^
HANDBOUND
AT THE
UNIVERSITY OF
TORONTO PRESS
f
Formenlehre
der
lateinischen Sprache
von
Friedrich Neue.
Erster Band:
Das Substantivum.
Dritte, sehr vermehrte Auflage
von
C. Wagener.
LEIPZI()^ 1002.
O. R. REISLAND.
Herrn
Ferdinand Sander
in Erinnerung
an das gemeinsam geführte Präsidium
der
45. Versainmlung deutsclier Philologen und Schulmänner
in Bremen
vom 26. bis 29. September 1899
der Herausgeber.
Inlialts-Verzeichnis.
Seite
Declination der Sabstautiva.
1. 2. Die Casus und ihre charakteristischen Buchstaben .... 1
3. Zahl der Declinationen 6
4. Nomin. und Voc. Sing, der ersten Declination 7
5. bis 7. Genit. Sing, derselben 9
8. 9. Dat. Sing 24
10. 11. Accus, und Ablat. Sing, und Nomin. und Voc. Plui". ... 28
12. Genit. Plur 29
13. 14. Dat. und Ablat. und Accus. Plur 36
15. bis 21. Griechische Nomina der ersten Declination .... 48
22. Umbildungen von solchen in die dritte Declination .... 102
23. bis 27. Nomin. und Voc. Sing, der zweiten Declination . . . 104
28. 29. Genit., Dat., Accus, und Ablat. Sing, derselben 183
30. Nomin. und Voc. Plur 156
31. bis 33. Genit. Plur 166
34. Dat. und Ablat. und Accus. Plur 187
35. 36. Griechische Nomina der zweiten Declination 191
37. Nebenformen von Noraina gentilicia auf is 211
38. bis 50. Nomin. Sing, der dritten Decliu im Verhältnis zum
Wortatamm 212
51. Endungen der übrigen Casus des Sing 294
52. 53. Genit. und Dat. Sing 295
54. 55. Accus. Sing 301
56. bis 63. Ablat. Sing 327
64. bis 66. Nomin., Voc. und Accus. Plm- 375
67. bis 77. Genit. Plur. auf um und auf ium 394
78. Genit. Plur. auf uum, auf erum und auf orum 429
79. 80. Dat. und Ablat. Plur 436
81. bis 84. Griechische Casusformen 443
85. bis 90. Umbildungen Griechischer Nomina d. dritten Declination 492
91. 92, Nomin. und Voc. Sing, der vierten Declination .... 526
93. bis 95. Genit., Dat.. Accus, und Ablat. Sing 536
96. Nomin., Voc, Accus, und Genit. Plur 546
97. Dat. und Ablat. Plur 549
98. Nomin. und Voc. Sing, der fünften Declination 560
99. Genit.. Dat., Accus, und Ablat. Sing 569
100. Norain., Voc, Accus.. Genit.. Dat. und Abi. Plur 575
Seite
Nomina defectiva.
IUI. Über Singiilaria taatum und l'luralia tantum 579
102. bis 109. Singularia tantum 591
110. bis 114. Pliiralia tantum 659
115. bis 121. Deficiontia Casibns 724
Nomina abundaiitla.
122. bis 124. Nomina mit Formen der zweiten und vierten, und
auf er der zweiten und dritten Declination 7G1
125. bis 128. Nomina auf us oder er und um, auf a und um oder
US, auf e oder i und is, auf ar oder are und arium 789
129. VerHchiedonartige Nomina mit doppelten oder mehrfachen Formen 832
Indecliuabilia.
180. bis 134. Buchstabennamen, apocopiertc und besonders barbarische
Nomina , 859
(ienus der Substantiva.
135. bis 137. Bezeichnungen von Menschen 889
138. 139. Namen von Tieren 915
140. 141. Namen von Bäumen, Sträuchen, Stauden, Pflanzen und
edelen Steinen 931
142. 143. Namen von Städten, Ländern, Inseln, Bergen, Flüssen,
Monaten, Winden, Schiffen, Tragödien und Comödien .... 940
144. Indeclinabilia (die barbarischen Personennamen ausgenommen),
Infinitive und irgend welche als einzelne betrachtete Worte
sind Neutra 960
145. Nomina der ersten Declination 965
146. Nomina der zweiten Declination 968
147. bis 149. Nomina der dritten Declination 973
150. Nomina der vierten Declination 1008
151. Nomina der fünften Declination . . . . , 1011
Substantiva.
Deklination.
1. Die Lateinische Sprache hat nach den römischen
Grammatikern sechs Kasus: Nominativ, Vokativ, Genitiv,
Dativ, Akkusativ und Ablativ. Prise. V 13, 72 S. 670
(II 185, 11) sagt: Est autem rectus, qui et nominativus
dicitur. Per ipsum enim nominatio fit, ut „nominetur iste
Homerus, ille Yirgilius". Rectus autem dicitur, quod ipse
primus natura nascitur vel positione et ab eo facta flexione
nascuntur obliqui casus. Genetivus autem, qui et possessivus
et paternus appellatur, genetivus vel quod genus per ipsum
signiflcamus, ut „genus est Priami", vel quod generalis videtur
esse hie casus genetivus, ex quo fcre omnes derivationes et
maxime apud Graecos solent fieri; possessivus vero, quod
possessionem quoque per eum [casum] signiflcamus, ut „Priami
regnum", unde possessiva quoque per eum casum interpretantur.
Quid est enim ,.Priameium regnum" nisi „Priami regnum"?
Paternus etiam dicitur, quod per eum casum pater demon-
stratur, ut „Priami filius", unde patronymica paritcr in eum
resolvuntur, (Quid est „Priamides" nisi „Priami filius"?) post
hunc est dativus, quem etiam comraendativum quidam
nuncupaverunt, ut „do homini illam rem" et „commendo
homini illam rem". Quarto loco est aecusativus sive
causativus: „accuso hominem" et „in causa liominem facio",
Vocativus etiam salutatorius vocatur, ut „o Aenea" et „snlve
Aenea". Ablativus etiam comparativus. ut „aufero ab
Neue-Wagner, Formenlehre, I, 3. Aull. 1
— 2 —
Hectore", et „fortior Hectorc", vergl. Jeep, Zur Geschichte
der Lehre von den Redeteilen S. 134, wo die Stellen aus den
römischen Nationalgrammatikern zusammengestellt sind. Der
Vokativ ist eigentlich kein Kasus, da er als Ausruf oder
Anrede, gleichsam als Interjektion des Substantivs, ausser der
syntaktischen Beziehung zu den anderen Satzgliedern steht.
Die indogermanische Ursprache hatte ausser Vokativ sieben
Kasus: Nominativ, Genitiv, Dativ, Akkusativ, Ablativ,
Lokativ und Instrumentalis.
Neben dem Singular und Plural ist von dem im
Sanskrit und Griechischen noch vorhandenen dritten Numerus,
dem Dual, allein in duo und ambo eine Spur erhalten, was
schon Donat. Ars gramm. II S. 1748 (IV 376, 23) richtig er-
kannte: Numeri sunt duo, singularis et pluralis: singularis,
ut hie sapiens, pluralis, ut hi sapieutes. Est et dualis
numerus, qui singulariter enuntiari non potest, ut hi ambo,
hi duo. Ohne Grund spricht hiergegen Consent. Ars S. 2029
(V 347, 32): Numeri nominum sunt duo, singularis et pluralis,
quamvis quidam etiam dualem dixerint, qui duo et ambo
[uterque], quoniam neque singularis neque pluralis numeri
dicere possumus, dualis esse dixerunt. Sed recta ratio obtinuit
apud Latinos duos esse, singularem, ut hie magister, haec
Musa, hoc scamnum, et pluralem, ut hi magistri, hae Musae,
haec scamna.
Die Verschiedenheit der Genera, Maskul., Femin. und
Neutr., hat auf die Deklination insofern Einfluss, als die Neutra
den Nomin., Vok. und Akkus. Sing, und Plur. abweichend von
den Mask. und Fem. bilden.
2. Der Nomin. Sing, der Mask. und Fem. hängt im
Latein., wie im Sanskrit, im Griech., im Osk. und im Umbr.,
meistens an den Wortstamm ein s an; die Neutra dagegen
zeigen in diesem Kasus den Stamm ohne einen solchen Zusatz,
ausgenommen dass die Stämme auf o. an dessen Stelle später
ein u trat, ein m annehmen, entsprechend dem am im Sanskrit,
dem em im Zend, dem um oder om im Osk., dem um oder om
im Umbr., und dem ov im Griech.
Der Vokat. Sing, wirft in einigen Wortklassen das s des
-Nomin. ab, in anderen ist er dem Nomin. gleich.
Das Zeichen des Genit. Sing, ist dasselbe, wie in den
Yorgedacliten verwandten Sprachen, nämlich s, welches jedoch
bei einigen Wortklassen mit einer vokalischen Endung ver-
tauscht ist.
Der Dat. Sing, hat im Latein., wie im Griech., im Osk.
und im Umbr., i angenommen, das im Sanskrit und im Zend
Zeichen des Lokat. ist.
Der Akkus. Sing, der Mask. und Fem. endet, wie im
Sanskrit, im Zend, im Osk. und im Umbr., auf m, das im
Griech. zu v geworden ist; dasselbe fällt aber in der alten
Schrift bis in den Anfang des siebenten Jahrhunderts der
Stadt öfters weg, wie Ritschi de tit. Mumm. S. 7 (Opusc. IV
93); Corssen, Aussprache, Vokalismus und Betonung I 266 etc.;
Seelmann, Aussprache des Latein S. 362, nachweist. Vergl.
unter 10; 24; 54; 95; 99. Prise. 1, 7, 38 S. 555 (11 29, 15)
sagt: M obscurum in extremitate dictiouum sonat, ut „templum",
apertum in principio, ut „magnus", mediocre in mediis, ut
„umbra". Wegen dieses dumpfen Tons wird m vor einem
mit einem Vokal anfangenden Wort in Versen regelmässig
elidiert; ja nach Diom. 2 S. 448 (I 453, 10) wurde in diesem
Fall das m überhaupt nicht gesprochen, wie in quousque
tandem abutere (Cic. Catil. 1, 1, 1), und nach Verrius Flaccus
und anderen ist, wie Vel. Long. S. 2238 (VII 80, 17) meldet,
von einem solchen m nur der erste Teil zu schreiben, um an-
zuzeigen, dass der ßuchstab nicht auszusprechen sei. Die
Neutra bilden diesen Kasus dem Nomin. gleich.
Der Ablat. Sing, ging ursprünglich auf d aus,
welches an das t desselben Kasus im Sanskrit und im Zend
erinnert, und im Osk. ebenso vorhanden ist. Wir lesen in der
Grabinschrift eines Scipio C. I. L. 1, 30 Gnaivod patre
prognatus; auf einem Weihgeschenk von Lanuvium C. I. L.
1, 61 airid; auf zwei in Tusculum gefundenen Weihgeschenken
des M. Furius C. I. L. 1, 63 und 64 de praidad Maurte
dedet und de praidad Fortune dedet; auf einem Weihgeschenk
des M, Claudius Marcellus C. I. L. 1, 530 Hinnad cepit;
in dem Denkmal de bacchan. C. I. L. 1, 196 Z. 8: 17 de
senatuos sent entlad; Z. 21 de pr. urbani senatuosque sen-
tentiad, und Z. 22 in coventionid; in der lex Spolet. bei
Bruns fönt. iur. Rom. 4 Ausg. S. 45 (Rhein. I\[us. 1880 35
S. 627) zweimal bovicl; auf einem Bronzetäf eichen von Bologna
(Ritsclil, Opusc. IV 728) castud d. i. casto; in einer in Luceria
gefundenen Inschr. (Ephem. epigr. 2 S. 205) in hoce loucarid;
in der Inschrift der columna rostrata C. I. L. 1, 195 Z. 6
marid; Z. 10 dictatorod und in altod marid, und Z. 17
navaled praedad; auf Münzen Benventod und Ladinod
C. I. L. 1, 19; 1, 24; 1, 506, das letztere ist wahrscheinlich
Oskisch, denn der lateinische Name der Stadt war Larinum. Dazu
kommen die Adjektivformen aire moltaticod auf der Erztafel
von Firmum C. I. L. 1, 181, in oquoltod, in poplicod und
in preivatod in dem Denkmal de bacchan. Z. 15; 16; das
Gerundium pucnandod Inschr. der col. rostr. Z. 5; der adver-
biale Ablat. meritod auf einem Weihgeschenk C. I. L. 1, 190;
statod Rhein. Mus. 36 S. 235 (Duenosinschrift) und die eben-
falls auf Ablativen beruhenden Adverbia exstrad und suprad
in dem Denkmal de bacchan. Z. 16; 21; 24; 28; 29, und
arvorsum ead daselbst Z. 25. Aus der von Corssen, Aus-
sprache, Vokalismus und Betonung der lat. Sprache, I S. 196
angestellten Untersuchung ergiebt sich, „dass schon seit der
Zeit des dritten Samniterkrieges oder seit Anfang des dritten
Jahrhunderts vor Christus das auslautende d des Ablativs im
Schwinden begriffen war, und zwar zeigt sich dieses zuerst an
0-stämmen und konsonantischen Stämmen in den Ablativen
Samnio und patre der ältesten Scipionengrabschrift, dann seit
der Zeit des ersten niacedonischen und des syrischen Krieges,
also seit dem Anfange des zweiten Jahrhunderts vor Christus
auch an A-stämmen in den Formen Aetolia (C. I. L. I 534),
longa, vita, qua (C. I. L. I 33) und au E-stämmen in re (C. I.
L. I 33). Der Erlass über die Bacchanalien hat in seiner
Schreibweise noch überwiegend die alten auf d auslautenden
Ablativforraen gewahrt; aber da die gleichzeitige oder wenig
spätere vierte Scipioneninschrift (204—164, Mommsen C. I. L.)
durchgehends die Formen ohne d zeigt: longa, vita, re, PuUio,
und keine spätere Inschrift eine auf d auslautende Ablativform
bewahrt hat, so ist man zu der Annahme berechtigt, dass
etwa seit der Zeit des zweiten macedonischen Krieges das
Schwinden des auslautenden d der Ablativformen in der
Sprache allgemein durchgedrungen ist". In einer Stelle des
Naev. (bell. Punic. 7) bei Serv. zu Verg. Aen. 3, 10 hat
Vossius, in fragra. Liv. Andron., Ennii, Naevii, Pacuv. et Attii
S. 76, für Troiade exibant richtig Troiad exibant hergestellt;
Baehrens, Fragm. poetariim Roman, p. 44, 4 liest: noctu
Troiade exibant capitibus opertis. Aber schon bei Plautus ist
in unseren Hdschr. dieses d in Substant. und Adjekt. ver-
schwunden, und nur in den Pronom. pers. erhalten, welche
dasselbe auch im Accus, zeigen; vergl. Pronom. ^ S. 354. Doch
hat Pitschl, Neue Plaut. Exkurse 1 S. 62 folg., wahrscheinhch
gemacht, dass in zahlreichen Stellen dieses Dichters unzulässige
Hiatus nach Ablat. von Substant. und Adjekt., oder auch von
Gerundia und von anderen Pronom. als den person., durch
Anhängung von d zu beseitigen sind. Dass das sogenannte
paragogische d ausserdem im Imperat. und in dem Positiv
und Superl. von Adverbia gebraucht wurde, rechtfertigt doch
nicJit den sehr allgemein gehaltenen Ausspruch des Quintil. 1,
7, 12: A Latinis veteribus d plurimis in verbis adiectam ulti-
mam, quod manifestum est etiam ex columna rostrata, quae
est C. Duellio in foro posita; und des Charis. 1, 15 S. 87
(I 112, 9): Mos erat d litteram omnibus paene vocibus vocali
littera finitis adiungere, ut (Plaut. Cure. 1, 1, 1) „quo ted
hoc noctis dicam proflcisci foras"?, welcher vielmehr zeigt,
dass die Alten über dieses d im Dunkeln waren; vergl. auch
Diomedes Ars gramm. II S. 436 (I 441, 17): Paragoge est
cum ad ultimam simplicis dictionis clausulam aut littera
adiungitur aut syllaba: littera, ut apud Plautum (Cure. 1, 1, 1)
„quo ted hoc noctis" pro te; syllaba, ut potestur pro potest.
Über dies auslautende d im alten Latein haben ausser Ritschi
und Corssen noch geschrieben Th. Bergk, Auslautendes d im
alten Latein; Seelmann, Aussprache 366; Zieler, Beitr. zur
Geschichte des lat. Abi. 16; Stolz in I. v. Müller, Handb. d.
klass. Altertumswiss. II 2, 342; ders., Histor. Gramm, der lat.
Sprache I 343.
Der Lokat, Sing, hat i angenommen, das mit dem
Wortstamm verbunden eine Form ergab, die bald mit dem
Gcnit. auf ae und i, bald mit dem Abi. auf i und e überein-
stimmte.
Der Nomin. und Vok. Plur. hat in den Mask. und Fem.,
übereinstimmend mit der Griech. Flexion, teils s. welches im
Sanskrit, im Osk. und im Umbr. für alle Substantiv a dieser
— n —
Genera gilt, teils i, das im Sanskrit und im Zond nur in den
männlichen Pronominalstämmen gebräuchlich ist. Die Neutra
hal)pn in diesen Kasus im Latein., wie im Zend und im Griech.,
durchgängig ä.
Der Gen it. Plur. geht teils auf um, teils auf rum aus;
ersteres entspricht der Bildung dieses Kasus von Substant. und
Adjekt. im Sanskrit auf am, im Griech. i;uf wv, letzteres der
Endung säm, welche im Sanskrit dem Genet. Plur. der Pronom.
der dritten Person eigentümlich ist. Das Umbr. hat ebenfalls
um oder om und rum, das Osk. um oder om und zum.
Die gewöhnliche Endung des Dat. und Ablat. Plur. bus,
erinnert an die Sanskritformen der nämlichen Kasus auf bhjas
und des Instrum. auf bhis; in einigen Wortklassen im Latein,
ist jenes bus in s verkürzt.
Der Accus. Plur. der Mask. und Fem. zeigt überall
s mit vorhergehendem langen Vokal, das wahrscheinlich die
Stelle des im Gothischen vollständig erhaltenen ns vertritt,
und auf Anhängang von s an den Accus. Sing, beruht; die
Neutra bewahren in diesem Kasus das ä des Nomiu. und
Vok. Plur.
.3. Die Bildung der einzelnen Kasus wird modifiziert
nach den Ausgängen der Wortstämme. Man unterscheidet
darnach fünf Deklinationen, als deren Kennzeichen nach dem
Vorgange von Prob. Cathol. 1, 1 bis 5 S. 1439 bis 1441 (IV
3 bis 4) die Endungen des Genit. Sing., auf ae in der
ersten, auf i in der zweiten, auf is in der dritten,
auf US in der vierten, auf ei in der fünften, angesehen
werden. Diese fünf Deklinationen legt auch Prise, seiner aus-
führlichen Erörterung des Gegenstandes im siebenten Buch
zum Grunde. Charis. 1, 10 S. 7 (I 18, 8) sagt: Ordines
omnium nominum, qui quidem ratione et observatione inveni-
untur, numero sunt quattuor, vel ut quibusdam placet, quinque;
und fügt, nachdem er die vier ersten Deklinationen abgehandelt
hat, S. 18 (I 31, 8) hinzu: Est et alius ordo declinationis,
quem alii ad secundum ordinem pertinere dicunt, quoniam
genetivum in i litteram facit, alii tertii putaverunt, quoniam
accusativum in em, item dativum et ablativum pluralem in
bus facit; quem ideo nuUi parti tribuentes quintae dechnationis
dicendum esse putavere. Vergl. Exe. ex Charis. arte gramm.
— 7 —
S. 96 (I 547, 15). Derselbe Exe. art. gramm. S. 83 (I 537, 17)
betrachtet auch den Genit. Sing, als Kennzeichen der Dekli-
nationen. Ebenso Diom. 1 S. 278; 279 (I 303, 12), wo noch
gesagt wird: Forraae dechnationum nominum, ut quibusdam
videtur, sunt septem. Es wird nämlich eine eigene Deklination
mit dem Gen. auf ii zwischen der zweiten und dritten ein-
geschaltet, wie Vergilius Vergilii, Ingenium ingenii, und am
Schluss werden die Neutra auf u. wie genu, . cornu, zu einer
besonderen Deklination ausgeschieden, deren ganzer Sing, dem
Nomin. gleichlautend sein soll. Dann werden aber noch die
nach griechischer Weise deklinierten griechischen Nomina mit
dem Genit. auf es, us und os hinzugefügt, wie Thisbe Thisbes,
Euterpe Euterpes, Phoenice Phoenices, Calypso Calypsus,
Manto Mantus, Pan Panos; so dass der ganze Abschnitt
schliesst (I 303, 28): Ita omnes flunt dechnationum nominum
formae numero decem. Vergl. Jeep, Lehre von den Rede-
teilen, S. 160 ff.
Erste Deklination.
4. Die erste Deklination umfasst die AVortstämme auf a.
Der Nom. Sing, endet auf a, und nimmt ebenso wenig
wie in den Femin. im Sanskrit und im Griech. das sonst im
Nomin. der Mask. und Fem. übhche s an. Das gewöhnhche
Latein unterscheidet sich aber von diesen beiden Sprachen
darin, dass das a im Sanskrit überah lang, im Griech. teils
lang teils kurz, im Latein, überall kurz ist.
In der ältesten Poesie ist jedoch das auslautende
a oft lang. Vorzüghch in Saturn. Versen: so in den Elog.
der Scipionen, C. I. L. 1, 33 und 34: bonos famä virtusque
gloria atque Ingenium; terra Publi prognatum Pubho Corneli:
quoiei vitä defecit non bonos honore; Corssen, Aussprache
und Vokal. II 449 führt aus C. I. L. I 33 noch mors p^rfecit,
tuä ut essent 6mnia brövia mit der Bemerkung an, dass der
Vers, den Fleckcisen ebenso misst, genau nach dem von den
Grammatikern überlieferten Schema regelrecht gebildet sei und
dass die in neuester Zeit von BüchckT beliebte Messung:
Mors p^rfecit tua ut 6ssent ömnia br6via nur den Zweck habe,
ein langes auslautendes ä des Nom. Plur. omnia herzustellen.
Langes a ist auch in Versen des Liv. Andr, und des Naev.
— 8 —
bei Prise. 6, 8, 42 S. 697 (II 232, 2): sanctä puer Saturni
filiä rogina, wo Baebrens (Fragm. poctarura Roman, p. 3H,
Liv, Andron. fr. 15) sanctä puer Saturni, niaximä regina liest;
den aus Naev. citierten Vers: prima incedit Cereris Proser-
pin ä puer, über den Corssen a. a. 0. 11 450 Anm. spriclit,
scbreiben L. Müller (bell. Poenic. II 1) prima incedit Cereris
puer Proserpna und Baebrens (Pragm. poet. Roman. S. 47,
bell. Poenic. II 31) prima incedit Cereris Proserpna pouer);
ferner in einem zweiten Verse des Liv. (ed. Baebrens S. 42, 38)
bei Prise. 7, 11, 57 S. 760 (II 335, 2) at celer hastä volans
perrumpit peetora ferro, und in einem zweiten des Naev. bei
Varro L. L. 7. 3, 39 atque prius pariet locus tä Lucam bovem,
den L. Müller (bell. Poenic. XV 74) atque prius pariet locusta
Lucam bovem und Baebrens (bell. Poenic. S. 51 II 62) atque
prius pariet bovem lucusta Lucam herzustellen versuebt haben.
Aber auch in Jamben: Plaut. Asin. 4, 1, 17 (762) ne epistulä
quidem ulla sit in aedibus; Epid. 3, 4, 62 (487) plus iam sum
liberä quinquennium; Bacch. 2, 3, 21 (255) Voleanus Sol Lunä
Dies dei quattuor; Bacch. 4, 8, 52 (893) Minerva Latonä
Spes Opis Virtus Venus: Poen. Prol. 85 altera quiuqueunis
altera quadrimula; Poen. 2, 21 (467) minä mihi argenti dono
postillä' datast; Poen. 5, 2, 92 (1052) haec mihi hospitalis
tesserä cum illo fuit. In Bacchien: Cas. 3, 5, 53 (696) quid
uxor meä? non adiit atque ademit?; Bacch. 5, 2, 9 (1128) pol
hodie [haec] altera iam bis detonsa certost; True. 2, 5, 8
(459) lucri causa avarä probrum sum exsecuta. Und in
kretischen Versen: Plaut. Pseud. 5, 1, 32 (1278) eircumvortor
cado, id fuit naeniä ludo; Trin. 2, 1, 21 (251) nox datur,
ducitur famihä tota. In einem Hexameter der Grabschrift des
Plautus bei GeU. 1, 24, 3 Seaena est desertä, dein Risus,
Ludus locusque, und in dem Hexameter des Enn. (Ann. 56 7)
bei Isid. Orig. 19, 2, 4 multa foro ponit, et agoeä longa re-
pletur, ist die Lesart nicht hinlängbcb sicher, und wenn die-
selbe richtig sein sollte, so kann die Länge des a aus dem
mutmasshchen griechischen Ursprung des Wortes hergeleitet
werden, vergl. unter 18; und in einem anderen des nämlichen
Dichters (Ann. 149) bei Prob, zu Verg. Ecl. 6, 31 S. 19 Keil,
et densis aquilä pinnis obnixa volabat, steht aquila in der
Cäsur, in welcher Stehe noch Verg. Aen. 3, 464 sogar graviä
— 9 —
hat; andere Nominative mit langem a führt Fleckeisen, Kritische
Miscellen S. 14 aus Ennius an, die jedoch von den neuesten
Herausgebern anders gelesen werden. Schon bei Terent. ist
das a des Nom. der in Eede stehenden Nomina überall kurz,
und bei Plaut, in der weit überwiegenden Mehrzahl der Stellen,
Die Aufstellung von Bücheier, Jahrb. für Philolog. 18(33, 87
S. 336 und Grundriss der latein. Deklinat. S. 9, dass die weib-
lichen a- Stamm bis zum Ende des sechsten Jahrhunderts der
Stadt langes a hatten, und dass vor Ennius die Verkürzung
desselben nicht nachzuweisen sei, ist bestritten von Fleckeisen,
Krit. Mise. S. IR. Vergl. noch die von Corssen, Ausspr. und
Vokal. II 448 vollständig aufgeführte Litteratur über diesen
Gegenstand, ferner C. F. W. Müller, Plaut. Prosodie S. 1 folg.;
Eitschl. Opusc. IV 413. Während die Länge des a im Nomi-
nativ der ersten Deklination im alten Latein sicher beglaubigt
ist, finden wir die Dehnung des a erst wieder beim Verfall der
Sprache, so Orestis Tragoedia v. 926: ulciscenda rea genetrix,
wie die Hdschr. haben; Baehrens schreibt nach L. Müller
ulciscenda reast genetrix, vergl. Bücheler-Windekilde, Latein.
Deklinat. S. 21.
Dazu kommen Griech. Nomina auf e, äs und es.
Von einem rein Latein. Worte dieser Declin. auf as ist paricidas
nacliweisbar, welches sich in einem Gesetze des Königs Numa
bei Paul. Festi unter parrici quaestores S. 221 findet: si quis
hominem liberum dolo sciens morti duit, paricidas csto, wie
im Münchn. und Guelf. 2 gelesen wird, im Guelf. 1 patricidas.
Ein anderes Beispiel auf as ist hosticapas, welches Paulus
S. 102: hosticapas hostium captor überliefert hat, das aber
sonst nirgends vorkommt. In dem von dem englischen Mönch
Osbern herausgegebenen Thesaurus novus Latinitatis steht auf
S. 2 72, 12 und S. 277, 25 hosticapa qui hostem capit, auch
diese Form lässt sich nirgends nachweisen, vergl. Bücheler-
Windekilde S. 20. Auch lesen wir Agrippas C. I. L. 3, 14
Z. 19.
Der Vok. Sing, der Nomina auf a und e ist dorn Nominat.
gleich; über den Vok. der Nomina auf as und es vergl. unter JB.
5. Der Genit. Sing, hatte nach dem Zeugnis des
Charis. Art. gramm. 1, 10 S. 7 (I 18, 18): 1, 15 S. 83 (I 107,
19); 1, 17 S. 96 (I 120, 10) und Exe. ex arte gramm. S. 84
— 10 —
(I 538, 24), der sich in der vorletzten dieser Stellen auf Plinius
sermonis dubii üb. VI bezieht, und des Prise, n, 1, 6 S. 679
(II 198, 16) in der alten Sprache äs, wie im Sanskrit, im
Griech., im Osk. (eituas) und im Umbr. (tutas), in welchem
letzteren jedoch später ar dafür eintrat. Prise, belegt diese
Bildung- aus Liv. Andronicus mit escas (fr. 13 ed. Baehrens:
atque escas habeamus rusus mentionem), Latonas (fr. 23 B.:
venit Mercurius cumque eo filius Latonas) und Monetas (fr.
25 B. : nam divina Monetas filia docuit), aus Naevius mit
terras (bell. Poenic. ed. L. Müller v. 67: Runcus atque Purpureus
lilii terras) und fortunas (bell. Poenic. v. 68: ei venit in
mentem hominum fortunas), aus Ennius mit vias (Annal. ed.
L. Müller v. 485 : dux ipse vias), und Charis. führt als Formen
solcher Art aulas, Maias, terras, aquas an, ohne Nach-
weisung der Schriftsteller, welche sich derselben bedient hätten.
Nur in der zweiten der citierten Stellen (I 107, 19) giebt er
aus Sallustius in III (35): Castella custodias thensaurorum in
deditionem acciperentur. Bei Pompei. Comment. S. 190 (V 180,
3) lesen wir: Apud maiores nostros pieraque nomina ad ritum
Graecum declinabantur. Habemus apud Sallustium: Thesauros
(im Wolfenb. thesaurus) custodias regias. Ita locutus est. Et
qui erit intellectus? Nullus. Sed hoc voluit dicere: Tenuit
Lucullus thesauros tT]; custodias xr^? regias; Graecam decH-
nationem. Und Serv. zu Verg. Aen. 11, 801 sagt zur Recht-
fertigung der Lesart nihil ipsa neque auras nee sonitus memor
folgendes: Haec est antiqua lectio, namque apud maiores tra-
hebatur interdum a Graeco genetivus sing. Hinc est et pater
familias et mater familias, quae duo tantum nomina reman-
serunt, nam nee huius auras dicimus, nee huius custodias
secundum Sallustium, qui ait castella custodias thesaurorum pro
custodiae. Ita enim Asper intelligit, licet alii custodias accu-
sativum velint. Weder Verg. konnte auras, noch Sahnst,
custodias als Genet. gebrauchen. Bei Verg. wird in beinahe
allen unseren Hdschr. aurae gelesen, und bei Sallust. fassen
die neueren Herausg. custodias als Accus., indem sie acciperent
schreiben. Vergl. noch die Ars anonyma Bern, in H. Hagen's
Anecd. Helv. S. 94.
Voss, de anal. 2, 3 fügt Alcumenas aus einem alten
Argum. II V. 1 zu Plaut. Amph. hinzu; poinas für das
— 11 —
12. Tafelgesetz gesichert von Br6a], Mem. d. 1. S. d. 1. 5, 229
nach Festus S. 371, vergl. Stolz, Lat. Formenlehre in I. v.
Müllers Handb. der klass. Altertumsw. II 338.
Bei Plaut. Poen. Prol. 51, woraus er comoedias citiert,
ist die richtige Lesart comoediai (im vet. und decurt. comoe-
diais inodiosi, d. i. comoediai, sin odiost). In dem ferner von
ihm angeführten Verse des Acc. (577) bei Non. S. 205, 10
neque ulla interea finis curas datur, hat Bothe curai, Bücheier
curarum geschrieben, was auch Eibbeck aufnahm; curas konnte
nur in der von Voss, angenommeneu Umstellung curas finis
interea beibehalten werden. Endlich Prise. Perieg. 489 ist
Dianas nicht Genit., wie Voss, meinte, sondern Nominat.
Pandoras genesin Plin. N. H. 36, 5, 4 (19) giebt den
Ausdruck des griechischen Künstlers wieder, und konnte auch
mit griechischen Buchstaben geschrieben werden. Ebenso ist
die griechische Form beibehalten in Aglaias C. I. L. 6, 11 25(5.
Aber a caput Africas ist C. I. L. 6, 8984 (caput Africes
im Curiosum urbis Eomae regionum XIV in W. A. Beckers
Handb. d. röm. Altert. 1 S. 712; kap. Africaes C. I. L. 5,
1039 zweimal; a caput Africae Or. 2685), und Terentiae Niceni
Terentiae Primaes medicas libertae (C. I. L. 6, 1052. Paulas
und Donatas, beides als Genit., Inscr. de i'Alg6r. 3944 (C.
L L. 8, 9430); 4059 (C. I. L. 8, 9273); ferner Coira(s) Eph.
epigr. 1 S. 8 No. 6; Cornelias C. I. L. 10, 8071, 38 und
Quartas 9, 2398.
In der gewöhnlichen Sprache hat sich der Genit. familias
erhalten in pater familias, mater familias, filius fa-
milias, filia familias. Diese Bildung wird denn auch von
den oben angeführten Grammatikern besonders hervorgehoben.
So ist pater familias, patris familias, patri fami-
lias, patrem familias, patre familias in einem Gesetze
bei Cornif. 1, 13, 23 und Cic. Invent. 2, 50, 148; Gate R R.
2, 1; Cic. Invent. 2, 21, 62; de orat. 1, 29, 132: 1, 34, 159;
pr. Qumt. 3, 11 (zwehnai); 17, 55; Verr. 4, 26, 58; pr. Tüll.
8, 19; Catil. 4, 6, 12; pr. Deiot. 9, 27; Leg. 2, 19, 48; 2, 20,
50 und de rep. 5, 3, 4 bei Non. S. 497, 19; Cornific. 1, 12, 20;
Corn. Ncp. Att. 4. 3; 13, 1: Val. Maxim. 1, 7, 4; Colum. 1,
1, 3; 1, 7, 3; 1, 8, 17; 1, 8, 19; 3, 3, 1; 3, 3, 5; 3, 4, 3;
5, 6, 37; 5, 7, 4; 5, 8, 2; 8, 2, 5; 12, 3, 6; 12, 21, 6; 12,
— 12 —
50, 1; Siiot. Tibor. 15; Doiiiit. 10, vergl. Thimm, De usu atque
elocutiono Suetonii p. f.; Digest. 34, 2, 10; Apul. Apol. 22
p. 35, 10 ed. Krüger; Sulp. Sever. Vit. Mart. 17, 5; Dial. .'},
2, 3; 3, 3, 3; Sedul. Carm. pascli. 2, 17 (p. 221, 7); Vulg.
Ruth 2, 2; Matth. 10, 25; 13, 27; 13, 52: 20, 1; 20, 11;
21, 33; 24, 43; Luc. 12, 39; 13, 25; 14, 21; 22, 11, vergl.
Heiss, Beitrag zur Grammatik der Vulgata p. 6; Vulg. lud.
6, 11 heisst ad loas, patrem familiae Ezri nicht Hausvater,
Hausherr, sondern Luther übersetzt richtig: Vater der Bsriter;
mater familias mit seinen verschiedenen Kasus in einer
Adoptionsformel bei Gell. 5, 19, 9; Plaut. Merc. 2, 3, 70 (405);
2, 3, 80 (415); Terent. Ad. 4, 7, 29 (747); Cic. Top. 3, 14;
pr. Cael. 13, 32; 23, 57: de rep. 2, 19, 34; Cornific. 4, 8, 12:
Corn. Nep. Praef. 6; Bell. Hisp. 19, 3; Val. Max. 5, 2, 1;
Plin. N. H. 37, 2, 10 (29); Suet. Gramm, ed. Roth p. 316, 10
(= ed. Reiffersscheid p. 280, 4); Quintil. 5, 10, 62; Frontin.
Strateg. 4, 1, 10; Gell. 18, 6, 4; 18, 6, 5; 18, 6, 7; 18, 6, 9;
Vulg. 3 Reg. 17, 17; filius familias und filium familias
Cic. pr. Cael. 15, 36; Gaius Inst. 2 § 106; 4 § 79; Ulpian.
Dig. 3, 3, 8; 14, 6, 1; filia familias Gaius Inst. 3 § 114;
Ulpian. Dig. 3, 3, 8.
Doch nicht weniger gebräuchlich auch in dieser Ver-
bindung ist familiae. Pater familiae mit seinen ver-
schiedenen Kasus Cic. pro Rose. Amer. 41, 120, wohl nur an dieser
Stelle bei Cicero; immer bei Caes. bell. Gall. 6, 19, 3, vergl. Fischer,
Rektionslehre bei Cäsar II p. 22; Liv. 1, 45, 4; 2, 36, 1, der,
wie Hildebrand, Beiträge zum Sprachgebrauch des Liv. und
M. Müller zu 1, 45, 4 feststellen, nur familiae sagt; Val. Max.
4, 4, 7; 7, 3, l; 8, 13, 1; Senec. Contr. 10 Praef. 14; Senec.
de ira 3, 35, 2; Benef. 4, 27, 4; 4, 39, 2 und Epist. 47, 12;
64, 6, vergl. Fickert zu Senec. Benef. 2, 21, 1; Colum. 6, 36,
3; 8, 11, 1; 9, 1, 3; 11, 1, 22, und nach dem Sangerm. (wie
Brak, zu Liv. 34, 2, 1 angiebt) auch 1, 2, l; 1, 3, 4; 1, 4, 3;
1, 4, 8; 1, 7, 6; 1, 8, 16; 3, 20, 5; 3, 21, 4; 7, 11, 2;
8, 11, 9; 8, 16, 6; 9, 1, 6; 9, 6, 3; 11, 1, 4; desgleichen
Petron. 8; 27; 31; 85; 113; Suet. Gramm, ed. Roth p. 316, 10
(= ed. Reiffersscheid p. 280, 4); Tac. Germ. 10 und de orat.
22, vergl. Sirker, Taciteische Formenlehre S. 5; Plin. Epist.
5, 19, 2; 7, 25, 3; 9, 15, 3; mater familiae Liv. 8, 22, 3;
— 13 —
34, 2, l; 34, 7, 3; 39, 53, 3; Val. Max. 6, 1, 8; 8, 1 amb. 2;
8, 1, 12: Petron. 67; filius familiae Sen. Contr. 1, 1, 14;
filia familiae Sen. Cons. Helv. 14, 3.
Prob, de nom. S. 220 (IV 211, 27): Pater familias an
pater familiae? Pater familias ab antiquis dicebatur
Secutus est et Messala. Sed Sisenna, scriptor historiarum,
primus mutasse dicitiir pater familiae dicendo. Melius
enim genetivo nomen compositum respondet, pater familiae,
quam accusativo, pater familias. Mit Unrecht will Consent.
S. 2032 (V 350, 7) familiae nur neben dem Plur. zulassen:
Animadvertendum est, quod sunt quaedam composita nomina,
quorum positio aliter in singulari, aliter in plurali numero
declinatur, ut hie pater familias et hi patres familiae.
Neben dem Plur. patres, matres, filii, filiae forderten
einzelne den Genit. Plur. familiarum. Varro L. L. 8, 38,
73: Plures patres familias dicere non debuerunt, sed ut Sisenna
scribit, patres familiarum. Charis. 1, 15 S. 83 (I 107, 13):
Emendatius custodiae, Maiae et familiae dicimus. Quod ne
celebraretur, Sisenna effecit. Ait enim, eum qui diceret pater
familiae, etiam pluraliter dicere debere patres familiarum
et matres familiarum. Quod quoniam erat durum, et longe
iucundius patrum familias sonabat, etiam pater familias ut
diceretur, consuetudo comprobavit. Et tamen ratio Sisennae
non est valida, nee enim necesse est pluralem numerum rei
adiunctae adhibere. Nam familia est ut plebs, et posset pater
familiae dici ut tribunus plebis. Praeterea praefecti alae et
alarum dicuntur, urbis et urbium, nee tamon magistri ludorum
et praefecti aerariorum. sed tantummodo singulariter magistri
ludi et praefecti aerari. Et ideo etiam matres familiae Varro
dixit de scaenicis originibus primo et tertio, et Gracchus patres
familiae, non familiarum. Derselbe 1, 17 S. 96 (I 120, 8):
Augustas. Cur pridie Kai. Augustas et non Augustarum
dicimus? Ubi Plinius Secundus eodem libro VI (dubii sermonis):
„A finita nomina singulari nominativo veteres casu genetivo
as syllaba declinabant, ut Mala Maias. Nam et Sisenna
inquit, eum qui diceret pater familiae, patrum familiarum
oportere dicere. Ttaque patrum familiarum cum coiisuetudinis
taedium respucrit, et pater familias dici perseveratum est."
Prise. 6, 1, 6 S. 679 (II 199. 6) giebt nach den oben
— 14 —
erwähnten Citaten aus Liv. Andr., Naev. und Enn. über die
Genit. escas, Monetas, Latonas, Terras, fortunas und vias
folgendes: Cicero in IV Verrinarum (Ace. 2, 54, 1'3(;): Liberos,
matres familias, bona fortunasque omnes. Dicitur tarnen et
pater familiae et patres familiae et familiarum et
familiis. Marcus Brutus de offlciis: Itaque patres familiae
domini sumus. Sallustius in Catilinario (Cap. 43, 2): Sed filii
familiarum, quorum e nobilitate maxima pars erat, parentes
interficerent. Cicero in frumentaria (Verr. 3, 71), 183): Itaque
ex bis scribis, qui digni sunt illo ordine, patribus familiis,
viris bonis atque honestis, percontaraini. Diese seltsame Lesart
statt der Vulg. patribus familias ist in der angeführten Stelle
des Cic. im Vat. Palimps., Lag. 29 und Fabric, und pr. Rose.
Amer. 16, 48 im Heimst., Münchn. und in drei Oxf., aber von
den neuesten Herausgebern nicht geschrieben worden, sondern
mit Recht in familias geändert. Überzeugend weist Landgraf
in der Note zu Cic. pro Rose. Amer. § 48 S. 226 - 228 nach,
dass patribus famihis durch ein Missverständnis der Formen
patres familiae, patrum familiarum, patres familias hervor-
gerufen worden sei, indem man famihae als Nomin. Plur.
familiarum als Genit. Plur. und familias als Accus. Plur.
(vergl. die oben aus Prob, de nom. S. 220 (IV 211, 27) ange-
führte Stelle) ansah. Es lag nahe und war ganz natürlich,
dass man die Theorie weiterführte und auch den Dat. Plur.
patribus familiis bildete. Wenn Serv. zu Verg. Aen. 11, 801
aber schreibt: Multi volunt in numero plurali nomen utrumque
declinari, ut dicamus hi patres familiae, herum patrum
familiarum, so folgt gerade aus dem Verschweigen des
Dativs, dass er nur die beiden von ihm genannten Formen
aus der Litteratur kannte. Dabei wollen wir, sagt Landgraf,
die Möglichkeit nicht leugnen, dass in der späteren Zeit
patribus familiis gesagt worden sei, wiewohl uns dafür kein
Beleg erhalten ist. Die Produkte der verfallenden Latinität
sind zu reich an ähuhchen Monstruositäten, als dass sie nicht
auch diese fertig gebracht hätten.
Es wird patres familiarum, patrum familiarum,
patribus familiarum; matres familiarum, matrum fami-
liarum; filii familiarum, filios familiarum, filiis famili-
arum; filiae familiarum gelesen: Cic. Epist. Att. 7, 14, 2;
— 15 —
Salliist. Cat. 43, 2; 51, 9, vergl. Brünnert, De Sallustio imitatore
Catonis, Sisennae aliorumque historicoriim veteriim p. 24;
Vitruv. 1, 1, 10 (p. 7, 8); 1, 2, 9 (p. 14, 22); 6, 1, 6 (p. 133,
28); 6, 8, 1 (p. 145, 8); 6, 10, 4 (p. 150, 15); 10, 1, 2 (p. 242,
20 und p. 242, 23); Colum. 12 Praef. 10; Tac. Ann. 1, 26; 3,
8; 11, 13; Suet. Aug. 59; Calig. 26 und Vespas. 11; ülpian.
Dig. 1, 6, 4; 4, 4, 3 § 4; 14, 6, 2; 14, 6, 9 § 2; Macrob. Sat.
1, 10, 22.
Patres familias, patrum familias, patribus familias
lesen wir bei Cic. Verr. 3, 51, 120; 3, 79, 183, vergl. das oben
Gesagte; pr. Eosc. Amer. 15, 43; 16, 48; pr. Place. 29. 71;
in Pison. 22, 51; Colum. 12 Praef. 7; Plin. N. H. 23, 1, 22
(40); Macrob. Sat. 1, 24, 23; Vulg. Matth. 10, 25; Firm. Mat.
Math. 3, 14 sect. 8 p. 79, 37; matres familias, matrum
familias, matribus familias Plaut. Stich. 1, 2, 41 (98);
Varro L. L. 7, 3, 44; R. R. 2, 10, 8 und bei Non. S. 542, 25:
Cic. Top. 3, 14; Verr. 1, 24, 62; 2, 54, 136; 4, 52, 116; 5,
52, 137; Catil. 4, 6, 12; Phil. 2, 41, 105; Vatin. bei Cic. Epist.
Fam. 5, 10, 1, vergl. J. H. Schmalz, Über die Latinität des
Vatinius S. 32; Corniflc. 4, 8, 12; Bell. Alex. 58, 4; Rutil.
Lup. 2, 6; Suet. Aug. 69; Arnob. 2, 67; Macrob. Sat. 1, 6,
22; 1, 6, 37 (im Bamb. und Par. familiae); 1, 11, 38; Vulg.
1 Timoth. 5, 14, und dafür familias matrum Arnob. 4, 35; filii
familias, filiorum familias, filiis familias, filios fami-
lias, filiarum familias Gaius Inst. 4 § 69; 4 § 75 und Dig.
15, 1, 27; ülpian. Dig. 2, 1, 7 § 1; 4, 4, 3 § 9; Paul. 4, 4,
38 § 1; Modest. 1, 7, l; lustin. Inst. 4, 8, 7.
Patres familiae, patribus familiae ist ausser der
Stelle des Gracch. bei Charis. und der des Brutus bei Prise,
auch Varro R. R. 2 Prooera. 3; 3, 3, 5; Caes. bell. civ. 2, 44, 1:
Liv. 5, 30, 8; 26, 36, 7; Colum. 1 Praef. 15; matres familiae,
matrum familiae ausser der von Charis. angeführten Stelle
des Varro Cic. Phil. 3, 12, 31; Caes. bell. Gell. 1, 50, 4;
7, 26, 3; 7, 47, 4; 7, 48, 3 und bell. civ. 2, 4, 3: filiae
familiae Gaius Dig. 15, 1, 27.
In dem Ausdruck intervias (oder auch inter vias ge-
schrieben), der bei Plaut. Aulul. 2, 8, 9 (379); Poenul. 5, 3, 43
(1162); Turpil. (196) bei Non. S. 538, 8 und Terent. Fun. 4,
2, 1 (629) vorkommt, wollen Bücheier, Lat. Deklin. S. 63 und
— it; —
Comment. in hon. Momms. p. 232 sowie Bergk, Beiträge zur
latein. Grammatik S. Hl einen alten adverbialen Genitiv erkennen,
dagegon erklärten sich Corssen, Ausspr. und Vokal. I 224;
769 und zuletzt H. Jordan, Kritische Beiträge zur Geschichte
der latein. Sprache S. 271. Vergl. auch alias, alteras,
utrasque bei Bücheier a. a. 0. S. t;3.
6. Viel gebräuchlicher ist der Genit. auf äi, welche
Bildung sich im Osk. nur in einem Masc. marai findet, und an
die Endung des Genit. der Masc. der ersten Deklin. im griech.
äo erinnert. Gell. 13, 26 (25), 4 citiert aus des P. Nigidius
Figulus conimentarii grammatici folgendes: Si „huius amici"
vel „huius magni" scribas, unum i facito extremum; sin vero
„hü magnii", „hü amicii" casu raultitudinis recto, tum ante i
scribendum erit, atque id ipsum facies in similibus. Item si
„huius terrai" scribas, i littera sit extrema; si „huic terrae",
per e scribendum est. Item „mei" qui scribit in casu interro-
gandi, velut cum dicimus „mei studiosus", per i unum scribat,
non per e; at cum „mi(h)ei", tum per e et i scribendum est,
quia dandi casus est. Quintil. 1, 7, 18 und 19: Ae syllabam,
Guius secundam nunc e litteram ponimus, varie per a et i
efferebant, quidam semper ut Graeci, quidam singulariter tantum,
cum in dativum vel genetivum casum incidissent, unde „pictai
vestis" (Aen. 9, 26) et „aquai" (Aen. 7, 464) Vergüius aman-
tissimus vetustatis carminibus inseruit. In eisdem plurali numero
e utebantur, „hi Syllae, Galbae". Est in hac quoque parte
Lucili praeceptum, quod quia pluribus explicatur versibus,
si quis parum credet, apud ipsum in nono requirat. Prise. 7,
2, 3 S. 728 (II 284, 17): Primae declinationis genetivus et
dativus in „ae" diphthongon desinit, et pares habent syllabas
nominativo, ut „hie poeta huius poetae huic poetae", „hie
Aeneas huius Aeneae huic Aeneae", „hie Anchises huius
Anchisae huic Anchisae"; nisi divisio fiat in genetivo poetica,
qua frequenter veteres Eomanorum poetae utuntur, „Aeneai"
et „Anchisai" et „pictai" et „aulai" pro „Aeneae, Anchisae,
pictae, aulae" dicentes. Virgilius in III Aeneidos (v. 354):
„Aulai medio übabant pocula Bacchi". Idem in IX (v. 26):
„Dives equum, dives pictai vestis et auri". Cicero in Arato
(Nat. Deor. 2, 42, 109): „Atque oculos urget pedibus pectusque
Nepal", pro Nepae, id est Scorpü. In eodem (v. 57): „Serius
— 17 —
haec obitus terrai visit equi vis". Lucretius in I (v. 29):
„Effice iit interea fera moenera militiai". Idem in eodem
(v. 84, 85): „Aulide quo pacto Triviai virginis aram
Iphianassai turparunt sanguine foede". Vel. Long. S. 2222
(VIT 57, 20): Illud etiam adnotandum circa i litteram est,
quod ea quae nos per ae, antiqui per ai scriptitaverunt, ut
luliai Claudiai. Sed et quidam in hac quoque scriptione
voluerunt esse differentiam, ut pluralis quidera numeri nomi-
nativus casus per a et e scriberetur, genetivus vero singularis
per a et i, hoc quoque argumentantes, quod diaeresis, sive
dialysis illa dicetur, a nominativo plurali non fit, sed ex sin-
gulari obliquo, cum dicitur „aulai in medio", et dives equum,
dives „pictai vestis et auri". Item rei nostrai, faciendai,
magnai. Sed nihil obstat, quo minus hoc aut illo modo in
utroque numero, scribamus, cum multa alia quoque nobis ex-
cogitanda sint, si velimus diversitate scriptionis ambiguitatem
casuum numerorumque discernere. Mar. Victor. 1 S. 2460
(VI 14, 1): Ae syllabam quidam more Graecorum per ai
scribunt, ne illud quidem custodientes, quod omnes fere, qui
de orthographia aliquid scriptum reliquerunt, praecipiunt,
nomina feminina casu nominativo a finita numero plurali in ae
exire, ut Aeliae, eadem per a et i scripta numerum singularem
ostendere, ut huius Aeliai; inducti a poetis, qui „pictai vestis"
scripserunt, et quod Graeci per t potissimum hanc syllabam
scribunt propter exilitatem litterae, r^ autem propter naturalem
productionem lungere vocali alteri non possunt. Iota vero
quae est brevis et eadem longa, aptior ad hanc structuram
Visa est. Quam potestatem apud nos habet et e (in den
Hdschr. i), quae est longa et brevis. Vos igitur sine contro-
versia ambiguitatis et pluralem nomiuativum ?t singularem
genetivum per ae scribite; nam qui non potcst dinoscere supra
scriptarum vocum numeros et casum, valde est hebes. Papiriau.
bei Cassiod. de orthogr. S. 2290 (VII 158, 10): Ae syllaba,
quam nunc in fine sermonis diphthongon scribimus, ut „cogi-
tationes magnae", apud antiquos per a et i scribebatur, ut esset
distantia genetivorum a dativis. Nam genetivo hanc divisionem
dabant, ut non esset disyllabus similis dativo sed trisyllabus
inveniretur; ut magnai, Asiai. aulai, frugiferai. Scaur.
S. 2253 (VII 1(), 7): Apud antiquos i littera pro ea scribebatur.
Neue-WuKuer, Formeulehre. 1, 3. Aiitl. 2
— 18 —
ut testantur ij.t-z'x-l'-x-ju.oi, in quibus est eiusniodi syllabarum dr-
düctio, ut ,.i)ictai vestis" et „aulai in medio", pro pictae et
aulac!. Sed magis in illis c novissima sonat, et praeterea
anti(iui quoqiic Graecorura hanc syllabara per ae scripsisse
traduntur. Derselbe gedenkt S. 2250 (VII 24, 10) der Erörte-
rung, utrum per ai an per ae genetivo et dativo singulari et
nominativo et vocativo plurali eius modi nomina scribenda sint,
Senecae et Catilinac et Perpennae. Donat. 8, 4, 2 (IV 396,
18): Aiatpeat; est discissio syllabae unius in duas facta, ut
„Olli respondit rex Albai Longai". Diesen Vers schreibt
Atil. Fortun. S. 2691 (VI 284, 20) dem Ennius zu. Der vor-
gebliche Prob, de iilt. sj^llabis 18, 10 S. 1438 (IV 263, 21):
Diaeresis est sive diazeuxis, cum in duas syllabas una didu-
citur, ut „dives pictai vestis et auri". Quam declinationom
Vergilius quattuor locis tantum posuit in Aeneidis: „Aulai
medio" (3, 354); et „Atque aurai simphcis ignem" (6, 747);
et „Furit intus aquai" (7, 464); et „Dives pictai vestis et
auri" (9, 26). Claud. Sacerd. 1, 85 (VI 449, 1): Diaeresis est,
cum duae vocales in syllabam ductae singulare pronuntiatae
dividuntur, ut „aulae in medio" et „frugiferae", „aulai et
frugiferai". Fragm. Bob. de nom. et pronom. S. 127 (V
555, 3): Legimus apud Lucretium et Vergilium „terrai
frugiferai" pro terrae frugiferae, et „aulai medio" pro aulae,
atque „aurai simphcis ignem" pro aurae, item „dives pictai
vestis" pro pictae".
In Inschriften findet sich ai für ae in allen Zeiten,
wie solche Corssen, Ausspr. und Vokal. I 677 ff. verzeichnet,
so in den ältesten Zeiten bis zu den Senatsbeschlusse über die
Bacchanalien: Aecetiai Ritschi, Fict. Lat. p. 17; C. I. L. 1,
43; Belolai C. I. L. 1, 44; Duelonai Ep. d. Bacch. C. I. L.
1, 196, 2; Gemelai C. I. L. 1, 109; Lavernai C. I. L. 1,
47; Popiai Bull. d. Inst. Rom. 1866, p. 244, n. 9; Sehiai
C. I. L. 1, 147; Titoliai t. Praen. Bull. d. Inst. 1867, p. 183;
Vehiliai C. I. L. 1, 157; famehai C. I. L. 1, 166; auf einer
Erzplatte an der Ficor. Cista steht Romai als Lokativ (wie
aus der Kaiserzeit I. Neap. 2516 Asiai Syriai negotiantur,
und bei Liv. 21, 50, 7 im Put. qui Messanai erant [Luchs und
die anderen Herausgeber Messanae], in anderen Büchern qui
Messana ierant oder ierat geschrieben ist); vom Zeitalter der
— 19 —
Gracchen bis zum Ende der Republik finden sich: Appiai I.
Neap. 3918; Eppuleiai C. I. L. 1, 1046; Feroniai C. I. L.
], 1291; Glabriai C. I. L. 1, 1026; Mamulai C. L L. 1,
1046; Murciai C. I. L. p. 284; Ofilliai Rufai C. L L. 1,
1228; Serviai C. I. L. 1, 1182: Scrviliai C. L L. 1, 1088;
Virriai C. I. L. 1, 602; familia[i] C. I. L. 1, 1293; in der
metrischen Inschrift von Capua C. I. L. 1, 1202 ist vitai es
in vitai's verschmolzen, wie Lucr. 3, 624 aniraäi'st, eine eigent-
liche Elision des i in dieser Endung scheint nicht zugelassen
zu sein; daher Phaedriai ostenderet, filiai in nuptiis, vitai nicht
zu billigen sind, vergl. Lachmann zu Lucr. 3, 374; zur Zeit
des Augustus und der folgenden Kaiser: Calidiai I. Neap.
4501; Muniai I. Neap. 5852; Nicostratai I. Neap. 3836;
Nipiai L Neap. 5302; Raitiai Orell. 48«; Romai Orell. 488;
Serviai L Neap. 3725; Tintoriai L Neap. 3836; patriai
Orell. 650; provinciai Orell. 488; viai Grut. 739, 4; in der
späteren Kaiserzeit: Domitiai, Honoratai, Rusticai Ren. L
Algör. 3974; coiugai 1. Neap. 6699; coloniai Grut. 362, 2
vom Jahre 321 nach Chr. Geb., vergl. Stolz, Histor. Gram-
matik I 208.
In Handschriften ist der Genitiv auf ai öfters ver-
dunkelt, vergl. Corssen, Aussprache und Vokal. II 719; ein-
leuchtend aber ist die Emendation von Lamb. viai für via
Enn. (Annal. 205) bei Cic. Cato niai. 6, 16; die von Turneb.
Medeai für Medeae Enn. (Fab. 263) bei Cic. Tusc. 3, 26, 63,
und die von Victor. Egeriai für Egria oder Egeria Enn.
(Annal. 125) bei Varro L. L. 3, 42; sonst kommt bei Enn.
noch vor: Albai Longai (Annal. 66) bei Atil. Fortun. S. 2691
(VI 284, 20); silvai frondosai (Annal. 192) bei Macrob. 6,
2, 27; Lunai portum (Annal. 483) bei Pers. 6, 9: tcrrai
frugiferai (Annal. 605) bei Charis. 1 S. 7 (I 19, 1), vergl.
Mart. 11, 90, 5: Attonitusque legis terrai frugiferai Accius et
quidquid Pacuviusque vomunt. Vergl. L. Müller, Quintus
Ennius, Einleitung in das Studium der röm. Poesie, S. 192.
In der Ausgabe des Lucilius von L. Müller sind 18 Fälle
eines Genitivs auf ae, welchen 19 Fälle eines Genitivs auf ai
entgegenstehen, und zwar begegnet siebenmal die auch sonst
bekannte zweisilbige Form äl, in zwölf Fällen ist ai ortho-
graphische Variante für ae, vergl. Stowasser, Archiv 1, 195—203,
— 20 —
der hior mit gewohnter Umsicht die einzelnen Fälle untersucht
und S. 201 zu folgendem Resultat gekommen ist: „Für die
Annahme diphthongischer Aussprache des ai kann keine Stelle
angeführt werden; es findet sich also der Genitiv auf ae an 21
(oder 22 mit dem von mir eingeschobenen ferae) Stellen sicher.
Dagegen AI an einer Stelle (Versende!) sicher XXX 66 (Hdss.
viant: causam conmenta viäi it apud aurificem); ziemlich
wahrscheinlich noch einmal am Versende IV 37 (Hdss. bei Non.
S. 457, 8 ferat: concursaret agros catulos fetumque feräl).
Geringere Wahrscheinlichkeit hat dagegen die Form ine. 12
(coramoda praeterea p atrial prima putare) im vierten Fusse
(so häufig bei Lucrez) nicht an sich, sondern durch die Ueber-
lieferung. Ein Fall ist nicht spruchreif. In den Jamben und
Trochäen ist der Genitiv auf äi ganz gemieden." Der Voll-
ständigkeit wegen mag auch M. Kleinschmit, De Lucili satu-
rarum scriptoris genere dicendi Marburg 1882 erwähnt werden,
der auf S. 27, 28 die Genitive auf ai behandelt, dessen Arbeit
aber wegen der Kritiklosigkeit sehr mit Vorsicht zu ge-
brauchen ist.
Charmidai Plaut. Trin. 2, 2, 78 (3.t9), was schon
Scaliger des Versmasses wegen vorschlug, haben die neuesten
Herausgeber, der Ambr. hat Charmide oder Charmidi; Epid. 2,
2, 61 (246) verlangt Eitschl Prol. Plaut, p. 86 Periphanai
statt des gewöhnlichen Periphanae, mit der Bemerkung, dass
der Ambr. Perifani hat; und die nämliche Schreibweise ist
Epid. 3, 4, 72 (508) und 5, 1, 30 (635) für die Vulg. Periphani
des Versmasses wegen erforderlich, was auch von Leo, Götz
und Scholl geschrieben ist; Poen. 5, 2, 85 (1045) haben Bothe
und Geppert Antidamai geschrieben, der Ambr. hat Antidamati;
der vet., decurt. und Par. Antidamarchi oder Anthidamarchi ;
der Nominativ heisst Antidamas v. 1051 und 1058; der Genitiv
Antidamae v. 1042 und 1047; Götz und Scholl sclii^ibeu
Antidama[t]i; Calliclai filia geben Bothe und Eitschl Trin. 5,
2, 59 (1183), im vet., decurt. und vat. steht Callicli, was Götz
und Scholl haben, andere Herausgeber schreiben nach Bergk
(Philolog. 1859 14 S. 185) Callicletis. Ausserdem stehen bei
Plautus noch folgende Genitive auf ai: aquai Poenul. 1, 3,
24 (432) und Mil. 2, 6, 71 (552), wo aber Götz und Scholl
aqua aeque sumi quam haec est atque ita hospita schreiben, vergl.
— 21 —
Lorenz zu der Stelle p. 269; audaciai Amph. 1, 1, 211 ('367);
comoediai Casin. Prol. 30; Mil. 2, 1, 6 (84); Poenul. Prol. 51;
familiai Amph. 1, 1, 203 (359); Merc. 5, 1, 5 (834); filiai
Auliil. 2, 4, 16 (295); 2, 8, 2 (372); 3, 6, 4 (540); 4, 10, 67
(797): impiidicitiai Amph. 2, 2, 191 (821); libellai Pseud.
1, 1, 98; magnai rei publica! gratia Mil. 2, 1, 25 (103);
meai fldei tuaique causa Aulul. 2, 1, 2 (121); morai Stich.
4, 1, 32 (537); nostrai Mil. 2, 6, 39 (519); "sapientiai Mil.
2, 2, 81 (236); silvai Mil. 4, 4, 18 (1154); simiai Merc. 2,
1, 17 (241); superbiai Cistell. 1, 1, 40; tippulai Persa 2,
2, 62 (244), Götz und Scholl schreiben tippulae, vergl. Brix zu
Trin. 359 und Lorenz zu Mil. 84.
Bentley hat die Form auf ai bei Terenz an 5 Stellen
geschrieben: Andr. 2, 6, 8 (439) hospitai; Heaut. 3, 2, 4 (515)
Cliniai und 5, 1, 20 (893) sponsai; Phorm. 4, 2, 7 (597) Phae-
driai und Hec. Prol. 1, 1 fabulai; Lachmann zu Lucr. 3, 374
nimmt Cliniai an, aber Ritschi Prol. Plaut, p. 325 spricht diese
Genitive dem Terenz ganz ab, und seitdem wird auch von
den Herausgebern nur die Form auf ae gesetzt und Heaut. 515
nach Brix adulescentis statt Cliniai geschrieben, vergl. Engel-
brecht, Studia Terentiana p. 14.
Cicero hat aquai in den aus Homer übersetzten Versen
Divin. 2, 30, 63; zu den in der oben mitgeteilten Stelle des
Prise, angeführten Beispielen aus seinen Aratea, Nepai und
terrai, sind hinzuzufügen: aquai Arat. 179; Divin. 1, 9, 15;
Nepai Arat. 216; 278; 324; 418; aquilai Arat. 372. Bei
Q. Cicero de XII signis caelestibus (Burmann Anthol. 5, 41;
Meyer 66; Riese 642; Auson. ed. Schenkl p. 16; Baehrens
Poet, minores p. 315) v. 10 ist flamma Nepai.
Bei Lucrez ist diese Form sehr häufig. Er hat ausser
den in der Stelle des Prise, gegebenen Beispielen militiai,
Trivial und Iphianassai noch Geryonai 5, 28; amicitiai
3, 83; animai 1, 112; 3, 150; aquai t, 283; l, 307; 1, 453
und öfters; caveai 4, 76; flammai 1, 725; 5, 1097; formal
2, 490; fugai 1, 1047; 4, 711; guttai 6, 614; horal 1, 1016;
iral 3, 303; lingual 4, 627; lunai 5, 69; 5, 418; materiai
1, 249: 1, 516; 1, 552; 1, 565; 1, 916; 1, 951: 1, 986;
1, 1017; 1, 1035; 1, 1051; l, 1105; 2, 1065; 5, 67 u. a. m.;
natural 1, 586; 1, 1108; 2, 302; notitiai 2, 124: parmal
— 22 —
4, 847; patriai 1, 41; pilai 5, 711; scaenai 4, 79; 4, 980;
suminai 1, 984; H, 079; ta(!dai (5, 897; terrai 1, 212;
1, 251: 2. locy: viai l, 40H; 1, 659; 2, 249; vitai 1, 4Ut;;
1, 659; 2, 79; 6, 1153 u. a. m.; von Adjektiven gelidai :3,
687; j)iirpureai 2, 52; nigrai 4, 5.'35, vergl. C. Proll, De
formis antuiuis Liicrotianis 1859 p. 28ff.; C. Stacdler, De
sermonc Lucretiano 1869 p. 6. Auch bei diesem Dichter ist
die altertümliche Form in den besten Hdschr. öfters verwischt,
vergl. Lachmann zu 1, 29.
Das vollständige Verzeichnis der betreffenden Stellen des
Virgil ist bei dem vorgeblichen Probus: aulai Aen. 3, 354;
aurai Aen. 6, 747; aquai Aen. 7, 464 und pictai Aen. 9,
26, vergl. Wotke, Über alte Formen bei Virgil (Wien^^r
Studien 8 1886) S. 133. Jedoch bemerkt Serv. zu Aen. 7,
464, wo die gleiche Zusammenstellung der Beispiele aus Virgil
gegeben wird, dass Virgil aquae vis geschrieben habe, und
aquai von Tucca und Varius herrühre, wogegen die Gl. des
ersten Moret. dem Tucca aquae vis, und dem Virgil aquae
amnis zuschreibt. Das in dem Fragm. Bob. de nom. et pronom.
unter den dem Lucr. und Virgil eigenen Ausdrücken angeführte
terrai frugiferai findet sich bei keinem von beiden, andere
Grammatiker (vergl, unter 8) legen dasselbe als Dat, dem
Ennius bei.
Den Genet. auf ai haben noch Donat zu Terent. Phorm.
1, 4, 7 in horai für hora et; Porphyr, zu Hör. Epod. 16, 59
in materiai und pictai; Prudent. Apoth. 702 in aquai.
Ein späterer Dichter in Burmann's Anth. Latina 5, 71 (Meyer
1037) V. 13 schreibt: aret tota soll species vi dura Nepai;
zweifelhaft ist Auson, Idyll. 7, 5, wo herai Imperium eine
Konjektur des Ugoletus ist, Scaliger las herile, Schenkl (p. 126)
nescit (tamen) erae imperium und Peiper (p. 116j das hand-
schriftliche nescivit . . . ere . . . imperium.
7. An die Stelle von ai ist in der gewöhnlichen
Sprache ae getreten.
In Inschr. kommt dafür häufig aes, zuweilen es, vor.
C. I. L. 1, 1025; 1212; 1242 Aquilhaes, Pesceniaes C. L.
Laudicaes, Dianaes; 2, 4975, 60 Staiaes Ampliataes; 3, 2583;
5061 Valeriaes, Sabinaes; 4, 1825; 2233; 2457; 2807; 3123
— 23 —
Equitiaes, lanuariaes, Cominiaes, Pinniaes, Liviaes; 5, 1006;
1039; 1573; 3387; 4674; 4967; 5492; 5954; 6080; 6545;
7281; 7852; 8868 8898 luventiaes, Africaes zweimal, . . . .
ciaes, Veronaes, Hostiliaes, Rüfiaes Te . . . aes, nutriciaes,
Val(eri)aes, Eomaniaes Novelliaes, Mottiaes Verecundaes,
Cosmiaes, Victorinaes, Tertiaes, Castaes Optataes; 6, 68; 164;
365; 366; 490; 800; 2214; 2307; 9342 dominaes, Corneliaes,
Aquilliaes, Bassillaes, Bellonaes, Latinaes, Priscillaes, Primaes,
Proculaes; 8, 8292; 9347 Sabinaes, Helenaes; I. Xeap. 515;
683; 2957; 3103; 3181; 4898; 5322; 5453; 6305; 5, 6306,
3; 6852; 7019; 7038 Octaviaes, Mm^diaes, Celerinaes, Faeniaes
Secundaes, luliaes Veneria(e), Variaes, Flaviaes Proculae,
Cerviaes Psyches, CorneKaes Chelidonis, Lepidaes et Agrippi-
naes, Caediciaes Priscaes, Helenaes, lun(oiii) Satm^ninaes (Or.
1723 lun. Saturniaes); Orell. 2445; 2741; 3008; 3356; 3365;
4231; 4694; 4788; 4886; 4947 Antoniaes, Galeriae Cleopatraes,
Proculaes, Auctaes, Valeriaes Xices, Sextiaes Saturninae,
Terentiae Primaes, Numisiaes et Septiciaes, Auctaes, [Pet]-
anniaes Faustinae, luliaes Monimes; Henz. 5318; 5376: 5411;
5476 Cirtaes, Antoniaes, Statiliaes, Anniaes Faustinae. Ferner
C. I. L. 2, 4379 Valentines; 3, 327S; 3606; 4700 f; 4733;
4896 Aurelies Valentine(s), Probes, Atilies Firmes, Cupitines,
Gl. Firmes; 5, 2049 Aurelie Gastes; 5, 6625 Primitives; 5,
6843 Annies; 6, 142 apretio Vibies: 6, 585 inductio Vibies;
6, 1796, 31 annones; 6, 2142 Terenties Rufilles; 6, 2208 Con-
cordies; 6, 2977 presidi provincies; I. Neap. 3849 Valeriae
Auctes; Orell. 458 d; 1617; 2867; 2879; 3384 Benignes,
Faustines, Probes, Pettiarum Procules et Severes, in prima
JVIinerbes; Grut. 715, 1; 747, 5 Victories, lulies Veranilles.
In den fasti Philocali 21. März und 13. Aug. (C. I. L. 1
S. 338; 348) Minerves und Dianes. Ähnliche Beispiele lassen
sich aus den Inschriften noch leicht vermehren. Vergl.
Adjekt. 19.
Die Endung aes und es findet sich auch im Genit.
männlicher Namen. C. I. L. 1, 1063 Moscaes; C. I. L. 4,
2655; 2656 Plantaes: I. Neap. 3224 Alexaes; Grell. 631; 2863
C. lul. regis Rhoemetalcaes L., Midaes ministra und in olla
Mdaes (in derselben Inschr. heisst Mida cubiclarius Illvir):
Grut. 882, 1 Niciaes dulcissimi; C. I. L. 6, 2954 Agricoles.
- 24 —
Der Genit. Prosepnais über einer weiblichen Gestalt auf
einem Spiegel des Pariser Museums, C. I. L. 1, 57 (vergl. die
Add. S. 554) kann schwerlich für eine Latein. Form gelten.
Die nebenstehenden Figuren haben die Überschriften Venös
und Diovem; auch hat sich nach den neuesten Untersuchungen
herausgestellt, dass die Form Prosepnais für Prosepnai ver-
lesen ist, vergl. Rhein. Mus. 48 S. 486.
8. Der Dat. Sing, im Griech. hat a, der Dat. und der
Lokat. Sing, im Osk. a,^ im Lokat. kommt auch ae vor,
im Umbr. endet der Dat. auf e, als Verschmelzung von a und i.
Im Lat. Dat. wurde früher wie im Genit. ai geschrieben,
an dessen Stelle darauf ae trat. Jenes ai wird von ver-
schiedenen Grammatikern dem Dat. als eigentümliche Endung
zugeschrieben, von Einzelnen mit dem Zusatz, dass es die
Diäresis zulasse. Charis. 1, 10 S. 7 (I 18, 17): Dicunt quidam
veteres in prima declinatione solitos nomina genetivo casu per
as proferre, item dativo per i, veluti haec aula huius anlas
huic aulai; etiam inde perseverasse pater familias, item adhuc
morem esse poetis in dativo casu, ut aulai medio Vergilius.
terrai frugiferai Ennius in AnnaHbus. So auch die Exe. ex
Charis. arte gramm. S. 84 (I 538, 22): Dicunt quidam veteres
in prima declinatione solitos nomina genetivo casu per as
proferre, item dativo per i, veluti haec aula huius aulas huic
aulai, similiter et cetera, haec terra huius terras huic terrai,
aqua aquas aquai; etiam inde perseverasse pater famihas,
item adhuc esse morem poetis in dativo aulai medio dicere,
et intus aquai, frugiferai Ennius in Annalibus. Prise. 7, 3, 9
S. 732 (II 291, 17): Nominativus et vocativus pluralis primae
declinationis similis est genetivo et dativo singulari. Nam in
ae diphthongum profertur, ut hi et o poetae; sed in his non
potest divisio fieri, sicut in illis. Mart. Gap. 3 § 266: Lucilius
in dativo casu a et e coniungit, dicens huic Terentiae, Orbiliae;
Licinius (im Reichen. Lucinius) a et i. Et Lucretius crebro,
et noster Maro aulai, pictai, vergl. Stowasser im Arch. I 203.
Mgid. Figulus, dessen Worte nach Gell, unter 6 mitgeteilt sind,
fordert, wie Lucil., für den Dat. terrae, und erkennt terrai
allein als Genit. an. Von den übrigen daselbst angeführten
Grammatikern beschränken Prise. 7, 2, 3 S. 728 (11 284, 17)
und Vel. Long. (VII 57, 20) oder vielmehr die von ihm be-
— 25 —
zeichneten quidam die Anwendung der Diäresis ai im Gegen-
satz zu dem Diphtli. ae auf den Genit., und Mar. Victor.
(VI 14, 1) stellt zwar zuerst dem ae des Plur. das ai des
Sing, gegenüber, gleich darauf aber bedient er sich der be-
stimmteren Angabe des Nomin. Plur. und des Genit. Sing.
Jedoch Quintil. 1, 7, 18 u. 19 schreibt ai, ohne übrigens der
Diäresis ausdrücklich zu gedenken, ohne Unterscheidung dem
Dat. und Genit. zu.
Die bei Charis. in der Ars gramm. und den Exe. und bei
Mart. Cap. für die Diäresis im Dat. beigebrachten Belege aulai,
aquai und pictai sind als Beispiele dieser Form des Genit. bei
Virg. schon unter 6 vorgeführt; und terrai frugiferai, welches
nach Charis. (in den Exe. ist frugiferai ohne Subst.) bei Enn.
als Dat. gestanden haben soll, wird in dem Fragm. Bob. de
nom. et pronom. (vergl. unter 6) aus Lucr. oder Virg. als
Genit. gegeben, in Beziehung auf den Namen des Dichters
allerdings irrtümlich. Mart. 11, 90, 5, welcher den Archaismus
terrai frugiferai und die Liebhaberei für dergleichen verspottet,
deutet weder den Dichter, dem dieses Wort angehört, noch
den dadurch ausgedrückten Kasus an. Bei Lucr. 1, 45 o, 454
wurde früher gelesen: Pondus uti saxis, calor ignibu', liquor
aquai, tactus corporibus cunctis, intactus inani; aber die Hdschr.
geben ignis, nicht ignibu', und v. 454 ist untergeschoben, daher
mit Wakef. und Lachmann saxi est oder saxist geschrieben
werden muss. So ist aquai hier wie überall Genit., und es
fehlt gänzlich an zuverlässigen Beispielen für die Diäresis des
ai im Dat. Die Schreibung ai sollte wenigstens in späteren
Zeiten im Dat. wie im Genit. in der Prosa (vergl. unter 6)
sicher keinen anderen Laut als den von ae bezeichnen.
Sie findet sich im Dat. C. L L. 1, 166; 1, 191; 1, 498;
1, 813; 1, 1026; 1, 1093; 1, 1176; 1, 1246: 1, 1302; 1, 1311:
1, 1462; 1, 1501 d (S. 555)- Fameliai; Menervai; Concordiai;
Loucinai; Titiniai Nobili uxsori; Turanniai M. L. Helenai:
Munniai; coloniai; Vergiliai M. L. Hilarai; C. Clipeai M. F.
Harai; Menervai; Antulai; Elog. dar. vir. 24 (C. L L. 1
S. 285) curai sibi habuit; C. I. L. 2, 3468 Furiai Secundai;
5, 645; 5, 964; 5, 1293; 5, 1460; 5, 1884; 5, 1918; 5, 1990:
5, 1992; 5, 2006; 5, 2011; 5, 2015; 5, 2015; 5, 2018; 5,
2123; 5, 2173; 5, 2199; 5, 2240: 5, 2244; 5, 2285: 5, 2408;
— 2(; —
5, 2515; 5, -2018; 5, 2704; 5, 270n; 5, 2911; 5, 3023; 5,
3001; 5, 3071; 5, 3103; 5, 3274; 5, 3346; 5, 3354; 5, 3361;
5, 3404; 5, 3409; 5, 3418; 5, 3422; 5, 3435; 5, 3461; 5,
3505; 5, 3531; 5, 3548; 5, 3552; 5, 3553; 5, 3561; 5, 3562;
5, 3570; 5, 3581; 5, 3600; 5, 3601; 5, 3623; 5, 3637; 5,
3646; 5, 3649; 5, 3661; 5, 3670; 5, 3673; 5, 3692; 5, 3698;
5, 3699; 5, 3700; 5, 3701; 5, 3707; 5, 3719; 5, 3720; 5,
3721; 5, 3728; 5, 3737; 5, 3741; 5, 3749; 5, 3755; 5, 3767;
5, 3771; 5, 3775; 5, 3802; 5, 4040 Volumniai Gratai uxori;
Donatai: Seiai Aletiai matri und Mariai Primae sorori; Viimsiai
Coriiiüai; Opponiai Tcrtiai; Cinciai uxori und Cilae concubinai;
Minai; Catiae Maxumai matri; (P)opil]iae Paetillae filiai;
Cassiai; Pisentiai matri und Seiai sorori; Socelliai Pilinnai
matri; Petale libertai; Appellai; Ariae Serenai; Pontiai Quinctai;
luliai Tertullai contubernali; Tulliai . . . nai uxori; Calventiai
Primigeniae uxori; Graniai Aphrodisiai uxori; Petroniai Tanniai
matri und Terentiai Secundai uxori; Calventiai Rufai; T(e)-
rentiai; Caetroniai Primai; Gallai; Festai; Vossiniai und
Caeciliai; Fortunai; Minervai; lapudiai; Baibiai Proculae;
Colonai Maximae matri; Numisiai uxori; Octaviai Coeliae
matri; . . . ai Primai; Paullai uxori und . . riai Berullai;
Hostiliai Irene und Hostiliai Chrysidi; Sentiai Elidi medicai;
Antistiai Quintai uxori et Castruciai; . . viai Priscai uxori et
Calidiai Tyche contubernali; Apolloniai uxori: Cassiai; Castri-
ciai Posillai; Calidiai matri; Clodiai Amphale und Clodiai
Liberali; Caeliai Maximai matri und Cluttiai Tertiai sorori;
(V)aleriai . . . a . . liai; Cluienae Severai matri und Domitiae
Marcellai sorori; Maximai; (P)etroniai Gratai uxori; Herenniai
Primai; luliai; luniai Tertiai sorori; Verai und Sentiai; . .
diai; Minuciai; . . elliai Secundai und Blandai; P(l)otiai; Po-
bliciai Atticai; ... iai und . . . ciai; Remmiai Octaviai;
Gaviai; Hedistae Quintiai; Romaniai Mo ai; Aeliai
Myrsine; Eufriai Bxoratai; luliai Priscai; Yaleriai; Serviliae
Proculai; Cassiai Maximai; Domitiai Secundai; Tenatiai
Maximai; Gaviai Primai; Valeriai Aprili; Valeriai Priscai und
Valeriailsmyrine; Quinctiai; I. Neap. 1406; 1590; 1603: 1661;
1973; 3715; 3740; 3836; 3864; 4429; 4501; 4535; 4701;
7125 Imp. Caesari Augusto et coloniai Beneventanai: Clodiai
Glycerai; Didiai matri; Sextiliai Clirestai; Agrippai; Egnatiai;
— 27 —
Flaviai Philuminai iixori; Tintoriai Nicostratai; Vitelliai Statiai:
Uttediai Quartai; Calidiai Aiigini; Muniai; Carniai Quartal;
Honoratae mammulai; Orell. 650 Antoniai Augustai und luliai
Aug.Agiippinai; Henz. 5369 a. 6;~5387; 5710 Liviai; Agrippinai;
Dianai Rotonai.
9. Auch auf e endet der Dat. zuweilen In den ältesten
Latein. Inschr., wie im Umbr. So C. I. L. 1, 64; 1, 168;
1, 183; 1. 810; 1, 1345; l, 1432 Fortune; Diane; Aactorie;
Remureine; Taniae: Detrone; Amande; räthselhaft und schwer-
lich Lateinisch sind die Formen Vesune Erinie et Erine 1, 182
und Ahelese und Plenese 1, 1313. Vergl. Corssen, Aussprache
und Vokalismus, I 688. In anderen weniger alten oder ent-
schieden jungen Inschr., wie Orell. 4358; 4535; 4620; 4622,
haben Hereunio Agricole; Severe coniugi sue carissime; uxori
sanctissimae et dulcissime; coniugi dulcissimae et sibi aman-
tissime, den auch in Handschr. sehr gewöhnlichen Schreib-
fehler. Vergl. Freund zu Cic. f. Milo S. 29 bis 31, Majo zu Cic.
in P. Clod. et Cur. argum. S. 330.
Noch auffallender ist der ebenfalls in den ältesten Inschr.
vorkommende Dat. auf a, indem der lange Vokal, wie im
Griechischen, i aufgesogen hat. C. I. L. 1, 169; 1, 171; 1,
175; 1, 177; 1,80; 1, 189; 1, 1133; 1, 1200; 1, 1201; 1, 1475
Feronia; Loucina; Marcia; matre Matuta dono dedro; Nomelia;
lunonei Loucina; Fortuna; lunone Loucina Tuscolana sacra;
. . le . . . olana sacra; Venerei Erucina. Sittl (Lokale Ver-
schiedenheit der lateinischen Sprache S. 2) hat nachgewiesen,
dass man solche Dative auf a sowohl im Norden als im Süden
Italiens findet, während sie, Präneste ausgenommen, das in
Sprache und Kultur immer eine Sonderstellung einnahm, in
Latium gänzHch fehlen. Diese Dative scheinen von Nord-
umbrien (Pisaurum) ausgegangen und zunächst in die benach-
barten Länder eingedrungen zu sein, worauf sie später auch
nach Süditalien kamen, während sie im Norden allmählich
verschwand(>n. Interessant ist, wie Sittl noch bemerkt, dass
in der Kaisorzeit die lateinisch sprechenden Britannier die-
selben Formen gebrauchten, vgl. Nemetona C. L L. VII 36
und sacratissima 0. L L. VII 46. Vergl. Mommsen, Unterital.
Dial. S. 365; Ritschi, Rhein. Mus. 1861, 16 S. 603 (Opusc.
IV 481); Corssen, Aussprache und Vokalismus, I 688; 765;
— 28 —
II <;h7; Stolz, Ltitpinisclic Foriiionlcliro (in I. v. ■\lullers Altor-
tiiinswisscnschaft Jl) S. ;540. Die Insclir. 1. lt)4, in wolcher am
Aiilan;^'-o . . . cia I^acia Minorva ansclioinond als Dat. stellt,
ist als nicht Latoiii. anerkannt.
10. Die Kndung des Accus. Sing, ist im Sanscrit,
im Osk., Umbr. und Latein, am, im Griech. a,.
Im Latein, ist dieses am in den ältesten Inschr.
öfters in a verstümmelt. Vergl. unter 2. So ist in den
Elog. der Scipionen C. L L. 1, 30; 1, 34 Taurasia Cisauna
cepit sowie 1, 32 cepit Corsica Aleriaque urbe und magna sapientia
multasque virtutes posidet geschrieben; in der lex repet. C. I.
L. 1, 198 Z. 42 sententia ita pronontiato; in der lex agr. da-
selbst 1, 200 Z. 5 extra urbem Eoma, und Z. 10 sententia
deicito; in der lex lul. municip. 1, 206 Z. 26 in urbem Eoma;
in der lex Puteol. par. fac. 1, 577 Col. 2 Z. 22 nive angolaria
altiorem facito; in einer Verwünschungsformel 1, 818 item M.
Hedium Amphionem, item C. Popillium Apollonium, item
Vennonia Hermiona, item Sergia Glycinna: desgleichen C. L
L. 1, 1280 scaina. fac. coir. und 1, 1291 in via poplicara
Campanam. So ist auch Inscr. de Lyon 6, 10 S. 186 ad
Humen Macra; I. Neap. 3.528 ad flnem ultimaque hora und
4076 intra maceria. Die gleiche Verstümmelung ist im Umbr.
häufig.
Der Abi. Sing, hat von seiner ursprünglichen Endung äd,
welche das alte Latein, mit dem Osk. gemein hat, wie in
praidad, Hinnad, sententiad (unter 2), frühzeitig das d ab-
geworfen, und geht also auf ä aus.
11. In den mittelitalischen Sprachen tritt die ursprüng-
liche Endung des Nominat. Flur, as an die auf ä auslautenden
Stämme und verschmilzt dann zu as, so im Umbr. urtas, im
Osk. seriftas, im Sabell. asignas, vergl. Corssen, Aussprache
und Vokalismus I 754; Mommsen, Unterital. Dial. S. 228 unter
Beistimmung von Bergk, Zeitschr. f. d. Altert. W. 1851 No. 3.
Im Lateinischen hat sich von dieser Bildungsweise keine
sichere Spur erhalten, doch wollten die gleiche Form dieses
Kasus Henzen, Ehein. Mus. 1846, 5 S. 7 7 und Bergk a. a. 0.
für das ältere Latein erkennen in dem Verse des Fompon.
(141) bei Non. S. 500, 26: Quot laetitias insperatas modo
mi inrepsere in sinum. Nonius giebt allerdings den Vers als ein
— 29 —
Beispiel des accusativus pro nominativo; da es aber möglich ist,
dass laetitias insperatas mit einem vorausgegangenen Verbuni
konstruiert war, so haben wir daran keinen zuverlässigen Be-
weis für ein Nomin. Plur. auf as. Vergl. besonders Ribbeck,
Comicorum Roman, fragmenta II 246, der in der kritischen
Note zu Pompon. (141) alle hierauf bezüglichen Erklärungen
anführt, ferner Ritschi, de milliar. Popill. deque epigr. Sor.
S. 20 (Opusc. IV 139); Aurelias C. L L. 3, 4315; collegas C
I. L. 6, 8398 und fiüas Inscr. de Alg6r. 863 stehen zwar an
der Stelle von Nomin. Plur., aber gewiss nur durch Versehen.
Eine eigentümUche Nominativbildung, die sich schwer
erklären lässt und als eine Missbildung angesehen werden muss,
ist sportulaes C. I. L. 8, 9092 Z. 10; Octaviaes C. I. L.
9, 156 und Acestiaes 9, 959.
Unsicher ist die Erklärung des Nomin. Plur. matrona
auf zwei Inschriften von Pisaurum: matrona dono dedrot C. I.
L. I 173 und dono dedro matrona C. I. L. I 177, da matrona
aus matronas (vergl. Bücheier, Lateinische Deklination S. 36;
Brugmann, Zeitschr. für vergleichende Sprachforschung 1883,
27 S. 200 und Grundriss der vergleichenden Grammatik II
S. 662) oder aus matronai verkürzt sein kann (vergl. Corssen,
Aussprache und Vokalismus I 754 Anm.).
Sehr selten ist der Nomin. Plur. auf e, als einziger Beleg
hierfür wird muste ([xj;TaO in den samothrakischen Inschriften
C. I. L. I 578 und 579 angeführt.
Die Endung des Nomin. und Voc. Plur. ist gewöhnlich
ae, welches dem Griech. at entspricht. Die Schreibung ai
wird in diesen Kasus verworfen; vergl. die Stellen des Quintil,
Vel. Long, und Mar. Victor unter 6, und die ebendaselbst er-
wähnte Stelle des Scaur. S. 2259 (VII 24, 10). Wir lesen
jedoch in dem Denkmal de bacchan. C. I. L. 1, 196 Z. 29
tabelai datai eriint, und in dem Gesetzfragment C. I. L. 1,
207, Z. 6 litcraive testium, und auch in der Säuleninschrift
Tampiai Diovei 0. I. L. 1, 1435 (5, 2799) scheint Tampiai
Nomin. zu sein. Vergl. C. I. L. 5 S. 1073 und 1095. So
auch I. Neap. 2460 Lucceiai Cn. F. Polla et Tertulla.
12. Der Genit. Plur. geht im Latein, und Umbr. auf
ärum aus, wie im Osk. auf azum, im Griech. auf awv, im
Sanskrit im Fem. des Pronom. der dritten Person auf äsfini.
— 30 —
Mclii'frc Xoinina gestatten daneben, teils in der gewüliii-
liclien, teils in der dichterischen Sprache, eine verkürzte
Form auf um. Über die Quantität dieser Endung um sind
die Ansichten verscliieden. Nach A. Marx (Hülfsbüchlein für
die Aussprache der lateinischen Vokale in positionslangen Silben.
S. 2) ist der Vokal höchst wahrscheinlich lang, „deiui erstens
niusste das in der 1. und 2. Deklination durch Kontraktion
enstandcne um neben ärum und örum später als solches im
Bewusstsein bleiben, zweitens wären sonst in der 2. Deklination
der Acc. Singul. und Gen. Plur. gar nicht zu unterscheiden
gewesen. Eine erwünschte Bestätigung giebt duümviratum
C. I. L. X 1081". Die hier angeführten Gründe sind nicht
überzeugend, besonders der, dass der Acc. Singul. und Gen.
Plur. nicht zu unterscheiden gewesen wären; mit Recht nennt
Deccke (Erläuterungen zur lateinischen Grammatik, S. 32) die
altübliche Aussprache des Gen. Plur, um zum Unterschiede
vom Acc. Singul. um eine unbegründete Erfindung der (iram-
matikcr. Auch duümviratum kann allein nicht viel beweisen,
da sehr oft iuschriftliche Längenbezeichnungen in direktem
Widerspruche mit der richtigen Aussprache stehen, besonders
kommen sehr häufig Versehen bei dem Apex vor. Was die
Kontraktion betrifft, so mag zugegeben werden, dass der Vokal
ursprünglich lang gewesen ist, aber sicher ist, dass auch ur-
sprünglich lange Vokale vor dem auslautenden m verkürzt
sind, so sagt Prise. 7, 19, 94 S. 781 (II 366, 21) ganz be-
stimmt bei der 5. Deklination: Accusativus a nominativo fit
mutata s in m et necessario correpta e. Numquam enim
ante m terminalem longa invenitur vocalis, ut „hunc
meridiem", „hancrem". Vergl. Tegge, Philolog. Rundschau 1883,
S. 1334 und 1335.
Prise. 7, 3, 9 S. 732 (II 291, 21): Genetivus plu-
ralis primae declinationis fit addita ablativo singulari „rum"
syllaba, ut „ab hoc poeta horum poetarum", „ab hac
Musa harum Musarum". Producitur enim a tarn in ablativo
singulari quam in genetivo plurali. Et notamdum, quod onmes
casus tarn singularis quam pluralis numeri pares habent
numero syllabas in hac declinatione, excepto genetivo plurali;
bic enim abundat una syllaba. Est autem quando hunc quo-
que per concisionem proferunt, et maxime in compositis et
— :n —
patronymicis. Ut „Graiugenum" pro „Graiugenarum". Vir-
gilius in III (Aen. 3, 550): G-raiugenumque domos suspectaque
linquimus arva. In eodem (v. 221): Caprigeniimque pecus
nullo ciistode per herbam, pro „caprigenarum". Idem in VIII
(v. 127): Optiime Graiugenum, cui me Fortuna precari. In
eodem (v. 698): Omnigcnumque deura monstra et latrator
Anubis. Sic „caelicolum" pro „caelicolarum", et „trinundinum"
pro „trinundinarum". Cicero pro Cornelio I: Expromulgatione
trinundinum dies ad ferendum potestasque venisset. „Am-
phorum" pro „amphorarum". „Aeneadum" quoque pro „Aenea-
darum" Lucretius in primo versu: Aeneadum genetrix,
hominum divumque voluptas. Similiter „Dardanidum" pro
„Dardanidarum" Virgilius in II (v. 241): 0 patria, o divura
domus Ilium et inclyta bello moenia Dardanidum. Idem in XI
(v. 296): Variusque per ora concurrit Ausonidum turbata
fremor. Fragm. Bob. de nom. et pronom. 4 S. 128 (V 556, 17):
Prima declinatio et secunda genetivum pluralem faciunt addita
„rum" syllaha ablativo casui singulari, ut „ab hoc poeta horum
poetarum", „ab hoc docto horum doctorum". Hie tarnen ali-
quotiens ornatus gratia vel metri necessitate vel consuetudine
vetustatis per a'JYxoz/jv pronuntiatur. In prima quidem decli-
natione in his quae composita sunt, ut „caelicolarum" „caeli-
colum". „omnigenarum" „omnigenum". Vergilius (Aen. 3,20):
Superoque nitentem caelicolum regi mactabam in litore
taurum. Idem (8, 698): Omnigcnumque deum monstra et latrator
Anubis. Amphorae etiam non „amphorarum", sed „amphorum";
ita enim semper esse dicendum, iam inde antiquitus obtinuit.
In secunda vero declinatione tantum cum sint generis masculini,
ut „viorum" „virum": Arma virum tabulaeque (Verg. Aen.
1, 119), „modiorum" „medium", sicut Tullius ubique, „sester-
tiorum" „sestertium". Nam neque feminini genoris neque neutri
nomina placuit hoc modo enuntiari per geneti\um pluralem, ac
maxime neutra, ne et hie fieret a^jv^fATTTwat? nominativi singularis,
et essent iam non triptota, sed tctraptota, ut puta pro „templorum"
„templum", quod est nominativi et accusativi et vocativi.
Die Nomina auf cola und gena sind die einzigen
rein lateinischen der ersten Declination, deren Genitiv
Pluralis auf um ausgehen kann, vergl. Corssen, Aussprache
und Vokalismus, I S. 589. So haben caelicolum ausser Virg.
— 82 —
a. a. 0. noch Enn. (324) bei Prise. 17, 22, 166 S. llO.i
(III 192, 15); Catull. 68, 138; Lucan. 6, 444; Val. Fl. 2, 83;
Sil. 2, 482; 8, 535; 8, 418; 16, 258; 16, 289; 17, 3; 17, 36;
17, 130; 17, 552; Claud. Cons. Stilich. 2, 9; Auson. Eclog.
de lustr. agonitus (ed. Peiper p. 103) v. 2; Technop. de dis
(ed. Peiper p. 161) V. 1; Avien. Arat. 886; Mart. Capell. 2, 215;
Ennod. Pancgyr. regi Theodor, ed. Hartel p. 273, 14; vita
Antoni p. 386, 9; Dictio 22 p. 495, 15 und Dictio 25 p. 501, 1;
Coripp. loh. 1, 454; Anth. Lat. ed. Riese 21 (Baehrens IV
211) V. 145; ed. Eiese 486 (Baehrens V 79) de ponderibus et
mensuris v. 129; Orell. 855 v. 14, dagegen luven. 13, 42
caelicolarura. Lucr. 4, 586 hat agricolum, aber 2, 1161;
6, 1260 agricolarum; Calpurn. 8, 52 (oder Nemes. Ecl. 1,52)
ruricolum. Graiugenum ist ausser Verg. a. a. 0. noch
Val. Fl. 2, 557; Stat. Achill. 1, 36; Coripp. lust. 4, 218; Ter.
Maur. 121; Orestis Trag. 970; Troiugenum Catull. 64, 355;
Terrigenum Val. Fl. 2, 18; Claud. Eapt. Tros. 3, 351; in-
digenum Prudent. adv. Symm. 2, 501; caprigenum trita
ungulis Acc. (544) bei Macrob. Sat. 6, 5, 14 und nubigenum
Sidon. Carm. 5, 237. Von den übrigen oben citierten Stellen
hat Aen. 3, 221 caprigenum als Epitheton zu pecus, wie
Prise, selbst 6, 1, 3 S. 677 (II 196, 12) anerkannt hat; ebenso
gehört Plaut. Epid. 4, 1, 18 caprigenum hominum non placet
mihi neque pantherinum genus das Adjectiv caprigenum zu
genus; und Aen. 8, 698, worüber Lachmann zu Lucr. 5, 440 zu
vergleichen, ist oranigenum Genit. Plur. des Adject. omnigenus.
Denn trinun!dinum, welches nach Prise, für trinun-
dinarum stehen soll, hat keinen Nomin. trinundinae, sondern
wir kennen nur trinundinum oder trinum nundinum Cic.
de domo 16, 41; 17, 45; Phil. 5, 3, 8; Epist. Fam. 16, 12, 3;
Liv. 3, 35, 1, und trino nundino Quintil. 2, 4, 35. Und
famulum bei Val. Fl. 3, 282 wird von Forcell. mit Unrecht
von famula abgeleitet; es gehört vielmehr ungeachtet der Ver-
bindung mit matrum zu famulus, wie an anderen Stellen des-
selben Dichters und anderer (vergl. unter 31), wenn man auch
dabei zugleich an famuli und famulae denken mag.
Von den aus dem Griechischen stammenden Nomina hat
amphora auch nach Diom. 1 S. 280 (I 304, 25) amphorum.
Charis. 1, 15 S. 41 (I 55, 11) sagt: Amforum an amphorarum
— 33 —
dicendum sit, quaeritur. Amforum in consuetudine est; sed
cum eadem suavitas in utraque enuntiatione sit, non video,
quare quis barbarum malit, cum aures simili pretio recta
dilectent. Dicemus igitur amforarum, quia quaecumque
nomina, exceptis neutralibus, singulari numero casu nominativo
a littera finiuntur, non possunt genetivo plurali per alias litteras
quam per arum exire, tamquam Sisenna Sisennarum, Minerva
Miuervarum, collega collegarum. Sic ergo amfora amforarum,
non amforum. Romanus autem in libro de analogia
adsidue amforum, si coniunctim, ut X milia amforum,
item modium, sestertium, numraum; at si per se, amforarum.
Und S. 77 (I 100, 14): Amphora, si declines, amphorarum
facit: at ex hoc iunctim X milia araphorum dicimus.
Item modium, sestertium, nummum. Lentul. bei Cic. Epist.
Farn. 12, 15, 2 hat duum milium amphor.um; Plin. N. H. 6,
22, 24 (82) terna milia amphorum; 0. I. L. 6, 1771 viginti
quinque milia amforum; aber Liv. 21, 63, 3 trecentarum
amphorarum; Colum. 12, 28, 1 amphorarum septenum;
Plin. N. H. 9, 30, 48 (93) amphorarum quiudecim; Labeo
Dig. 14, 2, 10 § 2 amphorarum duo milium; ülpian. Dig.
33, 5, 2 § 3 cui centum amphorarum electio data sit; Ulpian.
Dig. 33, 6, 3 si cui vinum sit legatum centum amphorarum;
Ulpian. Dig. 33, 6, 13 eum numerum amphorarum; luhan.
Dig. 33, 6, 5 certus numerus amphorarum vini: Tuhan. Dig.
öO, 16, -206 eandem causam amphorarum esse; Sic. Flacc.
de cond. agr. S. 142, 27 Lachm. (S. 6 Goes) vcrtices am-
phorarum.
Dass drachmum in Q-ebrauch gewesen ist, erhellt aus
Varro L. L. 9, 49, 85: Sic loquontur, hoc mille denarium, non
hoc mille denarii, et haec duo miha denaria, non duo milia
denarii. Si esset denarii in recto casu atque infinitam multi-
tudinom significaret, tunc in patrico denariorum dici oportebat,
et non solum in denariis, victoriatis, drachmls, nummis, sed
etiam in viris idem servari oportcre, cum dicimus iudicium
fuisse triumvirum, decemvirum, non triumvirorum, decemvirorura.
Wir finden jedoch Plaut. Trin. 2, 4, 23 (425) mille drachuma-
rum; Terent. Hcaut. 3, 3, 40 (451) dr ach mar um argcnti
mille; Cic. pro Flacc. 15, 34 drachmarum CCVI milia und
19. 43 drachmarum XV milia. Zweifelhaft ist Cic. Epist.
Xpue-Wairener, Formenlehre. I, 3. Aufl. 3
— 34 —
Farn. 2, 17, 4, wo in <ion cod. Med. 44, 9 und Harl. 211'4
dracchuni steht, was Mendelssohn mit der Bemerkung incertum
qua gonilivi l'unna Cicero h. !. usus sit aufgenommen hat:
Haiter schreibt dracliunmm, was auch Bücheler im Rhein.
Mus. XI p. 5I.T vorschlägt, vergl. Ritschi, Opusc. JI p. 483;
Wesenberg und C. F. W. Müller haben drachmum.
Der Gonit. auf um ist vorzüglich häufig bei griechischen
und barbarischen Völkernanien. Phaselitum Cic. 1 agr. 2,
19, 50; Metropolitura Caes. bell. civ. 3, 81, 2; Crotoniatum
Liv. 24, 3, 9; Phthiotum Ovid. Amor. 3, 6, 32; Apolloniatum
Plin. N. H. 3, 11, 16 (100), aber Apolloniatarum Plin. N. H.
4, 13, 27 (92); Gangaridum Verg. Ge. 3, 27; Plin. X. H.
6, 18, 22 (65); Val. Fl. 6, 67; lustin. 12, 8, 9; Marmaridum
Sil. 5, 184; 7, 628; Lapithum Verg. Aen. 7, 305, aber Lapi-
tharum Ovid. Met. 12, 261; Stat. Theb. 5, 262; 6, 529 und
Achill. 1, 40; Teleboum Verg. Aen. 7, 735; Sil. 7, 417;
Stat. Silv. 3, 5, 100; Macetum Grat. Gyn. 117; Manil. 4, 762;
Lucan. 2, 647; 5, 2; 10, 16; 10, 28; 10, 269; Val. Fl. 1, 96;
Sil. 13, 878; 14, 5; 15, 287; 17, 415; 17, 633; Stat. Silv. 4,
6, 106; Theb. 7, 269 und Achill. 1, 202; Auson. Nob. urb.
3, 9; Claudian. in Ruf. 2, 279; Cons. Mall. Theod. 28 und in
Eutr. 2, 147; Avien. Orb. terr. 588; Prudent. c. Symm. 2, 547
(der Nomin. Plur. ist Macetae Stat. Achill. 2, 418; Gell. 9, 3, 1,
wiewohl der Nomin. Sing. Maces Sil. 5, 194; 9, 222 und der
Nomin. Plur. Macetes Veget. R. mil. 3, 23 [p. 114, 6 ed. Lang]
im Par A, dafür in anderen Büchern Mazetes); Sarmatum
lordan. Gct. 34, 178 (ed. Mommsen p. 104, 18); Sauromatum
Auson. Mosell. 9; Xumidum Mart. 12, 26, 6 (im Pal. P ist
Numadum, darnach hat Schneidewin, Friedländer und Gilbert
Nomadum geschrieben); Pisidum Prise. Perieg. 808; Arsi-
noitum 0. I. L. 3, 6575; Israelitum Tert. adv. lud. 1;
Samaritum luvenc. 2, 257; 2, 324; 2, 437.
Ferner bei Patronymica. Aeneadum ist ausser der von
Prise, citierten Stelle des Liicr. 1, 1 bei Verg. Aen. 1, 565;
9, 180; 10, 120; 11, 503; Ovid. Trist. 2, 261; 2, 262; Val.
Fl. 2, 573; Sil. 1, 2; 2, 55; 2, 295; 2, 420; 2, 428; 3, 70;
8, 47; 13, 500; 14, 4; 16, 117; Arnob. 4, 27; Auson. Eclog.
11 (9), 7 (ed. Peiper p. 98); Monosticha de ordine imperatorum
V. 11 (p. 184); Tetrasticha VI v. 25 (p. 188); Epigr. 52 (33),
— 35 —
2 (p. 331); C. I. L. 2. 2(i60 lind iO, 1688 in Versen; Aeolidum
Aiison. Tet'bn. 12, 3 (118) ed. Peiper p. 166; Dardanidum
ausser der daselbst angeführten Stelle noch Verg. Aen. 5, 622;
10, 4; Epit. Iliad. 746; Ausonrdiim auch Verg. Aen. 10, 564;
li', 121; Sil. 13, 348; Pelopidum Acc. (42) bei Non. S. 146, 29
(in den Hdschr. Pelopidarum); Cecropidum Ovid. Met. 7,
502: Auson. Epist. 24, 55; Arsacidum Lucan. 10, 51; Sil.
8, 469; Aeacidum Val. Fl. 5, 573; Sil. 15, 292; Maeonidum
Sil. 6, 607; Agenoridum Sil. 8, 1; Thespiaduin Sil. 11, 19;
12, 364; Laom edontiadum Sil. 10, 629; Pheretiadum Sil.
12, 159; Aonidum Stat. Theb. 2, 697; 10, 195; Tantalidum
Stat. Theb. 10, 785; Nemes. 39; Sidon. Carm. 2, 312; Letoi-
dum Auson. Epitaph. 27, 2; Scipiadum Claudian. Laus
Seren. Reg. 42; Sidon. Carm. 7, 555; Romulidum Prudent. c.
Symmach. 1, 6; Auson. Techn. 8, 6 (62) ed. Peiper p. 162
und Rutil. Namat. 1, 68; Appiadum C. I. L. 10, 1688 in
Versen. Aber auch Aeaci darum Enn. (Annal. 206) bei Cic.
Divin. 2, 56, 116; Pelopidarum Dichter (ine. fab. v. 119 ed.
Ribbeck I. p. 252) bei Cic. Epist. Fam. 7, 28, 2; 7, 30, 1;
Epist. Att. 14, 12, 2; 15, 11, 3; und Acc. (163) bei Non.
S. 143, 21; Tantalidarum Acc. (657) bei Cic. Nat. Deor.
3, 38, 90 und Charis. 1, 15 S. 70 (I. 91. 8); Romulidarum
Lucr. 4, 683; Sulpic. 57; Tyndaridarum Horat. Serm. 1, 1,
100; und in Prosa überall, mit Ausnahme später Schriftsteller
wie Arnob., Aeacidarum Cic. Off. 1, 12, 38, lustin. 12, 15, 1;
lamidarum und Clytidarum Cic. Divin. 1, 41, 91; Bran-
chidarum Plin. N. H. 5, 29, 31 (112); Curt. 7, 5, 30; Amm.
Marc. 29, 1, 31; Arsacidarum Tac. Ann. 2, 2; 6. 34;
11, 10; 14, 26; 15, 1 und Hist. 1, 40; Eumolpidarum Tac.
Hist. 4, 83.
In den griechischen Nomina giebt das Latein, um einfach
die gewöhnliche Bildung auf wv wieder; dagegen ist in den
sich an diese anschliessenden Lateinischen der ersten und den
viel zahlreicheren der zweiton Declin. (vergl. 31), wenn nach
dem Ausfall des r der Stammvocal von der Casusendung ab-
sorbiert wird, ein Übergang in die (bitte Declination zu er-
kennen, wie uns auch sonst dergleichen Vermischungen der De-
chnationen in einzelnen Casusformen begegnen. Vergl. Spalding
in Wolfs und Buttmann's Mus. der Altert. Wiss. 2 S. 368 fg.
— lii^ —
13. Dio KiuIuiil:- <Ios Dat. Plur. im Cxriech. i.st at;, füe
dos Dat. und Ahhit. Plur. im Sanscrit äbhjas, des Instrum.
äbliis, dos Dat. und Ä.l)lat. Plur. im Osk. als, im Umbr. es,
im Latein. <,^o\vöhnli(;h Is, einige Nomina aber haben abus.
Prise. 7, 3, 10, 11 S. lir.i, lU (II 293, 2): Dativus et ablativus
pluralis primae declinationis mutat a extremara ablativi singularis
in „is" productam, ut „a poeta, liis" et „ab bis poetis". et
„Musa, bis" et „ab bis Musis". Inveniuntur tarnen quaedam
pauca feminini generis, quae ex masculinis transfigurantur non
habentibus ncutra, quae et aniraalium sunt demonstrativa,
naturaiiter divisum gcnus babentia, quae differentiae causa
ablativo singulari „bus" assumentia faciunt dativum et abla-
tivum pkiralem, quod nulla alia habet declinatio in ,.bus^
termians supra dictos casus, ut a h^ngam in eis paenultimam
habeat, ut „bis natäbus", „flliäbus'', „deäbus", „equäbus",
„muläbus", „libertäbus"', asinäbus". M. Oato in Originibus
(VII 6 ed. Jordan p. 28, 10): Dotes filiabus suis non dant.
Et „filiis" tarnen in eodeni genere dictum est. Ennius in An-
dromeda (98): Filiis propter te obiecta sum innocens Nerei
(id est Nereidibus). Plautus in Sticho (4, 1, 61): Ego ibo
intro, et gratulabor vestrum adventum filiis, pro ,.fi]iabus".
