arnob.  7, 
33;  Serv.  zu  Verg.  Eel.  8,  37;  10,  18,  und  zu  Ge.  1,  306  im 
Guelf.;  Fulgent.  Mytholog.  3,  8  (ed.  Helm  p.  72,  10)  in  der 
Überschrift;  Respensiau.  in  der  Anth.  Latin,  ed.  Riese  253,  33, 
und  der  Dat.  Adoni  Serv.  zu  Eel.  8,  37.  Über  den  dazu  ge- 
hörigen Norain.  sind  die  Grammatiker  uneinig.  Prise.  6,  13, 
68  S.  709  (II  252,  13)  vergleicht  hie  Adonis  huius  Adonis 
mit  "Adbovic  "Adwi^ioq,  vergl.  unter  41;  dagegen  lehrt  Prob.  In- 
stit. art.  S.  332  (IV  121,  29):  Declinatio  Adonis :  numeri  singu- 
laris  hie  Adon  huius  Adonis  huic  Adoni  hunc  Adonem  o  Adon 
ab  hoc  Adone.  Derselbe  Append.  S.  446  (IV  199,  13)  schreibt 
vor:  Adon.  non  Adonius.  Den  Nomin.  Adon  haben  Varro 
(Sat.  Meni])p.  540)  bei  Non.  S.  158,  15;    Augustiu.  Civ.    Dei  6, 

7,  3;  Dracont.  Hylas  v.  120;  Mart.  Capeila  2  §  192;  Fulgent. 
Myth.  3,  8  (ed.  Helm  p.  72,  15);  Venant.  Fortun.  Carm.  7,  12, 
18;  Mythogr.  Latin.  1,  200;  2,  34;  den  gewöhnlichen  Nomin. 
Adonis  Verg.  Eel.  10,18:  Ovid.  Met.  10,  532;  Hygin.  Fab. 
58;  Mythogr.  Latin.  2,  128.  Also  ist  die  Behauptung  des  Serv. 
zu  Verg.  Eel.  10,  18:  Adon  nusquam  lectum  est,  unbegründet. 
Den  von  Hesyeh.  bezeugten  Acc.  "Adoava  gebraucht  Nossis 
Anth.  Pal.  6,  275,  4,  der  Voc.  "Aö(av  ist  erkannt  Theoer.  15, 
149.  Noch  ist  der  Nomin.  Adoneus  Catull.  29,  8  (nach  Sta- 
tins Verbesserung  für  idoneus  oder  ydoneus),  und  der  Acc. 
Adoneum  Plaut.  Men.  1,  2,  35  (144)  und  Auson.  Epigr.  30,  6 
anzuführen. 

Bellerophon  mit  der  Nebenform  Bellerophontes  Auson. 
Epist.  29,  72  (ed.  Peiper  p.  288);  Hygin.  Fab  272  (ed.  Schmidt 
p.  147,  20);  Poet.  astr.  2,  18;  Firm.  Math.  8,  6  p.  216,  43; 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  118  und  6,  288  (Belerofontes);  Acc. 
ße  llerophontam  Plaut.  Bacch.  4,  7,  12  (810)  nach  Götz, 
Leo  schreibt  Bcllcrophontem. 

Sowohl  Geryon  wie   Geryones  wurde  nach  Varro   L.  L 


-     858     — 

9,  51,  90  gebraucht;  eine  dritte  daselbst  hinzugefügte  Form  ist 
in  den  Hdschr.  teils  in  Gerionus  teils  in  Gerionis  corrumpiert, 
Müller  hat  Geryoneus  geschrieben,  eine  vierte  Form  Geryo 
bei  Boeth.  Inst,  arithm.  1,  19  p.  40,  26  Fr.  Den  Nomin. 
Geryon  haben  Senec.  Herc.  für.  487  (491)  und  Herc.  Oet.  26; 
Tert.  de  pall.  4;  Hygin.  Fab.  praef.  zu  Ende  (ed.  Schmidt  p. 
12,  23)  und  Fab.  30;  den  Gen.  Geryo nis  führt  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  7,  662  aus  Sallust.  (iuc.  lib.  no.  122)  an,  dieselbe  Form 
haben  Prep.  4  (3),  22,  9  im  Gron.  und  Neap. ;  Suet.  Tiber.  14 
und  lustin.  44,  4,  15;  den  Acc.  Geryonem  Hygin.  Fab.  30; 
Mart.  5,  49,  11;  5,  65,  12;  lustin.  44,  4,  14;  44,  4,  16,  und 
Geryona  Avieu.  Ora  mar.  264;  Nomin.  Plur.  Geryones 
Corp.  Insc.  Latin.  4,  2440.  Der  Nomin.  Geryones  ist  bei 
Ovid.  Her.  9,  92;  Pliu.  N.  H.  4,  22,  36  (120);  Sil.  13,  201; 
Claudian.  in  Ruf.  1,  294;  der  Gen.  Gery onai  Lucr.  5,  28,  und 
Geryonae  Verg.  Aen.  8,  202;  Senec.  Herc.  für.  1170;  Agam. 
841;  Herc.  Oet.  1900;  Sil.  3,  422;  der  Acc.  Geryon en  Horat. 
Carm.  2,  14,  8.  Der  Abi.  Geryone  bei  Verg.  Aen.  7,  662 
(in  der  Elision);  Liv.  1,  7,  4;  lustin.  43,  3,  4;  42,  1,  9,  kann 
zu  den  beiden  Flexionen  gehören. 

Prise.  0,  17,  88  S.  720  (II  272,  6)  sagt  über  die  aus  dem 
Griech.  stammenden  Nomina  auf  us:  Si  eiusdem  sint  et 
apud  Graecos  terminationis,  in  is  faciunt  genetivum  Latinum, 
ut  Oiöinovq  Oidmodog,  Oedipus  Oedipodis;  quam  vis  Plautus 
ablativo  casu  ab  Oedipo  dixit  pro  ab  Oedipode  in  Poenulo 
(1,  3,  34) :  Nam  isti  quidem  hercle  orationi  Oedipo  opus  [est] 
coniectore,  qui  Sphingi  interpres  fuit.  MeXd(xnovq  MsldfiTvodog, 
Melampus  Melampodis.  Prob.  Cathol.  1,  49  S.  1471  (IV 
27,  4):  Graeca  pus  terminata  tertiae  sunt  declinationis  dis 
facientia  genetivo,  Melampus  Melampodis,  Oedipus  Oedi- 
podis; quamvis  hie  [domus]  Oedipodes  lectum  est.  Melam- 
podis haben  Cic.  Leg.  2,  13,  33;  Colum.  1  praef.  32;  Pliu.  N. 
H.  25,  5,21  (47);  Melampodi  Plin.  N.  H.  10,  49,  70  (137); 
Melampode  Stat.  Theb.  8,  278;  Plin.  N.  H.  7,  33,  33  (119).  Oedi- 
pus Senec.  Oed.  Fragm.  313;  Gen.  Oedipodis  Cic.  Fin.  5, 
1,  3;  Val.  Max.  5,  3  ext.  3;  Stat.  Theb.  2,  465  nach  wahr- 
scheinlicher Vermutung  (in  den  Hdschr.  Oedipodes)  und  12, 
260;  Tert.  ad  nat.  1,  7;  Lact.  Inst.  6,  20,  23;  Hygin.  Fab.  67; 
68;  69;  70;    71;    Acc.    Oedipodem    Suet.    Nero    21    und  46; 


—     859     — 

Abi.  Oedipode  Cic.  Fat.  14,  33  und  Val.  Max.  8,  7  ext.  12; 
Accus.  Plur.  Oedipodas  Ovid.  Trist.  1,  1,  114  und  Mart. 
9,  25,  10;  Voc.  Oedipe  Sen.  Oed.  Fragm.  178;  nach  der 
zweiten  Deklination  Acc.  Oedipüm  Cic.  Fat.  13,  30  und  Cato 
Mai.  7,  22;  Hygin.  Fab.  66;  Mythogr.  Latin.  1,  204;  2,  230; 
Anth.  Latin,  ed.  Riese  180,  3  (Edipum);  Gen.  Oedipi 
Hygin.  Fab.  76:  Anth.  Latin,  ed.  Riese  199,  84  (Ydippi): 
Dat.  Oedipo  Mythogr.  Latin  2,  78;  Abi  Oedipo  Plaut.  Poen. 
1,  3,  34  (443);  Mythogr.  Latin.  1,  151;  Anth.  Latin,  ed.  Riese 
74  in  der  Überschrift.  Nebenform  Nominativ  Oedipodes  Stat. 
Theb.  1,  48;  11,  505;  Claudian.  in  Eutr.  1,  289;  Gen.  Oedi- 
podae  Senec.  Oed.  Fragm.  89  und  Herc.  für.  500;  Stat.  Theb. 

1,  17;  1,  164;  8,  609;  12,  510;  Dat.  Oedipodae  Senec. 
Oed.  216;  Stat.  Theb.  10,  699;  Acc.  Oedipoden  Stat.  Theb. 

2,  436;  8,  242;  11,  491;  U,  666;  Mart.  10,  4,  1  im  Pal.  P 
(sonst  Oedipo  dem),  und  Claudian.  in  Ruf.  1,  84;  Abi.  Oedi- 
pode Stat.  Theb.  7,  513  nach  der  Hdschr.,  Kohlmann  hat 
nach  Weber  Oedipoda  aufgenommen;  Acc.  Oedipodam  Senec. 
Oed.  1003  (1025)  in  den  besseren  Büchern  (sonst  Oedipodem); 
Oedipoda  Senec.  Oed.  943  (964). 


Indeclinabilia. 

130.  Indeclinabilia,  d.  h.  in  unveränderter  Form  für 
alle  Casus  anwendbar,  sind  die  Griech.  und  Latein.  Namen 
der  Buchstaben.  Varro  L.  L.  9,  36,  51  und  52:  Dicunt, 
quod  vocabula  litterarum  I^atinarum  non  declinentur  in  casus, 
non  esse  analogias;  hi  ea  quae  natura  decliuari  non  possunt, 
eorum  declinatus  requirunt,  proinde  ut  non  ea  dicatur  esse 
analogia,  quae  ab  similibus  verbis  similiter  esset  declinata. 
Quare  non  solum  in  vocabulis  litterarum  haec  non  riquirenda 
analogia,  sed  ne  in  syllaba  quidem  ulla,  quod  dicimus  hoc  ba 
huius  ba,  sie  alia.  Quodsi  quis  in  hoc  quoque  velit  dicere 
esse  analogias  rerum,  teuere  potest;  ut  enim  dicunt  ipsi  alia 
nomiua,  quod  quinque  habent  figuras,  habere  quinque  casus, 
alia  quattuor,  sie  minus  alia,  dicere  poterunt  esse  litteras  ac 
syllabas  in  voce,  quae  singulos  habeant  casus.  lu  rebus  plurimia 
quemadmodum  inter  se  conferent  ea  quae  quaternos  habebunt 
vocabulis  casus,  item  ea  iater  se  quae  ternos,  sie  quae  singulos 


-     860    — 

habebunt,  ut  conferant  inter  se  dicentes,  ut  sit  hoc  a  huic  a, 
esse  hoc  e  [hiiius  e]  huic  e.  Vergl.  8,  35,  63 :  Primum  si  in 
bis  esset  analogia,  dicuDt  debuisse  omnis  nominatus  et  articulos 
habere  totidem  casus,  nunc  alios  habere  unum  soluni  ut  litteraa 
singulas  omnis,  alios  tris  ut  Praesidium  Praesidii  Praesidio, 
alios  quattuor  ut  Mel  Mellis  Melli  Melle,  alios  quinque  ut 
Quintus  Quinti  Quinto  Quintum  Quinte,  alios  sex  ut  Unus  Unius 
Uni  Unum  Une  Uno ;  non  esse  ergo  in  casibus  analogias,  und 
8,  36,  64:  Secundo  quod  Grates,  cur  quae  singulos  habcnt 
casus,  ut  litterae  Graecae,  non  dicantur  Alpha  Alphati  Alphatos, 
si  idem  mihi  respondebitur  quod  Crateti,  non  esse  vocabula 
nostra  sed  penitus  barbara,  quaeram,  cur  idem  nostra  nomina 
et  Persarum  et  ceterorum  quos  vocant  barbaros  cum  casibus 
dicant.  Prise.  Instit.  1,  3,  7  S.  540  (II  7,  26):  Accidit  litterae 
nomen,  figura,  potestas.  Nomen,  velut  a,  b.  Et  sunt  indeclinabilia 
tam  apud  Graecos  elemeutorum  nomina  quam  apud  Latinos, 
sive  quod  a  barbaris  inventa  dicuntur,  quod  esse  ostendit  Varro 
in  II  de  antiquitate  litterarum,  docens  lingua  Chaldaeorum 
singularum  nomina  litterarum  ad  earum  formas  esse  facta,  et 
ex  hoc  certum  fieri,  cos  esse  primos  auctores  litterarum,  sive 
quod  simplicia  haec  et  stabilia  esse  debent  quasi  fundamentum 
omnis  doctrinae  immobile,  sive  quod  nee  aliter  apud  Latinos 
poterant  esse,  cum  a  suis  vocibus  vocales  nominentur,  semivocales 
vero  in  se  desinant,  mutae  a  se  incipientes  vocali  terminentur, 
quas  si  flectas,  significatio  quoque  nominum  una  evanescit. 
Derselbe  Partit.  XII  vers.  Aen.  6,  134  S.  1255  (III  490,  23): 
Litterarum  nomina  tam  in  a  quam  in  quascumque  alias  litteras 
desinentia  et  apud  nos  et  apud  Graecos  indeclinabilia  sunt,  ut 
alifa  ßijra  yä^iia.  Non  recte  enim  Donatus  digammon  posuit. 
Vergl.  de  nom.  et  pronom.  et  verbo  1,  3  S.  13O0  (III  443,  18). 
Bei  Cic.  de  orat.  3,  12,  46  ist  iota  litleram;  bei  Quintil. 
1,  4,  8  medius  est  quidam  u  et  i  litterae  sonus;  1,  4,  11 
geminata  i  als  Ablativ;  1,  4,  16  t  litterae  cum  d  quaedara 
cognatio;  1,  4,  17  non  e  quoque  i  loco  fuit?;  1,  5,  60  quod  o 
et  n  litteris  iiniretur;  1,  5,  61  in  a  atque  s  litteras;  1,  6,  7 
quae  e  et  o  Utteris  fatendi  modo  terminantur  und  si  in  infinitis 
e  litteram  media  syllaba  acceperunt;  1,  6,  8  quae  o  solam 
habent;  1,  6,  14  us  litteris  finita  und  cum  es  litteris  finita;  1, 
6,  15  o  littera  als  Ablativ;  1,  6,  22  in  o  litteram  und  u  litteram. 


—     861     — 

und  so  an  vielen  anderen  Stellen,  besonders  durch  das  ganze 
siebente  Kapitel  des  ersten  Buches  hin;  bei  Charis.  1,  4  S.  2 
(I  12,  1)  desinit  in  consonantem  c;  1,  4  S.  3  (I  12,  20)  desinit 
in  duplicem  litteram  a;  1,  5  S.'  3  (I  12,  21)  in  z;  1,  5  S.  3 
(I  13,  29)  cum  1;  1,  5  S.  3  (I  14,  2)  a  littera  h;  1,  5  S.  4 
(I  14,  8)  principali  littera  u;  1,  5  S.  5  (I  15,  15)  natura  c 
litterae;  1,  5  S.  5  (I  16,  6)  und  1,  5  S.  6  (I  16,  24)  o  littera 
als  Ablativ;  1,  10  S.  7  (I  18,  18)  per  i;  1,  10  S.  8  (I  19,  13) 
0  Graeco  in  i  mutato;  1,  10  S.  8  (I  20,  3)  quae  in  a  aut  in 
es  exeunt;  1,  10  S.  8  (I  20,  8)  similiter  in  a;  1,  10  S.  8  (I  20 
14)  aut  in  as  aut  in  a  efferuntur;  1,  10  S.  9  (I  21,  1)  in  a 
effertur;  1,  10  S.  10  (I  22,  10)  in  a  faciunt;  1,  10  S.  11  (I  23, 
11)  geminata  i  als  Ablativ:  1,  10  S.  11  (I  23,  15)  quae  ante 
um  habent  i  similiter  declinantur  geminata  i  in  genetivo  u.  s.  w. 
Bei  Prise.  1,  2,  6  S.  539  (II  7,  17);  1,  4,  12  S.  542  (II 
11,  11);  1,  4,  20  S.  546  (II  15,  8);  1,  4,  23  S.  547  (II  18,  13); 
1,  5,  25  S.  548  (II  19,  19);  2,  9,  48  S.  589  (II  74,  4);  6,  13, 
69  S.  709  (II  253,  17)  ist  digamma  als  Genit.  (freüich  bei- 
nahe überall  mit  der  Var.  digammae),  und  1,  4,  20  S.  546 
(11  15,  2);  1,  4,  21  S.  546  (II  15,  7);  1,  6,  35  S.  554  (II  27, 
13)  dieselbe  Form  digamma  als  Ablativ.  Dagegen  haben  Terent. 
Maur.  162  (VI  330);  Pompei.  Comment.  S.  21  (IV  105,  3);  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  1,  292;  Serg.  de  litt.  S.  1827  (IV  476,  15)  und 
Expl.  in  Donat.  f.  55  (IV  521,  13);  Anecd.  Helv.  p.  93,  14 
den  Nominativ  digammos,  und  Terent.  Maur.  645;  648; 
794  (VI  344);  Diom.  2  S.  420  (I  425,  32);  Caecil.  Vindex  bei 
Cassiod.  de  orthogr.  S.  2317  (VII  206,  18);  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  6,  359  und  Serg.  an  beiden  angeführten  Stellen  den  Acc. 
digammon;  Quintil.  1,  4,  7;  Donat.  1,  2,  1  S.  1736  (IV  367, 
18);  Diom.  2  S.  416  (I  422,  21)  und  Macr.  Exe.  Paris.  V  606, 
30  digammon  als  Nomin.;  Serv.  Comm.  in  Donat,  f.  167 
(IV  422,  1)  digammi  als  Gen.,  und  diese  Form  ist  in  einzelnen 
Hdschr.  bei  Prise.  1,  2,  6  S.  539  (II  7,  17)  und  2,  9,  48 
S.  589  (II  74,  4);  digammo  als  Abi.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1, 
451;  1,  642.  Bei  Serg.  Expl.  in  Donat.  1  f.  55  (IV  520,  33) 
ist  digammae  als  Nomin.  Plur.,  bei  demselben  de  litt. 
S.  1827  (IV  476,  16)  ex  duabus  garamis.  Auson.  Technop. 
de  litt,  monosyll.  Gr.  ac  Lat.  v.  7.  13.  14.  21  gebraucht  als 
Gen.  iotae,  betae,  deltae,  gammae. 


—     862     — 

Delta  ist  auch  als  geographische  Bezeichnung  im  Abi. 
unverändert  geblieben  Bell.  Alex.  27,  5,  und  im  Accus.  Mela 
1,  9,  51  in  den  Vat.  AB,  im  Berl.  und  Cibin.  (in  anderen 
Büchern  Del  tarn).  —  Aber  von  sigma  in  der  Bedeutung  eines 
Speisesofa  von  der  Gestalt  dieses  Buchstaben  hat  Lamprid. 
Heliog.  29,  3  den  Abi.  sigmate,  und  von  gamma  für  einen 
Acker  von  der  Form  des  Buchstaben  ist  der  Acc.  gamma m 
Frontin.  de  controv.  agr.  2  S.  43,  16  und  in  der  Wiederholung 
dieser  Stelle  bei  Agenn.  Urb.  S.  74,  13,  der  Nomin.  Plur. 
gammae  Sic.  Flacc.  de  condic.  agr.  S.  144,  21,  und  der  Acc. 
Plur.  gammas  daselbst  S.  140,  9;  doch  auch  gamma  als  Acc. 
Sing,  agrorum  quae  sit  inspect.  S.  281,  15.  Gamma  als  Abi. 
Gas.  litt.  S.  325,  18  in  gramma  iacet  ist  nicht  entscheidend;  in 
gamma  C.  I.  L.  6,  10284. 

131.  Indeclinabilia  sind  ferner  einige  apocopierte 
Wortformen.  Als  solche  giebt  Auson.  Technopaegn.  grammati- 
comastix  v.  3.  17.  18  aus  Enn.  gau,  cael  und  do  ;  v.  5.  6 
aus  den  Verg.  Catal.  das  Celtische  al  und  tau;  ferner  v.  8.  9 
Sil  und  min.  Mar.  Victor.  1  S.  2499  (VI  56,  6)  sagt:  pari 
ratione  in  versu  et  apocope  praecepta  est,  id  est  subtractio 
syllabae  syllabarumve  cuiuslibet  partis  orationis  metro  cogente 
facta,  quae  sive  in  verbo  sive  in  nomine  acciderit,  pro  integra 
parte  orationis  accipietur,  ut  „endo  sua  do"  id  est  in  sua  domo. 
Item  „ac  famul  iniimus  esset"  pro  famulo.  Similiter  „proras 
detondete  et  despoliate  guberna",  id  est  gubernacula,  sicut 
diximus,  metri  necessitate,  der  letzte  Vers  gehört  dem  Lucil. 
(20  12)  an,  wie  wir  aus  Non.  S.  490,  31  ersehen.  Guberna 
steht  auch  bei  Lucr.  2,  553  disiectare  solet  magnum  mare 
transtra  guberna  und  4,  437  et  recta  sperne  guberna.  Fest. 
S.  205  sagt:  pa  pro  parte;  et  po,  pro  potissimum  positum  est 
in  salinari  carmine.  Do  giebt  das  Griech.  Jw  wieder,  welches 
bei  Homer  oft  als  Nomin.  und  Accus.  Sing.,  bei  Hesiod.  Theog. 
933  als  Accus.  Plur.  gelesen  wird.     Endo  suam  do  geben  Charis. 

4,  3  S.  249  (I  278,  24);  Diom.  2  S.  436  (I  441,  34)  und 
Auson.  a.  a.  0.,  bei  Consent,  de  barbar.  et  metapl.  S.  7  (V  388, 
22)  ist  in  der  nämlichen  Formel  ut  endo  in  Hdschr.  in  tetendit 
corrumpiert,    bei    dem    vorgeblichen    Prob,    de    ult.    syll.    18,  7 

5.  1438  (IV  263,  13)  ist  namque  suam  do,  bei  Mar.  Victor., 
wie  oben  angeführt  ist,  endo  sua  do.     In    dem  von   Quintil.  8, 


-     863     — 

3,  28  unter  dem  Namen  des  Verg.  erhaltenen  Gedicht  (Verg. 
Catal.  2,  Burmann  Anthol.  2,  242,  Meyer  89)  haben  die  besten 
Bücher:  Corinthiorum  amatoriste  verborum,  Thucydides  Britannus, 
Atticae  febris  (in  den  Hdschr.  des  Quintil.  febres),  tau  Gallicum 
enim  (oder  ehim)  et  spinet  (oder  spine)  male  illisit,  ita  omnia 
ista  verba  miscuit  fratri.  In  einzelnen  Hdschr.  der  Catal.  ist 
minet  spinet,  minel  prosinet,  minet  prominet,  et  psinae,  iminet 
ipsimet.  Nach  Anleitung  des  Auson.  vermutete  Scaliger:  taur 
Gallicum,  min  ipsum  et  al,  ei  illisit;  Ph.  Wagner:  tau  Gallicum, 
min,  al,  sit  ut  male  elisit,  und  dies  hat  Ribbeck  aufgenommen, 
Halm  hat  bei  Quintil.  tau,  Gallicum  al,  min  et  sil  ut  male  elisit 
geschrieben.  Tau  soll  den  sanguis  taurinus  bedeuten,  al  für 
alium  und  min  für  minium  stehen. 

Prob.  Cathol.  1,  17  S.  1446  (IV  8,  13)  sagt:  I  littera 
terminata  nomina  quattuor  tantum  modo  repperi  sine  aliqua 
declinatione.  Nam  monoptota  sunt  duo  generis  omnis,  hie  et 
haec  et  hoc  nihili  frugi,  et  duo  generis  neutri  numero  tantum 
modo  singulari,  hoc  cummi,  hoc  sinapi;  ders.  1,  25  S.  1451 
(IV  11,  27):  Ir  pura  unum  indeclinabile  vel  monoptotum  repperi, 
hoc  ir,  contra  rationem  neutrorum  nominum  r  littera  termina- 
torum,  quae  omnia,  sicut  ante  docui,  tertiae  sunt  declinationis, 
id  est  genetivo  is  syllaba  terminantur;  ders.  1,  43  S.  1464 
(IV  22,  2):  Latina  duo  repperi  indeclinabilia,  hoc  fas,  hoc 
nefas  und  1,  58  S.  1477  (IV  32,  1):  Omnia  nomina  monosyllaba 
tertiae  sunt  declinationis:  nam  is  faciunt  genetivo  exceptis 
quinque,  tribus  indeclinabilibus,  git,  ir,  pus.  Phoc.  1,  4  und 
1,  6  S.  1690  (V  412,  6  und  14)  bezeichnet  als  Indeclinabilia 
fas,  nefas,  git,  pus,  ir,  nihili,  nugas,  gummi,  frugi, 
sinapi,  pedum,  nequam.  Charis.  Art.  gramm  1,  12  S.  22 
(I  35,  21  und  28)  nennt  als  monoptota  nequam,  frugi,  nihili, 
nugas,  pondo,  fas,  nefas,  hir,  tabo,  git,  instar,  pus, 
sinapi,  virus,  caepe,  welchem  letzteren  er  hinzufügt:  et, 
haec  caepa  huius  caepae.  Die  meisten  derselben  werden  in 
den  Exe.  ex  Charis.  arte  gramm.  S.  102  (I  551,  8)  ebenfalls 
aufgeführt. 

Von  cummi  (oder  gummi)  und  sinapi,  für  Avelche  die 
Nebenformen  cumrais  und  sinapis  vorhanden  sind  (vergl.  unter 
128),  müssen  der  Accus.,  Dat.  und  Abi.  dem  Nomin.  gleich- 
lautend   sein.      Also    hängt    die   Entscheidung   darüber,    ob    die 


—     864     — 

Formen  auf  i  Indeclinabilia  sind  oder  nicht,  allein  von  dem 
Genit.  ab.  Non.  S.  202,  29,  welcher  cummi  für  ein  monoptoton 
erklärt,  betrachtet  den  Gen.  cummis  als  zum  Fem.  cummis 
gehörig;  dass  aber  auch  die  Neutra  cummi  und  sinapi  den 
Gen.  auf  is  bilden  können,  zeigen  die  unter  128  angeführten 
Beispiele  commis  Alexandrini,  sinapis  contriti,  lacrimosi  sinapis. 
Prise.  5,  12,  70  S.  669  (II  184,  20)  decliniert  hoc  gummi, 
huius  gummi,  und  diese  Form  des  Gen.  hat  Geis.  5,  18, 
1;  5,  23,  1;  5,  23,  3;  5,  28,  12  (hier  wird  aus  dem  Med.  1 
cummis  bemerkt);  6,  6,  1;  6,  6,  3;  6,  6,  4;  6,  6,  5;  6,  6,  6; 
6,  6,  7;  6,  6,  8;  6,  6,  9;  6,  6,  16;  6,  6,  17;  6,  6,  19;  6,  6, 
20;  6,  6,  21;  6,  6,  24;  6,  6,  25;  6,  6,  27;  6,  6,  30;  6,  6,  31; 
6,  6,  33;  6,  18,  8.  —  Den  Gen.  sinapi,  welchen  Prob.  Instit. 
art.  S.  297  (IV  98,  36)  aufstellt,  hat  Caei.  Aurel.  Chron.  5,  10, 
118  S.  411;  luvenc.  Hist.  evang.  II  813;  Dat.  sinapi  Gargil, 
Mart.  Medic.  29;  bei  Piin.  N.  H.  16,  36,  66  (167)  quoniam  vis 
eadem  est  quae  sinapi,  kann  sinapi  Dat.  sein. 

An  diese  Nomina  schliesst  sich  misy  au,  dessen  Gen. 
zwar  bei  Plin.  N.  H.  34,  12,  29  (114);  34,  12,  29  (117)  und 
bei  Marc.  Emp.  15  misyos;  bei  Plin.  N.  H.  33,  4,  25  (84)  und 
Scrib.  Larg.  208;  227  misyis;  bei  demselben  34;  240  misys 
(oder  mysis)  geschrieben  wird,  aber  bei  Gels.  5,  19,  7 ;  5,  19, 
8;  5,  19,  15;  5,  19,  27;  5,  20,  1;  6,  6,  22;  6,  6,  27;  6,  7,  2; 
6,  18,  2  S.  254  ed.  Daremb.  zAveimal  und  Scrib.  Larg.  177  misy. 

Über  caepe  vergl.  unter  129.  —  Über  git  sagt  Gharis. 
1,  17  S.  106  (I  131,  7):  Git.  Varro  ad  Giceronem  XI  per 
omnes  casus  id  nomen  ire  debere  commeminit;  vulgo  autem 
hoc  gitti  dicunt.  Itaque  ut  Plinius  sermonis  dubii  libro  VI  ...  . 
Als  monoptoton  wird  das  Wort  noch  von  Gharis.  1,  11  S.  21 
(I  34,  27)  bezeichnet,  als  indeclin.  von  Prob.  Gathol.  1,  56 
S.  1476  (IV  31,  21);  Prise.  6,  4,  22  S.  687  (II  214,  6);  Gassiod. 
de  gramm.  S.  2324;  Albin.  de  orthogr.  S.  2336  (VII  302,  28). 
Gith  oder  git  steht  als  Gen.  bei  Gels.  5,  28,  18;  Scrib.  Larg. 
70;  131;  145;  Marcell.  Empir.  15,  als  Abi.  Plin.  N.  H.  1  Inh. 
von  B.  20  ed.  Detlefsen  1  p.  44,  33. 

Frit,  welches  Voss,  de  anal.  I,  34  mit  git  verbindet,  ist 
in  der  einzigen  dafür  angeführten  Stelle  Varro  R.  R.  1,  48,  3 
als  Nomin.  gebraucht. 


-     865     - 

Naphthas  (oder  auch  napta  geschrieben)  ist  ein  monop- 
toton  nach  Prob.  Cathol.  1,  44  S.  1465  (IV.  22,  22),  welcher 
dabei  bemerkt:  Sallustius  posuit;  nach  demselben  Cathol.  1,  52 
S.  1473  (IV  29,  4);  1,  54  S.  J475  (IV  16,  8)  und  Mar.  Plotü 
[M.  ClaudiiJ  Sacerd.  2,  50  (VI  480,3);  2,  58  (VI  481,  20)  kann 
hoc  naphthas  huius  naphthae  decliniert  werden,  wobei 
SaUust.  in  den  Hist.  genannt,  aber  auch  hinzugefügt  wird,  das 
Wort  sei  melius  indeclinabile.  Den  Gen.  naphthae  hat 
Plin.  N.  H.  2,  105,  109  (235);  den  Acc.  naphtham  Plin.  N. 
H.  35,  15,  51  (179)  und  Amm.  Marc.  23,  6,  38. 

Ir  oder  hir  (die  letztere  Sehreibung  ist  bei  Charis.)  wird 
noch  von  Charis.  1,  10  S.  12  (I  24,  20);  Prise.  5,  3,  18 
S.  648  (II  153,  21);  6,  9,  45  S.  698  (II  234,  8)  und  Phoc.  2, 
9  S.  1694  (V  416,  1)  für  indeclin.  erklärt;  Prise,  an  der  zweiten 
Stelle  bemerkt  dabei :  quamvis  quidam,  ut  Charisius,  ir  iris  decli- 
naverunt.  Nämlich  Charis.  1,  14  S.  27  (I  42,  15)  giebt  hir 
d^svaq  hirris.  Hir  als  Nomin.  gebraucht  Lucil.  (22,  3)  bei 
Cic.  Fin.  2,  8,  23  nach  wahrscheinlicher  Verbesserung,  in  einem 
anderen  Casus  kommt  das  Wort  nicht  vor. 

Ab  ad  dir  quoque  (abaddier  ö  ßairvloq),  declinatum  non 
legi,  sagt  Prise.  6,  9,  45  S.  698  (II  234,  16).  Derselbe  7,  7, 
32  S.  747  (II  313,  24):  Quidam  addunt  hie  abaddir  o  ßccirvXog, 
huius  abaddiris,  lapis  quem  pro  love  devoravit  Saturnus ;  sed 
in  usu  hoc  non  inveni.  Die  Form  abidir  steht  bei  dem  My- 
thogr.  Latin.  1,  104.  Den  Plur.  abaddir  es  hat  Augustln. 
Epist.  17  (ad  Max.  Madaur.). 

Sil  erscheint  als  indeclin.  bei  Veget.  Art.  vet.  4,  28,  31 
sil  Gallici.  Aber  nicht  nur  Cels.  5,  23,  1  und  5,  21,  3  hat 
den  Gen.  silis,  und  Plin.  N.  H.  22,  22,  37  (79)  silis  effigie 
nnd  N.  H.  24,  19,  117  (177)  semen  silis;  Plin.  N.  H.  27,  7, 
28  (48);  33,  12,  56  (158);  35,  6,  20  (38);  35,  11,  40  (137) 
den  Abi.  sile,  und  20,  5,  18  (36)  sili,  sondern  bei  Veget. 
selbst  3,  40,  1  ist  silis  Gallici;  daher  in  der  erstgedachten 
Stelle  desselben  sil  Gallici  für  corrurapiert  zu  erachten  ist. 

Manna  im  alttestamentlichen  Gebrauch  ist  Neutrum,  und 
kommt  beinahe  überall  als  Nomin.  oder  Accus,  vor.  Vergl. 
Tert.  de  carne  5,  12;  Augustin.  Serm.  352,  3;  Salvian.  Gub. 
Dei  1,  10,  45  und  1,  12,  55  im  Corb.  (sonst  mannam);  die 
Vulgata  2  Esdra  9,  20;  losua  5,  12;  Psalm.  77,  24;  Baruch  1, 

Neue-Wagener,  Formenlehre  1,  3.  Aufl.  t^O 


—     866     — 

10;  Ev.  loh.  6,  31;  6,  41;  6,  59;  Hebr.  9,  4;  Apocal.  2,  17. 
Jedoch  Deuteron.  8,  16  cibavit  te  man  na  in  solitudine  ist  es 
Abi.,  womit  Sulpic.  Sev.  Chron.  1,  20,  3  mannae  cibo  zu 
vergleichen.  Auch  im  Evangeliencodex  Palatin.  heisst  es  loh. 
6,  49  manducaverunt  panem  in  deserto  mann  am,  und  bei 
Invencus  in  libr.  losue  v.  52  als  Feminin,  caelicolum  victum 
nivalis  manna  paravit,  vergl.  Rönsch,  Rhein.  Mus.  1879,  34  S. 
638  (=Collectanea  philologa,  herausgeg.  von  C.  Wagener  S.  30); 
vergl.  noch  Hieronym.  in  Psalm.  131,  16  und  Augustin.  Serm. 
353,  2.  Manna  für  mica  turis  folgt  der  ersten  Declination. 
Pascha  ist  zwar  im  Griech.  indeclin.,  im  Latein,  wird  es 
häufig  nach  der  ersten  Declin.  flectiert  Paschae  und  pascha- 
rum  Tert.  Cor.  mil.  3;  de  orat.  18;  Bapt.  19;  ad  uxor.  2,  4; 
adv.  Marc,  4,  40;  c.  Prax.  23  und  adv.  lud.  8;  10;  Augustin. 
Civ.  Dei  22,  8;  Eugipp.  Exe.  Augustin.  163  S.  574,  20;  Cyprian. 
Epist.  21,  2;  56,  3;  75,  6;  Hieronym.  de  vir.  ill.  17;  34;  35; 
45;  61;  76;  Sedul.  4,  1;  Sulp.  Sev.  Chron.  2,  30,  4;  Firraic. 
Mat.  Err.  prof.  relig.  27,  5;  Auson.  Epist.  8,  9;  Symmach. 
Epist,  10,  78  und  K.  Honorius  an  Symnach.  Epist.  10,  77;  10, 
fO;  Impp.  Valent.  Theod.  et  Arcad.  Cod.  3,  12,  6  (7)  §  5; 
Impp.  Honor.  et  Theod.  3,  12,  8  (10);  pasch  am  in  dem  Ge- 
dicht unter  Tert.  Namen  adv.  Marc.  2,  80;  2,  85;  2,  120;  super 
pascha  Hieronym.  de  vir.  ill.  24;  38;  44:  61;  69;  70;  73; 
118;  appropinquante  pascha  Augustin.  Civ.  Dei  22,  8,  Wo 
pascha  als  Accus,  steht,  wie  Tert.  leiun.  14;  Augustin.  Civ. 
Dei  16,  43;  22,  8;  Auson.  Epist  10,  17;  Sulp.  Sev.  Chron.  1, 
50,  2,  ist  das  Wort  als  Neutr.  gebraucht,  wie  pascha  tuum, 
nostrum,  celebratum,  verum  Prudent.  Apoth.  348;  355;  Hiero- 
nym. de  vir.  ill.  43;  45;  Sulp.  Sev.  Chron.  1,  52,  4;  Firmic, 
Mat.  Err.  prof.  relig.  27,  5  gesagt  wird.  In  der  Vulgata  komm* 
pascha  oft  vor,  und  zwar  pascha  als  Norain.  Ev.  Matth.  26, 
2;  Marc.  14,  1;  Luc.  22,  1;  loh.  2,  13;  6,  4;  11,  55;  1  Corinth. 
5,  7;  pascha  als  Acc.  1  Esdr.  6,  19;  3  Esdr.  1,  1;  1,  6;  1, 
21;  Ev.  Matth.  26,  17;  26,  18;  26,  19;  Marc.  14,  12;  14,  14; 
14,  16;  Luc.  22,  7;  22,  8;  22,  11;  22,  13;  22,  15;  loh.  18, 
28;  Hebr.  11,  28;  paschae  als  Genit.  Ezech.  45,  21;  Luc. 
2,  41;  loh.  12,  1;  13,  1;  19,  14;  pascha  abhängig  von  Prä- 
positionen: ad  immolandum  pascha  1  Esdr.  6,  20;  ante  pascha 
loh.   11,  55;  post  pascha  Act.  apost.  12,  4;  in  pascha  (als  Acc.) 


—     867     - 

loh.  18,  39;  in  pascha  (als  Ablat.)  3  Esdr.  1,  8;  loh.  2,  23. 
Pondo  wird  von  Charis.  auch  1.  10  S.  17  (I  29,  26)  und 
1,  14  S.  25  (I  39,  1)  zu  den  Monoptota  gezählt.  Es  steht  ur- 
sprünglich wie  der  Abi.  eines  defect.  Nomen  neben  libra,  as, 
uncia,  und  bedeutet  an  Gewicht.  Plaut,  Men.  3,  3,  3  (526) 
huc  ut  addas  auri  pondo  uuciam  und  Men.  3,  3,  17  (541) 
inauris  da  mihi  faciendas  pondo  duom  nummum,  stalagmia; 
Pseud.  3,  2,  27  (816)  eo  laserpici  libram  pondo  diluont;  Rud. 
4,  2,  8  (913)  neque  piscium  ullam  unciam  hodie  pondo  cepi. 
Cato  R.  R.  84  mellis  pondo  quadrantem;  R.  R.  85  mellis 
pondo  semissem  und  R.  R.  158,  1  de  perna  frustum  pondo 
semissem,  vergl.  Krumbiegel,  Index  verborum  in  Catonis 
de  re  rustica  p.  80.  Varro  L.  L.  5,  36,  174  libram 
pondo  as  valebat  und  5,  36,  182  asses  libras  pondo 
erant.  Paul.  Festi  unter  grave  aes  S.  98:  quia  deni  asses 
singuli  pondo  libras  efficiebant  denarium.  Liv.  3,  29,  3 
ut  coronam  auream  dictatori  libram  pondo  decreverit;  Liv.  4, 
20,  4  dictator  coronam  auream  libram  pondo  in  Capitolio  lovi 
donum  posuit;  Liv.  26,  36,  5  und  6  ut,  quibus  uxor  filiaeve 
sunt,  singulas  uncias  pondo  auri  relinquant,  argenti,  qui  curuli 
sella  sederunt,  equi  ornamenta  et  libras  pondo,  ut  salinum 
patellamque  deorum  causa  habere  possint;  Liv.  26,  47,  7  paterae 
aureae  fueruut  CCLXXVI,  libras  ferme  omnes  pondo.  Colum. 
12,  5,  1  fici  aridae  pondo  quadrantem  und  mentae  viridis 
pondo  selibram;  Colum.  12,  12,  2  cum  dodrante  pondo  mellis; 
Colum.  12,  20,  5  calami  pondo  libram  und  amomi  pondo 
quadrans;  Colum.  12,  22,  3  huius  medicaminis  pondo  qua- 
drantem; Colum.  12,  28,  1  irim  cribratam,  quae  sit  instar 
pondo  quincuncem  et  trientem,  foeni  Graeci  pondo  quincuncem 
et  trientem,  schoeni  pondo  quincuncem  in  unum  permisceto, 
tum  in  serias  singulas  addito  medicaminis  pondo  unciam  et 
scripula  octo;  Colum.  12,  30,  2  pondo  quadrantem;  Colum. 
12,  33,  1  und  2  Scillae  aridae  adde  pondo  libram  und  Scillae 
aridae  pondo  libram  et  quadrantem  adici  oportere;  Colum.  12, 
57,  5  mellis  adicies  pondo  semunciam.  Cels.  5,  19,  19  aeru- 
ginis  rasae  pondo  bessern  und  5,  25,  16  resinae  terebinthinae 
pondo  scxtantes.  Plin.  N.  H.  26,  7,  19  (33)  Vettonicae 
tusae  pondo  libra  und  N.  H.  33,  12,  56  (158)  pretium  in 
pondo    libras    denarii    duo.    Gell.    2,    24.   2  neque    argenti  in 


-     868     — 

convivio  plus  pondo  quam  libras  ccutum  inlaturos.  Dann  wird 
pondo  mit  Auslassung  von  librae  anstatt  dieses  Wortes 
gebraucht.  Charis.  1,  12  S.  22  (I  35,  21):  Quainquam  unum 
pondo  non  dici  sciamus,  sed  in  libram  roferamus,  ut  puta  unam 
libram,  duas  libras ;  duo  enim  pondo  et  deinceps  observamus. 
Zwölftafelgcsetz  bei  Gell.'  20,  1 ,  45  quindecim  pondo  ne 
minore  aut  si  volet  maiore  vincito.  Plaut.  Asin.  2,  2,  33  (299) 
quot  pondo  ted  esse  censes  nudum?;  Persa  2,  2,  49  (231)  tu 
quidem  haud  etiara  es  octoginta  pondo;  Trucul.  4,  5,  21  (913) 
plus  decem  pondo  amoris  pauxillisper  perdidi.  Varro  (de  vita 
populi  Romani  lib.  IUI)  bei  Non.  S.  149,  15  rettulit  auro  pondo 
mille  octingentum  septuaginta  quinque  und  (de  vita  populi  Romani 
lib.  III)  bei  Non.  S.  163,  27  corona  aurea  pondo  ducentum. 
Cic.  Invent.  2,  40,  116  vasorum  argenteorum  pondo  centum; 
pro  Cluent.  64,  179  auri  quinque  pondo  abstulit:  pro  Flacc.  28, 
68  expensum  est  auri  pondo  centum  paulo  minus;  Parad.  3, 
1,  21  cum  lucrari  impune  posset  auri  pondo  decem.  Caes.  bell. 
civ.  2,  18,  4  argenti  pondo  XX  milia.  Bell.  Afric.  97,  3  XXX 
centenis  milibus  pondo  olei.  Sallust.  lug.  62,  5  argenti  pondo 
ducenta  milia.  So  ferner  Liv.  1,  55,  9  qui  quadraginta  milia 
pondo  argenti  seposita  in  eam  rem  scribit;  Liv.  5,  48,  8  mille 
pondo  auri  pretium  populi  gentibus  mox  imperaturi  factum; 
Liv.  7,  38,  2  fuit  pondo  viginti  quinque;  Liv.  8,  14,  6  ut  eius 
.  .  usque  ad  mille  pondo  assium  clarigatio  esset;  Liv.  10,  46, 
5  argenti  .  .  pondo  mille  octingenta  triginta;  Liv.  21,  62,  8 
donum  ex  auri  pondo  quadraginta  Lanuvium  lunoni  portatum 
est;  Liv.  22,  1,  17  ut  lovi  primum  donum  fulmen  aureum 
pondo  quinquaginta  fieret;  Liv.  22,  23,  6  ut  argenti  pondo 
bina  et  selibras  in  militem  praestaret;  Liv.  22,  37,  5  iam  omni- 
um  primum  ominis  causa  Victoriam  auream  pondo  ducentum 
ac  viginti  adferre  sese;  Liv.  25,  39,  13  in  ea  praeda  fuisse 
clipeum  argenteum  pondo  centum  triginta  septem;  Liv.  26,  14, 
8  argenti  triginta  milia  pondo;  Liv.  26,  47,  7  librae  ferme 
omnes  pondo  und  an  vielen  anderen  Stellen.  Val.  Max.  2,  9, 
4  decem  pondo  argenti.  Senec.  Epist.  95,  42  quattuor  pondo 
et  selibram  fuisse  aiebant  Colum.  7,  4,  2  tum  etiam  cordi 
foeni  septena  pondo;  Colum.  12,  18,  7  sunt  satis  sesquiculleari- 
bus  dolus  picis  durae  pondo  vicenaquina;  Colum.  12,  41 
mellis  optimi  pondo   decem.   Plin.  N.  H.  7,  20,  19  (83)  cothur- 


—     869     - 

nis  quingentum  pondo  calciatum  per  scaenam  ingredi;  N.  H. 
9,  30,  48  (93)  reliquiae  adservatae  miraculo  pependere  pondo 
DCC;  N.  H.  11,  42,  97  (241)  ad  siugula  milia  pondo  premitur; 
N.  H.  18,  7,  10  (54)  LX  pondo  panis  e  modio  reducunt.  N. 
H.  33,  6,  31  (58)  si  quinariae  erunt  sexagena  pondo;  N.  H. 
33,  3,  15  (51)  XVI  pondo  annua  in  quinquaginta  annos;  N. 
H.  33,  11,  50  (141)  triginta  duo  libras  argenti  Africauus  sequens 
heredi  reliquit  idemque,  cum  de  Poenis  triumpharet,  IUI 
CCCLXX  pondo  transtulit  und  frater  eins  pondo  mille  habuit; 
N.  H.  33,  11,  50  (142)  propter  quinque  pondo  notatum  a 
censoribus  triumphalem  senem  fabulosum  iam  videtur;  N.  H. 
37,  9,  43  (127)  inde  erutam  chrysolithon  XII  pondo  a  se 
visam.  Quintil.  6,  3,  79  cum  ei  Galli  torquem  aureum  centum 
pondo  dedissent;  Quintil.  7,  6,  11  argenti  pondo  quinque 
miUa;  Quintil.  7,  9,  9  argenti  quod  elegerit  pondo  centum. 
Bei  Liv.  27,  4,  9  terna  pondo  paterae  aureae  und  44,  14,  2 
torquis  aureus  duo  pondo,  ferner  bei  Vitruv.  10,  11,  3  balista 
duo  pondo  saxum  mitterre  debet,  steht  der  Accus,  ebenso  wie 
in  den  obigen  Beispielen  Cato  R.  R.  158,  1  de  perna  frustum 
pondo  semissem-,  Liv.  3,  29,  3  und  4,  20,  4  coronam  auream 
libram  pondo  und  26,  47,  7  paterae  aureae  libras  ferrae  omnes 
pondo;  und  wo  in  dieser  Construction  das  Zahlwort  ein  lu- 
decHn.  ist,  darf  man  mit  gleichem  Recht  den  Accus,  wie  den 
Genit.  erkennen.  Vergl.  über  pondo  Sanct.  Min.  4,  4  und 
Periz.  Anm.  53,  Gronov  pec.  vet.  1,  6,  7,  Rudd.  1  S.  116. 
Semis,  welches  sonst,  wie  Charis.  1,  15  S.  68  (I  89,  9) 
und  Prise.  6,  12,  66  S.  708  (II  250,  18)  bemerken,  im  Gen. 
semissis  hat  (vergl.  unter  48),  kann  in  Verbindung  mit  einer 
ganzen  Zahl  durch  alle  Casus  unverändert  bleiben,  welcher 
Gebrauch  indessen  öfters  durch  Anwendung  der  Abbreviatur  S. 
verdunkelt  ist,  wie  z.  B.  Cato  R.  R.  18,  1  in  Angaben  des 
Masses  und  Gewichts  geschrieben  wird  foramina  longa  P.  III.  S.; 
ebenso  R.  R.  18,  2  foramen  primum  P.  I.  S.  inter  arbores  et 
arbores  und  lingulara  P.  IL  S.;  R.  R.  18,  3  longiim  P.  V., 
latum  P.  IL  S.,  crassum  P.  I.  S.;  R.  R.  18,  5  longum  P.  IL  S., 
latum  P.  IL  S.,  crassum  P.  IL  S.  und  trabeculam  pedum 
XXIIL  S.;  R.  R.  18,  6  latam  P.  IIIL  S.;  Cels.  5,  18,  11  pa- 
nacis  P.  x.  S.,  plumbi  combusti  P.  x.  I.  S. ;  Cels.  5,  18,  12 
calcis  P.  S.,  sevi  bubuli  P.  IL  S  ;  Cels.  5,  18,  17  fuliginis  turis 


—     870     — 

P.  S.;  Cels.  5,  18,  23  sevi  taurini  P.  S.;  Gels.  5,  18,  28  cerae 
P.  S.;  Cels.  5,  18,  31  singulorum  P.  S.;  Cels.  5,  19,  4  aeru- 
ginis  P.  S  ;  Cels.  5,  19,  9  salis  ammoniaci  P.  S.  Vollständig 
wird  semis  geschrieben  Cic.  Verr.  3,  49,  116  multi  HS  binos, 
multi  HS  öingulos  semis,  im  Lag.  42;  Vitruv.  5,  1,  6  pedes 
duos  semis,  pedem  uuum  semis  und  5,  6,  3  latitudines  ne  plus 
pedes  duos  semis,  ne  minus  pedes  duo  coustituantur;  Frontin. 
Aquaed.  7  ductus  habet  longitudinem  passuura  sexaginta  milium 
et  DCCX  et  semis,  rivo  subterraneo  passuum  quinquaginta 
quattuor  milium  CCXXXXVII  semis;  Veget.  R.  milit.  2,  7  (ed. 
Lang  p.  42,  7)  duplares  duas,  sesquiplares  unam  semis  con- 
sequebantur  annonam ;  2,  8  (p.  42,  18)  princeps  primae  cohortis 
centuriam  semis,  hoc  est  CL  homines,  gubernabat;  2,  8  (p.  43, 
3)  item  secundus  hastatus  centuriam  semis,  id  est  CL  homines, 
regebat;  2,  15  (p.  49,  9)  hastili  pedum  quinque  semis,  quod 
pilum  vocabant;  2,  15  (p.  49,  14)  hastili  pedum  trium  semis, 
quod  tunc  vericulum,  nunc  verutum  dicitur;  3,  8  (p.  83,  10)  longus 
pedes  semis;  Pallad.  2,  10,  2  pedum  duorum  et  semis  und 
duorum  et  semis  (oder  duum  semis)  pedum;  Pallad.  2,  18,  3 
pedibus  duobus  semis;  Pallad.  2,  18,  4  duorum  semis  pedum; 
Pallad.  2,  13,  7  duobus  semis  pedibus  und  in  pedem  semis 
(d.  i.  in  pedem  unum  semis);  Pallad.  2,  15,  6  pede  uuo  semis; 
Pallad.  3,  9,  10  duos  semis  pedes;  Pallad.  3,  10,  1  pedum 
duorum  semis;  Scrib.  Larg.  177  duum,  trium  semis;  Impp. 
Valent.  et  Martian.  Cod.  12,  41,  10  duas  semis  domos  und 
unam  semis  domum;  C.  L  L.  3,  53  und  3,  61  hora  prima  semis. 
Bei  Vitruv.  4,  1,  8  war  octo  semis  Conjectur,  in  den  Hdschr. 
ist  novem.  Bei  Ascon.  zu  Cic.  in  Pison.  4,  9  ist  in  den  Worten 
frumentum  quod  antea  senis  aeris  ac  trientibus  in  singulos 
modios  dabatur,  von  Mannt,  senis  in  semis  geändert  nach  Cic. 
pro  Sest.  25,  55  remissis  semissibus  et  trientibus ;  aber  vielleicht 
schrieb  auch  Ascon.  semissibus.  Übrigens  wird  das  Wort  von 
anderen  auch  in  Verbindung  mit  einer  ganzen  Zahl  decliniert, 
wie  Liv.  6,  16,  6  bina  iugera  et  semisses  agri;  Liv.  39,  7,  5 
vicenos  quinos  et  semisses;  Liv.  41,  13,  5  quinquagena  et  sin- 
gula  iugera  et  semisses  agri;  Vitruv.  3,  3  (2),  12  in  partes  sex 
et  semissem  und  quinque  et  semisse  superior;  Colum.  3,  13,  8 
duos  pedes  et  semissem';  Apul.  bei  Prise.  6,  12,  66  S.  708 
(II  251,  1)   dipondium   (oder  dupondium)   semissem;  Prise,  de 


—     871     — 

fig.  numer.  2,  9  S.  1347  (III  407,  29)  duarum  semissis  librarum. 

Was  die  übrigen  von  den  obengenannten  Grammatikern 
als  indeclin.  aufgeführten  Nomina  anbetrifft,  so  sagt  über  nihili 
auch  Varro  L.  L.  9,  37,  54:  De  homine  dicimus:  hie  homo 
nihili  est,  et  huius  hominis  nihili  et  hunc  hominem  nihili.  Es 
ist  dies  nämlich  nichts  anderes  als  der  Gren.  von  nihilum.  — 
Nequam  ist  ein  indeclin.  Adjectivum,  vergl.  Adject.  53  Band  II 
171.  Über  fas,  nefas,  instar,  pedum,  pus,  virus  vergl« 
unter  116,  über  tabo  unter  117,  über  nugas  unter  113,  über 
das  adjectiviseh  gebrauchte  frugi  unter  117. 

132.  Über  barbarische  Nomina  propria  sagt  Prise.  5,  2, 
11  S.  644  (II  148,  6):  In  im  uuuni  poprium  neutrura  Cim,  nomen 
vici,  ut  dieit  Celsus.  Et  barbara  indeclinabilia  non  solum  in  am  et 
in  im,  sed  in  alias  quoque  litteras  terminant,  in  quas  Latina  vel 
Graeca  nomina  non  solent  desinere,  ut  Abraham,  loachim, 
Loth,  Ruth,  lacob,  David,  Balac.  Sed  haec  nomina  nuUa 
regula  Latina  vel  Gi'aeca  sunt  moderanda,  nisi  transferantur  in 
aliquam  declinabilem  formam,  quod  quidam  historiei  fecerunt, 
ut  Abrahamus  Abrahami.  Derselbe  6,  5,  24  S.  688  (II  215, 
13):  In  im  unum  indeclinabile,  Cim  (nomen  est  vici),  ut  dicit 
Celsus.  Nach  Varro  L.  L.  8,  36,  64  und  65  werden  zwar  die 
Namen  der  Perser  et  cetei'orum  quos  vocant  barbaros  (§  65 
nennt  er  die  Gallier)  cum  casibus  gesprochen,  dagegen  die  der 
Phönicier  und  Agyptier  singulis  casibus. 

Im  Bell.  Afr.  79,  2  ist  ab  Aggar,  wie  Cap.  67,  1  ad  op- 
pidum  Aggar  und  76,  3  ad  Aggar.  —  CLL  8,  5683  und  8, 
5695  (luscr.  de  1' Alger.  2470  und  256.5)  steht  Sigus  als  Locat. 
—  Dagegen  hat  Sallust.  lug.  37,  3  zwar  ad  oppidum  Suthul, 
aber  Cap.  38,  2  relicto  Suthule,  wie  Prob.  Cathol.  1,  12  S. 
1444  Suthul  Suthulis  (IV  6,  3)  decliniert.  —  Liv.  bild.-te 
nach  Prise.  5,  2,  10  S.  643  (II  146,  19j;  6,  4,  22  S.  686  ^I 
213,  16  und  214,  2)  von  dem  Namen  des  Maurischen  Königs 
Bogud  den  Gen.  Bogudis  und  den  Acc.  Bogudem.  Bogu- 
dem  ist  auch  Bell.  Alex.  59.  3;  Bogudis  Asin.  PoU.  Epiat.  bei 
Cic.  Epist.  ad  Farn.  10,  32,  1  (vergl.  J.  H.  Schmalz,  Über  d(!n 
Sprachgebrauch  des  Asinius  Pollio  S.  8;  9);  Bell.  Afr.  23.  1; 
Suet.  Caes.  52.  Das  bei  Prise.  S.  687  (II  214,  4)  hinzugefügte 
Beispiel  aus  Liv.,  circa  Pulpud,  beweist  ebenso  wenig  wie  <lie 
Worte   des  Mela  2,  6,  90  inter  Subur,   dass   diese  Städtenameu 


—     872     — 

indeclin.  sind.  Aber  der  Ägyptische  Name  Theuth  (früher 
Thoth  geschrieben)  ist  im  Accus,  unverändert  geblieben  bei  Cic. 
Nat.  Deor.  3,  22,  56  und  Lact.  Instit.  1,  6,  3. 

Vorzüglich  biblische  Namen  werden  als  Indeclin.  ge- 
braucht. Sala  als  Accus.  Augustin.  Civ.  Dei  16,  3,  10;  Liber 
Generationis  ed.  Frick  p.  8,  12;  Chronic.  334  ed.  Frick  p.  84, 
29;  109,  5;  Liber  Chronecor.  ed.  Frick  p.  428,  17;  für  Sala 
ist  auch  Salam  als  Nomin.  und  Acc.  geschrieben.  Thara  als 
Abi.  Vulg.  Esther  12,  1;  als  Acc.  Augustin.  Civ.  Dei  16,  10; 
Chron.  334  ed.  Frick  p.  109,  17;  Hilarian.  de  cursu  temporum 
ed.  Frick  p.  160,  17;  Chron.  452  ed.  Frick  p.  178,  7.  daneben 
auch  Acc.  Tharam  Liber  Generationis  ed.  Frick  p.  36,  15; 
Exe.  Lat.  Barbari  ed.  Frick  p.  220,  21.  Es  au  als  Gen.  Vulg. 
Gen.  36,  1;  36,  9;  36,  10;  36,  12;  36,  14;  36,  15;  36,  17; 
36,  18;  36,  19;  Deut.  2,  4;  2,  5;  2,  8;  2,  12;  2,  22;  2,  29; 
1  Par.  11,  34;  11,  35;  Abd.  (Obadi.)  18;  Augustin.  Civ.  Dei 
16,  42;  18,  31;  als  Dat.  Vulg.  Gen.  32,  4,-  32,  18;  losua  24,  4 
(bis);  als  Abi.  Vulg.  Abd.  (Obadi.)  8;  9;  Augustin.  Civ.  Dei 
16,  41;  als  Acc.  Vulg.  Gen.  25,  28;  lerem.  49,  10;  4  Esdr. 
3,  16;  Abd.  (Obadi.)  6;  19;  21;  Malach.  1,  3;  Rom.  9,  13; 
Augustin.  Civ.  Dei  15,  15;  Sulpic.  Sever.  Chron.  1,  8;  Origo 
Humani  generis  ed.  Frick  p.  144,  1;  ad  E sau  Vulg.  Gen.  32, 
3;  32,  6.  Ragau  als  Acc.  Augustin.  Civ.  Dei  16,  10.  Nave 
als  Gen.  Lact.  Instit.  4,  14,  12;  Augustin.  Civ.  Dei  18,  11;  18, 
12;  18,  13.  Noe  als  Gen.  Vulg.  Gen.  6,  9;  8,  1;  10,  32; 
Augustin.  Civ.  Dei  15,  10;  15,  11;  15,  15;  15,  20;  15,  24;  15, 
26;  16,  1;  16,  12;  Sulp.  Sever.  Chron.  1,  4,  2;  1,  4,  7;  als 
Dat.  Vulg.  Gen.  7,  9;  9,  1;  Augustin.  Civ.  Dei  15,  26;  als 
Acc.  Vulg.  Gen.  5,  29;  4  Esdr.  3,  11;  Augustin.  Civ.  Dei  15, 
15;  15,  20;  16,  1;  16,  12;  17,  1;  Sulp.  Sever.  1,  3,  1;  als  Abi. 
Augustin.  Civ.  Dei  16,  11;  16,  43;  ad  Noe  Vulg.  Gen.  6,  13; 
7,  9;  7,  15;  8,  15;  9,  17.  Osee  als  Gen.  Vulg.  4  Regg.  18, 
1;  18,  9;  18,  10;  Augustin.  Civ.  Dei  18,  27;  als  Acc.  Cyprian. 
Testim.  1,  19;  2,  6;  2,  25;  3,  47  und  Epist.  67,  3;  67,  4;  69, 
9;  Vulg.  Num.  13,  17;  4  Regg.  17,  4;  als  Abi.  Cyprian.  Testim. 
3,  1;    Sulp.  Sev.  Chron.    1,  49,  2;    ad    Osee  Vulg.  Osea  1,   1; 

1,  2;  in  Osee  Rom.  9,  25.   Heli  als  Gen.  Vulg.  1  Regg.  1,  3; 

2,  11;  2,  12;  4,  4;  4,  11;  3  Regg.  2,  27;  4  Esdr.  1,  2;  Augu- 
stin. Civ.  Dei  17,  5;  Liber  Generationis  ed.  Frick  p.  44,  9;  Exe. 


-     873     — 

Lat.  Barbari  ed.  Frick  p.  226,  11;  246,  5;  246,  12;  246,  17-, 
300,  24,  aber  Gen.  Helis  Liber  Generationis  p.  66,  19;  als 
Dat.  Vulg.  1  Regg.  1,  25;  3,  15;  als  Acc.  Augustin.  Civ.  Dei 
17,  5;  Sulp.  Sever.  1,  28,  8;  1^  29,  7;  Origo  Humani  generis 
ed.  Frick  p.  151,  23;  als  Abi.  Vulg.  1  Regg.  1,  9;  ex  Hell 
Vulg.  1  Regg.  14,  3;  ad  Meli  Vulg.  1  Regg.  2,  27;  3,  5;  3,  6; 
3,  8;  4,  16;  adversum  Heli  Vulg.  1  Regg.  3,  12:  coram  Heli 
Vulg.  1  Regg.  3,  1.  Je  hu  als  Gen.  Vulg.  3  Regg.  16,  7;  16, 
12;  19,  17;  4  Regg.  9,  17;  9,  20;  12,  1;  13,  1;  14,  8;  2  Par. 
20,  34;  Osea  1,  4;  als  Acc.  Vulg.  4  Regg.  9,  2;  9,  21;  9,  22; 
9,  31;  1  Par.  2,  38;  2  Par.  25,  17;  Sulpic.  Sever.  1,  45,  5; 
ad  lehu  3  Regg.  16,  1;  4  Regg.  10,  5;  10,  30;  15,  12;  ad- 
versum lehu  2  Par.  22,  7.  Nechao  als  Gen.  Vulg.  2  Par. 
35,  22;  lerem.  46,  2;  als  Dat.  Vulg.  4  Regg.  23,  35;  als  Acc. 
Sulpic.  Sever.  1,  52,  5.  Jacob  als  Gen.  Vulg.  Gen.  27,  22; 
27,  36;  29,  13;  30,  42;  31,  33;  32,  18;  32,  32  u.  a.  m.;  Au- 
gustin. Civ.  Dei  15,  19;  16,  37;  16,  40;  Prudent.  Cathem.  12, 
186;  Sulp.  Sever.  1,  10,  2;  1,  14,  2;  Liber  Generationis  ed. 
Frick  p.  68,  1;  als  Dat.  Vulg.  Gen.  28,  6  u.  a.  m.;  als  Acc. 
Vulg.  Gen.  25,  25;  25,  28;  27,  41;  27,  42;  28,  1  u.  a.  m.; 
Augustin.  Civ.  Dei  15,  15  (nach  Matth  1,  2)  und  16,  11; 
Cyprian.  Epist,  58,  10  und  59,  2;  Liber  Generationis  p.  38,  3; 
Origo  Humani  generis  p.  144,  1;  150,  17;  Hilarian.  de  cursu 
temporum  p.  161,  19;  Exe.  Latina  Barbari  p.  222,  16;  Liber 
Chronec.  p.  429,  10;  als  Abi.  Vulg.  Gen.  27,  30  u  a.  m,;  Lact. 
Instit.  4,  13,  10  (nach  Num.  24,  17);  Augustin.  Civ.  Dei  16, 
37;  16,  40;  16,  43;  Sulp.  Sever.  1,  9,  6;  1,  9,  7;  ad  Jacob 
Vulg.  Gen.  31,  51;  32,  6  u.  a.  m.;  Chronic.  334  p.  109,  23; 
Hilarian.  de  cursu  temporum  p.  162,  1;  contra  Jacob  Vulg. 
Gen.  31,  24.  Job  als  Gen.  Vulg.  Tob.  2,  12;  Job  2,  11;  Jacob. 
5,  11;  als  Dat.  Tob.  2,  15;  lob  32,  1;  38,  1;  als  Acc.  Job  1, 
8;  2,  3;  2,  7;  32,  3;  32,  4;  32,  12;  als  Vokat.  lob  33,  31;  als 
Abi.  Augustin.  Civ.  Dei  18,  47;  adversum  Job  Job  32,  2. 
Achab  als  Gen.  Vulg.  3  Regg.  18,  9;  21,  1;  21,  8;  21,  18; 
22,  41;  22,  50;  22,  52;  4  Regg.  3,  1;  8,  16;  8,  18;  8,  25;  8, 
28;  8,  29;  9,  7;  Sulpic.  Sever.  1,  45,  2;  Liber  Generationis 
p.  64,  12;  Exe.  Lat.  Barbari  p.  252,  3  (auch  Achap  Liber  Ge- 
nerationis p.  64,  8  und  Achaz  daselbst  p.  46,  23  geschrieben^; 
als  Dat.  Vulg.  3  Regg.  18,  1;  18,  2;  18,  44;  ad  Achab  Vulg. 


—     874     — 

3Regg.  17,  1;  18,  41;  20,  2;  20,  13;  21,  15;  de  Achab  Vulg. 
3  Rcgg.  21,  21;  4  Regg.  9,  8;  10,  17.  loab  als  Gen.  Vulg. 
2  Regg.  3,  29;  14,  19;  14,  30;  17,  25;  23,  24;  1  Par.  11,  20; 
27,  7;  1  Esdr.  8,  9;  2  Esdr.  7,  11;  als  Dat.  Vulg.  2  Regg.  19, 
1;  Sulpic.  Sever.  1,  37,  6;  1,  42,  4;  als  Acc.  Vulg.  2  Regg.  10, 
7;  11,  1;  11,  18;  1  Par.  4,  14;  19,  8;  ad  loab  Vulg.  2  Regg. 
2,  14;  2.  22;  2,  26;  3,  31;  11,  6;  11,  14;  14,  21;  14,  29;  14, 
32;  18,  12;  18,  22;  20,  21;  20,  22;  24,  2;  1  Par.  21,  2;  cum 
loab  Vulg.  2  Regg.  11,  16;  20,  15;  3  Regg.  1,  7;  pro  loab 
Vulg.  2  Regg.  19,  13;  20,  11.  Nadab  als  Dat.  Sulpic.  Sever 
1,  37,  6;  1,  42,  4;  als  Abi.  Vulg.  Lev.  10,  1.  R-aab  als  Gen 
Vulg.  Psalm.  86,  4;  Prudent.  Dipt.  61.  Oreb  als  Aec.  Vulg 
Tu  die.  7,  25;  8,  3;  Psalm.  82, 12 ;  lesai  10,  16;  als  Abi.  Lact.  Instit 
4,  17,  4;  Isaac  als  Gen.  Vulg.  Gen.  25,  19;  26,  20;  26,  32 
26,  35;  31,  42;  35,  28;  46,  1;  48,  16;  Exod.  32,  13;  3  Regg 
18,  36;  1  Par.  29,  18;  lerem.  33.  26;  Luc.  3,  34;  Rom.  9.  10 
Augustin.  Civ.  Dei  16,  35;  16,  37;  Sulpic.  Sever.  1,  14,  2 
Origo  Humani  generis  p.  143,  28;  Chronic.  452  p.  178,  12 
Exe.  Latin.  Barbari  p.  280,  20;  als  Dat.  Vulg.  Gen.  24,  4;  24 
14;  24,  66;  25,  5;  25,  11;  Exod.  33,  1;  Num.  32,  11;  Deuter 

1,  8;  4  Esdr.  1,  39;  3,   16;  Baruch  2,  34;  Hebr.  11,  20;  lacob 

2,  21;  Augustin.  Civ.  Dei  16,  33  (nach  Gen.  34,  3;  34,  4)  und 
18,    3;    als  Acc.  Vulg.  Gen.  22,  2;    22,  3;    22,  9;    los.  24,  4 
1  Par.  1,  34;    Daniel  3,  35;    Luc.   13,  28;    20,  37;    Act.   apost 
7,  8;  Augustin.  Civ.  Dei  15,  15  {nacb  Matth.  1,  2)   und  18,  3 
Cyprian.  Epist.  58,  10;  Prudent.  Perist.  10,  748;  Sulpic.  Sever 
1,  6,  3;    1,  7,  4;    Liber  Generationis    p.  38,  2;    Origo  Humani 
generis   p.  143,  4;    Hilarian.    de    cursu   temporum   p.    160,   26 
Chronic.   452   p.    178,  11;    Exe.  Lat.  Barbari  p.  220,  10;    220 
29;   222,  2;    Liber  Chronec.  p.  429,  7;    als  Abi.  Vulg.  Genes 
24,  64;  Augustin.  Civ.  Dei  16,  32;  16,  34;  18,  4;  Sulpic.  Sever 
1,  7,  6;  als  Vok.  Vulg.  Tob.  7,  15;  ab  Isaac  Vulg.  Gen.  25,  6; 
Hilarian.   de    cui-su   temporum   p.  161,  16;    161,  26;    ad  Isaac 
Vulg.  Gen.  17,  21;   26,  16;  27,  46;  31,  18;  35,  27;  Psalm.  104, 
9;  2  Mach.  1,  2;  usque  ad  Isaac  4  Esdr.  6,  8;  cum  isaac 
Genes.  21,  9;  21,  10;  Exod.  2,  24;    Lev.  26,  42;   4  Regg.  13, 
23;  1  Par.  16,  16;  Hebr.   11,  9;    in  Isaac  Vulg.  Gen.  21,  12; 
Eecli.    44,    24;    Rom.   9,    7;    Hebr.  11,  18;    secundum  Isaac 
Vulg.  Galat.  4,  28;  super  Isaac  Vulg.  Gen.  22,  6.     Melchi- 


—     875     - 

sedec  als  Gen  Vulg.  Psalm.  109,  4;  Hebr.  5,  6;  5,  20;  11,  17; 
Augustin.  Civ.  Dei  17,  5:  17,  20;  als  Abi.  daselbst  16,  22; 
Sulp.  Sev.  1,  5,  6.  Abimelech  als  Gen.  Vulg.  ludic.  9,  21; 
9,  53;  Psalm.  51,  2;  als  Dat.  Vülg.  ludic.  9,  27;  als  Acc.  Vulg. 
ludic.  9,  6;  9,  16;  9,  18;  9,  20;  9,  29;  Augustin.  Civ.  Dei  16, 
30;  Sulpic.  Sever.  1,  8,  2;  1,  35,  5;  ad  Abimelech  Vulg.  Gen. 
20,  3;  26,  1;  ludic.  9,  31;  contra  Abimelech  Vulg.  ludic.  9, 
39;  in  Abimelech  Vulg.  ludic.  9,  19;  9,  24'  post  Abime- 
lech Vulg.  ludic.  9,  3;  10,  1.  Amalec  als  Acc.  Vulg.  1  Regg. 
15,  3;  15,  20;  15,  32;  Lact.  Inst.  4,  17,  12  (Amalech);  als 
Vok.  o  Amalec  Vulg.  ludic.  5.  14;  ab  Amalec  Vulg.  1  Regg. 
15,  6:  contra  Amalec  Vulg.  Exod.  17,  9;  17,  10;  17,  16;  ex 
Amalec  Vulg.  1  Regg.  15,  12;  in  Amalec  Vulg.  ludic.  5,  14 

12,  15;  1  Regg.  28,  18.  losedech  als  Gen,  Vulg.  1  Esdr.  3 
8;  5,  2  u.  a.  m;  Lact.  Instit.  4,  14,  12;  als  Acc.  Vulg.  1  Par 
6,  14.  Enoch  (Henoch)  als  Gen.  Augustin.  Civ.  Dei  15,  8 
15,  19;  15,  20;  als  Dat.  Vulg.  4  Esdr.  6,  51:  als  Acc.  Vulg 
Gen.  4,  17;   5,  18;    4  Esdr.   6,  29;   Augustin.  Civ.  Dei    15,    8 

15,  13;  15,  17;  15,  23;  Sulpic.  Sever.  1,  2.  3;  1,  2,  5.  La- 
mech  als  Gen.  Augustin.  Civ.  Dei  15,  10;  15,  20;  als  Acc. 
Vulg.  Gen.  5,  25;  Augustin.  Civ.  Dei  15,  11;  15,  13;  17,  20;  Sulpic. 
Sever.  1,  2,  4;  1,  2,  6;  als  Abi.  Augustin.  Civ.  Dei  15,  20; 
de  Lamech  Vulg.  Gen.  4,  24.  Phalech  als  Gen.  Augustin. 
Civ.  Dei   16,    11;   als  Acc.  Augustin.    Civ.  Dei   16,  3;    16,  10; 

16,  11.  Seruch  als  Acc.  Augustin.  Civ.  Dei  16,  10.  David 
als  Gen.  Vulg.  Ruth  4,  17;  1  Regg.  16,  20;  17,  50;  18,  1;  18, 
23  u.  a.  m.;    Hieronym.  in  Oseam  1;    Lact    Inst.  4,  13,  21;  4, 

13,  24;   4,  14,  1;   4,'  18,  31;    Augustin.  Civ.  Dei  17,  1;   17,  7; 

17,  8;  17,  9;  17,  11;  17,  19;  Prudent.  Apoth.  418;  Psych.  386 
und  Dipt.  77;  Sulpic.  Sever.  1,  34,  7;  1,  35.  8;  als  Acc.  Vulg. 
Ruth  4,  22;  1  Regg.  16,  19;  17.  38;  17,  55:  18,  9;  18,  12;  18, 
16;  18,  25;  18,  29;  19,  1;  19,  4  u.  a.  m.;  Lact.  4,  8.  13;  4, 
13,  22;  4,  15,  3;  Augustin.  Civ.  Dei  15,  15;  16,  24;  16.  43; 
17,  1;  17,  12;  Sulpic.  Sever.  1,  34,  6;  1,  35,  5;  1,  36,  4;  als 
Dat.  Vulg.  1  Regg.  17,  43;  18,  4;  18,  8;  18.  19  u.  a.  m.;  Lact. 
4,  13,  22  (nach  2  wSam.  7,  5);  Augustin.  Civ.  Dei  17,  7;  17,  8; 
17,  9;  17,  11;  17.  12;  Sulpic.  Sever.  1,  35,  10:  als  Abi. 
Augustin.  Civ.  Dei  17,  8;  17.  9;  17,  10;  17,  18:  Sulpic.  Sever. 
1,  36,  2;    1,  42,  2;   ad  David   Vulg.  1  Regg.    17,    17;    17,  33; 


-     876     — 

17,  37;  17,  43;  17,  44;  18,  17;  18,  21;  18,  22;  18,  25  u.  a.  m.; 
adversum  David  Vulg.  1  Regg.  17,  41  u.  a.  rn.;  contra 
David  Vulg.  1  Regg.  17,  28;  17,  48  ii.  a.  m. ;  cum  David 
Vulg.  1  Kegg.  18,  28  u.  a.  jn.;  de  David  Vulg.  1  Regg.  19, 
4  u.  a.  m.;  in  David  Vulg.  1  Regg.  16,  13  u,  a.  m.  lared 
oder  lareth  als  Gen.  Vulg.  Gen.  5,  20;  als  Acc.  Vulg.  Gen. 
5,  15;  1  Par.  4,  18;  Augustin.  Civ,  Dei  15,  13;  Sulpic.  Sever. 
1,  2,  5.  Nembrod  als  Acc.  Vulg.  Gen.  10,  8;  1  Par.  1,  10; 
Sulpic.  Sever.  1,  4,  3.  Baal  als  Gen.  Vulg.  Num.  22,  41; 
ludic.  6,  25;  6,  28;  6,  30;  6,  31;  3  Regg.  18,  19;  18,  25;  18, 
40;  4  Regg.  3,  2;  10,  19;  10,  21;  10,  22;  10,  23;  10,  25;  10, 
26;  11,  18;  23,  5;  2  Par.  23,  17;  Prudent.  Apoth.  325;  als  Dat 
Vulg.  3  Regg.  16,  31;  16,  32;  22,  54;  4  Regg.  10,  20;  17,  16; 
21,  3;  23,  4;  lerem.  32,  29;  32,  35;  Osea  2,  8;  10,  14;  Sophon. 