Idera: Qui tahs est de gnatabus suis. Ovidius posuit in XIII
Metamorphoseon (v. 660): Euboea duabus et totidem natis
Andros fraterna petita est. Cicero pro Cornelio I (fr. 30
Kaiser = 1. fr. 2 C. F. W. Müller): Ut ab love optimo maximo
ceterisque diis deabusque omnibus opem et auxilium petam.
„Eabus" etiam pro „eis- differentiae causa in femiuino Emina
protulit in IUI Annalium (32 ed. H. Peter p. 10.5, 12): Scriba
pontiflcius, qui cum eabus stuprum fecerat; dicit enim de
Vestalibus. Multa tarnen alia quoque contra regulam vitiose
et in bis et in aliis casibus vetutissimi protulisse inveniuntur,
in quibus non sunt imitandi. „Ambae" etiam et „duae",
quaravis nulla simili differentiae causa cogente, similem habent
dativum „ambabus", „duabus", quamquam genetivum ,,am-
barum" et ,,duarum'' faciunt. Prise, de nom. et pronom. et
verbo 1, 22 S. 1306 (III 447, 24): Differentiae causa notantur
„deabus", „filiabus", „natabus", ..equabus", „asinäbus", „mu-
läbus", „animabus". Pompei. Comment. S. 175 (V 173, 24):
Ablativus singularis a littera terminatus genetivum pluralem
— 37 —
in ,.ruDr- mittit, dativum et ablativum in „is^': „Musa Musarum
Musis"; oxceptis bis nominibus, in quibus genera cliscernenda
sunt, ut „dea dearum deabus", „mula miilariim nnilabns".
„filia filiarum filiabus". „equa equariim eqiiabus". Nam ab eo
qiiod est „equa" si dixerimus „equis", ,,filia filiarum filiis", si
sie dixerimus, sexum potius masculinum intellegimus quam
femininum. Sed scire debes, quoniam Probus istam regulam
expressit et dixit, si volueris sequi, ut omnia, ubi genera
discernenda sunt, aliter prol'erantur in ablativo vel in dativo,
incipiemus dicere „Romanabus"; si enim dixerimus „Eomanis",
masculinum sexum intellegimus. Quodsi hoc est, incipiemus
dicere etiam in pronominibus „ipsabus illabus", quoniam, si
dixerimus ..illis ipsis", magis erit masculinum quam femininum.
ünde vides, quod male definiunt, qui ita dicunt, „in quibus
genera discernenda sunt, aliter profererjda". Et quid ergo?
Faciendum est ut scias pauca esse, quae diflferenda sunt, et
dicit „absque istis omnia in is proferanda sunt". Vix quinque
aut sex inveniuntur nomina. quae ita proferantur: „mula
mularum mulabus", „equa equarum equabus", „filia filiarum
filiabus"; „dea dearum deabus", et reliqua unum aut duo.
lam ipse dixit, quae sunt excepta discretionis causa. Derselbe
S. 209 (V 188, 28): Quaeritur quomodo dicamus. „dea dearum",
utrum „deis" an „deabus". Ait sie Donatus: „debemus quidem
regulas sequi, sed ne confundamus sexum et nescias, utrum
„deos" dicamus an „deas", sie admittere, ut dicamus „deabus",
non arte, sed discernendi sexus causa". Hoc dixit et abstinuit
se a re, quam debuerat dicere. Quid ergo? ubique observandum
est, si hoc est? Si, quoniam confusum est, et discretionis
sexus causa mutamns ista, non te permitto dicere „ab bis
Romanis'', sed „Romanabus", quia, si dixeris „ab bis Romanis",
nescio utrum masculinus sexus sit an lemininus. Non te per-
mitto dicere ,,ab ipsis" sed „ab ipsabus" non ,.ab istis", sed
„ab, istabus". Confusus est sexus tarn in pronominibus quam
in nominibus. Ait sie Probus, quod verum est: „debemus per
omnia regulam sequi; sed si quando fuerit necessitas testamenti
scribendi, tunc ista servanda sunt, aliter non. Puta maiores
nostri volucrunt iuiis necessitate dirimere apartam regulam et
apartam rationem, ne aliquid in dubitationem veuiret. Xam si
diceret: ..volo filiis meis dare illum fundum". quo modo vide-
— 38 —
rctur apcrtuin esse, de (jiiihiis scnsisset? L'triusque eniui
sexus confusiis est. Sed iit (iiscernamus, idcirco diciraus
„filiabus", propter necessitatciii iuris, „deis deabus" et alia
quae siiiiilia sunt, quac pertinent ad necessitatem iuris
Ergo dehernus, ubi est nocessitas iuris, hoc mutare, ubi uon
fucrit, servire regulis. Et in tantum hoc putavit Prol)us, ut
etiam dixerit ista verba mutari, „uata natabus", .,filia filiabus'',
„dea deabus", „muhi mulabus". Quinquc posuit tantunimodo;
ista sunt, alia iara reguh's serviunt. Serv. (Scrg.) Comment.
in Donat. S. 1845 (IV 434. 8): Quod dicit „ab bis mulabus",
,, filiabus", „deabus", nos dicere debere, sciendum est propter
testamentorum necessiatem. Nam haec pauca dicit Probus
contra artem esse suscepta, nee nos debemus ad istorum simili-
tudinem alia declinare. Ea enim, quae arte carent, sola aucto-
ritate firmantur. Fragra. ßob. de nom. et prouom. 5 S. 129
(V 556, 36): Utriusque supra dictae declinationis dativus et
ablativus pluralis ,,is" syllaba terminatur, exceptis quae am-
biguitatis causa discernendae contra rationem recepta sunt,
„filiabus", „deabus", „equabus", ,, mulabus", item ,,ambabus",
„duabus", ,,domo domorum domibus". Idque antiqui paene in
Omnibus fac.iebant, quae sub eadem finalitate in utroque genere
nunc proferuntur, ut puta „magni magnis" et „magnae magnis",
,,pudici pudicis" et „pudicae pudicis", ,,liberti libertis" et
„libertae libertis". Haec antiqui ob disceruendum sexum in
femininis „magnabus" „pudicabus" ,,libertabus" dicebant, sed
a posteris illa tantum, quae superius diximus, in usu rententa
sunt propter iuris necessitatem, quod omnem ambiguitatem
auferre voluerunt (in der Hdschr. voluit) ex testamentis atque
legatis. Charis. 1, 15 S. 39 (I 54, 7): Ablativus cum a vel
0 littera terminetur, „rum" accipit et facit genetivum pluralem.
Dativus et ablativus per ,,is" exeunt, ut „ab hoc docto doctorum
doctis"; nisi quod nonuunquam ratio ista auctoritate ve! ne-
cessitate corrumpitur, veluti cum dicimus „bis deabus '' et
„libertabus" „filiabusque", quod iuris periti instituerunt, am-
biguitatis secernendae scilicet gratia, ob quod multa sordide
ab auctoribus dicta videntur habere rationem. Nam Gellius
in II deabus inquit supplicans: et in eodem: Multitudo pue-
rorum iam erat ex raptabus; et in tertio: Gapite cum aliis
paucabus consilium; et in V puellabus, et in VII pro
— 39 —
du ab US pu die ab US. Quae, ut dixi, sexus ostendendi causa
defendi possunt. At cum nulla causa cogente quid tale dicitur,
tunc nimirum confitendum est de errore, ut idem Gellius in
XCVII portabus, et mox oleab'us, et Plautus in Curculione
(4, 2, 20) hibus, et Ennius in Protreptico pannibus: quae
iiotanda videntur. Derselbe 1, 10 S. 9 (1 21, 3): Sunt quae-
dam nomina feminina primi ordinis, quae in dativo plurali in
.,bus" syllabam efferuntur, ut ,,haec dea", pluraliter „bis deabus",
et ,,haec liberta", pluraliter ,,bis libertabus''; similiter ,,baec
filia", pluraliter „bis filiabus''. Und 1, 17 S. 103 (I 129, 13):
..Filiabus" in testamentis ob discrimen sexus ait Plinius dici
consuesse, cum bis tantum nominibus „bus" adici soleat, quae
numero plurali es litteris terminantur, ut cupiditates dignitates,
vel quae „us", ut anus manus senatus fluctus. Diom. 1 S. 280
(I 304, 24): „Deabus" „filiabus" „libertabus" „mulabus", et
quidquid huiusmodi est, discernendi sexus gratia contra rationem
perceptum est. Ebenso Charis. 1, 18 S. 122 (I 148, 2.5), ausser
dass hier libertabus und mulabus fehlen. Pboc. 4, 6 1704
(V 427, 7) giebt nach dem Guelf. als solche, welche discernendae
ambiguitatis sexus causa die Endung bus annehmen, ..deabus"
(verschrieben in duabus) „filiabus", „natabus" ,,dominabus"
,, mulabus" „equabus" „asinabus" ,, libertabus", quae a viris
peritis usurpata sunt; in den übrigen Büchern fehlen natabus,
dominabus und asinabus. Rhemn. Pal. S. 1365 (V .533, 17)
zählt als contra artem suscepta folgende auf: ,, mulabus"
„libertabus" ,, deabus" „natabus" „filiabus" „equabus" „asina-
bus", nebst ambabus und duabus. Cledon. S. 18G3 (V 11, 14)
hat als solche, quae causa sexus anomala sint, „deabus"
„mimabus" ,, mulabus" ,, asinabus" ,, equabus", „filiabus"; Marc.
Plot. Sacerd. Art. gramm. 1, 1 (VI 427, 6) als solche, welche
propter generis discretionem die Endung bus erhalten, ,, deabus"
„filiabus" „mulabus" „equabus". Prob. Instit. art. S. 273 (IV
82, 17) sagt, dass fünf Nomina, nämhch dea sponsa mula equa
amica, im Dat. und Abi. Plur. propter metra et structuras
die anomale Bildung auf abus erhalten, wogegen er S. 276
(IV 84, 34) als das einzige Nomen, welches propter metra et
structuras diese anomale Declination habe, filia aufstellt. Der-
selbe führt S. 230 (IV 48, 8) mulabus als ein Beispiel der
miscens anomal iae per dechnationem ratio au. Nach Serg.
— 40 —
Kxpl.in. in Donat. '1 fol. (;8* (IV 544, 17) haben doa filia mula
oqua ccrva o,t cetera siniilia generis causa die Endung abus.
Die ars Bern, in H. Hagen \s Anccd. Helvet. fol. 95a (S. 93
und 94) zählt „deabus'' ,.aniniabus" „filiabus" „mulabas"
„equabus" „ursabus" ..famulabus" auf.
Am häufigsten kommen deabus, filiabus und libertabus
vor. Deabus in Vei'bindung mit dis findet sich ausser der
von Prise, erhaltenen Stelle des Cic. pro Cornel, welche in
der Feierlichkeit des Ausdrucks an den Anfang der Rede des
Demosth. vom Kranz rrpwTov \i.iv -zoiz \hoii t^'y/wm tä-a xai -'iactt; er-
innert, noch bei Gic. Eabir. Perd. 2, 5 ab love optimo maximo
ceterisque dis deabusque immortalibus, quorum ope et auxilio
multo raagis haec res publica quam ratione hominum et consilio
gubernatur, pacem ac veniam peto: und in einem Schreiben
des K. Probus an den Senat bei Vopisc. Prob. 15, 4 has lovi
optimo maximo ceterisque dis deabusque immortalibus vestris
manibus consecrate. Und so oft in Dedicationschriften, C. I.
L. 2, 432; 2, 2395; 2, 4496; 3, 823; 3, 892; 3, 987; 3, 996;
3, 1060; 3, 1062; 3, 1063; 3, 1064; 3, 1088; 3, 1946; 3,2880;
3, 3221; 3, 3274; 3, 3418; 3, 3626: 3, 3899; 3, 3903; 3, 4359;
3, 5186; 3, 5787; 3, 5788; 3, 6289; 5, 514; 5, 767; 5, 3219;
5, 3902; 5, 4205; 5, 4936; 5, 5059; 5, 5060; 5, 5061; 5, 5245;
5, 5497; 5, 5500; 5, 3515; 5, 5560; 5, 5608; 5, 5609; 5, 5633;
5, 5640; 5, 5661; 5, 5669; 5, 5784; 5, 5785; 5, 6053; 5, 6491;
5, 6575; 5, 6767: 5, 7870; 5, 8802; 6, 100; 6, 224; 6. 2820;
7, 237: 7, 367: 7, 633; I. Neap. 8; 2461; 2590; 5484; Inscr.
de Lyon 1, 1 S. 3; Inscr. de FAlg^r. 101; 1732; 1894; 3664;
Orell. 1749; 1761; 1870; 2118; 2124; 2131; 3451 und Henz.
5653. So auch in divis divabusque luci Sabulli in einer In-
schrift von Auximum (bei Voss, de annal. 2, 3 am Ende)
C. I. L. 9, 635* unecht. Aber auch in der Relation über
gottesdiensthche Handlungen schreibt Augustin. Civ. D. 2, 4:
Ludis turpissimis, qui diis deabusque exhibebantur oblecta-
bamur und 4, 16: His omnibus diis et deabus publica sacra
facere susceperunt. Hier ist dis deabusque in gleiclier Weise
verbunden, wie an anderen Stellen di deaeque Enn. (288)
bei Non. S. 342, 15; Plaut. Epidic. 3, 3, 15 (396); MiL 3, 1,
131 (725); Mosteil. 1, 3, 35 (192); Persa 2, 4, 21 (292);
Terent. Eun. 2, ;! 11 (302); Heaut. 4, 6, 6 (810); Phorm. 5,
_ 41 -
8, 83 (976); Hecyr. 1, 2, 27 (102); 1, 2, 159 (134); Liv. 3,
17, 3; 6, 16, 2; Tacit. Ann. 6, 6 (12); cli cleae Terent.
Pliorm. 4, 4, 6 (687); di omnes deaeque Plaut. Casin. 2.
4, 1 (279); di deaeque omnis JPlaut. Mil. 2, 6, 21 (501); di
te deaeque omnis Plaut. Mostell. 2, 2, 33 (464); dique
deaeque Verg. Georg. 1, 21; Aen. 6, 64; Propert. 4 (3), 13.
41; divi divaeque Liv. 29, 27, 2; deorum dearumque Liv.
Praef. 13; 39, 10, 5; deos et deas Plaut. Casin. 3, 5, 40
(671); deos deasque Liv. 42, 13, 12; deos omnes deasque
Liv. 27, 45, 8.
Deabus ausser Verbindung mit dis haben ausser dem
von Charis. angeführten Geschichtschreiber Gellius noch Varro
bei Augustin. Civ. Dei 7, 24; Apul. Met. 4, 30 S. 304; 10,
32 S. 746; Augustin. Civ. Dei 3, 3; 4, 11; 4, 20; 4, 21; 7, 3:
7, 28; 18, 10; C. L L. 5, 8213; 6, 1780. Dasselbe ist in
Dedicationsinschriften: C. L L. 2, 3024; 3, 1673; 7, 454
deabus; 7, 368 deabus (om)nibus; 7, 424; 7, 559: Ephem.
epigr. Vol. 3 S. 12o No. 1681; Vol. 4, 1 S. 198 adn. 1684
deabus matribus; 7, 303; 7, 319 deabus matribus trama-
rinis; 7, 757 und Henz. 7148 deabus Nymphis oderNimphis;
Orell. 187 Aug. sacr. deab Icauni; Orell. 1491 deae Semelae
et sororibus eüus deabus; Grell. 1820 Menti Fideique deabus
praesentibus; Grell. 2361 deabus Taurobolitae Isiacae; dazu
Grell. 2089 diabus Malvisis. Aber bei Varro R. R. 3, 16, 7 ist
mit Beziehung auf die vorher genannten Musen his dis; Arnob.
7, 19 und Lact. Instit. 1, 11, 26 dis feminis (bei Arnob. folgt
maribus); Firm. ^Matern. Math. 1, 3 diis ultricibus mit Be-
ziehung auf die vorher erwähnten ultricum dearum flagella;
C. I. L. 7, 221 deis matribus, und 7, 496 (d)is matr(ibus).
Auf filia und liberta vornehmlich leidet die Bemerkung
des Charis., des Pompei. und des Fragm. Bob. de nom. et
pronom. Anwendung, dass die Form auf abus hauptsächlich
von den Rechtsgelehrten, in Testamenten und überhaupt in
solchen Fällen, quae pertinent ad necessiatem iuris, gebraucht
werde. In den Rechtsbüchern ist filiabus öfters mit
filiis verbunden, oder in Gegensatz dazu gestellt.
Ulpian. Dig. 26, 2, 5 filiabus suis vel filiis; derselbe Dig. 38,
17, 2 § 28 filiis non petendo punitur, utique et filiabus;
Scaev. Dig. 33, 7, 20 § 1 et filiis et filiabus: Impp. Leo et
— 42 —
Anthcni. Cod. ö, ii, f. § ;"> liliis et iiliabus und Cod. 5, 9, 0
§ « a filiis filiabusque; Jni]). Zono Cod. 5, 9, 7 ex filiis vel
filiiihns; Impp. Theodos. et Valentin. Cod. 5, 17, 8 § 7 filio
soll liliis, Ulla seu filiabus exstantibus, und filio seu filiis,
üliae seil filiabus servari; Impp. Arcad. et Honor. Cod. 5,
27, 2; Inip. Justiniis Cod. 5, 27, 7 § 1 und Impp. Gratian.
Valentin, et Theodos. Cod. ß, 56, 4 § 1; 2; 3 filiis seu filia-
bus; Imp. lustinian. Cod. fi, 2ü, 19 § 1 filio vel filiis vel filia
vel filiabus relictis; derselbe Cod. 6, 28, 4 § 8 in filiis et
filiabus; Impp. Arcad. et Honor. Cod. 9, 8, 5 § 5 filiabus
tantum, non etiam filiis; lustinian. Instit. 1, 14 § 5 filiabus
suis vel filiis; 2, J3 § 5 et in filiis et in filiabus; 3, 1 § 15
werden den nepotes vel neptes, qui ex virili sexu descendunt,
die nepotes, qui ex filiabus nati sunt, gegenübergestellt;
4, 8 § 7 quis patitur filiura suum et maxime filiam in noxam
alii dare, ut pacne per corpus pater magis quam filius pericli-
tetur, cum in filiabus etiam pudicitiae fa vor hoc bene excludit.
Et filiis et filiabus ist auch Augustin. Civ. Dei 15, 16; filiis
filiabusque oder filiis filiabus C. I. L. 3, 5955; I. Neap.
647; 1785; 6672 und Orell. 4516, 4782 verbunden. Desgleichen
Serv. zu Verg. Aen. 6, 14 Septem de filiis et Septem de
filiabus suis.
Filiabus für sich allein ist ausser der von Prise, auf-
bewahrten Stelle des Cato auch bei Liv. 24, 26, 2; Caes. Bell.
Civ. 3, 108, 3; Hygin. Fab. 166; Fronto ad M. Caes. 2, 16
(ad M. Anton. Aug. 1, 7, 4); Tertull. ad nat. 2, 10 und cult.
fem. 2, 6; Augustin. Civ. Dei 3, 5 (I p. 101, 23 ed Dombart);
3, 13 (I p. 111, 16); 15, 16 (II p. 91, 25); 15. 23, 2 (II p. 109,
21); Paul. Dig. 30, 15 § l; ülpian. Dig. 30, 17; 40, 12, 3
§2; Impp. Theodos. et Valentin. Cod. 1, 4, 12; Imp. lustinian.
Cod. 1, 5, 19, § 1; 6, 28, 4 § l; lustinian. Instit. 2, 13 im
Eingange; Vulg. Gen. 24, 3; Firm. Mat. Math. 3, 7 sect. 2
p. 67, 25; Serv. zu Verg. Ecl. 8, 30 und Aen. 6, 14 und 10,
497; C. I. L. 2, 3960; 3, 2120; 3, 2684; 3, 2789; 3, 3355;
3, 5947; 8, 1181; I. Neap. 3801; Inscr. de l'Alg. 3478; 3974;
Orell. 3738; Henz. 5315; 6147; 7128; Grut. 598, 6; 612, 11.
Dafür filiis ausser den von Prise, aus Enn. (Andrem. 98)
und aus Plaut. Stich. (4, 1, 61 = 567) angeführten Beispielen
noch Plaut. Poen. 5, 3, 9 (1128); Frontin. Strat€g. 4, 3, 5;
— 43 —
Hygin. Fab. 190; G. I. L. 3, 682; 5, 1583; 5,4682; Inscr. de
Lyon S. 308 No. 9; Orell. 2912 und 3030. Im Bell. Alex.
33, 2: Liv. 38, 57, 2; Aur. Vict. de vir. illustr. 20. 1 haben
die Hdscbr. teils filiis, teils flliabus, an den beiden ersten
Stellen schreiben die Herausgeber filiis, an der letzten iiliabus.
Da also filiis zweideutig ist, so sagt Papinian. bei Ulpian.
Dig. 33, 7, 12 § 43 der grösseren Bestimmtheit wegen filiis
maribus.
Filiis kann sich aber auch auf beide Geschlechter
zugleich beziehen. Ulpian. Dig. 26, 2, 16: Si quis ita de-
derit, filiis meis tutorem do, in ea condicione est, ut tarn filiis
quam filiabus dedisse videatur; filiorum enim appellatione et
fihae continentur; Pompon. Dig. 31, 45: Si ita scriptum esset,
filiis meis hosce tutores do, responsum est, etiam filiabus datos
esse. Hiernach Imp. lustinian. Cod. 5, 4, 25 generaliter de
filiis, sive masculi sive feminae sint; Imp. Zeno Cod. 5, 9, 7
filiis utriusque sexus; lustinian. Instit. 4, 8 § 7 in filiis familias
masculis et feminis; und C. I. L. 3, 5815; 5, 1916; 5, 4425;
5, 4435; 5, 4653; 5, 6598; 5, 7509; 6, 2881; I. Neap. 910;
Orell. 2590; 3249; 4434; 4600; 4602 und Henz. 7107 steht
filiis neben einem männlichen und einem weiblichen Namen.
Dass der Plur. fllii auch in anderen Casus beide Geschlechter
umfasst, ist unter 135 nachgewiesen.
Wie zu filia sowohl filiabus wie filiis gehört, so werden
von dem als Subst. angewandten gnata oder nata beide Formen
gebraucht. Vergl. Adject. II S. 51.
Libertabus wird gern mit libertis verbunden, ob-
gleich auch libertis utriusque sexus Scaev. Dig. 34, 1, 20 § 1
und C. I. L. 5, 3590; 6, 2183; L Neap. 3135; Orell. 4353
gesagt wird. Die Formel libertis libertabusque oder libertis
et libertabus, deren Sinn von Modest. Dig. 50, 16, 105
dahin erklärt wird, his verbis, libertis libertabusque meis,
libertum libertae testatoris non contineri, findet sich C. I. L.
1, 1024; 1, 1059; 1, 1063; J, 1253; 3, 2120; 3, 2245; 3,
2371; 3, 2403; 3, 2414; 3, 2484; 3, 2496; 3, 2605; 3, 2696;
3, 2936; 3, 2940; 5, 33; 5, 74; 5, 134; 5, 580; 5, 632;
5, 922; 5, 1001 ; 5, 1006; 5, 1036; 5, 1064; 5, 1077; 5, 1171;
5, 1175; 5, 1345; 5, 1444; 5, 1450; 5, 2124; 5, 2235; 5, 2309;
5, 5920; 6, 17078; 6, 18383; I. Neap. 116; 125; 460; 657;
— 44 —
()78; U;52; U'.fil; -2148; 2172; 2846; 2522; 2524; 2ßfi0: 2664:
2708; 2736; 2756: 2759 und in vielen anderen Inschr. Liber-
tabus allein I. Neap. 2704 und Orell. 2455; 2969; 439:5.
Dafür übertis Tac. Ann. 12. 53; Plin. F.pist. 10. 5 (4) 2:
10, 6 (22), l; Imp. lustinian. Cod. 7, 24; I. Neap. 731.
Conservabus Scaev. Ddg. 33, 7, 27 § 1.
Farn Ulis von famula Ovid. Met. 14, 311; Stat. Theb.
12, 112; Achill. 1, 948; Mart. 5, 3, 2; famulabus Vulg. Exod.
2, 5; Augustin. Epist. 86 (36), 4; Greg. Tur. Eist. Franc. 9,
13; Beda Bist. eccl. Angl. 4, 23: vergl. Anecd. Helv. 94, 1:
Voss, de anal. 2, 4.
Alumnabus C. I. L. 5, 1685.
Domnabus C. I. L. 5, 774: in der oben angeführton
Stelle des Pliocas ist dominabus allein im Guelf. Dominis von
domina ist bei Curt. 3, 12, 8 und neben Nymphabus C. I. L.
2, 1164. Dominabus suis nubant steht falsch in der Über-
schrift zu Senec. Contr. 7, 21 (ed. H. J. Müller p. 318) in
cod. Vatican. und ßruxellensis für dominas suas rapere.
Die Endung cabus ist erhalten vor pientissimis C. I. L.
2, 2454.
Captivis von captiva Curt. 10, 3, 12.
Amiculis von amicula Arnob. 4, 22; nach Prob. Instit.
art. S. 273 (IV 82. 17) amicabus von amica, was auch bei
Eugipp. Exe. Augustin. 118 S. 442, 3; 188 S. 634. 17;
1 Corinth. 13, 4 in Exe. 343 S. 1087, 14 und C. I. L. 6,
7671 steht.
Sponsis von sponsa Arnob. 3, 25.
Von dem Dat. und Ablat. Plur. von mima ist kein Bei-
spiel bekannt, mimabus wird von Cledon. S. 1863 (V 11, 14)
wahrscheinlich nur nach Analogie anderer Nomina aufgestellt.
Bacchis von Baccha Cic. Epist. Fam. 7, 23, 2; Ovid.
Trist. 5, 3, 37; Gell. 13, 18 (19) 3; Fronto de eloquentia 4
S. 154 (10, 5); Philarg. zu Verg. Ge. 2, 487, und überall iu
dem Titel einer Tragödie des Accius, Fest, unter ostentum
S. 197 und unter stipes S. 314; Non. S. 116; 132; 136; 143;
144; 213; 244; 342; 458; 467; 489; 506; Chans. 2, 13 S. 182
(I 203, 10); Cledon. S. 1896 (V 40, 16); Macrob. Sat. 6, 5, 9;
und so auch in der Eedensart Baccliis initiare Liv. 39, 9, 4:
39, 10, 2; 39, 13, 8; 39, 14, 8.
I
— 45 —
Animis von anima Cic. Epist. Farn. 14, 14 in der
Überschr. duabiis animis suis: Lact. Instit. 6. 20, 19 (im Goth.
und Königsb. animabus, vergl. Struve über d. Lat. Decl. und
Conjug. S. 10 Anm.); 7, 2, 1 und opif. dei 19, 2; Arnob. 2,
18; 2, 30; 2, 33; 2, 62; 2, 63; 2, 65; Augustin. Civ. Dei 13,
18: 13, 19 und Vera relig. 22, 43. Animabus in der Vulg
Exod. 30, 12; 30, 16; Levit. 17, 11: Num. 31. 40; Deut. 10,
22; losua 9, 24; Esth. 8, 11; 9. 16; Psalm. 77, 18; 77, 50;
Eccles. 30, 7; Sap. 14, 11; ler'^m. 6, 16; Thren. 5, 9; 1 Macc.
2, 40: 3, 21: Matth. 11, 29; Act. Apost. 7. 14; 2 Cor. 12. 15;
Hebr. 13, 17; ferner Tertull. adv. Marc. 4, 34; de carne
Clir. 8; resurr. 17; de anima 33; 54; 56; adv. lud. 5 und in
dem Gedicht unter seinem Namen de iudic. domini v. 32; in
der Schrift eines Unbekannten unter Tertull. Werken adv. omn.
haer. 2; Cyprian. Testim. 1, 13 (I p. 48, 10 ed. Hartel);
3, 119 (I p. 184, 3); Hieronym. Epist. 98, 1; Augustin. Civ.
Dei 19, 23; Confess. 7, 9, 14 in der Anführung von Matth.
11, 29, und in dem Titel der Schrift de duabus animabus in
der Anführung retract. 1, 15, 1; lul. Valer. 3, 16 p. 117 (a)
ed. Paris.; Prudent. c. Symmach. 1, 531 und Perist. 2, 289;
Auson. periocha Odyss. 11; Sedul. Op. pasch. 2, 14 (p. 216, 2
ed. Hueraer) aus Psalm 77, 18; Sidon. Apoll, in der contio
zu Epist. 7, 9; Salvian. Gubern. Dei 5, 10, 56 (p. 65, 29 ed.
Halm); Claud. Mamert. De statu animae 1, 12 (p. 55, 21 ed
Engelbrecht); 1, 16 (p. 60, 10); 1, 23 (p. 82, 10); 2, 4 (p. 111,
8): 2, 6 (p. 119, 19); Ennod. Epist. 5, 15 (p. 138, 8 ed Hartel);
9, 17 (p. 240, 25); pro synodo p. 293, 10; Dictio 19, (p. 478,
11); Serv. zu Verg. Aen. 6, 136; 6, 418; 6, 714; Anecd. Helv.
93, 32. Bei Sen. Contr. 2, 10, 1 haben die besten Handschr.
nicht, wie Voss, de anal. 2, 4 daraus anführt, animabus suis,
sondern animam (aus anima corrumpiert).
Equabus bei Cledon. S. 1863 (V 11, 14) ohne Beleg,
aber bei Serv. zu Verg. Ge. 3, 268 zweimal; Pallad. 4, 13, 1;
4, 13, 5; Impp. Arcad. et Honor. Cod. 11, 75, l; Greg. Epist.
12, 34 extr.; equis als Fem. Varro R. R. 2, 1, 19; Colum
6, 37, 8; 6, 37, 9; Phn. N. H. 11, 41, 96 (237); Ulpian. Dig.
50, 13, 2.
Mulabus bei Cledon. S. 1863 (V 11, 14) ohne Beleg,
aber bei Tertull. ad uxor. 2, 8; Capitol. Ver. 5, 4; Ambros.
— 40 —
Serra. 4!), 2; ffrnor dit; Übcrachriftcn von Claudian. Fpigr. 1
(4) de mulalms Gallicis und von Ennod. Carm. 2, 124 ad-
v(!rsus Olaudianuni de mulabus; Anecd. Helv. 9y, ;^.2; mulis
Varro R. K. 1, 20, 4; 2, 1, 26 geht auf die Tierart im all-
g(;meinen, und ist daher von mulus. Bei Mart. 8, Gl, 7 ist
mulis und v. 9 mulas, und 14, 197, 1 mulis und in der
Überschr. mulae.
Asinis als Fem. Plin. N. H. 11, 40, 95 (238); asinis und
asellis Varro R. R. 1, 20, 4 stehen wie mulis ebendaselbst
ohne specielle Beziehung auf die weiblichen Tiere, wie das
darauf folgende asellus zeigt; asinabus findet sich bei keinem
unserer Schriftsteller; asinab C. I. L. 6, 3089 ist schwer
zu lesen.
Deccm agnabus citiert Augustin. Retr. 2, 55, 1 aus
Genes. 31, 41, in der Vulg. ist daselbst decem vicibus.
Cervabus, das jedoch nicht von Tieren zu verstehen
ist, hat C. I. L. 3, 1303.
Ursabus wird nur in Anecd. Helv. 93, 32 angeführt.
Puellabus (zur Unterscheidung der puellae von den
puelli), portabus (wie wenn eine Verwechselung mit portibus
oder portubus zu besorgen gewesen wäre), und oleabus (da
doch ein Plur. von oleum nirgends gelesen wird) kennen wir
allein aus den Anführungen des Charis. aus dem Geschicht-
schreiber Gellius. Aber für matronis, bei welchem an eine
Verwechselung mit einem Nomen der zweiten Declin. nicht
gedacht werden kann, und welches, wie bei den Schrif stellern,
so auch in Inschr. gefunden wird, ist matronabus C. I. L. 5,
4137; 5, 4159. Desgleichen Nymphabus oder Nymfabus
oder Numfabus C. I. L. 2, 1164; 6, 549; 6, 553; 6, 554;
10, 6799; I. Neap. 6768; Fortunab C. l. L. 5, 8929; 6, 182;
luliabus G. I. L. 6, 1879; 6, 7006; Cassiabus G. I. L. 8;
9052 Z. 16; Parcabus C. I. L. 5, 82, 42. Aehnlich ist
horabus Inschr. Grell. 1461; feminabus G. I. L. 8, 9108;
pu(pil)labus G. I. L. 8, 9052 Z. 12 und 17; monachabus
Ven. Fortun. Vit. Radeg. 23; 34; Greg. Tur. Hist. Franc.
10, 16. Sogar von solchen Nomina, von denen ein Nomin.
Sing, auf a nicht bekannt ist, kommen Formen auf abus vor,
wie Fat ab US G. I. L. 5, 4209, nach welchem Fatis Fata
G. I. L. 5, 5001 in Fatis Fatabus ergänzt ist; und Matrabus
— 47 —
Orell. 2080; 2091, oder wie Griit. 92, 1 gelesen wird, Mairabus,
sonst Matris, wie Grut. 89, 12; 90, 1; 2; 3; 5, in anderen
In sehr. Matribus.
Die gleiche Endung begegnet in Atiliabus C. I. L. 5,
4042; Silvanabus daselbst 3, 3393; 3, 4441; 5, 3303; Sule-
viabus Orell. 2100. Über die Adjectiva und Participia vergl.
Adject. S. 51. Aber falsche Formen sind collegibus C. I. L. 3,
371 Z. 8; semitibus C. I. L. 3, 5524; horibus C. I. L. 4,
2202; cathedribus C. I. L. 8, 828.
14. Für das is des Dat. und Ablat. der ersten
Declin. ist es geschrieben in soueis nuges C. I. L. 1,
1297. Häufiger eis, vergl. Eitschl, Opusc. IV 543, wie in
taboleis C. I. L. 1, 197 Z. 22; 31; 1, 198 Z. 15; 26: 27;
taboleis popliceis daselbst Z. 58; tabuleis publiceis 1,
200 Z. 70; tableis daselbst Z. 46; controvorsieis 1, 199
Z. 1; scribeis 1, 202 Col. 1 Z. 3; noneis Decembribus
primeis, secundeis, tertieis daselbst Z. 10; 14; 18; 22;
26; 30; decurieiS Col. 2, Z. 40; vieis publiceis 1, 200
Z. 26; vieis 1, 206 Z. 50; 56; 69; certeis de causeis da-
selbst Z 60; praefectureis daselbst Z. 83; 143; 157; Pisi-
deis 1, 204 Col. 1 Z. 10; pileis 1, 208; inferieis 1, 1220;
incoleis 1, 1418; legibus sueis und omnibus sueis legibus
1, 204, Z. 8; 9; K. Novembr. primeis 1, 577 Col. 3 Z. 13;
Mytileneis 3, 455; quadrigeis und (Dalm)ateis Monum.
Ancyr. Taf. 4 Z. 52 und Taf. 5 Z. 40; celeberrimeis Italiae
vieis Orell.-Henz. 5360; lympheis Orell. 1639 (-= I. R. N. 5728);
devicteis aut in fidem receptis bellicossimis ac maxsimis
gentibus Orell. 643; gratieis Plaut. Ploen. 4, 2, 46 (868) und
tueis ingratieis Plaut. Merc. 2, 4, 11 (479) im Ambr.;
Terentieis und Baebieis auch als Fem. Varro L. L. 8, 18,
36 und 10, 3, 50. In denselben Casus kann iis zusammen-
gezogen werden. Nuptis für nuptiis C. I. L. 2, 1963
Col. 1, Z. 1, wie auch Liv. 1, 46, 9 im Med.; pecunis Cic.
de rep. 1, 31, 47; taenis Verg. Aen. 5, 269; provincis und
colonis Monum. Ancyr. Taf. 2, Z. 37; Taf. 3 Z. 27 und
Taf. 4 Z. 27; maceris C. I. L. 5, 781; und notwendig ist
die Schreibung ßais Horat. Carm. 2, 18, 20 und Epist. 1, 1,
83; Propert. 1, 11, 1; Cic. Epist. Fam. 9, 7, 2 haben die besten
Handschriften, wie Medic. 49, 9; Palatin. 598 und Harleian.
— 48 —
•2(;82 Bais und so auch Mendelssohn (aber Baitor und C. F. W.
Müller Baus), wie Mais, vergl. Adject. S. 51. Darnach wird
auch colonois für coloniis geschrieben C. I. L. 1, 206 Z. 8^^,
142, 157; manibeis C. I. L. 6, 1301 und macereis C. I. L.
5, 6473. Dagegen ist Lumphieis (übertragen aus NVfat;) C.
I. L. 1, 1238 Schreibfehler für Lumpheis oder Lumphis. Vcrpl.
Lachmann zu Lucr. 5, 85, und über die gleichen Ersclu'inungon
in der zweiten Declin. unter 34.
Vereinzelt ist der Dat. Plur. auf as in Devas
Corniscas sacrum C I. L. 1, 814; denn an den sonst mit
sacrum sehr wohl verträglichen Genit. Sing, ist darum nicht
zu denken, weil Corniscae divae nur im Plur. erwähnt werden.
Vergl. Paul. Festi S. 64. Der Dat. Plur. auf as entspricht
dem Dat. Sing, auf a. Vergl. unter 9, und Eitschl de fictil.
htt. S. 26 (Opusc. IV 289), welcher noch bemerkt, dass in der
angeführten Inschr. auch der Accus, denkbar sei. Wenn
cetaes C. I. L. 5, 2787, wie es scheint, für zetaes oder zaetaes
geschrieben ist, so wird damit die Endung von ota^Tai; wieder-
gegeben.
Der Accus. Plur. geht im Latein., wie im Griech. und
Osk., auf äs aus, im Umbr. auf af.
15. Die griechisch en Masculina behalten im Latein,
entweder die gewöhnlichen griech. Formen auf äs und
es bei. oder sie nehmen dafür ä an, welches im aeolischen
Dialect für r^ gebräuchlich gewesen sein soll, und in einigen
Nomina auch bei Homer vorkommt. Vergl. Maittaire Gr. ling.
dial. S. 235, Schäfer zu Greg. Cor. S. 96, Ahrens dial. Aeol.
§ 20. Zum Nomin. auf a gehört auch bei diesen Nomina ein
Accus, auf am, und ein Ablat. auf a, zum Nomin. auf as ein
Accus, auf an und ein Ablat. auf a, zum Nomin. auf es ein
Accus, auf en und beinahe immer eiu Ablat. auf e, daher die
Formen des Accus., oft auch die des Abi., den vorausgesetzten
Nomin. erkennen lassen.
Die frühzeitig in den gemeinen Gebrauch der Lateiner
gekommenen Appellativa haben immer a, wie poeta, nauta,
pirata; doch Eitschl tab. lithogr. 91 G (Opusc. IV 232)
Diphilos poetes Grell. 1163 (C. I. L. 14, 2652), so dass auch
in dem Nom. propr. die griech. Form festgehalten ist, und der
ganze Ausdruck sich als Griech. in lateinischer Schrift dar-
— 49 —
stellt. Vergl. Mommsen zu CLL. 1 S. 281. Agonistarcha
Insclir. Grut. 38, 5; alytarcha Impp. Theodos. et Valent
Cod. 11, 78 (77), 2 § 1; cimeliarcham lustian. Cod. 7, 72
10, § 2; Abi. cimeliarcha lustinian. Cod. 7, 72, 10 § 3
di(a)etarcha Grell. 2913; deaetarcha C. L L. 6, 5187
gerusiarches I. Neap. 2555; haeresiarches Hieronym
Chron. 2 S. 167; 2 S. 168; in Isai. 5, 23, 2; in Galat. 6, 8
Gros. 7, 14, 2; Abi. haeresiarcha Augustin. "Epist. 237, 2
Gen. Plur. haeresiarcharum Tertull. adv. Valent. 5; Acc.
Plur. liaeresiarclias Sidon. Epist. 7, 6, 7; Abi. limenarcha
Impp. Diocl. et Maxim. Cod. 7, 16, 38; patriarcha Vopisc.
Saturn. 8, 4; Prudent. Cath. 6, 57; Psychom. 544 und Augustin.
Civ. Dei 16, 36; 18, 38; Nom. patriarches Tert. Cor. mil. 9;
spirarches C. I. L. 6, 2251; tetrarcha Vulg. Matth. 14, 1;
Luc. 3, 19; 9, 7; Hieronym. Chron. 2 S. 158; Venant. Fortun.
11, 1, 28; tetrarcham Lact. Epist. 45, 8 und Sidon, Epist.
5, 7; tetrarches Cic. Deiot. 9, 27 im Gembl, Gud., Erf. und
Gehl, (tetrarcha im Fuld. und Salzb.); Bell. Alex. 67, 1 und
Argum. des Schol. Gron. zu Cic. pro Deiot. p. 421, 14 Orelli:
tricliniarcha Henzen 6337; tricliniarchara C. L L. 3,
356, 13; tricliniarches Petron. 22, 6; trierarcha C. L L.
3, 4025; Henzen 6868; Wilm. Inscr. 1659; 1663; 1681; 1686;
1687; 1688. Boeotarchen Liv. 33, 27, 8; Nom. Plur.
Boeotarchae Liv. 42, 43, 7; Magnetarches Liv. 35, 39, 6;
35, 43, 5 und Magnetarchen Liv. 35, 31, 11. Ascaules
C. I. L. 4, 636 und Mart. 10, 3, 8; choraula wird als
Nominat. und Ablat. eines Nonxen commun. gen. von Prob.
Instit. art. S. 278 (IV 85, 32) aufgestellt, und choraula als
Nomin. steht Anonym, mim. fr. 27 (ed. Ribbeck II S. 401, wo
die Note zu vergleichen ist); Apul. Met. 8, 26 S. 577 in den
Flor. 1 und 3, den Guelf. 1 und 2 und anderen Büchern ;
Rufin. Eist, monach. 19; Prob. Instit. art. S. 279 (IV 86, 36);
Gsbern. Gloss. 139 (a); 447 (a) unter paraphonista; choraulam
Suet. Nero 54 und Serv. zu Verg. Ecl. 5, 89; Nom. choraules
Mart. 5, 56, 9; 9, 77, 6; 11, 75, 3; luven. 6, 77; Hygin.
Fab. 273; Diom. 3 S. 489 (I 492, 1); Inschr. Grell. 2609; cho-
raulen PHn. N. H. 37, 1, 3 (6); choraulas Petron. 69, 5;
Vopisc. Carin. 19, 2; vergl. Gsbern Gloss. 139 (a): choraula
vel choraules, qui chorum ducit; hydraulam Suet. Nero 54;
Ncue-Wagener, Formenlehre. I, S. Aufl. 4
— 50 —
AI)!, liydriiulf Pclioii. 3»'., B: hydraulas Mart. Capell. 9,
024; Noni. ])rotaules I. Xoap. 740 und Groll. 2788;
Nom. pytliaiilos Varro (Sat. Mcn. .061] bei Kon. S. 166; Sen.
Epist. 76, 4; Hygin. Fab. 273; Diom. 8 S. 489 (I 492 1).
Bibliopola oder bybliopola Mart. 4, 72, 2; 13, 3, 4; 14,
194, 2; Anthol. Latin, ecl Riese 764, 11; Inschr. Or. 4154;
myropola Xaev. bei Fulgent. Expos, serm. antiq. S. 565;
farmacopolam oder pl)armacopo]am Cato (Orat. 39 ed.
Jordan p. 58 3) bei Gell. 1, 15, 9 im Laiir. (in anderen
Büchern arinacopolam und armacopulam), und Cic. pro Cluent.
14, 4U; faruiacopoles Laber. ((Jörn. 40) bei Charis. 1, 15
S. 84 (I 108, 24); propola Lucil. (5, 28) bei Non. S. 154, 24
und 281, 16 (an der ersten Stelle im Leid. 1 propula); Cod.
Theod. 11, 10, 1; propol am Varro R E. 3, 14, 3 (in der
Hdsclir. populam); Ablat. propola Cic. in Pison. 27, 67 (im
Vat. propula, in anderen Büchern propala).
Agonotheta (agonitheta Gloss. Sang. A 199; Anecd.
Helv. 95, 10, vergl. Oehler zu Tertull. ad martyr. 3; agoni-
zeta Osbern Gloss. 50) Augustin. in Psalm. 143, 5; Cassian.
Coen. inst. 6, 9; Henzen 6156; Gruter 499, 6; Acc. agono-
thetam Tert. de fuga 1; Dat. agonothetae C. I. L. 5, 7914;
Orelli 4024; Abi. agonotheta Tert. Scorp. 6 und Spartian.
Hadr. 13, 1; agonothetes Tert. ad mart. 3; Acc. Plur.
agonothetas Arcad. Charis. Dig. 50, 4, 18 § 17; Abi. Plur.
agonothetis Cod. Theod. 16, 9, 2. Agonista August. Serm.
343, 10; I. Neap. 652; Osbern Gloss. 50 (a). Alipta als
Nomin. M. Caesar ad Fronton. 2, 12 (2, 13, 3); als Ablat.
alipta Cels. 1, 1; aliptes luven. 3, 76; 6, 422; Vopisc. Saturn.
8, 3. Anachoreta Hieronym. Chron. 2 S. 190; Sulp. Sev.
Chron. 1, 17, 3 und als Vocativ anachoreta Sidon. Carm.
16, 96 und anachorita Venant. Fortun. 1, 5, 6; Isid. 7, 13, 3:
Not. Tir. S. 91; Osbern. Gloss. 46 (b). Anagnostes Cic.
Epist. Fam. 5, 9, 12; Epist. Att. 1, 12, 4; anagnosten Corn.
Nep. Att. 14, 1; Abi. anagnosta Gell. 18, 5, 5. Apostata
Cyprian. ad Novat. 14; Tert. adv. Marc. 5, 11; Hieronym.
Chron. 1 S. 48; 2 S. 185 und Sedul. pasc. carm. 5, 138;
pasch, op. 5, 10 (p. 283, 4 ed. Huemer); apostatam Cyprian.
Epist. 75, 24. Athleta Sen. Contr. 1, 3, 11: Val. Max. 1, 8
<3xt. 4; Sen. Epist. 13, 2; Quintil. 8, 3, 10; 10, 1, 4; Ambros.
— 51 —
d(3 obitu Theod. r.r. Veg. Res mil. 2, 24; Gell. 5, 9, 5; 15,
1(5, 1; Serv. zu Yerg. Aen. 6, 14; 6, 668; athletam Plin.
N. H. 7, 20, 19 (83); 35, 9, 36 (63); Lamprid. Commod. 17, 2;
Gell. 15, 20, 3; Augustin. Oiv. Dei 14, 9 und Serm. 343, 10;
äthletes schrieben Salnias. und Markland bei Stat. Silv. 5, 3,
222, "welches schon wegen der abnormen Verkürzung der ersten
Silbe bedenklich ist (in den Hdschr. ist Acetes). Den Nomin.
citharista verbindet Prise. 17, 27, 208, S. 1116 (III 208, 15)
mit sophista poeta Scytha Sarmata Sosia, denselben haben
Augustin. Civ. Dei 6,7; Auson. Periocha Od. 1; Venant. Fortun.
9, 7, 11; Mart. Cappella 9 § 927; Avian. Fab. 4, 1; den
Genit. citharistae Arnob. 6, 12; lustin. 26, 4, 6; den Accus,
citharistam Cic. Verr. 1, 20, 53; Aurel. Victor. Caes. 5, 14.
Danista als Nomin. Plaut. Epidic. 1, 1, 53 (55); 5, 1, 1
(607); 5, 1, 15 (621); Most. 3, 1, 6 (537); 3, 1, 98 (623), und
als Ablat. Plaut. Epidic. 1, 1, 51 (53); 2, 2, 67 (252);
danistam Pseud. 1, 3, 53 (287). Die Vocat. citharista Cic.
Divin. 2, 64, 133 und danista Plaut. Epidic. 5, 1, 39 (646)
entscheiden nicht über den Nomin., vergl. unter 16. Cym-
balista C. I. L. 6, 4627. Dioecetes Cic. pro Rabir. Post.
8, 22 in der ed. Ascens. (in den Hdschr. Diogenes) und 10, 28.
Dialogistam Vulc. Gallic. Avid, Crass. 3, 5, Ablat. dynasta
Tert. adv. Marc. 4, 14; Nomin. dynastes Corn. Nep. Datam.
2, 2. Emphyteuta und emphyteutam Cod. lust. 4, 66, 3.
Exorcista Cyprian. Epist. 75, 10; Inscr. bei Labus Monum.
Epigr. p. 12; exhorcista I. Neap. 1293. Eranista C. I. L-
6, 5. Eremita Sulp. Sever. Dial. 1, 14, 3; 1, 17, 1: Venant.
Fortun. Vit. S. Mart. 3, 404; 3, 418 (hier heremita).
Geometra als Nomin. C. I. L. 3, 6041; Aurel. Vict. Epit.
14,2; Sidon. Epist. 4, 11 v. 9: und als Abi. Capitol. Anton,
Phil. 2, 2; geometres Cic. Acad. 2, 7, 22 und Fat. 8, 15;
Sen. Epist. 88, 9; 88, 21; 88, 22; Quintil. 1, 10, 6; 2, 14, 4;
luven. 3, 76; Arnob. 2, 19; Angustin. Solil. 1, 5, 11; Mart.
Capella 3 § 230; Boeth. Art. geom. p. 389, 9; geometren
Val. Max. 8, 12 ext. 1 (bei Paris geometram); Quintil. 1, 10, 4
im Bern, (im Bamb. und Strassb. geometron). Daneben kommen
auch noch folgende Formen nach der (hüten Deklination vor:
geometer Boeth. in Aristot. Analyt. prior. 1, 39; in Aristot.
Top. 1, 8; Abi. gcometre Boeth. Art. geom. 414. 17; Nom.
— 52 —
Plur. georaetres Boeth. Art. geom. 389, 9; Gen. Plur.
geometrum Boeth. Art. geom. 373,21. Grammatista Suet.
Gramm. 4. Halopanta (lialapanta) Fest. S. 72; Acc. halo-
pliantam Plaut. Cure. 4, 1, 2 (463) und Non. S. 120, 8. Xominat.
hierofanta C. I. L. 6, 504; 5 Kr. 1779; ierofanta C. I. L. 6,
846; hierofantes C. I. L. 6, 507. Hieronica C. I. L. 5,
7753. Hypocriten Quint. 2, 17, 12; 11, 3, 7; Abi. hypoerita
Suet. Nero 24. latralipta C. I. L. 6, 9476; iatralipten Plin.
Epist. 10 5 (4), l; Murat. Inscr. 884, 4. Idiota Vitruv. 6,
8 (11), 10 (p. 154, 21); Vulg. 1 Corinth. 14, 24; Augustin.
Epist. 137, 12; idiotam Lucil. (26, 32) bei Non. S. 38, 22;
idiotes Tert. adv. Prax. 9. Idololatra als Abi. Tert. Idol. 10;
idololatram Gros. 7, 37, 15; der Nominat. idololatres Tert.
Idol. 1; 14; 24 und Pudic. 5, 18; idololatren Tert. Idol. 1; 24
und Pudic. 5. Logista Cod. Inst. 1, 54, 3. Lyristes Plin.
Epist. 9, 17, 3; 9, 36, 4 und Sidon. Epist. 1, 2, 9; 8, 11,
V. 25; lyristen Plin. Epist. 1, 15,2. Microtocistes I. Neap.
990 (=C. I. L. 9, 823). Nomin. Olympionica C. I. L. 4,
3291; Olympionices Cic. pro Place. 13, 31 und Tusc. 1, 46,
111; Serv. zu Verg. Ecl. 10, 4 und Aen. 3, 694; Abi. Olym-
pionice Val. Max. 8, 15 ext. 4; Genit. Plur. Olympioni-
ca rum Porphyr, ad Hör. Art. poet. 83. Nomin. palaestes
Lamprid. Alex. Sever. 27, 10. Palaestrita Mart. 3, 58, 25;
C. I. L. 6, 5813; palaestritam Apul. de mag. 48 S. 505.
Pancratiastes Plin. See. 3, 30 (p. 103, 18 ed. Eose); pan-
cratiasten Quintil. 2, 8, 13 und Gell. 3, 15, 3; pancratiaste
Plin. N. H. 34, 8, 19 (59). Parastata C. I. L. 10, 1584.
Petaurista AeUus Stilo bei Fest. 206 (b), 29; petauristen
Varro bei Non. S. 56, 30. Promisthota C. I. L. 3, 6113.
Propheta als Nomin. Apul. Met. 2, 28 S. 158; 2, 28 S. 161 und 2,
29 S. 163; Tert. de patient. 3: adv. Marc. 3, 6; 4, 22 und
Resurr. 29; Hierouym. Vir. illust. 40; sehr oft in der Vulgata,
wie aus Saalfeld, De bibliorum sacrorum vulgatae editionis
graecitate S. 137 zu ersehen ist; Lact. Instit. 4, 11, 4; 4, 11,
5; 4, 11, 8; 4, 12, 4; 4, 12. 10; 4, 12, 15; 4, 12, 16; 4, 12,
17; 4, 13, 8; 4, 13, 22: 4, 17, 5: 4, 17, 11; 4, 18, 31; 4, 19,
3; 4, 20, 6; Augustin. Civ. Dei lo, 5: 10, 18; 12, 18;
14^ 8; 15, 23; 17, 5; 17, 7; 17, 11: 17, 12; 18, 26;
18, 28; 18, 29; 18, 30; 18, 31; 18, 33; 18, 35; 18, 44; 18,
— 53 —
46; 19, 26: 20, 21: 20, 23; 20, 25; 20, 26; 20, 28; 22, 29,
und als Abi. Vulg. 2 Par. 21, 12; 3 Esdr. 1, 47; ler. 6, 13;
8, 10; 18, 18; Ezech. 7, 26: Os. 12, 13; Matth. 24, 15; Marc.
1, 2; Luc. 4, 27: 7, 28; Lact. " Instit. 4, 13, 24; Augustin.
Civ. Dei 14, 8; 18, 44; 20, 21: 20, 27; 22, 29; prophetam
Tert. ad uxor. 1, 8; adv. Marc. 2, 18; 3, 6; 4, 18; 4, 20; 4,
22 und de ieiun. 16; in der Vulg. vergl. Saalfeld a. a. 0. S.
138; Augustin. Civ. Dei 1, 9; 1, 14; 10, 5; 16-, 22; 17, 8; 17,
21; 18, 38; 18, 45; 19, 4; 20, 26; 20, 29; 20, 30; 21, 9; 22.
3; 22, 29; 22, 30; prophetes Tert. Cor. niil. 9; de fuga 10:
Scorp. 8; de pudic. 10; de ieiun. 16 und adv. Marc. 1, 21; 3,
5; 3, 7; 3, 19; 4, 4; 4, 9; 4, 18; Hieronym. Yir. illust. 40:
Vulg. Deut. 13, 1; 2 Paral. 18, 6; 32, 20; 3 Eeg. 13, 11: 13.
29; 4 Eeg. 9, 1; Ezech. 33, 33; proplieten Tert. de ruonog. 8; de
pudic. 19 und adv. Marc. 4, 12; 4, 34; Vulg. Apoc. 2, 20.
Proreta als Nomin. Plaut. Pud. 4, 3, 75 (1014); I. Neap.
2721; 2805 und Henz. 6894; Wilm. Inscr. 1666; Gloss. Vatic.
VI 542 (a); als Abi. Paul. Dig. 39, 4, 11 § 2. Psychro-
lutam Sen. Epist. 53, 3: psychrolutes Epist. 83, 5. Xomin.
pycta Plin. N. H. 7, 47, 48 (152); Ambros. in psalm 36 no.
56; C. L L. 4, 387, Not. Tir. 174; pyctes Colum. 8, 2, 5,
Tert. Scorp. 6 und de anima 46: pycten Plin. N. H. 29, 6, 35 (141),
im Rice, und Voss, pictera. Satrapa Terent. Heaut. 3, 1. 43
(452); Aram. Marc. 18, 6, 20: 25, 1, 6; Labb. Gloss. 165 a
(satrapa aaipotTcri?) ; Curt. 3, 13, 1 im Flor., Leid., Voss. 1 und
in anderen Bücliorn. Hedicke schreibt: cum praecessisset et
Darei satrapa compcrisset, Vogel aber: cum praecessisse eo
Darei satrapam comperisset; satrapam Curtius 6, 6, 20
nach dem cod. Dan., in welchem satrapham ist, sonst
satrapem; Hedicke hat satrapeae geschrieben; sicher steht
satrapam Vulg. 4 Regg. 18, 24; satrapes Corn. Nep. Paus.
1, 2 und Alcib. 10, 3; Curt. 6, 6, 36; 8, 2, 19; 8, 4. 21: 8,
4, 22; 9, 10, 21: 9. 10, 29: 10. 1, 22: 10. 10. 1: lul. Val.
Res gest.. Alex. Magni 2, 25 (p. 87, 23 ed. Kubier); Satrapen
Plin. N. H. 6, 27, 31 (139); Curt. 6, 4. 25: 6, 6, 10; 9, 10,
17; satrape Curtius 9, 8, 9. Schocnobates luven. 3, 7 7.
Sophista wird von Prise. 5, 2, 5 S. 661 (11 143, 11): 7, 2,
4 S. 729 (TI 286, 5) und 17, 27, 208 S. 1116 (111 208, 16)
aufgestellt, und dasselbe haben Ps. Senec. Epist. ad Paul. 2;
— Ö4 —
Tert. adv. Valont. ö; Goll 17, 5, ;3; 17, 21, l; Apul. Flor. 18
(p. 29, 24 und p. :'.(), 1 ed. Krüger); Hieronym. Epist. 53, 7;
Sidon. Epist. 4, 1, 2; Edict Diocl. 7, 71; Vokat. sophista hat
Lucil. (15, 18) bei Donat. zu Terent. Eunuch 2, 3. 10; aber
sophi-stes Cic. Acad. 2, 23, 72 und Nat. Deor. 1, 23, i;3;
AM. sophiste Quintil. 3, 4, 10 und antisophiste Quintil.
11, 3, r2(). Sorites Cic. de divin. 2, 4, ll; Senec. Beiief.
5, 19, 7; soritam Cic. Hertens, fr. 55 (p. 319, 23 ed.
C. F. W. Müller) bei Non. S. 329, 21. Zelotes Tert. adv.
Marc. 4, 25; 4, 27; 4, 39; 5, 7; Vulg. Exod. 20, 5; 34, 14;
Luc. 6, 15; Act. apost. 1, 13; Acc. zeloten Ter. adv. Marc. 4,
21; 4, 25; 4, 41; 5, 16. Immer Nomin. und Voc. syco-
phanta, Plaut. Araph. 1, 3, 8 (506); Men. 5, 9, 28 (1087):
Poen. 1, 2, 162 (376) und Trin. 5, 2, 15 (1139); Terent. Heaut.
Prol. 38; Apul. Met. 7, 12 S. 468; Hieronym. chron. 2, S.
185; sucophanta Plaut. Pseud. 4, 7, 103 (1200); Acc. syco-
phantam Plaut. Curo. 4, 1, 2 (463); Poen 5, 2, 72 (1032)
und Trin. 3, 3, 86 (815); Terent. Andr. 4, 5, 20 (815).
Cometes und Accus, co nieten beinahe überall, namentlich
bei Senec. Nat. quaest. 7 durchgängig, nachdem 7, 5, 3 und
7, 12, 2 die Lesart der früheren Ausg. cometam nach dem
Meil. 5 und anderen Büchern in cometen verändert ist; des-
gleichen cometes Plin. N. H. 2. 25, 22 (90); 2, 25, 23 (92);
Sil. 1, 461; 8, 639; Tac. Ann. 14, 22; 15, 47; lustin. 37, 2,
2; Apul. de mundo 16 S. 324; Claudian. Rapt. Pros. 1,
231; Acc. cometen Tibull. 2, 5, 71; Suet. Claud. 46; Lucan.
1, 529; Sil. 9, 444; luven. 6, 407; Calpurn. 1, 78 (Bähreus
cometem); Claudian. Cons. Mall. Theod. 112 und Bell. Get.
243; Abi. comete Plin. N. H. 2, 58, 59 (149); cometa als
Nomin. nur Prudent. Cathem. 12, 21; cometam Ps. Senec.
Octav. 237, während Manil. 1, 826 fulgente cometa in fulgentque
cometae berichtigt ist. Pyrites und Acc. pyriten Plin,
N. H. 36, 19, 30 (137); Abi. pyrite Plin. N. H. 34, 13, 37
(135). Ophites Lucan. 9, 714; Abi. ophite Plin. N. H. 36,
7, 11 (55); 36, 22, 43 (158). Porphyrites Phn. N. H. 36, 7,
11 (57); Abi. porphyrite Plin. N". H. 36, 13, 19 (88).
Basanites Isid. Orig. 16, 4, 36; Abi. basanite Plin. N. H.
36, 20, 38 (147); 36, 22, 43 (157). Alabastrites Plin. N. H.
37, 10, 54 (143); Acc. alabastriten Plin. N. H. 36, 8, 12
— DO
(60); Abi. alabastrite Plin. N. H. 3G, 22, 43 (158). Und
so noch mehrere Namen von Steinen.
Von Völkernamen ist Perses Cic. Tusc. 1, 42, 101 und
de rep. 1, 27, 43; Corn. Nep. • Reg. 1, 4; Lucan. 3, 286;
Quintil. 3, 7, 21; Cm^t. 3, 7, 11; 6, 2, U ; Grat. Gyn. 158;
Acc. Fersen Stat. Silv. 5, 3, 187; Anth. Lat. ed. Riese 21
(ed. Baehrens 4, 211) v. 203; Abi. Ferse Corn. Nep. Alcib. 9,
5 im cod. Dan., Voss. A und Leid.; Pronto Bei]-. Barth. 12 (p.
220, 6 ed. Naber); Nomiu. Persa Plaut. Persa 4, 9, 3 (740);
5, 2, 48 (829); Amm. Marc. 19, 5, 1; 23, 6, 79; Veget. Res
milit. 3, 26; Sidon. Carm. 2, 51; Venant. Fortun. 5, 6, 128
und Vit. S. Mart. 2, 74; Dracont. Carm. min. 5, 35: Vokat.
Persa Plaut. Persa 4, 5, 4 (676); Acc. Fers am Plaut. Persa
5, 2, 6 (783); 5, 2, 47 (828); Abi. Persa Plaut. Persa 5, 2,
18 (796). Scythes Cic. Tusc. 5, 32, 90; Horat. Carm. 2, 11,
1: 4, 14, 42; Senec. Phaedra 173; Plin. N. H. 7, 56, 57 (198);
Flor. Vergil. orator an poeta p. 185, 15; Apul. Ascl. 24 S.
308; Terent. Maur. 17; Acc. Scythen Horat. Carm. 4, 5, 25;
Plin. N. H. 7, 56, 57 (197); Nomin. Scytha Senec. Troad.
1104; Phaedr. 3 prol. 52; Lucan. 10, 455; Vopisc. Aurel. 3,
5; Vulg. Coloss. 3, 11; Sidon. Carm. 5, 530; Avien. Orb. terr.
444; 971: 1288; 1289; Venant. Fortun. 5, 6, 218 und als
Epith. zu pontus Stat. Theb. 11, 437, zu exercitus Claudian.
in Eutrop. 1, 508; Accus. Scytham Lact. 3, 25, 18; Abi.
Scytha Tac. Ann. 2, 60; Tert. adv. Marc. 1, i. Dalmata
C. I. L. 5, 7893; 10. 3545. Galata Claudian. in Eutrop. 1,
59. Getes Ovid. Epist. ex Font. 1, 2, 108; 1, 5, 62; 1, 7,
12; 1, 8, 16; 2, 1, 66: 4, 2, 22; 4, 7, 48; 4, 13, 18; Lucan.
2, 54; 3, 95; Stat. Achill. 2 (133), 419; Sidon. Carm. 2, 362;
7, 411; 23, 243; Auson. Idyll. 8, 37 (p. 25 ed. Peipcr);
Geta Senec. Phaedra 172 in den geringeren Büchern (in den
besseren ist der Flur. Getae): Avien. Orb. terr. 442; Abi.
Geta Ovid. Epist. ex Pont. 1, 8, 6; Sidon. Carm. 7, 350. Geta als
Sklavennarae in Terent. Adelph. und Phormio, Tacit. Hist. 2,
72, auch sonst als Beiname Cic. pro Cluent. 42, 119; Spart.
Anton. Get. 1; Auson. Technop. X de historiis 90 (p. 164
ed. Peiper), vergl. S. 37. Massagetes Lucan. 3, 283;
Claudian. in Ruf. 1, 312; Acc. Massageten Lucan. 2, 50;
Sil. 3, 360: Val. Fl. 5, 125. Sauromates Ovid. Trist. 3, 12,
— 56 —
30; Stat. Acliill. 2 (1:^.3), 419; Auson. Id. 8, 31 ; Sidon. Carm.
23, 243, dasselbe als Königsname Plin. Epist. 10, 64 (14), und
Acc. Sauromaten ebenso C. I. L. 3, 783. Sarmata Senne.
Phacdra 76; Herc. Oet. 158; Lucan. 1, 430; 3, 94; 3, 270;
Val. Fl. 6, 162; Mart. spect. 3, 4; luven. 3, 79; Claudian.
Laud. Stil. 1, 111; in Eutrop. 2, 338 und IV cons. Honor.
485; Sidon. Carm. 5, 477; Avien Orb. terr. 442; 854; 858;
Prise. Perieg. 294; Amm. Marc. 31, 12, 6; Dracont. Carm.
min. 5, 35; Acc. Sarmatam Tac. Hist. 1, 79; Abi. Sarmata
Flor, bei Charis. 1, 17 S. 99 (I. 123, 17j. Israelites Tert.
adv. ]\larc. 4, 35. Israelita Vulg. Evang. loh. 1, 42; Epist.
ad Rom. 11, 1; Sidon. Carm. 7, 6, 4; 8, 13, 3; Israhelita
Venant. Fort. 9, 2, 31 und Vita S. Mart. 3, 498; virum
Israeliten Vulg. Num. 25, 8; cum viro Israelita Vulg. Lev.
24, 10. Samarites Tert. de anima 34 und adv. Marc. 4, 35;
Vopisc. Saturn. 8, 3.
Abderites Laber. (com. 72) bei Gell. 10, 17; Cic. Brut.
8, 30; Nat. Deor. 1, 23, 63; Abi. Abderita Cic. de orat. 3,
32, 128. Ambraciotes Lact. 3, 18, 9; Acc. Ambracioten
Plin. X. H. 14, 7, 9 (76); Ambraciotam Cic. pro Scaur. 2,
4; Tuscul. 1, 34, 84. Amphipolites Varro R. R. 1, 1, 8.
Apolloniates Cic. Nat. Deor. 1, 12, 29. Areopagites
Cic. Phil. 5, 5, 14 und Areopagita Vulg. Act. apost. 17, 34;
Osbern 55 a (Areopagita, magister virtuosae villae) oder
Ariopagita Gloss. Sang. A 356 und Amplon. 258, 20; 265,
95. Crotoniates Cic. Nat. Deor. 1, 11, 27; Liv. 24, 3, 11;
Vitruv. 9 Prooem. 2 (p. 212, 18); Crotoniaten Amm. Marc.
30, 7, 2 und Crotoniatem Capit. Maximin. duo 6, 9.
Eleates Cic. Tuscul. 2, 22, 52; Vopisc. Aurel. 3, 5. Epi-
rotes Cic. Legg. 2, 3, 7; Corn. Nep. Regg. 2, 2; Cels. 3, 21
(p. 106, 17 ed. Daremberg); Plin. N. H. 3. 11. 15 (98); Amm.
Marc. 24, 1, 3; Epiroten Liv. 32, 6, 1; Amm. Marc. 29, 3,
4 und Epirotam Liv. 36, 28, 3; Aurel. Victor de vir. illust.
33, 5; Epirote Auson. Prof. 15, 13 (p. 63 ed. Peiper) und
Epirota Trog. Pompei Prol. 18. Heracleotes Varro R. R.
1, 1, 8; Cic. Acad. 2, 22, 71; Fin. 5, 31, 94; Tuscul. 2, 25,
60; 3, 9, 18. Mallotes Varro R. R. 1, i, 8. Maronites
Varro R. R. 1, 1, 8; Columella 1, 1, 9; Plin. N. H. 35, 11,
40 (134). Neapolites Varro bei Augustin. Civ. Dei 21, 8,
2 (II p. 504, 22 ed. Dombart). Phthiotam Cic. Tuscul. ],
10, 21. Spartiates Cic. Epist. Farn. 5, 12, 7; Spartiatem
Plaut. Poenul. 3, 5, 35 (780). Stagerites Varro R. R. 2. 1,
3 und Stagirites Vopisc. Aurel. 3, 5; Stagiritem Cic. Acad.
1, 4, 17.
Über männliche Nomina propria sagt Quintil. 1, 5, 61:
Ne in a quidem atque s litteras exire temere masculina Graeca
nomina recto casu patiebantur, ideoque et ' apud Caelium
legimus „Pelia cincinnatus", et apud Messallam „Bene fecit
Euthia", et apud Ciceronem „Hermagora"; ne miremur,
quod ab antiquorum plerisque Aenea ut Anchisa sit dictus.
Und Ckaris. 1, 15 S. 51 (I 67, 11): Masculina modo es modo
a nominativo casu veteres terminaverunt, velut Anchises
Anchisa, Chryses Chrysa, Attes Atta; simihter Atrides
Atrida, ut Propertius (3 (2), 14, 1): „Xon ita Dardanio
gavisus Atrida triumpho". Vergilius quoque cum dixisset
(Aen. 4, 351) „patris Anchisae", item (Aen. 5, 244; 5, 424: 7,
152) „satus Anchisa", e contrario intulit (Aen. 6, 670) „quae
regio Anchisen"; item cum dixisset (Aen. 5, 106) „duri nomen
Acestae", intulit (Aen. 5, 531) „Sed laetum amplexus
Acesten": ut mihi videatur hunc Anchisam et hunc Acestam
velut duram declinationem repudiasse. Miltiades autem et
Alcibiades, item Diomedes indubitanter nominativo es finiuntur,
genetivo is, non ut priora modo Thyestes modo Thyesta et
Orontes Oronta. Derselbe 1, 10 S. 8 (I 20, 4): Hie Oronta,
cum Latine reformatur, et hunc Orontam dicimus; nam si
non reformetur, Oronten poterimus dicere, ut Vergilius (Aen.
1, 113) „Fidumque vehebat Oronten" .... und I 20, 10:
Hie Anchises ut Orontes duplicem dicitur habere nomina-
tivum, velut hie Anchisa et hie Anchises, et si quidem erit
nominativus hie Anchisa, declinatur ut hie poeta. Nach dem-
selben 1, 15 S. 50 (I 66, 17) und 1, 17 S. 97 (I 120, 32)
hatte Varro den Nomin. Aenea. Nach Charis. Exe. art.
gTamm. S. 92 (I 544, 22) können Pelida, Atrida, Acesta,
Achata, Pylada, Oresta Nomin. sein. Anchisa als
mögliche Form des Nomin. wird auch von Diom. 1 S. 280
(I 304, 4) erwähnt. Dieses hat Naev. (bell. Punic. v. 3 od.
L. Müller) bei Prob, zu Verg. Ecl. 6, 31 S. 14 Keil, doch ist
daselbst im Vat. Anchises; vergl. Fleckeisen, kritische .Mis-
ÖS —
Collen S. 20, 21. Prise. 5, 2, 5 S. (541 (II 143, 13) giebt aus
Sallust. Hist. (11 25) rox Lcptasta und (II 18) flumen
Turiam; (5, 2, 9 S. 680 (II 201, 19) nochmals aus derselben
Stelle Humen Turiam und ausserdem (II 202, 9) aus der
nämlichen Schrift (11 31) flumen Clurda; 6, 2, 10 S. 081
(11 202, 14) aus Lucan. 3, 207 Marsya als Nomin. des Fiuss-
namens, und 7, 2, 4 S. 729 (II 286, 12) aus Terent. Ad. 3,
1, 4 (291); 3, 4, 33 (479) Geta, aus Andr. 2, 1, 33 (333)
Byrria, aus Eun. 5, 1, 7 (823) und 5, 1, 8 (824) Chaerea,
aus luven. 9, 2 Marsya victus, und führt ausserdem ohne
Nachweis der Stellen neben poeta, citharista, sophista,
Scytha [noch an Sosia [Plaut. Amph. Prol. 148; 1, 1, 182
(338); 1, 1, 222 (378); 1, 1, 223 (379); 1, 1, 231 (387); 1, 1,
238 (394); 1, 1, 242 (398); 1, 1, 244 (400); 1, 1, 247 (403);
1, 1, 2,55 (411); 1, 1, 282 (438); 1, 1, 283 (439); 2, 1, 28
(578); 2, 1, 51 (598); 2, 1, 62 (609); 2, 1, 68 (615); 2, 1, 78
(625)], den Flussnaraen Bagrada [Lucan. 4, 588; Mela 1, 7,
2; Plin. N. H. 5, 4, 3 (24); Sil. 1, 407; 6, 141], Melicerta
Pers. 5, 103.
Wir finden noch den Nomin. Aeeta Varro R. R. 2, 1,
6; Cic. Nat. Deor. 3, 19, 48; Ovid. Her. 12, 29 und Met. 7,
170; Hygin. Fab. praef. und 3; 22; 188; Accus. Aeetam Oic.
Tusc. 3, 18, 39 und Nat. Deor. 3, 21, 54; Hygin. Fab. 3;
Vokat. Aeeta Cic. Tusc. 3, 12, 26; Abi. Aeeta Cic. Nat.
Deor. 3, 19, 48; lustin. 32, 3, 13; Hygin. Fab. 14; Aeetes
Ovid. Her. 12, 51; Val. Fl. 1, 43; 5, 285; 5, 553; 5, 589; 5,
599; 6, 13; 7, 640; 8, 138; Serv. zu Verg. Ge. 2, 140;
Philarg. zu Verg. Ge. 2, 142; Aeeten Val. Fl. 2, 379; 5,
317; 5, 393; 5, 685. Aegypta Cic. Epist. Att. 8, 15, 1; 13,
3, 2. Alceta Gros. 3, 23, 23. Accus. Anchisam Hygin.
Fab. 94; Abi. Anchisa ausser den oben angeführten Stellen
des Verg. noch Aen. 6, 322; 6, 331 und auch Anchiso
Augustin. Civ. Dei 3, 3. Antidama Plaut. Poenul. 5, 2, 98
(1058), in den Hdschr. Antidamas. Nomin. Apella Horat.
Serm. 1, 5, 100; Inschr. Grut. 76, 10; 76, 240; Accus. Apellam
Plane, bei Cic. Epist. Farn. 10, 17, 3; Abi. Apella Cic. Epist.
Att. 12, 19, 1. Nomin. Archyta Lact. Ira dei 18, 4; Sidon.
Carm. 2, 176; Venant. Fortun. 7, 12, 25; Archytas A'^al.
Max. 4, 1 ext. 1; Lact. Ira dei 18, 12; Porphyr, ad Hör. Carm. 1,
~ 59 —
:>.s. 1: xlbl. Archyta Uic. de rep. 1, 10, 16; Val. Max. 8,
: ext. 3. Artema C. I. L. 6, 9296; 6, 1J027; 6, 11321;
Artemas C. L L. G, 10513. Astipa C. I. L. 6, 10151.
Chaerea Terent. Eim. 4, 4, 29 (696); 4, 4, 39 (706); 5, 1,
7 (823); 5, 1, 8 (824); 5, 4, 1 (923); 5, 5, 15 (985). Cinyra
Plin. N.- H. 7, 56, 57 (195). Nomin. Clinia Terent. Heaut.
2, 1, 13 (225); 3, 1, 22 (431): 3, 2, 14 (525); 4, 5, 20 (768);
4, 8, 6 (847); Accus. Cliniam daselbst 2, 4, 25 (405); 3, 3,
44 (605); 4, 6, 17 (821). Cratea C. I. L. 1, 840. Dama
Horat. Serm. 2, 5, 101; 2, 7, 54; Pers. 5, 76; Paul. Dig. 41,
4, 2 § 6; Papinian. Dig. 40, 7, 34 § 1; Scaev. Dig. 40, 7,
40 § 8; lavol. 'Dig. 40, 7, 39 § 3: 45, 1, 105; C. I. L. 2,
5042 Z. l; 5, 4087; 6, 6906; 6, 7860; 6, 7865; 6, 14502; 8,
3567; Damas Pompon. Dig. 50, 16, 162 § 1; C. I. L. 6,
14991. Damoeta C. I. L. 4, 3299: Damoetas Verg. Ecl.
2, 37; 2, 38; Vokat. Damoete Verg. Ecl. 3, 1. Ennia-
nistam Gell. 18, 5, 3; Ephialta Sidon. Carm. 6, 25;
Ephialtes Val. Max. 3, 8 ext. 4; Claudian. Bell. Get. 75;
Acc. Epliialten Ps. Verg. Culex 235; Serv. zu Verg. Aen.
6, 582; Eubulida Cic. Verr. 5, 42, 110; 5, 49, 128;
Eubulidas daselbst 3, 23, 56. Euclida C. I. L. 1, 1062.
Eurota Dichter bei Cic. Tusc. 2, 15, 36. Geta Terent.
Phorm. 1, 1, 1 (35); 1, 1, 12 (46); 4, 3, 1 (606); 5, 5, 10
(838); 5, 5, 12 (840) und Ad. 3, 1, 4 (291); 3, 4, 33 (479).
Glaucia Mart. 6, 29, 4; Glaucias daselbst 6, 28, 4.
Gorgia Pitschl tab. lith. 90 D und enarr. S. 79; C. I. L. 6,
4134; 6, 6857; 6, 7714; Acc. Gorgiam Cic. de orat. 1, 22,
103; Brut. 12, 47; Curt. 7, 1, 38; Gorgian Cic. Cato Mai.
7, 23; Plin. N. H. 7, 48, 49 (156); Quintil. 2, 15, 27; 2, 16,
3; I. Neap. 6640. Hampsicora Liv. 23, 40, 3; 23, 41, 4;
Hampsagoras Sil- 12, 345. Nomin. Heraclida C. I. L. 5,
986; 5, 1371; 10, 68; I. Neap. 40, 2560; 2658; 6895; Accus.
Heraclidam Cic. pro Flacc. 19, 45 zweimal; Abi. Heraclida
daselbst 20, 47 im Salzb. und Vat., und lustin. 22. 5. 1: diese
Formen können zwar auf die Aeolisch- Dorische Form des
Nomin. Heraclidas bezogen werden, da bei Cic. ein Aeoler aus
Temnos, bei lustin. ein Syracusaner bezeichnet ist, doch hat
Cic. pro Flacc. 18, 42; 21, 50 den Nomin. Heraclides.
Norain. Herma C. I. L. 2, 1195; 2, 1733; 2, 3756; 2, 3938;
— CO -
-2, 4;Uli; :',, ITTo; 3, r.l47; 3, 2120; 3, 243C; 4, 250H Z. 24:
5, 2170; 5, 2:i8o: 5, 871'.»; ö, 4 101; 5,501)'.); 5, 579'J; 6, fi75;
'6, 22H8; 0, 4200; fi, 5247; )i, 7:^75; fi, 10817; ß, 11201;;
1. Nfiap. I(i78; 210.'V. 25(i0; 6780. Nomin. Hermia Cic. Epist.
Faiii. K), 15, 1: 1 *>, 15, 2; C. I. L. 1, 7:35; 1, lOll; 2,
3181; 5, 1001; 5, 2183. Himora Sil. 14, 23:j. Hyla C. I. L.
6, 7321; ('), 8103. Nomin. larba Ovid. Fast. 3, 552; larbas
Verg. Aen. 4, 3(5; 4, 326; Aec. larban Verg. Aen. 4, 196.
Nomin. Laerta Sen. Tro. 709; Hygin. Fab. 173; Accii.s.
Laertam Cic. Cato Mai. 15, 54 im Erf. und Par.; Laertcn
Ovid. Her. 1, 113; Abi. Laerta Acc. (131) bei Non. S. 314.
20; Ovid. Her. 3, 29 und Met. 12, 625; Auson. Epitaph. 5, 1.
Nomin. Leonida Plaut. Asin. 1, 1, 43 (58); 2, 1, 17 (265):
lustin. 2, 11. 2; Oros. 2, 9, 3; 2, 9, 6; 2, U, 9: C. L L. (;,
7326; aber Leonidas lustin. 2, 11, 9. Acc. Lycambani
Terent. Maur. 2457; Mar. Vict. Art. graram. 2 S. 2525 (VI 79.
35); 3 S. 2585 (VI 137, 30); Mall. Tlieod. de metris VI 594,
24; Porphyr, zu Hör. Epist. 1, 19, 25 und A. P. 79; Ly-
cambou Porph. zu Hör. Epod. 6, 13. Accus. Lyncistam
lustin. 12, 14, 1. Nomin. Marsya Horat. Serm. 1, 6, 120:
Ovid. Met. 6, 400; Mart. 2, 64, 8; Sil. 8, 503: luven. 9, 2:
Claudian. in Eutr. 2, 266; Ennod. Carm. 1, 3, 26: Anth. Lat.
ed. Riese 163 (ed. Baehrens 4, 353) v. 1; Marsyas PJin.
N. H. 7, 56, 57 204); Mart. 10, 62, 9; Apul. Flor. 3 (p. 3,
15; 4, 13; 4, 18); Abi. Marsya Schol. zu Pers. 1, 119 (e-l.
0. Jahn p. 275). Nomin. Melicerta Pers. 5, 103; Serv. zu
Verg. Ge. 1, 437 und Aen. 5, 241; 5, 823; Melicertes Varro
L. L. 8, 38, 68; 9, 52, 91; Hygin. Fab. 124; Acc. Meli-
certen Hygin. Fab. 1; 2; Abi. Melicerte Hygin. Fab. 2:
239; Vok. Melicerta Varro L. L. 8, 38, 68; 9, 52, 91; Ovid.
Met. 4, 522; Fast. 6, 494. Nomin. Mida Terent. Pliorm. 5,
6, 22 (862); lustin. 7, 1, 11; 11, 7, 14; Claudian. Cons. Stil.
3, 230; Sidon Epist. 5, 7, 6; Hieronym. Chron. 1 S. 27; 2 S.
119 Olym. 21; Anth. Lat. ed. Riese 21 (ed. Baehrens 4, 211)
V. 204; Schol. zu Pers. 1, 119 (ed. 0. Jahn p. 275); Midas
Val. Max. 1, 6 ext. 2; Plin. N. H. 7, 56, 57 (204); 33, 3, 15
(51); Hygin. Fab. 191; 274; Serv. zu Verg. Aen. 10, 142:
Acc. Midam Amm. Marc. 22, 9, 7; Petron. Fragm. 28, 9
(ed. Bücheier p. 112); Vok. Mida Anth. Lat. ed. Riese 725
— 61
(ed. Baehrens 3, 60) v. 1. Nomin. Niceta C. I. L. 5, 3948 r
6, 70.51. Nomin. Ninya lustin. 1, 1, 10; 1, 2, 11; Acc.
Ninyan Augustin. Civ. Dei 18, 2, 3 (II 259, 9). Oropasta
lustin. 1, 9, lo; Oropasten lustin. 1, 9, 9. Pausania Cic.
Epist. Fam. 3, 7, 5. Pausia C. I. L. 6, 7435. Pelia Senec-
Med. 200; 276. Nominativ und Vokativ Perdica Aegrit-
Pcrdic. (ed. Baehrens 5, 53) v. 19; 63; 66, 72; 100; 104; 19 i;
234; 271; 290. Perdicca Gurt. 10, 6, 4; 10, 6, 5; 10, 6, 9;
iO, 7, 16; 10, 7, 18; 10, 7, 19; 10, 7, 21; 10, 8, 3: 10, 8, 4;
Kl. 8, 22; 10, 8, 23; 10, 9, 7; 10, 9, 18; 10, 10, 1; 10, 10,4;
lustin. 7, 2, 1; 7, 5, 6; 13, 2, 5; 13, 4, 1; 13,4, 7; 13, 6, 1;
13, 6, 10: 13, 6, 16; Gros. 3, 23, 17; 3, 23, 19; 3, 23, 23; Dracont.
Carm. Min. 2, 41; Anth. Lat. ed. Riese 200 (ed. Baehrens 4,
398) V. 1; Nomin. Perdiccas Gurt. 3, 9, 7; Acc. Perdiccan
Gurt. 4, 3, 1. Phaedria Terent. Eun. 1, 2, 1 (81); 5, 5,
12 (982) und Phorm. 5, 5, 2 (830); 5, 5, 5 (833). Phania
Terent. Hec. 3, 5, 8 (458); Gic. Epist. Fam. 2, 13, 2; 3, 6, 2.
Nom. Philocteta Cic. Fat. 16, 37 (iiurz vorher steht
Philoctetes); Quintil. 5, 10, 84; Hygin. Fab. 97; Lact. Inst.
1. 9, 11; Dictys 1, 14; 2, 14: 2, 47; Accus. Philoctetam
Gic. Epist. ad Q. fr. 2, 10, 4; Fin. 5, 11, 32 und Tusc. 2, 7,
19; 2, 14, 33; Dictys 3, 18; Anth. Lat. ed. Riese 174 (cd.
Baehrens 4, 354), 2; Abi. Philocteta Gic. Fat. 16, 36;
Quintil. 3, 1, 14; Apul. de deo Socrat. 24; Fronto ad M. Gaes.
I. 7 (p. 18, 5 ed. Naber); Hygin. Fab. 257; Solin. 8, 7: Dares
15; Serv. zu Verg. Aen. 3, 402; über den Voc. vergl. unter
16. Phileta G. L L. 5, 2577; Philota G. L L. 5, 8422.
Nomin. Proca Ovid. Met. 14, 622 und Fast. 6, 143;
Liv. 1, 3, 9; Aurel. Vict. de vir. illustr. 1, 1; Procas Verg.
Acn. 6, 767; Aurel. Vict. Orig. gent. 19, i; Gros. 2, 2, 3.
Nomin. Prusia Gorn. Ncp. Hann. 12, 3; Liv. 29, 12, 14; 38,
39, 15; Prusias Gic. Divin. 2, 24, 52; Liv. 39, 51, 3; 42,
29, 3; 45, 44, 4; 45, 44, 14; Eutrop. 4, 6, 2; 4, 8, 4:
Prusiam Eutrop. 4, 5, 2. Pythagora Fronto ad Ver. Irap.
1, 1 zweimal; G. I. L. 8, 5164; 8, 5168; Pythagoram öfter;
Pythagoran Gic. Tusc. 4, 19, 44; Horat. Sat. 2, 4, 3; Quint.
1, 10, 32. Nomin. Saurea Plaut. Asin. 2, 3, 19 (399). Accus.
ThcrsitamSencc.de ira 3, 23, 2; Gell. 1, 15, ll;Thersitan
Ovid. Epist. ex Pont. 3, 9, 10; Amm. Marc. 30, 4, 15; Anth.
— (;2 —
Lat. ed. Riese 794 (od. Bachrens 5, 388), i:^. Nomin. Tiresia
Senec. Oed. 293. Noniin. Tyra Pomp. Mela 2, 1, 7; Plin. N. H.
4, 12, 26 (82); Val. Fl. ü, 84; Tyres Val. Fl. 4, 719.
Das a des Nomin, ist in der Regel kurz, möge es
ein es oder ein as vertreten. Lang aber ist a in So.sia
Plaut. Amph. 1, 1, 282 (438). In mehreren Stellen des Plaut,
und Terent., in denen Byrria, Chaerea, Geta, Leonida, Mida.
Phaedria, Phania, Sosia am Ende des Verses steht, ist die
Quantität unentschieden; auch in der Mitte des Verses ist sie
zuweilen unklar, wie in Ohaerea Terent. Eun. 4, 4, 39 (707)
und Phaedria Terent. Phorm. 5, 5, 2 (830). Vergl. über die
Quantität des Voc. unter 16.
Wirkliche Patronyraica nehmen diese Bildung seltener
an, doch ist ausser dem von Charis. aus Prop. citierten Nomin.
Atrida, der auch noch Ps. Verg. Culex 334 steht, und dem
gleichlautenden Voc. (unter 16) noch bei Horat. Serm. 2, 1.
17 Scipiadam, welches von Prise. 7, 2, 4 S. 729 (II 285,
26) angemerkt wird; ferner Acc. Atridam M. Caesar an
Fronto 1, 4 (p. 10, 20); 1, 5 (p. 12, 15); Auson. Ep. 16, 11.
Abi. Atrida (Ovid. Amor. 2, 12, 10 im Neap. und Farn., in
anderen Büchern Atridis, wie jetzt Ehwald schreibt); Sen.
Agam. 293; Epit. Iliad. 89 und 327. Abi. Alcidä Auson.
Epigr. 27, 3.
Sehr ausführlich hat über die Namen auf a Bentley
gegen Ende der epist. ad Mill. gehandelt, welcher aus Inschr.
Beispiele von Alexa, Andrea, Harpocra, Artema, Epaphra.
■ Oorgia, Hera, Heracia, Henna, Hermia, Leouta, Mena, Nicia.
Niceta, Papia, Phila, Thuda, Teuda, Theona. Sabda, Zena
heibringt, und gegen Quintil. bemerkt, dass bei Cic. de invent.
1, 6, 8; 1, 9, 12; 1. 11, 16; 1, 51, 97 vielmehr Hermagoras
gelesen wird, und gegen Prise, dass die barbarischen Fluss-
namen Bagrada und Turia auch bei den Griechen nicht a;
hatten. Baypct^a? ist jedoch bei Strabo 17, 3, 13.
16. Die Nomina auf as und es verlieren im Voc.
das s, daher derselbe bei den Nomina auf as auf ä, bei
denen auf es meistens auf e ausgeht. Prise. 7, 2, 6 S. 730
(II 287, 24): Vocativus casus primae dechnatiouis in a cor-
reptara effertur, ut „poetä, Musä", nisi sit Graecum, et apud
— 63 —
Graecos producens a servet eandem etiam apud nos pro-
diictam, iit „Aeneä." Virgiliiis in X (v. 228): Vigilasne,
deum gens, Aeneä? vigila. Est tarnen quando in „es" pro-
dactam terminantium Graecorum vocativus in e longam exit
secundum Graecos vel communiter vel poetice, ut „Achate,
Anohise, Polite. Laertiade". Virgilius in I (v. 459): Quis iam
locus, inquit, Achate? Idem in III (v. 475): Coniugio,
Anchise, Veneris dignate superbo. Idem in V (v. 564):
Tiia Clara, Polite, progenies. Horatius in II Sermonum (Sat.
5, 59): 0 Laertiade, quidquid dicam, aut erit aut non.
Yirgilius in VIII (v. 653): Sit satis, Aenide, telis impune
Numanum oppetiisse tuis. Und 7, 2, 7 S. 730 und 731 (II 2S9,
5): Nee mirum, cum Graecorum quoque poetae similiter
inveniantur protulisse vocativos in supra dicta terminatione.
'Avaxp^tuv "Haie 7.aXXt/.a;j.7r£-r) pOSUlt prO xaXXtXaaTcsTot, 'Itttkövoi;. E'jtj&e;
xptTTj, pro y.pizd. Et Apollonius Argonauticorum in III (v. 320):
At/j-rj, xet'vr^v fiEV acpap Str/c-jav «i'£X>.o(t, prO Afi]-«. lu COdcm (v. 386):
AfrjTY], 5-/2(u aot Tojoe cTo^itu, o-jtc "jfip ctJTuj;. [In lemminis otiamj
Alcaeus Nr^prj pro N/jotj? posuit, et Theopompus Xct'pr, pro X'ipr,;.
Latina vero proportio in a correptam vult vocativum primae
declinationis, sicut supra dictum est, terminari etiam in
Graecis. Unde Horatius in II Sermonum (Sat. 3, 187): Ne
quis humasse veht Aiacem, Atrida, vetas cur? Feminina
quoque Graeca est quando apud poetas Graecum vocativum
servant in a vel e productas desinentem secundum proprium
nominativura, ut „Taygete, Nemeä". Virgilius in Villi (v. 525):
Vos, 0 Calliope, precor, adspirate canenti. Statins „Nemeä",
ut ostendnuus, a producta protulit more Graeco. Servius zu
Verg. Aen. 3, 475 sagt: Anchisä autem vocativus hie non
est Latinus, nam brevis esset a, ut Catilina. Graecus est
ergo, de quo valde apud eos quaeritur, quemadmodum exeat
ab bis nominibus, quae in es mittuut nominativuui. Nam
Tydides „Tydide" facit, ut (I v. 96): Danaum fortissime gen-
tis Tydide. Atrides, cum sit simile, „Atrida" facit. ut
Horatius (Sat. 2, 3, 187): Ne quis humasse velit Aiacem,
Atrida, vetas cur? Tale est ergo et „Anchisä". Sjine apud
Latinos herum hominum causa manifesta est: nam nomina-
tivum ipsum in a mutant et reeipiunt Latinam declinationom:
ut Atridos „Atrida", Scythes „Scytha". Vergl. unter 18.
— 64 —
Vocative auf ä von Noniin. auf as sind noch:
Cinyrä Ovid. Met. 10, :^80; Daraoetä Verg. Ecl. ;^. l; 3,
f)8; Lycidä Verg. Ed. 7, ('.7; 9, 2; 9, 12; 9, 37; Tirosiä
Horat. Sat. 2, 5, 1: Xanthiä Horat. Carm. 2, 4, 2 und am
Ende des Verses: Amynta Verg. Ecl. 3, 74; lolla Verg.
Ecl. 3, 76; 3, 79; Menalca Verg. Ecl. 3, 13; 3, 5S (incipe,
Damoeta; tu deinde sequcre, Menalca); 5, 4; 5, 64; 5, 90; 9,
18; Vokative auf e von Nomin. auf es: Boote Ovid.
Met. 2, 176; Menoete Verg. Aen. 5, 106; Oreste Ovid. Her.
8, 15; Perse Val. Flacc. 6, 605, alle diese Wörter stehen
aber am Ende des Verses; ferner die Patronymica: Aeacide
Ovid. A. A. 1. 691; Her. 3, 87; 8, 7; Met. 11, 250; Auson.
Epigr. 1, 16: Aesonide Ovid. Her. 6, 109; Aleide Ovid.
Her. 9, 75; Met. 9, 110; Senec. Herc. für. 188; 425; 1350;
Herc. Oet. 1480; Phaedr. 1226; Anth. Lat. ed. Riese 779 (ed.
Baehrens I 125), 69; Amyclide Ovid. Met. 10, 162; Anchi-
siade Verg. Aen. 6, 126; 9, 348; laside Verg. Aen. 5, 843;
Maeonide Ovid. Fast. 2, 120; Oebalide Ovid. Met. 10, 196;
Oenide Stat. Theb. 9, 50; Thydide Verg. Aen. 1, 97. Aber
ausserdem dass das im Nomin. für as und es gebrauchte ä auch im
Voc. stehen kann, bildeten die Lateiner gleich den Griechen zu
dem Nomin. auf tes gewöhnlich den Voc. auf ä. Nach dieser Regel
stellt Serv. zu Verg. Aen. 10, 332 als Voc. auf Achata und
Timoeta (wahrscheinlich Thymoeta und so auch Thilo). Wir
lesen jedoch Achate (vergl. Prise, in der ersten der angeführten
Stellen) bei Ovid. Fast. 3, 603. Aber Polydectä hat Ovid.
Met. 5, 242; Melicertä Ovid Met. 4, 522 und Fast. 6, 494
(und diesen Voc. gibt nach Aristarch. auch Varro L. L. 8, 38,
68; 9, 52, 91); Orestä Ovid. Trist. 1, 5, 22 (in den Hdschr.
gegen das Versmass Oreste) und Senec. Agam. 975 und 991;
Thyestä Sen. Thyest. 783; Mart. 4, 49, 4 (wie II. 2, 107 e-j^axa
als Nomin. steht); Aeetä Val. Flacc. 7, 89; 8, 11; 8, 350,
welches von dem bei Prise, aus Apollon. Rhod. bemerkten
AtTjTT] abweicht, und auf den unter 15 aus Varro, Ovid. und
Hygin. angeführten Nomin. Aeeta zurückgeht. Auch Cic. Tusc. 3,
12, 26 hat als Voc. Thyesta und Aeeta, worauf 3, 18, 39 die
Accus. Thyestem und Aeetam folgen, wie wenn der Nomin.
zwar Thyestes (nach der dritten Declin.), aber Aeeta lautete.
Jedoch ist bei Val. Fl. überall Aeetes und Aeeten, vergl. unter 15.
— 65 —
Für <l)!AoxTT)-a (Sophocl. Phil. 432) haben Ovid. Met. 13,
329 und Manil. 5, 300 Philoctete, vielleicht deshalb, weil
Philoctetä, welches bei Cic. Fin. 2, 29, 94 steht, nur mittelst
der Elision in das Versmass eingefügt werden konnte; Filoctetä
Sidon. Carm. 9, 156 in dem Verse: Filoctetä tibi dedit phare-
tram. Bei Plaut. Asin. 2, 4, 11 (417); 3, 3, 150 (740) und
Terent. Heaut. 2, 4, 26 (406); 4, 3, 10 (688); 4, 3, 17 (695)
haben die Voc. Saurea, Leonida und Clinia langes a, ob-
gleich beide Dichter in denselben Namen den Nomin. auf a
ausgehen lassen. Vergl. unter 15. Dagegen ist in den Voc.
Simia Plaut. Pseud. 4, 1, 34 (944) und Byrri a Terent. Andr.
2, 1, 1 (301) das a kurz. Plaut, hat auch Apella als Voc.
des Namens des Malers in der Ehsion Poen. 5, 4, 101 (1271);
andere Casus der gleichen Namensform, wiewohl in der Be-
zeichnung anderer Personen, sind unter 15 aufgeführt. Der
Voc. von Anchises ist Verg. Aen. 3, 475 Anchisa im Bern.
a m. sec, Bern, c und G-ud., und bei Serv. (im Pal. und Med.
Anchisae, in dem letzteren mit einem Punkt über dem e), und
in den Anführungen bei Gell. 15, 13, 10; Non. S. 281; S. 286
und Serv. zu Aen. 1, 335 und 11, 169; über die gleiche von
Verg. gebrauchte Form des Abi. vergl. unter 15. Auch
Patronymica auf „des" gestatten den Voc. auf ä. Aeacidä
Enu. (Ann. 181) bei Cic. Divin. 2, 56,116: Ovid. Met. 7, 798; Sil.
13, 796; Sidon. Carm. 2, 150; Cecropidä Ovid. Met. 8, 551;
Dardanidä Sil. 16, 192. Das von Prise, aus Horat. angeführte
Atridä gehört zu dem aus Prop. bekannten gleichlautenden
Nomin.; vergl. unter 15.
Aleides ist als Vocat. beibehalten Inschr. Or. 1533
(C. I. L. VI 316 -- Meyer Anth. 593): Aleides, sacri generis
decus, hoc tibi praetor Et lovis antistes dedico perpetuus, wo
Meyer Aleide gesetzt bat, und Grut. S. 42, 7 (Meyer Antliol.
597): Aleides, hominum victor domitorque ferarum, Pliiloctetis
amicus ades: tu illi araor aeque es!, vergl. Ritschi, Opusc. IV,
102. Stupende psaltes Sidon. Epist. 8, 9 v. 16 und Aeneas
ingrate meus Anth. Latin, ed. Riese 83 (ed. Baehrens 4, 2 71)
V. 144.
17. Über die griechischen Feminina sagt Charis. l, 15
S. 46 (I 62, 20): Feminina quoque e littera tiniuntur. sed. ut
supra (S. 39; 44) dictum est, Graeca tantum modo. <n (juidem
Neue-Wagener, Formenlehre. I, X AuD.
— i;6 —
e producta, veluti Andromache, Helene, Agave, Circe,
Danae, C'rotale, Calpe, Ephyre; quae quoniam Graeca sunt,
Graeca declinari debcnt, luiius Androniaches, Helenes,
Agaves, Circes, Danaes, Crotales, Oalpes, Ephyres. Sed
si Latine quis volet, Graecum e in a nostrum nautare debet, dicet-
que haec Androniacha, Helena, Agava, Circa, Danaa,
Crotala Calpa, Ephyra, ut grammatice et rhetorice facit
grammatica, rhetorica, quae declinantur Latine ex forma
a littera terminatorura nominum.
Diese Nomina ziehen bei den Aelteren entschieden
die Lateinische Form auf ä mit dem Accus, auf am
und dem Abi. auf a vor; die Griechische Bildung auf e
mit dem Accus, auf en und dem Abi. auf e kam besonders
durch die Dichter seit der Zeit des Augustus in
Gebrauch, vornehmlich in den Nomina propria, vor allen in
denen von anapäst. oder choriamb. Form. Diaetetica
Scribon. 200; Cael. Aurel. Chron. 2, 12, 145; dialectica
Cic. Fin. 3, 2. 5; Mart. Capella 4, 334, grammatica Cic.
Fin. 3, 2, 5; Suet. Gramm. 1; 3; Diom. HS. 421 (I 426, 13);
musica Cic. Fin. 3, 2. 5; rhetorica Cic. Fin. 3, 2, 5;
dialecticam Cic. Acad. 1, 7, 25; 2, 28, 91 ; 2, 30, 97; 2, 30,
98; Fiu. 2, 6, 17; 2, fi, 18; 3, 21, 72; Brut. 42, 153; 30,
309; Grat. 32, 113; Fragm. V 55 ed. C. F. W. Müller;
grammaticam Suet. Gramm. 2; Mart. Capella 4, 337; Ennod.
Opusc. VI Ambrosio et ßeato (ed. Hartel p. 405, 23); musi-
cam Cic. Nat. Deor. 2, 8, 22; de orat. 3, 33, 132; Vitr. 1, 1,
3; Auson. Epist 10, 38 (ed. Peiper p. 230); physicam Cic.
Acad. 1, 7, 25; Fin. 3, 21, 72; poeticam Cic. Tuscul. 1, 1,
■>; 4, 32, 69; rhetoricam Cic. Invent. 1, 5, 6; de orat. 3,
33, 132; Acad. 1, 7, 25; Fin. 2, 6, 17; Cornific. 1, 1: 2, 27,
44; Abi. dialectica Cic. Brut. 30, 309; Fin. 1, 19, 63;
grammatica Gell. Praef. 13; musicä Cornific. 2, 27, 43;
Vitr. 5, 6. 3; Scnec. Epist. 87, 12; 87, 13; rhetorica Cic.
F'in. 2, 6, 17. Aber architectonice Quintil. 2, 21, 8; dia-
iectice Quintil. 2, 20, 7; 2, 21, 13; gnomonice Vitr. 1, 3,
l; grammatice Quintil. 1, 4, 4; 1. 10. 17; 2, 1, 4; 2, 14, 3;
Auson. Prof. 20, 7; Mart. Capella 3, 326; Diom. H S. 414 (I
421, 10); harmouice Vitr. 5, 4. l; mathematice Senec.
Epist. 88, 23; musicc Quintil. 1, 10, 17; 1, 10, 22; 1, 10, 31
(ßonnell, Proleg. de gramm. Quint. p. XXI sagt: in nomina-
— 67 —
tivo casu ubique dialectice, grammatice, musice, rheto-
rice; nam unicus locus 2, 7, 10 nee fabrica est ars ...
nee nmsica, eum hie nihil nos impediat, quin musica adieetive
intellegatur) ; poetice Varro L. L. 7, 1, 2; Sat. Men. 398;
Censor. Fragm. 9, 2; Porphyr. Horat. Ars poet. 1 und 861;
Diom. n S. 414 (I 421, 10); rhetorice Quintil. 2, 1, 5; 2, 1,
7; 2, 13, 2; 2, 14, 2; 2, 14, 5; 2, 20, 1; 2, 20, 4; 2, 20, 7;
2, 21, 3; apostrophen Quint. 4, 1, 69; arithmetieen Vitr.
1, 1, 4; ehromaticen Vitr. 5, 5, 4; dialecticen Mart.
Capella 4, 336; grammatieen Quintil. 1, 10, 17; 2, 1, 6;
Mart. Capella 3, 326; harmonicen Vitr. 5, 3. 8; musicen
Senec. Epist. 88, 3; Vitr. l, 1, 8; 1, 1, 16: Quintil. 1, 4, 4;
1. 10, 9; 1, 10, 10; 1, 10, 15; l, 10, 18; opticen Vitr. 1, l,
4; physicen Varro Sat. Men. 362 bei Non. 79, 33, wo
L. Müller cp'jaixr,v schreibt; poeticen Com. Nep. Att. 18, 5;
Plin. Epist. 3, 14, 2; Porphyr. Horat. Ars poet. 295 und 391;
rhetorieen Quintil. 2, 1, 3: 2, 14, 1; Abi. grammatice Senec.
Epist. 87, 13; Quintil. 1, 10, 1; Mart. Capell. 4, 333; 5, 508;
musice Quintil. 1, 10, 18; 1, 10, 23; 1, 10, 29; 2, 21, 16;
(Bonnell a. a. 0. p. XXIII sagt: ablativus . . desinit in e
ut grammatice, musice, rhetorice, nam musica tantum
11, 3, 4 reperitur); poetice Plin. Epist. 7, 4, 2; rhetorice
Quintil. 2, 14, 3; 2, 15, 10; 2, 15, 36; 2, 17, 22; 2, 17, 31;
2, 17, 41; 3, 5, 3; Diom. II S. 414 (I 421, 10). Solche
Nomina, welche weniger eingebürgert sind, behalten auch bei
den Aelteren die Griechischen Formen. So Acc. oporothecen;
Abi. pinacothece und oporothece Varro R. R. 1, 59, 2; 1,
59, 3. Aber bibliotheea und bibliothecam Cic. Epist. ad Fam.
7, 28, 2; Epist. ad Q. fr. 3, 4, 5; Epist. ad Att. 1, 7; 1, 10, 4;
Fin. 3, 2, 7 und Divin. 2, 3, 8; und es ist sehr auffallend,
dass Cic. Epist. ad Fam. 13, 77, 3 im Med. bibliothecen, und
Inschr. Grut. 584 ab bybhothece hat. Wenn Cic. Top. 10,
45 sagt, quae hyperbole dicitur, so giebt er die bei den Griech.
Rhetoren übliche Benennung an, mag das Wort mit Griech.
oder mit Latein. Buchstaben geschrieben werden. Dass bei
Rutil. Lup., Aquila Rom. und lul. Rufin. diastole, paradiastole,
epibole, diabole, hyperbole, apostrophe, antistrophe, epistrophe,
ploce, epiploce, symploce, epagoge, antisagoge, epitrope, protrope,
diacope, euche, procatasceue, anasceue, parasceue, einfach aus
den Schriften der Griech. Vorgänger wiederholt sind, erhellt
— 68 —
daraus, dass bei jenen auch Bezeichnungen, wie synathroesmos,
coenotes, merismos, anancaeon, horismos, characterismos,
synoeciosis, epitrochasmos, erotema, pysma, diasyrmos, diezeug-
monon, antezeugmenon, chleuasmos, charientismos, asteismos,
cxuthenismos, anacoenosis, aganactesis, apodioxis, apoplanesis,
ara mit der Uebersetzung exsecratio, deesis mit der Ueber-
setzung obsecratio vel obtestatio, epiplexis, epitimesis, pruper-
gasia, paregmenon, enargia, in gleicher Stellung gefunden
werden. Scnec. Benef. 7, 23, 1 und 2 wechselt zwischen hyper-
bole und hyperbola; Quintil. aber hat durchaus hyperbole und
hyporbolen 8, 4, 29; 8, 6, 67; 8, 6, 70; 8, 6, 73; 8, 6, 74,
und Abi. parabole 8, 3, 77.
Epitorae wechselt mit epitoraa. Cic. Epist. ad Att. 13, 8
gebraucht den Acc. epitomen. Verderbt ist die Lesart Cic.
Epist. ad Att. 12, 5, 3 conturbat me epitome Bruti Fanniana, in
(dafür ist an vermutet) Bruti epitoma Fannianorum; scripsi
quod erat in extremo. Wenn Oic. ein Bedenken über die
Ausdrucksweise hegte, so bezog sich dies gewiss nicht auf die
Formen epitome und epitoma. Ein dem Val. Max. angehängtes
Buch ist überschrieben liber de praenominibus, de nominibus,
de cognominibus, de agnominibus, de appellationibus, de verbis,
in epitomen redactus a lulio Paride; aber am Schluss ist
bemerkt: finit epitoma historiarum diversarum exemplorumque
Romanorum. Darauf folgt lanuarii Nepotiani epitoma
librorum Valerii Maximi. Epitoma ist auch in den not. Tir.
S. 124. Epitomam haben Ennod. Vita Epiph. ed. Hartel p.
368, 21 und Eutych. bei Cassiod. de orthogr. S. 2311 (VII 199,
9); epitomen Auson. Epist. 19 und Lact. Epit. Instit. praef. 1.
Exagogam Plaut. Rud. 3, 2, 17 (631) und Truc. 4, 2, 6
(716); exagogen Paul. Festi S. 80, 15.
Apotheca, aula, epistula waren in den gemeinen
Gebrauch aufgenommen, und werden daher ganz als Latein.
Nomina behandelt.
Von Frauennamen ist Alcumena als Nomin. und
Vocat. Plaut. Amph. Prol. 99; 1, 1, 208 (364); 1, 3, 1 (499;)
1, 3, 38 (536); 2, 2, 76 (708); 3, 2, 42 (923); 4, 3, 5 (1039);
5-, 1, 12 (1064); 5, 1, 16 (1068); 5, 1, 36 (1088); Hygin.
Fab. 29 (Schmidt schreibt p. 63, 8 Alcimena); Mar. Victorin.
S. .2456 (VI 8, 8) Ace. Alcumenam Plaut. Amph. Prol. 103;
— 69 —
107; 1, 2, 12 (474); 2, 2, 35 (667); Merc. 4, 1, 24 (690); Mar.