1,  4;  Hieronym.  in  Oseam  2;  Prudent.  Cath.  12,  196;  Acc. 
Vulg.  4  Regg.  10,  18;  10,  28;  Sedul.  5,  147;  als  Vok.  Vulg. 
3  Regg.  18,  26;  ante  Baal  Vulg.  3  Regg.  19,  18;  Rom.  11, 
4;  contra  Baal  Augustin.  Civ.  Dei  17,  22;  cum  Baal  Vulg. 
Indic.  8,  33;  in  Baal  Vulg.  lerem.  2,  8;  23,  13;  Osea  13,  1. 
Abel  als  Gen.  Vulg.  Matth.  23,  35;  Luc.  11,  51;  als  Acc. 
und  Abi.  Vulg.  Hebr.  12,  24;  Tert.  adv.  Valent.  29;  Augustin. 
Civ.  Dei  15,  15;  15,  17;  15,  18;  18,  51;  Cypriau.  de  zelo  5 
und  Epist.  58,  5;  59,  2;  Prudent  Dipt.;  7  ad  Abel  Vulg.  Gen 
4,  4;  4,  8;  pro  Abel  Vulg.  Gen.  4,  25.  Daniel  als  Acc 
Sulpic.  Sever.  2,  6,  4,  in  der  Vulg.  aber  wird  Daniel  decliniert 
und  zwar  Danielis  Gen.  Dan.  6,  26;  14,  4;  14,  21;  14,  40 
Dat.  Danieli  4  Esdr.  12,  11;  Dan.  1,  9;  1,  17;  2,  15;  2,  19 

2,  26;  2,  47;  6,  4;  6,  5;  10,  1;  14,  33;  Acc.  Daniel em  Dan 
2,  25;  2,  46;  2,  48;  6,  11;  6,  16;  6,  23;  6,  24;  6,  27;  12,  13 
14,  28;  14,  29;  14,  31;  14,  39;  Vok.  Daniel  Dan.  6,  20;  9 
22;  10,  11;  10,  12;  12,  4;  12,  9;  Abi.  Daniele  Ezech.  28, 
3;  a  Daniele  Matth.  24,  15;  in  Daniele  Dan.  5,  12;  pro 
Daniele  Dan.  6,  14;  contra  Danielem  Dan.  6,  17.  Gabriel 
als  Acc.  Prudent.  Perist.  2,  454.  lesabel  als  Gen.  Hieronym. 
in  Oseam  1.  lobel  als  Acc.  und  Thobel  als  Gen.  und  Acc. 
Augustin.  Civ.  Dei  15,  17  (nach  Gen.  4,  20,  22).  Ismael  als 
Gen.  Vulg.  Gen.  25,  12;  36,  3;  2  Par.  19,  11;  ludith  2,  13; 
als  Acc.  Vulg.  Gen.  17,  23;  2  Par.  23,  1;  lerem.  40,  14;  40, 
15;   Sulpic.  Sever.  2,  4,  2;  ad  Ismael  (Ismahel)  lerem.  41,8; 


—     877     — 

adversum  Ismael  (Ismahel)  lerem.  41,  12;  cum  Ismael 
(Ismahel)  lerem.  41,  13;  super  Ismael  Gen.  17,  20,  in  der 
Vulg.  wird  Ismael  an  einigen  Stellen  auch  flectiert,  Gen.  Is- 
maelis  Gen.  25,  16;  25,  17;  1  Par.  1,  29;  1,  31;  Acc.  Ismaelem 
Gen.  16,  16;  ad  Ismaelem  Gen.  28,  9.  Israel  als  Gen., 
Dat.,  Acc,  Abi.  an  vielen  Stellen  in  der  Vulg.,  als  Gen.  Lact. 
4,  11,  6  (nach  1  Reg.  19,  10);  4,  12,  18  (nach  les.  45,  3),  4, 
17,  12;  4,  20,  6  (nach  lerem.  31,  31);  Augustin.  Civ.  Dei  15> 
13;  16,  24;  16,  41;  17,  5  (nach  1  Sam.  2,  28;  2,  29;  2,  30); 
als  Acc.  Lact.  4,  18,  32  (nach  1  Reg.  9,  7);  Augustin.  Civ.  Dei 
17,  7;  als  Abi.  Lact.  4,  13,  10  (nach  Num.  24,  17);  Augustin. 
Civ.  Dei  17,  7.  Samuel  als  Gen.  Vulg.  1  Par.  6,  28;  11,  3; 
als  Acc.  1  Regg.  3,  4;  Cyprian.  Epist.  66,  3;  ad  Samuel  1 
Regg.  15,  10;  Act.  Apost.  13,  20;  de  Samuel  Hebr.  11,  32; 
gewöhnlich  wird  Samuel  in  der  Vulg.  flectiert,  Gen.  Samuelis 
1  Regg.  7,  13;  8,  19;  9,  15;  13,  8;  28,  20;  1  Par.  29,  29;  4 
Esdr.  7,  37;  Dat.  Samueli  1  Regg.  3,  21;  15,  12;  Acc.  Sa- 
muelem  1  Regg.  3,  6;  3,  8;  3,  16;  12,  19;  19,  20;  28,  11;  28, 
12;  Vok.  Samuel  1  Regg.  3,  10;  ad  Samuelem  1  Regg.  3, 
11;  7,  8;  8,  4;  8,  7;  8,  22;  9,  18;  10,  14;  11,  12;  12,  19;  15, 
20;  15,  24;  16,  1;  16,  7;  a  Samuele  1  Regg.  10,  9;  coram 
Samuele  1  Regg.  16,  10;  19,  24.  Malalehel  (oder  Malaleel) 
als  Acc.  Augustin.  Civ.  Dei  15,  12;  Sulpic.  Sever.  1,  2,  5.  Rachel 
als  Gen.  Vulg.  Gen.  35,  20;  lerem.  31,  15;  Sulpic.  Sever.  1,  9, 
3;  als  Acc.  Gen.  29,  28;  pro  Rachel  Gen.  29,  18;  29,  20; 
29.  25;  daneben  auch  Gen.  Racheiis  Vulg.  Gen.  30.  22;  35, 
25.  Saul  als  Gen.  Vulg.  1  Regg.  14,  1;  14,  16;  14,  49;  14, 
50;  14,  51;  14,  52;  16,  15;  17,  8;  17,  31;  18,  5;  18,  6;  18, 
19;  18,  20;  18,  23;  18,  24;  19,  10;  20,  25;  21,  7;  22,  9;  23, 
12;  23,  16;  23,  17;  26,  12;  27,  1;  29,  3;  31,  12;  2  Regg.  1, 
21;  1,  22;  2,  8;  2,  10;  2,  12;  3,  1;  3,  6;  3,  8;  3,  10;  3,  13; 
3,  14;  4,  1;  4,  2;  4,  4;  4,  8;  6,  16;  6,  20;  6,  23;  9,  1;  9,  2; 
9,  3;  9,  6;  9,  7;  9,  9;  16,  5;  16,  8;  19,  17;  19,  24;  21,  7;  21, 
11;  21,  12;  21,  13;  21,  14;  22,  1;  1  Par.  1,  49;  5,  10;  10,  12; 
12,  2;  12,  29;  13,  3;  15,  29;  Psalm.  17,  1;  56,  1;  Mach.  4, 
30;  als  Dat.  1  Regg.  33,  11;  als  Acc.  1  Regg.  15,  11;  16,  1; 
16,  23;  23,  10;  26,  7;  31,  8;  2  Regg.  2,  4;  1  Par.  8,  33;  10, 
2;  10,  5;  10,  8;  Act.  Apost.  13,  21;  Saul  als  Acc.  Augustiii. 
Civ.  Dei  17,  7;    Cyprian.  de  bono  patient.  10  und  Epist.  3,  1 ; 


—     878     — 

Sulpic.  Sevcr.  1,  33,  5;  1,  34,  1;  als  Abi.  2  Regg.  2,  5;  Sulpic 
Sever.   1,  50;  a  Saul  1  Kegg.  16,   14;  17,  15;  2  Regg.  17,  15 
ad  Saul  1  Regg.  9,  3;  9,  27;  14,  40;   14,  45;   15,  1;    15,  13 
15,  16;  15,  26;  16,  21;  17,  34;   17,  39;   18,  1;  18,  18;  19,  4 
19,  17;  23,  27;  24,  10;    24,  17;   26,  1;    26,  6;  28,  12;  28,  15 
28,   21;    Psalm.   53,   2;    adversus   Saul   1  Par.  12,   19;    ante 
Saul  1  Regg.  9,  24;   28,  25;    contra   Saul   2  Regg.   21,  4;    1 
Par.  10,  3;   cum  Saul   1  Regg.  14,  21;   in   Saul   1  Regg.   11, 
6;    19,  9;    24,  8;    31,  2;    31,  3;    post   Saul   1  Regg.    17,  13; 
propter  Saul  2  Regg.  21,  1;  super  Saul  2  Regg.  1,  12;  1, 
17;  1,  24;  1  Par.  10,  11;  daneben  kommen  auch  noch  folgende 
Formen  vor:  Gen.  Saulis  1  Regg.  11,4;  Dat.  Sauli  1  Regg. 
9,  19;  14,  33;  16,  20;  19,  19;  20,  28;  20,  32;  22,  22;  23,  13; 
27,  4;  2  Regg.  21,  8;  Psalm.  51,  2;  Acc.  Saulem  1  Regg.  9, 
17;  9,  22;  9,  26;  15,  31;  15,  35;  17,  14;  coram  Säule  1  Regg. 
17,57;  cum  Säule  1  Regg.  9,25;  13,22.    Nabuchodonosor 
als  Accus.  Tert.  Idolol.  15,  und  als  Dat.  Sulpic.  Sever.  2,  6,  4. 
Über    Adam    und    Abraham   sagt    Charis.    1,    17   S.    94 
(I  118,  13):  Adam  ö  TtgooTOTTkaarog  monoptoton  est  proin  Laline 
ut  et    Graece.     Abraham    adaeque    monoptoton    esse    censeto. 
Adam  als  Gen.  Vulg.  Gen.  11,   5;   Deut,    32,   8;    2  Regg.    7, 
19;  4  Esdr.  4,  30;  Eccle.  3,  21;  Eccli.  40,    1;   49,    19;   lerem. 
32,  19;    Osea  11,  4;  als  Dat.  4  Esdr.  3,    5;    7,   46;   als   Acc. 
Gen.  3,  9;  3,  24;  Tob.  8,  8;  als  Abi.  Tert.  de  paeuit.  2;  Augustin. 
Civ.  Dei  15,  8;    15,  15;  15,  17;  15,    19;    15,   20;    15,   21;   16, 
21;    ab  Adam  4  Esdr.  6,  56;  Rom.  5,  14;  ludae  14;  ad  Adam 
Gen.  2,  19;  de  Adam  Gen.  2,  22,  daneben  auch  Gen,    Adae 
EccU.  35,  24;  Rom.  5,  14;  Dat.  Adae   Gen.   3,   17;   3,   21;   4 
Esdr.   3,    10.      Abraham  im   Alten    Testament    für  alle   Casus 
(ausser    Abrahae    als    Genit.   Gen.  25,   7;   25,  12),   als  Gen. 
Tert.  de  orat.  8;  Cult.  fem,  2,  2;  Paenit,  2  (im  Flor,  habrahae) 
und  de  carne  Chr.  20;  Augustin.  Civ.  Dei  16,  5;  als  Abi.  da- 
selbst 16,  3;  16,  20;  16,  21;  16,  23;  18,  1;  Cyprian.  Epist.  59, 
3    (im    Sangerm.   C,   Par.   P   und    Regln.   R  Abrahae);     Sulpic 
Sever.  Chrou.   1,   14,  2;  im  Neuen   Testament  finden  sich   öfter 
die  flektierten  Formen,  Gen.  Abrahae  Matth.  3,  9;  Luc.  3,  8 
3,  34;  13,  16;  16,  22;  19,  9;    loh.    8,   33;   8,    37;    Act.  Apost 
7,  2;  7,  17;  Rom.  4,  9;  4,  13;  4,   16;  9,  7;  2  Corinth.   11,  22 
Galat.  3,  7;  3,  14;  3,  29;  Hebr.   2,  16;   7,  5;   Dat.   Abrahae 


—     879     — 

Galat.  3,  8;  3,16;  3,  18;  Hebr.  6,  13;  7,  1;  1  Petr.  3,  6.  Abram 
in  der  Vulgata  nur  indeclinabel;  Abram  als  Gen.  und  Acc. 
Augustin.  Civ.  Dei  16,  12;  16,  13  (nach  Gen.  11,  27;  11,  29; 
11,  30);  als  Gen.  auch  Sulpic.  Sever.  1,  5,  1.  Cham  in  der 
Vulgata  indeclinabel,  als  Gen.  und  Abi.  Augustin.  Civ.  Dei 
16,  1;  16,  3;  16,  11;  als  Acc.  Sulpic.  Sever.  1,  4,  2.  Hieroboam 
als  Abi.  Hieronym.  in  Oseam  1.  Roboam  in  der  Vulgata 
indeclinabel,  als  Gen.  Augustin.  Civ.  Dei  17,  -21.  loram  in 
der  Vulgata  indeclinabel,  als  Acc.  Sulpic.  Sever.  1,  46,  1. 
Bethlem  oder  Bethlehem,  in  der  Vulgata  nur  Bethlehem  und 
zwar  auch  indeclinabel,  als  Gen.  Prudent.  Cath.    7,    1;   luvenc. 

1,  238;  1,  260.  Ephraem  als  Gen.  und  Abi.  Augustin.  Civ. 
Dei  16,  40,  in  der  Vulgata  Ephraim  geschrieben.  Hierusalem 
als  Gen.  Augustin.  Civ.  Dei  16,  31;  17,  10;  17,  20;  als  Acc. 
Lact.  4,  14,  7  (nach  Sacharja  3,  2);  Augustin.  Civ.  Dei  17, 
10;  17,  12;  17,  23;  als  Abi.  Lact.  4,  17,  3  (nach  Micha  4,2); 
Augustin.  Civ.  Dei  17,  13;  17,  14;  17,  20;  17,  21;  17,  22;  17, 
23,  in  der  Vulgata  Jerusalem  geschrieben,  Mathusalem  als 
Gen.  und  Abi.  Augustin.  Civ.  Dei  15,  10;  15,  11;  15,  13, 
Sem  als  Gen.,  Dat.,  Acc,  und  Abi.  Augustin.  Civ.  Dei  16, 
1;  16,  2;  16,  3;  16,  10;  16,  11;  als  Acc.  Sulpic.  Sever.  1,  4, 

2.  Edom  als  Acc.  Sulpic.  Sever.  1,  9,  5;  1,  21,  4.  Gersom 
als  Acc.  .Sulpic.  Sever.  1,  13,  5.  Aran  als  Gen.  und  Acc. 
Augustin.  Civ.  Dei  16,  12  (nach  Gen.  11,  27;  11,  29).  Cainan 
als  Acc.  Augustin.  Civ.  Dei  16,  3;  16,  10;  Sulpic.  Sever.  1, 
2,  5;  als  Abi.  Augustin.  Civ.  Dei  15,  12.  Chanaan  als  Gen. 
Augustin.  Civ.  Dei  16,  21;  als  Acc.  16,  3;  16,  16;  16,  18;  als 
Abi.  16,  15;  16,  21;  16,  43  (wenn  es  nicht  überall  in  der 
Verbindung  mit  terra  Gen.  ist).  Ha  man  als  Acc.  Sulpic. 
Sever.  2,  13,  9.  lectan  als  Gen.  und  Abi.  Augustin.  Civ. 
Dei  16,  11.  Laban  als  Gen.,  Acc.  und  Dat.  Sulpic.  Sever. 
1,  8,  4;  1,  8,  6;  1,  9,  1.  Nathan  als  Acc.  Lact.  4,  13,  22; 
als  Gen.  und  Acc.  Augustin.  Civ.  Dei  17,  8;  17,  12.  Rüben 
als  Abi.  Sulpic.  Sever.  1,  10,  7.  Beniamin  als  Dat.  Augustin. 
Civ.  Dei  17,  21;  als  Acc.  und  Abi.  Sulpic.  Sever.  1,  11,  1; 
1,  11,  2;  1,  11,  3.  Cain  als  Gen.,  Acc.  und  Abi.  Augustin. 
Civ.  Dei  15,  7;  15,  8;  15,  15;  15,  17;  15,  19;  15,  20;  15,21; 
15,  23,  als  Gen.  auch  Prudent.  Dipt.  8.  Aaron  als  Gen. 
Augustin.  Civ.  Dei   17,  5;  17,  6;   17,  17;  Prudent.  Psych,    884) 


—     880     — 

als  Acc.   Sulpic.  Sevcr.  1,  21,   1;  1,  21,  2,  als  Abi.  Augustin. 
Civ.  Dei  17,  5;    Sulpic.  Sever.  1,  14,  3;  1,  14,  5;  1,  17,  2;  1, 
19,  1.     Amnion  als  Acc.  (oder  als  Gren.)  Sulpic.  Sever.  1,  26, 
5.     Dagon  als  Gen.  Sulpic.  Sever.  1,  31,  1  und  Hebron  als 
Abi.  1,  7,  3.     Samson  als   Acc.    Sulpic.    Sever.    1,    27,   2;   1, 
28,    5;    1,    28,    8;    1,    29,   7.     Sion   als   Abi.   Lact.   4,    17,  4; 
Augustin.  Civ.  Dei  17,    17.     loseph    als    Gen.   Augustin.   Civ. 
Dei   16,   40   mehrmals    und    Sulpic.    Sever.    1,    13,  2;    als    Acc. 
Augustin.  Civ.  Dei  16,  38;  Sulpic.  Sever.  1,  9,  3;  1,  11,  5;  1, 
11,   6;    1,    12,   6;   als   Abi.   Augustin.   Civ.  Dei  16,  43;  18,  6; 
Cyprian.    Epist.    66,    10;    Sulpic.   Sever.    1,    11,   7.     Agar    als 
Abi.  Augustin.    Civ.  Dei   16,    25;   16,  26.     Sennaar  als    Abi 
(oder  vielleicht  in  der  Verbindung  mit  terra  als  Gen.)  Augustin 
Civ.  Dei  16,  8.     Eliezer  als  Acc.  Augustin.  Civ.  Dei  16,  23 
Sulpic.    Sever.    1,    13,   5.     Heber    als    Gen.,    Acc.    und    Abi 
Augustin,  Civ.  Dei  16,  3;  16,   10;    16,    11.     Hester    als    Gen 
Sulpic.  Sever.  2,   12,  2.     Machir  als  Gen.  Augustin.  Civ.  Dei 
16,  40.     Nachor  als  Gen.  und  Acc.  Augustin.  Civ.  Dei  16,   10 
16,  12  (nach  Gen.  11,  27;   11,  29)  und  16,  33;    als  Gen.  auch 
Sulpic.  Sever.  1,    7,   5.     Assur  als   Acc.    und   Abi.    Augustin. 
Civ.  Dei  16,  3;  16,  11;  als  Gen.  Prudent.  Hamart.  449.    Enos 
als  Acc.  Augustin.  Civ.  Dei  15,   12;    15,  15  (nach   Gen.  5,  6); 
Sulpic.  Sever.  1,  2,  5.     Arphaxat  als  Acc.  Augustin.  Cic.  Dei 
16,   10.    Elisabet  als  Acc.  Augustin.  Civ.  Dei  17,  24;  luvenc. 
1,  82.     laphet  als  Gen.,  Acc.  und  Abi.   Augustin.    Civ.  Dei 
16,  1;    16,  3;    16,  11;    als    Acc.    auch   Sulpic.   Sever.  1,  4,  2. 
Seth  als  Gen.,  Acc.  und  Abi.   Augustin.  Civ.  Dei  15,  8;    15, 
15;  15, 19;  15,  20;  15,  21;  15,  23;  15,  24;  als  Acc.  Sulpic.  Sever 

1,  2,  5.     Judith  als  Gen.   und  Dat.    Sulpic.   Sever.   2,    14,   1; 

2,  16,  1.  Loth  oder  Lot  als  Gen.,  Acc.  und  Abi.  Augustin. 
Civ.  Dei  16,  15;  16,  18;  16,  20;  16,  30;  Sulpic.  Sever.  1,  5, 
2;  1,  6,  4;  1,  6,  7,  als  Acc.  Prudent.  Psych,  praef.  16.  Nebroth 
als  Gen.  Augustin.  Civ.  Dei  16,  3,  als  Acc.  16,  3  (nach  Gen. 
10,  8)  und  16,  4.  Ruth  als  Acc.  Prudent.  Hamart.  778.  Booz 
als  Gen.  Prudent.  Hamart.  786.  Achaz  als  Gen.  und  Acc. 
Hieronym.  in  Oseam  1;  Augustin.  Civ.  Dei  18,  27.  Die 
Hebräischen  Pluralformen  Cherubim,  Seraphim,  Zabaoth 
bleiben  unverändert,  wie  Prudent.  Cathem.  4,  4;  4,  5;  4,  7; 
Seraphim    oder    Seraphin    hat  Prudent.  Cathem.   4,   5    suum 


—    881    — 

neben  sich;  de  Seraphim  Hieronym.  de  vir.  illustr.  135.  Bei 
Sulpic.  Sever.  Chron.  1,  15,  3  ist  praeter  terram  Phylistim, 
und  1,  31,  6;  1,  36,  4;  1,  37.  4  in  Cariathiarim  oppidum 
und  oppido. 

Die  Gen.  luda  Lact.  Instit.  4,  20,  6  (nach  lerem.  31, 
31)  und  4,  20,  10;  4,  20,  11;  Augustin.  Civ.  Dei  17,  21;  18, 
27;  18,  28,  und  Manasse  Augustin.  Civ.  Dei  16,  40;  18,  24, 
weisen  nicht  auf  Indeclin.  hin,  sondern  die  Nomin.  sind  Judas 
Augustin.  Civ.  Dei  15,  8;  15,  15;  16,  41,  und  Manasses 
Augustin.  Civ.  Dei  16,  40,  die  Acc.  lud  am  Civ.  Dei  15,  15  (nach 
Matth.  1,  2),  und  Manassen  Civ.  Dei  17,  21  und  Sulp.  Sev. 
Chron.  1,  11,  9.  Vergl.  über  die  Griech.  Declination  dieser 
Namen  Buttmann  §  56  Anm.  1.  Als  Nomin.  ist  jedoch  luda 
(nicht  von  dem  Erzvater,  sondern  von  dem  Volke)  gebraucht 
Augustin.  Civ.  Dei  17,  21;  18,  33  (nach  lerem.  33,  16);  als 
Gen.  ludae  lustin.  36,  2,  5;  Augustin.  Civ.  Dei  18,  6;  18, 
24;  18,  46,  und  von  dem  Apostel  Civ.  Dei  1,  8,  38,  von  dem 
Verräter  Civ.  Dei  20,  5.  Als  Dat.  steht  ludae  und  als  Abi. 
luda  daselbst  17,  21,  beides  von  dem  Volke.  In  der  Vulgata 
lautet  das  Nominat.  bald  ludas  bald  luda,  so  Judas  Genes. 
35,  23;  37,  26;  38,  1;  38,  6;  38,  8;  38,  11;  38,  15;  38,  18; 
38,  20;  43,  8;  44,  14;  44,  16,  u.  a.  m.;  Juda  Genes.  49,  9; 
1  Reg.  11,  8  u.  a.  m.;  Genit.  Judae  Genes.  38,  12;  Num.  2, 
9;  Deut.  33,  7  (bis);  losua  15,  1;  Judic.  18,  12;  1  Reg.  17,  1; 
30,  26  u.  a.  m.  und  Juda  Genes.  46,  12;  Exod.  31,  2;  35, 
30;  38,  22;  Num.  1,  26;  7,  12;  10,  14;  13,  7;  26,  19;  26,  20; 
26,  22;  34,  19  und  noch  sehr  oft;  Dat.  Judae  Genes.  38,  24; 
Ruth  4,  12;  1  Reg.  27,  10;  Acc.  ludam  Genes.  29,  35;  46, 
28;  Judic.  10,  9  u.  a.  m.  und  Juda  Josua  11,  21;  ad  Judam 
Genes.  38,  22;  contra  Judam  1  Reg.  30,  14;  Vok.  Juda  Genes. 
49,  8;  Abi,  Juda,  so  in  Juda  Josua  19,  34;  de  Juda  Numer. 
1,  7;  Judic.  15,  11;  cum  Juda  Judic.  1,  19  u.  s.  w. 

Mehrere  andere  biblische  Namen  erhalten  d\irchgüngig  die 
Latein.  Casusendungen.  Solomonis,  Solomonem,  Solomone 
Lact.  Jnstit.  4,  6,  6;  4,  8,  13;  4,  13,  25;  4,  16,  10;  Salomo- 
nis,  Salomonen!,  Salomoni,  Salomone  Augustin.  Civ.  Dei 
17,  8;  17,  9;  17,  10;  17,  12;  17,  20;  17,  21;  18,  20;  18,  45; 
Sulpic.  Sever.  Chron.  1,  38,  9;  1,  41,  1;  1,  14,  2;  1,  14,  3;  1, 
14,  5.  Pharaonis  und  l^haraoncm  Augustiu.  Civ.  Dei  16, 
Neue-Wagener,  Formenlehre  1,  3  Aufl.  ^ß 


—     882     - 

19;  16,  43;  18,  37;  Prudent.  Cathem.  12,  141.  Simeonem 
Augustin.  Civ.  Dei  17,  24.     Gedeoni   Sulpic.  Sever.   1,  25,  8 

I,  26,  1.  Elias,  Eliae,  Eliam  Lact.  Instit.  4,  11,  6;  Augustin 
Civ.  Dei  18,  32;  20,  29;  Esaias,  Esaiae,  Esaiam;  Hiere- 
mias;  Esdras,  Esdram;  Malachias,  Malachiam;  Zacha- 
rias,  Zachariam;  Micheas  oder  Michaeas,  Michaeam,  Mi- 
chaea;  Aggaeus,  Aggaeum  Lact.  Instit,  4,  11,  4;  4,  11,  5;  4, 

II,  8;  4,  11,  10;  4,  11,  12;  4,  11,  13;  4,  12,  4;  4,  12,  8;  14,  13,  7; 
4,  13,  8;  4,  13,  10;  4,  13,  19;  4,  14,  6;  4,  14,  11;  4,  15,  13; 
4,  16,  15;  4,  17,  3;  4,  18,  13;  4,  18,  16;  4,  18,  22;  4,  18,  24; 
4,  18,  27;  4,  18,  30;  Augustiu.  Civ.  Dei  17,  24;  18,  29;  18, 
30;  18,  31;  18,  33;  18,  35;  18,  36;  18,  37.  Carmelus  Tac. 
Hist.  2,  78;  Hieronym.  in  Esai.  10,  18;  in  lerem.  4,  26  und 
Onomast,  de  locis;  Gen.  C arm  eil  Plin.  N.  H.  36,  26,  65  (190); 
Carmeli  dei  Suet.  Vespas.  5;  Carmelo  Cyprian.  Test.  3,  20. 
Azelus  lustin.  36,  2,  3.  Moses  oder  Moyses  luven.  14,  102; 
Tac.  Hist.  5,  3;  5,  4;  lustin.  36,  2,  11;  36,  2,  14;  Apul.  de  mag. 
90  S.  580;  Lact.  Instit.  4,  17,  5;  4,  17,  9;  4,  17,  12;  4,  18,  29; 

4,  20,  2;  Augustin.  Civ.  Dei  16,  43;  18,  8;  18,  11;  20,  29; 
Acc.  Mosen  oder  Moysen  Tac.  Hist.  5,  3;  lustiu.  36,  2,  16; 
Lact.  Instit.  4,  17,  1;  4,  17,  4;  4,  20,  10;  Augustin.  Civ.  Dei 
18,  8;  18,  37;  Sulpic.  Sever.  1,  14,  4;  1,  16,  3;  1,  16,  4;  1, 
16,  6;  Dat.  Mosi  oder  Moysi  Augustin.  Civ.  Dei  18,  11; 
Sulpic.  Sever.  1,  14,  1;  Abi.  Mose  oder  Moyse  Augustin.  Civ. 
Dei  16,  43;  Sulpic.  Sever.  1,  14,  5;  über  den  Gen.  vergl.  unter 
87.  lohannes  oder  loannes  Tac.  Hist.  5,  12;  Augustiu.  Civ, 
Dei  20,  7;  Gen,  loannis  und  Acc.  loannem  Augustin.  Civ. 
Dei  17,  24;  Abi.  loanne  Lact.  Instit.  4,  15,  2.  lordanes  Tac. 
Hist.  5,  6;  Plin.  N.  H.  5,  15,  15  (71),  dafür  lordanis  Solin. 
35,  1;  Sulpic,  Sever,  Chron.  1,  22,  3;  Isid.  Orig.  13,  21,  18. 
Rebeccae  Sulpic,  Sever.  1,  8,  4.  Liae,  Tiiam,  Lia  (Abi.) 
Sulpic.  Sever.  1,  9,  2;  1,  9,  3. 

Auch  vofi  solchen  Namen,  welche  als  Indeclin.  behandelt 
werden,  und  von  anderen  mit  gleicher  Endung,  finden  sich  an 
anderen  Stellen  Decliuationsformen.  Ausser  dem  von  Prise,  er- 
wähnten Abrahamus,  Abrahami  istAbrahae  oder  Abraae 
teils  als  Gen.  teils  als  Dat.  Tert.  Idol.  13;  Patient.  6;  Monog. 
6;  Pudic.  10;  20;   adv.  Marc.  3,  5;  3,  24;  4,  13;  4,  34;  5,  3; 

5,  4;   adv.  Hermog.  12;   37;    de  carne  Cln\   6,    22;   Resurr.   52 


-     883     - 

uud  de  anima  7;  9;  21;  Cyprian.  Epist.  63,  4;  Augustin.  Civ. 
Dei  1,  12;  10,  8;  10,  32;  13,  21;  14,  15;  15,2;  15,  3;  15,  8; 
15,  16;  16,  12;  16,  13;  16,  15;  16,  16;  18,  1;  18,  3;  18,  28; 
Sulp.  Sev.  1,  6,  3;  1,  7,  2;  Abrae  Prudent.  Apotli.  373;  Sulpic. 
Sever.  1,  6,  1.  Den  Gen.  Abraami  hat  Sulpic.  Sever.  1,  7,  5. 
Auch  Adamus  und  Adam  um  Carm.  de  genesi  2;  3;  4,  und 
Adae  Tert.  adv.  Marc,  2,  2;  2,  8;  contra  Hermog.  3;  de  carne 
Chr.  8;  16;  17;  contra  lud.  2;  Resurr.  26;  49"  und  de  anima 
36;  43;  Prudent.  Apoth.  691;  911  und  Hamart.  697.  Oseas 
und  Oseam  Lact.  Instit.  4,  19,  9;  4,  29,  11.  Matusalae 
Tert.    Cult.  fem.   1,  3;  Mathusalam   Sulpic.   Sever.  Chron.  1,  2, 

4.  Tharae  Augustin.  Civ.  Dei  16,  12;  16,  13;  16,  15.  Elea- 
zarus  und  Eleazarum  Tac.  Hist.  5,  12;  Eleazaro  Augustin. 
Civ.  Dei  18,  43.  losephus  Suet.  Vesp.  5  bezeichnet  den  Ge- 
schichtschreib ei-,  lacobus  Augustin.  Civ.  Dei  18,  52  den  Apostel, 
und  auf  denselben  bezieht  sich  der  Voc.  lacobe  Claudian.  Epigr. 
22  (27),  2.  Saulus  Augustin.  Civ.  Dei  17,  9;  18,  52  ist  der 
frühere  Name  des  Apostels  Paulus.  Dagegen  von  dem  Namen 
des  Jüdischen  Königs  Gen.  Saulis,  Dat.  Sauli  und  Abi.  Säule 
Tert.  de  anima  57;  Saulis,  Saulem,  Sauli,  Säule  Augustin. 
Civ.  Dei  16,  24;  17,  1;  17,  4;  17,  6;  17,  7;  17,  7;  17,  8;  17, 
10;  17,  24;  18,  20;  Sulpic.  Sever.  1,  34,  2;  1,  36,  6  (in  der  ed. 
Vorst.  Saulum).  Bahali  oder  Baali  Tert.  contra  lud.  1;  Sulpic. 
Sever.  1,  43,  1.  Abelis  Tert.  adv.  Marc.  2,  25;  Prudent. 
Perist.  10,  829.  Bethuelis  Sulpic.  Sever.  1,  7,  5.  Danielus 
Prudent.  Cathem.  4,  70;  Danielum  Amm.  Marcell.  30,  1,  11; 
SO,  1,  16;  (Cyprian.)  Orat.  2,  2  (ed.  Hartel  p.  148,  4);  Dauie- 
lo  (Cyprian.)  Orat.  1  (cd.  Hartel  p.  145,  17);  Danielis  und 
Danielem  Tert.  adv.  Marc.  4,  41  und  Resurr.  22;  Danielis, 
Danieli,  Danielem,  Daniele  Sulpic.  Sever.  2,  1,  1;  2,  1,8; 
2,  2,  3;  2,  6,  6;  2,  7,  4;  2,  8,  4;  2,  8,  8.  Emmanuelen! 
Tert.  Resurr.  20.  Gabrielo  (Cyprian.)  Orat.  2,  3  (ed.  Hartel 
p.  149,  7);  Gabriele  Tert.  de  carne  Chr.  2.  lezabelis  Tert. 
adv.  Marc.  5,  11.  loelem  Tert.  adv.  INIarc.  4,  39;  5,  4;  5, 
8;  5,  17  und  Resurr.  10;  22.  Israhclem  lustin.  36,  2,  3; 
Israelis,  Israelem,  Israeli,  Israele  Tert.  adv.  Marc.  4,  43; 

5,  11;  5,  14;  5,  17  und  Resurr.  20;  22;  39;  58.  Nathauaelis 
luvenc.  2,  119;  Nathanaele  Augustin.  Civ.  Dei  16,  38.  Sa- 
muelis,  Samuelem,  Samuele,  Augustin.  Civ.  Dei  17,  4;  17, 

56* 


—     884     - 

5;  17,  7;  17,  24-,  Sulpic.  Sever.  1,  32,  4;  1,  33,  1;  1,  33,  3;  1, 
33,  4;  1,  34,  1;  1,  35,  4-,  1,  36,  1;  1,  36,  3;  1,  36,  5;  1,  36, 
6.  Belzebulis  Prudent.  Perist.  5,  267.  Davidis  als  Gen. 
luvenc.  1,  121;  1,  151;  4,  47,  und  Davida  als  Acc.  daselbst 
1,  149;  2,  576.  Hamanis  als  Gen.  Sulpic.  Sever.  2,  13,  8. 
Nachore  Sulpic.  Sever.  1,  7,  5;  Potifari  Sulpic.  Sever.  1,  10,  7. 
133.  Declinationsfähige  Nomina  werden  gewöhn- 
lich als  Indeclinabilia  behandelt,  wo  sie  ausser  dem 
Zusammenhang,  namentlich  wo  sie  in  grammatischer 
Beziehung  betrachtet  werden.  Varro  L.  L.  6,  3,  16  ab 
robigo;  9,  28,  38  ab  Terentius;  10,  2,  28  a  praetor,  consul;  10, 
3,  50  ab  hie  iste;  daselbst  9,  38,  57  in  doctus  et  docta  et  doc- 
tum,  pro  hae  cervices;  10,  4,  78  pro  fauces;  9,  49,  84  dicimus 
dupondius  et  tressis.  Quintil.  1,  5,  61  apud  Caelium  legimus 
Pelia  Cincinnatus  ...  et  apud  Ciceronem  Hermagora.  Charis. 
1,  10  S.  7  und  8  (I  18,  19)  dicimus  inde  perseverasse  pater 
familias,  dann  (I  19,  14)  nos  Dryas  Dryantis,  Eupolis  Eupolidis 
dicimus,  und  (I  20,  4)  hie  Oronta,  cum  Latine  reformatur,  et 
hunc  Orontam  dicimus.  Prise.  1,  4,  23  S.  547  (II  18,  11)  etiam 
Bruges  et  Belena  antiquissimi  dicebant;  2,  5,  28  S.  580  (II  60, 
8)  dicimus  magnus  imperator  laudantes,  et  maguus  latro  vel  für 
vituperantes ;  2,  7,  36  S.  584  (II  66,  9)  Anchises  Anchisades 
vel  Anchisides  debuit  facere,  fecit  autem  Anchisiades;  2,  7,  37 
S.  584  (II  67,  2)  iuveniuntur  poetae  in  quibusdam  addentes 
quasdam  litteras  vel  adimentes;  addentes,  ut  Peliades  pro  Pelides 
et  Chalcodontiades  pro  Chalcodontides,  Atlantiades  pro  Atlan- 
tides ....  adimentes,  ut  Deucalides  pi'o  Deucalionides  et  Sci- 
piades  pro  Scipionides,  et  .  .  .  Aenides  pro  Aeneades;  .  .  .  De- 
mades  per  synaeresin  pro  Demeades;  2,  7,  38  S.  584  (II  67, 
17)  Aeneades  secundum  analogiam  Aeneas  debet  facere,  non 
Aeneis;  ergo  quomodo  auctoritas  est,  quod  dixit  Aenides  pro 
Aeneades,  sie  auctoritate  usus  et  Virgilius  in  tituli  scriptione, 
quo  Aeneis  inscripsit;  2,  8,  40  S.  585  (11  68,  16)  Euandrius 
ensis  pro  Euandri  ensis,  et  regius  bonos  pro  regis  honor;  2,  8, 
43  S.  586  (II  70,  5)  Italia  Italiacus  debuit  facere,  Cyprius  Cy- 
priacus  (nam  Cyprus  Cypricus  facit),  Ilium  Iliacus,  cardia  car- 
diacus,  mulio  mulionicus;  2,  10,  57  S.  592  (II  78,  12)  quamvis 
quidam  et  Pisoninus  et  Miloninus  dici  putaverant;  2,  10,  57  S. 
593  (II  78,  15)  possumus  dicere,   quod  a  Caesarius  et  Milonius 


—     885     — 

et  Pisonius  et  lovius  derivata  siiit  Caesarianus  Milonianus  Piso- 
nianus  lovianus;  2,  11,  62  S.  595  (II  81,  6)  antiqui  aevitas 
et  aeviternus  dicebant  ab  aevo.  .  .  .  Vetus  praeterea  veternus 
facit,  non  solum  veteranus,  sed  diversas  habent  significationes. 
Quercus  etiam  quernus,  corylus  colurnus,  tacitus  taciturnus. 
mensis  mensurnus;  sie  enim  Cicero  posuit  pro  menstruus  in 
primo  Rhetoricorum  (inv.  1,  26,  39).  Auffallend  ist  I.  Neap. 
2764  man(ipularis)  III  Liber  pater  (vorher  man.  HI  Cerer.). 

Dagegen  sagt  Varro  L.  L.  9,  35,  50  qiiod  sit  ab  Romulo 
Roma  et  non  Romula,  neque  ut  ab  ove  ovilia,  sie  a  bove 
bovilia.  Charis.  1,  10  S.  9  (I  22,  4)  contendunt  nonnulli  di- 
centes  laurum  et  myrtum  esse  quartae  declinationis  und  1,  10 
S.  14  (I  26,  14)  horum  duorum,  paris  et  imparis,  ablativus 
dupliciter  effertur.  Prise.  1,  9,  54  S.  563  (II  41,  6)  raro  dixi- 
mus  propter  Medeam,  Plateam;  2,  10,  54  S.  591  (II  77,  4)  alia  a 
nominibus  fiunt,  a  Roma  Romanus,  a  Caesare  Caesarianus;  2,10,59 
S.  593  (II  7  9,  8)  excipiuntur  ab  humo  humanus  et  mundo  mundamus, 
et  priscus  Priscianus,  sed  hoc  magis  a  Priscio  videtur  esse  deri- 
vatum,  nam  quod  a  Taurominio  Taurominitanus  dicimus,  sequimur 
Graecos,  qui  Taurominites  dicunt;  2,  10,  59  S.  594  (II  80,  4) 
ovinus  ab  ove  et  suinus  a  sue;  2,  10,  60  8.  594  (II  80,  14) 
fiscina  corripit  paenultimam,  quomodo  fuscina,  cur  ergo  piscina 
producit?  Quia  hoc  sine  dubio  derivatum  est  a  pisce;  fiscina 
autem  a  fisco,  an  fiscus  a  fiscina,  an  neutrum  a  neutro,  dubium 
est.  Nam  nee  fuscina  a  fusco,  uec  pagina  a  pago  nee  Mutina 
a  muto  nee  Ariminum  ab  Arimo  derivata,  cum  sint  primitiva, 
paenultimam  corripuerunt;  2,  11,  63  S.  596  (II  82,  4)  a  Cara- 
libus  Caralitanus,  a  Salapia  Salapitanus,  a  Gadibus  Gaditanus, 
a  Taurominio  Taurominitanus,  a  Cephaloedio  Cephaloeditanus, 
a  Drepano  Drepanitanus ;  7,  18,  91  S.  779  (II  364,  25)  artibus 
et  partibus  et  arcibus  ab  arte  parte  arce  nascuntur. 

Benennungen  von  Menschen  und  Sachen  werden 
gern  der  Konstruktion  so  eingefügt,  dass  sie  mit  Nomen 
oder  Cognomen  in  gleichem  Casus  stehen.  Sallust.  (^Hist. 
III  8  D.)  bei  Acron  zu  llorat.  A.  P.  18  nomeu  Danuvium  habet 
Liv.  1,  1,  11  stirps  virilis  ex  novo  matrimonio  fuit,  cui  A- 
scauium  parentes  dixere  nomen;  Liv,  1,  34,  10  L.  Tarquinium 
Priscum  edidere  nomen;  Liv.  7,  22,  3  quidam  Kaesonem,  alii 
Caium  nomen  Quinctio  adiciuut;  Liv.  8,  18,  2  Flaccum  Potitumquc 


—     886     — 

varie  iu  annalibus  eognomen  consulis  invenio;  Liv.  30,  45,  6 
Africaaum  eognomen  militaris  prius  favor  an  popularis  aura 
celebraverit,  parum  compcrtum  liabeo;  Liv.  35,  47,  5  filiis  duobus 
Phiiippum  atque  Alexandrum  et  filiae  Apainiam  iiomina  im- 
posuerat.  Senec.  Epist.  12,  6  Heraelitus  eui  eognomen  Scotinon 
fecit  orationis  obscuritas.  Tae.  Hist.  5,  2  Solymos  eonditae  urbi 
Hierosolymam  nomen  e  suo  fecisse.  Plin.  N.  H.  22,  6,  6  (12) 
addat  huic  gloriae  superbum  eognomen  Felicem.  Flor.  3,  7,  6 
nee  quiequam  amplius  de  tarn  famosa  victoria  quam  eognomen 
Cretieum  reportavit.  Hygin.  Fab.  99  nomiua  imposuerunt  Iler- 
eulis  filio  Telephura,  Atalantes  autem  Parthenopaeum.  Min. 
Fei.  8,  2  Diagoras  Melius,  cui  Atheon  eognomen  apposuit  anti- 
quitas. 

Unvei'äudert  ist  jedoch  die  Benennung  geblieben 
Ovid.  Met.  15,  96  vetus  illa  aetas,  eui  feeimus  aurea  nomen- 
wogegen  bei  demselben  Met.  1,  169  laetea  nomen  habet,  der 
Nomin.  laetea  durch  die  passive  Bedeutung  des  nomen  habet 
gerechtfertigt  wird. 

134.  Einige  aus  einem  Substant.  und  einem  Adject. 
zusammengesetzte  Nomina  lassen  bei  der  Declination 
zuweilen  dasSubstant.unverändert.  Von  olus(holus)  atrum 
bildet  zwar  Colum.  11,  3,  18  und  nach  einigen  alten  Ausg.  12^ 
7,  1  den  Gen.  oleris  aü'i,  aber  bei  Plin.  N.  H.  12,  12,  26  (45); 
12,  15,  34  (67);  19,  12,  62  (187);  22,  22,  37  (79);  Scrib.  Larg. 
126;  195  ist  olusatri,  und  Apic.  4,  2  §  124  zweimal  der  Plur. 
olisatra.  —  Für  ros  marinus  haben  Colum.  9,  13,  6  in 
Leipz.;  Plin.  N.  H.  19,  12,  62  (187);  24,  11,  59  (99);  Veget 
Art.  veter.  3,  15,  21;  3,  60,  6;  Apul.  de  herb.  79;  Isid.  Orig. 
17,  9,  81  rosmarinum,  und  Scrib.  Larg.  268  gebraucht  einen 
Gen.  rosmarini;  mit  Unrecht  aber  wird  diese  Form  von  Gesner 
im  Thes.  und  im  Lex.  rust.  aus  Colum.  12,  36  angeführt,  wo 
vielmehr  zweimal  roris  marini  gelesen  wird.  —  Fenugraeci 
bilden  Veget.  Art.  veter.  1,  38,  6;  Caec.  Aurel.  Acut.  3,  8,  78 
S.  243;  3,  8,  82  S.  243;  3,  17,  149  S.  275;  3,  18,  183  S.  289; 
Chron.  1,  1,  14  S.  9  und  fenugraeco  Veget.  Art.  veter.  4,  9, 
1.  —  Zu  ius  iurandum  wird  statt  des  von  Prise.  8,  16,  88 
S.  834  (II  440,  5)  allein  gebilhgten  Gen.  iuris  iurandi  hier 
und  da  in  alten  Büchern  iusiurandi  gefunden.  Jedoch  bei  Cic, 
pro  Rose.  Com.  15,  44  und  pro  Font.  13,  30  (9,   20)   ist  diese 


—     887     — 

Form  längst,  in  der  ersteren  Stelle  schon  seit  Naug.,  in  iuris 
iiirandi  berichtigt,  in  der  Dichterstelle  bei  Cic.  Off.  3,  26,  98, 
■svo  das  Versmass  den  Fehler  zeigt,  ist  sie  aus  dem  Oehl  be- 
merkt, bei  Caes.  bell,  civ.  1,  76,  4  allein  aus  dem  fehlerhaften 
Lov.,  desgleichen  bei  Liv.  1,  32,  8  und  32,  21,  5  aus  einigen 
mittelmässigen  Hdschr.,  bei  Tac.  Ann.  12,  47  aus  dem  Med., 
bei  Suet.  Tib.  35  aus  dem  cod.  Salm.  Bei  Tac.  Hist.  4,  31, 
aus  welcher  Stelle  Gesner  im  Thes.  cetera  ius  iurandi  verba 
citiert,  wird  allgemein  iuris  iurandi  gelesen.  Aus  Amm.  Marc. 
21  wird  ebenfalls  ius  iurandi  angeführt,  aber  21,  5,  11  ist  viel- 
mehr iuris  iurandi,  und  14,  11,  20;  17,  10,  7  wohl  iurandi 
crebritate  und  iurandi  exsecratione,  nirgends  aber  iusiurandi. 

Noch  auffallender  ist  summarudi  C.  I,  L.  6,  10201 
(=  Orell.  2575);  aber  Henz.  S,  225  bemerkt,  dass  auf  dem 
Stein  summa  rudis  steht,  was  freilich  zu  dem  vorhergehenden 
Cornelio  Eugeniano  nicht  passt;  summa  rudis  aber  lesen  wir 
C.  I,  L.  8,  10983.  (Sum)mae  radi  ist  I.  Neap.  6397.  -  Coelesy 
riam  war  falsche  Schreibart  Liv.  42,  29,  7;  das  richtige  Coelen 
Syriam  ist  überliefert  Liv.  45,  11,  9.  —  Falsch  ist  ferner  die 
Schreibung  Megalepolim  Liv.  32,  5,  5;  35,  36,  10;  aus  Hdschr, 
wird  Megalepolim,  Megalempolim,  Megalenpolin  bemerkt.  Gegen 
Megalopolim  Liv.  36,  31,  7,  und  Megalopoli  Liv.  36,  31,  6; 
38,  34,  7;  41,  24,  20  ist  nichts  einzuwenden. 

Von  Marspiter,  wie  bei  Gell.  5,  12,  5  geschrieben  wird, 
oder  Maspiter,  wie  bei  Varro  L.  L.  8,  26,  49;  9,  46,  75;  10, 
3,  65  in  den  besseren  Hdschr.  ist  und  wie  Prise.  Instit.  6,  7, 
39  S.  695  (II  229,  8)  und  Partit.  XII  vers.  Aen.  12,  225  S. 
1284  (III  515,  2)  giebt  (ähnlich  wie  nach  Fest.  S.  161  in  einer 
priesterlichen  Formel  Marspedis  sive  sine  r  littera  Maspedis 
gebraucht  wurde),  ist  nach  Prise,  in  der  erstgedachten  Stelle 
der  Gen.  Maspiteris  oder  Maspitris,  wie  von  Opiter  Opiteris 
oder  Opitris,  und  von  Diespiter  Diespiteris  oder  Diespitris. 
Vergl.  unter  45.  Bei  Macrob.  Sat.  1,  19,  3  ist  Marspitrem, 
id  est  Martem  patrem.  Nach  Varro  L.  L.  8,  17,  33  ist  Mars- 
pitrem, wie  luppitri,  zwar  der  Analogie  gemäss,  aber  unge- 
bräuchlich. Vergl.  unter  50.  Daraus  darf  jedoch  nicht  gefolgert 
werden,  dass  Maspitrem  üblich  gewesen  wäre,  sondern  da  Varro 
8,  26,  49  luppiter  und  Maspiter  als  allein  im  Nomin.  vorkommend 
anführt,   und   da  nach   demselben  10,   3,    65  Marti   zu  JSIaspiter 


—     888     — 

ebenso  wie  lovi  zu  luppiter  gehört,  so  scheinen  diejenigen 
Recht  zu  haben,  gegen  welche  er  9,  46,  75;  9,  46,  76;  9,  46, 
77  spricht,  welche  Diespitri  Diespitrem  Maspitri  Maspitrem  ver- 
warfen; und  Varro  selbst  gesteht  §  77  zu,  dass  Diespitri  und 
Diespitrem  weniger  gebräuchlich  sei  als  Diespiter.  Dass  Dies- 
pietris  und  Diespitrem  einigemale,  wenn  auch  nur  bei  Späteren, 
gefunden  werden,  ist  unter  45  nachgewiesen.  Daraus  folgt  aber 
nichts  für  die  Casus  obliqui  von  Marspiter  oder  Maspiter.  Denn 
die  beiden  Nomina  sind  darin  unähnlich,  dass  Diespiter  aus  dem 
alten  Gen.  dies  (vergl.  unter  99)  gebildet  ist,  daher  es  von 
Gell.  5,  12,  5  durch  diei  et  lucis  pater  erklärt  wird,  Marspiter 
dagegen  ist  Marspater,  wie  Gell,  ebendaselbst  sag-t,  indem  er 
Neptunuspater,  Saturnuspater,  oder  auch  luppiter,  d.  i.  lovis 
pater,  vergleicht,  wie  lovis  Nomin.  sein  kann  (vergl.  unter  50). 
Prise.  Partit.  XII  vers.  Aen.  12,  225  S.  1284  (III  515,  2)  meint 
freilich,  Maspiter  sei  Martis  pater,  quomodo  Diespiter,  hoc  est 
diei  pater,  luppiter. 


Genus  der  Substantiva. 

135.  Alle  männlichen  Namen  sind  männlichen, 
alle  weiblichen  Namen  weiblichen  Greschlechts.  Unter 
den  letzteren  sind  besonders  die  aus  dem  Griechischen  her- 
stammenden auf  ium  zu  bemerken.  Charis.  1,  15  S.  80  (I 
104,  1):  Leontion  et  Chi-ysion  et  Phanion  ex  neutris  Graecis 
feminina  nostri  fecere,  et  Plautus  quod  dixit  haec  Phronesium, 
et  Caecilius  Leontium.  Vergl.  Prise,  b,  1,  4  S.  641  (II  142, 
23):  inveniuntur  feminina  .  .  in  um,  sed  figurate,  ut  Gly- 
cerium  mea  et  Dorcium  et  Philotium;  5,  3,  12  S.  645  {II 
148,  13):  inveniuntur  apud  comicos  feminarum  quoque  propria, 
quae  in  hanc  terminationem  deminutionis  sive  adulationis  causa 
proferuntur  ut  Glycerium,  Philotium,  Dorcium,  Sophro- 
nium;  7,  4,  12  S.  734  und  735  (II  295,  12):  in  um  neu- 
trorum  tarn  Latinorum  quam  Graecorum  et  figurate  femininorum 
apud  comicos,  ut  .  .  haec  Glycerium  huius  Glycerii,  haec 
Sophronium  huius  Sophronii;  8,  3,  11  S.  789  (II  376,  18): 
vel  Philotium,  Sophronium,  Glycerium,  Dorcium  voce 
neutra,  significatione  feminina;  12,  6,  18  S.  944  (11  587,  22): 
quomodo  etiam  in  feminis  Glycerium,  Dorcium.  Plaut. 
Cure.  1,  3,  2  (159)  mea  Planes  ium;    Cist.  1,  1,  2;    1,  1,  59; 

1,  1,  72  mea  Gymnasium;  Cist.  1,  1,  107;  1,  1,  112  Gym- 
nasium mea;  Cist.  1,  1,  24;  1,  1,  53;  1,  1,  79  mea  Selenium; 
Cist.  3,  1  (631)  mea  Selenium  in  codd.  B'  V  E,  Leo  hat  me, 
Selenium,  Götz  und  Scholl  me[a],  Selenium;  Mostell  1,  3,  96 
(253)  Philematium  mea;  Mostell.  1,  3,  137  (295)  mea  Phile- 
matium;  Mostell.  1,  4,  29  (343)  Delphium  mea;  Meuaech.  2, 

2,  26  (300)  haue  meam  Erotium;  Mil.  2,  2,  83  (238)  Philo- 
comasium  hanc  im  vet.,  decurt.  und  Vat.,  Leo  schreibt  Philo- 
comasio;  Mil.  4,  7,  13  (1296)  haue  Philocomasium;  Poen. 
1,  3,    10  (419)   per  Adelphasium  meam    und  3,    5,    12    (757) 


-     890    — 

Adelphasiura  tuam-,  Stich.  5,  4,  27  (709)  bene  nostram  etiam 
Stephanium  und  5,  4,  54  (736)  inea  suavis  amabilis  amoena 
Stephaniura;  Truc.  2,  3,  2  (323)  haec  Phronesium  und  2, 
4,  11  (362);  2,  6,  18  (499);  2,  6,  48  (532)  mea  Phronesium 
Mil.  4,  4,  48  (1185)  Philocomasium  arcessito,  ut,  si  itura  sit 
Athenas,  eat  tecum  ad  portum  cito  und  5,  35  (1428)  Philo- 
comasium iam  profccta  est?  Terent.  Andr.  1,  1,  107  (134j 
mea  Glyceriura  uud  5,  6,  5  (969)  Glycerium  mea; 
Phorm.  2,  2,  2  (316)  Phanium  relictam  solam?  und  2,  3,  5 
(352)  negat  Phanium  esse  hanc  sibi  cognatam?  Mart.  5,  34, 
3  parvula  ne  nigras  horrescat  Erotion  umbras  und  10,  61, 
1  und  2  hie  festinata  requiescit  Erotion  umbra,  crimine  quam 
fati  sexta  peremit  hiems. 

Desgleichen  haben  Appellativa,  welche  auschliess- 
lich  männliche  oder  ausschliesslich  weibliche 
Stellungen  oder  Geschäfte  anzeigen,  auch  in 
grammatischer  Beziehung  das  entsprechende  Ge- 
schlecht. So  sind  nauta  oder  navita,  pirata,  poeta,  athleta, 
citharista,  sophista,  pycta;  bibliopola  oder  bybliopola,  myropoia, 
agricola,  auriga,  gumia,  lanista,  lixa,  popa,  scriba,  scurra,  verna, 
adsecula,  cacula,  collega,  conviva,  perfuga,  transfuga,  accola, 
incola,  rabula,  advena,  convena,  und  die  Völkernamen  Persa, 
Scytha,  Geta,  Sarmata  Masc,  wenn  nicht  einmal  eines  oder 
das  andere  dieser  Nomina  von  einer  Frau  gebraucht  ist  (vergl. 
unter  137);  ancilla,  concubina,  paelex,  meretrix,  obstetrix  Fem., 
ausser  wo  paelex  einen  zu  unnatürlicher  Unzucht  sich  her- 
gebenden Mann  anzeigt,  wie  Arnob.  5,  7  Galli  filia  paelicis, 
vergl.  Paul.  Festi  unter  pellices  S.  222.  Doch  mancipium, 
servitium,  prostibulum,  scortum  sind  Neutra,  und  operae, 
gedungene  Leute,  Fem.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  11,  184:  Si 
feminino  genere  dixerimus  operas,  ipsas  personas,  quae  aliquid 
faciunt,  siguificamus.  So  Cic.  Verr.  Acc.  1,  56,  147  paucae 
operae  fabrorum;  pro  Sest.  27,  59  per  tribunum  aliquem  et 
sescentas  operas;  Epist.  ad  Q.  fr.  2,  3,  2  und  Epist.  ad  Att. 
1,  14,  5  operae  Clodianae;  Epist.  ad  Q.  fr.  2,  3,  4  operas  suas 
Clodius  confirmat. 

Besonders  haben  diejenigen  Nomina,  welche  den 
Gegensatz  der  natürlichen  Geschlechter  und  die 
Alters-      und     Verwandtschaftsverhältnisse     für    jedes 


—     891      - 

derselben  gesondert  ausdrücken,  das  dem  bezeich- 
neten Geschlecht  entsprechende  grammatische  Genus. 
Masculina  sind  also  vir,  mas;  puer  und  puellus;  maritus, 
pater,  avus,  proavus,  abavus,  atavus,  filius,  nepos,  pronepos, 
abnepos,  adnepos,  vitricus,  privignus,  socer,  prosocer,  gener, 
progener,  frater,  patruus,  avunculus;  Feminina  femina,  mulier, 
anus;  puera  und  puella;  virgo,  uxor,  matrona,  mater,  avia, 
proavia,  abavia,  atavia,  filia,  neptis,  proneptis,  abneptis,  adneptis, 
noverca,  privigna,  socrus,  prosocrus,  nurus,  pronui'us,  soror, 
amita.  matertera.  Für  neptis  ist  nepotia  CLL.  3,  2599;  3, 
2690;  3,  2756;  3,  2798;  3,  6155;  Ephem.  epigr.  4  S.  88  Nr. 
238;  nepota  C.  I.  L.  3,  3173;  neptia  C.  L  L  3,  3582;  5, 
2208;  für  socrus  socera  C.  I.  L.  3,  3895;  5,  6047;  5,  6116; 
5,  7055;  5,  7620;  7,  229;  Orell.  289,  und  socra  C.  I.  L.  2, 
530;  2,  2936;  3,  655;  3,  1665;  3,  2649;  3,  3403;  3,  5616; 
5,  4389;  6,  5280;  8,  1213;  8,  2906;  8,  3994;  9,  563  (I.  Neap. 
817,  vergL  Haupt  Opusc.  III  535);  Inscr.  de  FAlg.  1201;  Orell. 
4221;  Rönsch,  Rhein.  Mus.  1879,  34  S.  636  (Collect,  philolog. 
herausgegeben  von  C.  Wagener  S.  29),  führt  für  socera  Gloss. 
Parisin.  p.  273,  214  und  für  socra,  das  noch  üblicher  gewesen 
sein  muss,  aus  dem  Evangeliencodex  von  Cambridge  die  Stelle 
Matth.  10,  35  an.  Aus  Append.  Probi  ed.  Keil  V  199,  1  (ed. 
Foerster  S.  31  Nr.  170;  ed.  Heraeus  S.  325  Nr.  170)  socrus 
non  socra  geht  hervor,  dass  socra  um  die  Mitte  des  4.  Jahrh. 
als  rustike  Form  gang  und  gebe  war;  für  nurus  nura  C.  I. 
L.  5,  7367;  8,  2604;  8,  4293;  8,  9065,  15;  auch  Append. 
Probi  Nr.  169  nurus  non  nura;  nurua  findet  sich  C  I.  L.  5,  2442. 
Coniunx,  compar,  consors,  parens,  adfinis,  patruelis,  senex, 
iuvenis,  adulescens,  infans,  in  der  alten  Sprache  auch  puer, 
nepos,  socrus,  sind  beiden  Geschlechtern  gemeinschaft- 
lich und  daher  in  grammatischer  Beziehung  Communia, 
indem  das  grammatische  Genus  sich  in  dem  einzelneu  Falle 
nach  dem  natürlichen  Geschlecht  richtet. 

Coniunx  ist  häufiger  Fem.,  Pacuv.  (216)  bei  Fest,  unter 
vecors  S.  372;  Acc.  (205  und  213)  bei  Cic.  Nat.  Deor.  3,  27 
68;  Cic.  Verr.  1,  5,  14;  Catil.  4,  9,  18;  pro  Flacc.  38,  95; 
Phil.  3,  6,  16;  Epist.  ad  Q.  fr.  1,  3,  3;  Epist.  ad  Att.  8,  2, 
3  und  Nat.  Deor.  2,  26,  66;  Lucr.  4,  1277;  Catull.  23,  6;  64, 
298;    64,  329;    78,  1;    Verg.   Ecl.  8,    18;    Ge.  1,    294;  2,  326; 


-     892     — 

4,  456;  4,  465;  4,  504  und  Aen.  1,  47;  2,  597;  2,  651;  2 
673;    2,  678;   2,  711;    2,  725;  2,  738;  2,  783;  Horat.  Carm.  1 

1,  26;  2,  19,  13;  3,  3,  64;  3,  5,  5;  3,  5,  41;  3,  24,  20;  4,  4 
68;  4,  9,  24;  Serm.  2,  5,  31;  2,  1,  46  und  Epist.  2,  1,  142 
Liv.  1,  9,  9;    1,  21,  3;    1,  35,  4;  1,  59,  11;  2,  1,  5;  2,  38,  3 

2,  40,  4;    2,  40,  7    und    an    vielen  anderen   Stellen;  Quintil.  6 
1,  33;    Masc.  Cic.  pro  Cael.  32,  78,    sonst    meistens    nur    bei 
Dichtern   und    in  Inschr, ;    Pacuv,   (289)    bei   Non.   S.  501,    21 
Acc.  (38)  bei  Non.  S.  178,  12;  Catull.  61,  32;  62,  59;  64,  123 
64,  182;  64,  373;  66,  63;  68,  73;  68,  81;  68,  139;  Verg.  Aen 

I,  343;  1,  354;  2,  519;  2,  572;  2,  777;  3,  317;  4,  21;  4,  324 

4,  338;  4,  458;  6,  473;  8,  372;  8,  377;  8,  413;  8,  612;  IQ 
611;    Tibull.   1,   2,  41;    1,    6,   15;    Ovid.  Met.  1,  395;    6,  538 

II,  445;  11,  660;  Fast.  1,  35;  2,  759;  2,  815;  2,  821;   2,  829 

3,  210;  3,  461;  4,  604;  5,  241;  5,  530;  6,  80;  6,  554  und 
Trist.  2,  162;  5,  5,  21;  C.  L  L.  1,  1053;  1,  1220;  1,  1242 

1,  1479  (2,  3495);  2,  346;  2,  535;  2,  797;  2,  815;  2,  1769 

2,  2534;  2,  2997;  2,  3001;  2,  3087;  2,  3235;  2,  4124;  2 
4186;  2,  4187;  2,  4379;  Orell.  4629;  4641;  4646;  4651;  4658 
4659;  4663;  vergl.  Fabr.  S.  298.  Compar,  gewöhnlich  Masc. 
steht  als  Fem.  Ovid.  A.  A.  3,  359;  C.  I.  L.  3,  1895;   5,  1642 

5,  1671;  5,  1732;  5,  2065;  5,  6233;  5,  6239;  5,  8617;  6,  2662 
Ephem.    epigr.  4  S.  169    Nr.  592  und  Henz.  7219.     Consors 
als  Femin.  Ovid.  Fast.  3,  873;   Senec.  Thyest.  235;  Claudiau. 
Nupt.  Honor.  325;   C.  I.  L.  8,  6027. 

Parens  als  Masc.  Cic.  Verr.  5,  53.  138;  pro  Sulla  29, 
81;  Phil.  2,  5,  12;  2,  13,  31;  2,  20,  49;  Epist.  ad  Fam.  5,  8, 
4;  Epist.  ad  Att.  9,  10,  3;  Fin.  2,  1,  1  und  Tim.  11;  Lucr.  1, 
89;  1,  99;  2,  1167;  Catull.  23,  5;  61,  51;  64,  159;  64,  210; 
67,  29;  68,  119;  68,  142;  Verg.  Aen.  1,  646;   2,    138;    3,  58; 

4,  599;  5,  47;  5,  80;  5,  747;  6,  609;  10,  443;  10,  840;  12, 
43;  12,  395;  12,  932;  Horat.  Carm.  3,  10,  12;  3,  11,  34  und 
A.  P.  313;  Liv.  4,  3,  12;  5,  24,  11;  5,  49,  7;  6,  14,  5;  7,  5, 
7;  8,  35,  6;  10,  13,  13;  10,  39,  13  imd  an  anderen  Stellen; 
Quintil.  1,  1,  3;  Tac.  Ann.  2,  55;  2,  80;  2,  87;  3,  13;  3,  28 
und  Hist.  1,  84;  4,  58;  Plin.  Paueg.  6,  1;  26,  3;  39,  6;  80, 
5;  als  Fem.  Cic.  de  orat.  1,  3,  9;  Epist.  ad  Att.  9,  9,  2  und 
Leg.  1,  24,  62;  Verg.  Ge.  2,  173  und  Aen.  2,  591;  2,  664;  3, 
341;    4,    178;   4,  365;  6,  197;  8,  531;  9,  84;  10,  252;    Horat. 


-     893     — 

Serm.  2,  3,  134;  Ovid.  Her.  1,  137;  12,  198;  Amor.  2,  14,31; 
2,  19,  28;  3,  6,  34;  3,  15,  15;  A.  A.  2,  383;  Remed.  amor. 
30;  Met.  1,  383;  6,  192;  9,  407;  Epist.  ex  Pont.  2,  3,  98;  3, 
1,  123  und  Ibis  568;  618;  Liv.  4,  9,  6;  8,  22,  3;  26,  49,  13; 
Plin.  N.  H.  22,  24,  56  (117);  Quintil.  12,  1,  2;  Samon.  940 
(931);  Tac.  Ann.  1,  14;  4,  55.  Daher  uterque  parens  Ovid. 
Her.  6,  62  und  Amor.  1,  3,  10;  Quintil.  11,  1,  65,  und  parentes 
als  Nomen  m  asc.  Gen.  für  Vater  und  Mutter,  wie  coniuges 
für  Gatte  und  Gattin.  Paul.  Festi  unter  masculino  genere 
S.  151  sagt:  Masculino  genere  parentem  appellabant  antiqui 
etiam  matrem;  masculino  genere  dicebant  crucem,  ut  est  illud 
Gracchi:  Dignus  fuit  qui  malo  cruce  periret;  masculine  etiam 
dicebant  et  frontem  et  alia  multa  similiter.  Und  Gharis.  1,  15 
S.  79  (I  102.  20):  Heres,  parens,  homo,  etsi  in  communi  sexu 
intellegantur,  tamen  masculino  genere  semper  dicuntur.  Nemo 
enim  aut  secundam  heredem  dicit  aut  bonam  parentem  aut 
malam  hominem,  sed  masculine,  tametsi  de  femina  sermo 
habeatur.  Nam  Marcus  ait:  heredes  ipsus  secundus;  et  Pacuvius 
in  Medo  (219),  cum  ostenderet  a  Medo  matrem  quaeri,  ait:  Te, 
Sol,  invoco,  ut  mihi  potestatem  duis  inquirendi  mei  parentis, 
Sed  Gracchus:  suos  parentes  amat;  cum  dicit  in  signifi- 
catione  matris.  *Et  in  alia  epistula:  tuus  parens  sum,  ait, 
cum  de  se  loqueretur.  Et  apud  Vergilium  (Aen.  3,  341)  sie 
legimus:  Ecqua  tamen  puero  est  amissae  cura  parentis?  So 
haben  auch  die  Hdschr.  des  Verg.,  Fabric.  aber  schrieb  bei 
Charis.  amissi.  In  den  oben  für  parens  als  Fem.  aufgeführten 
Stellen  ist  antiquissimam  et  sanctissimam  parentem,  magna 
parens,  alma  parens,  diva  parens,  cara  parens,  occisa  parente, 
cum  parente  sua,  saeva  parens,  dira  parens,  nulla  parens, 
magnae  parentis,  ipsa  parens,  und  nirgends,  wo  parens  die 
Mutter  bedeutet,  findet  sich  dabei  ein  Adject.,  Particip.  oder 
Pronom.  masc.  Gen.  In  Beziehung  auf  die  von  Charis.  an- 
geführte Stelle  des  Pacuv.  ist  der  Zweifel  erlaubt,  ob  Medus 
wirklich  seine  Mutter,  und  nicht  vielmehr  seinen  Vater  auf- 
suchen wollte;  und  wenn  der  zuletzt  erwähnte  Brief,  wie  es 
scheint,  von  Cornelia  ist,  so  konnte  diese  nacii  dem  Tode 
ihres  Gatten  sehr  Avohl  an  einen  ihrer  Söhne  schreiben:  ich, 
bin  dein  Vater. 

Adfinis  steht  als  Fem.  Cic.  post  red.   in  sen.  7,   17,  und 
in  der  Überschr.  zu  Auson.  Parent.  19. 


—     894     — 

Patruelis  ist  Fem.  bei  Afran.  (243)  bei  Non.  S.  514,  1 
und  Pers.  6,  53;  soror  patruelis  C.  I.  L.  6,  8409  {=  Grell.  2931). 

Sencx  als  Fem.  haben  Papin.  oder  Pompil.  bei  Varro 
L.  L.  7,  3,  28  und  Prise.  3,  2,  11  S.  602  (II  90,  2);  Tereut. 
Eun.  2,  3,  66  (357);  Tibull.  1,  6,  82;  Val.  Fl.  1,  349;  Stat. 
Theb.  5,  149;  dagegen  wird  senior  nach  Pompei.  Comment. 
S.  128  (V  152,  34)  nicht  de  femina  gebraucht,  so  steht  es 
jedoch  C.  I.  L.  5,  2435,  während  es  sonst  adjectivisch  mit 
Nomina  fem.  Gen.  verbunden  wird,  wie  Cic.  Brut.  43,  160 
senior  oratio  und  Leg.  2,  4,  9  vis  senior;  Senec.  Herc.  Oet. 
393  aetas  senior;  Sil.  16,  597  turba  senior. 

luvenis  als  Fem.  Ovid.  A.  A.  1,  63  und  Epist.  ex  Pont. 
1,  4,  47;  Phaedr.  2,  2,  5;  Senec.  Benef.  1,  3,  3;  Colum.  12, 
1,  1;  Plin.  N.  H.  7,  36,  36  (122);  Stat.  Theb.  5,  149;  Apul. 
Met.  1,  21  S.  488;  Auson.  Parent.  12,  9;  19,  9;  Ckudian.  Bell. 
Gild.  114  nach  C.  Barths  Vermutung;  Cael.  Aurel.  Acut.  3,  18, 
180  S.  288  iuvenum  feminarum  und  3,  18,  186  S.  290  iuvenem 
feminam;  C.  I.  L.  2,  1848;  2,  5117;  3,  423;  10,  3980  Z.  5, 
und  von  einem  weiblichen  Tier  Colum.  7,  3,  6;  daher  iuvenes 
utriusque  sexus  Suet.  Aug.  31. 

Adulescens  als  Fem.  Plaut.  MiL  3,  1,193  (788);  Afran. 
(52)  bei  Non.  S.  394,  1;  Terent.  Andr.  3,  2,  8  (488);  Phorm. 
5,  3,  11  (794)  und  Hec.  4,  4,  39  (661);  Cic.  Diviu.  1,  18,  36; 
Orell.  4582;  daher  adulescentula  Plaut.  Epid.  1,  1,  41;  Rud.  2, 
4,  3  (416);  Terent.  Andr.  1,  1,  91  (118);  Heaut.  3,  3,  41  (602). 

Infans  als  Fem.  Cic.  Verr.  Acc.  1,  58,  153;  Quintil.  6, 
1,  39;    Tac.  Ann.  15,  23;  C.  I.  L.  2,    2295;  9,   320;    9,  3252; 

I.  Neap.  2984;  5415;  Inscr.  de  Lyon  S.  512  Nr.  55  und  S.  550 
Nr.    8;    Grut.   S.   671,    13.     Bei  Verg.   Aen.    11,  541;  11,  549; 

II,  573    ist    infans    ein    Mädchen;    ein   Anzeichen   des   Gen. 
fem.  ist  in  diesen  Stellen  nicht  hinzugefügt. 

Über  puer  sagt  Charis.  1,  15  S.  64  (I  84,  5):  Puer  et 
in  feminino  sexu  antiqui  dicebant,  ut  Graeci  6  rcatg  -/.cd  ?/  naXc, 
ut  in  Odyssia  vetere  (ed.  Baehrens  v.  3)  quod  est  antiquissimum 
Carmen:  Mea  puer,  quid  verbi  ex  tuo  ore  audio?  Et  in 
Nelei  carmine  (5)  aeque  prisco:  Saucia  puer  filia  sumam;  ubi 
tarnen  Varro  cum  a  puera  putat  dictum,  sed  Aelius  Stilo,  ma- 
gister  eins,  et  Asinius  contra.  Prise.  6,  8,  42  S.  697  (II  232, 
2)    giebt    aus  Livius    in   Odyssia    (ed.    Baehrens    15):    Sancta 


—     895     - 

puer  Satiirni  filia  regina  ;  und  aus  Naevius  in  II  belli  Punici  (ed.  L. 
Müller  V.  30):  Prima  ineedit  Cereris  Proserpina  puer.  Der- 
selbe 11,  5,  21  S.  923  (II  562.  8)  sagt  nur:  licet  inveniantur 
vetustissimi  protulisse  et  haec  puera  et  hie  et  haec  puer. 
Paul,  Dig,  50,  16,  163  §  1:  Pueri  appellatioue  etiam  puella 
significatur;  nam  et  feminas  puerperas  appellant  recentes  ex 
partu,  et  Graece  Ttaidiov  communiter  appellatur.  Pueri  sind 
ein  Knabe  und  ein  Mädchen  Inscr.  de  1'  Alg.  3582. 

Nepos  als  Fem.  ist  in  dem  Verse  des  Enn.  (Ann.  47): 
Iha  dia  nepos,  quas  aerumnas  tetulisti?  welcher  teilweise  von 
Fest,  unter  recto  fronte  S.  286,  ganz  von  Charis.  1,  15  S.  70 
(I  90,  28);  (Serg.)  Explan,  in  Donat.  2  S.  72*  (IV  563,  15)  und 
Non.  215,  8  erhalten  ist.  Auch  C.  I.  L.  2,  389  (vergl.  das 
auct.  add.  S.  XL)  ist  nepoti  piissumae;  C.  I.  L.  8,  7859 
(=Inscr.  de  l'Alg.  2116)  und  I.  Neap.  3026  nepoti  suae;  I. 
Neap.  6430  Atilia  Fructuosa  nepos;  Grut.  S.  678,  11  nepoti 
suae,  so  wie  I.  Neap.  2706;  3051;  4960;  6054  und  Orell.  3773 
nepos  und  nepoti  neben  den  Namen  von  Frauen  stehen.  Bei 
Grut.  477,  5  ist  auch  Flavia  Valeriana  nepos,  doch  in  der 
nämlichen  Inschr.  C.  I.  L.  2,  2099  neptis.  Serv.  zu  Verg.  Aen. 
12,  519  sagt:  Ab  hoc  nepote,  hie  et  haec  nepos;  nam  ut 
neptis  dicamus,  [in  iure]  propter  successionis  discretionem  ad- 
missum  est.  Und  Prise.  6,  13,  68  S.  709  (II  253,  2):  Excipitur 
nepos  nepotis,  quod  quidam  commune  putaverunt,  quamvis 
femininum  sit  neptis   Isid  Orig.  9,  5,  26  sagt:  Nepos  utiiusque  est. 

Socrus  als  Masc.  wird  von  Non.  S.  223  21  imd  Prise. 
6,  8,  44  S.  698  (II  223,  8)  bemerkt.  Der  erstere  sagt:  socrus 
et  masculino  genere  veteres  dici  posse  voluerunt.  Naevius  in 
Pellice  (66):  desim  socru  tuo,  fratri  patrueli  meo?  Ribbeek 
schreibt:  desine  socri  tuo;  der  andere  schreibt:  vetustissimi 
communiter  hie  et  haec  socrus  proferebant.  Accius  in  Atreo 
(196):  Sinuil  et  Pisaea  praemia  arrcpta  a  socru  possedit  suo. 
Bentley  schrieb  auch  in  der  Stelle  eines  alten  Dichters  (ed. 
Ribbeck  I  S.  250  v.  108)  bei  Cic.  Tusc.  3,  12,  26  a  socru 
Oenomao  rege,  ebenso  Ribbeck  und  C.  F.  W.  Müllrr,  Baiter 
mit  Klotz  a  socro,  in  den  Hdschr.  ist  a  socoro,   vergl.  unter  25. 

Neptis  als  Masc.  ist  sehr  unsicher.  In  der  Inschr. 
Murat.  692,  2  wird  C.  Coelio  Vero  nepti  gelesen,  dies  kann 
aber  leicht  ein  Fehler   des   Steinhnuers  für  nepoti  sein. 


—    896     - 

Virgo  kann  bei  kirchlichen  Schriftstellern  einen  jung- 
fräulichen Mann  oder  Jüngling  bedeuten,  und  ist  alsdann 
masc.  Gen.  Bei  Hieronym.  Epist.  22,  21  ist  virgo  Elias,  Eliseus 
virgo,  virgines  multi  filii  prophetarum;  bei  demselben  adv. 
lovin.  1,  4  werden  Adam  und  Eva  bezeichnet  als  nudi  et  ex- 
pediti  et  absque  ulla  macula  virgines,  darauf  folgt  die  Anrede 
vos  utriusque  sexus  virgines  et  continentes;  Paulin.  Nol.  Carm. 
24,  2  von  einem  Brautpaar:  virgo  puer  Christi,  virgo  puella 
dei.  Hiernach  heisst  Elias  ^virgo  sacer,  Daniel  virgo  almus 
bei  Aldhelm.  de  laud.  virginum  250;  324;  vergl.  noch  daselbst 
V.  707;  1622  und  I.  Neap.  3495. 

Von  mehreren  Verwandtschaftsbenennungen, 
welche  für  die  beiden  Geschlechter  verschieden  lauten, 
wird  doch  der  Plur.  des  Masc.  für  die  Zusammen- 
fassung beider  Geschlechter  gebraucht.  So  patres  für 
das  üblichere  parentes  Verg.  Aen.  2,  579,  wenn  anders  der 
Vers  echt  ist';  Stat.  Theb.  2,  464,  und  C.  I.  L.  5,  1658  Flavio 
Victorino  et  Perelliae  .  .  .  patribus  dulcissimus;  5,  5320;  5, 
6128;  9,  1866;  Orell.  4579  Hermodorus  et  luliana  patres;  Bur- 
mann Anth.  Latin.  4,  10  (Meyer  1164),  v.  1  captus  ego  superis 
patribusque  ablatus  inique.  —  Fratre  s  für  Bruder  und 
Schwester  Tac.  Ann.  12,  4;  Paul.  Dig.  2,  10,  38;  2,  14,  35 
C.  I.  L.  5,  1091;  5,  3497;  5,  4908;  8,  1574;  8,  1858;  8,  2088 
8,  2583;  8,  2786;  8,  2844;  I.  Neap.  3546;  Inscr.  de  l'Alg.  751 
3085;  Orell.  4583;  so  sagt  Non.  S.  557,  8:  amitini  frati-um 
maris  et  feminae  filii.  Vergl.  Periz.  zu  Sanct.  Min.  4,  10  Anm. 
5  und  Bentl.  zu  Horat.  Serm.  1,  1,  100.  —  Über  filii  sagt 
Quintil.  9,  3,  63  marem  feminamque  filios  dicimus,  und  Paul. 
Dig.  50,  16,  84  fiHi  appellatione  omnes  liberos  intellegimus; 
daherlmp.Zeno  Cod.  5,  27,  5  cuiuslibet  sexus  filiosu.filios  utriusque 
sexus.  Bei  Tac.  Ann.  11,  37  sind  filii  maerentes  Britanniens 
und  Octavia.  Vergl.  C.  I.  L.  2,  5072;  5,  1142;  5,  2137;  5, 
5,  2381;  5,  4165;  5,  5445;  5,  6796;  Ephem.  epigr.  3  S.  32 
Nr.  3;  Orell.  3216;  3947,  und  über  filiis  unter  13.  —  Über 
avi  bemerkt  Prob.  Instit.  art.  S.  341  (IV  127,  31):  Quaeritur, 
qua  de  causa  Varro  masculum  et  feminam  avos  pronuntiarit. 
Hac  de  causa,  quoniam,  quaecumque  generis  feminini  nomina 
generibus  masculinis  reperiuntur  esse  coniuncta,  haec  sub  sono 
generis  masculini  necesse   est  ut  procedant.     Qua  disciplina  et 


—     897     — 

Vergilius  Priamum  et  Hecubam  mascuiino  genere  appellat,  dicens 
de  Andromacha  (Aen.  2,  456):  Ferre  incomitata  8olebat 
ad  soceros.  Item  idem  Maro  Helenum  et  Andromacham  (Aen. 
3,  492):  Hos  ego  digrediens  läcrimis  adfabar  obortis.  Item 
idem  Vergilius  (Aen.  8,  207):  Quattuor  ab  stabulis  praestanti 
corpore  tauros  avertit.  totidem  forma  superaute  iuvencas;  atque 
hos,  ne  qua  forent  pedibus  vestigia  rectis,  cauda  in  speluncam 
tractos  saxo  oecultabat  opaco.    Über  avi  vergl.  C.  I.  L.  3,  3181; 

5,  5888  und  I.  Neap.  1358.  —  Soceri  sind,  wie  in  der  zuerst 
angeführten  Stelle  des  Verg..  so  Ovid.  Met.  3,  132;  Liv.  26, 
50,  6;  Val.  Fl.  1,  403;  6,  274;  C.  I.  L.  5,  4908;  5,  7357;  5, 
8891;  8,  9129;  Inscr.  de  TAlger.  3636;  Henz.  5117,  während 
dasselbe  Wort  bei  Senec.  Med.  106  und  Tac.  Ann.  1,  55,  wie 
sonst  consoceri,  die  beiderseitigen  Väter  des  Ehepaares 
bezeichnet. 