Victorin. S. 2456 (VI 8, 7); Abi. Alcumena Amph. Prol. 110;
1. 1. 134 (290); 1, 2, 17 (479); 5, 1, 70 (1122); 5, 2, 11
(1141); Xomin. Alcmena Arnob. 2, 70; 5, 22; Acc. Alc-
meuam Lucil. (XVII 6 ed. L. Müller) bei Non. S. 26, 5; Plin.
N. H. 35, 9, 36 (62); Serv. zu Verg. Aen. 8, 103; Mar.
Victorin. S. 2456 (VI 8, 7); Abi. Alcmena Cic. Nat. Deor.
3, 16, 42; Ovid. Met. 9, 23; Senec. Herc. Für. 531; 777;
Herc. Oet. 440; 1782; Phaedra 322; Plin. N. H. 35, 9, 36
(63); Sil. 2, 493; Arnob. 4, 22; 4, 26; Nomin. Alcmene
Ovid. Met. 9, 276; 9, 281; 9, 313; 9, 396; Senec. Herc. Für.
21: Herc. Oet. 1413; 1692; 1800; 1858; Acc. Alcmenen
Senec. Herc. Oet. 1821; 1868. — Nomin. und Voc. Andro-
macba Varro L. L. 5, 3, 19; Senec. Tro. 542; 917; 935;
Laev. Fragm. 4 ed. L. Müller bei Prise. 10, 8, 47 S. 903
(TI 536, 18); Accus. Andromacham Cic. Opt. gen. or. 6, 18;
Acad. 2, 7, 20 und Divin. 1, 13, 23; Senec. Tro. 585; Tert.
Pudic. 8; Serv. zu Verg. Aen. 3, 348; Abi. Andromacha
Varro Varro L. L. 7, 2, 6; Cic. Tusc. 3, 22, 53; Prop. 3 (2),
20, 2; Hygin. ed. Schmidt p. 105, 17; Dict. 3, 20; C. I. L.
9. 4641; Non. S. 504, 18; 515, 13; Serv. zu Verg. Ge. 1, 266;
Mythog. Lat. 1, 204; Nomin. und Voc. Andromache Verg.
Aen. 2, 456; 3, 303: 3, 319; 3, 482; Ovid. Her. 5, 107 und
A. A. 2, 645; 2, 709; 3, lo9; 3, 519; Senec. Tro. 978; Acc.
Andromaclien Verg. Aen. 3, 297; Ovid. Her. 8, 13; Senec.
Tio. S14; Mart. 3, 76, 4; 5, 53, 2; Abi. Andromache Ovid.
R(raed. amor. 384; Macrob. Sat. 6, 5, 10. — Nomin. Andro-
meda Cic. Nat. Deor. 2, 43, 111; Hygin. Fab. 64; Acc.
Andromedam Cic. Arat. 140 und Manil. 5, 658; Andro-
medan Ovid. A. A. 1, 53; Met. 4, 671; 4, 757; Mart. spect.
27, 10; Abi. Andromeda Fest, unter quaeso S. 258 und
unter urvat S. 375; Non. S. 165, 10; 183, 19; Hygin. Fab.
64; Prise. 7, 3, 10 S. 733 (II 293, 13); Nomin. Andromede
Prop. 1, 3, 4; 3 (2), 28, 21; 5 (4), 7, 63; Ovid. Epist. ad
Phaoii. :^6; German. Phaen. 201; 644. — Andronica Ephem.
epigr. 3 S. 123 Nr. 83. — Nomin. und Voc. Antigona Acc.
(137) bei Macrob. Sat. 6, 2, 17; Hygin. Fab. 72; 243; 254;
Acc. Antigonam Varro bei Gell. 18, 12, 9; Hygin. Fab. 67:
72; Abi. Antigona Non. S. 104, 12; 165, 2; 352, 19; 357,
— 70 —
22; Hygin. Fab. 14. r.7; Macrob. Sat. 6, 1, 59; 6, 2, 17;
Nomin. und Voc. Antigene Stat. Theb. 7, 244; 7, 253; 7,
295; 7, 364; 11, 355; 11, 371; 11, 630; 12, 332; 12, 350;
12, 371; 12, 405; Acc. Antigenen Ovid. Met. 6, 93; Stat.
Theb. 8, 249; 11, 104; 12, 397; 12, 678. - Nomin. Anti-
opa Pers. 1, 78; Hygin. Fab. 7; 8; Serv. zu Verg. Aen. 11,
661; Mythogr. Lat. 1, 202: Acc. Antiopam Cic. Opt. gen. or.
6, 18; Acad. 2, 7, 10; Fin. 1, 2, 4 und Off. 1, 31, 114; Hygin.
Fab. 8; 30; 241; Abi. Antiopa Pacuv. (trag. 1) bei Prob, zu
Verg. Ecl. 2, 25; Cic. Nat. Deor. 3, 21, 54; Fest, unter torrens
S. 352; Serv. zu Verg. Ecl. 2, 25; Diom. 1 S. 336 (I 346, 2);
Charis. 1, 15 S. 78 (I 101, 20); Non. S. 64, 31: 73, 14; 139,
25; 170, 12; 221, 9; 238, 14; 447, 18; Serv. zu Verg. Aen.
12, 605; Hygin. Fab. 155; 157; Nomin. und Voc. Antiope
Prop. 4 (3), 15, 22; 4 (3), 15, 39; Senec. Phaedra 232; 935;
Acc. Antiopen 4 (3), 15, 12. — Nomin. und Voc. Ariadna
Catull. 64, 54; 64, 253; Prop. 2, 3, 18; 4 (:3), 17, 8; Ovid.
A. A. 3, 35; Nomin. Ariadne Hygin. Fab. 255; 270 und
Poet, astron. 2, 5; Acc. Ariadnen Hygin. Fab. 43; 224; Abi.
Ariadne Hygin. Fab. 42. — Nomin. Asterie Horat. Carm.
3, 7, 1; Acc. Asterien Ovid. Met. 6, 108; Asteria Itin.
Anton. 527, 2. — Nomin. und Voc. Atalanta Ovid. Met. 10,
565; 10, 598; Sidon. Carm. 2, 495; Ampel. 9, 12; Acc. Ata-
lantam Varro Sat. Men. 300; Quintil. 5, 9, 12 (wo jedoch im
Ambr., Bern., Bamb., Turic. und Flor. Atalantem); Hygin.
Fab. 185; 244: Abi. Atalanta Ovid. A. A. 2, 185; Her. 4, 99;
Fest, unter sexu S. 334 und unter ungulus S. 376; Non. S. 85, 6;
109, 26; 116, 23; 159, 38; 182, 1; 226, 34; 257, 59: 262, 5;
322, 16; 355, 28; 378, 7; 382, 10; 429, 6; 450, 26; 481, 32;
486, 1; 490, 12; 495, 29; 505, 16; 512, 31; Prise. 6, 3, 15
S. 683 (II 206, 12); Nomin. Atalante Hygin. Fab. 99. —
Voc. Caieta Verg. Aen. 7, 2; Acc. Caietam Ovid. Met. 14,
443. ~ Nom. Calliopa oder Caliopa C. I. L. 1, 847; 2,
:i490; 5, 6902; I. Neap. 6509; Henz 5093: Kaliope Marini
Iscriz. Alb. p. 122 als Frauenname; Calliope als Name der
Muse Cic. Epist. ad. Att. 2, 3, 3; Lucr. 6, 94; Verg. Aen. 9, 525;
Horat. Carm. 3, 4, 2; Prop. 2. 1. 3: Ovid. Met. 5, 339 und
Trist. 2, 568; Sil. 3, 222; 12, 390; Mart. 4, 31, 8; Ausou. Id.
20, 7; Anth. Latin, ed. Riese 664, 9; Kaliope C. I. L. 2, 1110;
— 71 —
Acc. Calliopen Mart. 9, 86, 8; Nom. Calliopa Front, de
eloqu. p. 146, 5; Nom. Calliopea Prop. 1, 2, 28; 4 (3), 2, 14;
4 (3), 3, 38; Ovicl. Fast. 5, 80; Mart. Capella 1, 1 v. 17; Prise.
1, 9, 54 S. 563 (II 40, 15); Cäliopea Verg. Ecl. 4, 57 ed.
Ribbeck. — Nomin. Circa Ciiaris. I S. 46 (I 62, 25); Acc.
Circam Plaut. Epid. 4, 2, 34 (604) und Cic. Nat. Deor. 3, 21,
54; Abi. Circa Horat. Epod. 17, 17; Liv. 1, 49, 9 und Tert.
Spect. 8; Nomin. und Voc. Circe Cic. Nat. Deor. 3, 19, 48
und Off. 1, 31, 113; Verg. Ecl. 8, 70; Aen. 7, 20; 7, 282;
Tibull. 2, 4, 55; Ovid. A. A. 2, 103; Remed. amor. 263; 287
und Met. 14, 312; Hygin. Fab. Praef. und 125; 156; 199;
Lact. Instit. 1, 21, 23; Acc. Circen Horat. Carm. 1, 17, 20:
Ovid. Met. 14. 290; 14, 376; 14, 399; Hygin. Fab. 125: Abi.
Circe Augustin. Civ. Dci 18, 17. — Nomin. Cybela Tert. ad
nat. 1, 10; Cybele Catull. 63, 76; Mart. 8, 46, 4; 9, 3, 13;
9, 40, 2. — Nomin. Damarata Liv. 24, 22, 8; Acc. Dama-
ratam Liv. 24, 25, 11. — Abi. Diona Cic. Nat. Deor. 3, 23,
59; Nomin. Dione Ovid. Amor. 1, 14, 33 und A. A. 2, 593;
Arnob. 2, 70. — Acc. Dircam Plaut. Pseud. 1, 2, 65 (199);
Nomin. Dirce Prop. 4 (3), 15, 39; Senec. Oed. Fr. 126; Plin.
N. H. 4, 7, 12 (25); Stat. Theb. 1, 38; Hygin. Fab. 8; Acc.
Dircen Prop. 4 (3), 15, 38; Ovid. Met. 2, 239; Stat. Theb. 2,
322; Hygin. Fab. 7; 8. — Nomin. Erigona Tert. ad nat. 2, 15;
Acc. Erigonam Cic. Epist. ad Q. fr. 3, 1, 4, 13; 3, 6, 7:
Hygin. Fab. 1-22; 130; Abi. Erigona Non. S. 85. 13; 159,
25; 279, 16; 315, 9; 341, 31; 398, 20 (L. Müller schreibt hier
Epigonis); 469, 21; 498, 7; Nomiu. Erigone Ovid. Met. 10,
451; Stat. Theb. 11, 645; Hygin. Fab. 130; 224; 243; 254 und
Poet, astron. 2, 4; Acc. Erigonen Verg. Ge. 1, 33; Ovid.
Met. 6, 125; Abi. Erigone Hygin. Fab. 130. — Nomin. und
Voc. Eriphyla Cic. de invent. 1, 50, 94 im Par., Angelom.,
Turic. und Tross.; Prop. 3 (2), 16, 29; 4 (3), 13, 57; Antb.
Latin, ed. Riese 649 (ed. Baehrens 4, 119), 5; Acc. Eriphylam
Cic. Verr. 4, 18, 39 (Erifllcm in beiden Guelf., Eriphylem im
Leid.); Senec. Fragm. 66; Fest, unter monile S. 138, 32; Abi.
P]riphyla Prise. 6, 9, 48 S. 699 (1 236, 6); Acc. Eriphylen
Verg. Aen. 6, 445; Hygin. Fab. 73, bei dem letzteren auch
der Abi. Eriphyle. —■ Nomin. Europa Hj^gin. Fab. 178:
Arnob. 5, 22; 7, 33; Acc. Europam Varro R. R. 2, 5, 5;
— 72 —
Cic. Vorr. 4, BO, 135 und Nat. Deor. 1, 28, 78; Abi. Europa
Varro L. L. 5, 6, 31; Plin. N. H. 12, 1, 5 (11); Hygin. Fab.
155; Nomin. Europe Horat. Carm. 3, 27, 25; Prop. 3 (2), 28,
52; Mart. 2, 14, 5; Acc. Europen Horat. Carm. 3, 3, 47;
Ovid. Her. 4, 55; A. A. 1, 323 und Met. 5, 648; 6, 104;
Scnec. Herc. Oet. 780; Plin. N. H. 35, 10, 37 (114); Mart. 2,
14, 3 und spect. 16, 3, luven. 8, 34. — Noniin. Eurudica
C. I. L. 3, 615; Abi. Eurydica Enn. (Ann. 30) bei Cic. Divin.
1, 20, 40; Liv. 44, 30, 2; Nomin. Eurydiee Verg. Ge. 4, 486;
Hygin. Fab. 170; Acc. Eurydicen Verg. Ge. 4, 490; 4, 519;
4, 525; 4, 526; 4, 527; 4, 547; Ovid. Met. 11, 63; 11, 66;
Sen. Hcrc. für. 575; 581; 585 und Herc. Oet. 1091; Mart. 14,
165, 1; Hygin. Fab. 164; Abi. Eurydice lustin. 30, 1, 7; 30,
2, 6. — Nomin. Hecata Plaut. Cist. 1, 1, 50 in alten Aus-
gaben, Götz und Scholl schreiben das Handschriftliche + et
baec ate, Leo setzt dafür senecta; Acc. Hecatam Cic. Nat.
Deor. 3, 18, 46; Apul. Met. 11, 5 S. 763; Abi. Hecata Arnob. 2,
71: .';, 29; Nomin. Hecate Ovid. Met. 7, 174; 7, 194; Acc.
Hecaten Verg. Aen. 4, 511; 6, 247;' Horat. Serm. 1, 8, 33;
Ovid. Met. 14, 405; Val. Flacc. 7, 353; Abi. Hecate Stat.
Theb. 4, 541. — Noniin. Helena Enn. (Fab. 65) bei lul. Rufin.
fig. sent. et eloc. 37; Cic. Phil. 2, 22, 55; Plin. N. H. 35, 10,
36 (66); 35, 11, 40 (138); Petron. 59, 4; Hygin. Fab. 240;
Acc. Helenam Dichter bei Cic. de orat. 3, 58, 219 und Orat.
49, 164; Verg. Aen. 7, 364; Horat. Serm. 1, 3, 107; Prop. 2,
3, 32; Oviil. Met. 13, 200; Plin. N. H. 2, 37, 37 (icl); Hygin.
Fab. 77; 78; 79; 80; 92; 98; Lact. lustit. 1, 10, 6; Abi.
Helena Prop. 2,1, 50; 3 (2), 34, 88; Hygin. Fab. 118; Nomin.
und Voc. Helene Horat. Carm. 4, 9, 16; Prop. 4 (3). 14, 19;
Ovid. Her. 5, 75; A. A. 2, 359; 2, 365; 3, 253 und Met. 14,
669; Ephem. epigr. 4, 1 S. 45 No. 84; Acc. Helenen Horat.
Carm. 1, 15, 2; Ovid. Her. 8, 99; A. A. 2, 371; 3, 11; 3,
759 und Eemed. amor. 65; Petron. 138, 7. — Nomin. Her-
miona C. L L. 1, 818; 9, 1718; 9, 4365; 9,4474; Acc. Her-
mionam Dict. 6, 4 (ed. Meister p. 105, 20); Abi. Hermiona
Varro L. L. 6, 9, 94; Fest, unter tagit S. 356, 29: Non. S. 20,
13; 72, 35; 73, 12: 77, 28; 87, 30; 88, 19; 96, 1; 111, 8
113, 26; 116, 18; 132, 26; 178, 12; 234, 25; 237, 5; 280, 34
316, 20; 393, 2; 470, 24; 496, 42; Serv. zu Verg. Aen. 5, 40
— 73 —
Nomin. Hermione Ovid. Her. 8, 1; Acc. Hermionen Verg.
Aen. 3, 328; Ovid. A. A. 1, 745; 2, 699 und Remed. amor.
771; Serv. zu Verg. Aen. 3, 297; 3, 330; 11, 264; Abi. Her-
mione (als Stadtname) Liv. 31,' 45, 1. — Nomin. Hesiona
Serv. zu Verg. Aen. 1, 550; 1, 619; 3, 3; Acc. Hesiooam Plin.
N. H. 35, 10, 37 (114); Val. Flacc. 4, 164; Dict. 4, 22; 6, 10;
Serv. zu Verg. Aen. 5, 30; 8, 157; 10, 91; Mythogr. Lat. 1, 136;
1, 204; Abi. Hesiona Varro L. L. 7, 6, 107; "Gell. 10, 25, 3;
Hygin. Fab. 97; Dict. 1, 9; 6, 12; Nomin. Hesione flygin.
Fab. 31; Acc. Hesionen Mart. spect. 27, 10; Dracont. Carm. 8,
227; Abi. Hesione Ovid. Met. 11, 217. — Abi. Hippolyta
Plaut. Men. 1, 3, 17 (200); Nomin. und Voc. Hippolyte
Prop. 5 (4), 3, 43; Stat. Tlieb. 12, 534; 12, 636; lustin. 2, 4,
23; Hygin. Fab. 163; Acc. Hippolyten Verg. Aen. 11, 661;
Horat. Carm. 3, 7, 18; Hygin. Fab. 30. — Nomin. Iliona Cic.
Acad. 2, 27, 88; Hygin. Fab. 90; 240; 243; 254; Acc. Ilionam
Horat. Serm. 2, 3, 61 ; Serv. zu Verg. Aen. 3, 49; Abi. Iliona Fest,
unter perpetem S. 217, unter repotia S. 281, unter vecors
S. 372 und unter ungulus S. 375; Non. S. 16, 15; 75, 11;
88, 3; 97, 13; 98, 12; 104, 4; 124, 30; 183, 22; 359, 2;
470, 9; 475, 32: 505, 14; Hygin. Fab. 109; Serv. zu Verg. Aen. 1,
653; Nomin. Ilione Verg. Aen. 1, 653. — Nomin. Irena C.
I. L. 1, 1091 und Or. 645; Irene C. I. L. 5, 1117. — Accus.
Ismen am Hygin. Fab. 67 (Schmidt schreibt hier p. 73, 23
Ismenen); Nomin. Ismene Stat. Theb. 8, 662; Acc. Ismenen
Stat. Theb. 8, 555; 8, 642. — Nomin. Leda Ovid. Her. 8, 78
und Amor, 2, 4, 42; Acc. Ledam Ovid. Met. 6, 109; Abi.
Leda Cic. Nat. Deor. 3, 21, 53;;,Anth. Lat. ed. Riese 141 (ed.
Baehrens 4, 328), 3; Nomin. und Voc. Lede Ovid. Amor. 1,
10, 3 (hier ist im Moret. Ledä) und A. A. 3, 251. — Nomin.
Leucothea Ovid. Fast. 6, 501; 6, 545; Acc. Leucotheam
Cic. Nat. Deor. 3, 15, 39 und Leucothean Stat. Theb. 9, 402;
Nomin. und Voc. Leucothee oder Leucothoe Prop. 3 (2),
26, 10; Ovid Epist. ex Pont. 3, 6. 20; Met. 4, 208; Acc.
Leuoothoen Prop. 3 (2), 28, 20; Ovid. Met. 4, 196: Abi.
Leucothee Ovid. Met. 4, 542. — Acc. Melanippam Cic. Off. 1,
31, 114; Abi. Melanippa oder Menalippa Varro L. L. 7,
3, 65 und R. R. 2, 5, 5; Gell. 5, 11, 12; Non. S. 170, 13;
176, 2; 246, 11; Hygin. Poet. Astron. 2, 18; Prise. 10, 4, 24
— 74 —
5, 890 (I 517, 10); Nomin. und Voc. Melanippe oder Mena-
lippe Stat. Thob. 8, 740; iiisLin. 2, 4, 23; Acc. Melanippen
odor Monalippon lustin. 2, 4, 24; Firmic. de err. 12, 3;
Hygin. Fab. ist;; Abi. Melanippe Macrob. Sat. ft, 4, 7. —
Nomin. Nioba Cic. Tusc. 3, 26, 63; Hygin. Fab. 145; Acc.
Niobam Sen. Epist. 63, 2; Mart. 3, 32, 3; Petron. 52, 2;
Hygin. Fab. 9; Abi. Nioba Hygin. Fab. 155 (ed. Schmidt
p. 13, 3); Nomin. Niobo Prop. 3 (2), 20, 7; Ovid. Met. 6, 148;
6, 156; 6, 165; 6, 273 und Trist. 5, 12, 8; Auson. Epigr.
85, 2; Epitaph, her. 28, 2; Acc. Nioben Ovid. Met. 6, 287, Trist.
5, 1, 57 und Epist. ex Pont. 1, 2, 31 ; Stat. Theb. 9, 682; Auson.
Epigr. 84, 3; 85, 1; Mythogr. Lat. 1, 204; Abi. Niobe Ovid.
Amor. 3, 12, 31 und Met. 6, 273. — Nomin. und Yoc. Nyrapha
Catull. 61, 29; Vorg. Ge. 4, 423 und Aen. 10, 551; 11, 588;
12, 142; Ovid. Met. 1, 504; 1, 505; 8, 771; 15, 531 und Fast. 1,
634; 2, 610; 3, 261; 3, 262; 3, 653; 6, 121; Acc. Nyraphara
Ovid. Met. 1, 701; Abi. Nympha Verg. Aen. 4, 198; 7, 47;
7, 734; Ovid. Met. 15, 482 und Fast. 1, 291; 3, 409; Nomin.
und Voc. Nymphe Ovid. Amor. 2, 17, 15; Met. 1, 744; 3,
357; 4, 277; 8, 6ti5; 9, 89; 9, 347: 11, 771; 14, 762; 14, 771:
Fast. 1, 435; 5, 123; 5, 197; 5, 246: 6, 107, und als Nom.
propr. C. I. L. 5, 4651; Acc. Nymphen Ovid. Met. 14, 333;
Fast. 3, 659 und Epist. ex Pont. 2, 10, 27. — Abi. Ompbala
Hygin. Poet, astron. 2, 14; Nomiu. Oraphale Prop. 4 (3), 11,
17. — Aec. Pasiphaam Suet. Nero 12; Galba 2. ~- Nomin.
Penelopa Papin. Dig. 33, 10, 9, § 1; Acc. Penelopam Plaut.
Stich. 1, 1, 1; Horat. Serm. 2, 5, 76; Sidon. Carm. 15, 161;
Dict. 6, 6; Prise. 9, 7, 39 S. 864 (H 475, 25); Abi. Penelopa
Cic. Nat. Deor. 3, 22, 56; Dict. 6, 6; Nomin. Penelope Cic.
Acad. 2, 29, 95; Horat. Serm. 2, 5, 81; Prop. 2, 9, 3; 4 (3),
13, 24; Ovid. Her. 1, 84; Amor. 1, 8, 47; 2, 18, 29; 3, 4, 23;
A. A. 3, 15 und Trist. 5, 5, 52: Senec. Epist, 88, 8: Mart. 1,
62, 6; 11, 105, 16; Stat. Silv. 3, 5, 47; Hygin. Fab. -256; Ace.
Penelopen Horat. Carm. 1, 17, 20; 3, 10, 11; Prop. 5 (4),
5, 7; Ovid. A. A. 1, 477; 2, 355; Plin. N. H. 35, 9, 36 (63);
Hygin. Fab: 125; 126; Abi. Penelopa luven. 2, 56; Hygin.
Fab. 127. — Nomin. Phryna Arnob. 6, 13 (ed. Reifferscheid)
p. 224, 26 und p. 225, 7); Acc. Phrynen Quintil. 2, 15, 9. —
Nomin. Semela Arnob. 2, 70; Accus. Semelam Macrob. Sat. 1,
— 75 —
12, 23; Abi. Semela Acc. (242) bei Macrob. 6, 5, 11 uud
(642) bei Non. S. 111, 27; Cic. Tusc. 1, 12, 28; Nat. Deor. 2,
24, 62 im Wien.; Prop. 3 (2), 30, 29; Ampel. 9, 11; Arnob. 4,
22; Augustin. Civ. Dei 8, 5 (ed. Dombart I 327, 28); Nomin.
und Voc. Semele Ovid. Amor. 3, 3, 37; A. A. 3, 251; Met. 3,
293 und Fast. 6, 485; Acc. Semelen Ovid. Met. 3, 261 und
Fast. 3, 715. — Nomin. Stratonica C. I. L. 5, 1183; Ablat.
Stratonice Val. Max. 5, 7 ext. 1. — Themisten Senec.
Fragm. 24; Lact. 3, 25, 15. — Nomin. Urania Cic. Divin. 1,
11, 17; Hygin. Fab. 181; Mart. Capell. 1 § 27; 2 § 118;
2 § 138; Abi. Urania Cic. Epist. ad Q. fr. 2, 9, 1; Nomio.
Uranie Ovid. Met. 5, 260; Stat. Theb. 8, 551, Auson. Id. 20,
8; Claud. Manl. et Theod. cons. 274; Anth. Latin, ed. Riese
391 (ed. ßaehr. 1 S. 208), 20; Mart. Capell. 1 § 7; Acc.
Uranien Mart. Capell. 8 § 810; Abi. Urania Anth. Latin, ed.
Riese 664, 8.
Auch solche Frauennamen, welche aus dem Latein,
in das Grieeh. aufgenommen sind, begegnen in Latein. Inschr.
mit Grieeh. Endung, z. B. Aeliane C. I. L. 9, 93; Asiciane
C. L L. 8, 1495; Attiane C. I. L. 9, 2111; Augustiane C.
I. L. 10, 2229; Caeliane C. I. L. 6, 8454; Calsiane
(Celsiane?) C. L L. 10, 5745; Ceciliane C. L L. 6, 795<S;
Clodiane C. L L. 8, 359: Datiane C. L L. 8, 46 [5; 10,
458; Feliciane C L L. 6, 12041; Faustiane C. I. L. lo,
2931; Flaviane L Neap. 5522; 7174; luliane C. L L. 5, 494;
5, 6038; 6, 2945; 6, 5579; 6, 14071; 9, 2090; 9, 9989; Ephem.
epigr. 2 S. 338 No. 701; luniane Inscr. d' Alg. 2893; I. Neap.
4064; Libiane C. I. L. 6, 8641; Luciane C. I. L. 6, 5176;
Marciane C. I. L. 5, 4000; 6, 14322; 8, 2640; 10, 1987; 10,
2546; 10, 3435; 10, 8090; L Neap. 2699; 3192; 3350; Mariane
C. L L. 6, 9056; Primiane C. I. L. 8, 2819; Salviane C.
L L. 6, 10 760; Socundiane C. I. L. 10, 6344; Severiane
C. I. L. 6, 13 033; Ulpiane C. L L. 10, 3424.
Von geographischen Benennungen Nomiu. Aetna
Verg. Aen. 3, 554; 3, 571; 3, 674; Ovid. Met. 5, 352 und
Ibis 600; Senec. Epist. 79, 8 und Benef. 3, 37, 2; 6, 36, 1;
Lucan. 6, 295; Phn. N. H. 2, 106, 110 (236); 3, 8, 14 (88);
Gros. 2, 14, 3 (Zangemeister schreibt hier Aethna); 5, 6, 2;
5, 10, 11; 5, 13, 3; Acc. Aetnam Cic. Verr. 5, 56, 146 und
— 76 —
pr. Scaur. 2, 20: Vorg. Ge. 1, 472 und Aen. 3, 579: Hor.it.
A. P. 465; Ovid. Met. 13, 868; 14, 188; Val. Place. 2, 29;
Abi. Aetna Cic. Divin. 2, 19, 43 und Cato Mai. 2, 4; Horat.
Epod. 17, 33; Prop. 4 (3), 2, 5; Ovid. Eemed. amor. 491 und
Mot. 5, 442; Stat. Theb. 5, 50; 6, 709; Nomin. Aetne Ovid.
Met. 2, 220; 13, 877; 15, 340 und Fast. 4,491; Val. Flacc. 2,
95; Aoc. Aetnen Horat. Carm. 3, 4, 76; Ovid. Met. 13, 770;
14, 1. — Acc. Cassiopam Ulpian. Dig. 14, 1, 1 § 12; Oro.s.
1, 2, 58; Abi. Cassiopa Gell. 19, 1, 1; Acc. Cassiopen Cic.
Epist. ad Farn. 16, 9, 1 und Suet. Nero 22: Abi. Cassiope Plin.
N. H. 4, 12, 19 (52). — Xomin. Greta Cic. Phil. 2, 38, 97;
Verg. Aen. 3, 104; Ovid. A. A. 1, 298 und Fast. 3, 81; Vell.
2, 34, l; 2, 38, 6; Lucan. 7, 229; Plin. N. H. 4, 12, 20(58):
13, 20, 36 (115); 15, 26, 31 (105); Gros. 1, 2, 97; Acc. Greta m
Cic. pr. Flacc. 13, 30 und Phil. 2, 38 97; Catull. 64, 82; 64, 17 4:
Verg. Aen. 3, 129; Horat. Epod. 9, 29: Liv. 37, 60, 2; Vell.
1, 1, 2; Plin. N. H. 4, 12. 20 (61); 13, 25, 48 (124); Tac.
Ann. 4, 21; 15, 20; Gros. 6, 4, 2; Abi. Greta Cic. Nat. Deor.
2, 50, 126; 3, 23, 57 und de rep. 2, 33, 58; Lucr. 2, 634;
Verg. Aen. 5, 588; Ovid. Met. 15, 541; Liv. 34, 27, 2; Vell.
2, 81, 2; Plin. N. H. 5, 5, 5 (32); 7, 16, 16 (73): 7, 56, 57
(197); 7, 56, 57 (204); 8, 58, 83 (227); 10, 29, 41 (76); 12, 1,
5 (11); 12, 25, 55 (125); 13, 4, 9 (39): 15, 9, 10 (37); Tac.
Ann. 15, 20 und Hist. 5, 2; Nomin. Crete Ovid. Her. 10. 67:
Amor. 8, 10, 37 und Met. 8, 118; 9, 667; 9, 734: Mela 2, 7,
12; Manil. 4, 634; Prise. Perieg. 526; Acc. Creten Horat. Carm.
3, 27, 34: Ovid. Remed. amor. 773; Met. 8, 99; 8, 183; 13,
706; 15, 540 und Fast. 4, 285; Manil. 4, 788; Abi. Crete
(Name der Nymphe) Plin. N. H. 4, 12, 20 (58); Solin. 11, 5. —
Nomin. Dodona Verg. Ge. 1, 149; Ovid. Trist. 4, 8, 43;
Lucan. 6, 427; Accus. Dodonam Com. Nep. Lys. 3, 2; Ablat.
Dodona Cic. Divin. 1, 43, 95; Nomin. Dodone Priap. 75, l;
Claudian. IH cons. Honor. 117; Ablat. Dodone Plin. N. H. 2,
103, 106 (228); 4, 2, 3 (6). — Nomin. Ida Verg. Aen. 9.
177; 10, 158; Culex 309; Ovid. Her. 5, 138; Stat. Theb. 7,
188; Acc. Idam Catull. 63, 30; Plin. N. H. 16, 10, 19 (48);
Abi. Ida Verg. Aen. 5, 252; 5, 449; 12, 412; Horat. Carm. 3,
20, 16; Ovid. Amor. 3, 10, 25 und Fast. 5, 115; Plin. N. H.
5, 30, 32 (122); 16, 13, 24 (62); 27, 4, 3 (12); 36, 16, 25
— 77 —
(127): Val. Flacc. 1, 549: Stat. Silv. 1. 2, 43; 3. 4, 12: Nomin.
Ide Ovid. Her. 13, 53: Amor. 1. 15, 9: 3, 10, 39 und Met. 2,
218; 10, 71; 12, 521; 13, 324; Val. FJacc. 2, 5«2; Stat. Achill.
2, 197; Acc. Iden Ovid. Her. 5, 73: Plin. N. H. 13, 6, 12
^54). — Nomin. Ithaca Plin. N. H. 4, 12, 19 (55): Acc.
[thacam Cic. de orat, 1, 44, 196 und Leg. 2, 1, 3: Horat.
3erm. 2, 5, 4; Ovid. Met. 13, 711; Abi. Ithaca Verg. Aen. 3,
313; Plin. N. H. 8, 58, 83 (226); Nomin. Ithace "Horat. Epist.
1, 7, 41 im Emmer., im Lemma des Wolfenb. Schol. und in
ier Auslegung des Porphyr, (in anderen Büchern Ithacae):
Dvid. Met. 14, 169 und Trist. 1, 5, 67; Senec. Tro. 867. —
S'omin. Libya Plin. N. H. 5, 6, 6 (39); 8, 16, 19 (48): Acc.
Libyam Dichter bei Cic. Tusc. 1, 20, 45 und Nat. Deor. 3,
LO, 24; Horat. Carm. 2, 2, 10: Senec. Herc. Oet. 1109; Lucan.
), 56; Plin. N. H. 5, i, l (1); Abi. Libya Catull. 45, 6;
B^orat. Serm. 2, 3. 101: luven. 11, 25; Nomin. Libye Ovid.
\Iet. 2, 237; Lucan. 2, 164; 3, 70: 3, 294: 5. 485: 6, 306;
^ 222: 9, 44; 9, 405; 9, 410; 9, 411: 9, 450; 9. 467; 9, 753;
), 943; 10, 38; Sil. 1, 194; 3, 226; Mart. 3, 77, 4; 9, 57. 12:
icc. Libyen Lucan. 1, 687: 8, 277; 9, 351; 9, 386; 9. 415:
), 523; 9, 690; Sil. 1, 623; Prise. Perieg. 15; Abi. Libye
Mum. 7, 1, 2. — Nomin. Melita Cic. Verr. 4, 46, 103; Plin.
S'. H. 3, 8, 14 (92) und Mela 2, 7, 18: Acc. Melitam Liv.
M, 51, 1 und Val. Max. 1, 1 ext. 2; Abi. Melita Cic. Epist. ad.
^tt. 10, 18. 2; Nomin. Melite Ovid. Fast. 3,567; Plin. N. H.
>, 26, 30 (152) und Sil. 14, 251. - lieber Nemea als Nomin.
rergleiche unter 18: Ablat. Nemea Cic. Fat. 4, 7: Nomin.
\emee Stat. Silv. 3, 1, 143; 3, 1, 182: Achill. 1, 415; Mart.
ipect. 27, 3; Accus. Nemeen Val. Flacc. 3, 511; Stat. Theb.
l, 646: 4, 664; 6, 88; 6, 368; 6, 385: Sidon. Carm. 5, 166. —
S'^omin. Oeta Senec. Her. für. 133: Herc. Oet. 866; Plin. N.
I. 4, 7, 13 (28): Acc. Oetam Verg. Ecl. 8, 30; Liv. 36. 15,
.0; Phn. N. H. 37, 10, 54 (141); Abi. Oeta Cic. Tusc. 2, 7,
9; Culex 203; Senec. Med. 642; Plin. 35, 11, 40 (139); Stat.
Hieb. 4, 158: 12, 67: Nomin. Oete Ovid. Met. 2, 217; 9, 230;
5enec. Herc. Oet. 1449; Lucan. 8, 800; Acc. Osten Ovid.
klet. 9, 165; 9, 204; Senec. Herc. für. 9'86; Herc. Oet. 1622:
.650; Lucan. 3, 178; Stat. Theb. 1, 119; Abi. Oete Plin. 25,
>, 21 (49). — Nomin. Ortygia Solin. 11, 19; Acc. Ortygiam
— 78 —
Verg. Aeii. 8, (;vi4; Ovid. Met. 5, 499; 5, 640; Plin. N. H. 4,
12, 22 (OB); Nomin. Ortygie Ovid. Met. 15, 337; Acc.
Ortygi(3n Ovid. Fast. 4, 471. — Accus. Prienam Cic. Parad.
1, 1, 8; Solin. 40, 8; Nomin. Priene Val. Max. 7, 3 ext. 3;
Plin. N. n. 5, 29, 31 (113); Acc. Prienen Liv. 38, 13, 7;
Val. Max. 7, 2 ext. 3; Mela 1, 17, 87; Prise. Perieg. 788. —
Nomin. und Voc. Samothraca Plin. N. H. 37, 10, 67 (181)
im Bamb.; Val. Flacc. 2, 439; Acc. Saraothracam Cic. Nat.
Deor. 3, 37, 89 im Wien. ra. pr. und in den Leid. ABC; Liv.
44, 45, 15; 44, 46, lu; 45, 5, 1; Nomin. Samothrace und
Acc. Samothracen Mela 2, 7, 106; Plin. N. H. 4, 12, 23 (73
und 74); Flor. 1, 28 (2, 12), 9 (ed. Rossbach p. 71. 5); Abi.
Samothrace Varro R. R. 2, 1, 5; Varro bei Macrob. Sat. 3,
4, 7; Liv. 45,28, 11; Plin. N. H. 25, 9, 70 (117); 33, 1,6 (23); 36,
5, 4 (25); Saraothrece Varro L. L. 7, 3, 34. — Accus. Sinopam
Cic. Verr. Acc. 1, 34, 87; Nomin. Sinope Liv. 10, 21, 8;
Plin. N. H. 6, 2, 2 (6); Acc. Sinopen Cic. de imperio Cic.
Pomp. 8, 21; Liv. 38, 18, 12; Plin. N. H. 3, 5, 9 (59); Prise. Perieg.
899; Abi. Sinope Plin. N. H. 6, 2, 2 (7); 35, 6, 13 (31). — Nomin.
Sparta Liv. 34, 38, 2; Vell. 1, 6, 3; Plin. N. H. 4, 5, 8 (16);
Acc. Spart am Cic. Off. 2, 22, 27; Corn. Nep. Epam. 8, 4 und
Agesil. 6, 1; Liv. 39, 37, 3; Verg. Aen. 2, 577; 10, 92; Senec.
Agam. 282 in den besseren Büchern; Nomin. Sparte Prop. 4
(3), 14, 1; Ovid. Her. 1, 65; Met. 6, 414; 15, 426; 15, 428
und Fast. 3, 83; Sen. Tro. 864; Thyest. 627; Octav. 787;
Stat. Silv. 5, 3, 108; Theb. 7, 412; Acc. Sparten Ovid. Her.
1, 65; Met. 10, 170; 10, 217 und Fast. 6, 47; Sen." Oed. Fr.
126; Stat. Theb. 1, 262. — Nomin. Thessalonica Liv. 44,
45, 5; Acc. Thessalonicam Cic. in Pison. 36, 89 und pr. Plane.
41, 99; Liv. 40, 4, 10; 42, 67, 3; 44, 10, 2; 44, 10, 5; 44,
28, 15; 44, 35, 7; lustin. 25, 3, 7; Vulg. Act. apost. 17, 1;
Amm. Marc. 31, 5, 16; Abi. Thessalonica Liv. 40, 4, 9; 44,
12, 6; Vulg. Act. apost. 17, 13; Nomin. Thessalonice Plin.
N. H. 4, 10, 17 (36); Mela 2, 3, 35; Acc. Thessalonicen Liv. 39,
27, 1; 45, 29, 9; 45, 30, 4; Abi. Thessalonice Liv. 40, 24, 3. —
Nomin. Thraca Verg. Aen. 12, 335 und Horat. Epist. 1, 3, 3;
Acc. Thracam Cic. de rep. 2, 4, 9 nach Serv. zu Verg. a. a. O.
(in der Hdschr. des Cic. Thraciam); Horat. Epist. 1, 16, 13;
Nomin. Thrace Horat. Carm. 2, 16, 5; Stat. Silv. 3, 5, 81
und Achill. 1, 201; Acc. Tliracen Horat. Carm. 3, 25, 11;
Ovid. Her. 2, 84; Fast. 5, 257 und Epist. ex Pont. 4, 5, 5;
Stat. Tlieb. 5, 84; 7, 180; Anth. Latin. III 2 ed. Riese p. 3;
Threcen Ovid. A. A. 2, 588. — Acc. Tycham Liv. 24, 21,
7; 25, 25, 5; Abi. Tyclia Liv. 25, 25, 6; ein Nomin. Tyche
steht Cic. Verr. 4, 53, 119 in den Lag., aber C. F. W. Müller
schreibt Tycha.
Aber nicht wenige kommen ausschliesslich in der
Form auf e vor. Nomin. Agave Culex 110; Horat. Serm.
2, 3. 303; Ovid. Met. 3, 725; Senec. Oed. 629; Stat. Theb. 3,
190; Hygin. Fab. 184: 239; 240; 254; Acc. Agaven Senec.
Oed. 954; Lucan. 1, 569 und luven. 7, 87; Hygin. Fab. 179.—
Nomin. Amymone Prop. 3 (2), 26, 47; Ovid. Amor. 1, 10, 5;
Hygin. Fab. 169; Acc. Amymonen Ovid. Met. 2, 240. —
Nomin. Arsinoe Bell. Alex. 4, 1; Luc. 10, 520; lustin. 24,
2, 6; 24, 3, 3; 26, 3, 3; 26, 3, 7; Acc. Arsinoen Bell. Alex.
4, 1; 33, 3; Abi. Arsinoe lustin. 17, 1, 4; 24, 3, 8. Auch
als Stadtname Arsinoe Plin. N. H. 5, 5, 5 (32); 5, 27, 22
(92); 5, 31, 35 (130); Arsinoen Cic. in Pison. 37, 91 nach
Tiirneb. Verbesserung (in den meisten Büchern Arsinoan, im
Preis. Arsinoam); Plin. N. H. 5, 11, 12 (65); 6, 29, 33 (167). —
Nomin. Artacie Tibull. 4, 1, 60. — Nomin. Autonoe Ovid.
Met. 3, 720; Acc. Autonoen und Abi. Autonoe Hygin. Fab.
179; 184. — Berenice und Beronice Val. Max. 9, 10 ext. 1;
Plin. N. H. 7, 41, 42 (133); Tac. Hist. 2, 81; lustin. 26, 3, 8;
27, 1, 4; 27, 1, 7; Acc. Berenicen Suet. Tit. 7; lustin. 26,
3, 3; 27, 1, 2; 36, 4, 1; Hygin. Poet, astron. 2, 24; Abi.
Berenice Quint. 4, 1, 19; Tac. Hist. 2, 2; und als Stadtname
Nomin. Berenice Plin. N. H. 5, 5, 5 (31); 6, 23, 26 (103)
6, 29, 33 (168); Acc. Berenicen Plin. N. H. 6, 23, 26 (103)
6, 29, 34 (170); Abi. Berenice Plin. N. H. 2, 73, 75 (183)
5. 5, 5 (31); 6, 29, 34 (171); 37, 9, 52 (136). — Nomin. Beroe
Verg. Ge. 4, 341 und Aen. 5, 620; Ovid. Met. 3, 278; Hygin.
Fab. 167. — Nomin. Callirhoe oder Callirrhoe Ovid. Remed.
amor. 456 und Met. 9, 414; Solin. 35, 4; Mart. Capcll. 6
§ 653; 6 § 679; Acc. Calliroen, Callirhoen Pers. 1, 134;
Solin. 7, 18; Serv. zu Verg. 4, 250; Abi. Callirhoe Ovid. Met.
9, 431; Hygin. Fab. 151. — Nomin. Cassiope (Gattin des
Cepheus) Prop. 1, 17, 3; Ovid. Met. 4, 73 7; Colum. 11. 2, 78;
— 80 —
Hygin. Fab. 64; Coclien Eutrop.' 9, 18, 1; Festus 24, 2 (ed.
C. Wagonor p. 13, 18); Amm. Marceil. 24, 6, 2. — Nomin.
Cybebe CatiiU. 63, 9; 63, 84; Verg. Aeu. 10, 220; Prop. 4
(3), 17, 35; 4 (3), 22, 3; Mart. Capell. 7, 740; Anth. Lat. ed.
Eiese 723 (ed. Ba^hrens III p. 163), 9; Cybele Sil. 9, 293;
Acc. Cybeben Prop. 5 (4), 11, 51; Cybelen Sil. 8, 363; Abi.
Cybele Sil. 17, 8. — Nomln. Cyllene Ovid. Met. 7, 386 und
Fast. 2, 276; Plin. N". H. 4, 6, 10 (21); Acc. Cyllenen Ovid.
Met. 5, 607; Liv. 27, 32, 2; Plin. .Y. H. 4, 5, 6 (13); 10, 30,
45 (87); Abi. Cyllene Plin. N. H. 25, 4, 8 (26). — Nomin.
und Voc. Cyrene Verg. Ge. 4, 321; 4, 354; 4, 376; 4, 530;
Acc. Cyrenen lustin. 13, 7, 7; Oros. 7, 12, 7; Abi. Cyrene
Hygin. Fab. 161; und als Stadtname Nomin. Cyrene Sallust.
lug. 19, 3; Plin. N. H. 5, 5, 5 (32); 15, 26, 31 (105); Sil. 3,
252; lustin. 13, 7, l; Acc. Cyrenen Sil. 8, 57; Justin. 13, 7,
2; 13, 7, 11: Abi. Cyrene Plin. 5, 5, 5 (31); lustin. 13, 6,
20. — NomiQ. Danae C. I. L. 1, 819; Verg. Aen. 7, 410;
Prop. 3 (2), 32, 59; Ovid. Amor. 2, 19, 28; 3, 4, 21 und Met.
4, 610; Mart. 14, 175, 1; Hygin. Fab. 63; Arnob. 7, 33; Acc.
Danaen Horat. Carm. 3, 16, 1; Ovid. Amor. 2, 19, 27; A.
A. 3, 415 und Met. 6, 113; 11, 117; Plin. N. H. 35, 11, 40
(139); Abi. Danae Noa. S. 124, 15; 262, 26: 291, 6; 366, 3;
469, 36; 518, 1; Hygin. Fab. 63; 155; vergl. unter 18. —
Nomin. Daphne 0dl. Met. 1, 452: Acc. Daphnen Hygin.
Fab. 203, und als Ort>na'iie Capitol. Anton. Phil. 8, 12. —
Nomic. Euadne Prop. 1, 15, 21; 4 (3), 13, 24; Stat. Theb.
12, 126; 12, 801; Mart. 4, 75, 5; Hygin. Fab. 157; 243; 256;
Acc. Euadnen Verg. Aen. 6, 447; Ovid. Trist. 4, 3, 64; 5,
5, 54; Abi. Euadae Odd. Amor. 3, 6, 41. — Nomin. Eury-
nome Ovid. Met. 4, 210; Acc. Eurynomen Val. Flacc. 2, 136;
Abi. Eurynome Hygin. Fab. 157. — Nomin. Euterpe Horat.
Carm. 1, 1, 33; Auson. Id. 20, 4. — Nomin. Hebe CatuU. 68,
116; Ovid. Met. 9, 400; Val. Flacc. 8, 231; Acc. Heben Prop.
1, 13, 23; Senec. Octavia 115. — Nomin. Hecale Plin. N. H.
22, 22, 44 (88); 26, 8, 50 (82); Acc. Hecalen Ovid. ßemed.
amor. 747. — Nomin. Heiice Cic. Nat. Deor. 2, 41, 105;
Ovid. Fast. 4, 580; Lucan. 2, 237; Val. Flacc. 1, 18; Acc.
Helicen Cic. Acad. 2, 20, 66; Ovid. Met. 8, 207 und Fast. 3,
108; Val Flacc. 5, 71: und als Stadtname Heiice Plin. N. H. 4,
— 81 —
5, 6 (12); Helicen Ovid. Met. 15, 293 und Plin. N. H. 2, 92,
94 (206). — Nomin. Helle Hygin. Fab. 3; Acc. Hellen Prop.
3 (2), 26, 5; Ovid. A. A. 3, 175 und Fast. 4, 715; Hygin.
Fab. 1, 2 und Poet, astron. 2, 20. — Nomin. Hypsipyle Prop.
1, 15, 18; 1, 15, 19; Ovid. Her. 6, 8; 6,5.9; 6, 153; Val. Flacc.
2, 244: 2, 352; 2, 400; 3, 342; Stat. Theb. 5, 39; 5, 544;
6, 132; Acc. Hypsipylen Ovid. Amor. 2, 18, .33; Stat. Theb.
4, 741; 5, 694; 6, 178. — Nomin. lole Prop. 5 (4), 5, 35;
Ovid. Met. 9, 394; Acc. lolen Ovid. Her. 9, 6; A. A. 3, 156
und Met. 9, 278; Hygin. Fab. 35. — Nomin. und Voc. Lethe
Sen. Herc. für. 684 und Herc. Oet. 940; Acc. Lethen Ovid.Epist.
ex Pont. 4, 1, 17; Lucan. 5, 221. — Nomin. Leucothoe Ovid.
Met. 4, 208; Acc. Leucothoen Met. 4, 196; 4, 220. — Nomiu.
und Voc. Melle Val. Flacc. 4, 119; Hygin. Fab. Praef. (in
den Hdschr. Meliae); Ablat. Melle Ovid. Amor. 3, 6, 25. —
Nomin. und Voc. Melpomene Horat. Carm. 1, 24, 3; 3, 30,
16; 4, 3, l; Mart. 4, 31, 7; Auson. Id. 20, 7. — Nomin.
Meroe Lucan. 10, 162; 10, 302; Acc. Meroen Prop. 5 (4),
6, 78; Plin. N. H. 5, 9, 10 (53); 6, 29, 35 (178): 6, 29, 35
(180); 6, 29, 35 (181); 6, 29, 35 (183); 6, 29, 35 (185); 6, 30,
35 (189); 6, 30, 35 (193); 6, 30, 35 (196); 12, 4, 8 (19); 37,
4, 15 (55); Abi. Meroe Plin. N. H. 2, 70, 71 (178): 2, 73,
75 (184); 2, 75, 77 (186); 6, 30, 35 (189); 6, 30, 35 (191);
6, 30, 35 (196); 24, 17, 102 (163); luven. 6, 528; 13, 163. —
Nomin. und Voc. Oonone Ovid. Her. 5, 3; 5, 22; 5, 80; 5,
115; 5, 133 und Renied. arnor. 457; Acc. Oenonen Ovid. Her.
5, 32; Abi. Oenono Ovid. Her. 5, 29, und als Inselname
Nomin. Oenone Plin. N. H. 4, 12, 19 (57). — Nomin. Pallene
Plin. N.H. 4,6, 10 (20); 4, 10, 17(36); Mela 2,2,33; Acc. Pallenen
Mela 2, 2, 30. — Nomin. Pasiphae Cic. Nat. Deor. 3, 19, 48;
Verg. Aen. 6, 25; Prop. 3 (2), 28, 52; Ovid. Her. 4, 57 und
A. A. l, 2 95; 1, 303; Sil. 8, 471; Hygin. Fab. 40; Acc.
Pasiphaen Verg. Ecl. 6, 46 und Aen. 6, 447; Ovid. Rcmed.
amor. 63 und Met 8, 136. — Nomin. und Voc. Persephone
Prop. 3 (2), 28, 47; der Nacbahmcr des Tibull. 3, 5, 5; Ovid.
Met. 10, 730 und Fast. 4, 452; 4, 483; 4, 485; Lucan. 6, 697;
Acc. Persephonen Ovid. Met. 10. 15; Stat. Theb. 12, 276;
12, 277. — Nomin. Phemonoe Plin. N. H. 10, 3, 3 (7); 10,
8, 9 (21); Stat. Silv. 2, 2, 39; Acc. Phemonocn Lucan. 5.
Neue-Wagener, Formeulehre. I. 3. AuO. li
— 82 —
12(j; Abi. Phemonoo Prise, (k .3, 15 S. (i8.3 (11 20(i. 17). —
Komin. Phoebe Vcrg. Ge. 1, 431 und Aen. 10. 21t;; Ovid.
Amor. 3, 2, 51; A. A. 1, 679; Met. 1. 11; 2, 723: 6, 21B und
Fast. 2, 163; 6, 235; Acc. Phoeben Ovid. Fast. 5, 699; Stat.
Silv. 1, 3. 76. — Nomin. Procne oder Progne Verg. Ge. 4,
15; Horat. A. P. 187; Ovid. Met. 6, 433: 6, 440; 6, 566: 6.
595; 6, 603; 6, 610; 6, 619; 6, 641; 6, 653 und Fast. 2, 629;
2, 855; Petron. 131, 8; HygiD. Fab. 45; 239; 255; Acc.
Procnen Ovid. Met. 6, 470; 6, 563; 6, 580 und Trist. 5, 1.
60; Hygin. Fab. 45; Abi. Procne Varro L. L. 5. 11, 76;
luven. 6, 644. — Norain. Rhodope Vcrg. Ecl. 6, 30; 8, 44
und Ge. 3, 351; Ovid. Her. 2, 113 und Met. 2, 222; 6, 589;
Plin. N. H. 4, 10, 17 (35): Mart. spect. 21, 1; Acc. Rhodopen
Ovid. Met. 6, 87; 10, 77 und Fast. 3, 739; Abi. Rhodope
Plin. N. H. 3, 26, 29 (149); 4, 11, 18 (41); Stat. Theb. 5, 189. —
Nomin. Syene Stat. Silv. 4, 2, 27; Mart. 9, 36. 7; Acc.
Syenen Lucan. 10. 233; Plin. N. H. 5. 9, 10 (59); 6, 30, 35
(196); 6, 34. 39 (220); 36, 8, 13 (63); Tac. Ann. 2, 61; Claudian.
Nil. 19; Prise. Perieg. 231; Abi. Syene Ovid. Epist. ex Pont.
1, 5, 79; Lucan. 2, 587; Plin. N. H. 2, 73, 75 (183); 2, 73,
75 (184); 6, 29, 35 (178); 6, 29, 35 (182): 6, 29, 35 (183):
6, 29, 35 (184); 12, 4, 8 (19); 37, 10, 56 (153). — Nomin.
Terpsichore Mart. 3, 68, 6; Auson. Id. 20. 5; Claudian. Nupt.
Honor. Praef. 9; Acc. Terpsichoren luven. 7, 35. — Nomin.
Thebe Cic. de invent. 2, 49, 144; Ovid. Amor. 3, 6, 33; 3.
6, 34; Sen. Oed. 112; Stat. Theb. 10, 594; luven. 15. 6; Acc.
Theben Cic. Off. 2, 7. 25. — Nomin. Thyle oder Thule Verg.
Ge. 1, 30; Plin. N. H. 4, 16, 30 (104); luven. 15, 112; Tac.
Agric. 10; Solin. 22, 9: Claudian. III cons. Honor. 53; Acc.
Thylen oder Thulen Plin. N. H. 2, 108. 112 (246); 4, 16,
30 (104); 6, 34, 39 (220); Eumen. paneg. Constantino Aug. 7,
2; Solin. 22, 9; Claudian. in Rufin. 2, 240 (in einigen Büchern
Thulera oder Thylem); Abi. Thyle Plin. N. H. 2, 75, 77 (187):
4, 16, 30 (104). — Nomin. Tisiphone Verg. Ge. 3, 552 und
Aen. 6, 571; 10, 761; Culex 216; Tibull. 1, 3, 69; Ovid. Her.
2, 117 und Met. 4, 474; 4, 481: Sen. Herc. für. 989; Val
Flacc. 6, 179; Stat. Theb. 1, 59; 11, 58; 11, 208: Claudian.
Rapt. Pros. 1, 40; Acc. Tisiphonen Horat. Serm. 1, 8, 34;
Val. Flacc. 3, 214; 4, 394; Abi. Tisiphone luven. 6, 29.
I
— 83 —
18. Griechische Nomina auf hinges a bewahren im La-
teinischen zuweilen die Länge des Endvokals. Prise
6. 2, 10 S. 681 (II 202, 16): Hoc etiam sciendum, quod omnis
nominativus in a desinens corripitur, quamvis sit apud Graecos
productus, ut ^Lydiä", „Syriä", „Phrygiä", „Italiä", „Hispaniä";
unde accentus quoque cum tempore mutatur. In paucis tarnen
inveniuntur poetae Graccis servasse morem Graecum. Statins
in IUI Thehaidos (v. 287): Non Teg6a, non ipsa deo vacat
alite felix Cyllene. Idem in VI (v. 515): Te plangeret Argos,
te Nemea, tibi Lern a comas Larissaque supplex poneret. Der-
selbe 7, 2, 5 S. 730 (II 287, 12): Apud Statium „Nemeä",
quia servavit a productam, accentum quoque Graecum servavit,
id est paenultimam acutam, in V Thebaidos (v. 44): Nee facilis
Nemöä latas evolvere vires.
Auch Fleckeisen, Kritische Miscellen S. 19 stellt die Be-
hauptung auf. dass die ursprüngliche Länge des lateinischen
Nominativ — resp. Vocativ — auf a sich bei Plantus noch nicht
durchgängig zur Kürze abgeschw^ächt hatte. Diese Stellen sind
Epid. 4, 1, 40 (567):
fäc videam, si nie vis vivere:: eho istinc, Canthara, iube
vergl. Corssen, Aussprache und Vocalismus II 452 Anm.; in
den neuesten Ausgaben wird jedoch der Vers gelesen bei Götz
und Scholl: fäc videam, si me esse saluam vis. Eho instinc,
Canthara und bei Leo: fac videam. si mea. si salva < mihi
sit / . Eho, istinc. Canthara
und Rud. 1. 4, 27 (237):
Ampelisca:: hem quis est? :: 6go : : Palaesträne? :: sum.
auch hier lesen die neuesten Herausgeber anders, so Götz und
Scholl: Ampelisca. Hem, quis est? Ego Palae[m]st <ra> * *
Auch in dem anapästischen Septenar Mil. Glor. 4, 2, 73 (1065)
dürfte, sagt Fleckeisen a. a. 0., Lachmann in der zweiten
Hälfte das spondeische Aetna in der Überhefe rten Wortstellung:
Aetna mons non aeque altust mit Recht in Schutz nehmen.
Vergl. Löwe zu Gloss. nomin. S. 226. Bei Cic. Nat. Deor. 2,
43, 111 liest C. F. W. Müller mit den Leid. AB und dem
Wien. Andromeda aufugiens, im Leid. C, Erl. und Pal. steht
Andromeda haud (oder haut) fugiens. aus anderen Hdschr. wird
Andromede fugions angeführt, für Andromeda fugiens sind
keine Autoritäten bekannt. Bei demselben Arat. 36 (^270):
- - 84 --
Electra Steropcqut\ siiniiil sanctissima Maia, wo die Län^^e
des a in Eloctra in dorn darauf folgenden st begründet sein
kann. Baehrens schreibt nach dem cod. Harlei. : Electra
Asteropeque etc. Aber Verg. Ge. 4, m:i bat Ephyrü im Med.,
sonst Epbyre, und Ribbeck schreibt: atque Ephyre atque Opis
et Asia Deiopea, und Aen. 3, 702: iraraanisque Gehl fluvii
cognomine dieta; Ciris 396: Leucotheä parvosquc dea cum
matre Pahiemon; Tibull. 2, 5, 67: qaid(iuid Amaltheä, quid-
quid Marpesia dixit: Prop. 3 (2), 14, 5: nee sie Electra,
salvum cum aspexit Orosten; Ovid. A. A. 1, 511: Hippolytum
Phaedrä, nee erat bene cultus, amavit; Ovid. Remed. amor.
743: perdat opes Phaedrä: parces, Neptune, nepoti: Ovid.
Fast. 4, 177: sive quod Electra Troiae spectare ruinas non
tulit; Ovid. Fast. 4, 201: saepe Rheä questa est, totiens
fecunda nee unquam mater; Ovid. Fast. 5, 115: Nais Amal-
theä, Cretaea nobilis Ida; Ovid. Fast. 6, 501: nondum Leu-
cotheä, nondum pucr illc Palaemon; Ovid. Fast. 6, 545:
Leucotheä Grais, Matuta vocabere nostris; Ovid. Ber. 14, 1:
raittit Hypermesträ de tot modo fratribus uni und Her.
14, 53: saevus, Hypermesträ, pater est tibi: iussa parentis
effice; Colum. 10, 235: Hispida ponatur Cinarä, quae dulcis
laccho potanti veniat; Senec. Herc. für. 206: Megarä parvum
comitata gregem und wohl auch Herc. für. 1014 im Eingange
des Trimeter: Megarä furenti simih's e latebris fugit; Senec.
Tro. 1049: et viret Pyrrhä, mare cum viderent, dagegen Ovid.
Met. 1, 385 Pyrrhä. Bei Stat. ist ausser den von Prise, an-
geführten Beispielen von Tegeä und Nemeä noch Theb. 1, 355:
iam Nemeä, iam Taenariis contermina lucis; Stat. Theb. 2,
378: longa sonat Nemeä nondum pastoribus ausis; Stat. Theb.
4, 159: dat Nemeä comites, et quas in proelia vires; Stat.
Theb. 5, 749: dum Nemeä treraulas campis iaculabitur umbras;
Stat. Theb. 4, 824: Silvarum, Nemeä, longe regina virentum;
Stat. Theb. 2, 286: non hoc Pasitheä blandarum prima
sororum ; Stat. Theb. 2, 290: Harmoniä versis in sibila dira
querellis; Stat. Theb. 4, 44: Imic armat Larisä viros, huic
celsa Prosymna; Stat. Theb. 4, 48: et Lacedaemonium Thyreä
lectura cruorem; Stat. Theb. 6, 12: Leucotheä gemitus et
amica ad litora festa; Stat. Theb. 4, 45: Aptior armentis
Mideä pecorosaque Phlius; Stat. Theb. 7, 331: agmina, quos
— 85 —
Midoä, qiios uvüa suggerit Arne; Stat. Theb. 4, 224: quos
Helos et dubiis Maleä vitata carinis; Stat. Theb. 12, 178:
colligit Argiä, sexuque immane relicto; Stat. Theb. 12, 2.ö5:
horruit Argiä, dextramque ad mbenia tendens; Stat. Theb. 12,
30^: Inachis Argiä cernis qua nocte vagetur; Stat. Theb. 12,
373: Argiä, corpusque tarnen coraplexa profatur; Stat. Theb.
12, 391: longius Argiä miseros reminiscitur actus; Martial.
12, 31, 9: si mihi Nausicaä patrios concederet hortos; Mart.
14, 187, 2: nee GJycerä pueri, Thais amica fuit; Anth. Latin,
ed. Riese 141 (ed. Baehrens 4, 328), 3: quem retinens Ledä,
prenso cum gaudet olore und 7 67, 2 ed. Eiese: larga manu
Eunomiä provida vii-go pia, vergl. 768, 1: aber 88 ed. Riese
(ed. Baehrens 4, 276), 8 ist von den Herausgebern unnötiger
Weise üranie statt Urania numeris scrutatur sidere mundi
gesetzt. Nach Lachmann zu Lucr. 6, 791 S. 405 ff. hatte
Ovid. auch elegiä, und diese Form ist allerdings Amor. 3, 9, 3
im cod. Sen. und in der Venet. Ausg., Ehwald aber schreibt:
flebilis indignos, Elegeiä, solve capillos und in der epist. ad
Pliaon. 7 in einigen Büchern; auch wird daselbst elegeiä ge-
lesen; Ehwald schreibt: flendus amor meus est: elegi flebile
Carmen, Merkel aber hatte flendus amor meus est. Elegeiä
flebile carmen. Auch Ovid. Amor. 3, 1, 7 wird venit odoratos
Elegeiä nexa capillos und Remed. amor. 379 blanda phare-
tratos Elegeiä cantet Amores gelesen.
Wie jedoch an die Stelle des Griech. ^i im Latein, oft ein
kurzes a tritt, so ist auch das lange « des Griech. im
Latein, an vielen Stellen verkürzt, selbst in den näm-
lichen Nomina, welche nach dem Obigen zuweilen das lange a
beibehalten. So hat Senec. Agam. 982 Electrä; Sil. 14, 218
Gelä; Stat. Silv. 1, 2, 7 und Mart. 5, 30, 4 elegiä; Ovid.
A. A. 1, 744 und Sen. Phaedra 591; 862; 1164 Phaedrä;
Verg. Aen. 7, 659 Rheä (als Name der Priesterin); Catull. 63,
43 Pasitheä; Stat. Theb. 2, 266; 2, 297; 3, 678: 11, 401;
12, 113; 12, 247; 12, 326; 12, 804 Argiä. So immer Philo-
mclä (welches im Griech. nach Herodian. -• V^pt. Ul 5 S.
50;'. Herrn., S. 453 Lobeck, Draco de metr. S. 98, Eustath. zu
Odyss. 11, 297 S. 1687 langes « hat) Verg. Ecl. 6, 79 und
Ge. 4, 511; Ovid. Amor. 2, 6, 7; Remed. amor. 61 und Met.
6, 451; 6, 475; 6, 503; 6, 511; 6, 553; 6, 572; 6, 601; 6,
— 86 —
643-; 6, 658; Stat. Silv. 3, 5, 58; 5, 3, 84; Murt. 14, 75, 1;
luven. 7, 91. Cassandrä Verg. Aen. 2, 404 (mit der Elision);
3, 183; 3, 187; Ovid. Amor. 1, 7, 17; Sen. Agam. 7-28.
Cleopatra Lucan. 9, 1071; 10, 55; 10, Gl; 10, 81; 10, 108:
10, 139; 10, 354; 10, 359; 10, 368; Val. Flacc. 4, 464: Stat.
Silv. 3, 2, J20; Mart. 4, 22, 2; 4, 59, 5; luven. 2, 109; Anth.
Latin, ed. Riese 417 (ed. Baehrens 4, 27), 6; 462 (4, 72). 3.
Ledä (über dessen Quantität im Griecli. die oben angeführten
Grammatiker zu vergleichen) Ovid. Amor. 2, 4, 42; Her. 8,
78; 17, (16), 55; Mart. 2, 63, 2; 11, 61, 4; 11, 71, 2; 14.
75, 2. Syrä Plaut. Merc. 4, 5, 6, (808). Aethrä Ovid. Her. 17
(16), 150. Ascrä Ovid. A. A. 1, 28 und Epist. ex Pont. 4
14, 34. Hygiä Mart. 11, 60, 6. Troiä Verg. Aen. 2, 56:
2, 293: 2, 461; 3, 11; 4, 313; 5, 602; 7, 296: Tibull. 2, 5, 6l:
Prop. 2, 3, 34; 2, 8, 10; 3, 26, 53; 4 (3), 1, 32; 5 (4), 1
39; 5 (4), 1, 87; 5 (4), 1, 114; Ovid. Her. 1, 3; 1, 4; 1, 24;
1, 53; 8, 104; Met. 12, 20; 13, 246; 13, 404; 13, 420: 13,
429; 13, 721; 15, 424; Fast! 1, 523 und Trist. 2, 318; 5, 10, 4;
Stat. Achill. 1, 502; 2, 276. Astraeä Ovid. Met. 1, 150;
Senec. Octavia 436; Lucan. 9, 534; luven. 6, 19. Lyra Horai.
Epist. 1, 18, 43; Ovid. Met. 10, 205 und Fast. 2, 76; 5, 415:
Colum. 10, 79. Phareträ Ovid. Amor. 2, 9, 38. Perä Mart.
14, 81, 2. Petra Priap. 32. 7. Pyrä Epid. Iliad. 1050.
Hydra Cic. Arat. 292; Lucr. 5, 27; Horat. Carm. 4, 4, 61:
Gerraan. Phaen. 623; Mart. 5, 65, 14; 14, 177, 2. Symphoniä
Horat. A. P. 374. Tragoediä Horat. A. P. 231; Ovid. Amor.
2, 18, 13; 3, 1, li; 3, 1, 29; 3, 1, 53; 3, 1, 67 und Trist. 2,
381; 2, 409. Comoediä Plaut, bei Gell. 1, 24, 3; Horat.
Serm. 1, 4, 2; 1, 4, 45; 1, 10, 16; Epist. 2, 1, 169 und A. P.
93; 281. Auch Danaa, welches wir nirgends lesen, welches
aber von Charis. 1, 15 S. 46 (I 62, 25) und Prise. 5, 1, 3
S. 640 (H 142, 7) bezeugt wird, hatte nach der Schrift unter
desselben Namen de accent. 3, 17 S. 1290 (HI 522, 21) kurze
Ultima. Die Messung von Dia Ovid. A. A. 1, 528 stimmt
mit der überlieferten Accentuation Mo: und Aiav Diod. 4, 61;
5, 51 und Steph. ßyz. S. 229, 1 überein. Vergl. Lachmann
zu Lucr. 6, 971.
Zu dem Nomin. auf ä gehört ein Accus, auf an.
Andromedan Ovid. Met. 4, 756, Argian Stat. Theb. 4, 91,
— 87 —
Electrau Ovid. Trist. 2, 395, Glaphyran Mart. 11, 20, 3,
Glyceran Mart. 11, 40, 1, Malean Lucan. 9, 36 und Stat.
-Theb. 10, 537, Odyssean Auson. Epitaph. 5, 2. In diesen
Stellen ist „am" unstatthaft wegen des Vocals im An-
fange des folgenden Wortes, hier und da aber ist die
Var. — en vorhanden. Die Endung an findet sich vor
Konsonanten in Andromedan Ovid. A. A. 1, 53 und Met.
4, 671, in Electran Horat. Serm. 2, 3, 140 im Emmer., in
den Par. r^'ll und im Leid., und in Megaran Mart. 11, 43, 6
im Put., Voss. A und Vat. V, in Argian Stat. Theb. 12, 296;
in Leucothean Stat. Theb. 9, 402: in Andromedan Manil.
5, 545 (im Voss. 2 und Leipz. Andromedam, wie 1, 350 und
5, 658), und am Ende des Verses in Andromedan Mart. spect.
27, 10 im Thuan. und Wien. H.
Solche Nomina, welche im Griech. ein kurzes a
haben, können auch im Latein, den Accus, auf kurzes
an bilden. Prise. 7, 2, 5 S. 730 (II 287, 15): Accusativum
quoque Graecum in femininis invenimus a poetis proferri, sed
raro. Statins in VII (v. 319): Namque ferunt raptam patriis
Aeginän ab undis. So Bessän Senec. Tro. 858; Camarinän
Ovid. East. 4, 477: Cillän Ovid. Met. 13, 174; Deidamiän
Stat. Achill. 2, 82; Iphigeniän Ovid. Epist. eX Pont. 3, 2, 62;
Maiän Fast. 4, 175; Orithyiän Met. 6, 707; Ossän Prop.
2, 1, 19; Ovid. Fast. 1, 307; Senec. Herc. Oet. 1740: Aetna
49. Wenn Stat. Theb. 11, 434 auch Lernän hat, wie Theb. 6, 516
der Nomin. Lern ä ist, so ist ein Griech. Nomin. A^pva vorausgesetzt.
Auch in Prosa stehen zuweilen Accus, auf an
sowohl von Nomin. auf ä wie auf ä. Varro Sat. Men. 60
bei Non. S. 383 Odyssian (in denselben Worten bei Non.
S. 480 wird Odyssiam gelesen); Cic. Divin. 2, 27, 59 Politiau
und Cic. Divin. 2, 37, 79 tetrarchian: Bell. Alex. 78, 3
tetrarchian, Kubier schreibt tetrarchiam; Liv. 45, 31, 14
Antissan, Hertz und H. Müller schreiben Antissam: Plin.
N. H. 35, 4, 10 (27) Nemean und Plin. N. H. 35, 10, 36
(101) Nausicaan (im Bamb. Nausican, sonst Nausicam und
Nausicaam); Vitruv. 7 Proem. 8 Odissian im Gud. G und
Harl. H; Petron. 29, 9 Odyssian: Suet. Nero 12 und 21
Pasiphaan und Nioban im Memm.. Roth an beiden Stellen
Pasiphaam und Niobam; Flor. 2, 8, 9 Euboean (doch im Nazar.
— 88 —
Euboeam), so auch (p. 6ö, -20 cd. Rossbach), doch p. (1:3, 16
Euboeam: lustin. 12, 7, 6 Nysan im Put., Gicssn. und Marb.,
aber RUhl sclireibt Nysam; Augustin. Civ. Dei 6, 8 (I 261, 1)
physiologian und Civ. Dei 6, 5 (I 254, 14); 6, 6 (1257, 3);
6, 7 (I 257, 26); 6, 8 (I 262, 10); 6, 9 (I 265, 13 und 266, 4);
9, 10 (1 267, 12) theologian.
19. Die Nomina auf as haben, besonders bei den
Dichtern, im Acc. häufig an. Aenean Verg. Aen. 1, 260;
I, 581; 1, 631; 4, 74; 4, 191; 4, 214; 4, 260; 4, 304; 5, 809
5, 850; 6, 40; 6, 413; 6, 658; 7, 288; 8, 11; 8, 67; 8, 73
8, 178; 8, 308; 8, 367; 9, 192; 9, 204; 9, 241; 10, 65; 10
81; 10, 165; 10, 313; 10, 343; 10, 647; 10, 873; 11, 232
II, 282; 11, 472; 11, 910; 12, 63; 12, 324; 12, 384; 12, 613
12, 794; Prop. 5 (4), 1, 2; Ovid. Her. 7, 26; 7, 29; Amor. 2
14, 17; A. A. 3, 86; 3, 337; Met. 14, 78; 14, 170: Fast. 5
563; Trist. 1, 2, 7; Terent. Maur. 458; Epit. Iliad. 509
Claudian. Carm. min. 17, 38 (ed. Koch p. 221). Äthan Mart.
4, 19, 8 im Put. und in den Voss. AB. Borean Verg. Ge. 3,
278; Ovid. Amor. 2, 11, 10; Met. 15, 471 und Fast. 2, 147:
Manil. 4, 646; Lucan. 4, 61; 5, 705; 7, 364; 8, 183; 10, 289:
Val. Fiacc. 1, 604; Stat. Silv. 3, 2, 45; Theb. 3, 288; 5, 15:
5, 346; 7, 6; Avion. Descr. 461 und 565. Broteau Ovid. Met-
12, 262. Cinyran Ovid. Met. 6, 98. Eurotan Ovid. Met.
10, 169; Senec. Agam. 282 (im Flor, euro tantum für Eurotan
tuum); 320; Val. Flacc. 1, 430. Gyan Verg. Aen. 1, 222:
1, 612; 5, 223; 10, 318; Sil. 1, 439; Stat. Theb. 2, 610; 7,
715; 9, 305. Hyau Ovid. Fast. 5, 179. Hylan Verg. Ecl-
6, 43; Prop. 1, 20, 52; Stat. Silv. 2, 1, 113; Val. Flacc. 3,
569; 3, 571; 3, 596; 3, 725; 4, 18; Mart. 6, 68, 8; 9, 26, 7;
11, 28, 2; 11, 43, 5. larban Verg. Aen. 4, 196. Idan Verg.
Aen. 9, 575 und Ovid. Met. 5, 90; Stat. Theb. 5, 405; 7, 588;
9, 755. Ladan Mart. 2, 86, 8 im Put., Voss. A und Gud.
Lichan Verg. Aen. 10, 315 und Ovid. Met. 9, 211; 9, 229;
Stat. Theb. 9, 291. Lycidan Calpurn. 3, 8; 3, 91. Menalcan
Verg. Ecl. 2, 15; 9, 10. Midan Ovid. Met. 11, 162. Pelian
Varro Sat. Men. 285; Val. Flacc. 1, 849; 2, 4; 7, 92; 7, 316;
Mart. 6, 71, 3; 11, 60, 4 im Put., Voss. A und Vat. V.
Philetan Prop. 3 (2), 34, 31. Phlegyan Ovid. Met. 5, 87:
Stat. Theb. 1, 713; 7, 711; 8, 688; Val. Flacc. 2, 193. Pytha-
- 89 —
goran Cic. Tuscul. 4, 19, 44: Horat. Senn, 2, 4, 3; Quintil.
1. 10, 32 bei Halm. Thamyraii Ovid. Amor. 3, 7, 62 und
A. A. 3, 399. Tiaran Val. Flacc. 6, 700. Tiresian luven.
13, 249; Stat. Theb. 8, 227; 10, 589. — Und in
Prosa Acliillan Bell. Alex. 4, 1, aber Caes. bell. civ. 3,
104, 2; 3, 108, 2; 3, 109, 3: 3, 109, 4; 3, 112, 12 liest Kühler
jetzt Acbillam; Aenean Cass. Hemin. ann. (fr. 5 ed. Peter
p. 94) in den Scbol. Veron. ad Aen. 2, 717 p. 91 cd. Keil;
Calpurn. Piso ann. (fr. 2 ed. Peter p. 118) in den Scbol. Yeron.
ad Aen. 2, 717 p. 92 ed. Keil; Liv. 1, 1, 4; 1, 3, 7; Augustin.
Civ. Dei 3, 3 (I 100, 2 3 od. Dombart); 3, 5 (I 101, 20); 9, 4
(I 374, 21): 18, 19 (11 281, 3): 18, 21 (II 282, 20); Oros. 4
Praef. § 1. Anaxagoran Cic. Acad. 2, 5, 14 und Divin. 2,
27, 58; Plin. N. H. 2, 58, 59 (149): Censor. 6, 2; Serv. zu
Verg. Aen. 4, (525. Arcesilan Cic. Acad. 2, 4, 12; 2, 24,
76 und bei Augustin. c. Acad. 3, 7, 15. Callicratidan Cic.
Off. 1, 30, 109. Gorgian Cic. Brut. 85, 292 in den Lag. 8,
51 und einigen anderen, und Cato Mai. 7, 23; Plin. N. H. 7,
48, 49 (156); Quintil. 2, 15, 27; 2, 16, 3; 9, 2, 102. Herma-
goran Quintil. 3, 1, 18; 3, 6, 60; 3, 11, IS. Hippian Liv.
42, 39, 7. Hylan Petron. 83, 3; Suet. Aug. 45; Solin. 42, 2.
Lysiau Quintil. 9, 4, 16 bei Halm. Nician Liv. 44, 10, 4:
Fronto Ep. ad Ver. imper. 1, 1 i). 113 ed. Naber. Pbidian
Cic. Fin. 2, 34, 115; Senec. Exe. contr. 8, 2 (ed. H.J.Müller
p. 361, 10); Plin. N. H. 35, 8, 34 (54); 36, 5, 4 (15); 36. 5, 4
(IS); Fronto ad M. Caes. 2, 3. Protagoran Quintil. 3, 4,
10; Apul. Flor. 18 p. 30, 3 ed. Krüger. Pytliagoran Cic.
Tiisc. 4, 19, 44; 4, 25, 55; Horat. Sat. 2, 4, 3: Quintil. 1, 10,
32; Plin. N. H. 34.6, 12 (26). SaranCic. Epist. ad Att. 15,
15, 2. Tisian Quintil. 2, 16, 3; 2, 17, 7. — Dagegen Aeneam
Cato Orig. 1 fr. 10 (ed. Jordan p. 6, 2) bei Serv. zu Vcrg.
Aen. 1, 267; Corniflc. 4, 34, 46; Liv. 1, 1, 8; 1, 1, 9; l, 2, 5
im Par. und Med.; Val. Maxim. 1, 8, 7; Tac. Ann. 12. 58;
lustin. 31, 8, 1; Hygiu. Fab. 9-1: 111; Solin. 2, 14; Aund.
Vict. Orig. 10, l; Anth. Latin, ed. Riese 591 (ed. Baebrens
4, 190), 4. Anaxagoram Cic. Acad. 1, 12, 11 und Tusc. 5,
23, 66; Apul. Apol. 27. Arcesilam Cic. Tusc. 5, 37, l(t9 und
Fat. 4, 7. Archytam Ci.j. de orat. 3, 34, 139: Fin. 2, 11,
45; 5, 29, 87 und de rep. 1, 38, 59. Cbarondam Cic. Leg.
— 90 —
2, 6, 14. Diaj^Mjiam Cic. Nat. Ücor. J, 42, 117: 3, 37, 89.
Epain in 011 dam Cic. de invent. 1, 38, 69; de orat. 1,48,210;
3, 34, 139; Fin. 2, 21, 67; Tusc. 1, 46, 110: 2, 24, 59 und
Ofl'. 1, 44, 155; Corn. Nep. Pruef. § 1; Fpani. 4, 1 (bis);
5, 3; 10, 4. Euthymidam Liv. 35, 37, 4. Gorgiam Cic.
de orat. 1, 22, 103; Brut. 12, 47; Orat. 12, 39; 49, 165; 52,
176; Curt. 7, 1, 38. Hippiam Cic. Brut. 85, 292; Liv. 42,
54, 7; 44, 7, 8; 44, 23, 2; Qüintil. 12, 11, 21. Lysiam Cic.
Brut. 12, 48; 83, 286; Orat. 9, 30: 67, 226 und Opt. gen. orat.
3, 9. Puinpliilidam Liv. 37, 24, 8; 37, 25, 3. Peliani
Plaut. Pseud. 3, 2, 80 (869); Cic. Cato Mai. 23, 83. Phintiam
Cic. Off. 3, 10, 45. Polyxenidam Liv. 35, 50, 7; 36, 8, 1; 36,
41, 7; 37, 10, 1: 37, 10, 5; 37, 26, 10. Protagoram Cic.
Brut. 85, 292 und Nat. Deor. 1, 42, 117; Gell. 5, 3, 1; 5,
10, 3; Min. Fei. 8, 3. Prusiam Liv. 28, 7, 10; 32, 34, 6;
37, 25, 4; 37, 25, 8; 39, 51, 1; 45, 44, 10; 45, 44, 11. Pytha-
goram Cic. pro Scaur. 2, 5; Tusc. 1, 17, 39; 5, 3, 9; 5, 23,
66; Nat. Deor. 1, 33, 93; Cato Mai. 7, 23; 21, 78; Off. 1, 30,
108 und de rep. 2, 15, 29; Liv. 1, 18, 2; 34, 40, 2; 35, 29, 12.
Scopam Cic. de orat. 2, 86, 352. Staseam Cic. Fin. 5,
25, 75. Teresiam Plaut. Amph. 5, 1, 76 (1128); 5, 3, 2
(1145) und Tiresiam Cic. Tusc. 5,39,115. Themistagoram
Cic. Verr. 1, 33, 85 (im Lag. 29 und cod. Stepb. —an). Tisiam
Cic. Brut. 12, 46. Auch bei Dichtern ist der Accus, auf am nicht
ungebräuchlich, wie Boream (als Wind) Manil. 1, 314; 1, 372;
1, 566; Spart. Hei. 5, 10; Avien. Descr. orb. 140; Serv. zu
Verg. Aen. 10, 350; Boream (als Gottheit) Prop. 3 (2), 26,
51; Cinyram Ovid. Met. 10, 343; 10, 438.
Constant aber ist der Accus, auf en bei den Nomina
der ersten Decl. auf es, wenn nicht dafür (nach 15) am
eintritt. Acesten Verg. Aen. 1, 558; 1, 570; 5, 30; 5, 531;
5, 540; 5, 746; Ovid. Met. 14, 83; Hygin. Fab. 273. Achaten
Verg. Aen. 1, 644; 10, 332. Anchisen Enn. (Ann. 18) bei
Philarg. zu Verg. Ge. 3, '35; Verg. Aen. 2, 597; 2, 747; 3, 82; 3,
179; 3, 710; 6, 670; Horat. Carm. 4, 15, 31; Hygin. Fab. 254;
Anth. Latin. 1, 1 VI 8 ed. Riese p. 5. Antip baten Verg.
Aen. 9, 696; Horat. A. P. 145; Tibull. 4, 1, 59; Ovid. Epist.
ex Pont. 2, 9, 41; Hygin. Fab. 135; Auson. Perioch. Odyss. 10.
Aulesten Werg. Aen. 12, 290. Broten Val. Flacc. 3, 152.
— 91 —
Buten Verg. Aen. 5, 372; 9, 647; 11, 690; 11, 691: Ovid.
Met. 7, 500; Stat. Theb. 8, 485. Erichaeten Verg. Aen, 10,
749. Geryonen Horat. Carm. 2, 14, 8. Gygen Verg. Aen. 9,
762; Horat. Carm. 3, 7, 5; Ovid. Trist. 4, 7, 18. Laerten
Ovid. Her. 1, 113. Leucaten Verg. Aen. 8, 677; Senec. Phaedra
1023; Flor. 4, 11, 4; Serv. zu Verg. Aen. 3, 279, wo man
früher Leucateni las; Lycamben Horat. Epist. 1, 19, 25.
Merionen Horat. Carm. 1, 6, 15; 1, 15, 26. Mysten Horat.
Carm. 2, 9, 10. Niphaten Verg. Ge. 3, 30; Horat. Carm. 2,
9, 20. Ophelten Stat. Silv. 2, 1, 182 (Baehrens schreibt hier
Opheltem) und Theb. 4, 722; Val. Flacc. 3, 198. Phalcen Val.
Flacc. 6, 245: 6, 554. Polyboten Verg. Aen. 6, 484. Thyesten
Varro E. E. 2, 1, 6; Horat. Carm. 1, 16, 17; Senec. Thyest.
476; 941; Hygin. Fab. 84. Wenn an anderen Stellen Thyestem
steht, gehört dies zur dritten Decl., vergl. unter 88. Aber
Laertem Cic. Cato Mai. 15, 54 ist bedenklich, da Formen dieses
Nomen nach der dritten Declin. ganz unbekannt sind, und
namentlich ein Gen. Laertis von dem bei Forcell. dafür citierten
Prise. 6 S. 705 nicht bezeugt wird; auch ist daselbst von Halm
aus dem Erf. und Par. Laertam hergestellt. Auch Zetem Val.
F!acc. 6, 572 (im cod. Carrionis steht Zaten) und Steropem
Brontemque Stat. Silv. 1, 1, 4 sind nicht zu billigen. Geometrem
Quintil. 1, 10, 4 ist in einigen Büchern, doch im Bern, und
Guelf. das richtige geometren. Wie geneigt die Abschreiber
waren, em für en zu schreiben, erhe41t besonders daraus, dass
einzelne Hdschr. auch vor einem A^ocal em geben, wo keine
Elision Statt findet, wie Verg. Aen. 3, 82; 5, 372; 9, 647;
Horat. Carm. 1, 6, 15; 1, 16, 17; 2, 9, 10: 4, 15, 31.
Nur in den Gentilia aufates, ites und utes scheint
der Accus, auf em gerechtfertigt werden zu können
wegen der nahen Beziehung zu den Latein. Nomina
auf as oder atis, is oder itis, über welche Adject. 12 zu ver-
gleichen. Denn wie zu W-oDM^AdL-r,;, Hjr.cctx/,;, Kir/jd-r^;, 'EXsctTTj; im
Latein, ein Genet. Plur, Apolloniatiuni, Thyreatium,
Caryatium und ein Dat. und Abi. Plur. Apolloniatibus,
Caryatibus, Eleatibus gebraucht ist (vergl. Adject. 47 und
52), so mögen Spartiatem Plaut. Poen. 3, 5, 35 (780); Den-
theliatem Tac. Ann. 4, 43; Stagiritem Cic. Acad. 1, 4, 17;
Memphitem Tibull. 1, 7, 28, Hiller aber Memphiten:
— 92 —
Tomcnitem Suct. Tih. 74: Hf^racleotem Cic. de invent. 2,
1, 1, was Kaysor schreibt, im Würzb. und St. Gall. Era-
cleoten, und danach Friedrich und Weidner Heracleoten;
Israeli teni Vulg. Num. 2o, 8, nach der dritten Decl. ge-
bildet sein.
In den Patronymica ist der Accus, auf en notwendig,
wenn sie nicht am haben, vergl. unter 15. Achaeineniden
Ovid. Met. 14, 161; Epist. ex Pont. 2, 2, 25; Anthol. Lat. 1,
1. III, 9 ed. Riese p. 3; Achilliden Ovid. Ibis 301;
Actoriden Ovid. Fast. 2, 39; Met. 5, 79; Aeaciden Verg.
Aen. 6, 839; Ovid. Met. 11, 227; 12, 96; 12, 598; 12, 603;
Stat. Silv. 5, 3, 194; 5, 5, 37; Achill. I, 1; 1, 364: 1, 500;
1, 561; 2, 7; Aeneaden Ovid. Epist. ex Ponte 1, J, 35;
Aeoliden Verg. Aen. 6, 164: 9, 774; Ovid. Met. 7. 672; 13,
26: Stat. Theb. 4, 571; Aesoniden Prop. 1, 15, 17: Ovid.
A. A. 2, 103: Met. 7, 60; 7, 77; 7, 205; Val. Flacc. 4, 738;
Aleiden Verg. Aen. 6, 123; 6, 392; Horat. Carm. 1, 12, 35;
Prop. 5 (4), 9, 38: Ovid. Fast. 2, 318: Senec. Phaedr. 857;
Herc. Oet. 260; 274: 513; 896; 1324: 1356; 1357; 1497: 1515;
1520; 1600; 1727; 1766; 1879; 1902; Mart. 9, 3, 11; Val.
Flacc. 3, 65; 3, 580: 3, 644; 3, 662; 3, 701; 4, 62: 5, 156;
5, 172; 5, 488: 5, 574: Stat. Silv. 1, 3, 100; 3, 1, 83; Theb.
7. 668; Achill. 1, 15 7: Sidon. Carm. 6, U; Anth. Lat. ed.
Riese 881, 134; Serv. zu Verg. Aen. 6, 392; Alemoniden
Ovid. Met. 15, 48: Amphitryoniaden Ovid. Met. 9, 140;
Val. Flacc. 1. 375: Ampyciden Ovid. Met. 12, 456; Val. Flacc.
5. 366; Amyntiaden Ovid. Ibis 293; Atriden Horat. Epist.
1. 2, 12; Senec. Agam. 276; luven. 4, 65; Epit. Iliad. 75;
Orest. Trag. 799; Coroniden Ovid. Met. 15, 624; Deioniden
Ovid. Met. 9, 443; Epytiden Verg. Aen. 5, 547; Hippotaden
Ovid. Met. 14. 224; lasiden Stat. Theb. 8, 438; Iliaden Ovid.
Fast. 5, 565: Met. 14, 824; Ixioniden Prop. 2, 1, 38;
Laertiaden Horat. Carm. 1, 15, 21; Laomedontiaden Verg.
Aen. 8, 158; 8, 162: Maeoniden Ovid. Amor. 3, 9, 25; Trist-
1, 1, 47; Stat. Silv. 5, 3, 130; Mart. 5, 10, 8: Epit. Iliad. 430;
Menoetiaden Prop. 2. 1, 38; Ovid. Her. 1, 17; Oebaliden
Stat. Silv. 2, 1, 112; Oecliden Stat. Theb. 8, 146: Oedipo-
dioniden Stat. Theb. 4, 491; Oeniden Ovid. Fast. 4, 76;
Stat. Theb. 3, 392; 4, 113; 5, 405; 10, 748; Oleniden Ovid.
— 93 —
Met. 1-2, 483; Val. Flacc. 3, 204: Pantlioiden Horat. Carni.
1, 28, 10; Peliclen Horat. Epist. 1. 2, 12; Ovid. Met. 12, 605;
Stat. Silv. 2, 7, 97; Aciliill. 1, 721; Pliasiaden Tai. Flacc.
6, 640: Phylaciden Üvid. Met. Ä. A. 3, 17; Priamiden
Verg-. Aen. 3, 295; 6, 494; Horat. Serm. 1, 7, 12; Ovid. Met.
13, 99; Stat. Silv. 4, 4, 105; Sperchioniden Ovid. Met. 5, 86;
Tantaliden Ovid. Fast. 5, 307; Tliestiaden Ovid. Fast. 5, 305;
Thyestiaden Ovid. A. A. 2, 407; Tydiden Horat. Carm.
1, 6, 16; Ovid. Met. 13, 350; Claud. VI coüs. Honor. 470; Tyn-
t ariden Val. Flacc. 6, 207; Stat. Theb. 5, 407; 8, 50. Auch
in diesen Nomina haben an mehreren Stellen einzelne Hdschr.
em, wie in beinahe allen angeführten Stellen des Verg. und
den meisten des Horat. Bei Prep. 5 (4), 9, 38 ist allein Aleidem
aus Hdschr. bemerkt. Mart. 5, 10, 8 hat nur der Voss. A
das richtige Maeoniden; bei demselben 9, 3, 11 ist Aleidem
allein aus einigen jüngeren Handschriften bemerkt. Bei Tac.
Ann. 6, 43 wurde bis auf Bekker Arsacidem geschrieben,
welches von einigen der neueren Herausg. auch in Cap. 42
hineingebracht ist: das richtige Arsaciden giebt der Med.,
was auch an beiden Stellen Müller schreibt. Statt Amphi-
tryoniadem Auson. Edyll. 4, 22 (ed. Peiper p. 262) ist mit den
Hdschr. P G Amphitryoniaden zu schreiben; Tydidem
Auson. Perioch. lliad. 5, 2 ist zweifelhaft, Schenkl (p. 229)
schreibt: hie at Tydidem monitum Tritonia Pallas audaci virtute
replet, richtig wohl Peiper (p. 381): hie et Tydidae mentem
Tritonia Pallas audaci virtute replet. Später scheint jedoch
auch bei den Patronymica die accusative Endung em im Gebrauch
gewesen zu sein, so Atridem in der Tragödie Octavia 831,
deren Abfassungszeit streitig ist, ferner Aeacidem Orest. Trag.
817 und Tydidem Myth. Lat. 1, 204 (p. 64,16 ed. Bode).
Auch von den Nomina auf e ist der Accus, auf
em nicht zu dulden. Liv. 33, 15, 14 und 38, 13, 7, wo
mehrere alte Ausg. Pellenem und Prienem haben, ist Pellen en
und Prienen nach den Hdschr. hergestellt: desgleichen ist Liv.
39, 49, 6 Messenem nach einigen Hdschr. und Ausg. in
Messenen berichtigt, und auch Liv. 36, 31, 7 wird aus alten
Ausg. Messenenque statt Messenemque bemerkt. An Toronem
Liv. 28, 7, 9 und 28, 7, 11 ist nicht die Endung allein iehler-
haft, sondern der ganze Name verfälscht, wie schon Ghir. er-
— 94 —
kannte, im cod. Puteanus steht an beiden Stellen Toronen,
was auch Luchs aufgenommen hat; danach ist auch Liv. 44.
12, 7 Toronen; 45, 30 4 Pallenen und Toronen: 45, 40. 2 Sa-
mothraccn zu schreiben, vergl. Kühnast, Hauptpunkte der
Livian. Syntax S. 39. Bei Cic. Verr. 4, 27, Gl ist Selenem im
Reg. und Leid, und in allen Lag.; Tusc. 5, 20, 59 Aristomachcm
im Gud. und Reg.; Nat. Deor. 3, 19, 48 Circera im Erl. und
in drei Leid., und 3, 21, 54 dasselbe im Erl.; bei Cael. an
Cic. Epist. ad Fam. 8, 10, 1 Commagenem; bei Com. Nep. Timoth.
2, 1 Laconicem; hei Vell. 1, 4, 4 Mytilenem: bei Mart. 5, 39.
10 conchem; bei Stat. Theb. 1, 288 Dionem im Put. und ßarab.;
bei Tac. Ann. 13, 7 Sophenem in mehreren alten Ausg., aber
nicht in den Hdschr.; bei Petron. 138, 7 ist Helenem nur in
der Ausgabe von Pithoeus; bei Apul. Met. 4, 30 S. 305; 4,
34 S. 314; 4, 35 S. 316; 5, 4 S. 326; 5, 5 S. 327; 6, 9 S. 397;
6, 13 S. 404; 6, 21 S. 422 (zweimal) ist Psychem gerade aus
den vorzüglichsten Hdschr., namentlich Flor. 1, 3 und Guelf.
1, 2 bemerkt; bei Hygin. wurde Meropem, Penelopem, Eury-
dicem, Semelem, Melanippem geschrieben, so auch Erigonem
Poet, astron. 2, 4, aber in den neuesten und besten Ausgaben
ist an den genannten Stellen jetzt die Form auf en eingesetzt,
und wenn Fr. Jacob im Manil. 2, 406 und 2. 507 noch Eri-
gonem hat, aber in den Anm. Erigonen schreibt, so wird in
einer neueren Ausgabe gewiss letztere Form aufgenommen
werden.
WennVerg.Ge.3,338mitdemReg.unddemBern. c alcyonem
zu schreiben ist (der Med. Rom. und Bern, b und die sched.
Vat. haben alcyonen), so ist dabei zu beachten, dass dasselbe
mit dem Nomin. Plur. alcyones Verg. Ge. 1, a99, Sen. Agam.
717, Gell. 3, 10, 5, und dem Gen. Sing, alcyonis Val. Fl. 4, 45
zusammengehört, vergl. Lachmann zu Lucr. 3, 383. Zweifelhaft
ist, ob Asin. PoUio bei Cic. Epist. ad Fam. 10, 32, 1 Calpem oder
Calpen hat. Die erstere Form, welche gleich dem Abi. Calpe
(vergl. unter 20), dem Genit. Calpis Sidon. Epist. 8, 12, 2 und
dem Nominativ Calpes Mela 2, 6, 8 (95) auf eine Nebenform
nach der dritten Declination hinweist, ist im cod. Med. über-
liefert, von Mendelssohn geschrieben und von J. H. Schmalz
(Über den Sprachgebrauch des Asinius Pollio S. 9) und von
F. Becher (Über den Sprachgebrauch des Caehus S. 9) empfohlen;
— 95 —
Calpeu dagegen haben Baiter, Wesenberg und C. F. W. Müller
in den Text gesetzt, letzterer bemerkt zu Cael. bei Cic. Bpist. ad
Farn. 8. 10. 1 (praef. p. 216, 9): Comniagenem (was Mendelssohn
mit Unrecht geschrieben hat) apud Ciceronem. ut opinor, non
magis fereudum quam infra p. 295, 26 (= Eo. 10, 'V2, 1) Calpem,
474, 29 (=^ Ep. 16, 9, 1) Cassiopem, Acad. II ex. epochem,
N. D. III 19. 48 Circem. Verr. IV 2 7. 61 Selenem. quae
orania tani sunt, ut hodie dicere solent, „handschriftlich ge-
sichert", quam quae maxime. Bei dieser zweifelhaften Frage
möchte ich mich für Calpen entscheiden, erstens, weil die
Schreiber der Handschriften aus Unkenntnis oft die Endung em
für en gesetzt haben, und zAveitens, weil erst später die Form
des Accus, auf em von Nomina auf e in Gebrauch gekommen
ist. Auch lässt sich nicht bestimmt sagen, ob es Solin. 53, 1
(ed. Mommsen p. 195, 16) Taprobanem oder Taprobanen
heissen muss, da Plin. N. H. 6, 22 24 (81), den Solin. vor
Augen hatte, Taprobanen schreibt, und Dicuil., der den Solin.
ausschreibt, Taprobanam hat. Die Handschriften E, N Q G A
haben Taprobanen, und nach dem Sprachgebrauche des Solin.
können beide Formen geschrieben werden, doch ist wohl Tapro-
banen hier vorzuziehen, da von den Nominativen auf e bei
Solin. folgende Accusative auf en sich finden: Romen 1, 3
(ed. Mommsen p. 3, 10): Archippen 2, 6 (p. 32, 7): Herophilen
.2, 18 (p. 36, 4); Circen 2, 28 (p. 39, 4); Didymen 6, 3 (p.
54, 18); Callirhoen 7, 18 (p. 58, 14); Thylen 22, 9 (p. 102,
2): Gauloen 29, 8 (p. 130, 5); Meroen 30, 4 (p. 130, 18)
und 30, 9 (p. 131, 15); Berenicen 54, 7 (p. 202, 14); Comma-
genen 45, 1 (p. 173, 11), auf em aber nur: Berenicem 27,
54 (p. 127, 6); Commagenem 37, 1 (p. 156, 20); Cyllenem
7, 12 (p. 57, 10). Aus späterer Zeit finden sich Formen auf em:
Aethiopem Myth. Lat. 1, 74 (p. 25, 29 ed. Bode); Agavem
daselbst 1, 204 (p. 64, 2); Amphitritem daselbst 1, 107 (p.
35, 6); Autonoem daselbst 1, 204 (p. 64, 2); Chelonem da-
daselbst 1, 101 (p. 33, 17) und 2, 67 (p. 98, 15); Clymenem
daselbst 1, 204 (p. 64, 33): Cochem Gros. 7, 24, 4: Comma-
genem Mart. Capell. 6 § 690; Cybelcm Hieronym. Epist. 43,
2: Daphnem Lampr. Alex. Sev. 54, 7: Vopisc. Aurel. 25, 1;
Vulg. 2. Machab. 4, 33; Deiphylem Myth. Lat. 1, 204 (p.
64, 12); Hermionem daselbst 1, 140 (p. 45, 14): 1, 204 (p.
— 96 —
03, 30; 04, l);Hesionein daselbst 2, 191) (p. 14U, 22);Ismenem
daselbst 1, 204 (p. 64, II) und 2, 230 (p. 151, 6); Xephelera
daselbst 1, 204 (p. 64, U); Plioenicem daselbst l, 148 (p.
47, 30); 1, 149 (p. 47, 40) und 2, 77 (p. 100, 35); Senielein
daselbst 1, 120 (p. 3«, 41); 1, 204 (p. 64, 2) und 2, 79
(p. 102, 2).
20. Der Abi. der Nomina auf es und e hat ge-
wöhnlich e. Prise. 7, 2, 8 S. 731 (II 2, 290, 11): Ablativus
primae dcclinationis in a productam disinit: „ab hoc poeta%
„ab hac Musa", „ab hoc et ab hac advena"'. Est autera
quando liunc quoque poetae e producta terminant in Graecis
nominibus, quae dativum Graecum in r^ finiunt. Virgihus in I
(v. 312): Uno graditur comitatus Achate, pro Achatei d. i. 'X/d-t}.
Ovidius in VIII Metamorphoseon (v. 310): Cumque Pheretiade
et Hyanteo lolao. luvenalis in I (Sat. 2,56): Penelope melius,
levius torquetis Arachne. Et hoc vel metaplasmus est dicendus,
qui fit more poetico mutata a longa in e productam, vel potius
dativus Graecus pro ablativo positus, qui quamvis apud Graecos
[ habeat post tj, tamen apud Latinos secundum eorum con-
suetudinem scripturam servavit, apud quos i scribi post vocalem
et non pronuntiari solet .... Illud miror, quod luvenalis „Calpe"
ablativum corripuit, cum sit simile hoc nomen „Penelope",
„Arachne", Calliope", quorum ablativus nunquam in e correptam
terminat. Lucanus in I (v. 550): Tethys maioribus undis He-
speriam Calpen summumque implevit Atlanta. luvenahs in V
(Sat. 14, 278): Nee Carpathium Gaetulaque tantum aequora
transsiliet, sed longe Calpe relicta audiet Herculeo stridentem
gurgite solem.
Zu den unter 15 und 17 gegebenen Beispielen von Abi.
auf e: sophiste und antisophiste, Olympionice, pancratiaste, co-
mete, pyrite, ophite, porphyiite, basanite, alabastrite, rhetorice,
musice, ethice,poetice,grammatice,pinacothece,oporothece,byblio-
thece, parabole, Andromache, Circe, Eriphyle, Euadne, Hesione,
Niobe, Libye, Crete, Autonoe, Euadne, kommen noch Gyge Ovid.
Fast, 4, 593; Phoenice Varro L. L. 5, 6, 31 und R. R. 2, 5, 5; Cic.
Phil. 11, 13, 35; Caes. bell. civ. 3, 3, 1; Liv. 35, 13,4; Messeue
Liv. 27, 33, 5; Melpomene, Calliope Serv. zu Verg. Ge.
1, 8; Thule daselbst 1, 30; Cyllene daselbst 1, 335. Eben-
daselbst sind zahlreiche Beispiele von Abi. auf a aufgeführt.
— 97 —
deren Nomin. zwischen es oder e und a schwankt, als danista,
dynasta, alipta, agonotheta, idololatra, Epirota, Abderita, Aeeta,
Philocteta, Heraclida, Apella, Laerta, Anchisa, Atrida, Aleida,
rhetorica, dialectica, Andromacha, Androraeda, Antigona, Antiopa,
Atalanta, Circa, Helena, Hermiona, Hesiona, flippolyta, Iliona,
Melanippa, Penelopa, Semela, so ist auch von dem Nomin.
Leucates Plin. N. H. 4, 1, 2 (ö); Claudian. bell. Goth. 18&
der Abi. Leucata Cic. Tusc. 4, 18, 41; Liv. 26, 26, 1; 44, 1, 4;
dagegen Leucate Liv. 36, 15 9. Der Abi. Calpe bei luven,
in der von Prise. citiert(n Stelle ist mit dem Accus. Calpem
(vergl. unter 19) zusammenzustellen. Ihm entspricht de nimboso
saltum Leucate minatur Sappho bei Auson. Id. 6, 24.
21. Der Genit. der Nomina auf as und es hat ae, alt ai
(vergl. unter 6); der der Nomina auf e hat es, und insofern
ein Nomin. auf a vorausgesetzt wird, ae. Dialecticae Cic.
Acad. 1, 8, 32; 2, 29, 95; 2, 46, 141 und Fin. 3, 12, 41; Quintil 1, 10,
37;3, 4, 10; musicae Suet. Nero 20; grammaticae Plin. N. H.
35, 17, 58 (199); Suet. Gramm. 1 und 3; Diom. 2 S. 421
(1426, 21) und 2 S. 422 (1426, 32). Dagegen grammatices
Quintil. 1, 4, 6; 1, 8, 12; 2, 1, 8; musices Quintil. 1, 10, 12;
1, 10, 15; 1, 10, 20; 1, 10, 27; 1, 10, 33; rhetorices Quintil.
2, 1, 9; 2, 4, 21; 2, 5, 1; 2, 17, 15; dialectices Quintil. 2,
17, 14; 2, 21, 13; ödes Mar. Victor. Art. gram. 1 S. 2501 (VI
58, 14). Cic. bildet Pasiphaae Divin. 1, 43, 96, da er doch
im Nomin. Pasiphae hat. Desgleichen Arsinoae Nat. Deor.
3, 22, 57. Auch Verg. und Horat. haben überall den Gen.
auf ae, auch von solchen Nomina, welchen sie selbst im Nomin.
e und im Accus, en geben. Andromachae Verg. Aen. 3, 487;
Circae Verg. Aen. 3, 386; Horat. Epist. 1, 2, 23; Helenae
Verg. Aen. 1, 650; Horat. Carm. 1, 3, 2 und Epod. 17, 42;
Penelopae Horat. Epist. 1, 2, 28. Ferner von solchen, welche
bei anderen entweder durchgängig oder zuweilen den Xomin.
auf e und den Acc. auf en ausgehen lassen, Cyllenae Verg.
Aen. 8, 139; Hesionae Verg. Aen. 8, 157; Ledae Verg. Aen.
1, 652; Horat. Carm. 1, 12, 25; Libyae Verg. Aen. 6, 694;
Andromedae Horat. Carm 3, 29, 17; Semelae Horat. Carm.
1, 19, 2; Hagnae Horat. Serm. 1, 3, 40, dazu Hagne als Nomin.
Inschr. Grut. S. 754, 13; dasselbe als Dat. S. 620, 4 und 955,
13, Hagnae als Dat. S. 957, 8. Aber Ciris 73 und 486 Am-
Neue-Wsgeu'-^r, Formenli hro. I, 3. Aufl. 7
— 98 —
phititris. Catull. hat Cybebes Carra. 63, 9: 63, 20; 63, 35
und Cybcles 63, 12; 63, 68; Arsinoes Carm. 66, 54, docli
Helenae 68, 87. Bei Prop. ist Antigonae 2, 8, 21; An-
dromachae 3 (2) 22, 31; Andromedae 4 (3) 22, 29; An-
tiopae 1, 4, 5; Circae 4 (3) 12, 27; Corinnae 2, 3, 21;
Helenae 4 (3), 8, 32; Hermionae 1, 4, 6; Ledae 1, 13, 30:
Medeae 5 (4), 5, 41; Niobae 4 (3), 10, 8; Pagasae 1, 20, 17:
Persephonae 3 (2), 28, 48; aber Danaes 3 (2), 20, 10 und
3 (2), 20, 12; Helles 4 (3), 22, 5; Lampeties 4 (3) 12, 29:
Penelopes 4 (3), 12, 38; Tisiphones 4 (3), 5, 40. Derselbe
hat Erinnes 2, 3, 22 von Erinna, welches auch im Griech.
ein kurzes a hat; vergl. P. Heymann, In Propertium quaest.
grammaticao et orthographicae p. 10. Bei dem Nachahmer
des Tibull. 3, 4, 45 ist Semeies. Bei Liv. Pallenes 31, 45, 15
und Thebes 37, 19, 7, aber Helenae 1, 1, 1. Bei Val. Max.
Mandanes 1, 7 ext. 5; Stratonices 5, 7 ext. 1; Berenices
8, 15 ext. 4; Laodices 9, 9 ext. 1; Thebes 9, 13 ext. 3 und
Aristomaches 9, 3 ext. 4. Bei Quintil. Helenae 3, 8, 9
(im Goth. Helenes) und 8, 4, 21; Andromachae 6, 2, 22.
Bei Apul. Met. 10, 19 S. 714 Pasiphaae. Bei Tertull. Man-
danae, Hermionae und Pasiphaae de anima 46, Omphales
ad nat. 1, 13. Bei Arnob. Circae 4, 14 (in Her Hdschr. Circe);
Calliopae5,26 (inderHdschr.Calliope); Leucophrynae 6, 6 (in
der Handschr. Leucofryne). Bei Solin. Niobae 40, 14, (ed.
Mommsen p. 168, 17). Euterpae Anth. Lat. ed. Eiese 88 (ed.
Baehrens 4, 276), 2 und Terpsichorae daselbst v. 5; Erigonae
Serv. zu Verg. Ge. 1, 218, unsicher ist Rhodopae daselbst
4, 523.
Herrschend wird der Genet. auf es bei den Dichtern
von Ovid. an. Aganippes luven. 7, 6. Alcimedes Val.
Flacc. 1. 317. Amymones Stat. Theb. 4, 735. Andromaches
Ovid. Amor. 1, 8, 35 und Remed. amor 383 (Andromachae
Enn. trag. 65 bei Varro L. L. 7, 62; Verg. Aen. 3, 487; Prop. 2,
22, 31; Auson. de historiis 13 [ed. Peiper p. 163]). Antiopes
Mart. 1, 92, 6 (Antiopae Prop. 1, 4, 5; lustin. 2, 4, 23). Ata-
lantes Ovid. Amor. 3, 2, 29; A. A. 3, 775. Autonoes Ovid.
Ibis 473 und luven. 6, 72. Beronices luven. 6, 155. Chalciopes
Val. Flacc. 7, 156. Chelones Myih. Lat. 2, 67 (p. 98, 14
ed. Bode); 1, 101 (p. 33. 17 steht Ghelonis, was aber in Che-
— 99 —
lones zu ändern ist: Chiones Mart. 1, 92, 6; 3, 30, 4. Circes
Ovid. Met. 4, 205: 14, 10; 14, 69; 14, 71; 14, 247; 14, 294 und
Fast. 4, 70; Stat. Silv. l, 3, 85;. luven. 15,21 (Circae Verg.
Aen. 3, 38r.; Horat. Epist. 1, 2, 23; Prop. 4 (3), 12, 27; Arnob.
4, 14; Apul. de deo Socrat. 24; Fest. 269,32). Cybeles Stat.
Silv. 2, 2, 88; Mart. 1, 70, 10; 3, 81, 6; 3, 91, 2; 7, 73, 3; 8,
55, 14; 9, 12, 6: 13, 25, 1: 13, 64, 2; luven. 2, 111; 14, 263
(Cybelae Verg. Aen. 3, 111; Minuc. Fei. 22, 4). Cyllenes Ovid.
Fast. 5. 87 (Cyllenae Verg. Aen. 8, 139; Avien. Descr. orb.
491). Danaes Ovid. Trist. 2, 401. Daphnes Ovid. Met. 1, 490.
Dindyraenes Mart. 8, 81, 1. Diones Val. Fl. 7, 187; Stat.
Silv. 2, 7, 2. Dirces Stat. Silv 1, 4, 21; Theb. 4, 8. Dodones
Lucan. 8, 441. Ephyres Stat. Silv. 2, 2, 34; Theb. 2, 379. Eri-
gones Colum. 10, 400; Mart. 11, 69, 4 (Erigonae Auson.
Epit. 31, 6 ed. Peiper p. 82: Serv. zu Verg. Ge. 1, 218; Myth.
Lat. 1, 19). Eriphyles Ovid. A. A. 3, 13; (Eriphylae luven.
6. 655). Europes Sil. 1, 200; Mart. 2, 14, 15 (im Put. und in
den Voss. ABC Europae): Prise. Perieg. 78, 259. Euryales
Val. Flacc. 6, 370. Euryuomes Ovid. Met. 4, 219. Harmonies
Stat. Theb. 2, 267. Hecates Ovid. Her. 12, 168; Met. 7, 241
•und Fast. 1, 141; Val. Flacc. 5, 335; 6, 113; 7, 182: 7, 521
(Hecatae Tibull. 1. 2, 52). Helenes Ovid. A. A. 3, 11: Auson.
Epit. her. I 3, ed. Peiper 73 (Helenae Catull. 68, 87; Prop.
4 (3), S, 32: Liv. 1. 1, 1: Auson. Edyll. 11, 10 ed. Peiper p.
200; Cenlo Nuptial. v. 42 ed. Peiper p. 211; Perioch. Iliad. ed.
Poiper p. 378, 26; Perioch. lUad. 3 ed. Peiper p. 380, 6).
Helles Ovid. Met. 11, 195; Val. Flacc. 1, 167; 1,425: 1,537;
3. 7: Mart. 9, 71, 7. Herses Ovid. Met. 2, 809. Hesiones
Lucan. 9, 970 (Hesionae Verg. Aen. 8, 157; Epit. Iliad. 628).
Hypsipyles Ovid. Her. 6, 132 und Met. 13, 399. loles Ovid.
Her. 9, 133. Ithaces Prise. Perieg. 521. Lethes Ovid. Met. 11,
603; Trist. 4, 1, 47 und Epist. ex Pont. 2, 4, 23; Sil. 1, 236;
Stat. Silv. 5, 1, 161 und Theb. 6, 499; Mart. 7, 47, 4; 10, 2, 7.
Libyes Lucan. 1, 206; 1, 255; 9, 370; 9, 377; 9, 624; 10, 79;
Val. Flacc. 7, 607; Sil. 1, 23; 1, 189; Mart. 5, 74, 2 (Libyae
Lucan. 1, 368; 5, 39; 9, 598; 5, 617: Sil. 2, 50; 2, 310; 3, 173;
4, 425). Lipares Val. Flacc. 2, 96. Melanippes luven. 8,
229. Mycenes Val. Flacc. 5, 645; Stat. Theb. 4, 56 (in den
Hdschr. Mycenis). Nemees Val. Flacc. 2, 495; Slat. Silv. 1,
— 100 —
;], G; 3, 1, 30; 4, 6, 4i; 5, 3, 52 und Theb. 4, 688; 5, 581;
Mart. 5, 65, 2; 9, 71, 7; spect. 6, 3. Nymphes Ovid. Met.
4, 347. Panopes Ovid. Met. 3, 19; Val. Flacc. 2, 589. Pasi-
phaesOvid. Remed. amor. 453 (Pasiphaae Cic. Divin. 1, 43, 96;
TertuU. de anira. 46; Hygin. Fab. 136; Apul. Met. 10, 19 S.
714; Antli. Lat. ed. Riese 253, 182 -= ed. Baehrens 4 p. 420).
Pencloi)es Ovid. Amor. 2, 18, ,21 und Met. 8, 315; Priap.
67, 1 (Penelopae Horat. Epist. 1, 2, 28; Ovid. Met. 13, 511).
Percotes Val. Flacc. 2, 622. Peuces Val. Flacc. 8, 376.
Phoebes Ovid. Met. 1, 476; 2, 415; 8, 11; 12, 36 und Fast.
5, 306; Val. Flacc. 4, 361; 7, 366. Pleionos Ovid. Met. 2,
743; Val. Flacc. 1, 738; 2, 67; Prognes oder Procnes Ovid.
Met. 6, 468 und Mart. 11, 18, 19. Pyrenes Sil. 1, 190; 1,
353; 1, 548; 1, 643; 16, 247. Rhüdopes Val. Fl. 1, 728;
Stat. Silv. 4, 6, 9; luven. 9, 4. Semeies Ovid. Met. 3, 274;
3, 278 (Semelae Fast. 6, 503). Sinopes Val. Flacc. 5, 108
(Sinopae Cic. leg. agr, 2, 53; Horat. Carm. 1, 19, 2). Syenes
Stat. Silv. 2, 2, 86; Mart. 5, 13, 7. Tegees Stat. Theb. 7, 5;
9, 846. Terpsichores Sidon. Carm. 9, 338. Thebes Val.
Flacc. 6, 118; Stat. Theb. 4, 610; 5, 681; 9, 255; 9, 294. Thraces
Anth. Lat. ed. Riese 593 (ed. Baehrens 4, S. 137), 2. Thules
Stat. Silv. 4, 4, 62. Thymeles luven. 8, 197. Aloes hat
sowohl Geis. 5, 22, 2; 5, 22, 3; 6, 6, 5; 6, 6, 6; 6, 6, 8; 6, 6, 24,
wie luven. 6, 181.
In Inschr. ist die nämliche Bildung üblich. Moni m es
C. I. L. 1, 623; Agathes Hedistes 3, 3529; 3, 6208; Theodotes
Meroes Lydes Lales Messilles Thisbes Allages Phoebes
Ariadnes Trophimes Tyches 5, 1306; 1328; 1388; 1414;
1438; 1947; 2554; 3441; 3782; 4740; 4985; Rodines Terp-
sichores Cypares I. Neap. 3101; 4975; 6476; 7108 u. s. w.
Der Dat. von Anchises war nach Charis. 1, 10 S. 9 (I
20, 14) und Diom. 1 S. 280 (I 304, 10) huic Anchise
vergl. Exe. ex Charis. Art. gramm. S. 84 (I 538, 17), und nach
Mart. Cap. 3 § 291 lauten die Nomina auf e wie Agave,
Autonoe, im Nomin., Dat., Voc. und Abi. gleich. In unseren
Ausgaben ist im Dat. der Nomina auf es und auf e vielmehr
ae herrschend, wie in Anchisae Verg. Aen. 1, 617; 5, 537;
9, 647; Penelopae Ovid. Epist. ex Pont. 4, 16, 13; geometrae
Quintii. 1, 12, 6; 1, 12, 18. Doch finden sich in Handschriften
— 101 —
und besonders auf Inschriften Dative auf e, so wird Terent.
Eun. 3, 5, 37 (585) Danae und 5, 7, 3 (1027) Omphale; Cic.
Nat. Deor. 2, 43, 110 Heiice; Prop. 3 (2), 28, 27 Semele; Liv.
38, 30, 1 Same im Mog.; Mart. 11, 7, 5 Penelope im Pal. P
und in mehreren alten Ausg.; Apul. Dogm. Plat. 1, 1 S. 180
Perictione; Tertull. Apol. 12 Cybele; Augustin. Civ. Dei. 2, 7
und Confess. 1, 16, 26 Danae als Dat. gelesen, in den Aus-
gaben aber die Formen auf ae geschrieben; ferner I. Neap.
4060 Logiste; C. I. L. 1, 1104 Nice, vergl. Sittl, Die lokalen
Verschiedenheiten der lat. Sprache S. 9; 2, 2644; 2, 2652; 2,
3642; 2, 3771; 2, 3772; 2, 3774; 2, 4146; 2, 4339; 2, 4401
Myrsine, Rhodine, Melete, Acte, Nice, Heiice, Irene;
5, 75; 5, 130; 5, 163; 5, 170; 5, 182: 5, 204; 5, 208; 5, 225;
5, 232; 5, 455; 5, 605; 5, 615; 5, 647; 5, 982; 5, 1032; 5, 1143;
5, 1148; 5, 1166; 5, 1217; 5, 1238; 5, 1270; 5, 1410; 5, 1460;
5, 1465; 5, 1788; 5, 1916; 5, 2123; 5, 2180; 5, 2421; 5, 2521;
5, 2614; 5, 2631; 5, 2903; 5, 2937; 5, 2994; 5, 3022; 5, 3047;
5, 3187; 5, 3384; 5, 3398; 5, 3435; 5, 3438; 5, 3439; 5, 3529;
5, 3531; 5, 3688; 5, 3721; 5, 3738; 5, 3758; 5, 3777; 5, 3780;
5, 3813; 5, 3837; 5, 3847; 5, 3938; 5, 4043; 5, 4096; 5, 4106;
5, 4124; 5, 4138; 5, 4405; 5, 4422; 5, 4451; 5, 4467; 5, 4480;
5. 4528; 5, 4577; 5, 4589; 5, 4627; 5, 4651; 5, 4675; 5, 4681;
5, 4707; 5, 4712; 5, 4758; 5, 4770; 5, 4863 Phoebe, Leucippe,
Auge, Hectice, Ephyre, Gra(p)te, Rhodope, Hedynoe,
Ohreste, Trophime, Danae, Callityche, Petale, Agele,
Epigone, Cypare, Tyche, Herraione, Agre, Cale, Dice,
Daphne, Rhoe, (Gla)phyro, Graphice, Methe, Phoebe,
Politice, Zoe, Petale, Psyche, Gamice, Charite, Syntyche,
Acme, Merope, Erotice, Epinice, Galene, Musice,
Macrine, Helene, Irene, Oalliste, lulianc, Myrsine,
Icone, Hecale, Zosime, Hedone, Macriane, Callirhoe,
Calybe, Chresime, Sebaste, Piste, Agapomene, Agate-
tyche, Agathe, Threpte, Philumene; I. Neap. 111; 176;
211; 666; 689; 965; 1340; 1366; 1533; 1540; 1541; 1678; 2933
Chione, Callityche, Tyche, Procne, Agre, Cidippe, Hecatc,
Rhodine, Asiatice, Calliste, Lalage, Nice; und dieselbe Form
ist in vielen anderen Inschriften. An statt des e ist einige male
ei: CLL. 2,2297 Nicei; I. Neap. 2943 Halei; 6005Tychei;
Henz. 5137 Hedon6i. Auch ein Dativ auf i CLL. 5, 201 Zosimi.
— 102 —
Der Gcnit. Tlur. behält zuweilen die Griecli. En-
dung on bei. Pün. N. H. fi, 20, 23 (72) Calingon, aber
daselbst 0, 18, 22 (65) Calingarum; Plin. N. H. <;, 29, 34, (172)'
Aduliton, aber daselbst 6, 29, 34 (174) Adulitarum; Gurt.
9, 10, 5 Aboriton, was Vogel schreibt, in den codd. Bong., im
Flor., Leid, und Voss. 1 (in alten Ausg. Arabitarum), Hedicke
hat die Correctur von Foss Arabiton aufgenommen; Insclir.
Or. 2252 Antinoiton et Eunostidon.
22. In der Volkssprache scheinen weibliche Namen
auf e den Genit. auf enis, den Dat. auf eni gebildet zu
haben, welche Formen in den Inscbr. häufig sind. G. I. L. 2,
3976 Staphyleni(s); 3, 3289 Augenis; I. Neap. 3863; 4279;
4398; 4683; 5890; 6699; 6934 Muschenis, Daphnenis, Nicenis,
Euticenis, Elatenis, Euterpenis, Chrestenis: Inscr. de
Lyon S. 179 Nr. 2 und S. 519 Nr. 86 Tychenis, Ehodopenis;
Or. 2680; 2746; 4717 Helycenis, Tycenes, Hedistenis,
Phoebenis; C. L L. 2, 419; 2, 2449; 2, 2587: 2, 2748: 2, 2996;
2, 3085; 2, 3759; 2, 3978; 2, 3990; 2, 4029; 2, 4299 Troflmen(i),
Aecileni, Lydeni, Proteni, [A]eroticeni. Chresteni, Gly-
ceni, (Spa)taleni, Ghariteni, Onesimeni (verderbt in One-
simnie), Faoniceni; 3, 333; 3, 1651: 3, 1752; 3, 2263; 3, 2376;
3, 2386; 3, 2452; 3, 2503; 3, 3548; 3, 4980 Sopheni, Agatheni,
Eglogeni, Gallisteni, Stratoniceni, Ghariteni, Calliopeni^
Niceni, (P)artenopeni; 5,222; 5, 257; 5,258; 5,355: 5, 630; 5, 890;
5, 1013; 5, 1102; 5, 1387; 5, 1394; 5,1440; 5, 2175; 5, 2399; 5,2639:
5, 3011 Gallliopeni, Trofimen(i), Onesimeni, Cybelen(i),
Severianeni, Hedoneni, Didymen(i), Ghresteni, Tycheni,
Caleni, Haleni, Myrineni, Hebeni, Marcianeni; I. Neap.
270; 354; 838; 1226; 1372; 1609; 1628; 1636: 1671; 1792; 2947;
2981; 3107; 3243; 3336; 3775; 3827; 3955: 4068; 4171; 4793;
5278; 5314; 5404; 5416; 5463; 5511; 5515; 5530; 5736; 5798;
5878; 5890; 5962; 6515; 6946; 6999; 7004; 7097; 7112 Tucheni.
Tycheni, Agileni, (Ageleni). Galeni, [AJelateni, Tigreni,
Synticheni, Thisbeni, lunianeni Mummianeni, Calybeni,
Parthenopeni, Chresteni, Didymeni, Nemeni, Niceni,
Daphneni, Zosimeni, Sopheni (Sofeni), Niobeni, Calli-
tycheni, Prosiceni, Laudiceni, Apateni, Scopeni, Atti-
geni (Atticeni), Aphroditeni, Megisteni, Asteropeni,
Danaeni, Eglogeni, Beroniceni, Euterpeni, Trepteni,
— 103 —
Thymeleni: Inscr. de Lyon S. 510 Nr. 49 Synticeni; Inscr.
de l'Alg. 1275 Tuceni (Tycheni); Or. 2680; 287«; 4152; 4231;
4384; 4500; 4630; 4636; 4675 Sophroneni, Cypareni, Augeni,
Niceni, Gamigeni[s] (Gamiceni), Chariteni, Caleni, Ty-
cheni, Lalageni, Melitineni: Henz. 6147; 6291 Florianen!,
Niceni. Selten ist die entsprechende Bildung im Accus.,
doch C. I. L. 1, 819 Danaene; unsicher aber I. Neap. 7200
Floreuem, da ein Nomin. Fore unbekannt, dagegen bei Grut.
551, 3 Florenae Felicitati ist. Von mama oder mamma ist
I. Neap. 3373 mamani gebildet.
Für eni wird einigemaie aeni, öfter ini gelesen.
I. Neap. 6921 Agathaeni, und bei Schuchardt Vokal, d. Vulg.
Lat. 3 S. 112 Augaeni und Tryphaeni; C. I. L. 2, 3929
Practicini; 3, 1922; 3, 2389; 3, 2434; 3, 2515; 3, 2600 Zosimini
(Sosemini). Melitinini, Zoini. Tychini; 5, 1134; 5, 1176; 5,
12U5; 5, 1271: 5, 1362; 5, 2211; 5, 2215; 5, 2907; 5, 3064; 5, 4104
Callistini, Plectini, Ornini, Phoebini, Tychini, Teletini,
Charitini, Euchini, Philetini Nymphini; I. Neap. 921;
1809; 3131; 4501; 4816; 5739 Chrestini, Irenini, Gla-
phirini, Augini, Nicini, Doticini; so auch inis im Genit.
C. I. L. 3, 2583 Plocinis. Vergl. Index zu Grut. Thes. inscr.
S. 90. 91; Ritschi Proöm. des Bresl. Lect. Catal. Sommer 1838
S. 8 (Opusc. IV 10); O. Jahn. Spec. epigr. in menior. 0. Keller-
manni S. 72 und 0. Sievers Quaestiones onomatologicae (in
Ritschrs acta soc. philol. Lips. 2 S. 55 bis 104) Cap. 1 § 8.
Ueber den Gebrauch der Endungen enis und eni im Genit. und
Dat. männlicher Namen auf es und der Endungen inis und ini
in denselben Casus weiblicher Namen auf is ist unter 90
gehandelt.
WeiblicheNamen auf e haben inlnschr.zuweilen auch
einen Genit. auf etis und einen Dat. auf eti. I. Neap. 3198
Irenetis; Rossi Inscr. Chr. 126; 601; 761 Zosimetis, Aga-
peties (verschrieben für Agapetis), (Herm)ionetis; Or. 4331
Cyriacetis; Henz. 6359 Macarianetis; C. I. L. 5. 1666;
5, 1701; 5, 1973 Dizaneti, Cyriaceti (Quiriaceti), Zosimeti;
I. Neap. 2990: 6710; 6723: 6843: 6941: 7183 Marianeti,
Ireneti, Pompeianeti, Hedoneti, Flavianeti, Mercur(i)a-
neti; Rossi Inscr. Chr. 114; 143; 326; 384; ;^[ercurianeti,
Erotianeti, Hermioneti, Cyriaceti (Quiriaceti): Gr. 2742
— 104 —
Cyriaceti;HeDZ. R3o9 (Maca)rianoti.
So haben auch Namen auf a einen Dat. auf ati. Or.
4797 Isiati; Ritschi a. a. O. Sofiati. Vergl. Sievers a. a. 0.
Cap. 1 § 2.
Ebenso können Männernamen der ersten Declin. auf as
nach der dritten DecUn. mit dem Genit. auf atis flectiert werden.
Niciati und Niciate C. I. L. 3, 2047; 5817; Or. 4602; 4656
und Grut. S. 702, 4; Hylatis C. I. L. 5, 1116 und Or. 2584:
2763; Protati C. I. L. 3, 2576; Thomate 5, 1604; Damati
5, 1636: Onesati Or. 2939. Vergl. Sievers Cap. 1 § 4.
Z\A/öite Declination.
23. Die Wortstänime der zweiten Declin. enden auf o,
daher der Nomin. Sing, (vergl. unter 2) in den Masc. und
Fem. ursprünglich auf os, in den Neutra auf cm ausging,
wofür jedoch frühzeitig us und um in Gebrauch kam. Das
Sanscrit hat in den entsprechenden Nomina as und am, das
Osk. US oder os und um oder om, das Umbr. in älterer Zeit
US und um, später os und om, das Griech. o; und ov. Im Latein,
begegnen os und om, das letztere auch im Accus, der Masc,
mehrmals in den ältesten Denkmälern. Piacolom für piaculum
bemerkt Mar. Victor. 1 S. 2458, vergl. Corssen, Aussprache
und Vokalismos I p. 267. Appios C. I. L. 1, 40; Novios
Plautios C. I. L. 1, 54; Mirqurios C. I. L. 1, 59; C. Placen-
tios C. I. L. 1, 62; tribunos C. I. L. 1, 63; 1, 64; Metilios
C. I. L. 1, 73; C. Avilios C. I. L. 1, 85; Casios C. I. L.
1, 91; Tapios C. I. L. 1, 150; vicos C. I. L. 1, 183; M.
Mindios und P. Condetios C. I. L. 1, 187; Specios C. L L.
1 191; Archelaos C. I. L. 1, 578 (ebendaselbst nicht nur
Luuceius, Livius und Hortensius, sondern auch Artemidorus);
Alfenos C. I. L. 1, 831; Garos C. I. L. 1, 1476; Micos
und Mircurios C. I. L. 1, 1500; praifectos Ephem. epigr.
2 S. 208 Nr. 299. So ist auch auf der Basis der col. rostr.
primos C. I. L. 1, 195 Z. 6. Ferner Bull. d. Inst. Rom. 1866
p. 242 n. 2 Calenos; in einer Inschr. von Greta Q. Volteios
Menodoros C. I. L. 3, 5; in Inschr. von Theben in Aegypten
M. Voturios Romanos und M. Voturios 3, 68; 3, 69 mit
beigefügtem Mapxoj (üjoT>jpio; Pwaa^o; und (üujoT'jpw; PwjjLCHo;; in einer
— 105 —
Inschr. aus Mösien OrhestosS, 1656; in Inschr. aus Pannonien
Licaios 3, 3224 (sonst ist in dieser Inschr. der Name Liccaus);
laips (wahrscheinlich der letzte Teil eines Namens) 3, 3311;
in einer Inschr. von Herculaneum Stratonicos 4, 2513 mit neben-
stehendem Sxpa-ovtxo;: in einer Inschr. aus der Umgegend von Barium
in Apulien Symphoros und Trallianos I. Neap. 613 (C. I. L.
9, 285). und in einer Inschr. aus der Zeit des K. Claudius
Philodespotos I. Neap. 633; ferner Daphnbs C. I. L. 5,
5596; Loninos C. I. L. 6, 150; Dexios C. I. L. 6, 165;
Cotinos Milesios C. I. L. 6, 4936; Hagnos C. I. L. 6, 8792;
Helcos C. I. L. 6, 8929; Eutychos C. I. L. 6, 12375; physicos.
Varro R. R. 1, 140, 1 im cod. Polit.; Peloponncsos Varro
R. R. 2, 5, 4, beidemal von Keil so in den Text gesetzt; auf
om: Volcanom auf einer Münze C. I. L. 1, 20 (zwischen 263
und 218 v. dir); Luciom C. I. L. 1, 32; pocolom C. I. L.
1, 43; 1, 44; 1, 46; 1, 47; 1, 48; 1, 49; 1, 50 (vor 218 v. Chr.);
Alixentrom C. I. L. 1, 59; sacrom C. I. L. 1, 62: 1, 185;
1, 186; 1, 1503: donom C. I. L. 1, 166; 1, 191; poublicom
C. I. L. 1, 185; 1, 186; locom C I. L. 1, 186; Epiom C. L L.
1, 193; (argen)tom C. I. L. 1, 195; captom C. I. L. 1, 195;
floviom 0. L L. 1, 199, Z. 23 (117 v. Chr.); an allen übrigen
Stellen dieser Inschr. Z. 6; 7; 9; 13; 19; 21; 22 flovium; (m)oni-
mentom C. I. L. 1, 1105: in einer Inschriftvon Pompeji meom
C. I. L. 4, 3061.
Aber nicht zu rechtfertigen ist die Schreibung tribunos
Cic, pro Sulla 10, 31 im Lemma des Schol. Bob.; populos Cic.
in Pison. 21, 49 im Erf.: Romanos Liv. 1, 15, 2; 2, 27, 1; 2,
65, 1 im Par., und 2, 39, 1; 4, 32, 12 in demselben m. pr.;
2, 45, 11 im Med. m. sec, Harl. 1, Leid. 2 und in beiden
Voss.; populos Liv. 2, 27, 6 im Par. m. pr., Harl. 1 und Leid.
1; Valeries Liv. 2, 62 1 und Vulscos Liv. 4, 37, 11 im Par.: locos
Liv, 2, 31, 3; Nautios Liv. 2, 53, 5 und tribunos Liv. 2, 56,
14: 4, 32, 4 in demselben m. pr.: populos I. Neap. 4620 (Henz.
5171).
Jedoch nach v u und qu wurde os und om niclit allein
in früheren Jnln'huiulertcn, sondern bis gegen das Knde des
ersten Jalirh. der christlichen Zeitrechnung angewandt, und
einzelne Formen dieser Art, wie besonders das auf Grabdenk-
mälern häufige V i V 0 s , reichen in noch spätere Zeiten hinab.
— 106 —
Quintil. 1, 7, 26; Nostri praeceptores servum cervumque u
et 0 litteris scripsenint, quia subiecta sibi vocalis in unum
sonum coalescere et confundi nequiret, nunc u gemina scri-
biintur ea ratione, quam reddidi: neutro sane modo vox, quam
sentinms, efficitur. Mar. Victor. 1 S. 2461 (VI 14, 28): Scri-
bam voces, quas alii numero singulari et plurali indifferenter
per u et 0 scripserunt, ut avos corvos novos et cetera. Vos
nominativo singulari (scribite) per duo u, quorum vice conso-
nantis fungitur alterum, alterum accipitur pro vocali; nam per
u et 0 scriptae significant pluralem numerum et casum accusa-
tivum, ut avos flavos corvos et horum similia. Vel. Longus de
orthog. S. 2222 (VII 58, 4): A plerisque superiorum „priraitivus"
et „adoptivus" et „nominativus" per v et o scripta sunt, scilicet
quia sciebant vocales inter se ita confundi non posse, ut unam
syllabam [nonjfaciant, apparetque eos hoc genus hominum aliter
scripsisse, aliter enuntiasse. Nam cum per o scriberent,
per u tarnen enuntiabant. Sed ratio illos praesumpta de-
cepit. . . Aeque ab eisdem „equus" [equum] per u et o Script us
est. Und Papirian. bei Cassiod. de orthog. S. 2292 (VII 161,
8): „Vulgus", „vultum" „parvum", „torvum" sunt qui putant
per duo u scribi non debere, quod similis vocalis vocali adiuncta
non solum non cohaereat, sed etiam syllabam augeat. ut est
„vacuus" „ingenuus^', „occiduus", „exiguus", ,.perspicuus", et in
verbis „metuunt", „tribuunt", „statuunt". Sed Velins Longus
per rationem praesumptam decipi eos putat, qui ..primitivns"
et „adoptivus" et ., nominativus'" et talia per u et o scribant.
Nam aliter scribere, aliter pronuntiare vecordis est.
Cum enim per o scribant, per u enuntiant. Wenn Vel.
Lorgus S. 2223 (VII .t9,3) noch hinzusetzt: et auribus
quidem sufficiebat ut „equus" per unum u scriberetur, ratio
tarnen duo exigit, so erfahren wir damit zugleich, sagt Seol-
mann, Die Aussprache des Latein S. 217, dass im Flusse der
Rede die beiden durch uu wiedergegebenen Laute leicht vor-
schmelzen, ebenso wie ii (obiicio) gern zu i ward. Nach der
älteren Art ist mortuos und mortuom geschrieben C. I. L.
1, 35; 1, 198 Z. 72; 1, 818 Z. 1; 7; 11; 4, 1852; aiquom und
aequora C. I. L. 1, 196 Z. 26; 1, 201 Z. 4; 1, 203 Z. 11;
iniquom C. L L. 1, 199 Z. 45; perpetuom C. LL. 1, 198 Z. 27; 1,
577 Col. 2 Z. 16; 1, 1246; Cenot. Pis. Taf. 2 Z. 56; L Neap.
— 107 —
6149; Inschr. von Narbo Martius aus des K. Augustus Zeit
Or. 2489 Col. 1 Z. 6 (daselbst Col. 1 Z. 11 und Col. 2 Z. 33
perpetuum); quadriduom uudtriduom lex colum. Genat.
(Epliem epigr. 3,2) 12, 9; 21; equos und equom C. I. L. 1,
198 Z. 28; 1, 1442; 3, 2931; 3, 2932 und I. Neap. 2096; rivos
und rivom C. I. L. I. 199 Z. 7; 10; Inschr. aus des K. Augustus
Zeit I. Neap. 4601 (Henz. 6428) Z. 18; 42 und 4602 (Henz.
6580); aus des K. Tiberius Zeit Or. 4034 Z. 15; 32; aus des
Titus und des Domitianus Zeit Or. 53; 1523; compascuos und
compascuom C. I. L. 1, 199 Z. 33; 1, 200 Z. 14; 25; arduora
C. I. L. 1, 1166 Z. 11 und Or. 4860 Z. 26: servos und servom
C. I. L. 1,573; 1, 1067; 1, 1233; Ephem. epigr. 1 S. 180 Nr. 288;
C. I. L. 4, 1899; Inschr. aus der Zeit des Tiberius und des
Nero C. I. L. 6, 8989; Or. 2837: aus der Zeit des Domitianus
C. I. L. 2, 1963 Col. 2 Z. 21; divos lulius Münzen bei Riccio
g. lul. 52; 58; 59; 62 und g. Vipsan. 2; 5; divom C. I. L.
1, 697; Rede des K. Claudius super civil. Gallis danda Taf.
2 Z. 33; Inschr. aus des Domitianus Zeit C. I. L. 2, 1963,
Col. 1 Z. 30 und Col. 2 Z. 1; 2; C. I. L. 2, 1964 Col. 3 Z.
14; 15; aevom C. I. L. 1, 1008 v. 2o; abavos C. I. L. 1,
1198; vivos und veivos C. L L. 1, 1229; 1, 1256; 1, 1267
(vergl. die add. S. 562); I. Neap. 1591; 5225 (vivous C. I. L.
1, 1418 Z. 15 und I. Neap. 7211); curvom C. I. L. 1, 1438;
salvos und salvom C. I. L. 1, 1479 (2 3495): 4, 1837 Z. 10;
Acta fratr. Arv. Claud. C Z. 25; a. 87 II Z. 6 und a. 90 Z.
39; acervos Cenot. Pis. Taf. 1 Z. 28; octavom Inschr. aus
der Zeit des K. Augustus Henz. 5360; cli vom aus derselben Zeit
C. I. L. 6, 1270; conditivom wahrscheinhch aus der nämlichen
Zeit C. I. L. 2, 3444; antiquom aus des Tiberius Zeit C. I. L-
2, 2633 Z. 6; novom Acta fr. Arv. a. 38 c Z. 12; 19: aedi-
tuom Acta fr. Arv, a. 91 II Z. 27; reliquom aus des Domiti-
anus Zeit C. I. L. 2, 1964 Col. 4 Z. 15; vacuom C. L L. 2,
1964 Col. 4. Z. 55; suos und suom C. I. L. 1, 198 Z. 3: 60;
1, 206 Z. 34; 1, 1007; Inschr. aus des Domitianus Zeit C. I.
L. 2, 1963 Col. 2 Z. 21; tuom Leichenrede aus des Augustus
Zeit C. I. L. 6, 1527 a Z. 37; Oinomavos C. I. L. 1, (U);
Ingenuos als Cognomen (;. 1. L. 1, 754; Flavos C. L L. 1.
1117; 1, 1118; Davos C. I. L. 1, 1131; Calvos C. I. L. 4,
3291 (Ephem. epigr. 1 S. 50 Nr. 151) und I. Neap. 2378:
— 108 —
Aequos aus Vespas. Zeit C. 1. L. G, •)32. Theils aus späterer,
theils aus nicht genauer zu bestimmender Zeit sind adsiduora
Neap. 7070 (Burmann Anthol. 4, 3;32, Meyer 1422); aequom
<C. I. L, 3, 355 B Z. 8; I. Neap. 4514 und Or. 4606; aevom
0. I. L. 5, 2289; I. Neap. 3528 und Henz. 7269; Ephem.
epigr. 4 S. 493 Nr. 14; avo3 C. I. L. 3, 3527; 6, 12763; 6,
14019 und Or, 4603; clavom 0. I. L. 6, 12649; lex metalli
Vipasc. (Ephem. epigr. 3, 3) 1, 34; 2, 26; Henz 6404; clivom
C. I. L. 10, 4660 (I. Neap. 3953) und Or. 11) Z. 7; 14; 15;
divom C. I. L 5, 6778; exiguom I. Neap. 6444 Z. 9; in-
genuos C. I. L. 6, 13877 und ingenuom I. Neap. 1446; novom
1. Neap. 5566; octavom I. Neap. 6141; parvom C. I. L. 2,
1235 und 4137 (hier parvo munus); iniquom C. I. L. 5, 6808;
6, 14831; perpetuom C. I. L. 5, 2935; 5, 4016; 5, 5633; 6,
3173; 6, 2344; 6, 10332; I. Neap. 5497; Or. 2287; 3326; 4748;
reliquom Henz. 7321 Z. 14; salvom Acta fr. Arv. M. Aurel.
C Z. 8; servos C. I. L. 2, 2936; 6, 6467; 6, 8826; 6, 12147;
6, 14415; Ephem. epigr. 5 S. 302 Nr. 357; I. Neap. 524 und
Or. 2913; 3232; conservos C. I. L. 5, 4175; 6, 12564; 6, 13531;
6, 13920 und Or. 4598; suom Inschr. von Narbo Martins Or.
4498 und suos C. I. L. 6, 6443; vivos C. I. L. 2, 2051; 2, 4321; 3,
329; 3, 408; 3, 415; 3, 665; 3, 682; 3, 1831; 3, 1833; 3, 1835;
-3, 1869; 3, 2133; 3, 2157; 3, 2512; 3, 2678; 3, 2878; 3, 2929;
3, 2948; 3, 2999; 3, 3081; 3, 3195 b: 3, 3283; 3, 3625; 3,
3875; 3, 4458; 3, 5232; 3, 5277; 3, 5812; 3, 5824; 3, 5825; 3, 5851;
3, 5956; 3, 6113; 3, 6115 a; Ephem. epigr. 2 S. 291 Nr. 341:
S. 351 Nr. 570 und S. 427 Nr. 895; C. I. L. 5, 70; 5, 138;
5, 417; 5, 908; 5, 1821; 5, 2022; 5, 2090; 5, 2176; 5, 2449;
5, 2576; 5, 2581; 5, 2897; 5, 2916; 5, 2924; 5, 2945; 5, 3034;
5, 2061; 5, 3077; 5, 3398; 5, 3624; 5, 3775; 5, 4437; 5, 4923;
5, 5154; 5, 5177; 5, 5200; 5, 6374; 5, 6425; 5, 6428; 5, 6436;
5, 6687; 5, 7357; 5, 7783; 5, 8152; 6, 2532; 6, 9020; 6, 9142;
6, 9678; 6,11307; 6, 12649; I. Neap. 675; 929; 1204; 3643;
3648; 3669; 4569; 4789; 4902; 5086; 5213; 5230; 5314;
5607; 5957; 6066, 6081; 7143; Inscr. de Lyon S. 163 Nr. 7;
S. 501 Nr. 3; S. 521 Nr. 99 und S. 528 Nr. 125; Inscr. de
l'Alg. 2190; Or. 295; 308; 1171; 2689; 3506; 3622; 3755; 3951;
4163; 4204; 4253; 4397; 4418 und Henz. 5117; Aestivos C.
I. L. 2, 2963; 5, 2421; Annaevos C. L L. 5, 8973; Betavos
— 109 —
(wahrscheinlich für Batavos) C. I. L. 3, 4368; Clavos C. I. L. 5,
5154; 6, 5300; Festivos I. Neap. 1522; Flavos C. I. L. 2, 2502;
2, 2924; 6, 14023; Genetivos 3, 3494; 5, 3381; Ingenuos 3.
158; 3, 4255; 5, 1008, 5, 7456; 5, 7577; Lascivos 0. I. L. 5, 577
und Or. 1962; Menelavos C. I. L. 2, 2135; Naevos 2, 2808;
Namraavos C. I. L. 3, 5901; Navos 0. 1. L. 6, 2641; Primitivos
C. I. L. 2, 491; 3, 1264; 3, 1976; 3, 2327; 3, 3893; 5, 1462; 6, 2340;
6, 13230; 6, 13410; 6, 13525; 6, 13985; I. Neap. 2529; 4095;
4906; Inscr. de l'Alg. 503; Or. 2659 und Henz. 6554; Votivos
I. Neap. 2558 Z. 9.
Dieselbe Schreibung vos, uos, quos und vom, uom,
quom herrscht in den besseren Hdschr. der älteren Schriftsteller.
Bei Plautus ist aequom Bacch. 3, 4, 29, (524); Men. 3, 2, 37
(502); 4, 2, 96 (659); 5, 9, 16 (1075); Merc. 2, 3, 117 (454);
5, 2, 57 (898); 5, 4, 11 (972); Mil. 2, 3, 15 (286); Mosteil. 3,
1, 152 (682); Stich. 1, 1, 5; 1, 1, 7; 1, 1, 40; 1, 1, 44; 1, 2,
42 (99); 1, 2, 55 (112); 1, 2, 56 (113); 1, 2, 74 (131); 2, 1, 21
(293); 3, 2, 38 (494); Trinum. 2, 2, 23 (304); 2, 2, 25 (306);
2, 4, 151 (552); 2, 4, 187 (588); 3, 2, 87 (713); 4, 2, 79 (924);
antiquom Persa 4, 3, 28 (507); avos und avom Men. Prol.
38; 40; 5, 1, 51(751); Persa 1, 2, 5 (57), wo avos, proavos,
abavos, atavos, tritavos in allen Büchern steht; Trin. 3, 2, 19
(645) in allen ausser dem Ambr.; clavom Men. 1, 1, 10 (86);
coquos und coquom Merc. 3, 3, 17 (578); 4, 2, 4 (695) in
allen Büchern; Pseud. 3, 2, 59 (848); 3, 2, 62 (851) im Ambr.;
equos Bacch. 4, 9, 12 (936) im vet. m. pr. und 4, 9, 20 (944)
im Ambr.; ervom Most. 1, 1, 65 (68) im vet.; novom Men.
4, 3, 8 (682); Mil. 3, 3, 31 (905); Persa 5, 2, 23 (804) im vet.; Pseud.
1, 5, 156 (569) im Ambr. und vet.; Trin. 3, 3, 63 (792) in den-
selben und im vet.; olivom Pseud. 1, 3, 67 (301) im vet.;
pravos Bacch. 3, 3, 9 (413); reliquom viersilbig Merc. 3, 2, 4
(547) im Ambr.; saevos Merc. 2, 3, 20 (355) im vet.; salvos
und salvom Bacch. 3, 3, 52 (456); Men. 2, 2, 12 (286); 5, 5,
12 (910); 5, 6, 30(988); 5, 7, 49 (1038); Merc. 1, 2, 28(139);
2, 3, 44 (378); 3, 4, 18 (603); Mil. 3, 3, 23 (897): Most. 2, 2,
18 (448); 3, 1, 106 (636); 3, 1, 107 (637); 3, 2, 29 (718); 3, 2,
118 (805); Pseud. 1, 3, 75 (309); 4, 2, 18(974); Trinum. 1, 2,
143 (180); 5, 2, 54 (1178); servos und servora Bacch. 1, 2,
54 (162); Men. 2, 1, 26 (251); 3, 3, 33 (557); 5, 7, 44(1033);
— 110 —
5, 8, 10 (1059): 5, 9, 12 (1071); 5, 9, 17 (1076); Most. 2. 2,
17 (447); 3, 1, 33 (560); 3, 2, 32 (721); 3, 2, 98 (785); 4, 2.
67 (983); 5, 2, 3 (1124); Persa 1, 1, 7; 2, 4, 20 (291); Pseud.
1. 2, 22 (155); 1, 5, 30 (445); 1, 5, 46 (461); 1, 5, 57 (472r.
1, 5, 78 (993); 2, 2, 16 (610); 2, 4, 37 (727j; 2, 4, 62 (752):
4, 6, 29 (1091); 4, 7, 73 (1169); 4, 8, 1 (1238); Stich. L 2.
1 (58); 1, 2, 2 (59); 1, 2, 96 (152); 2, 2, 47 (371); Trinum.
:2, 4, 33 (434); 2, 4, 34 (435); conservos Mil. 2, 2, 106 (261):
tuos Merc. 5, 4, 48 (1008) im vet.; vacivom Bacch. 1, 2, 46
(154) im vet.; vivos und vi vom Men. 2, 1, 20 (245); Most.
2, 2, 2 (432); 2, 2, 77 (509); Pseud. 1, 3, 75 (309); Stich. 4,
2, 55 (638). Bei Terent. aequos und aequora Eun. 3, 2, 25
<478); 5, 2, 31 (870); Heaut. 1, 1, 39 (91); 1, 1, 104 (156); 1,
2, 29 (203); 2, 1, 2 (214); 3, 1, 10(419): 4, 1, 29 (642); 5, 1.
76 (949); 5, 2, 24 (977); 5, 5, 11 (1055); Phorm. 1, 2, 64 (114);
1, 4, 25 (203); 2, 4, 11 (451); 3, 3, 6 (539); 4, 3, 46 (651); 4,
3, 68 (673); 5, 8, 34 (927); Hec. 2, 1, 29 (226); 4, 1, 12 (527):
4, 3, 14 (620); 5, 1, 11 (737); 5, 1, 33 (759); 5, 3, 42 (840):
-5, 4, 28 (868); Adelph. 1, 1, 39 (64); 2, 3, 2 (256); 3, 4, 8
(454); 3, 4, 60 (505); 4, 3, 10 (601); 4, 5, 41 (675); 5, 3, 51
(837); 5, 8, 10 (933); 5, 9, 3 (960): 5, 9, 11 (968); 5, 9, 19
(976); iniquos und iniquom Heaut. 5, 3, 9 (1011); Phorm. 2,
3, 64(411) und Hec. 3, 5, 35(485); 5, 1, 14(940): antiquom
Phorm. 1, 2, 17 (67) und Hec. 5, 4, 20 (860): clivos Ad. 4,
2, 36 (575); Davos und Davom Andr. 1, 1, 132 (159)
1, 1, 142 (169); 1, 2, 2 (173); 1, 2, 23 (194); 2, 1, 35 (335)
2, 6, 3 (434); 3, 3, 44 (576); 3, 3, 47 (579); 4, 1, 39 (663)
4, 3, 6, (721; 4, 4, 48 (787); 5, 1, 21 (840); 5, 5, 7 (96:3)
festivom Ad. 2, 3, 8 (262); 5, 9, 29 (986); ignavos Eun. 4,
3, 20 (662); ignavom Hec. 5, 4, 13 (853) im Bemb. (sonst
ingratum, was Dziatzko schreibt); nervom Phorm. 2, 11 (325):
4, 4, 15 (696); novos und novom Phorm. 2, 1, 15 (245): 2.
1, 20 (250); 5, 6, 8 (848); 5, 7, 7 (890); parvom Hec. 3, 1, 26
(306); pravom Heaut. 3, 1, 76 (485) und Ad. 5, 8, 21 (944)
protervos Heaut. 3, 3, 16 (575); saevos Ad, 5, 4, 12 (866)
salvos und salvom Andr. 5, 4, 3 (906); Eun. 5, 5, 6 (976)
Heaut. 1, 1, 98 (150); 2, 4, 27 (407); Phorm. 3, 3, 22 (555)
4, 3, 5 (610); Hec. 3, 2, 18 (353); 3, 4, 20 (434); 3, 5, 7 (457)
3, 5, 14 (464); Adelph. 1, 1, 55 (80); 3, 1, 11 (298); 3, 3, 57
— 111 —
(411); 5. 6, 2 (890); servos und servom Eun. 3, 2, 33 (486);
Heaut. ProL 37; 3, 2, 4 (515); Phorm. 2, 1. 62 (292); Hec. 3,
1, 52 (332); Adelph. 5, 5. 5 (886); 5, 6, 5 (893): vivom Heaut.
5, 5, 7 (1051) und Hec. 3, 5, 14(464): vocivom Heaut. 1, 1,
SS (90) mit übergeschriebenem a über dem ersten o im Bemb.
Bei Cato R. R. ist 146, 3 aequom, bei Varro clivos L. L. 5,
32, 158 an der ersten Stelle im Flor., Kopenli. und Par. a,
clivus daselbst an der zweiten Stelle in allen Büchern, und
clivum 6, 4, 32. In R. R. ist alvom 1, 31, 4 und 3, 16, 18;
avos 2, 4, 2 und 3, 2, 6, aber 2, 4, 1 und 2, 4, 2 avus; calvos
1, 37, 2.
Bei Cicero aequos und aequom pro Sest. 33, 71 im Par.
m. pr. und Phil. 7, 4, 12 im Vat. m. pr.; iniquom Phil. 12, 7,
18 im Vat. (sonst inimicum): antiquos und antiquom Tusc.
1, 16, 38 im Reg. m. pr. und Leg. 2, 15, 38 im Leid. A; assiduos
pro Rose. A. 18, 51 im Heimst, und cod. S. Vict.; avos und
avom pro Cael. 14, 34 im Par.; pro Scaar. 2, 32 im Ambr.
und Tur. Palimps., und Leg. 1, 2, 3 in den Leid. AB m. pr.
und im Heins.; ignavos Verr. 5, 42, 110 im Reg. m. pr.;
mortuos Verr. 5, 4, 142 im Reg. m. pr., und Leg. 2, 27, 67
im Leid. A ra. pr., Leid. B m. sec. und Heins.; naevos Nat.
Deor. 1, 28, 79 zweimal in den Leid. AB m. pr. und im Leid
C und Erl. (naevum 1, 29, 80); parvos und par vom Verr. 3,
92, 215 im Lag. 29, und de domo 23, 59 im Par. m. pr.; pro-
pinquos und propinquom Verr. 4, 18, 38; 4, 18 39 dreimal
im Reg. m. pr. und pro Caec. 5, 14 im Tur. Palimps. m. corr,
(m. pr. prohnquos); perpropinquos pro Cluent. 8,23 im Tur.
Palimps.; reliquom pro Sest. 13, 30 im Par.; s alvom Verr.
5, 58, 153 im Reg.; pro Cluent. 12, 33 im Tur. Palimps. und
pro Sest. 69, 147 im Par.; servos und servom pro Rose.
Amer. «, 22 im Lag. 24; Verr. 2, 77, 188 im Lag. 42; pro
Cluent. 16, 49 im Salzb. und 22, 61 im Lag. 12 (dieser hat in
der ersteren Stelle servo für servom), und Divin. 2, 17, 39 im
Leid. B m. pr.; vaquom (für vacuom) Phil. 7, 7, 19 im Vat.;
vivos und vivom Vorr. 5. 29, 75 und 5, 43, 113 im Reg. ni.
pr.; pro Caec. 16, 46 im Teg.; pro Mur. 25. 51 im Salzb. und
Oxf. C; pro Milon. 29, 79 im Teg. und Erf., und Leg. 2, 27,
67 im Leid. A m. pr. und Heins, (im Leid. B vivo für vivo.^).
Doch haben auch die Palimpsesten dieses Schriftstellers öfters
— 112 —
vus und vum, wie in avus und avum Cic. pro. Plane. 21, 51
bei dem Schol. Bob. S. 263; pro Scaur. 2, 46 und de rep. 1,
14, 21; 1, 17, 27; festivus in Clod. und Cur. 5, 1 bei dem
Schol. Bob. S. 335; novus und novum pro Tüll. 19; pro Flacc.
2, 5 bei dem Schol. Bob. S. 233, und de rep. 2, 7, 12; 2, 11,
21; 2, 12, 24; 2, 32, 56; salvus und salvum pro Flacc. 2. 5
bei dem Schol. Bob. S. 231, und de rep. 1, 34, 51; servus und
servum pro Tüll. 19; 20; 54; vivus pro Sest. 54, 116 bei dem
Schol. Bob. S. 304, und pro Plane. 42, 101 bei demselben S.
272 (hier ist auch mortuus). Vergl. Freund zu Cic. f. Milo
S. 14 und 15.
Bei Lucr. wird equos 1, 477 aus den Lugd. 1 und 2;
aevom 1, 549 aus dem Gott, bemerkt. Bei Verg. ist acervom
Ge. 1, 158 im Pal. m. pr.; avervo" 1, 185 in demselben;
aequo s Ge. 2, 225 im Med. m. pr. und 3, 546 im Gud. m.
pr.; aevom Ge. 4 154 im Pal. und im Gud. und Bern, b m.
pr.; Aen. 7, 776; 10, 53; 10, 235 im Pal. m. pr., und 9, 6U9
im Pal. und im Gud. m. pr.; aequ aevom Aen. 2, 561 im Pal.
und im Gud. und Bern, a m. pr.; longaevos Aen. 8, 498; 12,
420 und primaevos Aen. 9, 545 im Pal. m. pr.; alvos und
alvom Ge. 3, 427; 4, 94 und Aen. 2, 51 im Pal. (in der ersten
Stelle mit dem Schreibfehler aevom) und im Gud. m. pr.; Aen.
10, 211 im Pal. m. pr. und im Rom.; antiquom Aen. 9,
647 im Pal. und Med. m. pr.; arduos Aen. 10, 102 im
Bern. c. m. pr., dasselbe wird Aen. 3, 703 aus antiqui Pier.;
8, 683 und 11, 755 aus aliquot Pier, bemerkt, und ist nach
der Angabe von Pierius 5, 278 im Rom. und 9, 53 alicubi
gefunden; avos und avom Aen. 10, 76 im Pal. m. pr. und in
den sched. Veron., und 12, 348 im Pal. m. pr. und Rom.;
carduos Ge. 1, 152 in antiqui aliquot Pier., dafür cardos mit
übergeschriebenem v und mit Aenderung des o in v Ecl. 5, 39
im Pal.; cavom Aen. 10, 784 im Pal. m. pr. und im Med.
(im Rom. cavo); cervom Aen. 10, 725 und 12, 750 im Pal.
m. pr.; clavom Aen. 5, 177 im Pal. und Med.; 5, 852 im Pal.
m. pr. (im Med. m. pr. clavo); 10, 218 im Pal. m. pr.; curvos
Ecl. 3,42 im Pal. m. pr.; divom Aen. 12, 797 im Pal. m. pr.;
equos und equom Ge. 1, 13 im Pal. m. pr. und Gud.; 2, 145;
im Bern, b m. pr.; 3, 499 im Pal.; flavos Aen. 7, 31 im Pal.
m. pr. fulvos und fulvom Aen. 10, 134; 10, 562 im Pal. m.
— 113 —
pr., und 12, 247 im Pal. und im Gud. m. pr.; furtivom Aen.
7, 660 im Pal. m. pr.; ignavom Ge. 4, 168 im Pal. und im
Gud. m. pr.; laevom Aen. 3, 420 im Pal. und im Gud. m. pr.; 5,
170: 8, 236 und 10, 589 im Pal. m. pr.; 9, 631 im Pal. m. pr.
und Med.; Larisaevos Aen. 11, 404 im Pal. m. pr.; novos
und novom Aen. 3, 36.5 im Pal. und Gud. m. pr., und 12, 867
im Med. m. pr.; obliquom Ge. 1, 98 im Med. und Gud.;
parvos Ecl. 7, 29 im Med. und Bern, b m. pr.; Aen. 2, 710;
2, 723 und 5,569 im Pal.; 5, 563 im Rom.; rivos und rivom
Ecl. 8, 87 im Pal. m. pr. und Ge. 4, 19 im Med. m. pr. und
Pal.; saevos und saevom Ecl. 8, 47 im Pal.; Ge. 1, 279
und Aen. 2, 29; 7, 719; 9, 792; 11, 910; 12, 107; 12, 406 im
Pal. m. pr.; Aen. 1, 458 im Pal. und im Gud. m. pr., und
Aen. 11, 220 im Rom.; torvos Aen. 10, 170 im Pal. m. pr.
und Rom.; tuos Aen. 7, 3 im Bern, c m. pr.; vivos und
vivom Ge. 3, 442 im Pal. und im Gud. m. pr.; Aen. 6, 531
im Med., und 12, 235 im Pal. m. pr. und Rom. Bei Ho rat.
acervo (für acervos) Serm. 1, 1, 44 im Bern.; aequos Carm.
1, 12, 57 im Bern., und 3, 29, 33 im Par. - m. pr. und im
Lemma des Münchn. Schol.; Serm. 2, 3, 233 im Lemma des
Münchn. und des Wolfenb. Schol.; iniquom A. P. 67 im Münchn.
C.; aevom Serm. 1, 5, 101 in demselben, und dafür aevo Carm.
3, 11, 36 im Bern, und in anderen Büchern; arvom Carm.
3, 29, 7 im Lemma des Par. Schol.; Calvom Serm. 1, 10, 19
in den Par. cpW. und im Leid.; clavom Serm. 1, 5, 36; 1, 6, 25;
1, 6, 28 im Münchn. C; divos A. P. 114 im Bern, und Münchn.
C; equos und equom Carm. 4, 3, 4 im Par. A m. pr.; Epist.
1, 17, 20 im Lemma des Münchn. Schol.; A. P. 84 im Münchn.
C und 248 in demselben m. pr. und im Bern.; flavos und
flavom Carm. I, 2, 13 in den Par. <f<b und im Par. - m. pr.;
2, 3, 18 im Bern.; fulvos Carm. 4, 2, 60 im Par. A m. pr.
und im Bern ; laevos und laevom Carm. 3, 27, 15 im Bern,
m. pr.; Serm. 1, 2, 125 im Emmer. (im Bern, laevo); A. P.
301 im Avign. m. pr.; navos Epist. 1, 6, 20 im Leid. ni. pr.;
obliquom Carm. 3, 22, 7 in den Par. ct-i m. pr.; octavos
Serm. 2, 3, 296 im Lemma des Münchn. Schol; parvos und
parvom Carm. 4, 2, 31 im Par. - m. pr.; Serm. 1, 3, 45 im
Bern.; Epist. 1, 3, 21 und 2, 1, 257 im Par. :: m. pr., und
A. P. 206 im Bern, und Münchn. C; pravos Serm. 1, 4, 79
Neiie-\S'ageuer, Formenlehre. I, 3. Aufl. 8
— 114 —
im Valent. l und im Lomma des Wolfonb. Schol.; saevos Carm.
1, 16, 11 und 3, 1, 27 im Par. r. m. pr.; Serm. 2, 2, B8 boi
dem Münchn. Schol.; Epist. 2, 1, 148 im Par. r m. pr.
und im Lemma des Münchn. und des Wolfenb. Schol.,
und 2, 2, 21 dem Anschein nach im Par. r. m. pr.: servos
und servom Serra. 2, 3, 265 im Cloth., und Epist. 1, 10, 19
im Par. r. m. pr.; conservos Serm. 1, 8, 9 in einer Par. Hdschr.
des Arco, und 2, 7, 80 im Avign. m. pr.; vacuora Serm. 2,
5, 50 im Par. y m. pr. (im Montepess. ra. pr. vacuo). Bei
Livius acervos 23, 12, 1 im Put.; aequom 22, 12, 7; 22»
32, 6 und 23, 5, 9, und antiquos 22, 25, 10 in demselben,
equos und equom 1, 13, 5 im Par.; 22, 49, 3 und 23. 14, 2
im Put. und Colb.; 23, 15, 15 und 23, 47, 6 im Put; 23, 29, 5
in demselben m. pr.; novos und novom 22, 35, 7 im Med. m.
pr. und Put., und 23, 3, 5; 23, 3, 6 im Put., das zweitemal
m. pr.; obliquos 22, 46, 8 im Put.; parvom 23, 32, 8 in
demselben m. pr.; propinquom 23, 1, 8 und reliquom 22,
15, 1 im Put.; reliquom auch 22, 21, 1 und 23, 20, 6 im
Put. und Colb.; suos 3, 10, 3 im Par. m. pr.; vivom 22, 17,
2 im Put. Noch bei Mart. 12, 32, 10 ist im Put., Vat. und
in den Voss. A ß divom, bei Tacit. Hist. 1, 2 saevom;
2, 82 und 2, 92 donativom; Ann. 2, 71 der Nomin. propinquos
und bei M. Caesar an Fronto 5, 36 (51) aequom.
24. In der zweiten Declin. kann in der alten Schrift
nicht allein, wie in der ersten (vergl. 10), das m des Accus., sondern
auch das s und m des Nom. abgeworfen werden, vergl.
Corssen, Aussprache I 267: 286; Ritschi Opusc. 4 S. 456; 517.
In dem Elog. eines Scipio C. I. L. 1, 31 Cornelio; auf einem
Brustbilde der Medusa daselbst 1, 51 C. Ovio; auf den Denk-
mälern von Tusculum 1, 63; 1, 64; 1, 67; 1, 71; 1, 72 Fourio;
ebendaselbst 1, 65 Turphio; auf Denkmälern von Präneste
1, 73; 1, 74; 1, 81; 1, 86; 1, 100; 1, 103; 1, 106; 1, 111; 1,
115; 1, 116; 1, 117; 1, 120; 1, 121; 1, 124 bis 1, 127; 1,
134; 1, 138; 1, 143; 1, 146; 1, 150; 1, 158; 1, 159; 1, 161:
1, 162; 1, 165 Metilio, Amelio, Aptronio, Boufilio, Cori-
ario, Cupio, Fabrecio, Horenio, Lorelano, Magolnio und
Macolnio, Mutilio, Opio, Orcevio, Plautio, Roscio, Saufioi
j|cio, Usoro, mpio, mino, Oviio oder Oppio, C || j| ||||||io:
ferner 1, 169; 1, 178; 1, 181; 1, 183; 1, 185; 1, 188; 1, 190;
- 115 —
1, 1ÖÖ7 Tetio, Popaio, Terentio, Aprufenio, Turpilio,
Munatio, Magio, Anaiedio, Ravelio, Cominio, Malio, ilio,
Terebonio, lunio, Pobliiiio; 1., 199 Z. 46 Meticanio; auf
einer alten Münze von Luceria C. . L. 1, 5 Pulio und Modio;
C. I. L. 1, 45 pocolo: 1, 1130 collegiu; 1, 1143 longu. Im
Accus, fehlt das ra in Elogien von Scipionen, C. I. L 1, 32
hone oino cosentiont optumo fuise viro, und 1, 35 pater regem
Antioco subegit; in dem Elogium eines anderen Scipio 1, 33
te in gremiu recipit terra; Sent. Minuc. 1, 199 (5, 7749) Z.
14 in montem Lemurino infumo; auf einem Weihgeschenk 1,
182 dono; vielleicht auch in der Verbindung dono dedrot und
dono dedet 1, 173; 1, 177; 1, 183; donu dat und donu dant
1, 168; 1, 1175, ferner 1, 1258; 1, 1393 monimentu; donu
posuit6, 269; botu red(d)it 6, 303; aedem et signu dedicat 1,
541 (6, 331); donu dedit 6, 3711; votu sei 5, 1606; 5, 1732.
Wie das s im Nomin. der zweiten Declin. in der alten
Sprache in der Schrift wegfallen konnte, so macht dasselbe
sowohl hier wie in anderen Endungen in der älteren Poesie
mit dem Anfangskonsonanten des nachfolgenden Wortes nicht
Position. Cic. Orat 48 161: Quin etiam, quod iam subrusticum
videtur, olim auteni politius, eorum verborum, quorum eaedem
erant postremae diiae litterae, quae sunt in optumus, post-
remam litteram dotrahebant, nisi vocalis insequebatur. Ita non
erat ea offensio in versibus, quam nunc fugiunt poetae novi.
Sic enim loquebamur: Qui est omnibu princcps, non Omni-
bus princeps: et Vita illa dignu locoque, non dignus.
Quintil. 9, 4, 38: Quae fuit causa et Servio subtrahendae s
litterae, quotiens ultima esset aliaque consonante susciperetur;
(juod reprehendit Luranius, Messalla defendit. Nam neque
Lucilium putant uti eadem ultima, cum dicit Serenus (vielmehr
Aeserninus) fuit et dignus locoque, et Cicero in Oratore
plures antiquorum tradit sie locutos. Max. Victor, de rat. metr.
1, 1 S. 1963 (VI 216, 7): Liquentes litterae sunt duplicis po-
tentiae; nam syllabam longam positione facere possunt, si ita
poeta voluerit, et brevem non producunt. Quod dico huiusmodi
est [exemplum], iit hie Lucretii versus (1, 186): Xam tierent
iuvenes subito ex infantibus parvis. Sic habetur, quasi
(lixerit subtracta s littera infantibu parvis; hie enim s littera
interit. Ennius quoque alt: Vita illa dignus locoque: quasi
— iir. —
dignu locoque dixerit. Similiter Lucilius (cd. L. Müller p.
161 IV) ait: Tum lateralis dolor, certissimus nuntius mortis;
pro tum laterali dolor certissimu nuntiu mortis. [Sic habetur
quasi] subtractis tribus s litteris, quia licentius antiqui et ipsa
quasi pro liquenti utcbantur, inerudita adhuc novitate, quod
posteriores poetae non ferunt, non quod ista defcnsio rata non
esset, sed quod versus suos liquidius decurrere nullis salebris
voluerunt. Max. Victor 1 S. 2472 (VI 28, 3): Vidctur plurimis
Gsse quintus communium syllabarum modus, qui apud Lucilium
et veteres multos est frequentatus, ut correpta vocalis desiuat
in s et excipiatur ab alia consonanti vel vocali loco consonantis
posita, ut est illud: Quare etiam (atque etiam), ut dico, est
communis voluptas. Et item: Efflantque elatis naribus lucem.
Hae syllabae pro brevibus apud veteres, pro longis vero apud
omnes ponuntur. So Enn. (Sat. 68) bei Oic. Tusc. 1, 15, '64
volito vivös per oravirum, und (Ann. 389) bei Cic. Cato Mai.
1, 1 plenüs fidei. Derselbe (Ann. 322) bei Fest, unter superescit
S. 302 homo Romanüs toga superescit, und (Ann. 154) bei
Non. S. 51, 14 dedit inclutüs Signum; (Ann. 242) bei Non.
151, 15 portisculüs Signum; (Ann. 58; 59) bei Non. 378, 18
lupiis femina. Plaut. Asin. 2, 2, 20 (286) frausüs sit; Most.
5, 2, 3 (1124) ludificatüs sit; Merc. 1, 2, 104 (217) und 5, 4,
17 (978) nuUüs sum; Pseud. 1, 1, 63 (65) iocüs ludus, dieser
Vers ist von Leo eingeklammert; Persa 1, 3, 64 (144) facturus
sis; Stich. 5, 2, 14 (602) locus über; Terent. Andr. 1, 2, 32 (203)
passüs sim; 3, 4, 20 (599) nullüs sum; 3, 5, 13 (619) fretüs
sum; Heaut. Prol. 15 dicturüs sum; 4, 6, 22 (826) admiratüs
sis; Eun. 5, 8, 15 (1045) ausüs sum; Phorm. 2, 3, 66 (413) ab-
usüs sis; 4, 3, 55 (660) incertüs sum; 4, 4, 2 (683) iussüs sum;
5, 8, 50 (943) sepultüs sum; Hec. 3, 1, 54 (334) auctüs sit;
3, 4, 36 (450) incertüs sum; 3, 5, 35 (485) iniquös sim; 3, 5,
39 (489) expertüs sum; 4, 4, 31 (653) nullüs sum; 5, 4, 38
(878) und Adelph. 3, 3, 75 (429) usus sit; Acc. (308) bei Non.
S. 233, 16 satis armatüs sum.; ein Dichter bei Cic. Tusc. 1,
5, 10 und darnach bei Non. S. 121, 5 und 353, 9 Sisyphüs
versat. Sehr häufig ist dieser Gebrauch bei Lucilius. Ihm
gehört, wie aus Non. S. 257, 19 und 393, 35 hervorgeht, das
von Cic. Orat. 48, 161 und Tusc. 2, 17, 41 erhaltene vita illa
dignüs locoque an, und in der bei Non. vollständiger angeführten
— 117 —
Stelle ist ausserdem Aeserninüs fuit und optimüs multo, oder
wie bei Cic. opt. gen. orat. 6, 17 gelesen wird, optimus longa.
Die Grabscbrift, welcbe Lucil. ■ (XXII 2) seinem Hausbalter
setzte, lautet bei Donat. zu Terent. Phorm. 2, 1, 57: Servüs
neque infidus domino nee inutilis cuiquam, Lucili columella, liic
Situs Metrophanes; worauf Mart. 11, 90, 4 Bezug nimmt.
Derselbe (IX 10) bei Varro L. L. 7, 5, 96 und Diom. 2 S. 447
hat ne rusticus fiat; (IV 2) bei Cic. Fin. 2, 8, 24 Laelius
clamores; (ine. 62) bei Cic. de orat. 8, 43, 171 ne rhetori-
coteros tu sis (mit Verkürzung der Griech. Endung, wie bei
Non. S. 181; 266; 385 in scorpios cauda). Ferner (XV 15) bei
Gell. 1,16,11 und Non. S. 16, 31 nullus sequetur; (ine. 77 und
78) bei Gell. 3, 14, 10 scrutarius laudat und improbus di-
midiatam; (XI 27) bei Gell. 11, 7, 9 und Non. S. 79, 25 hie tri-
cosus bovinatorque ore improbus duro; (III 12) bei Gell.
16, 9, 6 lud US ioeusque; (XV 11) bei Non. S. 2, 25 in numero
quorum nunc primus Trebellius multos; (ine, 79) S. 4, lOin-
cepturus videtur; (XIV 23) S. 17, 23 ipse ecus non formosus
gradarius, optimus vector; (XX 9) S. 19, 27 maximus multo;
(XI 17) S. 22, 29 und 338, 10 nummarius solvere; (XXVIII
54) S. 25, 14 Maximus Quintus; (II 19) S. 25, 18 und 218
32 Manius nobis; (XXX 106) S. 96, 9 bonus rusticus eon-
cinit una; (XXX 47) S. 118, 9 zon'arius textor; (VI 11) S.
136, 30 nasutus macellus; (IV 28) S. 158, 14 cumque hie
tam formosus tibi ae te dignus puellus: (IX 62) S. 165, 17
ut vulgus redamptruet inde; (IX 73) S. 166, 5 maneus miscrque;
(V 23) S. 201, 10 eeparius eepa; (XVI 11) S. 201, 13 altus
Tarento; (XX 5) S. 201, 22 ut Marsus colubras; (III 63) S.
206, 14 ornatus lucernis; (IV 31) S. 207, 25 talus genusque
est; (V 21) S. 209, 2 intubus praeterea; (XV 23) S. 213, 18
tcrtius iam pluris quam totus medimnus; (XXX 15) S. 264,
1 eontentus teneto; (XI 22) S. 276, 22 Cassius Gaius hie
operarius quem; (XI 23) S. 276, 23 Tulhus quem index;
(III 65) S. 279, 17 Symmaehus praeterea iam tum depostus
bubuleus; (XXVIII 56) S. 383, 16 legumque oriundus rogator;
(XIX 10) S. 396, 12 est visus tibi; (XIV 8) S. 426, 1 scdatus
quietam; (I 29) S. 427, 1 morbus venenum; (VIII 15) S. 427,
23 gallinaceuseum; (XXX 128) S. 462, 27 Calvus Palantina
quidam, vir non bonus hello; (TU 29) S. 489, 14 Tantalus
— 118 —
qui; (XXX 22) Ö. 4');i, 31 Maximus si; (V 51) S. 497, 5 Lae-
lius paupcrem ait; (XIII 15) S. 519, 2 unus modo; (XV 2)
S. 533, 10 Polypliemus ducentos Cyclops longus pedes; (XIV
1) S. 533, 23 legatus Rhodum; (III 42) S. 536, 6 praecisus
cito; (XV 33) S. 537, 7 cantherius servus segestre; (V 33)
S. 546, 30 mixtarius paulo, L. Müller liest mixtarius aure;
(VII 33) S. 553, 1 rorarius velis (veles) und (X 9) S. 553 1
rorarius velox.
Ferner Varro (Sat. Men. 9) bei Non. S. 4, 16 haec postquam
dixit, cedit citus celsus tolutira. Cic. Nat. Deor. 2, 42, 106
torvus draco serpit und 2, 43, 110 magnus leo tremulam
quatiens e corpore flammam, und Arat. 25 elapsus repente;
Arat. 92 liaud nimio lustratus nitore; Arat. 263 magnus
leo et claro conlucens lumine cancer. Lucr. 2, 830 poeniceusque
color clarissimus multo; Lucr. 3, 905 cunctis privatus doloribus
aegris; Lucr. 3, 1025 bonus Ancus reliquit; Lucr. 3, 1038
eadem aliis sopitus quiete est. I. Xeap. 3374 Stallius Gaius
has sedes Hauranus tuetur, und daselbst 2007 mit Weglassung
des s Nardu poeta. Vergl. noch Lachmann zu Lucr. 1, 186.
Nicht selten ist im Nomin. us oder os nach i auf
Münzen, und wo sonst der Raum beschränkt ist, ganz
weggelassen. Corp. Insc. Latin. 1, 75; 1, 83; 1, 88; 1, 90;
1, 92; 1, 93; 1, 95; 1, 98; 1, 102; 1, 107; 1, 122; 1, 123; l,
129; 1, 130; 1, 131; l, 140; l, 145; l, 146; l, 147; 1, 18l;
1, 822; 1, 823; 1, 825; 1, 828: 1, 831; 1, 835; 1, 838; 1, 840;
1, 844; 1, 845; 1, 853; 1, 854; 1, 855; 1, 860; 1, 863; 1, 871;
1, 873; 1, 875; 1, 876; 1, 877; 1, 878: 1, 880; 1, 881; 1, 882;
1, 883; 1, 887; 1, 888; 1, 900; 1, 903; 1, 906; 1, 908; 1, 910;
1, 911; 1, 913; 1, 915; 1, 917; 1, 919; 1, 923; 1, 926; 1, 929;
1, 930; 1, 931; 1, 933; 1, 934; 1, 939; 1, 940; 1, 941; 1, 956;
1, 957; 1, 963; 1, 964; 1, 969; 1, 972; 1, 973; 1, 977; 1, 979;
1, 989; 1, 1003; 1, 1111 Anici, Aquti, Calti, Carmei,
Cauci, Cesti, Comeni, Cordi, Cupi, Fabrici, Opi, Oppi,
Pomponi, Saufi, Albani (dies ist von Formen auf io um-
geben), Aeli, Aemili, Aetei, Luci, Aponi, Baloni, Caecili,
Kaili, Caeli, Catini, Cinti, Claudi, Corncli, Decumi,
Flavini, Folvi, Furi, Gali, Geli. Novi, luni. Horati,
Larci. Lutati, Maeci, Luci, Marci, Mevi, Minati, Minuci,
Munati, Naevi, Neri, Obini, Orcuni, Pacci, Salvi, Papiri,
— 119 —
Percenni, Pescenni, Petili, Poponi, Porci, Seproni, Sem-
proni, Sulpici, Terenti, Titili, Tutili, Valeri, Vergulei,
Vili, Bori, Furi, Manili und Marci, vergl. Ritschi, Opusc.
n 623 Anm. Dies sind Abbreviaturen, wie sich solche in
ähnlichen Aufschriften in denselben Namen auf mehrere Buch-
staben erstrecken. So ist C. I. L. 1, 154; 1, 824: 1, 826; 1,
829; 1, 830; 1, 835; 1, 849; 1, 861; 1, 862; 1, 868; 1, 878;
1, 889; 1, 891; 1, 899; 1, 902; 1, 904: 1, 905; 1, 907: 1, 936;
1, 937; 1, 938; 1, 943; 1, 949; 1, 951; 1, 958; 1, 966; 1, 974;
1, 976; 1, 982 Var, Aimil und Aemi, Afran, Alb, Lucre, Cantin,
Cor und Corne oder Cornel, Caes, Graeci, PI. Ati, lic oder
Lic. Lutat, Mac, Malin, Man, Marc, Pisid, Pop, Popil, Pubhc,
Rose, Sal, Sepr. Tisa, Valer, Var, Tere.
25. Nach r mit vorhergehendem Konsonanten, nach
er und ir wird gewöhnlich us oder os abgeworfen, und
sowohl aus rus wie aus erus wird er. So lautet der
Nomin. ager Genet. agri, al abaster G. alabastri, aper G.
apri, arbiter G. arbitri [arbiteri ist neben arbitri Not. Tir. S.
52, und arbiterium neben dem gewöhnlichen arbitrium ebenda-
selbst, dasselbe Corp. Inscr. Latin. 2, 4137 und 6, 3471, 1 und
öfters in den Flor. Dig., wie Gai. Dig. 2, 8, 9: 4, 8, 3 § 1
(hier m. corr. und danach Mommsen arbitrium); ülp. Dig. 4, 8,
7 § i; 4, 8, 21 § 9; Paul. Dig. 4, 8, 16; 4, 8, 19 § 1; Isid.
Gloss. No. 123: Gloss. Amplon. 274, 194], Auster G. Austri,
Cancer G. cancri, caper G. capri, coluber G. colubri, culter
G. cultri, faber G. fabri, fiber G. fibri, Über G. libri,
magister G. magistri (doch magisteri I. Neap. 4077, und
magistere Cori). Inscr. Latin. 1, 73, vergl. die Add. S. 554, auch
mac . . steratus Ephem. epigr. 2 S. 205 Nr. 298, und immer
magisterium), minister G. ministri (aber ministerium), Oleaster
G. oleastri, onager G. onagri, scalper G. scalpri, Sequester
G. sequestri; adulter G. adulteri, gener G. generi, Libc^r
G. Liberi, Mulciber G. Mulciberi (Mulcibri Cic. Tusc. 2, 10,
23 in einer metrischen LJebersetzung aus Aeschyl., vergl.
Wesenb. und unter 124; Mulciferi Mart. Capell. 6 § 576), pres-
byter G. presbyteri, puer G. pueri, socer G. soceri, (Gen.
socri Ulp. Dig. 38, 10, 6 ed. Mommsen: socro Tragiker bei
Cic. Tusc. 3, 12, 26 nach nothwendiger Verbesserung für socero:
socro Corp. Liscr. Latin. 3, 5516: 3,5974: 3.6235: 6. llööS;
— 120 ~
8, 2885; 8, 3143; 8, 3399; socris Corp. Tnscr. Latin. 3, 3678;
3, 4281; consocris Ephem. epigr, 5 S. 334: socros Corp. Inscr.
Latin. 3, 37ßO; Acc. Sing, socrum führt Consent. Ars. V 392.
9 an: per detractionem fiunt barbarismi sie: litterae, ut siquis
dicat vilam pro villam, mile pro mille aut socerum volens dicere
dicat socrum meum), vesper G. vesperi, und versciiiedene aus
ferre und gerere zusammengesetzte, als armifer, anguifer, aqui-
lifer, caducifer, cistifer, l'urcifcr, imbrifer, lucifer, noctifer, sagit-
tifer, signifer, tridentifer, venenifer; aliger, armiger, corniger.
flammiger, laniger, saetiger, vcUiger mit dem Gen. auf feri und
geri; endlich vir G. viri mit seinen Composita.
Beibehalten wird us in Immerus, icterus, iuniperus,
numerus, uterus, doch hat Caecil. (94) bei Non. S. 188 uter;
Excerpt. Charis. I 540, 13: uter Yaa-rjp.
Neben onager, welches Cels. 2, 18 (S. 64 Daremb.) und
Mart. 13, 97, 1; 13, 100, 1 gebrauchen, ist onagrus bei Varro
R. R. 2, 6, 3.
Neben dem gewöhnlichen socer, welches wir auch Plaut.
Men. 5, 7, 56 (1046) lesen, steht socerus in demselben Stück
5, 5, 54 (95 7) und Cas. 4, 2, 18 (797), wo jetzt Leo socius
liest.
Prise. 6, 8, 42 S. 697 (II 231, 12) sagt: Non est tamen
ignorandum, quod. etiam „hie puerus" et „hie" et „haec puer"
vetustissimi protulisse inveniuntur, ohne puerus zu belegen,
welche Form sich b?i Augustin. Serm. 57, 6 ed. Mai. findet,
dagegen führt er Beispiele für den Vocativ puere an aus Caecil.
(100): age, age, i puere, duc me ad patrios ünes decoratum
opipare und aus Afran. (193): o puere, puere, sine prospicere
me mihi. An einer andern Stelle 7, 5, 17 S. 738 (II 301, 2)
bemert er: Phiutus a „puer" nominativo vocativum „puere"
dixit in Mercatore (5, 2, 89 = 930): egomet me, moror. tu,
puere, abi hinc intro ocius, idem in Curculione (1, 1, 75): cedo,
puere, sinum. Quid facturu's? lam scias — quod quibusdam
a nominativo „puerus" rectius esse videtur. Der Vocativ puere
in dem von Priscian angezogenen Verse des Caecilus wird auch
von Osbern, Thes. nov. Latin. S. 407 als Beweis für den Nomi-
nativ puerus angesehen. Puere findet sich bei Plaut. Asin.
2, 3, 2 (392); 5, 2, 41 (891); ßacch. 4, 1, 5 (577); Merc. 5, 2,
71 (912); Mosteil. 1, 3, 150 (308); 3, 2, 157 (843); 4, 2, 32
— 121 —
(947); 4, -2, 34 (949); 4, 2. 49 (965); 4, 2, 75 (991): Porsa 5,
1, 19 (771); 5, 2, 14 (792); Pseiid. 1, 2, 37 (170); 1, 3, 13
(241); 1, 3, 14 (242); 1, 3, 19 (249); 1, 3, 22 (252). Unsicher
ist Most. 4, 2, 74 (990), hier schreiben Götz und Scholl: puere.
Atque porro quaeritemus. Sequere hac me <Sequor>, dagegen
Leo: atque porro quaeritemus <illos>. Sequere hac rae <Sequor>;
Mercat. 5, 2, 81 (922) Götz und Scholl: cape sis, })uer, hoc
pallium, Leo: cape sis, puere. hoc pallium. Trucul. 2, C, 54 (535)
Götz und SchöU: cede tu mihi istam, puere, perulam, Leo: cedo
tu mihi istam purpuram. Nur an einer einzigen Stelle steht sicher
der Voeativ puer bei Plaut. Merc. 5, 4, 15 (976). Im Gegensatz
zu PJautus schreibt Terenz nur den Vocativ puer: Eun. 4, 1, 10
(624); Hec. 4, 4, 97 (719) und Adelph. 5, 8, 17 (940). Vergl.
W. Ferger, De vocativi usu Plautino Terentianoque p. 8. Eine
synkopierte Form pure statt puere nimmt L. ]\Iüller in Lucil.
26, 836 malis vesceist lautum e mensa, pure, opturos cibam an,
Lachmann v. 583 und Bährens v. 487 fassen pure, in den Hdschr.
des Non. S. 254, 8 purae geschrieben, als Adverbium auf.
Aprus für aper wird verworfen in Prob. Appcnd. S. 445 (198).
Armigerus ist in einer späteren Inschr. Or. 3631. Un-
richtig aber wird Vesperus für Vesper (Abendstern) augeführt
aus Varro R. R. 3, 5 17, wo vielmehr Hesperus gelesen wird.
Hiber (Iber) Horat. Carra. 2, 20, 20; Lucan. 6, 258; 7,
755; Sil. 1, 656; 4, 470; 4, 549; 16, 306 von den Spaniern, und
Val. Fl. 5, 166; 5, 559; 6, 507; 6, 750 von dem Volke in der
Nähe des Pontus Euxinus gebraucht, und Celtibör Catull. 39,
17 und Corp. Inscr. Latin. 2, 4472, woraus Mart. 10, 20 1
Celtiber gemacht hat. sind ungeachtet des Genit. Hiberi, des
Dat. Hibero und Celtibero, des Nomin. Plur. Hiberi und Celti-
beri, und des Dat. und Accus. Plur. Hiberis und Hiberos, der
dritten üeclin. zuzuzählen, weil nii-gends nach langem er das
US abgeworfen wird. Jene Formen folgen dem gewöhnlichen
Griech. Plur. "Ißr^pe? und KcX-tßrpcc, nach welchem auch Mela 3,
5, 41 im Vat. A, Gud., Prag, und Wien, den Acc. Plur. Hibe-
ras bildet. Serv. zu Verg. Aen. 7, 605 führt aus Lucan. 2.
54 an: occurrit Hil)oribus alter, in den Hdschr. dos Lucan.
richtig occurrit Hiberis alter, was auch von Consent. Ars. S.
2021 (V 341, 17) bestätigt wird. Vergl. Prise. 6, 8, 44 S. 698
(II 233, 19): quaeritur ., Hiber Hiberi" an „Hiberus Hiberi"
— 122 —
melius dicatur, Liicanus cnim utrumque protulit, in VI (258):
si tibi durus Hiber, aut si tibi terga dedisset, et in IV (23):
(|ui praestat terris, aufert tibi nomen Hil)eriis, an letzter Stelle
ist aber der Fluss gemeint, was von Prise. 7, 4, 12 8. 734 (II
294, 20) bestätigt wird: „Hiber" etiam „Hiberi", qiiod per
apocopani extremae syllabae prolatum solum in liac declinatione
protulit „er", et ab eo compositum „Celtiber Celtiberi". Dicitur
tamen et „Hiber Hiberi" et „Hiber Hiberis", quando de illa
gente loquimur, quae est iuxta Armenios, et „Hiberus Hiberi"
tluvius, wofür er dann Lucan. 4, 23 als Belag anführt. Dieser
Unterschied zwischen den Formen von Hiber und Hiberus trifft
nicht überall zu.
Griechische Nomina propr. auf zr.rj- erscheinen in Inschr.
zuweilen apocopiert. So Agathemer Corp. Inscr. Latin. 2,
1702; 5, 823; 5, 3382; 5, 3395: 6, 200 Col. 2 Z. 48; Col. 3 Z.
80 und 6 Z. 70; 6, 4639; 6, 5310; 6, 8100; 6, 8699: 6, 9148;
6, 10085; 6, 11082; 6, 11228; 6, 14409 und I. Neap. 4029;
5938; 6312; Euhemer Corp. Inscr. Latin. 6, 200 Col. 7 Z.
33; 6, 1057, 5 Z. 94; 6, 10839; I. Neap. 2025 und 7091; Eleuther
Corp. Inscr. Latin. 5, 820; 5, 4453; 6, 631; 6, 2010 Z. 26;
6, 4580; 6, 5304; 6, 9138; 6, 14954 und I. Neap. 737 Z. 17;
4745; 4783; 5388; HesperCorp. Inscr. Latin. 2, 3770; 3, 355 C;
5, 1008; 5, 1389; 6, 69; 6, 200 Col. 1 Z. 61 und Col. 6 Z. 4;
6, 1057, 1 Z. 11; 6, 2184 b Z. 19; 6, 5589; 6, 6820; 6, 7278;
6, 8004 und I. Neap. 499; Deuter Corp. Inscr. Latin. 5, 2611;
6, 105 7, 1 Z. 97; 6, 4766. Dies können jedoch abbrevierte
Schreibungen sein.
Ueber Griech. Nomina auf po? mit vorhergehendem Kon-
sonanten lehrt Prise. 6, 6, 33 S. 692 (II 224, 8): In „er" de-
sinentia Graeca quoque masculina supra dictam servant regulam
(nämlich er in ri mutant), quae in po; apud Graecos finita, ante-
cedente alia in eadem syllaba consonante, mutant po? in „er" apud
Latinos, ut „MsvavSpo; Menander Menandri", „.vuxEaypo; Meleager
Meleagri", „'AXs^avooo; Alexander Alexandri". Exipitur „congrus%
quam vis „conger" dixit Plautus in Persa (1, 3, 30): Memini,
ut murena et conger ne calefierent; „Codrus"' „hydrus", „Petrus",
„scombrus", „Hebrus", „amphimacrus", „Locrus", quae o in u
mutant, non .,ros" in „er"; quamvis antiqui etiam in aliis no-
minibus eiusdem terminationis est quando sie protulerint nomi-
— 123 —
nativos, ut Virgilius „Teucrus"' et „Euandrus" protulit in III
(V. 108): Teucrus Rhoeteas primuin est advectus in oras. Idem
in VIII (V. 185): Rex Euandrus alt: non haec sollemnia nobis.
In eodem (v. 558): Tum pater Euandrus dextrara complexus
euntis. Idem in X (v. 515): Pallas, Euander, id ipsis omnia
sunt oculis. Derselbe 7, 5, 17 S. 7:38 (II 300, 11): Virgilius
cum paulo ante „Tliymber" nominativum protulit, mox vocativum
„Thymbre" posuit in X (v. 391): Daucia, Laride Thymberque^
simillima proles, et (v. 3 94): Nam tibi, Thymbre, Caput Euandrius
abstulit ensis. Sed non est vocativus a nominativo in „er*'
desinente, sed in „us" accipiendus, „hie Thymbrus o Thymbre":
soleut euim poetae buiuscemodi saepo noniina tarn in ..er" quam
in „us" proferre, „Teucer" et „Teucrus", ..Euander" et „Eu-
andrus". In X: Pallas, Euander, in ipsis omnia sunt oculis.
In VIII (v. 3-13): Tum rex Euandrus, Romanae conditor arcis.
Charis. 1, 10 S. 11 (I 24, 3): Omnia quae apud Graecos aut
per Ypo; aut per rpo; aut per s^o; aut per zpo? efferuntur, haec
omnia amissa Graeca extremitate et per „er" elata ut secundae
declinationis declinantur, velut „äypö; ager agri", „'Av-i-aTpo; Anti-
pater Antipatri", „Mivavopo; Menander Menandri", „'IVr/po; Teucer
Teucri"; quamquam Vergilius extulit „Teucrus" et „Euandrus",
Duo haec nomina suo statu permanent, „Codrus" et „gongrus"
non enim dicitur „Coder" nee „gonger**. Vergl. 1, 15 S. 64
(I 84, 17) und Exe. ex arte gramm. S. 86 (I 540, 1). Phoc.
3, 5 S. 1703 (V 423, 14): lila quae apud Graecos in ypo; in
o(io? in -/.po; in -m-, syllabas desinunt, postrema syllaba in „er"
con versa eiusJem sunt declinationis, ut „ME/Hctypo; hie Meleager
gri", „MEvavopo; hic Menander Menandri", ,.lVj-/.po; hie Teucer
Teucri", „'AvTt-aTpo? hic Antipater Antipatri". Excipiuntur quae-
dem in „grus" [in brus] et „drus" et „trus" syllabas desinentia,
quae nominativum non mutant in „er", nihil tamen a declinatione
dissentiunt, [scombrus] „Andrus", „congrus", ,.Petrus".
Zu den Stellen der Grammatiker über Euandrus und
Euadre kommen noch Verg. Aen. 8, 100; 8, 545; 11, 55, bei dem-
selben ist Thessandrus 2, 2(")1. Ausser diesen Aristandrus
VarroR. R. 1, 1, 8; Columell. l, 1, 9: Cassandrus Corn. Nep.
Phoc. 3, 2 im Gud., Parc, cod. coli. Rom. und Voss. B, und
Eum. 13, 3 in denselben Büchern und im St. Gall.: Censor. 18,
11: Menandrus Vell. 1, 16, 3: Menandros Ovid. Amor. 1, 15^.
— 124 —
18; Menandre Prop. 3, 21, 28; Leandros Mart. 14, 181, 1
und spect. 25 b. 1; Lcandre Ovid. A. A. 2, 249; Trist. 3, 10,
41 und Her. 18 (19), 1; 18 (19), 185; Mart. specl^. 25 a. 3; Aa-
thül. Lat. 199, 89 ed. Riese. Euagrus Ovid. Met. 12, 293;
Myagrus Plin. N. H. 34, 8, 19 (91); Vitruv. 3 Prooem. 2;
Alexandrus privil. veter. 5 Col. 2 Z. 25 (Corp. Inscr. Latin.
3 S. 848); Inscr. in Annali deir istit. arcli. 1856 p. 16 und
Epliem. epigr. 2 S. 287 Nr. 327; Pisandrus lustin. 6, 3, 1;
€, 3, 8; Hygin. poet. astron. 2, 24; Sohol. Caes. Germ. Arat.
146 p. 396, 20 ed. Eysenliardt; Pisandros Quint. 10, 1, 56;
Teucrus Lact. Instit. 1, 21, 1 und Epit. 23 1; Dictys 6, 2;
Periandrus Hygin. Fab. 194; Augustin. Civ. Dei 18, 25; Sidon.
Carm. 23, 103; Periandre in Versen bei Hygin. Pab. 221;
Sidon. Carm. 15, 46; 23, 104; Antho!. Lat. 882, 2; Antipatrus
Inschr. Orell. 4727; Pliaedre Cic. Orat. 13, 41 (Phaeder M.
Caesar an Fronto Epist. Gr. 7 S. 254 Nab. (1, 7, 6); Corp. Inscr.
Latin. 3, 5802; 6, 9958 Z. 7; Orell. 4147 und Grut. 1111, 3);
Meleagrus Hieron. Chron. 1 S. 35; Schol. luven. 5, 115; Me-
leagros Ovid. Met. 8, 299; 8, 385; 8, 515; Meleagre Ovid.
Hör. 9, 151 und Met. 9, 149; Senec. Med. 644; Manil. 5, 176;
Val. Fl. 1, 435; 6, 719; Stat. Theb. 2, 474; Mart. spect. 15, 1;
Maeandrus Hygin. Praef. p. 11, 10 ed. Schmidt; Sil. Ital. 7,
139; Maeandre Claudian. in Eutr. 2, 268; Sopatrus Corp.
Inscr. Latin. 6,5 No. 557*: 6,414. Dazu die Namen auf dros
und gros unter 35.
Auch Caystrus Senec. Nat. quaest. 4, 2, 19; Mogrus,
Name eines Flusses in Colchis, Plin. N. H. 6, 4, 4 (12).
Aber immer Hister Verg. Ge. 3, 350; Horat. Carm. 4, 14, 46;
Ovid. Trist. 3, 10, 29; 5, 7, 2; 5, 10, 1; Epist. ex Pont. 1, 2,
81: 3, 2, 44; 3, 3, 26; 3, 5, 2; 4, 2, 38; 4, 6, 45; 4, 7, 19; 4,
10, 22 und Ibis 138; Senec. Nat. quaest. 4, 2, 19; Senec. Herc.
Oet. 86; Thyest. 629; Mela 2, 1, 8; Lucan. 2, 50; Plin. N. H. 3, 24,
*27 (146); 4, 12, 24 (79); Val. Fi. 6, 329; 8, 219; Solin. 10, 23;
13, 1; Terent. Maur. 785; Inschr. Grut. 236, 5; Histrus bei
Tibull. 4, 1, 146 war Conjectur von ßroukh. statt des richtigen
Hebrus, und bei Gell. 10, 7 wird mit dem Reg. Histros ge-
schrieben; nach Prise. 5, 8, 43 S. 658 (II 170, 4) auch
Histrum für Hister.
Archiater Hieron. Homil. Orig. in Luc. 13: Schol. luven.
— 125 —
10, 221; Corp. Inscr. Latin. 5, 8741; Griit. 6H2, 5; archiatros
Orell. 4226. Amphimacrus, welche Form bis jetzt allein
nachgewiesen ist und auch Prise. .6, 6, 33 S. 692 (II 224, 14)
billigt, gebrauchen Diom. 3 S. 475 (I 479, 13); Donat. 1, 4,
2 S. 1739 (IV 370, 4); Ciedon. S. 1885 (V 30, 26); Pompei.
Comment. S. 22 (Y 108, 27); S. 46 (V 116, 30); S. 58 (V 122,
26); S. 59 (V 122, 36); S. 63 (V 125, 1); lulian. Excerpt. V
323, 23; Mar. Victorin. Ars gramm. S. 2544 (VI 97, 17); Max.
Victorin. de metr. Institut. S. 1956 (VI 207, 17 und 22); Mar.
Plot. (M. Claud.) Sacerd. 2, 190 (VI 494, 23); 2, 191 (VI 495,
8); 3, 1 S. 2625 (VI 498, 27); Beda Ars metr. S. 2364 (VII
242, 3). Hypermetrus Serv. zu Verg. Aen. 1, 332; 2, 744;
7, 160; 10, 494, aber hypermetros Serv. zu Verg. Aen. 11.
609. Neben den Formen dimeter, trimeter, tetrameter,
Pentameter, hexameter kommen auch dimetrus, trimetrus,
t etrametrus, pentametrus, hexametrus vor. So sagt
Max. Victorin. de metris S. 1957 (VI 209, 7): Hexameter dici-
tur an hexametrus? Utrumque, ut Euander et Euandrus, Quo-
rum unum venit ex Graeca enuntiatione, alterum ex Latina.
Quippe Cornelius Epicadus in eo libro, quem de metris scripsit,
„hexameter" inquit „versus". Contra quem item Caesius Bassus,
vir doctus atque eruditus, in libro de metris „iambicus trimetrus"
ait. Nostra quoque memoria Lactantius de metris „pentameter"
inquit et „tetrameter". Von den Grammatikern gebrauchen
QuintiHau, Diomedes, Max. Victorin. (ausser dass er mit Bezug-
nahme auf die von anderen vorgezogene Form einmal hexameter
an hexametros und einmal hexameter sive hexametrus schreibt),
Beda und Atilius Fortunatus nur die Formen auf er, Caesius
Bassus und Rufin. nur die auf us, Mar. Victorin. Ars gram-
matica schreibt ohne Unterschied beide Formen, Terent. Maurus
hat die auf us angewandt, ausser pentameter. So findet sich:
dimeter Diomed. 3 S. 506 (I 506, 18); 3 S. 512 (I 513, 4);
3 S. 516 (I, 517. 17); Max. Victorin. de metr. S. 1957 (VI 209,
7) — dimetrus Terent. Maur. 2439: 2458; 2478; Mar. Victorin.
Ars gramm. 2 S. 2517 (VI 73, 4); S. 2519 (VI, 74, 22): Rutin.
de metr. com. S. 2709 (VI 558, 20); trimeter Diomed. 3 S.
507 (I 506, 24); S. 513 (I 514, 6); S. 514 (I 515, 14); Max.
Victorin. de metr. S. 1957 (VI 209, 7); Mar. Victorin. Ars
gramm. 3 S. 2574 (VI 135, 12); 2 S. 2524 (VI 79, 8); 3 S.
— 126 —
2572 (VI 133, 34 und 36): S. 2574 (VI 135, 12; 135, 19) —
trimetrus Caes. Bass. bei Max. Victorin. de metr. S. 1957
(VI 209, 11); Terent. Maur. 2193; 2310; 2419; 2936; Mar.
Victorin. Ars gramm. 2 S. 2518 (VI 73,8): 2 S. 2519 (VI 74.
19); 3 S. 2549 (VI 101, 27); Censorin. 14, 4; tetrameter
Diomed. 3 S. 507 (I 506, 28); Max. Victorin. de metr. S. 1957
(VI 209, 6); Mar, Victorin. Ars gramm. 3 S. 2563 (VI 114, l7j; 3
S. 2374 (VI 135, 12 und 25) — tetrametrus Terent. Maur.
1466; 2095; Mar. Victorin. Ars gramm 2 S. 2519 (VI 74, 12):
3 S. 2548 (VI 101, 17); 3 S. 2563 (VI lU, 32): 3 S. 2573 (VI 134.
15 und 20); 3 S. 2574 (VI 135, 4; 5 und 10); pentameter Quintil.
9, 4, 98; 9, 4, 109; Censorin. 14, 3; Diomed. 3 S. 507 (I 506.
31 und 507, 1); 3 S. 512 (1512, 12); 3 S. 516 (I 517, 21): Max.
Victorin. de metr. S. 1957 (VI 209, 6); Terent. Maur. 1779:
1787; 1862; Atil. Fortunat. S. 2697 (VI 292, 23: Beda S. 2356
(VII 234, 12) ~ pentametrus Mar. Victorin. 2 S. 2518 (VI
73, 15); 3 S. 2561 (VI 112, 27); Caes. Bass. [Atil. Fortunat.]
S. 2673 (VI 256, 23); hexameter Diomed. 3 S. 481 (I 484, 8):
3 S. 516 (I 517, 15 und 17): Max. Victorin. de met. S. 1958
(VI 209, 6; 7; 10; 15; 18: 210, 14): S. 1959 (VI 211, 13 und
18); Mar. Victorin. Ars gramm. 3 S. 2548 (VI 101, 12); 3 S. 2563
(VI 115, 11); Beda S. 2356 (VII 234, 12) — liexametrus
Max. Victorin. de metr. S. 1957 (VI 209, 7); Terent. Maur.
2105; Caes. Bass. [Atil. Fortunat.] S. 2673 (VI 256. 12):
Fragm. Berol. et Sangall. in Gramm. Latin, vol. VI 634, 11.
Conger oder gonger wird mit Unrecht von Prise. 6, 6,
33 S. 692 (II 224, 12) und Charis. 1, 10 S. 11 (I 24, 8) ver-
worfen, wie Forcellini durch Hinweisung auf Plaut. Mil. 3, 1.
165 (760) und Persa 1, 3, 30 (110); Ovid. Halieut. 115: Plin.
N. H. 9, 16, 24 (57); 9, 20, 36 (72); 9, 62, 88 (185) zeigt:
dazu kommt für gonger Plin. N. H. 32, 11, 53, (149), und
ebendaselbst § 151 ist scomber, während scombrus nirgends
gelesen wird. P hager Ovid. Halieut. 107: Plin. N. H. 32, 11,
53 (150) und pager Anth. Lat. 21 v. 59 ed. Riese, aber
nirgends die Form auf us, dagegen nur cylindrus Prise, pond.
et mens. (ed. Riese 486) v. 103 und 109.
Einzeln steht die von Mar. Victor. Ars gramm. 1 S. 2499
(VI 56, 10) bemerkte VerkürzuDg von famulus in famul Enn.
(337) bei Non. S. 110, 7 und Lucr. 3, 1035, welche an das
— 127 —
Osk. famel und älmliche Bildungen dieser Sprache erinnert.
Vcrgl. Mommsen, Unterital. Dial. S. 229. Figel für figulus
wird verworfen von Prob. Instit. art. S. 344 (IV 130, 11) und
Append. S. 443 (IV 197, 28), an der letzteren Stelle auch
mascel für das Adject. masculus, vergl. Wendehn Foerster,
Die Appendia Probi S. 20, 33 W. Heraeus im Archiv XI 306,
33 und W. M. Lindsay. Die Lateinische Sprache S. 429.
26. Der Vocat. der Noraina auf us geht, wie im
Griech., auf e aus, das Sanscrit hat dafür ä. Bei den Nomina
auf er und ir ist der Vocat. dem Nominat. gleich, denn puere
(vergl. 25) weist auf puerus zurück, vergl. S. 120.
Die Nomina propria auf ius, aius und eins werfen
im Voc. US ab: Aesculapi, Caeii, Corueh, Mae vi, Mari, Mer-
curi, Tati, Tulli, Valeri, Valgi, Vergili, Gai, Fontei, Pompei,
Vellei, Vultei; auch Lari Verg. Ge. 2, 159. Verdächtig ist
Valerie Trebell. Poll. Claud. 18, 3 (im Pal. Valeriae, im Bamb.
Valeriae), H.Peter schreibt Valeri: Marcie führt L. Müller de
re metr. poet. Lat. 7 S. 3 77 aus der Anth. Lat. 314, 1 ed.
Riese an. Dazu kommt fili; filie giebt Prise. 7, 5, 22 S. 741
(II 305, 10) nur aus Liv. Andr. in Odissia fr. 2 ed. Baehrens:
und in einzelnen Beispielen volturi Plaut. Capt. 4, 2, 64 (844);
manuari Laber. bei Gell. 16, 7, 3; geni Tibull. 4, 5, 9. Aus
Gell. 14, 5 lernen wir die Meinung eines ungenannten Gram-
matikers kennen, dass alle Nomina auf ius, die Adjectiva mit
eingeschlossen, den Vocat. auf i bilden sollen, und dass also
der Voc. von modius modi, von egregius egregi heisse. Vergl.
Adject. 17. Dagegen stellt Serv. zu Verg. Aen. 8, 77 einen
Voc. fluvie. und Phoc. 5, 2 S. 1710 (V 429, 16) fluvie und
socie auf. Wahrscheinlich hatten die Grammatiker weder einen
Voc. modi noch fluvie oder socie irgendwo gefunden, wie auch
nuntie nicht nachgewiesen ist. Als Vocat. von Taracius ist
Taracei Corp. Inscr. 1, 1202; als Vocat. von Furius Furei
Catull. 23, 1, sonst schr(;il)t er Furi 11, 1: 16, 2; 23, 34; 26, 1.
Auch Griech. Nomina propria auf ius bilden den Voc.
auf 1. Vergl. Prise. 9. 1, 6 S. 847 (II 455, 1). Demetri
Horat. Serm. 1, 10, 90 und Epist. 1, 7, 52; Liv. 40, 15, 2:
Parrhasi Sen. Contr. 10, 5 (34), 9 (p. 497, 3 ed. H. J. Müller): 10,
5 (34), 24 (p. 504, 4): 10, 5 (34), 26 (504, 17): Lai Stat. Theb. 7, 355;
— 128 —
Encolpi Petron, 91 ,8; 94, 10; 102, 5; 105, 9; 114, 5; Asclepi
mehrmals bei Apul. im Ascl; Eumeni Schreiben des Constantius
bei Eumen. pro restaur. schol. 14, 5; Theodosi Pacat. paneg.
Theodos. Aug. 11, 4 und Avian. praef.; Alethi Corp. Inscr.
Latin. 2, 4330, dasselbe und Staphyli Auson. Prof. Burd. 6,
5; 20, 4; Pentadi Lactant, Epit. praef. l; Alypi Augustin. c.
Acad. 2, 5, 12; 2, 9, 22; 2, 13, 29; 3, 4, 8; Trygeti Augustin.
c. Acad. 3, 1; Porphyri Firm. Mat. Err. prof. relig. 13, 5;
Hypati Impp. Gratian. Valent. et Theod. Cod. lustin. 10, 70, 7;
Lampadi daselbst 10, 73, 2; Eustachi Macrob. Sat. praef. l;
Zenobi Anthol. Latin. 316, 2 ed. Riese.
Aber die auf lus haben le, Lyrcie Stat. Theb. 4, 117;
Olmie (Hormle) Stat. Theb. 7, 284; Sperchie haben die
Handschriften zu Stat. Achill. 1, 628, Kohlmann schreibt hier
wie auch sonst Sperchie, vergl. dessen Note zu Achill. 1, 102;
Dario Vulg. (Amiat.) Daniel. 6, 6; lul. Valer. res gest. Alex.
M. 2, 32 (35) ed. Kühler (p. 104, 12). Für die in klassischer
Zeit gebräuchliche Schreibweise Dareus ist bis jetzt noch kein
Vocativ Daree nachgewiesen. In späterer Zeit, etwa in der
zweiten Hälfte des 10. Jahrhunderts, hat der Archipresbyter
Leo in seiner Historia de pehis einigemale den Vocativ Dari
gebildet, so in der Ausgabe von Landgraf p. 97, 16; 97, 18;
98, 1, vergl. C. Wagener in der Neuen Philolog. Rundschau 1886
p. 236.
üeber den Accent der mehrsilbigen Voc. auf i
mit kurzer Pänult. stritten die alten Grammatiker. Gell.
13, 25 (26): P. Nigidii verba sunt ex commentariorum gram-
maticorum vicesimo quarto, hominis in disciplinis doctrinarum
omnium praecellentis: Deinde, inquit, voculatio qui poterit ser-
vari, si non sciemus in nominibus, ut „Valeri", utrum interro-
gandi an vocandi sint? nam interrogandi secunda sylaba su-
periore tono est quam prima, deinde novissima deicitur, at in
casu vocandi summo tono est prima, deinde gradatim de-
scendunt. Sic quidem P. Nigidius dici praecipit. Sed si quis
nunc Valerium appellans in casu vocandi secundum id prae-
ceptum Nigidii acuerit primam, non aberit quin rideatur.
Summum autem tonum rposwotctv acut am dicit, et quem accen-
tum nos dicimus, voculationem appellat; et casum interrogandi
eum dicit, quem nunc nos genetivum dicimus. Prise. 7, 5, 18
— 129 —
S. 739 (II 301, 17): In „us" terminantia si sint propria, i ante
^us" habentia, abiecta „us" faciunt vocativum, ut „hie Virgilius
0 Virgili" „hie Sallustius o Sallusti", „hie Pompeius o Pompei",
Haee tarnen eadem etiam in e proferebant antiquissimi, „o
Virgilie'', „Mereurie" dieentes. Livius Andronicus in Odissia:
Neque tarnen te oblitus sum, Laertie noster. Laevius in Sireno-
cirea: Nune Laertie belle, para ire Ithacam. „Laertius" enini
pro „Laertes" dicebant, quomodo et Graeci AaepTto? pro AaspxT,;.
Sophocles in Aeante mastigophoro (v. 1): 'Ad ^ih, w T.ai Aap-i'o'j,
osSopxa cj£. Juniores autem gaudentes brevitate per abscisionem
extremae litterae protulerunt pro „Virgilie" „Virgili" et pro
„Mereurie" „Mercuri". Horatius in I Carminum (Carm. 10, 1):
Mercuri, facunde nepos Atlantis. In eodem (Carm. 24, 9):
Multis ille bonis flebilis occidit, nulli flebilior, quam tibi, Vergili.
ünde accentus perfecti vocativi in his servatur. Si enim non
esset abscisio, debuerunt huiuscemodi vocativi, id est qui in i
desinentes paenultimam correptam habent, antepaenultimam
acuere, ut „Virgili", „Mercuri", quod miuime licet, nam
paenultimam acuimus. In abscisionibus enim, si ea vocalis, in
qua est accentus, integra manot, servat etiam accentum integrum,
ut „audivit audit", „nostratis nostras", „illice illic". Serv. zu
Verg. Aen, 1, 451: Sane plerumque accentum suum retinet
etiam sermo corruptus, ut „Mercuri Domiti Ovidi." Tertia
a fine debuit habere accentum, quia paenultima brevis est, sed
constat haec nomina apocopen pertulisse. Nam apud maiores
idem erat vocativus qui et nominativus, ut „hie Mercurius o
Mercurius% unde .,cu" licet brevis sit, etiam post apocopen suum
servat accentum."
Wenn Nigid. Figulus im Genit. Valeri und im Vocat.
Valeri forderte, so zeigt dies, dass er wohl im Genit., nicht
aber im Vocat, eine Zusammenziehung erkannte, sondern den
letzteren auf die möglichst einfache Form des Stammes zurück-
führte, wie wenn dieser Valeri, Corneli, und der Nomin. Valeris,
Cornelis wäre. Die Beweisführung des Prise, dass statt der
Voc. Vergili und Mercuri ehemals Vergilie und Mereurie in
Gebrauch gewesen seien, weil bei alten Dichtern Laertie wirk-
lich gefunden werde, wird dadurch entkräftet, dass der an-
geführte Vers des Liv. Andr. unverkennbar aus Odyss. 1, (iö
übertragen ist, und also auf Ulysses, nicht auf Laertes, gehen
Neue-Wa^'ener, Formoiilehre. I, 3. Aufl. 9
— 130 —
muss, und dass nicht minder der Vers des Laev. allein auf
Ulysses bezogen werden kann. Ulysses wird auch von M.
Caesar an Fronto 1, 4 durch Laertius bezeichnet, und bei Plaut.
Bacch. 4, 9, 22 (946), ist Ulixes Lertius oder Lartius. Laertie
(Lertie) ist daher wie Saturnie Poeantie; vergl. Adject. 17.
Einige der alten Grammatiker, Varro an der Spitze,
wollten den Voc. der Nomina propria auf ius mit ii geschrieben
wissen. Charis. 1, 15 S. 59 (I 78, 4): Lucius et Aemilius
et cetera nomina, quae ante u habent i, duplici i genetivo
singulari finiri debent, ne necesse sit adversus observationem
nominum nominativo minorem fieri genetivum; idque VaiTo
tradens adicit, vocativum quoque singulareni talium nominum
per duplex i scribi debere, sed propter differentiam casuum
corrumpi. . . . (I 79, 3): Opinionem de vocativo casu traditam
intirmat, quod „hie pius" in vocativo „pii" faciat. Adeo enim [non]
semper vocativus casus eandem scripturam patitur quam gene-
tivus. Scaur. S. 2257 (VII 22, 9): Ego etiam vocativos horum
per duo ii, non, ut consuetudo usurpavit, per unum putem esse
scribendum, quia non debeat aeque vocativus minorem numerum
syllabarum habere quam nominativus. Ita „o Antonii, o Aemilii",
in singulari vocativo et dicendum et scribendum esse contenderim.
Dagegen sagt Charis. 1, 10, S. 11 (1, 23, 17): Illud memineris,
quod omnia nomina masculina, quae ante us syllabam i habent,
haec genetivo singulari eandem i litteram geminatam recipiunt.
In vocativo vero, ne similis sit genetivo singulari, unam i reci-
piunt, velut „hie Concordius huius Concordii o Concordi".