136.  Über  homo  sagen  Diom.  1  S.  276  (I  301,  9):  sunt 
communia  duum  generum  ex  mascuiino  et  feminine,  ut  hie  et 
haec  homo;  Prise.  5,  1,  4  S.  641  (II  142,  24):  communia  in 
easdem  litteras  desinunt,  quas  et  masculina,  ut  hie  et  haec 
advena,  homo;  5,  2,  10  S.  643  (II  146,  5):  quae  communia 
esse  tarn  ipsa  natura  quam  exempla  Graecorum  nobis  demon- 
strare  possunt,  apud  quos  vel  communia  vel  mobilia  haec  in- 
veniuntur,    ut   hie   et   haec  humo,    6  ccvd^ooanoq  xal  ^  äv^QMTTog; 

6,  3,  15  S.  683  (II  206,  14):  quidam  tarnen  veterum  etiam 
feminino  genere  hoc  protulerunt  .  .  ordo  etiam  ordinis,  homo 
hominis,  quod  est  commune  und  der  Gramm,  de  dub.  nom. 
S.  81  (V  580,  4):  homo  promiscui  generis.  Nam  ut  vir  homo, 
ita  et  mulier  homo  dicitur,  et  lesus  ideo  filius  hominis,  quia 
filius  virginis.  Danach  ist  homo  bei  den  alten  Grammatikern 
ein  Commune  oder  promiscui  generis,  und  ohne  Zweifel  umfasst 
das  Wort  beide  Geschlechter,  und  wir  lesen  nicht  nur  mares 
homines  Plaut.  Poen.  5,  5,  32  (1311);  homo  masculus  Varro 
(Sat.  Menipp.  482)  bei  Non.  S.  248,  16,  sondern  auch  id  quo 
discernitur  homo  mas  an  femina  sit  Varro  L.  L.  7,  2,  17  und 
homines  feminae  im  Gegensatz  zu  mares  homines  Augustiu. 
Civ.  Dei  3,  3.  Aber  homo  steht  nicht,  wie  ^  di'O-Qcojiog,  einfach 
für  muHer,  und  nimmt  kein  Adject.  oder  Pronom.  fem.  Gen.  zu 
sich,  wie  Charis.  1,  15  S.  79  (1102,  20)  mit  Recht  sagt:  Heres, 
parens,    homo,    etsi  in  communi  sexu  intellegantur,  tamen  ma- 

Neue-Wagener.    Formenlehre  1,  3.  Aufl.  3' 


—     898     — 

sculino  genere  semper  dicuntur.  Nemo  enim  aut  seeundam 
heredem  dicit  aut  bonam  parentem  aut  malam  hominem  tametsi 
de  femina  sermo  habeatur.  In  den  von  Prise.  6,  3,  15  S.  683 
(II  206,  14)  angeführten  Stellen,  Cic.  pro  Cluent.  60,  199  at 
quae  mater?  cuius  ea  stultitia  est,  ut  eam  nemo  hominem,  ea 
vis,  ut  nemo  feminam,  ea  crudelitas,  ut  nemo  matrem  appellare 
possit;  Verg.  Aen.  1,  327  quam  te  memorem,  virgoV  namque 
haud  tibi  voltus  mortalis,  nee  vox  hominem  sonat-,  Lucan.  5, 
166  non  umquam  plenior  artus  Phoebados  irrupit  Paean,  men- 
temque  priorem  expulit,  atque  hominem  toto  sibi  cedere  iussit 
pectore;  desgleichen  Serv.  Sulpic.  bei  Cic.  Epist.  ad  Fam.  4, 
5,  4  Tullia  si  hoc  tempore  non  diem  suum  obisset,  paucis  post 
annis  tarnen  ei  moriendum  fuit,  quoniam  homo  nata  fuerat; 
Ovid.  Fast,  5,  619  Phariam  iuvencam,  quae  bos  ex  homine  est, 
ex  bove  facta  dea;  luven.  6,  284  homo  sum,  Ausruf  der  ihr 
Menschenrecht  gegen  den  Mann  behauptenden  Frau;  Arnob.  5 
8  hominem  iUam  fuisse,  non  divam;  Augustin.  Civ.  Dei  18,  46 
ex  homine  virgine;  C.  I.  L.  3,  3989  (Ma)ximiana  homo  fuit, 
mortua  est;  geht  homo  überall  auf  die  menschliche  Gattung,  im 
Gegensatz  einerseits  gegen  das  göttliche,  andererseits  gegen 
das  tierische;  und  auch  Plin.  N,  H.  28,  9,  33  (123)  lac  dul- 
cissimum  ab  hominis  camelinum,  ist  hominis  gewählt,  um  die 
menschliche  Gattung  den  Tieren  gegenüber  zu  stellen.  — 
Nemo  aber  ist  ein  wirkliches  Commune,  welches  ein  Adject. 
oder  Pronom.  fem.  Gen.  neben  sich  haben,  und  die  Stelle  von 
nulla  mulier  vertreten  kann.  Plaut.  Gas.  2,  2,  12  (181)  vicinam 
neminem;  Merc.  3,  1,  22  (520j  de  lanificio  neminem  metuo, 
ima  aetate  quae  sit;  Titin.  (159)  bei  Prise.  6,  3,  15  S.  683 
(II  207,  10)  quod  rogas,  neminem  decet  bonam;  Terent.  Andr. 
3,  2,  26  (506)  neminem  peperisse  hie. 

Civis,  gewöhnlich  Masc,  steht  doch  auch  als  Fem.,  öfters 
mit  einem  Adject.  fem.  Gen.  Plaut.  Poen.  1,  2,  159  (372)  ut 
sis  civis  Attica  atque  libera;  Persa  4,  3,  6  (475)  qui  Atticam 
hodie  civitatem  maximam  maiorem  feci  atque  auxi  civi  femina? 
und  Rud.  3,  4,  37  (742)  opsecro,  defende  cives  tuas,  senex; 
Terent.  Andr.  1,  3,  16  (221)  und  4,  4,  41  (780)  civem  Atticam 
esse  hanc;  Andr.  5,  2,  18  (859)  Glycerium  se  scire  civem  esse 
Atticam;  Andr.  5,  3,  4  (875)  civis  Glyceriumst?;  Andr.  5,  4,  5 
908)    Glycerium   hinc   civem   esse   ais?;    Eum.   4,    7,    35    (805) 


-     899     — 

civem  Atticam;  Eum.  5,  2,  19  (858)  virginem  vitare  civem; 
Phorm.  1,  2,  64  (114)  illam  civem  esse  Atticam  und  Ad.  4,  7, 
7  (725)  hoc  peccatum  in  virginemst  civem;  Cic.  pro  Balb.  24, 
55  ut  ea  civis  Romana  esset;  Liv.  29^  23,  8  se  nuptiis  civis 
Carthaginiensis,  filiae  Hasdrubalis  .  .  iunctum  optare;  Liv. 
30,  14,  10  etiamsi  non  civis  Carthaginiensis  esset  .  .  quae  und 
Liv.  38,  36,  2  petierunt  ut  sibi  cives  Romanas  ducere  uxores 
liceret;  Lucan.  8,  152  civem  videre  suam;  Gaius  Instit.  1  §  29; 
1  §  30;  1  §  32;  1  §  56;  1  §  66:  1  §  67;  1  §  68;  1  §  70;  1 
§  71;  1  §  74;  1  §  75;  1  §  77 ;  1  §  78;  1  §  80;  1  §  84;  1 
§  90;  1  §  91  civis  Romana;  Corp.  Inscr.  Lat.  2,  813  civis  re- 
cepta  est.  —  Municeps  ist  ebenfalls  zuweilen  Fem.  Plin.  N.  H.  35, 
11,  40  (125)  Pausias  amavit  in  iuventa  Glyceram  municipem 
suam;  Mart.  12,  21,  1  gebraucht  municipem  von  einer  Frau; 
C.  I.  L.  2,  1963  Col.  2  Z.  30  wird  geschrieben  si  is  eave 
(statt  des  überlieferten  ereve)  municeps  municipi  Flavi  Salpeu- 
sani  erit,  und  Orell.  3738  ist  omnis  ordinis  muheribus  muni- 
cipibus.  Mart.  10,  87,  10  Cadmi  municipes  lacernas  uud  14, 
114  hanc  testam  municipem  misit  casta  Sibylla  suam;  luven. 
14,  270  de  litore  Cretae  municipes  lovis  advexisse  lagoenas; 
vergl.  Prise.  5,  7,  40  S.  657  (II  167,  17).  —  Tuas  populäres 
Plaut.  Poen.  5,  2,  5  (965)  und  mea  popularis  Rud.  3,  4, 
35  (740).  —  Tua  familiaris  Cic.  Epist.  ad  Att.  15,  11,  2.  — 
Contubernalis  als  Fem.  haben  Cael.  bei  Quintil.  4,  2,  123; 
Plin.  N.  H.  36,  12,  17  (82);  Petron.  57,  6;  70,  10;  96,  7;  C. 
L  L.  2,  561;  2,  2655;  2,  2656;  2,  2796;  3,  3150;  5,  1067;  5, 
5961;  6,  4888;  6,  5122;  6,  7691;  6,  8436a;  L  Neap.  395;  2588; 
3119;  3135;  5107;  5109;  5116;  5179;  5230;  5388;  6399;  6910; 
Orell.  2585;  2838;  2839;  2840;  2848;  4158;  4653;  Henz.  5391; 
6291;  6296;  6298.  —  Hostis  ist  ein  Commune  nach  Prise. 
5,  5,  27  S.  651  (II  159,  18)  und  Rhemn.  Pal.  S.  1374  und 
1375  (V  539,  46):  In  communi  genere  is  in  nominativo  ablativo 
e  mittit,  nisi  neutrum  genus  sit  in  e,  ut  puta  hie  et  haec  hostis 
ab  hoc  et  ab  hac  hoste;  licet  civis  |a  cive  vel  civi  faciat.  Es 
ist  mit  Adject.  fem.  Gen.  verbunden  Ovid.  Her.  6,  82  non  ex- 
spectatä  vulnus  ab  hoste  tuli  und  A.  A.  2,  461  cum  certa 
videbitur  hostis;  Quintil.  2,  2,  10  studiorum  perniciosissima 
hostis.  Bei  Plaut.  Merc.  4,  4,  56  (796)  ist  in  den  Hdschr.  con- 
civit  hostis  domi,  uxor  acerrumast,  wie  auch  Leo  aufgenommen 

57* 


—     900     — 

hat,  Götz  und  Scholl  meinen,  dass  vor  domi  etwas  ausgefallen 
sei,  Ritschi  hat  concivit  hostem  domi  mi  uxorem  acerrumam 
geschrieben.  Bei  Liv.  30,  14,  2,  wo  Gronov  captam  hostem 
geschrieben  hat,  geben  die  Hdschr.  teils  captam  reginam,  teiU 
captum  hostem.  An  anderen  Stellen  ist  hostis  mit  Beziehung 
auf  Nomina  fem.  Gen.  gebraucht,  so  Plaut.  Stich.  1,  2,  83  (140) 
hostis  est  uxor,  invita  quae  viro  nuptum  datur;  Terent.  Hecyr. 
5,  2,  23  (789)  nam  nupta  meretrici  hostis  est,  a  viro  ubi  segre- 
gatast;  Quint.  12,  1,  2  si  facultatem  dicendi  sociam  scelerum, 
adversam  innocentiae,  hostem  veritatis  invenit;  Gurt.  4,  11,  4 
et  ille  tameu  uxorem,  tu  hostem  luges.  —  Sodalis  gewöhnlich 
als  Mascul.,  von  einer  Frau  gesagt  C.  I.  L.  5,  5957;  vergl. 
Ovid.  Remed.  amor.  586  quae  relevet  luctus,  turba  sodaHs  ab- 
est.  Femiu.  Nebenform  ist  sodalia  Grut.  Inscr.  1134,  2; 
Murat.  Inscr.  1474,  10. 

Zu  hospes  gehört  das  Fem.  hospita,  Pacuv.  (232)  bei 
Varro  L.  L.  7,  3,  34,  Serv.  zu  Verg.  Aen.  11,  543  und  Macrob. 
Sat.  3,  8,  7;  Terent.  Andr.  2,  6,  8  (439);  Cic.  Verr.  Acc.  2,- 
8,  24;  2,  36,  89  und  Epist.  ad  Att.  5,  1,  3;  Syrus  7;  doch 
findet  sich  auch  hospitem  depositam  Acc.  (51)  bei  Non.  S.  279, 
11;  hospes  amica  Ovid.  Fast.  6,  510;  benignae  hospitis  Stat. 
Theb.  5,  35;  hospes  Aurora  Theb.  6,  279  (257)  und  rogos 
hospes  posco  (Worte  der  Argia)  Theb.  12,  261;  hospitis  tuae 
Apul.  Met.  2,  6  S.  101,  und  (murena)  quovis  hospes  freto 
Colum.  8,  16,  10.  Vergl.  noch  C.  L  L.  5,  2435  lin.  2  und  über 
die  Motion  von  hospes  im  adject.  Gebrauch  Adject.  14.  — 
Cliens  wird  von  Caper  de  verb.  dub.  S.  2248  (VII  108,  16) 
und  Charis.  1,  15  S.  77  (I  100,  16)  für  ein  Commune  erklärt; 
aber  der  letztere  weist  nur  das  Fem.  clienta  aus  Afran.  (239) 
und  Horat.  Carm.  2,  18,  8  nach,  und  dasselbe  haben  Plaut.  Mil. 
3,  1,  194  (789);  Poen.  5,  4,  7  (1180)  und  Rud.  4,  1,  2  (893); 
Auson.  Parent.  24,  12;  Argum.  2  zu  Plaut.  Mil.  13.  Cliens 
als  Femin.  C.  I.  L.  6,  3442  und  Plaut.  Mil.  3,  1,  194  (789)  in 
cod.  B  clientem  electricem,  wo  aber  nach  den  besten  Hdschr. 
habeo  eccillam  meam  clientam,  meretricem  adulescentulam  ge- 
lesen wird. 

Exsul  (exul)  und  praesul  sind  Communia  nach  Prise. 
5,  2,  11  S.  644  (II  147,  19),  exsul  auch  nach  Phoc.  2,  5 
S.  1693  (V  414,  24).     Medea  exsul  ist  Titel  einer  Tragödie  des 


—     901     — 

Enniixs  bei  Prob,  zu  Verg.  Ecl.  6,  31  und  bei  Non.  S.  39,  2; 
261,  21;  292,  20;  und  Pacuv.  (225)  bei  Non.  S.  467,  25  exul 
incerta  vagat;  Ovid.  Fast.  3,  595  exul  Phoenissa;  Stat.  Theb. 
5,  499  exul  Lemnias;  Tac.  Ann.  14,  63  non  alia  exul;  Amm. 
Marc.  25,  9,  5  matrona  exul;  Hygin.  Fab.  26  Medea  Corintho 
exul;  an  anderen  Stellen  ist  das  Wort  auf  Nomina  fem.  Gen. 
bezogen,  so  Ovid.  Her.  7,  115  exul  agor  cineresque  viri  patri- 
amque  relinquo  auf  Dido;  Her.  10,  66  temperet  ut  ventos 
Aeolus,  exul  ero  auf  Ariadne;  Her.  14,  129  exul  Hypermestra 
pretium  pietatis  iniquum  .  .  ipsa  tulit;  Lucan.  3,  339  numquam 
felicibus  armis  usa  manus,  patriae  primis  a  sedibus  exul 
Lucan.  6,  357  ubi  quondam  Pentheos  exul  colla  caputque  ferens 
supremo  tradidit  igni  questa;  Lucan.  8,  837  exul  adhuc  iacet 
umbra  ducis;  Lucan.  10,  87  exul  in  aeternum  sceptris  depulsa 
paternis ;  luven.  6,  470  mulier  .  .  exul  Hyperboreum  si  dimit- 
tatur  ad  axem;  Ser.  Samon.  677  nee  non  e  stagnis  cessantibus; 
exul  hirudo  sumitur.  —  Praesul  ist  nach  Phoc.  a.  a.  0.  Masc, 
als  Fem.  kommt  es  nur  bei  Späteren  vor,  Solin.  1,  6  diva 
praesul;  Mart.  Capella  6  §  568  praesul  corusca;  Avien.  Descr. 
orb.  terr.  519  lunone  praesule;  Vopisc.  Prob.  12,  7  tu  virtutum 
praesul  Minerva;  C.  I.  L.  6,  2177, 

Antistes,  ein  Commune,  ist  als  Fem.  Liv.  1,  20,  3; 
23,  11,  5;  Val.  Max.  1,  1,  1;  1,  8,  10;  Mela  3,  6,  48;  Tert. 
Cult.  fem.  2,  1  im  Wien,  (im  Agob.  antistita);  Pall.  4  und 
Monog.  8;  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  6,  48;  C.  L  L.  6,  2139;  6,  2143; 
Orell.  1750;  antistita  giebt  Non.  S.  487,  20  aus  Acc.  (167); 
Charis.  1,  15  S.  77  (I  100,  23)  sagt:  antistes  habet  antistitam, 
ut  Varro  Divinarum  HII  et  Cicero  in  Verrem  HII  (4,  45,  99,  mo 
die  meisten  Lagom.  antistites,  der  Erf.  und  die  Guelf.  1  und  2 
antistes  haben)  et  Pollio:  Veneris  antistita  Cupra;  sed  et  Cor- 
nelius Severus:  stabat  apud  sacras  antistita  numinis  aras,  und 
antistita  ist  bei  Plaut.  Rud.  3,  2,  10  (624)  Ciris  166;  Ovid. 
Met.  13,  410;  Apul.  de  mag.  26  S.  451;  Insehr.  Orell.  2200. 
Nach  Gell.  13,  20  (21),  22  schrieb  Cic.  a.  a.  O.  antistitae,  non 
secundum  grammaticam  legem  antistites;  und  ebenso  liest  in 
der  nämlichen  Stelle  Prise.  5,  4,  25  S.  650  (I  157,  11),  welcher 
dabei  bemerkt:  invenitur  etiam  antistita  pro  antistes.  —  Sa- 
cerdos  ist  Commune  nach  Diom.  1  S.  278  (I  302,  24)  und 
Prise.  6,  13,  68  S.  709  (II  253,  4);  auch  als  Fem.  ist  es  sehr 


—     902     — 

häufig,    Plaut.  Rud.  2,  4,  17  (430);    3,  2,  30  (644);    Cic.  Verr 

4,  45,  99;  4,  45,  100;  pro  Font.  21,  47  (17,  37);  pro  Balb 
24,  55;  Tusc.  1,  47,  113  und  Divin.  1,  34,  76;  Verg.  Aen.  1 
273;  4,  483;  4,  509;  6,  35;  6,  41;  6,  321;  6,  544;  6,  628 
7,  419;  7,  659;  Horat.  Carm.  3,  3,  32;  Tibull.  1,  6,  43;  2,  5 
51;  Ovid.  Amor.  3,  7,  21;  3,  13,  3;  3,   13,  30  und  Fast.  3,  9 

5,  573;  6,  457;  6,  531;  Liv.  1,  4,  3;  5,  39,  11;  39,  13,  8 
39,  13,  9;  Stat.  Achill.  1,  600;  luven.  6,  544;  Gell.  13,  20  (21) 
22;    C.  I.  L.  1,  1106;    1,   1176;    1,    1182;    1,    1183;    1,  1209 

1,  1275;  2,  1046;  2,  1571;  2,  1572;  2,  1956;  2,  1958;  2,  1978 

2,  2416;    2,  3278;    2,   3279;    2,    4265;    I.   Neap.  2318;    2319 
2350;  2378;  3988;  4066;  5006;  5434;  6147;  Grell.  618;  2166 
2185  bis  2190;  2193;  2196;  2231;  2319;  3744;  4036  und  Heuz 
5974;  5982;  6311;  aber  dafür  sacerda  C.  I.  L.  8,  3307  (Inscr 
de  l'Alger.  744);   sacerdota  Inschr.  Orell.  2184;   sacerdotia 
Inscr.  de  Lyon  1,  23  S.  36  und  sacerdotissa  Schol.  ad  Lucan. 
7,  778.  —  Vates,    ebenfalls  Commune,    steht   als    Fem.   Cic. 
de  har.  resp.  13,  27;  Verg.  Aen.  3,  187;  3,  246;  3,  443;  3,  456; 

5,  636;  6,  65;  6,  78;    6,  82;   6,  125;    6,  161;    6,  189;   6,  211; 

6,  259;  6,  372;  6,  398;  6,  419;  6,  562;  8,  340;  Tibull.  2,  5,  18; 
2,  5,  65;  Ovid.  Met.  7,  761;  14,  129  und  Trist.  3,  7,  20;  Lucan. 
5,  115;  5,  124;  5,  183;  6,  651;  8,  824;  Val.  Fl.  1,  5;  2,  316. 
—  Popa,  sonst  überall  Masc. ,  ist  von  einer  Frau  gebraucht 
Inschr.  Orell.  2457  (4276).  —  Augur  ist  Commune  nach 
Prise.  5,  4,  20  S.  648  (II  155,  3);  7,  7,  34  S.  748  (II  315,  26) 
und  Phoc.  2,  11  S.  1695  (V  416,  27).  In  der  zweiten  Stelle 
des  Prise,  wird  für  das  Gen.  fem.  Horat.  Carm.  3,  17,  12  aquae 
nisi  fallit  augur  annosa  cornix  angeführt.  Entscheidender  sind 
Stat.  Theb.  9,  629  sim  augur  cassa  futuri,  und  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  3,  374  augur  loquitur  auguriorum  perita,  wo  jetzt  Thilo 
perito  liest.  Wenn  Prob.  Cathol.  1,  30  S.  1455  (IV  14,  25)  hie 
et  haec  et  hoc  augur  aufstellt,  so  wird  damit  der  mögliche 
adject.  Gebrauch  des  Wortes  bezeichnet;  denn  wie  bei  Claudian. 
Bell.  Get.  18  augure  lueo  ist,  so  konnte  auch  nemore  augure 
und  ähnliches  gesagt  werden. 

Rex  wird  von  Charis.  1,  14  S.  34  (I  49,  19)  als  ein 
Commune  betrachtet,  wahrscheinlich  nur  wegen  des  Gebrauchs 
von  reges  für  König  und  Königin,  wie  Caes.  bell,  civ.  3, 
107,  2;  3,  109,  1;  Bell.  Alex.  33,  1;  33,  4;  Liv.  1,  39,  2;  27, 


—     903     — 

4,  10;  37,  3,  9;  37,  3,  10;  37,  3,  11;  44,  19,  6;  44,  19,  10; 
45,  13,  7;  Senec.  Med.  56;  Mart.  Capeila  1  §  41 ;  1  §  68.  — 
Dux,  comes  und  satelles  sind  Communia.  üux  ist  mit 
Adject.  fem.  Gen.  verbunden,  Varro  L.  L.  6,  2,  3  ea  dux;    10, 

1,  1  cur    dissimilitudinem    ducem   haberi   oporteret;    Cic.   Acad, 

2,  20,  66  und  Nat.  Deor.  2,  41,  106  in  einem  Verse  qua  (oder 
hae)  fiduut  duce  nocturna  Phoenices  in  alto;  Fin.  1,  13,  43  cer- 
tissimam  ducem;  Tusc.  3,  1,  2  optima  duce;'  Cato  Mai.  2,  5 
und  Lael.  5,  19  optimam  ducem;  Ovid.  Met.  14,  121  cum  duce 
Cumaea;  Val.  Fl.  5,  138  quantus  duce  terror  in  ipsa;  Stat. 
Theb.  4,  778  ne  tarda  Pelasgis  dux  foret  und  12,  226  dux 
vesana;  auf  Nomina  fem.  Gen.  bezogen  Cic.  Fin.  3,  15,  49; 
4,  4,  10;  5,  15,  42;  Tusc.  1,  12,  27;  Nat.  Deor.  1,  15,  40; 
Divin.  1,  52,  118;  2,  15,  35;  2,  40,  83;  Off.  1,  7,  22;  1,  28, 
100  und  Leg.  1,  6,  20;  1,  22,  59;  Lucr.  2,  172;  6,  95;  Verg. 
Aen.  1,  364;  6,  263:  Ovid.  Met.  3,  12  und  Epist.  ex  Pont.  3, 
1,  110;  Liv.  2,  13,  6;  Val.  Fl.  5,  396;  Quintil.  4,  5,  3;  7,  1, 
40;  10,  7,  6;  Tac.  Agric.  16;  31,  besonders  in  der  Formel 
duce  natura  oder  natura  duce  Varro  L.  L.  8,  3,  10;  Cic. 
Fin.  1,  21,  71;  2,  10,  32;  2,  33,  109;  5,  24,  69;  Tusc.  1,  13, 
30;  Nat.  Deor.  1,  1,  2;  2,  51,  128  und  Off.  1,  35,  129;  2,  21 
73;  Quintil.  6,  2,  25.  —  Comes  hat  Adject. ,  Particip.  und 
Pronom.  fem.  Gen.  bei  sich,  Cic.  Mur.  6,  13  multarum  deliciarum 
comes  est  extrema  saltatio;  Verg.  Aen.  6,  292  docta  comes; 
Aen.  10,  220  atque  illi  medio  in  spatio  chorus  ecce  suarum 
occurrit  comitum;  Aen.  11,  586  comitumque  foret  nunc  una 
mearum;  Aen.  11,  655  lectae  comites;  Aen.  11,  805  trepidae 
comites;  Horat.  Serm.  2,  7,  115  comes  atra;  Ovid.  Her.  17  (18), 
60  ut  comes  in  nostras  officiosa  vias;  Met.  2,  426  o  comitum, 
virgo,  pars  una  mearum;  Met.  2,  588  data  sum  comes  incul- 
pata  Minervae;  Met.  2,  726  comitum  mearum;  Met.  3,  186  quae 
quamquam  comitum  turba  est  stipata  suarum;  Met.  4,  542  Si- 
doniae  comites;  Met.  6,  106  comites  clamare  suas;  Met.  8,  144 
comes  invidiosa;  Met.  8,  175  comitemque  suam;  Fast.  4,  444 
nulla  secuta  comes;  Epist.  ex  Pont.  1,  2,  138  est  iuter  comites 
Marcia  censa  suas;  Liv.  8,  18,  10  compreheusae  comites;  Vell. 
Paterc.  1,  9,  6  sit  adsidua  eminentis  fortunae  comes  sit;  Val. 
Max.  5,  1  prooem.  liberalitati  quas  aptiores  comites  quam  liu- 
manitateui    et    clementiam    dederim ;    Val.  Fl.    7,   265    comitum 


—     904     — 

tuarum;  Stat.  Achill.  1,  757  (2,  83)  comites  pudicas;  Theb.  10, 
385  rara  comes;  Theb.  11,  404  sua  quemque  comes  stimulat; 
Theb.  11,  632  comes  aegra;   Theb.  11,  723  una  comes;   Theb. 

12,  195  ad  comites  Pelasgas;  Lucan.  4,  93  iamque  comes 
semper  magnorum  prima  malorum  saeva  fames  aderat,  vergl. 
Boch  Decl.  c.  L.  Catil.  unter  Pore.  Latro's  Namen  Cap.  7 
C.  I.  L.  5,  3726;  comes  steht  mit  Beziehung  auf  Nomina  fem 
Gen.  Plaut.  Merc.  2,  3,  69  (404);  Cic.  de  orat.  1,  17,  75 
Brut.  12,  45;  pro  Font.  21,  49  (17,  39);  Phil.  2,  25,  62;  Fin 
4,  7,  17;  Tusc.  3,  2,  3  und  LaeL  22,  83;  Verg.  Aen.  2,  729 
2,  778;  4,  677;  6,  448;  11,  479;  11,  542;  Horat.  Carm.  1,  35 
225  3,  11,  13;  4,  5,  24;  4,  12,  1;  Prop.  4  (3),  16,  20;  5  (4) 
4,  82;  5  (4),  5  46;  Ovid.  Her.  3,  10;  4,  103;  13,  161;  14,  106 
15  (16),  21;  15  (16),  153;  16(17),  268;  Amor.  1,  3,  11;  1,  4 
15;  2,  16,  17;  2,  16,  43;  2,  18,  38;  3,  1,  44;  3,  9,  65;  A.  A 
1,  301;  1,  385;   3,  17;   Met.  6,  495;   8,  48;   10,  533;    11,  705 

13,  353;  Fast.  5,  50;  Trist.  1,  6,  20;  4,  1,  20;  4,  1,  50;  4,  10, 
119  und  Epist.  ex  Pont.  3,  1,  109;  Liv.  39,  10,  5;  Vell.  2 
53,  3;  Yal.  Fl.  1,  95;  3,  387;  7,  202;  Stat.  Silv.  3,  5,  43 
AchiU.  1,  345;  Theb.  10,  632;  11,  60;  Lucan.  2,  346.  —  Sa- 
telles  lovis  (der  Adler)  mit  dem  Epith.  pinnata  und  mit  nach- 
folgendem darauf  bezüglichen  saucia,  satiata,  ulta  und  haue  Cic. 
Divin.  1,  47,  106,  und  dasselbe  mit  nachfolgendem  farta,  satiata 
und  avida  Tusc.  2,  10,  24,  beidemale  in  Versen;  ferner  avis 
illa  videri  posset  interpres  et  satelles  lovis  Divin.  2,  35,  73; 
virtutibus  quas  tu  voluptatum  satellites  et  ministras  esse  voluisti 
Fin.  2,  12,  37  und  obsequitur  Phoebo  memoranda  satelles  Anth. 
Lat.  ed.  Riese  731,  33.  —  Gustos  ist  Commune  nach 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  6,  574,  Charis.  1,  15  S.  71  (I  91,  32)  und 
Prise.  6,  13,  69  S.  710  (II  254,  14);  es  ist  mit  Adject.,  Pronom. 
oder  Particip.  fem.  Gen.  verbunden  Enn.  (Fab.  260)  antiqua 
eriUs  fida  custos  corporis  bei  Non.  S.  39,  1  und  292,  15;  Plaut. 
Cure.  1,  1,  91  exsuscitate  vostram  huc  custodem  mihi;  Menaech. 
1,  2,  22  (131)  custodi  catae ;  Truc.  4,  3,  38  (812)  tu  bona  ei 
custos  fuisti;  Cic.  Tuscul.  2,  10,  24  nach  Bentley's  Verbesserung 
si  hanc  custodem  maesti  cruciatus  alo  (in  den  Hdschr.  hunc 
custodem);  Leg.  2,  17,  42  illam  custodem;  Ovid.  Met.  8,  320 
ex  umero  pendens  resonabat  eburnea  laevo  telorum  custos; 
Fast.   1,  261    custos   armillis   capta   Sabinis;    Fast.   6,   258   cum 


—     905     — 

flammae  custos  aede  recepta  sua  est;  Val.  Max.  2,  6,  7  eadem 
civitas  severitatis  custos  acerrima  est;  Senec.  Consol.  Marc.  4,  3 
custodem  diligentissimam ;  Val.  Flac.  5,  356  audit  virginei  custos 
grandaeva  pudoris;    Stat.  Achill."  1,  696  Tritonia  custos;   Theb. 

1,  530  fidissima  custos;  10,  659  ipsa  insanire  videtur  Sphinx 
galeae  custos;  Trachalus  bei  Quintil.  8,  5,  19  diligentissimae 
pudoris  custodes;  C.  I.  L.  6,  529  Minervae  custodi;  und  auf 
Nomina  fem.  Gen.   bezogen  Plaut.  Cure.  1,  1,  76;   Cic.  Fin.  4, 

7,  17;  Tusc.  2,  14,  33  und  Nat.  Deor.  2,  27,  67;  Lucr.  3,  324; 
Verg.  Aen.  4,  484;  11,  836;  Tibull.  1,  3,  84;  1,  5,  21;  Prop. 
4  (3),  16,  24;  Liv.  34,  9,  4;  Manil.  5,  556;  Val.  Max.  1,  1,  6; 

2,  9  Prooem.    —    Vigil    soll  Commune    sein  nach  Phoc.  2,  5 

8.  1693  (V  414,  21);  Prise.  7,  12,  65  S.  764  (II  342,  2)  sagt: 
vigil,  quod  quidam  duorum,  quidam  trium  generum  commune 
putant  esse  debere.  Dasselbe  ist  zwar  häufig  Adject.,  und  kann 
so  auch  mit  Fem.  verbunden  werden,  wie  vigil  Aurora  (vergl. 
Adject.  14),  aber  als  Subst.  wird  es  nicht  von  einer  Frau  ge- 
braucht, und  ist  also  nur  Masc. 

Miles  erklärt  Prise.  5.  4,  24  S.  650  (II  156,  15)  und  7, 
8,  35  S.  749  (II  316,  16)  für  ein  Commune,  indem  er  Ovid. 
Met.  2,  415  anführt,  wo  von  Callisto  gesagt  wird  miles  erat 
Phoebes;  ausserdem  hat  Ovid.  Her.  11,  48  nova  miles,  und 
Her.  6,  54  milite  tarn  forti  von  den  Lemnierinnen.  —  Strenuas 
quasque  equites  sagt  lul.  Valer.  Res.  gest.  Alex.  Magni  3,  75 
(ed.  Kubier  p.  154,  24)  von  den  Amazonen,  ebenso  3,  76 
(p.  155,  5)  quingentas  equites  armatas  et  strenuas.  —  Inter- 
pres  ist  Commune  nach  Charis.  ],  14  S.  34  und  35  (I  50,  2); 
Liv.  1,  7,  10  hat  interpres  veridica  deum,  und  Ennod.  Epist.  4, 
17  (ed.  Hartel  p.  111,  12)  fida  interpres,  sonst  ist  das  Wort 
mit  Beziehung  auf  Nomina  fem.  Gen.  gebraucht,  Plaut.  Pseud.  1, 
1,  40  (42);  Cic.  Divin.  2,  35,  73  und  Leg.  1,  10,  30;  Lucr.  6, 
1149;  Verg.  Aen  4,  608;  Horat.  A.  P.  111;  Stat.  Silv.  5,  1. 
101;  luven.  6,  544. 

Iudex  uberrima  principum  heisst  fama  Senec.  Consol. 
Marc.  4,  4  und  Senec.  Controv.  7,  8  (23),  6  quod  iudicis  suae 
clementiam  novit;  sonst  steht  iudex  in  Apposition  zu  einem 
Nom.  fem.  Gen.,  wie  Prop.  3  (2),  13,  14  domina  iudice  tutus  ero; 
auch  Cic.  Acad.  2,  28,  91  dialecticam  inventam  esse  dicitis,  veri  et 
falsi  quasi  disceptatricem  et  iudicem,  oder  im  Prädikat,  besonders 


-     906     — 

im  Abi.  absol.,  wie  Ovid.  Met.  2,  428  me  iudice  (in  der  Rede 
einer  Jungfrau)  und  Met.  8,  24  hac  iudice;  Phaedr.  8,  13,  3 
Vespa  iudice;  Petron.  122  v.  174  iudice  Fortuna;  Lucan.  10, 
226  Libra  sub  iudice  und  10,  367  sumus  tarn  saeva  iudice 
soutes;  Claudian.  Nupt.  lionor.  63  ni  probet  ante  suos  diva 
sub  iudice  cantus;  Ambros.  de  viduis  8,  44  nulia  ante  iudex 
femina.  —  Vindex  ist  Commune  nach  Charis.  1,  14  S.  35 
(I  50,  4).  Bei  Val.  Max.  4,  7  ext.  2  ist  optima  vindex  inso- 
lentiae;  Stat.  Theb.  1,  80  debita  vindex;  an  anderen  Stellen  ist 
vindex  auf  Nomina  fem.  Gen.  bezogen,  wie  Cic.  1.  agr.  2,  2,  4; 
Nat.  Deor.  3,  18,  46  und  Leg.  3,  17,  39;  Liv.  3,  56,  6;  Val. 
Max.  5,  3  ext.  3;  Senec.  Phaedra  266.  Über  den  adjekt.  Ge- 
brauch des  Wortes  vergl.  Adjekt.  14  —  Index,  gewöhnlich 
Masc,  ist  als  Fem.  behandelt  Ovid.  Epist.  ex  Pont;  3,  9,  49 
index  nimium  vera;  Val.  Max.  2,  5,  5  certissima  index;  Amm. 
Marc.  25,  8,  13  index  tristiorum  casuum  velocissima;  Ennod. 
Epist.  5,  3  (ed.  Hartel  p.  126,  16)  fida  index;  öfter  iu  Beziehung 
auf  Nomina  fem.  Gen.,  Cic.  1.  agr.  2,  2,  4;  Off.  1,  37,  133; 
Ovid.  Amor.  3,  13,  21  und  A.  A.  1,  389;  1,  397;  Liv.  7,  37, 
2;  8,  18,  5;  8,  18,  7;  8,  18,  8;  9,  23,  14;  39,  13,  5:  Quintil. 
11,  3,  62;  11,  3,  75;  Stat.  Achill.  1,  674  und  Theb.  9,  356. 
—  Testis,  sonst  Masc,  nimmt  Adjekt.  oder  Partizip,  fem.  Gen. 
zu  sich,  Ovid.  Fast.  4,  203  im  Patav.  (in  mehreren  Hdschr.  pro 
magno  teste,  wie  Epist.  ex  Pont.  3,  9,  50  beinahe  in  allen 
Büchern  incorrupti  testis);  Trag.  Octav.  78  testis  nostra  fida 
doloris;  Sil.  7,  449  testis  certissima;  Suet.  Claud.  40  inducta  teste; 
öfter  ist  es  auf  Nomina  fem.  Gen.  bezogen,  wie  Terent.  Hec. 
4,  4,  72  (694);  Cic.  Verr.  Acc.  2,  59,  146;  3,  24,  59;  pro  Plane. 
30,  74;  pro  Scaur.  2,  29,  45  a;  Divin.  1,  40,  89;  Off.  1,  22,  75; 
Verg.  Ecl.  5,  21  und  Aen.  9,  288;  Ovid.  Amor.  1,  6,  70;  Met. 
2,  45;  5,  543  und  Fast.  2,  273;  3,  322;  4,  344;  Liv.  2,  23,  4; 
4,  11,  7;  9,  8,  4;  Val.  Fl.  7,  418;  Quintil.  11,  2,  24,  einigemale 
auf  Nomina  neutr.  Gen.,  wie  Horat.  Carm.  4,  4,  38  testis  Metaurum 
flumen;  Prop.  2,  9,  41  sidera  sunt  testes;  Liv.  41,  20,  8  templum 
potest  testis  esse.  In  einem  Falle,  wie  der  der  letzterwähnten 
Beispiele  ist,  sagt  Alcim.  Avit.  6,  576  caelum  teste  vocat,  wie 
wenn  testis  ein  Adjek.  auf  is  e  wäre. 

Praeses    arcis  wird  Minerva  genannt  Liv.  31,  30,  9;  37, 
37,  2 ;   45,   28,   1 ;   praeses   belli  Tritonia   virgo   Verg.  Aen.  11, 


—     907     — 

483;  praesidem  terrae  deam  Senec.  Phaedra  114,  ferner  Stat.  Silv. 
3.  2,  107.  —  Obses    ist    Commune    nach    Prise.    6,    10,    56 

5.  703  (II  241,  18).  Es  ist  von  Frauen  gebraucht  Ovid.  Met. 
8,  48;  Liv.  2,  13,  7;  2,  13,  8;  Senec.  Contr.  9,  6  (29),  3;  Val. 
Max.  3,  2,  2;  Lucau.  8,  130;  Anzeichen,  dass  das  Wort  fem. 
Gen.  sei,  sind  nicht  vorhanden.  —  Praes  hat  das  Verb,  parata 
est  neben  sich  Plaut.  Persa  2,  4,  17  (288)  nach  Palraer.  Ver- 
mutung, im  Ambr.  ist  praest,  in  den  übrigen  Büchern  praestost, 

Heres   ist  nach   Prise.    5,  4,  27  S.  651  (II  159,  12)   und 

6,  11,  59  S.  704  (II  243,  8)  ein  Commune;  dagegen  lehrt 
Charis.  1,  15  S.  79  (I  102,  20),  dass  heres  zwar  für  beide  Ge- 
schlechter gelte,  aber  nur  masc.  Gen.  sei,  und  dass  nicht  secunda 
heres  gesagt  werde.  Vergl.  unter  135.  Wir  finden  jedoch  das 
Wort  nicht  allein  auf  Frauen  angewandt,  wie  Plaut.  Most.  1,  3,  77 
(231);  Cic.  Verr.  Acc.  1,  41,  104;  1,  43,  111  und  de  rep.  3, 
10,    17;    Ovid.   Her.   9,    110;    Senec.  Contr.  2,  15,  6;   2,  15,  7; 

2,  15,  8;  2,  15,  9;  Gaius  Inst.  2  §  274  und  Dig.  37,  7,  2; 
Papin.  Dig.  37,  7,  5;  Ulpian.  daselbst  1.  1  §  8  und  1.  3;  Sym- 
mach.  Epist.  10,  59;  C.  I.  L.  2,  2050;  2,  2052;  2,  2098;  2, 
4147;  2,  4347;  2,  4390;  2.  4400;  3,  1520;   3,  1539;   3,   5817; 

3,  5841;  5,  543;  7,  325;  10,  3445;  10,  3447;  I.  Neap.  2696; 
2705;  Orell.  2671  uud  llenz.  6730,  sondern  Gaius  Inst.  3  §  14 
und  Ulpian.  Fragm.  26,  6  haben  auch  legitima  heres;  Paul. 
Dig.  29,  5,  22  ingratae  heredis;  Gaius  Inst.  3  §  40  und  Tryphou. 
Dig.  37,  7,  9,  ferner  Mos.  et  Rom.  legura  collatio  16,  2,  3 
sua  heres;  Hieronym.  Chron.  2  S.  159  Ol.  204  heredis  suae; 
C.  I.  L.  2,  2326  Aemiliae  Arteraisiae  uxoris  et  hered.  suae; 
6,  2563  secunda  heres,  uud  Venant.  Fortun.  Carm.  8,  6,  44 
claram  heredem.  Dagegen  werden  C.  I.  L.  3,  6207  zwei  Frauen 
heredes  primi  genannt. 

Artifex  ist  Commune  nach  Prise.  7,  16,  79  S.  772  (II 
354,  18).  Bei  Val.  Max.  1,  8  ext.  18  ist  omnis  bonae  malaeque 
materiae  fecuuda  artifex  natura,  und  Plin.  N.  H.  22,  24,  56  (117) 
von  der  Natur  parens  illa  ac  divina  reinim  artifex.  Cic.  Fin.  1, 
13,  42  sapientia  expetitur,  quod  est  tamquam  artifex  conquirendae 
et  coinparandae  voluptatis,  und  Nat.  Deor.  2,  22.  58  natura  uou 
artificiosa  solum,  sed  plane  artifex  dicitur.  Tac.  Ann.  12,  66 
artifex  talium  Locusta.  —  Opifex  coronae  heisst  Europa  bei 
Horat.    Carm.   3,   27,   30;   esse    rhetoricen   persuadendi  opificem 


—     908     — 

Quintil.  2,  15,  4;  Tisias  suasionis  opificem  (nämlich  die  eben 
erwähnte  professionem  oratorum  forensium)  esse  memorat  Amm. 
Marc,  30,  4,  3;  fallend]  versuta  opifex  Prudent.  Psychom.  260; 
optima  natura  rerum  opifex  Sidon.  Carmen  7,  140.  —  Carnifex 
scheint  von  Charis.  1,  14  S.  34  und  35  (I  50,  5)  nur  wegen 
der  adjekt.  Anwendung,  über  welche  Adjekt.  14  zu  vergleichen, 
als  Commune  angesehen  zu  werden,  aber  Cyprian.  de  lapsis  24 
sagt  ipsa  sui  carnifex.  —  Munifex  gebraucht  Plin.  N.  H.  11, 
40,  45  (234)  als  Femin. :  uno  vero  ex  omni  turba  relicto  sola 
munifex,  quae  genito  fuerat  adtributa  dependet.  —  Au sp ex  er- 
scheint zuweilen  als  Apposition  oder  als  Prädikat  zu  Nomina 
fem.  Gen.  So  Horat.  Epist.  1,  3,  13  auspice  Musa;  Senec.  Tro. 
873  (863)  auspice  Helena  dignus  und  Med.  68  auspice  dextera; 
Eumen,  Paneg.  Constantio  Caes.  3,  1  o  Kalendae  Martiae,  sicuti 
olim  annorum  volventium,  ita  nunc  aeternorum  auspices  impera- 
torum;  Claudian.  in  Ruf.  1,  83  hac  (Megaera)  auspice;  VI  con. 
Honor.  653  auspex  Victoria  und  Epist.  2,  51  auspex  purpura. 
137.  Über  auctor  sagt  Prob.  Cathol.  1,  26  S.  1452  (IV 
12,  28):  Auctor  si  sit  tractum  a  verbo  augeo,  auctrix  facit;  si 
non  venit  a  verbo,  sed  significat  principem,  quod  nomen  non 
venit  a  verbo,  et  feminino  genere  auctor  facit,  sicut  Vergilius 
(Aen.  12,  159)  ex  persona  lunonis:  Auctor  ego  audendi;  princeps, 
non  quae  augeam,  nam  auctrix  diceret.  Prob.  Instit.  art.  S.  286 
(IV  91,  30):  Sane  in  hac  forma  generis  masculini,  qua  dixiraus 
nominativo  casu  numeri  singularis  nomina  tor  syllaba  terminari, 
hoc  monemus,  quod  hoc  unum  nomen,  id  est  auctor  propter 
sonos  communis  generis  esse  operteat,  hoc  in  sonis  conpetenter 
tractabimus  und  S.  342  (IV  128,  17):  Quaeritur,  quare  Vergilius 
(Aen.  12,  159)  de  lunone  „auctor  ego  audendi"  et  non  auctrix 
pronuntiarit.  Hac  de  causa,  quoniam  quaecumque  nomina  a 
verbis  anomalis  venire  intelleguntur,  haec  aut  deficiunt  aut  recte 
anomale  prouuntiantur.  Nunc  cum  et  hoc  nomen  a  verbo  ano- 
malo  oriri  reperiatur,  id  est  ab  audeo  (facit  enim  specie  perfecta 
ausus  sum),  et  ideo  hoc  nomen  feminini  generis  auomalum  facere 
pronuntiatur.  Charis.  1,  14  S.  29  und  30  (I  44,  3):  Omne 
nomen  masculinum,  quod  per  tor  syllabam  nominativo  casu 
terminatur.  feminino  per  trix  finietur,  nihilque  ex  numero  sylla- 
barum  translatum  amittet  ....  excepto  auctore,  cum  etiam  haec 
auctor  dici  debeat Auctor   siquidem   propterea   dicitur. 


—     909     — 

quod  augere  generavit,  auctricem  dicemus,  quod  pariter  augere 
possit;  cum  vero  ad  auctoritatem  referatur,  pro  communi  reci- 
piendum.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  12,  159:  Nomiua  in  tor  exeuntia 
feminina  ex  se  faciunt,  quae  in  trix  terminantur,  si  tarnen  a 
Terbo  veniant,  ut  ab  eo  quod  est  lego,  et  lector  et  lectrix  tacit, 
doceo  doctor  et  doctrix.  Si  autem  a  verbo  non  venerint, 
coramunia  sunt.  Nam  similiter  masculina  et  feminina  in  tor 
exeunt,  ut  hie  et  haec  Senator,  hie  et  haec  balneator,  licet 
Petronius  usurpaverit,  balueatricem  dicens.  Tale  est  et  hie  et 
haec  auctor,  sed  tunc,  quando  ab  auctoritate  descendit,  ut  hoc 
loco.  Cum  autem  venit  ab  eo  quod  est  augeo,  et  auctor  et 
auctrix  facit;  ut  si  auctor  divitiarum  dicas,  vel  auctrix  patrimonii. 
Prise.  5,  4,  20  S.  648  (II  154,  22):  Auctor  quando  av^svxriv 
significat,  commune  est;  quando  ccv^rjT^p,  auctrix  facit  femiuinum, 
sicut  omnia  verbalia  in  or  desinentia.  Cledon.  Art.  S.  1892 
(V  37,  7):  Haec  nomina  verbialia  dicuntur,  quae  de  verbis  fiunt 
[dictor  facit  dictrix,  lector  facit  lectrix,  auctor  non  facit  aucti'ix], 
die  letzten  Worte  von  Keil  eingeklammert;  Placid.  ed.  Goetz 
V  49,  14:  Auctrix  ab  augendo  dictum  est  ut  vero  ab  aucto- 
ritate generis  est  communis,  ut  hie  et  haec  auctor.  Auctor 
als  Fem.  steht,  wie  bei  Verg.  Aen.  12,  159  auch  Cic.  Divinat. 
1,  15,  27  sibi  eas  aves,  quibus  auctoribus  officium  et  fidem 
secutus  esset,  bene  consuluisse;  Ovid.  Met.  8,  108  merito- 
rum  auctore  relicta  und  10,  673  dea  muneris  auctor;  Fast. 
5,  192  optima  tu  propra  nominis  auctor  eris,  und  6,  709  (in  einer 
Rede  der  Minerva)  sum  tamen  inventrix  auctorque  ego  carminis 
huius;  Her.  14,  109  quorum  mihi  cana  senectus  auctor;  Liv. 
40,  4,  14  auctor  mortis  von  einer  Frau,  und  7,  40,  18  ira  et 
spe  fallacibus  auctoribus;  Manil.  1,  301  Poenis  haec  certior 
auctor;  Senec.  Med.  987  ipsam  sceleris  auctorem;  Arnob.  4,  27 
(von  der  Venus)  Romanae  dominationis  auctorem;  Lact.  lustit. 
1,  17,  10  Venus  auctor  mulieribus  in  Cypro  fuit,  uti  vulgo  cor- 
pore quaestum  facerent;  Gell.  7  (6),  1,  8  numquam  hoc  convenisse 
naturae  auctori  parentique  omniumrerumbonarum;  Capitol. Maxim, 
duo  7,  5  quidam  Mammaeam  dicunt  auctorem  fuisse;  Oros.  4,  6,  21 
Carthagiuienses  cum  Tyrum  urbem,  auctorem  originis  suae,  ab 
Alexandro  Magno  captam  eversamque  didicissent;  Prise.  Land, 
imp.  Auast.  302  qua  laudes  meritas  Augustae  dioere  possini, 
auctor  quae  fuerat  tantorum  et  causa  bonorum?;  Maerob.  Somn. 


—     910     — 

Scipion.  1,  11,  7  nee  dubium  est,  quin  ipsa  sit  mortalium  cor 
porum  et  auctor  et  conditrix;  Serv.  zu  Verg.  Ge,  1,  222  Ari- 
adnen  utpote  salutis  auctorem-,  zu  Aen.  2,  602  (von  der  Venus) 
nisi  ipsa  rapieudi  Helenam  Paridi  auctor  fuisset,  zu  6,  280  aucto- 
ribus  furiis,  und  zu  7,  762  quae  tanti  auctor  est  generis.  In  gleicher 
Bedeutung  ist  auctrix  Tert.  Cor.  mil.  4-,  adv.  Marc  2,  12:  5,  10;  de 
anima  57;  adv.  Hermog.  5;  Spcct.  18;  Iinpp.  Dioclet.  et  Maxim. 
Cod.  8,  44J45),  16;  Chalcid.  Tim.  297;  Salvian.  Gub.  Dei3,  9,  48. 
Noch  andere  Nomina  auf  tor  oder  sor  werden  in  Be- 
ziehung auf  Frauen  gebraucht,  ohne  jedoch  Adjekt.,  Pronom. 
oder  Partizip,  fem.  Gen.  zuzulassen.  Successor  in  solcher 
Anwendung  belegt  Charis.  1,  15  S.  66  (I  86,  7)  mit  Com. 
Severus:  Iguea  iam  caelo  ducebat  sidera  Phoebe,  fraternis 
successor  equis,  auch  Hygin  .  Fab.  143  (ed.  Schmidt  p.  124.2 
habiturus  successorem  (nämlich  seine  Tochter)  regni  sui.  — J 
Sponsor  ist  in  einer  Interpolation  Ovid.  Her.  15  (16),  114) 
Sponsor  coniugii  stat  deapictasui.  —  Conditor  von  AgrippinaTac, 
Germ,  28:  Ubii  quamquam  libentius  Agrippinenses  conditoris 
sui  nomine  voceutur,  wo  Lips.  conditoris  suae  wollte.  —  De- 
fensor  bei  Ulpian.  Dig.  16,  1,  2  §  5  si  raulier  defensor  alicuius 
exstiterit;  Cassian.  Collat.  patrum  8,  11  mulier  quae  huius  rei 
persuasor  exstitit.  —  Wenn  Mart.  1,  90,  6  sagt:  at  tu,  pro 
facinus,  Bassa,  fututor  eras,  so  war  hier  die  Form  des  Masc. 
erforderlich,  weil  futuere  auf  männliche  Unzucht  geht.  Bassa 
ist  also  eine  tribas.  Das  Fem.  fututrix  wird  nur  als  Adject. 
gebraucht,  wie  bei  manus  und  lingua.  Charis.  1,  14  S.  30 
(I  44,16)  sagt:  Viator  et  institor  et  tutor  ae  similia  pro 
communibus  accipienda,  nihil  enim  quasi  praecipuum  per  verba 
habent.  Nerat.  Dig.  26,  1,  18  bemerkt  zwar:  Feminae  tutores 
dari  non  possunt,  quia  id  munus  est  masculorum,  nisi  a  prin- 
cipe filiorum  tutelam  specialiter  postulent;  aber  doch  ist  tutrix 
bei  Ps.  Verg.  Cul.  23  ed.  Haupt  te  tutrice;  bei  Imp.  lustinian. 
Cod.  5,  35,  3  §  1  ita  filiorum  suorum  vel  filiarum  natiiralium 
tutricem  eam  existere  sancimus  und  bei  Fulgent.  Myt.  praef. 
ed.  Helm  p.  14,  21  bis  te,  inquit,  Fulgenti,  tutricibus  spon- 
dideram  largiturum.  Viator  und  institor  sind  ebenso  wenig  wie 
tutor  als  Fem.  irgendwo  nachgewiesen:  Mart.  Capella  6  §  581 
hat  viatrix.  Dasselbe  als  Nom.  propr.  C.  I.  L.  5,  1045.  — 
Balneator,  welches   nach  Serv.  zu  Verg.  Aen,  12,  159  Com- 


-     911     — 

inune  sein  soU,  ist  als  Fem.  gleich  unerhört;  Prob.  Cathol.  1,  26 
S.  1452  (IV  13,  1)  giebt  balneatrix  als  Fem.,  und  Serv.  selbst 
erkennt  an,  dass  diese  Form  von  Petron.  gebraucht  sei.  — 
Wie  Senator,  welches  von  Serv.  zu  Verg.  Aen.  12,  159  neben 
balneator  genannt  wird,  als  Fem.  habe  stehen  können,  ist  schwer 
zu  begreifen,  und  doch  führt  Prise.  4,  7,  40  S.  638  (II  140,  16) 
senatrix  unter  den  Substantiven  an,  die  von  denen  auf  -or  ge- 
bildet sind.  —  Dictatrix  Plaut.  Persa  5,  1,  18  (770)  und 
imperatrix  Cic.  pro  Cael.  28,  67  sind  im  Scherz  gebildet,  aber 
Ambros.  de  instit.  virg.  2,  11  ut  esset  animae  tamquam  impe- 
ratrici  suae  caro  subditiva;  Ennod.  Epist.  2,  19  (ed.  Hartel 
62,  18)  via  enim  scelerum  non  imperatrix  nostra  legitur  esse, 
sed  famula,  cum  de  peccatis  dicitur:  sub  te  erit  adpetitus  eorum; 
Auct.  de  S.  Hei.   11,   13  imperatrix  uxor  imperatoris. 

Auriga  bezeichnet  Prise.  6,  1,  2  S,  677  (II  195,  21)  als 
Commune,  wobei  er  wohl  an  Verg.  Aen.  12,  918  nee  currus 
usquam  videt  aurigamve  sororem  gedacht  haben  mag-,  aber 
aui'iga  wird  dadurch  nicht  zum  Commune,  dass  eine  Frau  so 
genannt  wird,  welche  unter  aussergewöhnlichen  Umständen 
diese  Stellung  einnimmt.  Indessen  ist  auch  bei  Colum.  3,  10,  9 
verbunden  velut  aui'igam  rectricemque  membroi'um  animam.  — 
Conviva  ist  Commune  nach  Charis.  1,  15  S.  37  (I  52,  9) 
Prise.  5,  2,  6  S.  642  (II  144,  5)  und  Donatian.  Fragm.  ed.  Keil 
VI  276,  13,  welche  für  das  Gen.  fem.  aus  Pompon.  (16)  omnes 
convivas  meas  anführen.  —  Verna  ist  nach  Prob.  Cathol.  1,  1 
S.  1439  und  1440  (IV  3,  10);  1,  15  S.  1445  (IV  7,  1)  und 
1,  52  S.  1473  (IV  29,  6)  gen.  omnis,  so  dass  verna  puer,  verna 
puella  und  verna  mancipium  gesagt  werden  soll;  als  Bezeich- 
nung von  Frauen,  öfters  auch  mit  einem  Pronom.  oder  Partizip, 
fem.  Gen.  verbunden,  ist  es  in  Inschr.,  C   I.  L,  2,  3501;  5,  3950; 

5,  5959;  6,  485;  6,  1911;  6,  2650;  6,  5313;  6,  5693;  6,  6043; 

6,  6588;  6,  6644;  6,  6714;  6,  6931:  6,  7497;  6,  7767;  8,  4283; 
8,  7556,  7;  8,  9422;  9,  1527;  10,  1981;  10,  2670;  10.  2869; 
10,  3005;  10,  3369;  I.  Neap.  4153;  6957;  7097;  luscr.  de 
l'Alg.  2038;  2039;  Orell.  1320;  2809;  2963;  4742;  4791;  Henz. 
6322;  7194;  Grut.  S.  654,3.  —  Perfuga  ist  Commune  nach 
Prise.  4,  1,  6  S.  622  (II  121,  5);  dafür  fehlen  Belege,  aber 
Liv.  2,  1,  4  verbindet  illa  pastorum  couvenarunique  plcbs,  trans- 
fuga   ex    suis   populis.    —    Naiades    undicolae   hat  Varro   (Sat. 


—     912     — 

Menipp.  130)  bei  Non.  S.  250,  23;  pistrira  undicolam  Aviea. 
Arat.  809.  —  Gens  accola  Nili  Sil.  9,  224;  accola  gentis 
mulier  Sedul.  4,  225;  iucola  als  Femin.  schon  Catull,  64,  228 
tibi  si  sancti  concesserit  incola  Itoni,  ferner  Caraeren  incola 
turba  vocant  Ovid.  Fast.  3,  582;  incola  quaedam  stagni  (d.  i. 
rana)  Phaedr.  1,  6,  6;  corrupta  incola  luxu  Prudent.  Hamart.  942; 
nemorum  incolam  Dianam  C.  I.  L.  6,  124;  amnicolae  salices 
Ovid.  Met.  10,  96.  —  Advena,  welches  nach  Donat.  2,  4,  4 
S.  1747  (IV  376,  12)  und  Prise.  4,  1,  6  S.  622  (II  121,  6); 
5,  2,  6  S.  642  (n  144,  5)  Commune,  nach  Prob.  Cathol.  1,  1 
S.  1440  (IV  3,  11);  1,  15  S.  1445  (IV  7,  1);  1,  52  S.  1473 
(IV  29,  7)  gen.  omnis  ist,  steht  neben  den  Fem.  anus  Terent. 
Heaut.  1,  1,  44  (96);  neben  paelex  Ovid.  Her.  9,  121;  neben 
quercus  Calpurn.  Eclog.  4,  67  und  dem  Nomen  proprium  Dido 
Sil.  4,  767,  und  mit  Beziehung  auf  Anna  Sil.  8,  164;  uxorem 
advenam  Hygin.  Fab.  25;  in  aquis  advenis  Amm.  Marc.  15,  11, 
18  und  18,  7,  10  ist  es  zum  Adject.  geworden.  Convena, 
welches  nach  Prise.  4,  1,  6  S.  622  (II  121,  6)  ebenfalls  Com- 
mune ist,  steht  als  Adject.  in  convena  multitudine  Amm.  Marc. 
15,  5,  25,  und  aquis  convenis  Amm.  Marc.  23,  3,  8;  23,  6,  57; 
Solin.  37,  1.  —  Adsecula  wird  von  Cbaris.  1,  15  S.  37  (I  52,  9) 
und  Prise.  4,  1,  6  S.  622  (II  121,  6),  athleta  von  Charis.  1,  15 
S.  83  (I  108,  6),  agricola,  caelicola,  parricida,  Graiugena 
von  Prise.  5,  2,  6  S.  642  (II  144,  6)  zu  den  Communia  ge- 
zählt. Parricida  gebraucht  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  6,  74;  8,  48 
von  Scylla  und  von  einer  bösen  Mutter;  Arnob.  4,  16  von  IVIi- 
nerva;  dasselbe  ist  in  parricida  nece  Arnob.  3,  26  als  Adject. 
behandelt.  Von  den  übrigen  der  eben  zusammengestellten 
Nomina  finden  wir  keines  mit  Beziehung  auf  eine  Frau  oder 
auch  nur  auf  ein  Nomen  fem.  Gen.  gebraucht;  Graiugenas 
domos  war  falsche  Lesart  Catull.  64,  36.  Aber  mit  einem  Neutr. 
ist  ruricola  verbunden  Ovid.  Trist.  4,  6,  1  ruricolae  aratri. 

Für  ist  nach  Charis.  Art.  gramm.  1,  15  S.  66  (I  86,  15) 
und  Exe.  art.  gramm.  S.  91  (I  544,  7);  Prise.  5,  4,  20  S.  648 
(II  155,  3);  6,  10,  51  S.  701  (II  237,  21);  7,  7,  34  S.  748 
(II  316,  4)  und  Phoc.  1,  5  S.  1690  (V  412,  8)  Commune; 
Charis.  Art.  gramm.  1.  15  S.  66  (I  86,  16)  giebt  hie  für  furis, 
mit  dem  Hinzufügen :  dicitur  autem  für  et  commune  esse.  Plaut. 
Poen.  5,  4,  67  (1237)  fures  estis  ambae,  zeigt  nur,  dass  es  zu 


—    913     — 

für  kein  eigenes  Fem.  giebt,  nicht  aber,  dass  für  fem.  Gen.  ist. 
—  Homicida  ist  Mascul.,  Femin.  aber  Senec.  Contr.  1,  2,  5 
quid  si  tantum  capta,  quid  si  tantum  prostituta,  quid  si  tantum 
homicida,  quid  si  tantum  rea  fuisses?;  Dracont.  Medea  231  und 
232  cur  homicida  vacas  et  stas  rea?  sed  rea  non  es,  si  fueris 
homicida  magis.  —  Latro  ist  Commune  nach  Charis.  Exe.  art. 
gramm.  S.  92  (I  545,  4);  Serv.  zu  Aen.  12,  519;  Prise.  5,  2,  10 
S.  643  (II  146,  8);  nebulo  nach  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  93 
(I  545.  5);  cupo  und  fullo  nach  Charis.  Art  gramm.  1,  15 
S.  47  (I  63,  10),  wo  jedoch  hinzugefügt  wird:  quamvis  Ver- 
gilius  librum  suum  Cupam  inscripserit:  fullo  auch  nach  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  12,  519;  mango  nach  Rhemn.  Pal.  S.  1370 
(V  537,  13),  während  Prise.  5,  2,  10  S.  634  (II  146,  11)  es 
nur  als  Masc.  kennt.  Beispiele  des  Gen.  fem.  dieser  Nomina 
fehlen  gänzlich.  Bei  Prise.  5,  7,  41  S.  657  (11  168,  12),  wo 
von  den  auf  zwei  Consonanten  ausgehenden  Nomina  die  Rede 
ist,  heisst  es:  Quae  supra  syllabam  sunt,  si  sint  propria  vel  in 
ps  desinentia.  masculina  sunt:  Arruns,  Ufens,  Cinyps,  Mavors 
manceps,  adeps  ro  Xinog  forceps,  auceps,  quae  tamen  veteres 
etiam  feminine  genere  protulerunt.  Darauf  folgen  einige  Bei- 
spiele von  adeps  und  forceps  als  Fem.  Aber  die  Bemerkung 
über  das  Gen.  fem.  ist  notwendig  auch  auf  auceps  und  Avahr- 
scheinlich  ebenfalls  auf  manceps  zu  beziehen,  welche  beide  wir 
nur  als  Masc.  kennen.  Denn  wenn  die  Kupplerin  bei  Plaut. 
Asin.  1,  3,  67  (220)  in  der  Vergleichung  des  lenocinium  mit 
dem  aucupium  sagt:  auceps  sum  ego,  so  bedeutet  dies:  ich  bin 
der  Vogelsteller,  und  beweist  nichts  für  das  Gen.  fem.  des 
Wortes.  Prise.  5,  7,  40  S.  656  (II  167,  10)  sagt:  In  duas 
desinentia  consonantes,  si  sint  adiectiva,  communia  sunt  trium 
generum,  ut  hie  et  haec  et  hoc  expers,  prudens.  inops, 
insons.  In  bis  sunt  ponenda  et  illa  omnia,  quae  apud  Graecos 
vel  communia  sunt  vel  faciunt  ex  se  feminina;  princeps  o 
ixQxrjyög  xai  ^  ccQXfjyog.  Virgilius  in  X  (v.  254) :  Tu  mihi  nunc 
pugnae  princeps,  tu  rite  propinques  augurium,  Phrygibusque 
adsis  pede,  diva,  secundo.  So  auch  Cic.  Nat.  Deor.  3,  21,  53 
Minervam,  quam  principem  et  inventricem  belli  feruut.  Als 
Adject.  haben  princeps  neben  femina  K.  Augustus  bei  Macrob. 
Sat.  2,  5,  6;  Ovid.  Epist.  ex  Pont.  3,  1,  125;  Plin.  N  H.  8, 
32,  50  (119);  Plin.  Epist.   7,  24,  4;    Curt.  10,  1,  3;  als   Subst. 

Neue- Wagener.    Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  58 


—     914     — 

nimmt  es  wohl  Romanus  zu  sich  Tac.  Ann.  2,  57,  aber  Roma- 
nae  principis  wird  durch  Consol.  ad  Liv.  Aug.  356  nicht  ge- 
währleistet; vergl.  P.  L.  M.  ed.  Baehrens  V  103  Nr.  24  v.  4 
arsit  et  in  vidua  principe  verus  amor. 

Nach  Mart.  Capella  3  §  296  sollen  fidicen  und  tibicen 
Communia  sein,  er  bemerkt  jedoch  selbst:  quod  frequentissimi 
auetores  non  probant.  Charis.  1,  15  S.  67  (I  87,  19):  Sunt 
qunedam  et  communia,  ut  cornicen,  liticen;  nam  tibicen 
masculinum  est,  facit  enim  feminino  genere  tibicinam.  Prise. 
5,  1,  4  S.  641  (11  142,  26)  giebt  als  Communia  tibicen  und 
fidicen,  mit  dem  Hinzufügen:  ut  quibusdam  placet,  nam  usus 
eorum  feminina  in  a  terminat,  fidicina  et  tibicina.  Bei  Charis. 
Art.  gramm.  1,  10  S.  16  (I  28,  14);  1,  14  S.  24  (I  38,  5)  und 
Exe.  art.  gramm.  S.  88  (I  541,  24)  und  bei  Prise.  5,  3,  12 
S.  645  (I  148,  19)  werden  alle  Composita  aus  cano,  ausser  den 
bisher  aufgeführten  noch  tubicen,  einfach  für  Masc.  erklärt,  und 
Prise,  bemerkt  dabei:  quorum  feminina,  quae  sunt  in  usu,  a 
genetivo  figurantur  mutata  is  in  a:  lidicinis  fidicina,  tibiciuis 
tibicina.  Wir  finden  als  Fem.  nur  fidicina  Plaut.  Epid.  1,  1, 
47;  Stich.  2,  2,  56  (380);  Terent.  Eun.  3,  2,  4  (457);  5,  5,  15 
(985);  Capit.  Ver.  8,  11;  Mart.  Capella  3  §  296;  Porphyr,  ad 
Hör.  Carm.  1,  17,  18  und  tibicina  Enn.  (Sat.  88)  bei  Varro 
L.  L.  7,  5,  104;  Plaut.  Aul.  2,  4,  13  (289);  Most.  4,  2,  44 
(960);  Terent.  Ad.  5,  7,  7  (905);  5,  7,  9  (907);  Cic.  de  suis 
consil.  (fr.  3  p.  75  Kays.)  bei  Boeth.  Inst.  mus.  1,  1  (ed.  Fried- 
lein p.  185,  15)  und  Augustin.  c.  lul.  Pelag.  5,  4,  23;  Hör. 
Epist.  1,  14,  25;  Ovid.  Fast.  6,  687;  luven.  2,  90;  Mart.  14, 
64,  1;  Gell.  1,  11,  7,  Zu  cornicen,  liticen,  tubicen  fehlt  das 
Fem.  darum,  weil  die  dadurch  angezeigten  Instrumente  gewiss 
nur  von  Männern  gespielt  wurden.  Charis.  aber  betrachtet 
cornicen  und  liticen  als  Communia,  weil  keine  Fem.  dazu  vor- 
handen sind,  wie  eben  dies  einzelne  Grammatiker  dazu  be- 
wogen zu  haben  scheint,  die  oben  erwähnten  Nomina  für,  latro, 
nebulo,  fullo,  mango  für  Communia  zu  erklären. 

Communia  sind  noch  einige  aus  dem  Griech.  stammende 
Gentilia.  Cum  Aethiopibus  aniculis  Lamprid.  Heiig.  32,  5. 
Arabern  Myrrhum  Anth.  Lat.  ed.  Riese  923,  1.  —  Areas 
steht  als  Fem.  Sil.  6,  636;  C.  I.  L.  3,  2924,  und  als  Adject. 
fem.    Gen.   Verg.  Aen.  11,    835  Arcades  alae;   Val.  Fl.   5,  205 


J 


-     915     - 

Arcados  deae;  Stat.  Silv.  5,  2,  128  Arcadas  turmas  und  Theb. 
1,  94  Arcadas  aras.  —  Ausone  terra  Terent.  Maur.  2170; 
Ausone  voce  Avien.  Arat.  102.  ^—  Terraeque  in  fine  Libyssae 
Lucan.  9,  666;  turbae  Libyssae  Sil.  1,  247;  belua  nee  retinet 
tardante  Libyssa  timore  Sil.  3,  459;  coniux  Libyssa  Sil.  4,376; 
facibus  Libyssis  Sil.  6,  712;  gentis  Libyssae  Sil.  8,  205;  exuviae 
Libyssae  Sil.  16,  566.  —  Ligus  als  Fem.  Sallust.  (Hist.  11-8) 
bei  Prise.  6,  15,  80  S.  715  (II  264,  10)  und  Tac.  Hist.  2,  13, 
und  als  Adject.  fem.  Gen.  Pers.  6,  6  Ligus  ora.  —  Nomas  als 
Femin.  Prop.  5  (4),  7,  37;  Mart.  8,  55,  8;  9,  75,  8.  —  Numi- 
darum  mulierum  Ephem.  epigr.  5  S.  370  Nr.  633  Z.  1.  — 
Phaeacas  silvas  Prop.  4  (3),  2,  11.  —  Phoenissa  arma  Sil.  3, 
362;  classis  Phoenissa  Sil.  7,  409;  Phoenissa  agmina  Sil.  17, 
146;  Phoenissa  iuventa  Sil.  17,  631;  Phoenissae  domus  Stat. 
Theb.  3,  189;  Phoenissa  cohors  Stat.  Theb.  9,  527.  —  Thrax 
steht  als  Fem.  C.  I.  L.  6,  2734;  6,  13352;  natione  Thrace 
C.  l  L.  8,  3198.  —  Matre  Scytha  natum  Rutil.  Lup.  2,  9.  —  Da- 
tames  matre  Scythissa  natus  Corn.  Nep.  Datam.  1,  1  ist  nicht 
sicher,  denn  Nipperdey  bemerkt  hierzu:  Scythissa  muss  Eigenname 
sein,  da  die  Mutter  des  Datames  eine  Paphlagonierin  war.  —  Auch 
EHssa  domo  Phoenix  Solin.  27,  10  ist  ungenau,  indem  das  Fem. 
Phoenissa  heisst.  Phoenix  elate  Plin.  N.  H.  29,  3,  13  (56)  ist 
nicht  nach  Phönicieu  benannt,  sondern  sagt  dasselbe,  wie  N.  H. 
23,  5,  53  (99)  palma  elate  sive  spathe,  so  wie  N.  H.  12,  28, 
62  (134)  elate,  abies,  palma  und  spathe  als  Namen  des  näm- 
lichen Baumes  angegeben  sind. 

138.  Mehrere  Tiergattungen  unterscheiden  die 
Benennungen  der  beiden  Geschlechter  durch  die  End- 
ungen US  und  a:  agnus  agna,  aper  (für  aprus)  apra  (Prise.  6, 
7,  44  S.  698  =  II  233,  12,  nach  Varro  L.  L.  8,  24,  47  ist 
aper  allein  auch  für  das  Fem.  gebräuchlich),  asinus  asina, 
asellus  asella,  caper  capra,  capellus  (Prise.  3,  8,  40  S.  617  = 
II  112,  17)  capella,  catulus  catula,  cervus  cerva,  columbus  co- 
lumba  (vergl.  unter  139),  equus  equa,  hinnus  hinna  (Non.  S.  122, 
4),  iuvencus  iuvenca,  lupus  lupa,  mulus  raula,  porcus  porca. 
porculus  porcula,  ursus  ursa,  vitulus  vitula.  Zuweilen  stehen 
sich  o  im  Masc.  und  a  im  Fem.  gegenüber:  leo  lea,  pavo 
pava  (Auson.  Epigr.  67,  4);  für  pavo  ist  indessen  archaisch 
pavus,  Enn.  (Ann.  9)  bei  Charis.  1,  15  S.  75  (I  98,  5);   Varro 

58* 


—    916    — 

bei  Gell.  7  (6j,  16,  5;  Mart.  b,  37,  12  im  Put,  in  den  Voss. 
ABC  und  im  Gud.;  Capit.  Get.  5,  8;  Tert.  de  pall.  3;  5  und 
de  anima  33;  Arnob.  7,  8;  Auson.  Epigr.  69,  4;  Apic.  2,  2  §  49; 
Vulg.  3  Reg  10,  22,  vergl.  Beda  de  orthogr.  S.  2796  (VII  285, 
19)  und  Albin.  Orthogr.  S.  2341  (VII  306,  34):  pavus  pavi  et 
pavo  pavonis.  In  einigen  Fem.  hat  die  Endung  eine  Er- 
weiterung erfahren:  gallus  gallina,  haedus  haedilia,*)  und 
nach  griech.  Art  draco  dracaena  und  leo  leaena.  Bei  einigen 
Tieren  gehören  die  Bezeichnungen  der  Geschlechter  ver- 
schiedenen Wortstämmen  an:  Masc.  aries  und  vervex,  Fem. 
ovis;  Masc.  catus,  Fem.  feles  (faeles);  Masc.  taurus,  Fem.  vacca; 
Masc.  verres  und  maialis,  Fem.  scrofa. 

Andere  Tiernamen  sind  Communia,  ohne  dass  jedesmal  das 
dem  gewählten  grammatischen  Genus  entsprechende  natürliche 
Geschlecht  ausgedrückt  werden  soll.  Öfters  wird  bei  ihnen 
mas  und  femina  hinzugefügt,  und  dadurch  das  sonst  schwankende 
Genus  bestimmt. 

Animas  steht  als  Masc.  für  ein  vernünftiges  Wesen, 
Cic.  Fin.  4,  11,  27;  Nat.  Deor.  1,  10,  24  und  Tim.  4  dreimal 
und  6  (hier  ist  in  den  Hdschr.  a  quo  animanti  omnis  reliquas 
contineri  vellet  animantes);  dann  11  und  13:  Horat.  Serm.  2, 
1,  40,  vergl  Görenz  zu  Cic.  Fin.  a.  a.  0.  Als  Fem.  für  ein 
Tier,  Cic.  Fin.  4,  11,  28;  Nat.  Deor.  2,  47,  121;  Off.  1,  28, 
97  und  Leg.  1,  9,  26;  Lucr.  2,  944;  3,  666;  4,  645;  5,  69; 
PHn.  N.  H.  23,  4,  41  (84);  Arnob.  7,  49;  Lact.  Instit.  7,  4,  9; 
7,  4,  10.  Bei  Lucr.  2,  668  ist  in  den  Hdschr.  quemvis  animantem, 
ex  Omnibus  una,  Lachmann  hat  mit  Lamb.  quamvis  und  unam 
geschrieben;  bei  demselben  3,  266   giebt  der   quadr.   in  quovis 


*)  Da  haedüia  bis  vor  km-zem  an  keiner  anderen  Stelle  als  Horat. 
Carm.  1,  17,  9  sich  nachweisen  Hess  und  man  annahm,  dass  von  haedus 
nicht  haedilia  gebildet  werden  könnte,  „gleich  als  wollte  jemand  im  Deutschen 
Bockinnen  sagen  statt  Ziegen"  (M.  Haupt  Opusc.  III  47),  wurde  diese  Form 
lange  beanstandet  und  man  erklärte  nach  einer  Notiz  der  Bevner  Scholien 
haedilia  für  einen  Berg  in  der  Nähe  des  horazischen  Landgutes,  der  aber 
nirgends  aufzufinden  war.  Erst  Bücheier  (Coniect.  Ind.  schol.  Bonn  1878 
p.  23  sq.)  setzte  die  feminine  Deminutivform  haedilia  in  ihr  grammatisches 
Recht  ein  und  später  wurde  auch  haedilia  in  der  Bedeutung  „Zicklein"  in 
dem  Corp.  Gloss.  Lat.  III  p.  432,  37/38:  aiQifos  haedus,  aiQKpiov  haedilia 
nachgewiesen,  vergl.  C.  Wagener,  Zu  Horat.  Carm.  1,  17,  9  in  der  Neuen 
Philolog.  Rundschau  1899  Nr.  10  S.  217—220. 


—     917     — 

animantum  viscere,  nicht,  wie  sonst  gelesen  wird,  visere.  Aber 
als  Masc.  ist  animans  für  ein  Tier  gebraucht  Lact.  Instit.  2,  11, 
2.  Den  Plur.  des  Neutr.  animantia  hat  Cic.  Nat.  Deor.  2, 
10,  28;  2,  15,  42  und  Tim.  4;  9,  und  dazu  gehört  ohne  Zweifel 
der  Gen.  aliorum  animantium  Cic.  Nat.  Deor.  2,  15,  42;  non- 
nuUorum  animantium  Cic.  Nat.  Deor.  2,  52,  130;  eorum  ani- 
mantium Cic.  Nat.  Deor.  2,  53,  133;  mixtorum  animantium 
Liv.  3,  6,  3;  miserorum  animantium  Arnob.  7,  36,  und  der 
Abi.  in  iis  animantibus  quae  lacte  aluntur  (es  folgt  eaque  quae 
paulo  ante  nata  sunt)  Cic.  Nat.  Deor.  2,  51,  128.  Ob  das  Masc. 
oder  Neutr.  gemeint  ist,  lässt  sich  aus  den  Wortformen  nicht 
erkennen  in:  toto  animante  deleto  Cic.  Tusc.  1,  37,  90;  dissoluto 
animante  Cic.  Tusc.  5,  31,  88;  nuUo  in  animante  Cic.  Leg.  1, 
9,  27;  animanti  absoluto  simillimus  Cic.  Tim.  4,  in  der  letzten 
dieser  Stellen  ist  jedoch  das  Gren.  masc.  nicht  zu  bezweifeln. 
Aufiallend  ist  Cic.  Tim.  6  a  quo  animanti  omnis  reliquas  contineri 
vellet  animantes,  und  doch  hat  die  Emendation  reliquos  keine 
besondere  Wahrscheinlichkeit.  Animans  omne  Lucr.  5,  823  war 
eine  unsichere  Conjektur,  die  von  dem  in  einigen  Büchern  ge- 
fundenen animas  ausging.  Den  Plur.  animantia  haben  noch 
Plin.  N.  H.  2,  63,  63  (155);  Arnob.  1,  33,-  1,  38;  2,  16;  2,  17; 

2,  40;  3,  33;  7,  28,  und  damit  ist  ceterorum  animantium  Apul. 
de  mundo  5  S.  297;  caesorum  animantium  Arnob.  2,  39;  6,  1; 
terrenorum  animantium  Arnob.  3,  8;  mutorum  animantium  Arnob. 

3,  15;  innoxiorum  animantium  Arnob.  7,  4;  aliorum  animantium 
Arnob.  7,  15 ;  miserorum  animantium  Arnob.  7,  50,  und  auch 
wohl  cognati  animantis  Arnob.  1,  6;  terreno  in  animante  Arnob. 
1,   17  ;  caduci  animantis  Arnob.  3,   15  zu  verbinden. 

Über  pecus  vergl.  unter  129  S.  845,  Quadrupes  ist 
nach  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  5,  25  ein  Commune.  Er  führt  für 
das  Gen.  masc.  Verg.  Aen.  7,  500  saucius  at  quadrupes  nota 
intra  tecta  refugit  an.  So  ist  das  Wort  ferner  Verg.  Aen.  3, 
542;  10.  892;  11,  714  und  Ovid.  Met.  2,  84;  Stat.  Theb.  4,  813. 
Gewöhnlich  aber  Fem.,  Naev.  (28)  bei  Non.  S.  9,  24;  Eun. 
(Fab.  130)  bei  Non.  S.  407,  22;  Cato  R.  R.  102;  Pacuv.  (2) 
bei  Cic.  Divin.  2,  64,  133;  Varro  R.  R.  3,  13,  3;  L.  L.  7,  3, 
39;  Cic.  Nat.  Deor.  2,  44,  114  (Arat.  211);  Parad.  1,  3,  14  (in 
zwei  Oxf.  und  sechs  Manut.  quadrupedem  aliquem);  Verg.  Ecl. 
5,  26;   Plin.  N.  H.  8,  17,  23  (62);    10,  33,  50  (96);   Quintil.  2, 


-     918     — 

10;  6;  Stat.  Silv.  4,  3,  35;  Gaius  Instit.  3  §  210;  3  §  217; 
Solin.  30,  5.  Als  Neutr.  ist  quadrupes  bei  Plin.  N.  H.  8, 
25,  37  (89);  11,  36,  42  (119);  11,  36,  43  (120),  und  im  Plur. 
quadrupedia  Colum.  11,   2,  14;    11,  2,  33  und  Pallad.  4,  13, 

9,  und  immundorum  quadrupedum  Arnob.  3,  10. 