27. Ueber den Vocativ der Nomina propria auf eins
und aius bemerkt Prise. 7, 5, 19 S. 739 (II 302, 19): De „Pompei"
et „Vultei" et „Gai" et similibus vocativis, quae i loco consonantis
ante „us" habent in nominativo, dubitatur, utrum i extrema pro
consonante sit accipienda, quomodo in aliis casibus, quod
magis more antiquo rationabilius esse videtur. Nam solebant
illi non solum in principio, sed etiam in fine syllabae ponere
i loco consonantis, idque in vetustissimis invenies scripturis,
quotiens inter duas vocales ponitur, ut „eiius", „Pompeiius",
„Vulteiius", „Gaiius", quod etiam omnes, qui de littera curiosius
scripserunt, affirmant. Nee non etiam metra ostendunt quod
dicimus, et regulae ipsius ratio in supra dicto vocativo. Omnis
enim vocativus in i desinens una syllaba minor debet esse suo
— 131 —
nomiuativo, ut „Sallustius o Sallusti", „Virgilius o Virgili",
„Terentius o Terenti". Ergo si „Pompeius" et „Vulteius" tri-
syllaba sunt in nominativo, necessario in vocativo disyllaba
esse debent, quod non potest neri, nisi i loco consonantis acci-
piatur. Derselbe 7, 5, 22 S. 741 (II 304, 25): Quod „Pompei-*
et „Vultei" et „Gai" et similia i finalem et ante eam vocalem
pro una syllaba habent, usus quoque confirmat, Horatius in
I Epistularum (Epist. 7, 91): Durus, ait, Vultei, nimis atten-
tusque videris. „Vultei" disyllabum accepit secundum analogiam.
So steht auch Pompei zweisilbig Horat. Carm. 2, 7, 5 (vergl.
Schütz z. d. St.), dreisilbig aber Ovid. Epist. ex Pont. 4, 1, 1.
Und so ist ohne Zweifel auch Font ei Cic. pro Font. 21, 49
(17, 39); Auct. bell. Afric. 54, 4: Pompei Cic. Phil. 2, 10, 24
und Caes. bell. civ. 3, 87, 2, und das öftere Vellei Cic. Nat.
Deor. 1, 7, 17; 1, 21, 57; 1, 24, 66; 1, 26, 71; 1. 29, 81; 1,
30, 84; 1. 31, 89: 1, 35, 98: 1, 38, 108: 1. 40 111; 3. 1, 3
dreisilbig zu sprechen, und die Synizese in Vultei und Pompei
ist nicht wesentlich verschieden von der in dem Genet. Penei
Verg. Ge. 4, 355. Gai (vergl. Prob. Inst. art. IV 104, 23)
ist zweisilbig Mart. 2, 30, 6; 9, 92, 7: 10, 16, 1, was um so
angemessener ist, da Gaius und Gaium Lucil. (XI 23) bei Non.
S. 276. 22; Catull. 10. 30; Mart 5, 14, 5; 9. 92, 4; 9, 92. 5;
9, 92. 10; 9, 92, 12; 11, 36, 1: 11, 36, 8; Terent. Maur. 897;
988; I. Neap. 3374 dreisilbig sind. Zweisilbig sind ferner
Mai Auson. Ecl. de mens. 3, 9, dagegen dulcia. Maie, tuis
hexagona nonis Burm. Auth. Latin. V. 71, 5 (Meyer 1037),
Riese schreibt in diesem Verse Mala.
Prise. 7, 5, 22 S. 741 (II 305. 16) fügt noch folgendes
hinzu: Est quando nominativo quoque in „us" terminante pro
vocativo sive metri sive euphoniae causa utuntur. Virgilius
in VIII (v. 7 7): Corniger Hesperidum fluvius regnator aquarum.
Lucanus in II (v. 116): Degener o populus, vix saecula longa
decorum sie meruisse viris. Vergl. Prise. 17. 27, 207 S. 1116
(III 207, 31): nee mirura, cum etiam nomina pleraque apud
Latinos. ut diximus, eosdem habent nominativos et vocativos.
Atticis quoque mos est nominativos pro vocativis proferre.
HomeruS (II. 3, 277): 'liato; ,r S; Travr' Ecpopä; X7i r^'vT irr/oie-.;, qU('m
secutus Virgilius in VIII (v. 77): Corniger Hesperidum fluvius
regnator aquarum, „lluvius" pro „fluvie" dixif, et Lucanus in
— 132 —
II (v. 116): degener o populus, vix saecula longe decorum sie
meruisse viris, pro „popule"; Prob. Cath. 1,6 S. 1441 (IV4,l4j:
vocativum generis quidera masculini aut e correpta aut i, ut
0 magne, o Salusti; invenies antiquitus et us syllaba terminatum
vocativum singularem secundae declinationis, ut Vergilius (8, 77)
corniger Hesperidum fluvius pro „fluvie"; Phoc. 5, 2 S. 1710
(V 429, 15): appcllativa quae in „ius" desinunt vocativum in
e mittunt, ut „hie fluvius o fluvie" „socius o socie"; quae
veteres iuxta nominativum proferebant, ut Vergilius (8, 77) cor-
niger Hesperidum fluvius regnator aquarum. Quae consonante
praelata in eandem syllabam desinunt, si quidem sunt accidentia
vel derivativa, vocativum in e mittunt, ut „doctus docte" „sanus
sane" „Eomanus Romane" „Hispanus Hispane". Cetera in us
potius quam in e syllabam exeunt, ut „hie populus o populus":
sie Lucanus (11 116) degener o populus; Pompei Comment.
S. 205 (V 186, 31): vocativum quo modo facimus? Lucanus
(II 116) ita dixit, o populus „degener o populus". Quintilianus
in controversia sua o popule dixit. quod non potest dici. Memmius
in der Anrede hatte Wakef. mit einigen Hdschr. und mehreren
älteren Ausg. Lucr. 1, 50 (45) geschrieben, wo in den besten
Hdschr. eine Lücke ist. Aber Horat. Carm. 1, 2, 42 steht als
Voc. almae filius Maiae; Ovid. Fast. 4 731 i, pete virgineä,
populus, suffimen ab arä; Liv. 1, 24 7 audi luppiter, audi,
pater patrate popuii Albani, audi tu, populus Albanus (ob
dies ein Gräcismus ist, wie M. Müller in der Anm. z. d. St.
und Kühnast, Livian. Syntax S. 188 annehmen, möchte ich
sehr bezweifeln); Liv. 8, 9, 4 agedum pontifex publicus po-
puh Romani, praei verba; Martial. 6, 49, 7 hanc tu quisquis
es, 0 malus, timeto; Stat. Silv. 1, 6, 1 et Phoebus pater et
severa Pallas, et Musae procul ite feriatae; SiHon. Epist. 8, 9,
V. 5 nostrae o Lampridius, decus Thahae; Carm. 9, 290 o
dignissime Quintianus alter; Carm. 22, 18 Nereidum chorus
alme. In der Vulg., z. B. les. 3, 12; 26, 20 und Ezech. 37,
14, und darnach bei Tert. adv. Marc. 4, 15 und de resurr.
27; 29, ist populus meusVoc, ebenso Anth. vet. Latin, epigr.
et poematum I 605, 1 ed. H. Meyer quis tibi, taurobolus,
vestem mutare suasit. Zweifelhaft ist Anth. Lat. 561, 1 ed.
Riese haec tibi, Vergili, domus est aeterna sepulto, wo Bährens
P. L. M. 4 p. 129) 137 v. 25 Vergilius schreibt. Bei Horat.
— 133 —
Serm. 2, 7, 69 quaeres. qiiando iterum paveas iterumque perire
possis, 0 totiens servus, bilden die letzten Worte Apposition
zu der angeredeten Person und . bedeuten qui totiens servus
fuisti, servum te exhibuisti; und in dem gleichen Verhältnis
steht bei Auson. Nob. urb. 14, 31 salve, urbis genius zu der
vorhergehenden Anrede salve, fons ignote ortu, sacer, alme,
perennis. Daher sind servus und genius hier als Nomin. zu
fassen, wie Horat. A. P. 291 vos o Pompilius sanguis, und
Pers. 1, 61 vos o patricius sanguis. So stehen auch mens
ocellus, oculus meus, meus molliculus caseus, animus meus
(Pronom. 8) als Nomin. Desgleichen Plaut. Asin. 3, 3, 65 (655):
di te servassint semper, custos erilis. decus popH, thensaurus
copiarum: Asin. 3, 3, 101 (691) mi Libane, ocellus aureus, und
Truc. 5, 53 (945) tu vapula vir strenuus. In der von Prise.
augeführten Stelle des Lucan. ist degener o populus Ausruf,
nicht Anrede, also Nomin., wie Terent. Phorm. 2, 2, 10 (324)
0 vir fortis atque amicus.
Dens aber hat im Voc. beinahe immer deus, wenn sich
dasselbe auch wohl nur in der Vulg., z. B. Psalm. 17, 3:
Matth. 27, 46, und bei kirchlichen Schriftstellern, wie Tert.
adv. Marc. 4, 13 und adv. Prax. 25; 30; Arnob. 2, 3; Au-
gustin. Confess. 1, 2; 1, 4; 1, 5, 6; 1, 6, 9; 1, 7, 12; 1, 8, 13,
1, 9, 14; 1, 10; 1, 11, 17: 1, 11, 18; Sidon. Epist. 7, 13, 2
finden möchte. Dee haben jedoch Tert. adv. Marc. 1, 29 und
Prudent. Hamart. 931, und dasselbe rechtfertig-t Prob. Instit.
art. S. 340 (IV 127, 9): quaeritur, qua de causa vocativo casu
numeri singularis „o dee" per duas e litteras scribatur. Hac
de causa, quoniam quaecumque nomina ablativo casu numeri
singularis o littera terminantur et nominativo casu numeri sin-
gularis eus Htteris definiuntur, haec excepto genetivo casu
numeri pluralis per ceteros casus pari numero syllabarum oportet
scribi.
28. Der Genit. Sing, geht im Latein, auf i aus, wie
das älteste Beispiel Saeturni pocolom Corp. Inscr. Latin.
1, 48 zeigt, im älteren Umbr. auf es, im jüngeren auf er, im
Osk. auf eis, ei ist im Osk. Endung des Locat. Vergl. Mommsen
Unterital. Dial. S. 230.
Seit dem Zeitalter des dritten Punischen Krieges und der
Gracchen haben In sehr, öfters im Gen. ei (vergl. Corssen,
— 134 —
Aussprache I 765): C. I. L. 1, 198 Z. 60; 63; 66 parentis
ßiiei; regis populeive ceivisvc suei nomine; regis populeive
nomine; populei fiet; Z. 65 tribuendei causa; 1, 200 Z. 1;
4; 13; 15; 21; 24; 75; 79 populi Romanei; populei Romanei
und populei Romani; Z. 76 ceivis Romanei; Z. 78 Romanei
esse oportet; Z. 5; 6; 24; 27; 45; 49; 63 (zweimal); 64; 65
agri locei publicei; agri locei und agrei locei; Z. 45; 66;
68 in colonei numero; Z. 95 vinei; Z. 76 in populi leiberei
inve eo agro; 1, 205 Col. 1 Z. 7; 14; 18; 21; 23; 30; 31; 33;
40 damnei infectei und damni infectei; 1, 206 Z. 58; 66;
82; 87; 110; 111; 112 operis publice faciumdei; stercoris ex-
portandei; habitandei utendei caussa; in demortuei
damnateive locum; furtei; mand'atei; depugnandei caussa;
1, 542 cogendei dissolvendei; 1, 571 Z. 2; 7 lovei com-
pagei; Z. 5; 6 arbitratu Cn. Laetori Cn. F. magistrei pa-
geiei (Versehen für pagei); 1, 573 ex pagei scitu; 1, 577 Col. 1
Z. 10 ostiei; 1, 603 Z. 17 fanei; 1, 623 (3, 582) feili suei;
I, 804 vicei; 1, 1011 volgei; 1, 1013 Marcel und 1, 1014
Margei; 1, 1344 Papel; 1, 1408 Drutei; 1, 1430 (5, 4108)
agrei. Auch Plaut. Most. 5, 1, 32 (1080) argentei, so Götz
und Scholl, aber Leo und Lorenz argenti.
Die Substantiva auf ius und ium haben in der
älteren Latinität durchaus einfaches i, weshalb im
dactylischen Versmass der Genit. von Nomina, wie consilium,
coniugium, hospitium, Imperium, Ingenium, officium, Mercurius,
Tarquinius, Vergilius, vermieden wurde. Aus den unter 26
(vergl. S. 128) mitgeteilten Worten des Nigid. Figulus bei Gell.
13, 25 (26), 1 geht deutlich hervor, dass Valeri sowohl
Genit. wie Vocat. war. Jedoch forderte schon Varro
II. Charis. 1, 15 S. 59 (I 78, 4): Lucius et Aemilius et
cetera nomina, quae ante u habent i, duplici i genetivo singulari
finiri debent, ne necesse sit adversus Observationen! nominum
nominativo minorem fieri genetivum; idque Varro tradens
adicit, vocativum quoque singularem talium nominum per
duplex i scribi debere, sed propter differentiam casuum
corrumpi. Lucilius tamen et per unum i genetivum scribi
posse existimat. Ait enim (ine. 66 ed. L. Müller): Servandi
Numeri, numerum ut servemus modumque. Numquam enim
hoc intulisset, nisi et Numerium per i, huius Numeri, faciendum,
— 135 —
crederet. Denique et in libro VIII (v. 17) sie ait: Porro iioc,
filius Luci, feceris i solum, ut Corueli Cornificiqiie. Et
paulo post (VIII V. 14): Pupilli, pueri, Lucili, lioc unius fiet.
Et Plinius quoque dubii sermonis V adicit, esse quidem
rationem per duo i scribendi, sed multa iam con-
suetudine superari. Caecil. Vindex bei Cassiod. de orthogr.
S. 2318 (VII 206, 21): Luci magni magi cum in genetivis
singularibus dicimus, interest quos nominativos habeant; proinde
enim intererit, utrum per duo i an per unum debeant scribi.
Si lucus magnus magus sunt nominativi eorum, unum i in
genetivo habebunt, plurali quoque nominativo et vocativo, sed
et dativo et ablativo similiter scribentur: si autem Lucius
Magnius Magius proferantur, duo ii in genetivo liabebunt, ut
Lucii Magnii Magii. Quod ipsum Lucilius annotavit, cum a
numero Numerius discerneret. Mar. Victorin. Ars gramm.
1 .S. 2458 (VI 10, 17): Nomina quae singulari nominativo casu
in US litteris terminantur, ut Atticus Brutus et similia, genetivo
casu una recepta i littera declinabuntur et scribentur, non per
duo i, ut Attici Bruti. Quae autem nominativo i litteram
liabuerint, ut Gellius Furnius, genetivo geminare debent i, ut
„Gellii Furnii". Scaur. S. 2257 (VII 22, 4): Per detractionem
hoc modo scribendi ratio corrupta est, quibusdam uno i scriben-
tibus genetivum eorum nominum, quae ius nominativo singulari
finiuntur, ut „Antonius Antoni'% „Tremelius Tremeh", exigente
regula, ut in horum genetivis i littera geminetur, quoniam
genetivus singularis non debeat minorem numerum syllabarum
habere quam nominativus, quin immo interdum etiam maior
Sit. Oaper de orthographia S. 2246 (VII 106, 15): Ingenii profer,
sie officii, quia nullus a recto casu minor est umquam genetivus.
Beda de metris S. 2373 (VII 251, 18): Nisi forte regulam
Lucilii secuti sunt, qui Lucilium et Aemilium et cetera nomina,
q uae i ante u habent, non solum in vocativo, sed et in genetivo
casu per unum i existimat scribi posse. Prise. 7, 4, 13 S. 735
(II 296, 6): In „us" et in ,,um" desinentia pares syHabas
habent, ut „primus primi", „Virgiiius Virgilii", „templum
templi", „Taurominium Taurominii''. Frequenter tarnen in-
venimus veteres in huiuscemodi genetivis, id est geminantibus
i. subtrahere alteram ex eis. Virgiiius in I (v. 247): Hie
tamen ille urbem P ata vi sedesque loeavit. pro Patavii. Idem
— l:3() —
in Bucolico (l, 32): Nee spes libertatis erit noc cura peculi,
pro peculii. In eodem (1, 68): Pauperis et tuguri congestum
caospito culmcn, pro tugurii. Idem in IUI Georgicon (v. 564):
Florentem studiis ignobilis oti, pro otii. Et luvenalis in IUI
(Sat. 10, 123): Antoni gladios potuit contemnere, si sie, pro
Antonii. Hoc aiitem faciunt metri causa, numquam enini
minores vult habere syllabas genetivus nominativo. Derselbe
12, 5, 22 S. 946 (II 590, 6): Solent auctores etiain per synae-
resin unam i ponere pro duabus, ut Virgilius in I (v. 221):
Et crudelia secum fata Lyci, pro Lycii; et Ille urbem P ata vi,
pro Patavii. luvenalis in IUI (Sat. 10, 123): Antoni gladios
potuit contemnere, si sie, pro Antonii. Cbaris. 1, 15 S. 54
(I 71, 1): Vergilius alia serpyllumque per i dixit, quod utique
in genetivo debet geminari, ut „huius pallii serinii dolii alii
solii", quia genetivus nuraero syllabarum minor esse nominativo
non debet. Quare magis denotati sunt, qui maluerunt per
unum i ,,imperi et ingeni" dicere, quam secundum regulam
„imperii et ingenii" geminata i littera. Invenimus tamen et
per unum i a Vergilio dictum: Ille urbem P ata vi pro Patavii.
Plus in liac observatione geminandi i in masculinis animad-
vertimus, ut hie „Aemilius huius Aemilii", ,,bic lulius huius
lulii". Consent. S. 2043 (V 359, 15): Diximus genetivum
jnterdum i littera terminari, ut „huius apri"; sed ea res differentiam
reeipit, plerumque enim una i, plerumque geminata i littera
terminatur. Quando igitur geminata i terminari debeat, nomi-
nativus singularis ostendet. Si enim in ,,us" vel in „um"
praecedente i vocali nominativus fuerit terminatus, i littera
in genetivo geminabitur, ut „Tullius lodium, huius Tullii lodii".
Quamquam a plerisque iam per unam i eeferatur iste genetivus,
ut: Et promissa Lavini moenia (Verg. Aen. 1, 258), Pauperis
et tiiguri (Verg. Ecl. 1, 68), Nee cura peculi (Verg. Eel. 1, 32).
Wie Plinius bei Charis. a. a. 0. anerkennt, esse quideni
rationem per duo i scribendi, sed multa iam consuetudine
superari, so werden noch von Mart. Cap. 3 § 295 ingeni consili
imperi als gebräuchliche Formen bemerkt, und Prob. Instit.
art. S. 305 (IV 104, 22) schreibt huius Gai vor und sagt
S. 340 (127, 14): quaeritur, qua de causa „huius Gai" per
unam i litteram scribatur; hac de causa, quoniam quae-
cumque nomina ablativo easu numeri singularis o littera ter-
— 137 --
•niinantur et nominativo casii numeri singularis ius syllaba
defluiuutiir, liaec genetivo casu numeri singularis per unam i
litteram scribuntur. Aber noch - mehrere Grammatiker ver-
langen für den Genit. der Nomina auf ius und ium die
Endung ii, so Charis. 1, 10 S. 11 (I 23, 11): item quae (nomina)
ante us syllabam i habent sie declinantur geminata i in
genetivo, ut „hie Concordius huius Concordii''. Diomed. 1
S. 278 (I 303, 7): genetivus casus singularis aut totidem
syllabis constare debet quot nominativus eius ut „Vergilius
Vergilii", „Terentius Terentii" und 1 S. 279 (I 303, 16): tertia
{[•)rma) est quae genetivo i geminata genere tantum muscuUno
et neutro terminatur; masculino ut ,, Vergilius Vergilii", neutro
ut „Ingenium ingenii". Max. Victorin. de rat. metr. 5, 2
S. 1967 (VI 221, 5): videndum etiam hoc est in his norainibus,
quae ante novissimam syllabam i littera terminantur, ut est
,,radius gladius"; haec euim in genetivo casu per duos i
scribuntur, „huius radii gladii". Rhemn. Palaem. Ars 4, 18
S. 1368 (V 535, 15): genus neutrum quando in nominativo
habet ium, in genetivo geminat i htteram, ut puta „hoc
gaudium huius gaudii", „hoc imperium huius imperii", „hoc
Ingenium huius ingenii". Sic observabis in ceteris, quia genetivus
minor esse non debet nominativo. Nam et in genere masculino
sj nominativus ius habuerit, necesse est in genetivo geminet
i, ut puta „hie fllius huius fihi'S „hie Mercurius huius Mercurii",
,.hic genius huius genii'-, ,,hic lulius huius lulii". Si vero
nominativus us tantum habuerit, non geminat i in genetivo,
UT puta „hie Coronatus huius Coronati", non „Coronatii", „hie
Honoratus huius Honorati", non „Honoratii". Vel. Long.
8. 2221 (VII 57, 6): quaeritur item „luhi et Claudii et Cornelii"
utrum per unum i productum an per duo debeant scribi. Et
ratio exigit, ut „huius lulii" per duo i scribamus, tam hercule
quam „huius pallii'' et „huius grapliii". Non enim tantum in
masculinis hoc quaeritur, sed etiam in neutris, quoniam id
postulat ratio. [Probi] de ultimis syllabis 4, 18 S. 1396
(IV 227, 24): Ea nomina, quae nominativo casu singulari i
litteram vocalem ante ultimam syllabam habuerint, in omni
genere i litteram debent necessario geminare, non solum metri
gratia sed etiam propter Vitium barbarismi, et ut ne sit contra
rationem nominativo brevior genetivus, ut ,,Chaoniique patris''
— i;^8 —
(Verg. Ge. 2, 67), quia dicimus, hie Chaonius. Ergo rite i
litteram geminavit, ut et „Massylius Massylii". Fragm. Bob.
de nom. et pronom. S. 127 (V 555, 11): omnis etiam nomina-
tivus secundae declinationis „us" pura terminatus praecedente
i littera genitivum suum per duas i proferri faciat necesse est,
ne minorem eum habeat numero syllabarum, cum vel superare
genitivus vel certe debeat adaequare norainativum suum, ut
„Horatius Horatii''. Similiter et neutra eiusdem declinationis
quae i habuerint ante um geminabunt i litteram ob eandem
rationem, ut „folium folii", ,,otium otii", ,,tugurium tugurii",
„peculium peculii", licet haec antiquitas per 'i-oy.o-Tjv, id est
ablata i littera, enuntiaverit, ut ipse de se Horatius (Carm.
4, 6, 43): vatis Horati memorem sepulchro scalpe querellam,
Vergilius (Bucol. I, 69): pauperis et tuguri congestum est,
item (Bucol. I, 33): nee spes libertatis erat nee cura peculi,
item (Ge. 4, 564): Partlienope studiis florentem ignobilis oti,
et alibi (Aen. 1, 247): hie tarnen ille urbem Patavi sedesque
locavit, pro „Horatii tugurii peculii otii Patavii". Augustin.
Regul. S. 1978 (V 498, 39): haec in genitivo per duo ii scri-
buntur, ut ,,hoc Ingenium huius ingenii'', und nun folgt eine
lange Eeihe von Substantiven auf ium mit dem Genet. auf ii.
Prise. 1,4, 19 S. 545 (H 14, 10) sagt sogar: „Pompeiii" genetivum
per tria i scribebant, quorum duo superiora loco consonantium
accipiebant, ut si dicas „Pompeiii"; nam tribus i iunctis qualis
possit syllaba pronuntiari? quod Caesari doctissimo grammaticae
placitum a Victore quoque in arte grammatica de syllabis
comprobatur. Vergl. W. ßrambach. Die Neugestaltung der
latein. Orthographie .S. 188-198.
Die Endung ii ist in Hdsehr. zuweilen auch da, wo das
Versmass unbedingt i fordert. In folgenden Nomina wird
theils nach der Autorität der Hdsehr., theils nach
dem Erforderniss des Versmasses i geschrieben und
zwar bei: Plaut. Amphitr. 1. 1, 5 (157) auxili: 1, 1, 194
(3.50), 1, 3, 4 (502), 2, 1, 30 (580), 2, 2, 193 (825) negoti;
Asin. 1, 1, 30 mendaci; 1, 2, 2 (128) preti; 2, 2, 41 (307)
compendi; 2, 2, 82 (348) negoti; 2, 2, 91 (358) eonsili;
2, 4, 1 (407) negoti; 5, 2, 8 (858) preti; Aulul. 2, 2, 56
(233) divorti; 4, 4, 4 (631) commerei; 4, 10, 60 (790) preti;
ßaech. 1, 2, 9 (117) commerei; 2, 2, 6 (183) compendi;.
— 139 —
3, h 14 (881) flagiti; 3, 3, 11 (415) negoti; 3, 3, 40 (444)
preti; 4, 2, 24 (606), 4, 4, 11 (651) consili; 4, 4, 45 (696)
mendaci; 4, 9, 109 (1032) flagiti; 4, 9, 113 (1036) cousili;
5, 2, 63 (1182) convivi; Capt. 3, 1, 11 (471) subselli; 3, 5,
2 (660), 4, 2, 15 (795) negoti; 5, 2, 12 (965) compendi;
Casin. 1, 9, [91) negoti; 1, 10 (98) preti; 2, 2, 26 (199),
2, 3, 40 (258) peculi; 3, 4, 4 (594) preti; Curcul. 1, 3, 11
(167) preti; 4, 1, 4, (465), 5, 2, 3 (601) negoti; Epid. 1, 2,
49 (152), 2, 2, 71 (256) consili; 3, 3, 29 (410) preti: 3, 4,
63 (499) negoti; 3, 4, 58 (494), 3, 4, 66 (502) preti: 5, 2,
39 (704) fili; 5, 2, 48 (713) negoti; Menaech. 1, 2, 6,(115),
2, 3, 19 (370), 2, 3, 33 (384), 2, 3, 78 (432), 3, 1, 11 (458)
negoti: 3, 2, 24 (489) preti; 3, 2, 56 (522), 4, 2, 41 (606),
4, 2, 45 (609), 5, 2, 10 (762) negoti; 5, 2, 21 (771) iurgi;
5, 5, 3 (901) flagiti; 5, 6, 7 (972) preti; 5, 7, 8(997) negoti;
5, 7, 29 (1018) praemi; 5. 7, 41 (1030) imperi; 5, 9, 4 (1063)
negoti; 1, 2, 26 (135) schreibt Brix praemi, die neueren Heraus-
geber, wie Götz und Scholl, Leo dagegen praeda; Merc. 1, 2,
11 (121), 1, 2, 19(129), 1, 2, 24(135), 1, 2, 26 (137) negoti;
2, 3, 12 (346) consili; 2, 3, 82 (417) flagiti; 3, 4, 75 (660)
consili; 4, 3, 38 (740) negoti; 4, 4, 44 (784) flagiti; 4, 4,
49 (789), 4, 5, 10 (812), 5, 4, 6 (967) negoti; 5, 4, 31 (991)
supplici; 5, 4, 36 (996) benefici; Mil. 1, 2, 12 (90) adulteri
und periuri; 1, 2, 67 (145) preti; 2, 2, 18 (173), 2, 3, 6 (277),
2, 3, 46 (317), 2, 5, 11 (421) negoti; 2, 5, 13 (423) viti: 2,
5, 15 (425), 2, 5, 31 (441) negoti; 2, 5, 68 (478) consili; 2,
6, 29 (509) flagiti; 2, 6, 75 (558) preti; 3, 1, 4 (599), 3, 3,
13 (886) consili; 3, 3, 47 (921) ingeni; 4, 1, 10 (956) negoti:
4, 2, 43 (1034) fastidi; 4, 2, 69 (1061) preti; 4, 8, 37 (1346)
negoti; Mostell. 1, 1, 57 (60) compendi; 1, 4, 4 (316) con-
vivi; 2, 2, 28 (458), 2, 2, 98 (531) negoti; 3, 1, 158 (688)
consili; 3, 2, 54 (741) negoti; 4, 1, 8 (866) consili: 4. 1. 17
(875) prodigi; 4, 1, 20 (878) preti; 3, 3, I (904), 3, 3, 9
(912) mercimoni; 4, 3, 25 (10)7), 4, 3, 26 (1018) negoti; 5,
2, 43 (1165) supplici; Pers. 1, 3, 45 (125) praesidi; 2. 5,
14 (315) negoti; 4, 3, 2 (471) compendi: 4, 4, 73 (625)
preti; 4, 7, 4 (714) negoti; 5, 2, 73 (854) supplici; Poen.
1, 2, 138 (351) compendi; 4, 2, 96 (918) exiti; 5, 5, 6 (1285)
praedi; Pseud. 1, 1, 11 consili; 1, 1, 61 auxili; 1, 1, 107
— 140 —
periuri; 1, 1, 130 negoti; 1, 4, 4 (397) consili: 1, 5, 25 (440)
flagiti; 4, 7, 8 (110'.)) ingeni; 4, 7, 42 (1141) compendi;
Rud. prol. 25 supplici; 1, 3, 22 (204), 1, 3, 31 (213) con-
sili; 2, 2, 13 (319) viti; 2, 3, 18 (349) auxili; 2, 7, 1 (559).
3, 2, 13 (B27), 3, 2, 24 (638), 3, 2, 27 (641) negoti; 3, 2,
27 (651) parricidi und periuri; 3, 3, 2 (665) auxili und
praesidi; 3, 4, 20 (725) commerci; 3, 4, 28 (733) flagiti;
4, 3, 13 (950) consili; 4, 3, 14(951), 4, 4, 14(1058) negoti;
4, 4, 55 (1099) periuri; 4, 7, 2 (1228) negoti; 4, 7, 21(1247)
malefici; Stich. 1, 2, 69(l26)ingeni; 1, 3, 81(235) preti; 3,2, 33
(489) subselli; 4. 1, 72 (578), 4, 2, 51 (632) consili; Trin.
1, 2, 51 (88) negoti; 2, 1, 25 (256) preti; 2, 4, 177 (578),
4, 2, 5 (847) negoti; 4, 2, 80 (925) preti; 4, 2, 159 (1001)
negoti; Trucul. 2, 4, 26 (377) compendi; 2, 7, 31 (587)
flagiti; 2, 7, 50 (612) peiuri und viti.
Terent. Andr. prol. 2 negoti; 1, 1, 17 (44) benefici; 1,
1, 86 (113) ingeni; 1, 1, 132 (158), 1, 1, 143 (170), 2, 1, 20
(320), 2, 4, 1 (404) consili; 3, 2, 41 (521) negoti; 3, 5, 2 (608)
consili; 5, 2, 15 (856) preti; 5, 3, 32 (903) supplici; 5, 4, 50
(953) negoti; 5, 5, 7 (963) gaudi; Heaut. 1, 1, 12 (64) preti;
1, 1, 23 (75) oti; 3, 1, 89 (498) negoti; 4, 1, 33 (646) prandi;
5, 1, 35 (908) fili; 5, 3, 19 (1021) viti; Eun. 3, 1, 14, (404),
3, 4, 6 (544) negoti; 4, 6, 11 (749) preti; 5, 2, 28 (867) con-
sili; 5, 6, 12 (1013) flagiti; Phorm. 2, 1, 14 (244) fili; 2,
1, 63 (293) testimoni; 4, 1, 12 (578) consili; 4, 4, 29 :(710)
negoti; 5, 2, 5 (770) flagiti; 5, 3, 33 (816) negoti; 5, 9, 40 (1029)
supplici; Hecyr. 1, 2, 22 (97) negoti; 1, 2, 79 (154), 2, 2,
28 (270) viti; 4, 2, 12 (588), 4, 4, 93 (715) consili; 5, 3, 1
(799) preti; Adelph. 3, 2, 2 (300) auxili; 3, 2, 15 (313)
supplici; 4, 4, 5 (613) consili; 4, 5, 4 (638), 4, 5, 8 (642).
4, 5, 73 (707), 5, 2, 8 (849) negoti; 5, 6, 4 (892) preti.
Ausserdem noch bei Naev, 38 ed. Eibbeck bei Non. S.
73, 17 ingeni. — Enn. Ann. 8 (ed. L. Müller) bei Varro 5, 10, 60;
5, 22, 111; 9, 37, 54 dispendi; Ann. 388 bei Cic. Cato Mai.
1, 1 praemi; Fab. 54 bei Gell. 29, 10, 12 negoti; Fab. 163
bei Cic. Tuscul. 3, 19, 44 praesidi; Fab. 164 bei Cic. a. a. St.
exsili; Fab. 405 bei Cic. de orat. 1, 45, 199 consili; Fab.
422 bei Cic. Tuscul. 4, 33, 70 flagiti; Fab. 142 (ed. Ribbeck
I 34) bei Non. S. 111, 15 auxili, L. Müller Fab. 135 schreibt
— 141 —
nach Vossius auxilio. — Pacuv, 175 bei Non. S. 132, 29 com-
pendi; in einem Epigramm bei Gell. 1, 24, 4Pacuvi. — Acc.
26 bei Non. S. 111, 1 imperi; 37 bei Non. S. 226, 8 serviti;
287 bei Non. S. 226, 22 consili;- 364 bei Cic. pro Sestio 57,
122 benefici; 628 bei Non, S. 13, 22 consili; 659 bei Cic.
Nat. Deor. 38, 90 supplici. — Caecil. 173 bei Cic. Cato Mai.
8, 25 viti. — Turpil. 209 bei Non. S. 215, 30 praemi. — Titin.
7 bei Prise. 6, 7, 36 S. 694 (II 227, 6) collegi; 149 bei Non.
S. 495, 14 consili; 77 schreibt Ribbeck pallae, im Non. S. 102,'
2, wo diese Stelle überliefert ist, hat L. Müllerp. 141, 4 palii. —
Afran. 291 schreibt Ribbeck ingeni, im Charis. II S. 195 (I
220, 5) hat Keil ingens. — Pompon. 101 bei Non. S. 498, 4
flagiti. — Laber. 63 bei Gell. 16, 7, 12 negoti. — Lucil. 3, 31
bei Porphyr, ad Horat. Sat. 1, 6 106 cantheri; 29, 37 bei
Non. S. 414, 7 compendi; ine. libr. v. 58 bei Fest. S. 294
oti (L.Müller otei); ine. libr. v. 106 bei Fest. S. 298 dupuudi
(d. i. dipendi). — Varro Sat. Menipp. 8, 3 auxili; 126, 4
peculi; 374 convivi. — Lucr. 1, 313 stilicidi; 2, 401 centauri;.
2, 1127 dispondi; 6, 434 bracchi; 6, 673 incendi; 6, 1226
remedi. — Priap. 82, 1 aerari; 86, 6 (Catull. 19, 6) tuguri. —
Vergil. Ecl. 1, 32 peculi: 1, 68 tuguri; Georg. 4, 564 oti:
Cat. 8, 3 cisi. — Horat. Carm. 1, 2, 26 imperi; 1, 6, 12 und
2, 18, 9 ingeni; 3, 4, 65 consili; 4, 15, 14 imperi: Epod.
1, 21 auxili; 17, 80 desideri; Sat 1, 14 138 oti; 2, 1, bu
negoti; 2, 3, 90 und 2, 3, 226 patrimoni; 2, 6, 58 silenti:.
Ars poet. 330 peculi. — Syr. sent. 469 benefici; app. 118
silenti; 195 ingeni. — Inc. fab. 29 (ed. Ribbeck I 238) bei
Censon. fragm. 14, 6 p. 95 ed. 0. lahn consili nach der
Konjectur von Lachmann, die Hdschr. haben consulendi; 12C>
(ed. Ribb. I 254) bei Cic. de orat. 3, 41, 166 imperi.
Von Eigennamen mit dem Genitiv auf i lassen sich nach-
weisen bei Plaut. Curcul. 1, 1, 14; 1, 1, 62; 2, 1, 2 (217)
Aesculapi; Terent. Eun. prol. 25 Naevi; Hecyr. prol. 2, <>
(14) Caecili; Eun. 119 bei Cic. Tuscul. 2, 16, 38 und Orat.
46, 155 Aesculapi; Pompon. 15 bei Charis. 1 S. 37 (I 52, 12>
Memmi, Cassi, Munati; Lucil. 4, 12 bei Gell. 2, 24, 4 Faniii:
4, 14 bei Gell. 2, 24, 10 Licini: 9, 14 bei Charis. 1 S. 60
(I 79, 1) und Vel. Long. S. 2220 (VII 56, 9) Lucili: 9, 17 bei-
Charis. I S. 60 (278, 13) Luci; 9, 18 bei Charis. I S. 60 (1
— 142 —
78, 14) Corneli und Cornifici; 9, 19 bei Quintil. 1, 7, 15
Furi; 9, 41 bei Nod. S. 428, 7 Enni; 11, 11 bei Gell. 4, 17,
2 Grani; 20, 10 bei Nori. S. 427, 23 Calpurni; 22, 2 bei
Donat. ad Terent. Pborm. 2, 1, 57 Lucili; 26, 57 bei Non.
255, 6 Popili und Corneli; 29, 92 bei Non. S. 330, 23 Tulli;
30, 117 bei Non 323, 19 Caeli; ine. libr. v. 27 bei Cic.
Fin. 1, 3, 9 Ponti; v. 68 bei Porphyr, ad Horat. Carm. 1,
27, 1 Horten si; v. 136 bei Porphyr, ad Horat. Sat. 1, 6, 12
Valeri; v. 148 bei Donat. ad Terent. Hecyr. 3, 4, 26 Myconi:
Varro Sat. Menipp. 127, 2 Albuci; 356 Pacuvi; 356 und
398 Enni; Lucr. 1, 11 Favoni; Catull. 26, 2 und 64, 282
Favoni; 67, 35 Corneli; 44, 19 Sesti; 68, 50 und 68, 150
Alli; 11, 1; 16 2; 23,34; 26, 1 Furi; Cic. Arat. 46 und öfters
Aquari; in einer poetischen Uebersetzung Tuscul. 3, 14, 29
exsili; Verg. Ecl. 3, 105 Caeli; Aen. 1, 247 Patavi:
I, 258; 1, 270; 6, 74 Lavini; 9, 448 Capitoli; 10, 167 Clusi:
II, 7 Mezenti; Horat. Carm. 1, 4, 1 Favoni; 1, 12, 34Pom-
pili; 1, 12, 35 Tarquini; 4, 6, 44 Horati; Sat. 1, 1, 105
Viselli; 1, 2, 3 Tigelli; 1, 2, 20 Terenti; 1, 4, 69 Birri
und Caeli; 1, 4, 70 Capri und Sulci; 1, 4, 72 Tigelli; 1, 4,
94 Petilli; 1, 4, 109 Albi; l, 4, 114 Treboni; 1, 5, 3 Appi;
1, 5, 33 Antoni; 1, 5, 50 Coccei; 1, 5, 51 Caudi; 1, 5, 52
Cicirri; 1, 5, 54 Messi; 1, 5, 91 Canusi; 1, 5, 97 Barri:
1, 6, 9 Tulli; 1, 6, 12 Valeri; 1, 6, 38 Dionysi (von Dio-
nysius); 1, 7, 1 und 1, 7, 19 Rupili; 1, 7, 19 Persi; 1, 10, 2
Lucili; 1, 10 6 Laberi; 1, 10, 53 Acci; 1, 10, 54 Enni; 1, 10,
56 Lucili; 1, 10, 62 Cassi; 1, 10, 80 Tigelli; 2, 1, 29
Lucili; 2, 1, 48 Albuci; 2, 1, 72 Laeli; 2, 1, 75 Lucili:
2, 2, 47 Galloni; 2, 2, 67 Albuci; 2, 3, 84 Staberi; 2, 3.
86 Arri; 2, 3, 89 Staberi: 2, 3, 168 Canusi; 2, 3, 243 Arri:
2, 3, 287 Meneni; 2, 6, 78 Arelli; 2, 7, 96 Fulvi; Epist.
1. 1, 67 Pupi; 1, 4, 3 Cassi; 1, 6, 26 Appi; 1, 12, 26 Claudi:
1, 18, 20 Minuci und Appi; 2, 1, 57 Afrani; 2, 1, 62 und
2, 1, 69 Livi; 2, 2, 160 Orbi; A. P. 56 Enni; 258 Acci:
259 Enni; 387 Maeci; Tibull. 2, 5, 43 Numici: 2, 5, 49
Lavini; 3, 16, 4 (4, 10, 4) Servi.
Die nämliche Endung war in Griech. Nomina in
Gebrauch: Absinthi Lucr. 1, 941; 2, 400; 4, 16; Cato
2, 2, 159; Plin. N. H. 19, 10, 58 (179); 21, 21, 92 (160); 25,
— 143 —
6, 36 (73). Centauri (von centaurium oder centaureum) Lucr.
2, 401. Conchyli Lucr. 6, 1074; Catull. 64, 49; Gymnasi
Plaut. Bacch. 3, 3, 21 (42.5), in den Hdschr. gymnasii, und
Catull. 63, 64, in Hdschr. gymnasii, gymnasti, ginasti. Tauroboli
Corp. Inscr. Latin. 6, 511 Z. 7; 16 in Versen. Triclini Lucil.
ine. libr. v. 145 bei Donat. ad Terent. Eun. 2, 3, 44. Panaeti
Horat. Carm. 1, 29, 14; Talthubi Plaut. Stich. 2, 1, 33 (305).
Aegi Lucr. 6, 585. Peli (von Pelion) Catull. 64, 278. Demetri
I Neap. 2736.
Allerdings werden aus den Ueberbleibseln älterer Dichter
einzelne Beispiele angeführt, in denen, wie man meint, das
Versmass vielmehr die Schreibung mit ii erheischt, aber diese
lassen sich beinahe alle leicht beseitigen. In den Worten aus
Naev. Hesiona bei Varro L. L. 7, 6, 107 enimvero gladii lingula
erkennt man durch Vergleichung der vollständigen Anführung
des Verses bei Gell. 10, 25, 3 ne mihi gerere morem videar
lingua, verum lingula, deutlich die Interpolation, welche durch
die Bemerkung des Gell., de lingua, quoniam est minus frequens,
admonendum existimo, lingulam veteres dixisse gladiolum
oblongum in speciem linguae factum, cuius meminit Naevius
in tragoedia Hesiona, noch einleuchtender wird. — In dem
Citat aus demselben Dichter bei Charis. 2, 13 S. 185 (I 207, 19)
Sulpicii noctu interfecit, in welchem übrigens Sulpici sich dem
Versmass gleich gut einfügen würde, ist das unerklärliche Sul-
picii von Ribbeck Com. reliq. Naev. Acontiz. 3 in der ersten
Ausg. in supplicio, in der zweiten in sublustri oder subluci ver-
wandelt, sicher kann Sulpicii nichts beweisen. — In der von
Cic. Tusc. 1, 15, 34 überlieferten Grabschrift, welche Ennius
(ed. L. Müller S. 153 XLVIl) sich selbst gemacht haben soll.
die aber von einem unbekannten Dichter, wie es scheint, von
Octavius Lampadio oder von Q. Vargunteius berührt, wird mit
Recht geschrieben: adspicite, o cives, senis Enni imagini' for-
mam, mit gleicher Messung des Enni, wie Terent. Andr. 1, 2.
20; Eun. 1, 2, 80; 1, 2, 113; 5, 8, 50; Heaut. 2, 3. 119; 3, -2.
8: 3, 2, 26; 4, 1. 47 qui amant, me amas, me ames, ne amot.
te amo, qui heri, qui eros, si itast; Eun. 4, 1, l; 5, 8, 7; Heaut.
2, 3, 67; 2, 4, 3; 3, 3, 8 ita me di ament; Lucr. 2, 404: 2.
617; 4, 1061; 5, 7; 5, 74; 6, 716; 6, 740; 6, 796 quae amara
qui in oras, si abest, si ut, qui in orbi, qui etesiae esse feiuu-
— 144 —
tur, quo Averna, si odoratast; Catull. 55, 4; 57, 7; 97, 1; 114,
f) te in Omnibus libellis, lectulo erudituli, ita nie di ament,
dummodo ipse; Verg. Ecl. 8, 79; 6, 44: 8, 108 und Aen. 3,
211; 5, 261; 6, 507 vale inquit, Hyla onine, qui amant, insulae
lonio, Ilio alto, te amice.
Der Vers des Enn., welcher bei Serv. zu Verg. Aen. 6,.
219 lautet: Tarquinii corpus bona femina lavit et unxit, wird
von Donat. ad Terent. Hec. 1, 2, 60 so angeführt: Exin Tar-
quinium bona femina 1. e. u., wie auch L. Müller (Ann. 154 a)
schreibt, sollte jedoch die von Merula S. SlO mitgeteilte Lesart
tyranni TarquinI corpus die richtige sein, so würde Tarquinii
Adject. sein, und unter dieser Voraussetzung der Regel gemäss
(Adject. 18) ii haben. Ritschi, Rhein. Mus. 1851, 7 S. 598
(Opusc. 2 S. 600), meint, dass Ennius Tarcuini viersilbig ge-
brauchen durfte, was auch Vahlen (Ann. 156 aufgenommen hat.
— In dem Verse des Enn. (Sat. 54) bei Apul. de mag. 89
S. 487, Brundusii sargus bonus est, hunc, magnus erit si, sume,
kann die im Latein, nicht gebräuchliche Endurg in dem Grieche
Worte geduldet werden, wiewohl die vorhergehende Beispiel-
sammlung zeigt, dass auch Griech. Nomina auf ius und ium
den Gen. auf i gestatten. Andere wollten entweder Brundüsio,
oder Brundüsi oder Brundlsi (mit Festhaltung der Quantität
von BpsvoTjatov oder Bpevx^otov, statt dessen jetzt bei Strabo überall,
5, 3, 6. 5, 4, 10. 6, 3, 1. 5. 6. 7. 8. 10. 7, 7, 5, Bpevxwcov ge-
schrieben wird). L. Müller schreibt mit Sverdsjö S. 52 Brun-
disio (vergl. L. Müller, Quintus Ennius S. 196), was jedoch
nicht nötig ist, da Brundisii, wie überliefert und von Vahlen
geschrieben ist, als Lokativ erklärt werden muss, vergl.
Fr. Bücheler-J. Windekilde, Grundriss der latein. Deklination
S. 72 Anm. 2; Corssen, Aussprache II S. 698 und C. Wagener,
De locativi Latini usu p. 7. Ebenso ist auch Tarent. Eun.
3, 1, 13 (519): rus Sunii ecquod habeam etc. nichts zu änderen
weder durch Umstellung wie L. Müller (Quintus Ennius S. 197)
vorschlägt: Suni rus ecquod habeam oder rus ecquod habeam-
Suni, was Dziatzko aufgenommen hat, noch durch Veränderung
des Sunii in Sunio, wie Bentley schreibt, da auch Sunii als
Lokativ aufzufassen ist. — Bei Plaut. Asin. 3, 1, 2 (505)
schreiben Götz und Scholl imperii, aber Leo nach Verbesserung
von Luchs imperio. — Plaut. Merc. Prol, 10 war Marci Accii Kon-
— 145 —
jectur, der vet. hat mactici, andere Hdschr. mattici, worin Ritschl
parerg. S. 21 Macci Tili erkannt hat. — Plaut. Mil. 3, 2, 51 hat
für meam partem infortunii die Umstellung von Eeiz partem
infortuni meam Bilhgung gefunden. — Terent. Andr. 2, 1, 20
hat Bentley für das auch wegen des Hiatus unerträgliche neque
auxilii copiam aus dem Eugraph. neque ad auxilium copiam
aufgenommen, worauf auch die Lesart des Vict. neque ad
auxiliandum copiam hinleitet; und Andr. 3, 2, 38 hat derselbe
für id consihi die Lesart fast aller Hdschr. id consilium
hergestellt.
Der ganze Vers Lucr. 5, 1006 improba navigii ratio tum
caeca iacebat ist verdächtig, weil er nicht allein überflüssig ist,
sondern auch den Zusammenhang unterbricht, weil ferner
navigium für navigatio nur bei Späteren vorkommt, und ausser-
dem improba unpassend ist. — Lucr. 6, 743 wird besser re-
migi oblitae geschrieben als remigii oblitae. — Bei Verg. Aen. 9,
151 Palladii, caesis summae custodibus arcis, kann die Endung
von Palladii damit vertheidigt werden, dass das Wort Griechisch
ist; der ganze Vers aber passt wenig in den Zusammenhang
der Rede und ist wahrscheinlich zur Erklärung des vorher-
gehenden inertia furta aus Aen. 2, 166 (wo Palladium steht)
beigefügt worden. — Verg. Aen. 3, 701 apparet Oamarinaprocul
campique Geloi, immanisque Gela fluvii cognomine dicta, ist
theils a fluvio cognomine vorgeschlagen, theils der ganze
Vers verdächtigt, vergl. Wotke, Ueber alte Formen bei Vergil
(Wiener Studien VIH 1886) p. 134. Wenn der Vers echt und
die überlieferte Lesart richtig ist, so haben wir hier das älteste
Beispiel von ii in dem Genit. eines rein Latein. Substantivum.
Dabei wird richtig bemerkt, dass weder fluvi, noch geni, gladi,
lani, foli, odi, soll, spoli, studi irgoQdwo in einem Verse gefunden
werde, sondern dass ausser einigen Noraina propria bei Prop.
und Ovid. preti und viti und das einmalige cisi die einzigen
Beispiele des i im Genit. tribrach. Substantiva auf ius oder
ium seien. Die Beobachtung verliert indessen dadurch an Ge-
wicht, das ebenso v/enig Beispiele von genii, ghidii. lanii. folii,
odii, solii, spolii, studii aus den Dichtern vor Prop. und Ovid.
bekannt sind. Apii ist im Moret. \)0.
Propertius ist der erste, welcher unzweifelhaft in
mehreren Nomina auf ius und ium den Genit. auf ii
Neue-Wagpiier, Formi'iilehri'. 1, 3. Autl. ^^
— 146 —
anwendet, vergl. P. Heymann, In Propertium qiiaostione.s
grammaticae et orthographicae p. 19, 20. Er hat imperii 1,
6, 34; 4 (3), 1, Ifi; ingenii 4 (3), 3,22: opprobrii 4(3), 13,
12; gymnasii 4 (3), 14, 2: Mercurii 3 (2) 30, H; Kabii 4
(3), 3, 9; 4, (3), 3, 22: Tarquinii 4 (3j 11, 47: Lanuvii f;
(4), 8, 48. Bei deniselbon aber ist nicht nur Pelusi 4 (3), 9.
55 und Antoni 4 (3), 9, 50: Properti 3 (2), 34, 93; 4 (3).
10, 15 Asisi 5 (4) 1, 125 und J^'olumni 5 (4), 10, 37, sondern
auch (in dem Genit. tribrach. Namen) Mari 2, 1, 24, 4 (3) 11.
46; Deci 5 (4), 1, 45; Tati 5 (4), 2, 52; 5 (4), 4, 26: 5 (4),
4, 34.
Weit zahlreicher sind die Beispiele bei Ovid. Es sind:
adloquü, colloquii, eloquii, adultcrii, arbitrii, auspicii, auxilii,
commilitii, coniugii, consilii, desiderii, discidii, exsilii, exitii,
hospitii, imperii, indicii, ingenii, iudicii, naufragii, navigii, officii.
servitü, supercilii, supplicii. veneficii: Danuvii, Icarii, Mercurii:
und von tribrach. Nomina gladii Met. 7. 422; niilii Fast. 4.
743; odii A. A. 1, 466; 3, 512; Remed. araor. 308 und
Met. 4, 468: pretii Trist. 5, 14, 31; spatii Met. 1, 440; studii
Met. 3, 589; 5, 267; Trist. 3, 7, 53; 5. 3, 47: 5, 7, 64; 5, 12..
62 und Epist. ex Pont. 1, 5, 76; 1, 7, 28; 2, 5, 42: 2, 5, 60:
3, 5, 30; 4, 13, 43; vitii Amor. 3, 7, 38: Remed. amor. 54:
Trist. 1, 7, 39: 2, 277 und Epist. ex Pont. 2, 3, 22. Diesen
stehen gegenüber sacriiici Epist. ex Pont. 3, 2, 57; Lucreti
Amor. 1, 15, 23; Properti A. A. 3, 333 und Trist. 2, 465;
Favoni Met. 9,660; Rhegi Met. 14.5: Palati Met. 14, 333.
14, 822: Fast. 4, 815 und Trist. 3, 1, 31; Amuli Met. 14,772
und Fast. 4. 53; Lavini Met. 15, 728; Manli Fast. 6, 185;
Servi Fast. 6, 480 und Trist. 2, 441: Tulli Fast. 6, 581;
Memmi Trist. 2, 433: Cornifici Trist. 2. 436; Hortensi
Trist. 2. 441; Antoni Epist. ex Pont. 1, 1, 23: Rutili Epist.
ex Pont. 1, 3, 63; Capitoli Epist. ex Pont. 3, 1, 135; Turrani
Epist. ex Pont. 4, 16, 29. und Tati (mit der von Heins, go
bilhgten Var. Titi) Fast. 1, 260.
Nach diesen Vorgängern gebraucht Phaedrus i. 1, 4
iurgii; 3, 12, 4 pretii; aber 1, 17. 1 malefici; append. 7, b
(Anth. Lat. ed. Riese 806, 5) ingeni; 8, 31 (Anth. Latin. 807.
31) imperi.
Lucan. hat auxilii. co'üiugii. conubii. consilii, »jloquii, fluvü.
— 147 —
gladii, hospitii, imperii. naufragii, servitii, solstitii; Brundisii.
Dyrrhachii und Latii, und wiederum Corfini 2, 478: 4. 697;
Hortensi 2, 328; Minuci 6. 126; Sertori 8, 809.
Bei Val. Fl. ist adloquii. coniugii, hospitii, imperii, Da-
niuvii, jedes dieser Xomina einmal.
Bei Silius Italicus steht auxilii, eloquii, fluvii, hospitii.
imperii, ingenii; Fabii, Flaminii und Latii. dagegen Arreti
ö, 123: 7, 29; Corfini 8, 520; Numici 1, . 666; 8, 358;
Servili 17, 308.
Bei Statius augurii, auxilii, concilii, conubii, consilii,
eloquii, fluvii, hospitii, imperii, ingenii, servitii und Elysii, Pollii,
aber Enni Sat. Silv. 2, 7, 75; Lucreti Silv. 2, 7, 76; Polli
Silv. 2 praef. p. 36 Z. 13; 2, 2, 9; 3, 1. 65: Pompei Silv. 2.
7, 115; Salhisti Silv. 4, 7, 55; Tarenti Silv. 1, 4, 18; 4, 1, 38.
Bei luvenal coniugii. imperii, officii, servitii, Fabii. Par-
rhasii, dagegen Antoni 10, 123: Cassi 5, 37: Domiti 8, 228:
Palati 2, 106: 4. 31. Vagelli 13, 119; 16, 23.
Bei Sammon. apii, coniugii, gladii, marrubii. doch ab-
•sinthi 310 (314): 387 (391); 903 (912); conchyli 798 (805):
1101 (1109); Horati 528 (533): Lucreti 606 ^;613): Livi 721
<728); Titini 1037 (1046).
Bei Terent. Maur. exercitii, iudicii, spatii, Septimii.
Horatii, aber auch subsidi 615 und Horati 2536.
Es sind jedoch unter den Dichtern nach Properz
und Ovid einige, welche den Genit. auf ii überall oder
gewöhnlich vermeiden. Manilius hat sagittari 1, 691;
2, 211; 2, 280; 2, 560; 2, 569; aquari 2, 464: 2, 505: 5,450;
5, 491; negoti 3, 92; Claudi 1, 795, und ii allein in dem
Griech. Wort dodecatemorii 2, 740, denn studii varias artes
4, 123 ist von Bentley mit grossser Wahrscheinlichkeit in
studia et varias artes verwandelt.
Im Aetna silenti 221; imperi 401; 417; 441.
Bei Seneca imperi Thyest. 223; 239; 526: Oedip. Fragm.
296; Phoeniss.. Fragm. 299 (661); Octav. 495; 613; 804; consili
Thyest. 325; ingeni Oedip. Fragm. 238; Octav. 157; arbitri
Med. 137: Lucreti Octav. 311. aber im anapästischen Mass
exsilii Thyest. 926.
Bei Persius sind ausschliesslich Genit. auf i, ingeni
Prol. 10: ali 5, 188; Acci (und als Variante Atti) 1, 50; 1. 76:
— 148 —
Vettidi 4, 25; Masuri 5, 90; Enni 6, 10 und Virbi 6, 56.
Bei Martial ingeni 5, 56, 10; pulei 12, 32, 19; Publi
1, 109, 5; Pompei 2, 14, 10; 5, 10, 5; Sabidi 3, 17, 3; Sili
7, 63, 1; Corneli 3, 4, 4; Opimi 3, 26, 3; 13, 113, 1; Au-
toni 3, 66, 5; Vatini 14, 96; 1; Properti 14, 189, 1, da-
gegen cybii 11, 27, 3; 11, 31, 14, und exsilii 12, 25, 6, aber
im Angl. lun. exsilio, so dass auch dieser Dichter das ii des-
Genit. nur in dem Griech. Worte cybium angewandt zu haben
scheint.
Bei Grat, und Nemes. finden sich keine Beispiele des-
Genit. von Substant. auf ius oder ium, ausser Latii Grat. 18;
38; bei German. allein Favoni Progn. Fr. 3 (2), 122, und
spatii in einer verdächtigen Stelle, Phaen. 531.
Bei anderen Dichtern aus späterer Zeit finden sich auch
noch Gen. auf i: bei Commodian. Instr. 1, 35, 12 primordi;
bei Prudentius c. Symm. 2, 688 Capitoli; bei Alcim. Avit.
ad soror. 664 pomari; bei Claiidian. Cons. Olyb. et Prob. 272
Favoni; bei Prise. Perieg. 244 Pelusi; bei Auson. Epigr.
79, 4 (ed. Peiper p. 341) Afrani; Ecl. 17, 2 (p. 102); 26, 13
(p. 107) Aquari; Prof. Burdig. 16, 13 (p. 64) Byzanti; Ord.
nob. urb. 123 (p. 151) Capitoli; Mosell. 464 (p. 140)Durani;
Parent. 6, 3 (p. 33) Hilari; Prof. Burdig. 6, 52 (p. 56) Horati;
Epist. 27, 45 (p. 278) Laeli; Prof. Burdig. 7, 3 und 7, 16
(p. 56 und 57) Leonti; Epist. 16, 38 (p. 254) und Epigr. 77,
8 (p. 341) Lucili; Epist. 22, 58 (p. 264) Terenti; Ecl. 4, 3
(p. 91) negoti; Ecl. 4, 4 (p. 91); Mosell. 392 (p. 137); Epigr.
1, 15 (p. 311) oti; bei Avien. Descr. orb. 1141 Favoni;
Sidon. Apoll. Epist. 10, 11, 4 v. 24 Horati; Ennod. Carm.
2, 104, 7 Tulli; Ven. Fortun. 5, 2, 67; 8, 3, 157 Genesi;
2, 12, 1 Georgi; 4, 2, 3 Gregori; 3, 7, 51 Hilari; 10, 7,
55 Lyconti; 1, 10, 1 Nazari; 2, 13, 9 Remedi; 1, 2, 19
Virgili; 1, 9, 5; 8, 3, 154 Vincenti; 5, 6, 1; 9, 7, 73 fili;
4, 3, 1; 9, 9, 7 undvit. Mart. 1, 125; 3, 391 sacerdoti; in der
Anth. Latin, ed. Riese 484, 23 Favoni; 653, 65 Mezenti;
890, 1 Petroni; 481, 71 sextari; 775, 6 tuguri.
Was die Denkmäler der Prosa anbetrifft, so ist ia
Inschriften und Handschriften im Genit. der Substant. auf ius
und ium die Endung i häufig erhalten, und anstatt derselben
— 149 —
kommt auch ei vor. Corp. Inscr. Latin. 1, 198 Z. 57 consili
(123—122 V. Chr.); 1, 200 Z. 35 iudici und Z. 85; 99 aedi-
fici (111 V. Chr.); 1, 204 Col. 2,Z. 34 portori (71 v.Chr.):
1, 205 Col. 1 Z. 6 municipei (49 v. Chr.); 1, 206 Z. 149;
152; 154; 159 municipi (45 v.Chr.); 1, 571 lovei (von lovius)
undLaetori; 1, 577 Col. Z. 10 ostiei; 1, 587 und 589 benifici
(um 81 V. Chr.); 1, r.23 feili (44 v. Chr.); Inschr. bei Marini atti
de' frat. Arv. S. 20 Brundisi und S. 70 hoiusce collegi; Corp.
Inscr. Latin. 1, 804 Sulpicei; 1, 1013; 1014 Vergilei und 1015
Vergili; 1, 1044 Coccei (vonCocceius); 1, 1107 anulari; 4, 2465
concili; 1, 1063 Col. 2 Z. 2 Fulvi; 1, 1108 conlegei; 1,
1, 1213 cultrari; Corp. Inscr. Latin. 4, 12 Fanni; Cenotaph.
Pis. Taf. 1 Z. 7 fili; Taf. 2 Z. 8 imperi; Z. 37 Gai et Luci;
Monum. Ancryr. Taf. 3 Z. 10 congiari; Tafel 4 Z. 26 coro-
nari; Taf. 4 Z. 43 proeli; Taf. 6 Z. 37 und 38 Pompei;
Corp. Inscr. Latin. 5, 1326 Pactumei; 5, 1369 Sei; 5, 4091
Attei; 5, 5050, 12 Gai; 6, 1892 und 6, 9404 collegi; 7, 449
Oppi; 7, 554 Voconi; 7, 631 Galli: 7, 905 Treboni; 7, 644
praesidi; 7, 703 praetori (Nom. praetorium); 8, 2973 Ser-
vili: 8, 2582b^gladi; 8, 2973 librari: 11, 1467 Corneli;
14, 72; 2925; 3610 aerari; 14, 2112 Col. 1 Z. 25 exequiari;
14, 2466 municipi; 14, 3733 viridari; L Neap. 2272 Vei (da-
selbst 2316 Veio); 5632 Pompuclei; 4934; 6828; Grut. Inscr.
3063 aerari; Inschr. Henz. 5128 praetori; 5958 Articulei
(I. Neap. 640 und 1354 Articuleio); Grell. 22 vivari und
vinari (Nom. vinarium); 1259 Sabazi; 2867 vinari (Nom.
vinarius); Wilm. Inschr. 315. 69 studi und 315 Col. 1 Z. 20
vestiari, vergl. Corsseu, Aussprache II 697.
Bei Cato de re militari frag. 4 (p. 81, 4 ed. Jordan)
bei Fest. S. 214 ist auspici; Orig. 1 fr. 11 (p. 6, 10) bei Serv.
ad Verg. Aen. 4, 620 Mezenti; E. R. 5, 6 trienni. Bei
Varro findet sich oft bei Eigennamen der Gen. auf i, so: Acci
L. L. 7, 2, 19; 7, 3, 65; Cassi L. L. 7, 2, 21; Corneli L. L.
7, 3, 39; Enni L. L. 5, 10, 68; 7, 2, 12; Lanuvi I-. L. 5,
33, 162; Lucili L. L. 5, 31, 138; Maui L. L. 6, 9, 91; Meli
L. L. 5, 32, 157; Muti L. L. 5, 1. 5: Pacuvi (Pacui ge-
schrieben) L. L. 5, 1, 7: 6, 2, 6; 7, 2, 22; R. R. 1, 2, 5;
Papini L. L. 7, 3, 28; Plauti L. L. 8, 18, 36; Pompili Ij.
L. 7, 1, 3; Tarquini L. L. 5, 32. 159: Tati L. L. 5, 10. 74;
— löd —
Terenti L. L. 8, 5, U: ferner opiiici R. R. 3, 16, 20; po-
meri L. L. 5. 8'2, 143. Bei Cicero linden wir: Quinctili
pr. Quinct. 3, 11 ii. <"»fters: Rosci pr. Rose. Amer. 1, 2; 2, 6:
3', 8; pr. Rose. Comocd. 13, 39; 15, 43: Cluvi pr. Rose. Co-
moed. 14, 43: 16, 47; Lucili und Manili pr. Rose. Conioed.
14, 43; Pompei in Verr. 2, 42, 102; 2, 45. 1 lo; Mari in Verr.
2, 45. HO: Canuelei in Verr. 2, 72, 177; Verrunei in Verr.
2, 77, 188: Pompei in Verr. 4, 11, 25: Mercuri in Verr. 4.
39, 84; Aesculapi in Verr. 4, 43, 93; Anton i und Aquili
in Verr. 5, 1, 3; Tulli pr. Tüll. 1. 3: 7. 16: 9, 21: 10, 2ö:
14, 34: 16, 38; 20, 48 (bis); 22, 53: 24. 54; Fabi pr. Toll. 2,
5: 3, 7; 9, 21; 13, 31 (bis); 20, 48: Fontei pr. Pont. 1, 2; 12,
27 (8, 17); 13, 35 (11, 25); 20, 44 (16, 34); 20, 46 (16, 36);.
Pompei pr. Font. 6. 14 (2, 4): 7. 16 (3, 6); 12, 27 (8, 17);
de inip. Cn. Pomp. 4, 10; Jl, 29: 22, 63; 24, 70: Legg. agr,
2, 10, 25; 2, 18. 49; 2, 19, 52: 2, 20, 54: Valgi Legg. agr.
3, 1, 3; Rabiri pr. Rab. perd. 1, 1; 3, 8; Adramyti pr. Flacc.
28, 68; Quintili, Septimi. Valeri post red. in senat. 9, 23;
Pompei de domo 2, 3: 10, 25 (bis) 10. 27: 12, 31; Petrei pr.
Sest. 5, 12: Pompei pr. Sest. 32. 69: Gai und Mari pr. Sest.
54, 116; Gabini in Vatin.: 10, 25; Vetti in Vatin. 10, 26;
Pompei pr. Balb. 1, 2; Antoni pr. Plane. 14, 33: Planci pr.
Plane. 14, 34; Claudi pr. Scaur. 15, 33: Pompei pr. Scaur.
17, 39: Mari Phil. 1, 2. 5: Pompei Phil. 1, 7, 18; 2, 15, 37:
2, 15, 38: 2. 25, 62; 5. 14, 39: A'atiniPhil. 10, 4, 11; Pom-
pei Phil. 13, 4, 9; 13, 5. 10: Vellei Nat. Deor. 1. 7, 17: Ru-
tili Off. 2, 13, 47: Pompei Otf. 2. 16, 57: Clodi Off. 2, 17,
58; Pythi Off. 3. 14, 58; Minuci Off. 3, 18, 73: Laeli Lael.
1, 4 u. öfters: Pacuvi Lael. 7. 24: Pompei Lael. 21, 77;
Claudi und Oppi Cato Mai. 6, 16: Mercuri Tim. 9, 29;
Pompei de orat. 1, 37, 168: Acci Brut. 18. 73: Appi Brut.
16, 61; Fulvi Brut. 20, 79: Laeli Brut. 21, 83; Naevi Brut.
15, 60; Pompei Brut. 25, 97; 64, 230: 76, 263; 90, 311; Anti
Epist. ad Att. 9, 9, 4 im cod. M.: Cascelli Epist. ad Quint.
fr. 1, 2, 5; Sesti Epist. ad Quint. fr. 2. 2. 1: ferner ingeni
Brut. 24, 93 und tibicini Orat 58. 198. Bei Caesar: Pompei
bell. civ. 1, 2, 1; 1, 3, 2; 1. 3, 4: Petrei bell. civ. 1, 74, 3:
bei Maecenas in der Vita Horat. des Suet. (ed. Roth p. 297,.
17) Horati; bei Nepos: Clastidi Hannil). 4. 1: Pompei Att.
— 151 —
7, M. Bei Sallust kommt bei den Eigennamen nur die Form
auf i vor, wie z. B. Pompei Cat. 19, 5; Hist. fr. 1, 39;
Rutili lug. 52, 6 und bei Ä^ppellativa: Catil. 2. l: 6, 6; 10,
1: 10, 3 imperi: 17, 5; 17, 7: 21, 3 consili; 36, 1 imperi:
40, 3 auxili: 47, 1: 40, 5; 51. 37 consili; 52, 12
uerari: 57, 5 praesidi: 58, 3 consili: lug. 5, 5; 6, 3 imperi;
H, 5 quiiiquenni: 12, 1; 14, 16 imperi; 14, 23 auxili; 19,
1: 19, 3 imperi; 23, 2 auxili; 24, 10 imperi: 29, 3 negoti;
31, 25 aerari: 31, 28 benefici und malifici: 31, 29 auxili:
35, 4 praesidi: 35. 5 negoti: 36, 3 consili: 38, 1 flagiti:
39, 1 imperi: 44, 2 auxili: 49, 4 benefici und praesidi:
51, 1 negoti: 67, 1 pruesidi: 76, l; 85, 3 negoti; 85, 10
offici: 85, 39 preti: 104, 5 benefici: Hist. 1, 41, 6serviti:
1. 48, 11; I, 48, 12; 1, 49 consili; 1, 74 imperi; 2, 81 ser-
viti; 2, 96, 3 aerari: 2, 96, 4 imperi; 3, 1 bienni; 3, 61.
20 serviti: 3, 81 consili: 4, 61, 5 imperi; 4, 73 consili:
5, 6 imp(?ri. Bei Liv. (vergl. Adolf M. A. Schmidt, Zum
Sprachgebrauch des Liv. in den Büchern T, TI, XXI und XXII.
.1894 1 S. 16) steht 1, 3, 3; 1, 14, 2 Lavini: 1, 18, 1 Pompili:
1, 22, 1 Hostili: 1. 32, 1 Pompili; 1, 39, 5 Servi, Tulli,
Tarquini: 1, 41, 7 Servi; 1, 42, 1 Tarquini; 1, 42, 3 Tulli:
1, 46, 2 Servi: 1. 46, 4 Tarquini: 1, 46, 5 Servi; 1. 47. 1
Tulli; 1, 47, 2 Tarquini; 1, 49, 1 Servi; 1. 50, l: l, 51, 7
Tarquini: 1, 59, 10: 1, 60, 4 Servi Tulli: 2, 7, 11 Valeri:
2, 8, 4 Lucreti: 2, 8. 7 Valeri: 2. 19. 10 Tarquini: 2, 21,
7: 2, 27. 5 Mrrcuri: 2, 29, 7 Servili: 2, 30, 1 Appi, Larci.
Vergini: 2, 30, 6 Servili: 2, 31, 7 Vetusi; 2, 35. 7 Atti
Tulli: 2, 42, 7 Cassi: 2. 47. 10 Fabi: 2, 5i, 6 SfM-vili: 2.
52, 7: 2, 54, 2; 2, 54. 6 Marci, Meneni: 2. 56, 5: 2. 56. 8:
2, 58, 4 Appi: 2, 61, 2 Claudi: 21, 15, 6 Servili: 21. 16,
6 Flamini: 21, 19. 3: 21. 25, 3 Lutati: 21. i'.2, 1 Lanuvi:
22, 3. l: 22, 3, 10 Arreti: 22, 7, ö: 22, 12. 5 Piamini; 22,
12, 5 Semproni: 22, 14, 12 Samni: 22, 23, 9: 22. 24, 10
Ciereoni: 22, 24, 11, Numeri: 22, 25, 10 Fabi: 22, 25. 11
F'lamini: 22, 28, 2 Minuci: 22. 32. 1: 22, 34. 1 Fabi: 22.
34, 1 Appi: 22, 34, 2 Fabi: 22. 31. 3 Terciiti: 22, 37, 2:
22, 39, 5 Flamini: 22. 39, 15 Gereuni: 22. 42. 9 Claudi;
22, 42, 9; 22, 44, 5 Flamini: 22. 50, 7 Aemili: 22. 51. 5:
22, 59, 10 ('anusi: 26. 11. 6: 29, 27. 8 iMercuri: 3o. 45, 6
— 15'2 —
Pompci; 39, 52, 6 Naevi, Porci, Valeri; Fragm. 91
Pompoi, ferner 1, 9, 13 hospiti; 21, 46, 7 fili; 21, 48, 9
praesidi; 22, 7, 13 fili (bis); 22, 9, 11 collegi; 22, 12, 8
necessari; 22, 14, 15 suffragi; 22, 24, 8 spati; 22, 42, 12
imperi; in der Epitome 50 Adramytti; 120 Antoni; 52 De-
metri; 85 Pompei; bei Vell. Paterculus: Pompei 2, 15,
3; 2, 18, 6: bei Valer. Maximus: Laetori 6, 1, 11; Petroni
4, 7, 5; Pompei 1, 8, 9; 4, 6, 4; Publi 8, 1 ambust. 2; Tarqu-
ini 5, 8, 1; adulteri 6, 5 ext. 3; eloqui 8, 9 ext. 2: iurgi 2,
1, 6; bei Apicius: api 8, 334; Scribon. 212 Dionysi; 121
ami (so Helmreich p. 52, 21 nach Georges Vorschlag); bei
Asconius in Cic. ed. Kiessling et Schoell Clodi p. 29, 13;
41, 12; 41, 14; bei Seneca: Asini de ira 3, 24, 5; Pompei
ad Marc. 22, 4; Ovidi Apoc. 9, 5; Publili Senec. Contr. 7, 3 (18),
8; Ovidi Contr. 10, 4 (33), 25; Parrhasi Contr. 10, 5 (34),
37; Arelli Suas. 2, 23; Vergili Suas. 4, 4; parricidi Contr.
7, 3 (18), 3; viti Cont. 7, 3 (18), 9; ingeni Contr. 7, 4 (19),
8; venefici Contr. 9, 6 (20), 15; 9, 6 (20), 20. Plin. N. H.
2, 103, 106 (230) Brundisi; 3, 15, 20 (116) Clodi, Corneli,
Licini, Livi, Popili; 6, 17, 19 (52); 7, 42, 44 (135)
Pompei; 7, 49, 50 (160) Aesculapi; 14, 2, 3 (18) Vergili:
19, 8, 38 (128) Aemili; 35, 7, 33 (52) Anti; 35, 14, 49 (173)
Arreti; 37, 4, 15 (55) Mercuri; 4, 12, 26 (83) gladi; 7, 12,
10 (56) preti; 14, 9, 11 (80) ingeni; 20,24, 100 (264) api,
denari, ami (unsicher ob vom Nomiuat. amium oder von ami,
das Plin. 20, 163 gebraucht hat); 22, 2, 3 (5) imperi; 22, 21,
30 (62) api; 25, 11, 89 (138) gladi; Plin. Epist. 3, 4, 2
aerari; Tacit. (vergl. Sirker, Tacit. Formenlehre S. 7) Ann.
1, 55 Armini; 3, 23 Quirini, Rubelli; 3, 31 Tiberi; 3, 48
Quirini; 3, 64 Tiberi; 4, 16 Servi; 13, 19 Sili; 13, 45
Rufri; 16, 1 Caeselli; 16, 7 Cassi; 16. 10 Suci; 16, 21
Patavi; 16, 22 luli; 16, 30 Rubelli; Hist. 1, 6 Nymphidi;
1, 12; 1 13 Vini; 1, 25; 1 37 Nymphidi; 1, 48 Vini; 1, 66
Fabi; 1, 82 Palati; 1, 90 Galeri; 2, 55 Curti; 2, 71 Marci
2, 100 Patavi; 3, 6 Opitergi: 3, 66 Vitelli; 3, 69 Fundani;
4, 54 Vitelli; Ann. 4, 32 imperi; 4, 61 ingeni; 4, 73 stipen-
diari; Hist. 1, 52 imperi; 3, 58 offici; 3, 67 fili; 4, 52 im-
peri; Quintilian: 1, 5, 8 Corneli; 6, 3, 51 Fontei; 9, 4, 39
Censori; 10, 1, 99 Terenti; 11, 1 67 Oppi (Halm schreibt
— 153 —
Opii). Suet. (vergl. Thiram, De usu atque elocutione Suetonii
(p. 8): Caes. 26 Publi; Caes. 73 Gai, Memmi; Caes. 84 Atili,
Pacuvi; Aug. 89 Rutili; Tiber. 24 Parrasi; Calig. 8 Anti:
Calig. 22 Olympi; Calig. 34 Livi; Nero 15 Canini; Galb.
16 Nymphidi; Galb. '^20 Curti; Oth. 8 Vitelli; Vitell. 1 Vi-
telli; Vitell. 15 Palati; Domit. 10 Helvidi; de gramm 7
Dionysi; de gramm. 14 Memmi: de gramm. 14 u. 15 Pom-
pei; de gramm. 18 Sexti; Rhet. 1 Br.undusi; Rhet. 4 Epidi;
Aug. 32 collegi: Aug. 32 und 36 aerari; Tib. 21 imperi;
Tib. 50 offici; Tib. 61 conloqui; Calig. 5 iustiti; Calig. 12
praetori; Calig. 23 benefici; Claud. 24 aerari; Nero 12 und
26 prosceni; Galb. 11 praetori; Vitell. 1 elogi; Tit. 6 prae-
tori. Flor. 2, 2, 13 (p. 44, 3 ed. Rossbach) Calpurni; 3, 17,
3 (p. 121, 9) und 3, 18, 12 (p. 124, 3) Rutili; Verg. orat. an
poeta p. 184, 10 inperi. M. Caes. bei Front. Epist. 2, 11
Pompei; Fronto ad Ver. imperat. 2, 1 (p. 126, 5 ed. Naber)
Pompei; de eloqu. p. 146, 5 Enni; de eloqu. p. 149, 21 und
de belle Partb. p. 221, 19 Tulli; ad Anton. Pi. 3 (p. 165, 12)
primari. Pompon. Dig. 19, 1, 3 § 4 Brundisi; Gell. 1, 24,
2 Naevi; Laev. bei Gell. 13, 7, 16 supercili. Capit. Gord.
3, 6 Pompei; Minuc. Felix 26, 6 Pythi. Spartian. Sev.
21, 10 Sallusti. Eutrop. 1, 7 Tarquini; 6, 5, 2 Servili.
Arnob. 5, 8 Hirti. Pelag. 32 denari (Ihm schreibt p. 41,
20 denarii): 42 api (Ihm p. 44, 11 apii). Amm. Marcell. 16,
10, 14 Pompei. Veget. Mil. 1, 9 Pompei. Gros. 2, 2, 3
Amuli; 3, 22, 5 Aesculapi. Mart. Capella 3, 295 imperi,
ingeni. Vict. Vitens. 3, 43 Antoni, Iure gladi ist auch
Corp. Inscr. Lat. 8, 25 82. — Ein Ueberbleibsel dieser älteren
Form des Genit. ist der in den Rechtsbüchern unverändert
erhaltene Ausdruck res mancipi oder mancupi, res nee man-
cipi, Gaius Inst. 1 § 192; 2 § 18; 19; 41; 80: 204: Ulpian.
Fr. tit. 19, 1: 19, 7; 19, 8; 19, 9: 19, 16; 19, 17; und esse
mancipi, Cic. Top. 5, 28; pro Mur. 2, 3 und pro Flacc.
32, 79; Plin. N. H. 33, 3, 13 (43); Gaius Inst. 1 § 120: 121:
2 § 15; 16; 17; 43; 81. Prise. 6, 3, 12 S. 682 (II 204, 12) u.
18, 3, 39 S. 1129 (III 224, 12) sieht darin mancipi irrig für
den Dat. von manceps an, die richtige Erklärung giebt Voss,
de anal. 1, 46, vergl. Periz. zu Sanct. Min. 4, 4 Anm. 12 und
Niebuhr Rom. Gesch. 1 S. 503 Anm. 1044. Zur Bestätigung
— ] . . i
dient iure mancipi Cic. pro Ch«^c. 26, 74 im Pai'. in. und Har.
resp. 7, 14 im Par. und Mec. inu-At mancipio dare Plaut. Cure.
4, 2, 8 (494) und Persa 4, :i b^ (525); Varro L. L. 7, 5, 105:
Cic. Top. 10, 45; 26, 100; Epist ad Att. 13, 50, 2; 15, 25, 4;
Lucr, 3, 971: Liv. 41, 8, 10: Seuec. Epist. 72, 9 und Bonef. 3,
20, 2; mancipio accipere Plant. Cure. 4. 2, 9 (49.')): Persa 4,
3, 63 (532) und Trin. 2, 4, V} ('4 20): Cie. Epist. ad Att. 1, 1,
3; Tac. Ann. 3, 67; Claiüs In.^-iii. 1 § 119; Ulpian. Fr. tit. 19,
18; 20, 5: mancupio poscere Plaut. Most. 5, 1, 43 (1091); in
alicuius manu mancipioque ^^ss'^ (-Je]]. 18, 6, 9: Ulpian. Fr. tit.
19, 18.
Im Allgemeinen lässt su:ii irsi stellen, dass in der älteren
Zeit sowohl bei Eigennamen als auch bei Appellativen die
Genitivendung i allein gebratirlit wurde, dass bei Eigennamen
die Endung i sich viel läugei' hielt als bei Appellativen, bei
denen dann in Prosa wie in Poesie liie Endung ii allmählich die
Oberhand gewann und zur ]?'-gel wurde. Bei einer Reihe von
Prosaschriftstellern, wie z 11 l.-^i Livius, finden wir beide
Formen neben einander: ob dies H,t»sichtlieh geschehen ist oder
ob durch unsichere Ueberli'":'tVMiing ein Schwanken in der
Schreibweise eintrat, wird sirii wohl kaum entscheiden lassen.
Ueber den Genit. der ^nl-sümt. auf ius und ium handeln
Noris cenotaph. Pis. 4, 2, o. Beiitley zu Terent. Andr. 2, 1,
20, Niebuhr zu Cic. orat. fr^gm. S. 57. 110. 112, A. Th. Sver-
dsjö vindieiae praecepti BeiulHiani de genit. substantivorum in
ius et ium desinentium, Rig5^. und Dorpat 1832, Osann zu Cic.
de rep. exe. 7, Lachmann 7.11 Lncr. 5, 1006; A. Petermann,
De genetivi substantivorum iü iii.> ft, ium exeuntium forma aliquot
observationes 1863: die Foim ^uf ii wird vertheidigt von
Huschke anal. litt. S. 50, ibinrich zu Cic. de rep. S. 155,
Freund zu Cie. pro Mil. R. 1 iVdg.. Köne im Museum der
Rheinisch- Westphälischen Scliuhnitiiner 1, 2 S. 57 folg.
29. Der Dat. Sing, uing in der alten Sprache auf
oi aus, wie im Griech. auf .;-. im Osk. auf ui, im ümbr. auf
e. Mar. Victor. 1 S. 2458 (NM li. 13): Graeci in casu dativo
tarn £ litterae quam 0 adiciel>iiiit - iuxta, ita et nostri, ut apparet
ex libris antiquis foederum et |'x| legum, qui etiamsi frequenti
trän Script ione aH(|uid mutfinini, ijiraen retinent antiquitatem.
— löö —
Nam 0 non solum pro brevi et pro longa, sed et pro u poni ^
ut pro „populo Romano" ibi „populoi Romano!" et pro „pia-
culüra" ibi .piacolom", sie et pro „huic" „hoic", pro „funus"
Jonus", item alia multa. S. 2459 (VI 12, 4): 0 et pro brevi
et pro longa et pro u posita est, eidemque litterae in dativo
casu adiecta est iota. S. 2463 (VI, 17, 18): Dativis casibus
apud nos iuxta apponebatur, ut antea vobis dixisse memini,
cum „populoi Romanoi" pro ..populo Romano" solitos priores
scribere ostonderem. S. 2468 (VI 24,3): Significaveram e pro
e et iota, easdemquc et o et e, quotiens accepissent in tine iota,
(lativum casum apud utrosque (et Graecos et nostros) significare.
et liarum scriptionum exempla non solum ex libris veteribus,
sed etiam ex peritorum quorundam scriptionibus ^ ut „cameloi
caproi". Inschriftlich sind solche Dative Corp. Inscr. Latin. 9.
3470 Hilarioi und Corp. Inscr. Latin. 0, 4527 Aufidioi über-
liefert. Einige halten auch Metoi Fufetoi Enn. Ann. 129,
wofür Vahlen Mettoi Fubettoi schreibt, für Dative, vergl. L.
Müller, Ennius S. 193 und ßücheler, Grundriss der latein.
Deklination S. 106 § 272, andere nehmen nach Quintil. 1, 5,
12 (nam duos in uno nomine faciebat barbarismos Tinga
Placentinus, si reprehendenti Hortensio credimus, „preculam"
pro „pergula" dicens, et inmutatione cum c pro g uteretur, et
transmutatione, cum r praeponeret e antecedenti. At in eius-
dera vitii geminatione Mettoeo Fufetioeo dicens Ennius poetico
iure defenditur) sogar in einem Italischen Namen den (leuet.
auf oeo (nach der Homer. Form auf o-o) an. Früher las man
Metieo Fufetieo, Halm schreibt mit G. Hermann Mettoeo Fufe-
tioeo, Meister Metteio Fufetioeo; der Bern, hat etieo fufetioeo..
der Bamb. etieo fufecio eo (am Rande ra. sec. mettioeo et fure-
tioeo), der Ambr. 1 metti eo et fuvetio . eo, mit Rasur eines
Buchstaben an der Stelle des Punktes, und eo boidemale m.
sec; im Turic. ist et tieo fufectio eo, im Lassb. mettieo
suffectieo. Vergl. Ritschi, Rhein. Mus. 1867, 22 S. 602; Fr.
Scholl, Rhein Mus. 1885, 40 S. 320. Das aus dem carm. Sah
von Fest. S. 205 angeführte „Pilumnoe poploe" betrachtet
Mommsen, Untcrital. Dial. S. 230 als Dat. Sing.: die Erklärung
des Fest. Romani vclut pilis uti assueti spricht für den Nomin.
Plur. Die gewöhnliche Sprache hat ö. Mit dem alten oi ver-
gleicht Mommsen a. a. O. ui in lanui in einem Bruchstück aus
— i5r) —
den libri pontificum bei Fest, nnter opima S. 189. Dies scheint
jedoch auf die vierte Declin. hinzuweisen, zumal da auch ab
lanu I. Neap. 3953 (= Corp. Inscr. Lat. 10 4660) gefunden
wird, und auf jenes lanui unmittelbar Quirino folgt. Vcrgl.
unter 124. Als Dat. aber steht filiu nostru lovinu Inscr. de
r Alg. 975.
Der Accus. Sing, hat im Sanscrit am, im Osk. um oder
om, im älteren Umbr. um, im jüngeren om, im Griech ov, im
Latein, ursprünglich om, dann um. Vergl. d[i,rüber, und be-
sonders über das nach v, u und qu länger festgehaltene om
unter 23, so wie über die Weglassung des m in der alten
Schrift unter 24.
Der Ablat. Sing, endete anfangs auf öd, dann auf
ö, im Osk. auf üd oder ud, im Umbr. auf u. Als Ablat. ist
animu neben libens Inscr. de l'Alg. 3226 und 3238.
30. Der Nomin. und Voc. Plur. der Masc. und
Fem., der im Sanscrit äs, im Osk. us, im altern Umbr. us,
im jüngeren ur und or hat. gestattete im Latein, bis in die Mitte
des siebenten Jahrhunderts der Stadt die Endung eis, es oder
is. Corp. Inscr. Latin, l, 198 Z. 14 CDLvireis und Z. 77
nepotes eiei lilio gnateis; 1, 199 Z. 1 Q. M. Minucieis Q.
F. Rufeis, Z. 25 Veituris, Z. 35 Veturis, Z. 37 und 42
Vituries, Z. 38 Cavaturineis, Z. 40 Cavaturines, Z. 38
und 40 Dectunines (dazu 39 der Abi. Dectuninebus), Z. 38
und 41 Mentovines; 1, 200 Z. 28 facteis und Z. 29 pu-
bliceis; 1, 563; 565; 566 magistreis; 1, 570 ministris; 1,
596 Italiceis; 1, 42 Atilies Saranes; 1, 817 Sex. Q. Ves-
vies Q. Sex. F.; 1, 1024 L. L. Alfieis L. L. Hilarus et Pro-
thumus libertis; 1, 1087 Cn. Cn. Cn. Septumieis; 1, 1092
turareis; 1, 1149 M. Manlius M. F. L. Turpilius L. F. duom-
vires; 1, 1156 serveis; 1, 1169 P. T. Sex. Herennieis; 1,
1175 M. P. Vertuleieis und leibereis lubentes donu danunt;
1, 1289 L. P. Modies; 1, 1293 mag||| istres; 1, 1478 heisce
magistris; 1, 1481 M. P. Roscieis; 1, 1497 C. L. Tossieis
C. F. C. Tossius C. L.; 1, 1540 coques und magistres; 1,
15.41 b Aulis Vibbis lustinus lustianus lanuarius filis; 1, 1553 c
liberteis hisce; I. Neap. 1909 P. L. Preis filiei; auf einer
Münze Corp. Inscr. Latin. 1, 425 L. C. Memies; 6, 167 ma-
gistreis; 6, 168 lanieis; 6, 169 violarieis; 6, 13884 Caeli-
— 157 —
eis; 9, 1024 und 102f) magistres; 9, 1155 filis; 9, 3574^
magistres; 9, 3978 filis 9, 4372 magistres; 10, 3773 ma-
gistrois; 10, 3777 magistres; 10, 3789 ministris; 10, 6514^
serveis; 10, 6517 duom vires. Vielleicht auch Corp, Inscr;
Latin. 5, 1382 L. P. Spedies (gelesen ist L R Spdies). Vergl.
Henzen Rhein. Mus. 184ß, 5 S. 76; 464, und Ritschi mon. epigr.
tria S. 18 folg. und Rhein. Mus. 1853, 9 S. 156 folg.; desgleichen
Pronom. 14; 19; 23.
Eine andere alte Form des Nomin. und Voc. Plur. ist
auf oe, der Griech. Endung oi entsprechend. Im Carm. Sal.
war Pilumnoepoploe nach Fest. S. 205, vergl. S.155. Fescenoe
oder nach dem Guelf. 2 fescemnoe) ist aus Paul. Festi S. 86 be-
kannt. Aber Corp. Inscr. Latin. 1, 196 Z. 2 wird nicht foede-
ratoi gelesen, sondern foideratei.
E ist geschrieben in dem Elogium eines Scipio Corp. Inscr.
Latin. 1, 32 in ploirume, und in zwei übereinstimmenden
Inschr. 1, 554 und 555 in Ill.vire. Wollte man mit Ver-
gleichung von Cic. Fin. 2, 35, 116 und Cato Mai. 17, 61 an-
nehmen, dass in dem Elog. des Scipio am Ende der ersten Zeile
gentes ausgefallen sei, so würde bewiesen werden müssen, dass
der Nomin. Plur. der ersten Declin. e für ae zulasse. Socie
auf einer sehr alten Inschrift, vergl. Rhein. Mus. 1878, 33 S. 489.
Die gewöhnliche Endung ist i, oder wie einige zur
Unterscheidung vom Genit. Sing, verlangten, ei. Quintil.
1, 7, 15: Diutius duravit, ut e et i iungendis cadem ratione
qua Graeci zi uterentur. Ea casibus numerisque discreta
est, ut Lucilius praecii)it: lam pueri venere: e postremum
facito atque i, ut pueri plures fiant. Vergl. die unter 28 nach
Charis. 1, 15 S. 60 (I 78, 12) angeführten Verse des Lucil.
(9, 18): Porro hoc, filius Luci, feceris i solum, ut Corneli
Cornificique, und (9, 14) pupilli, pueri, Lucili, hoc unius fiet.
Vel. Long. S. 2220 (VII 56, 5): Lucilius in IX: „lam puerei
venere", e postremum facito atque i, ut puerei plures faciant:
i si facis solum, pupilli, pueri [et] Lucili, hoc unius fiet. Item:
„Hoc illi factum est uni"', tenue hoc facies i: „haec illoi focere",
adde e, ut pinguius fiat. Derselbe S. 2235 (VII 77, 1): Item
antiquos (Nisus) ait per e et i scribendum, quod signiticat anti-
quei; quod mihi frigidum et ineptuni videtur, et niulto frigi-
dius illud, quod illei quoque apud illum in utraque syllaba
— 158 —
per e et i scribantur. Scaur. S. 2255 (VJT 19, 6): Varro in
eundem errorem (wie Lucilius) diversa via delabitur, dicens in
plurali quidem nuniero debere (e) litterae i praeponi, in sin,tru]ari
vero minirae; cum alioqui et in singulari non aliunde quam in
cxtrema syllaba sonat. Gell. 13, 25 (26), 4: Id quoque in
eodem libro Nigidiano aniniadvertimus. Si huius, inquit, amici
vel huius magni scribas, unum i facito extremum; sin vero hü
magnii, hü amicii casu multitudinis recto, tum ante i scribendum
erit, atque id ipsum facies in simiübus. So in der Ausg. von Hertz;
sonst hi magnei, hi amicei, und ante i scribendum erit e. Mar.
Victor. 1 S. 2463 (VI 17, 21): Cum-i e litterae iuncta esset, non
solum pro longa syllaba accipiebatur, sednominativumpluralem ita
scripta si.'j-nificabat, ut amicei bonei doctei Roraanei et simiha:
at si per; solum i scripta esset, eadem genetivum singularem
faciebat, ut huius amici et cetera.
Ei im Nomin. Plur. ist in Inschr. häufig, vergl.
Eitschl, Opusc. 4 S. 561. C. I. L. 1, 28 Z. 5 zweimal alternei:
1, 195 Z. 13 und 14 numei: 1, 196 Z. 2 foideratei, Z. 19
oinvorsei virei und Z. 20 nochmals virei; 1, 198 Z. 14; 19:
•20; 21; 26: 27; 38 lectei, Z. 21 CDL virei, Z. 57 datei, Z.
63 iusei, Z. 77 ceiveis Romanei iustei: 1, 199 Z. 36 in-
vitei; 1, 200 Z. 45 colonei, Z. 77; 81 factei createive. Z.
81 X virei, Z. 82 non solitei sunt, Z. 93 agrei. Z. 100
solutei; l, 202 Col. 1 Z. 8; 12 cives Romanei, Col. 1 Z. 35;
37 ceterei, Col. 1 Z. 41 und Col. 2 Z. 4: 31 lectei sublec-
tei essent und erunt, Col. 2 Z. 21; 24 solitei sunt. Col. 2 Z.
25 lectei erunt, Col. 2 Z. 37 mstitutei sunt: 1, 204 Col.
1 Z. 4 factei sunt, Z. 6 posterei, Z. 7 amicei socieique,
Z. 12 agrei, Col. 1 Z. 16 und Col. 2 Z. 25 scriptei
sunt, Col. 1 Z. 31 usei fructeive sunt, Col. 2 Z. 36
publicanei: 1, 206 Z. 24 factei createi erunt, Z. 25
designatei erunt, Z. 151 reliquei, Z. 153 legatei; 1,
567; 571; 1181; 1455 (5, 1890) magistrei oder 1, 1554 (3,
458) macistrei: 1, 533 Italicei; 1, 575 (Cla)udiei; 1, 578;
1, 580; 1. 581 (3, 713; 3, 715; 3, 716) muste oder i^i^zon oder
mistae piei; 1, 588 legatei; 1, 635 posterei; 1, 807 genteiles
luHei; l, 1091 thurarie(i); 1, Uli; 1, 1255 duo. virei; 1, 1184
Illl.virei; 1, 1115 lapides profanei; 1, 1129 cisiariei Prae-
nestinei und ministrei; 1, 1165 P. M. Saloniei; 1, 1210
ungueiitariei: 1. r2-24; 1. l-^'l-' , atroiiei: 1. 1270 (praef)-
cc-tci; 1, 1275 filiei; 1, 129ö (au.xsiliariei: 1. 1405 vivei;
L 1424 . . liei: 2. 3414 colotie!; 4. '241-iO virei bonei: 5,
2845 adlegatei: 5. 2866 liberei: 5. 9411 fabrei: L Neap.
1026 sitei sunt; 1909 und 4948 filiei: 1958 colonei; 2408
(G)ortyniei: 6149 Q. C. Poppup-'^i: Orell. 201 Sex. L. M.
luliei. Auch in Hdschr.. I'h.ui. Men. Prol. 18. 19 natei,
geminei und puerei im wi. m. pr., daselbst -v. 29 ludei im
vet. (iudei im decurt.). und -i. \. M (259) maxumei und 2, 1,
:j5 (260) plurumei im Ambr.: Aii^ic. 2. 2, 47 (ol8j virei und
Poen. 5,2.28(988) plurumei in demselben: und in den Titeln
der Stücke Oapteivei uad Menaechmei nach den Acrosticha:
Varro L. L. 8, 18, 36 Ter-^uri^-i ün Flor.. Goth. und Paris.
H. und 10. 3, 50 (B)aebi?i im Kior. und Paris, a; Lucr. 1.
230 ingenuei und 3, 97 0'-iilfi: Oatull. 61. 232 (225) bonei
coniuges im cod. Dati (im >:tu\. n^ \ Oxf. boinei, im Sangerm.
;id boinei at bonei).
Wie jedoch gegen dl'- ^^^^v- des Lucil. und des Varro
der Genit. Sing, in Inschr. ui-du, selten die Endung ei zeigt
vergl. unter 28); so fehlt es in uen ältesten Inschr. nicht
ganz an Beispielen des iS^onua. Plur. auf i. C. I. L. 1.
199 Z. 29 ceteri: 1, 203 Z. '. n-.stri: 1. 204 Z. 5 prognati.
auch in der Vorbemerkung zti il^in carm. Arv. C. I. L. 1. 28
(Ritschi. tal). lith. 36 A Z. I; sn ••incti. Hiernach ist in dem
Xomin. Plur. der Nomina auf iu>^ die im Genit. Sing, regel-
mässig stattfindende Zusammeti/ielumg in i zuweilen zugelassen,
und dafür findet sich hie und da ei. Bei Plaut. Bach. 5. 2.
86 (1204) und :\[il. 4. 2. 89 (lugO^ ist fili zu sprechen (in den
Hdschr. filiij: Terent. Eun. 2, 2. 26 (257) lani im Ambr. und
in der Anführung bei Eutych. S. 2 1 17 (V 451. 2): Verg. Aen. 7, 63 1
(Jrustumeri: Prop. 5 (4). I. .u Gabi: Manil. 789 Deci (in
den Hdschr. Decii, Bentley seit rieb certantes Decii ohne que);
Lucan. 10, 159 und Stat. Tlieb. 9, 847 Aegypti. wenn nicht
diese nach dem Vorgange des Homer Odyss. a 83. 127. 229.
.-.263. 286. p. 432 die zweite Syibc des Wortes verkürzt haben.
Auch Cic. Phil. 5. 17. 48 hat Deci im Vat.; Liv. 2, 46, 7; 2.
19. 9: 2. 50. 5: 2, 50, 11 F:ibi im Par.: Senec. Contr. Exe. 9.
2, 3 Horati Deci (Contr. {. ■_•.%, 9 orati dici im Antw. und
Brüss ). Ferne! C. I. L. I :.■• Z 23 flovi: 2. 2805: 2, 3085:
— IHO —
2, 3166; 5, !)0; 5, 8115; 5, 1394; 5, 2065; 5, 2381; 5, 2873;
5, 3470; 5, 4029; 5, 4106; 5, 4281; h, 4927; I. Neap. 1342;
1520; 1634; 1695; 2727; 2824; 5296; 5450; 6071 fili; C. I. L.
2, 1168; 2, 1169 scapbari; 2, 1182 lyntrari; 4, 149; 4, 180;
4, 183; 4, 202; 4, 206; 4, 274; 4, 373; 4, 485; 4, 497; 4, 609;
4, 677; 4, 753; 4, 960; 4. 1146 poinari. saccari, culinari (gal-
linari), plostrari, imguentari, clibanari, sagari, lignari, Veneri;
5, 4501; 5, 4504; 5, 4505 lanari; Inscr. de Lyon S. 379 und
380 saccari, pomari, chipari (für cnpari), lignari, plostrari; Inscr.
de rAlg6r. 63; 90; 127 Z. 3: 14; 45 pequari, duplari, cornicu-
lari, bencficiari, quaestionari. Hiczii kommen die archaischen
Schreibungen librarei Corp. Inscr. Latin. 1, 206 Z. 80; socei
1, 1041; filei und feilei 1, 1272. 1284.
Die Nomina auf aius und eins bilden den Nomin.
und Voc. Flur, auf ai und ei, oder wie Lachmaan zu Lucr.
3, 374 fordert, aj und ej. Caesell. bei Cassiod. de orthogr. S.
2317 (VII 206, 10) bezeugt, dass manche sowohl huius Pom-
pei Tarpei, wie hi Pompei Tarpei und bis Pompeis Tarpeis mit
einem i schrieben. Prob. Instit. art. ö. 305 (IV 104, 23) giebt
hi Gai und o Gai, desgleichen im Dat. und Abi. Plur. his Gais
und ab bis Gais., und Pacuv. (89) bei Cic. Nat. Deor. 2,36,91;
Acc. (364) bei Cic. pr. Sest. 57, 122; ein Tragiker (ine. fab. 94
ed. Eibbeck I 248) bei Cic. Tusc. 3, 18, 39 und Epist. ad
Farn. 9, 26, 2; Cic. Nat. Deor. 2, 42, 109 im Erl. und Arat.
5 im Harl.; Lucr. 1, 831: 2, 629; 3, 100; 6, 908 (vergl. Lach-
mann zu 6, 424); Catull. 68, 109; Verg. Ge. 3, 90; 3, 148 und
Aen. 1, 467; 1, 530; 2, 727; 3, 163; 6, 242; 8, 135; Prop. 3
(2), 34, 65; German. Phaen. 22; 335 haben Gräi; Terent. Maur.
453; 656 sogar Gräi; Grai ist auch Mela 1, 3, 17; 2, 2, 24; 2,
4, 66 in den besten Hdschr.; damit übereinstimmend ist bei Cic.
de rep. 2, 4, 9; 6, 16, 16; Verg. Ge. 2, 16 und Aen. 2, 786;
3, 398; 3, 499; 6, 529; 10, 430; Prop. 4 (3), 22, 37; German.
Phaen. 40: Mela 2, 4, 64; 2, 5, 83; 3, 6, 57; Stat. Theb. 5, 536;
Plin. N. H. 3, 17, 21 (123); Tac. Bist. 2, 66; Terent. Maur.
467 Grais, bei dem letztgenannten mit kurzer, bei den übrigen
Dichtern mit langer Pänultima. Vergl. über die Schreibung
Bais unter 14. Bei Liv. haben der Par. und Med. beinahe
überall Vei und Veis, wie 2, 53, 2; 4, 40, 5; 4, 61, 2; 5, 1,
7; 5, 4, l; 5, 4, 10; 5, 5, 10; 5, 8, 4; 5, 8, 5; 5, 12, 4; 5, 15,
— 161 —
4; 5, 19, 4; 5, 19, 6; 5, 22, 3: 5, 24, 1; 5, 24, 5; 5, 24, 10;
5, 26, 10; 5, 45, 5; 5, 46, 4; 5, 47, 1; 5, 48, 5; 5, 52, 5; 5,
52, 10; 5, 54, 1; 6, 4, 5; 7, 13, 5; 9, 4, 13; ferner Val. Max.
1, 8, 3; 5, 6, 8; Plin. N. H. 8, 42, 65 (161); 35, 12, 45 (157);
37, 10, (59 (184). Bei Liv. ist in denselben Büchern und im
Put., Coli), und Bamb. regelmässig plebei und plebeis, so-
wohl als Adject. wie als Substant., vergl. 2, 56, 2; 3, 37, 1;
3, 52, 8; 4. 6, 4; 4, 16, 6; 4, 25, 11; 4, 54, 2; 4, 54, 3; 4, 56,
3; 4, 57, 11; 5, 2, 13; 6, 11, 7; 6, 37, 5; 6, 37, 8; 6, 37, 10;
10, 7, 2; 10, 7, 6; 10, 7, 8: 10, 8, 3; 10, 8, 4; 10, 18, 8; 10,
23, 6; 10, 23, 13; 10, 24, 3; 23, 30, 17; 23, 31, 13; 30, 26,
11; 33, 42, 11. Plebei auch Plaut. Poen. 3, 1, 12 (515); Pom-
pe! und Pompeis Cato K. E,. 22, 4, und 135, 2 im cod. Polit.;
Cic. pro Eab. perd. 7, 21 in den Lag. 6 und 7 und im Oxf. C;
pro Mur. 8, 17 im Heimst.; Epist. ad Att. 10, 16, 4 im Med.;
Mela 2, 4, 7 0 in den Vat. AB im Berl. und Prag.; Tac. Ann.
15, 22 im Med. Circeis Horat Serm. 2, 4, 33. Hirtulei Oros.
5, 23, 12. Tel Liv. 37, 28, 1 im Bamb. Ebenso ist L Neap.
2459 Cn. Luccei. Von Bolus ist der Nomin. Plur. Boi Liv.
21, 25, 2 im Med. und Colb.; 23, 24, 11 im Put. und Colb.;
35, 4, 4 im Bamb.; ferner Plin. N. H. 3, 15, 20 (116); 3, 17,
Hl (124); 4, 18, 32 (107); Oros. 4, 20, 4; der Abi. Plur. Bois
22, 33, 4 im Put. und Oros 4, 20, 11. An mehreren Stellen
des Livius wird freilich Boii geschrieben, 5, 35, 2; 31, 10, 2;
32, 30, 3; 32, 31, 2: 33, 36, 8; 33, 37, 4; 33, 37, 5; 35, 4, 2;
35, 40, 3; 36, 38, 7, und Boiis 32, 30, 4; 33, 36, 15; 33, 37,
2; 34, 46, l; 36, 39, 7; 36, 40, 3; 36, 40, 5; 36, 40, 11, ohne
dass eine Var. bemerkt ist. Bei Caes. bell. Gall. l, 25, 6 in
-allen Hdschr. Boii, Meusel schreibt nach H. J. Müllers Vor-
schlag Boi, was nicht nötig ist.
Dens hat dei und di; dii, welches in unseren Büchern
sehr gewöhnlich ist, soll vielleicht nur die Länge des i aus-
drücken. Prise. 7, 4, 14 und 15 S. 736 und 737 (II 298, 2—24):
„Dii et diis, cum pro monosyllabis ponuntur, per s)aiizesin sunt
accipienda sive magis per synaeresin e et i in unam syllabam.
Veteres enim i finalem, quae est longa, per ei diphthongum
scribebaut, longas autem vocales vetustissimi etiam geminare
solebant. Quae vero secundum analogiam proferuntur, id est
^,dei" et „deis", disyllaba sunt. Lucanus in II (v. 306): O
Neue- Wagener, Formnnlehre. I, 3. Aufl. 11
— 162 —
utinam caelique deis Erebique liceret. Idem accidit etiam ia
pronomine „ei" et „ii", „eis et iis". B quibus illud apparet,
quod vetustissirai, ut supra diximus, pro una longa vocali sole-
bant duas scribere. Ecce enim vestigium antiquitatis in bis
adhuc servatur, cum duae i pro una longa ponantur tarn in
supra dicti nominis quam pronominis ternis casibus, „hi dii
bis diis ab bis diis", „ii iis ab iis". Nam si dicas „dei deis
a deis", „ei eis ab eis", disyllaba sunt, sicut ostendimus. lu-
venalis in V (Sat. 14, 30): Implet et ad moechos dat eisdem
ferre cinaedis. Puto autem, quod in bis quoque differentiae
causa servata est geminatio i, ne,^si „di" et „dis" et „i" et „is" di-
camus, dubitatio fiat significationis; nam „di" etiam praepositio
est et „dis" et praepositio est et„i" et „is" verba. In pluribus autem
invenis, differentiae causa huiuscemodiquasdam fierisyllabarumvel
litterarum additiones vel ademptiones vel accentuum mutationes;
itaque in compositione„idem"et„isdem" perunami scripsisse, quia
nuila confusio fit significationis, inveniuntur pro „eidem'* et
„eisdem". Caper de verb. dub. S. 2248 sagt nur (VII 109, 6):
„Dei", non „dii", nam et deabus Cicero dixit; igitur „deis" ratio,
„diis" consuetudo. Mar. Victor. I. S. 2462 (VI 15. 17): Nominativo
plurali „bi dei" potius quam „dii". In Hdschr. ist oft dii
und diis gescbrieben, wo das Versmass eine Sylbe
fordert, wie Verg. Ge. 1, 21; 2, 101; 3, 513 und Aen. 2, 190;
2, 352; 2, 702; 3, 12; 3, 265; 3, 528; 4, 45; 4, 610; 5, 235;
5, 809; 6, 64; 6, 131; 6, 264; 7, 229; 7, 259; 8, 245; 8, 484;
8, 679; 8, 682; 9, 184; 9, 247; 9, 254; 9, 642; 12, 118; 12,
539; 12, 895. Bei den älteren Dicbtern sind diese Formen in
der Regel einsilbig. So ausser den eben angefüfirte*! Beispielen
nocb Enn. (Ann. 116 u. 117) bei Cic. de rep. 1, 41, 64, Lact.
Inst. 1, 15, 31 und Prise. 6, 12, 66 S. 708(11250, 16); (Ann.
110) bei Cic. Tusc. 1, 12, 28 und Serv. zu Verg. Aen. 6, 764;
(Ann. 203) bei Cic. Off. 1, 12, 38; (Fab. 351) bei Cornif. 2,
25, 39 und (Fab. 23) bei Non. S. 342, 15; Plaut. Ampb. Prol.
12; 61; 1, 1, 26 (181); l, l, 224 (380); 1, 1, 299 (455); 2, 1,
85 (632); 2, 2, 3 (635); 2, 2, 190 (822); 4, 2, 2 (1022); 4, 3,
17 (1051); 5, 1, 37 (1089); 5, 1, 78 (1130); Naev. (19) bei
Prise. 6, 2, 11 S. 681 (II 203, 18); Aquil. (1) bei Gell. 3, 3,
4; Caecil. (269) bei Gell. 5, 9, 12; (114) bei Non. S. 126, 26;
(154) bei Non. S. 155, 17 und (280) bei Rufin. de metr. com.
— 163 —
S. 2707 (VI 556, 11); Turpil. (112) bei Non. S. 262, 13; (139)
bei Prise, de metr. 2, 19 S. 1327 (III 426, 2); (198) bei Non.
S. 95, 10; Terent. Andr. 3, 3, 36 (568); 4, 1, 18 (642); 4, 3,
1 (716); 4, 4, 31 (770); 5, 6, 9 (973); Alran. (45) bei Non. S.
90, 10; (624) bei Non. S. 342, 15; (358) bei Non. S. 362, 14;
(359) bei Charis. 2, 13 S. 190 (II 203, 6); Pomp. (137) bei
Non. S. 342, 11; Acc. (62) bei Non. S. 487, 25; Laber. (107)
bei Macrob. Sat. 2, 7; Lucr. 2, 1092; 3, 322; 5, 182; 6, 69;
Catull. 13, 2: 14, 12; 28, 14; 53, 5; 76, 12; 109, 3; Verg. Ecl.
2, 60; Ge. 1, 498 und Aen. 1, 603; 2, 428; 2, 536; 3, 620; 5,
50; 6, 324; 6, 394; 6, 529; 8, 715: 10, 758; 12, 188; Ciris 329;
Horat. Carm. 1, 1, 30; 1, 11, 2; 1, 14, 10; l, 17, 13; 1, 31,
13; 2, 7, 4; 2, 17, 2; 3, 4, 20; 3, 4, 66; 3, 6, 5; 3, 6, 7; 3,
16, 22; 4, 6, 41; 4, 7, 18; 4, 13, 1; carm. saec. 7: 45; 46;
Serm. 1, 4, 17; 2, 3, 8; 2, 3, 16; 2, 3, 123; 2, 3, 191; 2, 3,
284; 2, 6, 4; 2, 6, 22; 2, 6, 54; 2, 8, 75; Epist. 1, 4, 6; 1, 4,
7; 1, 18, 108; 2, 1, 138; 2, 2, 152 und A. P. 373; Tibull. 2,
1, 17; Prop. 2, 9, 24; 2, 9, 26; 4 (3), 7, 57; 4 (3), 13, 41; 4,
(3), 16. 25; 5 (4), 6, 65; 5 (4), 10, 37; Ovid. Her. 1, 101; 2,
53; 2, 66; 3, 125; 5, 119; Amor. 1, 8, 113; 2, 7, 19; 2, 10, 30;
2, 14, 43; 2, 19, 18; 3, 3, 12; 3. 3, 15; 3, 3, 42; A. A. 2,
388; Eemed. amor. 439; 785 und an vielen anderen Stellen.
In der Prosa wird di und dis öfters aus den ältesten
und besten Hdschr. bemerkt, wie Cic. Brut, 17, 65 aus
den Lag. 8 und 51 und dem Ven. l; 84, 289 aus denselben,
dem Ottob. und anderen Büchern; Verr. 4, 4, 8 aus dem Reg.,
Guelf. 1 und 2 und Leid. 1; 4, 32, 71 und 4, 47, 104 zweimal;
5, 14, 35 und 5, 43, 113 aus dem Reg.; pro Font. 21, 46 (17,
36) aus dem Vat.; pro Milon. 22, 59 aus dem Teg. und Erf.;
daselbst 2 9. 83 aus dem Erf.; 38, 103 j\us dem Lemma des
Schol. Bob.; Phil. 1, 6, 13; 1, 8, 20; 5, 14, 39: 11, 4, 10 und
11, 5, 10 aus dem Vat,; 2, 6, 14; •>, 8, 19 aus dem Teg.; 5,
9, 25 aus dem Vat.; Bern, und Teg.; 9, 1, I aus dem Vat.
und Teg.; Ein. 2, 10, 31 aus dem Pal. A (im Pal. B ist si di.^
placpt in si displicet corrumpiert, wie die gleiche Verderbung
Liv. 4, 3, 9 und 37, 53, 5 angemerkt i.st); Nat. Deor. 1, 2, 4
aus dem Leid. B und Erl; 1, 22, 61 aus dem Leid. A. m. pr.:
3, 25, 65 aus dem Leid. C; 3, 32, 79 aus demselben und dem
Wien.; Divin. 1, .'il, 116 aus dem Leid. A. m. sec: 2. 17, 41
— 164 —
dreimal aus dem Leid. A; 2, 24, 53 aus dem Leid. A und dem
Wien., beiden m. pr.: Cato Mai. 7, 25 aus dem Par.; de rep.
1, 13, 19; 2, 15, 29; 2, 26, 48; Bei Caes. bell. Gall. 6, 16, 5
aus dem Bong. 1, Par. 1 und Egm.; bell. civ. 2, 5, 3 aus dem
Par. 2. Bei Sallust. Cat. 15, 4; 52, 28; 52, 32 und lug. 55,
2 aus dem Fabr. 1; Cat. 1, 2 und lug. 14, 19; 90, 1 aus an-
deren Büchern. Bei Liv. finden sich dieselben Formen be-
sonders im Par. und Med., aber auch im Put., Colb., Harl. 1,
Leid. 1 und Voss. 1; vergl. 1, 23, 9; 1, 28, 4; 1, 47, 4; 2, 6,
7; 2, 12, 5; 3, 2, 5; 4, 3, 9: 5, 14, 4; 5, 15, 3; 5, 15, 10; 5,
18, 12; 5, 23, 3; 5, 30, 3; 5, 34, 4; 5, 41, 8; 5, 51, 8; 5, 52,
17; 6, 12, 8; 6, 20, 16; 6, 29, 1; 8, 9, 1; 8, 9, 6; 8, 13, 14;
8, 32, 4; 9, 1, 4; 9, 9, 6; 10, 42, 7; 21, 44. 9; 22, 42, 10;
23, 13, 4; 26, 50, 13; bei Tac. Ann. 1, 73; 4, 64: 6, 6 und
Hist. 2, 70 wird aus dem Med. di und dis bemerkt, dagegen
Ann. 3, 36; 12, 47; 15, 45; 15, 52; 16, 13 aus demselben du
und diis. Vergl. Corte zu Sallust. Cat. 1, 2; 15, 4, Drakenb.
zu Liv. 2, 12, 5: 5, 14, 4, und über das Schweigen der ältesten
Hdschr. des Cic. Freund zu Cic. f. Milo S. 36.
Dei haben der Nachahmer des Tibull. 3, 5, 22; Ovid.
Met. 2, 389; 8, 660; 9, 241; 9, 259; 14, 592; 14, 673; Fast.
4, 788; Trist. 1, 2, 59; Epist. ex Pont. 1, 5, 70; 2, 8, 11; Senec.
Thyest. 1114; Pers. 6, 30; Lucan. 1, 629; 3, 36; 4, 123; 4,
493; 4, 519; 5, 240; 6, 3; Val. Fl. 3, 306; Sil. 4, 76; 9, 294:
13, 74; 16, 672; Stat. Theb. 5, 611; 8, 686; 10, 884: 11, 412;
Mart. 12, 6, 10; deis Plaut. Pseud. 5, 1, 13 (1258); Catull. 4,
22 in den Ausg. von Is. Voss, und Bährens (sonst diis); Verg.
Catal. 8, 20; Prop. 5 (4), 1, 5; Ovid. Remed. amor. 678; Fast.
1, 615; 1, 706; 1, 707; Trist. 4, 2, 12 und Epist. ex Pont. 3,
5, 54; 4, 5, 26; Lucan. 1, 35; 1, 128; 2, 93; 2, 306; 3, 243;
3, 423; 3, 743; 5, 42; 5, 124; 5, 352; 5, 778; 6, 510; 6, 574;
6, 733; 7, 706; 9, 160; 9, 187; 10, 176; Val. Fl. 1, 323; 1,
342; 2, 5; 3, 413; 7, 29; Sil. 5, 16; 12, 725; Stat. Silv. 3, 4,
16; 5, 2, 147 und Theb. 1, 202; 1, 542; 2, 689; 3, 104; 3, 197;
4, 624; 5, 568; 8, 76; 10, 630; 11, 345; 12, 354; 12, 700; 12,
757. In der Stelle des Afran. (21) bei Non. S. 116, 33 und
Prise. 8, 7, 37 S. 804 (II 404, 18) ist deis unsichere Conjectur;
Keil und Ribbeck schreiben dis. Bei Plaut. Bach. 2, 3, 21
(255); Most. 5, 2, 9 (1130); Trin. 2, 4, 89 (490); Truc. 3, 1, 3
— 165 —
(047); Pacuv. (112) bei Varro L. L. 7, 5, 102 wird zwar ge-
wöhnlich dei geschrieben, dasselbe muss aber einsilbig ge-
sprochen werden, daher auch Ribbek di hat, und in der dritten
Stelle des Plaut, giebt der Ambr. di, welches auch in dem
Verse des Pacuv. bei Paul. Festi. unter verruncent S. 373 ge-
lesen wird. Sonst hat gerade der Ambr. des Plaut, öfters dei
und deis, wo eine Silbe erforderlich ist. wie Poen. 2, 14 (460):
3, 3, 46 (659); 4, 2, 37 (859); 4, 2, 41 (863); 4, 2, 78 (900);
4, 2, 88 (910); 4, 2, 89 (911); 5, 2. 7 (967); 5, 2, 28 (988);
5, 2, 95 (1055); 5, 4, 38 (1208); 5, 4, 85 (1255); 5, 4, 88
(1258): Persa 1, 1, 26; 3, 1, 4 (332): 4, 3, 21 (491): Stich. 2,
1, 24 (296): aber in demselben ist deico, deixerat, veivo, seis,
sceis. curabeis, heic, quei, sei.
Auch in der Prosa wird nicht selten nach guten
Hdschr. dei gelesen, Varro L. L. 5, 10, 57; 5, 10, 58; 5,
10. 65: 5, 10, 66; 5, 10. 71 und R. R. 1, 1, 4; Cic. Epist. ad
Farn. 2, 2: 11, 21, 1: Epist. ad Att. 1, 16, 1; Nat. Deor. 1, 2,
3; 1, 2, 4: 1, 24, 68; 1, 41, 115; 1, 43. 121; 1, 44, 123; 2,
28, 70; 3. 10, 26; 3, 18, 45; 3. 18, 47; 3, 20, 51 und Divin.
2, 63, 130: 2, 64, 131; Liv. 10, 13, 12: 22, 49, 7; 25, 1, 6;
25, 29, 5; 28, 12, 3; 30, 2, 13: 30, 30, 16; 30, 30, 30; 30, 31,
5: 30, 31, 10; 34, 5, 10; Petron. 75, 1; Censorin. 3, 4: Tert.
ad nat. 2, 3; 2, 9; Münze bei Riccio g. Antia 2: und deis
Varro L. L. 5, 26, 122; 7, 3, 45 und R. R. 1, 1, 7: 1, 29. 3;
Cic. pro Sest. 69, 145 im Par.; Epist. ad Farn. 15, 4, 16;
Tusc. 4, 34, 73: Nat. Deor. 1, 2, 3; 1, 12, 29; 1, 14, 37; 1,
15, 41: 1, 43, 121; 1, 44, 122; 1, 44, 123; 2, 31, 79; Divin.
2, 17, 38; 2. 21, 47: 2, 25, 54 und Tim. 11; Liv. 8. 6, 6; 8,
6, 10; 8, 9, 8; 8, 10, 7; 8, 25, 1; 8, 39, 10; 10, 7, 4; 10, 40,
5; 10, 42, 7; 22, 57, 7; 23, 11, 12; 23, 12. 7; 23, 31, 13; 24,
10, 13; 25, 38, 22; 27, 25, 9; 27, 51, 9; 28, 11, 7; 28, 32, 12;
29, 24, 7; 29, 25, 13; 30, 21, 9; Vell. 2, 130, 5; Senec. Epist.
10, 4; Quintil. 3, 7, 7; Tac. Ann. 13, 57; 15, 74 und Hist. 1,
3: 3, 72: 4, 81; 5, 3; Censorin. 1, 9; 1, 10: 12, 2; 14, 6; Ter-
tull. ad nat. 2, 3; 2, 7; 2, 9; 2, 14; 2, 15: Idol. 12 und Spect.
8; Min. Fei. 29, 5, und C. I. L. 1, 1241; 5, 328; 5, 514; 5,
5640; 5, 7747; 6, 629; 6, 8434; Orell. 2921 und Henz. 7345:7357.
Ueber den Nomin., Voc. und Accus. Plur. der Neutra
vergl. unter 2.
— 166 —
31. Der Genit. Plur. geht auf orum aus, wofür je-
doch wie in der ersten Declin. für arum, öfters um gefunden
wird, vergl. WölfQin Arch. IV 2-4. Im Osk. und Umbr. hat
dieser Casus in der zweiten Declin. in allen bekannten Beispielen
um oder om, wie im Griech. oiv. Cic. Grat. 46, 155 und 156: Atque
etiam a quibusdam sero iam emendatur antiquitas, qui haec
reprehendunt; nam pro „deum atque hominum fidem" „deorum"
aiunt. Ita credo, hoc illi nesciebant: an dabat hanc consuetudo
licentiam? Itaque idem poeta (Ennius), qui inusitatius con-
traxerat: Patris mei, meum factum pudet, pro ,,meorum
factorum", et Texitur, exitium examen rapit, pro „exitiorum"
(vergl. Divin. 1, .31, 66 und 67), non dicit liberum ut plerique
loquimur, cum cupidos liberum aut in liberum loco dicimus,
sed ut isti volunt: Neque tuom umquam in gremium extollas
liberorum ex te genus. Et idem: Namque Aesculapi libero-
rum. At ilie alter (Pacuvius) in Chryse non solum: Cives,
antiqui amici maiorum meum, quod erat usitatum, sed durius
etiam: Consilium socii, augurium atque extum interpretes;
idemque pergit: Postquam prodigium horriferum, portentum
pavor. Quae non sane sunt in omnibus neutris usitata. Nee
enim dixerim tarn libenter ,,armum" „iudicium", etsi est apud
eundem: Niliilne ad te de iudicio armum accidit? quam cen-
turiam, ut censoriae tabulae loquuntur, „fabrum" et „procum"
audeo dicere, non „fabrorum" et „procorum". Planeque duo-
rum virorum iudicium aut triumvirorum capitalium aut decem-
virorura stlitibus iudicandis dico numquam. Atqui dixit Accius:
Video sepulcra duo duorum corporum; idemque: Mulier una
duom virum. Quid verum sit, intellego; sed alias ita loquor,
ut concessum est, ut hoc [vel] pro „deum" dico vel pro „deorum",
ahas, ut necesse est, cum „trium virum", non „virorum", cum
„sestertium", „nummum", non „sestertiorum", ,,nummorum",
quod in his consuetudo varia non est. Quintil. 1, 6, 18: „Cen-
tum milia „nummum" et „fidem deum" ostendant duplicis
quoque soloecismos esse, quando et casum mutant et numerum;
nesciebamus enim, ac non consuetudmi et decori serviebamus,
sicut in plurimis, quae M. Tullius in Oratore divine, ut omnia,
exsequitur. Varro L. L. 8, 38, 71: Quaerunt, si sit analogia,
cur appellant omnes aedem „deum" Consentum et non „deorum"
Consentium; item cur dicatur mille „denarium", non mille „dena-
— 167 —
riorum": est enim hoc vocabulum figura ut Vatinius, Manilius,
denarius; debet igitur dici, ut „Vatiniorum", „Maniliorum",
„denariorum"; et non equum publicum mille ,,assarium" esse,
sed mille „assariorum" ab uno erim assario multi assarii, ab
eo assariorum. VarroL.L.9, 48, 85: Nam sie loquontur, hoc „mille
denarium" non hoc „mille denariorum" et haec „duo milia
denarium", non „duo milia denariorum''. Si esset „denarii"
in recto casu atque infinitam mullitudinem significaret, tunc in
patrico „denariorum" dici oportebat; et non solum in „denariis",
,,victoriatis", „drachmis", „nummis", sed etiam in „vivis" idem
servari opertere, cum dicimus iudicium fuisse „triumvirum",
„decemvirum", non „triumvirorum", „decemvirorum". Charis.
1, 17 S. 103 (I 129, 10): „Fabrum" pro „fabrorum"; ubi Plinius
eodem libro YI (sermonis dubii), hoc recte, inquit, usus, et
„sestertium", inquit, tot milia. M. Scaurus contra Brutum de
peeuniis repetundis „praefecti fabrum". Vergl. denselben 1, 15
S. 60 (I 79 6); Prise. 7, 6, 24 bis 2 6 S. 742 und 743 (II 307,
9 — 309, 6): Genetivus quidem pluralis fit in omni genere ab
ablativo singulari assumente ,,rum", ut ,,ab hoc viro horum
virorum", „ab hac platano harum platanorum", „ab hoc templo
horum templorum". Inveniuntur tamen per concisionem mediae
syllabae masculinorum plerumque nominum, quae neutra non
habent, hunc casum proferentes maxime poetae. Est autem
etiam apud prosam scribentes idem invenire, sed rare. Virgilius
in 1 (v. 87): It caelo clamorque virum stridorque rudentum,
pro „virorum". Idem in III (v. 476): Cura deum, bis Perga-
meis erepte ruinis, „deum" pro „deorum". Idem in V (v. 45):
Genus alto a sanguine divum, pro „divorum". .,Nummum"
vero pro „nummorum", et „liberum" pro „liberorum", et „sester-
tium" pro ,,sestertiorum", „iugerum"pro „iugerorum", „modium"
pro „modiorum", „medinmum", „senum", „septcnum", „denum",
per syncopam frequcntcr etiam oratores solent proferre. Cicero
in III Verrinarum (Accus. 1, 3, 7): Iste unus inventus est, qui
ex complexu parentum abrcptos filios ad necem duceret et
parentes pretium pro sepultura liberum posceret. In eodem
(Cap. 36, 92): Cum ad sestertium vieles quingcnta
miha rem esse constaret. In eodem (Cap. 58, 153): Quis est
enim, qui tucri possit liberum nostrorum pueritiam contra
improbitatem magistratuum? Idem in Uli Verrinarum (Accus.
2, 49, 122): Et pueri annorum senum septenumque denum
— 168 —
senatoriuni nomen nundinati suut. ,.Denum" pro „denorum"-^
„senum" pro „senorum", „septenum" pro „septenorura" dixit.
Wem in frumentaria (Verr. 3, 21, 54: Sod tritici septies medim-
num ex Nymphonis arationibus tollit, „medimnum" pro ,,medim-
norum". In cadem (Cap. 29, 70): Minus te iugerum professuni
esse dico, pro „iugeroriim". Nam qnod singulare huius „hoc
iugerum" est, ipse ostendit in eadera (Cap. 47, 112): In iugerum
Leontini agr; medimnum fere tritici seritur. Dicitur tarnen
et „hoc iugus iugeris"; unde luvenalis in IUI (Sat. 9, 59):
lugeribus paucis lumbos donare clientis. Cicero in IUI Verri-
narum (Accus. 3, 46, 111): Quid, si doceo, iudices, eos, qui
CCCC milia modium lucri faciunt? pro ,,modiorum". Idem
pro Murena (Cap. 35, 73): Praefectum fabrum, pro „fabrorum".
Idem pro Vareno: Deum fidem, pro „deorum". Idem pro
Cluentio (Cap. 27, 74): Milibus quadragenis nummum, pro
„nummorum". Idem ad Herennium libroIII (Cap. 19,32): Pedum
tricenum pro „tricenoruni". Frequentius tamen hac utitur etCicero
et ceteri syncopa in eis norainibus, quae numeros vel mensu-
ras significant. Recusant autem hoc in masculinis habentibus
neutra vel in neutris, ne similis sit nominativo singulari neu-
trorum; quamvis in iis quoque, quae ex se faciunt neutra, licet
non frequens, invenitur tamen usus huiuscemodi concisionis.
Virgilius in Villi (v. 557): Altaque certat prendere tecta manu
sociumque attingere dextras, pro ,,sociorum''. Idem in X (v.
445): At Rutulum abscessu iuvenis tum iussa superba, pro
..Rutulorum". Quamvis et „socius socia socium" et „Rutulus
Rutula Rutulum" dicatur. Terentius in Heautontimorumeao
(Prol. 27): Quare omnes vos oratos volo, ne plus iniquura
possit quam aequum oratio, pro „iniquorum" et „aequorum"^.
Statins in I Thebaidos (v. 608): lila novos ibat populata penates
portarum in bivio, lateri duo corpora parvum dependent,
„parvum'' pro „parvorum". Virgilius in III (v. 704): Mag-
nanimum quondam generator equorum. Idem in VI (v. 307):
Magnanimum heroum, pueri innuptaeque puellae. Quod et
in pronominibus quoque fecerunt antiqui, „meum" pro „meorum",
„tuum"pro„tuorum",„nostrum"pro„nostrorum"dicentes. Plautus
in Trinummo (3, 2, 30 = 656): Vt rem patriam et gloriam maiorum
foedarim meum. Idem in Poenulo (5, 2, 102 = 1062): Ecquid
meministi tuum parentum nomina? Idem in Menaechmis (l*-
— 169 —
2, 25 = 134): Averti praedam ab hostibus nostrum salute
socium. Vergl. noch die unter 12 angeführten Stellen des
Varro L. L. 9, 49, 85; Charis. 1, 15 S. 4 1 (I 56, 6) und 1, 15
S. 77 (I 100, 15), und des Fr. Bob. de nora et pronom. S. 128
(V 556, 29).
Nummuni als Gen. Plur., welches Cic, Quintil., Charis,
und Prise, fordern, geben Scipio bei Gell. 7 (6), 11, 9; Plaut.
Menaech. 3, 3, 18 (542); Trin. 5, 2, 15 (1139); Lucil. (9, 65) bei
Gell. 1, 16, 12 and (13, 8) bei Non. S. 216, 15; Nov. (109) bei Non.
S. 495, 25 und (115) bei Cic. de orat. 2, 63, 255; Varro R. E. 3, 6,
l; Laber. (50) bei Gell. 7 (6), 9, 3 und Non. S. 140, 23: Cic.
pro Eosc. Amer. 8, 21; Verr. 2. 23, 56; 2, 48, 119; 3, 50,
118: 3, 60, 140; 3, 87, 201; pro Cluent. 32, 87; Hirt, bell-
Gall. 8, 4, l; Horat. Epist. 2, 2, 23; Liv. 40, 43, 6; Monum.
Ancyr. Taf. 3 Z, 18; Corp. Inscr. Latin. 3, 168; 8, 2764; 8,
5147; 8, 6944; 9, 5189; Gai. Inst. 4, 95; Val. Max. 4, 4, 11;
7, 8, 2; Plin N. H. 8, 43, 68 (167); 14, 4, 5 (48): 14, 4, 5,
(4 9: 14, 4, 6 (57); 16, 40 77 (202); 17, 1, 1, (8); Tac. Hist.
1, 82; Plin. Epist. 1, 19, 2; Suet. Caes. 38; 54; Aug. 40; 68;
71; Tib. 34 und Gramm. 3, 8: Apul. Met. 6, 23: in allen diesen
Stellen ausser denen des Plautus und Horat. mit mille oder milia
construiert. Aber Plaut. Most. 2, 1, 10 (357) trium nummorum
causa; Trin. 1, 2, 115 (152) nummorum Philippeum ad tria
milia und 4, 2, 6, (848) trium nummorum causa (an diesen
drei Stellen ist des Versmasses wegen nummum geschrieben);
Terent. Phorm. 1, 1, 4 (38) iam pridem apud me relicuom
pauxillulum nummorum: Luc. (6, 23) bei Non. S. 78, 3 quid-
quid habet nummorum secum habet ipse; Cic. de invent. 2,
4, 14 secum aliquantuni nummorum ferentem est comitatus;
pro Quinct. 4, 16 Eomae sibi nummorum facultatem esse;
Verr. 2, 19, 47 quantum cuique eius iussu nummorum esset
datum; 3, 49 117 nummorum accessionem; 3, 50, 118 num-
morum accessiones und 3, 84, 195 corollarium nummorum,
sumpsisses id nummorum quod tibi senatus cellae nomine
concesserat: Horat. Serm. 2, 3, 149 saccos nummorum: Epist.
2, 2, 51 nummorum milil)us oeto; Epist. 2, 2, 164 trecentis
aut etiam supra nummorum milibus, und A. P. 383 equestrom
summam nummorum; Liv. 36, 40, 12 bigatorum nummorum
(milia) ducenta triginta quattuor und 39, 7, 1 Philippeorum
— 170 —
aureorum nummorum sedecim milia trecentos viginti; Colum.
3, 3, 8, totidem milibus nummorum; 3, 3, 9 triginta duorum
milium quadringentorum octoginta nummorum und 3, 3, 13
tribus milibus nummorum; 8, 8, 10 quaternis milibus num-
morum im cod. Polit,, und 12, 50, 20 plus nummorum; Plin.
Epist. 10, 43 (52), 1 ei dari mummorum duodena milia; Suet.
Aug. 46 singula nummorum milia; Aug. 101 singula milia
nummorum; Domit. 4 congiarium nummorum trecenorum und
Terent. 2 octo milia nummorum; Apul. i\Iet. 4, 8 ipsi praedas
aureorum argen tariorumque nummorum . . . invehebant; C.
L L. 2, 3664 XC milia numorum.
Sestertium, welches ebenfalls von Cic, Plin. bei Charis.,
Cbaris. selbst, Prise, und dem Fr. Bob, de nom. et pronom.
verlangt wird, ist bei Liv. 45, 15. 2; Plin. N. H. 12, 18,
41, (84); Gaius Inst. 4 § 95 und dasselbe empfiehlt Gronov pec.
vet 1, 4 bei Varro R. R. 2, 1, 14; 3, 6, 6; 3, 16, 11; 3, 17, 3;
Colum. 3, 3, 8; 9, 10, 13, wo gewöhnlich sestertiis milibus LX,
quadragena milia sestertia, dena milia sestertia, duodena milia
sestertia, sestertiis octo milibus, sestertia tria milia, duo milia
sestertia geschrieben wird. Ausserdem vergl. unter 3'2. Aber
Colum. 3, 3, 8 hat pretium sestertiorum XXIX milium und
3, 8, 13 duo miha sestertiorum, das letztere im cod. Polit.
und Leipz.; 8, 8, 9 milibus singulis sestertiorum: Gaius Inst.
3 § 42 sestertiorum (nummorum centum) milium; Frontin. Aqu.
118 sestertiorum ducentorum quinquaginta milium; Capit.
Ver. 5, 5 sexagies centenis milibus sestertiorum; Capit. Per-
tinax 2, 4 ad ducenum sestertiorum Stipendium; Auson. Grat,
act. 16, 74 (ed. Peiper 372, 504) sestertiorum notas cum
substantiolae ratione cernebant: Schol. luv. 3, 155 qui quadringen-
torum sestertiorum habent reditus; Inschr. Orell. 81 sester-
tiorum CCCC.
Denarium, das von Varro gebilligt wird, gebrauchen Cic.
Verr. Acc. 2, 55, 137 und Ofi". 3, 23, 92; Liv. 33, 27, 2; 41, 13,
7; 43, 4, 9; 45, 43, 5; Monum. Ancyr. Taf. 6 Z. 30; Plin. N.
H. 12, 19, 42 (93); 12, 25, 54 (123); 20, 24, 100 (264); Gurt.
5, 5, 22; 6, 2, 17; 7, 5, 27: Apul. Met. 2, 13 S. 120 und
de mag. 42 S. 497; Gell. 1, 8, 5; 3, 17, 1. Aber bei Cic.
Epist. ad Fam. 9, 18, 4 ist ollam denariorum implere; Plin.
N. H. 20, 24, 100 (264) duum denariorum pondus; 25, 9, 66
— 171 —
(113) und 29, 3, 11 (41) denariorum duum pondere; Plin.
Epist. 2, 11, 23 quinquaginta milia denariorum; 10, HO (111),
1 a lulio Pisone denariorum circiter quadraginta milia donata;
10, 112, (113), 1 singula milia denariorum; Suet. Tib. i8
singula milia denariorum; Apul. de mag. 97 quippe qui ei ad
ignominiam lintea adscribi ducentorum fere denariorum iusserit:
Vulg. loann. 6, 7 ducentorum denariorum panes non sufficiunt
eis; Vulg. Apost. Act. 19, 19 invenerunt pecuniam denario-
rum quinquaginta millium.
Talentum als Gen. Plur. haben Terent. Phorm. 2, 3, 46
(393); Cic. pro Rabir. Post. 8, 21; 11, 30; 11, 31; Liv. 30,
16, 12; 30, 37, 5; 33, 30, 7; 37, 1, 5; 37, 7, 1; 37, 45, 14; 38,
8, 10; 38, 14, 5; 39, 28, 6; 44, 45, 15; Plin. N. H. 12, 17, 40
(80); Yitruv. 10, 21 (15), 7; Val. Max. 6, 4 ext. 3; Gurt. 3, 13,
16; 4, 11, 6; 6, 2, 10; 10, 1, 24; 10, 1, 34; 10, 2, 10; lustin.
12, 12, 12; 33, 2, 8; Gell. 7 (6), 14, 8; Gros. 4, 11, 2; Macrob.
Sat. 1, 5, 14. Dagegen talentorum Plin. N. H. 33, 3, 15
(51); Suet. Caes. 54; Gurt. 5, 6, 10.
Victoriatum ist bei Liv. 41, 13, 7; in der Stelle des
Pompon. (115) bei Non. S. 356, 6 ist es unsichere Oonjectur,
Ribbeck (II 242) schreibt milia decem victoriata.
Tetrachmum wird geschrieben Liv. 37, 46, 3; 37, 59,
4; 39, 7, 1, in den Hdschr. ist tetracinum. tetraginum, tetrag-
ninum, cetratinum, tetragium, in der Bamb. an der ersten Stelle
tetracmum; dagegen 37, 58, 4; 39, 5, 14 tetragina (oder tetra-
cina oder terracina oder tetracma) Attica triginta quattuor
milia septingenta und centum octodecim milia. In diesen
Stellen ist also neben milia nicht der Genit. gebraucht. Vergl.
Nummer. 9. Ebenso geben die Hdschr. bei Liv. 37, 46, 3; 37,
58, 4; 37, 59, 4; 39, 7, 1 durchaus cistophori, nicht cistophorum.
Gistophorum aber hat Paul. Festi unter Euboicum
talentum S. 78.
Cadum haben Lucil. (18, 2) und Varro de vit. pop. Rom.
4 fr. 13 bei Non. S. 495, 10 und 544, 11 (der Name des Lucil.
ist an der ersteren Stelle ausgefallen); Varro auch bei Plin.
N. H. 14, 14, 17 (96) zweimal.
Gull cum ist bei Cato R. R. 11, 1.
Medimnum haben Lucil. (18, 1) bei Non. S. 495, 10 und
544, 11; Plaut. Stich. 4, 2, 9, (587); Gic. Verr. 3, 33, 77; 3,
— 172 —
37, 84; 3, :i9, 90; 3, 47, 113; 3, 48, 113; 3, 49, 116; Liv. 32,
40, 9; 38, 13, 13; 38, i4, 14; 38, 15, 11. In den Stellen des
Cic. haben die Hdschr. freilicli zum Teil die Abbreviatur, zum
Teil die Formen medimna und mediranis, und bei Liv. ist
mehrmals, wie auch hin und wieder bei Cic, die Var. medium
bemerkt. Vergl. Orelli's Exe. zu Cic. Verr. 3, 30, 72 und 3, 32, 75.
Medium, welche Form auchDiom. 1 S. 285 (I 307, 18) an-
führt, hat Cic. ausser der vor Prise, citierten Stelle Verr. 3, 46,
111 noch daselbst 3, 36, 83; 3, 49, 116; 3, 63, 148; 3, 64, 148; 3,
64, 149; 3, 64, 151, ferner Plaut. Stich. 4, 2, 9 (587) in der ed. pr.
(in den Hdschr, medediä, oder mediam oder media; Leo schreibt
medimnum); Bell. Afr. 36, 2; Liv. 22, 37, 6; 23,38, 13; 26, 47, 8; 27,
1, 2; 28, 45, 17; 30, 16, 11; 31, 19, 2; 31, 19, 4; 32, 7, 2; 36, 4, 5;
36, 4, 8; 38, 38, 13; 43, 4, 9; 44, 16, 2; Val. Max. 4, 8 ext. 1; Plin.
N. H. 16, 40, 76 (201), aber im Toi. und Par. d. modiorum;
Petron. 53, 2; lustin. 6, 2, 2 im Put., Giessn. und Marb.;
Spartian. Sev. 23, 2 (in den früheren Ausg. modiorum); Oros.
3, 1, 8; Symmach. Epist. 10, 60; modiorum Plaut. Mil. 4, 2,
72 (1064), im vet. mosidiü, Ritschi hat medium geschrieben,
und pol nach plus eingeschaltet; Varro R. R. 1, 24, 3; Scaev.
Dig. 18, 1, 81 § 1; 50, 5, 3; Impp. Theod. et Valentin. Cod.
1, 2, 10 (11, 3, 2); Impp. Valentin. Theod. et Arcad. Cod. 10,
70, 9; 11, 4 (3), 2; Eutrop. 3, 1.
lugerum Varro R. R. 1, 18, 1; 1, 18, 5; 1, 19, 1; Cic.
Verr. 3, 21, 53; 3, 22, 55; 3, 29, 70; 3, 47, 113; 3, 49, 116;
3, 49, 117 (an der vorletzten Stelle im Lag. 42); Phil. 2, 17,
43; 2, 39, 101: 3, 9, 22; Epist. ad Att. 12, 33, 1; Horat. Carm.
3, 16, 29; Liv, 7, 16, 9; Colum. 1 praef. 13; 5, 1, 7; Plin. N.
H. 14, 4, 5 (48); 18, 3, 4 (17).
Stadium Sallust. Eist. fr. 1, 61 bei Non. S. 496, 1;
Plin. N. H. 2, 73, 75 (184); 19, 3, 15 (41); Vitruv. 1, 6, 9; sta-
diorum Plin. N. H. 2, 73, 75 (183); 2, 108, 112, (247); 3, 19,
23 (132); 4, 1, 2 (5); 4, 12, 24 (75); 5, 32, 40 (141); 6, 26;.
30 (119); Curt. 6, 4, 6; 7, 6, 25.
Digitum führt Chans. 1, 17 S. 101 (I 126, 26) aus
Varro de vit. pop. Rom. 1 fr. 1 an; ferner Vitruv. 7, 1, 6.
Sehr häutig ist deum, wie in pro deum fidem, pro
deum atque hominum fidem, pro deum hominumque
fidem, Plaut. Epid. 4, 2, 10 (580); Caecil. (211) bei Cic.
— 173 —
Nat. Deor. 1, 6, 13; Terent. Andr. 1, 5, 2 (237): 1,5, 11 (246);
Eun. 5, 4, 21 (943); Heaiit. 1, 1, 9 ((U) und Hec. 2, 1, 1 (198);
Cic. pro Rose. Com. 8, 23 und Verr. 3, 60, 137; 4, 4, 7; Sallust.
Cat. 20, 10; Liv. 3, 67, 7; 44, 38, 10; und elliptisch pro deum
immortalium Terent. Pliorm. 2, 3, 4 (351) und Cic. bei
Donat. zu dieser Stelle. Vergl. die oben mitgetheilte Stelle
des Cic. Orat. 46, 155. Doch Cic. Tusc. 5, 16, 48 pro deorum
atque horainum fidem, und auch Lael. 14, 52 ist pro deorum
fidem atque hominum besser beglaubigt als pro deum. Ferner clama-
bas deum fidem atque hominum omnium Plaut. Men. 5,8,4
(1053); deum hominumque fidem obtestari und implorare Liv.
2, 10, 3; 8, 33, 23; 28, 28, 7; inclamabat deum atque hominum
fidem Gell. 17, 9, 3. Deum virtute Plaut. AuL 2, 1, 44 (166);
Mil. 3, 1, 82 (676); Persa 3, 1, 62 (390); Trin. 2, 2, 65 (346).
Deum benignitate Cic. pro Rose. Com. 12, 33; Plane, bei Cic.
Epist. ad Farn. 10, 8, 6 und 10, 23, 3; Liv. 5, 20, 3; 7, 13 5;
8, 4, 6; 8, 5, 3; 8, 13, 11; 24, 38, 2; 26, 41, 6; 26, 41, 14;
28, 11, 8; 28, 25, 7; 31, 31, 20: 37, 54 10; 39, 9, 4; 41, 24,
S; 45, 23, 1; Tac. Ann. 12, 43; 14, 6; Pax deum Plaut.
Poen. 1, 2, 43 (254); Liv. 3, 5, 14; 3, 7, 7; 3 8, 1; 4,
30, 10; 6, 1, 12; 6, 12, 7; 7, 2, 2: 10, 7, 12; 24, 11, 1; 27,
23, 4; 38, 46, 12; 42, 2, 3; Val. Fl. 4, 477. Ira deum Verg.
Aen. 3, 215; 5, 706; 8, 40; 11, 233; Liv. 3, 6, 5; 4, 9, 3; 4,
25, 3; 5, 14, 3; 8, 6, 3; 8, 6, 11; 9, 29, 11; 10, 39, 16; 22, 9,
7; 25, 6, 6; 40, 37, 2; Val. Fl. 1, 683; 4, 472; Tac. Ann. 4, 1
und Hist. 2, 38; Curt. 9, 9, 10. Iniquitatem deum Liv. 26,
34, 13; aequitate deum Tac. Ann. 16, 33. Dono und dona
deum Liv. 1, 54, 3; 5, 22, 3; 44, 33, 3. Deum beneficio Liv.
28, 35, 8; 40, 23, 2. Munere deum Tac. Ann. 2, 40; 3, 58;
4, 27. Deum monitu Liv. 7, 6, 2; 39, 13, 9; provisu deum
Tac. Ann. 12, 6. Imperia deum Liv. 8, 9, 12; Apul. Met. 11,
29. In deum immortalium potestate Liv. 37, 45, 11. Vim
deum Corp. Inscr. Lat. 3, 2197 Z. 7 in Versen. Templa, fa-
na, delubra deum Cic. Divin. 1, 12, 30 in Versen; Lucr. 1,
68; 2, 352; 5, 308; 5, 1166; 5, 1201; 6, 75: 6, 417; 6, 1272:
Catull. 66, 63; Verg. Ge. 2, 148 und Aen. 2, 248; Horat. Serm.
2, 2, 104; Liv. 1, 29, 6; 1, 56, 1; 5, 30, 1; 5, 41, 4; 5, 49, 3;
7, 31, 4; 8, 33, 21; 24, 21, 10; 24, 23, 1: 26, 9, 7; 26, 13, 13;
26, 30, 9; 27, 51, 7; 28, 42, 11; 31, 26, 10: 37, 32, 2; 38, 51.
— 174 —
13; 42, 3, 8; 45, 44, 6; Monum. Ancyr. Taf. 4 Z. 17. Deum
profundit ante terapla sanguinem Anth. Lat. ed Riese 774, 15.
Sacra deum Lucan. 3, 404; Corp. Inscr. Latin. 6, 101; 6, 142.
Deum sedes Lucan. 3, 91. Simulacra deum Lucr. 6, 419:
Liv. 31, 30, 7: 38, 43, 6. Ära und arae deum Varro L. L. 5,
6, 38; Verg. Ge. 4, 276; Suet. Cali?. 5. Altaria deum Tac.
Ann. 1, 39. Honos und lionores deum Verg. Ge. 3, 486; Liv.
5, 50, 3; 6, 42, 13; 9, 40, 17; 45, 16, 7; Tac. Ann. 16, 21.
Cultus deum Liv. 1, 31, 3 und Ourt. 8, 11, 24. Verecundia
deum Liv. 6, 33, 5. Metus deum Liv. 21, 4, 9; 29, 15, 1.
Religio deum Quintil. 2, 4, 34. Cura deum Liv. 24, 8, 10,
und in anderer Bedeutung Verg. Aen. 3, 476; Ovid. Met. 4,
573 und Tac. Ann. 14, 12. Neglegentia deum Liv. 3, 20, 5.
Fax deum Treb. Poll. Gallien. 5. 5; deum pace Symmach.
Epist. 7, 21. Deum praesidio Corp. Inscr. Latin. 5, 6414. In
cenis deum PJin. N. H. 29, 4, 14 (58). Deum vocabula Tac.
Ann. 14, 15. Deum immortalium causa Liv. 6, 42, 12. Pre-
catio und imploratio deum Liv. 2, 8, 7; 8, 6, 1: 22, 5, 2.
Interpres deum Liv. 1, 7, 10. Pater deum homiuumque Liv.
1, 12, 5; 8, 6, 5, und deum hominumque rex Liv. 1, 53, 3.
Deum genitor und pater deum Verg. Aen. 7, 306; 10, 875;
Ovid. Amor. 1, 13, 45. Deum summus rex und deum regna-
tor Naev. bell. Poen. 18 (ed. L. Müller p. 160) bei Fest, unter
quianam S. 257 und bei Prise. 7, 16, 75 S. 770 (II 352, 4);
Acc. (143) bei Macrob. Sat. 6, 1, 59 und (32) bei Serv. zu
Verg. Aen. 1, 88. Deum rex Lucil. (29, 57) bei Non. S. 357
11; Verg. Aen. 3, 375; 12, 851. Pater rectorque deum und
genitorque deum rectorque Ovid. Met. 2, 848 und Trist. 2, 37.
Mater deum Lucr. 2, 598; 2, 659; Ovid. Met. 10, 686; Liv.
29, 11, 7; 37, 9, 9; Plin. N. H. 7, 35, 35 (120); 14, 4, 6 (54);
18, 3, 4(16); 35, 10, 36(109); 35, 12,46(165); Serv. zu Verg.
Ecl. 7, 24; Ge. 1, 163; 3, 1 und Aen. 3, 113; 3, 131; 3, 279;
6, 52; 6, 785; 7, 761; 7, 796; 9, 82; 9, 85; 9, 617; 10, 83; 10,
220; 10, 253; 12, 836; Corp. Inscr. Latin. 2, 178; 2, 179; 2,
805; 3, 764; 3, 1954; 3, 3115; 5, 3438; 5, 4007; 5, 4940; 5,
4985; I. Neap. 1090; 1398: 1399: 2384: 2597: 4735; 5204; Orell.
985; 989; 1896; 1898; 1905; 1906; 2263; 2319; 2320; 2322;
2327 (6033); 2328; 2352; 2403 und Henz. 5721; 6037; 6666.
Deum genetrix und parens Idaea deum Verg. Aen. 2, 788;
— 175 —
9, 82; 10, 252. Eegina deum Verg. Aen. 1, 9; 7, 620. Deum
penatium in einer alten Aufschrift bei Varro L. L. 5, 8, 54;
Moniim. Ancyr. Taf. 4 Z. 7 und Taf. 6 Z. 33; deum Manium
oder Maauium Varro L. L. 5, 32. 148 und Corp. Inscr. Latin.
1, 1410; deum Consentum nach der oben mitgetheilteu Stelle
des Varro L. L. 8, 38, 71.
Bei Dichtern ist der Gebrauch von deum nicht auf be-
stimmte Formeln beschränkt. Vergl. Enn. (Fab. 85) bei Non.
S. 490, 12; (Fab. 98) bei Gell. 4, 17, 8 und Non. S. 169, l;
(Fab. 208) bei Cic. de divinat. 2, 50, 104; (Fab. 217) bei Non.
5. 160, 5; Pacuv. (381) bei Varro L. L. 7, 3, 59; Acc. (159)
bei Non. S. 362, 2; Lucr. 1, 54; 2, 168; 2, 1093; 5, 123; 5;.
147: 5, 148; 5, 160; 5, 1161; 5, 1188; 5, 1209; 6, 70; 6, 71;
CatuU. 63, 68; 64, 23; Verg. Ecl. 4, 15; 4, 49; Ge. 2, 473: 4,
448; 4, 521 und Aen. 1, 229; 2, 54; 2, 156; 2, 257; 2, 623;
3, 59; 4, 62; 6, 322; 6, 376; 6, 461; 6, 565; 6, 786: 7, 58; 7,
239; 7, 584; 8, 7; 8, 36; 8, 698; 10, 101; 10, 228; 10, 470,
11, 4; 11, 785; 12, 199; Horat. Carm. 4, 5, 32 und Serm. 2,
6, 65; Tibull. 4, 1, 68; Ovid. Met. 2, 280; Trist. 1, 5, 70 und
Epist. ex Pont. 2, 8, 58.
Dichter gebrauchen ebenso divum oder divom (vorgl.
unter 33), wie Enn. (Ann. 71) bei Prise. 17, 20, 201 S. 113
(III 205, 20); (Ann. 216) bei Macrob. Sat. 6, 1, 10; (Ann. 219)
bei Varro L. L. 5, 10, 65; (Ann. 220) bei Cic. Nat. Deor. 2,
2, 4; (Ann. 310 h) bei Gell. 12, 4, 4; (Ann. 554) bei Serv. zu
Verg. Aen. 2, 241; (Sat. 29) bei Donat. zu Terent. Phorm. 2,
2, 25; Plaut. Aul. 2, 4, 20 (300); Terent. Ad. 4, 7, 28 (746)
Lucr. 1, 1; 1, 155; 1, 1015; 2, 434; 2, 646; 3, 18; 3, 982; 4,
1008; 4. 1239; 5, 51; 5, 73; 5, 75; 5, 81; 5, 158; 5, 1156; 5,
1169; 5, 1218; 5, 1223; 5, 1229; 5, 1240; 6, 52; 6, 94; 6, 382;
6, 1276; Catull. 64, 27; 64, 134; 64, 298; 64, 387; 66, 69; 76,
4; Varro Sat. Menipp. 56; 202; 351: besonders häufig Verg.,
wie Ecl. 3, 72; Ge. 1, 238; 4, 347; 4, 358; Aen. 1, 46; 1, 65;
1, 79; 1, 632; 2, 123; 2, 241; 2, 269; 2, 336; 2, 517; 2, 602;
2, 648; 2, 677 und an vielen anderen Stellen, aber auch Horat.
Carm. 1, 2, 25; 4, 6, 22 und Serm. 1, 3, 117; Tibull. 2, 5,
113: Prop. 5 (4), 2, 55; Ovid. Met. 6, 543; 12, 561; Mart. 14,
180; Val. Flacc. 1, 27; l, 46; Epit. Iliad. Hl; 724 und andere.
So auch mater divum Corp. Inscr. Lat. 7, 759 in Versen,
— 176 —
und Arnob. 5, 16 genetrix divum.
Semideum Stat. Theb. 1, 206; 5, 373; 6, 105 (112);
Apul. Dogm. Plat. 2, 23 S. 255; Eutil. Nam. 1, 365; Sidon.
Carm. 1, 12; 23, 253.
Das einfache vir um ist nur in dichterischer Sprache üb-
lich, Enn. (Ann. 430) bei Fest. S. 257; (Ann. 532) bei Charis.
IV S. 251 (I 282, 6), Diomed. II S. 441 (I 446, 26), Donat.
Ars Gramm. S. 1774 (IV 398, 19), Pompei Comm. V 303, 21;
(Sat. 68) bei Cic. Tusc. 1, 15, 34; Plaut. Amphitr. L 1, 78
(233); Pseud. 1, 2, 90 (227); Pacuv. (404) bei Varro L. L. 7,
2, 18; Lucr. 1, 95; 1, 728; 2, 326; 4, 1232: 5, 311; 5, 328;
5, 999; 6, 242; 6, 722; 6, 1109; Catull. 61, 192; 68, 90; Verg.
Ge. 2, 142; 2, 167; 2, 174; 2, 295; 2, 340; 3, 9; 3, 252; 3,
382 und Aen. 1, 87; 1, 101; 1, 119; 2, 18; 2, 313; 2, 782; 4,
195; 5, 148; 5, 369; 6, 553; 6, 651; 6, 683; 6, 784; 6, 872; 7,
535; 8, 93; 8, 197; 8, 312; 8, 315; 8, 500; 8, 539; 9, 357; 9,
471; 9, 479; 9, 527; 9, 777; 10, 312; 10, 373; 10, 662; 10,
672; 11, 192; 11, 205; 11, 607; 12, 328; Prop. 4 (3), 9, 32;
Ovid. Her. 1, 55; Manil. 1, 911; Lucan. 3, 627; Val. Fl. 1,
12; 1, 121: 1, 496; 1, 758; 2, 170; 3, 16; 3, 166; 3, 215; 3,
276; 3, 442; 3, 717; 4, 342; 4, 664; 5, 55; 5, 313; 5, 578; 6,
llO; 6, 188; 6, 236; 6, 356; 6, 363; 6, 410; 6, 485; 6, 504;
Sil. 4, 162; 8, 326; 8, 354; 9, 189; 12, 189; 13, 282; 13, 353;
13, 650; 14, 183; 16, 528; 17, 603; Stat. Theb. 1. 422; 1, 537;
1, 612; 2, 508; 2, 530; 2, 566; 2, 725; 3, 651; 4, 804; 5, 353;
5, 447; 5, 700; 7, 120; 7, 528; 7, 591; 8, 395; 8, 689; 10, 541:
Achill. 2, 158; Avien. Arat. 1445; luvenc. 3, 572; Sedul. Carm.
2, 2; Corp. Inscr. Latin. 14, 2458; 14, 2502.
Aber duumvirum Corp. Inscr. Lat. 1, 577 Col. 1 Z. 8,
und Col. 3 Z. 6; Ilvirum C. I. L. 1, 200 Z. 28; 2, 2886:
Grell. 3871; duomvirum Corp. Inscr. Latin. 5, 971; duovirum
I. Neap. 2517 Col. 2 Z. 8; Corp. Inscr. Latin. 1, 577 Col. 3
Z. 7. — Triumvirum Cato (Grat. 40 fr. 3) bei Pest, unter
spatiatorem S. 344; Corp. Inscr. Latin. 1, 198 Z. 13; Varro
bei Gell. 13, 12, 6; Liv. 27, 21, 10; Gav. Bass. bei Gell. 3, 9,
4. — Decemvirum Cic. 1. agr. 2, 15, 39; 2, 21, 56 und de
rep. 2, 36, 61; Ampel. 25, 2, vergl. Varro L. L. 9, 48, 85 und
Cic. Grat. 156: „decem virorum sthtibus iudicandis" dico num-
quam. — Sevirum und sexvirum 'Corp. Inscr. Lat. 3, 3354;
— 177 —
6, 2318; 6, 2319; I. Neap. 5598; OreU. 775; 3955; 3963; 4099.
— Septemvirum Cic. Phil. 6, 5, 14; Gell. 1, 12, 6. — Quin-
decimvirum Plin. N. H. 28, 2, 3 (12): Tac. Ann. 6, 12; G-eU.
1, 12, 6; Inschr. Henz. 7420a. — -XXXvirum Henz. 6999.—
Decem virorum ist sehr häufig bei Liv., z.B. 3, 40,8: 3,41,
10; 22, 1, 17.
Liberum Enn. (Ann. 288) bei Yarro L. L. 7, 2, 16 und
(Ann. 322) bei Fest, unter quaeso S. 258; Plaut. .Most. 1, 2, 39
(120); Pacuv. (329) bei Cic. de orat. 2, 46, 193; Acc. (79) bei
Non. S. 136, 19; (376) bei Non. S. 12, 7; (424) bei Cic. Tuscul.
3. 9, 20 und Kon. S. 500, 13; Tui-pil. (54) bei Non. S. 495,
26; Afran. (361) bei Non. S. 496, 3; Terent. Ad. 5, 3,7 (793);
versificierte Grabschrift Corp. Inscr. Lat. 1. 1008 v. 5; Inschr.
Or. 4860 Z. 4; Varro bei Macrob. Sat. 1, 16, 18; Cic. de orat.
2, 49, 200; Vei-r. Acc. 1, 15, 40; 1, 30, 77; 3, 40, 91; 5, 9,
23; 5, 42, 109: 5, 45, 118; 5, 45, 119; pro Cluent. 61, 171;
69, 195; 70, 200; Tusc. 3, 24, 58; Liv. 1, 9, 14 (vergl. M.
Müller); 1, 13, 2; 1, 39, 4: 1, 42, 1; 3, 50, 5; 8, 7,18; 8,28,
6; 22, 22, 5 im Put.; 45, 19, 11; 45, 41, 11; Plin. N. H. 7,14,
12 (62); 35, 3, 3 (12); Tac. Ann. 2, 38; 3, 25; 3, 35; 12, 44;
Gurt. 6, 3, 5; 6, 10, 31; 8, 3, 14; 9, 2, 7; Fronte ad M. Caes. 5,
42 zweimal und ad Antonin. Imp. 1, 2 S. 95 und 99 Nab.;
Gell. 4, 3, 2; 12, 1, 7; 17, 21, 44; Apul. Met. 5, 28 S. 372;
9, 8 S. 607; aber nicht weniger gebräuchlich ist libe-
rorum, zuweilen nahe bei liberum stehend, Enn. (Fab. 119)
bei Cic. Tuscul. 2, 7, 16; (Fab. 350) bei Fest, unter quaeso
5. 258; (Fab. 372) bei Cic. Orat. 46, 155; Plaut. Most. 1, 2,
40 (120) und Poen. Prol. 74; Acc. (421) bei Non. S. 179, 26;
Cic. Inv. 2, 42, 122; Orat. part. 16, 56; Verr. 1,27,68; 1, 30,
76 ; 4, 35, 78 im Guelf. 1 ; 2 und Leid, (nicht aber im Reg.
und Erf.); Catil. 4,9,18; pro Flacc. 38, 95; 42, 106; pro Sulla
6, 18; pro Sest. 20, 46; pro Cael. 32, 79; pro Milon. 36, 100;
Phil. 9, 7, 17; Epist. ad Fam. 13, 10, 1; Tuscul. 1, 14, 31; 4,
17, 40; Nat. Deor. 2, 63, 157 und OtF. 3, 5, 26; Liv. 1, 53, 6;
1, 59, 1; 2, 1, 5; 3, 48, 8; 5, 27, 1; 7, 11, 6; 8, 10, 4; 8, 19,
12; 21, 13, 7; 23, 42, 5; 24, 37, 9: 27, 45, 7 im Med. und in
anderen Büchern; 28, 19, 12; 31, 18, 7; 39, 15, 14; 41, 11, 4; 42,
47,6; 45,24,12; 45,41,1; 45,41,9; 45,41.12; Quintil. 1, 2, 6;
1, 11, 17; 6, 1, 18; Tac. Aon. 2, 51; 3. 34; 4. 39; 3, 71; 3,
Neue-Wagener, Formenlehre. I, 3. Aufl. 12
— 178 —
72; 6, 31; 11, 27; 11, 34; 12, 34; 14, 13; 14, 17; 14,59; 16,
6; 16, 13; Hist. 3, 68; 4, 8; 4, 52 und Germ. 19; Suet. Caes.
52; 84; Aug. 63; Tib. 54 und Claud. 15. und überall ius
trium oder quattuor liberorum, Plin. Epist. 2, 13, 8; 7,
16, 2; 10, 2, 1; Suet. Claud. 19.
Fabrum ist ausser den von Charis. und Prise, citierten
Stellen des Scaurus und des Cic. pro Mur, 35, 73 mit praefec-
tus construiert Cic. pro Balb. 28, 63 und Epist. ad Farn. 3, 7
4; 3, 8, 5; Caes. bell. civ. 1, 24, 4 und bei Cic. Epist. ad Att
9, 7 C 2; Nep. Att. 12, 4; Vell. Paterc. 2, 76, 1; Plin. N. H
36, 6, 7 (48); Veget. Mil. 2, 12; Corp. luscr. Latin. 1, 1124
2, 2016; 2, 3845; 2, 3850; 2, 4205; 2, 4460; 3, 384; 3, 646
3, 3685; 3, 4111; 5, 47; 5, 49; 5, 546; 5, 2852; 5, 4922; 6
135; 6, 996; 6, 1837; 6, 1892; 6, 3508; 6, 3510; 6, 3515; 6
3522; 6, 3539; I. Neap. 249; 718; 1457; 2096; 3610; 5442
Inscr. de l'Alg. 3518; Orell. 3434; 3840; 5017 und Henz. 5996
7149; mit centuriae Liv. 1, 43, 3; mit collegium Plin. N. H
34, 1, 1 (1); Corp. Inscr. Latin. 3, 3580; 5, 545; 5, 4048; 5
5761; 5, 8143; 9, 5653; L Neap. 1360; 4243; 4851; 5057
6826; Inschr. Orell. 73; 707; 820; 3217; 3361 (3935); 3690
(4086); 3888; 4055; 4085; 4133; 4643 und Henz. 6520; 7021;
7215; mit corpus Inschr. Henz. 7106; mit tribunus und mit
corpus I. Neap. 6803; mit genius Corp. Inscr. Latin. 3, 1016;
in anderer Verbiudung fabrorum Plaut. Most. 1, 2, 54 (134);
1, 2, 56 (136); Cic. Verr. 1, 56, 147; Liv. 1, 57, 2; 26, 51, 8;
28, 8, 14; Plin. N. H. 35, 15, 51 (182); I. Neap. 4614; doch
auch collegium fabrorum Corp. Inscr. Latin. 3, 1553; 3, 1829;
5, 866; 5, 4122; 5, 4368; 5, 4448; 5, 4459; 5, 4477; 5, 4489;
7, 11; L Neap. 5356; 5631; Inschr. Orell. 60; 4088; und
i j 1 1 1 Ivir utriclar. fabror. Inscr. de Lyon 6, 34 S. 209
Der Grenit. pro cum, welchen Cic. Orat. 46, 156 neben
fabrum in Verbindung mit centuria aus den censoriae tabulae
anführt, stand nach. Fest, unter procum patricium S. 249 in der
Ciasseneinteilung des Serv. TuUius für procerum. Von dem ge-
wöhnlichen procus der Freier ist der Gen. Plur. immer
Procorum, Cic. Brut. 18, 71; Verg. Aen. 12, 27; Culex 267:
Prop. 4 (3), 12, 35; Ovid. Met. 4, 794; 9, 10; 10, 356; 10,
568; 10, 574; 10, 624; 12, 192; 14, 681 und Ibis 369; Val.
Fl. 1, 551; 5, 239; Stat. Theb. 2, 157.
— 179 —
Sociiim als Gen. Plur. steht hauptsächlich zur Bezeich-
nung der Italischen Bundesgenossen der Römer, Corp. Inscr.
Latin. 1, 196 Z. 7; 1, 200 Z. 21 5 Liv. 21, 17, 2; 21, 55, 4;
22, 27, 11 5 22, 40, 6; 23, 24, 8; -26, 17, 1; 31, 8, 7; 31, 8,
8; 31, 8, 10; 31, 10, 5; 31, 10, 7; 31, 21, 1; 32, 1, 5, 32, 8,
7; 32, 28,11; 33, 26, 4; 33, 43, 3; 34, 16, 7; 34, 56, 8; 35, 20,
4; 35, 20, 5; 35, 20, 12; 35, 41, 4; 35, 41, 7; 36, 2, 8; 37, 2,
2; 37, 2, 4; 37, 2, 6; 37, 2, 9; 37, 39, 7; 37, 50, 12; 39, 20,
7; 40, 18, 5; 40, 18, 6; 40, 32, 7; 40, 36, 6; 40, 36, 11; 40,
40, 13; 41. 5, 6; 41, 8, 6; 41. 15, 11; 41, 21. 3; 42,1,2; 42,
10. 3; so praefectus und praefecti socium Liv. 23, 7, 3;
24, 40, 8; 25, 1, 3; 26, 15, 6; 27, 24, 3; 27, 26, 12; 27, 27,
8; 27, 41, 7; 31, 2, 6; 33, 36, 5; 34, 47, 2; 35, 5, 14; 40, 31, 2.
Doch sagt Liv. 43, 6. 12 auch gratoruin fideliumque socium muneri-
bus functos und 44, 21, 10 quinque milia navalium socium. Auf den
Gebrauch der Dichter leidet die oben angegebene Beschränkung
keine Anwendung, vergl. Plaut. Men. 1, 2, 25 (134); Pacuv.
(401) bei Serv. zu Verg. Aen. 5, 28; Acc. (371) bei Non. S.
256, 16 und (491) bei Non. S. 486, 1; Verg. Aen. 5, 174; 9,
558; 10, 410; Prop. 4 (3), 7, 41: Val. Fl. 3, 4: 3,619; 6,369;
6, 388; Sil. 4, 597; 5, 80; 6, 624; 7, 624; 8, 322; 10, 525;
10, 592; 11, 529; 12, 253; 12, 490; 12, 630; 13, 7; 14, 451;
14, 630; 15. 279; Stat. Theb. 3, 64; 3, 679; 5, 418; 6, 179;
8, 244; 10, 750; 11, 155. Vergl. auch Amm. Marc. 14, 9, 5.
Andere linden eine weniger ausgedehnte Anwendung.
Drusum und Gracchum Cornific. 4, 34, 46. — Puerum
Plaut. Truc. 4, 2, 50 (763). — Ephebum Stat. Theb. 4, 232
(epheborum Cic. Nat. Deor. 1, 28, 79 und de rep. 4, 4, 4). —
Alumnum Pacuv. (313) bei Non. S. 152, 29; 169, 23; 185, 2;
243, 4. — Ami cum Terent. Heaut. Prol. 24. — Inimicum
Plaut. Asin. 2, 2, 14 (280). — Advorsarium oder adversa-
rium Terent. Hec. Prol. 2, 14; Pompeius bei Cic. Epist. ad Att.
8, 12 D 2; Panegyr. Constantino August. 91 ed. Baehrens
p. 199, 21. — Adgnatum Gesetz bei Cic. Invent. 2, 50, 148
zweimal und Cornific. 1, 13, 23 zweimal. — Avum Sil. 11, 504;
Stat. Theb. 8, 560; 5, 670. — Proavum Stat. Theb. 10, 807.
— Barbar um Nep. Milt. 2, 1; Alcib. 7, 4; Phaedr. 4, 7, 11;
Tacit. Ann. 14, 39; 15, 25, vergl. Wölfflin Arch. IV 3. —
Discipulum Sedul. 4, 127; 5, 337. — Doctum Plaut. Pseud.
12»
- IRO —
2, 3, 12(657), vergl. Lorenz zu Plaut. Pseud. 657. — Famulum
Verg. Aen. 11, 34; Val Fl. 1, 752; 3, 20; 3, 282; Stat. Silv.
3, 4, 57 und Theb. 1, 554; 11, 327. — G all um Varro Sat.
Menipp. 140. — Medicum iilii {^laxpwv Tzca^tq) Apul. Met. 1, 18,
vergl. Crusius, Philologus 1895 S. 142. — Ministrum Stat. Silv.
3, 1, 86. — Servulum Apul. Met. 4, 19 S. 280. — Ariolum
Apul. de deo Soor. 7 S, 135. — Lanium Corp. Inscr. Latin.
3, 4085. — Aedituum Inschr. Henz. 6100; aedituom Corp. Inscr.
Latin. 6, 2202. — Dendroforum oder dendrophorum I.
Neap. 1359; 1360; 5602; 5695; Inscr. de l'Alg. 1896; Orell
911; 2279; 4109 und Henz. 6073 (dendrophororum Corp. Inscr.
Latin. 5, 4477; Or. 4135 und Henz. 6590). — C anno forum
Henz. 6073 (cannofororura I. Neap. 9). — Equum oder equom
oder ecum Verg. Ge. 2, 542 und Aen. 7, 189; 7, 651; 1, 691
9, 26; 9, 523; 12, 128; Val. Fl. 6, 237; Sil. 12, 681; Stat. Silv
5, 3, 55 und Theb. 4, 730. — luvencum Verg. Aen. 9, 609
Stat. Theb. 4, 409; 10, 288. — Cervom Corp. Inscr. Latin. 2
2660 d. — Pastophorum Corp. Inscr. Lat. 5, 7468; Apul
Met. 11, 17; 11, 30. — Ph oenic opterum Suet. Vitell 13
Lamprid. Heliog. 20, 6 (phoenicopterorum Senec. Epist. 110, 12).
— Nimbum Pacuv. (412) bei Cic. de orat. 3, 39, 157 und
Divin. 1, 14, 24. — Flu vi um Val. Fl. 6, 391; 6, 443 —
Lituum Lucan. 1, 237; Val. Fl. 6, 166; 6, 504; Sil. 13, 146.
— Numerum Petron. 63, 3. — Triarium Sempron. Asell. fr.
14 ed. Peter, vergl. Wölfflin Archiv IV 3. — Corvum war
falsche Lesart Plin, N. H. 13, 15, 30 für corticum.
Servius zu Verg. Aen. 2, 18 sagt: virum pro virorum, qua
figura et in prosa utimur. Dicit sane Plinius in naturali historia
hoc in neutro non esse ferendum, scilicet propter casuum simi-
litndinem, nisi forte nimia metri necessitas cogat und im Fragm.
Bob. de nom, et pronom. 4 S. 128 (V 556, 17) heisst es: Prima
declinatio et secunda genetivum pluralem faciunt addita „rum"
syllaba ablativo casui singulari, ut „ab hoc poeta horum poeta-
rum", „ab hoc docto horum doctorum." Hie tarnen aliquotiens
omatus gratia vel metri necessitate vel consuetudine vetustatis
per auYX07C7]v pronuntiatur. In secunda vero declinatione tantum
cum sint generis masculini, ut „virorum" „virum" . . . „medio-
rum" „medium", sicut Tullius ubique „sestertiorum" „sester-
tium". Nam neque feminini generis neque neutri nomini placuit
— 181 —
hoc modo enuntiari per genetivum pluralem, ac maxime neutra,
ne et hie fieret owsiinroiaiq uominativi siugularis, et essent iam
uon triptota, sed tetraptota, ut puta pro ..templorum" „templum",
quod est nominativi et accusativi. et vocativi. lug-erum und
Stadium sind oben aufgeführt. Ferner hat Plaut. Cure.
1, 2, 5 (101) und Poeu. 3, 3, 88 (701) unguentum;
Bacch. 4, 8, 37 (878); Rud. 3, 6, 28 (866) und Truc. 2,
8, 14 (644) verbum (verbum sat est); Pacuv. (335) bei Serv.
zu Verg. Aen. 1, 87 armamentum; ein Dichter (ine. fr, 12
Eibb. = Enn. Fab. 8 ed. L. Müller) bei Cic. Divin. 1, 21, 42
somnium-, Titin. (149) bei Non. S. 495 vitium; Acc. (319) bei
Non. ebendaselbst armum; Serv. Sulpic. bei Cic. Epist. ad Farn.
4, 5, 4 oppidum; Plin. N. H. 10, 22, 27 (54) auxilium, Det-
lefseu schreibt auxiliorum; Suet. Tib. 59 remedium; Apul.
Dogm. Plat. 2, 18 S. 246 desiderium (daselbst 2, 4 S. 227
ist dies Accus. Sing.)*, Inschr. Or. 4128 collegium. Bei Liv.
ö, 51, 10 hat Alschefsld aus dem Par. autiquum bellum decus
aufgenommen, aber die Lesart der übrigen Bücher, auch des
Med., antiquum belli decus, ist die richtige. Vergl. noch die
oben angeführte Stelle des Cic. über die Anwendung derselben
Endung in factum, exitium, consilium, augurium, extum,
prodigium, portentum, armum bei Eun. und Pacuv.
Sehr gewöhnlich ist um in Völkernamen. Achivum
oder Achivom Dichter bei Cic. de orat. 3, 41, 166; Verg. Aen.
2, 318; 11, 266; Val. Fl. 3, 86; Stat. Theb. 1, 448; 4, 118;
11, 157; Epit. Iliad. 506; 659. — Aetolum Verg. Aen. 11,
308; Stat. Theb. 2, 372; Reines. Inscr. cl. 4 no. 7. — Apulum
I. Neap. 3919. — Argivum oder Argivom Enn. (Fab. 84)
bei Cic. Tusc. 2, 17, 39 und (Fab. 123) bei Cic. Tusc. 2, 16,
38; Acc. (165) bei Non. S. 467, 17 und (231) bei Non. S. 281,
4; incert. fab. 69 (bei Ribbeck I 244) bei Quintil. 8, 6, 10;
incert. fab. 91 (bei Ribbeck I 248) bei Analecta grammatica End-
licheri II 517; Verg. Aen. 1, 40; 5, 672; Manil. 1, 694; Stat.
Theb. 10, 540; Prise. Perieg. 419; Anth. Latin, ed. Riese 198,
66. — Boeotum Horat. Epist. 2, 1, 244; Plin. N. H. 6, 34, 39
(216); Avien. Örb. terr. 586; Prise. Perieg. 428. — Bructerum
Plin. Epist. 2, 7, 2. — Bubastium Inschr. Heuz. 5974. —
Cabirum Acc. (526) bei Varro L. L. 7, 2, 11. — Celtiberum
Liv. 24, 49, 7; 30, 8; 8; 34. 17. 4; 34,19, 10; Plin N. H. 3, 3, 4 (26).
— 182 —
Celtiberorum Liv. 25, 32, 3; 25, 33, ] ; 25, 33, 3; 26, 50, 2;
28, 2, 10; 23, 2, 13; 28, 2L, 4; 30, 7, 10; 40, 32, 1; 40, 33,
8; 40, 33, 9, wie sonst Celtiberi, Celtiberis, Celtiberos Liv. 24,
49, 8; 25, 32, 8; 25, 32, 9; 25, 33, 7; 26, 41, 21; 28, 1, 7;
28, 2, 7; 28, 2, 12; 28, 42, 8; 30, 8, 6; 34, 10, 1; 34, 19, 1;
34, 19, 2; 34, 19, 3; 34, 19, 7; 34, 19, 8; 35, 7, 8; 40, 30,
1; 40, 30, 2; 40, 30, 4; 40, 30, 6; 40, 30, 8; 40, 31, 4; 40,
32, 3; 40, 32, 6; 40, 33, 2; 40, 33, 4; Plin. N. H. 3, 1, 3 (13);
3, 3, 4 (20). — Chaldaeum Lucr. 5, 727, aber Chaldaeorum
Cic. de divin, 2, 42, 87; 2, 42, 89; Vitmv. 9, 2, 1; Mela 3, 8, 76
Augustin. Civ. Dei 16, 13; Oros. 2, 2, 8. — Cimmerium Val
Fl. 3, 399; Cimmeriou Tibull. 4, 1, 61, aber Cimmeriorum Oros
1, 21, 2. — Danaum Lucr. 1, 86; Verg. Aen. 1, 30; 1, 96
1, 598; 1, 754; 2, 14; 2, 36; 2, 44; 2, 65; 2, 162; 2, 170; 2
276; 2, 309; 2, 370; 2, 389; 2, 398; 2, 433; 2, 462; 2, 466
2, 572; 3, 87; 6, 489; 8, 129; 12, 349; Prop. 3 (2), 26, 38
4 (3), 9, 40; 4 (3), 11, 14; Ovid. Her. 13, 94; Senec. Agam
125; Manil 1, 765; Val. Fl. 1, 555; 6, 173; Stat. Theb. 6, 189
10, 12; 10, 21; 10, 814; 12, 39 und Achill. 1,550; Epit. Iliad
19; 50; 67; 123; 250; 267; 357; 389; 633; 688; 693; 700; 707
746; 750; 1030. — D r a g a n u m Avien. Ora mar. 197. —
Durateum Avien. Orb. terr. 946. — Enetum Liv. 1, 1, 2. —
Graium Acc. (471) bei Nou. S. 424, 1; Cic. Arat. 212; Lucr
2, 600; 5, 405; 6, 754; Verg. Aen. 4, 228; 6, 588; 10, 81;
10, 334; 11, 289; 12, 538; Prop. 2, 6, 19; Ovid. Met. 13, 281;
Phaedr. 4, 7, 11; Val. Fl. 1, 498; 5, 386; 6, 758; 7, 550; 8,
461; Sil. 366; Stat. Sil. 5, 3, 284 und Theb. 5, 678; 6, 5;
7, 608; 8, 467; 9, 158; 10, 838; 12, 55; Epit. Iliad
46; 190; 305; 487; 581; 660; 1053; Apul. de deo
Socr. 11 S. 145; Augustin. Civ. Dei. 9, 7. — Hiberum CatuU.
9, 6; Avien. Orb. terr. 479 und Ora mar. 552. — Italum Verg.
Aen 6, 92; 8, 513; 10, 41; 10, 109; 12, 655; Sil. 1, 70; 4,
506; 6, 104; 8, 203; 9, 503; 10, 310; 10, 493; 11, 26; 13, 707;
14, 353; 15, 394; 15, 714; Auson. Mosell. 407; Anth. Latin,
ed. Riese 242, 8; 244, 1. — Locrum Epitom. Iliad. 189. —
Mariandynum Val. Fl. 4, 171; Avien. Orb. terr. 960, aber
Mariandynorum Mela 2, 7, 98. — Marsum Avien. Orb. terr. 523.
— Masaesylum Plin. N. H. 5, 9, 10 (52), aber Masaesylorum
5, 2, 1 (17); 5, 2, 1 (19). — Massylum Verg. Aen 6, 60;
— 183 —
Sil 4, 512; Priident. Perist. 4, 46. — Molossum Lucr. 5,
1063; vielleicht Nep. Them. 8, 3 ad Admetum, Molossum regem,
wo Molossum auch Acc. Sing, des Adjektivs sein kann. —
Pelasgum Verg. Aen. 6, 503; Val. Fl. 2, 658; 3, 126; 3, 221;
4, 352; Stat. Theb. 7, 532; 10, 2; 12, 68 und Achill. 2, 77;
Epit. Iliad. 10; Avien. Orb. terr. 871; Sidon. Carm. 5, 132;
Orest. trag. 137; 348. — Poenum Sil. 2, 204; 5, 574; 7, 714
12, 601; 17, 311. — Rutulum Verg. Aen. 10, 445; Sil. 16,
142; Rutulum regem Aen. 9, 728 ist mit Rutulo regi 10, 267
zusammenzustellen. — Sabinura Varro L. L. 5, 10, 74 im
Flor, und Kopenh. — Santonum Caes. bell. Gall. 1, 10, 1
(vergl. Santonos und Santonis 1, 11, 6; 3, 11, 5; 7, 75, 3);
Plin. N. H. 9, 5, 4 (10); Itin, Anton. 459, 3; Santonorum Auson.
Epist. 11, 11 (ed. Peiper S. 237). — Siculum Lucr. 6, 642.
— Sycambrum Corp. Inscr. Latiu. 3, 600 Z. 10. — Syrum
Avien. Orb. terr. 1056. — Teucrum Pacuv. (324) bei Fest,
5. 325; Verg. Aen. 1, 555; 2, 281; 3, 53; 4, 48; 4. 537; 5,
592; 5, 675; 5, 690; 6, 562; 7, 344; 8, 154; 8, 513; 9, 226;
10, 528; 10, 684; 11, 690; 11, 834; !•:, 78; 12, 562; Sil. 13,
70; Anth. Lat. ed. Riese 255, 1. — Tyrrhenum Verg. Aen.
11, 171; im Med. auch 11, 835; Sil. 8, 388; Stat. Theb. 6, 404.
— Veiturium Corp. Inscr. Latin. 1, 199 Z. 32, Vituriorum
und Veituriorum ebendaselbst Z. 5 und 31, — Vindelicum
Corp. Inscr, Latiu. 6, 3353.
Wenn Liv. 33, 15, 2 richtig gelesen wird ad depopulandos
simul Pellenensium Sicyoniumque agros et Phliasium, so siud
Sicyonium und Phliasium nothwendig Gen. Plur,, wogegen
§ 1 in amnis Corinthium et Sicyonium interfluens agrum eben-
sowohl wie 33, 14, 7 in Pellenensem et Phliasium et Cleonaeum
agrum der Accus. Sing, gebraucht ist. 33, 14, 8 und 11 sind fiues
Sicyoniorum und Phliasiorum. Die Schreibart Saluvium, welche
Aischefski Liv. 5, 34, 7 und 21, 26, 3 aufgenommen hat, findet
sich in keiner Ildschr., sondern in der ersteren Stelle ist im
cod. Rhen. Saluium, im Par. und Med. Saluum, im llarl. 1
Saluviorum, im Leid. 1 Salyum, in der zweiten im Med. und
Colb, Saluium; dieselbe empfiehlt sich jedoch durch den Nomin,
PI. Salluvii 5, 35. 2 im cod. Rhen., Par. und Harl. 1, oder SalUiii
im Med., und den Abi. PI. Salluveis Act. triumph. Capit. a. 632;
Zingerle schreibt an erster Stelle ab Salluvium gente und an
— 184 —
zweiter inde Saluvium montes. Salluviorum hat Plin. N. H.
3, 4, 5 (86). Melessuin oder Mesessum Liv. 28, 3, 3 ist un-
sicher, und ein solcher Volksname unbekannt, Zingerle schreibt
Maesessum. Unsicher ist, ob bei Horat. Carm. 1, 36, 12 morem
in Sali um und Carm. 4, 1, 27 in morem Salium das Wort
Salium als Genit. Plur. von Salii oder als Accus, des Adjektivs
Salius aufzufassen ist; für den Genit. Plur. sprechen sich Nauck
Küster, G, H. Müller aus, für den Accus. Sing, aber Obbarius,
Kiessling-, L. Müller, Rosenberg.
32. Nonius S. 495, 5 zählt die Beispiele von Genit. Plur.
der zweiten Declin. auf um auf unter der Rubrik: Accusativus
numeri singularis positus pro genetivo plurali; und Quintil. 1, 6,
18 spricht von Leuten, welche zeigen wollen, centum milia
nummum et fidem deum duplices soloecismos esse, quando et
casum mutant et numerum. Nun kann zwar nicht im Allgemeinen
gesagt werden, dass ein Genit. Plur. auf orani durch die Syncope
in um, welche ihn dem Accus. Sing, gleichlautend macht, zum
Accus. Sing, werde, oder dass der letztere statt des ersteren
stehe; und auch sestertium, wo es mit einem Adverb, numer.
von decies an verbunden ist, war ursprünglich als Genit. Plur.
mit Ergänzung von centena milia gemeint, wie wir Plin. N. H.
12, 18, 41 (84) noch vollständig miHens centena miha sestertium
lesen, und andererseits die gleiche Ellipse in centies aureorum
Paul. Dig. 32, 97 und Gels. Dig. 50, 16, 88 finden. Corp. Inscr.
Latin. 6, 967 sestertium novies centena milia n. debitum
fiscis. Gewöhnlich aber wird doch sestertium in Verbindung
mit einem Adverb, numer. wie ein Nomin. oder Accus. Sing,
gebraucht, und hat im Genit. sestertii, im Abi. sestertio. Varro
R. R. 3, 17, 3 quadragies sestertio villam venisse; Cic. pro
Font. 3, 4 im Vat. testis uon invenitur in triciens sestertio;
Verr. 2, 7, 20 sestertium decies numeratum esse; 3, 70, 163
in frumentum imperatum sestertium bis et tricies in annos
singulos VeiTi decernebatur, quod aratoribus solveret; in Pison.
35, 86 nonne sestertium centies et octogies, quod quasi vasarii
nomine in venditioue mei capitis adscripseras, ex aerario tibi
attributum, Romae in quaestu reliquisti? Phil. 2, 37, 93 tu
quadringenties sestertium, quod Idibus Martiis debuisti, quonam
modo ante Kalendas Apriles debere disisti? Phil. 2, 37, 95
syngrapha sestertii centies per legatos facta; Off. 3, 24, 93
— 185 —
cum ei testamento sestertium niilies relinqnatur; Caes. bell,
civ. 1, 23, 4 sestertium sexagies, quod advexerat Domitius
atque in publicum deposuerat, adlatum ad se Domitio reddit;
Bell. Afric. 90, 3 bis miliens sestertio bis iraposito; Com.
Nep. Att. 14, 2 in sestertio vieles, quod a patre acceperat,
und in sestertio centies; Liv. 45, 4, 1 argenti ad summam
sestertii decies in aerarium rettulit; 45, 43, 8 sestertium
ducenties ex ea praeda redactum esse auctor est Antias: Val.
Max. 9, 1, 4 sexagies sestertio und tricies sestertio; 9, 1, 6
sescenties sestertium aeris aHeni, contractum famosa iniuria
nobilium iuvenum; Senec. Cons. Helv. 9, 11 centies sestertio
cenavit uno die; Cons. Helv, 10, 3 cum sestertium milies in
culinam congessisset, rationes suas inspexit; superfuturum sibi
sestertium centies coraputavit, et velut in ultima fame victurus,
si in sestertio centies vixisset, veneno vitam finivit*, quanta
luxuria erat, cui centies sestertium egestas fuit? Cons. Helv.
12, 5 pantomimae decies sestertio nubunt; Benef. 2, 27, 1
quater milies sestertium suum vidit; Benef. 4, 36, 1 non com-
mittam, ut sestertio centies obiurgatus sim; Nat. quaest. 1, 16
1 sestertii milies servum; Plin. N. H. 8, 48, 74 (196) Neroni
principi quadragiens sestertio nuper stetere; N. H 18, 6, 7 (37)
circiter milies sestertium liberalitate D. Augusti congestum ex-
hausit; Tac. Ann. 2, 37 liberalitate decies sestertii; Ann. 2,
86 decies sestertii dote ; Ann. 3, 17 accepto quinquagies se-
stertio; Ann. 6, 17 disposito per meusas milies sestertio;
Ann. 6, 45 milies sestertium ea munificentia collocatum; Ann.
12, 22 quinquagies sestertium exsuli relictum ; Ann. 12, 53
Pallanti praetoria insignia et centies quinquagies sestertium
censuit consul designatus, und libertinus sestertii ter miliens
possessor; Ann. 12, 58 Bononiensi coloniae subventum centies
sestertii largitione; Ann. 13,31 sestertium quadringenties
aerario inlatum est; Ann. 15, 18 se annuum sescenties sester-
tium rei publicae largiri; Ann. 16, 13 cladem Lugdunensem
quadragies sestertio solatus est princeps; Hist. 4, 42 soptuagies
sestertio saginatus; Hist. 4, 47 actum ut sescenties sester-
tium a privatis mutuum acciperetur; Plin. Epist. 3, 19, 7 se-
stertio ti-icies ; Epist. 10, 4 (3), 2 liberalitatem sestertii qua-
dringenties, quod confen'e se filio professa fuerat; Suet. Caes.
50 sexagies sestertio margaritam mercatiis est; Aug. 41 duo-
— 186 -
decies sestertio taxavit; Tib. 48 proposito milies sestertio
gratuito ; Calig. 16 sestertium milies confiscatum ; Calig. 37
totum illud Tiberii Caesaris vieles ac septies milies sestertium
absumpsit und Calig. 38 quoad tredecim gladiatores sestertio
nonagies ignoranti addicerentur; Nero 27 quadragies sestertio
constitit; Galba 5 sestertium quingenties cum praecipuum inter
legatarios habuisset; Vesp. 19 interrogatis procuratoribus, quanti
fuuus etpompa constaret, audit, sestertio centies. Vergl. Gronov
pecun. vet. 1, 11; 2, 3.
Bei Cic. Verr. 1, 39, 100 ist in den Hdschr. sestertium
quaterdeciens P. Tadio numerata, welches Gronov in numeratum
berichtigt hat. Auch 2, 1, 20 ist HS decies numerata esse im
Fabr. und MetelL, numeratam esse im Lag. 42 m. pr., doch
das richtige numeratum esse im Nann. und in den Par. AB und
anderen Büchern; und 2, 58, 142 HS tricies captum videmus
allein im Lag. 42 m. pr., sonst capta. Mit Unrecht wird damit
verglichen 2, 75, 185 furta praetoris, quae essent HS duode-
cieSj ex uno oppido solo exportata sunt. Act. 1, 13, 38 ist
zwar in dem Lemma des augeblichen Ascon. miuoris sestertium
tricies geschrieben, aber in den Hdschr. des Cic. ist HS, Avelches
hier sestertii zu lesen ist. Bei Plin. N. H. 9, 35, 48 (118) ist
neptis eins quadringentiens s^tertio operta zu lesen, nicht
sestertium, wie § 117 summa quadringenties sesterii colligebat.
33. In der verkürzten Form des Genit. Plur. wurde
om nach v, u und qu gebraucht. Vergl. 23. Achivom
ist in dem Bruchstück des Dichters bei Cic. de orat. 3, 41,
166 im Lag. 2 m. corr. und im Abrinc, uud Verg. Aen. 2, 318
im Med. und Pal. und im Ged. m. pr. ; divom Verg. Ge. 1,
238 und Aen. 4, 378; 6, 589; 6, 799; 7. 50; 10, 155 im PaL
m. pr. (in der letztgedachten Stelle im Rom. divo); Aen. 9. 6;
10, 2; 2, 65; 2, 175 im PaL m. pr. und Rom. ; Aen. 8, 131; 9,
495 im Pal. m. pr und im Med. und Rom.; Aen. 8, 572 im
Pal. m pr. und im Med. uud Bern b.; Aen. 1, 632; 2, 123;
2, 336; 2, 517; 2, 602; 3, 114; 6, 368 im Pal. und im Gud.
m. pr. ; Aen. 6, 125 im Pal. und Gud. m. pr. ; Aen. 2, 648 im
Pal. und Med. und im Gud. m. pr., und 8, 504 im Pal. und
Rom. und im Gud. m. pr. ; Aen. 1, 46; 3, 717 im Gud. m. pr. ;
equom Verg. Ge. 2, 542 im Pal.; sovom leibertatem Corp.
Inscr. Latin. 1, 588; c er vom 2, 2660 d; aedituom 6, 2202.
— 187 —
Auf einer sehr alten Münze Corp. Inscr. Latin. 1, 1 ist
Romanom; auf anderen daselbst 13 a bis f Romano, 12
Corano und Korano, 14 Cosano, 15 a. b. c. 21 a Caleno,
15 a 16 a. b. 21 b Suesano, Add. zu 16 Uriano, 17 Pai-
stano, 20 Aisernino und Aisernio, 21 c Tiano, 21 d
Caiatino, mit gleichem Wegfall des m, wie derselbe im Accus.
Sing, und im Xomin. der Neutra unter 24 bemerkt ist. Das
schliessende m ist auch im Umbr. öfters weggefallen.
In der vollen Endung des Gen. Plur. ist oni zugelassen in
olorom in der Inschrift der col. rostr. Corp. Inscr. Latin. 1, 195
Z. 10; und darin das m weggefallen in duonoro im Elog.
eines Scipio Corp. Inscr. Latin. 1, 32. Im Elog. eines anderen
Scipio Corp. Inscr. Latin. 1, 36 wird gewöhnlich annoru ge-
lesen, aber Ritsehl tab. lithogr. suppl. enarr. S. 104 meint an
dem Papierabdruck Spuren des m zu bemerken. In einer
Inschr. von Präueste Corp. Inscr. Latin. 1, 1130 ist pequarioru.
Annoro ist in jüngeren Inschr., Corp. Inscr. Latin. 2, 3679
und 5, 896; anoru 2, 3680; 2, 3692; 2, 3694, vergl. Ritschi.
Opusc. 4 S. 538.
34. Der Dat. Plur. hat im Griech. oig^ der Dat. und
Abi. im Sanscrit ebhjas^ der Instrum. ebhis oder äis, der Dat.
und Abi. im Osk. üis oder ois, im Umbr. es, im Latein, ge-
wöhnlich is. Dass jedoch die alte Sprache, wie im Nomiu. Plur.
oe, so im Dat. und Ablat. oes gebrauchte, zeigt das von Paul.
Festi S. 19 erhaltene ab oloes für ab illis. Vergl. Pronom.
26. Suois cnatois Corp. Inscr. Latin. 1, 194 scheint einem
unteritalischen Dialect anzugehören. Deivos als Dat. vergl.
Rhein. Mus. 1881 36 S. 235, 239.
In den älteren Inschr. ist oft eis geschrieben, vgl.
Ritschi, Opusc. 4 S. 543. Corp. Inscr. Latin. 1, 195 Z. 4 ca-
streis, Z. 11 socieis ; 1, 197 Z. 14; 16; 23 proxsumeis;
1. 198 Z. 13; 66 anneis, Z. 15; 20 de CDLvireis, Z. 19
legundeis, Z. 31 oppedeis foreis und conciliaboleis. Z.
36 rostreis, Z. 50 soueis, Z. 52 digiteis, Z. 58 aestuman-
deis, Z. 62; 68 proxumeis; 1, 199 Z. 40 iuviteis, Z. 43
vinculeis; 1, 200 Z. 11 vicaneis, Z. 12 (vi)asieis, Z. 27
(dojmneis, Z. 29 zweimal und 59; 72; 88 agreis, Z. 31 drei-
mal moinieipieis, Z. 37; 53; 73; 77; 78 proxsumeis, Z.
72 loceis aedificieis, Z. 75 {popul)eis libereis, Z. 78; 80
— 188 —
stipendiarieis, Z. 81 (leib)erei8, Z. 85 vectigalibus publi-
ceis fruendeis locaudeis vendundeis, Z. 88 iuviteis, Z.
89 vendundeis; 1, 202 Col. 2 Z. 15 legundeis sublegun-
deis, Z. 20; 29 cetereis; 1, 203 Z. 2; 9 leibereis uud ]> o-
stereis; 1, 204 Col. 2 Z. 23 und 27; 28 loceis agreis
aedificieis oppideis, Z 31; 33 portorieis, Z. 31 maritu-
meis, Z. 32; 33 capiundeis; 1, 205 Col. 2 Z. 13 ex iudi-
cieis dateis, Z. 14 iusseis; 1, 206 Z. 24; 144; 153 pro-
xuraeis (Z. 41 proxumiis), Z. 27; 59; 70; 72; 73; 75; 82
loceis, Z. 69; 80 loceis publiceis, Z. 53 und 54 lapidibus
pcrpetueis integreis, Z. 60 certeis hominibus, Z. 62 plo-
streis, Z. 64; 137 ludeis, Z. 67 iunienteis, Z. 69 purgan-
deis, Z. 73 und 74 publiceis vectigalibus ultroque tributeis
fruendeis tuendeisve, Z. 82 serveis publiceis, Z. 83
municipieis foreis conciliabuleis, Z. 142; 157 munici-
pieis, Z. 91; 101 castreis, Z. 92; 102 singuleis annueis,
Z. 99 anneis, Z. 109; 124; 135 conscreipteis und con-
scripteis, Z. 114 sueis, Z. 132 comitieis, Z. 148 iurateis,
Z. 154 legateis, Z. 155 libreis; 1, 209 Z. 3 boneis nach
wahrscheinlicher Ergänzung; 1, 33 facteis; 1. 38 inieis; 1,
542 moribus autiqueis und alieis doueis; 1, 577 Col. 2
Z. 1 abiegnieis, Z. 2 crasseis, Z. 6 seneis, Z. 9 aescul-
nieis, Col. 3 Z. 9 Puteoleis; 1, 595 (3, 531) Argeis; 1,
804 pageis; 1, 1008 anneis, sueis, ameiceis noteisque;
1, 1012 multeis; 1, 1023; 1, 1038; 1, 1041; 1, 1043; 1,
1069; 1, 1070; 1, 1185; 1, 1229; 1, 1244; 1, 1271; 1,
1429 sueis, dafür 1, 1042; 1, 1460 suieis; 1, 1044; 1,
1056; 1, 1059; 1, 1063; 1, 1065 zweimal, 1, 1091; 1, 1253
liberteis; 1, 1050viveis; 1, 1059; 1, 1195; 1, 1229; 1,
1418 postereis; 1, 1063 meeis; 1, 1064 meriteis; 1, 1194;
boneis und domineis; 1. 1199 Caedicianeis und Papieis;
1, 1203; 1, 1422 amiceis; 1, 1267 ameiceis; 1, 1218 ludeis;
1, 1246 coloneis; 1, 1258 (le)ibreis soueis; 1, 1277 Vene-
rieis ; 1, 1279 Laverneis; 1, 1313 inviteis L. C. Levieis;
1, 1418 (auctor)ateis, singuleis und zweimal loceis; 1, 1480
iudicieis multeis und propinqueis; 3, 424 cetereis lei-
bereis sueis; 5, 922; 5, 986; 5, 2012; 5, 4066 liberteis;
5, 2732 socieis postereisque; 5, 2803 officieis; 5, 3004
sueis; 5, 8270; 5, 8566; 6, 3823 loceis; 8, 68 sueis,
— 189 —
ebenso sueis Ephem. epigr. 4 S. 36 no 59; S. 163 no. 571
und S. 165 uo. 576. Monum. Ancyr. Taf. 3 Z. 30 emeriteis.
Auch Plaut. Men. 1, 1, 29 (105) careis im vet. mit einem
Punkt unter dem e, und Men. 2, ,1. 33 (258) Epidamnieis
im Ambr.; VaiTo L. L. 8, 18, 36 Terentieis im Flor, und Goth.,
und L. L. 10, 3, 50 Baebieis im Flor, und Paris, a. Durch
Schreibfehler steht sacrieis Ritschi tab. lith. 77 H. In der
Inschr. Corp. Inscr. Latin. 1, 199 Z. 39 ist Cavaturines et
Mentovines als Abi. Plur. geschrieben; sues Corp. Inscr. Latin.
5, 8566; 6, 14344; 9, 984; 9, 1456; vergl. nuges unter 14.
In dem Dat. und Abi. Plur. der zweiten Declination
kann, wie im Nomin. und Voc. Plur. derselben und im
Dat. und Abi. Plur. der ersten Declin., ii in i zusammen-
gezogen werden, an dessen Stelle zuweilen ei tritt. So
Plaut. Bacch. 5, 2, 88 (1206) filis im vet. m. pr. ; Capt. 4, 2,
60 (840) und Trin. 5, 1, 1 (116); 5, 1, 3 (119) gaudis (in
den Hdschr. gaudiis); Turpü. (162) bei Non. S. 306, 2
flagitis (in der Hdschr. flagitiis); Verg. Aen. 3, 136; 4, 168;
7, 96; 7, 333; 12, 821 und Culex 299 conubis (nicht conübiis,
denn Aen. 3, 319; 4, 213; 4, 316; 4, 535 ist conübia, und in
conubium conubio conubialis ist das i zum Halbvocal geworden):
Sen. Med. 746; 1023 supplicis, und Phoen. 263 (Theb. 625)
exilis; Mart. 1, 117, 17; 9, 100, 1; 9, 100, 6 denaris, in
der ersten Stelle im Put. und Voss. A und im Voss. B m. pr,,
in den beiden anderen im Put. Bei Plaut. Men. 4, 2, 23 (590)
hat Rischl für proeliis factis mit dem vet. m. sec. pro eius
factis geschrieben, was auch Leo in den Text gesetzt hat.
Femer Varro L. L. 5, 6, 33 Gabis im Flor. Kopenh. und iu
den Par. abc ; 5, 32, 158 Publicis in allen Büchern; 5, 33,
162 Faleris oder Phaleris im Flor, und Goth.; 6, 5, 38
praeverbis in den Par. ab, und in einer zweiten Stelle da-
selbst im Goth.; 7, 3, 34 mysteris oder mystoris im Par. a
und Kopenh.; Cic. de rep. 1, 19, 31 socis; 1, 44,68 praesi-
dis; 1, 45, 69 vitis; 2, 3, 6 indicis; 2, 7, 12 matrimonis;
2, 9, 16 supplicis; 2, 13, 25 coinitis. Besonders in Insclir. So
filis Corp. Inscr. Latin. 2, 1569; 2, 2538 ; 2, 3516 2, 3877; 5, 222:
5, 711 ; 5, 741 ; 5, 951 ; 5, 1410; 5, 1916 ; 5, 2982; 5, 3162; 5, 4164;
5, 4330; 5, 4555; 5, 4762; 5, 4829; 5, 4858; 5, 4859; 5, 4886;
5, 4887; 5, 4927; 5, 5019); 6, 24; 6, 116; 6, 117; 6, 186; (i.
— 190 —
644; 6, 724; I. Neap. 1815; 2988; 2996; 3037: 3543; 3546;
4372; 5340; 5506; 5514; 5645: 6037; 6653; Henz. 5741; 5748;
5845; 7107; proelis dar. vir. elog. 34 (C. L L. 1 S. 292j;
meritoris I. Neap. 3545 Z. 5; auspicis inunicipls stipeudls
Monum. Ancyr. Taf. 1 Z. 25 und Taf. 3 Z. 23: 31; suffragis
comitis praedis Corp, Inscr. Latin. 2, 1964 Col. 1 Z. 42; 51;
60 und Col. 4 Z. 52; 61; beneficis 2, 1640; 2, 1641; Fabis
4, 2503 (vergl. die Add. S. 224); (V)aleris Turpilis opsequis
officis 5, 21; 5. 82: 5. 131; 5, 668; Remmis Nemonis
Messis I. Neap. 2423; 2465; 3261, aedificis daselbst 2646
Z. 1; 2; 15; Ostis I. Neap. 2464; Inscr. de l'Alg. 1389 (=Corp.
Inscr. Latin. 8, 3283); Orell. 3217 und Henz. 6520; 7194;
7200. Dazu kommen die archaischen Schreibungen oficeis
Corp. Inscr. Latin. 1, 1050: spoleis Cenot. Pis. Taf. 2 Z. 35;
fileis Corp. Inscr. Latin. 9,5185; L Neap. 4166: 6222. Vergl.
Lachmann zu Lucr. b, 85 und Corp. Inscr. Latin. 3 S. 918;
919, und über Dat. und Ablat, Plur. der ersten Declin. unter
14, über den Nomin. Plur. der zweiten unter 30.
Über Grrais, Veis, plebeis, Bois, dis und deis vgl. unter 30.
Als Beispiel eine Nebenform auf ibus giebt Charis. 1,
15 S. 40 (I 54, 19) pannibus aus Enn. Protrept. 2 (ed. L.
Müller S. 83), dasselbe citiert Non. S. 488, 30 aus Pompon.
(70), dessen betreffenden Vers Non. auch S. 154, 25 und 506,
24 unverändert anführt, während bei Charis. 2, 13 S. 188 (I
210, 8) darin die Worte de pannibus weggelassen sind. Nach
Non. S. 487, 29 stand in Accius (65) Alcmaeon generibus pro
generis in den Versen: Qui ducat, cum te viderit socerum,
generibus tantam esse impietatem? Vergl. unter 124. In der
Stelle des Varro Sat. Menipp. 42 bei Non. S. 427, 30 wird digi-
tibus primoribus gelesen, aber Quicherat, Bücheier und Riese
haben digitis geschrieben. In Inschr. ist öfters dibus, wie
Corp. Inscr. Latin. 2, 325: 2, 2710; 2, 4496: 3, 2100; 3, 3089;
3, 3221; 3, 3274; 3, 3939; .3, 4363; 5, 1863: 6, 98; 6, 224; 6,
10217; 7, 582; 7. 728; 7, 729; 7, 767: 7. 1074; 9, 3912; 10,
8249; dib m(anibus) Ephem. epigr. 4 S. 350 no. 9476; I. Neap.
5484; OreU. 1676 (Henz. 6129); 3091; 3413, auch diibus
Orell. 2118; 4608; amicibus Orell. 4681; filibus Corp. Inscr.
Latin. 6, 13176; 8, 9101; 9, 2082 c; Orut. 553. 8 (554. 4);
filib Corp. Inscr. Latin. 6, 2987 J^; patronibus Corp. Inscr.
— 191 —
Latin. 6, 13080; suibus I. Neap. 6417; vetranibus Corp.
Inscr. liatin. 5, 8755; und mit Schreibfehler filsiibus I. Neap.
6836, natibus Corp. Inscr. Latin. 3, 914.
Der Accus. Plur. der Nomina der zweiten Declin.,
die Neutra ausgenommen, endet im Jonisch-Attischen auf oz'c,
im Dorischen auf toc, im Osk. auf üss, im Umbr. auf uf, im
Latein, auf ös. In den Versen des LuciL (iuc, lib. v, 50) bei
Macrob. Sat. 3, 16, 18 illum sumina ducebant atque altilium
lanx, hunc pontes Tiberinos duo inter captus catülo, hat Dousa
den Nomin. Tiberinu' hergestellt. So lupus hie Tiberinus an
alto captus Horat. Serm. 2, 2, 31.
35. Griechische Nomina, welche nicht in den gewöhn-
lichen Gebrauch aufgenommen waren, besonders Nomina propria,
und unter diesen vorzüglich geographische Benennungen, be-
halten im Nomiu. und Accus. Sing, gern die Griechischen
Formen bei. Am meisten sind die Dichter zur Anwendung
derselben geneigt, und ziehen namentlich den Accus, auf on
vor Vocalen der Lateinischen Endung vor, um der Elision aus-
zuweichen. Aber auch die Lateinischen Formen sind nicht selten.
Aegyptos Bell. Alex. 26, im Par. 2 (in demselben § 1
Aegyptus); Verg. Aen. 8, 705 im Pal. m. pr. und Rom., und
in der Anführung bei dem vorgeblichen Prob, de ult. syll. 4,
15 S. 1395 (IV 226, 22); Ovid. A. A. 1, 647 im Reg.;^ Plin.
Epist. 8, 20, 2; Lucan. 8, 444 im Reg. 1 und Voss. 2, und
Acc. Aegypton Lucan. 8, 501; 9, 164; 10, 359; sonst wohl
überall Aegyptus, wie Cic. 1. agr, 2, 16, 41; Mela 1, 9, 49;
Plin. N. H. 2, 70, 71 (178); 5, 9, 9 (48j; 5, 9, 11 (60),- 13, 11,
21 (69); 13, 13, 27 (88); Tac. Ann. 4, 5 und Eist. 2, 6, und
Accus. Aegyptum Cic. 1. agr. 2, 16, 43; Epist. ad Att. 2, 5,
1; 9, 11, 4 und Nat. Deor. 2, 52, 130; Lucr. 6, 714; Verg.
Ge. 4, 291 und Aen. 8, 687; Tac. Ann. 2, 59 und Hist. 1, 11.
Epiros Caes. bell, civ, 3, 12, 4 im Leid 1 und Par. 2;
Verg. Ge. 1, 59; Ovid. Met. 8, 283; 13, 720; Manil. 4,
690; Val. Max. 4, 3, 2; Mela 2, 3, 4; Plin. N. H. 4, 1, 1 (2);
Stat. Achill. 1, 420; Acc. Epiron Flor. 1, 18, 3; 4, 2, 35;
Epirus Cic. in Pison. 40, 96 und Epist. ad Att. 9, 9, 2; Liv.
31, 7, 9; 36, 15, 7, und Acc. Epirum Cic. Epist. ad Farn. 14,
3, 4 und ad Att. 2, 4, 5; Caes. bell. civ. 3, 42 3; 3, 78, 5;
Verg. Ge. 3, 121; Liv. 8, 24, 17; 26, 25, 11; 29, 12, 10.
— 192 —
Die Inselnamen Amorgos Plin N. H. 4, 12, 23 (70); Acc.
Amorguni Tacit. Ann. 4, 13; 4, 80,
Andros Ovid. Met. 7, 469; 13, 649; Hygin. Fab. 276;
Mela 2, 7, 111; Ampel. 6, 13; Andrus Plin. N. H. 4, 12, 22
(65); Phoc. Ars II. S. 1703 (V 423, 20); Acc. An drum Liv.
31, 15, 8; 31, 45, 2; 36, 20, 7; Vell. 1, 4, 3; Plin. N. H. 4,
12, 23 (68).
Chios Horat. Epist. 1, 11, 1; 1, 11, 21; Lucan. 8, 194;
Mela 2, 7, 101; Plin. N. H. 5, 31, 38 (136); Solin. 11, 7; Acc.
Chion Plin. N. H. 36, 5, 4 (12); Ampel. 15, 18; Chius Cic.
Arat. 423; Avien. Descr. orb. 714; Acc. Chium Cic. Verr. 5,
48, 127; Corn. Nep. Chabr. 4, 1; Liv. 37, 27, 1; 37, 27, 2;
37, 31, 5; 44, 52, 5; 44, 28, 8; 44, 28, 12; Vitruv. 4, 1, 5;
Vell. 1, 4, 3; Plin. N. H. 2, 108, 112 (243); 4, 11, 18 (51);
Solin. 11, 1; Vulg. Act. apost. 20, 15; Mart. Capell. 6, 615.
Cypros Tm-pil. (152) bei Non. S. 85, 21; Val. Max. 4,
3, 2 (hier von der Provinz gesagt); Manil. 4, 635; Mela 2, 7,
102; Plin. N. H. 12, 17, 37 (74); 36, 22, 45 (160); Apul. de
mundo 5 S. 298; Solin. 15, 31; Mart. Capell. 6, 682; Dracont
8, 477; I. Neap. 3601; Acc. Cypron Horat. Carra. 1, 30, 2;
Ovid. Met. 10, 718; Senec. Epist. 91, 9; Sil. 7, 456; AmpeL
15, 18; Sidon. Carm. 11, 108; Cyprus Cic. Epist. ad FamiL
15, 4, 15; lustin. 18, 5, 1; Claudian. in Eutr, 2, 72; Acc.
Cyprum Cic. pro Flacc. 13, 30; Cass. bei Cic. Epist. ad Famil.
12, 13, 3; Verg. Aen. 1, 622; Horat. Carm. 1, 19, 10; 3, 26,
9; Liv. 33, 41, 6; 33, 41, 9; 45, 11, 9; Val. Max. 1, 5, 0;
Plin. N. H. 2, 108, 112 (243); 5, 31,35(129); 8,32, 50(114);
Tacit. Hist. 2, 2; Solin. 27, 36; Claudian. in Euü-. 2, 76; Epith.
de nuptiis Honor. Aug. 254.
Cythnos Mela 2, 7, 111; Plin.N. H. 4, 12,22 (66); Ampel.6, 14;
Itin. Anton. 528, 4; Acc. Cythnon Verg. Ciris475; Acc. Cythnum
Ovid. Met. 7, 464; Liv. 31, 15,8;31,45,9;Tacit. Ann.3,69; Hist.2,8.
Delos Cic. de imp. Cn. Pomp. 18, 55; Verg. Ge. 3, 6;
Ciris 473; Ovid. A. A. 2, 80 und Met. 6, 191; 6, 333; 8,
221; Mela 2, 7, 111; Plin. N. H. 2, 87, 89 (202); 4,12,22(66);
Serv. zu Verg. Aen. 3, 72; Mythog. Lat. ed. Bode 1, 37; 2, 17;
3, 8, 3 (p. 201, 24); Acc. Delon Horat. Carm. 1, 21, 10; Prop.
5 (4), 6, 27; Ovid. Met. 3, 597; 9, 332; 15, 541; Liv. 41, 20,
9; Mela 3, 5, 37; Senec. Agam. 384 ; Manil. 4, 637; Stat. Theb.
— 193 —
7, 183; 7, 352; Solin. 11, 18; Amm. Marc. 22, 8, 2; 22, 12, 8;
Mart. Capell. 1, 10; 3, 280; Oros. 5, 9, 5; Serv. zu Verg. Aen.
3, 72; Mythog. Lat. ed. Bode 3, 8, 16 (p. 209, 25); Deluin
Lucil. 3, 18; Cic. Verr. 1, 17, 46; ,1, 18, 48; Epist. ad Att. 5,
12, 1; Verg. Aen. 4, 144; Nep. Arist. 3, 1; Liv. 32, 30, 11;
36, 42, 8; 42, 12, 6; 44, 28, 16; 44, 29, 1; 45, 10, 2; Vell
1, 4, 3; Val. Max. 1, 1 ext. 6; Pliu. N. H. 4, 12, 22 (66) ; Apul. de
Plat. 1, 1; Solin. 11, 17; Vulg. Mach. 15, 23; Serv. zu Verg.
4, 143 und 6, 37; Mythog. Lat. ed. Bode 1, 202.
Gyaros Ovid. Met. 7, 470; Mela 2, 7, 111; Ampel. 6, 13;
Acc. Gyarum Cic. Epist. ad Att. 5, 12, 1; Senec. Cous. Helv.
6, 4; Tac. Ann. 3, 68; 3, 69.
Imbros Mela 2, 6, 106; Imbrus Pliu. K H. 6, 34, 39
(210); Acc. Imbrum Liv. 33, 30, 11; 35, 43, 4; Plin. N. H.
4, 12, 23 (72).
los Mela 2. 7, 111; Pliu. N. H. 4, 12, 23 (69); 4, 12, 23 (70).
Lemuos Ovid. Her. 6, 50; 6, 117; 6, 136 und Met. 13, 46:
13, 313; Mela 2, 7, 106; PUn. N. H. 4, 12, 23 (73): Val. Fl.
2. 95; 2, 431; Stat. Theb. 5, 50; 5, 462; Acc. Lemnou Ovid.
A. A. 2, 579; Val. Fl. 2, 127; 2, 311; Stat. Theb. 5, 30; 5,
615; Lemuum Plaut. Cist. 1, 3, 13 (161); Cornific. 4, 54, 68;
Liv. 28, 5, 1; 33, 10, 11; Plin. N. H. 2, 87, 98 (402); Amm.
Marcell. 22, 8, 2.
Lesbos Verg. Ge. 2, 90; Horat. Epist. 1, 11, 1: Lucan.
8, 130; 8, 138; Mela 2, 7, 101; Plin. K IL 5, 31, 39, (139);
Val. Fl. 3, 7; Petron. 133, 3 v. 3; Lesbus Prise. Perieg. 553;
Acc. Lesbon Ovid. Met. 2, 591; 13, 173; Lucan. 8, 134;
Lesbum Vell. 1, 2, 5; Plin. N. H. 2, 103, 106 (232); 5, 31,
38 (136); Tac. Ann. 2, 54.
Melos Mela 2, 7, 111; Plin. N. H. 4, 12, 23 (70); Acc.
Melon Plin. N. H. 2, 87, 89 (202).
Myconos Mela 2, 7, 111; Stat. Achill. 1, 205; Myconus
Plin. N. H. 4, 12, 22 (65); Acc. Myconon Ovid. Met. 7, 463
Naxos Ovid. A. A. 2, 79 und Met. 3, 640; Senec. Oed
488; Mela 2, 7, 111; Stat. Achill. 1, 678; Theb. 7, 686
Hygin. Fab. 276; Solin. 11, 28; Mart. Capell. 6, 660; Ampel
6, 13; Acc. Naxon Prop. 4 (3), 17, 27; Ovid. Met. 3, 636;
Solin. 11, 28; Ampel. 15, 18; Naxus Pliu. N. H. 4, 12, 22
(67); Naxum Verg. Aen. 3, 125 (in den Bern, abc Naxon,
Nduo-Wafiener Fonneulohie. I, -S. AuÜ. 13
— 194 —
im Med. Naxo mit übergeschriebenem n) : Tac. Ann. 16, 9;
Solin. b, 5.