Ales  ist  meistens  Fem.,  Varro  R.  R.  3,  3,  1;  Cic.  Arat. 
85;  Lucr.  6,  821;  CatuU.  61,  20;  Verg.  Aen.  1,  394;  5,  506; 
12,  862;  Horat.  Epod.  5,  100;  10,  1;  16,  24;  Ovid.  Amor.  2, 
6,  1;  2,  6,  9;  2,  6,  55;  A.  A.  2,  150  und  Met.  2,  537;  4,  362; 

10,  157;  13,  771;  15,  392;  Liv.  1,  34,  9;  Phaedr.  1,  13,  8; 
Colum.   9,   14,    7;    Plin.   N.  H.  10,   3,  4  (15);    10,  12,  14  (30); 

10,  21,  24  (48);  10,  21,  24  (49);  10,  22,  27  (53);  10,  22,  29 
(56);  10,  23,  30  (60);  14,  18,  22  (117);  18,  1,  1  (4);  18,  25, 
57  (208);  18,  26,  66  (249);  Sil.  3,  683;  Nemes.  305;  Mart.  6, 
55,  2;  9,  11,  4;  9,  55,  1;  14,  67,  2;  Tac.  Eist.  1,  62;  Masc. 
Cic.  Arat.  294;  Verg.  Aen.  11,  721;  12,  247;  12,  255;  Moret.  2; 
Horat.  Carm.  2,  20,  10;  2,  20,  16;  3,  4,  78;  Ovid.  Met   2,  544; 

6,  517;  Fast.  1,  455;  2,  767  und  Trist.  5,  1,  11;  Manil.  1,  417: 
Colum.   8,    15,    7;    Stat.   Theb.   8,   675;    Auson.    Idyll.    11,    16; 

11,  17.  Bei  Ovid.  Met.  10,  327  ipsa,  cuius  semine  concepta 
est,  ex  illo  concipit  ales,  wechselt  das  grammatische  Genus 
nach  dem  natürlichen  Geschlecht  der  Tiere.  —  Volucris  ist 
Masc.  bei  Cic.  Divin.  2,  30,  64  in  Versen;  Colum.  2,  15,  1 
und  Coripp.  in  Laud.  lustini  Aug.  min.  1,  199,  sonst,  avo  immer 
dasselbe  als  Subst.  vorkommt,  ebenso  wie  avis  Fem.  —  Oscen, 
gewöhnlich    Masc,    wird   als  Fem.    behandelt   Varro   L.  L.   6, 

7,  76  oscines  dicuntur  apud  augures,  quae  ore  faciunt  auspicium; 
und  Plin.  N.  H.  10,  19,  22  (43)  in  duas  dividitur  species,  o- 
scines  et  alites,  iUarum  generi  cantus  oris  differentiam  dedit, 
und  N.  H.  10,  29,  42  (80)  oscines  fere  mutant  colorem  vocem- 
que  tempore  anni,  ac  repente  fiunt  aliae. 

Accipiter  wird  von  Non.  S.  192,  25  als  Fem.  aus  Lucr. 
4,  1009  bemerkt;  sonst  ist  es  durchaus  Masc.  —  Anguis 
gewöhnlich  Masc,  'doch  zuweilen  Fem.,  und  zwar,  wie 
Prise.  5,  5,  29  S.  652  (II  160,  17)  sagt,  bei  den  vetustissimi. 
Non.  S.  191,  21  citiert  aus  Plaut.  Amph.  5,  1,  56  (1108)  angues 
iubatae,  in  unseren  Büchern  des  Plaut,  ist  iubati,  wie  auch  Leo 
schreibt,  und  aus  Varro  Atac.  torta  angue;  derselbe  S.  291,  42 
aus  Verg.  Aen.  8,  289    geminas    angues,    unsere   Hdschr.    des 


—     919     — 

Verg.  haben  geminos,  wie  auch  Ribbeck  schreibt-,  Charis.  1,  15 
S.  70  (I  90,  13)  giebt  ausser  der  von  Non.  bemerkten  SteUe 
des  Yarro  aus  Tibull.  1,  8,  20  iratae  anguis,  aus  Ovid.  Med. 
form.  39  mediae  angues.  Ferner  hat  Cic.  Nat.  Deor.  1,  36,  101 
volucris  anguis  vento  invectas;  Val.  Max.  1,  6,  4  prolapsam 
anguem  und  1,  8  ext.  19  anguem  baUistarum  tormentis  petitam; 
Tac.  Ann.  11,  11  uuam  anguem  visam.  Bei  Cic.  Divin.  2,  29, 
62  ist  nach  duobus  anguibus  femina  anguis  und  mas  anguis, 
und  darauf  folgt  alteram  utram,  dann  neuter  anguis.  —  Ans  er 
gewöhnlich  Masc,  aber  Varro  R.  R.  3,  10,  3  sagt  von  diesen 
Tieren  singulae  non  .plus  quater  in  anno  pariunt,  und  Colum. 
8,  14,  4  singulae  ter  anno  pariunt,  si  prohibeantur  fetus  suos 
excludere,  quod  magis  expedit,  quam  cum  ipsae  suos  fovent; 
auch  Horat.  Serm.  2,  8,  88  nach  dem  Bland,  und  anderen 
Büchern  anseris  albae.  —  Aquila  war  nach  Prise.  5,  8,  42 
S.  658  (11  169,  11)  bei  den  vetustissimi  Commune.  Wir  kennen 
es  nur  als  Fem.,  und  auch  die  dichterische  Bezeichnung  sa- 
telles  lovis  hat  dasselbe  Genus,  vergl.  unter  136.  Prise.  5, 
8,  44  S.  659  (II  171,  4)  sagt  über  den  Ausdruck  des  Enn. 
(Fab.  367)  pecudi  marito,  welcher  als  Beleg  für  hie  pecus 
dienen  soU:  Botest  tamen  figurate  hoc  esse  prolatum,  ut  si 
dicam  aquila  maritus  vel  rex  avium.  Nämlich  mit  einer  solchen 
Apposition  konnte  aquila  als  Masc.  behandelt  werden.  Der 
Ausdruck  des  Varro  L.  L.  8,  2,  7  et  mas  et  femina  aquila,  be- 
zeichnet nicht  verschiedenes  grammatisches  Genus. 

Bos  meistens  Masc. ,  doch  nicht  selten  Fem.,  besonders 
im  Plur.  von  einer  Heerde,  wie  Verg.  Ecl.  1,  9  und  Aen.  7, 
663;  8,  217;  8,  263-,  Horat.  Carm.  1,  10,  9;  Tibull.  2,  3,  20; 
Prop.  5  (4),  1,  4;  Ovid.  Met.  2,  685;  2,  700  und  Fast.  1,  543; 
1,  546;  5,  692;  6,  80;  Liv.  1,  7,  7,  aber  auch  von  einzelnen 
Tieren,  Verg.  Ge.  3,  52;  3,  532;  Horat.  Epod.  8,  6;  9,  22;  Ovid. 
Amor.  3,  5,  23;  A.  A.  1,  296;  1,  324;  Met.  1,  612;  3,  10  und 
Fast.  3,  658;  4,  346;  4,  630;  4,  631;  4,  670;  4,  671;  Liv.  1, 
7,  12;  1,  45,  4;  1,  45,  6;  3,  10,  6;  23,  31,  15;  41,  13,  3. 
Öfters  bos  femina,  Liv.  25,  12,  13;  27,  37,  11;  43,  13,  3; 
Plin.  N.  H.  8,  46,  71  (186);  Tac.  Germ.  40;  Acta  fratr.  Arv;U. 
a.  86  Z.  16;  17;  19;  22;  a.  183  I  Z.  6;  7;  II  Z.  9  und  III 
Z.  17;  18.  —  Bubo,  sonst  überall  Masc,  wie  z.  B.  Varro 
L.  L.  5,  10,  75;  Ovid.  Met.  5,  550;  6,  432;  10,  453;  15,  791; 


—     920     - 

Plin.  N.  H.  10,  12,  16  (34);  Arnob.  2,  59;  Amm.  Marc.  30,  5, 
16;  Vulg.  Levit.  11,  17;  Obsequ.  30  (90);  32  (92);  43  (103); 
46  (106);  47  (107);  49  (109);  53  (113);  bubo  wird  als  Fem.  aus 
Verg.  Aen.  4,  462  bemerkt  von  Serv.  zu  dieser  Stelle,  von  Non. 
S.  194,  2  und  von  dem  Anonym,  de  dubiis  nominibus  ed.  Keil 
V  572,  28;  es  steht  als  Femin.  noch  Lampr.  Commod.  16,  5 
und  Obsequ.  40  (100)  avis  incendiaria  et  bubo  in  urbe  visae. 
Nach  Prise.  5,  1,  2  S.  639  (II  141,  18);  6,  3,  14  S.  683  (II  206,  9) 
und  Rhemn.  Pal.  S.  1370  (V  537,  12)  ist  es  Commune. 

Camelus  Masc.  Liv.  37,  40,  12;  Fem.  Plin.  N.  H.  8, 
18,  26  (67);  11,  37,  62  (164);  Apul.  Met.  7,  14  S.  472;  Trebell. 
Poll.  Claud.  14,  3  (im  Pal.  camelas).  —  Struthocamelus 
Masc.  Plin.  N.  H.  10,  1,  1  (1);  10,  22,  29  (56);  Fem.  Plin. 
N.  H.  11,  37,  56  (155).  —  Canis  ist  nach  Prise.  5,  5,  29  Ö.  652 
(II  160,  10)  Commune;  Masc.  Enn.  (Ann.  376)  bei  Fest 
S.  321,  wo  Dacier  den  Zusatz  im  Verse  machte;  Plaut.  Baceh 
5,  2,  27  (1146)  und  Mil.  2,  2,  113  (268);  Varro  R.  R.  1,  21 
2,  9,  3;  2,  9,  6;  2,  9,  8;  2,  9,  10;  2,  9,  12;  Cic.  pro  Rose 
Amer.  20,  57;  32,  90;  Verr.  4,  13,  31  und  Divin.  1,  31,  65 
Lucr.  4,  994;  4,  1210;  Verg.  Ge.  2,  353;  3,  345  und  Aen 
12,  751;  Horat.  Epod.  6,  1;  12,  6   und  Epist.  1,  2,  26;  Tibull 

1,  2,  52;    1,  4,  6;    2,  4,    34;    Prop.  4  (3j,  14,   16;    Ovid.  Her 

5,  20;    Amor.   3,   12,   22;    3,    12,   26;    A.  A.   1,   272;    1,   332 

2,  206;  2,  374;  3,  670;  Met.  1,  533;  11,  599  und  Fast.  4,  500 
4,  941;  Colum.  7,  12,  3;  7,  12,  4;  7,  12,  5;  7,  12,  7;  7,  12,  8 
7,  12,  10;  Plin.  N.  H.  8,  40,  61  (142  bis  146);  Fem.  Enn 
(Ann.  596)  bei  Varro  L.  L.  7,  3,  32;  Plaut.  Capt.  3,  1,  25 
(485);  Most.  1,  1,  40;  3,  2,  167  (854);  Men.  5,  5,  34  (933) 
Pseud.  1,  3,  85  (329)  und  Poen.  5,  4,  64  (1234);  5,  4,  66 
(1236);  Pacuv.  (38)  bei  Non.  S.  124,  2;  LucÜ.  (1,  32)  bei  Charis 

1,  17  S.  100  (I  125,  20);  Varro  L.  L.  7,  3,  32;  7,  3,  33  und 
R.  R.  2,  9,  5;  2,  9,   11;  2,  9,   15;    Verg.  Ge.  1,  470  und  Aen. 

6,  257;   Horat.  Epod.  5,  23;  5,  58;    Serm.  1,  8,  35  und  Epist. 

2,  2,  75;  Tibull.  1,  6,  32;  Prop.  5  (4),  5,  71;  Ovid.  A.  A.  2, 
484  und  Fast.  4,  936;  Grat.  166;  Liv.  40,  6,  1;  Senec.  de  ira, 
1,  1,  5  und  de  morte  Claud.  13,  2;  Colum.  7,  13,  2;  Plin. 
N.  H.  10,  63,  83  (177);  10,  63,  83  (178);  Lucan.  9,  141;  Curt. 
10,  9,  12;  lustin.  43,  4,  4;  Obsequ.  70  (130);  besonders  von 
Jagdhunden  xvmv  ebenfalls  in  dieser  Anwendung  gern  Fem. 


-     921     — 

ist,  Plaut.  Stich.  1,  2,  82  (139);  Varius  bei  Macrob.  Sat.  6,  2,  20 
Verg.  Aen.  7,  494;  Horat.  Epod.  2,  31;  Ovid.  Met.  3,  140;; 
Grat,  185;  187;  Apul.  Met.  8,  4  S.  513;  dies  steht  aber  nicht 
dem  Ausdruck  canis  venaticus  Plaut.  Mil.  2,  2,  113  (268); 
Cic.  Verr.  4,  13,  31  und  Apul.  Met.  8,  31  S.  590  entgegen. 
Canis  femina  lustin.   1,  4,  10. 

Damma  ist  nach  Prise.  5,  1,  2  S.  639  (II  141,  18)  Com- 
mune. Als  Masc.  wird  es  von  Quintil.  9,  3,  6;  Charis.  4,  1 
S.  240  (I  269,  2);  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  183  und  Aen.  8,  641, 
und  Prise.  5,  2,  7  S.  642  (II  144,  16)  aus  Verg.  Ecl.  8,  28 
bemerkt,  desgleichen  von  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  8,  28  und  Aen. 
5,  122  aus  Verg.  Ge.  3,  539,  während  Serv.  in  der  letzteren 
Stelle  aus  Ecl.  8,  28  timidae  dammae  citiert.  Von  den  Hdschr. 
des  Verg.  Ecl.  8,  28  hat  die  Med.  timidae,  und  die  Pal.  timide. 
Timidos  dammas  ist  auch  Stat.  Achill.  2,  407;  damas  in 
fugam  pronos  Sidon.  Epist.  8,  6,  11;  dammae  ducenti  CapitoL 
Gord.  3,  7.  Dagegen  Horat.  Carm.  1,  2,  11  pavidae  dammae; 
Sil.  13,  335  tenerae  dammae;  Sil.  16,  572  nullam  cursu 
non  tollere  dam  am;  Mart.  1,  49,  23  inligatas  moUibus 
dammas  plagis;  Mart.  3,  58,  28  impeditam  cassibus  dammam; 
Spect.  30,  1  und  Anth.  Lat.  ed.  Riese  390,  22  concita  damma. 

—  Dorcas  pavidos  hat  Grat.  200,  da  doch  nach  dem  Griech. 
sowohl  dorcas  wie  dorx  und  dorca,  wenn  man  die  letztere  Form 
nach  Eurip.  Herc.  für.  373  annehmen  will,  fem.  Gen.  sein  sollte. 

—  Elephantus  und  elephas  sind  sonst  durchaus  Masc,  nur 
Plaut.  Stich.  1,  3,  14  (168)  elephantum  gravidam.  —  Grus 
ist  Commune  nach  Serv.  zu  Verg.  Aen.  11,  580;  Prise.  5, 
1,  2  S.  639  (II  141,  18);  6,  16,  81  S.  716  (II  265,  16);  Phoc. 
1,  5  S.  1690  (V  412,  8);  es  ist  gewöhnlich  Fem,  doch  Masc. 
Laber.  (47)  bei  Non.  S.  208,  19;  Horat.  Serm.  2,  8,  87.  Bei 
Cic.  Nat.  Deor.  2,  49,  125  ist  in  Beziehung  auf  einen  Zug  von 
Kranichen  ipse  dux  gesagt,  während  auf  die  Gesammtheit  der 
Tiere  durch  eae  und  quae  hingewiesen  wird.  —  L  e  p  u  s  ist 
nach  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  15)  Commune.  Horat. 
Serm.  2,  4,  44  hat  im  Blaud.  und  in  anderen  Büchern  fecuudae 
leporis.  Sonst  überall  Masc,  selbst  da,  wo  von  den  weib- 
lichen Functionen  die  Rede  ist,  wie  Varro  R.  R.  3,  12,  5  qui 
lepus  dicitur,  cum  praegnans  sit,  tamen  concipere,  und  Plin. 
N.  H.  8,  55,  81  (219)   lepus  solus   praeter   dasypodem  super- 


—     922     — 

fetat,  aliud  educans,  aliud  in  utero  gerens.  —  Limax  gewöhnlicb 
Fem.,  aber  Masc.  Colum.  10,  324.  —  Lynx,  meistens  Fem., 
wird  als  Masc.  von  Prise.  6,  5,  26  und  27  S.  689  (II  218,  5) 
aus  Horat.  Carm.  2,  13,  40  bemerkt.  —  Milvus  oder  miluus 
wird  von  Serv.  Art.  gramm.  2,  3  als  Commune  bezeicbuet,  wii* 
kennen  es  nur  als  Masc.  Bei  Ovid.  Met.  2,  716  ut  volucris 
visis  rapidissima  miluus  extis,  gehört  rapidissima  zu  volucris, 
und  V.  719  folgt  avidus.  Milva  gebraucht  Petron.  75,  6  suadeo, 
bonum  tuum  concoquas,  milva,  et  me  non  facias  ringentem, 
amasiuncula.  —  Mus  immer  Masc,  doch  schreibt  Plin.  N.  H. 
10,  65,  85  (185):  Super  cuncta  est  murium  fetus.  .  .  .  Gene- 
ratio eorum  lambendo  constare,  non  coitu  dicitur.  Ex  una 
genitos  CXX  tradiderunt,  apud  Persas  vero  in  praegnantis 
ventre  parientis  repertas.  —  Na t rix,  sonst  Fem.,  hat  bei 
Lucan.  9,  720  violator  aquae  neben  sich,  wie  Prise.  5,  7,  37 
S.  655  und  656  (II  165,  15)  und  Phoc.  2,  19  S.  1700  (V  421,  15) 
bemerken.  —  Palumbes  ist  nach  Prise.  5,  8,  42  S.  658 
(II  169,  16)  Commune.  Quintil.  1,  6,  2  behandelt  aeriae 
palumbes  Verg.  Ecl.  3,  69  als  eine  dem  Dichter  zu  gute  zu 
haltende  Anomalie;  Adamaut.  Martyr.  bei  Cassiod.  de  orthogr. 
S.  2306  (VII  191,  10)  sieht  ebenfalls  raucae  palumbes  Verg. 
Ecl.  1,  57  als  eine  Ausnahme  der  Regel  an,  und  Charis.  1,  15 
S.  82  (I  106,  24)  citiert  für  das  Gen.  fem.  des  Wortes  die 
nämlichen  beiden  Stellen  des  Verg.  Ebenso  ist  Horat.  Carm. 
3,  4,  9  fabulosae  palumbes,  und  Plin.  N.  H.  10,  35,  52 
(106)  vivere  palumbes  ad  XXX.  annum,  aliquas  (nicht  aliquos, 
wie  in  den  älteren  Ausg.)  et  ad  XL.,  habemus  auctores,  Avorauf 
nominatam  palumbem  folgt;  desgleichen  Agroec.  de  orthogr. 
S.  2269  (VII  118,  17)  palumbes  ferae.  Für  das  Gen.  masc. 
citiert  Non.  S.  219,  7  Plaut.  Bacch.  1,  1,  17  (51);  Lucil.  (14,  14) 
und  Pompon.  (41);  der  Ausdruck  des  Lucil.  ist  auch  bei  Beda 
de  orthogr.  S,  2796  (VII  285,  24),  und  mit  der  wahrscheinHch 
unrichtigen  Schreibung  palumbos  bei  Charis.  a.  a.  O.,  vergl. 
unter  129.  Palumbes  oder  palumbis  als  Masc.  haben  ferner 
Plaut.  Poen.  3,  3,  63  (677)  und  Plin.  N.  H.  30,  8,  21  (67); 
30,  15,  50  (144).  —  Pedis,  welches  nach  Non.  S.  220,  24  für 
pediculus  gebraucht  wurde,  wie  Fest.  S.  210  pedibus  unter 
Beibringung  einiger  Beispiele  des  Plur.  pedes  durch  pediculis 
erklärt,  war  nach  Non.  a.  a.  O.  Commune.    Er  giebt  aus  Nov. 


— -     923     - 

(107)  pedis  unus  ingeiis,  aus  Plaut.  Vidul.  quamque  pedem.  — 
—  Perdix  ist  nach  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  15)  Com- 
mune, nach  dem  Grammat.  de  dub.  nom.  S.  92  (V  587,  1) 
Fem.  Für  das  Gen.  masc.  citiert  Non.  S.  218,  16  aus  Varro 
perdicas  ßoeotios.  Dasselbe  haben  Plin.  N.  H.  10,  33,  51  (101), 
wo  speciell  von  den  mares  gesprochen  wird,  und  Stat.  Silv.  2, 
4,  20.  Das  Gen.  fem.  wenden  Varro  R.  R,  3,  11,  4  und  PHn. 
N.  H.  10,  33,  51  (100);  10,  33,  51  (102);  10,  33,  51  (103)  an, 
diese  mit  Beziehung  auf  die  feminae,  ferner  Ovid.  Met.  8,  237; 
Mart.  3,  58,  15;  Samon.  387;  Apic.  6,  3  §  221.  —  Phoenix 
ist  gewöhnlich  Masc,  Ovid.  Met.  15,  401  folg.;  Senec.  Epist. 
,42,  1;  PHn.  N.  H.  10,  2,  2  (3);  Stat.  Silv.  2,  4,  36;  Tac.  Ann. 
6,  28;  Claudian.  Laud.  Stil.  2,  417  und  Epist.  2,  15;  Solin. 
33,  11  bis  14;  Fem.  Mela  3.  8,  83;  Cyprian.  Resurr.  mort.  133; 
Anthol.  Latin,  ed.  Riese  389,  29,  aber  bei  Plin.  N.  H.  13,  4, 
9  (42)  folgt  quae  auf  phoenice  ave.  —  Polypus  ist  Masc. 
Plin.  N.  H.  9,  29,  46  (85);  9,  51,  74  (163);  10,  70,  90  (194); 
Fem.  Lucil.  (29,  114)  bei  Non.  S.  220,  3. 

Sepia  ist  Fem.  Pers.  3,  13;  Auson.  Epist.  4,  76;  Veget. 
Art.  veter.  4,  27,  7;  Masc.  Tert.  adv.  Marc.  2,  20.  —  Serpens 
ist  nach  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  105  (I  552,  32)  gewöhnlich 
Masc,  aber  serpens  perniciosa  feminine.  Wir  finden  es  häufiger 
als  Fem.,  Varro  R.  R.  3,  7,  3;  3,  9,  J 4;  Cic  Nat.  Deor.  2,  48, 
124;  Har.  resp.  25,  55;  Corn.  Nep.  Hannib.  10,  4;  Lucr.  3,  658; 
4,  60;  4,  638;  Horat  Carm.  1,  37,  27;  Ovid.  Amor.  2,  13,  13 
und  Met.  1,  439;  1,  447:  1,  454;  2,  173;  2,  652;  2,  772; 
4,  362;  9,  693;  Vell.  2,  129,  3;  Lucan.  6,  407;  6,  491;  9,  397; 
Colum.  2,  15,  6  im  Sangerm.;  Plin.  N.  H.  2,  25.  23  (93);  8, 
14,  14  (37);  8,  23,  35  (85);  8,  23,  35  (86);  10,  62,  82  (170); 
10,  74,  95  (206);  11,  47,  107  (257);  11,  53,  115  (279);  12, 
17,  40  (81);  19,  1,  4  (19);  22,  23,  49  (106);  Vitruv.  8,  3,  17; 
Mart.  11,  18,  11;  Nemesian.  Ecl.  4,  41;  Samon.  863;  als 
Masc.  Lucr.  5,  33;  Sallust.  lug.  89,  5  in  den  Bas.  1  und  4, 
den  Leid.  ABC,  den  Berl.  1  und  2,  den  Par.  bcz  und  im 
X  m.  pr.;  Verg.  Aen.  2,  214;  5,  273;  11,  753;  Culex  164; 
Horat.  Serm.  1,  3,  27;  Tibull.  1,  4,  35;  Ovid.  Met.  3.  38; 
3,  62;  3,  98;  3,  325;  4,  570;  9,  69;  9,  266;  12,  17  (vergl.  mit 
v.  22);  15,  659;  Plin.  N.  H.  8,  59,  84  (229);  32,  5,  18  (48); 
Gell.  6  (7),  3;  bei  Plin.  N.  H.  30,  3,  8  (21)  ist  serpens  masculus 


1 


—     924     — 

et  albus.  —  Sus  ist  Commune  nach  Prise.  Instit.  6,  16,  81  S.  716 
(II  265,  ]0)  und  de  nom.  et  pronom.  et  verbo  1,  12  S.  1303 
(III  445,  31);  Phoc.  1,  5  S.  1690  (V  412,  8),  und  der  Gramm, 
de  dub.  nom.  S.  98  (V  590,  6)  sagt:  sues  genere  feminino 
dixerunt  antiqui,  ut  illud  (Petri  ep.  II  2,  22):  sus  Iota  in  volu- 
tabro  luti;  sed  Virgilius  (Ge.  1,  400)  genere  masculino :  im- 
mun di    merainere   sues.     Es    ist   Masc.    Cato    bei  Varro    R.  R. 

2,  4,  11;  Varro  (Sat.  Menipp.  361)  bei  Non.  S.  555,  33;  Lucr. 
5,   25;    5,   985;    5,    1309;    Vcrg.  Ge.  1,  400;    2,  520;    3,  255; 

3,  497;  4,  407  und  Aen.  1,  635;  7,  17;  11,  198;  12,  170;  Ovid. 
Met.  8,  272;  8,  359;  10,  549;  10,  710  (vergl.  mit  v.  715); 
Liv.  35,  49,  7;  Phaedr.  5,  11  (10),  4;  Plin.  N.  H.  8,  51,  78 
(210);    Fem.  Plaut.  Mii.  2,  6,  104  (387);    Cato  bei  Varro  R.  R. 

2,  4,  11  und  Varro  selbst  2,  4,  5;  2,  4,  12;  2,  4,  13;  2,  4,  18; 
Cic.    Divin.    1,    17,    31;    1,    45,    101;     2,    32,    69;   Verg.  Aen. 

3,  390;  8,  43;  8,  83;  Horat.  Epist.  1,  2,  26;  2,  2,  75;  Ovid. 
Fast.  1,  352;  4,  414;  6,  179;  Phaedr.  2,  4,  3;  2,  4,  12;  Colum.  1 
Prooem  26;  6,  5,  1;  7,  9,  8;  7,  9,  9;  7,  10,  1;  7,  11,  3;  Plin. 
N.  H  8,  51,  77  (207);  8,  52,  78  (211);  Sil.  3,  23;  Claud.  Saturn. 
Dig.  48,  19,  16  §  7;  Lact.  Instit.  3,  8,  9;  femina  sus  CoUun.  7, 
9,  3;  Plin.  N.  H.  11,  37,  61  (161);  28,  17,  67  (230).  —  Talpa 
als  Masc.  wird  von  Quintil.  9,  3,  6;  Charis.  4,  1  S.  241  (I  269,  6); 
Prise.  5,  2,  7  S.  642  (11  144,  14)  und  dem  Grammat.  de  dub. 
nom.  S.  102  (V  592,  1)  aus  Verg.  Ge.  1,  183  bemerkt;  sonst 
ist  es  Fem.,  wie  Plin.  N.  H.  10,  69,  88  (191).  —  Thunnus  oder 
thynnus,  gewöhnlich  Masc,  ist  doch  als  Fem.  gebraucht 
Plin.  H.  N.  9,  15,  18  (47)  thyunos  fetas.  —  Tigris  ist  meistens 
Fem.,  Verg.  Ecl.  5,  29;    Ge.  2,  151;    3,  248;   4,  407  und  Aen. 

4,  367;  Horat.  Carm.  1,  23,  9;  3,  3,  14;  Nachahmer  des  Tibull. 
3,  6,  15;  Ovid.  Her.  10,  86  und  Met,  6,  637;  8,  121;  11,  245; 
15,  86;  Senec.  Phaedra  68;  353  und  Thyest.  708;  Lucan.  1, 
327;  5,  405;  Plin.  N.  H.  8,  4,  5  (lOj;  8,  18,  25  (66);  Val.  Fl. 
1,  491;  2,  260;  3,  635;  Sil.  15,  81;  17,  648;  «tat.  Achill.  2, 
124  (410);  Theb.  6,  788;  7,  564;  8,  474;  10,  289;  10,  820; 
12,  170.  Masc.  Varro  L.  L.  5,  20,  100;  Plin.  N.  H.  8,  17, 
25  (65).  —  Turtur  ist  nach  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  1,  59  und  Art. 
gramm.  2,  3  (IV  494,  18)  bald  Masc.  bald  Fem.;  ebenso  auch 
nach  Beda  de  orthographia  S.  2802  (VII  293,  1).     Charis.  1,  10 

5,  17  (I  30,  14)   hat  haec  turtur,    aber  1,  15   S.  66   (I  86,  15) 


—    925    — 

hie  turtur.  Der  Grammat.  de  dub.  nom.  S.  102  (V  592,  3) 
sagt:  Turtur  generis  masculini,  ut  Plautus  (Most.  1,  1,  44):  Tu 
tibi  habeas  hos  turtures.  Quamvis  Pollio  et  alii  dicant  turtu- 
rellas.  Nach  Phoc.  2,  11  S.  1695  (V  416,  23)  ist  turtur,  wie 
vultur,  generis  masculini  et  epicoeni.  Wir  finden  es  als  Fem. 
Plin.  N,  H.  30,  8,  21  (68)  turturis  fimum  in  mulso  decoctum 
vel  ipsius  discoctae  ius;  als  Masc.  Colum.  8,  9,  3.  —  Vespertilio 
ist  Masc.  Plin.  N.  H.  29,  4,  26  (83);  30,  15,  50  (144);  Fem. 
Plin.  N.  H.  10,  61,  81  (168)  volucrum  animal  parit  vespertilio 
tantum,  cui  et  membranaceae  pinnae  uni;  eadem  sola  volucrum 
lacte  nutrit  ubera  admovens. 

Auch  von  denjenigen  Nomina,  welche  nach  dem  Obigen 
den  Unterschied  der  Geschlechter  durch  besondere  Wortformen 
ausdrücken  können,  waren  einige  in  der  alten  Sprache  Communia. 
Fest,  unter  recto  fronte  S.  286:  Recto  fronte  ceteros  sequi  si 
norit,  Cato  in  dissertatione  consulatus.  Antiquae  id  consuetu- 
dinis  fuit,  ut  cum  ait  Ennius  quoque  a  stirpe  supremo,  et  Ilia 
dia  nej)os,  et  lupus  feta,  et  nulla  metus.  Etiam  in  commentariis 
sacrorum  pontificalium  est  hie  ovis  et  haec  agnus  ac  porcus; 
quae  non  ut  vitia,  sed  ut  antiquam  consuetudinem  testantia, 
debemus  accipere.  Derselbe  unter  malo  cruce  S.  150:  Malo 
cruce  masculino  genere  cum  dixit  Gracchus  in  oratione,  quae 
est  in  P.  Popillium,  posteriore,  tam  repraesentavit  antiquam 
consuetudinem,  quam  hunc  frontem  atque  hunc  stirpem  idem 
antiqui  dixerunt,  et  rursus  hanc  lupum,  hanc  metum. 

Agnum  marem  ist  in  einem  Gesetzfragment  bei  Fest, 
unter  opima  spolia  S.  189,  und  agnum  feminam  in  einem  an- 
geblichen Gesetz  des  Numa  bei  Paul.  Festi  unter  pellices  S.  222 
im  Berl.  und  Leipz.  und  bei  Gell.  4,  3,  3;  agnus  mas 
idemque  femina  bei  Liv.  28,  11,  3  ist  ein  Zwitter.  Dass 
hie  et  haec  lupus  gesagt  wurde,  bezeugt  auch  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  8,  641;  lupus  femina  hat  Enn.  (Ann.  58  u.  59)  bei  Non. 

5.  378,  18  und  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  2,  355,  und  Quintil.  1, 

6,  12  schreibt:  Varro  in  eo  libro,  quo  initia  urbis  Romae  enarrat, 
lupum  feminam  dicit,  Ennium  Pietoremque  Fabium  secutus. 
Porcus  femina  ist  bei  Cato  R.  R.  134,  1;  134,  2  und  Cic. 
Leg.  2,  22,  57,  wie  vultur  es  feminae  bei  Tert.  adv.  Valent. 
10.  Bei  Liv.  1,  24,  8  wollte  Guther.  de  vet.  iure  pontif  4,  18 
hanc    porcum    für    hunc    porcum,    und    bei    Verg.   Aen.  8,  641 


—     926     - 

Heins,  caesa  porco  für  caesa  porca.  Dass  ein  weibliches  Tier 
bei  dem  Abschluss  eines  Vertrages  geopfert  werden  konnte, 
geht  aus  Cic.  Invent.  2,  30,  91  hervor  und  wird  nicht  wider- 
legt durch  Varro  R.  R.  2,  4,  9,  wo  porcus  die  Tiergattung  an- 
zeigt, aber  deshall)  war  nicht  bei  Liv.  die  Bezeichnung  des 
weiblichen  Geschlechts  zu  fordern,  und  dass  bei  Verg.  caesa 
porca  die  alte  Lesart  ist,  zeigt  besonders  QuintU.  8,  3,  19: 
Quaedam  non  tarn  ratione  quam  sensu  iudicantur;  ut  illud, 
Caesa  iungebant  foedera  porca,  fecit  elegans  iictio  nominis; 
quod  si  fuisset  porco,  vile  erat. 

Über  ovis  als  Masc.  sagt  Grell.  11,  1,  4:  Quando  nunc 
quoque  a  magistratibus  populi  Romani  more  maiorum  multa 
dicitur  vel  minima  vel  suprema,  observari  solet,  ut  oves  genere 
virili  appellentur;  atque  ita  M.  Varro  verba  haec  legitima,  quibus 
minima  multa  diceretur,  coucepit:  M.  Tereutio,  quando  citatus 
neque  respoudit  neque  excusatus  est,  ego  ei  uuum  ovem 
multam  dico.  Ac  nisi  eo  genere  diceretur,  negaverunt  iustam 
videri  multam.  Die  nämliche  Urteilsformel  giebt  Non.  S.  216, 
30  aus  Varro,  nebst  einer  Stelle  desselben  Schriftstellers  Rer. 
human,  lib.  23:  Ut  etiam  nutantibus  (L.  Müller  schreibt  anno- 
tant  illos),  qui  oves  duos,  non  duas  dicunt,  Homerum  secutos, 
qui  ait:  noXXol  d'  oisg  (11.  23,  31).  Apic.  8,  4  §  352  in  ovi 
fero  (andere  schreiben  ovifero  als  Compos.,  nach  einer  Glosse: 
TtQÖßarov  äyQiov  o vifer,  mit  Vergleichung  von  equifer  Not.  Tir. 
S.  175,  equiferis  Plin.  N.  H.  28,  10,  45  (159)  und  equiferorum 
Plin.  N.  H.  28,  13,  55  (197).  Varro  L.  L.  5,  19,  98  erklärt 
vervex  durch  is  quoi  ovi  mari  testiculi  dempti. 

Leo  war  Commune  nach  Serv.  zu  Verg.  Ge.  3,  245  und 
Aen.  12,  519,  und  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  15).  Als 
Fem.  kennen  wir  es  nicht,  vielleicht  aber  konnte  dieselbe  Form 
beide  natürliche  Geschlechter  bezeichnen,  vergl.  unter  139.  Nach 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  610  waren  auch  catus  und  gallus  als 
Fem.  in  Gebrauch. 

139.  Epicoena,  promiscua,  werden  solche  Tier- 
namen genannt,  welche  beide  Geschlechter  mit  gleicher 
Wortform  und  gleichem  grammatischen  Genus  be- 
zeichnen. Vergl.  Donat.  2,  4,  1  S.  1746  (IV  375,  13);  Serv.. 
Comment.  in  Donat.  S.  1782  und  1783  (IV  407,  39);  Charis. 
1,  8  S.  7  (I  17,  10);  2,  6  S.  126  und  127  (I  153,  16);   Diom. 


—     927     — 

1  S.  276  (I  301,  9);  Pompei.  Comment.  S.  147  (V  161.  4); 
Prise.  5,  1,  1  S.  639  (II  141,  14 1  und  Consent.  S.  2025  (V 
344,  32).  Yarro  L.  L.  9,  38,  55  und  56  bemerkt  gegen  die- 
jenigen, welche  es  auffallend  fanden,  dass  wohl  corvus  und 
turdus,  nicht  aber  corva  und  turda,  und  dass  dagegen  panthera 
und  merula,  nicht  aber  pantherus  und  merulus  in  Grebrauch 
seien:  Ad  haec  dicimus,  omnis  orationis,  quam  vis  res  natura 
subsit,  tarnen  si  ea  in  usum  non  pervenerit,  eö  non  pervenire 
verba.  Ideo  equus  dicitur  et  equa,  in  usu  enim  horum  di- 
scrimina;  corvus  et  corva  non,  quod  sine  usu  id,  quod  dissi- 
milis  natura.  Itaque  quaedam  aliter  olim  ac  uunc;  nam  [etj 
cum  omnes  mares  et  feminae  dicerentm*  columbae  quod  non 
erant  in  eo  usu  domestico  quo  nunc,  contra  propter  domesticos 
usus  quod  internovimus,  appellatur  mas  columbus,  femina 
columba.  Derselbe  R.  R.  3,  5,  6  turdi,  qui  cum  sunt  nomine 
mares,  re  vera  feminae  quoque  sunt,  und  in  merulis,  quae  nomine 
feminino  mares  quoque  sint,  Columbus  haben  Catull.  29,  8; 
Horat.  Epist.  1,  10,  5;  Colum.  8,  8,  1;  Plin.  N.  H.  10,  9,  11 
(25);  Apic.  6,  2  §  213;  6,  4  §  226.  Corvus  wird  von  Adamant. 
Martyr.  bei  Cassiod.  de  orthogr.  S.  2306  (VII  191,  3)  als  pro- 
miscuum  bezeichnet.  Non.  S.  229,  13  bezeugt,  dass  Varro 
turdus  als  Fem.  gebraucht  habe;  die  angeführte  Stelle  desselben 
ist  sehr  korrumpiert.  Aber  Pers.  6,  24  hat  turda rum,  wie 
auch  Serv.  Art.  gramm.  2,  3  und  [Serg.]  Explauat.  in  Donat.  I 
S.  493  (IV  494,  22)  daraus  anführen;  Pompei.  Comment.  S.  148 
(V  161,  23)  sagt  nach  dem  Wolfenb.:  Turdus  epicoenon  est  a 
masculino,  Persius  commune  fecit  hie  et  haec  turdus,  ut  est  Et 
tenues  turdorum  nosse  salivas.  Aber  in  beiden  Sangerm.  ist 
tur  darum. 

Epicoena  sind  die  Namen  der  meisten  Tiere,  vor- 
züglich der  kleineren,  überhaupt  aber  derjenigen, 
deren  Geschlechtsunterschied  zu  beachten  kein  Anlass 
war.  So  sind  immer  Masc.  fiber,  pardus,  crocodilus,  glis, 
sorex,  graculus,  olor,  passer,  picus,  voltur,  piscis,  acipenser, 
fario,  mugil,  mullus,  rhombus,  salar,  scarus  tursio,  chamaeleou, 
ciniex,  culex,  murex,  pulex,  papilio,  stellio,  vermis;  Fem.  panthera, 
volpes;  bidens  das  Schaf;  hystrix,  mustela,  nitela,  testudo,  avis, 
anas  (daher  anaticula  oder  anetioula,  wenn  anaticulos  bei  Non. 
S.  145,  17  in  der  Anführung  von  Cic.  Fiu.  5,  15,  42  in  einigen 


—     928     — 

Hdschr.  steht,  so  ist  dies  ein  Versehen  und  nach  den  Hdschr. 
des  Cicero  anaticulas  herzustellen,  wie  es  auch  L.  Müller  ge- 
than  hat);  apus  (Name  eines  Vogels  bei  Plin.  10,  39,  55,  114); 
aquila,  ciconia,  ciris,  cornix,  coturnix;  fulica  oder  fulix;  hirundo, 
ibis,  merula,  noctua,  pica;  lagopus  (als  Name  eines  Vogels  Plin. 
10,  48,  68,  133);  murena,  solea,  rana,  apis,  cicada,  formica, 
hirudo,  musca,  vespa;  und  das  Plur.  tan  tum  lendes.  Auch  pavo 
wird  für  beide  Geschlechter  gebraucht,  denn  pava  findet  sich 
allein  in  der  unter  138  angeführten  Stelle  des  Auson.  Masculus 
pavo  hat  Colum.  8,  11,  5;  feminae  pavones  derselbe  8,  11,  10. 
Femina  piscis  Ovid.  A.  A.  2,  482;  in  piscibus  feminis  Isid. 
Orig.  12,  6,  64;  musca  femina  Plaut.  Truc.  2,  2,  29  (284). 
Über  vultures  feminae,  lupus  femina  und  porcus  femina  vergl. 
S.  925. 

Gliß  wird  von  Phoc.  1,  3  S.  1690  nach  dem  Freising.  m. 
corr.  unter  die  Fem.  gesetzt,  im  Freising.  m.  pr.  und  Par.  ist 
glix,  Keil  (V  412,  2)  hat  glos  geschrieben;  nach  Charis.  Exe. 
art.  gramm.  S.  94  (I  546,  21)  und  Prise.  6,  12,  64  S.  707  (II 
249,  8)  ist  es  Masc,  und  dies  wird  bestätigt  durch  Varro  bei 
Charis.  1,  15  S.  69  (I  90,  3)  und  1,  17  S.  106  (I  131,  16); 
Varro  R.  R.  3,  15,  1;  3,  15,  2;  Plin.  N.  H.  8,  57,  82  (223); 
Mart.  3,  58,  36;  Petron.  31,  10.  Gracula  wird,  wie  Gesner  im 
Thes.  bemerkt,  aus  Plin.  N.  H.  8,  27,  41  (101)  zitiert,  daselbst 
wird  aber,  wie  er  selbst  sagt,  gi-aculi  gelesen.  Bei  Salvian. 
Epist.  4,  13  ist  vestra  gracula  die  Bezeichnung  eines  jungen 
Mädchens.  Merula  allein,  nicht  merulus,  wird  auch  von  Charis. 
1,  15  S.  42  (I  58.  16)  und  Beda  de  orthographia  S.  2791  (VII 
280,  5)  anerkannt,  aber  merulus  steht  Anthol.  Lat.  ed.  Riese 
762,  13.  Chamaeleon  als  Name  des  Tieres  steht  als  Masc. 
bei  Plin.  N.  H.  8,  33,  51  (122);  28,  8,  29  (112);  28,  10,  45 
(162);  Solin.  40,  21;  Tert.  de  pall.  3;  über  dasselbe  als  Name 
einer  Pflanze  vergl.  unter  140.  Hystrix  ist  im  Lateinischen 
wie  im  Griechischen  Commune ;  Femin.  Plin.  N.  H.  7,  35,  53 
(125)  und  Calpurn.  Ecl.  6,  13,  Mascul.  Claudian.  Hystr.  4.  Für 
cimex  als  Fem.  wird  Plin.  N.  H.  32,  10,  47  (136)  cimices  in- 
vectas  angeführt,  aber  invectas  hat  keine  Autorität,  Cana  culex 
bei  Plaut.  Gas.  2,  3,  22,  womit  das  Gen.  fem.  von  culex  be- 
wiesen werden  sollte,  ist  wahrscheinlich  korrumpiert.  Oculata 
bei    Plin.  N.   H.   32,    11,  53  (149)  ist  Name    einer    besonderen 


—     929     — 

rischg-attung,  mit  Epitheton  des  vorhergehenden  murex,  und  kann 
daher  nicht  zum  Beweise  für  das  Gen.  fem.  des  letzteren  dienen. 
Panthera  soll  nach  Prise.  5,  1,  2  S.  639  (II  141,  18)  Commune 
sein;  wir  lesen  es  nur  als  Fem.,  wie  Cic.  Epist.  ad  Fam.  2,  11, 
2;  Cael.  bei  Cic.  Epist.  ad  Fam.  8,  9,  3;  Horat.  Epist.  2,  1, 
195;  Ovid.  Met.  3,  669;  Plin.  N.  H.  8,  17,  23  (62).  Lendes 
ist  nach  Charis.  Art,  gramm.  1,  11  S.  19  (I  32,  21)  und  Exe.  art. 
gramm.  S.  98  (I  548,  28)  und  Diom.  1  S.  314  (I  327,  28)  Masc, 
aber  iu  der  einzigen  bekannten  Stelle,  aus  welcher  sich  das  Genus 
erkenuen  lässt,  Samon.  72,  ist  lendes  iniquas.  Das  Plur.  cosses 
ist  Masc.  Plin.  N.  H.  17,  24,  37  (220);  30,  13,  39  (115). 

Mit  einigen  dieser  Epicoena  wird  die  Bezeichnung  des  Ge- 
schlechts verbunden,  ohne  dass  dieses  auf  das  grammatische 
Genus  einwirkt:  volpis  masculae  Plin.  N.  H.  28,  11,  46  (166) 
und  anatum  mascularum  Plin.  N.  H.  30,  7,  20  (60).  Doch 
ist  bei  Scrib.  Larg.  177  anatis  masculi  nach  anatis  ferainae, 
und  bei  Plin.  lun.  Medic.  2,  6  anatum  masculorum. 

Einige  Tiernamen,  die  in  doppelter  Form  auf  us 
und  auf  a  gebräuchlich  sind,  gehören  insofern  zu  den 
Epicoena,  dass  beide  Formen  für  die  Tiergattung  im 
Allgemeinen  und  ohne  Beziehung  auf  den  Geschlechts- 
unterschied gebraucht  werden,  obgleich  in  grammatischer 
Hinsicht  die  auf  us  Masc.  und  die  auf  a  Fem.  sind.  So  ara- 
neus  und  aranea  bei  Non.  S.  192,  9;  coluber  und  colubra 
bei  Non.  S.  201,  19;  lacertus  und  lacerta,  luscinius  und 
luscinia  bei  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  104  (I  552,  11). 
Früher  wurde  noch  palumbus  und  palumba  hinzugefügt;  durch 
die  neuere  Kritik  ist  palumba  aus  den  wenigen  Stellen  entfernt, 
iu  welchen  es  stand,  indem  nach  den  Hdschr.  bei  Prop.  5  (4), 
5,  63  (65)  vielmehr  columbae,  bei  Cels.  6,  6,  39  zweimal 
palumbi  gelesen  wird.  Für  das  weibliche  Tier  ist  palumbi 
gebraucht  Plin.  N.  H.  10,  53,  74  (147).  Simius  als  Masc.  und 
simia  als  Fem.  werdeu  ebenfalls  von  beiden  Gesclilechtern 
gebraucht;  nur  als  Schmähwort  auf  einen  Mann  kann  simia 
Masc.  sein.  Charis.  1,  15  S.  84  (I  108,  20):  Simiam  auctores 
dixerunt  etiam  in  masculino,  ut  Afranius  (330)  in  Temerario: 
Quis  hie  est  simia,  qui  me  hodie  ludiücatus  est?  Labeiüus  (40) 
tamen  in  Cretensi  ait:  Farmacopoles  simium  deamare  coepit. 
Et  Cicero   ad  Marcellum   (vielmehr   ad  Marium  Epist.   ad  Fam. 

Neue- Wagener,  Formenlehre  1,  3.  Aufl.  '•^'^ 


—     930     - 

7,  2,  3)  simiolum  deminutive  dixit.  Plaut.  Most.  4,  2,  4  (886) 
vide  ut  fastidit  simia  (nämlich  Phaniscus);  Cael.  bei  Cic.  Epist. 
ad  Farn.  8,  12,  2  malui  collegae  eius  me  obligare,  quam  illius 
simiae  (des  Appius)  vultuni  subire-,  Plin.  Epist.  1,  5,  2  Rusticum 
insectatur  atque  etiam  Stoicorum  simiam  appellat;  Capitol. 
Maxim.  Tun.  1,  5  dictus  est  simia  teraporis  sui.  Aber  ebenso 
steht  simius,  Vatin.  bei  Cic.  Epist.  ad  Farn.  5,  10,  1 ;  Horat.  Serm. 

1,  10,  18;  Senec.  Contr.  9,  3  (26),  11;  Phaedr.  1,  10,  6;  3,  4,  1. 

Feminam  leonera  hat  Plaut,  bei  Philarg.   zu  Verg.  Ecl. 

2,  63.  Ausserdem  wird  bei  Val.  Fl.  6,  346  und  Stat.  Silv.  2, 
1,  9  leo  von  der  Löwin  erklärt.  Die  Stelle  des  Val.  Fl.:  At 
vero  ingentem  Telamon  procul  extulit  orbem,  exanimem  te, 
Canthe,  tegens:  ceu  saeptus  in  arto  dat  catulos  post  terga  leo, 
sie  comminus  hastam  Aeacides  gressumque  tenet,  contra que 
ruentem  septeno  validam  circumfert  tegmine  molem,  ist  den 
Homerischen  Versen  IL  17,  132  folg.  nachgebildet:  Aia(;  d' 
diKfl  MsvoiTiädfi  accxog  ev^v  xaXvipag,  earrjxei,  ag  Tig  .rs  ksoav 
nsqi  oiCi  Tixeociv,  m  qä  re  vijni^  äyomi  (JvvavrriOwvrai  sv  vÄfi 
(kvdqsg  snaxT^Qsg'  ö  ds  je  a^ive'C  ßXefisaipsr  nccv  ds  r'  srcionv- 
vtov  xccTCo  aXx£Tai,  ÖGOe  xaXvntoav  Stg  Aiag  jieQi  üaTQOxXü)  tJqco'i 
ßeß^xsi.  Da  heisst  es  in  den  Ven.  SchoL:  (faai  (jirj  axvfivayüoyely 
Tov  XsovTU.  iGutg  ovv  rriv  ^rjAeidv  g)rjGtV  ovx  oide  ydg  OfirjQog 
fo  Xsccvva'  dio  (fd^cioag  elnstv  Xacav  öXa  aQüsvtxutg  snccyei.  Jedoch 
schon  bei  Eustath.  wird  erwidert:  xal  [itjv  'Avri^a'x^og  xai  dXXoi 
üxvfxvayuiysXv  iGxoqovai  xai  tov  äq^sva  Xsovja.  Bei  Val.  Fl.  aber 
schweift  nicht  einmal  der  Löwe  mit  seinen  Jungen  herum, 
sondern  er  ist  in  arto,  mutmasslich  in  der  eigenen  Höhle,  mit 
denselben  eingeschlossen.  Um  so  weniger  sind  wir  berechtigt, 
statt  des  Löwen  die  Löwin  zu  fordern.  Und  wenn  Stat.  in  dem 
Gedicht,  mit  welchem  er  den  Melior  über  den  Tod  eines  ge- 
liebten Knaben  trösten  will,  sagt:  Intempesta  cano:  citius  me 
tigris  abactis  fetibus  orbatique  velint  audire  leones ;  so  bedeutet 
leones  das  Löwenpaar,  vergl.  reges  unter  136,  oder  auch  patres, 
fratres,  filii,  avi  und  soceri  unter  135.  Hätte  der  Dichter 
Löwinnen  allein  bezeichnen  wollen,  so  Avürde  er  gewiss  orbatae 
leaenae  geschrieben  haben.  Über  den  Plur.  solcher  Tiernamen 
sagt  Servius  bei  Julian.  Dig.  32,  62:  Mulorum  appellatione 
etiam  mulae  contiuentur,  quemadmodum  appellatione  servorum 
etiam  servae  plerumque  continentur. 


-     931    — 

140.  Die  Namen  von  Bäumen,  Sträuchen,  Stauden 
und  Pflanzen  sind  grösstenteils  Fem.:  acacia,  castanea, 
olea,  picea,  tilia,  aesculus,  alnus,  arbutus,  balanus,  buxus, 
byblus,  cedrus,  cerasus,  citi'us,  cornus,  corulus,  cupressus, 
ebenus,  fagus,  ficus,  caprificus,  fraxinus,  hyssopus,  iuniperus, 
laurus,  lentiscus  (Dichter  bei  Cic.  Divin.  1,  9,  15  und  Avien. 
Arat.  1784),  lotus,  malus,  morus,  myrtus,  nardus,  omus,  papyrus, 
pinus,  pirus,  platanus,  pomus,  populus,  prunus,  quercus,  sa- 
bucus,  spinus,  ulmus,  vitis,  abies;  carex  (Prise.  5,  6,  36  S.  655 
[II  164,  20]),  ilex,  rumex,  filix,  larix,  salix;  laver,  tüber  oder 
tubur:  harundo. 

Laver  als  Fem.  hat  Plin.  N.  H.  26,  8,  32  (50)  laver  con- 
dita  et  cocta  torminibus   medetur.     Tubur  Plin.    N.  H.  16,  25, 
42  (103) :    Ab  amygdala   proximae  florent  Armeniaca,    dein  tu- 
bures  et  praecoces,   illae    peregrinae,    hae   coactae.     Fem.  sind 
ferner   faselus    Colum.    10,  377,    aber  Masc.  Colum.  12,  9,  1 
alisma  Plin.  N.  H.  25,  10,  77  (124);  cissanthemos  Plin.  N.  H 
26,    15,   90  (156);    crocodileon    Plin.    N.  H.    27,   8,   41   (64) 
echios  Plin.  N.  H.  25,  9,  58  (104);   paliurus  Plin.  N.  H.  13 
19,   33    (111);    periclymenos    Plin.    N.   H.   27,    12,   94    (120) 
peristereos   Plin.  N.  H.   25,  10,  78   (126);    26,  15,  90  (155) 
polyanthemum    Plin.    N.  H.    27,    12,    90  (112);    polygonus 
PHn.   N.  H.    26,    15,   90   (158);    27,   12,   91   (113);    27,   12,  91 
(116);  27,  12,  91  (117);  poterion  Plin.  N.  H.  27,  12,  97  (122); 
lagopus  Plin.  N.  H.  26,  8,  34  (53). 

Manche  Nomina  dieser  Art  kommen  mit  wechselndem 
Genus  vor.  Malus  der  Mastbaum  ist  immer  Masc,  Verg. 
Aen.  5,  489;  5,  504;  5,  511;  Horat.  Carm.  1,  14,  5;  Ovid. 
Her.  5,  53  und  Met.  11,  470;  14,  533;  15,737;  Lucan.  5,  418; 
Val.  Fl.  1,  126;  1,  312;  1,  620;  malus  der  Apfelbaum  Fem., 
Varro  R.  R.  1,  7,  6;  1,  40,  6;  Pallad.  14,  78.  Vergl.  Caper 
de  orthogr.  S.  2243  (VII  100,  16)  und  Serv.  zu  Verg.  Aen.  5, 
487.  Bei  Prob,  de  nom.  S.  225  (IV  215,  24)  lesen  ^vir:  Nomina 
arborum  generis  masculini,  ut  oleaster  et  malus,  sed  non  arbor 
navis,  et  cyparissus;  wahrscheinlich  ist  nonnisi  für  non  zu 
schreiben.  Cupressus  war  Masc.  bei  Enn.  (Ann.  267),  aus 
welchem  von  Gell.  13,  20  (21),  13  und  Non.  S.  195,  24  rectos 
cupressos  bemerkt  wird,  ebenso  Masc.  auch  (Ann.  265)  bei 
Philarg.  zu  Verg.  Ge.  2,  444.     Ficus  ist  Masc.  Cato  R.  R.  42 

59* 


—     932     — 

librum  cum  gemma  de  eo  fico.  Prob,  de  nom.  S.  224  (IV  214,  33) 
will  aus  den  auch  von  Charis.  1,  15  S.  74  (I  95,  27)  citierten 
Worten  des  Varro  de  ficu  se  suspendit  beweisen,  dass  bei 
diesem  Schriftsteller  ficus  Masc.  sei;  er  sagt:  cuius  aldativus 
masculiui  generis  est.  Dasselbe  ficu  haben  noch  andere,  vergl, 
unter  122.  Aber  die  Beweiskraft  der  Endung  u  für  das  Masc, 
leuchtet  nicht  ein.  Nach  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  10) 
waren  ausser  cupressus  noch  platanus,  populus  und 
laurus  Communia,  Donat.  2,  4,  2  S.  1747  (IV  375,  33)  zählt 
pinus  dazu;  so  findet  sich  substrato  lauro  Pallad.  12,  22,  4; 
pini  frugiferi  Pallad.  11,  14,  7;  populi  albi  Veget.  Ars  vet.  5, 
67,  5,  ferner  fagus  diff'usus  Anth.  Latin,  ed.  Riese  726,  16; 
ulmi  vernaculi  radices  Gargil.  Mart.  curae  boum  7.  Wenn  Serv. 
zu  Verg.  Ge.  4,  145  sagt:  prunorum  arbor  vocatur  spinus  geuere 
masculino,  nam  sentes  has  spinas  dicimus;  so  scheint  mit  genere 
masculino  nur  die  Form  auf  us  bezeichnet  zu  werden.  Larix 
ist  Masc.  Vitruv.  2,  9,  14;  Fem.  Plin.  N.  H.  16,  12,  23  (58); 
16,  40,  79  (218)  und  Pallad.  12,  15,  1.  Rumex  Masc.  Moret.  73; 
Fem.  Plin.  N.  H.  11,  8,  8  (18)  und  Scrib.  Larg.  253.  Sandyx 
Masc.  Grat.  Cyneg.  86  interdum  Libyco  fucantur  sandyce  pinnae; 
Fem.  sandyx  Indica  Vopisc.  Aurel.  29,  3. 

Amaracus  Masc.  Plin.  N.  H.  21,  11,  39  (67);  Fem.  N.  H.  13, 

I,  2  (14).  Centunculus  als  Pflanze  Masc.  Plin.  N.  H.  24, 
15,  88  (138);  Fem.  Plin.  N.  H.  26,  11,  66  (105);  26,  11,  70 
(114).  Chamaeleon  als  Pflanze  Masc.  Plin.  N.  H.  22,  18,  21 
(45);  Fem.  Plin.  N.  H.  30,  4,  10  (30).  Crocus  ist  als  Masc. 
bezeichnet  Culex  401  Cilici  crocus  editus  arvo;  als  Fem.  Apul. 
Met.  10,  34  S.  748  vino  crocus  diluta.  Cyclaminos  Fem. 
Plin.  N.  H.  25,  9,  67  (115);  25,  9,  68  (116);  25,  9,  69  (116); 
25,  11,  84  (134).  Cytisus  Fem.  Colum.  2,  11,  1;  9,  4,  2; 
de  arb.  28,  2  im  cod.  Polit.;  Plin.  N.  H.  16,  40,  76  (204);  26, 

II,  66  (106);  Masc.  Colum.  5,  12,  1;  5,  12,  2;  5,  12,5  (wenn 
nicht  auch  hier  cytisum  als  Neutr,  anzunehmen  ist,  vergl.  unter 
125);  Plin.  N.  H.  13,  24,  47  (130);  cytisum  als  Neutr.  Colum. 
de  arb.  28,  1  im  cod.  Polit.  und  28,  4.  Dictamnum  pota 
Plin.  N.  H.  26,  14,  87  (142);  nach  vorhergehendem  Nomin. 
dictamnum  und  pseudodictamnum,  eas ,  utramque  und 
veram  dictamnum  Plin.  N.  H.  25,  8,  53  (93);  dagegen  folgt  bei 
Verg.  Aen.  12,  416  hoc  auf  das  v.  412  vorausgegangene  dictam- 


-     933    — 

num,  und  auch  Plin.  N.  H.  25,  8,  53  (92)  verbindet  dictamnum 
ramis  praetenue ,  puleio  simile,  acre  gustu  und  25,  8,  53  (93) 
pseudodictamnum  folio  simile,  a  quibusdam  chondris  vocatum. 
Bei  Cic.  Nat.  Deor.  2,  50,  126  ist"  dictamnus,  ohne  Anzeichen  des 
Genus.  Der  Genit.  ebuli  als  Fem.  Plin.  N.  H.  25,  10,  71 
(119)  im  Voss.,  Rice,  und  Par.  d;  ebulum  als  Neutr.  Plin.  N,  H. 
26,  8,  49  (81).  Gros  SU  s  ist  Fem.  nach  Charis.  1,  15  S.  75 
(I  96,  4),  und  SO  bei  Plin.  N.  H.  15,  18,  19  (73);  17,  27,  43 
(254),  aber  Masc.  Matius  bei  Macrob,  Sat.  3,  20,  5;  Gels.  5,  12 
und  Pallad.  4,  10,  28.  Lapathos  Masc.  Lucil.  (4,  1)  bei  Cic. 
Fin.  2,  8,  24;  Fem.  Colum.  10,  373.  Lotos  oder  lotus  ist 
beinahe  überall  Fem.,  Culex  124 ;  Ovid.  Met.  9,  341 ;  10, 
96;  Fast.  4,  190  und  Epist.  ex  Pont.  4,  10,  18;  Colum.  10, 
258;  Plin.  N.  H.  13,  18,  32  (110);  16,  30,  53  (121);  22,  21, 
27  (55);  24,  2,  2  (6);  Sil.  8,  505;  11,  432;  aber  Masc.  Cic.  Epist. 
ad  Fam.  7,  20,  1;  Mart.  8,  51,  14.  Pampin us  ist  Masc.  und 
Fem.  nach  Donat.  2,  4,  2  S,  1747  (IV  375,  33);  Pompei.  Comment. 
S.  145  (V  160,  14);  S.  152  (V  163,  14);  Serv.  (Serg.)  Comm. 
in  Donat.  S.  1842  und  1843  (IV  432,  6);  Diom.  1  S.  314  (I 
327,  12);  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  15);  Cledon.  S.  1896 
(V  40,  15).  Als  Fem.  haben  dasselbe  Lucil.  (fab.  ine.  131)  bei 
Cledon.  a.  a.  0.;  Corn.  Sever.  bei  dem  Grammat.  de  dub.  nom. 
S.  94  (V  588,  2);  ein  Dichter  bei  Charis.  1,  15  S.  81  (I  105, 
19),  vielleicht  ist  der  nämliche  Vers  des  Corn.  Sever.  gemeint ; 
Claudian.  Epithal.  Pallad.  et  Celer.  5  und  Cons.  Stilic.  3,  367; 
Sidon.  Epist.  5,  17,  und  nach  dem  Zeugnisse  des  Serv.  zu  Verg. 
Ecl.  7,  58  öfters  Varro;  als  Masc.  Cato  R.  R.  33,  4;  Acc.  (257) 
bei  Cledon.  a.  a.  0.;  Colum.  3,  17,  3;  3,  18,  4;  4,  29,  11; 
Plin.  N.  H.  23  Prooem.  3;  23,  1,  11  (14).  Papyrus  ist  Fem. 
Ciris88;  Lucan.  4,  136;  Mart.  3,  2,  4 ;  10,  97,  1;  luven.  4,24; 
7,  101;  Veget.  Art.  veter.  2,  57,  1;  papyrus  als  Masc.  ist  un- 
bekannt. Raphanus  Fem.  Samon.  375;  Pallad.  9,  5,  3;  Masc. 
Plin.  N.  H.  19,  5,  26  (78);  19,  5,  26  (79);  19,  5,  26  (83);  19, 
5,  26  (84);  19,  5,  26  (85);  19,  5,  26  (86);  19,  5,  26  (87). 
Rubus  Masc.  Verg.  Ecl.  3,  89;  Colum.  11,  3,  5;  Plin.  N.  H. 
17,  13,  21  (96);  24,  13,  73  (119);  24,  14,  75  (123);  24,  14, 
76  (114);  Pallad.  1,  34,  5;  Fem.  Gell.  19,  12,  7;  Samon.  236; 
561;  Prudent.  Cathcm.  5,  31  und  Apoth.  55;  70.  Für  ruscus 
als    Fem.    wird   Colum.    10,   374    hirsuta    rusco    angeführt,    wo 


—     934     — 

jedoch  die  Var.  tirsuto  oder  tyrsuto  bemerkt  ist;  es  scheint 
also  auch  hier  ruscum  gebraucht,  wie  bei  Fest.  S.  262,  doch 
ist  der  Nomin.  ruscus  bei  Colum.  12,  7,  2.  Sampsuchus 
Fem.  Plin.  N.  H.  13,  1,  2  (10);  Masc.  Geis.  5,  11.  Tithy- 
mallus  Fem.  Samon.  841;  1106;  Masc.  Plin.  N.  H.  26,  8,  39 
(62).  Über  die  neutr.  Nebenform  amaracum,  crocum,  cycla- 
minum,  cytisum,  lapathum,  papyrum,  sampsuchumvergl.  unter  125. 

Oleaster  ist  Masc.  nach  Serv.  zu  Verg.  Aen.  12,  764 
und  Prise.  5,  4,  19  S.  648  (II  154,  16),  und  so  lesen  wir  es 
Cic.  Verr.  3,  23,  57;  Verg.  Ge.  2,  182  und  Aen.  12,  766; 
Plin.  N.  H.  16,  44,  89  (240).  Der  Grammat.  de  dub.  nom. 
S.  90  (V  585,  22)  giebt  als  gebräuchliche  Form  ohne  Beleg  ein 
Neuti-.  oleastrum,  jedoch  den  Plur.  oleastra  Calpurn.  2,  44. 
Pinaster  ist  als  Fem.  behandelt  Plin.  N.  H.  14,  20,  25  (127); 
weniger  klar  ist  dieses  Genus  Plin.  N.  H.  16,  10,  17  (39) 
pinaster  nihil  est  aliud  quam  pinus  silvestris  minor  altitudine 
et  a  medio  ramosa,  sicut  pinus  in  vertice,  denn  ramosa  kann, 
wie  auch  das  folgende  crassiorem  dat  haec  resinam,  auf  pinus 
silvestris  bezogen  werden. 

Masc.  sind  ferner  acanthus  Verg.  Ge.  4,  123  und  Aen. 
1,  649;  1,  711;  Ovid.  Met.  13,  701;  Colum.  10,  241;  Stat. 
Silv.  3,  1,  37;  Plin.  Epist.  5,  6,  36;  aspalathus  Plin.  N.  H. 
12,  24,  52  (110);  asparagus  Cato  R.  R.  161,  2;  Colum.  11, 
3,  43;  11,  3,  45;  Plin.  N.  H.  19,  4,  19  (54);  19,  8,  42  (142); 
luven.  11,  69;  Pallad.  4,  9,  12;  asphodelus  Plin.  N.  H.  12, 
17,  68  (108);  calamus  Cic.  Epist.  ad.  Q.  fr.  2,  15  b,  1;  Catull. 
63,  22;  Horat.  Carm.  1,  15,  17  und  A.  P.  447;  Ovid.  Met. 
8,  30;  Plin.  N.  H.  6,  29,  33  (166);  12,  22,  48  (104);  16,  36, 
65  (159);  Carduus  Plin.  N.  H.  20,  23,  99  (263);  Pallad.  4,  9, 
2;  dumus  Ovid.  Met.  12,  356,  wo  jedoch  andere  solido  trunco 
lesen;  intubus  Plin.  N.  H.  19,  8,  39  (129);  20,  8,  29  (73) 
mit  der  Nebenform  intubum  (vergl.  unter  125);  iuncus  Verg. 
Ecl.  1,  48;  Colum.  10,  306;  Cels.  3,  21  S.  107  Daremb.;  Plin. 
N.  H.  21,  18,  69  (112);  21,  18,  70  (117);  21,  18,  72  (120); 
26,  8,  46  (72);  muscus  Cato  R.  R.  6,  2;  Colum.  4,  24,  6; 
Pallad.  3,  12,  4;  10,  10,  3;  rhamnus  Plin.  N.  H.  24,  14,  76 
(124);  scirpus  Plin.  N.  H.  16,  37,  70  (178);  tibulus  Plin. 
N.  H.  16,  10,  17  (39).  Aber  gewöhnlich  apium  als  Neutr. 
Horat.  Carm.  1,  36,  16;  4,  11,  3;  Colum.  11,  3,  33;  11,  3,  34; 


—     935     — 

Plin.  N.  H.  19,  8,  46  (158);  20,  11,  14  (112);  doch  über  apium 
viridem  und  apios  vergl.  unter  125.  Auch  hellebor  um  oder 
elleborum  als  Neutr.  ist  herrschend  Plaut.  Pseud.  4,  7,  89 
(1185);  Plin.  N.  H.  14,  16,  19  (110);  25,  5,  21  (48);  25,  5,  22 
(54);  25,  5,  23  (56);  25,  13,  94  (150);  27,  2,  2  (6);  31,  6,  33 
(63);  Cael.  Aurel.  Acut.  3,  8,  86  S.  245;  3,  16,  135  S.  269; 
Chron.  2,  1,  52  S.  537;  für  das  Masc.  helleborus  spricht  nur 
der  Accus.  Plur.  helleboros  (vergl.  unter  104)  und  das  Griech. 
6  sXXsßoQOc  und  rovq  iXXeßoQOvg. 

Neutra  sind  von  den  Namen  der  Bäume  acer,  siler,  suber, 
robur.  Dies  bezeugt  für  suber  und  siler  Prise.  5,  3,  14  und 
15  S.  646  (II  150,  15  und  151,  2);  für  siler  Serv.  zu  Verg. 
Ge.  2,  12  und  Aen.  12,  764,  und  Charis.  1,  14  S.  32  (I  46,  7) 
in  den  Exe.  Cauch.  Molle  siler  hat  Verg.  Ge.  2,  12;  siler 
montauum  Veget.  Art.  vet.  3,  4,  34;  suber  als  Neutr.  Plin. 
N.  H.  17,  24,  37  (234).  Also  ist  hie  suber  suberis  bei  Prob. 
Cathol.  1,  25  S.  1452  (IV  12,  9)  unrichtig.  Acer  soll  Fem. 
sein  nach  Prise.  5,  3,  15  S.  646  (II  151,  2),  welcher  6,  8,  44 
S.  698  (II  233,  14)  haec  acer  arbor  acri  aus  Serv.  in  commento 
Virgilii  anführt.  Serv.  zu  Aen.  2,  26  gebraucht  den  Acc. 
acerem,  aber  Neutr.  ist  acer  Ovid.  Amor.  1,  14,  28;  Plin.  N.  H. 
16,  15,  26  (67).  Robur  ist  häufig  als  Neuti'.  bezeichnet,  wie 
Cic.  Divin.  2,  41,  86;  CatuU.  64,  107;  Verg.  Ge.  1,  162  und 
Aen.  2,  230;  6,  181;  8,  221;  10,  479;  Ovid.  Met.  8,  753;  Plin. 
N.  H.  16,  40,  76  (204);  16,  40,  79  (218).  Auch  Namen  von 
anderen  Gewächsen  auf  er  sind  Neutra,  laser,  papaver,  siser, 
tüber  (Morchel),  zingiber,  und  Namen  von  Früchten  gleicher 
Endung,  cicer,  piper,  und  wieder  laser  und  papaver.  Vergl. 
Prise.  5,  3,  15  S.  646  (II  151,  2).  Doch  papaver  war  in  der 
alten  Sprache  Masc.  nach  Non.  S.  220,  9;  Charis.  1,  15  S.  64 
(I  83,  26);  Prise.  5,  8,  44  S.  658  (I  170,  13)  und  dem  Graramat. 
de  dub.  nom.  S.  92  (V  586,  23).  Papaver  Gallicanus  hat 
Cato  (Orig.  II  fragm.  12  ed.  Jordan  p.  11,  5)  bei  Charis.  a.  a. 
O.,  und  den  Acc.  papaverem  Plaut.  Poen.  1,  2,  113  (326) 
und  Trin.  2,  4,  8  (410)  und  Varro  in  Admirandis  bei  Non. 
Charis.  und  dem  Grammat.  de  dub.  nom.  a.  a.  O.  Auch  Serv. 
zu  Verg.  Ge.  1,  212  bedient  sich  des  Acc.  papaverem.  Piper 
war  auch  Masc.  Oribas.  12,  31.  Siser  hat  im  Plur.  siseres 
Bei  PHn.  N.  H.  20,  5,  17  (35)  ist  tris  siseres  nach  kurz  vorher- 


—     936     - 

gegangenem  §  34  siser  erraticum.  Vnrro  L.  L.  8,  25,  48  sagt 
darüber:  Siiigularia  solum  sunt  multa,  ut  cicer,  siser;  nemo 
enim  dieit  cicera,  sisera.  Neutr.  sind  ferner  far  und  ador,  eben- 
so wie  frumentura,  ordeum,  triticum. 

Zu  mehreren  Baumnamen  auf  us  gehören  die  Namen 
der  Früchte  und  Hölzer  auf  um  neutr.  Gen.,  wie  arbutum, 
buxum,  cerasum,  citrum,  cornum,  elcnum,  mal  um,  morum, 
myrtum,  nardum,  pirum,  pomum,  prunum.  Vergl.  Donat.  2,  4, 
2  S.  17  47  (IV  375,  35);  Diom.  1  S.  314  (I  317,  14);  Serg.  Explan, 
in  Donat.  2  fol.  60*  (IV  540,  9);  Pompei  Comment.  S.  153  (V 
163,  30);  Prise.  5,  1,  3  S.  640  (II  142,  10).  Doch  über  buxum 
und  nardum  vergl.  unter  125.  Balsamum  ist  bei  gleicher 
Form  und  gleichem  Genus  sowohl  der  Strauch  wie  der  daraus 
gewonnene  Saft,  Verg.  Ge.  2,  119;  Phn.  N.  H.  12,  25,  54  (111); 
16,  32,  59  (135);  Tac.  Hist.  5,  6;  Solin.  35,  5;  lustiu.  36,  3, 
4;  Claudian.  Nupt.  Honor.  et  Mar.  96  und  Epithal.  Pallad.  et 
Celer.  121. 

Einige  Nomina  auf  a  und  auf  us  sind  dem  Baum 
und  der  Frucht  gemeinsam,  wie  castanea,  olea,  ficus,  capri- 
ficus,  balanus,  und  in  der  Regel,  auch  wenn  sie  die  Frucht 
bezeichnen,  fem.  Gen.  Doch  primos  ficos  hat  Lucll.  (5,  28) 
bei  Non.  S.  281,  16  von  der  Frucht,  imd  bei  Gels.  5,  18,  32 
ist  fici  aridi  partem  in  den  Med.,  aber  Daremberg  hat  aridae; 
Cael.  Aurel.  Acut.  3,  3,  16  fici  suculenti;  Chron.  3,  2,  26 
S.  214  ex  arido  fico  und  3,  2,  40  S.  221  ex  fico  calefacto; 
3,  4,  53  S.  228  fici  impressi  patientibus  locis  als  Gen.;  3,  5, 
76  S.  240  cum  fico  arido;  3,  8,  147  S.  276  aridi  fici  pinguia 
duo  vel  tria;  4,  8,  126  S.  344  sicco  fico;  5,  2,  44  S.  373  ex 
fico  decocto.  Mit  Unrecht  aber  wird  Varro  L.  L.  9,  48,  80 
dafür  angeführt,  wo  die  Vulg.  hi  (oder  hei)  et  hae  fici  ohne 
Autorität  ist.  In  den  Citateu  aus  Gels,  und  Gael.  Aurel.  kann 
man  auch  ficum  als  Neutr.  finden,  und  bei  Gael.  Aurel.  Ghron. 
3,  8,  113  S.  259  ist  tundendum  aridum  ficum,  sed  quod  sit 
pingue  ac  sucidum,  und  bei  Plin.  lun.  3,  22  im  St.  Gall.  und 
Dresd.  ficum  als  Nomin.;  Rose  schreibt  hier  p.  95,  15  falsch 
ficus.  Nach  Prise.  6,  14,  76  S.  713  (II  261,  9)  geht  hie  ficus, 
Vitium  corporis,  nach  der  vierten  Declin.  Er  führt  Mart.  1,  65 
an,  bei  welchem  allerdings  v.  4  ficos  (im  Put.,  Gud.  und  Leid. 
z.  ficus)  Gaeciliane  tuos  gelesen  wird,   und  fügt  hinzu :   Ex  quo 


-     937     — 

ostendit,  et  vitium  et  fructum  posse  quartae  esse  declinationis, 
genere  autem  differre.  Aus  der  nämlichen  Stelle  des  Mart. 
giebt  Charis.  1,  15  S.  75  (I  96,  1)  und  1,  17  S.  103  (I  128, 
23)  ficos  Laetiliane  tuos;  vergl."  unter  122.  Balanos  Sardianos 
hat  Plin.  N.  H.  15,  23,  25  (93)  als  Griech.  Benennung  der  Ka- 
stanien; sonst  ist  balanus  Fem.,  wie  Horat.  Carm.  3,  29,  4; 
Scrib.  Larg.  129.  Verschieden  davon  ist  balanos  nigros  und 
balanos  albos,  Avelches  Metell,  bei  Macrob.  Sät.  3.  13,  12  als 
Fischnaraen  gebraucht.  Cerasos  dulces  Prop.  5  (4j,  2,  15  von 
der  Frucht  des  Baumes,  welche  gewöhnlich  cerasum  als  Neutr» 
heisst,  ist  ohne  Zweifel  als  Fem.  anzusehen,  und  ebenso  cute 
et  suco  constant  cerasi  Plin.  N.  H  15,  28,  24  (112).  Aber 
tüber  die  Nusspfirsiche  kennen  wir  nur  als  Masc.  aus  oblatos 
tuberes  Suet.  Domit.  16;  denn  vernae  tuberes  Mart.  13,  43, 
2  stehen  im  Gregensatz  zu  quid  tibi  cum  Libycis?  also  ist  nicht 
vernus  a  um  gemeint,  sondern  verna  ist  als  unveränderliches 
Adjekt.  zu  verstehen  (vergl.  unter  137),  wie  in  vernas  apros 
Mart.  1,  49,  24;  lupos  vernas  Mart.   10,  30,  21;  verna  liber  Mart. 

3,  1,  6,  daher  das  Genus  des  Subst.  nicht  daraus  erkannt  wird. 

141.  Die  Benennungen  edler  Steine  sind  grössten- 
teils Fem.  oder  Communia.  Jaspis  Fem.  Verg.  Aen.  4, 
261;  Plin  N.  H.  37,  8,  37  (115);  37,  10,  56  (151);  Stat.  Theb. 

4,  270;  7,  659;  luven.  5,  42;  Claudian.  IV  cons.  Honor.  591; 
Avien.  Orb.  terr.  469;  1322;  Prise.  Perieg.  755;  1020.  Onyx 
Fem.  Plin.  N.  H.  37,  6,  24  (90);  Mart.  7,  94,  1;  dasselbe  Wort 
bezeichnet  auch  eine  Marmorart,  welche  zu  Salbengefässen, 
Trinkgefässen,  Bettfüssen  und  Sesseln  verarbeitet  wurde,  vergl. 
Plin.  N.  H.  36,  7  12  (59);  36,  8,  12  (61).  Von  dieser  Mar- 
morart gebraucht  ist  es  Masc.  bei  Lucan.  10,  116;  Plin.  a.  a.  0., 
Stat.  Silv.  1,  2,  149;  Mart.  12,  50,  4,  uud  insbesondere  als 
Salbengefäss  Masc.  bei  CatuU.  66,  83;  Horat.  Carm.  4,  12, 
17;  Prop.  3  (2),  13,  30;  4  (3),  10,  22;  Mart.  11,  50,  6,  aber 
Fem.  Mart.  7,  94,  1.  lasponyx  ist  Fem.  Plin.  N.  H.  37,  9, 
37  (118).  Sardonyx  Fem.  Pers.  1,  16;  Plin.  N.  H  37,  6,  23 
(86);  37,  6,  24  (90);  luven.  7,  144,  und  mit  lliuzutuguug  von 
gemma  Solin.  33,  18;  33,  19;  Masc.  Mart.  4,  28,  4;  9,  59,   19; 

10,  87,  14;  11,  37,  2;  luven.  6,  382.  Achates  Fem.  Plin. 
N.  H.  37,   1,  3   (5);   37,    10,  54  (139  bis    142);    Isid.    Orig.   16, 

11,  1;  Masc.  Claudian.  Nupt.  Hon.  et  Mar.  (10),  92.    Fem.  sind 


—     938     — 

auch  dendrachates,  aethachates  und  coralloachates  Plin. 
N.  H.  37,  10,  54  (139);  37,  10,  56  (153). 

ADicthystus  ist  Fem.  Ovid.  A.  A.  3,  181;  Plin.  N.  H. 
37,  9,  40  (121);  Avien.  Orb  terr.  1326;  Prise.  Perieg.  1022; 
Masc.  Isid.  Orig.  16,  9,  1.  Chrysolithus  Fem.  Plin.  N.  H. 
37,  7,  28  (101)  in  den  codd.  Barb.  und  37,  9,  42  (126);  37,9, 
43  (127);  Masc.  Prop.  3  (2),  16,  44;  Prudent.  Psych.  854; 
Isid.   Orig.   16,  15,  2.      Chrysoprasus    Fem.   Plin.   N.  H    .37, 

8,  34  (113);  Prudent.  Psych.  865;  Masc.  Solin.  30,  34;  Isid. 
Orig.  16,  7,  7;  16,  14,  8.  Crystallus  Helv.  Cinna  beim  Schol. 
luven.  6,  155;  Fem.  Prop.  5  (4),  3,  52;  Ovid.  bei  dem  Grammat. 
de  dub.  nom.  S.  75  (V  576,  6),  die  Stelle  soll  jedoch  als  Beleg 
für  das  Gen.  neutr.  dienen;  Priap.  63,  6;  ferner  Plin.  N.  H. 
36,  26,  66  (192);  37,  2,  9,  (23);  37,  9,  46  (129);  Solin.  33,  20; 
Masc.  Solin.  15,  29;  15,  30;  Isid.  Orig.  16,  13,  1;  eine  Neben- 
form crystallum  Vulg.  Apoc.  21,  11.  Sapphirus  oder  sap- 
pirus  Fem.  Plin.  N.  H.  37,  9,  39  (120);   Masc.  Isid.  Orig.  16, 

9,  2;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  728,  5.  Sraaragdus  Fem.  Ovid. 
Met.  2,  24  im  Thuan.,  Barb.  und  in  anderen  Büchern  (sonst 
claris  smaragdis);  Lucan.  10,  121  in  einem  Bersm.  und  im 
Amsterd.;  Claudian.  VI  cons.  Honor.  563  in  einer  Hdschr.; 
Ennod.  Carm.  1,  4,  77;  aber  gewöhnlich  Masc,  Prop.  3  (2),  16, 
43;  Plin.  N.  H.  37,  1,  3  (6);  3,  1,  4  (8);  37,  5,  16  bis  19  (62 
bis  118);  37,  10,  59  (162);  Samon.  953  (943);  Inschr.  Orell. 
2510;  Lact.  Phoenix  135;  Isid.  Orig.  16,  7,  1;  16,  7,  2.  Chalco- 
smaragdos  Fem.  Plin.  N.  H.  37,  5,  19  (74)  und  Isid.  Orig. 
16,  7,  3;  in  der  Stelle  des  Plin.  geht  gerama  vorher.  Topazus 
Fem.  Plin.  N.  H.  37,  8,  32  (107);  37,  8,  35  (114);  Masc.  Prise. 
Perieg.  1021;  dafür  topazion  als  Fem.  Isid.  Orig.  16,  7,  9. 

Ferner  sind  Fem.  apsyctos  Plin.  N.  H.  37,  10,  54  (148); 
Isid.  Orig.  16,  11,  2;  chalcophonos  Plin.  N.  H.  37,  10,  56 
(154);  Isid.  Orig.  16,  15,  9;  exhebenus  Plin.  N.  H.  37,  10, 
58  (159);  Isid.  Orig.  16,  10,  11;  melichrysos  Plin.  N.  H.  37, 
9,  45  (128);  Isid.  Orig.  16,  5,  6;  acopos  Plin.  N.  H.  37,  10, 
54  (143);  baroptenus  Plin.  N.  H.  37,  10,  55  (150);  chry- 
selectros  Plin.  N.  H.  37.  9,  43  (127);  cyanos  Plin.  N.  H.  37, 

9,  38  (119);  erotylos  Plin.  N.  H.  37,  10,  58  (160);  eureos 
Plin.  N.  H.  37,   10,  58  (161);  leucophthalmos  Plin.  N.  H.  37, 

10,  62  (171);  morochthos  Plin.  N.  H.  37,  10,  63  (173);  phlo- 


—     939     — 

ginos  Plin.  N.  H.  37,  10,  66  (179);  sandastros  Plin.  N.  H. 
37,  7,  28  (100);  thelycardios  Plin.  N.  H.  37,  10,  68  (183); 
zoraniscaeos  Plin.  N.  H.  37,  10,  70  (185);  lycophthalmos 
Plin.  N.  H.  37,  11,  72  (187);  Isid.  Orig.  16,  15,  20;  trichrus 
Plin.  N.  H.  37,  10,  68  (183);  Isid.  Orig.  16,  11,  7;  enhydros 
Isid.  Orig.  16,  13,  9;  sardius  Isid.  Orig.  16,  8,  2;  paederos 
Plin.  N.  H.  37,  9,  46  (129);  Isid.  Orig.  16,  10,  2;  paneros 
Plin.  N.  H.  37,  10,  66  (178);  astrion  Plin.  N.  H.  37,  9,  48 
(132);  Isid.  Orig.  16,  13,  7;  heliotropium  Plin.  K  H.  37,  10, 
60  (165);  Isid.  Orig.  16,  7,  12;  ion  Plin.  N.  H.  37,  10,  61  (170); 
mormorion  Plin.  N.  H.  37,  10,  63  (173);  antipathes  Plin. 
N.  H.  37,  10,  54  (145);  diphyes  Plin.  N.  H.  37,  10,  57  (157); 
eumeces  Plin.  N.  H.  37,  10,  58  (160);  balanites  Plin.  N.  H. 
37,  10,  55  (149);  Isid.  Orig.  16,  15,  10;  astriotes  Plin.  N.  H. 
37,  9,  49  (133);  batrachites  Plin.  N.  H.  37,  10,  55  (149); 
gassinnades  Plin.  N.  H.  37,  10,  59  (163);  asterites  Isid. 
Orig.  16,  10,  3;  Choaspites  Isid.  Orig.  16,  7,  16;  dracon- 
tites  Isid,  Orig.  16,  14,  7;  lychnites  Isid.  Orig.  16,  14,  4; 
molochites  Isid.  Orig.  16,  7,  11;  myrrhites  Isid.  Orig.  16, 
7,  24;  syrtites  Isid.  Orig.  16,  14,  10;  argyrodamas  Plin. 
K  H.  37,  10,  54  (144);  androdamas  Isid.  Orig.  16,  5,  8; 
chalazias  Plin.  N.  H.  37,  11,  73  (189);  Isid.  Orig.  16,  10,  5; 
cyamias  Plin.  N.  H.  37,  11,  73  (188);  icterias  Plin.  N.  H. 
37,  10,  61  (170);  myrmecias  Plin.  N.  H.  37,  10,  63  (174); 
ostracias  (sive  ostracitis)  Plin.  N.  H.  37,  10,  65  (177);  Dio- 
nysias  Isid.  Orig.  16,  11,  8;  chrysolampsis  oder  chryso- 
lampis  Plin.  N.  H.  37,  10,  56  (156);  Isid.  Orig.  16,  15,  4; 
cepionis  Plin.  N.  H.  37,  7,  56  (156).  Detlefsen  schreibt  ceti- 
onides;  enorchis  Plin.  N.  H.  37,  7,  58  (159);  erythallis 
Plin.  N.  H.  37,  7,  58  (160);  lyclmis  Plin.  N.  H.  37,  7,  29  (103); 
alabastritis  Plin.  N.  H.  37,  10,  54  (143);  anthracitis  Plin. 
N.  H.  37,  7,  27  (99);  cadmitis  Plin.  N.  H.  37,  10,  56  (151); 
cepitis  Plin.  N.  H.  37,  10,  56  (152);  chloritis  Plin.  N.  H. 
37,  10,  56  (156);  Choaspitis  Plin.  N.  II.  37,  10,  56  (156); 
galactitis  Plin.  N.  H.  37,  10,  59  (162);  haematitis  Plin. 
N.  H.  37,  10,  60  (169);  hephaestitis  Plin.  N.  H.  37,  10,  60 
(166);  Isid.  Orig.  16,  15,  15;  molochitis  Plin.  N.  H.  37,8,36 
(114);  paeanitis  Plin.  N.  H.  37,  10,  66  (180);  sideritis  Plin. 
N.  H.  37,  10,  67  (182);  mitridax  Isid.  Orig.  16,  12,  2. 


—     940     — 

Aber  Masc.  ist  überall  adamas,  Verg.  Aen.  6,  552;  Prep. 
5  (4),  11,  4;  Ovid.  Amor.  3,  7,  57  und  Epist.  ex  Pont.  4,  12, 
32;  Plin.  N.  IL  20  Prooem.  1;  37,  4,  15  (55);  Val.  Fl.  3,  225; 
Stat.  Silv.  1,  2,  69.  Beryllus  oder  berullus  Prop.  5  (4),  7,  9; 
Plin.  N.  H.  37,  5,  20  (76);  Solin.  52,  61;  Isid.  Orig.  16,  7,  5. 
Chry soberyllus  Solin.  52,  62;  Isid.  Orig.  16,  7,  6.  Car- 
bunculus  Plin.  N.  H.  37,  7,  25  (92);  Isid.  Orig.  16,  14,  1. 
Hyacinthus  ist  Masc.  nach  dem  Grammat.  de  dub.  nom.  S.  82 
(V  580,  30),  Avo  dafür  Lact.  Phoenix  137  angeführt  wird.  So 
auch  bei  Solin.  30,  32;  30,  33;  Isid.  Orig.  16,  9,  3.  Die  Stelle 
des  Plin.  N.  H.  37,  9,  42  (126),  in  Avelcher  auf  den  Satz: 
hyacinthos  Aethiopia  mittit  et  chrysolithos  aureo  fulgore  tralu- 
centis,  mehrere  Epitheta  fem.  Gen.  folgen,  entscheidet  nicht 
über  das  Genus  von  hyacinthus,  indem  jene  Epitheta  sich  viel- 
mehr auf  chrysölithus  beziehen.  Opalus  ist  Masc.  Plin.  N.  H. 
37,  6,  21  (80);  Isid.  Orig.  16,  12,  3. 

Als  Masc.  stehen  ferner  melichrus  und  melichloros 
Plin.  37,  11,  73  (191);  anthracites  Isid.  Orig.  16,  14,  2; 
chelonites  Isid.  Orig.  16,  15,  23;  chryselectus  Isid.  Orig. 
16,  15,  3;  droselytus  Isid.  Orig.  16,  12,2;  haematites  Isid. 
Orig.  16,  8,  5;  hexecontalithos  Isid.  Orig.  16,  12,  5;  pan- 
chrus  Isid.  Orig.  16,  12,  1.  Bei  demselben  Orig.  16,  8,  8  ist 
lyncurius  vocatus  und  darauf  est  autem  fulva;  Orig.  16,  lOj  4 
galacites  lacteus  est,  qui  attritus,  dann  suspensus,  hernach 
mittunt  eam;  Orig.  16,  15,  16  ostracites  lapidosus,  mit  fol- 
gendem altera. 

142.  Die  Namen  der  Städte  sind  in  der  Regel 
Fem.,  wie  auch  die  Kunst  die  Städte  in  weiblicher 
Gestalt  darstellte.  Aber  die  Plur.  tantum  auf  i  sind 
Masc.  Arpi  restituti  ad  Romanos  Liv.  24,  47,  10  und  Arpi 
recepti  Liv.  26,  41,  15.  Herculeos  videt  ipso  in  litore  Baulos 
Sil.  12,  156.  Coriolos  victos  Flor.  1,  11,  9.  Orbe  in  medio 
positi  Delphi  Ovid.  Met.  10.  167;  Delphos  meos  Ovid.  Met. 
15,  144  und  dudum  taciti  Delphi  Claudian.  IV  cons.  Honor. 
144.  Falerios  captos  Liv,  6,  7,  4.  Qui  nunc  nulli,  maxima 
turba  Gabi  Prop.  5  (4),  1,  34  und  Gabios  fecerat  suos  Ovid. 
Fast  2,  690.  Iterum  madefacti  caede  Philipp!  Ovid.  Met.  15, 
824;  latos  Philippos  Lucan.  1,  680;  diris  sucis  conspersos 
Philippos  Lucan.  6,  581;  puros  fecere  Philippos  Lucan.  7,  872; 


—     941     — 

gemina  iam  Stratos  morte  Philippos  Petron.  121  v.  111  und 
nuUos  Philippos  Calpurn.  Ecl.  1,  50.  Auch  bei  Phocas  vita 
Verg.  (Burmann's  Anthol.  2,  186,  Meyer  288,  Riese  671)  v.  69 
(94)  hat  der  Par.  P  eaede  priorum  perfusos  acies  legitur  visura 
Philippos;  andere  geben  perfusas,  und  wegen  dieser  Lesart 
wird  der  Vers  von  Heins,  zu  Ovid.  Met.  15.  824  angreführt. 
Ad  obsidendos  Pompeios  Gros.  5,  18,  22.  Adsunt  Puteoli 
toti  Cie.  Verr.  5,  59,  154-,  Puteolos,  qui  nunc  in  sua  potestate 
sunt,  totos  novo  populo  occupabunt  Cic.  1.  agr.  2,  31,  86  und 
nescio  cur  ego  Puteolos  non  meos  faciam  Cic.  Epist.  ad 
Att.  7,  3,  9;  Puteoli  .  .  dicti  Plin.  N.  H.  3,  5,  9  (61).  Thau- 
maci  loco  alto  siti  sunt  Liv.  32,  4,  3;  ab  eo  miraculo  Thaumaci 
appellati  Liv.  32,  4,  5  und  faucibus  super  quas  Thaumaci  siti 
sunt  Liv.  36,  14,  12.  Post  Veios  captos  Cic.  Divin.  1,  44, 
100;  circumsessi  Vei  sunt  Liv.  4,  61,  2;  ad  obsidendos  Veios 
Liv.  5,  7,  1;  Veios  captos  Liv.  5,  23,  1;  6,  7,  4;  habitaudos 
Veios  Liv.  5,  24,  8.  Volsinios  expugnatos  Plin.  N.  H.  34, 
7,  16  (34).  Vulsinios  pristinos  Tert.  Pall.  2.  So  auch  in 
der  Griech.  Form  Soloe  Cilicii  Plin.  N.  H.  5,  27,  22  (92). 

Der  Name  der  Stadt  Argos  wird  im  Latein,  entweder, 
wie  im  Griech  ,  als  Neutr.  der  dritten  Declin.  behandelt,  oder 
€r  geht  in  ein  Plur.  tantum  der  zweiten  Declin.  über.  Varro 
L.  L.  9,  50,  89 :  Dicimus  hie  Argus ,  cum  hominem  dicimus, 
cum  oppidum  Graecanice,  hoc  Argos,  cum  Latine,  Argi.  Vergl. 
unter  114,  Öfters  ist  Argos,  selten  Argi,  durch  ein  Adject, 
Pronom.  oder  Particip.  als  Masc.  Plur.  bezeichnet.  Argos  ipsos 
nou  vetere  fama  magis  quam  morte  Pyrrhi  nobilitatos  Liv.  31, 
7,  9;  Argos  ab  Nabide  occupatos  Liv.  34,  22,  10;  restituti 
Argi  in  commune  Achaiae  concilium  Liv.  34,  41,  4;  patiios 
Argos  Verg.  Aen.  2,  95  und  Stat.  Silv.  3,  1,  23;  clusos  Argos 
Val.  Fl.  1,  239;  Perseos  in  Argos  Stat.  Theb.  1,  225;  tuos  iu 
Argos  Theb.  1,  286;  infrenos  Argos  Theb.  2,  180;  totos 
Argos  Theb.  3,  14;  veteres  Argos  Theb.  3,  337;  vacuos 
Argos  Theb.  3,  649;  invisos  Argos  Theb.  7,  175;  saevos 
Argos  Theb.  8,  472;  fractos  ad  Argos  Theb.  10,  237;  ad- 
flictos  Argos  Theb.  10,  437;  maternos  Argos  Theb.  10,  892 
und  captos  Argos  Achill.  2,  350. 

Der  Grund,  weshalb  Städtenameu  der  oben  an- 
gegebenen   Form    Masc.     sind,     liegt     im    allgemeinen 


—     942     — 

darin,  dass  sie  eigentlich  die  Bürgerschaften  be- 
zeichnen. So  steht  Delphi  Catull  64,  392  cum  Delphi 
tota  certatim  ex  urbe  ruentes  acciperent  laeti  divum ;  lustin.  24, 
7,  8  urbem  suam  Delphi  permimivere;  lustin.  24,  7,  9  Del- 
phorum  sociorumque  nonnisi  quattuor  milia,  militum  erant; 
lustin.  24,  8,  2  Delphi  plus  in  deo  quam  in  viribus  reponentes, 
cum  contemptu  hostium  resistebant,  scandentesque  Gallos  e 
summo  montis  vertice  partim  saxo  partim  arrais  obruebant. 
C.  I.  L.  3,  567  Z.  5  in(ter  Ant)icyrenses  quoque  et  DeI(p)hos 
Wie  Herod.  1,  54  Kqotaoq  nsiiifjag  ig  Uv^to  JaXifovg  ÖMgierai, 
nvd^ofisvog  avTcov  ro  nX^d^og.  Leontini  Stadt  und  Einwohner- 
schaft Cic.  Verr.  2,  66,  160;  Liv.  24,  7,  2;  24,  9,  1;  24,  9,  6; 
24,  9,  8;  24,  9,  12;  24,  30,  1;  24,  30,  7;  24,  30  8;  Mela  2, 
7,  118.  So  auch  Vei  Liv.  5,  1,  1  Romani  Veique  in  armis 
erant.  Über  Puteoli  vergl.  Varro  L.  L.  5,  5,  25;  Strabo  5,  4, 
6;  Paul.  Festi  S.  219.  Sonst  heissen  freilich  die  Gentilia  der 
vorgenannten  Städte  Arpini,  Coriolani,  Falisci,  Gabini,  Phi- 
lippenses,  Puteolani,  Yeientes,  Volsinienses,  Argivi,  wie  die 
Einwohner  von  Pompei  und  Fundi  Pompeiani  und  Fundani. 

Noch  ein  Plur.  tantum,  Cales,  ist  Masc.  nach  Consent. 
S.  2030  (V  348,  35);  die  Einwohner  werden  Caleni  genannt, 
Sil.  12,  525  bedient  sich  der  Bezeichnung  Threiciam  Calen. 
Über  andere  Formen  des  Sing,  vergl.  unter  114.  Parvi  Cures 
Ovid.  Fast.  2,  135;  Tatiae  Cures  Prop.  5,  (4),  9,  74,  vergl. 
das  Griechische;  Cures  Sabini  C.  I.  L.  9,  4963. 

Auch  von  den  im  Sing,  gebräuchlichen  Städte- 
namen der  zweiten  Declin.  sind  einige  Masc.  Orcho- 
menus  Minyius  antea  dictus  Plin.  N.  H.  4,  8,  15  (29),  wie 
'Oqxoix£V<5  Tft>  Bot(ariw,  ^Oqxo[j^£v6v  t6i>  Mivvrsiov  nqoreqov  xaXov- 
f/€VOV  vvv  de  BoicoTtoy,  ^ Oqxo^svbv  rov  ^Aquadinov,  tov  'Oqxo- 
^,£v6v  und  rov  ' Oqx^l^^vov  Thucyd.  3,  87.  4,  76.  5,  61.  62  und 
Strabo  9,  2,  29.  40.  41.  42.  Pellaei  Canopi  Verg.  Ge.  4,  287; 
ineesti  Canopi  Prop.  4,  (3),  11,  39;  suo  Canopo  Ovid.  Met. 
15,  828;  aestivi  Canopi  Grat.  43;  Pelusiaci  Canopi  Luc.  8, 
542;  Stat.  Silv.  2,  7,  70;  Therapnaei  Canopi  Stat.  Silv.  3,  2, 
111;  Amyclaeo  Canopo  Sil.  11,  432;  famoso  Canopo  luven. 
15,  46;  a  Phario  Canopo  Sidou.  Carm.  5,  458;  Pelusiaeo 
Canopo  Sidon.  Carm.  9,  271;  Pharii  Canopi  Anth.  Lat.  ed. 
Riese  274,  1,  wie  tov  Kävoaßov  und  tw  Kavooßao  Strabo  17,  1,  16. 


—     943     — 

17.  18.  Parva  Canopos  Nili  ostio,  quod  Canopicum  vocant, 
obvia  est  bei  Mela  2,  7,  103  geht  auf  die  Insel  des  Namens, 
nicht  auf  die  Stadt;  unmittelbar  auf  die  angeführten  Worte 
folgt:  Menelai  gubernator  Canopus  ibi  moriens  nomen  insulae, 
illa  ostio  dedit,  und  das  ganze  Capitel  handelt  von  Inseln. 
Oreo  oppugnando  Liv.  31,  46,  5;  bei  Strabo  10,  1,  3  ist 
'SiQsog  und  top  ^Qqsov,  und  Liv.  33,  31,  3  der  Nomin.  Oreus 
im  Bamb. 

Einzeln  steht  Corinto  deleto  in  einem  tit.  Mumm.  C.  I.  L. 
1,  541,  vergl.  Ritschi,  Opusc.  4  S.  86  ff.  Bei  Cic.  de  imp.  Cn. 
Pomp.  5,  11  Corinthum  patres  vestri,  totius  Graeciae  lumen, 
exstinctum  esse  voluerunt,  ist  exstinctum  auf  lumen  bezogen, 
in  ähnlicher  Construction,  Avie  Brut,  75,  262  omni  ornatu  ora- 
tionis  tamquam  veste  detracta;  Verr.  Acc.  1,  58,  153  communi 
praesidio  talis  improbitas  tamquam  aliquod  incendium  restinguen- 
dum  est  (nach  dem  Vat.  Palimps.,  in  welchem  restinguendum 
sit  ist),  und  pro  Cluent.  13,  36  hoc  Avillio  tamquam  aliqua 
machina  admota;  bei  Vell.  1,  3,  3  aber  war  Corinthum,  qui 
antea  fuerat  Ephyre,  für  quae,  ein  willkürlicher  Einfall  von 
Scioppius.  Bedenken  erregt  die  Lesart  Thebis  Phthioticis  et 
Pharsalo  excepto  Liv.  33,  34,  7,  wie  die  Hdschr.  haben,  mit 
Kreyssig  liest  man  jetzt  excepta,  nicht  exceptis,  was  gegen  den 
lateinischen  Sprachgebrauch  wäre;  sowohl  bei  Lucan.  6,  349  ist 
melius  mansura  sub  undis  Emathis  aequorei  regnum  Pharsalos 
Achillis,  wie  auch  Strabo  9,  5,  6  0aQaaXog  als  Fem.  gebraucht. 
Pindenisso  capto  schreibt  Cic.  Epist.  ad  Famil.  15,  4,  10 
und  ad  Att.  6,  1,  9.  Für  Carysto  adiecto  Liv.  33,  34,  10 
wird  aus  dem  Bamb.  Cartysto  adiecta  bemerkt;  bei  Liv.  32, 
16,  8  ist  Carystus  firma  visa  est  und  32  17,  1  Carystus  inde 
repetita,  und  Lucan.  5,  232  hat  saxosa  Carystos,  ferner  Stat.  Silv. 
1,  5,  34  undosa  Carystos  und  Theb.  7,  370  saxosa  Caryste, 
ebenso  ist  das  Wort  fem.  Gen.  bei  Strabo  10,  1,  6.  Coriolus 
victus  war  falsche  Lesart  bei  Flor.  1,  11,  9  für  Coriolos  victos; 
die  Stadt  wird  überall  Corioli,  nirgends  Coriolus  genannt. 

Conditus  excelso  colle  Zacynthos  Sil.  1,  275  ist  Bezeich- 
nung eines  Heros,  wie  die  nächstfolgenden  Worte  hie  comes 
Alcidae  zeigen.  Ostriferi  A  b  y  d  i  Verg.  Ge.  1,  207  und 
Helle spontiaci  Abydi  Auson.  Epist.  9,  29  gehören  zum  Nomin.. 
Abydum,    dessen    sich  Plin.   N.   U.   5,    32,    40  (141)    bedient 


—     944     — 

Abydos  ist  Fem.  Ovid.  Pier.  17  (18),  127  und  Val.  Fl.  1,  285, 
wie  bei  Thucyd.  8,  62  und  Strabo  13,  1,  18;  22;  28.  Ad 
Lampsacum  oppugnandum  wird  Liv.  33,  38,  4  gelesen;  aber 
wegen  des  im  §  3  vorhergegangenen  Lampsacus,  welches  Liv. 
auch  35,  42,  2  hat,  muss  man  mit  Bekker  nach  dem  Bamb. 
oppugnaudam  schreiben,  obgleich  Lampsacum  als  Neutr.  bei 
Cic.  Verr.  Acc.  1.  24,  63;  Mela  1,  19,  97;  Plin.  N.  H.  5,  32, 
40  (141);  6,  34,  39  (216)  ist.  Lampsacus  ist  als  Fem.  be- 
handelt Ovid.  Trist.  1,  10,  26  und  Val.  Fl.  2,  624,  wie  Thucyd. 
8,  62  und  Strabo  13,  1,  12.  18.  Ausser  Abydum  und  Lamp- 
sacum für  Abydus  und  Lampsacus  finden  sich  Apsendum  für 
das  gewöhnliche  Apsendus  Plin.  N.  H.  5,  27,  26  (96);  Astacum 
für  Astacus  Plin.  N.  H.  5,  32,  43  (148);  Carystum  für  Cary- 
stus  Plin.  N.   H.  6,   34,  39  (216);  Cyzicum   für   Cyzicus   Mela 

1,  19,  98;  Plin.  N.  H.  5,  32,  40  (142);  6,  34,  39  (216);  Flor. 
3,5,  15,  vergl.  Rossbach  z.  d.  St.;  Doriscum  Plin.  N.  H.  4, 
11,  18  (43);  Epidamnum  Plin.  N.  H.  3,  23,  26  (145);  Epi- 
daurum  Plin.  N.  H.  3,  22,  26  (143);  4,  5,  9  (18);  5,  31,  35 
(130);  Orchomenum  Plin.  N.  H.  4,  6,  10  (20);  Oricum  Mela 

2,  3,  56;  Plin.  N.  H.  2,  89,  91  (204);  3,  23,  26  (145).  Ilium 
ist  die  einzige  Latein.  Form  neben  den  Griech.  Ilios  und  Ilion, 
vergl.  unter  35. 

Die  Städtenamen  auf  üs  Gen.  untis  sind  zuweilen 
Masc.  So  Pessinus  Cic.  Har.  resp.  13,  28.  29  dreimal  und 
Arnob.  7,  46  (49);  Hydrus  Lucan.  5,  375,  wie  Strabo  6,  3,  5; 
Phycus  Lucan.  9,  40,  wie  Strabo  17,  3,  20;  Sipus  Sil.  8, 
635,  wie  Strabo  6,  3,  9,  dasselbe  ist  Fem,  Lucan.  5,  377. 
Selinunte  recepto  (es  ist  die  Stadt  in  Cilicien  gemeint)  bei  Liv. 
33,  20,  5  ist  verdächtig,  weil  nach  vorhergegangener  Aufzählung 
mehrerer  Ortschaften  auf  Selinunte  recepto  die  Worte  folgen: 
Omnibus  his  aliisque  eins  orae  castellis  aut  metu  aut  voluntate 
sine  certamine  in  deditionem  acceptis,  daher  recepto  als  inter- 
poliert erscheint.  Selinus  (die  Stadt  in  Sicilien)  ist  Fem.  Verg. 
Aen.  3,  705;  Hieronym.  Chrou.  2.  S.  121;  desgleichen  Myus 
Corn.  Nep.  Themist.  10,  3;  Vitruv.  4,  1,  4;  Amathus  Ovid. 
Met.  10,  220;  10,  531;  Rhamnus  Mela  2,  3,  46;  Hiericus  Plin. 
N.  H.  5,  14,  15  (70),  dies  ist  Masc.  bei  Strabo  16,  2,  34.  40; 
Eleus  Mela  2,  2,  26  dies  wird  von  Strabo  7  Epit.  55  aus- 
drücklich als  Masc.  bezeichnet,  und  auch  von  Herod.  6,  140 
so  gebraucht. 


—    945    — 

Städtenamen  auf  as  Gen.  antis,  welche  in  dieser  Form 
ausschliesslich  in  dichterischer  Sprache  gefunden  werden  (vergl. 
unter  85),  kommen  nur  als  Masc.  vor:  Acragas  Verg.  Aen. 
3,  703  (so  auch  Thucyd.  7,  46.  50,  aber  Fem.  Strabo  6,  2,  5)-, 
Taras  Lucan.  5,  376  (dies  ist  Masc.  auch  Strabo  6,  1,  15;  6, 
3,  5;  6,  Fem.  Strabo  6,  3,  3  und  Dionys.  Perieg.  376).  Ferner 
ist  Masc.  Tunes  G.  Tunetis  Liv.  30,  9,  10,  wie  Polyb.  1,  73 
und  Diod.  20,  33,  61. 

Von  den   Städtenamen    auf  o    sind  mehrere   Fem., 
nicht  allein  Carthago  G.  Carthaginis,  sondern  auch  solche,  welche 
im  Gen.  onis  haben.     So    Barcino  Auson.    Epist.   24,   69;   24, 
89;  Castulo  Sil.  3,  99,  391  (dasselbe  ist  Masc.  Liv.  28,  19,  4, 
wie  Strabo  3,    2,    11);    Ruscino    nach  Prise.  6,   3,    14   S.  683 
{II  206,  8);   Tarraco  Sü.  3,   369;    15,    177;   Mart.  10,   104,  4; 
13,  118,  1;  Auson.  Parent.  24,   11  und  Epist.   24,  89;   Gros.  7, 
22,  8  (bei  Strabo   ist  es  Masc.   3,   4,    9,   aber  Fem.  3,    4,    20); 
Urgao   Plin.  N.  H.  3,   1,    3  (10).     Ebenso  Lacedaemo   (vergl. 
über  die  Form  unter  44)  Cic.  de  rep.  1,  33,  50  und  Leg.  2,  15, 
39.     Masc.  dagegen   sind  Croto   Liv.  24,   2,   2;    24,    2,    5  wie 
bei  Strabo  6,    1,     12  (doch  Fem.  in    der  Form  Croton  Sil.   11, 
18,  und  so  Herod.  3,    136.    137.    138);   Frusino   Sil.    12,   532; 
Hippo  Plin.  N.  H.  5,  4,   3  (23);   6,  34,  39  (212);   Sil.  3,   259; 
Solin.  27,  7,   wie  bei  Strabo  17,   3,    13,    daher  Hippo   Regius 
Liv.  29,  3,  7;  Mela  1,  7,  33;  Plin.  N.  H.  5,  3,  2  (22),   aber  doch 
Hippo  nova  Plin.   N.  H.   3,    1,    3   (10);    Narbo   Martins    Cic. 
pro  Font.  1,  3  (5,  13);    Vell.  1,  15,  5;   2,  8,    1;   PHn.  N.  H.  3, 
4,  5  (32);  Auson.  Nob.  urb.  8,  2;  13,  1;  Sidon.  Epist.  §  1  vor 
Carm.  22  und  ohne  Martus  Sidon.  Carm.  7,  475;  23,  37  (doch 
Narbo  als  Fem.  Mart.  8,  72,    4;    8,    72,   5;    Prudent.  Perist.  4, 
34,  und  so  Strabo  2,  4,  3;  4,  1,  6;  4,  1,  12);  Sulmo  Gvid.  Amor. 
3,   15,   11;    Fast.  4,    81  und  Trist.  4,    10,    3;    Sil.  8,    512;    ad 
occupandum  Vesontionem  Caes.  bell.  Gall.  1,   38,   1,  wie  xov 
BsaovTicova  Dio  Cass.  38,  34. 

Die  Städtenamen  auf  on  nach  der  dritten  Declin. 
sind  grösstenteils  Fem.:  Anthedon  ultima  tractu  Stat.  Theb. 
7,  335;  litoream  Anthedona  Stat.  Silv.  3,  2,  38;  Lacedaemon 
Liv.  34,  40,  5;  34,  41,  6;  Babylon  Lucan.  1,  10;  6,  449;  8, 
225;  8,  300;  10,  46;  Stat.  Silv.  3,  2,  137;  Mart.  9,  75,  3; 
osti'iferam  Ohalcedona  Lucan.    9,  959;    Calydon    Verg.  Aen. 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    I.    3.  Aufl.  60 


—     946     — 

7,  306;  11,  270;  Ovid.  Met.  6,  415;  8,  525;  Lucan.  6,  365; 
Stat.  Theb.  1,  401;  1,  453;  8,  482;  Mart.  9,  48,  6;  Lauronein 
captam  Oros.  6,  23,  7;  Pleuron  Ovid.  Met.  7,  382;  Sil.  15, 
310;  Stat.  Theb.  2,  727;  4,  103;  8,  483;  Sidon  Lucan.  3,  217; 
Sil.  14,  479;  Barcinon  oder  Barchinon  Prudent.  Perist.  4,  33. 
Masc.  aber  sind  Brauron  Stat.  Theb.  12,  615;  Marathon 
Mela  2,  3,  45;  Stat.  Theb.  5,  431;  12,  581;  12,  617,  wie  Herod. 
1,  62.  6,  107.  111.  113.  120;  Demosth.  de  falsa  leg.  311,  Paus. 
1,  27,  9.  1,  32,  5.  1,  32,  6,  Aristid.  Panath.  S.  217  (dagegen  Fem. 
Ovid.  Met.  7,  434,  und  so  Pind.  Ol.  13,  110,  Herod.  6,  102 
nach  mehreren  vorzüglichen  Hdschr.,  Cratin.  und  Nicander  bei 
Porphyr.  Quaest.  Homer.  4  S.  290);  Sicyon  Cic.  Epist.  ad  Att. 
1,  13,  1,  wieXen.  HeU.  4,  2,  14;  4,  5,  12;  7,  1,  44;  7,  2,  11; 
7,  3,  1;  7,  3,  4;  Polyb.  2,  52;  4,  67  (aber  Fem.  Ovid.  Ibis  315 
(319);  Stat.  Theb.  2,  179;  4,  50;  luven.  3,  69,  wie  auch  Pind. 
Nem.  9,  53,  Strabo  8,  6,  25,  Epigr.  bei  Athen.  14  S.  629 a.j; 
Tecmon  Liv.  45,  26,  10.  Nach  Consent.  S.  2030  (V  348, 
34)  war  auch  Caulon  und  der  daneben  übliche  Plur.  Cau- 
lones  Masc. 

Die  Städtenamen  auf  um,  wie  Beneventum,  Metapontum, 
Paestum,  Parium,  Surrentum,  Tarentum,  Tusculum,  nebst  den 
Griechischen  der  zweiten  Declin.  auf  on,  wie  Dorion,  Pteleon, 
Thrion,  und  die  Plur.  tantum  auf  a,  wie  Hierosolyma,  Susa, 
sind  Neutra.  Aber  die  auf  um  oder  on  werden  zuweilen  als 
Fem.  behandelt.  Elatium  dimidio  propior  Petrae  quam  Da- 
mascus  Plin.  N.  H.  5,  26,  21  (89);  Campana  in  Benevento  Auson. 
Epigr.  69,  13;  ad  Sirmium  vicensimo  sexto  lapide  disparatam 
Amm.  Marc.  29,  6,  7;  Aquini,  ex  qua  familia  originem  ducebat 
Spartian.  Pesc.  Nig.  1,  3;  conditae  Ariminum  et  Beneventum 
Hieronym.  Chron.  1  S.  35;  Byzantium  condita  Chron.  1  S. 
28;  2  S.  121;  Ilium  condita  Chron.  2  S.  86;  haec  Byzantium 
Oros.  3,  13,  2.  Doch  mit  Unrecht  wird  dafür  angeführt  Sen. 
Tro.  14  excisa  ferro  est,  Pergamum  incubuit  sibi;  denn  excisa 
est  bezieht  sich  nicht  auf  Pergamum,  sondern  auf  das  vorher- 
gehende ad  cuius  arma  venit  v.  8,  und  dieses  weist  zurück  auf 
te  Troia  v.  4. 

Mehrere  Städtenamen  sind  in  doppelter  Form, 
auf  um  und  us  oder  auf  on  und  os  vorhanden,  wo  dann 
die  Form   auf  um   oder   on   als  Neutr.,    die   auf  us    oder 


—     947     — 

OS  als  Fem.  gebraucht  wird.  So  ist  Ilium  und  Ilion 
Neutr.j  wie  Verg.  Aen.  3,  3;  5,  261;  5,  756;  Horat.  Carm.  1, 
10,  14;  3,  19,  4;  4,  4,  53  und  Epod.  10,  13;  Ovid.  Her.  16 
(17),  240;  Plin.  N.  H.  5,  30,  33  (124);  36,  8,  14  (65);  llios 
Fem.  Horat.  Carm.  4,  9,  18  und  Epod.  14,  14;  Ovid.  Her.  1, 
48;  A.  A.  1,  363;  Met.  14,  467.  Neben  Saguntum,  das  sich 
Liv.  21,  7,  1;  21,  15,  5;  28,  39,  11;  28,  39,  17;  31,  7,  6; 
Phn.  N.  H.  3,  3,  4  (20;);  35,  12,  46  (160);  Lucan.  3,  350;  Sil. 
17,  328  findet,  kommt  auch  Nominat.  Saguntos  vor,  Sil.  1, 
502;  2,  446;.  3,  178;  9,  186;  luven.  15,  114;  Flor.  2,  6,  3; 
Eumen.  Grat.  act.  Constantino  Aug.  3,  1;  Auson.  Idyll.  15,  30; 
C.  I.  L.  2,  3867  und  der  Vokat.  Sagunte  Sil.  2,  569;  17, 
495;  und  dazu  gehören  Wortverbindungen,  wie  accensae  tecta 
Sagunti  Sil.  1,676;  castaeSagunti  Sil.  3, 2;  obsessae  Sagunti  Sil. 
3,  66;  miserae  SaguntiSil. 7,280;  captae stimulatus caede  Sagunti 
Sil.  9,  292  ;  S  agunti  quo  anno  deleta  est  ab  Hannibale  Plin.  N.  H. 
7,  3,  3  (35);  immeritae  Sagunti  Stat.  Silv.  4,  6,  83;  altae 
Sagunti  Pi'udent.  Perist.  4,  100;  Sagunto  superatae  Sil.  1, 
650;  miserae  Sagunto  Sil.  12,  432;  Saguntum  ilJam  fide  et 
aerumnis  inclitam  Mela  2,  6,  92;  Saguntum  miseram  Sil.  2, 
105;  totam  Saguntum  Sil.  2,  541;  2,  662;  luctantem  fatis 
Saguntum  Sil.  2,  514;  Rutulam  Saguntum  Sil.  4,  62;  passam 
iufanda  Saguntum  Sil.  5,  160;  captam  Saguntum  Sil.  6,  701; 
aequondam  Saguntum  Sil.  15,  409;  Saguntum  Romanis 
foederatam  Aurel.  Vict.  de  vir.  illustr.  42,  2;  Saguntum,  quam 
deleverant  Isid.  Orig.  15,    1,    68;   ob   restitutam  Saguntum  C. 

1.  L.  2,  3836;  Ausonia  Sagunto  Sil.  1.  332;  Sagunto  excisa 
Liv.  21,  19,  1,  hierzu  bemerkt  Wölfflin:  excisa  berechtigt  nicht 
zur  Annahme  einer  in  Prosa  üblichen  Femininform  Saguntus, 
sondern  ist  per  synesin  durch  Ei'gänzung  von  urbe  zu  erklären, 
vergl.    Liv.    21,    7,    1,       So   Ariminus    für   Ariminum   Eutrop. 

2,  16,  wo  Rühl  mit  Unrecht  Ariminum  schreibt.  Lugdun  us 
für  Lugdunum  Amm.  Marc.  15,  11,  11,  daher  Lug- 
dunum  incautam  Amm.  Marc.  16,  11,  4  und  Lugdunum  tuam 
Sidon.  Carm.  5,  576.  Tarentus  für  Tarentum  Mela  2,  4, 
68  in  den  Vat.  AB,  im  Flor.  C  und  in  anderen  Büchern; 
Sil.  12,  434;  Flor.  1,  18,  2;  2,  6,  42;  Prudent.  c.  Symmach. 
2,  748;  Sidon.  Carm.  5,  430;  Oros.  4,  18,  5;  Philarg.  zu  Verg. 
Ge.  2,   203;    Serv,   zu  Verg.  Ge.  2,  197  im   cod.  G.     Mogon- 

60* 


—     948     — 

tiacus  und  Argentoratus  Amm.  Marc.  15,  11,  8,  und 
Mogontiacum  praesidiis  vacuam  Amm.  Marc.  27,  10,  1 ;  bei 
Eutrop.  9,  9,  1  heisst  es  apud  Mogontiacum,  quae  adversus  eum 
rebellaverat  L.  Aeliano  res  novas  moliente.  Über  Argentoratus 
vgl.  I.  H.  Schmalz  zu  Krebs  Antibarbarus  I  180.  Pergamus 
für  Pergamum  zur  Bezeichnung  der  Stadt  der  Attali  Mart.  14, 
51,  der  Voc.  Pergame  Stat.  Silv.  3,  4,  12,  und  celsam  Perga- 
mon  daselbst  v.  68 ;  dass  die  eben  angegebene  Stadt  gemeint 
ist,  erhellt  aus  der  Vergleichung  von  v.  23  mit  Tac.  Ann.  3, 
63.  Dass  die  Burg  von  Troja,  welche  gewöhnlich  Pergama  als 
Plur.  genannt  wird,  ebenfalls  Pergamum  und  Pergamus  heissen 
kann,  wo  dann  die  letztere  Form  fem.  Gen.  sein  muss,  ist 
unter  114  nachgewiesen.  Übrigens  sind  mit  diesen  Städtenamen, 
welche  vorherrschend  Neutra  sind  mit  fem.  Nebenformen,  die 
oben  erörterten  zu  vergleichen,  in  denen  zu  den  gebräuchlicheren 
Fonnen  auf  us  Nebenformen  auf  um  gehören. 

Die  Städtenamen  der  dritten  Decl.  auf  e,  i  und  y, 
auf  ar,  er,  ir  und  ur,  und  auf  al  und  ul,  sind  gleichfalls 
Neutra.  Praeneste  hat  Adj.  oder  Particip.  neutr.  Gen.  bei 
sich  Verg.  Aen.  7,  682;  Horat.  Carm.  3,  4,  23;  Sil.  8,  365; 
Stat.  Silv.  4,  4,  15,  es  steht  als  Accus.  Cic.  Catil.  1,  3,  8;  Liv. 
6,  29,  7;  7,  12,  8;  28,  9,  5;  Mart.  4,  64,  33;  Euü-op.  2,  12,  1; 
5,  8,  1;  dagegen  sagt  Verg.  Aen.  8,  561  Praeneste  sub  ipsa; 
luven.  3,  190  gelida  Praeneste;  Eutrop.  2,  2  ipsam  Praeneste 
adgressus,  wo  die  Hdschr.  wie  auch  2,  12,  1  Praenestem  haben, 
vergl.  Serv.  zu  Aen.  7,  682.  Bibracte  als  Acc.  hat  Caes.  bell. 
Gall.  1,  23,  1.  Magnae  Reate  dicatum  caelicolum  matri  Sil. 
8,417.  Magnum  Teate  Sil.  8,  522  und  darum  Teate  Sil.  17,  458.  — 
Die  Namen  auf  i  gehören  hauptsächlich  spanischen  Städten  an. 
Als  solche  nennt  Plin.  N.  H.  3,  1,  3  (8)  Sexi,  Murgi;  N.  H.  3, 
1,  3  (10)  Iliberri,  Artigi,  Vesci,  Singili,  Tucci,  Ossigi, 
Illiturgi,  Isturgi,  Sacili;  N.  H.  3,  1,  3  (12)  Iptuci,  Ucubi, 
Astigi;  N.  H.  3,  1,  3  (14)  Lacinimurgi,  Arunci  (oder 
Arungi),  Lastigi;  dazu  kommt  Aizi,  welches  Prise.  6,  3,  13 
S.  682  (II  205,  7)  aus  Traianus  Dacica  anführt,  und  Intibili 
Liv.  23,  49,  12;  Tingi  Plin.  N.  H.  5,  1,  1  (2).  Einige  davon 
haben  Nebenformen  fem.  Gen.  auf  is.  So  wird  der  Acc. 
Iliturgin  oder  Iliturgim  geschrieben  Liv.  24,  41,  8;  26,  17, 
4;   28,    19,   4;   allerdings   stimmen   die   Hdschr.   nirgends   völhg 


I 


—     949     - 

überein,  und  Iliturgi  als  Nomin.  ist  bei  Liv.  23,  49,  5  (wie 
auch  Prise,  a.  a  O.  daraus  anführt)  und  28,  19,  1;  als  Accus. 
Liv.  34,  10,  1;  34,  10,  2,  welche  Schreibung  bestätigt  wird 
durch  Illiturgi  obsidione  liberato  Liv.  23,  49,  12.  Den  Acc. 
Ucubim  hat  Bell.  Hisp.  7,  1;  8,  6;  20,  1;  27,  4.  '^(TTt^iC  und 
Tovxxic  giebt  Strabo  3,  2,  2,  Ovsöxiq,  ^cexi/Jc,  ^DJ.ißsQig  Ptolem. 
2,  4,  11.  Iliberrim  haben  bei  Liv.  21,  24,  5  der  Med.  und 
Colb.,  aber  §  1  ist  in  denselben  ad  oppidum  Iliberri.  Wenn 
Strabo  4,  1,  6  von  den  Flüssen  Ruscino  und  Iliberris  sagt 
nöXiv  e^cav  b(xi>n'Viiov  exdzfQog  avrwv,  und  wenn  Athen  8  S.  332a 
mit  Bezugnahme  auf  Polyb.  schreibt:  noraixovg  ^iXksßegiv  xal 
'Potfxwop,  osovrag  naqd  no/^ig  oficovvfiovg,  so  konnten  dessen 
ungeachtet  die  Namen  der  Städte  von  denen  der  Flüsse  in  der 
Endung  und  dem  Genus  verschieden  sein.  Andere  den  oben 
aufgeführten  sonst  sehr  ähnlich  lautende  Namen  Spanischer 
Städte  kennen  wir  nur  mit  der  Endung  is,  wie  Anatorgis  Liv. 
25,  32,  9;  KoviüTOQYic  Appian.  6,  57  (nach  welcher  Stelle  bei 
Strabo  3,  2,  2,  die  Lesart  Koviaroqatq  berichtigt  ist);  Cala- 
gurris  Liv.  39,  21,  8;  Flor.  3,  22,  9;  Oringis  oder  Oningis 
Liv.  28,  3,  2;  Plin.  N.  H.  3,  1,  3  (12).  Diese  müssen  fem. 
Gen.  sein. 

Aepy  als  Name  einer  Stadt  mit  der  Bezeichnung  suramis 
ingestum  montibus  ist  bei  Stat.  Theb.  4,  180,  nach  svxtitov 
Amv  II.  2,  592,  worüber  Strabo  8,  3,  24  spricht.  Zidar  ist 
Neutr.  nach  Prob.  Cathol.  1,  28  S.  1453  (IV  13,  24),  ohne 
Zweifel  auch  das  Indeclin.  Agar  oder  Aggar,  vergl.  unter  132; 
Desar  Plin.  N.  H.  6,  30,  35  (191);  Sapphar  Plin.  N.  H.  6, 
23,  26  (104);  Succabar  Plin.  N.  H.  5,  2,  1  (21)  lad  er  als 
Accus.  Plin.  N.  H.  3,  26,  30(152)  und  Itin.  Anton.  S.  272;  496; 
497  (129;  241);  devexum  lateri  Tuder  Sil.  6,  645.  Dass 
Gaddir  Neutr.  sei,  schliesst  Prise.  5,  3,  18  S.  648  (II  154,  4) 
und  6,  9,  45  S.  698  (II.  234,  13)  aus  den  Worten  in  Sallust. 
Hist.:  Tartessum  Hispaniae  civitatem,  quam  nunc  Tyrii  mutato 
nomine  Gaddir  habent,  weil,  wenn  es  Fem.  wäre,  der  Acc. 
Gaddirem  heissen  würde.  Auch  Plin.  N.  IL  4,  22,  36  (120) 
schreibt:  nostri  Tarteson  appellant,  Poeni  Gadir,  ita  Punica 
lingua  saepem  significante ;  und  Avien.  Orb.  terr.  615:  Poenus 
quippe  locum  Gaddir  vocat  undique  saeptum  aggere  praeducto. 
Der  Beweis  für  das  Neutr.   ist  jedoch   damit  nicht  geführt,   da 


—     950     — 

es  denkbar  ist,  dass  man  die  specifisch  Punische  Benennung 
nicht  auf  Lateinische  Art  flektieren  wollte.  Auch  sagt  Avien. 
Orb.  terr.  610  Gadir  prima,  und  Prise.  7,  7,  32  S.  747  fll  313, 
24)  schreibt  dem  Worte  das  Gen.  fem,  zu,  wahrscheinlich  aus 
dem  nämlichen  Grunde,  welchen  er  5,  2,  11  S.  644  (II  147, 
19)  für  Suthul  und  den  Flussnamen  Muthul,  und  6,  2,  8  S.  680 
(II  201,  12)  für  die  Flussnamen  Mulucha  und  Turia  geltend 
macht,  weil  das  Punische,  gleich  dem  Hebräischen,  Chaldäischen 
und  Syrischen,  kein  Neutrum  habe;  welcher  Grund  freilich  für 
den  Latein.  Gebrauch  nicht  entscheidend  ist.  Rhysaddir, 
Name   eines  Hafens  in  Afrika,    steht   als  Accus.  Plin.  N.  H.  5, 

I,  1  (9),  und  ist  also  entweder  als  Neuti*.  oder  als  Indeclin.  be- 
handelt. Anxur  ist  mit  Particip.  neutr.  Gen.  verbunden  Horat. 
Serm.  1,  5,  26;  Liv.  4,  59,  3;  4,  59,  9;  5,  12,  6;  5,  13,  1, 
dasselbe  steht  als  Accus.  Liv.  5,  16,  2;  8,  21,  11;  dagegen  ist 
candidus  Anxur  Mart.  5,  1,  6;  superbus  Anxur  Mart.  6,  42,  6 
und  splendidus  Anxur  Mart.  10,  51,  8,  wahrscheinlich  mit  Be- 
ziehung auf  den  gleichnamigen  Berg,  auf  welchem  die  Stadt 
lag,  und  derselbe  ist  in  litora  quae  post  Formias  in  Anxurim 
porriguntur  Symmach.  Epist.  2,  6  zu  verstehen.  Tibur  steht 
mit  Adject,  Pi'onom.  und  Particip.  neutr.  Gen.  Verg.  Aen.  7, 
630;  Horat.  Carm.  2,  6,  5;  3,  4,  23;  3,  29,  6;  4,  3,  10  und 
Epist.  1,  7,  45;  Sil.  8,  364;  Stat.  Silv.  1,  3,  1;  luven.  3,  192; 
Mart.  4,  62,  1;  4,  64,  32;  5,  71,  6;  10,  30,  5,  und  als  Accus. 
Horat.  Epist.   1,  8,   12;   Liv.  7,  11,   7;    9,   30,  5;   9,  30,  6;   22, 

II,  3;  22,  12,  1;  43,  2,  10.  Subur  als  Accus,  hat  Mela  z,  6, 
90.  Hispal  ist  Sil.  3,  392  mit  dem  Adj.  celebre  verbunden, 
und  dieselbe  Form  wenden  Mela  2,  6,  88  (im  Vat.  B  und  Leipz. 
Hispalis  oder  Hyspalis)  und  Plin.  N.  H.  3,  1,  3  (11)  an;  sonst 
Hispalis  als  Fem.,  Caes.  bell.  civ.  2,  20,  4;  BelL  Alex.  56, 
5;  Bell.  Hisp.  27,  3;  35,  1;  35,  4;  39,  3;  40,  8;  42,  1;  Isid. 
Orig.  15,  1,  71,  und  ebenso  Strabo  3,  2,  1.  Suthul  ist  Neutr. 
Sallust.  lug.  37,  3;  ad  oppidum  Suthul  und  38,  2  relicto  Suthule, 
und  wird  als  solches  von  Prob.  Cathol.  1,  18  S.  1447  (IV  8, 
30)  anerkannt.  Dagegen  sagt  Prise.  5,  2,  11  S.  644  (II  147,  18): 
In  ul  unum  reperitur  masculinum  Latinum,  consul,  duo  communia, 
praesul  exul,  et  barbara,  Suthul  Muthul;  et  sunt  propria, 
quae  ideo  quidam  neutra  esse  putaverunt,  quod  appellativis  neutris 
sunt  coniuncta:  oppidum  Suthul.     Sed  melius   est  figurate  sie 


—     951     — 

esse  apposita  dicere,  iit  si  dicam  mons  Ossa  vel  Tiberis  flumen 
quam  quod  neutri  generis  in  ul  terminantia  sint,  et  maxime, 
cum  lingua  Poenorum,  quae  Chaldaeae  vel  Hebraeae  similis  est 
et  Syi*ae,  non  habeat  genus  neutrum.  Dass  diese  letztere  Be- 
merkung für  den  Latein.  Gebrauch  kein  Gewicht  hat,  wurde 
eben  bei  der  Erörterung  über  das  Genus  von  Gaddir  ausge- 
sprochen. 

Prise.  5,  2,  11  S.  644  (II  148,  6)  giebt  als  Neutr.  noch 
Cim,  nomen  vici,  ut  dicit  Celsus,  welches  Wort  er  6,  5,  24 
S.  688  (11,  215,  13)  ebenfalls  mit  Beziehung  auf  Celsus,  als 
Indeclin.  bezeichnet.  Die  Lage  der  Ortschaft  ist  unbekannt. 
Apul.  de  mag.  24  S.  448  hat  illud  tuum  Atticum  Zarath. 
Neutra  waren  wahrscheinlich  auch  die  nur  im  Nomin.  vor- 
kommenden Spanischen  Städtenamen  Suel  Plin.  N.  H.  3,  1,  3 
{8);  Osset  Plin.  N.  H.  3,  1,  3  (11);  Callet  PUn.  N.  H.  3,  1, 
3  (12  und  15),  wiewohl  aus  der  Construction  oppidum  Osset 
quod  cognominatur  lulia  Constantia  §  11  nichts  für  das  Genus 
von  Osset  folgt.  Denn  jeder  Städtename  wird  in  der  Appo- 
sition von  oppidum  zum  Neutrum.  Liv.  2,  33,  9  Corioli  oppidum 
captum;  Liv.  36,  10,  11  oppidum  Gonni  in  ipsis  faucibus  saltus 
situm ;  Liv.  42,  54,  1  Mylae  proximum  oppidum  ita  munitum; 
Plin.  N.  H.  2,  52  (53)  Volsinii  oppidum  Tuscorum  opulentissi- 
mum  totum  concrematum  est  fulmine;  Plin.  N.  H.  3,  5  9  (70) 
oppidum  Latinorum  Apiolas  captum  a  L.  Tarquinio  rege;  Plin. 
N.  H.  3j  8,  14  (89)  oppidum  Acragas,  quod  Agrigentum  nostri 
dixere;  Plin.  N.  H.  6,  5,  5  (16)  Pityus  oppidum  opulentissimum 
ab  Heniochis  direptum  est;  Plin.  N.  H.  6,  23,  26  (97)  Arbis 
oppidum  a  Nearcho  conditum.  Ahnlich  sind  die  Stellen,  in 
welchen  es  in  der  Aufzählung  mehrerer  Städte  nach  voraus- 
geschicktem oppida  oder  oppidis  heisst  Correa  quod  Potentia 
cognominatur  Plin.  N.  H.  3,  5,  7  (49)  und  Myus  quod  primo 
condidisse  lones  narrantur  Athenis  profecti  N.  H.  5,  29,  31 
(113).  Einigemale  jedoch  behandelt  Plinius  Städtenamen,  welche 
nach  der  Endung  ein  anderes  Genus  haben  müssen,  als  Neutra, 
ohne  dass  oppidum  daneben  steht  oder  aus  dem  nächstvorher- 
gehenden zu  ergänzen  ist,  wie  N.  H.  3.  1,  3  (10)  XVII  p. 
remotum  in  mediterraneo  Obulco  quod  Pontificense  appellatur 
(bei  Strabo  3,  4,  9  ist  'OßovXxc^v  Fem.);  N.  H.  3,  5,  10  (73) 
Hippo  quod  nunc  Vibonem  Valentiam  appellamus;  N.  H.  4,  10 


—     952     — 

17  (38)  Amphipolis  liberum;  N.  H.  6,  4,  4  (11)  Trapezus  libenim 
monte  vasto  clausuni  (§  12  folgt  der  Acc.  Trapezunta). 

143.  Die  Namen  der  Länder  und  Inseln  sind  eben- 
falls Fem.,  nicht  nur  die  auf  ia,  Italia,  Graecia,  Thessalia,  Mace- 
donia,  Arcadia,  Germania,  Gallia,  Hispania,  Sicilia,  Sardinia,  Bri- 
tannia,  Pannonia,  Asia,  India,  Media,  Assyria,  Babylonia,  Syria,  und 
die  gauTi  wie  Adject.  fem.  Gen.  gebildeten,  Africa,  Attica,  Laconica, 
Corsica,  Belgica,  oder  die  nach  Art  Griechischer  weiblicher 
Patronymica  auf  is  Gen.  idis  ausgehenden,  Persis,  Megaris, 
Argolis,  sondern  auch  Aegyptus,  Epirus,  Cyprus,  Chios,  Delos, 
Lemnos,  Lesbos,  Pharos  (Masc.  Val.  Fl.  7,  85),  Rhodos,  Samos. 
Wenn  Pontus  das  Land  am  Pontus  Euxinus  bedeutet  (Pontus 
Polemoniacus  Eutrop.  7,  14,  5;  Hieronym.  Chron.  2  S.  161  Ol. 
211),  so  ist  es  Masc.  ebenso  wohl,  wie  wenn  es  für  das  Meer 
selbst  steht,  Cic.  de  imper.  Cn.  Pomp.  8,  21;  9,  22  und  pro 
Arch.  9,  21;  Prov.  cons.  4,  6;  Ovid.  Trist.  3,  2,  8  und  Epist. 
ex  Pont.  4,  12,  34;  Vopisc.  Aurel.  21,  11;  Inschr.  Henz.  6940, 
wiewohl  Prise.  18,  4,  41  S.  1130  (III  225,  18)  aus  Sallust.  an- 
führt: Bithyniam  et  Pontum  consuli  datam  esse;  und  wenn 
irgendwo  das  Genus  von  Hellespontos,  wo  die  Umgebung 
dieser  Meerenge  angezeigt  wird,  zu  erkennen  ist,  so  wird  das 
Wort  auch  in  dieser  Anwendung  nur  Masc.  sein  können.  Aber 
von  dem  Bosporanischen  Reich  sagt  Prop.  4  (3),  11,  68  Pompeia 
Bospore  capta  manu,  und  Sulpic.  Sev.  Dial.  1,  26,  2  Bosporus 
exclusa. 

Der  einzige  Inselname   masc.  Gen.    ist  Sason  Lucan. 

2,  627    und   Sil.  7,  480,   dafür   Sasonis   als   Fem.  Plin.  N.  H. 

3,  26,  30  (152).  Die  Halbinsel  Sirmio  ist  Fem.  Catull.  31,  12. 
Isthmus  oder  Isthmos  ist  eigentlich  Appellativum,  es  wird 
jedoch  vorzugsweise  von  der  Corinthischen  Landenge  gebraucht. 
Es  ist  Masc.  Mela  2,  3,  48;  Plin.  N.  H.  4,  11,  18  (48)  und 
Stat.  Silv.  4,  3,  60;  Fem.  allein  Apul.  Met.  1,  1  S.  6.  Unter 
den  Griechen  hat  Pind.  überall,  Ol.  7,  81;  8,  48,  Nem.  5,  37, 
Isthm.  1,  32,  das  Wort  als  Fem.  behandelt. 

Das  Genus  der  Bergnamen  richtet  sich  nach  den 
Endungen.  Masc.  sind  die  auf  us,  is,  ys,  ös,  es,  x,  an  und  ön, 
as  G.  antis,  obgleich  einige  davon  bei  den  Griechen  als  Fem. 
vorkommen:  Apenninus,  Caucasus,  Haemus,  Olympus,  Parnassus 
(oder    Parnasus),  Pindus,   Taurus,   Vesuvius;    LucretiHs   (Horat. 


—     953     - 

Carm.  1,  17,  1);  Othrys  (Ovid.  Met.  12,  513;  Lucan.  6,  335,' 
Stat.  Theb.  4,  655  und  Achill.  1,  238,  Fem.  Hesiod.  Theog. 
632,  Herod.  7,  129,  Stvabo  8,  3,  32;  9,  5,  6.  8.  14);  Athos^ 
Farnes  (Senec.  Phaedra  4  und  Stat.  Theb.  12,  620,   Fem.   Paus. 

1,  32,  1);  Eryx  (Verg.  Aen.  12,  701;  Ovid.  Fast.  4,  478;  Mela 

2,  7,  119);    Azan  (Stat.   Theb.  4,  292);    Cithaeron    (Verg.  Aen. 

4,  303;  Ovid.  Met.  2,  223;  3,  702;  Senec.  Oed.  Fragm.  13); 
Helicon    (Euer.    1,  118;    3,  133;    Ovid.    Met.  ■  2,  219;    5,   254; 

8,  533);  Atlas;  Mimas.  Als  Ausnahmen  sind  zu  bemerken 
apertam  Taenaron  umbris  Lucan.  9,  36;  Hymettos  Attica 
Apul.   Met.   1,  1    S.  6  und  Taenaros   Spartiaca  Apul.  Met.  1,  1 

5.  7  und  (Lacedaemonis)  conterminam  deviis  abditam  locis 
Taenarum  Apul.  Met.  6,  18  S  413. 

Die   der   ersten  Declin.    auf  u    und    e    sind  in    der 
Regel  Fem.     Aetna  Cic.  Verr.  5,  56,  146;  Verg.  Aen  3,  554; 

3,  579;  Horat.  Carm.  3,  4,  76  und  Epod.  17,  33;  Prop.  4  (3), 
2,  5;  Ovid.  Remed.  amor.  491  und  Met.  13,  868;  Senec.  Epist. 
79,  8  und  Benef.  3,  37,  2;  6,  36,  1;  Mela  2,  7,  117;  Aetna 
201;  329;  Lucan.  1,  545;  6,  295;  Stat.  Theb.  5,  50;  6,  709 
und  Achill.  2,  149;  Claudian  III  cons.  Honor.  161;  Rapt.  Pro- 
serp. 1,  154;  3,  438;  Oros.  2,  11,  3  (Aethna)  und  5,  10,  11, 
und  Aetne  Ovid.  Met.  13,  770;  15,  340  und  Fast.  4,  491. 
Cyllene    Ovid.  Fast.  2,  276;    5,  87;    Sil.  3,  203;    Stat.  Theb. 

4,  288;  7,  187.  Hybla  Ovid.  Trist.  5,  13,  22  und  Ibis  201; 
Sil.  14,  200;    Mart.   2,  46,   1.     Ida  Verg.  Ge.  4,  41    und  Aen. 

2,  801;  3,  6;  5,  252;  5,  449;  10,  158;    12,  412;   Horat.  Carm. 

3,  20,  16;  Ovid.  Her.  16  (17),  115;  Amor.  1,  14,  11;  3,  10, 
25;  A.  A.  1,  289  und  Fast.  5,  115;  Val.  Fl.  1,  549;  2,  414; 
Stat.  Silv.  1,  2,  43;  3,  4,  12;  Theb.  7,  188  und  Achill.  1,  67; 
Claudian.  Cons.  Stil.  3,  251;  und  Ide  Ovid.  Her.  5,  73  und  Met.  2, 
218;  10,  71;  12,  521 ;  Stat.  Achill.  2,  197.  Oeta  Culex  203;  Ovid. 
Her.  9,  147;  Senec.  Herc.  für.  133  im  Flor,  und  Herc.  Oet.  866; 
Sil.  6,  452;  Stat.  Theb.  4,  158;   12,  67;    und  Oete  Ovid.  Met. 

9,  230;  Lucan.  3,  178;  8,  800;  Stat.  Theb.  1,  119.  Ossa 
Ovid.  Amor.  2,  1,  14  und  Ibis  287  (283);  Senec.  Herc.  Oet. 
1740;  Lucan.  1,  389;  Val.  Fl.  7,  606;  Stat.  Silv.  3,  2,  65; 
Theb.  2,  82;  3,  319;  5,  261;  9,  220  und  Achill.  1,  320;  Clau- 
dian. Bell.  Get.  76;  Sidou.  Carm.  23,  418.  Pholoe  Lucan. 
3,  198;    Val.  Fl.  3,  66;    Stat.    Theb.   3,  604.     Pyrenc    TibuU. 


—     954     — 

1,  7,  9;  Lucnn.  1,  688;  Sil.  1,  548;  16,  279;  Auson.  Epist. 
24,  87.  Rhodope  Horat.  Carm.  3,  25,  12;  Ovid.  Met.  2,  222; 
6,  87;  10,  77;  Lucan.  7,  451;  Sil.  3,  494;  11,  476;  Stat.  Theb. 
8,  408;  Claudian.  in  Ruf.  1,  335  und  Laud.  Stil.  1,  130. 

Die  auf  um  oder  on  und  die  der  dritten  Declin. 
auf  e  sind  Neutra.  Pelion  Ovid.  Met.  7,  224  (im  Marc. 
Flor.  m.  corr.  altus  Pelion)  und  Fast,  3,  441,  (in  mehreren 
Büchern  Pelion  altior);  Stat.  Theb.  6,  714  (724)  in  einer  Avahr- 
scheinlich  interpolierten  Stelle,  und  10,  852;  Achill.  2,  342. 
Soracte  Horat.  Carm.  1,  9,  2;  Sil.  8,  492. 

Aber  als  Masc.  steht  Aetna  Aetna  341;  Solin.  5,  9.  Oeta 
oder  Oete  Ovid.  Met.  9,  165;  9,  204;  Claudian.  Gigant.  66, 
vergl.  Markl.  zu  Stat.  Silv.  2,  2,  45.  Ossa  Ovid.  Met.  1,  155. 
Für  Pelion  ist  bei  Pliu.  N.  H.  4,  8,  15  (30)  Pelius,  bei  Cic. 
Fat.  15,  35  mons  Pelius  gebraucht.  Plin.  N.  H.  7,  2,  2  (19) 
sagt  auch  montem  Soractem,  während  er  31,  2,  19  (27)  mit 
Nennung  des  Varro  ad  Soracte  hat  im  Rice,  (im  Par.  d  ist 
Soracten).  Wie  alle  Städtenamen  mit  der  Apposition  oppidum 
als  Neutra  behandelt  werden  (vergl.  unter  142  g.  E.),  so  alle 
Bergnamen  mit  der  Apposition  mons  als  Masc,  wie  Prise.  5,  2, 
11  S.  644  (II  147,  22)  oppidum  Suthul  als  figurata  dictum  mit 
mons  Ossa  und  Tiberis  flumen  vergleicht.  So  hat  Caes.  bell. 
1,  2,  3  monte  Iura  altissimo  und  1,  8,  1  ad  montem  luram 
qui,  derselbe  7,  8,  2  mons  Cevenna  qui  und  7,  56,  2  oppositus 
mons  Cevenna;  Ovid.  Fast.  5,  381  Pelion  Haemoniae  mons  est 
obversus  in  Austros;  Plin,  N.  H.  3,  8,  14  (88)  mons  Aetna 
nocturnis  mirus  incendiis;  Serv.  zu  Verg.  Ge.  3,  351  Rhodope 
mons  Thraciae  protentus. 

Die  Flussnamen  sind  der  überwiegenden  Mehr- 
heit nach  Masc,  nämlich  die  der  zweiten  Decl.  auf  us  und 
er,  die  auf  is,  es,  as,  üs,  ys,  ns,  ps,  rs,  x,  o  und  io,  on,  ar 
und  er  der  dritten  Decl.,  wie  Arnus,  Aturus,  Aufidus,  Cephi- 
sus,  Danuvius,  Hebrus,  Hiberus,  Ilissus,  Indus,  Nilus,  Padus, 
Rhenus,  Rhodanus,  Silerus,  Tagus,  Vulturnus;  Hister;  Albis, 
Athesis,  Clanis,  Liris,  Phasis,  Sybaris,  Tiberis,  Tigris;  Araxes, 
Euphrates,  Ganges,  Meles;  Aeas,  Melas,  Eurotas;  Selinüs;  Halys; 
Ufens;  Cinyps;  Sars;  Atax,  Atrax;  lapyx,  Phoenix;  x4.1mo,  Anio, 
Formio,  Frento,  Natiso,  Rubico;  Acheron,  Ladon,  Phlegethon, 
Strymon,  Thermodon;  Aesar,  Arar,  Nar;  Liger. 


—     955    — 

Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  18)  sagt,  dass  Tibris  bei 
den  vetustissimi  Commune  gewesen  sei,  andere  Beglaubigung 
füi*  das  Fem.  fehlt.  Acheruns  steht  als  Fem.  Plaut.  Capt.  5, 
4,  2  (999),  wie  von  Non.  S.  lÖl,  29  bemerkt  wird.  Darnach 
hat  Klotz  in  der  Stelle  eines  alten  Dichters  bei  Cic.  Tusc.  1, 
16,  37,  wo  der  Reg.  und  Gud.  alte  Acheruntis  geben,  altae  A. 
vermutet.  Sonst  ist  Acheron  durchaus  Masc,  Lucr.  3,  978; 
Verg.  Ge.  2,  492  und  Aen.  6,  107;  6,  295;  Övid.  Met.  11,  504. 
Anienem  novam  C.  I.  L.  6,  1256  (Wasserleitung).  Styx  ist, 
wie  im  Griech.,  Fem.,  Verg.  Ge.  1,  243;  4,  480  und  Aen.  6. 
439;  Ovid.  Fast.  2,  536;  3,  322;  3,  802  und  Epist.  ex  Pont. 
4,  14,  11;  Senec.  Nat.  quaest.  3,  25,  1;  Senec.  Herc.  für.  104; 
562;  717;  Phaedra  633;  952;  Oed.  400;  405;  Thyest.  666; 
1011;  Tro.  439;  Med.  635;  Agam.  514  und  Herc.  Oet.  1165; 
1202;  1771;  1927;  Val.  Fl.  1,  464;  Plin.  N.  H.  2,  103,  106 
(231);  Stat.  Theb.  1,  57;  4,  524.  Nar  ist  Masc,  Verg.  Aen. 
7,  517;  Auson.  Technop.  de  deis  10;  Claudian.  Prob,  et  Olybr. 
cons.  256,  und  hat  im  Acc.  Narem  Tac.  Ann.  1,  79,  daher 
auch  wohl  Cic.  Epist.  ad  Att.  4,  15,  5,  wo  Nar  als  Acc.  ge- 
lesen wird,  die  Emendation  Narem  angenommen  werden  muss. 
Auch  bei  Strabo  5,  2,  10;  5,  3,  7  ist  6  NaQ.  Bei  Serv.  zu 
Verg.  Aen.  7,  712  wird  mit  Anführung  des  Varro  im  Guelf.  1 
Naren  vel  Nartem,  in  anderen  Büchern  Naram  vel  Nartem, 
Narran  vel  Narren  und  anderes  geschrieben.  E laver  ist  Neuti*. 
Caes.  bell.  Gall.  7,  34,  2;  7,  53,  4;  lader  desgleichen  Lucan.  4, 
405.  DasGenus  von  Tader,  Plin.  N.  H.  3,  1,  3  (9);  3,  3,  4  (19), 
und  von  Ger  oder  Gir,  Plin.  N.  H.  5,  1,  1  (15),  ist  unbekannt. 

Die  Flussnamen  auf  a  sind  grossenteils  Masc,  vor- 
nehmlich diejenigen,  welche  im  Griech.  auf  as  aus- 
gehen, es  fehlt  aber  bei  mehreren  derselben  auch  nicht  an 
Beispielen  für  das  Gen.  fem.  Masc  sind  Addua  Claudian. 
VI  cons.  Honor.  195;  488;  Sidon.  Epist.  1,  5,  wie  ö  ^Aöovccg 
Strabo  4,  3,  3;  4,  6,  6;  4,  6,  12;  5,  1,  6.  Albula  Ovid.  Fast.  2, 
398;  Mart.  12,  99,  4;  Paneg.  Coustautino  Aug.  21,  5;  Symmach. 
Epist.  4,  33;  Burmann's  Anthol.  1,  164  (Meyer  686,  Riese  71) 
V.  2;  dasselbe  Fem.  Ovid.  Fast.  4,  68;  Mart.  1,  12,  2.  Masc. 
Bagrada  Lucan.  4,  588;  Sil.  6,  141;  6,  678;  Stat.  Silv.  4,  3, 
91,  wie  6  Bayqddag  Strabo  17,  3,  13,  und  dies  Genus  des 
Wortes    bezeugt  Prise  5,  2,   5   S.   641   (II  143,   9).     Chrysa 


—     956     - 

Sil.  14,  229,  dafür  Chrysas  Cic.  Verr.  4,  44,  96,  wie  t6v 
XqvGav  noTufxov  Diod.  14,  95.  Cinga  Lucan.  4,  21.  Cremera 
Ovid.  Fast.  2,  205;  2,  206.  Druentia  Sil.  3,  468,  wie  6  Jqovsv- 
Tiaq  Strabo  4,  1,  11 ;  4,  6,  5;  5,  1,  11;  dasselbe  Fem.  Auson. 
Idyll.  10,  479.  Masc.  Garumna  Tibull.  1,  7,  11;  Mela  3,  2, 
21;  Sidon.  Carm.  7,  394;  22.  101;  22,  108  und  in  den  Ge- 
dichten bei  Epist.  8,  9  v.  44  und  bei  Epist.  8,  11  v.  3;  Venant. 
Fortun.  Carm.  1,  21,  1,  wie  6  Faqovvaq  Strabo  4,  1,  1;  14.  4, 
2,  1;  4,  3,  3;  dasselbe  Fem.  Auson.  Idyll.  10,  483  und  Epist. 
14,  1;  24,  73.  Masc.  Himera  Mela  2,  7,  119,  wie  bei  Find. 
Pyth.  1,  79  und  Polyb.  Exe.  legat.  1  der  Gen.  'Ifjbsoa  und  bei 
Polyb.  a.  a.  O.  und  Diod.  19,  109  der  Acc.  röv  'Ifxsoav  noraiiov 
auf  den  Nom.  6  'Ifisgag,  Himeras  hinweist,  was  Vitruv.  8,  3,  7 
hat;  dasselbe  Fem.  Sil.  14,  233,  nämlich  v.  235  folgt  incita. 
Masc.  Isara  Lucan.  1,  399.  Macra  Lucan.  2,  426.  Marsya 
Lucan.  3,  207;  Claudian.  in  Eutr.  2,  266,  dafür  Marsyas  Liv. 
38,  13.  6;  Plin.  N.  H.  5,  29,  29  (106);  Curt.  3,  1,  2,  wie  bei 
Xen.  Anab.  1,  2,  8.  Mella  Catull.  67,  33.  Moseila  Masc. 
Auson  Nob.  urb.  4,  6  und  Idyll.  ]0,  350;  10,  381;  10,  469; 
Symmach.  Epist.  1,  14,  aber  Fem.  Auson.  Idyll.  10.  73;  10,  148; 
10,  374;  10,  467  und  Venant.  Fortun.  Carm.  7,  4,  7.  Masc. 
Rutuba  Lucan.  2,  422.  Sequana  Plin.  N.  H.  4.  17,  31  (105), 
wie  6  ^riKoccvac  Strabo  4,  1,  14.  4,  3,  3.  4.  5.  4,  4,  1,  4,  5,  2. 
Trebia  Plin.  N.  H.  3,  16,  20  (118);  Sil.  4,  645;  6,  108;  6, 
707;  9,  189,  wie  6  TQsßtac  Strabo  5,  1,  11;  dasselbe  Fem. 
Manil.  4,  660,  Masc.  Tutia  oder  Turia  (ein  Flüsschen  nahe 
bei  Rom)  Sil.  13,  5;  13,  6. 

Gleich  diesen  Flussnamen  ist  Hadria  Masc,  Horat.  Carm. 
2,  11,  2;  2,  14,  14;  3,  3,  5;  3,  9,  23;  Senec.  Thyest.  362;  Lucan. 
5,  614;  Prise.  Perieg.  95;  104,  wie  6  'Aöqiac  Strabo  5,  1,  2.  3.  8. 

Andere  Flussnamen  auf  a  finden  wir  nur  als  Fem. 
gebraucht.  Allia  Liv.  6,  28,  6;  Ovid.  A.  A.  1,  413  und 
Remed.  amor.  220;  Lucan.  7,  409.  Duria,  Name  zweier  Flüsse 
in  Oberitalien,  Plin.  N.  H.  3,  16,  20  (118),  obgleich  dafür  bei 
Strabo  4,  6.  5.  7.  5,  1,  11  6  Jovqiag  ist;  formosus  Duria 
Claudian.  Laus  Serenae  reg.  72  ist  der  spanische  Fluss,  welcher 
gewöhnlich  Durius  heisst.  Matrona  Auson.  Idyll.  10,  462. 
Sagra  Plin.  N.  H.  3,  10,  15  (95);  Strabo  6,  1,  lo"' sagt  ^äy^ag 
ov  x^rjXvxwg   ovo^d^ovaiv,    und    darauf  iisra   r^v  ^äyqav.     Sura 


—     957     — 

Auson.  Idyll.  10,  355.  Von  anderen  Flussnamen  der  gleichen 
Endung,  Luppia,  Mosa,  Sena,  Tinia,  Vistula,  ist  das  Grenus 
unbekannt;  Strabo  7,  1,  3  Aovniaq  uorafiog,  derselbe  5,  2,  10; 
5,  3,  7   0   Tevsag. 

Über  Mulucha  oder  Muluccha,  einen  Fluss  in  Africa, 
und  Turia,  einen  Fluss  bei  Valentia  in  Spanien,  sag-t  Phoc.  2,  1  S. 
1691  (V  412,  28);  Barbara  neutri  generis  duo  lecta  sunt  apud  SaUu- 
stium  nomina  fluminum,  hoc  Muluccha,  hoc  Turia;  und  Prob. 
Cathol.  1,  1  S.  1140  (V  3,  13)  citiert  als  nomen  generis  neutri 
aus  Sallust.  et  dextrum  flumen  Turia,  indem  er  hinzufügt  huius 
Turiae;  und  1,  16  S.  1445  (V  7,  2)  giebt  er  hoc  Turia,  nomen 
fluminis  lectum  in  secunda  historia  Sallustii,  und  nochmals  1, 
52  S.  1473  (V  29,  7)  hoc  Turia  huius  Turiae,  flumen.  Hoc 
Turia,  nomen  fluminis  lectum  in  SaUustio,  giebt  Mar.  Plot  (M. 
Claud.)  Sacerd.  2,  1  S.  47  (VI  471,  15)  als  emziges  Neutrum 
auf  a  nach  der  ersten  Deklination,  und  2,  2  S.  50  (VI  480,  7) 
heisst  es:  hoc  [flumen]  Turia  huius  Turiae.  Übereinstimmend 
damit  schreibt  Vib.  Sequester  S.  83  (ed.  Riese  p.  151,  19): 
Turia  Hispaniae,  quod  Valentiam  parvo  intervallo  praeterfluit; 
offenbar  nach  der  unten  angeführten  Stelle  des  Sallust.,  in 
welcher  flumen  Turiam  quod  ist.  Dagegen  bemerkt  Prise.  6, 
2,  8  S.  680  (II  201,  12):  Mulucha  flumen  et  Turia,  et  si  qua 
similia  inveniuntur,  magis  figurate  masculina  cum  neutris  iun- 
guntur,  ut  si  dicam  Tiberis  flumen  vel  Hister  flumen.  Quod 
autem  non  sunt  neutra  Turia  et  Mulucha  et  similia,  ostendit 
etiam  natura  ipsius  sex'monis  Punici,  in  quo  omnia  nomina  vel 
mascuhna  sunt  vel  feminina.  Derselbe  5,  2,  6  S.  641  (II  143, 
18)  und  6,  2,  9  S.  680  (II  201,  19)  führt  aus  Sallust.  Hist.  an: 
inter  laeva  moenium  et  dextrum  flumen  Turiam,  quod  Valen- 
tiam parvo  intervallo  praeterfluit,  und  folgert  aus  dem  Acc. 
Turiam,  dass  das  Wort  nicht  Neutr.,  sondern  Mase.  sei.  Ohne 
Zweifel  geht  aus  dieser  Stelle  und  aus  Sallust.  lug.  19,  7  und 
110,  8  (flumen  Muiucham)  dies  hervor,  dass  der  Schriftsteller 
beide  Nomina  nicht  für  Neutra  ansah;  ob  aber  für  Masc.  oder 
für  Fem.,  ist  daraus  nicht  zu  erkennen.  Die  Worte  des  Mela 
1,  5,  29  Muluclia  ille  quem  diximus  ainnis  est,  entscheiden 
ucht  für  das   Gen.   masc.  von    Mulucha. 