Nisyros Mela 2, 7, 111; Plin. N. H. 5, 31, 36 (133).
Olearos Mela 2, 7, 111; Stat. Achill. 1, 677; Oliaros Ovid.
Met. 7, 469; Olearus Plin. N. H. 4, 12, 22 (67); Acc. Olearum
oder Oliarum Verg. Aen. 3, 126 (im Med. und in den Bern,
bc. Olearon).
Faros Ovid. A. A. 2. 80 und Met. 8, 221; Mela
2, 1, 111; Stat. Achill. 1, 677; Theb. 5, 182; Hygin.
Fab. 276; Sidon. Epist. 2, 2, 7; Solin. 11, 26; Ampel.
6, 13; Parus Plin. N. H. 4, 12, 22 (67); Acc. Paron Ciris
476; Ovid. Met. 7, 465; Plin. N. H. 32, 2, 9 (18); Sidon; Carm.
22, 140; Parum Com. Nep. Milt. 7, 2 ; 7, 5; Verg. Aen. 3,
126 (in den Bern, abc Paron, im Med. Pharon): Liv. 31, lö, 8
(bei demselben 33, 30, 11 wird gewöhnlich Paron geschrieben,
aber statt dessen hat der Bamb. Lemnum); Vell. 1, 4, 3-
Patmos Vulg. (Amiat.) Apoc. 1, 9 ; Patmus Plin. N. H.
4, 12, 23 (69); Acc. Patmum Sulp. Sever. Chron. 2, 31, 1.
Peparethos Ovid. Met. 7, 470; Acc. Peparethum Liv.
28, 5, 10; 28, 5, 16; 31, 28, 6; PHn. N. H. 4, 12, 23 (72).
Pholegandros Plin. N. H. 4, 12, 23 (68).
Rhodos Horat. Epist. 1, 11, 17; 1, 11, 21; Mela 2, 7,
101; Plin. N. H. 2, 87, 89 (202); 5, 31, 36 (132); 10, 29, 41
(77); Manil. 4, 764; Lucan. 5, 51; Stat. Silv. 1, 1, 104; Mart.
9, 20, 6; 10, 68, 1; 14, 68 (69), 2; luven. 6, 296; Auson.
Idyll. 11, 71 (ed. Peiper p. 204); Prise. Perieg. 531; Atil. For-
tun. 7 (p. 300, 12 ed. Halm); Oros. 1, 2, 98; Isid. 14, 6, 22;
Acc. Rhodon Horat. Carm. 1, 7, 1; Ovid. Met. 7, 365; Manil.
4, 637 ; Lucan. 8, 247 ; 9, 1003 ; Mart. 4, 55, 6 ; Terent. Maur.
2106; Rhodus Plin. N. H. 5, 28, 29 (104), auch Rodus Corp.
Inscr. Lat. 1, 1539; Acc. Rhodum Cic. pro Plane. 34, 84 und
Epist. ad Farn. 2, 17, 1; Liv. 31, 15, 8; 33, 20, 7; 37, 17, 8;
37, 22, 2; 37, 23, 1; 44, 29, 6; Plin. K H. 2, 108, 112 (245):
5, 31, 36 (133); 7, 38, 39 (126); Tac. Ann. 1, 53; 6, 10; 6,
20 und Hist. 2, 2; Suet. Tib. 11; 12 und Vesp. 8.
Samos Horat. Epist. 1, 11, 2; 1, 11, 21; Ovid. A. A. 2, 79
und Met. 8, 221; Val. Max. 9, 6 exü-. 5; Mela 2, 7, 101;
Apul. Flor. 15; Acc. Samon Ovid. Met. 13, 711; 15, 61; Plin.
N. H 5, 31. 37 (135); Stat Theb. 1, 261; Samus Nep. Them.
~ 195 —
3, 1: Oros. 7, 9, 10: Ven. Fortun. Vit. Mart. 2, 81: Acc.
Samum Cic. Verr. 5, 48, 127: de imp. Cn. Pomp. 12, 33 und
Epist. ad Q. fr. 1, 1, 8, 25: Corn. Nep. Alcib. 5, 3: 5, 4
Verg. Aen. 1, 208; Liv. 37, 10, IL; 37, 11, 1: 37, 13, 11: 37
18, 8; 37, 22, 1: 37, 24, 13; 37, 26, 4; 37, 26, 9; 37, 27, 7
37, 28, 6; 40, 52, 5; 45, 22, 12: 45, 22, 13; Vitruv. 4, 1, 4
VeU. 1, 4, 3; PHn. N. H. 2, 108, 112 (245); Suet. Aug. 17
Tib. 12; Vesp. 8: Solin. 11, 30; Eutrop. 7, 19, 4; Auson
Perioch. Odyss. 4 (ed. Peiper p. 394); Vulg. 1 Mach. 15, 23
Act. apost. 22, 15; Mart. Capell 6, 615.
Sciathos Mela 2, 7, lOß: Val. Fl. 2, 8: Acc. Sciathum
Liv. 31, 28, 6; 31, 45, 12; 31, 45, 16; 35, 43, 4; 44, 13, 11;
Senec. Cons. Helv. 6, 4; Plin. N. H. 4, 12, 23 (72).
Scyros Val. Max. 5, 3 ext. 3; Plin. N. H. 4, 12, 23 (69);
Stat Achill 1. 285; 1, 658: 1, 692; 1, 696; 2,22; Acc. Scy-
ron Ovid. Met. 7. 464: Mela 2, 7, 106; Stat. Achill. 2, 93;
Scyrus Senec. Troad. 339: Acc. Scyrum Corn. Nep. Cim.
2, 5; Liv. 31, 45, 11: 33, 30, 11: PHn. N. H. 4, 12, 23 (72).
Seriphos Ovid. A. A. 3, 192; Mela 2, 7, 111: Stat.
Achill. 1, 205; Acc. Seriphon Ovid. Met. 5, 251; 7, 464;
Tac. Ann. 2, 85; Seriphus Plin. K H. 4, 12, 22 (66); Acc.
Seriphum Ciris 477; Senec. Cons. Helv. 6, 4.
Siphnos Mela 2, 7, 111; Siphnus Plin. N. H. 4, 12,
22 (66).
Syros Mela 2, 7, 111; Plin. N. H. 4, 12 22 (67); Acc.
Syrum Cic. Epist. ad Att. 5, 12, 1.
Tel OS PHn. N. H. 4, 12,23 (69).
Tenedos Yer^. Aen. 2, 21 ; Ovid. Amor. 1, 15, 9 und Met. 1,
516; Senec. Troad. 224; Mela 2, 7, 100; Hygin. Fab. 276;
Itin. Anton. 522, 2; Acc. Tenedon Ovid. Met. 12, 109; 13,
174; Plin. N. H. 2, 108, 112 (245); Manil. 4, 638: Stat. Theb!
8, 197; Tenedus Cic. Verr. 1, 19, 49; PHn. N. H. 5, 31, 39
(140): 6, 34, 39 (216); Prise. Perig. 553; Acc. Tenedum Cic.
pro Mur. 15, 33 und pro Arch. 9, 21; Liv. 31, 16, 7; 44, 28,
1; 44, 28, 3; 44, 28, 5; Plin. N. H. 2, 108, 112 (245); Solin. 11, 1.
Tenos Ovid. Met. 7, 469; Mela 2, 7, 111; Plin. N. H 4,
12, 22 (65); Hygin. Fab. 276; Ampel. 6, 13; Itin. Anton.
522, 2; Acc. Teiium Liv. 36, 21, 1; PHn. N. H. 4, 11, 18 (51j.
Zaeynthos Verg. Aen. 3, 270: Ovid. Her. 1. 87; Mela
13*
— 196 -
2, 7, 110-, Sil. 1, 275; luven. 15, 114; Ampel. 6, 15;
Acc. Zacynthon Flor. 2, 9, 4; Zacyntlius Liv. 36, 31, 11;
36, 32, 9; Plin. N. H. 4, 12, 19 (54); Acc. Zacynthum Plaut.
Merc. 3, 4, 62 (647); Liv. 26, 24, 15; Plin. N. H. 4, 12, 19
(55); Apul. Met. 7, 6. S. 457.
Die Städteuamen : Abydos Ovid. Her. 17 (18), 12; 17
(18), 127; Mela 1, 19, 97; Solin. 10, 21; Acc. Abydon Ovid.
Her! 18 (19), 30; Plin. N. H. 4, 11, 18 (49); Frontin. 1, 4, 7;
Ampel. 7, 5; Amm. Marceil. 22, 8, 4; Abydus Liv. 37, 12, 1;
Acc. Abydum Liv. 31, 14, 4; 31, 18, 2; 37, 9. 8; 37, 9, 11;
lustin. 2, 13, 8; Oros. 1, 10, 8; Dictys 5, 16 und Abydum
als Nomin. Plin. N. H. 5, 32, 40 (141).
Aegion Mela 2, 3, 53; Stat. Theb. 4, 81; Aegium Liv.
28, 7, 17; 36, 35, 7; 38, 30, 2; Plin. N. H. 4, 5, 6 (12;; 4,
6, 10 (24).
Aspendos Mela 1, 14, 78; Aspendus Avien. Desc. orb.
1015; Aspendum als Acc. Cic. Verr. Acc. 1, 20, 53; Prise.
Perieg. 802, und als Nomin. Plin. N. H. 5, 27, 26 (96).
Assos Plin. N. H. 5, 30, 32 (123); Acc. Asson Mela 1,
18, 93; Plin. N. H. 2, 96, 98 (21i).
Carystos Senec. Troad.846; Mela 2, 7, 108; Lucan. 5, 232
Mar. 9, 75, 7; Solin. 11, 15; Stat. Silv. 1, 5, 34; 2, 2, 93
Sidon. Epist. 2, 2, 7 ; Acc. Caryston Sidon. Carm. 22, 140
Carystus Liv. 32, 16, 8; 32, 17, 1; Acc. Carystum
Plin. N. H. 6, 34, 39 (216); 18, 7, 12 (70).
Caunos Plin. N. H. 5, 28, 29 (103); Stat. Silv. 1, 6, 15;
Caunus Mela 1, 16, 83.
Claros Ovid. Met. 1, 516; Acc. Ciarum Amm. Marcell.
19, 12, 15.
Cnidos Plin. N. H. 5, 28, 29 (104); Priap. 75 (77), 14;
Acc. Cnidon Horat. Carm. 3, 28, 13; Ovid. Met. 10, 531;
Liv. Epit. 52; Lucan. 8, 246; Apul. Met. 4, 29; Cnidus Liv. 37,
16, 2; Mela 1, 16, 82; Acc. Cnidum Plaut. Merc. 3, 4, 62 (647);
Catull. 36, 13 ; Cic. de imp. Cu. Pomp. 12, 33 ; Plin. N. H. 12,
28, 61 (132); 13, 8, 16 (59); 36, 5, 4 (20); Gnidum Vulg.
1. Mach. 15, 23; Terent. Maur. 892.
Corinthos Ovid. Met. 6, 416; Mela 2, 3, 48; Flor. 2, 16,
1; 2, 17, 1; Auson. Ecl. 21, 3 (ed. Peiper p. 103); Acc.
Corinthon Ovid. Fast. 4, 501; Liv. Epit. 52; Mart.
— 197 —
9, 59, 11; 10, 68, 11; luven. 8, 113; Stat. Theb. 1, 334;
Suet. Galba 3; Avien. Carm. min. 1, 8; Corinthus Serv.
Sulpic. bei Cic. Epist, ad Farn. 4, 5, 4; Cornific. 4, 53, 66;
Horat. Epist. 2, 1, 193 (im Emmer. m. pr. Corinthos); Liv.
33, 34, 9; Vell. 2, 84, 3; Plin. N. H. 4, 4, 5 (11); 24. 9, 42
(69); 34, 2, 3 (7); Acc. Corinthum Plaut. Merc. 3, 4, 6
(646); Cic. Verr. 1, 21, 55; de imp. Cn. Pomp. 5, 11; 1. agr.
2, 32, 87; Nat. Deor. 3, 38, 91; Off. 1, 11, 35 und de rep. 2,
4, 7; Cornific. 4, 27, 37; Horat. Epist. 1, 17, 36; Liv. 27, 31,
1; 32, 23, 3; Vell. 1, 3, 3; 1, 13, 1; Plin. N. H. 34, 3, 6 (12);
35, 12, 43 (151); Suet. Galba 3; Flor. 2, 17, 1.
Cyzicos Priap. 75 (76), 13; Cizicos Anon. Ravenn. 2, 18
(p. 108,' 16); Acc. Cyzicon Ovid. Trist. 1, 10, 29; 1, 10, 30;
Sidon. Carm. 2, 513; 22, 163; Nomin. Cyzicus Prop. 4, (3),
22, 1; Acc. Cyzicum Cic. 1. agr. 2, 15, 39 und Verr. 5, 48,
127; Corn. Nep. Timoth. 1, 3; Sali. Fragm. 3, 17; 4, 61, 14; VeU.
2, 7, 7; 2, 33, 1; Liv. Epit. 95; Eutrop. 6, 6, 3; Oros. 6, 2,
19; dasselbe als Nomin. Mela 1, 19 98; Plin. N. H. 5, 32, 40
(132); 6, 34, 39 (216); Flor. 3, 5, 15.
Dorion Lucan. 6, 353; Plin. N. H. 4, 5, 7 (15j; 5, 29,
31 (117;; Stat. Theb. 4, 182.
Doriscos Mela 2, 2, 28; Acc. D o r i s c o n Liv. 31,
16, 5; Solin. 10, 11; Doris cum als Nomin. Plin. N. H. 4,
11, 18 (43); Amm. Marcell. 18, 6, 23.
Ephesos Mart. 10, 68, 1; I. Neap. 2486; Efesos Anon.
Ravenn. p. 107 no. 8; Bullet, arcb. munic. 1874 p. 77; Acc.
Epheson Horat. Carm. 1, 7, 2 in den Par. (pip, im Par. n m.
sec. und in anderen Büchern, sowie auch bei Mar. Victorin.
5. 2619 (VI 170, 20), die Ausgaben haben Ephesum; Ephesus
Mela 1, 17, 82; Plin. N. H. 5, 29, 31 (115); Acc. Ephesum
Cic. 1. agr. 2, 15, 39; Corn. Nep. Ages. 3, 2; Liv. 37, 31, 5;
40, 52, 5; Plin. N. H. 5, 29, 31 (120); 33, 7, 37 (114); Tac.
de orat. 15.
Eresos Mela 2, 7, 104; Plin. N. H. 5, 31, 39 (^139).
G n o s o s Mela 2, 7, 113; Acc. C n o s o n Flor. 3, 74
(ed. Rossbach p. 104, 9); Gnosus Plin. N. H. 4, 12, 20 (591
Ilios Hör. Carm. 4, 9, 18; Ovid. Her. 1, 48; Ars amat.,1,
363; Nomin. Ilion Ovid. Her. 13, 53; Met. 6, 95; 13, 408; 13
503; 14, 467; Acc. Ilion Hör. Carm. 3, 3, 18: 3, 3, 37; Epod.
— 198 —
14, 14, Ovid. Her. 1, 151; 15, 49; 16, 240; Remed. am. 163
Vokat. 1 1 i 0 n Prop. 4 (3), 1, 31; Noinin. 1 1 i u m Verg. Aen
2, 325; 2, 625; 3, 3; 3, 109; 6, 64; Liv. 35, 43, 3; 37, 9, 7
37, 37, 2; Plin. N. H. 5, 30, 33 (124j; 6, 34, 39 (216); 36, 8
14 (65j; Acc. 11 i u m Verg. Aen. 1, 68; 5, 756: Quint. 5, 10
42; Stat. Achill. 2, 285; Plin. N. H. 2, 85, 87 (201); 2, 103
106 (230); 10, 26, 37 (74); 16, 44, 88 (238); Ausou. Perioch
liiad. ed. Peiper 378, 16; Vokat. Ilium Verg. Aen. 2. 241
lolcos Horat. Epod. 5, 21; Colum. 10, 368; Mela 2
3, 40; Acc. lolcon Liv. 44, 12, 8; Lucan. 3, 192; lolcus
PHn. N. H. 4, 9, 16 (32).
Larapsacos Ovid. Fast. 6, 345; Lampsacus Liv.
33, 38, 3; 35, 42, 2; Val. Fl. 2, 623; Acc. Lampsacum
Cic. Verr. 1, 24, 63; Com. Nep. Themist. 10, 3; Liv. 33, 38,
3; 33, 38, 4;' 37, 35, 2; PHn. N. H. 19, 3, 13 (37); dasselbe
als Nomin. Cic. Verr. Acc. 1, 24, 63; Mela 1, 19, 63; Plin.
N. H. 5, 32, 40 (141); 6, 34, 39 (216).
Lebedos Mela 1, 17, 88; Plin. N. H. 5, 29, 31 (116);
Lebedon Vitruv. 4, 1, 4; Lebedus und Acc. Lebedum Horat.
Epist. 1, 11, 6; 1, 11, 7; Acc. Lebedum auch Plin. N. H.
2, 87, 89 (202).
Miletos Plin. N. H. 4, 12, 20 (50) ist ein Städtchen in
Greta, und Plin. N. H. 5, 30, 32 (122) ein solches in Aeolis;
die Ionische Stadt heisst Miletos luven. 6, 296; Apul. Flor.
15; Solin. 40, 12 und Miletus, Liv. 37, 16, 2; Plin. N. H.
5, 29, 31 (112); Acc. Miletum Cic. Verr. 5, 48, 127 und 1.
agr. 2, 15, 39; Liv. 38, 13, 7; Vell. 1, 4, 3; Mela 1, 17, 86;
Curt. 8, 2, 8.
O d e s s 0 s Mela 2, 2, 22; Acc. Odessou Ovid. Trist.
1, 10, 37; Nomin. Odessus Plin. N. H. 4, 11, 18 (45).
Olynthos Senec. Exe. contr. 3, 8 (ed. H. J. Müller p.
221, 13); Coutr. 10, 5 (34), 25 (p. 504, 13) in den Hdschr.
olintios und olythios; Mela 2, 2, 39; Plin. N. H. 4, 11, 18 (42);
Olynthus Senec. Contr. 10, (5) 34, 13 (p. 498, 19); Acc.
Olynthum Corn. Nep. Pelop. 1, 2; Senec. Contr. 10, 5 (34), 2
(p. 494, 9); Plin. N. H. 11, 28, 34 (99).
Orchomeuos Ovid. Met. 6, 416; Mela 2, 3, 43; Stat.
Theb. 4, 295; Acc. Orchomenon Ovid. Met. 5, 607; Liv. 32, 5, 4;
Orchomenus Plin. N. H. 4, 8, 15 (29); Acc. Orchomenum
— 199 —
Caes. bell, civ 3, 55, 3, auch als Nominat. Orcliomeuum
Plin. N. H. 4, 6, 10 (20).
0 r i c 0 s Prop. 1, 8, 20; Acc. 0 r i c o n Lucan. 3, 187;
Oricum als Nomin. Mela 2, 3, 56;, Plin, N. H. 2, 89, 91 (204);
3, 23, 26 (145), als Acc. Caes. bell civ. 3, 11, 3; 3, 14, 2; 3,
15, 1; 3, 16, 2; 3, 78, 4; Horat. Carm. 3, 7, 5; Liv. 24, 40,
3; 24, 40, 5; 24, 40, 9; 24, 40, 16.
Paphos Mela 2, 7, 102; Plin. N. H. 2, 96, 97 (210); Sil. 7,
457; Priap. 75 (77), 14; und Neapaphos und Palaepaphos Plin.
N. H. 5, 31, 35 (130); Acc. Pap hon Horat. Carm. 3, 28, 14;
Ovid. Amor. 2, 17, 4; A. A. 2, 588 und Met. 10, 530; Stat.
Silv. 1, 2, 159; Theb. 5, 61; Apul. Met. 4, 29; Paphus Verg.
Aen. 10, 51; Amm. Marceil. 14. 8, 14; Acc. Paphum Cic.
Phil. 2, 15, 39; Vei-g. Aeu. 1, 415; Ovid. Art. am. 2, 588; Val.
Max. 1, 5, 6; Isid. 15, 1, 48, und Neampaphum Plin. N. H.
5, 31, 35; (130).
Pergamos Stat. Silv. 3, 4, 106; Acc. Pergamon Stat.
Silv. 3, 4, 68; Aetna 18; 584; Pergamum als Nomin. Plaut.
Bacch. 4, 9 (926); 4, 130 (1053); Senec. Troad. 14; Agam.
442; Plin. N. H. 5, 30, 33 (126); 35, 12, 46 (160); als Accusat.
Cic. Verr. 5, 48, 127 und 1. agr. 2, 15, 39; Liv. 29, 11, 7; 31,
46, 4; 35, 13, 6; 37, 18, 3; 37, 18, 8; 37, 20, 1; 42, 18, 4;
44, 28, 9; Tac Ann. 3, 63; 4, 37.
Pharos Ovid. Met. 15, 287; Mela 2, 7, 104; 2, 7, 114; Plin.
N. H. 5, 31, 34 (128); Solin. 32, 43; Amm. Marc. 22, 16, 9;
Auson. Mosell. 330; Oros. 6, 15, 33; Claudian. in Eutrop. 1,
218; Ep. 1, 57; Acc. Pharon Auct. bell. Alex. 14, 1; Ovid.
Amor. 2, 13, 8 und Met. 9, 772; Lucan. 8, 442; 10, 509; luven.
6, 83; 12, 76; Stat. Theb. 2, 516; Val. Flacc. 7, 85; Corp.
Inscr. Latin. 8, 212 v. 85. Pharus Caes. bell. civ. 3, 112,
1; Stat. Silv. 3, 5, 101; Isid. 15, 2, 37; Greg. Tur. de curs.
stell, 15; Acc. Pharum Caes. bell. civ. 3, 111, 6; Plin. N. H.
11, 25, 30 (89); Apul. Apol. 32; Oros. 6, 19, 15; Isid. 15, 2,
37; 20, 10, 10.
Pharsalos Lucan. 6, 350; Pharsalus Liv. 36, 14, 11,
Acc. Pharsalum CatuU. 64, 37; Liv. 32, 33, 16.
Pylos Tibull. 4, 1, 48; Ovid. Met. 6, 418; Mela 2, 3,
52; Plin. N. H. 4, 5, 7 (15). Acc. Pylon Ovid. Her. 1, 63;
1, 100 und Met. 12, 550; Senec. Herc. für. 565; Troad. 848;
— 200 —
Acc. Pylum Liv, Andr. Odyss. (fi'g. ed. Baehrens) bei Fest.
190, 15; Liv. 27, 30, 13; Pliii. N. H. 4, 6, 10 ^22j; 4, 12, 19 (55).
Region Ovid. Met. 14, 48; Regium Cic. Epist. ad Farn.
12, 25, 3; Sallust. lug. 28, 6; Liv. 24, 1, 2; 24, 1, 9; 24, 1, 11;
24, 2, 1; 26, 12, 2; 29, 6, 4; 29, 6, 5.
S est OS Val. Fl. 1, 285; Mela 2, 2, 26; Stat. Achill. 1, 204;
Solin. 10, 21; Serv. zu Verg. Georg. 1, 207; Acc. Seston
Ovid. Trist. 1, 10, 28; Plin. N. H. 4, 11. 18 (49); 10, 5, 6 (18);
Lucan. 2, 674; 6, 55; Val. FI. 5. 201; Ampel. 7, 5; Amm.
Marc. 22, 8, 4; Sidon. Carm. 5, 451; Sestus Ovid. Her. 17
(18), 127; Acc. Sestum Com. Nep. Thimoth. 1, 3; Liv. 37,9, 8.
Thapsos Sil. 14, 206; Flor. 4, 2, 89; Acc. Thapsou
Ovid. Fast. 4, 477; Bell. Afr. 44, 1; Flor. 4, 2, 66; Thapsus
Plin. N. H. 5, 4, 3 (25); 6, 34, 39 (212); Acc. Thapsum
Bell. Afr. 46, 4; 53; 62, 2; 67, 1; 79, 2; 80, 2; 80, 5; 86, 1;
86, 5; Liv. 29, 30, 5; Plin. N. H. 7, 25, 26 (94); Val. Flacc. 3,
191; Oros. 6, 16, 3.
Tyros Verg. Aen. 4, 670; Tibull. 1, 7, 20; 2, 3, 58;
4, 2, 16; Prop. 4 (3), 13, 7; Ovid. Her. 17 (18), 149; Met. 15,
288; Mela 1, 12, 66; Seuec. Nut. quaest. 6, 1, 13; Plin. N. H. 5,
19, 17(76); Lucan. 3, 217; Stat. Silv. 3, 2, 139; Mart. 6, 11, 7;
Curt. 4, 4, 19; lustin. 21, 6, 2; Amm. Marc. 14, 8, 9; Serv. zu
Verg. Aen. 4, 670; Acc. Tyron Ovid. Met. 3, 539; Sü. 1, 74;
Mart. 2, 29, 3; lustin. 18, 3, 5; Serv. zu Verg. Aen. 4, 670;
Tyrus Stat. Silv. 1, 5, 39; Oros. 3, 17, 9; xlcc. Tyrum Liv.
33, 48, 3; Curt. 4, 4, 2; lustin. 11, 10, 10; Amm. Marc. 14, 7,
20; Oros. 3, 16, 11.
Flussnamen: Acc. Acheloon Ovid. Amor. 3,6,103; Stat.
Theb. 7, 416; AcLelous Ovid. Met. 8, 548; 9, 96; Mela 2, 3,
53; Plin. N. H. 4, 1, 2 (5); Acc. Acheloum Liv. 43, 21, 6;
43, 22, 2; Plin. N. H. 8. 16, 17 (45).
Alpheos Senec. Thyest. 117; Med. 81; Lucan. 3, 177;
Val. Fl. 8, 91; Serv. zu Verg. Aen. 3, 694; Acc. Alpheon
Ovid. Amor. 3, 6, 29; Senec. Nat. quaest. 6, 8, 2 im Berl.
(Alpheum im Bamb. und Guelf.); Stat. Theb. 6, 668; Sil. 14,
54; Alpheus Ovid. Met. 2, 250; 5, 599; Mela 2, 3, 51; Plin.
N. H. 4, 5, 6 (14); 31, 5, 30 (55); Acc. Alpheum Verg. Ge.
3, 19 und Aen. 3, 694; Mela 2, 7, 117; Plin. N. H. 2, 103,
106 (22.5).
— 201 —
Amphrysos Ovid. Met. 1, 580; Lucan. 6, 365.
Asopos Stat. Theb. 7,315-, 9, 449; Acc. Asopon Ovid.
Amor. 3, 6, 33; Stat. Theb. 3, 337.
Bosphoros (Bosporos) Ovid. Fast. 3. 4, 49; Petron. 123
V. 243; Val. Flacc. 4, 345; Solin. 12, 2; 23, 16; Acc. Bos-
phoron (Bosporon) Val. Flacc. 4, 419; Fest. (Ruf.) Brev. 16,
1; Serv. zu Verg. Georg. 3, 152; Bosphorus (Bosporus) Mela
1, 1, 7; 1, 19, 101; 1, 19, 115; 2, 2, 24; Plin. N. H. 4, 11,
18 (45); 4, 12, 24 (76); Ven. Fortun. Vita S. Mart. 3, 24; Por-
phyr, zu Horat. Carm. 2, 13, 14; Acc. Bosphorum (Bosporum)
Varro R. R. 2, 1, 8; Mela 1, 2, 14; 1, 19, 112; 2, 1, 2; 2, 1.
3; 2, 7, 99; Plin. N. H. 5, 32. 43 (149); 5, 32, 43 (150); 6,1,
1 (3); 6, 34, 39 (218); 9, 35, 56 (115); 16. 32, 59 (137); 25,
9, 57 (103); Eutrop. 6, 12, 3; 7, 9; Porphyr, zu Horat. Carm.
2, 13, 14.
Caystros Ovid. Met. 5, 386; Mela 1,17,88; Vib. Sequest.
p. 4, 4 ed. Bursian; Caystrus Ampel. 6, 9; Serv. zu Verg.
Georg. 1, 383 (früher auch Senec. Nat. quaest. 4, 2, 19. wo
jetzt aber Fickert und Haase Ister lesen).
Cephisos Lucan. 3,175; Solin. 7, 25; Claudian. in Rufin.
1 praef. 10; Prise. Perieg. 456; Vib. Sequest. p. 4, 15 ed.
Bursian; Acc. Cephison Ovid. Met. 7, 388; Cephisus Ovid. Met.
3,343; Plin. N. H. 2, 103, 106(230); 4, 3, 4 (8); 4, 7, 12 (27);
16, 36, 66 (172); Hygin. Fab. prooem. p. 11, 9 ed. Schm. ; Stat,
Theb. 7, 349; Claudian. Rapt. Proserp. 2, 136; Avien. Descrip.
orb. 600 (wo Cephissus steht); Acc. Cephisum Plin. N. H.
4, 7, 12 (26).
Cocytos Verg. Aen. 6, 132 im Med.; Horat. Carm. 2, 14,
18; Sil. 13, 566; Stat. Theb. 8, 30; Claudian. in Rufin. 3, 467;
Rapt. Proserp. 1, 87; Mythogr. Latin. 3, 6, 2 (ed. Bode p. 175,
18 und 34); Acc. Coeyton Stat. Theb. 1,90; Claudian. Rapt.
Proserp. 2, 352; Mythogr. Latin. 3, 6, 2 (ed. Bode p. 175, 16
u. 23); Cocytus Cic. Nat. Deor. 3, 17, 43.
Ilisos Stat. Theb. 4, 52; 8, 766; 12, 631.
Acc. Tnachon Ovid. Amor. 3, 6, 103; Stat. Theb. 7, 420;
9, 444; Inachus Ovid. Met. 1, 583; 1, 642; 1, 645; 1, 651;
Plin. N. H. 4, 5, 9 (17).
Ismeuos Ovid. Met. 2, 244; Stat Theb. 7, 800; 9, 226;
— 202 —
9,317; 9,404; 10,27; Acc. Ismenon Stat. Theb. 1, 400; 3, 663;
9, 359; Ismeuus Plin. N. H. 4, 7, 12(25).
Maeandros Ovid. Her. 9.55; Met. 2, 246; 8,162; Senec.
Phoen. Fragm. 244 (Theb. 606); Prudent. Cath. 6, 142; Vib. Sequest.
p. 7, 10 ed. Bursian.; Acc. Maeandron Liican. 3, 208; Maeander
Liv. 38, 13, 7; Senec. Herc. Für. 684; Phaedr. 14; Plin. N. H. 2,
85, 87 (201); 5, 29, 29 (108); 5, 29, 31 (113); Claudian. in
Eutrop. 2, 266; Prise. Perieg. 787; Solin. 40, 8; Maeandrus
Hygin. Fab. praef. p. 11, 10 ed. Schm.; Sil. 17, 139; Acc.
Maeandrum Liv. 37, 45, 1; 37, 45, 19; 37, 56, 4; 37, 56, 6;
38, 12, 9; 38, 13, 4; 38, 13, 6; Plin. N. H. 5, 29, 29 (106).
Peneos Ovid. Met. 2, 243; Acc. Peneion Senec. Nat.
quaest. 6, 25, 14; Peneus Ovid. Met. 1, 569; Mela 2, 3, 35;
Soliu. 8, 2; Penios CatuU. 64, 285; Penius Plin. 2, 103, 106
(230); 4, 8, 15 (30 u. 31); Acc. Peneum Liv. 32, 15, 8; 42,
38, 10; 42, 55, 6.
Spercheos Verg. Georg. 2, 487 im Med. und bei Prob,
zu dieser SteUe; Stat. Achill. 1, 239; Theb. 4, 838; Sper-
chios Ovid. Met. 1, 579; Plin. N. H. 4, 7, 13 (28); Acc.
Sperchiou Mela 2, 3, 44; Corp. Inscr. Latin. 3, 586 Z. 10;
Spercheus Grloss. Sang. 170; Sperchius Claudian. de hello
Get. 183; Acc. Spercheum Liv. 36, 14, 15; 37, 4, 10.
Acc. Stymphalon Stat. Silv. 4, 6, 100 und Theb. 4, 298.
Namen von Bergen und Vorgebirgen: Acc. Caucason
Ovid. Met. 8, 798; Stat. Theb. 4, 394; Sidon. Carm. 11, 95,
sonst Caucasus auch bei Dichtern, Verg. Aen. 4, 367; Ovid.
Met. 2, 224, und Acc. Caucasum Horat. Carm. 1, 22, 7 und
Epod. 1, 12.
Acc. Cytoron Verg. Georg. 2, 437 bei Prob.; Val. Flacc.
5, 105; Nom. Cytorus Plin. N. H. 6, 2, 2 (5), als Stadtname
Cytoros Mela 1, 9, 104.
Dindymon Stat. Silv. 1, 1, 10; Sidon. Carm. 9, 115,
und als Acc. Ovid. Fast. 4, 249; Dindymus Prop. 4 (3),
22, 3.
Acc. Erymauthon Ovid, Met. 5, 608; Stat. Silv. 4, 6,
100 und Theb. 4, 298.
Haemos Ovid. Met. 2, 219; Acc. Haemon Ovid. Met.
6, 87; 10, 77 und Epist. ex Pont. 4, 5, 5; Mela 2, 2, 17;
Haemus Lucan. 3, 197; Plin. N. H. 4, 11, 18 (45); Val. Fl.
— 203 —
1, 727; Acc. Haemum Ovid. Her. 2, 113; Tac. Ann. 3, 38,
und Eist. 2, 85.
Hy mettos Mart. 7, 88, 8; Apul. Met. 1, 1 S. 6; Acc.
Hvmetton Val. Fl. 1, 397; Hymettus Plin. N. H. 4, 7, 11
(24); Acc. Hymettum Plin. N. H. 35, 14, 49 (172).
Isthmos Prop. 4 (3), 21, 22; 4 (3), 22, 2; Ovid. Her.
8, 69; 12, 104 und Epist. ex Pont. 4, 10, 80; Plin. N. H. 4,
4, 5 (9); 4, 11, 18 (48); Quintil. 3, 8, 16; Stat. Silv. 3, 1, 142;
4, 3, 60; Theb. 1, 120; 2, 183; 4, 62; 6, 14; Apul. Met. 1, 1;
Kutil. Nam. 1, 319; Acc. Isthmon Verg. Ciris 463; Ovid.
Her. 4, 105 und Met. 7, 405; Mela 2, 2, 25; 2, 3, 48; 2, 3,
52; Plin. N. H. 4, 4, 5 (11); Val. Fl. 8, 23; Isthmus Liv. 45,
28, 2; 45, 28, 3; Acc. Isthmum Plin. N. H. 4, 7, 11 (23); 15,
10, 9 (36); Suet. Caes. 44; Calig. 21 und Nero 19.
Lecton Liv. 37, 37, 4; Lee tum Plin. N. H. 5, 30, 32
(123); 9, 17,29 (62).
Lilybaeon Ovid. Met. 13, 726; sonst Lilybaeum, Cic.
divin. in"^Caec. 17, 56; Liv. 21, 49, 6; 21, 50, 11; 25, 31, 14;
27, 6, 9; Mela 2, 7 116; 2, 7, 118; Plin. N. H. 3, 8, 14 (90).
Maenalos im Zulich. und Patav. (im Mazar. und in zwei
Med. Maenalon) Ovid. Fast. 5, 89; Acc. Maenalon Ovid.
Met. 2, 415; 2, 442; Stat. Theb. 9, 639; Priap. 75,7; Maena-
lus Verg. Ecl. 8, 22; 10, 15; Mela 2, 3, 43; Plin. N. H. 4,
6, 10 (21).
Acc. Olympon Varro K R. 3, 16, 7; sonst überall Olym-
pus und Acc. Olympum, auch bei Dichtern,wie Verg. Ge. 1,
282; 3, 223 und Aen. 6, 579; 9, 106; 10, 115; 10, 216; 11,
867; Ciris 34; Horat. Carm. 1, 12, 58; Ovid. Met. 1, 154; 2,
225; 7, 225; ferner Varro L. L. 7, 2, 20; Liv. 38, 18, 15; 38,
19, 1; 38, 20, 2; Mela 1, 19, 98; 2, 3, 36; Plin. N. H. 4, 8,
15 (30); 5, 31, 39 (140); 5, 32, 40 (142); 31, 3, 26 (43).
Pachynos Ovid. Met. 13, 725; Avien. Descr. orb. 635; Acc.
Pachynon Ovid. Fast. 4, 479; Pachynus Prise. Perieg. 482;
Nom. Pachynum Mela 2, 7, 116; PHn. N. H. 3, 8, 14 (89); Acc.
Pachynum Cic. Verr. 5, 33, 87; Liv. 24, 27, 7; 25, 27, 4; 25, 27, 10;
Mela 2, 7, 117; 2, 7, 118; Plin. N. H. 3, 8, 14(87); Amm. Marc.
21, 7, 5.
Parnasos Senec. Oedip. 285 und Paruassos Mela 2,
8, 40; Acc. Paruason Senec. Phoen. 129; Stat. Theb. 7, 346;
— 204 —
Parnasus Ovid. Met. 1, :-317; 2, 221-, Plin. N. H. 31, 3, 26
(43); Lucan. 5, 72; Stat. Theb. 1, 118; Isid. 14, 4, 12.
Pelios Ovid. Met. 12, 513; Pelion als Nomin. und Acc.
Verg. Oe. 3, 94; Ovid. Amor. 2, 1, 14; Met. 1, 155; 7, 224; 7, 352;
Fast. 3, 441; 5, 381 und Epist. ex Pont. 2, 2, 9; Mela 2, 3,
36; Senec. Herc. für. 976; Plin. N. H. 2, 65, 65 (162); Val. Fl.
2, 6; Stat. Silv. 3, 2, 65; Claudian. B. Get. 74; Nomin. Pelius
Cic. Fat. 15, 35; Plin. N. H. 4, 8, 15 (30); Acc. Pelium der-
selbe 7, 56, 57 (202); 25, 8, 53 (94).
Peloros Ovid. Met. 13, 727; Peloriis Sil. 14, 78; Prise.
Perieg. 483, und Nomin. und Acc. Pelorum Plin. N. H. 3, 5,
10 (73); 3, 8, 14 (87); Mart. Capell. 6, 646.
SuuionOvid. Fast. 4, 563; Stat. Theb. 12, 625; Sunium
Cic. Epist. ad Att. 7, 3, 10; Liv. 28, 8, 11; 31, 22, 7; 32, 17,
3; Mela 2, 2, 27; 2, 3, 45; 2, 3, 46; Plin. N. H. 4, 7, 11 (24).
Taenaros Mela 2, 3, 49; Apul. Met. 1, 1; Acc. Tae-
naron Lucan. 9, 36; Val. Flacc. 1, 365; Sidon. Carm. 15,
162; Taeuarus Sen. Her. für. 667; Sidon. Carm. 15, 162;
Serv. zu Verg. Georg. 4, 467; Nomin. Taenarum (oppidum)
Plin. N. H. 4, 5, 8 (16); Acc. Taenarum Apul. Met. 6, 18;
6, 20; Serv. zu Verg. Ecl. 8, 55.
Acc. Taygeton Val. Fl. 1, 429; Taygetus Plin. N. H.
4, 5, 8 (18); Mela 2, 3, 41.
Thoricos Plin. N. H. 4, 7, 11 (24); 37, 5, 10 (70).
Von Männernameu ist Hegesaretos Caes. bell. civ. 3,
35, 2; Anaximandros Senec. Nat. quaest. 2, 18; 2, 19; Aristan-
dros Colum. 1, 1, 8; Pisandros Quintil. 10, 1, 56; Clitos
lustin. 12, 6, 3; 12, 12, 8, und Cliton Trog. Pompei. Prol. 14.
Und bei Dichtern Absyrtos Lucan. 3, 190; Absyrtus Val.
Fl. 8, 369. Aeacon Ovid. Met. 9, 434; 9, 439; 13, 27; Stat.
Silv. 3, 3, 16. Aeolon Ovid. Met. 14, 223; 14, 224; Stat.
Theb. 9, 765. Aesacos Ovid. Met. 11. 791 und Aesacon
Ovid. Met. 11, 762; 12, 1. Aeschylon Sidon. Carm. 9, 232.
Archilochon Terent. Maur. 2245. Ascheton Stat. Theb. 6,
456; 6, 517. Assaracon Ovid. Fast. 4, 34; Assaracus Ovid.
Met. n, 756. Clyton Ovid. Met. 7, 500. Coerauon Ovid.
Met. 13, 257. Crocon Ovid. Met. 4, 283 und Fast. 5, 227.
Cydimon Stat. Theb. 5, 227. Cyllaron Ovid. Met. 12, 408.
Daedalon Ovid. Met. 8, 261; Mart. 4, 49, 5. Dardanon
— 205 —
Ovid. Fast. 4, 31. Dercylou Grat. Cyneg. 103. Ennomon
Ovid. Met. 13, 260. Epeos oder Epios Verg. Aen. 2, 264.
Epicuron Priap. 12 (11), 15. Epytos Ovid. Fast. A, 44.
Euagros Ovid. Met. 12, 293. Hy.ppason Ovid. Met. 12, 352.
Hyacinthon Ovid. Met. 10, 217; Mart. 8, 63, 2. Iphiton
Stat. Theb. 5, 400. Iron Ovid. Remed. Amor. 747. Maean-
drus Ovid. Met. 8, 162. Meleagros Ovid. Met. 8, 515 ; Melea-
gron daselbst 8, 270. Menandros Ovid. Amor. 1, 15, 18.
Menelaon Ovid. Her. 5, 105; 16 (17), 248. Mnasyllos Verg.
Ecl. 6, 13. Nyctilon Calpurn. 6, 6. Patroclon Prop. 2, 8,
33. Phaedimon Stat. Theb. 8, 438. Phlegraeon Ovid. Met.
12, 378. Phryxon Ovid. A. A. 3, 175. Pittaeou luven. 2,
6. Polyphemon Ovid. Met. 13, 772-, 14, 167; Mart. 4, 49, 6;
Sidon. Carm. 9, 157. Rhadamanthon Ovid. Met. 9, 440.
Sisyphon Ovid. Met. 4, 466; 13, 26. Tantalon Stat. Theb.
8, 51. Telephon Ovid. Met. 13, 171. Thestylon Mart. 8,
63, 1. Tityos Lucr. 3, 992; Horat Carm. 3, 11, 21; 4, 6, 2;
Culex 237; Ovid. Met. 4, 456; Stat. Theb. 6, 728; Tityon
Lucr. 3, 984; Verg. Aen. 6, 595; Horat. Carm. 2, 14, 8; Ovid.
Amor 3, 12, 25; Val. Fl. 3, 226; Stat. Theb. 1, 710; 4, 538;
7, 352. Tityron Calpurn. 4, 161. Troilon Horat. Carm. 2,
9, 16; Sidon. Carm. 5, 191.
Auch einige weibliche Namen: Aglauros Ovid. Met. 2,
560; 2, 739; 2, 749; 2, 785. Pandrosos Ovid. Met. 2, 559.
Erotion Mart. 10, 61, 1.
Die Pferdenamen: Cyllaron Val. Fl. 1, 426; Mart. 8, 21,
5; Pegason Ovid. Met. 4, 785, und Petason Calpurn. 6,51.
Cerberon Ovid. Met. 7, 413.
Endlich mehrere Appellativa: Aconiton Ovid. Met. 7, 407.
Aelinon Ovid. Amor. 3, 9, 23. Arctos Seuec. Thyest. 477;
Lucan. 1, 458; 2, 586; 4, 70; 10, 220; areton Verg. Ge. 1,
138; Horat. Carm. 2, 15, 16; Ovid. Met. 2, 132; 3, 595; 13,
293; 13, 726 und Fast. 2, 189; 2, 192; 3, 793; Lucan. 3, 251
6, 342; 9, 539; 10, 48; Stat. Theb. 5, 78; Val. Fl. 5, 272
Claudian. Prob, et Olybr. Cons. 22; Avien. Descr. orb. 335
arctus Ven. Fort. 9, 1, 55; Acc. arctum Cic. Nat. Deor. 2,
42, 109 in Versen. Barbitos Ovid. Epist. ad Phaon. 8; bar-
biton Horat. Carm. 1, 1, 34; 3, 26, 4; Stat. Silv. 4, 5, 60;
Claudian. Nupt. Honor. et Mar. praef. 10. Nom. burbitus Ven.
— 206 —
Fort, 6, 10, 72 und barbiton Mart. Capell. 9, 910; 9, 913.
Boeoton Ovid. Fast. 5, 49.S. Cinnamon Prop. 4 (3), 13, 8;
Lucan. 10, 166; Sidon. Carm. 9, 325; Anth. Latin, ed. Riese
731, 83. Corytos Sil. 7, 443; Stat. Theb. 4, 269; coryton
Ovid. Trist. 5, 7, 15; Stat. Theb. 9, 730. Delion Sidon. Carm.
22, 66. Etymologos Varro L. L. 6, 5, 39. Faselos oder
phaselos Nachen, Ovid. Amor. 2, 10, 9; Isid. 17, 10, 14, pha-
selon Varro Sat. Menipp. 85; Horat. Carm. 3, 2, 29 (im Par.
TT m. pr., in den Par. AA m. sec., im Par. u und in anderen
Büchern phaselum); Stat. Silv, 3, 2, 31, Mart. 10,30,13; pha-
selus CatuU. 4, 1; 4, 10; 4, 15; für die Bohne steht überall
faselus, wie Verg. Ge. 1, 227; Colum. 2, 10, 4; 10, 377;
Pallad. 10, 12; 11, 1, 3. Hymenaeon Ovid. Met. 12, 215
und Epist. ex Pont. 1, 2, 133; Stat. Silv. 2, 7, 87. Lotos
Culex 124; TibuU. 4, 1, 55; Prop. 4 (3), 12,27; Ovid. Remed.
amor. 753; Met. 9, 341; 10, 96; Fast. 4, 190; Trist. 4, 1, 31
und Epist. ex Pont. 4, 10, 18; Paul. Festi S. 119; Colum. 7,
9, 6; Plin. N. H. 24, 2, 2 (6); Mart. 8, 51, 14; Symmach.
Epist. 1, 47, 1; loton Ovid. Met. 9, 365; Plin. N. H. 13, 17, 32
(104); 16, 30, 53 (123); 24, 2, 2 (6); Sil. 8, 506; 11, 432;
Hygin. Fab. 125. Melilotos Plin. N. H. 21, 7, 19 (39); 21,
11, 37 (63); 21, 20, 87 (151); Acc. meliloton Ovid. Fast. 4,
440; Nomin. melilotum PHn. N. H. 21, 9, 29 (53); Pelag. 26
(p. 39, 28 ed. Ihm); Acc. melilotum Plin. N. H. 21, 12, 41
(70). Scorpios Cic. Nat. Deor. 2, 44, 113 in Versen imd Ai'ut.
208; 430; Verg. Ge. 1, 35 im Med., Rom., Gud. und in den
Born, bc; Ovid. Met. 2, 196 und Fast 4, 164; Halieut. 116;
German. Caes. Phaen. 393; 548; 633; 644; 645; Progn. 3, 110;
scorpion Ovid. Met. 2, 83 und Fast. 5, 541; Manil. 4, 217;
Plin. N. H. 27, 4, 2 (9); Gennan. Caes. Progn. 4, 13; scor-
pius Verg. 1, 35; Horat. Carm. 2. 17, 17 (im Bern. B und in
den Par. (p\p scorpios); Ovid. Met. 15, 371 und Fast. 5, 417;
Anth. Lat. ed. Riese 617, 4. Ceston Stat. Theb. 2, 283 und 5,
63; Mart. 6. 13, 8; 14, 206, 2; 14, 207, 1; Claudian. Nupt
Honor. et Mar. 124. Colosson Mart. 8, 44, 7. Peristereos
Plin. N. H. 26, 15, 90 (155) und cissanthemos Plin. N. H.
26, 15, 90 (156). Diametros Colum. 5, 2, 7; Vitruv. 3, 5,
6; Macrob. Somn. Scip. 1, 20, 15; 1, 20, 16; 1, 20, 18; 1, 20, 19
und an mehreren Stellen; Acc. diametrou Vitruv. 10, 14 (9), 1;
— 207 —
Macrob. Somn. Scip. 1, 20, 24* diametrus Boeth. Art. geom.
p. 375, 7 und diameter Boeth. Arist. an. pr. 1, 23 p. 487;
Acc. diametrum Frontiu. Aquaed. 28; Macrob. Somn. Scip. 1.
20, 29; Boeth. Art. geom. p. 378, ,12. Perimetros Vitruv. 5,
6, 1. Colon Qiiintil. 9, 4, 78; Terent. Maur. 2512; 2535, da-
neben auch cola, ae Venant. Fortun. praef. 1: 5,1,6 und colus
Ser. Samm. 579. Nomin. metron Terent. Maur. 310; 1512;
Acc. metron Terent. Maur. 2219. Spondeos Terent. Maur.
2312; Acc. spondeon Terent. Maur. 1036; 2201; 2231; 2249;
2321; 2327; 2552; 2567; spondlon Quint. 9, 4, 80; Terent.
Maur. 509, daneben auch spondeus Auson. Epist. 21, 40 (ed
Peiper p. 240); Prise. 1, 6, 34 S. 554 (II. 26, 24); 9, 4, 26 S.
857 (II 466, 2j; Mar. Victorin. Art. gramm. I S. 2487 (VI 44,
21) und spontius Cic. Arat. 64, 116; Censorin. fr. 13, 3; Dio-
med. III S. 472 (I 476, 6); Anth. Latin, ed. Riese 480, 1.
Trocbaeon Terent. Maur. 2567. lambon Stat. Silv. 2, 2, 115;
Terent. Maur. 2568. ^VfiTioaiov wird Cic. Att. 2, 12, 2 mit
Recht Griechisch geschrieben, Symposium hat Gell. 17, 20, 1.
36. Im Gen. Sing, ist die Griech. Endung u am
nothwendigsten beizubehalten in der Zusammensetz-
ung mit einem anderen Griech. Wort, wie Gordiutichos
Liv. 38, 13, 11; Criumetopon Plin. N. H. 4, 12, 20 (58);
26, 10, 23 (30). Mopsucrene Inschr. Heuz. 5299. So ist
Heliupoli daselbst 5632 (sonst Heliopolis), Heliupol(itanus)
C. I. L. 3, 138. Doch auch turrim Eudieru Liv. 44, 3, 3;
Mal ich u insulam und insulam Adanu Plin. N. H. 6, 29, 34
(175), und vielleicht Adadu renis N. H. 37, 11, 71 (186); Nicou
Nicostratu C. I. L. 3, 2193, und Graeca Menandru, Graeca
Apollo du ru in den Didaskalien der einzelnen Stücke des
Terent. Silenu quam vocant comeu, wie Liv. 38, 15, 7 in der
Frob. Ausgabe von 1531 geschrieben ist, hat keine Auctorität,
und ist von Frob. selbst in der Ausgabe von 1535 nach der
von dem Mogunt. bestätigten Emendation von Gelen, in Xyliuen
quam vocant comen verwandelt. Bei Auson. Prot". Burd. 13, 6
(ed. Peiper p. 62) ist in einer Hdschr., wie Heins, zu Ovid. Her.
7, 97 bemerkt, Ceu Musa Simonidei; wenn Auson. wirklich so
geschrieben haben sollte, so könnte dies nur aus dem Ver-
langen hergeleitet werden, den Gleichklang von Cei und Simo-
nidei zu vermeiden. Bei Ovid. Her. 7, 97 (95) selbst ist Sichaeu.
— 208 —
welches nach Heins, veteres omnes haben, um so weniger zu
rechtfertigen, nls V. 99 (97) Sichaeus, nicht Sichaeos folgt,
Ehwald hat violate Sichaei.
Der Nomin. Plur. hat öfters oe. Clerumenoe Plaut.
Gas. Prol. 31; 1er oe Plaut. Poen. 1, 1, 9 (137) ist zweifelhaft;
im vet. lyi-ae lyre, im decurt. lirae lire; Götz und Scholl schreiben
den Vers: gerrae germanae * hae decollyrae lyrae, Leo: gerrae
germanae, gkX Bs ■KoXküpca )apai, vergl. dessen Note; Chermo-
nesioe Varro L, L. 5, 31, 137; canephoroe Cic, \'err. 4, 3,
5; cosmoe Cic. de rep. 2, 33, 58; arctoe Cic. Nat. Deor. 2,
41, 105 und Arat. 441 (hier ist in den alten Ausg. arcto);
Gernian. Phaeu. 25; 63; hemerodromoe Corn. Nep. Milt. 4, 3
im cod. Dan. (in mehreren Büchern hemerodrome, im Münchn.
hemerodromi); demoe Paul. Festi S. 72, 6; Selloe Lucan. 3,
180; Soloe Mela 1, 13, 71; Cepoe 1, 19, 112; Arimaspoe
und Amaxobioe 2, 1 2; Tomoe 2, 2, 23; Audrophagoe 3,
7, 59; Soloe und Holmoe Plin. N. H. 5, 27, 22 (92); lotoe
Pliu. N. H. 17, 1, 1 (5); cochloe und actinophoroe Plin. N.
H. 32, 11, 53 (147); chry s ele ctro e Plin. N. H. 37, 9, 43
(127); boloe Plin. N. H. 37, 10, 55 (150); zophoroe Vitruv.
4, 1, 2 (3, 5, 13 und 5, 1, 5 ist im Gud. und Harl. zophora);
cathetoe 3, 5, 5; monopteroe und peripteroe 4, 8, 1; mesau-
loe 6, 7 (10), (5); diametroe 9, 7 (8), 5; Spartoe Censorin.
4, 12; stadiodromoe Censorin. 14, 5; crisimoe Censorin. 14,
9; proselenoe Censorin. 19, 5; Soloe Diomed. II S. 448 (11
453, 25); Mart. Capell. 3, 226.
Seltener ist der Gen. Plur. auf on. Theraeon und
Philaenon Sallust. lug. 19, 3; Cimmerion Tibull. 4, 1,64;
Lotophagon Plin. N. H. 5, 4, 4 (28); Tegestraeon Prise.
Perieg. 375; Hadrianion C. I. L. 3, 296; 3, 297. Ferner
ex tetrastichon Macri carmine Quiutil. 6, 3, 96; ex nostris
inscripsere aliqui libros anthologicou Plin. N. H. 21, 3, 9 (13)
und in eo volumine quod halieuticon iuscribitur Plin. N. H.
32, 2, 5 (11), uud sonst in Büchertiteln, bucolicon und geor-
gicon von Verg., epodon von Horat., theriacon von Macer
(Charis. 1, 15 S. 61 = 1 81, 8), astronomicou von Mauil.,
cynegeticon von Grat, und Nemes., Argonauticon von Val.
Fl., strategematicon von Frontiu., cathemerinon von Pru-
dent., mythologicon von Fulgentius.
— 209 —
Im Accus. Plur. haben die Hdschr. an einigen
Stellen us. Saris sophorus Liv. 36, 18, 2 im Bamb., Voss.
imd in anderen Büchern; apocletus Liv. 36, 28, 8 im Lovel. 2
und in mehreren alten Ausg., dafür apoclestus im Lovel 4 und
in beiden Mead., Zingerle apocletos; hippagogus Liv. 44, 28,
7, so Hertz; Musagorus Mela 2, 7, 114; psalmus Hieronym.
de vir. illust. 81 im Par. Pseudomenus aus Cic. Hortens. bei
Non. S. 329, 20 scheint corrumpiert aus pseudomenon, was C.
F. W. Müller, Fragm. Cicerou. S. 319, 23 schreibt, L. MüUer
hat im Non. a. a. O. pseudomenum.
Von einer Zusammenziehung eines Griech. Nomen der
zweiten Declin. ist das einzige bekarmte Beispiel Panthüs (für
ndv^oog) Verg. Aen. 2, 318; 2, 319 und der Voc. Panthü (für
ndv&0€) daselbst 2, 322; 2, 429. Vergl. Prise. 6, 17, 88 S. 721
(II 272, 11); Prob, de ult. syll. 4, 22 S. 1399 (IV 230, 3).
Nach Prob. Cathol. 1, 54 S. 1475 (IV 30, 24) soll Panthus auch
Genit. sein, aber dafür fehlen Belege.
Von Nomina der Attischen zweiten Declin. hat Androgeos,
welches als Nomin. Verg. Aen 2, 371; 2, 382 und Ovid. Her.
10, 99 gelesen wii'd, im Genit. Androgei Aen. 2, 392 und
Ovid. Met. 7, 458, aber griechischer Genit. Androgeo Aen. 6,
20, doch ist auch hier im Med., Pal., Rom., Gud. und Minoraug.
Androgei. Von dem Homerischen Ui^vskeiog (II. ß. 494. u. 335.
340. Q. 597), der übrigens bei Hygin. Fab. 81; 97; 114 Pene-
leus heisst, ist der Gen. Penelei Aen. 2, 425, wie ITrjpsksoio
11. §. 489. In dem Fragm. Bob. de nom. et pronom. S. 134
(V 561, 17) wird gesagt: Penelei dextra, aut ut alii tradiderunt,
Peneleo, und letum Androgei, aut ut aliis placet, Androgeo.
Vergl. Charis. 1, 15 S. 71 (I 92, 7) und Prob, de ult. syll. 4,
19 S. 1397 (IV 227, 33). Auch Cic. de rep. 1, 10, 16 hat die
Hdschr. Philoteo (dem e ist a übergeschrieben), für Phüoleo,
d. i. Philolai.
Ceos bildet nach Griech Art den Accus. Ceo Cic. Epist.
ad Att. 5, 12, 1, und Cos den Accus. C o Tertull. Apol 40;
diese Form steht als Abi Plin. N. H. 6, 17, 21 (59). Eine
Nebenform des Nomin. ist Coos Mela 2, 7, 101; Plin. N. H. 5,
31, 36 (134); Solin. 7, 20; Itiner. Anton. 529,1, und Cous Liv.
37, 16, 2; Genit. Coi Plin. N. H. 14, 8, 10 (78); 20, 24, 100
(264); Accus. Co um Plin. N. H. 2, 108, 112 (245); 6, 34, 39
Neue-Wagener, Formenlehre. I, o. Aufl. 14
— 210 -
(214) und Tac. Ann. 2, 75: Mart. Capell. 6, 615; Isid. 15, 1,
48, und Acc. Coo Vulj<. 1 Mach. 15, 23; Abi. Coo Cic. Papist,
ad Att. 9. 9. 2; Plin. N. H. 11, 22, 26 (76j; 11, 28, 27 (77);
IH, 1, 2 (5); 29, 1, 2 (4); Vitruv. 9, 6. 2-, Stat. Silv. 1, 2, 252;
Porphyr, ad Horat. Sat. 2, 4, 29. Zu T^uyq bildet Liv. 37, 27,
3; 37, 27, 7; 37, 27, 9 den Acc. Teum.
Von A t h o s (Cic. de rep. 3, fr. 5 ed. C. F. W. Müller
p. 352; Verg. Aen. 12, 701; Ovid. Met. 2, 217; luven. 10, 123;
Solin. 11, 33) ist der Dat. Atho (monti) Mela 2, 7, 106; der
Accus. Atho Senec. Suas. 5, 7; Plin. N. H. 4, 10, 17 (37)
18, 25, 57 (215) und Athon Catull. 66, 46; Verg. Ge. 1, 332
Ovid. Met. 11, 554; Liv. 45, 30, 4; Val. Max. 1, 6 ext. 1
Senec. Herc. Oet. 170; Mela 2, 2, 30; Plin. N. H. 7, 2, 2 (27)
Vitruv. 2 Prooem. 2; Lucan. 2, 677; Val. Fl. 1, 664: 2, 76
Stat. Silv. 4, 3, 56: SoUn. 9, 3; der Abi. Atho Liv. 44, 28, 3
Ampel. 13, 4; Serv. zu Verg. Eclog. 6, 41. Wenn bei Verg.
a. a. O. und Val. Fl. 1, 664 aut Athon aut Rhodopen die richtige
Lesart ist, so hat Athon die letzte Sylbe kurz, welche Quantität
von Serv. zu Verg. Aen. 12, 701 für Athos anerkannt wird.
Über andere Formen des Wortes vergl. unter 90.
Griech. Frauennamen auf lov nehmen in Gemäss-
heit der allgemeinen Regel die Latein. Endung um an,
wie Philematium Corp. Inscr. Lat. 1, 1011 Col. 2 Z. 3 und
1, 1095, mit dem Dat. Philematio 1, 1205; Iconio I. Neap.
395 und andere Beispiele bei den Comikem, vergl. unter 135.
In Inschr. aber tritt darin öfters die Endung io ein,
mit dem Gen. auf onis und dem Dat. auf oni. So Phile-
matio C. L L. 1, 1011 Col. 2 Z. 2 und 2, 3488: 6, 2240; 6,
4003; 6, 4130; 6, 5425; 6, 6954; 6, 7211; 6, 7225; 6, 7230;
6, 8019; 6, 8179; 6, 9499; 6, 10589; 6, 11332; 6, 12769; 10,
4122; 1. Neap. 6599; dasselbe hat Mommsen in dem verderbten
Bilemavo 10, 3998 erkannt; Selenio C. L L. 1, 1087 (=6,
9170); G, 14435: 6, 15232; 6, 15247; und Silenio 5, 1356;
6, 5957; Ampelio I. Neap. 1688 und Chrysario oder Cry-
sario C. L L. 10, 2816; 6, 6895 oder Crusario 6, 11920;
Chrotalio C. L L. 6. 6804; Elapio C. L L. 10, 2912; Eleu-
t(h)erio C. L L. 2, 3523; 10, 7082, als Voc. 10, 7082: Epi-
stolio C. L L. 10, 4730; Erotio C. L L. 2, 557; Euporio C.
L L. 10, 2820; Iconio C. L L. 6, 7221; Parthenio C. L L.
— 211 —
2, 2275; Psychario C. I. L. 6, 8496; 10, 226; Stadio C. I.
L. 9, 2535; Thalamio C. I. L. 6, 4990; Tosario C I. L. 6,
4910. Philematiouis C. I. L. 6, 14327; I. Neap. 3824; Ico-
nionis C. L L. 10, 4060; Epistolionis C. I. L. 6, 4732; 10,
4259; Glycerion(is) C. I. L. 6, 9168; Gvmnasionis 6, 6460:
Prosdoctionis Orell. 4741, vergl. Ritschi, Opusc. 4. 240; Psy-
carionis C. I. L. 6, 6511. Philemationi C. I. L. 1, 1180; 10,
1320: 10, 4347; 10, 5614; Selenioni I. Neap. 5719 und Sile-
uioni C. I. L. 5, 1431; Ampelioni C. I. L." 6, 7295; Chry-
sarioni C. I. L. 5, 4722; 9, 2292 und L Neap. 4903; Edonioni
C. I. L. 9, 1624; Epistolioni C. I. L. 9, 2418; 9, 4041;
Iconioni C. I. L. 6, 10449; I. Neap. 3756; Palladioni C. I.
L. 9, 2190; Parthenioni C. I. L. 6, 5943; Pergamioni I.
Neap. 5394: Phasalioni C. I. L. 9, 2681 und Tityoni Anth.
Latin, ed. Riese 199 v. 85. Vergl. O. Sievers, Quaestiones ono-
matologicae (in Ritschl's acta soc. philol. Lips. 2) Cap. 1 § 9.
37. Nomina gentilicia haben statt der gewöhnlichen
Endung ius in Inschriften öfters is. Auf Aschenkrügen sind
Q. Caecilis, P. Clodis, L. Ragonis, C. Remis (für Remmius),
M. Sectilis (vielleicht Sestilis), T. Tusanis Corp. Inscr. Lat.
1, 842; 1, 856; 1, 945; 1, 946; 1, 954; 1, 971, und auf einem
Gypsabguss des Mus. zu Perugia C. Sulpicis bei Ritschi, Rhein.
Mus. 1861, 16 S. 625, und tab. lithrogr. suppl. enarr. S. 103
(Opusc. 4, 476). T. Aelis Helis C. I. L. 6, 659 (Gen. C. Caeli
Hell C. I. L. 6, 666); Aureus C. I. L. 5, 6768; Basilis C. I.
L. 5, 6812; L. Anavis C. I. L. 1, 832 steht für Annavius,
woraus später Annaeus wurde, Barnaes C. I. L. 1, 973 und
Grut. 632, 1 für Barnaeus, Appaes auf einer Urne bei Ritschi
tab. lithogr. 84 E auch wohl für Appaeus; aber Heraes in
einer Pompej. Inschr. C. I. L. 1, 1253 ist Cognomen einer
Cornelia Q. L. Vergl. Ritschi, De declinatione quadam Lat. re-
conditiore quaest. epigr., Bonn 1861, und Suppl. dazu in dem
Prooem. des Bonn. Lect. Cat. für den Winter 1861 auf 1862
(Opusc. 4, 446ff.)
Ob für ius auch es zulässig sei, ist zweifelhaft. Menates
Corp. Insc. Latin, 1, 633, welches Ritschi in dem Suppl. seiner
Abhandlung S. 7 durch Minatius erklärt, wechselt vielmehr, wie
Mommsen bemerkt, bei Varro R. R. 2, 1, 1 und 2, 3, 11 mit
Menas; und Petrunes, das von Ritschi Suppl, S. () und Rhein.
14*
— 212
Mus. 18()1, 1() S. 625 (Opusc. 4, 474, 477) aus einer Falisk.
Inschr. aufgeführt wird, mag wohl derselbe Name mit Petronius
sein, ist jedoch nicht als Latein. Form erwiesen. Verres wird
von Ritschi Suppl. S. 3 als Nomen gentil. für Verrius angesehen,
und so ist in der Inschr. Grut. S. 601, 1 C. Verres Eros: da-
gegen ist C. I. L. 1, 1150 Calvins M. F. P. N. C. Crassicius
P. F. C. N. Verris das damit gleichgeltende Verris Cognomen.
Einen Genit. C 1 o d i s meinte Ritschi, De decl. quad. Lat.
recond. S. 11 zu erkennen C. I. L. 1, 856 P. Clodis C L.
Pampini; aber Mommsen glaubt, dass Pampini unrichtig für
Pampilus gelesen sei, bei welcher Annahme Clodis Nomin. ist.
Vergl. Schöne Add. zu C. I. L. 4, 2682 S. 226, wo noch be-
merkt wird, dass auch die oben als Beispiele des Nomin. auf is
angeführten Beispiele Anavis Ragonis Remis C. I. L. 1, 832;
945; 946 nicht als Beweise für den Genit. gleicher Form dienen
können. In einer jüngeren Inschr. Grut. S. 486, 4 ist C. Vettii
Helis Gen. von C. Vettius Helius.
Dritte Decliiiation.
38. Zur dritten Declination gehören vornehmlich sämmt-
liche auf Consonanten ausgehende Wortstämme, desgleichen die
auf i, mehrere auf e, zwei auf u, einer auf o. Der Nomin.
Sing, der Masc. und Fem. hängt meistens das s an den
Stamm an, der der Neutra zeigt gern den unveränder-
ten Stamm; da jedoch in jenen das s öfters mit dem Schluss-
consonanten des Stammes unverträglich ist, in diesen gewisse
Consonantenverbindungen zwar vor der Casusendung, nicht aber
am Ende eines Wortes zulässig sind, so werden die Stämme
im Nomin. Sing, sowohl der Masc. und Fem. wie der Neutra
öfters verdunkelt. Prise. 7, 7, 29 S. 745 (II 311, 11) zählt nicht
weniger als achtundsiebzig Endungen des Nomin. der dritten
Declin., wobei jedoch die Adjectiva und die Griechischen oder
barbarischen Nomina propria mit eingerechnet, und die teils
kurzen teils langen Endungen doppelt gezählt sind.
39. Nach b und p tritt s hinzu: plebs, trabs, urbs,
chalybs, Arabs, alle mit dem Genit. auf bis, ferner caelebs G.
caelibis; adeps G, adipis; forceps, manceps, municeps, mit dem
G. auf cipis; auceps G. aucupis ; daps, ops, Ops, stips, strips,
— 213 —
l^ryps, seps, hydrops, Cyclops, Aethiops, Pelops, Laelaps, alle
mit dem G. auf pis.
Für trabs hat Enn. fAnu. 565) bei Varr. L. L. 7, 3, 33
trabes, ebenso auch (Fab. 252) bei Cic. Invent. 1, 49, 91;
Nat. Deor. 3, 30. 75; Fat. 15, 35; Cornific. 2, 22, 34 und Prise.
7. 8, 40 S. 751 (II 320, 15); ferner Plin. N. H. 16, 40, 76 (200);
in den Ausgaben von Jan und Sillig (Detlefsen hat trabs); Ital.
(Cant. und Amiat.) Luc. 6, 42; Tertull. Pall. 1; Augustin. Senn.
387, 2 (bis); Veget. Res. milit. 4, 21 (ed. Lang p. 143, 4 und
5); 4, 46 (p. 164, 10); Greg. Tur. de vit. patr. 7 p. 1180 E.,
aber trabis Iiü. Obsequ. 61 (122) ed. O. Jahn p. 133, 16; Ital.
(Verc.) Matth. 7, 4 und Ital. (Rehd.) Luc. 6, 42, vergl. Rönsch,
Itala und Vulgata S. 263.
Urbis ist aus Versehen für urbs geschrieben Corp. Inscr.
Latin. 6, 2138; Liv. 7, 19, 1 im Par. m. pr., und 7, 31, 1; 8,
11, 5; 9, 26, 2 im Med. m. pr., und 4, 3. 7 ist im Med. das zuerst
geschriebene urbs von gleicher Hand in urbis verändert.
Für adeps will Prise, b, 7, 41 S. 657 (II 168, 16) und 7, 8,
41 S. 752 (II 321, 19) nach der übereinstimmenden Lesart der Hdschr.
adipes illa bei Varro R. R. 2 gefunden haben, aber dieses Citat
bezieht sich ohne Zweifel auf 2, 11,7, wo adipe suillo im Text steht.
Hertz hat an beiden Stellen des Prise, adipe suilla geschrieben, da
derselbe an der ersteren adeps unter denen aufführt, welche ge-
Avöhnlich Masc. sind, quae tamen veteres etiam feniinino genere
protulerunt, worauf noch ein Beispiel von adipis vetustae ausDomit.
Marsus folgt. Uebrigens stellt Prise, an der zweiten der angeführten
Stellen und 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 9) adeps vel adipes neben
einander; Prob. Append. S. 445 (IV 199, 3) sagt: adipes non
alipes und der Anonym, de idiomat. generum (IV 578, 24):
adipes arsaq. Wir finden adipes sonst nicht, wohl aber adips
in einzelnen Hdschr. des Plin. N. H. 28, 10, 42 (152); 28, 11,
46 (163); 28, 11, 48 (176); 28, 11. 48 (177); 28, 18, 74 (241);
30, 7, 20 (61), wo Detlefsen auch die Form adips in den Text
gesetzt hat, während er 30, 8, 22 (69); 30, 8, 22 (70) adeps
schreibt; ferner hat adips der Anonym, de idiomat. generum
(IV 581, 12).
Für Ops ist Opis bei Paul. Festi S. 187; Hygin. Fab. 139;
Fulgent. Myth. 1, 2.
Daps als Nominat. gebraucht Paul. Festi S ^'^, 3, daneben
- 214 —
auch dapis luvenc. bei dem Grammat. de dub. nomin V 578,
1 : dapis geiieris feminini, ut luvencus „quae dapis", vergl. Exe.
ex Charis, arte gramm. S. 98 (I 549, 5): hae dapes; et dapis
dixerunt.
StipH wird bezeugt von Charis. 1, 14 S. 27 (I 42, V6)
und 1, 15 S. 85 (I 109, 26: stips non dicitur in significatione
trunci, scd stipes, et facit stipitis. Ceterum in aeris significatione
correpte stips dicitur et facit huius stipis), es ist bei Varro L.
L. 5, 36, 182 im Par. b, sonst stipa; stipis gebraucht Prudent.
c. Symm. 2, 910.
Für stirps ist s t i r p i s Cic. Leg. 1, 8, 24 in den Leid.
AB, im Heins, und Periz.; Liv. 1, 1. 11 im Par., Med., Leid.
1 und Harl.; 26, 13, 16 im Med., Harl. und in anderen guteu
Büchern, und stirpes Liv. 41, 8, 10 die herrschende Lesart.
Municipes ist für municeps Corp. Inscr. Lat. 2, 1964
Col. 5 Z. 67, vergl. Adject. über ancipes, praecipes, bicipes,
principes.
Für aucupis als Gen., wie Plaut. Asin. 1, 3, 71 (224):
Mart. Speet. 11, 6; Epigr. 14, 216, 1; Vulg. Prov. 6, 5 haben,
will Vel. Long, de orthogr. S. 2235 (VII 75, 13) lieber aucipis,
was sich nirgends belegen lässt, während er doch aucupare und
aucupium billigt.
Die alte Sprache flectierte manceps neben mancipis auch
archaistisch mancupis Varro L. L. 5, 4, 40; Dat. mancupi
Corp. Inscr. Latin. 6, 3824 Z. 5 und 19; mancupum C. I. L.
6, 200 Z. 46 und 100.
Gryps hat im Gen. grypis, wie yqvip yQvnoq] Nom. Plur.
grypes bei Verg. Ecl. 8, 27; Solin. 15, 22; Acc. Plur. grypas
Sidon. Epist. 8, 9 v. 10; Carm. 2, 307; 22, 66. Andere haben
die Flexion mit ph, wie Acc. gryphem Vulg. Levit. 11, 13;
Deuter. 14, 12 und g r y p h a Claudian. VI cons. Houor. 30 ;
Nom. Plur. gryphes Claudian. Epist. 2, 8; Acc. gryphas Plin.
N. H. 10, 49, 70 (136); Abi gryphibus Prise. Perieg. 703.
Von C i n y p s ist im Latein, ausser den nachfolgenden
Angaben des Curt. Valerian. und Papirian. kein casus obliquus
nachgewiesen; Herod. 4, 198; 5, 42 hat Kivvnoq und Kivvrra,
aber nach dem Schob des üionys. Thrax S. 811 und Choerob.
S. 1200 ist der G. Kivvtfoq. Bei Lateinern kommt Cinyphe
und Cinuphe bei Serv. und dem Schob Bern, zu Verg. Georg.
— 215 —
3, 312 vor, ausserdem noch ein Adject. Cinyphiixs. Isid. Orig.
12, 8, 14 sag-t: cinyphes muscae minutissimae sunt; dies ist
verderbt aus xvtneq, axvlneq oder öxvl(psg.
Für bs forderten man.che ps. Scaur. S. 2261 (VII
27, 11): Non carent quaestione „plebs" et „urbs" et „Pelops";
quae Varro ita distinguit, iit per b et s ea nominativo casu putet
esse scribeuda, quae eandem litteram genetivo siugulari reddant,
ut „plebs plebis", „urbs urbis", ea vero per p et s, quae simi-
liter genetivo eiusdem numeri in pis excurrunt, ut „Pelops
Pelopis", Sed nobis utrumque per ps videtur esse scribendum,
quoniam ex bis ii.f littera constet, quam genetivo diximus aut in
bis aut in pis exire. Curt. Valerian. bei Cassiod. de ortbogr,
S. 2289 (VII 156, 23): U^' nullo modo transferri potuit, sed vis
ipsius translata est in ps, ut, quae per ip scribuntur, per ps scri-
bamus. Haec in ceteris casibus aut in bis exeunt aut in pis,
ut „caeleps eaelibis'', „auceps aucupis", „Cinyps Cinypis" ....
Sicut in casibus nominum p littera in b commutatur, ut est
„caeleps eaelibis", ita in temporibus quoque verborum e con-
trario b in p commutatum videmus, ut „scribo scripsi scripturus",
„labor lapsus lapsurus", „nubo nupsi nuptura". Papirian. bei
Cassiod. S. 2291 (VII 159, 22): „Traps" [ab eo quod est trabis]
et „urps" per p debent scribi, licet Varro per b scribendum
putet, quod in reliquis casibus b habeant. Sed tarnen cum tp
littera Graeca nullo modo transferri potuerit in usum nostrum,
et vis eins per p et s litteras scribatur, necessarium est, ut, ubi
■^ Graecum sonat, apud nos quod vitari non potest, per has
litteras scribatur, id est per p et s, licet in obliquis casibus b
habeant, ut „caeleps eaelibis", „urps urbis", item in aliis ipsam
retineant, st „auceps aucupis"; unde apparet, in bis casibus
mutare nos debere p et b in quibus + se non ambae conse-
quuntur interposita vocali. Hanc etiam regulam sequimur in (f,
quae et ipsa per p et h constat, ut ..Cinyps Cinyphis", quae in
nominativo casu p et s, in aliis casibus per p et h scribitur.
Mar. Victor. 1 S. 2466 (VI 21, 7): Voces quae in x litteram
incidunt, relicta antiqua observatione per x scribite, quae vero
per ip, ea per ps potius quam bs; s enim nee in nostris uec
in Graecorum libris invenitur subiuncta b litterae. Ea vero
quae tp sonant et non declinantur, ut supra dicta, per bs scribite,
ut „abscedit", „abscidit", „abscondit", „abstinet" [et] „abstrahlt".
— 21fi —
„obstat", „obstipuit", „absinthium", „f^ybsum" (bei Putsch, j^yp-
sum). Vel. Long. S. 2283 (VII 73, 13): Proprium est ogO^oy^a-
(fiag, utrum per )) „absorbsi" an per p „absorpsi" scribi debeat,
et placet aliis scribendam b litteram, quoniam „sorbere" dicainus,
aliis p, quoniam, quaecumque apud Graecos per tp scribuntur
[et constant haec littcra ex top tti xal aiyiia], apud nos per p
et s scribenda siiit; idemque in similibus servandum, ut in eo
quod est „urps" et „nupsi" et „plebs" ac ceteris (bei Putsch,
urbs et nupsi et plebs). Dagegen Prise. 1, 7, 42 S. 55S (II
33, 6): Multo molliorcm et volubiliorem sonum habet W quam
ps vel bs. Hae tamen, id est bs, non alias debent poni pro ip,
id est in eadem syllaba coniunctae, nisi in fine nominativi, cuius
genetivus in bis desinit, ut „urbs urbis", „caelebs caelibis",
„Arabs Arabis". Sicut ergo if) melius sonat, sie x etiam quam
gs vel es; et x quidem assumpsimus, yi autem non. Sed quau-
tum expeditior est ip quam ps, tantum ps quam bs, ideoque
non irrationabiliter plerisque videtur loco ip ps debere scribi;
quod de ordine litterarum doeentes plenius tractabimus. Und
1, 10, 58 S. 566 (II 43, 9): Necesse est loco tp Graecae bs
vel ps scribere pro ratione genetivi, ut „Arabs Arabis", „Pelops
Pelopis", „caelebs caelibis", „princeps prineipis". Quibusdam
tamen, ut supra docuimus, non aliter videtur ip Graeca nisi per
ps scribenda. Quamquam enim ratio genetivi supra dictam
exigat scripturam, tamen cognationem soni ad hoc procliviorem
esse aiunt.
Plebs ist geschrieben Corp. Inscr. Latin. 2, 34; 2, 53; 2,
1348; 2, 3351; 3, 2920; 5, 331; 5, 6659; 5, 7425; 6, 899; 6,
909; 6, 910; 6, 943; 9, 5445; 9, 7482; 9, 10353; 10, 1435;
10, 4760; 10, 7507; Ephem. epigr. 3 S. 258 und 305;
L I^eap. 202; 649; 2416; 4548; 6786; Orell. 82; 2531; 3064;
3852; 3861; 3963; 4009; 4947 Z. 10; Heuz. 5125; Grut. 352,
1; 422. 8; 422, 9; 494, 2 u. a. Traps Varro (Sat. Menipp. 391)
bei Non. S. 178; Charis. 1, 14 S. 27 (I 42, 13); Papirian. bei
Cassiod S. 229 (VII 159, 22). Urps Varro R. R. 1, 16, 3
in cod. P(olitian.) und A (Parisinus); Cic. Catil. 1, 13, 33 im
Indersd.; de rep. 2, 5, 10 zweimal m. pr. und 3, 31, 43 (urbs
daselbst 2, 2, 4 und plebs 2, 33, 58); Liv. 23, 1, 3 im Put.
(urbs auch auf Münzen, vergl Rasche lex numm. 6, 1 S. 901
folg.). Caeleps Plaut. Stich. 4, 1, 37 (543); Löwe Analect.
— 217 —
Plaut. S. 182; Plin. N. H. 10, 34, 52 (104) im Leid., Lips.,
Paris, a, vergl. Prob. Append. IV 198, 4 und 199, 4: celebs
non celeps. C h a l y p s Verg. Aen. 8, 446 im Pal. und Gud.
Araps Verg. Aen. 8, 706 im Rom. und bei Charis. 1, 17
S. 99 (I 123, 15), aber in den Ausgaben Arabs, Corp. Inscr.
Latin. 6, 8868; 6, 8869. Vergl. den Index zu Grut. Corp.
inscr. S. 92 und Avellino, Bullet, arch. Napol. 1 S. 61.
Nach m kommt im Nomin. ebenfalls s,
oder vielleicht ps, hinzu: hiems oder viel-
leicht hiemps Gen. hiemis. Über die Schreibung hiemps
sagt Papirian. bei Cassiod. S. 2292 (VII 161, 17): Hiemps,
ut Caecilio videtur, p habere propter m litteram non debet,
quod satis sine ea littera m sonet, vel quod per ornnes casus
ne vestigium quidem illius appareat. Sumpsi autem quaeritur
an possit sine p littera sonare, ut hiems; sed quod et in alia
declinatione p respoudet, cum dicimus „sumptus sumpturus",
neeessario per p scribi debet. Scaur. S. 2256 (VII 21, 6):
Similiter (wie sumtus demtus comtus) hiems carere p littera
debet, quia in ceteris casibus nusquam p nee b propinqua eius
repondet, sine quarura altera nusquam in Latinis ea nomina
dechnantur, quae in ip Graeca voce efleruntur, ut „princeps"
et „caelebs", quia „principis" et „caelibis" scribitur. Und
S. 2261 (VII 27, 3): Quaesitum est, hiems utrum per ps au
per ms deberet scribi, cum alioqui dubium non sit, quin per
ms scribenda sit, quoniam genetivo „hiemis" facit, et quoniam
per p et s ea scribuntur, quae apud Graecos in ip desinunt.
Hanc autem non in ip desinere, manifestum est ex eo, quod,
(|uae illa littera terminantur, aut in ttoc, ut JJsloip niXonog,
aut in ßog desinunt, ut (fltip (fXeßoc; hiems autem neutram
harum syllabarum genetivo recipit. Mar. Victor. 1 S. 2466
(VI 21, 12): Hiems et „sumsit" et „insumsit" et „demsit" sine
dubio per m.s scribetis. Albin, de orthogr. S. 2337 (VII 303,
8): Hiems sine p scribi debet, licet „sumpsi" per p scribatur,
propter ip Graecam litteram, cuius potestatem p et s in Latino
habent. Hiemps ist in dem Bruchstück eines Kalenders I. Neap.
6747; Varro L. L. 6, 2, 9 das zweitemal im Kopenh.; Cic. Verr.
4, 40, 86 im Beg.; Caes. bell. Gall. 3, 27, 3 im Par. 1 und
bell, civil. 3, 9, 8 im Par. 2; Verg. Ge. 1, 299; 1, 302; 1, 321;
2, 317; 2, 519; 3, 356; 4, 36; 4, 135 und Aen. 1, 122; 2, 111;
- 218 —
3, 285; 4. 52, nach Wagner orthogi*. Verg. S. 442 überall im
Med. und Rom. (Aen. 7, 214 wird aus dem Med., Gud. und
Bern, b hiems bemerkt, dasselbe einigemale aus dem Bern, b
oder c allein), daher von Ribbeck aufgenommen; Horat. Carm.
1, 4, 1; Epod. 2, 52 (hiems im Par. A); Sei-m. 1, 1, 39 (hiems
im Bern.B); Epist. 1, 15, 1; Liv. 10, 25, 10 im Med.; 21, 61
9 im Colb. m. sec. und Put.; 22, 22, 21 im Put. und Colb.;
30, 39, 3 im Bamb.; Geis. 7, 7, 4 im Med. 1; Val. Fl. 2, 435;
2, 505; 2, 604; 3, 152; 4, 509; 6, 716; 7, 52; 8, 373; Stat.
Theb. 1, 348; Mart. 8, 68, 10 im Voss. A, Gud. und Pal. P;
Tac. Ann. 1, 30; 4, 51; 12, 12; 12, 50; M. Caesar an Fronto
1, 6 S. 15 Nab. (2, 15, 4) zAveimal. Die gleiche Schreibung
ist in den Not. Tir S. 113, und bei Prise. 7, 8, 40 S. 751 ha
der Par. R: In „emps" unum femininum: haec chiemps gemis,
mit übergeschriebenem hi über dem g des letzten Wortes, Hertz
(II 320, 13) schreibt: In „ems" unum femininum: „haec hiems,
huius hiemis." Hiemps ist in der nämlichen Hdschr. auch
Prise. 1, 5, 24 S. 547 (II 18, 17) und 1, 6, 30 S. 551 (II 23,
19); in der letzteren Stelle: quod ante s posita (semivocalis m)
in finali syllaba [nominis] more mutae interposita i facit gene-
tivum, hiemps hiemis, velut inops inopis, eaelebs caelebis (im
Par. R und in anderen Büchern celebis oder caelebis), ist freilich
hiemps nicht wohl zu vertheidigen. Hiemps hat ferner in der
Anführung von Horat. Carm. 1, 4, 1 Mar. Victor 3 S. 2565
(VI 117, 23) im Pal., hiemps oder hyemps in dem nämlichen
Verse Diom. 3 S. 510 (I 509, 28) zweimal in allen Büchern.
40. Aus g und aus c wird durch das hinzutretende
s im Nomin. Sing, x, welches freilich Nigid. Figulus anzu-
wenden verschmähte. Mar. Victor. 1 S. 2456 (VI 8, 16): Ni-
gidius Figulus in commentariis suis nee k posuit nee q nee x;
und S. 2466 (VI 21, 1): Posteaquam a Graeeis ^ et a nobis
recepta est, abiit et illorum et nostra perplexa ratio {cci'yg (pXoyg
ävaxg dovaxg, coniugs legs zu schreiben), et in primis observatio
Nigidii, qui in libris suis x littera non est usus, antiquitatem
sequens. Scaur. S. 2256 (VII 19, 13) : Similiter peccant et qui
nux et trux et ferox in novissimam litteram s dirigunt, cum
alioqui duplex sufficiat, quae in se c et s habet.
Solche Nomin. sind: lex G. legis; rex G. regis, nebst
interrex; aquilex, gi'ex, Lelex, mit dem G. auf ögis; remex G.
— 219 —
remigis; strix G. strtgis, bei Plaut. Pseud. 3, 2, 31 (820j sti-igis;
Homeromastix und Vergiliomastix, G. auf igis; mehrere bar-
barische Namen, vde Ambiorrs, Biturix, Boiorix, Cruptorix,
Dumnorix, Eporedorix, Lugetorix, Malorix, Orgetorix, Vercinge-
torix, mit dem G. auf Igis (Glück, Die bei Caesar ^vorkommenden
Kehischen Namen 1857 S. 2 Anm. beweist an dem Worte
Toutiorix die Länge, indem er sagt : „Toutiorix (Orell, 2059),
ein Beiname Apollos, ist aus toutio . . und rix'(= rigs, gen.
rigis, K}Tnr. li, jetzt rhi = rig, das noch bei Nennius S. 75
erscheint, ir, rig, jetzt righ, riogh, rex, princeps, dominus; vgl.
Lat. rex, goth. reiks, ahd. rieh) zusammengesetzt," vgl. E. Schwei-
kert. Neue Jahrb. 1874 S. 558. Allobrox G. Allobrögis; frux
G. frügis; und die Griech. coccyx G. coccygis: oryx, dioryx,
pompholyx, lapyx, lazyx, Phryx, Styx, mit dem G. auf ygis; iynx,
Meniux, phalanx, Sphinx, syrinx, mit dem G. auf ngis. Impetix
bei Paul. Festi S. 109, 15 und scaturrex, aus Varro (Sat. Menipp.
112) von Non. S. 172, 22 augeführt, sind Nebenformen zu im-
petigo und seaturrigo, und gehen also ohne Zweifel auf Stämme
auf g zurück; Genitive davon werden nicht gefunden.
Der Nomin. zu coniügis heisst coniunx nach Prise. 4, 7,
40 S. 638 (II 140, 21); 5, 7, 38 S. 656 (II 166, 15); 6, 18. 93
S. 723 (II 278, 7); 7, 8, 44 S. 753 (II 324, 1); 8, 1, 5 S. 785
(H 372, 14); 9, 1, 5 S. 846 (II 454, 10); de accent. 3,
34 S. 1295 (III 526, 5); Vel. Long. S. 2236 (VII 77, 19) und
bei Cassiod. de orthogr. S. 2287 (VII 155, 19). Aber Nisus
forderte, wie Long. (VII 77, 18) berichtet, coniux, und den
Gebrauch dieser Form bezeugt Albin. de orthogr. S. 2332 (VII
299, 26). Auch Scaur. S. 2256 (VII 20, 11) zieht coniux vor,
imd Prise, an der zweiten der angeführten Stellen bemerkt (II
166, 16) : sunt qui nominativum quoque putant sine n scriben-
dum, und an der letzten (III 526, 5): quod nomen sine n qui-
dam proferri volunt, quia in obliquis casibus n litteram amittit,
ne verbum putetur. Coniunx ist Corp. Inscr. Latin. 2, 2299;
2, 3286; 2, 4419; 2, 4427 nach Strada; 3, 1100; 3, 2066; 4,
2321; 5, 629; 5, 741; 5, 1037; 5, 1075; 5, 2391; 5, 2411; 5,
3530; 5, 4593; I. Neap. 36; 53; 955; 2095; 2660; 2668; 2680;
2692; 3075; 3424; 3528; 6106; 6386; 6478; 6482; 6660; 6885;
Grell. 194; 354; 378; 431; 457; 2047; 2846; 2916; 2943; 2999;
3175; 3228; 3239; 3966; 4254; 4466; Henz. 5394; 6065; 6261;
— 220 —
6317; 6573; 7412; Cic. j)ro Hest. 69, 145 im Par. in. sec. und
Gembl.; Phil. 2, 44, 113 im Bamb.. Bern.. Gud. und Teg.;
Nat. Deor. 2, 26, 66 in den Leid. BC und im Erl. und Wien.;
bei Verg. meistens im Med., doch Aen. 2. 711; 2. 777 auch
im Pal., und 7, 314 im Kom. in einer Rasur (vcrgl. Wagner
orthogr. Verg. S. 422 und Ribbeck proleg Verg. 8. 434); Horat.
Carm. 3, 24, 20; 8erm. 2, 5, 31 im Strassb, C, Emmer., Par.
y und Einsiedl., und im Par. ip m. corr. ; Carm. 2, 7, 46 im
Emmer. und in den Par. y(f^p; Liv. 1, 11, 2 und 2, 40, 4; 2,
40, 7 im Par. und Med.; 30, 14, 9 im Put., Leipz. und Berl;
dafür coniunxs Corp. Inscr. Latin. 1, 1011; coniuncx CLL.
5, 370; coiunx C. L L. 5, 237; 5, 1360; L Neap. 614; 1134;
Henz. 6302; 6353; Cic. Phil. 2, 44, 113 im Vat. Aber coniux
ist nicht allein in den Hdschr. vorherrschend, sondern auch
in Inschr. häufig, wie C. I. L. 2, 3297; 2, 3960; 2, 4170; 3,
1198; 3, 5582; 3, 5673; 5. 2108; 5, 3292; 5, 4848; I. Neap.
98; 214; 285; 507; 1216; 1302; 2108; 2708; 2769; 4135; OreU.
325; 2210; 2439; 2584; 2864; 2888; 3093; 3444; 3563; 3584;
4141; 4162; 4549; 4651; 4744; 4851; Henz. 6687; 6817; 7063;
7233; 7420 ax 7420 aa; dafür coiux CLL. 3, 1438; 5,
1796; 5, 2215; 1. Neap. 519; Henz. 6256; 6815; 6844;
7419 c. Der Ablat. coniunge und der Accus, coniungem, welche
bei Liv. 1, 59, 1 und 3, 68, 5 aus dem Par. m. pr. angeführt
werden, und der Dat. coniungi Inschr. Or. 2847, sind nicht
zu rechtfei'tigen Der Nomin. seiunx, welchen Vel. Long. a. a. O.
mit coniunx verbindet, ist ebensowenig nachgewiesen wie seiux.
Vergl. Brambach, Die Neugestaltung der Latein. Orthograph.
S. 270, 271.
Ferner fornax, limax, pax, thorax, cordax, Thrax, Phaeax,
Aiax, mit dem G. auf äcis; fax, abax. anthrax, corax, dropax,
milax, panax, opopanax, styrax oder storax, Atax, mit dem G.
auf äcis; faex G. faecis; vervex, allex oder hallex, mit dem G.
auf ecis; nex, faenisex, resex, mit dem G. auf ecis; artifex,
carnifex, opifex, pontifex, auspex, extispex, apex, carex, caudex,
cimex, codex, cortex, culex, frutex, ilex, imbrex, index, iudex^
latex, murex, podex, pollex, pulex, pumex, ramex, rumex, silex,
sorex, ulex, vertex oder vortex, vindex, aquilex (bei Senec. Nat.
quaest. 3, 15, 7; Plin. N. H. 26, 6, 16 (30); Plin. Epist. 10, 37
(46), 3; Tarrunt. Pat. Dig. 50, 6, 7 (6); TertuU. adv. Marc. 3,
— 221 —
5 und Serv. zu Verg. Ge. 1, 109), mit dem G. auf icis; cervix,
eornls, coturnix, iunix, radix, struix, vibix, und die Verbalia
victrix, nutrix, genetrix, meretrix, mit dem G. auf icis; calix,
choenix, filix, fornix, hystrix, larix, natrix, pix, salix, varix, Cilix,
mit dem G. auf icis; auch appendix, claxendix, coxendix offen-
dix bilden den G. auf icis, für dessen Quantität jedoch klare
Beweisstellen fehlen; vox, celox, mit dem G. auf öcis; Cappadox
G. CappadÖcis; lux, Pollux, mit dem G. auf ücis; crux, dux
tradux, nux, Volux, mit dem G. auf ücis; bombyx, Ceyx,
mit dem G. auf y^is; calyx, Bebryx, Eryx, Naryx, mit dem
G. auf ycis; calx, falx, lanx, quincunx, septunx, decunx,
deunx, lynx, arx, merx, mit dem G. auf Icis, ncis, reis.
Einige Griechische Stämme auf ch erhalten ebenfalls im
Komin, x: mastix G. mastichis; onyx G. onychis, nebst sar-
donyx; sandyx. Gen. sandycis, (Prop. 3, 25, 45: illaque plebeio
vel sit sandycis amictu) und sandycis (Grat. Cyneg. 86: inter-
dum Libyco fucantur sandyce pinnae).
Neutrum ist allec oder hallec, G. allecis, während derselbe
Stamm als Fem. nach dem Obigen den Nomin. allex bildet.
Vergl. unter 128.
Für fornix ist fornex geschrieben Cic. Verr. Acc. 2, 63,
154 in den Par. AB und den meisten Lag., doch nicht 6 und 42.
Für resecis ist resicis Colum. 4, 24, ] 7 im Sangerm.,
für reseces 5, 5, 18 resices im Goes. und reiicis im Sangerm ;
für in resecem submitti 3, 10, 15 in resicendum mitti oder
mittit im Sangerm. und cod. Polit.
Zu dem Genit. vibicis wird gewöhnUch gegen die Analogie ein
Nomin. vibex angenommen, welcher ebenso wenig wie vibix bei
einem Schriftsteller gefunden, aber von Prise. 5, 6, 36 S. 655 (II
164, 11) und 5, 7, 39 S. 657 (II 167, 5) nach dem überUeferten
Text angeführt wird. Jedoch in der ersteren dieser Stellen (II 164,
11): In „ex" supra syllabam, i anteeedente in paenultima syllaba,
feminina sunt, ut „haec vibex", „ilex", „silex", haben Krehl
und Hertz mit den besten, wenn nicht mit allen Hdschr. vibex
ausgelassen; und in der anderen (II 167, 5): Alia vero omnia
in X desinentia feminina sunt, ut „haec pax", „nux", „crux",
„ilex", „Salix", „carex", „filix" äyQcoanc, „fornax", „vibex"
fibökcoip, „celox", haben dieselben nach überwiegenden Auctori-
täten vibix geschrieben. So bleibt für vibex nur das Zeugnis
— 222 —
des Adamant. Martyr. bei Ccassiod. S. 2307 (VII 193. 2) übrig:
Vax et vex et vix, unum tantumniodo nomen per unamquainque
syllabani repperi terminatum, ut vivax, v i b e x , verbex, cervix,
quorum medium per b inutaiu, quae vero utrimque extrinsecus
sunt, semper per v signifieari cognovinius, vergl. Osbern. Gloss.
622a; Gloss. Amplon. 386 (6), 33.
Natrix wird von Prise. 5, 7, 37 S. 655 (II 165, 15) zu
den Ver})alia gezählt, und mit vietrix. nutrix und meretrix zu-
sammengestellt. Aber seine Herleitung von nare ist unsicher,
und für das Prosodische liegt aUein der Vers des Lucil. bei
Non. S. 65, 25 vor, den L. Müller (2, 21) und Bährens (2, 66)
in einem Hexameter: si uatibus nätricem impressit crassam et
capitatam schreiben, was wohl das Richtige ist, während Lach-
mann-Vahlen (2, 52) denselben in zwei Verse zerlegen: si nati-
bus nätricem || impressit crassam et capitatam.
Coxendicem hat Plaut, in einem indenHdsehr. freilieh ver-
stümmelten Verse Bach. 5, 2, 40(1] 59); coxendicibus Lucil. (ine. fab.
164) bei Non. S. 94, 5 (auch dieser Vers bedurfte der Emendation);
dagegen coxendice und coxendicis Samon. 702 (695); 968 (991).
Für fax sagten die antiqui nach Paul. Festi S. 87, 9 faces.
Für Pollux war die alte Form Polluces, wie Varro L.
L. 5, 10, 73 bezeugt; dieselbe ist bei Plaut. Bacch. 4, 8, 53
(894), und dafür Poloces Corp. Inscr. Latin. 1, 55.
Für merx hatte Sallust. nach Charis. 1, 14 S. 27 (1 42, 12)
merces, dies ist bei Sidon. Carm. 2, 473: tibi Cypria merces fertur
und so auch vielleicht in den Cyrillischen Glossen {(foqriov: onus,
fascis, merces, merx, sarcina). Ein Nomin. m er eis findet sich
bei Plaut. Pseud. 4, 1, 44 (954): mala mercist (= mercis est),
und Nomin. mers bei Plaut. Cistell. 4, 2, 61 (727); Meuaech.
2, 1, 6 (758); :Mü. 3, 1, 133 (728); 3, 3, 21 (894); Pers. 2, 2,
56 (238); 4, 4, 37 (586); Poenul. 1, 2, 129 (342); Nov. (27) bei
Non. S. 109, 22; Not. Tir. 69. Vergl. Ritschi, Rhein. Mus. 1855,
10 S. 451 (Opusc. 2, 652fF.).
Calci s ist spätlateinisch für calx Venant. Fortun. 11, 11,
12, wird aber verworfen von Prob. Cathol. 1, 41 S. 1462 (IV 20, 19):
quidam putant haec calcis debere dici non haec calx, sed errant.
41. D und t am Ende der Wortstämme gehen vor
dem s des Nomin. Sing, verloren. So heissen die Nomin.
vas (aber Nomin. v a d i s Ennod. Vita Epiphan. S. 348, 19),
— 223 -
lampäs, Areas, Nomäs, Dryäs, Hyäs, Pleiäs oder Pliäs, Pallas,
Iliäs, mit dem G. auf ädis ; praes Gr. praedis, alt praevidis (da-
von praevides Corp. Inscr. Lat. 1. 200 Z. 46; 47; 100); frans
und laus, G. fraudis und laudis; heres und merces, G. auf edis,
aber herös bei Coripp. lohanu. 3, 366: heres erat. Non notus
avis pati'imonia, fructus und Avian. Fab. 31, 14: servatus vetulis
unieus heres avis, so die libri, Heinsius hat heris gesetzt; pes
G. pedis, und seine Composita; obses und praeses, G. obsidis
und praesidis; capis, cassis, cuspis, lapis, promnlsis, und die
Griech. aegis, amystis, chalcitis, haemorrhois, lonchitis, probo-
scis, pyramis, sideritis, tyrannis, Calamis, Daphnis, Thybris oder
Tibris, Nereis, Aeneis, Thebais, G. auf idis ; die Griech. apsis,
sphragis, Crenis, Nesis, Psophis, G. auf idis; custös G. custödis;
Melampüs, Oedipus, und andere aus novg zusammengesetzte, als
apus, chytropus, dasypus, lagopus, tripus, G. auf pödis; incüs,
palüs, subscüs, G. auf üdis; pecüs G. pecüdis : die Griech.
chlamys, pelamys, aclys, lapys, G. auf ydis; frons (Laub), glans,
iuglans, lauipens, libripens, G. auf ndis.
Den Accus, herem für heredem hat Naev. (com. 58) bei
Non. S. 486, 31 und eine Inschr. vom J. 149 nach Chr . Or.
4379; Herem Marteam als eine nach Antritt einer Erbschaft
verehrte Göttin Paul. Festi S. 100, 2; Genit. mercis für mer-
cedis hat der vorgebl. Cyprian. de laude martyrii 18 (ed. Hartel
p. 42, 3); 27 (p. 48, 14); den Accus, mercem für mercedem
Claudian. VI Cons. Honor. 578: tunc tibi magnorum mercem for-
tuna laborum persolvit; Commodian. lustr. 2, 30, 6; den Abi.
lapi Enu. (Ann. 420) bei Prise. 6, 12, 66 S. 708 (II 250, 11).
Die aus dem Griech. aufgenommenen Nomina mit Stämmen
auf id, welche im Griech. den Accent nicht auf der letzten
Sylbe des Nomin. haben, nehmen nicht allein im Accus gern
im oder in und im Abi. i (zuweilen e) an (vergl. unter 55; 83;
59), sondern mehrere derselben gestatten auch im Genit. is und
im Dat. i. so wie sie im Griech., vornehmlich im Dorischen
und Jonischen Dialect, den Genit. auf log bilden können. Charis.
1, 15 S. 68 (I 89, 12): Graeca dupliciter declinantur; aut
enim crescunt genetivo, ut „Thetis Thetidis", „Paris Paridis'',
aut eundem servant genetivum quem et nomiuativum, „Zeuxis
huius Zeuxis", „Alexis huius Alexis" . . . „Sarapis Sarapidis"
volunt grammatici genetivo casu dici, non „Sarapis", quia omnia
— 224 -
iioinina Graecac figurae is terminata in genetivo syllaba crescere
(lebent, iit „Iris iridis", „Isis Isidis", „Hymnis ITymnidis",
„Paris Paridis". Scd cum et Latine declinari possint, uon est
necesse consuetudiiieni ratione reformare, praesertim cum adsit
auetoritas. Nam et Varro de vita sua non tantum liuius „Sara-
pis" deelinavit, sed et „Isis", quod paulo est durius. Sed et
V(M-oilius „Irim" dicit et „Parim" et „Tigrim". Derselbe 1, 17
S. 107 (I 132, 27): „Irim" pro „Iridem" Maro Aeneidos Villi
(v. 2): Jrim de caelo misit Saturnia luno; cum constet omnia
Graecae figurae nominativo singulari is syllaba terminata gene-
tivo singulari syllaba crescere, licet Varro et TuUius et Cincius,
ut de consortio casuum diximue, huius „Sarapis" et huius „Isis"
dixerint. Prob. Cathol. 1, 38 S. 1460 (IV 18, 28j bezeugt den
Gen. Calais; 1, 40 S. 1462 (IV 20, 1) den Gen. Anubis vel
Ucurbis, nomen civitatis lectum in Sallustio, und Saetabis;
1, 45 S. 1466 (IV 23, 23) Damalis vel Damalidis, nomen
meretricis Horatianae; 1, 47 S. 1469 (IV 25, 25) Philenidis
vel Philenis, Dardanidis vel Dardanis; 1, 49 S. 1470 (IV
26, 27) Serapis vel Serapidis; 1, 50 S. 1472 (IV 27, 27)
Iris vel Iridis, Paris vel Paridis; 1, 51 S. 1473 (IV 28, 22)
Isis vel Isidis, basis vel basidis; 1, 52 S. 1474 (IV 29, 15)
Attis vel Attidis, huius amystis amystidis, nomen lectum
in Horatio-, 1, 55 S. 1476 (IV 31, 7) Alexis vel Alexidis.
Bei manchen dieser Beispiele scheint ein Genit. auf is nur
wegen des Accus, auf im oder in und des Abi. auf i angenommen
zu sein. Den Gen. Alexis gebraucht zwar Serv. zu Verg.
Ed. 2, 1; den Dat. Alexi I. Neap. 6678 (C I. L. 10, 3122),
aber den Gen. Alexidis Cic. Epist. ad Att. 7, 2, 3 und den
Abi. Alexide Gell. 2, 23, 1. Genit. Anubidis Ovid. Amor.
2, 13, 11 und Anubis Avien. Arat. 283; Lamprid. Commod.
Anton. 16, 4; Abi. Anubi Corp. Inscr. Latin. 5, 8210. Dat.
Atti C. I. L. 3, 763; Gen. Attidis Varro Sat, Menipp. 150;
Arnob. 7, 33; Inschr. Orell. 2353; Dat. Attidi Corp Inscr.
Latin. 6, 499; 6, 500; 6, 501; 6, 506; 6, 510; 6, 511; Acc.
Attidem Arnb. 5, 42; Abi. Atti de Arnob. 4, 29; über die
Flexion Attis G. Attinis (C. I. L. 6, 2183) vergl. unter 43.
Busiridis Verg. Ge. 3, 5; Seuec. Herc. für. 484; Troad. 1105;
Claudian. Rufin. 1, 254; Sidon. Carm. 22, 1; Gros. 1, 11, 2;
Anth. Latin, ed. Riese 234, 17 und Philarg. zu Ge. 4, 390;
— 225 —
Dat. Busiridi Minuc. Fei. 30, 4 und Acc. Busiridem Quintil.
2. 7, 4 im Arabr. m. sec. in einer Rasur, und im Bamb. m. see.
(Busirim im Bamb. m. pr. und Bern.); Hygin. Fab. 31; 56; Boeth.
Cons. phil. 2, 6 p. 41, 32 und . Serv. zu Verg. Aen. 8, 300;
Abi. Busiride Ovid. Trist. 3, 11, 39; Epist. ex Pont. 3, 6, 41;
Claudian. Rapt. Pros. 2 praef. 43: Macrob. Sat. 3, 5, 9. Dat.
Damalidi Grut. S. 935, 13. Genit. Nabidis Liv. 34, 24, 6;
34, 28, 11; 34, 35, 8; 34, 41, 6; 34, 43, 1: 34,. 48, 5; 34, 52,
9; Eutrop. 4, 2, 3; Dat. Nabidi Liv. 32, 38, 2; 34, 35, 2;
34, 35, 3: 35, 17, 4; 35, 17, 5; 35, 31, 2; 35, 35, 9; Acc.
Nabidem Liv. 32, 21, 10; Abi. Nabide Liv. 32, 21, 9; 32,
21, 13; 33, 34, 6; 34, 22, 6; 34, 24, 4; 35, 12, 17. Paridis
Cic. Nat. Deor. 3, 38. 91; Verg. Aen 1, 27; Ovid. Met. 12, 4;
13, 501; Senec. Troad. 347; Agam. 188; Stat. Silv. 2, 7, 96;
Suet. Dom. 3; 10; August. Civ. Dei 3, 3; 3, 5; 3, 6; 3, 15;
Auson. Perioch. Iliad. prooem. ed. Peiper S. 378, 24; Anth. Latin,
ed. Riese 40, 1 und 2; 897, 83, vergl. Consent. Ars S. 2049
(V 365, 11): ideo facit „Paris Paridis", non „Paridos", ut „cinis
cineris", et „Paridem", ut „cinerem", non „Parida"; Dat. Paridi
Prop. 4 (3), 8, 29; Quintil. 5, 10, 84; luven. 7, 87; Hygin. Fab.
273 p. 148, 1 ed. Schm.; Anth. Latin, ed. Riese 897, 64; C. L
L. 5, 6102 und L Neap. 7072; Acc. Paridem Varro bei
Augustin. Civ. Dei 18, 10; Verg. Aen. 5, 370; luven. 6, 87;
Tac. Ann. 13, 19; 13, 21; Suet Nero 54; Hygin. Fab. 92;
Mythogr. Latin, ed. Bode 1, 204; 1, 208; 2, 199; Anth. Latin,
ed. Riese 897, 52 und 85; Abi. Paride Mythogr. Latin. 1, 140;
Anth. Latin, ed. Riese 897, 86; bei Varro L. L. 8, 18, 34 ist
jedoch Pari anscheinend als Dat. Dat. Philaenidi Inschr.
Grut. S. 940, 2. Samiramidis oder Semiramidis Plin. N.
H. 33, 3, 15 (51); Amm. Marc. 14, 6, 17; 23, 6, 22; Augustin.
Civ. Dei 18, 2; Hieron. Euseb. Chron. 1, 15, 1: Dat. Sami-
ramidi lustin. 36, 2, 1; Acc. Samiramidem oder Semira-
midem TrebeU. PoU. XXX tyr. 27, 1; Augustin. Civ. Dei 18,
2; Hieron. Euseb. Chron. 1, 13; Abi. Samiramide oder Semi-
ramide Plin. N. H. 6, 3, 3 (8); 6, 16, 18 (49); 6, 23, 25 (92);
6, 28, 32 (145); 8, 42, 64 (155); lustin. 1, 1, 10; Solin. 49, 4;
Hieron. Euseb. Chron. 1, 12; 1, 15, 1; Gros. 2, 2, 5; 2, 6, 7.