Leth  e  ist,  wie  im  Griech.,  immer  Fem.,  Ovid.  Trist.  4, 
1,  47    und  Epist.    ex  Pont.    2,  4,  23;    Senec.    Herc.    für.   684; 


—    958     — 

Lucan.  5,  221;  Sil.  1,  236;  Stat.  Silv.  3,  3,  187;  5,  1,  161  und 
Theb.  4,  622;  6,  492;  Mart.   10,  2,  7. 

Prise.  5,  8,  43  S.  658  (II  170,  4)  bemerkt  als  einen  Fall 
der  bei  den  vetustissimi  üblieh  gewesenen  Vermischung  der 
Genera  den  Gebrauch  von  liistrum  für  Hister,  von  Rhenum, 
Tanagrum,  Metaurum,  Hiberum,  Vulturnum,  Oceanum,  indem  er 
hinzufügt:  hoc  tarnen  quotiens  flumen  sequebatur,  solebant  facere. 
So  ist  als  Nomin.  flumen  Rhenum  Horat.  A.  P.  18;  Metau- 
rum flumen  Horat.  Carm.  4,  4,  38;  Oros.  4,  18,  13.  sonst 
Metaurus  Plin.  N.  H.  3,  5,  10  (73);  Lucan.  2,  405;  Sil.  8, 
450;  Claudian.  VI  cons.  Honor.  501,  wie  Strabo  5,  2,  10;  6, 
1,  5;  flumina  Symaethum,  Terias,  und  flumen  Elorum 
Plin.  N.  H.  3,  8,  14  (89),  Symaethos  Serv.  zu  Verg.  Aen.  9, 
584  und  Elorus  Sil.  14,  269;  flumen  Evenum  Plin.  N.  H. 
5,  30,  32  (122);  flumen  Granicum  Plin.  N.  H.  5,  32,  40 
(141);  flumen  Ascanium  Plin.  N.  H.  5,  32,  40  (144);  flumina 
lasonium  und  Melanthium  Plin.  N.  li.  6,  4,  4  (11);  flumen 
Absarrum  PHn.  N.  H.  6,4,  4(12);  flumen  Chobum  Plin.  N. 
H.  6,  4,  4  (14).  So  auch  flumen  Charien  Plin.  N.  H.  6,  4,  4  (14), 
Xagievra  noraiJböv  Arrian.  peripl.  Ponti  Eux.  13.  Fl.  Varura 
ist  auf  der  Tab.  Peuting.  II  E.  Aber  bei  Caes.  bell.  Gall. 
1,  1,  5;  1,  53,  1;  2,  29,  4;  4,  1,  1  ist  flumen  Rhenum 
und  bell.  Gall.  1,  6,  1;  1,  8,  1  flumen  Rhodanura 
Accusat. ;  desgleichen  ad  flumen  Apsum  Caes.  bell.  civ. 
3,  13,  5;  trans  flumen  Apsum  Caec.  bell.  civ.  3,  13,  6- 
flumen  Genusum  Caes.  bell.  civ.  3,  76,  1;  ad  flumen 
Genusum  Caes.  bell.  civ.  3,  75,  4;  flumen  Hiberum  Caes. 
bell.  civ.  1,  60,  2;  ad  flumen  Varum  Caes.  bell.  civ.  1,  87, 
1;  ad  Varum  flumen  Caes.  bell.  civ.  1,  86,  3;  1,  87,  5,  vergl. 
ad  Vulturum  flumen  Liv.  10,  20,  6;  22,  14,  1;  Vulturnum 
flumen  Liv.  23,  35,  5;  23,  36,  9;  ad  Galaesum  flumen  Liv. 
25,  11,  8;  ad  Hiberum  flumen  Liv.  26,  17,  3;  28,  33,  1;  ad 
Metaurum  flumen  Liv.  27,  47,  9;  ad  Apsum  flumen  Liv. 
31,  27,  1;  prope  flumen  Bevum  Liv.  31,  33,  6;  ad  Aspha- 
gum  flumen  Liv.  31,  39,  5;  ad  Aoum  flumen  Liv.  33,  4,  1; 
ad  Harpagum  flumen  Liv.  38,  13,  2;  ad  Alandrum  flumen 
Liv.  38,  18,  1;  ad  Singarium  flumen  Liv.  38,  18,  7;  ad 
Hebrum  flumen  Liv.  38,  41,  4;  ad  Peneum  flumen  Liv. 
42,  38,  10;  ad  Aratthum  flumen  Liv.  43,  21,  9;  ad  Ascor- 


—    959     — 

dum  flumen  Liv.  44,  7,  6;  prope  Axium  flumen  Liv.  45, 
29,  7.  Mare  Oceanum  als  Nomin.  hat  nur  Ampel.  Cap.  1 
(ed.  Wölfflin  p.  1,  11)  und  7  (p.  6,  20),  dagegen  mare  Oce- 
auus  Tac.  Hist.  4,  12,  und  als  Accus,  mare  Oceanum  Caes. 
beU.  Gall.  3,  7,  2;  Catull.  115,  6;  Mela  2,  6,  86  (Oceanum 
mare).  Aber  auch  fluvius  Crustumium  verbindet  Plin.  N. 
H.  3,  15,  20(115),  und  dieselbe  Form  des  Nomin.,  welche  Gen. 
neutr.  sein  muss,  hat  Luean.  2,  406.  Muthul,  dessen  Genus  aus 
Sallust,  lug.  48,  3  erat  flumen  oriens  a  meridie,  nomine  Muthul, 
nicht  erkannt  wird,  war  nach  Prob.  Cathol.  1,  18  S.  1447  (V  8, 
30)  Neutr.,  wie  der  unter  142  aufgeführte  Stadtname  Suthul; 
welche  Meinung  Prise,  in  der  dabei  mitgeteilten  Stelle  5,  2,  11 
S.  644  (11  147,  21)  dadurch  widerlegen  will,  dass  das  Punische 
kein  Neutrum  habe. 

Wie  nach  dem  Obigen  mons  Iura,  mons  Cevenna,  mons 
Aetna,  Rhodope  mons  als  Masc.  behandelt  wird,  so  jeder  Fluss- 
name mit  der  Apposition  flumen  als  Neutr.  Caes.  bell.  Gall. 
1,  38,  4  flumen  Dubis  ut  circino  circumductum ;  daselbst  2,  5, 
4;  2,  9,  3  flumen  Axonam  quod,  und  2,  18,  1  ad  flumen  Sabim 
quod;  bell.  civ.  3,  36,  3  ad  flumen  Haliacmonem  quod;  3,  75, 
4  ad  flumen  Genusum  quod.  So  ist  auch  flumen  Turiam 
quod  in  der  oben  angeführten  Stelle  des  Sallust. 

Die  Namen  der  Monate  sind  Masc,  denn  sie  sind 
eigentlich  Adject.  zu  mensis,  welches  auch  öfters  dabei  steht, 
wie  Cato  (Orat.  reliqu.  XVIII,  4  ed.  Jordan  p.  48,  5)  bei 
Prise.  6,  7,  40  S.  696  (II  230,  19);  Cic.  1.  agr.  1,  2,  4;  Epist. 
ad  Farn.  5,  6,  1  und  Epist.  ad  Att.  1,  1,  2;  1,  2,  2;  6,  2,  6; 
14,  7,  2;  Horat.  Epist.  1,  11,  19;  Ovid.  Fast.  5,  1;  5,  147; 
5,  427;  5,  490;  6,  35;  VelL  2,  56,  3;  Colum.  11,  2,  27;  11,  2, 
42;  11,  2,  46;  11,  2,  55;  11,  2,  57;  11,  2,  62;  11,  2,  99;  Plin. 
N.  H.  15,  3,  4  (13);  Mart.  5,  18,  1;  luven.  3,  9. 

Die  Namen  der  Winde  sind  ebenfalls  Masc,  Sep- 
tentrio,  Aquilo  oder  Boreas,  Subsolanus  oder  Eurus,  Volturnus, 
Auster  oder  Notus,  Caurus  oder  Corus,  Favouius  oder  Zephyrus, 
Africus,  Circius,  lapyx;  und  so  auch  Etesiae  Cic.  Epist.  ad 
Farn.  15,  11,  2;  Caes.  bell.  civ.  3,  107,  1;  Senec.  Nat  quaest. 
4,  2,  24;  5,  11,  1;  5,  18,  2;  Plin.  N.  H.  2,  47,  48  (127);  dafür 
venti  Etesiae  Cic.  Nat.  Deor.  2,  53,  131,  und  Etesias  als 
Sing.    Plin.    N.  H.    18,   34,   77  (335);    desgleichen    Ornithiae 


-     960    — 

Apul.  de  mundo  12  S.  316.  Die  von  Seyfert  §  1338  für  das 
Oen.  fem.  von  Etcsiae  beigebrachte  Stelle  Senec.  Thyest.  129  be- 
weist nichts,  denn  daselbst  ist  veliferis  Etesiis,  aber  etesiae  als 
Fem.  steht  sicher  Hygin.  Poet,  astron.  2,  4  (p.  365);  Isid.  Orig. 
13,  11,  15. 

Serv.  zu  Verg.  Aen.  5,  122,  wo  Centauro  invehitur  magna 
gelesen  wird,  bemerkt,  dass  die  Namen  der  Schiffe  als  Fem. 
gebraucht  werden.  Indessen  hat  Sil.  14,  572  uritur  undivagus 
Python  et  corniger  Hammon  und  14,  578  et  Triton  cap- 
tivus  als  Bezeichnungen  von  Schiffen.  Nach  Donat.  2,  4,  1 
S.  1747  (IV  375,  25)  sind  Eunuchus  comoedia,  Orestes  tra- 
goedia,  wie  Centaurus  navis,  sono  masculina,  inteliectu  femi- 
nina.  So  ist  Terent.  Eun.  Prol.  19  quam  nunc  acturi  sumus 
Meuandri  Eunuchum  und  Prol.  32  transtulisse  in  Eunuchum 
suam  ex  Graeca;  Apul.  de  mag.  37  S.  479  Coloneum  suam, 
und  in  den  Didascalien  zu  den  einzelnen  Stücken  des  Terent. 
lesen  wir  Graeca,  acta,  facta  secunda,  tertia,  quarta,  sexta  neben 
den  Titeln  Eunuchus,  Heautontimorumenos,  Phormio  und  Adelphi 
ebenso  wohl  wie  das  entsprechende  neben  Andria  und  Hecyra. 
Auch  Serv.  a.  a.  O.  stellt  Centauro  magna  und  in  Eunuchum 
suam  zusammen,  erinnert  aber  zugleich  an  luven.  1,  5  und  6 
summi  plena  iam  margine  libri  scriptus  et  in  tergo,  necdum 
finitus  Orestes. 

144.  Neutra  sind  alle  ludeclinabilia,  die  barbari- 
schen Personennamen  ausgenommen,  vergl.  130  und  131,  nebst 
den  nur  im  gleichlautenden  Nomin.  und  Accus,  vorhandenen, 
fas,  nefas,  instar,  secus,  vergl.  unter  116.  Daher  auch  die 
Latein  und  Griech.  Namen  der  Buchstaben.  Varro  L.  L. 
5,  4,  21  cum  r  uno;  L.  L.  5,  24,  116  c  in  g  commutato;  L.  L. 
5,  30,  133  r  exclusum;  L.  L.  5,  31,  134  g  1  quod  fuit,  früher 
las  man  g  in  1  mutatum  quod  fuit;  L.  L.  5,  31,  136  s  detrito 
(mit  der  Var.  detrita);  Cic.  de  orat.  3,  12,  46  e  plenissimum; 
Prob.  Cathol.  1,  6  S.  1442  (IV  4,  19);  1,  7  S.  1442  (IV  4,  31) 
und  1,  16  S.  1446  (IV  8,  1)  e  correpto;  Cathol.  1,  9  S.  1443 
(IV  5,  12)  aut  producto  aut  correpto  e  und  zweimal  e 
producto;  Terent.  Maur.  331  e  vel  o  Graecum  putetur  ne 
Latinum  e  vel  o;  v,  359  ccXtpa  primum  est,  inde  rcora, 
tertium  quod  v  vocant;  v.  398  akcpa  quod  videtur  dichro- 
non;    v.  425  iwTa   quod  Graecum  fuit;    v.  484  dichronon   quod 


—     961     — 

«Ay«;  V.  486  e  Graecum  breve;  Prise.  1,  3,  11  S.  542  (II  10, 
15)  invenitur  m  ante  n  positum;  1,  4,  15  S.  543  (II  12,  11)  ut 
osteudat  sequens  u  perdere  vim  litterae;  1,  4,  18  S.  545  (II 
14,  1)  ab  eo  auf  das  vorausgegangene  i  bezogen;  1,  4,  20 
S.  546  (II  15,  11)  u  loco  digamma  positum.  Wenn  aber  littera, 
vocalis  oder  consonans  hinzugefügt  ist,  muss  das  Gren.  fem.  ein- 
treten, yvie  Quintil.  1,  7,  4  adiecta  secundae  syllabae  s  littera 
und  remota;  Quint.  1,  7,  7  secundam  b  litteram;  Quint.  1,  7, 
10  cum  sit  c  littera  quae  ad  omnes  vocales  vim  suam  perferat; 
Quint.  1,  7,  11  sicut  apud  Graecos  o  litterae,  quae  interim 
longa  ac  brevis,  interim  pro  syllaba  posita  est;  Quint.  1,  7,  17 
adiectione  i  litterae,  quam  dativis  casibus  adscribunt;  Charis. 
1,  4  S.  1  und  2  (I  11,  21)  haec  quoque  auf  duplex  littera  x 
bezogen,  und  qua  nach  in  consonantem  c;  Diom.  2  S.  416  und 
417  (I  422,  14)  ex  vocalibus  i  et  u  transeunt  in  consonantium 
potestatem,  cum  aut  ipsae  inter  se  geminantur,  aut  quando  aliis 
vocalibus  adplicantur,  ita  tamen,  ut  quae  prior  et  praeposita 
fuerit,  vicem  et  vim  consonantis  obtineat,  und  h  interdum  con- 
sonans, interdum  adspirationis  creditur  nota,  haec  si  c  mutae 
subiuncta  fuerit,  x  notat  Graecam.  Doch  auch  ohne  dass  eines 
der  gedachten  Nomina  unmittelbar  vorhergeht,  ist  öfters  das 
Fem.  gebraucht.  Quintil.  1,  4,  11  geminata  i;  Quint.  1,  4,  15 
eadem  auf  b  bezogen;  Quint.  1.  7,  6  ut  quicquid  c  quartam 
haberet;  Quint.  1,  7,  8  m  gemina;  Quint.  1,  7,  12  d  ultimam 
adiectam;  Quint.  1,  7,  16  i  tam  longae  quam  brevis  naturam 
habet;  Quint.  1,  7,  26  u  gemina;  Prob.  Cathol.  1,  1  S.  1440 
(IV  3,  14)  e  sola  sive  correpta  sive  producta;  Cathol.  1,  4 
S.  1441  (IV  3,  24)  u  producta;  Cathol.  1,  6  S.  1441  (IV  4,  14 
und  29)  e  correpta;  Cathol.  1,  7  S.  1442  (IV  5,  2)  u  sola; 
Cathol.  1,  8  S.  1442  (IV  5,  31j  a,  e,  o  correpta,  o  producta;  Cathol. 
1,  19  S.  1447  (IV  8,  23)  aut  una  i  aut  duabus;  Cathol.  1,  20  S.  1448 
(IV  9,  10  und  14)  e  in  i  mutata  und  o  et  in  uominativo  et  in 
genetivo  correpta;  Terent.  Maur.  v.  396  tatra  tantum  et  r  vide- 
mus  subditas  vocalibus,  bis  enim  solis  duabus  quinquc  praeponi 
solent;  v.  399  neutra  de  duabus  {i  und  v)  ante  tres  istas  data, 
aX(fa  et  £  et  0 ;  V.  412  V  sibi  adnexam  tenent;  v.  420  uon,  ut 
in  Graecis  souis  Icora  subiungi  necesse  est  alteram  vel  i'  dari, 
semper  i  vel  u  Latinas  posse  subdi  ceteris;  v.  426  u  secundam 
iungimus ;  v.  520  ipsae  cum  iugantur  i  et  u;  v.  522  u  sequens 
Neue-Wagener.    Formenlehre  1,  '5.  Aufl.  61 


—     962    — 

correpta;  v,  542  ante  consonam  u  reperta  sola;  v.  617  est  quo 
separatae  i  et  u  dissentiant,  i  media  cum  conlocatur  hinc  et 
hinc  vocalium;  v.  621  i  sola  sequente;  v.  665  haec  erit  lex  his 
duabus  i  et  u,  quas  rettuli,  syllabam  per  semet  ipsae  quando 
nudam  copulant;  v.  672  media  si  locetur  u;  v.  711  prima  q 
praescribitur ;  Diom,  2  S.  417  (I  423,  17)  si  t  praeposita  fuerit 
aspirationi,  pro  ^  ponitur  Graeca,  sicut  p  et  s  simul  positae  ip 
Graecam  adserunt  litteram ;  Prise.  1,  4,  14  S.  543  (II  12,  1) 
uon  fixis  labris  est  pronuntianda  f,  und  x  a  Graecis  inventam, 
desgleichen  k  penitus  supervacua  est;  1,  4,  15  S.  543  (II  12, 
10)  q  scribenda  videtur  esse;  1,  4,  17  S.  544  (II  13,  11)  i  et 
u  non  sunt  in  eisdem  elementis  accipiendae;  1,  4,  20  S.  545 
(II  14,  19)  ante  eam  loco  positam  consonantis  auf  i  bezogen, 
und  u  loco  consonantis  posita;  1,  4,  21  S.  546  (II  16,  1)  i  ante 
u  consonantem  posita;  1,  5,  28  S.  550  (^11  22,  6)  in  e  modo 
productam  modo  correptam,  und  1,  5,  29  S.  550  (II  22,  17) 
u  et  0  in  principalibus  syllabis  positae;  1,  6,  30  S.  551  (II 
23,  1)  s  ante  mutam  posita;  1,  9,  52  S.  562  (II  38,  21;  39,  8 
und  11)  i  post  u  addita  transit  eadem  u  in  consonantium  pote- 
statem,  darauf  in  o  productam,  in  u  longam  und  1,  9,  53  S.  562 
(II  39,  13)  in  e  longam. 

Delta  ist  auch  als  geographische  Bezeichnung  Neutr., 
Plin.  N.  H.  3,  16,  20  (121);  5,  9,  9  (50).  Digamma  ist  Neutr. 
Prise.  1,  2,  6  S.  539  (II  7,  17);  1,  4,  12  S.  542  (II  11,  5); 
1,  4,  20  S,  546  (II  15,  3);  1,  4,  21  S.  546  (II  15,  15);  2,  9, 
48  S.  589  (II  74,  4);  auch  in  metaphorischer  Anwendung  Cic. 
Epist.  ad  Att.  9,  9,  4,  wenn  anders  die  Lesart  daselbst  richtig 
ist.  Aber  digammos  (vergl.  unter  130)  ist  Fem.,  wie  Serv. 
zu  Verg.  Aen.  1,  292  digammos  adiecta;  zu  Aen.  1,  451  sub- 
lata  digammo  und  zu  Aen.  1,  642  addita  digammo;  Serg.  de 
litt.  S.  1827  (IV  476,  15  und  17)  est  digammos  dicta  und  istam 
digammon.  Digammon  kann  nur  Neutr.  sein;  bei  Donat.  1,  2, 
1  S.  1736  (IV  367,  18)  und  Diom.  2  S.  416  (I  422,  21)  be- 
ziehen sich  die  Worte  cum  sibi  ipsa  praeponitur,  nicht  auf  das 
nächstvorhergehende  huic  digammon  adscribi  solet,  sondern  auf 
u  littera,  auf  welche  huic  zurückweist. 

Die  Infin.  werden  überall,  wo  sich  ein  Adject. 
oder  Particip.  als  Prädicat  darauf  bezieht,  als  Subst. 
neutr.  Gen.  behandelt.     Cic.  pro  Quint.  31,  95  miserum  est 


—     963     — 

exturbari  fortunis  omnibus,  miserius  est  iniuria;  acerbum  est 
ab  aliquo  circumveniri,  acerbius  a  propinquo;  calamitosum  est 
bonis  everti,  calamitosius  cum  dedecore;  funestum  est  a  forti 
atque  honesto  viro  iugulari,  funestius  ab  eo,  cuiiis  vox  in  prae- 
conio  quaestu  prostitit;  indignum  est  a  pari  vinci  aut  superiore, 
indignius  ab  inferiore  atque  humiliore;  luctuosum  est  tradi  al- 
teri  cum  bonis,  luctuosius  inimico;  horribile  est  causam  capitis 
dicere,  horribilius  priore  loco  dicere.  Epist.  ad  Fam.  4,  9,  2 
tempori  cedere,  id  est  necessitati  parere,  semper  sapientis  est 
habitum.  Epist,  ad  Att.  2,  21,  6  mihi  periculosum  est  credere. 
Acad.  1,  2,  7  magnum  est  efficere,  ut  quis  intellegat,  quid  sit 
illud  verum  et  simplex  bonum.  Off.  2,  22,  77  habere  quaestui 
rem  publicam  nou  modo  turpe  est,  sed  sceleratum  etiam  et 
nefarium.  Öfters  haben  Infin.  auch  Pronom.  oder  Ad- 
ject.  neutr.  Gen.  als  Epitheta  neben  sich,  so  dass  der 
Infin.,  wie  Quintil.  9,  3,  9  sagt,  pro  appellatione,  gleich 
einem  Subst.,  gebraucht  ist.  Plaut.  Cure.  1,  1,  28  tuum 
amare  und  1,  3,  21  (177)  totum  insanum  amare;  Cic.  Epist.  ad 
Fam.  15,  15,  2  ipsum  vinci;  Epist.  ad  Att.  7,  11,  2  hoc  ipsum 
velle  und  ad  Att.  13,  28,  2  vivere  ipsum;  Cic.  Fin.  1,  1,  1 
totum  hoc  philosophari ;  Fin.  2,  3,  9  non  dolere  istud;  Fin.  2, 
27,  86  beate  vivere  vestrum;  Fin.  3,  13,  44  sapere  ipsum; 
Tusc.  3,  6,  12  istuc  nihil  dolere;  Tusc.  4,  20,  46  ipsum  illud 
aemulari;  Parad.  3,  1,  20  ipsum  illud  peccare;  Senec.  Epist. 
110,  4  ipsum  illud  cadere  und  Nat.  quaest.  6,  32,  4  ipsum 
perire;  Pers.  1,  9  nosti-um  istud  vivere  triste;  Pers.  1,  27  sciretuum; 
Pers.  1,  122  hoc  ridere  meum  und  Pers.  5,  53  velle  suum; 
Mart.  5,  83,  2  velle  tuum;  Petron.  52,  3  meum  intelligere;  Tert. 
Resurr.  7  totum  vivere  animae  und  de  anima  45  sapere  nostrum; 
Augustin.  Civ.  Dei  11,  28  esse  nostrum,  nosse  nostrum,  amare 
nostrum  und  Confess.  8,  5,  10  velle  meum;  Macrob.  Sat.  3,  1, 
4  contra  suum  velle;  Burmann's  Anthol.  2,  184  (Meyer  583, 
Riese  672)  v.  20  amittant  vigilasse  suum. 

Auch  andere  Verbalformen,  besonders  Imper.,  ferner 
Adverbia,  können,  wenn  das  Wort  als  einzelnes  be- 
trachtet wird,  ein  Pronom.,  Adject.  oder  Particip. 
neutr.  Gen.  neben  sich  haben.  Plaut.  Poen.  1,  2,  50  (262) 
MI.  taceo.  AG.  si  tacuisses,  iam  istue  taceo  non  natum  foret; 
Trin.  2,  4,  173  (574)  nunquam  edepol  quoiquam  (tarn)  expectatus 

61* 


—     964     - 

filius  natus,    quam  est  illud    spondeo   natum    mihi;    Quintil.   12, 

10,  29  illa  (littera)  quae  est  sexta  nostrarum, quotiens 

aliquam  consonaiitium  frangit,  ut  in  hoc  ipso  frangit,  multo  fit 
horridior;  Ovid.  Met.  3,  501  dicto  vale;  Met.  6,  509  und  10, 
62  supremum  vale  und  Her.  13,  14  illud  triste  vale;  Pers.  Prol. 
8  suum  X"*?*5  C!ic.  Epist.  ad  Q.  fr.  3,  5,  7  illud  yvutd^i  aeavxbv 
noli  putare  ad  arrogantiam  minuendam  solum  esse  dictum; 
luven.  11,  27  yVM&i  asavTov  figendum  et  memori  tractandum 
pectore;  Apul.  Met.  2,  6  S.  99  salve  propere  addito;  Plaut. 
Most.  1,  1,  68  istuc  actutum  sino;  Terent.  Ad.  3,  2,  26  (324) 
quid  istuc  prorsus  ergost?  Cic.  pro  Marc.  9,  27  quid  est  hoc 
ipsum  diu?  Phil.  2,  39,  101  utinam  couere,  ut  aliquando  illud 
paene  tollatur;  Acad.  2,  26,  82  ubi  illud  est  semel?  und  Tusc. 
5,  9,  26  hoc  ipsum  honeste  sapienter  iuste;  Senec.  Epist.  49, 
4  modo  te  prosecutus  sum,  et  tarnen  hoc  modo  aetatis  nostrae 
bona  portio  est;  Pers.  1,  49  euge  tuum  et  belle;  Mart.  1,  49, 
37  grande  et  insanum  aocfcog-^  Mart.  1,  76,  10  magnum  semper 
inane  üotpoog-^  Mart.  3,  46,  8  tergeminum  co^wg;  Mart.  6,  48,  1 
grande  üocpoög;  Pers.  5,  68  iam  cras  hesteruum  consumpsimus, 
ecce  aliud  cras  egerit  hos  annos;  Mart.  5,  58,  2;  5,  58,  3; 
5,  58,  5;  5,  58,  6  cras  istud. 

Wenn  ein  Wort  in  grammatischer  Beziehung  be- 
sprochen wird,  ist  es  ebenfalls  Neutr.  Quintil.  1,  7,  21 
paulum  superiores  illud  quod  nos  gemina  dicimus,  iussi,  una 
dixerunt;  Quint.  1,  7,  22  veterum  comicorum  libris  invenio, 
heri  ad  me  venit,  quod  idem  in  epistulis  Augusti  deprenditur; 
Quint.  1,  7,  24  sibe  et  quase  scriptum  in  multorum  libris  est; 
Quint.  6,  3,  51  quam  quam  hie  ludus  per  translationem  dictum 
est,  magistri  per  ambiguitatem ;  Gell.  2,  20,  4  Vivaria  autem, 
quae  nunc  vulgus  dicit,  quos  naqadslaovg  Graeci  appellant,  haut 
usquam  memini  apud  vetustiores  scriptum;  Prise.  1,  4,  21 
S.  546  (II  16,  8)  Horatius  siluae  trisyllabum  protulit,  und  nisi 
siluae  trisyllabum  accipiatur,  darauf  1,  4,  22  S.  546  (II  16,  15) 
nisi  soluit  trisyllabum  accipias;  2,  8,  43  S.  586  (II  69,  22) 
Libycus  quod  solum  y  ante  cus  habens  invenitur,  dann  2,  8, 
46  S.  587  (II  72,  5)  primitivum  Chius,  und  2,  8,  46  S.  588 
(II  72,  11)  Lyrcius  quod  in  quibusdam  Lyrceus  reperitur  codi- 
cibus  scriptum;  5,  2,  10  S.  643  (II  146,  12)  caupo  caupona 
f.icit,  quod  est  tam  taberna  quam  mulier;   5,  3,  16  S.  646  und 


-     965    — 

647  (II  151,  18)  Unter  quod  apud  Graecos  masculinum  est, 
d  XovrriQ,  apud  nosti'os  femininum  est. 

145.  Das  grammatische  Genus  der  Nomina  wird 
grossenteils  durch  die  Endungen  bestimmt,  indem  in  den 
einzelnen  Lauten  etwas  der  Eigentümlichkeit  des  einen  oder 
des  anderen  der  natürlichen  Geschlechter  Analoges  gefunden  wird. 

In  der  ersten  Declination  sind  die  Nomina,  welche 
aus  dem  Griech.  mit  Beibehaltung  der  Endung  as  oder  es 
in  das  Latein,  übergegangen  sind,  Masc,  wie  raandragoras, 
tiaras,  cometes,  catarrhactes,  pyrites;  wogegen  solche,  welche 
statt  der  Griech.  Endung  as  oder  es  die  Latein,  a  annehmen  (mit 
Ausnahme  derer,  welche  männliche  Stellungen  oder  Geschäfte 
anzeigen,  vergl.  unter  135),  Fem.  sind.  Charis.  1,  158.80(1104,  13): 
Varro  ait  vocabula  ex  Graeco  sumpta,  si  suum  genus  non 
retineant,  ex  masculino  in  femininum  Latine  transire  et  a  littera 
terminari,  velut  noxXlag  Cochlea,  'EQfiijg  herma,  xccqrriq  charta, 
ergo  yccvaaTii^g  gausapa.  Derselbe  1,  15  S.  83  (I  108,  4): 
Margarita  feminini  generis  est,  quia  Graeca  nomina  f/g  terminata 
in  a  transeunt  et  fiunt  feminina,  ut  6  xdqTrjg  haec  charta, 
fiaQyaQiTijg  margarita,  aut  communia,  ut  dd^Xrjri^g  athleta. 
Prise.  5,  2,  6  S.  641  (II  143,  14):  Excipitur  haec  charta  et 
haec  Cataracta,  margarita,  catapulta,  quae  cum  sint  ma- 
sculina  apud  Graecos,  apud  nos  etiam  genus  cum  terminatione 
mutaverunt.  Derselbe  7,  11,  56  S.  759  (II  333,  12):  Varro  de 
lingua  Latina  ait,  talia  ex  Graeco  sumpta  ex  mascuhno  in 
femininum  transire  et  a  littera  finiri:  ö  zoxXiag  haec  Cochlea, 
6  /a^T>/c  haec  charta,  6  yavcydnijg  haec  gausapa.  Hinzu- 
zufügen sind  catapulta  als  Fem.  Plaut.  Cure.  3,  28  (398); 
Persa  1,  1,  28;  Liv.  26,  47,  5;  32,  10,  11;  Cataracta  Cypr. 
ad  Novat.  4;  metreta  und  parastata,  beide  Fem.,  für  die 
Griech.  Masc.  fX€TQip:r}g  und  naQaarccrrig.  Metreta  Plaut.  Älcrc. 
1,  1,  75;  Cato  R.  R.  100;  Colum.  12,  47,  11;  12,  51,  3;  Mart. 
5,  16,  7;  Vulg.  loh.  2,  6;  parastata  Cato  (ine.  frag.  18  ed. 
Jordan  p.  86,  21)  bei  Isid.  Orig.  19,  2,  11.  Desgleichen  das 
Fem.  paenula  anstatt  das  Masc.  (faivoXijg^  Varro  (Sat.  ]\Ienipp. 
267)  bei  Non.  S.  448,  22  und  (Virgula  divina)  S.  537,  12;  Cic. 
pro  Sest.  38,  82  und  pro  Milon.  10,  29;  Sencc.  Epist.  87,  2 
und  Benef  5,  24,   1;  Tac.  de  orat.  39;  Suet.  Calig.  52. 

Nach  Prise.  5,    8,    42  S.  658  (II  169,    9    imd   18)  waren 


—    966    — 

Charta  und  tiaras  bei  den  vetustissimi  Communia.  Für 
Charta  als  Masc.  führt  Non.  S.  196,  20  Socratici  charti  aus 
Lucil.  (27,  46)  an,  vergl.  unter  127.  Tiaras  als  Masc.  hat 
Verg.  Aen.  7,  247,  und  tiaran  ebenso  Val.  Fl.  6,  700  und 
Sidon.  Carm.  2,  51;  der  Abi.  Phrygia  tiara  luven.  6,  516  und 
posita  tiara  10,  267  und  tiara  deducta  Suet.  Nero  13  ist  vom 
Nomin.  tiara.  Dass  haec  tiara  das  gewöhnliche  war,  bezeugt 
Serv.  zu  Verg.  a.  a.  O.  Im  Griech.  wurde  sowohl  6  rianccg 
wie  >/  TKXQa  gesagt-,  vergl.  Wessel,  zu  Herod.  1,  132.  In 
gleicherweise  sind  catarractes  als  Masc.  und  Cataracta  als 
Fem.  vorhanden,  jenes  Plin.  N.  H.  5,  9,  10  (54);  5,  9,  10  (59) 
und  Solin.  32,  7,  dieses  Liv.  27,  28,  10;  27,  28,  11  und  Veget. 
R.  mil.  4,  4,  aber  bei  Vitruv.  8,  2,  6  folgt  auf  ad  cataractam 
im  Harl.  H  und  Gud.  E  ab  eoque.  Herma  als  Nom.  Sing, 
steht  Orell.  Inscr.  1728;  C.  I.  L.  2,  1195;  Inscr.  Neap.  1678, 
aber  wir  lesen  keine  dazu  gehörige  Form  als  Fem. ;  bei  Cic. 
Epist.  ad  Att.  1,  8,  2  ist  hermae  tui  Pentelici  und  Leg.  2,  26, 
65  hermas  quos  vocaut;  bei  Arnob.  6,  13  illos  hermas;  bei 
Sidon.  Epist.  4,   12  illum  ipsum  hermam. 

Von  den  Nomina  auf  as  und  es  können  die 
Namen  der  Edelsteine  als  Fem.  gebraucht  werden, 
vergl.  unter  141.  Pandectae  ist  Fem.  lustinan.  Instit.  1,  10 
§11  in  libris  Digestorum  seu  Pandectarum  ex  veteri  iure 
collectarum.  Wo  pandectes  im  Sing,  steht,  wie  Charis.  2,  13 
S.  186  (I  207,  30),  Albin.  de  orthogr.  S.  2341  (VII  306,  16) 
kann  es  nur  Masc.  sein,  und  so  ist  in  pandecte  Latino  corporis 
grandioris  Cassiod.  Instit.  div.  litt.  c.  5;  hunc  pandecten  c.  12; 
Graecum  pandecten  c.   14  und   15. 

Voss,  de  anal.  1,  19  führt  noch  cometa  und  planeta  als 
Masc.  auf.  Aber  in  der  besseren  Zeit  wurde  allein  come- 
tes  gebraucht,  wie  unter  15  nachgewiesen  ist;  und  planeta  als 
Nom.  Sing,  ist  gleich  beispiellos  wie  planetes.  Der  Gen.  pla- 
netae  ist  bei  Firmic.  Math.  2,  6;  der  Acc.  planetam  C.  I.  L. 
5,  3466;  der  Plur.  planetae  bei  Auson.  Eclog.  de  nom.  VII 
dier.  V.  2;  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  8,  75;  Ge.  1,  33;  1,  335;  1, 
336;  1,  337  und  Aen.  1,  742;  3,  284;  3,  515;  4,  239;  4,  489; 
4,  519;  5,  42;  6,  127;  10,  272;  Firmic.  Math.  2,  1;  2,  2;  Sidon. 
Epist.  vor  Carm.  22;  lordanes  Got.  11;  Mart.  Capeila  7  §  738; 
Anth.  Lat.   ed.   Riese   678   v.  2;    Isid.  Orig.   3,   66;    3,    70,  20; 


—     967     — 

19,  24,  17;  Chalcid.  Tim.  87  (ed.  Wrobel  p.  159,  1);  Fabretti 
Insc.  709,  307.  Bei  Gell.  14,  1,  12  sind  alii  quidam  planetes, 
«benso  auch  Chalcid.  Tim.  87  (ed.  Wrobel  p.  159,  3);  Gen. 
planetum  Chalcid.  Tim.  87  (p.  158,  12).  Cic.  sagt  steUae 
errantes   Tusc.   1,  25,  62;    Nat  Deor.  1,  13,  34;   2,  34,  88;  3, 

20,  51;  Divin.  2,  6,  17;  2,  71,  146;  stellae  quae  falso  vocantur 
errantes  Nat.  Deor.  2,  20,  51;  stellae  quae  errare  dicuntur  Nat. 
Deor.  2,  46,  119  und  Divin.  2,  3,  10;  stellae  vagae  Nat.  Deor. 

1,  13,  34;  2,  31,  80;  eae  stellae  quas  vagas  dicimus  Nat.  Deor. 

2,  40,  103;  earum  stellarum  quae  errantes  et  quasi  vagae  uomi- 
narentur  de  rep.  1,  14,  22;  errantia  sidera  Nat.  Deor.  1,  31, 
87;  sideribus  quae  vocentur  errantia  Divin.  2,  42,  89;  quae 
sidera  vaga  et  mutabili  erratione  labuntur  Tim.  10.  Nach  Varro 
bei  Gell.  3,  10,  2  und  nach  GelL  14,  1,  11;  14,  1,  18  sagten 
mehrere  stellae  erraticae,  Nigid.  aber  errones.  Der  Ausdruck 
Stella  erratica  ist  auch  bei  Senec.  Nat.  quaest.  7,  23,  3;  stellae 
vagae  Lucan.  9,  12;  errantia  sidera  Plin.  N.  H.  2,  8,  6  (32); 
stellae  quae  vulgo  vagae  ab  imperitis  nuncupantur  Apul.  de 
deo  Socrat.  2  S.  119;  stellae  quas  nos  non  recte  erroneas  et 
vagas  dicimus  Apul.  Dogm.  Plat.  1,  10  S.  201  und  vagantium 
Stellarum  Dogm.  Plat.  1,  10  S.  203. 

Mandragora  wird  von  Gessner  im  Thes.  als  Fem.  be- 
zeichnet und  findet  sich  auch  Cassiod.  Expos,  in  cant.  7,  13, 
daneben  im  Nominat.  gewöhnlich  mandragoras,  und  zwar  als 
Masc,  Plin.  N.  H.  25,  13,  110  (175)  und  bei  der  Anwendung 
eines  anderen  Casus  Plin.  N.  H.  25,  13,  94  (147)  ist  doch  das 
Gen.  masc.  zu  erkennen.  Quinquatriae,  welches  bei  Diom.  1 
S.  315  (I  327,  31)  in  der  Reihe  der  Plur.  tantum  masc.  Gen. 
stand  (in  den  Hdschr.  ist  quinquadriae  und  quinquadrigae),  ist 
von  Keil  in  Quinquatres  geändert;  vergl.  über  diese  Form 
unter  129. 

Die  Nomina  aufa,  mit  Ausnahme  derjenigen,  welche 
nach  ihrer  Bedeutung  dem  männlichen  Geschlecht  an- 
gehören (vergl.  unter  135),  und  die  auf  e  sind  Feminina. 
Jedoch  ist  zu  beachten,  was  über  einige  Tiernamen  auf  a 
(damma,  sepia  und  talpa),  über  die  Bergnauicu  (Aetna,  Oeta 
oder  Oete  und  Ossa),  und  über  mehrere  Flussuamen  auf  a  nebst 
Hadria  unter  138  und  143  bemerkt  ist. 

Von    den  Nomina   auf  e  ist    aloe  bei  Veget.  Art.  veter.   1, 


-     968     -- 

14,  5;  1,  45,  5  als  Neutr.  behandelt,  es  wird  nämlich  optimi 
aloes  und  als  Acc.  aloe  epaticum  gelesen,  U7id  auch  Pallad. 
11,  14,  8;  11,  14,  13  ist  aus  mehreren  alten  Ausg.  aloes  epatici 
bemerkt;  aber  dieses  sind  wahrscheinlich  verderbte  Schreibungen. 

Wenn  naphtha,  manna  undpascha  für  Neutra  ausgegeben 
werden,  so  haben  sie  doch  dieses  Genus  nicht,  insoferii  sie  zur 
ersten  Declin.  gehören,  sondern  insofern  sie  Indeclin.  sind; 
vergl.  unter  131.  Plin.  N.  H.  35,  15,  51  (179)  schreibt  uaph- 
tham  de  qua  diximus.  Wenn  aber,  wie  Prob.  Cathol.  1,  44  S. 
1465  (IV  22,  22);  1,  52  S.  1473  (IV  29,  4);  1,  54  S.  1475 
(IV  30,  16);  Mar.  Plot.  [M.  Claud.]  Sacerd.  2,  50  (VI  480,  3) 
und  2,  58  (VI  481,  20)  sagen,  naphthas  mit  dem  Gen. 
naphthae  vorkam,  wofür  Sallust.  genannt  wird,  so  konnte  dies 
nicht,  wie  diese  Gramatiker  meinen,  Neutr.,  sondern  es  musste 
Masc.  sein,  wie  nach  Suidas  im  Griech.  ö  väffd^aq  neben  ^  vd(f&a 
und  t6  va(f&a  gebraucht  wurde.  Manna,  welches  bei  Plin. 
N.  H.  12,  14,  32  (62)  durch  micae  turis  concussu  erklärt  wird, 
bildet  daselbst  den  Accus,  mann  am;  und  29,  6,  38  (119)  ist 
als  Abi.  turis  manna  una.  Das  alttestamentliche  manna 
dagegen,  welches  nur  in  dieser  Form  gefunden  wird,  ist  mei- 
stens Neutr.,  vergl.  S.  865.  Pascha  ist  ebenfalls  nur  als  Indeclin. 
Neutr.,    vergl.  die   dafür  unter    131  S.  866  angeführten  Stellen. 

146.  Die  Nomina  der  zweiten  Declin.  auf  us  nebst 
den  Griech.  auf  os,  so  wie  diejenigen,  welche  die  Endung 
erus  oder  rus  in  er  verkürzt  haben,  und  vir  mit  seinen  Com- 
posita,  sind  Masc,  die  auf  um  Neutra. 

Von  denen  auf  us  sind  nach  Charis.  1,  10  S.  9  (I  21,  19); 
Prise.  5,  6,  33  S.  654  (II  163,  2);  6,  16,  84  S.  718  (II  268, 
16);  6,  16,  85  S.  719  (II  269,  16);  Phoc.  2,  16  S.  1699  (V 
420,  8)  alvus,  colus,  domus,  humus  Fem.  (domus  fehlt 
bei  Charis.,  und  ist  bei  Phoc.  unter  die  Nomina  der  vierten 
Declin.  gestellt).  Dazu  kommen  vannus,  Verg.  Ge.  1,  166; 
Apul.  Met.  11,  16  S.  788,  und  die  aus  dem  Griech.  aufgenom- 
menen arctos,  carbasus,  pharus,  plinthus,  methodus, 
periodus,  nebst  den  elliptisch  gebrauchten  Adject.  abyssus, 
antidotus,  apostrophus,  atomus,  cathetus,  dialectus, 
diphthongus,  eremos.  Miltus  und  paragraphus,  welche  im 
Griech.  Fem,  sind,  werden  auch  im  Latein,  gebraucht,  das 
Genus  derselben  ist  aber  nicht  angezeigt,    und  ?.ijxvd^og  ist,   avo 


—     969     — 

es   vorkommt,   Cic.   Epist.    ad  Att.  1,  14,  3    und  Plin.  Epist.  1^ 
2,  4,  als  Griech.  Wort  behandelt. 

Alvus  war  in  der  alten  Sprache  Masc.,  wie  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  2,  50  aus  Plaut.  Pseud.  3,  2,  34  (823);  Prise.  6,  16,  84 
S.  718  (II  268,  20)  aus  Cato  (ad  filium:  ex  dolore,  ex  febri, 
ex  siti,  ex  medicamentis  bibendis,  ex  cataplasmatis,  ex  alvo 
lavando),  Accius  (in  annalibus:  ut  quam  fragilissimus  alvus) 
und  Helv.  Cinna  (in  Smyrna:  At  scelus  incesto  Cinyrae  cresce- 
bat  in  alvo);  Non.  S.  193,  26  aus  Acc.  (annalibus:  ut  quam 
fragilissimus  alvos)  und  einem  Dichter  auctoritatis  obscurae, 
dessen  Vers  von  Prise.  5,  6,  33  S.  654  (II  163,  5)  unter  dem 
Namen  des  Acc.  angeführt  wird  (Maia  nemus  retinens  gravido 
concepit  in  alvo);  Charis.  1,  15  S.  61  (I  80,  21)  aus  Calv. 
(partus  gravido  portabat  in  alvo)  und  Helv.  Cinna  (at  scelus 
incestum  turpi  crescebat  in  alvo)  nachweisen.  Charis.  bemerkt 
dabei  (p.  81,  2),  dass  Laber.  und  Acc.  das  Wort  häufig  so  ge- 
brauchen, und  fügt  noch  hinzu :  quod  magis  usus  celebravit. 
Adamant.  Martyr.  bei  Cassiod.  de  orthogr.  S.  2306  (VII  191, 
6)  giebt  hie  et  haec  alvus,  aber  die  Lesart  ist  unsicher,  Keil 
hat  hie  et  haec  clavus,  und  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  8) 
setzt  dasselbe  unter  die  Nomina,  welche  bei  den  vetustissimi 
verschiedene  Genera  hatten.  Bei  Colum.  10,  146  ist  im  Leipz. 
und  in  einigen  alten  Ausg.  materno  arvo  für  materno  alvo; 
und  bei  Obsequ.  40  (100)  ed.  O.  Jahn  p.  124,  7  lesen  wir  alvo 
aperto,  ferner  Anth,  Lat.  ed.  Riese  481,  149  pulchra  in  angusto 
me  mater  concipit  alvo.  Dass  carbasus  uiid  colus  ehemals 
verschiedene  Genera  hatten,  bezeugt  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II 
169,  n.  Caper  de  verb.  dub.  S.  2247  (VII  108,  11)  fordert 
carbasus  haec,  non  hie.  Phoc.  4,  3  S.  1706  (V  426,  17)  wollte 
durch  die  Zusammenstellung  hie  carbasus  haec  carbasa  vielleicht 
nur  die  Endung  des  Sing,  auf  us  betonen.  Wir  lesen  carbasus 
meistens  als  Fem.,  doch  ist  bei  V.al.  Max.  1,  1,  7  in  den  besten 
Büchern  carbasuin  quem  optimuni  habebat,  und  Amm.  Marc.  14, 
8,  14  supremos  carbasos.  Bei  Prudent.  c.  Synimach  1  praef. 
48  panso  carbaso  ist  zweifelhaft,  ob  carbasus  Masc.  sein,  oder 
ob  carbasum  als  Nomin.  Sing,  gelten  soll,  vergl.  unter  126. 
Aber  von  colus  hat  Catull.  64,  311  colum  molli  lana  amictum; 
Tibull.  1,  3,  86  im  Par.  pleno  colo,  aber  Ililler  schreibt  plena.  . 
colu;   Prop.  5  (4),  1,   72  dextro  colo  und  5  (4),   9,48  Lydo  colo; 


—     970     — 

Ovid.  Amor.  2,  6,  46  et  stabat  vacuo  iam  tibi  Parca  colo;  A.  A. 
1,  702  fortia  nam  posito  sumpserat  arma  colo;  Senec.  Herc. 
Oet.  1087  consumptos  iterum  deae  supplent  Eurydices  colus; 
Aram.  Mai'c.  23,  4,  14  in  muliebris  coli  formam,  quo  nentur 
lintea  stamina.  Prise,  betrachtet  6,  16,  85  S.  718  und  719 
(11  269,  7)  den  Accus,  humum  humidum  bei  Laev.  und  dem 
Tragiker  Gracchus  als  Beweis  für  ein  Neutr.  humum,  während 
uns  ein  Masc.  humus  näher  liegt,  wie  Prise,  selbst  5,  8,  42  S. 
658  (II  169,  13)  hie  et  haec  humus  giebt.  Nach  solchen  Vor- 
gängern schrieb  Apul.  Met.  1,  13  S.  48  parvo  humo.  Bei  Heges. 
4,  16,  2  (p.  249,  41)  lesen  wir  unde  et  coalescente  vitio  nimiae 
siccitatis  atque  humo  [cod.  Gronov.,  humi  vulg.]  arido  corruptior 
aer  miseraudas  incolis  conficit  aegritudines  und  bei  Ambros.  de 
Fide:  multa  gigaentia  humo  arido  arenosoque  pascuntur;  C.  I. 
L.  8,  684  steht  hoc  humo.  Wenn  aber  bei  Sallust.  lug.  48,  3 
humi  arido  atque  areuoso,  wie  Arusian.  Mess.  S.  521  (VII  477, 
32j  und  Prise.  18,  31,  306  S.  1214  (III  377,  3)  anführen,  und 
bei  Ambros.  de  Virgin.  3:  si  nou  aspero  montium,  non  humi 
arido  expers  quietis  existat  (vergl.  Rönsch,  Collectanea  philologa, 
herausgegeben  von  C.  Wagener  S.  77)  geschrieben  wird,  so  ist 
zu  beachten,  dass  humi  nicht  Genit.  ist  abhängig  von  dem  Ablat. 
des  substantivischen  Adjektiv  aridum,  auch  nicht  als  Masc.  ge- 
braucht ist,  sondern  dass  für  humi  arido  ein  analoger  Fall  in 
der  altertümlichen  Verbindung  primo  luci  und  luci  claro  vorliegt, 
wo  luci  richtig  als  Lokativ  erklärt  wird,  vergl.  C.  Wagener, 
Philolog.  Rundschau  5  S.  1340,  und  Band  II  S.  642. 

Lembus  und  limus,  die  sich  auch  in  dem  Verzeichnis 
der  Nomina,  welche  in  der  alten  Sprache  verschiedene  Genera 
hatten,  bei  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  13  und  15)  befinden, 
kennen  wir  nur  als  Masc,  aber  Non.  S.  534,  7  führt  aus  Turpil. 
(98)  lembi  redeuntes  domum  duae  ad  nostram  adcelerarunt 
ratem  an,  vergl.  Ribbeck  Corollarium  p.  XXXV.  Die  An- 
führung desselben,  supparus  nsQioofjiio^'  et  hoc  supparum,  be- 
zieht sich  allein  auf  die  doppelte  Endung  und  das  dadurch  be- 
dingte verschiedene  Genus,  nicht  darauf,  dass  supparus  ein 
Commune  sein  sollte.  Fimus  ist  nach  der  gewöhnlichen  Les- 
art bei  Apul.  Met.  7,  28  S.  502  liquida  fimo  stiictim  egesta 
ein  Fem.,  und  allein  im  Bert,  liquido  fimo  strictim  egesto,  wie 
freilich  Met.   4,   3  S.  242   fimo   fistulatim   excusso.     Dass    haec 


—     971     — 

ludus  gesagt  werden  konnte,  lesen  wir  nur  bei  Paul.  Festi 
unter  corius  S.  60,  und  daselbst  ist  die  Lesart  bezweifelt;  Non. 
S.  211,  16  stellt  entschieden  lusus  und  ludus  als  Mase.  dem 
Fem.  lusio  gegenüber. 

Are  tos  ist  immer  Fem.,  da  es  überall  die  beiden  Stern- 
bilder Ursa  maior  und  Ursa  minor  bezeichnet.  Pharos  oder 
pharus  ist  Fem,  vergl.  Fragm.  Bobiens.  S.  208  (VII  542,  32), 
nicht  allein  als  Nom.  propr.  der  Insel,  sondern  auch  wenn  es 
als  Appellat.  einen  Leuchtturm  anzeigt,  wie  Stat.  Silv.  3,  5, 
101;  luven.  12,  76;  doch  ist  Val.  Fl.  7,  85  darum  pharon,  und 
Suet.  Claud.  20  Alexandrini  phari,  wie  6  Odqog  Strabo  3,  1,  9; 
17,  1,  9.  Plinthus  Fem.  Vitruv.  3,  3,  7  (3,  5,  2)  und  4,  7, 
3.  Abyssus  Fem.  Tert.  adv.  Hermog.  32;  Cassiod.  Inst,  divin. 
18;  Masc.  Commodian.  Instr.  1,  27,  19;  Isid.  Orig.  13,  20,  1. 
Antidotus  Fem.,  wie  Caper  de  verb.  dub.  S.  2247  (VII  107, 
3  6)  lehrt,  Gell.  17,  16,  6;  Samon.  397;  861;  1069;  Scrib. 
Larg.  99;  106;  167;  171;  176;  177;  178.  Apostrophus  Prise, 
de  fig.  num.  1,  7  S.  1346  (III  407,  9).    Atomus  Fem.  Cic.  Acad. 

2,  40,  125;  Fin.  1,  6,  17;  1,  6,  19;  1,  6,  20;  Nat.  Deor.  1,  20, 
54;  1,  23,  65  und  Fat.  10,  22;  11,  24;  20,  46;  20,  47;  20,  48; 
Senec.  Nat.  quaest,  7,  13,  2;  Serv.  zu  Verg.  Ecl.  6,  31  und 
Aen.  6,  747;  Masc.  Vitruv.  2,  2,  1  im  Harl.  H,  Gud.  G  und 
Bresl.  und  in  der  ed.  pr.  (in  anderen  Büchern  atomos,  quae 
nostri  insecabilia  corpora,  nonnuUi  individua,  vocitaverunt)  und 
Lact.  Ira  Dei  5  und  6;  Sidon.  Epist.  9,  11;  Lucifer  Cal.  de 
regg.  apost.  10  (ed.  Hartel  p.  59,  20).     Cathetus  Fem.  Vitruv. 

3,  5,  6  (3,  3,  11);  Chalcid.  Tim.  124.  Dialectus  Fem.  Suet. 
Tib.  56.  Diphthong  US  Fem.  Terent.  Maur.  390;  402;  407; 
412;  416;  418;  419;  428;  430;  437;  453;  459;  475;  485;  488; 
502;  526;  Prise.  1,  9,  51  S.  562  (II  39,  6);  1,  9,  53  S.  563 
(II  39,  22);  2,  2,  11  S.  572  (II  51,  13);  2,  9,  49  S.  589  (II 
74,  17).  Eremos  Sulp.  Sev.  Dial.  1,  10,  1;  Claud.  Mam.  Stat. 
anim.  3,  11  (ed.  Eugelbrecht  p.  175,  22);  Eugipp.  Exe.  ex 
August.  S.  117,  27;  vergl.  den  Grammat.  de  dub.  nom.  S.  82 
unter  heremus  (V  580,  27). 

Diametro s  ist  Mase.  Vitruv.  3,  3  (2),  11;  4,  8,  2;  10, 
9  (14),  3;  Fem.  4,  8,  3;  9,  7  (8),  5,  bei  demselben  4,  8,  1  hat 
der  Gud.  G  ex  suo  diametro,  der  llarl.  ex  sua  d.;  perimetros 


-     972     — 

ist  Fem.  Vitruv.  5,  6,  1.  Exodus  ist  Fem.  Tert.  adv.  lud.  11, 
aber  Masc.  Eugipp.  Exe.  ex  August.  S.  376,  5. 

Barbitos  als  Fem.  kennen  wir  allein  aus  der  unter  dem 
Namen  des  Ovid.  gehenden  Epist.  ad  Phaon.  8;  als  Masc,  steht 
es,  wie  bei  Athen.  14  S.  635  d,  so  bei  Horat.  Carm.  1,  32,  4 
age  die  Latinum,  barbite,  Carmen ;  Stat.  Silv.  4,  5,  60  barbiton 
latentem  und  Sidon.  Carm.  16,  70  barbitus  hie  noster,  vielleicht 
auch  Horat.  Carmen  1,  1,  34  und  3,  26,  3,  obgleich  die  Accus. 
Lesboum  barbiton  und  defunctum  hello  barbiton  ebenso  wohl 
zum  Neutr.  barbiton  gehören  können.  Caminus  ist  Masc. 
Cic.  Epist.  ad  Fam.  7,  10,  2-,  Ovid.  Met.  7,  106;  Caper  de  verb. 
dub.  S.  2248  schreibt  caminus  haec  vor,  aber  Keil  VII  108, 
12  lässt  caminus  haec  weg,  vergl.  not.  critica;  und  im  Griech. 
ist  das  Wort  Fem.  Phaselus  die  Gondel,  ist  Masc.  bei  Cic. 
Epist.  ad  Att.  14,  16,  1;  Catull.  4,  1;  4,  10;  Prop.  4  (3),  21, 
20;  5  (4),  7,  59-,  Auson.  Idyll.  10,  221;  Fem.  Lucan.  5,  518; 
Stat.  Silv.  3,  2,  21;  5,  1,  245;  Mart.  10,  30,  13;  über  faselus 
Schwertbohne,  vergl.  unter  140. 

Über  die  Benennungen  von  Tieren,  Bäumen,  Sträuchen, 
Stauden,  Pflanzen,  Edelsteinen,  Städten,  Ländern,  Inseln  und 
Bergen  vergl.  unter  138  bis  143. 

Neutra  sind  nach  Prob.  Cathol.  1,  41  S.  1463  (V  21,  8); 
Charis.  Art.  gramm.  1,  10  S.  9  (I  21,  15);  1,  15  S.  57  (I  75, 
2i)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  85  (I  538,  33);  Prise.  Instit.  gramm. 
5,  6,  34  S.  654  (II  163,  9)  und  Partit.  XII  vers.  Aen.  7,  144 
S.  1258  (III  493,  13)  pelagus,  virus  und  vulgus.  Aber 
vulgus  war  auch  Masc.  Vergl.  Prob.  a.  a.  0.;  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  1,  149;  Charis.  an  den  angeführten  Stellen  und  ausserdem 
Art.  gramm.  1,  14  S.  31  (I  45,  17);  1,  17  S.  119  (I  146,  13) 
und  Exe.  art.  gramm.  S.  97  (I  548,  18);  Diom.  1  S.  314  (I  327, 
13);  Non.  S.  230,  17;  Pompei.  Comment.  S.  150  (V  162,  18); 
S.  152  (V  163,  28);  Rhemn.  Palaem.  S.  1367  (V  535,  10); 
Prise,  an  den  angeführten  Stellen  und  Instit.  6,  17,  91  S.  722 
(II  275,  8);  7,  4,  12  S.  734  (II  295,  8);  Serv.  (Serg.)  Comm. 
in  Donat.  S.  1842  (IV  431,  28);  Cledon.  S.  1896  (V  40,  23); 
Consent.  S.  2026  (V  345,  31).  Quem  si  vulgus  secutus  esset 
Varro  (Sat.  Menipp.  81)  bei  Non.  S.  230,  28;  omnem  vulgum 
Senec.  Epist.  104,  31;  vulgus  superstitiosus  Min.  Fei.  2,  4; 
omnis  qui  celsa  scandit  cenacula  vulgus  Prudent.   c.  Symmach. 


-     973     - 

1,  580;  vulgus  nescius  Alcim.  Avit.  6,  604.  Den  Accus, 
vulgum  giebt  Non.  a.  a.  O.  aus  zwei  Stellen  des  Acc.  (288 
und  348);  aus  Sisenna  (lib.  III  fragm.  48  ed.  H.  Peter  p.  284, 
14);  Varro  (Sat.  Menipp.  359)  und  Verg.  Aen.  2,  99  (die  Stelle 
des  VaiTO  hat  er  auch  S.  182,  31);  derselbe  ist  bei  Lucr.  2, 
920;  Caes.  bell.  Gall.  6,  14,  4;  Corn.  Nep.  Ale.  8,  7;  SaUust. 
lug.  69,  2;  73,  5;  Liv.  6,  34,  5;  24,  32,  1;  29,  22,  8;  Grat. 
370;  Senec.  Epist.  81,  11  (13);  98,  12  (13);  Vita  beata  2,  1 
und  Nat.  quaest.  1  Prooem.  13;  Senec.  Tro.  1108;  Plin.  N. 
H.  2,  12,  9  (53);  8,  15,  17  (43);  35,  10,  36  (84);  Sil.  4,  266; 
8,  266;  10,  617;  13,  279;  14,  81;  14,  129;  14,  287;  16,  287; 
16,  303;  Tac.  Ann.  1,  47;  3,  76;  4,  14;  6,  44;  6,  45;  12,  21; 
14,  60;  15,  48  und  Hist.  1,  78;  3,  10,  vielleicht  auch  Hist.  1, 
36,  wo  im  Med,   volgüs  ist;    ferner  Gurt.  9,  1,  20;    Apul.  Met. 

2,  12  S.  118  (wo  jedoch  der  Flor.  3,  beide  Guelf.  und  andere 
Bücher  in  vulgus  haben);  Augustin.  Civ.  Dei  6,  6;  Lamprid. 
Hehog.  21,  6;  Alex.  Sev.  48,  6;  Auson.  Epist.  9,  45;  Prudent. 
Perist.  6,  51;  Vulg.  lob  24,  9;  2  Esdr.  7,  5  (im  Amiat). 

Über  den  Accus,  pelagum  vergl.  unter  86  S.  503.  Fimus 
ist  für  ein  Neutr.  genommen  Samon.  75  nee  pudeat  tractare 
fimus,  quod  bucula  fudit;  350  harum  mala  commemoratur  muri- 
num  fimus  ex  pluvio  sedare  liquore;  599  sive  palumborum 
capitur  fimus  acre  ferorum;  714  praeterea  fimus,  ex  gallo  quod 
legeris  album,  vergl.  954  aut  veteri  Baccho  caprae  fimus  inde 
petulcae  hoc  aperit  clausum,  trahit  haerens,  sanat  apertum;  in- 
dessen ist  ungeachtet  der  sonstigen  Unklarheit  der  Stelle  wohl 
zu  erkennen,  dass  fimus  nicht  Accus.,  sondern  Nomin.  ist.  Als 
Neutr.  ist  fimum  häufig,  vergl.  unter  125. 

147.  Von  den  Nomina  der  dritten  Declin.  sind  die 
auf  o  Gen.  önis  Masc,  wie  carbo;  der  defect.  Abi.  cudone; 
ligo  vergl.  Prob.  Cathol.  1,  21  S.  1449  (IV  10,  8);  matellio, 
mucro,  pugio,  septentrio,  sermo,  titio,  udo.  unio  (die  Perle),  mit 
Einschluss  der  Griech.  paro,  myoparo,  scipio,  seorpio,  sipho. 
Arrabo  ist  Masc.  Plaut.  Mil.  4,  1,  11  (957);  Claud.  Quadrig. 
(lib.  I  fragm.  20  ed.  II.  Peter  p.  215,  13)  bei  Gell.  17,  2,  21 
und  in  den  Worten  des  Gell,  selbst  an  dieser  Stelle;  Fem. 
Isid.  Orig.  9,  7,  5;  wenn  Voss,  de  Anal.  I  c.  22  p.  471  arrabo 
sie  data  Varro  L.  L.  5,  36,  175  als  Fem.  anführt,  so  irrt  er, 
indem  data  auf  pccunia   geht,    vergl.  Keisig,  Vorlesungen   über 


—     974     — 

lateinische  Sprachwissenschaft  herausgegeben  von  Hagen  I  p. 
205.  Garbo  ist  Fem.  nur  bei  ülpian.  Dig.  32,  55  §  7.  Utra- 
que  septentrio  bei  Mart.  Capeila  8  §  838  ist  dasselbe  wie  utra- 
que  ursa,  aber  neuter  septentrio  Mela  3,  7,  61.  Das  Genus 
von  harpagones  ist  unbekannt. 

Fem,  aber  sind  alle  Verbalia  auf  io,  sowohl  die  von 
Supina  abgeleiteten,  actio,  deditio,  dictio,  emptio,  lectio,  missio, 
motio,  oratio,  satio,  satisdatio,  satisfactio,  seditio,  venatio,  veu- 
ditio,  wie  die  nach  den  reinen  Wortstämmen  gebildeten,  adagio 
(Varro  L.  L.  7,  3,  31),  adoptio,  capio,  contagio,  consortio,  elu- 
vio,  excidio,  interuecio,  legio,  oblivio,  obsidio,  occidio,  opinio, 
optio,  pacio  Fest.  S.  250,  perduellio,  rebellio,  regio,  religio, 
suspicio  und  das  defect.  dicionis.  Das  Genus  fem.  behalten 
auch  diejenigen,  welche  konkrete  Bedeutung  angenommen  haben, 
wie  cenatio,  factio,  mansio,  natio.  Contio,  gewöhnlich  Fem., 
war  doch  nach  Paul.  Festi  S.  59  bei  den  antiqui  Masc.  Auch 
communio,  talio  (bei  Tert.  adv.  Marc.  4,  16  gehört  opposito 
nicht  zu  talione,  sondern  ist  abl.  absoL),  proportio,  portio  sind 
Fem.  Die  Substaut.  numeralia  ternio,  quaternio  sind  Masc, 
Prise.  5,  2,  10  S.  643  (II  146,  5),  ebenso  senio  Pers.  3,  48, 
von  Prise,  de  figur.  numer.  VII  29  (III  415,  28)  citiert;  Phoc. 
2,  1  S.  1691  (V  413,  8),  Ternio  behandelt  Mart.  CapeUa  7 
§  759;  7  §  762  als  Fem.,  aber  §  772  und  794  als  Masc.  Unio, 
von  der  Einzahl  gebraucht,  ist  Fem.  Hieronym.  in  Amos.  5 
decima  unione. 

Die  Nomina  auf  o  Gen.  inis  (vergl.  unter  44)  sind  bei- 
nahe alle  Fem.,  nämlich  alle  Abstracta  auf  tudo,  edo  und 
ido,  wie  amplitudo,  altitudo,  fortitudo,  latitudo,  longitudo,  magni- 
tudo,  multitudo,  pulchritudo ;  dulcedo,  pinguedo;  cupido,  formido, 
libido;  und  mehrere  andere  auf  do  und  go,  als  crepido  Liv. 
27,  18,  6,  grando,  unguedo,  adspergo,  aerugo,  caligo,  cartilago, 
compago,  farrago,  ferrugo,  fuligo,  imago,  lanugo,  lentigo,  origo, 
porrigo,  propago,  prurigo,  scaturigo,  uligo,  vertigo,  vorago,  und 
die  defect.  ambagine,  indaginem  und  indagine,  und  so  auch 
caro  Gen.  carnis.  Vergl.  Prise.  5,  2,  9  S.  643  (II  145,  16) 
und  Phoc.  2,  3  S.  1692  (V  413,  20). 

Masc.  sind  ordo,  cardo,  margo,  turbo.  Cardo  ist  jedoch 
als  Fem.  gebraucht  von  dem  Tragiker  Gracchus  bei  Non. 
S.  202,  17  und  bei  Prise.  6,  3,  15  S.  683  (II  206,  13),   daher 


—     975     — 

Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  9)  das  Wort  unter  die  bei  den 
Früheren  mit  verschiedenem  Geschlecht  vorkommenden  setzen 
konnte.  Rudd.  S.  16  bemerkt,  dass  bei  Plin.  N.  H.  6,  30,  35 
(197)  nicht  meridiana  cardine,  "sondern  meridiano  cardine  ge- 
lesen wird,  und  dass  bei  Boeth.  Consol.  philos.  3,  10  summa 
nicht  Epitheton  von  cardo,  sondern  Subst.  ist.  Margo  ist  nach 
Caper  de  verb.  dub.  S.  2249  (VII  110,  10)  notwendig  Masc,  nach 
Prise.  5,  1,  2  S.  639  (11  140,  18);  5,  2,  9  S.  643  (II  145,  24); 
6,  3,  17  S.  684  (II  208,  12)  und  Placid.  Gloss.  ed.  Goetz  V  32,  8 
Commune.  Beispiele  des  Gen.  fem.  giebt  Charis.  1,  15  S.  49 
(I  65,  6)  aus  Aemil.  Macer  (flumina  margine  summa)  und  Rabir., 
(Idaeos  summa  cum  margine  colles),  ein  solches  Prise.  6,  3,  17 
S.  684  (II  208,  17)  aus  luven.  1,  5  (aut  summi  plena  iam 
margine  libri).  Andere  Beispiele  dieses  Genus  sind  Vitruv.  5, 
12,  4;  Apul.  Met.  2,  4  S.  94;   4,  6  S.  248    und    de   mundo  17 

5.  327;  Amm.  Marc.  30,  1,  10;  30,  3,  4;  Tert.  pall.  5;  aber 
Gen.  masc.  ist  margo  Ovid.  Amor.  1,  11,  22;  Met.  1,  14;  3, 
114;  3,  162;  9,  334  und  Fast.  3,  361;  Plin.  N.  H.  9,  10,  12 
(37);  9,  33,  52  (102);  12,  20,  43  (98);  37,  2,  7  (18);  Stat. 
Theb.  3,  407;  Gurt.  7,  9,  5. 

Cupido  ist  nicht  allein  dann  Masc,  wann  es  die  Personi- 
fikation der  Begierde,  den  Gott  bezeichnet,  wie  Non.  S.  421, 
12  und  Prise.  5,  2,  9  S.  643  (II  145,  21)  und  6,  3,  16  S.  684 
(II  208,  10)  sagen,  sondern  es  hat  dasselbe  Genus  auch  als 
Abstractum,  Plaut.  Amph.  2.  2,  210  (840);  Horat.  Carm.  2,  16, 
15;  3,  16,  39;  3,  24,  51;  Serm.  1,  1,  61  und  Epist.  1,  1,  33 
(hier  ist  in  geringeren  Büchern  misera  cupidine);  Ovid.  Met.  8, 
74;  9,  733:  10,  636  und  Fast.  6,  575;  Senec.  Phaedi-a  536; 
Sil.  4,  99;  6,  615;  gewöhnlich  jedoch  ist  es  in  dieser  Anwendung 
Fem.,  wie  Lucr.  3,  59;  3,  1077;  4,  876;  4,  1057;  4,  1115;  5, 
963;  Sallust.  Cat.  7,  3;  lug.  6,  3  und  Hist.  Brief  des  Mithrid. 
5;  Verg.  Ge.  1,  37  und  Aen.  2,  349;  5,  138;  6,  133;   6,  373; 

6,  721;  6,  823;  7,  263;  9,  185;  9.  760;  Ovid.  Met.  3,  620;  5, 
529;  10,  689;  14,  634;  Fast.  1,  211  und  Epist.  ex  Pont.  2,  8, 
71;  Liv.  6,  35,  6  (im  Leid.  1  und  Harl.  1  immodicus  cupido) 
und  10,  25,  1;  Manil.  4,  539;  Lucan.  1,  87;  10,  268;  Val.  Fl. 
4,  247;  5,  536;  Tac.  Ann.  3,  52;  13,  13;  16,  14  und  Hist.  1, 
52;  2,  38;  4,  6;  5,  13;  Stat.  Theb.  11,  300;  11,  433;  Amm. 
Marc.  29,  1,  35.     Grando  als  Masc.  weist  Non.  S.  208,  9  aus 


—     976    — 

Varro  (Sat.  Menipp.  557)  nach,  für  das  Gen.  fem.  führt  er  Verg. 
Ge.  1,  449  an;  dasselbe  ist  an  mehreren  Stellen  des  Verg.,  und 
sonst  häufig. 

Adspergo  (aspargo)  war  nach  Prise.  5,  8,  42  8.  658 
{II  169,  8)  Commune,  wir  lesen  es  als  Fem.,  Lucr.  6,  525; 
Verg.  Aen.  3,  534;  Ovid.  Met.  3,  683;  14,  796  und  Fast.  4, 
427;  Petron.  102,  15;  Ennod.  Carm.  2,  82,  5,  aber  als  Masc. 
daselbst  Carm.  2,  128,  3  fundebat  rutilos  madefacto  aspargine 
erines.  Uligo  und  farrago  wurden  nach  Charis  1,  15  S.  49 
(I  65,  11)  als  Masc.  gefunden,  Belege  dafür  fehlen;  Fem.  ist 
uligo  Varro  R.  R.  2,  2,  7;  Colum.  1,  5,  6;  2,  9,  8;  Sih  8, 
379;  Tac.  Ann.  1,  64,  und  farrago  Varro  R.  R.  1,  31,  5; 
Verg.  Ge.  3,  205;  Colum.  2,  7,  2;  2,  11,  1;  2,  11,  8;  11,  2, 
99;  Plin.  N.  H.  18,  16  (41).  Propagines  e  vitibus  altius  prae- 
tentos  schreibt  Gronov  in  der  Anführung  aus  Fab.  Pictor  bei 
Gell.  10,  15,  13,  Hertz  praetentas.  An  allen  anderen  bekannten 
Stellen  ist  propago  Fem. 

Die  Nomina  auf  os  und  or,  Gen.  öris,  alt  ösis  (vergl. 
unter  46),  sind  Masc,  arbör  oder  arbös  Gen.  arböris  ist  Fem. 
Doch  iuter  duos  arbores  Inscr.  de  Lyon  1,  27  S.  42.  Flos  ist 
Masc ,  aber  bei  Späteren  auch  Neutr.,  Pelag.  Art.  veter.  ed.  Ihm 
219  (p.  78,  3);  239  (p.  81,  3);  260  (p.  85,  1);  GargiJ.  de  cura 
boum  29.  Neutra  sind  ös  Gen.  öris  und  mehrere  mit  dem 
Gen.  auf  öris,  von  denen  einige,  ador,  aequor,  marmor,  im  Nom. 
or,  andere,  nämlich  ebur,  femur,  iecur,  robur,  im  Nom.  ur  haben, 
doch  zum  Teil  mit  Nebenformen  auf  or.  Vergl.  unter  46. 
Liquor  war  nach  Prise.  5,  8,  44  S.  658  (II  170,  13)  ehemals 
bald  Masc.  bald  Neutr.  (im  Bern,  ist  hie  et  haec  liquor,  aber 
unmittelbar  darnach  auch  hie  et  haec  papaver).  Calor  bei 
Plaut.  Merc.  5,  2,  19  (860)  wurde  sonst  unrichtig  mit  metuo 
construiert,  und  darnach  als  Accus,  angesehen.  Bei  Non.  S.  200,  2 
in  dem  Abschnitt  de  indiscretis  generibus  wird  für  calor  als 
Masc.  Verg.  Ge.  2,  344,  für  dasselbe  als  Neutr.  Plaut,  a.  a.  0. 
citiert,  und  doch  bei  diesem  calorem  geschrieben,  welches  auch 
gegen  das  Versmass  ist.  In  dem  Verse  des  Verg.  hat  der  Pal. 
die  freilich  entschieden  falsche  Lesart  frigusque  calorque  inter, 
welche  auch  von  Philarg  erwähnt,  und  mit  der  Stelle  des  Plaut, 
verglichen  wird.  Fälschlich  will  ferner  der  Grammat.  de  dub. 
mom.  S.  85  (V  582,  11)  beweisen,  dass  livor  Fem.  sein  könne, 


—     977     — 

indem  er  aus  luvenc.  1,  402  (367)  mox  livor  daemonis  atra 
citiert;  bei  luvenc.  ist  vielmehr  atram,  das  zu  dem  nachfolgen- 
den mentem  gehört.  Aber  marmor  ist  von  Plin.  Valer.  3,  14 
als  Masc.  behandelt,  indem  der  Accus,  marmorem  gebildet  ist. 

Die  Stämme  auf  er,  sowohl  die  Griechischen,  welche 
im  Nom.  das  e  verlängern,  wie  die  Lateinischen,  deren  Nom. 
auf  er  endet,  mögen  diese  letzteren  in  der  Flexion  das  e  aus- 
stossen  oder  behalten  (vergl.  unter  45),  sind  grösstenteils  Masc. 
Mehrere  mit  dem  Nomin.  auf  6r  Gen.  eris  sind  Neutra  wie 
cadaver,  iter  oder  itiner,  tüber  (die  Beule,  der  Buckel),  über, 
das  defect.  verberis  verbere  verbera,  und  mehrere  Benennungen 
von  Bäumen  und  Früchten,  über  welche  unter  140  gesprochen 
ist.  Auch  das  defect.  spiuter  ist  Neutr.,  vergl.  Prise.  5,  3, 
15  S.  646  (II  151,  8).  Ob  gibber  Masc.  oder  Neutr.  ist,  lässt 
sich  nicht  entscheiden,  ausser  dass  Charis.  1,  15  S.  65  (I  85, 
7)  den  Acc.  gibberem  bildet.  Daselbst  wird  bemerkt:  Plinius 
gibbus  Vitium  ipsum,  ut  ulcus,  maluisse  consuetudinem  tradit; 
quod  mihi  displicet.  In  dieser  Form  müsste  das  Wort  Neutr. 
sein.  Neutr.  ist  auch  ver  Gen.  veris,  wie  das  Griech.  eag  ^Qog, 
aber  personifiziert  Masc.  Anth.  Lat.  ed.  Riese  687  v.  6  ver 
quoque  florigero  succinctus  stemmate  venit.  Von  den  Nomina, 
welche  gewöhnlich  Masc.  sind,  war  Cancer  (Krebsschaden)  bei 
den  vetustissimi  auch  Neutr.,  wie  Prise.  5,  3,  16  S.  646  (II 
151,  15)  bemerkt,  und  6,  8,  43  S.  697  (II  232,  14)  mit  Claud. 
Quadrig.  (lib.  III  fragm.  49  ed.  H.  Peter  p.  222,  18)  belegt, 
vergl.  Scrib.  Larg.  206-,  240.  Cyprian.  Sent.  episcop.  10  (ed. 
Hartel  p.  442,  8);  Epist.  43,  5  (p.  594,  11).  Novissimum 
Vesper  stellt  Varro  L.  L.  9,  44,  73  dem  primum  mane  gegen- 
über. Dass  carcer  von  einigen  als  Neutr.  gebraucht  wurde, 
wird  von  Prise.  5,  3,  16  S.  646  (II  151,  16)  gemissbilligt. 
Auf  das  Gen.  neutr.  weist  ferner  die  archaische  Form  utria  hin, 
vergl.  unter  128. 

Späte  Schriftsteller  bilden  als  Nomin.  und  Acc.  Plur.  neutr. 
Gen.  aera  und  aethera,  in  unrichtiger  Nachahmung  solcher 
Stellen  der  alten  Schriftsteller,  in  denen  diese  Formen  als  Acc. 
Sing,  stehen,  vergl.  unter  83.  So  ist  aera  bei  Cassiod.  Var. 
1,  31;  4,  40-,  Venant.  Fortun.  Carm.  9,  1,  141  und  Vita  S. 
Martini  2,  125;  2,  321;  Orient.  Commonit.  1,  114;  Aldhelm. 
Laud.   virginum    v.  14;   2389;   aethera   j\[ar.  Victor.  Massil.    in 

Neue-Wagener.    Formenlehre.    I,  3.  Aufl.  "^ 


—     978     — 

Gen.  1,  143;  Venant.  Fortun.  Carm.  3,  9,  7;  8,  4,  1;  8,  8,  32; 
Anth.  Lat.  ed.  Riese  230,  3;  736,  22;  Aldhelm.  Land.  virg.  v. 
429;  1065;  1097  und  in  der  praef.  ad  Maximam  abbatissam  v. 
32;  Beda  Vita  Cutbercti  9  v.  22.  Im  Culex  166  wollte  C.  Barth 
adv.  41,  23  obvia  aera  verbinden,  so  dass  das  Wort  ebenfalls 
Neutr.  Plur.  würde;  obvia  ist  jedoch  daselbst  mit  vibranti  con- 
struiert,  und  vertritt  die  Stelle  eines  Adverb.  Vergi,  Voss,  de 
anal.  1,  26  und  39.  Aber  aer  ist  als  Fem.  gebraucht  von  Enn. 
(Ann.  495)  bei  Gell.  13,  20  (21),  14,  er  sagte  aere  fulva,  wie 
Homer  ^sqcc  ßad-stav  und  aether  Accus.  Ennod.  Epist.  2,  13 
S.  53,  18;  6,  38  S.  171,  23;  pro  synodo  p.  290,  17;  Ps. 
Cyprian.  Laud.  martyr.  13.  Und  linter  ist  gewöhnlich  Fem. 
nach  Prise.  5,  3,  16  S.  646  und  647  (II  151,  18),  während  er 
es  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  15)  unter  diejenigen  setzt,  welche 
bei  den  vetustissimi  verschiedene  Genera  hatten.  Als  Fem. 
haben  dasselbe  Liv.  (vermutlich  Liv.  Andr.)  bei  Prise.  5,  3,  16 

5.  647  (II  151,  19);  Caes.  bell.  Gell.  7,  60,  4;  Ovid.  Fast.  6, 
779;  Liv.  21,  26,  8;  21,  27,  8;  Tac.  Hist.  5,  21;  5,  23;  Con- 
solat.  ad  Liv.  428;  Amm.  Marc.  16,  11,  9;  Sidon.  Carm.  5, 
403 ;  Sedul.  Epist.   ad  Maced.  S.  2,  1 ;    Pasch,  op.  3,  6  ö.  235, 

6,  und  mit  der  Form  lintris  Sidon.  Carm.  5,  283;  als  Masc. 
Tibull.  2,  5,  34;  Vell.  2,  107,  2.  Bei  Cato  R.  R.  11,  5  wird 
teils  lintres  duos,  teils  lintres  duas,  teils  untres  II  geschrieben, 
und  Ovid.  Fast.  2,  864  ist  in  mehreren  Hdschr.  mea  (für 
mihi)  linter. 

An  die  Nomina  auf  er  schliessen  sich  zunächst  die  auf  is 
Gen  eris  an  (vergh  unter  47).  Vomis  oder  vomer  in  Masc; 
cucumis,  cinis  und  pulvis  werden  von  Prise.  6,  12,  65  S. 
707  (II  249,  16),  und  cinis  und  pulvis  von  Phoc.  2,  14  S. 
1697  (V  418,  9),  ebenfalls  als  Masc.  behandelt;  dagegen  nennt 
Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  9)  cinis  als  eines  von  denen, 
welche  ehemals  verschiedene  Genera  zuliessen.  Auch  nach  Caper 
de  verb.  dub.  S.  2248  (VII  108,  15)  ist  cinis  Masc.  oder  Fem., 
aber  nicht  Neutr.  Für  das  Gen.  fem.  giebt  Charis.  1,  15  S.  78 
(I  101,  10)  aus  Calvus:  cum  iam  fulva  cinis  fuero,  und  forsitan 
hoc  etiam  gaudeat  ipsa  cinis.  Non.  S.  198,  12  sagt  darüber: 
Feminino  apud  Caesarem  et  Catullum  et  Calvum  lectum  est, 
quorum  v^ciU^t  auctoritas:  Cum  iam  fulva  cinis  fuero.  Cinis 
ist  Fem.  Lucr.  4,  926;  CatuU.  68,  90;  101,  4  (hier  ist  im  cod. 


—     979     - 

Dati  mutum  cinerem);  Apul.  Met.  9,  12  S.  617;  Samon.  379; 
802;  806;  Auson.  Parent.  27,  3;  Scrib.  Larg.  216;  228;  230. 
232;  245;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  447,  3;  Inschr.  Orell.  4479 
(Burmann  Anthol.  4,  39,  Meyer  1188),  auch  im  Plur.  Inschr. 
OreU.  4393.  Bei  Colum.  2,  2,  25  gehört  solutam  zu  terram, 
nicht  zu  cinerem.  Pulvis  als  Fem.  weist  Non.  S.  217,  7  in 
zwei  Stellen  des  Enn.  (Ann.  312  und  340}  nach,  zu  welchen 
eine  dritte  desselben  Dichters  (Fab.  431)  bei  Non.  S.  205,  28 
kommt.  Charis.  1,  15  S.  69  (I  89,  22)  und  der  Grammat.  de 
dub.  nom.  S.  95  (V  588,  5)  geben  aus  Prop.  3  (2),  13,  35 
horrida  pulvis.  Prop.  hat  noch  1,  22,  6  pulvis  Etrusca,  aber 
1,  19,  22  a  nostro  pulvere  und  5  (4),  9,  31  congesto  pulvere 
(im  Neap.  congesta  pulvere).  Bei  Cael.  Aurel.  Chron.  2,  1,  33 
S.  110  Haller  ist   iis    pulveribus   quae   sunt,    dagegen  4,   2,  16 

5.  289  purgativos  pulveres.  Über  das  Neutr.  pul v er  vergl. 
unter  47  S.  274. 

Von  den  Nomina  auf  ar  sind  Neutra  alle  im  Nomin.  aus 
äre  in  är  abgekürzten  (vergl.  unter  49),  und  unter  denen, 
deren  Stamm  auf  är  endet,  baccar,  iubar  und  nectar  (vergl. 
unter  45).  Masc.  ist  ausser  mehreren  männlichen  Namen  (Caesar, 
Aspar,  Bostar)  und  Lar  noch  der  Fischname  salar  (vergl.  unter 
139).  Den  Plur.  exemplares  haben  Tac.  Hist.  4,  25  und 
Fronto  ad  Anton.  Imp.  2,  5.  Dass  iubar  ehemals  Masc.  sein 
konnte,  zeigt  Prise.  5,  8,  44  S.  658  (II  170,  6)  durch  Anführung 
von  albus  iubar  aus  Enn.  (Ann.  94),  und  der  Grammat.  de  dub. 
nom.  S.  83  (V  581,  7)  durch  Verweisung  auf  iubar  splendidus 
ohne  Nennung  des  Schriftstellers.  Ausserdem  ist  iubar  aureus 
Aetna  334;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  197,  4.  Das  von  Charis.  Art. 
gramm.  1,  14  S.  27  (I  42,  12)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  95  (I 
546,  30)  und  S.  105  (I  553,  7)  als  Fem.  angegebene  nar  für 
QboS^cov  das  Nasenloch,  ist  ebenso  irrtümlich  aufgestellt,  wie  bei 
Phoc.  1,  3  S.  1690  (V  412,  4)  im  Freising,  nas  (in  der  Ven. 
Ausg.  und  in  denen  von  Ascens.  und  Putsch,  nar);  den  richtigen 
Nomin.  naris  haben   Charis.   1,   15  S.  82    (I  107,  4)   und  Prise. 

6,  6,  31  S.  691  (II  222,  11). 

Dass  far  Gen.  farris  Neutr.  ist,  wurde  unter  140  bemerkt. 

Von  den  Stämmen  auf  ür  sind  Neutra  fulgur,  guttur,  mur- 
mur,  sulfur,  und  einige  Städtenamen  (vergl.  unter  142);  ]\[asc. 
ist  furfur.     Dazu  kommen  die  Communia  augur  und  turtur  und 

62* 


—    980    — 

das  Masc,  voltur  (vergl.  unter  136.  138.  139).  Guttur  und 
murmur  waren  in  der  alten  Sprache  auch  Masc,  wie  Prise.  5, 
8,  43  S.  658  (II  170,  2)  bemerkt.  Non.  S.  207,  19  bringt 
gutturem  bei  aus  Naev.  (135);  Plaut.  Aul.  2,  4,  25  (304)  und 
Mil.  3,  2,  22  (835)  und  aus  Lucil.  (fragm.  ine.  84)  und  capacior 
guttur  aus  Varro  (Sat.  Menipp.  237),  und  guttur  fusorius  Anth. 
Lat.  ed.  Riese  205,  13.  Die  Stelle  aus  Plaut.  Aul.  ist  auch  bei 
Prise.  5,  4,  21  S.  649  (II  155,8)  angeführt.  Ausserdem  ist  gutturem 
bei  Plaut.  Trin.  4,  3,  7  (1014);  Gargil.  Hart,  de  cura  boura  §  2. 
Für  murmur  als  Masc.  führt  Non.  S.  214,  12  murmur  verus 
(oder  vielmehr  ferus)  aus  Varro  (Sat.  Menipp.  493)  an.  Den 
Acc.  sulfurem  giebt  Tert.  adv.  Prax.  16  in  der  Übersetzung 
von  Gen.  19,  24  (wo  jedoch  in  der  Vulg.  sulphur  ist);  Hieronym. 
in  Nahum  1,  9,  und  Veget.  Art.  veter.  1,  38,  9  (mit  der  Var. 
furfurem). 

Der  Nomina  auf  ir  in  der  dritten  Declin.  sind  sehr  wenige. 
Ir  oder  hir  (vergl.  unter  131)  ist  Neutr.  nach  Prob.  Cathol.  1, 
25  S.  1451  (IV  11,  19);  Charis.  Art.  gramm.  1,  12  S.  23  (I  35, 
28);  1,  14  S.  27  (I  42,  15)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  95  (I  546, 
36);  Prise.  Instit.  5,  3,  18  S.  648  (II  154,  6);  6,  9,  45  S.  698 
(II  234,  16)  und  de  nom.  et  pronom.  et  verbo  1,  6  S.  1302 
(III  444,  22);  Phoc.  1,  4  S.  1690  (V  412,  5);  2,  9  S.  1694  (V 
416,  5);  Masc.  nach  Charis.  Art.  gramm.  1,  10  S.  12  (I  24,  20) 
und  Exe.  art  gramm.  S.  86  (I  540,  16).  Abaddir  ist  Masc.  nach 
Prise.  5,  3,  18  S.  647  (II  153,  19).  Über  einige  geographische 
Bennungen  mit  gleicher  Endung  ist  unter  142  gesprochen. 

148.  Die  Stämme  auf  it,  Nomin.  auf  es  (vergl.  unter 
41),  sind  Masc,  wie  caespes,  fomes,  gurges,  limes,  palmes, 
poples,  stipes,  termes,  trames.  Vergl.  Prise.  6,  10,  55  S.  702 
(II  240,  7)  und  Phoc.  2,  13  S.  1696  (V  417,  20).  Stipes  steht 
jedoch  als  Fem.  Apul.  Met.  8,  22  S.  566.  Trames  hatte  nach 
Prise  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  18)  ehemals  verschiedene  Ge- 
nera, wie  kennen  es  allein  als  Masc.  Auch  das  seltene  ames 
ist  als  Masc  behandelt  bei  Acren  zu  Horat.  Epod.  2,  33.  Aber 
merges  finden  wir  nur  als  Fem.,  Plin.  N.  H.  18,  30,  72  (296) 
inter  duas  mergites,  und  Philarg.  zu  Verg.  Ge.  2,  517  mergites, 
fasces  culmorum  spicas  habentium,  quas  metentes  brachiis  sinistris 
complectuntur;  Prise.  6,  10,  55  S.  702  (II  240,  7)  bezeichnet 
es  als  Masc,    denn  wenn  er  dem  Verzeichnis   von  Nomina  auf 


I 


—     981      - 

es  Gen.  itis  vorausschickt  masculini  vel  communis  generis,  so 
bezieht  sich  communis  generis  allein  auf  die  durch  vorgesetztes 
hie  et  haec  ausgezeichneten  Adject.  sospes,  superstes,  dives. 
Über  die  Communia  hospes,  antistes,  miles,  ales  vergi.  unter 
136  und  138. 

Von  den  Stämmen  auf  et,  Nomin.  auf  es  (vergl.  unter 
41).  sind  seges  und  teges  Fem.,  paries  und  das  alte  impes  (vergl. 
unter  129)  Masc.  Vergl.  Prise.  6,  10,  55  und  56  S.  702  und 
703  (II  241,  8)  und  Phoc.  a.  a.  O.  Über  interpres,  aries,  abies 
vergl.  unter  136;  138;   140. 

Quies  und  requies,  Gen.  auf  etis,  sind  Fem.,  die  Griech. 
Nomina  der  gleichen  Endung  aber,  lebes,  magnes,  der  defect. 
Acc.  Plur.  tapetas  und  der  Nomin.  Plur.  trapetes  (vergl. 
unter  129)  sind  Masc 

Die  Stämme  auf  tat  und  tut,  Nomin.  auf  täs  und 
tüs,  lauter  Abstracta  (vergl.  unter  41),  sind  Fem.,  wie  aetas 
oder  aevitas,  auctoritas,  benignitas,  bonitas,  brevitas,  Caritas, 
civitas,  dignitas,  lenitas,  pietas,  probitas;  iuventus,  senectiis, 
servitus,  virtus.  Vergl.  Prise.  5,  4,  22  S.  649  (II  155,  16);  5, 
6,  35  S.  654  (II  164,  2);  Phoc.  2,  12  S.  1695  (V  416,  29);  2, 
16  S.  1699  (V  420,  11).  Zwar  citiert  Non.  S.  192,  21  aus 
Plaut.  Trin.  4,  3,  83  (1090)  hoc  aetate,  aber  in  den  Hdschr. 
des  Plaut,  ist  hac  aetate.  Bergk,  Beitr.  z.  Lat.  Gramm.  1  S. 
149,  hält  hoc  aetate  für  die  richtige  Lesart,  indem  aetate  eine 
verkürzte  Form  des  Genet.  sei,  vergl.  unter  52.  Auch  aestas, 
lis,  cos,  dos,  Salus,  glus,  alle  mit  dem  Gen.  auf  tis  mit  vorher- 
gehendem langen  Vocal,  sind  Fem.  Vergl.  Prise.  6,  13,  69  S. 
709  (II  253,  16);  6,  16,  83  S.  718  (II  267,  20);  Phoc.  2,  15 
S.  1698  (V  419,  4);  2,  16  S.  1699  (V  420,  12),  und  über  glus 
Charis.  1,  14  S.  27  (I  42,  10),  welcher  damit  den  Gen.  glutinis 
verbindet;  Pliu.  Valerian.  1,  26  schreibt  glutem  taurinum  liquabis 
cum  aceto,  vergl.  Rönsch,  Collect,  philolog.  herausgegeben  von 
C.  Wagener  S.  30  Anm.  Über  nepos  und  sacerdos  vergl. 
unter  135.  136.  Die  aus  £Q(ag  und  xigag  zusammengesetzten, 
die  letzteren,  sofern  sie  auf  ceros  ausgehen,  sind  wie  im 
Grieh.  Masc. 

Fem.  sind  ferner  nox  Gen.  noctis,  puls  Gen.  pultis,  die 
Nomina  auf  rs  Gen.  rtis,  wie  ars,  pars,  cohors,  fors,  mors,  sors, 
und  von  denen  auf  ns  Gen.  ntis  gens  und  mens,  und  gewöhn- 


—     982     — 

lieh  lens  und  frons.  Masc.  dagegen  sind  dens  mit  bidens  (der 
Karst)  und  tridens,  fons,  raons,  pons,  rudens.  Vergl.  Prise.  5, 
7,  41  S.  657  (II  168,  5).  Desgleichen  sind  Masc,  quadrans, 
triens,  sextaus,  dodrans,  dextans  Cic.  Epist.  ad  Att.  1,  14,  7; 
Horat.  Serm.  2,  3,  93;  Pers.  3,  100;  Colum.  5,  1,  10;  5,  1,  11; 
5,  1,  12;  Plin.  N.  H.  7,  2,  2  (26);  34,  13,  38  (137);  Hart.  2, 
44,  9;  3,  7,  1;  6,  86,  1;  luven.  3,  267;  7,  8;  Suet.  Aug.  77. 
Das  Genus  des  aus  Paul.  Festi  S.  119  und  aus  Non.  S.  131, 
19  bekannten  Wortes  lucuns  ist  ungewiss,  für  das  Masc.  spricht 
das  Demin.  lucunculus. 

Über  bidens  das  Schaf  vergl.  unter  139.  Lens  hat  als 
Masc.  Titin.  (163)  bei  Non.  S.  210,  4.  Das  frons  in  der  alten 
Sprache  Masc.  war,  wird  von  Fest,  unter  malo  cruce  S.  150 
und  von  Paul.  Festi  unter  corius  S.  60,  frontem  S.  90  und  mas- 
culiuo  genere  S.  151  bemerkt,  und  nach  Prise.  5,  8,  42  S.  658 
(II  169,  12)  hatte  das  Wort  bei  den  vetustissimi  verschiedene 
Genera.  Fest,  unter  recto  fronte  S.  286  bringt  recto  fronte  aus 
Cato  in  dissertatione  consulatus  (ed.  Jordan  p.  36,  9)  bei;  Gell. 
15,  9,  1  fronte  hilaro  aus  Caecil.  (79);  Gell.  15,  9,  5  aequo 
fronte  und  recto  fronte  aus  Cato  (Orig.  lib.  V  fragm.  13  imd 
14  ed.  Jordan  p.  26,  4  und  6).  Non.  S.  204,  28  coloratum 
frontem  aus  Plaut.  (Plocin.  fragm.  1  ed.  Leo  II  p.  540,  wo  co- 
loratilem  mit  Goetz  geschrieben  wird),  den  nämlichen  Vers  hat 
Non.  S.  149,  8 ;  fronte  hilaro  aus  Caecil.  (79),  es  ist  dieselbe 
Stelle,  welche  Gell,  anführt;  fimbriatum  frontem  aus  Titin  (112); 
fronte  longo  aus  Cato  de  re  militari  10  (ed.  Jordan  p.  81,  17). 
Das  Citat  ebendaselbst  aus  Pacuv.  (382)  innato  fronte  ist  offen- 
bar verderbt,  auch  sagt  Non.  S.  204,  30  feminine  Pacuvius; 
L.  Müller  hat  feminine  mit  Mercier  eingeklammert  und  inplicato 
statt  innato  geschrieben,  Ribbeck  hat  mit  Kiessling  striato  ge- 
setzt, vergl.  dessen  Note  z.  d.  St.  Aber  Plaut.  Mil.  2,  2,  46 
(201)  hat  severe  fronte  im  Ambr.;  Varro  (Sat.  Meuipp.  387) 
bei  Non.  S.  193,  6  cavo  fronte  ist  verderbt,  Popma  vermutete 
fönte;  L.  Müller  schreibt  cantus  e  fronde  uti  cum,  Bücheier 
e  cavo  fönte  ductum;  Vitruv.  10,  11  (17),  7  frons  transver- 
sarius;  C.  I.  L.  2,  4085  fronte  templi  vetustate  corrupto.  Ru- 
dens hatte  nach  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  16)  ehemals 
verschiedene  Genera;  Non.  S.  221,  31  citiert  für  das  Fem. 
Plaut.  Rud.  4,  3,  1  (938),    auch    bei  Vitruv.    10,  15  (21),    7  ist 


—     983     — 

quarum  nach  rudentibus  im  Gud.  Gr  und  Harl,  H,  und  wie  es 
scheint,  in  allen  Büchern.  Für  fons  als  Fem.  wurde  sonst  aus 
Plaut.  Stich.  5,  4,  26  (708)  decuma  fönte  angeführt,  statt  dessen 
jetzt  decumara  a  fönte  hergestellt  ist. 

Von  den  Nomina  auf  ens  Gen.  entis,  welche  eigent- 
lich Participia  sind,  aber  elliptisch  als  Subst.  gebraucht 
werden,  sind  oriens  und  occidens  Masc.  wegen  der  Ergänzung 
von  sol,  welches  auch  zuweilen  hinzugefügt  wird,  wie  Cic.  de 
rep.  6,  20,  22-,  Caes.  bell.  GaU.  1,  1,  6;  5,  13,  1;  5,  13,  2;  7, 
69,  5;  Liv.  33,  17,  5;  45,  30,  3;  Monum.  Aucyr.  Taf.  5  Z.  14. 
Torrens  ist  Masc,  weil  fluvius  hinzugedacht  wird,  Verg.  Aen. 
2,  305;  7,  567;  Ovid.  Amor.  1,  7,  43;  Met.  3,  291;  8,  555  und 
Fast.  2,  219;  Liv.  28,  6,  10;  33,  18,  12;  33,  18,  15;  44,  35, 
17.  Vollständig  ist  gesagt  fluvio  torrente  Avian.  Fab.  38,  1; 
torrentes  fluvii  Varro  R.  R.  1,  12,  3;  flumen  torrens  Arnob.  1, 
5  (ed.  Reiffersch.  p.  7,  26);  torrentia  flumina  Verg.  Ecl.  7,  52; 
flumina  torrentia  Arnob.  2,  14  (p.  59,  10);  torrentium  fluminum 
Arnob.  2,  30  (p.  72,  26);  torrens  amuis  Gurt,  8,  2,  20;  amne 
torrenti  Gurt.  8,  10,  23,  sonst  torrentis  aquae  Verg.  Aen.  10, 
603;  aqua  torrente  Senec.  Epist.  4,  5;  torrentes  aquas  Gurt.  9, 
2,  17;  torrentem  undam  Verg.  Ge.  2,  451;  torrente  unda  Senec. 
Vita  beata  14,  1;  torrentibus  undis  Sil.  6,  200  und  Epit.  Iliad. 
916  (921).  Confluens  ist  Masc.  Plin.  N.  H.  3,  26,  (149)  a  con- 
fluente  supra  dicto.  Unsicher  aber  ist  die  von  Gudend.  ge- 
billigte Lesart  des  Flor.  1  und  einiger  Ausg.  bei  Apul.  Met.  6, 
18  S.  417  pigrum  fluentem  für  die  Vulg.  pigrum  Huentum. 
Dass  saliens  Masc.  ist,  zeigt  der  Grammat.  de  dub.  nom. 
S.  99  (V  590,  21)  aus  Gaelius,  perpetuum  salientem.  So  Vitruv. 
8,  3,  6  ducti  sunt  salientes;  Frontin.  Aquaed.  11  pubHcorum 
salientium  und  104  salientium  publicorum;  Aquaed.  87  binos 
salientes;  Aquaed.  103  ad  novos  salientes,  und  in  einem  SC. 
in  Gap.  104  salientes  pubUci  und  publicorum  salientium.  Sonst 
wird  aqua  saliens  gesagt  Plin.  Epist.  2,  17,  25  und  Suet.  Aug. 
82,  auch  Marcia  saliens  Vitruv.  8,  3,  1.  Gontincns  ist  Fem. 
Plin.  N.  H.  5,  31,  39  (140)  a  proxima  contiuente;  zuweilen  terra 
«ontinens,  wie  Varro  (de  gente  populi  Romani  libro  I)  bei  Charis, 
1,  17  S.  100  (I  125,  13);  Gorn.  Nep.  Themist.  3,  2.  Früher 
war  continens  Masc.  Gurt.  4,  2,  1  habebat  rex  castra  in  con- 
tinenti,  a  quo  urbem    angustum    fretum   dirimit,    dass    es    nicht 


-     984     — 

daselbst  Neutr.  ist,  zeigt  der  Acc.  continentem  §  16,  aber  jetzt 
hat  Hedicke  a  qua  statt  a  quo  in  den  Text  gesetzt,  vergl. 
E.  Kräh,  Curtius  als  Schullektüre  I  p.  10  und  Mützell  zu  Cur- 
tius  I  p.  188  ».  Aber  mit  Unrecht  führt  Rudd.  1  S.  35  dafür 
Cic.  Acad.  2,  33,  105  an:  mare,  quod  nunc,  qua  a  sole  collu- 
cet,  albescit  et  vibrat,  dissimileque  est  proximo  et  (in  den 
Hdschr.  eij  continenti;  denn  daselbst  ist  mari  zu  continenti 
hinzuzudenken.  Auch  Flor.  II  2,  2  will  Opitz,  In  lulio  Floro 
spicilegium  criticum  1884  p.  14  mit  Unrecht  ad  continentem 
suum  herstellen,  vergl.  C.  Wagener,  Philolog.  Rundschau  1884 
S.  494. 

Die  Nomina  mit  Stämmen  auf  d,  also  die  auf  aus  Gen. 
audis,  auf  es  Gen,  edis,  auf  is  Gen,  idis,  auf  üs  Gen.  üdis, 
auf  ns  Gen.  ndis,  ferner  das  defect.  compede  und  compedes, 
und  mehrere  Griechische  auf  äs  Gen.  ädis,  auf  is  Gen,  idis 
und  auf  ys  Gen.  ydis  (vergl.  unter  41)  sind  Fem.  Vergl. 
Prise.  5,  5,  26  S.  651  (II  158,  5)-,  5,  5,  30  S.  653  (II  161,  6); 
5,  6,  34  S.  654  (II  163,  22);  5,  6,  35  S.  654  (II  164,  2). 
Von  denen  auf  is  Gen.  idis  ist  allein  lapis  gewöhnlich  Masc, 
doch  haben  Eun,  (Ann.  608)  bei  Non.  S.  211,  10  und  Varro 
R.  R.  3,  5,  14  auch  dieses  als  Fem.  gebraucht,  wie  XiS^oq  von 
Homer  an  öfters  das  gleiche  Geschlecht  zeigt.  Fem,  ist  lapis 
noch  Ampel.  8,  11;  Gromat.  ed.  Lachmann  1306,  20;  306,  22; 
306,  23;  337,  9;  361,  4;  361,  9;  362,  2;  362,  13;  362,  15; 
Anthim.  Epist.  ad  Theuderic.  81  steht  in  den  besten  Hdschr. 
lapides  puras  ingenerare,  aber  Rose  (p.  21,  2  oder  Anecdota 
Graeca  et  Graecolatina  11  p.  95,  7)  schreibt  mit  Unrecht  lapides 
puros,  vergl.  Rönsch,  Collect,  philolog.  herausgegeben  von 
C.  Wagener  S.  31  und  S.  171,  der  an  letzter  Stelle  noch  aus 
den  Serm.  Arian.  Fragra.  240  pulchritudinem  pretiosarum  lapi- 
dum  anführt.  Über  pecus  Gen.  pecudis  unter  129  S.  845. 
Frons  Gen.  frondis  ist  immer  Fem.,  aber  Veget.  Art  veter. 
4  (3),  6  (4),  2  steht  in  den  Hdschr.  tenerrimum  quemque  fron- 
dem,  wofür  aber  Schneider  tenerrimam  quamque  frondem  schreibt. 
Von  dem  schwankenden  Genus  von  lapis  scheint  auch  Fest, 
imter  (philo)logam  S.  241  in  einer  jetzt  verstümmelten  Stelle 
gesprochen  zu  haben.  Pes  Gen.  pedis  ist  Masc,  aber  com- 
pede und  compedes  beinahe  überall  Fem,,  wie  Plaut.  Capt. 
3,  5,  76  (734);  5,  4,  30  (1027);  Pseud.  4,  7,  80  (1176)  und  Persa 


—     985     — 

4,  4,  24  (573);  Terent.  Phorm.  2,  1,  19  (249);  Cic.  Epist.  ad 
Att.  8,  3,  5;  Horat.  Carm.  1,  33,  14;  4,  11,  24  und  Epod.  4, 
4;  Tibull.  1,  7,  42;  2,  6,  25;  Colum.  8,  2,  15;  9,  10,  3;  Mart. 
3,  29,  1;  9,  22,  4;  luven.  11,  80;  Claudian.  in  Euh-op.  1,  27; 
2  praef.  3,  doch  Masc.  Lact,  de  mort.  persec.  21,  3  compedes 
parati,  und  Vulg.  Thren.  3,  7  compedem  meum.  Über  qua- 
drupes  vergl.  unter  138. 

Andere  sind  als  Bezeichnungen  von  Personen  Ma- 
sculina  oder  Communia,  wie  vas,  praes,  heres,  obses,  praeses, 
custos,  Hbripens,  die  Völkernamen  Areas  und  Nomas,  vergl. 
unter  136  und  137.  Von  den  Composita  aus  jrovg  ist  tripus 
Masc;  über  apus,  den  Namen  eines  Vogels,  und  lagopus, 
den  Namen  eines  Vogels  und  einer  Pflanze,  vergl.  unter  139 
und  140. 

Neutra  sind  diejenigen  Nomina  mit  Stämmen  auf 
t  und  d,  welche  im  Nomin.  Sing,  kein  s  annehmen,  vergl. 
unter  42.  Also  caput,  occiput  und  sinciput  mit  dem  Gen.  auf 
itis,  lac  Gen.  lactis,  cor  Gen.  cordis.  Caesell.  Vindex  meinte, 
dass  Enn.  cor  als  Masc.  gebraucht  habe,  was  von  Gell.  7  (6); 
2  als  ein  Irrtum  nachgewiesen  wird.  Von  lac  ist  der  Accus, 
zuweilen  lactem,  vergl.  unter  128.  Verschieden  von  lac  ist 
lactes,  vergl.  unter  111. 

Neutra  sind  ferner  die  Griechischen  auf  ma  Gen. 
matis,  auf  meli  Gen.  melitis.  Dazu  kommen  die  auf  ceras 
und  creas  Gen.  ätis,  in  denen  im  Latein,  wie  im  Griech.  das 
t  des  Stammes  zu  Ende  des  Nomin.  in  s  übergegangen  ist,  wie 
aegoceras,  buceras,  artoereas,  nebst  erysipelas. 

Die  Nomina  mit  Stämmen  auf  ic.  Nomin.  auf  ex,  zum 
Teü  auf  ix,  sind  Masc.  Vergl.  Prise.  5,  6,  36  S.  655  (II  164, 
11);  5,  7,  37  S.  655  (II  165,  8)  und  Phoc.  2,  18  S.  1700  (V 
420,  29).  Jedoch  cortex  und  silex  sind  Communia  nach  Prob, 
de  nom.  S.  218  (IV  209,  19);  Diom.  1    S.  314  (I  327,  12);  2 

5.  449  (I  453,  35);  Non.  S.  199,  25;  S.  225,  18;  Pompei. 
Comment.  S.  144  (V  159,  34);  S.  145  (V  160,  1);  S.  434  (V, 
291,  7);  S.  435  (V  291,  10);  Consent.  S.  2026  (V  345,  26); 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  8,  233  und  Art.  gramm.  2,  1 ;  Prise.  5, 
1,  2  S.  639  (II  141,  17);  5,  6,  36  S.  655  (II  164,  13  und  24); 
18,  28,  287  S.  1206  (III  361,  1);  Grammat.  de  dub.  uoni.  S.  75 
(V  576,  7);    S.  100  (V  591,  4).     Cortex  steht  als  Fem.  Lucr. 


—     986     — 

4,  51;  Verg.  Ed.  6,  63;  Culex  282;  Ovid.  Met.  8,  762:  10, 
512;  14,  630;  Phaedr.  2,  6,  12;  Mart.  14,  209;  Solin.  35,  6; 
Sanion.  553;  828;  1098;  Scrib.  Larg.  60;  Cael.  Aurel.  Chron. 
2,  4,  78;  Oros.  5,  11,  2;  Garg.  Mart.  de  cura  boum  7;  9;  12; 
als  Masc.  in  zwei  Stellen  des  Varro  (Sat.  Menipp.  424  und 
547)  bei  Non.  S.  199,  25  und  29;  Verg.  Ge.  2,  74  und  Aen. 
7,  742;  9,  743;  Moret.  94;   Horat.  Carm.  3,  8,  10;   Ovid.  Her. 

5,  28;  Amor.  1,  14.  12;  A.  A.  1,  286;  Met.  1,  5-54;  4,  375; 
7,  626;  8,  642;  9,  353;  9,  362;  9,  391;  9,  658;  10,  736  und 
Fast.  2,  649;  4,  128;  4,  608;  Plin.  N.  H.  2,  103,  106  (226); 
16,  6,  8  (24);  16,  31,  55  (126);  17,  23,  35  (206);  19,  5,  24 
(71);  20,  6,  22  (49);  21,  4,  10  (14);  29,  4,  27  (84);  Stat.  Theb. 
2,  709;  Samon.  551;  649;  1066.  Dass  namentlich  Verg.  das 
Wort  sowohl  als  Masc.  wie  als  Fem.  braucht,  wird  von  Quintil. 

1,  5,  35  hervorgehoben. 

Silex  ist  Fem.  Verg.  Ecl.  1,  15  und  Aen.  6,  471;  6, 
602;  8,  233;  Catal.  11,  46;  Ovid.  Met.  9,  614;  Trist.  4,  6,  14; 
Manil.  1,  856;  Rutil.  Namat.  2,  66;  Apul.  Met.  6,  26  S.  433; 
Amm.  Marc.  29,  5,  18;  Claudian.  Rapt.  Pros.  1,  201;  Gigant. 
99;  Magn.  42;  Apon.  20  und  Epigr.  de  quadrig.  marm.  7  (87), 

2,  3  (ed.  Koch  p.  217);  de  crystallo  34  (57),  4  (p.  249);  37 
(60),  7  (p,  250);  Sidon.  Carm.  5,  51;  Anth.  Lat.  ed.  Riese  34, 
2;  131,  1;  Anonym,  de  idiom.  generum  ed.  Keil  IV  577,  70; 
Masc.  Lucr.  1,  571;  2,  449;  5,  313;  Ovid.  Met.  2,  706;  5,  199; 
7,  107;  9,  225;  9,  304;  10,  242;  11,  45;  Epist.  ex  Pont.  4,  10, 
3;  Manil.  5,  282;  Colum.  3,  11,  8;  Plin.  N.  H.  36,  22  (49); 
Sil.  1,  491;  Stat.  Silv.  1,  2,  148;  3,  1,  122;  luven.  3,  272;  6, 
350;  Suet.  Calig.  37.  Bei  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  105  (I 
553,  10)  wird  silex  als  Fem.  dem  Griech.  6  ttvqwöi^q  kid-og 
gegenübergestellt. 

Forfex  wird  von  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  103  (I  552, 
8)  und  in  dem  Verzeichnis  de  idiom.  generum  ed.  Keil  IV 
574,  35  als  Masc.  mit  dem  Griech.  Fem.  ipakig  verglichen. 
Vitruv.  10,  2,  2  hat  ferrei  forfices,  und  Cels.  7,  12,  1  S.  288, 
13  Daremb.  im  Med.  1  ad  id  facto  forlice  (sonst  facta);  dagegen 
Cels.  8,  4  S.  336,  20  forfice  ad  id  facta,  und  7,  12,  1  S.  287 
20  recta  forfex  ducenda  est.  Aber  Daremberg  hat  mit  van 
Linden  an  allen  drei  Stellen  ad  id  facto  forcipe,  forcipe  ad  id 
facto  und  recta    forceps  ducendus    est  geschrieben,    und    über- 


—     987     — 

haupt,  wo  7,  12,  1  forfex  uud  forfice  gelesen  wurde,  dasselbe 
mit  forceps  und  forcipe  vertauscht.  Forfice  hat  Daremberg 
noch  beibehalten  Cels.  7,  16  p.  293,  26  und  7,  21,  1  p.  302, 
21  und  26.  Bei  Isid.  Orig.  20,  13,  3;  Cassiod.  de  orthogr.  exe. 
ex  Papir.  S.  2292  (VII  161,  2)  und  Albin.  de  orthogr.  S.  2335 
(VII  302,  12)  heisst  es  übereinstimmend;  foi-fices  quae  sunt 
sartorum.  Bei  denselben  folgt:  forpices  quae  sunt  tonsorum, 
und  forpices  werden  auch  bei  Charis.  1,  15  S.  74  (I  94,  23) 
nach  Lindemann's  Vermutung  (im  Neap.  forcipes)  als  Werkzeuge 
der  tonsores  genannt,  wie  forfices  als  die  der  sarcinatores. 

Frutex,  imbrex  und  latex  hatten   nach  Prise.  5,  8,  42 

5.  658  (II  169,  12  und  13)  bei  den  antiquissimi  verschiedene 
Genera.  Frutex  finden  wir  als  Fem.  allein  bei  Oros.  7,  33, 
9  und  Mart.  Capeila  3  §  225,  als  Masc.  häufig,  wie  Ovid.  jMet. 

1,  122;  Colum.  2,  15,  5;  9,  13,  8;  Plin.  N.  H.  16,  36,  64  (156); 

20,  11,  44  (114);  26,  8,  53  (85).  Bei  imbrex  zieht  Serv.  zu 
Verg.  Ge.  4,  296  das  Fem.  vor.  So  sagt  Plaut.  Mil.  2,  6,  24 
(504)  meas  imbrices;  Cato  R.  R.  31,  3  imbrices  medias,  aber 
Plin.  N.  H.  17,  14,  24  (114)   inter  duos    imbrices,    und  Arnob. 

3,  13  suspensum  imbricem  narium.  Latex  als  Fem.  hat  allein 
Acc.  (666)  bei  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  14);  als  Masc. 
Cic.  Divin.  2,  30,  63  in  Versen;  Lucr.  1,  941  (4,  16);  3,  192 

6,  1072;  Verg.  Ge.  3,  509  und  Aen.  1,  686;  4,  454;  4,  512 
6,  218;  6,  715;  Ovid.  Met.  5,  263;  7,  327;  8,  275;  14,  56 
Trist.  3,  10,  29  und  Epist.  ex  Pont.  3,  1,  17. 

Das  defect.  obice   ist  als  Masc.   bezeichnet  von  Phoc.  4, 
9  S.  1709  (V  428,  28),  es  kann  aber  nach  Serv.  zu  Verg.  Ge. 

4,  422  und  Aen.  8,  227;  10,  377,  der  sich  au  der  letztgedachten 
Stelle  auf  Caper  in  libris  dubii  generis  bezieht,  auch  Fem.  sein. 
Als  Fem.  findet  es  sich  Plaut.  Persa  2,  2,  21  (203),  wo  Leo 
jetzt  apud  hanc  obieci  *  schreibt  uud  in  der  Note  vermutet 
<standumst>  apud  hanc  obicem;  Verg.  Aen.  10,  377;  Ovid. 
Met.  14,  780;  Liv.  9,  2,  10;  Plin.  Paneg.  47,  5;  Gell.  17,  11, 
6;    Apul.    bei  Prise.   3,  8,  38  S.  615   (II  111,  3);  Amm.  Marc. 

21,  12,  13;  25,  9,  3;  27,  10,  8;  Claudian.  in  Eutrop.  2,  34; 
Sidon.  Epist.  7,  1;  Alcim.  Avit.  Carm.  4,  454,  und  so  auch  ob  ex 
Sidon.  Carm.  2,  493;  als  Masc.  Senec.  llerc.  für.  241;  1004; 
Sil.  4,  24;  Tac.  Ann.  13,  39  uud  Ilist.  3,  30;  Claudian.  in  Ruf. 

2,  23;   Prudent.   Cathem.  9,  74;   Apoth.    752   und  llamart.  868; 


—     988     - 

902;  Ennod.  Epist.  1,  5  (ed.  Hartel  p.  10,  17)  und  2,  13  (p. 
53,  10).  Pumcx  soll  nach  Serv.  zu  Verg.  Aen.  12,  587  und 
Caes.   Bass.   [Atil.  Fortun.]    S.  2676   (VI  261,  l)   bei  Catull.  1, 

2  als  Fem.  stehen;  aber  in  den  Hdschr.  des  Catull.  ist  arido 
(oder  arrido)  pumice,  und  so  wird  der  Vers  von  Terent.  Maur. 
2563;    Mar.  Victor.  4  S.  2596   (VI  148,  23);    Isid.  Orig.  6,  12, 

3  und  dem  Schol.  Veron.  zu  Verg.  Ecl.  6,  1  angeführt,  und 
Mart.  8,  72,  2  sagt  mit  deutlicher  Nachahmung  des  älteren 
Dichters:  aspero  morsu  pumicis  aridi  politus.  Auch  sonst  ist 
pumex  überall  Masc,   Plaut.  Aul.  2,  4,  18  (297)   und  Per.sa 

1,  1,  42;  Verg.  Aen.  5,  214;  12,  587;  Ovid.  Met.  3,  159;  8, 
561;  10,  692  und  Fast.  2,  315;  4,  495;  Plin.  N.  H.  36,  21,  42 
(154).  Zweifelhaft  ist  die  Conjectur  von  Bährens  Priap.  32,  7 
quae  suco  caret  estque  pura  pumex  statt  quae  suco  caret  usque 
putris  pumex,  wie  die  Hdschr.  haben.  Atriplex,  statt  dessen 
nach  Paul.  Festi  S.  29  früher  atriplexum  gesagt  wurde,  ist  bei 
Plin.  N.  H.  20,  30,  83  (219)  gleich  einem  Adject.  (vergl.  Adject. 
10)  als  Neutrum  behandelt;  aber  Pallad.  5,  3,  3  hat  atriplicem, 
und  bei  Gargil.  Mart.  Medic.  7  (Plin.  Valer.  4,  7)  folgt  auf 
atriplex  —  crudus  sive  coctus  impositus.  Triplex  ist  Masc, 
Mart    7,  53,  3;  7,  72,  2;  10,  87,  6;  14,  6,  1. 

Von  den  Nomina  auf  ix  Gen.  icis  werden  von  Prise.  5, 
7,  37  S.  655  (II  165,  11);  5,  7,  38  S.  656  (II  166,  1);  5,  7, 
39  S.  657  (II  167,  5);  Phoc.  2,  19  S.  1700  (V  420,  29)  calix, 
fornix  und  varix  als  Masc.  bezeichnet.  Calix  wird  von  Charis. 
Exe.  art.  gramm.  S.  103  (I  552,  3)  als  Masc.  mit  dem  Griech. 
Fem.  xvXt^  zusammengestellt.  Calix  und  fornix  kommen  nur 
als  Masc.  vor,  calix  Cato  R.  R.  39,  1;  Varro  (Sat.  Menipp. 
114)  bei  Non.  S.  545,  19  und  L.  L.  5,  27,  127;  Cic.  in  Pison. 
27,  67  und  Tusc.  3,  19,  44;  Copa  30;  Horat.  Epist.  1,  5, 19;  TibuU. 

2,  5,  98;  Prop.  3  (2),  33,  40;  Ovid.  Fast.  3,  534;  5,  509;  Plin. 
N.  H.  36,  26,  66  (195);  37,  2,  7  (18);  37,  2,  10  (29);  Mart.  2, 

1,  10;  luven.  11,   145.     Und    fornix    Cic.  Verr.   1,  7,  19    und 

2,  63,  154;  Bell.  Alex.  19,  4;  Verg.  Aen.  6,  631;  Liv.  33,  27, 
4;  36,  23,  3;  40,  51,  4;  40,  51,  7;  44,  11,  5;  Mart.  10,  5,  7. 
Aber  varix  ist  einigemale  Fem.,  Seuec.  Epist.  78,  17,  und 
Cels.  7,  17,  2,  und  damit  stimmt  das  Demin.  varicula  Cels.  5, 
26,  32  überein;  an  anderen  Stellen  Masc,  wie  Cels.  2,  8  S.  46 
Daremb.  und  7,  31  dreimal,  und  Quintil.  11,  3,  143.  Pix  ist  Fem. 


1 


—     989     - 

Ob  irpicem  (oder  urpicem)  zu  einem  Nom.  auf  ex  oder 
auf  ix  gehört,  ist  zweifelhaft.  Es  steht  als  Masc.  Cato  R.  R. 
10,  2  urpicem  oder  irpicem  unum,  und  Varro  L.  L.  5,  31, 
136  irpices  (cod.  B  hirpices)  regula  compluribus  dentibus, 
quam  item  ut  plaustrum  boves  trahunt,  ut  eruant  quae  in  terra 
serpunt  (in  den  Hdschr.  ist  serunt);  sirpices,  postea  s  detrita  a 
quibusdam  dicti.  Dagegen  sagt  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  95: 
instrumenta  rustica  ad  agrorum  scilicet  exaequationem ;  quam 
rustici  irpicem  (cod.  hyrpicem)  vocant.  Placid.  ed.  Goetz 
V  26,  3;  74,  12;  109,  33  hirpices  tribiila.  Subices  ist  Fem. 
Enn.  (Fab.  98)  bei  Fest.  S.  305,  Gell.  4,  17,  14  und  Non. 
S.  169,  1.  Der  defect.  Abi.  thomice  oder  tomice  gehört 
wahrscheinlich  zu  einem  Nomin.  thomix  oder  lomix,  im  Griech. 
ist  ^Mfiiy^  oder  &u)[ii^,  Gen.  i^^oi^iiyyoq.  Thomice  haben  als 
Fem.  Lucil.  (fragm.  ine.  111)  in  der  verstümmelten  Stelle  des 
Fest,  unter  thomices  S.  356;  Colum.  12,  32;  Plin.  N.  H.  17, 
10,  11  (62j. 

Über    hystrix,  lilix,  larix,  salix  vergl.  unter  139  und  140. 

Die  Nomina  mit  Stämmen  auf  ic  sind  Fem.  Vergl. 
Charis.  1,  15  S.  72  (I  92,  25);  Prise.  5,  7,  37  S.  655  (II  165, 
14);  Phoc.  2,  19  S.  1700  (V  421,  6).  Dass  auch  vibex,  wie 
Adamant.  Martyr.  bei  Cassiod.  de  orthogr.  S.  2307  (VII  193, 
2) schreibt,  oder  vibixFem.  ist,  bezeugtPrisc.  5,  7,  39  Ö.  65(11 167, 
ö),'^und  dies  wird  durch  Plaut,  (ed.  Leo  II  536  fragm.  I)  bei  Varro 
L.  L  7,  3,  63;  Pers.  4,  49  und  Sidon.  Epist.  3,  13  bestätigt. 
Cervix  hatte  ehemals  verschiedene  Genera  nach  Prise.  5,  8, 
42  S.  658  (II  169,  9),  und  radix  ist  Masc.  und  Fem.  nach 
Donat.  2,  4,  2  S.  1747  (IV  375,  33);  Diom.  1  S.  314  (I  327, 
21);  Pompei.  Comment.  S.  152  (V  163,  26);  Cledon.  S.  1895  (V 
40,  3);  wir  lesen  beide  nur  als  Fem.,  mit  Ausnahme  von  radix, 
das  Vict.  Vit.  1,  46  auch  als  Masc.  gebraucht  (intexti  radices), 
und  bei  Phoc.  2,  19  S.  1700  (V  421,  7)  werden  diese  beiden 
Nomina  mit  anderen  als  Beispiele  für  dieses  Genus  aufgeführt. 
Das  Gen.  fem.  von  lodix,  welches  von  Charis.,  Prise,  und  Phoc. 
bezeugt  ist,  wird  noch  durch  das  Demin.  lodicula  unterstützt, 
und  so  hat  luven.  7,  66  de  lodice  paranda.  Hos  lodices,  wie 
PoUio  geschrieben  hatte,  wird  von  Quintil.  1,  6,  42  gemiss- 
billigt.     Cicatrix  medius  in  einer  Stelle  des  Lucil.  (27,  17)  bei 


—     990     — 

Non.  S.  284,  28  ist  wahrscheinlich  corrumpiert;  L.  Müller  hat 
naevis  für  raedius  geschrieben. 

Fornax  und  pax,  Gen.  auf  äcis;  fax  Gen.  fäcis,  faex 
Gen.  faecis,  das  defect.  fauce  und  fauces,  nex  Gen.  necis, 
das  defect.  pröcem  prece  preces,  vox  und  celox  Gen.  auf 
öcis,  sind  ebenfalls  Fem.  Fornax  wird  bei  Charis.  Exe.  art. 
gramm.  S.  1.04  (I  552,  27)  als  Masc.  mit  dem  Griech.  Neutr. 
Xoavov  zusammengestellt,  und  nach  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II 
169,  12)  hatte  es  ehemals  verschiedene  Genera;  aber  Charis. 
Art.  gramm.  1,  15  S.  72  (I  92,  23)  verlangt  dafür  das  Gen. 
fem.,  unter  Hinweisung  auf  das  Demin.  fornacula,  und  mit  An- 
führung von  Verg.  Aen.  8,  446.  Auch  Prise.  5,  6,  35  S.  655 
(II  164,  6)  und  Phoc.  2,  17  S.  1700  (V  420,  24)  legen  dem 
Worte  dieses  Genus  bei,  und  so  steht  es  Cato  R.  R.  38,  1 ; 
38,  3;  Ovid.  Met.  2,  229;  7,  107;  PHn.  N.  H.  9,  38,  62  (133); 
Ennod.  pro  synodo  ed.  Hartel  p.  320,  14,  daher  die  Göttin 
Fornax  Ovid.  Fast.  2,  525.  Faex  war  nach  Prise.  5,  8,  42 
S.  658  (II  169,  16)  in  der  alten  Sprache  Commune,  und  wird 
bei  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  103  (I  552,  8)  als  Masc.  dem 
Griech.  Fem.  TQvyia  gegenübergestellt;  nach  Prise.  7,  8,  44 
S.  753  (II  323,  20)  ist  es  Fem.,  und  dies  wird  durch  den  con- 
stanten  Gebrauch  bestätigt.  Dass  celox  Fem.  ist,  lehren  Prise. 
5,  7,  39  S.  657  (II  167,  6)  und  Phoc.  2,  20  S.  1701  (V  421, 
22),  der  letztere  mit  Bezugnahme  auf  Plaut.,  und  Non.  S,  532, 
24  und  S.  533,  2  belegt  das  Gen.  fem.  mit  Plaut.  Asin.  2,  1,  10 
(258)  und  Capt.  4,  2,  94  (874)  und  einer  Stelle  des  Varro  (Sat. 
Menipp.  49);  andere  Beispiele  sind  Plaut.  Mil.  4,  1,  39  (986) 
und  Pseud.  5,  2,  12  (1806);  Liv.  21,  17,  3  (im  Med.,  Par.  und 
Cant.  Masc.)  und  37,  27,  4  (im  Bamb.  und  in  anderen  Büchern 
Masc). 

Auch  lux  Gen.  lüeis.  crux  und  nux  Gen.  auf  ücis,  und 
die  Nomina  mit  Stämmen  auf  Ic,  nc  und  rc,  sind  Fem. 
Vergl.  Prise.  7,  8,  44  S.  753  (II  323,  15  und  17)  und  Phoc. 
2,  21  S.  1701  (V  421,  23)  und  4,  8  S.  1708  (V  427,  26). 
Über  dux  Gen.  dücis  vergl.  unter  136.  Tradux  Gen.  tradücis 
ist  Masc.  Varro  R.  R.  1,  8,  4;  Colum.  4,  29,  14;  5,  7,  3;  PHn. 
N.  H.  17,  23,  35  (211);  Fem.  Colum.  5,  6,  30;  5,  7,  4.  Dass 
in  der  archaischen  Sprache  hoc  luci,  luci  claro,  primo  luci 
und  cum  primo  luci,  in  poplico  luci   üblich   war,  ist  Band 


—     991     — 

II  S.  644  und  645  nachgewiesen,  und  in  dem  Verse  eines 
Komikers  bei  Non.  S.  210,  18  heisst  es:  prior  ire  luce  claro 
non  queo.  Die  Worte  des  davor  bei  Non.  genannten  Cic.  Off. 
3  sind  ausgefallen;  sie  lauten,  Cap.  31,  112  cum  prima  luce, 
oder  nach  einem  Bern,  cum  primo  lucis.  Crux  und  calx 
hatten  nach  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  10)  verschiedene 
Genera.  Malo  cruce  sagen  Enn.  (Ann.  395)  bei  Non.  S.  195, 
12,  und  Gracch.  bei  Fest,  unter  malo  cruce  .S.  150  und  bei 
Paul.  Festi  unter  masculino  genere  S.  151.  I  in  malum  crucem 
ist  Plaut.  Pseud.  4,  7,  86  (1182)  allein  im  decurt.,  sonst  überall 
in  malam  crucem,  wie  1,  3,  101  (335)  und  5,  2,  5  (1294). 
Bergk,  Beitr.  zur  Lat.  Gramm.  1  S.  146  folg.,  hält  dieses  cruce 
für  Verkürzungen  des  Genet,   crucis. 

Calx  die  Ferse,  w4rd  von  Charis.  Exe.  art.  gramm. 
S.  103  (I  552,  1)  als  Masc.  mit  dem  Griech.  Fem.  nrsQva  und 
dem  Neutr.   XaxTia^ia   verglichen.     Nach  demselben  Ai't.  gramm. 

I,  15  S.  72  (I  92,  31)  gebrauchte  Lucil.  das  Wort  in  dieser 
Bedeutung  als  Masc.  Ebenso  steht  es  Grat.  Gyn  278;  Pers. 
3,  105;  Stat.  Silv.  5,  2,  116  (wo  jedoch  Bährens  mit  dem 
Rhedig.  nuda  calce  geschrieben  hat).  Für  das  Fem.  eitleren 
Charis.  1,  15  S.  72  (I  93,  1)  und  Non.  S.  199,   19  Verg.  Aen. 

II,  714,  wo  einige  geringere  Hdschr.  ferrato  calce  geben.  Das 
Gen.  fem.  in  dieser  Stelle  billigt  Prob.  lustit.  art.  S.  342  (IV 
128,  23).  Bei  Sil.  7,  696;  13,  169;  17,  541  ist  ferrata  calce, 
bei  Apul.  Met.  7,  19  S.  483  im  Flor.  3,  Guelf  2  und  in  anderen 
Büchern  calces  validas.  Calx  Stein  im  Brettspiel,  Avofür 
gewöhnlich  calculus  gesagt  wird,  ist  nach  Non.  S  199,  20  Masc. 
bei  Plaut.  Poen.  4,  2,  86  (908),  wo  in  einem  Teile  der  Hdschr. 
unara  calcem  ist,  was  auch  Leo  aufgenommen  hat.  Die  Worte 
des  Paul.  Festi  unter  cancri  S.  46:  calces  qui  per  diminuti- 
onem  appellantur  calculi,  sind  nicht  entscheidend,  indem  qui 
auf  calculi  bezogen  sein  kann.  Calx  der  Kalk,  wird  von 
Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  103  (I  552,  1)  als  Masc.  dem 
Griech.  Fem.  cccJßeajOQ  gegenübergestellt  C.  I.  L.  1,  577  Col. 
2  Z.  17  ist  calce  harenato,  aber  Z.  18.  19  calce  uda  und  calcis 
restinctai;  bei  Cato  R.  R.  18,  7  calce  arenato,  und  ebeiulaselbst 
calcem  cribro  succretam,  Cap.  16  calcem  coqueudani  und  Cap. 
38,  4  calx  cocta  erit.  Sonst  ist  calx  Fem.,  Lucr  6,  1068; 
Vitruv.  7,  9,  5;  8,  6,  14;  Plin.  N.  H.  17,  8,  4  (47);  29,  3,  11 


—     992     — 

(51);  36,  23,  52  (173);  36,  23,  53  (174);  36,  24,  57  (180). 
Calx  das  Ende  der  Reunbahn,  hat  als  Masc.  Varro  (Sat. 
Menipp.    288)   bei  Non.    S.  199,  22,^  als  Fem.  Cic.  Tusc.  1,  8, 

15  und  de  rep.  bei  Seuec.  Epist.  108,  32,  und  Lucr.  6,  92.  Vergl. 
Bücheler  Rhein.  Mus.  1865,  20,  S.  419.  Masc.  sind  immer 
quincunx,  septunx,  decunx,  deunx,  so  Colum.  5,  1,  11 
quiueunx,  in  quo;  Pers.  5,  149  quincunce  modesto;  Mai-t.  1,  27, 
2  quincunces  peractos;  Mart.  2,  1,  9  mixto  quincunce;  Plin. 
Epist.  7,  11,  1  pro  meo  quincunce;  Mart.  3,  82,  29  septunce 
multo;  Colum.  5,  1,  12  deunx,  in  quo;  Pers.  5,  150  avidos 
deunces. 

Die  unverändert  aus  dem  Griech.  aufgenommenen  Nomina 
auf  X,  Gen.  auf  eis,  behalten  das  Genus,  welches  sie  im  Griech. 
haben,  so  weit  sich  dasselbe  aus  den  wenigen  vorhandenen 
Beispielen  erkennen  lässt.  So  ist  thorax  Gen.  thoräcis  Masc. 
in  mehreren  Stellen  des  Verg.;  unklar  ist  expressa  thorace 
Trebell.  Poll.  Claud.  3,  3;  corax  Gen.  coräcis  Masc.  Solin.  40, 
24;  dropax  Gen.  dropäcis  Masc.  Mart.  10,  65,  8;  opopanax 
Masc.  Scrib.  Larg.  207;  storax  Masc.  Ciris  168;  styrax  Plin. 
N.  H.  12,  25,  55  (125);  24,  6,  15  (24).  Abax  wurde  zwar 
früher  bei  lavol.  Dig.  32,  100  §  3  als  Fem.  gelesen,  aber  in 
den  Hdschr.  ist  an  der  Stelle  von  abaces  vielmehr  ßäaeig  oder 
dafür  baces,  und  Prise.  7,  8,  42  S.  752  (II  322,  13)  giebt 
hie  abax. 

Die  wenigen  Nomina  mit  Stämmen  auf  g,  deren  Genus 
nicht  durch  das  natürliche  Geschlecht  bestimmt  wird  (vergl. 
unter  40),  sind  beinahe  alle  Fem,,  wie  lex,  das  Defect.  frugem 
und  fruge,  und  die  Griech.  phalanx  und  syrinx.  So  auch 
nix  Gen.  nivis  oder  ninguis  (vergl.  unter  48).  Nur  grex  ist 
gewöhnlich  Masc,  doch  hatte  es  nach  Prise.  5,  8,  42  S.  658 
(II  169,  12)  ehemals  verschiedene  Genera.  Buceriae  greges 
Lucr.  2,  662  wird  als  Beweis  für  das  Gen.  fem.  bemerkt  von 
Non.  S.  208,  23;  Serv.  zu  Verg.  Ge.  3,  287  und  Charis.  1,  15 
S.  72  (I  92,  30),  bei  welchem  letzteren  im  Neap.  der  Name  des 
Dichters  in  Lucilius  verderbt  ist.    Auch  lesen  wir  Non.  S.  208, 

16  aus  Lucil.  (4,  32)  longior  hie  quam  grus  grege  concita  cum 
volat  olim,  vergl.  L.  Müller  zu  Non.  a.  a.  O.  In  der  Inschr. 
Orell.  2620  ist  in  greg.  Veturian.    quae  et  luniorum,  und  Grut. 


-     993     — 

S.  338,  5  und  Marini  atti  de'  frat.  Arv.  S.  257  gregis  ryssatae. 
Über  coniunx  vergl.  unter  135. 

Die  Nomina  mit  Stämmen  auf  b  und  p,  wie  plebs, 
trabs,  urbs,  stips,  und  die  Defect.  dapis  dapem  dape  und 
opis  opem  ope,  desgleichen  hiems  oder  hiemps  Gren.  hiemis, 
sind  Fem.  Vergl.  Prise.  5,  1,  41  S.  657  (II  168,  11).  Über 
das  Genus  von  scobs  und  scrobs  spricht  Prise.  7,  8,  40 
S.  751  (II  320,  24),  über  das  von  scrobs  auch  5,  7,  41  S,  657 
(II  168,  6);  da  aber  die  gewöhnlichen  Formen  des  Nomin.  scobis 
imd  scrobis  sind  (vergl  unter  49),  so  behandeln  wir  diese 
Nomina  unter   139. 

Adeps  war  nach  Prise.  5,  7,  41  S.  657  (II  168,  15)  Masc, 
jedoch  bei  den  Früheren  auch  Fem.,  nach  demselben  5,  8,  42 
S.  658  (II  169.  9)   hatte   es   bei   den   vetustissimi   verschiedene 
Genera,  und  nach  7,  8,  41  S.  752  (II  321,  19)  ist  es  schlecht- 
hin   Commune,    nach    Phoc.    2,  23    S.  1701    (V  422,  8)  Masc. 
Wir   lesen    es   als  Masc.    Varro  R.  R.  2,   11,  7,    welche    Stelle 
Prise,  in  der  ersten    und  dritten    der    angezogenen  Stellen    für 
das  Gen.  fem.  anführt,  vergl.  unter  38.    Masc.  ist  es  ferner  Plin. 
N.  H.  8,  36,  54  (127);  11,  37,  85  (213);  17,  24,  37  (219);  28, 
9,  37  (135);  28,  9,  37  (137);  28,  9,  37  (J40);  28,  9,  37  (142) 
28,  11,  46  (163);   28,  11,  47  (167);    28,  11,  48  (177);    28,  16 
62  (219):  Samon.   150;  179;  218;  799;  820;  896;  1000;  1007 
1097;    Fem.  Marsus    bei  Prise.  5,  7,  41    S.  657    (II  168,   17) 
Gels.   3,  7,  2;   4,  1  (S.  122  Daremb.);    4,  6  (3);    4,  14  (7);    4, 
22  (15);    4,  27  (20),  1;    4,  31  (24)    S.  157:    5,  19,  25;    5,  19, 
28;  5,  21,  4;   5,  21,  7;    8,  4  S.  337    im  Med.  1;    Colum.  6,  2, 
7;   6,   12,   5;   6,  30,  3;   7,  5,  22;   7,  13,  1;   8,  14,  11;    Quintil. 
2,  10,  6;  Apic.  2,  2  §  44;  Pallad.  4,  12,  3  im  cod.  Polit.,  Pal. 
und    Lugd. ;    Veget.    Art.    veter.  3,  47,  10;    4,  22,  2;    Marcell. 
Empir.  15;  36. 

Forceps  ist  Masc.  nach  Prise.  5,  7,  41  S.  657  (II  168, 
15),  wo  jedoch  aus  Nov.  (42)  calida  forcipe  angeführt  wird;  als 
Fem.  steht  das  Wort  auch  bei  Ovid.  Met.  12,  277;  Pers.  4,  40 
und  bei  Serv.  zu  Verg.  Aen.  8,  453,  vergl.  S.  986  forfex. 

Über  stirps  sagt  Prob,  de  nom.  S.  218  (IV  210,  23): 
Stirpem  Vergilius  et  masculino  et  feniinino  genere  dixit:  ma- 
sculino,  cum  radices  arborum  signiticarc  vult,  ut  (Aen.  12,  770) 
Stirpem  Teucri  nuUo  discrimine  sacrum;  feminino,  cum  ad  pro- 

Neue-Wagener,  Formenlehre  1,  A.  Aufl.  fi3 


-     994      - 

geniem  refert,  ut  (Aen.  7,  293)  Heu  stirpem  invisam,   et  (Aen. 

7,  579)  Stirpem  admisceri  Phiygiara.  Und  Charis.  1,  15  S.  85 
(I  109,  17):  Stirps  in  significatione  sobolis  feminine  genere 
dicitur,  ut  ait  Vergilius  (Aen.  7,  293)  Heu  stirpem  invisam;  sed 
cum  materiam  signifieat,  masculino:  Imo  de  stirpe  recisum  (Verg. 
Aen.  12,  208);  item  (Aen.  12,  770)  Sed  stirpem  Teucri  nullo 
discrimine  sacrum  sustulerunt.  Dixeruut  tarnen  etiam  in  signi- 
ficatione sobolis  masculino  genere,  ut  Pacuvius  (421):  Qui  stir- 
pem occidit  meura.  Vergl.  Fest,  unter  spicum  S.  333;  Scrv. 
zu  Verg.  Aen.  1,  626;  3,  94;  7,  99;  12,  208;  Consent.  S.  2026 
(V  345,  26);  Cledon.  S.  1895  (V  40,  4);  Beda  de  orthogr. 
S.  2801  (VII  291,  18).  Nach  Diom.  1  S.  314  (I  327,  12)  und 
Prise.  7,  8,  42  S.  752  (II  322,  12)  und  18,  28,  287  S.  1206 
(III  361,  1)  ist  stirps  Commune,  nach  Fest,  unter  malo  cruce 
S.   150  ist  hunc  stirpem  den  antiqui    eigen,    und   auch  Prise.  5, 

8,  42  S.  658  (II  169,  17)  sagt,  dass  es  bei  den  vetustissimi 
verschiedene  Genera  habe;  derselbe  5,  7,  41  S.  657  (II  168, 
11)  führt  es  unter  den  Beispielen  von  Fem.  auf,  bemerkt  jedoch 
dabei:  quod  etiam  raasculinum  invenitur,  et  maxime  in  arbori- 
bus.  Quiutil.  1,  6,  2  schreibt  imo  de  stii'pe  recisum  bei  Verg. 
Aen.  12,  208  der  Dichter  spräche  zu.  Stirps  der  Baum- 
stamm und  die  Baumwurzel,  ist  Masc.  ausser  den  von  Prob, 
und  Charis.  angeführten  Stellen  des  Verg,  noch  Cato  R.  R.  40,  2; 
Verg.  Ge.  2,  379  im  Med.  m.  pr.,  Gud.  und  Bern,  c,  und  im 
Bern,  b  m.  sec.  und  in  der  Anführung  bei  Serv.  zu  Ge.  2,  196; 
Aen.  12,  781;  Colum.  5,  9,  13;  Plin.  N.  H.  8,  26,  40  (96); 
Apul.  de  mag.  90  S.  579;  Gargil.  Mart.  Medic.  30;  Fem.  Cic. 
pro  Cael.  32,  79;  Tusc.  3,  6,  13;  3,  34,  83;  Nat.  Deor.  2,  32, 
81;  2,  51,  127;  Divin.  2,  72,  149  und  Leg.  1,  1,  1;  Horat. 
Carm.  3,  29,  37;  Ovid.  Met.  13,  635;  Grat.  Cyn.  139;  Colum. 
2,  2,  28;  5,  6,  12;  5,  6,  14;  6,  15,  1;  Plin.  N.  H.  16,  36,  65 
(163).  Stirps  die  Abstammung  und  die  Nachkommen- 
schaft, haben  als  Masc.  Liv.  Andr.  bei  Fest,  unter  stirpem 
S.  313  (Graio  stirpe);  Enn.  (Ann.  180)  bei  Fest,  ebendaselbst 
und  unter  recto  fronte  S.  286  und  bei  Non.  S.  226,  30  (a  stirpe 
supremo);  Pacuv.  (52)  bei  Non.  S.  226,  32  (ad  stirpem  exqui- 
rendum  nach  sicherer  Emendation,  in  den  Hdschr.  a  stirpem 
exquirentem),  wozu  die  von  Charis.  und  Beda  de  orthogr.  citierte 
Stelle  des  Pacuv.  kommt;  als  Fem.  Accius  in  den  drei  Stellen, 


—    995    — 

(235)  bei  Non.  S.  467,  25;  (596)  bei  Non.  S.  426,  1  und  (643) 
bei  Non.  S.  467,  28;  Laber.  (43)  bei  Macrob.  Sat.  6.  5,  15: 
Cic.  pro  Scaur.  2,  48;  Divin.  Ij  12,  20  in  Versen;  Leg.  2,  1, 
3;  Lucr.  1,  733;  Verg.  ausser  den  von  Prob,  angeführten  Stellen 
noch  Ge.  4,  282;  4,  322  und  Aen.  1,  626;  3,  326;  5,  297;  5, 
711;  6,  864;  8,  629;  12,  166;  Ovid.  Met.  1,  159;  2,  633;  2, 
757;  3,  543  und  Fast.  2,  843;  4,  876;  6,  559;  Liv.  1,  4,  2; 
1,  5,  5;  1,  26,  9;  1,  34,  1;  1,  40,  2;  1,  40,  3;  1,  47,  10;  1, 
53,  6;  3,  17,  6;  9,  18,  4;  24,  25,  10;  24,  26,  8;  26,  19,  6; 
27,  9,  11;  29,  29,  11;  33,  21,  5;  34,  58,  13;  37,  8,  4;  38,  58, 
7;  40,  8,  11;  41,  8,  10;  42,  11,  6;  45,  19,  11;  45,  42,  11; 
45,  43,  4. 

Die  Nomina  mit  Stämmen  auf  1  sind  Masc.,  so  sol  und 

sal.     Vergl.   Prise.    5,    2,    10  S.   643  (II  147,    8);  5,    2,    11  S. 

644  (II  147,  17);   Phoc.    1,   2  S.  1690  (V  411,   34);    Caper  de 

verb.    dub.   S.  2250  (VII    111,    10);    Consent.  S.   2030  (V  348, 

24);    Grammat.    de   nom.    dub.  S.  99  (V  591,    1).     Der   letztere 

führt   aus  Fabianus    sal   mixtus    an,    und   bezieht    sieh   auf   den 

Plur.    sales,     Doch    konnte    sal   auch  Neutr.    sein.     Prise. 

5,  2,    10   S.   643   (II    147,   6):    Inveniuntur    tarnen    vetustissimi 

quidam    etiam    neutro    genere    hoc    posuisse,     Non.   S.   223,   19 

teilt  nach  Varro  eine  Stelle  des  Fab.  Pictor  mit,  in  welcher  id 

sal  gelesen    wird.     Prob,   de   nom.   S.   218   (IV   209,    25)  giebt 

aus  Afran.  (205)    meum   sal  si   bene   visum  mihi;   Prise.  5,    8, 

45  S.  659   (II  171,    19)  aus    demselben   (30)   quicquid  loquitur, 

sal  merum  est;  Charis.  1,  15  S.  82  (I  106,  19)  aus  Varro  (de 

poematis  II):  nunc  vides    in  conviviis  ita  poni   sal  et  mel;   und 

aus  Fabian,   causarum  nat. :  cur  sal  aliud  perlucidum,  aliud  in- 

quinatum  aut  nigrum?  quia  sal  ex  arido  congelatum  est;  welche 

letztere  Stelle    bei  Prob.   a.    a.  O.  so   lautet:   cur   sal   aliud   in- 

quinatius   vel   nigrius?    quia    sal  e  luto    cougestum  est.     Charis. 

bemerkt  dabei  noch:  quod  gcnus  etiam  Verrio  placuit.     So  hat 

ferner  Paul,  Festi  S.  159:  muries  dicebatur  sal  in  pila  tuusum 

et    in    oUam    fictilem    coniectum    et    in    furno    percoctum; 

Samon.  1113    sal  niveum    sumes;   Auson.  Tcchuop.    de    cibis 

2  aequoreum  sal;  Itala  Matth.  5,  13  bei  Ps.  Cyprian.  de  aleat, 

2  (ed.  Hartel  p.  93,  9)  sal  autem  si  iufatuatum  fuerit,  uihilo 

valebit;  Veget.  Art.  veter.  1,  52,  4  (2,  24,  4)  sal  tritum  cum 

melle   decocto  mixtum;   bei  Colum.  7,   3,   20  ist  pi-aebito  sale. 

63* 


996 


quod  velut  ad  pabuli  condimentum  per  aestatem  canalibus 
ligneis  impositum  lambunt,  und  8,  6,  2  omne  aal  im  cod. 
Polit.,  aber  12,  53,  4  ist  zu  sal  coctum  sed  modice  infractum 
aus  dem  Leipz.  coctus  und  infractus  bemerkt;  Plin.  Secund.  3, 
30  wird  sal  .  .  .  intinctus  in  aquam  ferventem  et  ita  calefactus 
von  Rose  (p.  102,  19)  gesehrieben,  in  den  Hdschr.  r  b  steht 
intinctum.  So  durften  Diom.  1  S.  314  (I  327,  13);  Prise.  5,  8, 
45  S.  659  (II  171,  8);  Beda  de  orthogr.  S.  2801  (VII  291, 
11)  und  Albin.  de  orthogr.  S.  2346  (VII  310,  13)  sal  als  Masc. 
und  Neutr.  bezeichnen.  Aber  weit  üblicher  ist  das  Gen.  masc., 
für  welches  Prob,  de  nom.  S.  217  (IV  209,  11);  Charis.  1,  15 
S.  82  (I  106,  13);  Non.  S.  223,  16  und  Prise.  5,  2,  10  S.  643 
(II  147,  5)  den  Accus,  salem  geltend  machen.  Diesen  haben 
Plaut.  Cure.  4,  4,  6  (562);  Merc.  1,  2,  92  (205)  und  Persa  3, 
3,  25  (430);  Cato  R.  R.  88,  1;  Terent.  Eun.  3,  1,  10  (400), 
wo  Bentl.  qui  sal  habet  geschrieben  hat  wegen  des  folgenden 
quod  in  te  est.  Consent.  S.  2030  (V  348,  27)  giebt  qui  in  te 
est;  Lucil  (3,  39)  bei  Prob,  de  nom.  S.  217  (IV  209,  11); 
Nov.  (117)  bei  Prise.  10,  9,  57  S.  910  (II  546,  17);  Varro  R. 
R.  1,  7,  8;  2,  4,  10;  Cic.  de  orat.  2,  23,  98  und  Nat.  Deor.  2, 
29,  74;  Catull.  16,  7;  Sallust.  lug.  89,  7;  Horat.  Serm.  1,  5, 
46;  Colum.  12,   6,   1;  12,   6,  2;    12,  21,   2;   Plin.  N.  H.   31,   7, 

39  (73);  31,  7,  39  (75);   31,  7,  39  (76);    31,  7,  39  (82);  31,  7, 

40  (83);  31,  7,  41  (89);  Serv.  zu  Verg.  Aen.  2,  81.  Auch  in 
anderen  Formen  ist  sal  als  Masc.  bezeichnet,  wie  Cato  (Orig. 
II,  32  ed.  Jordan  p.  14,  9)  bei  Prise.  5,  8,  45  S  659  (II  171, 
8)  ex  sale  qui  apud  Carthaginienses  fit;  Varro  R.  R.  2,  11,  6; 
Colum.  6,  17,  7  montanus  sal  und  12,  21,  2  sal  quam  candidis- 
simus;  Plin.  N.  H.  31,  7,  39  (73)  sal  omnis;  31,  7,  40  (83) 
sal  niger  est;  31,  7,  41  (85)  salsissimus  sal  qui  siccissimus, 
suavissimus  omnium  Tarentinus  atque  candidissimus  est  und 
anderes.  Dass  der  Plur.  sales  ist,  nicht  allein  für  witzige 
Reden,  ist  unter  104  nachgewiesen.  Salia  hat  keine  Autorität. 
Wo  sale  als  Nom.  Sing,  steht  (vergl.  unter  43),    ist  es  Neutr. 

Die  aus  äle  in  äl  verkürzten  Nomina  (vergl.  unter  49) 
sind  Neutra.  Dasselbe  Genus  haben  fei  und  mel.  Gen. 
auf  ellis. 

Pugil,  vigil,  consul.  exul,  praesul  sind  teils  Masc.  teils 
Communia;  mugil  ist  Masc;  vergl.  136  und  139. 


—     997     — 

Die  Nomina  mit  Stämmen  auf  en,  lien  Gen.  lienis,  das 
gewöhnlich  im  Flur,  vorkommende  renes  oder  rienes  (vergl. 
unter  111),  und  das  Griech.  spien,  sind  Masc.  Vergl. 
Charis.  1,  15  S.  67  (I  87,  19);  Prise.  5,  3,  13  S.  645  (II  149,  7) 
und  Phoc.  2,  6  S.  1693  (V  415,  1).  Neben  spien  findet  sich 
auch  ein  Nominativ  splenis,  über  den  S}  Brand  im  Archiv, 
f.  lat.  Lexikogr.  8,  130  und  131  spricht.  Rien  wird  freilich  von 
Prob.  Instit.  art.  S.  334  (IV  123,  4)  als  Fem.  behandelt.  Das 
Griech.  paeän  Gen.  paeänis  ist  ebenfalls  Masc. 

Von  den  Nomina,  welche  im  Gen.  inis  haben,  sind  Masc. 
eines,  welches  den  Nomin.  auf  is  bildet,  sanguis  (vgl.  unter 
43)  und  zwei  mit  dem  Nomin.  auf  en,  pecten  und  turben, 
wenn  anders  dieses  letztere  in  der  unter  44  angeführten  Stelle 
des  Tibull.  die  richtige  Lesart  ist;  die  ebendaselbst  erwähnte 
Angabe  des  Serv.,  Catullus  hoc  turben  dicit,  ut  hoc  carmen, 
verdient  keinen  Glauben.  Vergl.  Catull.  64,  107  nach  Spengel, 
und  Bährens  S.  116.  Die  grosse  Mehrzahl  der  Nomina  auf 
en  und  mön,  vorzüglich  die  Verbalia  (vergl.  unter  43),  sind 
Neutra.  Vergl.  Charis.  1,  15  S.  67  (I  87,  13);  Phoc.  2,  6  S. 
1693  (V,  414,  30)  und  Prise.  5,  3,  12  S.  645  (II  148,  19).  So 
auch  sanguen  (vergl.  unter  43)  und  gluten  Verg.  Ge.  4,  40; 
4,  160,  vergl.  Charis.  1,  14  S.  27  (I  47,  10);  1,  15  S.  67 
(I  87,  22);  1,  17  S.  106  (1  131,  19).  Über  das  Genus  des 
defect.  pollinis    pollini  polliuem  poUine  vergl.  unter  117. 

Coruicen,  fidicen,  liticen,  tibicen,  tubicen  sind  Masc,  vergl. 
unter  137;  desgleichen  flamen  Priester  eines  besonderen 
Gottes ,  dessen  Fem.  flaminica  ist.  Über  o  s  c  e  n  vergl. 
unter  138. 

Von  den  Nomina  mit  Stämmen  auf  s  sind  väs  Gen. 
väsis,  aes  Gen.  aeris,  crüs,  iüs,  püs,  rüs,  tüs,  Gen.  auf 
üris,  und  die  zahlreichen  auf  üs,  deren  Gen.  teils  auf  oris, 
teils  auf  6ris  endet,  Neutra.  Vergl.  unter  47.  Tellüs  Gen. 
tellüris  ist  Fem.  tlber  Ligus  Gen.  Liguris,  müs  Gen.  müris 
und  lepiis  Gen.  lepöris  vergl.  unter  137  und  138,  und  über 
die  Nomina  auf  ös  Gen.  öris,  auf  ös  Gen.  üris,  und  auf  is 
Gen.  öris  unter  147.  Das  grammatische  Genus  von  mas  Gen. 
märis  und  von  Ceres  Gen.  Ceröris  und  Veniis  Gen.  Venöris 
folgt  dem  natürlichen  Geschlecht. 

Von  den  Nomina,    deren  Gen.    auf    ssis   ausgeht   (vergl. 


—     998     — 

unter  48),  ist  ös  Neutr.,  as  Masc  ,  vergl.  Prise.  6,  10,  52  S.  701 
(II  239,  1)  und  Phoc.  1,  2  S.  1690  (V  411,  33).  Dass  bes 
Masc.  ist,  geht  hervor  aus  bessern  appellatum  esse  bei  Paul. 
Fest.  S.  33;  bei  Fest,  unter  trientem  S.  363  ist  lignum  bes 
alterum  dicimus,  id  est  pedem  et  bessern  latitudinis  habens. 
Vitruv.  3,  1,  6  hat  bessern  quem  difji/Oiqov  dicunt  (im  Harl.  H 
besem,  im  Gud.  E  bösem,  im  Gud.  G  fehlt  das  Wort),  darauf 
aber  im  Harl.  H  und  in  den  Gud.  EG  als  Acc.  bes  alterum, 
quem  sTTidifiolQov  vocitant.  Centussis  misellus  bei  Lucil.  (4, 
12)  bei  Gell.  2,  24,  4.  Semis  ist  ebenfalls  Masc.  Varro  L.  L. 
5,  36,  173  semis  tertius,  quartus  semis;  und  Fest.  a.  a.  O. 
sestertium,  id  est  duos  asses  et  semissem  tertium. 

149.  Die  Nomina  mit  Stämmen  auf  e,  Nomin.  auf 
es,  Gen.  auf  is  (vergl.  unter  48),  sind  Fem.  Vergl.  Prise.  5, 
5,  27  S.  651  (II  159,  12)  und  Phoc.  2,  13  S.  1695  (V  417,  7). 
Aber  Ovid.  hatte  nach  dem  Grammat.  de  dub.  nom.  S.  103 
{V  592,  27)  inuumeros  vehes,  und  bei  Vitruv.  4,  6,  5  ist 
medii  impages.  Imp,  lustinian.  Cod.  6,  57,  6  schreibt  proli 
servaudo. 

Die  Nomina  auf  is  Gen.  is  sind  im  allgemeinen  Fem., 
möge  das  i  des  Nomin.  zum  Stamm  gehören  oder  Bindevokal 
sein  (vergl.  unter  49).  Doch  lehrt  Prise.  5,  5,  28  S.  652  (II 
159,  27):  Alia  in  „is"  desinentia,  n  vel  duas  consonantes  in 
eadem  syllaba  vel  duplicem  consonantem  ante  „is"  habentia,  et 
quae  paenultimam  syllabam  una  ex  liquidis  terminant,  masculina 
sunt,  ut  „panis",  „fuuis",  „amnis",  „ignis",  „piscis",  „fascis", 
„fustis",  „postis",  „vectis",  „axis",  „ensis",  „anguis",  „unguis", 
„collis",  „follis",  „mensis",  „corbis",  „orbis",  „torquis".  Exei- 
pitur  „haec  bipennis",  quod  ideo  femininum  est,  quod  quasi 
adiectivum  est  securis,  vel  quod  a  penna,  quod  ipsum  quoque 
femininum  est,  compouitur.  Sed  magis  adiectivum  hoc  esse 
Virgilius  ostendit,  „ferro  bipenni"  ponens  in  XI  (v.  135):  Ferro 
sonat  alta  bipenni  fraxiuus.  Excipitur  etiam  „canis"  commune, 
quod  et  natura  sie  esse  ostendit.  (Cap.  29)  „Finis"  quoque  et 
„clunis"  tam  masculini  quam  feminin!  generis  usurpavit  auctoritas 
in  una  eademque  signilicatione.  luvenalis  in  IUI  (Sat.  11,  164): 
Ad  terram  tremulo  descendant  clune  puellae.  Horatius  in 
I  Sermonum  (Sat.  2,  89):   Quod  pulchrae  cluues,   breve  quod 


—     999     — 

Caput,  ardua  cervix.  Multa  tarnen  et  in  hac  et  in  aliis  termina- 
tionibus   confudisse    genera    inveniuntur  vetustissirai,    quos   non 

sequimur,    ut    „haec    amnis",     „funis",     „anguis" 

^Pestis"  etiam  et  „neptis"  et  v-estis",  cum  duas  consonantes 
ante  „is"  habeant,  feminini  sunt  generis,  et  „vallis",  „turris", 
„pelvis",  „pellis",  quamvis  paenultimae  syllabae  liquidis  termi- 
nantur,  tarnen  feminina  sunt.  Derselbe  giebt  5,  8  42  S.  658 
(II  169,  10)  unter  denjenigen  Nomina,  deren-  Genus  bei  den 
vetustissimi  ohne  Unterschied  der  Bedeutung  verschieden  sein 
kann,  folgende  auf  is:  coUis,  crinis,  hie  et  haec  cassis,  clunis, 
callis,  torris,  amnis,  torquis,  hi  et  hae  vepres;  und  fügt  §  45 
S.  659  (II  171,  7)  hie  et  haec  retis  et  hoc  rete  hinzu.  Phoc. 
2,  14  S.  1697  (V  418,  4)  sagt:  Is  syllaba  finita  praepositis  n 
et  c  consonantibus  masculini  sunt  generis,  ,.hic  panis"  „hie 
funis",  „hie  finis",  „hie  amnis",  „hie  ignis",  „hie  clunis",  „hie 
piscis",    „hie    fascis".     Unum    est    feminini    generis,    „haec  bi- 

pennis",    unum    communis,    „hie    et    haec  canis" Sunt 

praeterea  pauea  nomina  eadem  clausula  generis  masculini, 
quae  neque  n  aut  c  ante  is  syllabam  habent,  nee  in  genetivo 
plus  una  syllaba  proferuntur,  ut  „hie  fustis",  „hie  ensis",  „hie 
postis",  „hie  anguis",  „his  unguis",  „hie  collis",  „hie  follis", 
„hie  corbis",  „hie  mensis",  „hie  vectis",  „hie  torquis",  „hie 
torris",   „hie  axis",   „hie  orbis". 

Dass  amnis  ehemals  Fem.  sein  konnte,  wird  auch  von 
Fest,  unter  Petronia  S.  250  und  unter  spicum  S.  333 ;  Paul. 
Festi  unter  corius  S.  60  und  Serv.  zu  Verg.  Aen.  9,  124;  9,  469 
bezeugt.  Non.  S.  191,  31  bis  192,  8  führt  dafür  Naev.  (42) 
an,  L.  Müller  schreibt  sie  quasi  amnis  eita  ruit,  Ribbeck  sie 
quasi  amnis  celeris  rapit,  ferner  Plaut.  Merc.  5,  2,  18  (859), 
Aec.  (297  und  323)  und  Varro  im  Periplus  an;  es  ist  ferner 
bei  Varro  R.  R.  3,  5,  9  (im  cod.  Polit.  not.  see.  alter  amnis). 
—  Das  Plur.  tantum  antes  ist  Masc.  nach  Charis.  Art.  gramm. 
1,  11  S.  19  (I  32,  16)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  97  (I  548.  20); 
Diom.  I  S.  314  (I  327,  25);  Phoc.  4,  8  S.  1708  (V  428,  5)  und 
ist  so  von  Verg.  Ge.  2,  417  und  Cato  bei  Philarg.  zu  dieser 
Stelle  gebraucht.  —  Axis  oder  assis  das  Brett  oder  die  Bohle, 
ist  Fem.  Pallad.  1,  9,  2;  Veget.  Art.  veter.  3,  4,  44;  Masc. 
Vitruv.  7,  1,  2;  10,  7  (12),  1;  10,  7  (12),  2;  10,  8  (13),  4; 
Veget.  Art.  veter.  3,   14.  —  Axis  die  Axe  ist  überall  Masc.  — 


—     1000    — 

Buris,  welches  bei  den  Grammatikern  übergangen  ist,  hat 
Varro  bei  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  170  als  Masc. 

CalHs  als  Fem,  wird  von  Non.  S.  197,  23  aus  Liv.  22, 

14,  8  bemerkt,  mit  dem  Hinzufügen :  idem  sie  frequenter.  Es 
steht  ebenso  Varro  R.  R.  2,  2,  10;  Liv.  31,  42,  8  imd  38,  2, 
10  im  Bamb.  und  in  einigen  anderen  Büchern;  36,  15,  9;  3ö,  15,  6; 
18,  40,  12;  Curt.  3,  10,  10;  4,  19,  11;  5,  4,  10;  Amm.  Marc.  18, 

8,  11;  30,  1,  15;  31,  10,  9.     Aber  auch  als  Masc,  Varro  R.  R. 

2,  9,  16;  Verg.  Aen.  4,  405;  6,  443;  9,  383;  Ovid.  Met.  7, 
626;  Val.  Fl.  3,  568;  5,  394;  Curt.  5,  4,  4.  —  Canalis  wird 
nach  Serv.  zu  Verg.  Ge.  3,  330  und  Isid,  Orig.  15,  8,  16  besser 
als  Fem.  gebraucht,  und  so  steht  es  Cato  R.  R.  18,  2;  18,  6; 
Varro   (Divin.  VI)  bei  Philarg.  zu  Verg.  Ge.  4,  265   und  R.  R. 

3,  5,  2;  3,  7,  8;  3,  11,  2,  womit  das  Demin.  canalicula  Lucil. 
(Hb.  ine.  fr.  XLIX)  bei  Non.  S.  198,  5;  Varro  R.  R.  3,  5,  14 
und  Gell.  17,  11,  2  übereinstimmt.  Aber  viel  häufiger  ist  das 
Gen.  masc,  Liv.  23,  31,  9;  Vitruv.  8,  6  (5),  2;  Senec.  Epist. 
108,  10  undNat.  quaest.  3,  11,  1;  3,  20,  4;  3,  27,  8;  4,  2,  6; 
Geis.  1,  4;  Colum.  9,  5,  5;  Plin.  N.  H.  8,  10, 10  (29);  3;^,  4,  21  (68); 
Stat.    Silv.   1,  2,  205;   Apul.  Met.   6,  14  S.  406;   6,  18  S.  414; 

9,  11  S.  614;   Ulpian.  Dig.  43,  21,  3  §  2;  Pallad.  1,  18,  1;  2, 

15,  17,  und  darnach  caualiculus  Vitruv.  4,  3,  5;  7,  1,  5;  10, 
9  (14),  3;  10,  10  (15),  3;   Geis.  8,  8,  1;    8,  19  (24);  Golum.  8, 

10,  5;  8,  15,  6;  Pallad.  6,  11,  2.  Zweifelhaft  ist  die  Lesart  und 
in  Folge  davon  das  Genus  von  canalis  Aetna  127  und  149. 

Für  das  Gen.  fem.  von  cassis  (gewöhnlich  casses  als 
Plur.,  vergl.  unter  112)  und  von  collis,  welche  nach  Prise  5, 
8,  42  S.  658  (II  169,  10)  ehemals  verschiedene  Genera  hatten, 
sind  keine  Belege  bekannt.  —  Für  caulis  als  Fem.  konnte 
sonst  fruticosa  caule  Plin.  N.  H.  25,  8,  50  (89)  angeführt 
werden,  aber  daselbst  fehlt  caule  in  allen  genauer  verglichenen 
Hdschr.,  und  fruticosa  ist  als  Nomin,  auf  chelidonia  zu  be- 
ziehen. Bei  demselben  N.  H.  22,  18,  21  (47)  una  nascuntur 
caule  cubitali  ist  una  Adverb.  —  Dass  clunis  Masc.  ist,  lehrte 
ausser  Phoc,  2,  14  S.  1697  (V  418,  5);  Verrius  Flaccus  nach 
Charis,  1,  15  S.  78  (I  101,  8),  und  auch  Gaper  de  verb.  dub, 
S,  2248  (VII  108,  17)  und  Serv.  zu  Verg.  Aen.  2,  554  sprechen 
sich  dafür  aus,  Glunes  infractos  oder  clunes  desertos  geben  Paul, 
Festi  unter  clunes  S.  61  und  Non,  S.  196,  34aus  Plaut.;  bei  Mart.  11, 


—     1001     - 

100,  3  ist  clune  nudo,  hierzu  tremulo  cluae  in  der  von  Prise. 
5,  b,  29  S.  653  (II  160,  12)  und  Serv.  citierten  Stelle  des  luven. 
Als  Fem.  wird  es  ausser  der  von  Prise,  Charis.,  Serv.  und 
Non.  beigebrachten  Stelle  des  Horat.  von  Charis.  und  dem 
Grammat.  de  dub.  nom.  S.  74  (V  575,  24)  aus  Scaevola  nach- 
gewiesen. Charis.  nennt  dafür  forner  den  Laber.  und  den  Gram- 
matiker Melissus.  Wir  lesen  noch  clunes  repellendae  Cels. 
7,  29  (S.  318  Daremb.);  extremas  in  clunis  Plin.  N.  H.  8,  8,  8 
(26)  und  exacuta  clune  daselbst  29,  6,  39  (141),  unsicher  ist 
Luxor.  bei  Baehrens  P.  L.  M.  4,  462  v.  1  zelaris  plures  incurva 
clune  puellas,  wo  Riese  308  zelo  (agitas)  plures,  Incurvus,  clune 
puellas  liest.  —  Cor  bis  ist  Fem.  nach  Caper  de  verb.  dub.  S. 
2248  (VII  109,  1)  und  Serv.  zu  Verg.  Ge.  1,  165.  Der  letztere 
führt  Cic.  pro  Sest.  38,  32  messoria  corbe  an,  vergl.  A.  Koehler, 
De  auctorum  belli  Africani  et  belli  Hispaniensis  latinitate  S. 
389.  Bei  Petron.  33,  3  wird  gewöhnlich  cum  corbe  in  quo  ge- 
lesen, jedoch  der  Memm.  und  Scalig.  und  die  Ausg.  von  Pith. 
und  Torn,  haben  cum  corbe  in  qua.  Darnach  das  Demin. 
corbicula  Pallad.  3,  10,  6,  oder  das  gebräuchlichere  corbula, 
Caecil.  (142)  bei  Non.  S.  197,  29;  Cato  R.  R.  11,  5;  33,  5; 
Varro  L.  L.  5,  31,  139  und  R.  R.  1,  15;  1,  22,  1;  1,  22,  6. 
Masc.  ist  cor  bis  übereinstimmend  mit  der  Vorschrift  des  Prise, 
und  Phoc.  bei  Varro  L.  L.  5,  31,  139;  Bell.  Hisp.  5,  1;  Colum. 
11,  2,  99;  Suet.  Nero  19;  Prudent.  Dittoch.  147,  und  wahr- 
scheinlich auch  Colum.  6,  3,  b,  wo  zwar  gewöhnlich  corbis 
pabulatoria,  aber  im  Leipz.  und  in  einigen  alten  Ausg.  corbis 
pabulatoribus  gelesen  wird.  —  Crinis  als  Fem.  bringt  Non.  S. 
202,  24  aus  Plaut.  Most.  1,  3,  69  (226)  und  Atta's  Epigr.  bei, 
wie  nach  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  11)  das  Wort  ehe- 
mals verschiedene  Genera  hatte.  In  der  Stelle  des  Plaut,  hat 
auch  der  vet.  m.  pr.  capiendas  crines. 

Fasces  giebt  Charis.  Art.  gramm.  1,  11  S.  20  (I  33,  10) 
unter  den  feminina  semper  pluralia;  er  bemerkt  jedoch  dabei: 
sed  Cicero  dixit:  fasccm  unum  si  nanctus  esses;  per  quod  iu- 
tellegimus  masculino  genere  dici  et  non  esse  tantum  plurale. 
Derselbe  Exe.  art.  gramm.  S.  98  (I  549,  9)  sagt:  hae  fasces, 
et  fascem  invenimus  masculino  genere;  S.  103  (I  552,  7)  stellt 
er  fascis  öeo^jitj  unter  die  nomina,  quae  apud  Romanos  mascu- 
lina,  apud  Graecos  feminina,   wie  Prise,  und  Phoc.  dem  Worte 


-      1O02     - 

einfach  das  Gen.  masc.  zuschreiben.  Wir  lesen  fascis  und 
fasces  immer  als  Masc,  sowohl  in  seiner  allgemeinen  Be- 
deutung, Plaut.  Epid.  1,  1,  26  (28);  Sisenna  (IUI  fragm.  83  ed. 
H.  Peter  p.  289,  9)  bei  Non.  S.  556,  11;  Bell.  Gall.  8,  15,  6; 
Verg.  Ecl.  9,  65  und  Ge.  3,  347;  Liv.  40,  29,  6;  luven.  7, 
107;  Plin.  Epist.  3,  9,  9,  wie  wenn  fasces  das  Zeichen  der 
obrigkeitlichen  Gewalt  sind,  Cic.  1.  agr.  1,  3,  9  und  Epist.  ad 
Att.  8,  3,  5;  Lucr.  5,  1234;  Verg.  Aen.  6,  818;  7,  173;  Horat. 
Carm.  1,  12,  35;  Ovid.  Fast.  1,  81;  5,  51;  Liv.  28,  27,  15;  30, 
28,  7;  Vell.  2,  99,  4;  Plin.  N.  H.  10,  21,  24  (49);  Sil.  8,  484; 
Tac.  Ann.  3,  2;  Plin.  Paneg.  61,  7.  Zur  Bestätigung  dient  das 
Demmin.  fasciculus.  Doch  ist  bei  Cic.  1.  agr.  2,  34,  93  im 
Erf.  und  Franc.  1  und  im  Salzb.  m.  pr.  cum  fascibus  duabus. 
Dass  finis  Fem,  sein  könne,  bemerken  Donat.  2,  4,  2  S. 
1747  (IV  375,  33);  Diom.  1  S.  314  (I  327,  12);  Prise.  5,  1,  2 
S.  639  (II  141,  17);  5,  5,  29  S.  652  (II  160,  10);  18,  28,  287 
S.  1206  (III  361,  1);  Consent.  S.  2026  (V  345,  26)  und  Cledon. 
S.  1895  (V  40,  3),  und  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  109  (I  555, 
27)  sagt,  dass  Verg.  das  Wort  bald  als  Masc.  gebrauche,  wie 
Aen.  1,  240;  10.  116,  bald  als  Fem.,  wie  Aen.  2,  554;  5,  384. 
Gell.  13,  21  (20),  12  sagt:  in  illo  quoque  itidem  Vergilii  versu: 
baec  finis  Priami  fatorum,  si  mutes  „haec"  et  „hie  finis"  dicas, 
durum  atque  absouum  erit  respuentesque  aures,  quod  mutaveris. 
Sicut  illud  contra  eiusdem  Vergilii  insuavius  facias,  si  mutes: 
Quem  das  finem,  rex  magne,  laborum?  Nam  si  ita  dicas;  „quam 
das  finem",  iniucundum  nescio  quo  pacto  et  laxiorem  vocis  so- 
num  feceris.  Non.  S.  205,  8  weist  Beispiele  von  finis  als  Fem. 
nach  aus  Acc.  (577);  Cael.  Antipater  (V  fragm.  38  ed.  H.  Peter 
p.  158,  14);  Cass.  Hemina  (IUI  fragm.  35  p.  106,  6);  Sisenna 
(IUI  fragm.  59  p.  286,  14);  Varro  (de  vita  pop.  Rom.)  und  aus 
desselben  Meleagri;  aus  Lucr.  1,  107  undVerg.  Aen.  3,145.  Andere 
Beispiele  dieses  Genus  haben  Varro  L.  L.  9,  28,  36  und  Sat. 
Menipp.  294;  Cic.  Epist.  ad  Fam.  12,  1,  1  und  Leg.  2,  22,  55; 
Atticus  bei  Cic.  Epist.  ad  Att.  9,  10,  4;  Asin.  Pollio  bei  Cic. 
Epist.  ad  Fam.  10,  32,  4  (vergl.  J.  H.  Schmalz,  Über  den 
Sprachgebrauch  des  Asin.  Pollio  S.  9);  Lucr.  1,  551; 
1,  561;  1,  577;  1,  584;  1,  953;  1,  976;  2,  513;  2,  1050;  3, 
1021;  3,  1078;  5,  1213;  5,  1433;  Catull.  64,  217;  Verg.  Aen. 
3,  145;  5,  328;  12,  793;  Horat.  Carm.  2,  18,  SO  und  Epod.  17, 


—     1003     — 

36;  Prop.  1,  16,  21;  Ovid.  Amor.  2,  12,  13  und  Met.  13,  755; 
Liv.  4,  2,  4;  9,  26,  9;  22,  57,  5;  37,  26,  11;  Manil.  1,  825; 
2,  884;  Colum.  3,  21,  11;  5,  11,  5  und  arb.  26,  5;  Plin.  N.  H. 
6,  1,  1  (1),  Detlefsen  schreibt  sine  ullo  fine;  33  Prooem.  1;  33, 
6,  31  (98);  Sil.  15,  68;  Cato  Distich.  1,  22;  Claudian.  Gigant. 
80;  Commodian.  Instr.  1,  33;  Apol.  393;  Orest.  trag.  269;  Ass. 
Mos.  XI  45,  vergl.  Rönsch,  Itala  und  Vulgata  S.  269.  Bei 
Lucr.  ist  nach  den  Hdschr.  finis  nur  einmal  Masc ,  2,  1116. 
In  den  Verbindungen  ea  fini  oder  fine,  hac  fini,  qua  fini 
oder  fine,  welche  unter  57  erörtert  sind,  ist  das  Gen.  fem. 
constant,  vergl.  GeU.  1,  3,  16.  Auch  im  Plur.  ist  dasselbe  zu- 
weilen, Varro  L.  L.  5,  1,  13,  quae  radices  egerit  extra  fines 
suas;  Liv.  4,  59,  2  ad  devastandas  fines  im  Med.  (nicht  im 
Par.);  Cenotaph.  Pis.  Taf  2  Z.  9  ultra  finis  extremas  populi 
Romani;  Hygin.  Gromat.  S.  178,  7  opportunarum  finium;  Gas. 
litt.  Gromat.  S.  313,  5  fines  tortas  und  316,  18  fines  requiren- 
dae  sunt. 

Funis  als  Fem.  wird  von  Gell.  13,  20  (21),  21  und  Nou. 
S.  205,  21  aus  Lucr.  2,  1154  bemerkt.  Quintil.  1,  6.  5  gedenkt 
der  Frage,  funis  masculinum  sit  an  femininum,  und  Prise.  5,  5, 
29  S.  652  (I  160,  17)  bezeugt,  dass  die  vetustissimi  haec  funis 
sagten.  Das  gewöhnliche  Demin.  funiculus  bestätigt  das  weit 
gebräuchlichere  Gen.  masc.  von  funis;  aber  Charis.  1,  17  S.  100 
(I  125,  22)  stellt  canicula  mit  turricula  und  funicula  zusammen. 

Das  Plur.  tantura  lactes  ist  Masc.  nach  Prob.  Cathol.  1, 
16  S.  1445  (IV  7,  6)  und  Consent.  S.  2030  (V  348,  22),  Fem. 
nach  Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  99  (I  549,  16);  Diom.  1  S. 
315  (I  328,  2)  und  Prise.  6,  4,  21  S.  686  (II  213,  1).  Wir 
finden  es  als  Fem.  Titin.  (90)  bei  Non.  S.  331,  26;  Pompon. 
(61)  bei  Prise,  a.  a.  O  ,  wo  auch  der  bei  Non.  erhaltene  Vers 
des  Titin.  ist  (doch  ist  hier  lactis  agninas  in  lactis  aguina  ver- 
derbt), und  Plin.  N.  H.  11,  37,  79  (200).  Vergl.  Ritschi,  Rhein. 
Mus.  1851,  7  S.  608  (Opusc.  2  S.  576).  —  Man  es  gewöhnlich 
Masc,  aber  Fem.  I.  Neap.  3037  und  Henz.  7382  Z.  10.  — 
Messis  als  Masc.  ist  allein  aus  Lucil.  (27,  47)  bei  Non.  S.  213, 
33  bekannt.  —  Penis  ist  Masc,  obgleich  es  von  den  Gramma- 
tikern übergangen  ist.  So  Naev.  bei  Fest,  unter  penem  S. 
230;  Cic  Epist.  ad  Fam.  9,  22,  2;  Catull.  15,  9;  25,  3;  Horat. 
Epod.  12,   8;    Augustus   bei  Suet.  vita  Horat.;    Priap.   6  (5),  2; 


-     1004     - 

18  (17),  1;  37,  3;  83,  19;  luven.  9,  43.  Aber  bei  Paul.  Festi 
unter  penem  S.  231  ist  penis  a  pendendo  vocata  est,  und  bei 
Charis.  Exe.  art.  gramm.  S.  106  (I  553,  29)  unter  den  nomina 
quae  apud  Romanos  feminina,  apud  Graecos  neutra:  haec  penis 
tö  cctdoXov,  von  Keil  sind  die  letzten  Worte  eingeklammert.  — 
Retis,  eine  Nebenform  zu  rete  {vergl.  unter  128),  wird  mit 
Beziehung  auf  den  Plur.  retes  als  Fem  bezeichnet  von  Charis. 
Art.  gramm.  1,  11  S.  20  (I  33,  20)  und  Exe.  art.  gramm.  8. 
100  (I  549,  28);  unter  Hinweisung  darauf,  dass  man  gewöhnlich 
sage:  in  retes  meas  incidisti.  Aber  derselbe  sagt  Art.  gramm. 
1,  15  S.  45  (161,  15):  Rete  neutrali  genere  an  retis  mascu- 
lino  dicendum  sit,  quaeritur,  ut  in  neutrali  quidem  plurali  numero 
faciat  haec  retia,  in  masculino  hi  retes.  Feminine  enim 
nuUam  capit  adfirmationem,  cum  per  deminutionem  aut  mascu- 
linum  sit,  ut  hie  reticulus,  aut  neutrum,  ut  hoc  reticulum. 
Nemo  autem  tarn  obstinatae  impudeutiae  est,  ut  dicat  feminino 
genere  haec  reticula  huius  reticulae,  quemadmodum  haec  navicula 
huius  naviculae.  Nach  Prise.  5,  8,  45  S.  659  (II  171,  7)  ist 
retis  Commune,  nach  demselben  7,  11,  55  S.  759  (II  332,  14) 
Masc.  Bei  Varro  R.  R.  3,  5,  11  ist  rete  cannabina  als  Abi.; 
sub  retem  Varro  R.  R.  3,  5,  14.  Das  Demin.  reticulus  haben 
Varro  R.  R.  3,  5,  13;  Feuestella  bei  Non.  S.  221,  35;  Plin.  N. 
H.  12,  14,  32  (59);  Ulpiau.  Dig.  19,  1,  17  §  4. 

Scobis  ist  Fem.  nach  Prise.  7,  8,  40  S.  751  (II  320,  24), 
welcher  scobs  als  Nomin.  aufstellt  (vergl.  unter  49),  und  zeigt 
dieses  Genus  bei  Cels.  8,  2;  Colum.  4,  29,  15;  7,  10,  4;  12, 
43,  4;  12,  44,  6;  Plin.  N.  H.  34,  11,  26  (111);  34,  18,  50(168); 
34,  18,  50  (170);  es  ist  Masc.  Vitruv.  8,  3,  8;  Pallad.  3,  17,  7, 
bei  welchem  jedoch  der  Leid,  educta  omni  scobe  hat,  — 
Scrobis  ist  Masc.  nach  Prob.  Cathol.  1,  40  S.  1462  (IV  20,  3) 
und  Serv.  zu  Verg.  Ge.  2,  50;  2,  288;  Fem.  nach  Non.  S.  225, 
7;  Prise,  5,  7,  41  S.  657  (II,  168,  6)  und  7,  8,  40  S.  751 
(II  320,  24),  welcher  beidemale  scrobs  als  Nomin  giebt,  und 
Phoc.  2,  14  S.  1697  (V  418,  16).  Aber  Serv.  erkennt  an, 
dass  es  auch  als  Fem.  vorkomme,  und  Non.  führt  für  das  Masc. 
aus  Plaut,  scrobes  sexagenos  und  denos  scrobes,  und  aus  Varro 
(Sat.  Menipp.  255)  in  scrobe  fodiendo  an;  die  erste  dieser  Stelleu 
haben  auch  Prob.,  Prise,  beidemale,  und  Serv.  zu  Ge.  2,  288, 
welcher  letztere  noch  bemerkt,    dass   auch  Cic.  in  Oeconomicis 


—     1005    — 

so  spreche.  Andere  Beispiele  des  Gen.  masc.  sind  Cato  R.  R, 
43,  1;  Varro  R.  R.  1,  37,  4;  Colum.  4,  1,  1;  4,  1,  5;  4,  15, 
2;  5,  5,  2;  5,  5,  4;  5,  6,  18;  5,  6,  19;  5,  10,  3;  5,  10,  7;  5, 
10,  8;  5,  10,  14;  11,  2,  28  und  arb.  4,  3;  19,  2;  Plin.  N.  H. 
9,  51,  76  (166);  15,  17,  18  (63);  17,  4,  3  (27);  17,  22,  35(168); 
17,  23,  35  (203);  17,  27,  44  (256);  18,  30,  73  (306);  19,  5, 
24  (74).  Nou.  weist  noch  auf  das  Demin.  scrobiculus  bei 
Varro  R.  R.  1  hin,  welches  wir  Colum.  4,  15,  3  und  5,  6,  8 
finden.  Für  das  Gen.  fem.  führt  Serv.  zu  Ge,  2,  288  aus 
Gracch.  an:  abunde  fossa  scrobis  est;  Serv.  an  beiden  Stellen  und 
Mart.  Capella  3  §  302  bemerken  aus  Lucan.  8,  755  exigua 
scrobe.  Ferner  findet  sich  scrobis  als  Fem.  Ovid.  Met.  7, 
243;  Colum.  4,  1,  2;  4,  1,  6;  4,  4,  1;  12,  44,  4;  Plin.  N.  H. 
16,  31,  57  (131);  Tac.  Ann.  1,  61;  15,  67;  Pallad.  1,  5,  3;  2, 
15,  4;  Prudent.  Perist.  10,  1011. 

Sentes  ist  Masc.  nach  Charis.  Art.  gramm.  1,  11  S.  20 
(I  33,  3)  und  Exe.  art.  gramm.  S.  98  (I  548,  35);  Diom.  1 
S.  315  (I  327,  31)  und  Phoc.  4,  8  S.  1708  (V  428,  7),  und 
steht  so  Plaut.  Cas.  3,  6,  1  (720)  qui  vero  hi  sunt  sentes,  im 
Ambr.  quid  s.  s.;  Verg.  Aeu.  9,  382;  Colum.  6,  3,  1;  Pallad. 
1,  34,  6;  als  Fem.  Culex  56;  in  der  angeblich  Ovidischen  Nux 
113  hat  Bährens  at  rubus  et  sentes  tantummodo  laedere  uatae, 
Riese  schreibt  nati.  -  Sudis  ist  gewöhnlich  Femin.,  aber  Masc. 
bei  Oros.  5,   24,    15  sudes   sparsi   sunt   nach  allen  Hdschriften. 

Das  Plur.  tan  tum  tolles  oder  toles  ist  Masc.  bei  Samon. 
291,  Fem.  bei  Marceil.  Empir.  15.  Die  Stellen  des  Fest. 
S.  356:  Toles  tumor  in  faucibus,  quae  per  deminutionem  ton- 
sillae  dicuntur,  und  des  Isid.  Orig.  11,  1,  57:  Toles  Gallica 
lingua  dicuntur,  quas  vnlgo  per  diminutionem  toxillas  vocant, 
quae  in  faucibus  turgescere  solent,  entscheiden  nicht  über  das 
Genus  des  Wortes.  —  Torquis  oder  torques  (vergl.  unter 
49)  hatte  nach  Prise.  5,  8,  42  S.  658  (II  169,  18)  ehemals 
verschiedene  Genera,  es  ist  Commune  nach  Charis.  1,  17  S.  1 18 
(I  145,  19)  und  Beda  de  orthogr.  S.  2802  (VII  292,  18),  Masc. 
nach  Prise.  5,  5,  28  S.  652  (II  160,  3)  und  Phoc.  2,  14  S.  1698 
(V  418,  29),  Fem.  nach  dem  Grammat.  de  dub.  nora.  S.  102 
(V  592,  5),  welcher  aus  Prop.  torqueni  auream  anführt.  Bei 
Prop.  5  (4),  10,  44  ist  torquis  uiica.  Charis.  a,  a.  U.  bringt 
mit    Bezugnahme    auf  Caper    aus    Laev.    Cypria    Ilias    torques 


—     1006    — 


gemmata  bei,  und  Non.  S.  228,  10  weist  torquis  als  Fem.  aus 
Claud.  Quadrig.  (I  fragm.  10  ed.  H.  Peter  p.  210,  7)  und  zwei 
Stellen  des  Varro  (Sat.  Menipp.  170  und  de  vita  populi  Roniani 
lib.  11)  nach.  Die  Stelle  des  Claud.  Quadrig.  ist  vollständiger 
bei  Gell.  9,  13,  7  bis  19  zu  lesen.  Andere  Belege  dafür  sind 
Ovid.  Fast.  1,  601;  Gell.  9,  13,  3;  Apul.  Flor.  12  S.  43;  Ca- 
pitol.  Pertin.  8,  4.  Für  das  Gen.  masc.  führt  Non  S.  227,  31 
und  228,  1  eine  Stelle  des  Lucil.  (11,  1)  an,  welche  bei  dem- 
selben S.  506,  24  besser  erhalten  ist,  und  die  der  Interpolation 
verdächtige  Stelle  Cic.  Off.  3,  31,  112.  Torquis  als  Masc. 
haben  ausserdem  Cic.  Fin.  1,  7,  23;  Bell.  Hisp.  26,  1;  Liv.  7, 
10,  11;  24,  42,  8;  33,  36,  13;  36,  40,  12;  43,  5,  8;  44,  14,  2; 
Plin.  N.  H.  10,  42,  58  (117);  Quintil.  6,  3,  79;  Sil.  4,  154;  15, 
256;  Stat.  Theb.  10,  518;  Suet.  Aug.  43;  lustin.  43,  5,  7;  Cal- 
purn.  Ecl.  6,  43;  Eutrop.  2,  5,  1 ;  Capitol.  Maxim.  3,  5;  Trebell. 
Poll.  Claud.  14,  5;  Vopisc.  Prob.  5,    1;    Claudian.  Laud.  Stilic. 

2,  241;  Inschr.  Orell.  1572.  —  Torris,  welches  nach  Prise. 
0,  8,  42  S.  658  (II  169,  17)  ehemals  verschiedene  Genera 
hatte,  findet  sich  nur  als  Masc,  Acc.  (439)  bei  Non.  S.  15,  24, 
wo  L.  Müller  die  Form,  torrus  hat,  Ribbeck  aber  torris;  Verg. 
Aen.  7,  506;   12,  298;    Ovid.  Met.  8,    512;    12,   272;    Val.  Fl. 

3,  116,  und  so  schreibt  Serv.  zu  Verg.  Aen.  7,  506  und  12, 
298  hie  torris  vor.  --  Unguis  ist  immer  Masc,  aber  Femin. 
nach  den  Hdschriften  bei  Veget.  Art.  veter.  (4,  3)  3,  4,  10 
inter  duas  ungues,  wofür  freilich  Schneider  p.  157  inter  duos 
ungTies  schreibt.  —  Über  vectis  sagt  Caper  de  verb.  dub. 
S.  2250  (VII  112,  3):  Vectes  hae  et  hi,  ut  veteres;  und  der 
Grammat.  de  dub.  nom.  S.  104  (V  593,  20):  Vectes  generis 
masculini,  ut  in  Psalmis  (106,  16)  „vectes  ferreos";  sed  Trogus 
genere  feminino  dixit.  Es  ist  Masc.  nach  Non.  S.  231,  8,  welcher 
dafür  eine  Stelle  des  Lucil.  (4,  34)  und  Verg.  Aen.  7,  609  bei- 
bringt. So  auch  Cato  R.  R.  31,  1;  Cic.  Nat.  Deor.  1,  8,  19; 
Ovid.  Met.  12,  452;  Vitruv.  10,  3  (8),  2;  10,  3  (8),  3;  10,  3 
(8),  6;  10,  14  (20),  1;  10,  16  (22),  12;  Claudian.  IV  cons. 
Honor.  573  und  in  Eutrop.  1,  81.  —  Das  Plur.  tantum  vepres 
ist  nach  Non.  S.  231,  13  und  Prise  5,  8,  42  S.  658  (II  169, 
19)  Commune,  nach  Charis.  Art.  gramm.  1,  11  S.  20  (I  33,  3) 
und  Exe  art.  gramm.  S.  98  (I  548,  36);  Diom.  1  S.  315  (I  327, 
32);  Phoc  4,  8  S.  1708  (V  428,  7)  und  Philarg.  zu  Verg.  Ge. 


—     1007     — 

3,  444  Masc.  Auch  Caper  de  orthogr.  S.  2244  (VII  101,  12) 
zählt  veper  vel  vepres  unter  die  Masc.  Der  Grammat.  de  dub. 
nom.  S.  102  (V  592,  lf>)  sagt:  Vepres  generis  feminini,  ut  Titus 
Livius  has  vepres.  Non.  S.  231,  13  führt  für  das  Masc.  Verg. 
Aen.  8,  645  an,  Non.  S.  231,  15  und  Philarg.  für  das  Fem. 
Lucr.  4,  62.  Andere  Beispiele  des  Masc.  sind  Yerg.  Ge.  3, 
444;  Horat.  Epist.  1,  16,  9;  Colum.  11,  3,  7;  Sidon.  Epist.  7, 
6  und  Carm.  5,  94.  Non.  S.  231,  17  weist  noch  zu  Gunsten 
des  Fem.  auf  das  Demin.  veprecula  in  einem  freilich  corrum- 
pierten  oder  interpolierten  Verse  des  Pompon.  (130)  hin,  und 
auch  Prise.  3,  6,  33  S.  613  (II  107,  9)  führt  vepreculis  bei 
Cic.  pro  Sest.  33,  72  auf  den  Nomin.  veprecula  zurück. 

Von  denjenigen  Nomina  auf  is,  welche  eigentlich 
Adject.  sind,  aber  elliptisch  als  Substant.  gebraucht  werden, 
ist  annalis,  nämlich  liber,  immer  Masc.  —  Das  Genus  von 
aqualis  ist  aus  Varro  L.  L.  5,  25,  119  matellio  a  matula 
dictus,  qui  posteaquam  longius  a  figura  matulae  discessit,  [et] 
ab  aqua  aqualis  dictus,  nicht  zu  erkennen;  und  Plaut.  Mil.  3, 
2,  39  (856)  ist  aqualis  mit  folgendem  ea  allein  aus  der  ed.  pr. 
fortgepflanzt,  im  vet.,  decurt.  und  Vat.  ist  avilis  hie,  im  Leipz. 
aulis  hie,  Ritschi  hat  aula  sie  vermutet.  Das  Demin.  aquali- 
culus  beweist  nichts  für  das  Genus  von  aqualis,  da  es  in  der 
Bedeutung  nicht  mit  demselben  zusammengehört.  —  lugalis, 
nämlich  equus,  ist  Masc,  Verg.  Aen  7,  280;  Sil.  16,  400; 
Claudian.  Rapt.  Pros.  2,  319;  sacros  iugales  Ovid.  Met.  5,  661 
auch  von  den  angues  (vergl.  v.  642),  aber  Hyrcanae  iugales 
Stat.  Theb.  4,  678  von  den  Tigern  des  Bacchus  (vergl.  v.  658).  — 
Molaris,  nämlich  entweder  dens  oder  lapis,  ist  überall  Masc.  — 
Natalis,  nämlich  dies,  ist  ebenfalls  immer  Masc,  Cic.  Epist. 
ad  Att.  7,  5,  3;  Verg.  Ecl.  3,  76;  Horat.  Carm.  4,  11,  18; 
TibuU.  1,  7,  63;  4,  8,  1;  4,  9,  2  und  dessen  Nachahmer  3,  5, 
17;  Lucan.  7,  391;  Mart.  10,  27,  1;  Plin.  Epist.  3,  7,  8;  10, 
28,  2;  Suet.  Calig.  49.  Das  Genus  des  Plur.  natales,  Herkunft, 
ist  nicht  angezeigt.  —  Novalis,  nämlich  terra,  ist  Fem.,  Verg. 
Ge.  1,  71;  Claudian.  Mall.  Theod.  Cons.  177;  in  Eutrop.  1, 
454;  PaUad.  1,  6,  13;  2,  10,  1.  —  Pugillarcs,  nämlich  eo- 
dicilli,  ist  Masc,  wie  pugillares  citrei  und  eborei  in  den  Lem- 
mata zu  Mart.  14,  3,  5;  vergl.  unter  112. 

Die  Nomina  mit  Stämmen  auf  i,    welche  im  Nomin. 


—     1008     - 

kein  s  annehmen,  sind  Neutra,  mögen  sie  im  Nomin.  das 
i  beibehalten,  wie  bei  den  aus  anderen  Sprachen  entlehnten  ge- 
schieht, oder  dasselbe  in  e  übergehen  lassen,  wie  dies  in  den 
ursprünglich  Lateinischen  Statt  findet  (vergl.  unter  49);  und  so 
Äuch  die  aus  äre  und  äle  in  är  und  äl  verkürzten  (vgl. 
unter  147  und  148). 

150.  In  der  vierten  Declin.  sind  die  Nomin.  auf 
US  im  allgemeinen  Masc,  die  auf  u  ohne  Ausnahme 
Neutra.  Von  denen  auf  us  sind  nach  Prise.  5.  6,  33  S.  654 
(II  162,  10)  und  Phoc.  2,  16  S.  1699  (V  420,  6)  Fem.  manus. 
porticus,  tribus,  und  die  schon  bei  der  zweiten  Declin.  auf- 
geführten colus  und  dorn  US  (bei  Phoc.  fehlt  tribus);  dazu 
kommen  die  Plur.  tantum  idus  und  quinquatrus,  die  nach 
ihrer  Bedeutung  dem  weiblichen  Geschlecht  angehörenden 
anus,  socrus  und  prosocrus,  nurus  und  pronurus,  und 
die  Baumnamen  (vergl.  unter  140). 

Acus  war  Masc.  nach  Prob.  Cathol.  1,  41  S.  1463  (IV 
20,  27),  wo  noch  bemerkt  wird :  deminutio  genus  servat,  hie 
aculeus,  non  haec  aculea.  Prise.  5  6,  33  S.  654  (II  162,  10) 
«rklärt  es  für  ein  Masc,  aber  er  gesteht  ein:  in  usu  frequenter 
haec  acus  invenimus;  nach  demselben  6,  14,  75  S.  712  (II 
259,  9)  ist  es  Commune.  An  beiden  Stellen  werden  für  das 
Gen.  fem.  Lucan.  10,  142  und  luven.  2,  94;  6,  498  angeführt, 
und  unter  Bezugnahme  auf  Prob,  auf  das  Demin.  aculeus  hin- 
gewiesen. Als  Masc.  steht  acus  Plin.  N.  H.  26,  1,  4  (5)  evulso 
acu  tam  parvo  ut  vix  cerni  posset.  —  Porticus  ist  als  Masc. 
gebraucht  C.  I.  L.  2,  3420  binos  porticus  und  I.  Neap.  244 
porticum  qui  est;  die  letztere  Inschr.  ist  aber  nicht  unver- 
dächtig. —  Arcus  der  Regenbogen  als  Fem.  giebt  Prise.  6, 
14,  74  S.  712  (II  259,  7)  aus  Enu.  (Ann.  428);  Serv.  zu  Verg. 
Aen.  5,  610  sagt:  Notandum  sane  etiam  de  iride  arcum 
genere  masculino  dicere  Virgilium;  Catullus  et  allii  genere 
feminine  ponunt,  referentes  ad  originem.  Prise.  5,  8,  42  S.  658 
(II  169,  9)  zählt  arcus  unter  den  Nomina  auf,  welche  bei  den 
vetustissimi  ohne  Unterscheidung  der  Bedeutungen  verschiedene 
Genera  hatten.  —  Dass  metus  ehemals  Fem.  war,  lehren  Fest, 
unter  malo  cruce  S.  150  und  unter  specus  S.  343,  und  Paul. 
Festi  unter  corius  S.  66;  der  letztere  unter  metus  S.  123  hat 
einen  Vers    des    Enn.   (Fab.  411)  erhalten:    Vivam    an    moriar. 


—     1009     - 

nuUa  in  me  est  metus.  Fest,  unter  recto  fronte  S.  286  bemerkt 
aus  Enn.  (Ann.  526)  nulla  metus,  und  Non.  S.  214,  9  aus  dem- 
selben ni  metus  ulla  tenet. 

Das  gewöhnlich  als  Adverb,  gebrauchte  noctu 
(Adverb.  15)  nimmt  in  der  alten  Sprache  Adjekt,  und 
Pronom.  fem.  Gen.  zu  sieh.  Plaut.  Amph.  1,  1,  116  (272); 
1,  1,  248  (404);  2,  2,  99  (731)  und  Trin.  4,  2,  27  (869)  hac 
noctu  imd  Amph.  1,  1,  256  (412);  Älil.  2,  4,  28,  (381)  noctu 
hac  (im  Ambr.  nocte);  Afran.  (105)  bei  Non.  S.  207,  32  intem- 
pesta  noctu;  Macrob.  Sat.  1,  3,  16  noctu  futura,  cum 
media  esse  coeperit,  welcher  Ausdruck  bei  demselben  1,  4,  2; 
1,  4,  17;  1,  4,  18  gerechtfertigt  wird  durch  qua  noctu  con- 
cubia  und  hac  noctu,  welches  bei  Enn.  (Ann.  157  und  256), 
und  noctu  multa,  welches  bei  Claud.  Quadrig.  (lib.  III  fragm. 
45  ed.  H.  Peter  p.  222,  6)  gelesen  wurde;  hesterna  noctu 
Gell.  Lemma  zu  8,  1.  Die  Worte  des  Cato  R.  R.  156,  3  ponito 
pociUum  in  sereno  noctu  beweisen  nicht,  dass  noctu  Masc.  ist, 
da  in  sereno  als  Neutr.  von  noctu  za  trennen  ist. 

Über  das  Genus  von  penus  vergl.  die  unter  129  ange- 
führten Stellen  des  Gell.  4,  1,  2;  Serv.  zu  Verg.  Aen.  1,  703; 
Charis.  1,  15  S.  57  (I  74,  28);  1,  17  S.  113  (I  140,  11);  Non. 
S.  219,  28;  Prise.  5,  8,  44  S.  658  (II  170,  14);  6,  14,  76  S. 
713  (II  260,  17)  und  de  nom.  et  pronom.  et  verbo  1,  9  S.  1303 
(m  445,  10);  Cledon.  S.  1895  (V  40,  8).  Von  diesen  giebt 
Serv.  aus  Lucil.  (16,  5)  legata  penus;  Non.  imd  Prise,  aus 
demselben  (lib.  ine.  89)  magna  penus;  Charis.  1,  17  S.  113 
(l  140,  11)  und  Cledon.  (V  40,  11)  aus  Pompon.  (183)  tarn 
pulchra  penu;  Charis.  1.  15  S.  57  (I  74,  30)  aus  Verg.  Aen. 
1,  703  longam  penum,  und  dieser  Lesart,  welche  statt  der 
gewöhnlichen  ordine  longo  cura  penum  struere  aus  dem  Pal. 
bemerkt  wird,  gedenkt  Gell.  4,  1,  15.  Bei  Non.  S.  219,  30  ist 
auch  nach  Ankündigung  von  Beispielen  des  Gen.  masc.  aus 
Pompon.  (41 1)  omnem  ceterum  aliam  penum  (das  vorher- 
gehende unum  peuum  quae  ist  in  vinum  panemque  berichtigt), 
und  aus  Nov.  (16 1)  meam  penum  im  Harl.  (sonst  mea  in 
penum).  Häufig  ist  penus  als  Fem.  bei  den  Rechtsgolehrten, 
LabeoDig.  33,  10.  12;  lulian.  Dig.  36,  2,  19  (hier  in  der  Form 
peno);  Papinian.  Dig.  45,  1,  115  §  2;  Ulpian.  Dig.  33,  9,  1; 
33,  9,  3  §  2;  33,  9,  3  §  3;  33,  9,  3  §  4;  Paul.  Dig.  33,  9,  4; 

Neue-Wagener,  Formenlehre.    I.    3.  Aufl.  "* 


—     1010     — 

33,  9,  4  §  1;  33,  9,  4  §  4;  33,  9,  4  §  5;  33,  9,  4  §  6;  36,  2, 
24;  Marcian.  Dig.  33,  9,  2.  Ferner  longa  penus  Auson.  Idyll. 
3,  28;  penum  regiam  Pacat.  Paneg.  Theodos.  Aug.  13,  4; 
penum  cellariam  Fulgent.  Expos,  serm.  antiq.  S.  563  im 
Gud.  2.  Penus  als  Masc.  ist  ausser  der  von  Charis.,  Prise, 
und  Cledon.  angeführten  Stelle  Plaut.  Pseud.  1,2,45(178)  noch 
Prudeut.  c.  Symmach.  2,  918  penu  pro  virginis  ulciscendo. 
Bei  Donat.  2,  4,  2  S.  1747  (IV  375,  32),  wo  unter  den  zwischen 
dem  Masc.  und  Fem.  schwankenden  Nomina  pinus  auftritt, 
empfiehlt  Lindemann  penus,  mit  Hinweisung  auf  Pompei. 
Comment.  S.  152  (V  163,  15).  Daselbst  ist  nämlich  in  der 
Aufzählung  der  Nomina  incerti  generis  inter  masculinum  et  fe- 
mininum,  ut  cortex  radix  finis  stirps  pinus  pampinus,  im 
Wolfenb.  in  pinus  das  i  getilgt  und  von  anderer  Hand  paenus 
gesetzt,  jedoch  zuletzt  pinus  hergestellt,  welches  beide  Sangerm. 
haben.  Penus  als  Neutr.  folgt  der  dritten  Declin.,  und  hat 
im  Gen.  penoris. 

Specus  als  Fem.  belegen  Fest,  unter  specus  S.  343; 
Serv.  zu  Verg.  Aen.  7,  568;  Non.  S.  222,  25  und  Prise.  6,  14, 
75  S.  713  (II  259,  23)  mit  einem  Verse  aus  Enn.  (Ann.  486); 
Fest,  fügt  einen  Vers  des  Pacuv.  (99),  Prise,  einen  anderen 
unter  dem  Namen  desselben  Dichters  (252)  hinzu,  welchen 
Nonius  dem  Accius  zuschreibt;  L.  Müller  hat  jetzt  auch  Pacu- 
vius  statt  Accius  gesetzt.  Als  Fem.  steht  das  Wort  ferner  bei 
Sil.  6,  276;  Frontin.  Aquaed.  17  (bei  welchem  es  sonst  als 
Masc.  gebraucht  wird)  und  Gell.  5,  14,  18,  welche  letztere 
Stelle  Prise,  deshalb  anführt.  Gewöhnlicher  ist  das  Gen.  masc. 
Nach  Serv.  zu  Verg.  Ge.  4,  418  und  Aen.  7,  568,  auf  welchen 
Prise,  a.  a.  0.  Bezug  nimmt,  ist  im  Sing,  hoc  specus,  im 
Plur.  hi  specus  vorzuziehen.  Aber  specus  als  Neutr.  ist  bei- 
nahe ebenso  selten,  wie  der  Nomin.  oder  Accus,  specu,  vergl. 
unter  129.  Ein  Beispiel  des  Masc.  im  Sing,  giebt  Non.  S.  222, 
25  aus  Varro  Rer.  divin.  IUI;  andere  sind  Ovid.  Met.  3,  29; 
7,  409;  11,  235  und  Fast.  4,  495;  Liv.  10,  1,  5;  Tac.  Ann. 
16,  1;  16,  3;  Gurt.  9,  8,  14,  und  insbesondere  im  Abi.  Sing. 
Liv.  1,  21,  3;  1,  56,  10;  7,  6,  1;  10,  10,  1;  Senec.  Agam.  2; 
Tac.  Ann.  4,  59;  ein  Beispiel  des  Masc.  im  Plur.  hat  Non. 
S.  222,  33  aus  Enn.  (Fab.  148);  andere  sind  Catull.  61,  28; 
Horat.    Carm.   3,  25,  2;    Liv.    39,  13,    13;    Senec.    Med.    745; 


—     1011     — 

Phaedra  1210;    Tro.  186    und    Thyest   105;    Tac.    Ann.  12,  57 
und  Germ.   16;  Petron.  89  v.  7. 

Die  Verbalia  auf  us  sind  sämtlich  Masc.  Bei  Ulpian. 
Dig.  24,  3,  7  §  12:  Si  fundum  viro  uxor  in  dotem  dederit,  is- 
que  inde  arbores  deciderit,  si  hae  fructus  intellegantur,  pro 
portione  anni  debent  restitui,  bezieht  sich  hae  auf  das  vorher- 
gehende arbores. 

151.  Die  Nomina  der  fünften  Declination  sind  bei- 
nahe alle  Feminina;  nur  dies  und  meridies  sind  Masc, 
doch  kommt  dies  im  Sing,  oft  genug  als  Fem.  vor.  Prob,  de 
nom.  S.  218  (IV  210,  6):  Dies  cuius  generis  sit,  quaeritm*. 
Quidam  putant  generis  feminini  esse,  quia,  quaecumque  nomina 
ablativo  casu  numero  singulari  e  littera  producta  terminantur, 
generis  sunt  feminini,  ut  ab  hae  re  et  ab  hae  spe,  item  ab  hae 
die.  Contra  plerique  masculini  generis  esse  dixerunt,  quia  neque 
in  numero  neque  in  qualitate  femininum  genus  recipit;  numero 
sie,  paucos  dies,  non  paucas  dicimus;  qualitate,  quia  dies  festos 
et  non  festas  dicimus.  Potest  tamen  in  adverbio  genus  depre- 
hendi,  ut  hodie,  quod  significat  hoc  die.  Observabimus  tamen 
secundum  veteres  hanc  differentiam,  qui  spatium  diui'nae  lucis 
significantes  rriv  ^fisgav  masculino  genere  dixerunt,  ut  Ver- 
gilius  (Aen.  2,  218):  Nos  delubra  deum  miseri,  quibus  ultimus 
esset  ille  dies;  feminino  autem  genere  absolute  tempus:  Quam 
nee  longa  dies  pietas  nee  mitigat  ulla  (Verg.  Aen.  5,  783). 
Dies,  cum  praesens  tempus  significat,  generis  est  masculini; 
cum  praeteritum  aut  futurum,  feminini,  ut  Donec  longa  dies  per- 
fecto  temporis  aevo  (Verg.  Aen.  6,  745).  Charis.  1,  15  S.  85 
(T  110,  8):  Dies  communis  generis  est.  Qui  masculino  genere 
dicendum  putaverunt,  has  causas  reddiderunt,  quod  dies  festos 
auctores  dixerunt,  non  festas,  et  quartum  et  quintum  Kalendas, 
non  quartam  nee  quintam,  et  cum  hodie  dicimus,  nihil  aliud 
quam  hoc  die  intellegitur.  Qui  vero  feminino,  catholico  utuntur, 
quod  ablativo  casu  e  nonnisi  producta  liniatur,  et  quod  demi- 
nutio eins  diecula  sit,  non  dieculus,  ut  ait  Terentius  (Audr.  4, 
2,  27):  Quod  tibi  addo  dieculam.  Varro  autom  distinxit,  ut 
masculino  genere  unius  diei  cursum  signihcaret,  feminino  autem 
temporis  spatium;  quod  nemo  servavit.  Nam  et  secundum 
distinetionem  dixit  Vergilius  (Aen.  2,  324):  Venit  summa  dies, 
id  est  tempus;  et  (Aen.  4,  169)  Ille  dies  primus   leti,   pro   uno 

64* 


-     1012        - 

die.  Tarnen  et  femiuino  genere  diei  spatium  significat,  cum  ait 
(Aen.  5,  104):  Exspectata  dies  aderat.  Serv.  zu  Verg.  Aen.  2, 
324:  Dies  si  feminino  genere  ponatur,  ternpus  significat,  ut 
(Aen.  5,  783)  Quam  nee  longa  dies;  si  masculino  vero,  ipsum 
diem.  Et  de  masculino  genere  tria  observanda  sunt,  in  quali- 
tate,  numero,  adverbio;  in  qualitate,  serenus  si  dies,  non  serena; 
numero,  (Aen.  2,  126)  Bis  quinos  silet  ille  dies,  non  bis  quinas; 
adverbio,  hoc  die,  non  bac  die.  Ceterum  diecula  nihil  prae- 
iudicat,  quia  multa  diminutiva  recedunt  a  nominibus  primae 
positionis,  ut  scutum  scutella,  canis  canicula,  rana  ranunculus. 
Non.  S.  522,  2:  Diem  volunt,  cum  feminino  genere  dicimus, 
tempu.s  siguificare,  masculino  diem  ipsum.  Nos  contra  iuveni- 
mus.  Turpilius  Paedio  (159):  Quando  equidem  amorem  inter- 
capedine  ipse  lenivit  dies;  id  est  ipsum  tempus.  Pacuvius 
Duloreste  (115);  Gnatam  despondit,  uuptiis  hanc  dat  diem. 
Virgilius  Aeneidos  lib.  II  (v.  132):  Ergo  dies  infanda  aderat, 
mihi  Sacra  parari.  Prise.  5,  5,  26  S.  651  (II  158,  11):  In  es 
productam,  si  sint  quintae  declinationis,  feminina  sunt.  Exci- 
pitur  unum  dies,  quod  tam  masculiui  quam  feminin!  generis  in 
singulari  numero  invenitur.  Ex  quo  et  diminutio  fit  diecula. 
Terentius  in  Andria  (4,  2,  27):  Eho  impudens,  non  satis  est, 
quod  tibi  dieculam  addo?  pro  dilatione  aiiqua  temporis.  In 
plurali  vero  semper  masculinum  invenitur;  non  enim  incertum 
tempus  videtur  siguificare,  quod  plerumque  in  feminino  genere 
invenimus  numeri  singularis.  Ideo  autem  diximus  plerumque, 
quod  invenitur  in  usu  et  pro  certo  tempore  femininum  et  pro 
incerto  masculinum  e  contrario.  Virgilius  in  II  (v.  324):  Venit 
summa  dies  et  ineluctabile  tempus  Dardaniae.  Lucanus  in  III 
(v.  138):  Non  usque  adeo  permiscuit  imis  longus  summa  dies, 
ut  non,  si  voce  Metelli  servantur  leges,  maliut  a  Caesare  tolli. 
Statins  in  I  (v.  638):  Longumque  in  saecula  digne  promeriture 
diem.  Ex  eo  quoque  compositum  semper  masculinum  est,  hie 
meridies,  certum  enim  significat  tempus  diei.  Terentius  in 
Adelphis  (5,  3,  62):  Ipso  meridie  stipulam  coUigendo.  Derselbe 
7,  19,  92  S.  780  {II  365,  12):  Quinta  declinatio  terminationem 
habet  nominativi  unam  in  es  productam,  et  sunt  omnia  feminin! 
generis  et  Latina.  Excipitur  unum  dies,  quod  in  singulari 
numero  tam  masculini  quam  feminin!  generis  invenitur.  Ut 
Lucanus  in  II  (v.  98):  Pro  fata,  quis   ille,    qu!s    fuit    ille  dies? 


—     1013     — 

Virgilius  in  IUI  Aeneidos  (v.  169):  Ille  dies  priinus  leti  priinus- 
que  malorum  causa  fuit.  Idem  in  11 '•  Venit  summa  dies  et  ine- 
luctabile  tempus  Dardauiae.  In  plurali  vero  semper  masculini 
invenitur,  hi  dies,  sicut  etiam  ab  eo  compositum  semper  ma- 
sculini generis  est,  hie  meridies.  Terentius  in  Adelphis:  Prae- 
terea  meridie  ipso  faciam  ut  stipulam  colligat.  Der  vorgebliche 
Ascon.  zu  Cic.  Verr.  Act.  1,  2,  6  sagt:  Dies  femiuino  genere 
tempus,  et  ideo  diminutive  diecula  dicitur  breve  tempus  et  mora. 
Dies  horarum  XII  generis  masculini  est;  unde  hodie  dicimus, 
quasi  hoc  die.  Charis.  Art.  gramm.  1,  10  S.  18  (I  31,  12): 
Profertur  autem  per  es,  velut  hie  et  haec  dies  huius  diei;  dum 
tamen  sciamus  pluraliter  feminine  hae  dies  et  has  dies  non 
oportere  nos  dicere,  quamvis  singulariter  feminine  dicamus; 
derselbe  Exe.  art.  gramm.  S.  96  (I  547,  19):  Exempla,  hie  dies 
haec  dies  huius  diei;  dum  tamen  sciamus  pluralem  feminine 
hae  dies  et  has  dies  non  oportere  nos  dicere,  quamvis  singu- 
lariter feminine  dicimus.  Diom.  1  S.  281  (I  304,  34):  Dum 
tamen  sciamus  feminine  genere  pluralem  numerum  non  de- 
bere  diei,  id  est  hae  dies,  quamvis  singulariter  et  feminine 
genere  dicamus.  Prise.  Partit.  XII  vers.  Aen.  3,  71  S.  1236 
(III  475,  20):  Quia  omnia  nomina  quintae  declinationis  feminiua 
sunt  excepto  dies,  quod  in  singulari  numero  tam  masculinum 
quam  femininum  invenitur,  in  plurali  vero  masculini  dumtaxat. 
Est  etiam  nomen  quod  ab  eo  componitur,  hoc  est  meridies, 
masculini. 

Dies  ist  Fem.  vorzüglich  da,  wo  es  einen  bestimmten 
Tag,  wie  den  zu  einer  Gerichtsverhandlung  oder  zu  irgend 
einem  anderen  Geschäft  festgesetzten,  bezeichnet.  So  dies 
dicta  von  einer  Anklage  Cic.  pro  Flacc.  32,  77  und  in  Vatin. 
17,  41;  de  domo  22,  57;  31,  83;  Liv.  2,  35,  6;  2,  41,  11;  2, 
52,  6;  3,  13,  4;  3,  31,  5;  3,  56,  10;  3,  58,  10;  3,  66,  2;  4, 
11,  7;  5,  11,  4;  5,  29,  6;  5,  32,  8;  6,  1,  6;  7,  28,  9;  8,  22, 
3;  10,  13,  14;  10,  46,  16;  24,  43,  2;  26,  2,  7;  38,  56,  1;  38, 
Ö6,  2;  38,  56,  7;  39,  52,  9;  43,  8,  9;  43,  16,  12;  44,  22,  9; 
Val.  Max.  8,  1  damn.  5.  Dies  dicta  und  diem  dicere  qua 
oder  diem  primam  quamque  dicere  von  anderen  Geschälten 
Cic.  Epiat.  ad  Fam.  16,  10,  2;  Caes.  bell.  Gall.  1,  6,  4;  Liv. 
29,  1,  5;  42,  48,  4;  45,  12,  10;  45,  12,  12.  Dies  cdicta. 
edicere   in   eam   diem,    cdiccre    diem   qua,    und   ad   diem 


—     1014     -^ 

quam  edixerat,  in  quam  diem  edicta  erant  Cic.  Verr. 
Acc.  1,  54,  141;  Liv.  22,  33,  9;  23,  31,  5;  23,  48,  12;  27,  37, 
11;  29,  1,  3;  33,  14,  11;  34,  8,  6;  34,  56,  12;  42,  28,  4.  Dies 
indicta  und  in  priinam  quamque  diera  indictis  feriis  Liv. 
10,  27,  3;  27,  30,  6;  42,  10,  15.  Dies  prodicta  (zuweilen 
in  producta  oder  in  prodita  verderbt)  und  improdicta  Cic.  Epist. 
ad  Q.  fr.  2,  3,  1;  2,  7  (2,  5,  4);  de  domo  17,  45;  Liv.  2,  61, 
8;  3,  58,  6;  25,  13,  7;  38,  51,  1.  Diem  praedicere  qua 
Liv.  22,  38,  10.  Nuntium  misit  qua  die  Liv.  25,  13,  6. 
Dies  edita  Liv.  40,  39,  4.  Proseripta  die  Cic.  Verr.  Acc. 
1,  54,  141.  Dies  stata  Liv.  27,  23,  7;  34,  41,  1.  Die  sta- 
tuenda  und  statuta  Liv.  26,  17,  6;  31,  29,  1;  43,  10,  3. 
Dies  praestituta,  praestituere  diem  intra  quam  oder 
quam  ante,  und  praestituere  diem  mit  nachfolgendem  istam 
diem,  Plaut.  Pseud.  1,  3,  140  (374);  2,  2,  28  (623);  Terent. 
Phorm.  3,  2,  38  (523);  Cic.  Verr.  Acc.  1,  56,  148;  1,  56,  149; 
3,  14,  37;  in  Vatin.  15,  37  und  Tusc.  1,  39,  93;  Corn.  Nep. 
Chabr.  3,  1;  Liv.  6,  4,  5;  10,  20,  16;  45,  11,  11.  Dies  con- 
stituta,  eam  diem  constituit,  ea  dies  quam  constituerat, 
diem  constituit  qua,  Cic.  Verr.  Acc.  2,  15,  38;  Catil.  1,  9, 
24;  pro  Caec.  11,  32  und  Epist.  ad  Fam.  2,  11,  1;  Caes.  bell. 
Gall.  1,  4,  2;  1,  8,  3;  Liv.  27,  16,  13;  44,  19,  4.  Dies  com- 
posita  Liv.  25,  16,  9.  Dies  praefinita  Cic.  pro  Rose. 
Amer.  45,  130.  Dies  certa  Cic.  Epist.  ad  Att.  6,  2,  9  und 
Nat.  Deor.  3,  34,  84;  Caes.  bell.  Gall.  1,  30,  4;  5,  1,  8;  Liv. 
1,  50,  1;  1,  52,  5;  4,  36,  3;  5,  19,  4;  26,  12,  5;  26,  34,  7; 
27,  30,  6;  27,  38,  3;  28,  11,  11;  34,  22,  6;  38,  1,  8;  38,  34, 
2;  38,  38,  6;  39,  17,  2;  45,  25,  6.  Ferner  opinor  esse  in  lege, 
quam  ad  diem  proscriptiones  venditionesque  fiant  Cic.  pro 
Rose.  Amer.  44,  128;  quam  diem  testium  postularet  pro 
Scaur.  2,  23;  borti  qam  in  diem  proscripti  sint  Cic.  Epist.  ad 
Att.  12,  49,  2  und  in  eam  diem  cadere  nummos  qui  debentur 
Epist.  ad  Att.  15,  20,  4;  quam  ad  diem  frumentum  deberi 
sciebat  Caes.  bell.  Gall.  6,  33,  4;  quam  ante  diem  in  castra 
adduci  velit  bell.  Gall.  7,  31,  4  und  praeterita  die  qua 
suorum  auxilia  exspectaverant  bell.  Gall.  7,  77,  1;  in  eandem 
diem  pecuniae  frumentum  et  cetera,  quae  belli  usus  postulabat; 
praebenda  publicani  se  conducturos  professi  erant  Liv.  34,  6,  13. 
Doch  ist  auch  status  dies  in  einem  Zwölftafelgesetz  bei 


—     1015     — 

Cic.  Off.  1,  12,  37;  status  condictus  Plaut.  Cure.  1,  1,  5; 
dies  praefinibatur  quo  die  adessent  Cincius  bei  Gell.  16,  4,  3, 
dann  Status  condictusve  dies  Grell.  16,  4,  4,  und  die  qui 
prodictus  est  16,  4,  5;  status  dies  auch  bei  Fest.  S.  314; 
Pliu.  Epist.  9,  39,  1;  Suet.  Claud.  1;  Flor.  1,  13,  16.  Hie  nuptiis 
die  tust  dies  Terent.  Andr.  1,  1,  75  (102).  Dies  colloquio 
dictus,  hibernis  oppugnandis  dictum  diem,  certum  diem 
conveniendi  dicit  Caes.  bell.  Gall.  1,  42,  4;  5,  27,  5;  5,  57,  2, 
Dies  praestitutus,  statutus  comitiis  constitutus,  indictus 
concilio,  ad  conveuiendum  exercitui  dictus,  eo  die  qui  dictus 
erat,  Liv.  3,  22,  4;  24,  27,  1;  27,  16,  16;  36,  6,  6  im  Bamb.; 

36,  8,  2;  44,  17,  3;  C.  L  L.  2,  1964  Col.  1  Z.  25;  prodicto 
oder  praedicto  die  Liv.  6,  20,  11  (in  anderen  Büchern  pro- 
ducta, prodicta  oder  praedicta  die);  in  quem  diem  primum 
potuit  edixit,  die  quem  dixerat  ad  conveuiendum  militibus, 
diem  edicerent  quo  convenirent,  Liv.  27,  6,  2;  35,  3,  2;  40, 
26,  6.  Quo  die  frumentum  militibus  metiri  oporteret  Caes. 
bell.  Gall.  1,  16,  5  und  quem  ad  diem  ad  legionem  reverti 
constituerat  bell.  Gall.  6,  35,  1. 

Regelmässig  wird  gesagt  hie  dies,  ille  dies,  eo  die  und 
eo  ipso  die,  Drakenb.  zu  Liv.  27,  13,  6  und  30,  22,  3.    Aber 
doch  pluribus  ea  die  vulneratis  Liv.  44,  4,  6;  qua  die  Hannibal 
est  transgressus  Liv.  23,  13,  2  und  qua  die  magistratum  inissent 
Liv.  42,  28,  7;  ad  hanc  diem,  ad  illam  diem,  ad  eam  diem 
ad  quam  diem  Cic.  Verr.  Acc.  1,  12,  34;  4,  58,  130;  Catil.  3 
7,  17;  post  red.  in  senat.  11,  27;   Epist.  ad  Att.  3,   7,  1;  5,  5 
1;  12,  32,  1;  Liv.  1,  59,  8;  2,  21,  6;  4,  10,  1;  6,  23,  9;  8,  7 
16;  8,   25,  3;  8,  33,  17;  9,  36,  1;   10,  38,  1;   22,  22,  11;  22 
38,  3;    23,  26,  1;    23,  44,  1;    24,   14,   4;   25,  4,  3;    28,  38,  4 
29,  1,  23;  29,  16,  4;  29,  18,  4;  30,  20,  6;  30,  22,  3;  32,  8,  9 
32,  28,  4;  33,  1,  1;  35,  42,  2;  38,  37,  10;  39,  33,  6  (ad  eum 
diem  hat  Aischefski  Liv.  22,  61,  10  ohne  Hdschr.  geschrieben 
ante  eam  diem  Cic.  Epist.   ad  Fam.  13,   57,    1  und  Epist.  ad 
Att.  2,  11,  2;    13,  45,  1;    Liv.  5,  9,  8;    8,  18,  11;  31,  25,  10 
38,  36,  6;  post  eam  diem  Liv.  25,  22,  12;  35,  7,  3;  ex  hac 
die,    ex  illa  die,    ex  ea  die,    qua   ex  die  Cic.  in  Pison.  25 
61  und  Verr.  Acc.  1,  12,  34;    Caes.  bell.  civ.  1,  5,  4;   Liv.  6 

37,  11;  27,  17,  14;  34,  35,  3;  35,  7,  3;  40,  46,  5;  a  qua  die 
Caes.  bell.  civ.   1,  36,  5.     Über  dies  in  den  mit  ante,  ad,  post. 


—     1016     — 

ex  zusammengesetzten  Verbindungen,  vergl.  Kühnast,  Livianische 
Syntax  S.  33;  Sirker,  Taciteische  Formenlehre  S.  21;  Becher, 
Über  den  Sprachgebrauch  des  Caelius  S.  10;  J.  H.  Schmalz, 
Antibarbarns  von  Krebs  I  402  und  Über  den  Sprachgebrauch 
des  Asinius  Pellio  S.  9;  C.  Wagener,  Philolog.  Rundschau  II 
1527  und  Philologus  N.  F.  I  551.  lila  die  quaestione  liberatos 
esse  Cic.  Brut.  22,  88  ist  gerechtfertigt  durch  die  Beziehung 
auf  dies  dicta;  illam  diem  negabat  esse  mense  Maio,  istam 
non  negabat  Cic.  Epist.  ad  Att.  13,  5,  1  geht  auf  Tage,  die  zur 
Betreibung  von  Geschäften  bestimmt  sind;  dum  dies  ista  venit 
qua  exercitus  moveatis  Liv.  8,  7,  7  bezeichnet  den  dafür  fest- 
gesetzten Tag;  ubi  ea  dies  venit  oder  advenit  bezieht  sich  bei 
Caes.  bell.  Gall.  7,  3,  1  aaf  das  vorhergehende  tempore  eius 
rei  constituto  7,  2,  3,  und  bei  Liv.  23,  49,  1  auf  edixit  qua  die 
23,  48,  12,  wie  34,  35,  3  auf  ex  qua  die,  und  38,  1,  9  auf  die 
certa  §  8,  desgleichen  eadem  die  31,  11,  1  auf  ad  conveniendum 
diem  edixerat. 

Ferner  unus  dies  und  uno  die,  Drak.  zu  Liv.  28,  28, 
9;  alterum  diem  und  alter o  die,  Drak.  zu  Liv.  37,  29,  2 
(auch  Liv.  31,  14,  2  ist  im  Bamb.  altero  die  quam  solvit);  per 
diem  totum  und  toto  die,  Drak.  zu  Liv.  27,  13,  1  (auch 
Liv.  1,  50,  2  ist  in  den  besten  Hdschr.  toto  die);  hodierno 
die  Liv.  10,  25,  2;  27,  13,  7;  44,  38,  7;  hesterno  die  Cic. 
Catil.  2,  3,  6;  2,  6,  12;  Liv.  1,  51,  4;  7,  35,  5;  25,  38,  9;  27, 
13,  4;  27,  13,  5;  32,  21,  2;  40,  10,  7,  doch  hesterna  die 
Cic.  de  erat.  3,  6,  22;  Liv.  40,  9,  10;  44,  38,  1,  und  so  haben 
mehrere  Hdschr.  in  beiden  aus  Cic.  Catil.  2  angeführten  Stellen; 
crastino  die  Liv.  2,  56,  9;  10,  25,  2;  24,  38,  5;  26,  36,  5; 
27,  13,  8;  36,  17,  16;  44,  38,  7;  crastina  die  Liv.  3,  20,  4; 
3,  46,  8;  postero  die  Cic.  Tusc.  5,  35,  100;  5,  40,  118; 
Caes.  bell.  Gall.  5,  53,  2;  Liv.  1,  12,  1;  3,  46,  4;  24,  39,  1; 
26,  48,  3;  27,  15,  1;  in  posterum  diem  Cic.  Off.  3,  14,  58, 
aber  postera  die  Liv.  2,  49,  2;  7,  8,  6;  Quintil.  6,  3,  90;  11, 
2,  43;  in  posteram  diem  Liv.  6,  22,  8;  bei  Cic.  Off.  3,  14, 
58  und  59  ist  die  ältere  Lesart  postera  die  nach  den  Hdschr.  in 
postridie  verwandelt;  die  incerto  Liv.  27,  23,  5  im  Med.,  Voss, 
und  Harl.  Ferner  die  primo,  tertio,  quarto,  quinto,  Drak. 
zu  Liv.  8,  11,  15;  aber  prima  die  Liv.  5,  42,  2;  bei  Plin.  N. 
H.   19   Prooem.    1,   3   ist    septima  die,    sexta  die,    nona  die  un- 


—     1017     — 

sicher.  Non.  S.  441,  8  sagt:  Die  quarto  et  die  quarte  hoe 
difFerre  prudentis  volunt,  quorum  tarnen  auctoritas  in  obscuro 
est,  ut  sit  die  quarto  temporis  praeteriti,  die  quarte  futuri.  Dies 
behält  das  Gren.  masc.  auch  dann,  wenn  dasselbe  Wort  in  der 
oben  dargelegten  Weise  als  Fem.  in  der  Nähe  steht.  Cic.  Verr. 
2,  15,  37  dies  advenit,  quo  die  sese  dicas  sortiturum  iste 
edixerat,  darauf  eo  die  und  illum  diem,  aber  §  38  eam  diem 
constituit  und  posteaquam  ea  dies  venit;  Epist.  ad  Att.  2.  11, 
1  diem  quo  Roma  sis  exiturus,  und  §  2  ante  eam  diem;  Caes. 
bell.  Gall.  1,  6,  4  diem  dicunt,  qua  die  ad  ripam  Rhodani 
omnes  conveniant;  is  dies  erat  a.  d.  V.  Kai.  Apr.;  bell.  Gall. 
6,  33,  4  und  5  post  diem  septimum  und  ad  eum  diem,  und 
doch  quam  ad  diem  frumentum  deberi  sciebat. 

Fem.  ist  dies  noch,  wo  es  das  Datum  eines  Briefes  be- 
deutet, wie  Cic.  Epist.  ad  Fam.  3,  11,  1  earum  epistularum  in 
altera  dies  erat  adscripta  Nonarum  Aprilium,  und  Epist.  ad  Q. 
fr.  3,  1,  3,  8  quod  antiquior  dies  in  tuis  fuisset  adscripta  litteris 
quam  in  Caesaris. 

Ferner  bezeichnet  dies  als  Fem.  eine  bestimmte  Zeit- 
dauer, eine  Frist.  Cic.  Verr.  Act.  1,  2,  6  cum  ego  diem  in- 
quirendi  perexiguam  postulavissem;  Verr.  Acc.  1,  11,  31  si, 
quam  diem  qui  istum  eripiendum  redemerunt,  in  cautione  vide- 
runt,  in  eam  diem  ego  incidissem;  Verr.  3,  7,  16  exiguam  diem 
praefinire  operi,  qua  ceteros  ab  negotio  excluderes,  ipse  in  tuo 
redemptore  nullam  certam  diem  observares;  Epist.  ad  Fam.  7, 
23,  1  nomina  se  facturum,  qua  ego  vellem  die,  und  darauf  pri- 
mum  rogare  de  die,  deinde  plus  annua  postulare;  Epist.  ad 
Att,  6,  1,  16  diem  statuo  satis  laxam;  Epist.  ad  Att.  12,  3,  2 
annua  die;  Epist.  ad  Att.  13,  3,  1  quod  dies  longior  est,  puto 
fore  istam  etiam  a  praecone  diem,  certe  ab  heredibus;  Verg. 
Ge.  3,  66  optima  quaeque  dies  miseris  mortalibus  aevi  prima 
fugit;  Liv.  34,  19,  7  dies  ad  consultandum  petita;  Liv.  36,  35, 
6  indutiis  in  diem  certam  datis;  Liv.  38,  52,  1  die  longiore 
prodicta  (in  den  Hdschr.  praedicta,  producta,  poita);  Liv.  41, 
10,  12  brevis  dies  ad  conveniendum  edicta  est;  Liv.  45,  12,  1 
dies  data  indutiis  und  45,  12,  7  die  finita.  Bei  Tac.  Ann.  12,  4 
reliquus  praeturae  dies  in  Epriuni  Marcellum  collatus  est,  ist 
ein  einziger  noch  übriger  Tag  gemeint. 

Auch  für  den   unbegrenzten   Zeitverlauf   wird    dies 


1018 


als  Fem.  gebraucht,  Plaut.  Epid.  4,  1,  18  (545);  Cic.  Epist.  ad 
Farn.  1,  6,  1;  5,  16,  6;  7,  28,  3;  Epist.  ad  Att.  12,  10  und 
Tusc.  3,  22,  53;  Lucr.  3,  908;  4,  1031;  Verg.  Aen.  5,  783;  6, 
745;  9,  7;  9,  281;  9,  447;  10,  467;  12,  202;  Horat.  Carm.  3, 
6,  45;  3,  28,  6;  4,  13,  16  und  A.  P.  293;   TibuU.  1,  4,  17;  1, 

4,  18;  4,  5,  16;  Ovid.  Amor.  3,  6,  18;  Met.  14,  148;  Fast.  1, 
232  und  Trist.  3,  8,  12;  Senec.  Cons.  Marc.  8,  1;  luven.  10, 
265;  Plin.  Epist.  8,  5,  3.  Aber  in  gleicher  Anwendung  steht 
dies  als  Masc.  bei  Turpil,  Lucan.  und  Stat.,  wie  Non.  und 
Prise,  in  den  oben  mitgeteilten  Stellen  nachweisen. 

In  freierer  Art  ist  dies  für  einen  einzelnen  Tag  öfters 
als  Fem.  gebraucht.  Cic.  de  domo  17,  45  intermissa  die 
zwischen  improdicta  die  und  prodicta  die;  Caes.  bell.  Gall.  4, 
36,  2  propinqua  die  aequinoctii;  Liv.  1,  45,  6  ut  prima  apta 
dies  sacrificio  visa  est;  Liv.  29,  24,  7  quae  prima  dies  cursum 
navibus  daret;  Liv.  44,  37,  8  nocte  quam  pridie  Nonas  Septera- 
bres  insecuta  est  dies.  Ausgedehnter  ist  der  Gebrauch  des 
Gen.  fem.  bei  Dichtern.  Plaud.  Pseud.  1,  3,  67  (301)  emito 
die  caeca  olivom,  id  vendito  oculata  die;    Lucr.  3,  899;  5,  95 

5,  1000;  Nachahmer  des  Tibull.  3,  6,  32;  Prop.  1,  13,  25;  3 
(2),  20,  18;  4  (3),  11,  70;  Ovid.  Amor.  1,  15,  24;  Fast.  2,  235 
2,  236;  3,  166  und  Trist.  4,  10,  12  una  dies;  Tibull.  2,  5,  36 
Ovid.  Met.  10,  270;  12,  150  und  Fast.  6,  239  festa  die  und 
fiesta  dies;  Verg.  Aen.  6,  429;  11,  28;  Prop.  3  (2),  11,  4 
Ovid.  A.  A.  1,  418  atra  dies;  Verg.  Aen.  7,  149;  12,  114 
Ovid.  Amor.  1,  5,  6;  1,  13,  48  und  Fast.  2,  813  orta  dies 
mit  verschiedenen  Pronom.,    Adject.    und  Particip.    fem.    Gen 

st  dies  verbunden  CatuU.  68,  152;  Verg.  Aen.  2,  132;  2,  324 
5,  43;  5,  104;  9,  107;  10,  257;  10,  508;  Horat.  Carm.  1,  13 
20;  1,  36,  10  und  Epist.  1,  1,  20;  Tibull.  1,  3,  18;  2,  4,  11 
4,  1,  205;  Prop.  3  (2),  15,  24;  4  (3),  5,  31;  Ovid.  Amor.  3 
9,  27;  A.  A.  1,  213;  1,  218;  3,  152;  Met.  3,  136;  5,  444;  Fast 
1,  8;  1,  87;  1,  658;  1,  661;  3,  788;  4,  387;  4,  819;  4,  878 
und  Trist.  4,  2,  73. 

Im  Plur.  ist  dies  nach  Prob.,  Serv,,  Charis.,  Diom.  und 
Prise,  notwendig  Masc.  So  sind  auch  stati  dies  Liv.  5,  52, 
2;  39,  13,  8;  Tac.  Eist.  4,  81.  Bei  Cic.  pro  Plane.  41,  99 
wurde  vor  Lamb.  o  reliquas  omnes  dies  noctesque  geschrieben; 
reliquos  ist  aus  dem  Barb.  m.   sec.  notiert,   Baiter  hat  reliquos 


—     1019     — 

im  Text,  ohne  eine  Var.  anzumerken.  Bei  dem  Nachahmer 
des  Tibull.  3,  6,  32  venit  post  multos  una  serena  dies,  haben 
einige  Hdschr.  und  mehrere  alte  Ausg.  multas;  multos  ist  von 
Huschke  gerechtfertigt  durch  Vergleichung  von  Verg.  Ge.  1, 
276  dies  alios,  worauf  v.  277  quintam  und  v.  284  septuma  post 
decuraam  folgt.  Aber  bei  Eumen.  Paneg.  Constantino  Aug.  9, 
3  haben  alle  bekannten  Hdschr.  longissimae  dies.  Sicher 
steht  auch  der  Titel  M.  Cato  dierum  dictarum  de  consulatu 
suo  bei  Charis.  2,  13  S.  179  (I  199,  28);  2,  13  S.  181  (I  202, 
23);  2,  13  S.  184  (I  205,  12  und  17);  2,  13  S.  185  (I  207, 
25);  2,  13  S.  186  (I  208,  23);  2,  13  S.  187  (I  209,  8);  2,  13 
S.  190  (I  213,  3  und  7);  2,  13  S.  191  (I  214,  10,  28  und  29);  2,  13 
S.  193  (I  218,  1);  2,  13  S.  194  (I  218,  15);  2,  13  S.  197 
(I  222,  31);  2,  14  S.  204  (I  229,  27);  hier  ist  also  das  im  Sing. 
dies  dicta  für  den  gerichtlichen  Termin  constante  Gen. 
fem.  im  Plur.  beibehalten. 

Meridies  ist  von  den  Grammatikern  mit  Recht  als  Masc. 
bezeichnet;  eine  Ausnahme  macht  Amm.  Marc.  26,  1  9  meri- 
diem  plenam. 


Dtnek  von  Max  Schmersow  vorm.  Zahn  &  Baendel,  Kirchbain  N.-L. 


O 


University  of  Toronto 
Library 


DO  NOT 

REMOVE 

THE 

CARD 

FROM 

THIS 

POCKET 


Acme  Library  Card  Pocket 
LOWE-MARTIN  CO.  UMJTED