Zeuxidis Plin. N. H. 35, 10, 36 (66); Acc. Zeuxidem Phaedr.
5 prol. 7 und Abi. Zeuxide Cic. Epist. ad Q. fr. 1, 2, 2, 4;
Neue-Wagener. Formenlehre. I, 3. Aufl. 15
— 226 —
Plin. N. H. 35, 10, 36 (65) und 35, 10, 36 (111). Von dem
Patronym, Dardanis ist nur Dardanidis als Gen. möglich,
wie Ovid. Met. 13, 412 Dardanidas matres hat; und von amystis
bildet Horat. Carm. 1, 36. 14 amystidc, Sidon. hinter Carm.
22 ed. Mohr p. 336, 2 amystidas. In den älteren Ausg. des
Prob, wurde Cathol. 1, 49 S. 1470 (IV 26, 27) iaspis huius
iaspis vel iaspidis gelesen, aber die Worte huius iaspis vel haben
keine hdschr. Autorität, auch findet sich nur iaspidis Plin.
N. H. 37, 9, 37 (118); 37, 10, 56 (151); Prise. Perieg. 755;
Vulg. Apoc. 4, 3; 21, 11; Dat. iaspidi Plin. N. H. 37, 9, 38
(119); Acc. iaspidem Vulg. Isai. 54, 12; Abi. iaspide Verg.
Aen. 4, 261; Lucan. 10, 121; Claudian. IV cons. Honor. 491
VI cons. Honor. 526 und Rapt. Pros. 2, 40; Vulg. Apoc. 21, 18
Corp. Inscr. Latin, 2, 2060; Acc. Plur. iaspidas Mart. 5, 11, 1
Abi. Plur, iaspidibus Mart. 9, 59, 20. Von Calais kommt bei
Horat. Carm. 3, 9 kein Genit. vor, wohl aber wo von dem
Sohne des Boreas die Rede ist, Sidon. Carm, 24, 48: hie Zeti
et Calais tibi adde pennas; von Ucurbis, oder wie die Stadt
im Bell. Hisp. immer genannt wird, Ucubis, findet sich kein
Genit. Über den Gen. Adonis vergl. unter 129. Aber den
Gen. Apis haben Plin. N. H. 8, 46, 71 (186); lustin. 1, 9, 2
und A p i d i s Rufin. Recogn. 1, 35 ; den Acc. A p i d e m Spartian.
Hadi-ian. 12, 1; den Abi. Apide Suet. Tit. 5 ed. Roth; Solin.
rubr. 32, c ed. Mommsen p. 228; Paulin, Nol. nat. S. Fei. 11,
85. Gen. Isis Inschr. Grell. 1630; 1883; 2316 (C. I. L. 6,
2234) und Henz. 6090; Dat. I s i C. I. L. 5, 779; I. Neap. 1;
5352; GreU. 1877 und Henz. 5834; Gen. Isidis Gvid. Epist.
ex Pont. 1, 1, 52; Val. Max. 1, 3, 4; Plin. N. H. 5, 10. 11 (64);
6, 29, 34 (174); Apul. Met. 11, 15 S. 783; 11, 26 S. 810; Serv,
zu Verg. Aen. 4, 609; I. Neap. 1090; 2243; 3549; 4315; 5704;
Henz. 6385, und dafür Isid. I. Neap. 6107; Dat. Isidi Vitruv.
1, 7, 1; Tac. Hist. 4, 84 und Germ. 9; C. I. L. 2, 3387; 3,
881; 3, 882; 3, 1428; 3, 2903; 3, 4809; 3, 4810; 5, 3229; 5,
3230; 5, 3231; 5, 3232; 5, 3294; 5, 4007; 5, 4041; 5, 4219;
5, 5079; 5, 5080; I. Neap. 444; 701; 4833; 6311; Inscr. de
l'Alger. 23; Grell. 457; 714; 1281; 1872; 1873; 1878; 1888;
1889; 1894 und Henz. 5077; 5495; 5832; 5833; 5856; 61.38;
6655, und dafür Isid. C. I. L. 1, 1034; Acc. Isidem Apul.
Met. 11, 5 S. 764; Tert. Apol. 6; C. I. L. 2,3730; Abi. Iside
— 227 —
I. Neap. 2807 und dafür Tsid. 2810. Gren. Maeotis Enn. Satir.
71 bei Cic. Tusc. 5, 17, 49; Manil. 4, 617; Plin. N. H. 2, 109,
112 (245); 4, 12, 24 (75); 4, 12, 24 (78); 5, 9. 9 (47); 6, 33,
38 (206); 27, 1. 1 (2); Solin. 12, 1; Geuit. Maeotidis Colum.
8, 8, 10 (Variante Maeotis); Mela 1, 19, 110; Avien. Descr.
orbis 243; Prise. Perieg. 155; 298: 644; 650; lord. Get. 5, 30
ed. Mommsen; Acc. Maeotidem Solin. 23, 15; Abi. Maeotide
Ovid. Epist ex Pont. 3, 2, 59; Plin. N. H. 4, 12, 26 (84); 32,
II, 53 (146); Mela 2, 1, 4; 2, 7, 97; Stat. Achill. 2, 48; luven.
15, 115. Gen. Memphitis Sedul. 4, 169; Abi. Memphitide
luven. 15, 122. Gen. Moeris Mela 1, 9, 55 (wenn nicht Moeris
neben aliquando campus nunc lacus stehend Nomin. ist);
Moeridis Plin. N. H. 5, 9, 9 (50); 5, 9, 11 (61); 36, 12, 16
(76); 36, 13, 19 (84). Gen. Osiris Plin. N. H. 5, 9, 11 (60);
Apul. Met. 11, 27 S. 810; Minuc. Fei. 21, 12; Augustin. Civ.
Dei 8, 26, 2 (ed. Dombart p. 365, 12); 8, 27, 2 (p. 367, 7));
Dat. Osiri (oder Hosiri) Inschr. Or. 1768; 1885; Gen. Osiri-
dis Varro bei Serv. zu Verg. Ge. 1, 19; Tert. Pall. 3; Augustin.
Civ. Dei 10, 11 (ed. Dombart p. 420, 20); Mythogr. Lat. ed.
Bode 2, 92; Serv. zu Verg. Ge. 1, 166 und Aen. 4, 609; 6,
154; Abi. Osiride Augustin. Civ. Dei 10, 11, 2 (ed. Dombart
p. 420, 18). Dat. Phalari Val. Max. 3, 3 ext. 2; Gen. Phala-
ridis Cic. in Pison. 18, 42; Ein. 5, 28, 85; Tusc. 2, 7, 17;
5, 26, 75 und Divin. 1, 23, 46; Val. Max. 9. 2 ext. 9; Fronto
ad amic. 1, 15 (ed. Naber p. 184, 20); Augustin. Epist. 155,
2; Abi. Phalaride Plin. N. H. 34, 8, 19 (89). Gen. Saetabis
Grat. 41; Abi. Saetabi Plin. N. H. 19, 1, 2 (9); Corp. Inscr.
Latin. 2, 3625. Gen. Serapis oder Sarapis Val. Max. 1, 3,
4; Plin. N. H. 36, 6, 11 (58); Macrob. Sat. 1, 20, 18; C. I. L.
3, 973; 8, 2629; I. Neap. 5704; 6106; Inscr. de 1' Alger. 1408;
Or. 1888; 1895; 2316 (= C. I. L. 6, 2234), und dafür Serapi C.
I. L. 1, 577 Col. 1 Z. 6; Dat. Serapi oder Sarapi Vitruv. 1,
7, 1; Apul. Met. 11, 9 S. 772; Vopisc. Saturn. 8, 2; Macrob. Sat.
1, 20, 16; C. I. L. 2, 3731; 3, 881; 3, 2903; 5, 3294; I. Neap.
1, 444; Inscr. de l'Alger. 23; 3095; Inschr. Grell. 714; 950;
1877; 1887; 1889; 1892; 1893; 1894 und Henz. 5645; 5658; 5836;
6138; Gen. Serapidis oder Sarapidis Tac. Hist. 4, 81; Capit.
Anton. Philos. 23, 8; Spartian. Sev. 17, 4; Amm. Marc. 23, 6,
47; Min. Eel. 2, 5; I. Neap. 3549; Grut. S. 85, 4; Dat. Sera-
15*
— 228 —
picli oder Sarapidi Tac. Hist. 4, 84; Corp. Inscr. Latin. 8, 3;
8, 4560; H, 4561; 5, 3282; I. Neap. 2488; Grell. 1890; 1891;
Acc. Scrapidom Minuc. Fei. 28, 9; Tert. Apol. 6; ad nat. 2, 8;
Vopisc. Saturn. 8, 4: Lact. Inst. 1, 21, 22; Gen. Syrtidos
Lucan. 9, 710: (Jlaudian. IV cons. Hon. 488; Gen. Tomyris
Sidon. Carm. 9, 84; Gen. Tanais Plin. N. H. 2, 108, 112
(245); 2, 108, 112 (246); 4, 12, 24 (78); 6, 7, 7 (20); Gurt. 6,
6, 18; Varro schrieb nach Plin. N. H. bei Charis. 1, 17 S. 117
(I 145, 8) Tanaidis, non huius Tanais, ut Tiberis. Geu.
Tigris Plin. N. H. 6, 26, 80 (122); 6, 26, 81 (126); 6, 27, 81
(133); 6, 28, 32 (145), hier ist auch der Gen. Pasitigris; Dat.
Tigri Plin. N. H. 6, 18, 16 (42); 6, 27, 81 (131); Gurt. 4, 9,
16; Gen. Tigridis Lucan. 8, 369; Fronte Princ. hist. p. 209,
16 ed. Naber; Amm. Marc. 24, 6, 2; Solin. 87, 6; Fest. (Ruf.)
Brev. 14, 3; Claudian. in Eutrop. 2, 484; Gros. 1, 2, 40; Dat.
Tigridi Mart. Capelh 6 § 681; Abi. Tigride Lucan. 8, 256;
Solin. rubr. 87b p. 229 ed. Mommsen; Claudian. IV cons.
Honor. 48; 816; Nupt. Honor. 224; Acc. Tigridem Eutrop.
9, 18, 1; Fest. (Ruf.) Brev. 14, 6; 20, 2; Amm. Marc. 23,
3, 1; 23, 3, 5; 23, 6, 20; 24, 6, 1; Tigridi als Frauenname
I. Neap. 6117. Von Appellativa gehören hierher der Nom.
Plur. apses CLL. 4, 2810 g (vergl. aps daselbst 2324
a mit den add. S. 218); Acc. Sing, apsidem PHn. N. H. 36,
12, 17 (78) und griech. Acc. Sing, apsida Plin. Epist. 2,
17, 8; Gen. apsidis Veget. Res mil. 4, 15; Nomin., Gen. und
Accus. Plur. apsides, apsidum, apsidas Plin. N. H. 2, 15,
13 (63); 2, 16, 13 (64); 2, 16, 13 (65); 2, 17, 14 (72); 2, 17,
14 (73); 2, 18, 16 (79); Ablat. Plur. apsidibus Ulpian. Dig.
34, 2, 19 § 6 und Paul. 34, 2, 82 § 1. Ferner der Nomin.
Plur. ibes Cic. Nat. Deor. 1, 36, 101 und Aemil. Macer zwei-^
mal bei Charis. 1, 17 S. 108 (I 133, 12); Nomin. und Accus.
Plur. ibis Cic. Nat. Deor. 2, 50, 126; 3, 19, 47; Plin. N. H.
10, 28, 40 (73); Gen. Plur. ibium Plin. N. H. 30, 15, 49(142);
Gen. Sing, ibidis Gvid. Met. 5, 331; Accus. Plur. ibidasMela
3, 8, 82. Charis. a. a. G. bemerkt darüber: Plinius libro VI
sermonis dubii, antiquorum, inquit, regula, quoniam, quae is
nominativo singulari sunt terminata, in es plurali nominativo
clauduntur. Gen. iris Cato R. R. 107, 1; Plin. N. H. 14, 20,
25 (128); Scribon. 126; 175; 202; Marc. Empir. 16 fol. 107 b;
— 229 —
Plin. Valer. 3, 22; Cass. Fei. 46 (ed. Rose p. 91, 22): Gen.
iridis Geis. 5, 18, 6; Colum. 12, 51, 2; Plin. N. H. 25, 18,
100 (157); Marc. Empir. 1 fol. 88b; Abi. iride Plin. N. H. 20,
22, 89 (244); 27, 7, 28 (49); 31, 10, 46 (116). Gen. linozostis
Plin. N. H. 26, 12, 76 (124); linozostidis Plin. N. H. 26, 14,
89 (150). Gen. tigris Ciris 136; Abi. tigri Plin. N. H. 6, 20,
23 (73); Nomin. und Acc. Plur. tigres Verg. Ecl. 5, 29; Ge.
2, 151; 4, 510 und Aen. 4, 367; 6, 805; Horat. Carm. 3, 3,
14; 3, 11, 13; 3, 27, 56; Epod. 16, 31 und A. P. 393; Prop.
1, 9, 19; TibuU. 3, 6, 15; Ovid. A. A. 1, 559 und Met. 1, 305; 3,
668; 8, 121; 15, 86; Senec. Phaedra 68; 353; Senec. Epist.
86,8; Manil. 4, 235; 8, 26, 3; Lucan. 6, 487; Sil. 15, 81; Val.
Flaec. 1, 491; 2, 260; Stat. Theb. 4, 658; Mart. 1, 104, 2;
Gurt. 9, 8, 2: Petron. 134. 12 v. 7; Solin. 27, 16; 53, 19;
Glaudian. IV cons. Hon. 605: conti'a Stil. 1, 60; Gen. tigrium
Plin. N. H. 7, 1, 1 (7); 11, 2, 1 (4); 16, 41, 80 (221); Dat.
und Abi. tigribus Horat. A. P. 13; Ovid. Her. 2, 80 und
Amor. 1, 2, 48; A. A. 1, 550; Senec. Med. 85; Solin. 17, 4
(im Angel, tigridibus); Gen. tigridis Verg. Aen. 11,577; Ovid.
Met. 11, 245: Val. Fl. 5, 590; 6, 148; Stat. Theb. 3, 693; 10,
411; 12, 170; Sidon. Carm. 5, 530; Abi. tigride Ovid. Met. 7,
32; 9, 612; Lucan. 5, 405; Sil. 5, 280; 17, 649; Mart. 8, 26,
8; luven. 6, 270; 15, 163; Glaudian. in Rufin. 1, 90; Nomin.
Plur. tigrides Solin. 15, 11; 27, 16 (im St. Gall., Angel, und
Dicuil tigres) und 53, 19 (im Paris, m. pr., St. Gall. und Angel.
tigres); Acc. Plur. tigridas Ovid. Her. 10, 86. Gen. chalci-
tidis Gels. 5, 19, 7; Plin. N. H. 34, 12, 29(119); Scrib. Larg.
208; 223; 226; Veget. Art. vet. 4, 28, 15; Abi. chalcitide
Gels. 5, 22, 2; 6, 6, 31; 6, 10; Gen. chalcitis Scrib. Larg.
37; 47: 231; Veget. 4, 16, 1; 4, 16, 2: 4, 19, 1; 4, 19, 2;
Acc. chalcitem Veget. 4, 28, 2; 4, 28, 16. Abi. sideritide
Plin. N. H. 25, 12, 91 (142); Gen. sideritis Veget. 4, 28, 16.
Die von Prob. a.a. 0. und M. Plot. [M. Glaudii| Sacerd. 2,
47 S. 56 (VI 479, 14) bezeugte Flexion basis basidis kommt
nur in sehr später Zeit vor, basidem Venant. Fortun. 8, 17;
baside Inschr. Grut. S. 16, 14.
Männernamen, die aus noktc zusammengesetzt
sind, nehmen im Latein, wie im Griech. in der Declination
gern d an. Vergl. Gharis. 1, 10 S. 8 (I 19, J2). So Agesi-
— 2H0 —
polidos Vitruv. 1, 1, 6; Eupolidem Pers. 1, 124; Eupolide
Vell. 1, 16, 3 und Plin. Epist. 1, 20, 17; aber auch Eupoli
als Dat. I. Neap. 1595, und von dem Frauennamen Chryso-
polis lauten der Gen. und Dat. Chrysopolis und Chryso-
poli I. Neap. 3658; 4490. Ob Neapolidi Corp. Insc. Latin.
10, 163 ein männlicher oder ein weiblicher Name ist, lässt sich
aus der Inschrift nicht erkennen.
Frauennamen, welche Griechischen Nomina ver-
balia auf aig oder §tt; gleich lauten, können mit dem d
flectiert werden. So Nemeside I. Xeap. 5283; Epictesidis
und Epictesidi I. Neap. 227 und 4012 (Epictesis als Gen.
daselbst 4403 und Epictesi als Dat. 0. I. L. 5, 4638 und
I. Neap. 3278; 5577; 6589); Epiteuxidil. Neap. 3834; Lexsidi
daselbst 5962 (Lexi als Dat. 3203; 6836), und Scepsidi 7120.
Sogar Natalidi ist als Fraueuname I. Neap. 237. Vielleicht ist
auch Praxedi I. Neap. 3533 für Praxidi geschrieben.
In palus Horat. A. P. 65 wird die kurze Ultima bemerkt
von Serv. zu Verg. Aen. 2, 69; 6, 107 und de final. 6 S.
1813 (anal. Vind. S. 496), von Prise. 6, 16, 83 S. 718 (II 267
23) und Beda de metr. S. 2360 (VII 238, 1); dieselbe ist lang
Verg. Ecl. 1, 48; Ge. 4, 479 und Aen. 6, 107; 10, 438; 12,
745; Ovid. Met. 2, 46; 11, 363, und in dem vorgedachten
Vei'se des Horat. ist eine alte Corruptel anerkannt, und durch
Umstellung der Worte zu heilen versucht. Dem Plur. pecudes
spricht Charis. 1, 15 S. 72 (I 93, 18) den Nomin. und Voc.
Sing, ab, doch Prise. 6, 16, 86 S. 719 (II 270, 5) bringt aus
Cäsar in auguralibus bei: si sincera pecus erat, worin Voss,
de anal. 1, 48 einen aus den alten libri augurum entlehnten
Ausdruck erkennen will.
Frondis als Nomin. gebrauchten die antiquiores nach
Serv. zu Verg. Ge. 2, 372, und dies steht als Nominat. bei
Samon. 189; 572; Anth. Latin, ed. Riese 332, 8. Aber Charis.
1, 17 S. 105 (I 130, 29) sagt: Frus, haec frus, quia sie ab
Ennio est declinatum aunalium libro VII, „russescunt frundes"
(Ann. 268), non frondes. Fros sine n littera, ne faciat, inquit
Plinius, frontis ; quasi non dicatur nisi frons tÖ iisvoanov, quod
se probare dicit, quoniam antea cum u non recipiebat n, sed
nee cum u vertet in o. Varro rerum rusticarum libro I (Cap.
24, 3): Ulmes et populos, unde est fros; idem antiquitatum
— 231 —
Romanarum libro XV; Fros, faenum, messis. Auson. Grarnma-
tieomastix 19 von Ennius : Aut de fronde loquens cur dicit
populea frus (Ann. 269). — Einen Nomin. glandis findet Probus
mit Unrecht bei Verg. Ge. 4, 81; wenn er Cath. 1, 12 S. 1444
(IV 6, 16) sagt : quidam addunt „glans glandis" : sed haec
glandis nominativo Vergilius und 1, 42 S. 1464 (IV 12, 24):
,,haec glandis" sicut Vergilius. Prise. 6, 18, 96 S. 726 (II 282,
3) bemerkt darüber: Quod apud Virgilium in IUI Georgicon in-
venitur, glandis, in dubium venit, utrum uominatiAnis sit an
figurate genetivus: „Nee de concussa tantum pluitiliee glandis".
Potest enim tantum glandis intellegi tocovtqi' ßaXavov, ut boc
regni et tantum lucri. Richtig erklärt Serv. zu dieser Stelle glan-
dis für den Genitiv: hoc est, non tantum glandis. Für glandis
gebraucht Varro R. R. 3, 2, 12 und 3, 13, 1 auch die Form glas.
Zu Stämmen auf t gehören aestäs, aetas, bonitas, bre-
vitas, civitas, difficultas, digaitas, facilitas, facultas, gravitas,
lenitas, levitas, libertas, potestas, proclivitas, protervitas, sancti-
tas, societas, ubertas, Asprenäs, Maecenäs, G. auf ätis: anas
G. anätis; quies und requies, und die Griech. lebes, magnes,
Cres, Grates, Dares, Haies, Meles, Tages, Thaies, Tunes, G.
auf etis-, abies, aries, paries, indiges, interpres, segös, teges, G.
auf Ötis; anes, antistes, caespes, comes, eques, fomes, gurges,
hospes, bmes, merges, miles, palmes, pedes, poples, praestes,
satelles, stipes, termes, trames, tudes, G. auf itis; lis, Quirls,
Samnis, G. auf itis; Charis, G. Charitis; cös, dös, nepös, sacer-
dös, und die Griech. Eros und seine Composita anteros, paede-
ros, anacampseros, Phileros, Chryseros, desgleichen aegoceros,
monoceros, rhinoceros, G. auf ötis; glüs, iuveutüs, salüs, senec-
tüs (senectüs Maximian. Eclog. 1, 246: continuos genitus aegru
senectus habet), servitüs, virtüs G. auf ütis; noxG. noctis; puls
G. pultis; das Plur. tantum Anactes Cic. Nat. Deor. 3, 21, 53
in allen von Baiter benutzten Hdschr. (Anaces in wenigen
Hdsch. bei Moser und in mehreren alten Ausg., 'ApaxTsg auch
Paus. 2, 22, 7, 2, 36, 6. 10, 38, 3); dens, gens, lens, mens,
Ufens, fons, frons (Stirn), mons, pons, lucuns, Acheruns Plaut.
Amph. 4, 2, 9 (1029) und Capt. 5, 4, 2 (999), dafür Acheros
Liv. 8, 24, 11 im Par. und Met , Acheros in den Lovel. 2 und
4, gewöhnlich Acheron, wie Cic. Nat. Deor. 3, 17, 43 und Plin.
N. H. 3, 5, 10 (73): 4, 1, 1 (4); Arruns, G. auf ntis; ars, pars,
— 2:i2
Lars, Mnrs, cohors, tbrn, mors, sors, G. auf rtis. Vcrgl. Prise.
6, 18, 96 S. 725 (II 2«1, 10 etc.)
Für lens, welclnrs wir Varro K. R. 3. 16, 13: Plin. N. If.
18, 7, 10 (57); 18, 12, 31 (123); 22, 25, 70 (142); 22, 25, 70
(145); Samon. 288; Serv. /ii Vorg. Ge. 1, 228 und 2, 372 lesen,
wurde nach Prise. 7, 12, 64 8. 764 (II 341, 22) auch lentis
gebraucht. — Derselbe belegt ebendaselbst mentis für mens
mit einem Verse aus Enn. Epicharmus (Sat. 38): Terra corpus
est, at mentis ignis est; ein anderer Vers aus dem nämlichen
Gedicht (Sat. 39) bei Varro L. L. 5, 10, 50 lautet: Istic est
de sole sumptus isque totus mentis est. In Placid. Gl. (C. G.
L. V 84a) heisst es: Mentis genitibum casum pro noniinativo
posuit, debuit enim dicere mens. — Sortis für sors bemerkt
Prise. 7, 8, 39 S. 751 (II 320, 7) aus Plaut. Cas. 2, 6, 28 (380j
vide ne quae illic insit alia sortis sub aqua: es ist auch in
dem zweiten Ausgange von Terent. Andr. v. 4 de meo amore
et vita sortis tollitur.
Die Quantität der Endsylbe von anas ist unbekannt, denn
in der für die Kürze augeführten Stelle Petron, 93 v. 4 steht
anas nicht sicher. Neben dem Gen. anatis ist Nominal. Plur.
anites Plaut. Capt. 5, 4, 6 (1003); Metell. bei Macrob. Sat. 3, 13,
12 iüL Bamb. m. pr. (ed. Eyssenhardt p. 199, 7) schreibt anates;
Gen. Plur. anitum Cic. Nat. Deor. 2, 48, 124 im Wien. m. pr.
und Leid. A (anetum im Wien. m. sec, Leid. B. und Pal.): dazu
aniticula Plaut. Asin. 3, 3, 103 (693) aneticule im vet. m. pr. (m.
corr. auit.) und Cic. Fin. 5, 15, 42 im Pal. B und Erl., und
anetina Plaut. Rud. 2, 6, 49 (533), in der Anführung bei Non.
S. 406 anut. Vergl. Lachmann zu Lucr. 1, 1. — ludigitis Corp.
Inscr. Latin. 6, 2298 8 Aug.; Mart. Capell. 6 § 637 im Bamb. ni. pr.
Die Nomina auf es mit dem G. auf etis und auf
itis haben meistens kurzes es, doch mit Ausnahme von
abies, aries und paries. Vergl. Cic. Arat. 10 inferior paulo
est aries et flamen ad Austri; Arat. 329 quis comes est aries,
obscuro lumine labens; Verg, Ecl. 3, 95 creditur: ipse aries
etiam nunc vellere siccat; Ecl. 7, 66 populus in fluviis, abiös
in montibus altis; Georg. 4, 446 perfundunt, udisque aries in
gurgite villis; Catal. 6, 7 corniger — haud aries humilis, sed
maxima taurus . . ; Lucan. 1, 384 hie aries actus disperget
saxa lacertis; Lucan. 6, 36 extruitur, quod non aries impellere
— 28H —
saevus; Liican. 8, 377 non aries illis, noii ulla est machina
belli; Lucan. 10, 480 iion aries uno moturus limina pulsu;
Mart. 9, 71. 10 hie ai-ies astris, hie leo dignus erat; Val. Flacc.
6, 197 ante Melas, levis est abies elusit uti'umque; Val. Flacc.
6, 236 fert abies obnixa geuu vaditque virum vi: luveu. 3,
255 serraco veniente abies adque altera pinum: Horat. Carm.
1, 5, 14 votiva paries indicat uvida; Carm. 3, 26, 4 barbiton hie
pari es habebit. Bestätigt wird dies durch Prise, de acceut. 3,
27 S. 1293 (in 524, 21): cetera in obliquis corripienda sunt,
ut abiös abietis, aries, paries. Dagegen bezeichnet Phoc. Ars
2, 13 S. 1696 (V 417, 33) das „es" dieser drei Nomina als
kurz: quae in „es" correptam i praecedente vocali desinunt,
duo sunt masculini generis, „hie aries", hie paries"; unum fe-
minini, „haec abies": et tertiae sunt declinationis, faciunt enim
genitivum „arietis, parietis, abietis.
Charites heissen überall die Göttinneu, wie Ovid. Fast.
5, 219; Senec. Benef. 1, 4, 4; Plin. N. H. 36, 5, 1 (32); Auson.
Epigr. 121, 1 und Idyll. 111, 19, vergl. den Acc. Sing. Charita
Plin. N. H. 35, 10, 36 (79) ; aber von dem Fraueunamen ist
Charidi und Charidis gebildet Corp. Inscr. Latin. 2, 4447; 5,
890; 5, 7020; 6, 7290; 6, 9474; 6, 10863; 6, 14718; 6, 14719;
6, 14721; 10, 2106; 10, 2348; 10,4394; 10,7308; Henz. 6291;
7346. Ueber die Flexion Charini vergl. unter 90, — Genit.
Acheruntis Plaut. Casin. 2, 1, 12 (153) und Trinum. 2, 4,
124 (525); Acc. Acheruntem Plaut. Casin. 2, 8, 12 (448);
Most. 2, 2, 68 (499); 4, 2, 78 (509); Poenul. Prol. 71; Trinum.
2, 4, 93 (494); Lokat. Acherunti Plaut. Capt 3, 5, 31 (689);
vergl. Brix zu dieser Stelle; 5, 4, 1 (998); Merc. 3, 4, 21
(606); Abi. Acherunte Plaut. Amph. 5, 1, 26 (1078j; Poenul.
1, 2, 131 (344); 1, 3, 22 (431); Trag. fr. ine. bei Cicer. Tus-
cul. 1, 16, 37; Corn. Nep. Dion. 10, 2; diese Formen sind
nicht nur in den besten Hdschr., sondern Acherunte wird von
Prise. 1, 6, 35 S. 554 (I 27, 5) auch aus Lucrez 3, 978 und
3, 984 angeführt, bei dem noch folgende Formen sich finden:
Acheruntis 3, 37; 6, 763; Acc. Acherunta 4, 168; 6, 251;
Abi. Acherunte 3, 626; 4, 37.
Die Griechischen Stämme auf an t und ent verlieren
im Lateinischen, wie im Griechischen, vor dem s des
Nomin. ausser dem t auch das n. wobei der vorher-
— 284 -
gehend«' Voral vei-l jln^^^e rt wird: adamas, elephas, gigas,
Garamas, Abas, Acamas, Acragas, Athamas, Atlas, Calchas,
Cydas, Dryas, Dyrnas, Pallas, Phorbas, Thaumas, Thoas, G.
auf antis ; Pyrois, Simois, G. auf cutis; Dases, G. Dasentis
Corp. Inscr. Latin. 3, 4276; Opoes äJJela 2, 3, 45 (in den
Hdschr. Oroes), G. Opoentis, und mit coutrahierter Endung Opus,
Pessinus, Selinus, Trapezus, ITydrus, Phycus, G. auf untis.
Doch wird elephans gelesen Bell. Afr. 72, 4 im L(iid. 1 und
Cujac., und 84, 1; 84, 2; 84, 3 im Par. 2, Leid. 1 und Scalig.;
Horat. Epist. 2, 1, 196 im Emmer. und Par. y; Lucan. 6, 208
im cod. Boh., und 9, 732 im Reg. 1 und in den Voss. 2 und
3; Plin. N. H. 8, 1, 1 (1) im Toi.; 8, 4, 5 (9); 8, 27, 41 (101);
11, 40, 95 (233); 11, 51, 112 (269); Ser. Sammon. 133; in den
Not. Tir. S. 174; Charis. 1, 17 S. 102 (I 127, 22) sagt: Ele-
phans. ns litteris nominativo singulari finita nomina genetivo sin-
gulari in s litteram necesse est exeant, ut salutantis, ablativus
singularis ab hoc salutante, quod in elephanto non cadit. Itaque
elephantus est vocandus. Facit enim huius elephanti et ab hoc
elephanto, — Gigans Val. Fl. 4, 200, jetzt schreibt hier Schenkl
ohne Note gigas; aber gigaus bei Stat. Theb. 4, 176; Cyprian.
Testim. 2, 19 (ed. Hartel I p. 85, 17); C. L L. 5, 8993; Gloss.
Amplon. 284 (b ), 38 und 338 (^), 24 ; Garamans Senec. Phaedi*.
68; Herc. Oet. 1106; Prudent. c. Symmach. 2, 809; Abans
Serv. zu Verg. Aen. 3, 286; Acamans Val. Fl. 1, 583, Schenkl
Acamas; Agragans Verg. Aen. 3, 703 im Med. ; Athamans
C. I. L. 1, 760, und dafür Adamans zweimal Serv. zu Verg.
Ge. 1, 219 im cod. G; Atlans Cic. Tusc. 5, 3, 8 im Reg. (im
Gud. Athalans, welches in Athlans corrigiert ist); Verg. Aen. 1,
741; 4, 481; 6, 796; 8, 136; 8, 140; 8, 141; German. Progn.
5, 1 ed. Baehrens und Phaen. 264; Val. Fl. 2, 620; 5, 410;
Stat. Theb. 5, 430; 7, 4; Augustin. Civ. Dei 18, 8; 18, 39; C.
L L. 6, 6211; L Neap. 737 Z. 20; Athlans in den Not. Tir.
S. 112; Dymans C. L L. 6, 44 Col. 3 Z. 12 und 200 Col.
1 Z. 78; Pallans Verg. Aen. 8, 104 in den sched. Verou.
und im Gud. m. sec, und 8, 110; 8, 587; 10, 433; 10, 515
im Gud. m. sec; C. L L. 6, 8423; 6, 9424; L Neap. 6910 und
Orell. 32; Opuns Longus bei dem Veron. Schob zu Verg. Aen.
3, 705. Tarans Stat. Silv. 1, 1, 103; Teuthrans C. L L. 6,
4608. Bei Liv. ist nur in der ersten der dreizehn Stellen, in
- 235 —
welchen der Nomin. Thoas vorkommt, 35, 12, 4, die Schreib-
art Thoans aus dem Bamb. angemerkt. Von S im eis sind
bei Serv. zu Verg. Aen. 1, 100-, 1, 617 der Gen. und Accus,
unrichtig Simois und Simoin gebildet.
Aber die Stämme auf ont bilden den Nomin., wie im
Griechischen auf on'. horizon, scazon, Acheron, Anacreon,
Leon, Phaethon, Thermodou, Medon, Alcimedon, Automedon,
Diomedon, Eurymedon. Antiphon. Calliphon, Ctesiphon, Xeno-
phon. Jedoch diejenigen Namen, welche nach Griech. Art
regelmässig auf phon ausgehen, haben bei den Komikern
durchgängig im Nomin. und Voc. pho, aber auch damit übei--
einstimmend im Gen. phonis. Vergl. über Plato, Solo und der-
gleichen Namen unter 44: und die daselbst angezogene Stelle
des Prise. 6, 6, 29 S. 690 (II 220, 10). Charis. 1. 15 S. 48
(I 64, 31): Antipho quoque et Demipho similiter (wie Sino
Memno) declinantur, huius Antipho nis Demi phonis, non. ut
quidam putant, Antiphontis et Demiphontis Graeca declinatione.
Omnia enim Graeca. quae in on exeunt, ut .,Antiphon" „Demi-
phon" „dracon" „leon", faciunt (genetivum in tis, ut Antiphontis
Demiphontis dracontis leoutis) lifTicpHovrog z/ijfjbocfööi'Tog ÖQaxor-
TOQ ÄsoPTog, et amissa n littera Latina redduntur, et ut oportet
declinantur Latine, ut „Antipho" „Demipho" „draco" „leo," et
faciunt Antiphonis Demiphonis draconis leonis. Vergl. denselben
1, 17 S. 94 (I 117, 24). So haben Antipho Plaut. Stich. 4, 1,
4 (508); 4, 1, 13 (517): 5, 2, 16 (664): Caecil. (30) bei Prise.
6, 9, 47 S. 699 (II 235, 13) und 7. 16, 78 S. 772 (II 354, 11);
Terent. Phorm. 1, 2, 51 (101); 1, 3, 11 (163); 1, 4, 10 (187);
1, 4, 24 (202); 1. 4, 26 |204); 1, 4, 38 (216); 2, 1, 1 (231);
2, 1, 24 (254); 2, 1, 40 (270); 3, 1, 1 (465); 3, 2, 17 (502);
3, 2, 19 (504); 3, 2, 43 (528); Comic, pall. fragm. ine. 1 bei
Cic. de orat. 2, 59, 242; Antiphone m Plaut. Stich. 3, 1, 7
(408); 4, 1, 64 (570): Terent. Eun. 5, 2, 1 (840); Phorm. 1,4,
15 (192); 1, 4, 43 (221); 2, 2, 9 (323); 2, 4, 23 (^463); 5, 8,
25 (918); Antiphoni Terent. Phorm. 4, 2, 8 (598); 5, 1, 26
(753); 5, 6, 2 (842): Antiphone Terent. Phorm. 4, 3, 7 (612);
Oallipho Plaut. Pseud. 1, 5, 43 (457): 1, 5, 74 (489); 1, 5,
81 (496); 1, 5, 125 (539): 1, 5, 134 (547); Calliphone Plaut.
Pseud. 1, 4, 18 (;411); Calliphonis Turpil. (54) bei Non. S.
495, 26; Clitipho Terent. Heaut. 3, 3, 1 (562): 3, 3. 14(575):
— 2Hf) —
3, 3, 18 (579); 4, 4, 5 (727) •, 4, 7, 1 (829;; 5, 1, 31 (904);
5, 2, 7 (960;; 5, 2, 14 (967); 5, 4, 14 (1037); 5, 5, 13(1057);
Sulp. Apollin. Pcriocha Heaut. v. 9 und 12; Clitipli oni.s Terent.
Heaut. 4, 3, 19(697): 4, 3, 25 (703); 4, 5, 19 (767); 4, 8, 11
(852); Sulp. Apollin. Periocha Heaut. v. 11; Clitiphonem Sulp.
Apollin. Periocha Heaut. v. 5; Ctesipho Terent. Adelph. 2, '6,
7 (260); 2, 4, 2 (266); 2, 4, 7 (271); 2, 4, 13 (277); 4. 2, 19
(558); 4, 2, 25 (564); 4, 2, 50 (589); 5, 2, 1 (776); 5, 2, 3
(778); Ctesiphonem Terent. Adelph. 2, 2, 44 (252); 3, 3, 1
(355); 5. 2, 2 (777) ; Ctesiphoni Terent. Adelph. 5, 2, 9 (784);
Demipho Plaut. Cist. 2, 3, 55 (599): Most. 5, 2, 28 (1149),
in früheren Ausgaben stand hier Demipho, Götz und Scholl
schreiben De[i]philo, Leo Diphilo ; Merc. 2, 2, 12 (283); 2, 2,
16 (287); 2, 2, 36 (307); 3, 3, 2 (563); 4, 2, 1 (692); 4,3, 11
(710); Terent. Phorm. 2, 3, 5 (352); 2, 3, 6 (353): 2, 3, 74
(421); 2, 3, 92 (439); 5, 9, 22 (1011); Demiphonem Terent.
Phorm. 5, 8, 5 (899); Demiphoni Plaut. Merc. 4, 4, 57 (797).
Bei Cic. ist mehrmals Callipho, Acad. 2, 42, 131; Fin. 2, 6,
19; 2, 11, 34; 4, 18, 50; 5, 25, 73: Tusc. 5, 30, 85: Antipho
Divin. 2, 70, 144: Calliphoni Fin. 5, 8, 21; Calliphonem
OfF. 3, 33, 119; Antiphonis Divin. 1, 51, 116; aber auch
Calliphontem Acad. 2, 45, 139; Callipho ntis Fin. 2, 11,
35 und Tusc. 5, 31, 87; Antiphontis Divin. 1, 20, 39; An-
tiphontem Divin. 2, 70, 144. Automedo schreibt Varro (Sat.
Menipp. 257) bei Non. S. 79, 26.
Über Creon sagt Pompei. Comment. 8. 111 (V 146, 1) :
Creon dicimus Graece, „Creontos Creonti currit, Latine di-
eimus „Creo Creonis'-. Creo ist bei Plaut. Amph. 1. 1, 195
(351); Senec. Med. 178: 246; 493; 517: 524; 529; Oed.
207: 209; 403; Creon i Plaut. Amph. 1, 1, 39 (194), in
früheren Ausg. Creonti; Creone Apul. Met. 1, 10 (ed. J. van
derVliet p. 8, 9); Nomiuat. Creon Vell. Paterc. 1, 8, 3; Stat
Theb. 7, 251: 8, 353; 11, 264: 11, 307: 11, 651: 11, 677; 11
709; 11, 737; 12, 154; 12, 166; 12, 218; 12, 443; 12, 558
12, 594; 12, 678; 12, 773; Hygin. Fab. 25; 67; 72; 76
Creontis Horat. Epod. 5, 64; Ovid. Heroid. 12, 54; Senec
Med. 143; Stat. Theb. 7, 776; 12, 278; 12, 375; 12, 453
Creontem Senec. Med. 418; Sidon. Carm. 22, 82; griech
Acc. Creonta Stat. Theb. 12, 174; 12, 477; 12, 753; 12, 795
Creonte Hygin. Fab. 25; Creonti Hygin. Fab. 67.
— 237 —
Aus XccQMV G. XccQco^'og (Eurip. Herc. F. 428, Paus. 10, 28, 2,
Lucian. Charon 24 und Herc. 1) wird im Latein. Charon G.
Charontis bei Mart. Capell. 2 § 142 oder Caron bei Ful-
fijent. Virgil. ed. Helm p. 98, 18.. Charontem uud Cha-
rontes hat Pompei. Comment. S. 134 (V 155, 21 und 24);
Charonta und Charonte Serv. zu Verg. Aen. 6, 273; 6, 408.
Doch Charonis Corn. Nep. Pelop. 2, 5; Ps. Culex 216 (Haupt
schreibt Charontis); Acc. Charona Coripp. loh. 4 325 und
Caronem Fulgent. Myth. 1 praef. ed. Helm p. 9, 16; Carone
daselbst Virgil. p. 98, 14.
Bei Liv. 38, 4, 3 ist der Nomin. eines Flussnamens Aretho
gebildet, dessen Accus. 38, 3, 11 Arethontem lautet. Die
Appellat. dQaxMk> und Xsoov, G. auf opzog, sind im Latein, zu
draco und leo geworden, welche auch den G. auf onis bilden,
so draconis Mart. 13, 37, 2; Vulg. 2 Esdr. 2, 13; draconem
Cic. poet. de divin. 2, 30, 63 v. 15; Senec. Epist. 113, 9, doch
hat Acc. f596) bei Non. S. 426, 1 dracontis, und von dem-
selben bezeugt Charis. 1, 17 S. 101 (I 126. 20), dass er dra-
contem (Trag. Philoct. fr. XXII ed. Ribbeck I p. 210) schrieb,
wobei er bemerkt: quod utique venit a nominativo hie dracon;
chamaedracontes hat Solin. 27, 33 ed. Mommsen p. 123, 5.
Als Nomen propr. gebrauchen die Lateiner Draco G. Draconis,
wie Cic. de orat. 1, 44, 197 und de rep. 2, 1. 2; Gell. 11, 18,
1; C. I. L. 6, 9405; 10, 3516; I. Neap. 5380; 5498; doch
Draconti I. Neap. 6503. Dagegen gewöhnlich Leon Gen.
Leontis, wie Cic. Verr. b, 7, 15 und Tusc. 5, 3, 8; 5, 3, 9; Liv.
35, 50, 4 (wo freilich im Bamb. und in anderen Büchern Leone
ist); 38, 10, 4; Inscr. de Lyon S. 426 No. 25. Nach Gell. 3, 3,
15 schrieb Naevius eine Comödie Leontem. Auch Timoleontis
Corn. Nep. Timol. 3, 5; Timoleonti Cic. Epist. ad Farn. 5, 12,
7; griech. Acc. Timoleonta Corn. Nep. Timol. 5, 3; Luco-
leonti Corp. Inscr. Lat. 6, 5579; Pitholeonti Horat. Serra. 1,
10, 22; Pantaleon Liv. 42, 15, 8; 42, 15, 10; Acc. Panta-
leontem Fest, unter Pisatilem S. 210. Der Name des bekannten
Thieres und einer Pflanze ist überall chamaeleon; dazu der
Gen. auf ontis, so Gen. chamaeleontis Cels. 5, 18, 33; Plin.
N. H. 27, 8, 41 (64); Gell. 10, 12, 1; 10, 12, 3; 10, 12, 5;
Auson. Epist. 17 (2) ed. Peiper p. 223, 15; Veget. Art. veter.
1, 45, 4 {= 2, 17, 4) und griech. Gen. chamaeleontos Plin.
— 238 —
N. H. 30, 4, 10 (30); Dat. chamaeleonti Plin. N. H. 22, 22,
42 (85); Acc. chamaeleontem Tertull. de pall. 3 (bis); Solin.
25, 10 und griecli. Acc. chamaeleonta Scribon. 192; Abi.
chamaeleoute Gell. 10, 12. 2; Cael. Aurel. Chron. 3, 8, 115;
Nom. Plur. chamaeleontes Plin. N. JI. 10, 52, 73 (143); Solin.
30, 26, aber auch auf onis, so Gen. chaniaeleonis Plin. N. IL
28, 8, 29 (117); Acc. chamaeleonem Plin. N. H. 8, 33, 51
(120); 22, 18, 21 (45); 28, 8, 29 (112); 28. 10, 45 (162); Abi.
chamaeleone Plin. N. H. 8, 27, 41 (101); 22, 25, 74 (157).
Aber als Nom. propr. Leonis Corp. Inscr. Latin. 6, 11518
und Leoni I. Neap. 1252; 1851; Leoni als Sklavenname C.
I. L. 5, 5859, und Thrasyleone in dem Titel einer Comödie
des Turpil. bei Non. S. 95; 146; 213; 215; 304; 321; 355;
477; 482; 488; 524; Thrasyleonis Apul. Met. 4, 15 (ed.
J. von der Vliet p. 79, 22); 4, 16 (p. 80, 5); Acc. Thrasy-
leonem Apul. Met. 4, 20 (p. 82, 26 und 83, 10), doch Nomin.
Thrasyleon Apul. Met. 4, 15 (p. 79, 15); 4, 16 (p. 80, 13);
4, 18 (p. 81, 21); 4, 21 (p. 83, 23 und 84, 7).
Die Griechischen Stämme auf th werfen dies im Nomin.
ab: Parnes G. Parnethis; Tiryns G. Tirynthis.
42. Neuti-um ist caput G. capitis, nebst den Composita
occiput und sine i put. Hier ist in der Flexion das u des
Stammes zu i abgeschwächt. Abgeworfen ist das d des Stammes
in cor G. cordis, und das t in lac G. lactis, weil weder rd
noch et am Ende eines Wortes möglich ist. Die alte Sprache
hatte aber einen Nomin. lacte, welcher von Non. S. 483, 1 aus
Enn. (Ann. 365), Caecil. (220), Cass. Hemina (ed. H. Peter
fragm. 36, p. 73. 17) und Varro (Sat. Menipp. 26, 1 ed.
Bücheier; p. 102, 1 ed. Riese) nachgewiesen wii-d, an letzter
Stelle schreibt Bücheier in der Sat. Menipp. und nach ihm
L. Müller im Nonius lact, Riese aber lacte; auch findet sich
diese Form, wie Charisius 1, 15 S. 78 (I 162, 4) angiebt, bei
Valgius, Verrius und Trogus, ferner bei Plaut. Bacch. frag.
V ed. Leo (= fr. VIII ed. Goetz et Schoell; fr. XIX ed.
Ritschi); Menaech. 5, 9, 30 (1089) und Mil. 2, 2, 85 (240); Cato
R. R. 86; 150, 1 und ine. lib. ed. Jordan p. 35, 11 (=ed. Peter
no. 134) bei Charis. 1, 15 S. 79 (I 102, 9); Varro R. R. 2, 1,
4; 2, 2, 19; 2, 8, 2; 2, 11, 1; Plin. N. H. 15, 15, 16 (53); 20,
7, 26 (67) zweimal; 20, 17. 71 (183); 23, 7, 64 (126); 24, 11,
- 239 —
59 (100); 30, 14. 43 (123)-, Petron. 38, 1; Sammon. 1071; Am-
bros. ed. Schenkl II p. 139, 7; Gell. 19, 8, 13; Macrob. Sat.
3. 20, 5; Oros. 1. 4, 2; Excerpt. ex glossis A A (cod. Cassin.
401; cod. Vatic. 3320 et 1471) ed. Goetz V p. 462, 25 und
Schol. Basilien. in Caes. Germ. Arat. 457 (ed. Breysig p. 104,
19). Vergl. Charis. 1, 15 S. 78 (I 102. 4): Lactis nomi-
nativum alü voluut lac alii lact alii lacte e postrema.
Omnino enim nulhim nomen muta littera finitur alia nisi s.
Itaque eruditiores adiunxerunt t propter genetivuin, quia „lactis^
facit. Nam tria praeterea inveniuntur, quae littera eadem iini-
untur. Caput, git. nepet. Sed bis occurrit, quod nuUum omnino
nomen duabus multis litteris finiatur. Ergo lacte sine vitio
dicemus. Nam et Cato sie dixit: „et in Italia atras capras lacte
album habere." Sed et Valgius et Verrius et Trogus de ani-
malibus lacte dicunt. At consuetudo tamen aliud sequitur.
Prise. 1, 5, 27 S. 549 (II 21, 9): „lac lactis", in quo etiam t
additur. Quare a quibusdam non irrationabiliter nominativus
„hoc lacte" iuvenitur; ders. 6, 4, 20 S. 685 (II 212, 4): In c
duo sunt generis neutri: „lac lactis", quod antiquissimi etiam
„hoc lacte" protulisse inveniuntur teste Capro, apud quem
exempla invenis; ders. 7, 9, 48 S. 756 (II 326, 24): „lac lactis,"
quod quibusdam placet in nominativo per apocopam „te" pro-
ferri: „hoc lacte" enim dicebant antiqui. Pompei. Comment.
S. 233 (V 199, 10): Dixi hoc saepius: multi dicunt, utrum lac
dicamus an lact. Et re vera si quaeras, hoc rite facit nee aliud.
Nam si dixeris lac, erit genetivus „lacis", quemadmodum allec
allecis. Lectum est hoc saepius, praecipue apud Varronem.
lUe dicit „lac non debemus dicere sed lact". Sed dixit Caesar
contra ipsum rem valentissimam , nullum nomen duabus mutis
terminari. C autem et t duae mutae sunt. Ergo exclusi sumus
ab illa regula. Superest ut sequamur regulam Plaut!, lacte ut
dicamus: habemus in Baccidibus: „sunt lacte lactis siniile."
Et quidem dixi has rationes. Scire autem debes, quod hodie
illud sequimur, quod dixit Vergilius, lac et remansit illa con-
suetudo. Prob. Cathol. 1, 16 S. 1445 (IV 7, 4): C littera unum
nomen reperitur tei'minatum generis neutri declinationis tertiae:
is enim facit genetivo, hoc „lac lactis". Quidam putant hoc
lact debere dici; sed non legi nisi in Varrone de lingua Latina
(V 104). Vergilius: „lac milii non aestate novum, non frigore
— 240 —
defit." Plautus hoe lacte" flcclinavit iibiquc;: sicut lacte lactis
simile est, numcro taiituni modo singulari. Mit Prob, stimmt
fast w<irtlich Mar. Plot. [M. (.1aud.] Sacerd. Ars Gramm. 2, 3
(VI 470, 28) übcrcin. Caper de ortliogr. S. 2241 (VII 95, 13):
ut lact: licet quidam negent illud nomen muta posse fiiiiri, et
ideo dicant lacte esse dicendum, noii lac aut lact. Cledon.
S. 1904 (V 48, 22): allec vel lac: vel lacte, quia volunt dicere
quod lacte dicitur in nominativo sirjf^iilari iuxta Plautum. Lact
ait Varro non dici: numquam enim nomen ex duabus mutis
terminatur. Aut currit hoc lacte, quod dicit Plautus: „sicut
lacte lactis" Itaque ergo allec debemus dicere, non „allece",
sicut „lac lactis." Der Verfasser der pseudo-suetonischen Schrift
de differentiis sermonum ed. Roth p. 310, 14: lac et lact non
recte dicimus, quia nullum nomen in c littera desinit nee in t
littera aliquod nomen iinitur; ergo quod superest, dicimus lacte.
Mart. Cap. 3 § 256 verbindet lact als Nomin. mit caput und
sinciput; dagegen stellt er § 279 halec und lac zusammen, und
sagt § 307: Quidam cum lac dicunt, adiciunt t, propter quod
facit lactis; sed Vergilius (Ecl. 2, 22): Lac mihi non aestate
novum, non frigore defit; quippe cum nuUa apud nos uomina
in duas mutas exeant, et ideo veteres lacte in nominativo
dixerunt. Damit stimmt Cassiod. de gramm. S. 2324 wörtlich
überein. Vergl. über die Form lacte Ritschi, Rhein. Mus. 1851,
7 S. 606 folg. (Opusc. 2 S. 574 folg.). Nach Pomp. a. a. O.
brauchte und empfahl auch Varro lact, wogegen Caesar ein-
wandte, dass kein Wort auf zwei mutae ausgehe. Aber lact
findet sich bei Plaut. Trucul. 4, 5, 11 (903); Varro L. L. 5, 21, 104:
Plin. N. H. 11, 39, 95 (232); 11, 41,96(236); Auson.Edyll.Grammat.
13 (ed. Peiper p. 168, 155), vergl. C. Wagener, Lac, lact, lacte in der
Neuen Philolog. Rundschau 1899 S. 730". und W. Heraeus, Die
Sprache des Patronius und die Glossen S. 44. Über die Neben-
form des Accus, lactem vergl. unter 128. Für die Quantität von
lac sind zwar keine klare Belege bekannt, es muss jedoch als lang
gelten. Dies wird auch dadurch bestätigt, dass in einigen älteren
Ausgaben des Sammon. v. 1071 lac statt lacte gesetzt ist, so dass
der Vers lautet: läc asinae placidaeque bovis prodesse loquuntur.
Aber cor ist überall kurz, Cic. Tusc. 3, 26, 63; Ovid.
Met. 5, 384, Trist. 5, 8, 28 und Epist. ex Pont. 1, 3, 32; Mart.
10, 15, 1; Auson. Epigr. 49, 2; vergl. Heins, zu Ovid. Her. 15, 79.
— 241 —
Das t ist ferner, wie im Griechischen, verloren
gegangen im Nomin. zahlreicher Nomina auf ma, G.
auf matis: aenigma, aroma, Carcinoma, cataplasma, diploma,
emblema, epigramma, hypomnema, peripetasma, peristroma,
poema, problema, strategema, toreuma; und in Composita aus
[jbski G. fisXiTog'. hydromeli, oenomeli, oxymeli.
Wie im Griechischen zu den Genit. xqsazog und xsQurog
Nominat. auf ag gehören, so bedient sich auch das Lateinische
der Neutra artocreas, aegoceras, buceras. Bei Gels, ist ferner
von dem als Griechische Benennung 5, 26, 31 gegebenen
eqvßiTieXag der Abi. Sing, erysipelate 5, 28, 11 gebraucht.
43. Während die Stämme auf It, nd, nt und rt den
Nominat. der Masc. und Fem. durchaus auf s bilden
(Neutra dieser Art sind nicht vorhanden), nehmen die Stämme
auf 1, n und r das s in der Regel nicht an. So gehören
zusammen Nomin. söl und Gen. söliSj Nomin. säl und Gen.
sälis, die Punischen Namen Adherbäl, Hannibäl, Hasdrubäl,
Hiempsäl, mit den Gen. auf älis; Plaut., Enn. und andere alte
Dichter behandelten jedoch nach Prob, bei Gell. 4, 7: Is „Hanni-
balem" et „Hasdrubalem" et Hamilcarem" ita pronuntiabat, ut
paenultimam circumflecteret, teste epistula eins scripta ad Mar-
cellum, in qua Plautum et Ennium multosque alios veteres eo
modo pronuntiasse affirmat, vergl. Prob. Instit. art. S. 340 (IV
127, 3), das a des Gen. dieser Namen, also wahrscheinlich auch
das des Nomin., als lang. Und wenn Enn. im Scipio (ed.
L. Müller Sat. 13) in einem versus quadratus: „Qui propter
Hannibalis copias considerant", das bal in Hannibäl lang ge-
braucht, so bewahrt er nur die ursprüngliche Länge, die das
Wort in der punischen Sprache hatte^ vergl. Köne, Über die
Sprache der römischen Epiker S. 232 und Hafner, Die Eigen-
namen bei den lateinischen Hexametrikern S. 18. So lesen
wn- auch Plaut. Poen. 5, 2, 37 (997) den Senar Carthaginiensem
Muthumbalis filium und einen gleichartigen Vers des Varro
(Sat. Menipp. 213, 1) bei Non. S. 47, 25: noctu Hannibalis
cum fugavi exercitum. Ferner mugil, pugil, vigil, G. auf ilis;
das Neutr. sil, G. silis; consul, praesul, exsul, G. auf Ulis.
Einen Nomin. mugilis für mugil haben luven. 10, 317;
Isid. (3rig. 12, 6, 26. Diesen verwirft Charis. 1, 15 S. 82 (I
107, 6) und 1, 17 S. 110 (I 136, 22), an der zweiten SteUe
Neue-Wagenei'. Formenlehre. I, 3. Aufl. 16
- 242 —
mit Bezugnaliinc auf Plinius. Mart. Capell. 3 § 294 sagt : Si
luugilis esset nominativus, ut agilis, mugilium faccret, ut agilium.
Miigilis ist in den Not. Tir. S. 182.
Dei- Noniiu. salis für sal hat geringe Gewähr an Non. .S.
223, 10. wo es heisst : Salis genere masculiuo, mit Anführung
von Terent. Eun. 3, 1, 10 und Plaut. Merc. 1, 2, 92, in welchen
beiden Stelleu salem ist. Aber in dem Fragm. Bob. de nomin.
V 560, 31 heisst es bestimmt: hie salis, ab hoc sali, dieselbe
Form ist bei Colum. 8, 6, 2 im Sangerm. omnis salis als Nomin.,
im cod. Polit. omne sal, sonst richtig omnis sal. Charis. 1, 10
S. 13 (I 25, 24) giebt als Nomin. sale ut mare et lacte, und
]\Iar. Plot. [M. Claud.] Sacerd. 2, 9 S. 50 (VI 473, 23) sagt:
quidam hoc sale declinant. Prise. 5, 8, 45 S. 659 (II 171,
11) führt aus Enn. (Ann. 410) an: Caeruleum spumat sale con-
ferta rate pulsum per mare; jedoch bei Gell. 2, 26, 21 ist mare
statt sale mit Weglassung von per mare. Unsicher ist die Les-
art bei Non. S. 223, 17: Neutro Varro: in commentario veteri
Fabi Pictoris legi: muries fit ec sale sordido, quem [sale] pistum
est, so L. MüUer, aber H. Peter, Veterum histor. Romanorum
reliqu. S. 113, 9: muries fit ex sale quod sal sordidum tuusum est.
Von Stämmen auf n sind die Griech. Nomina paean,
Acaruan, Alcmau, Azan, Titan, G. auf änis; Ken und ren (dafür
alt rien), und die Griech. attageu, spien, Piren, Siren, Trpezeu,
G. auf enis; Philopoemen, G. Philopoemenis ; flamen, pecten,
cornicen, fidicen, liticen, tibicen, tubicen, oscen, und die Neutra
agmen, Carmen, examen oder exagmen, flamen, flumen, fulmen,
fundamen, germen, gluten, limen, lumen, momen, nomen, numeu,
placamen, regimeu, sanguen, semen, solamen, specimen, stameu,
subtemen, tegmen, unguen, velameu, vimen, G. auf inis; die
Griech. delphin, Eleusin, Traehin, G. auf inis; Phorcyn G.
Phorcynis.
Für lieu (Plaut. Cure. 2, 1, 21 [236]: 2, 1, 29 [244];
Merc. 1, 2, 14 [124]; Plin. N. H. 11, 37, 80 [204]; Chalcid.
Tim. 37 (ed. Wrobel p. 103, 7) ist ein Nomin. lienis Gels.
2, 7 (S. 41, 34); 2, 8 (S. 50, 6); 3, 24; 4, 1 (S. 121, 20); 4,
16 (9) zweimal; 5, 18, 4; 5, 25, 3; 5, 26, 3.
Unsicher ist oscinis für oscen, denn Charis. sagt zwar
1, 17 S. 112 (I 139, 11): Oscen augurum consuetudo dicit;
„Cicero tarnen", inquit Plinius, „de auguriis et hie oscinis
— 243 —
dixit", dagegen 1, 15 S. 81 (I 105, 4): Osciuis nominativum
Cicero de auguriis oseen dixit, et ita utitiir.
Das Neutrum sauguen haben Enn. (Fab. 240) bei Cic. de
orat. 3, 58, 218 iniAbrinc. und. in denErl. 1 und 2; Fin. 5,11,
31 nach der Anführung bei Non. S. 224, 25, und Prise. 6, 12,
66 S. 708 (I 250, 14); derselbe (Fab. 188) bei Non. S. 224, 7
und 466, 27 und in einer dritten Stelle (Ann. 117) als Vokativ
bei Cic. de rep. 1, 41, 64; Lact. Inst, 1, 15,. 31 und Prise,
a. a. O.; Cato (Orig. 4, 7 ed. Jordan p. 19, 11) bei GeU. 3, 7,
19; derselbe (Orat. fr. 60 ed. Jordan p. 65, 5) bei Charis. 1,
15 S. 70 (I 90, 21); Acc. (83 und praet. 4 ed. Eibbeck p. 281)
und Varro (Sat. Menipp. 225, 2) bei Non. S. 224, 10; Lucr. 1,
837; 1, 860, und nach Lamb. und Lachmann's Conjectur auch
I, 853; Petron. 59, 1; dasselbe wird erwähnt von Arnob. 1, 59.
Das Masc. sanguis G. sanguinis, welche? die gewöhnliche
Form ist, hat öfters die letzte Sylbe lang, wie Lucr. 4, 1050;
6, 1203; Verg. Aen. 10, 487; TibuU. 1, 6, 66; Ovid. Met. 10,
459; 12, 127 und Fast. 6, 488; Lucan. 2, 338; 7, 635; 9, 702;
10, 128; Val. Fl. 3, 234; Sil. 9, 555; 10, 23; Spartian. Pescenn.
Niger 8, 3, auch in einem iamb. Verse Sen. Med. 778. Bei Horat.
Epist. 1, 3, 33 ist in einem Teile der Bücher sanguis seu, in
einem anderen sanguis heu. Vergi. Lachmann zu Lucr. 1, 853.
Dieses Wort hat also nach Griech. Art im Nomin. an das n
des Stammes ein s angehängt, und nach Ausstossung des n den
Vocal verlängert. Aber schon unter Augustus wird die Ver-
kürzung vorherrschend, wie Verg. Ge. 3, 508 und Aen. 2,
639; 5, 396; Plorat. Carm. 1, 24, 15; TibuU. 1, 6, 54; Ovid.
Met. 10, 493; 14, 195 und Fast. 4, 733; 5, 405, dann Val. Fl.
4, 192; 7, 363; Sü. 8, 407; 11, 221. Und dass die ältere
Sprache ein sanguis kannte, das kein n in seinem Stamme hatte,
erkennen wir aus dem Adject. exsanguis exsangue G. exsanguis
(Adject. 31) und aus dem Accus, sanguem in den Acta fr. Arv
a. 218 a Z. 22, wonach O. Ribbeck mit G. Hermann in einem
Verse des Enn. (Fab. 152) bei Fest, unter tuUios S. 352
saugui für sanguine geschrieben hat. L. Müller de re metr.
poet. Lat. S. 380 führt noch sanguis als Genit. aus Paulin.
Nol, Carm. 21, 376 an, der sich auch Cael. Aurel. Chron. 2,
II, 128 findet, sowie auch den Acc. sanguem aus dem Gedicht
in Genes. 639. Bei Lucr. 1, 837 ist zwar im oblong, sanguemque,
— 244 —
im quadr. sangueque; aber Non, S. 184, 14; 224, 10; .Serv. zu
Verg. Ge. 1, 139 und Aen. 1, 211; Prob. Cathol. 1, 20 8.1448
(IV 9, 22) und Mar. Plot. [M. Claud.] Sacerd. 2, 11 S. 51 (VI
474, 22) bezeugen für Lucr., zum Teil mit ausdrücklicher
Beziehung auf diesen Vers, die Form sanguen, und so wird
mit Recht auch in den alten Ausg. des Charis. 1, 15 S. 70
(I 90, 22) gelesen, wiewohl der Neap. sanguemque hat. San-
guem als Nomin. bei Arnob. 1, 59 in der Hdschr. m. pr., und
fasti Philocali 24. März, ist Schreibfehler, wie inguem bei Fronto
ad M. Caes. 5, 44 (59); vergl. Mommsen zu C. I. L. 1. S. 338
und 390
Über die Griech. Nomina auf in sagt Prise. 6, 5, 28
5. 689 (II 219, 7): Sciendum quod omnia in „in" desinentia
etiam in „is" productam finiuntur: „Arin et Aris", „delphin et
delphis", „Eleusin et Eleusis", „Trachin et Trachis". Et notan-
dum, quod auctores Graecorum in „is" magis terminatione sunt
usi, nostri vero frequentius in „in", quamvis Cicero pro Scauro
(1, 6): Cum dare noUet, inquit, Aris, clam ex Sardinia est
fugere coactus. In eadem (2, 9): Arinis uxorem paelicatus
dolore concitatam. Den Nomin. Aris hat Cic. noch pro Scaui-.
2, 12, den Accus. Arinem daselbst 2, 9; 2, 10. Der Accus.
A r i n e m ist auch bei Liv 26, 49, 5, und der dazu gehörige
Nomin. Aris bei Sil. 15, 232; 15, 244
So hat auch Attis (Catull. 63, 1; 63, 27; 63, 45; Ovid. Met.
10, 104; Pers. 1,93; 1,105; Mart. 2, 86,4; 10, 43; Stat. Silv.l, 5,38;
Claudian. in Eutrop. 2, 302; Arnob. 5, 6; 5, 39; 5, 32; Augustin. Civ.
Dei 6, 7, 3) einen Gen. Attinis, Dat. Attini, Acc. Attinem
Macrob. Sat. 1, 21, 7; 1, 21, 9; 1, 21, 11; L. I. L. 2, 3706; 4, 2258;
6, 505; I. Neap. 1398; 1399; 1400; 1401; 5354; Orell. 1898;
1899; 1904; ein Nomin. Attin ist nicht erwiesen, auch Pers. 1,
93; 1, 105 hat ein Teil der Hdschr. Attis. Delphis ist bei
Avien. Arat. 700, und wird neben delphin anerkannt von Serv.
zu Verg. Ge. 1, 162; delphin Ovid. Fast. 1, 457; 6, 720;
Senec. Oed. 466; in einem von Pers. 1, 94 angeführten Verse;
German. Phaen. 321; Val. Fl. 1, 131; Mart. 8, 51, 15; Hygin.
Poet, astron. 3, 16; Solin. 12, 8; 12, 9; Corp. Inscr. Latin. 6,
10097 Z. 15; auch Phoc. 3, 13 S. 1705 (V425, 11) und Rhemn.
Pal. S. 1372 (V 538, 25) nehmen diese Form an. Eleusin et
Eleusis verbindet auch Serv. a. a. O., aber bei den Schrift-
— 245 —
stellern ist wohl Eleu sin fast in ausschliesslicliem Gebrauch,
Ovid. Her. 4, 67; Met. 7, 439 und Fast. 4, 507; Senec. Nat.
quaest. 7, 31, 2; Senec. Phaedra 846; Herc. für. 306 und Herc.
Oet. 602 im Flor.; Mela 2, 3, 41; PHn. N. H. 4, 7, 11 (23);
Stat. Theb. 2, 382; 7, 411; 12, 132; 12, 627; Firm. Matern, de
error. 7, 5, aber Claudian. Rapt. Pros. 1, 11 haben die neuereu
Herausgeber wie Jeep, Birt und Koch Eleusis geschrieben;
vergl. Heins, zu Ovid. Her. 4, 67. Der auch von Eleusis ano-
mal gebildete Accus. Eleusin lustin. 2, 6, 12 war falsche Les-
art, desgleichen Eleusim Tac. Hist. 4, 83 (beides für Eleusine).
Trachin als Nomin. Senec. Tro. 828 und Herc. Oet. 196; 1436;
Phn. N. H. 4, 7. 14 (28). Aber herrschende Form ist Sala-
mis, Cic. Ofi. 1, 22, 75; Ovid. Met. 14, 760; Manil. 5, 50;
Mela 2, 7, 109; PUn. N. H. 4, 12, 20 (62); 5, 31, 35 (130);
Stat. Theb. 12, 627; Salamin ist bei Val. Max. 5, 3 ext. 3 im
Bern, und Berl. C, und in der angeführten Stelle des Stat. im
Reg. B, auch bei Hygin. Fab. 173. Über Frauennamen auf is
mit dem Gen. auf inis vergl. unter 90.
Neben Phorcyn G. Phorcynis stellt Prise. 6, 18, 92 S.
722 (II 275, 14) Phorcys G. Phorcyis, wovon der Acc.
Phorcyn bei Cic. Tim. 11.
In der Flexion der Neutra auf en geben alte Hdschr. zu-
weilen ene und ena. Vimene Verg. Ge. 4, 34 im Gud. ; limena
Aen. 7, 221 im Med. (geändert in limina); agmena Aen. 11,
663 im Med. (geändert in agmina); agmine Aen. 2, 212 mit
dem i in der Corr. im Gud.; fragmene Aen. 9, 569 im Rom.;
fragmena Aen. 12, 741 mit durchstrichenem a und mit dem e
in der Corr. für i im Med.; auch flamenem Corp. Inscr. Latin.
6, 2086 II (acta arv. a. 213) Z. 5; nomene C. I. L. 5, 6241.
Aber in der weit überwiegenden Zahl von Stellen ist ohne be-
kannte Var. vimine, vimina, viminibus Verg. Ecl. 2, 72; Ge. 2,
241; 2, 245; 2, 414; 3, 166 und Aen. 6, 137; 11, 65, des-
gleichen agminis, agmine, agmina, agminibus; carmine, carmina,
carminibus; examine oder exagmine, examina oder exagmina;
flamine, flamina; fragmine, fragmina; limine, limina u. dgl. Prob.
Instit. art. S. 337 (IV 125, 17) fordert den Genit. auf inis nur
für die nicht einsilbigen Masculina, wie hie pecten huius pectinis,
non huius pectenis.
44. Die Stämme auf ön verlieren, wie im Sanscrit
— 246 —
oft die auf an uud in, im Norniu. Sing; das n: actio, carbo,
coramuiiio, contio, crabro, draco, latro, legio, Ico, mucro, obsidio,
opinio, oratio, praeco, regio, sermo. Dies leidet auch auf die
Griech. Nomina Anwendung; arrabo Claud. Quadrig. (ed. H.
Peter p. 215, 13) bei Gell. 17, 2, 21-, Varro L. L. ö, 36, 175;
artemo LucÜ. (26, 99) bei Charis. 1, 17 S. 99 (I 123, 13);
Labeo bei lavol. Dig. 50, 16, 242; Isid. Orig. 19, 3, 3 (Arev.
artemon); myoparo Cic. Verr. 5, 37, 97; Paul. Festi unter myo-
paro S. 147 und parones S. 222; Non. S. 534, 3; Isid. Orig. 19,
1, 21; Sipo Plin. Epist. 10, 33 (42), 2 (siphou Isid. Orig. 20,
6, 9); spado luven. 14, 91 und Claudian. in Eutr. 1, 296.
Besonders die Griech. Männernamen mit dem
Genit. auf önis oder auch aufönis erscheinen im Latein,
gern ohne n. Prise. 6, 6, 29 S. 690 (II 220, 10): In „on"
quoque genetivi Graeci supra dictam servant regulam, paenultima
secundum Graecos manente producta vel correpta: Msfxvoiv
Msfivovog, „hie Memnon huius Memnönis", ^ivoov ^ivcovog,
„hie Sinon huius Sinönis", Akozoohv Aaoxoovrog, .,hic Laocoon
huius Laocoontis". Haec tamen antiqui solent ab lata n proferre
et secundum Latinorum regulam in o terminantium, quod ubique
Terentius facit, declinare, ut „hie Antipho huius Antiphonis",
„hie draco huius draconis", „hie leo huius leonis"; si euini
„leon" dicas, necessario servas, ut genetivus quoque secundum
Graecos t habeat, „leontis". Unde Cicero in libro Verrinanmi,
qui est de supplicüs (5, 7, 15), proprium Nomen „Leon Leon-
tis" declinavit: Quid? in Leonte Imacharensi non idem fecisti?
Idem in frumentaria (Verr. 3, 22, 55): Tum iste Veneriis magna
voce imperat, ut Xeno audiret, pro Ssvcov Graeco. Idem de
supplicüs (Verr. 5, 42, 108): Dexo Tyndaritanus, homo nobüis,
pro „Dexon". Idem pro Murena (Cap. 26, 61) Zeno pro „Zenon"
profert. Idem pro Fundanio: Essetue id, quos Meno nuntiasset,
pro „Menon". Statius in I AchiUeidos (v. 553): Conclamaut
Danai stimulatque Agamemno volentes. Horatius in III Car-
minum (Carm. 16, 13): Diffidit urbium portas vir Macedo, et
subruit aemulos. Quintil. 1, 5, 60; Ut „Palaemo" ac „Telamo"
et „Plato" (nam sie eum Cicero quoque appeUat) dicerentur,
retinuerunt, quia Latinum, quod o et n litteris finiretur, non
reperiebant. Pompei. Comment. S. 111 (V 145, 31): Memnon,
Memnonos, Memnoni, Memnona; et Latine possum declinare:
— 247 —
Memno, Memuonis, Memnoni. Nam producitur i: legimus in
Plauto. Creon dicimus Graece, Creontos Creonti currit; Latine
dicimus Creo Creonis. Erg-o tarn Latina sunt notha quam
Graeca, utraque regula deelinamus.
Ag-amemno Plaut. Bacch. 4, 9, 22 (946) im Ambr. und
im Vat. m. pr. (Agamemuo im decurt., gegen das Versmass
Agamemnon im vet. und Leipz. und im Vat. m. corr.); Acc.
(161) bei Non. S. 237, 21; Tragiker (Euu. Fab. 72 oder ine.
fr. 23 ed. Ribbeck I 237;) bei Cic. Epist. ad Ätt. 13, 47, 1;
Varro Sat. Menipp. 570, 1; Cic. Tusc. 3, 26, 62; 4, 8, 17;
Senec. Agam. 535; Stat. Achill. 1, 553, und diese Form wird
gebiUigt von Serr. (Serg.) Comm. in Donat. S. 1840 (IV 429, 33) und
Consent. S. 2049 (V 364, 32); Mart. Capell. 3 § 296: ea auteim,
quae es productione nominativi casus corripiuntur in reliquis
figurationibus ut „Amphion", „Creon", „Agamemnon", amittunt
apud nos n litteram in nominativo et comparabuntur bis Latinis
quae conversis casibus correpta efferuntur ut „virgo", „turbo".
Agatho Corp. Inscr. Latin. 6, 81a; 6, 605; 6, 816. Alcmaeo
Cic. Acad. 2, 27, 88; 2, 28, 89; Fin. 4, 23, 62; Nat. Deor. 1,
11, 27. Alco Cic. Nat. Deor. 3, 21, 53; Liv. 21, 13, 1 im
Med., Colb. und Cant. Alexio Cic. Epist. ad Att. 7, 2, 3;
Inschr. Grut. S. 584, 2. Almo Verg. Aen. 7, 532. Amphio
Cic. Diviu. 2, 64, 133; C. I. L. 1. 1466 (3,3776); fast, fragm.
11 (C. I. L. 1 S. 473); C. I. L. 3, 6507; 5, 1133; I. Neap.
1961; 2261; Grut. S. 194, 8. Argo Liv. 41, 24, 1. Aristo
Cic. Acad. 2, 39, 123; Fin. 2, 11, 35; 4, 16, 43; 4, 25, 69; 5,
5, 13; 5, 25, 73; Tusc. 5, 9, 27; Nat. Deor. 3, 31, 77; Cato
Mai. 1, 3 und bei Non. S. 155, 15; Liv. 34, 61, 10; 34,61,14;
Ulp. Dig. 2, 14, 7 § 2; Fragm. Vat. 68; 199. Athenio Corp.
Inscr. Latin. 6, 44. Bito Mythogr. Latin, ed. Bode 1, 29; 2,
66. Cephalio Cic. Epist. ad Att. 7, 25; 10, 2, 1; 10, 15, 1;
11, 12, 1. Charito C. L L. 5, 519; 6, 44. Chilo GeU. 1,
3. 8; 1, 3, 17. Cimo Val. Max. 5, 4 ext. 2. Cleo C. I. L.
6, 4113. Cono L Neap. 2.522. Crito Cic. Tusc. 1, 43, 103.
Dio Cic. Verr. Acc. 1, 10, 27; 2, 7, 19; 2, 7, 20; 2,8, 24; pro
Cael. 21, 51; Val. Max. 3, 8 ext. 5. Echio C. I. L. 10, 6370.
Euphemio C. L L. 1, 571 Z. 14. Eutychio C. L L. 6, 680.
Gelo Liv. 23, 30, 11. Glyco Suet. Aug. 11; C. L L. 4, 89;
L Neap. 6769 Col. 1 Z. 17. Gluco daselbst 3570 und Cluco
— 248 —
2148. Hanno Liv. 21, 3, 3; 21, 10, 2; 21, 11, 1 und an vielen
anderen Stellen. Helen! o 0. I. L. 6, 44. Heracleo (Jic. Verr.
5, 35, 91; 5, 37, 97; C. I. L. 6, 1815; 6, 2079 Z. 3; 6, 2086
Z. 8; 47; 52; 6, 2362; I. Ncap. 3307. Hermadio Corp.
Inscr. Latin. 6, 1056 b Ool. 3 Z. 11. Hiero Cic. Verr. 4, 13,
30 und Nat. Deor. 1, 22, 60; 3, 34, 83; Liv. 21, 50, 7; 24, 4,
2; Val. Max. 4, 18 ext. 1. laso C. I. L. 1, 1389; 1, 1390,
6, 448; 6, 7731; 6, 8189; 6, 9276; L Neap. 6551 ; Mela 1, 19, 101;
Tac. Ann. 6,34. Laco Cic. Epist. ad Att. 16,11,3; Tac. Hist.
1,6; 1,13; 1,26; 1,33; 146. Lycao C. L L.3,4285; 3, 4286. Lyco
Cic. Fin. 5, 5, 13; Liv. 42, 51, 9; C. I. L. 6, 296. Lyso
Cic. Epist. ad Farn. 13, 19, 1; 13, 24, 2; 16, 4, 2. Meno Cic.
pro Fund. fr. 2 (ed. C. F. W. Müller p. 236, 2) bei Prise. 6,
6, 29 S. 690 (II 221, 4); Liv. 42, 58, 7. Milo Cic. Fat. 13,
30; Cato Mai. 10, 33; Liv. 42, 58, 7; 44, 32, 9; 44,45, 2; 44,
45, 7; Ovid. Ibis 325; 609; Val. Max. 9, 12 ext. 9; Vitr. 9,
prooem. 2; Tacit. Dial. 37; Apul. Met, 1, 21; Vopisc. Saturn.
6, 4. Myro Cic. de orat. 3, 7, 26; C. I. L. 5, 1896; L Neap.
6308, 24; 6382; 6769 Col. 4 Z. 55. Neo Liv. 44, 43, 6; 45,
31, 15; I. Neap. 5407. Nico C. L L. 1, 571 Z. 10; L Neap.
2559 Col. 2 Z. 27; Ephem. epigr. 4 S. 32 no. 46. Nympho
Cic. Verr. 3, 21, 53; 3, 21, 54. Olymp io Liv. 44, 23, 3.
Palaemo Quintil. 1, 5, 60. Parmenio Liv. 44, 23, 4; lustin.
12, 1, 3; 12, 5, 3. Patro Cic. Epist. ad Farn. 13, 1, 3 und
Epist. ad Att. 5, 11, 6; 7, 2, 4; 7, 2, 5. Philemo Plaut. Trin.
Prol. 19; Vell. 1, 16, 3; Gell. 17, 4, 2; C. L L. 1, 734; 1,
1269; 5, 1234; 5, 2257; 5, 4437; 6, 33; 6, 1952. Philo Cic.
Brut. 89, 306; Acad. 1, 4, 13; 2, 6, 17; 2, 6, 18; Tusc. 2, 3,
9; 2, 11, 26; 5, 37, 107; Nat. Deor. 1, 3, 6; 1, 40, 113; C. L
L. 6, 116; 6, 117; 6, 729. Phyto Liv. 44, 12, 2. Plato Cic.
de orat. 1, 11, 49; 3, 16, 60; 3, 34, 139; Orat. 3, 10; 13, 42;
19, 62; 44, 151; Opt. gen. orat. 5, 16; 6, 17; Acad. 1, 4, 17;
1, 9, 33; 2, 5, 15; 2, 37, 118; 2, 46, 142; Fin. 1, 21, 72;
2, 14, 45; 2, 16, 52; 4, 9, 21; 5, 21, 58; 5, 29, 87; Tusc. 1,
10, 20; 1, 21, 49; 1, 24, 57; 1, 26, 64; 1, 40, 97; 3, 17, 36;
Nat. Deor. 1, 8, 19; 1, 10, 24; Divin. 1, 1, 1; 1, 30, 62; 1,
37, 80; 2, 58, 119; Cato Mai. 12, 41; Off. 1, 44, 155; de rep.
2, 29, 51 und bei Nou. S. 362, 5; Leg. 2, 6, 14; 2, 7, 16; 3,
2, 5; Epist. ad Farn. 1, 9, 18; Epist. ad Q. fr. 1, 1, 10, 29
— 249 —
und Epist. ad Att. 4, 16, 3; Val. Max. 8, 12 ext. 1; Senec.
Epist. 58, 23; Plin. N. H. 30, 1, 2 (9)-, Quintil. 1, 10, 13; ],
10, 15; 1, 10, 17; 1, 12, 15; 2, 15, 26; 2, 15, 27; 2, 16, 3;
3, 1, 10; 3, 1, 11; 3, 4, 10; 8, .4, 23; 9, 4, 17; 9, 4, 77; Tac.
de orat. 31. Pluto Enn. Euhem. 4 bei Lact. 1, 14, 5; Hygin.
praef. p. 11, 16 ed. Schm.; Mythogr. Latin. 1, 108; 2, 10; 3,
6, 1. Polemo Cic. de orat. 3, 18, 67; Acad. 1, 9, 34; 2, 35,
113; Ein. 4, 6, 14 (hier ist im Morel. Polemon) ; 4, 18, 51; 5,
1, 2; 5, 3, 7 und Tusc. 5, 37, 109. Pyrrho Cic. Acad. 2, 42,
130; Ein. 2, 11, 35; 4, 16, 43. Pytho Tibull. 2, 3, 27. Rapo
Verg. Aen. 10, 748. Simo Tac. Hist. 5, 12. Solo Cic. de
rep. 2, 1, 2; Val. Max. 7, 2 ext. 2; Plin. N. H. 20, 21, 86 (235)
Tac. Ann. 3, 26; C. I. L. 5, 5947. Sophro C. I. L. 2, 1297
6, 4688. Strato C. I. L. 1, 571 Z. 9; Cic. pro Cluent. 64, 179
64, 180; 65, 183; Acad. 1, 9, 34; 2, 38, 121; Ein. 5, 5, 13
und Nat. Deor. 1, 13, 35; L Neap. 951; 3283; 4811; 5118;
6769 Col. 3 Z. 46; 50; 6974. Telamo Cic. de orat. 2, 46,
193; Tusc. 3, 24, 58 und Nat. Deor. 3, 32, 79. Thraso C.
L L. 6, 44. Thrupho C. L L. 1, 816 (6, 59); (T)rypho C.
L L. 6, 692. Umbro Verg. Aen. 7, 752; 10, 544. Xeno
Cic. Verg. 3, 22, 55; Epist. ad Att. 5, 11, 6. Zeno Varro R.
R. 2, 1, 3; Cic. Orat. 32, 113; Acad. 1, 9, 34; 1, 9, 35; 1,
10, 35; 2, 6, 18; 2, 42, 129; 2, 42, 130; 2, 42, 131; 2, 43,
134; 2, 45, 139; 2, 47, 144; 2, 47, 145; Ein. 2, 11, 35; 3, 2,
5; 3, 15, 51; 4, 3, 7; 4, 4, 8; 4, 5, 12; 4, 8, 19; 4, 19, 54;
4, 19, 55; 4, 21, 59; 4, 21, 60; 4, 22, 61; 4, 25, 70; 5, 28,
84; 5, 29, 88; Tusc 2, 12, 29; 2, 22, 52; 3, 17, 38; 5, 12, 34;
5, 37, 107; Nat. Deor. 1, 14, 36; 1, 33, 93; 1, 34, 93; 2, 7,
20; 2, 22, 57; 3, 9, 22; 3, 24, 63 und Divin. 1, 3, 5; 1, 3,
6; 2, 58, 119; Senec. Benef. 4,39, 1; 4, 39, 2; Quintil. 2, 20,
7 im Ambr. m. sec. in einer Rasur; 4, 2, 117 im Ambr. und
im Bamb. m. sec, und 12, 1, 18. Auch ein Erauenname Che-
lido C. L L. 2, 1422; 2, 1789; 2, 1914; 5, 1232; 5, 2594; 6,
4830; 6,5360; 6,7017; 6,11779; 6,11988; 6,13503; 10, 3488.
Jedoch mehrere Nomina mit dem Gen. auf onis enden den
Nomin. immer auf on, andere, welche bei einigen Schriftstellern
0 haben, werden von anderen auf on gebildet, und bei manchen
scheinen nach unseren Hdschr. sogar dieselben Schriftsteller
zwischen o und on geschwankt zu haben. A c t a e o n Ovid.
— 250 —
Met. 3, 230; 3, 721: Soncc. Ocd. 777 iiiul Oed, Fr. 14; Hygin.
Fab. 180; 181; 247. Aeson Ovid. Met. 7, 162; 7, 287; 7,
292; Val. Fl. 1, 144; 1, 296; 1, 335; 1, 756; 1, 767; 1, 825;
7, 494. Agamemnon Varro L. L. b, 3, 19; Cic. pro Flacc.
29, 72; Divin. 2, 30, 63 und Off. 3, 25, 95; Senec. Epist. 66, 26;
Senec. Agam. 417; 816; Quintil. 3, 11, 5; Tac. de orat. 9; Pctron. 3,
1; llygin. Fab. 95; 97; 98; 106; 114; 116; 124; 138. Alcon Liv.
21, 12, 4; Stat. Theb. 9, 12L Alcmaeon Hygin. Fab. 71; 73;
115. Amphion Cic. Invent. 1, 50, 94; Verg. Ecl. 2, 24;
Horat. Carm. 3, 11, 2; Epist. 1, 18, 44 und A. P. 394; Prop. 4
(3), 15, 42; Ovid. Met. 6, 271; Senec. Oed. 625; Herc. für. 264;
Val. Fl. 1, 367; luven. 6, 174; Mart. Capell. 9 § 906; 9 § 908,
V. 16; Anth. Latin, ed. Riese 626, 2; C. I. L. 5, 1067; 5, 3829;
6, 4875; Schol. in Caes. German. Arat. 336 (ed. Eyssenh. p.
414, 14, Breysig dagegen schreibt p. 94, 17 Amphianus).
Arion Verg. Ecl. 8, 56; Ovid. Fast. 2, 91; 2, 95; Fronte
Arion 1; 4; 6; 8; Gell. 16, 19, 2 in der Ausg. von Hertz
(sonst Ario). Aristogiton Cic. Tusc. 1, 49, 116. Aristion
C. I. L. 6, 134. A r i s t o n Varro bei Non. S. 308, 30; Senec.
Epist. 36, 3; 89, 11; 94, 2; 115, 8; Quintil. 2, 15, 19; Plin.
Epist. 6, 31, 3. Bion Varro R. R. 1, 1, 8; Senec. ßenef. 7,
7, 1 und Tranq. 8, 2; Plin. N. H. 6, 29, 35 (179); Curt. 4, 13,
56; Porphyr, zu Horat. Epist. 2, 2, 60. Biton Cic. Tusc. 1,
47, 113; Val. Maxim. 5, 4 ext. 4. Charon Sil. 13, 761. Chilon
Auson. Lud. VII sap. (lud.) 4 (55); VII sap. (Solon) 58 (130);
VII sap. (Chilon 6, 136, ed. Peiper p. 408, 6); Hygin. Fab.
221; Augustin. Civ. Dei 18, 24. Chiron Catull. 64, 279;
Verg. Ge. 3, 550; Prop. 2, 1, 60; Ovid. A. A. 1, 17; Fast. 5,
379; 5, 399; 5, 413, und Epist. ex Pont. 3, 3, 43; German.
Phaen. 421; Senec. Herc. für. 971; Colum. Poet. 10, 348; Lucan.
9, 535; Val. FI. 1, 139; 1, 255; 1, 267; Plin. N. H. 25, 6, 30
(66); Stat. Silv. 2, 1, 89 und Achill. 1, 127; 1, 184; 1, 233;
1, 274; luven. 3, 204; Auson. Edyll. 4, 20; Hygin. Fab. 274;
Mythogr. Latin, ed. Bode 1, 103; Chiro allein Liv. Andr.
bei Fest, unter ocrem S. 181. C i m o n Val. Max. 5, 3 ext.
3. Conen Catull. 66, 7. Criton Plin. N. H. 18, 31, 74 (312);
Mart. 11, 60, 6; C. I. L. 5, 5657. Cydon Verg. Aen. 10,
325; Stat. Theb. 2, 623. Deucalion Verg. Ge. 1, 62; Ovid.
Met. 1, 318; 1, 350; Epist. ad Phaou. 167; 170: Val. Fl. 1,
— 251 —
366. Dion Varro R. R. 1, 1, 8; Corn. Nep. Diou 1, 1, etc.;
Colum. 1, 1, 9; Augustin. Civ. Dei 21, 8, 2. Endymion Cic.
Trusc. 1, 38, 92; Ovid. A. A. 3, 83; luven. 10, 318; Apul.
Met. 1, 12 S. 45. Euphorion Varro R. R. 1, 1, 9; Cic. Divin.
2. 64, 132; Colum. 1, 1, 10; Quintil. 11, 2, 14. Eurytion
Verg. Aeu. 5, 495; 5, 514; 5, 541; Ovid. A. A. 1, 593 und
Met. 8, 311; Val. Fl. 1, 378. Glycon Senec. Contr. 9, 5 (29),
17; C. I. L. 5, 4582; 6, 2656; 6, 8425; I. Xeap. 3665. Haemou
Yerg. Aen. 9, 685; Prop. 2, 8, 21; Stat. Theb. 10, 653; 11,
290. Hannon Sil. 2, 277; 2, 285; 2, 326; 2, 376; 4, 771; 16,
29; 16, 72; 16, 674; 17, 200; 17, 631. Hecaton Senec.
Epist. 9, 4 und Benef. 1, 3, 9; 2, 18, 2; 2, 21, 3; 6, 37, 1.
Hermadion C. I. L. 5, 4455; 6, 678; 6, 731; 6, 831; 6, 1038;
6, 1973. Hieron Sil. 14, 80. Jason Ovid. Amor. 2, 14, 33;
2, 18, 23; A. A. 3, 33; Met. 7, 25; 7, 48; 7, 175; 8,. 302; 8,
349 und Fast. 1, 491; Val. Fl. 1, 298; 2, 1 ; 3, 80; 3, 615
und an vielen anderen Stellen; Stat. Theb. 5, 403; 5, 471;
Tac. de orat. 9. 1dm on Verg. Aen. 12, 75; Ovid. Met. 6, 8;
Val. Fl. 1, 228; 1, 360; b, 2. Ion Liv. 45, 6, 9. Ixion
Horat. A. P. 124; Ovid. Met. 4, 460; Hygiu. Fab. 62. Lacon
Horat. Epod. 6, 5; Senec. Epist. 77, 14; Sil. 3, 295; Stat.
Theb. 6, 763; 7, 129; Val. Fl. h 421; 4, 254; 6, 255; Mart.
7. 80, 10, als Nom. propr. C. I. L. 2, 12. Lycaon Ovid. Met.
1, 198; 1, 221. Macedon als Nom. propr. C. I. L. 3, 6297.
Menon Cic. Tusc. 1, 24, 57. Milanion Prop. 1, 1, 9; Ovid.
Amor. 3, 2, 29 und A. A. 3, 775. Milon Ovid. Met. 15, 229;
PHn. N. H. 35, 11, 40 (146); SoKn. 1, 77. Myron Senec.
Apoc. 13, 5; Plin. N. H. 34, 2, 5 (10); 34, 8, 19 (49); 34, 8,
19 (50); Quintü. 12, 10, 7; C. I. L. 5, 2399; 6, 405; I. Neap.
2668; 3128. Neon I. Neap. 2753; 6585. Nicon C. I. L.
6, 626. Palaemon Verg. Aen. 5, 823; Ciris 396; Ovid. Met.
13, 919; Stat. Silv. 2, 1, 180; 3, 2, 39; Theb. 8, 135; 9, 331;
Mart. 2, 86, 11 ; Claadian. IV cons. Honor, 465; de uupt.
Honor. et Mar. 156; Hygin. Fab. 158; Apul. Met. 4, 31 S.
308. Parmenion Val. Max. 6, 4 ext. 3; Curt. 7, 2, 23; 7, 2,
25; 7, 2, 26; lustin. 42, 3, 5; lul. Valer, 2, 25. Patron Cic.
Epist. ad Att. 5, U, 6; Verg. Aen. 5, 298; Curt. 5, 9, 15.
Phaedon Senec. Epist. 94, 41; Macrob. Sat. 1, 11, 41.
Philemon Ovid. Met. 8, 631; 8, 682; 8, 706; 8, 715; Plin.
— 252 —
N. H. 4, i:-5, 27 (95)-, Quintil. 10, 1, 72; Apul. Flor. 16 S.
62; 16 S. 65; C. I. L. 6, 685. P h i 1 o n ('. I. L. 6, 26; 6,
44; 6, 76; 6, 11804; I. Neap. 3826; 7096. Pia ton Manil. 1,
774; Val. Max. 8, 7 ext. 3; Senec. Epist. 6, 5; 47, 10; 108,
36; Benef. 4, 33, 1; 5, 7, 4; 6, 18, 1 und Cons. Marc. 23, 2;
Vitruv. 7 Prooem. 2; Sidon. Epist. 4, 1, 3; 4, 3, 6. Pluton
Verg. Aen. 7, 327; Senec. Phaedra 636; Herc. Oet. 935; 1142
1954; luven. 13, 50; Claudian. Rapt. Pros. 1, 276; Firm. Matern
de err. prof. relig. 7, 1; Hygin. Fab. 146; Mart. Capell. 1 § 27
Dracont. carm. min. 10, 539; Anthol. Latin, ed. Riese 21, 201
240, 10, und Plin. bei Charis. 1, 17 S. 95 (I 118, 21) sagt
quamvis nullum nomen Latinum on litteris finiatur, et ideo
Rhodum et Delum accusativo dicamus, tarnen quaedam sunt,
quae ad nos usque proprios gentis suae vultus formamque
custodiant ut Pluton Xenophon; daher auch bei Hvgin. Fab.
praef. Pluton, Neptunus für Pluto, Neptunus zu schreiben ist.
Polemon Lucil. (28, 13) bei Non. S. 414, 14, aber L. Müller
schreibt Polemonem, Lachmann Polemona. Pyrrhon Quintil.
12, 2, 24. Python Ovid. Met. 1, 438; Senec. Med. 700:
Herc. Oet. 94; Lucan. 6, 408; Avien. Descr. orb. 601; Claudian.
in Ruf. 1 praef. 1; Hygin. Fab. praef. gegen Ende und Fab.
53; 140. Scirou Cic. Acad, 2,. 33, 106. Serapion Cic.
Epist. ad Att. 10, 17, 1; Caes. bell. civ. 3, 109, 4. Sinon
Verg. Aen. 2, 259; 2, 329; Plin. N. H. 7, 56, 57 (202). Solon
Val. Max. 5, 3 ext. 3; 8, 7 ext. 14; Senec. Epist. 90, 5; Hygin.
Fab. 221; Auson. VH sap. (lud.) 1 (52); 21 (72); VH
sap. (Solon) 1 (73); 10 (82); 40 (112); Profess. XXÜ 10
(ed. Peiper p. 68); C. L L. 6, 12481. Sophron Varro L. L.
5, 36, 179; Quintil. 1, 10, 17. Stilpon Senec. Epist. 9, 15
und Const. 5, 3. Straten Senec. Nat. quaest. 6, 13, 2;
L Neap. 6917. Tarchon Verg. Aen. 8, 506; 10, 153; 10, 290;
10, 299; 10, 302; 11, 184; 11, 729; 11, 746; 11, 757, und
Tarcho allein Aeu. 8, 603, wie von Serv. zu Aen. 10, 153
bemerkt ist, und Colum. 10, 346 im Sangerm. T e 1 a m o n
Dichter bei Cic. Tuse. 3, 18, 39 und Cic. selbst de orat. 2, 46,
193 (Telamo im Lag. 32 m. corr.); Ovid. Met. 7, 476; 7, 477;
7, 647; 7, 669; 8, 309; 8, 378; 11, 216; 13, 151; Val. Fl. 1,
166; 1, 353; 2, 384; 2, 451; 2, 540; 3, 198; 3, 637; 6, 345;
6, 364; Hygin. Fab. 14 (ed. Schm. p. 45, 20); 22; Dares 3;
— 253 —
5. Triton Acc. (400) bei Cic. Nat. Deor. 2, 35, 89; Cic. Nat.
Deor. 1, 28, 78; Verg. Aen. 1, 144; 6, 173; 10, 209; Prop. 3 (2),
32, 16; 5 (4), 6, 61; Ovid. Amor. 2, 11, 27; Met. 13, 919;
Her. 7, 50; Val. Fl. 1, 679; Stat. Silv. 3, 2, 35; Theb. 5, 707;
9, 329. Xenon Plin. N. H. 35, 11, 40 (146). Zenon Varro
Sat. Menipp. 164; Cic. Tuse. 5, 9, 27 und Nat. Deor. 1, 25,
70; Senec. Epist. 33,7; 33,9; 83, 7; 88,37; de ira 1,16, 7; de
tranq. 14, 2; de otio SO, 2; 32, 13 und Nat. quaest. 7, 19, 1;
Vitruv. 7 Prooem. 2; Lactant. 5, 3, 1; Vopisc. Aurel. 3, 5;
Macrob. Somn. Scip. 1, 14, 19. So auch der weibliche Name
Gorgon G. Gorgönis, Senec. Herc. Oet. 96; Lucan. 9, 658; 9,
679; Stat. Theb. 2, 717; 8, 762; Mart. 9, 25, 5; Hygin. Fab.
praef. und Fab. 15; Dracont. Herc. 44; Gorgo Manil. 5, 577;
Val. Fl. 3, 54 (nur im cod. Carr. Gorgon); Sidon. Carm. 15, 7.
Corn. Nepos hält in den Namen Cimou, Cleon, Conon,
Dion, Phocion überall die griechische Endung on fest, und aus der
obigen Beispielsammlung ergiebt sich, dass dieselbe bei den
Dichtern seit Augustus und bei Seneca vorherrschend
ist. Dagegen ziehen die älteren Dichter und Cicero
meistens die Form auf o vor. So heissen die Personen in
den Stücken des Plaut, und Terent. : Amphitruo, Blepharo,
Euclio, Hegio, Lyco, Olympio, Stalino, Lampadio, Thesprio,
Tranio, Simo, Messenio, Palaestrio, Cario, Acanthio, Ballio,
Milphio, Hanno, Sagaristio, Sceparnio, Trachalio, Philto, Crito,
Dromo, Parmeno, Gnatho, Thraso, Phormio, Dorio, Sannio.
Andere Griech. Nomina propria, besonders von
Städten, Bergen und Flüssen, behalten gewöhnlich die
Endung on: Babylon, Calydon, Colophon, Lacedaemon, Marathon,
Pleuren, Sicyon, Cithaeron, Helicon, Laden. Doch Lacedaemo
Cic. de rep. 1, 33, 50 und Leg. 2, 15, 39; Apul. Met. 6, 18
S. 413 im Flor. 3, Guelf und Dresd., und Strymo Liv. 45,
29, 7; Plin. N. H. 4, 10, 17 (38); Vib. Sequester S. 78. Tarra-
con Plin. N. H. 3, 3, 4 (21); Hieronym. Chron. 1 S. 47; 2
S. 176. Die Form aufon in den Namen Italischer Flüsse,
wie sie Vib. Sequester S. 14; 77; 86 (auch unter Varus) in
Almon und Rubicon aufstellt, ist sehr auffallend, doch ist
Rubicon auch bei Lucan. 1, 214; Claudian. VI cons. Honor.
364 und Prob. Cathol. 1, 20 S. 1448 (IV 9, 17), aber Rubico
Plin. N. H. 3, 15, 20 (115) und Sil. 8, 455; Almo ist an
— 254 —
mehreren Stellen die herrschende Lesart, und ])ei Mart. 3, 47,
2 und 10, 91, 1 notwendig, die Var. Almon ist für Ovid. Met.
14, 329 und Fast. 2, 601; 4, 337 von Heins, zu Fast. 2, 601
bemerkt.
Von Völkernamen sind Macedo G. Macedönis und Laco
G. Lacönis gewöhnlich; jenes haben Lucil. (VII 1) bei Non.
S. 110, 10; Cic. Phil. 5, 17, 48; Liv. 37, 13, 9; Plin. N. H.
35, 10, 36 (76); Vitruv. 2 Prooem. 2; Flor. 2, 14, 2; Tert. de
anima 46; Vopisc. Prob. 1, 2; Claudian. Cons. Stil. 3, 165, und
Horat. in der S. 246 nach Prise, angeführten Stelle, dieses Corn.
Nep. Timoth. 1, 3 und Ages. 2, 5; 3, 6. So auch Lycao G.
Lycaönis I. Neap. 2139; 2140, und Paphlago G. Paphlagönis
Amm. Marcell. 21, 6, 2; Grut. S. 650, 2. Aber Macedon
Lucan. 8, 694; Ephem. epigr. 2 S. 287 Nr. 327; Lacon Senec.
Epist. 77, 12; Val. Fl. 1, 421; 4, 254; 6, 255; Stat. Theb. 6,
763; 7, 129; Mart. 7, 80, 10, und von Hunden Horat. Epod. 6,
5 und Sil. 3, 295; Paphlagon Eutrop. 4, 20, 1. Amazon G.
Amazönis, Verg. Aen. 11, 648; Senec. Troad. 682; Agam. 219;
Val. Fl. 5, 89; Claudian. in Eutr. 1, 240; Sidon. Carm. 9, 92;
13, 11; 15, 142; Dracont. Hylas 119; Anthol. Latin, ed. Baehreus
IV no. 183, 32; Ampel. 8, 18; Gros. 3, 18, 5, aber Amazo
Orest. trag. 349 (ed. Baehrens PLM V p. 235); vergl. Charis. 1, 17
S. 95 (I 119, 21). Cydon G. Cydönis Verg. Aen. 12, 858; Sil.
2, 444; Senec. Herc. Oet. 824; Ser. Sammon. 439 (435); Claudian.
IV cons. Honor. 530). Bei Tac. Hist. 4, 55 wird in den meisten
Hdschr. Lingon gelesen, wie der Plur. Lingönes, Lingonum,
Lingonibus, Lingonas ist; aber der Med. hat daselbst Lingonus,
wie Mart. 8, 75, 2; Inschr. Henz. 5880. Prob. Cathol. 1, 20
S. 1448 (IV 9, 18j giebt Saxon G. Saxönis, aber Saxo Pacat.
Panegyr. 5, 2.
Auch in einigen nicht in den gewöhnlichen Gebrauch der
Lateiner gekommenen Griech. Appellativa wird on beibehalten:
aesalon, agon, platanon, G. auf önis, und acrochordon, aedon,
architecton, canon, daemon, gnomon, sindon, G. auf onis.
Die Griech. Nomina propria auf oav behalten im
Latein, in der Regel die Griechische Flexion. Charis.
1, 15 S. 48 (I 64, 20): Quaeritur, quare „Sino Sinönis", „Memno
Memnönis". Omnia nomina Graeca Graecam rationem et apud
Latinos secuntur, et tunc producunt o litteram genetivo, cum
— 255 —
etiam apud Graecos producunt, velut Kövoav Kovuivoc et apud
nos „Cono Conönis". Si autem apud Graecos corripiunt, eadera
similiter et apud nos, Mifjbvoov Ms(ivovoc, nos „Memno Memnönis".
Ubi autem per roc efferuntur, et apud nos per tis, Ye\ui' Innoxouiv
" InTToxoüivzoQ „Hippocoon Hippocoontis". Über die Behandlung
der Griech. Nomina propr. auf oav Gen. ooi'zog im Latein, vergl.
unter 41. Wie aber der Genit. von ' üqiojv "Qoimvoc ist, 11. ö".
486; 488; x- 29; Od. €. 121; 274; /. 310; 572;- Hesiod. O. et
D. 596; 613; 617; Find. Nem. 2, 12 (18); Eurip. Cycl. 213;
Arat. 232; 338; 361; 518; 636; 646; 677; 730; 754; 755; Theocr.
24, 12, so Oriönis Cic. Arat. 3; 121; 149; Horat. Carm. 1,
28, 21; Luean. 1, 665; 9, 836; Germau. Phaen. 368; Orion a
Verg. Aen. 3, 517; Ciris 535; .Manil. 1, 387; German. Phaen.
503; Orion e German. Phaen. 343; 550, aber doch Oriönis
Ovid. Met. 8, 207; 13, 294; Stat. Theb. 7, 256; Oriöna Ovid.
Fast. 5, 493; Stat. Theb. 9, 461; Oriöne Ovid. Met. 13, 692.
Von Alyaiüav ist Aiyaioova und AlyaiaovoQ gebildet IL a. 404;
Apollon. Rhod. 1, 1165 und Lycophr. 135, und die gleiche
Schreibung ist bei x4.pollod. 3, 8, 1 § 3; und so von dem Meer-
gott Aegaeöna Ovid. Met. 2, 10 und Aegaeöni Stat. Theb. 5,
288, aber von dem Hunderthändigen Aegaeönis Stat. Theb. 4,
535; Claudian. ßapt. Pros. 3, 345 und Aegaeöna Stat. Achill.
1, 209. Von ^Ayizaiwv ist ^ AxTaidavog und ^Axraioova Eurip.
Bacch. 318; 1179; 1244, und die gleiche Messung überall bei
Nonnus, dagegen ^Axraioi'og und 'AxTaiova Eurip. Bacch. 211
und Callim. lav. Fall. 109. Die Ungleichheit bei Eurip. ist von
Choerob. in Bekker's Anecd. Gr. S. 1313 bemerkt. Das Adject.
'Axraiovic hat Damocharis Anthol. Pal. 7, 206, 2. In der Prosa
ist die Flexion mit dem o) herrschend, wiewohl bei Paus. 9, 38,
5 einige vorzügliche Hdschr. ^ Axxaiovoc zweimal und ^Axraioi'i
haben, und bei Apollod. 3, 4, 4 § 5 nur ^ Axraiovoc gelesen
wird. Bei Diod. 4, 82 ist im Reg. "AxTaiavog, im Coisl. und
Wien. D ' Axrsoopog, sonst ' Axraiovog. Aus der Latein. Poesie
ist nur Actaeönis und Act aeöna bekannt, und zwar Actaeönis
Ovid. Met. 3, 720 und Actaeöna Ovid. Met. 3, 243; 3, 244;
Claudian in Ruf. 2, 419. Über "Akxiiaibov sagt Herodiau.
Epimer. S. 194: 'AXxfiaiopog i^fKfiGß^rrjTai. ^ AXxiia'tMva ist in
einer Stelle des Antiphanes bei Athen. 6, 1 S. 222 b, und in
einer des Timocles daselbst 6, 2 S. 223 c und bei Stob. Floril.
— 256 —
124, 19 (bei diesem im Par. A. m. pi-. und im Voss. ^ yiXx[ievo)va,
verderbt aus V/Ax/-i«wv«). Statt des gewöhnlichen ^ ^Xxfxaluivoq
' Akufia'nava und ^ AXxiiaiuividai, wird Akxfiaiovog gelesen Ilerod.
6, 125 im Sancr., ' yiXxfiaiova Paus. 2, 18, H im Wien, b und
Angel, und 8, 24, 10 im Wien, b, ' AXxfiaiovidriq \xndi ' Akufjuaiov' dai,
Herod. 5, 62; 5, 66; 5, 70; 6, 115; 6, 121; 6, 123 im Sancr.,
Paus. 2, 18, 9 im Par. c, Wien, b und Mosk. und in den Leid,
ab. In einer Stelle des Acc. (78) bei Non. S. 280, 4 geben die
Hdschr. Almeonis fratrem; Ritschi, Rhein. Mus. 1857, 12 S. 103
(Opusc. 2 S. 486) vermutet Alcumaeonis, Ribbeck schrieb in
der ersten Ausg. der trag. Rom. reliq. Alcumaonis, in der
zweiten Alcimeonis. Alcmaeöniae furiae sind beiProp. 4(3j5, 41.
In mehreren ursprünglich Lateinischen Nomina
ist das ö der Endung des Stammes in der Flexion zu i
abgeschwächt, und es entspricht also bei ihnen dem
Nomin. auf o ein Genit. auf inis. Charis. 1, 15 S. 47
(I 63, 31): Quare „Cicero Ciceronis", „turbo turbinis"? Omnia
nomina „o" littera elata, si quidem propria sint, per „onis" ge-
netivo efferuntur, ut „Zeno Zenonis", „Plato Piatonis" et cetera,
exceptis his duobus, „Apollo" „Karthago". Nam „Apollo", cum
sit proprium, non „Apollonis" facit, sed „Apolliuis", item „Kar-
thago" non „Karthagonis", ut „lunonis", sed „Karthaginis".
Si autem appellativa fuerint, duplici genetivo efferuntur. Aut
enim per „o", ut „praeco praeconis", „latro latronis", „mucro
mucronis", aut per „i", ut „ordo ordinis", „cardo cardinis",
„margo margiuis". Ergo in femininis, si quando „o" litteram
„i" littera praecedit, tunc genetivus servat „o" litteram, velut
„regio regionis", „seditio seditionis", „superstitio superstitionis",
„emptio emptionis"; exceptis debilibus supra scriptis, „Anio" et
„caro". Si autem (sine i fuerit, tunc) vertit per „i", velut „con-
suetudo consuetudinis", „caligo caliginis". Prise. 6, 3, 14 und 15
S. 682 und 683 (II 205, 23): In „o" correptam, quam tarnen ve-
teres frequenter producunt, Latina sunt, et si feminina fuerint
„g" vel „d" antecedentibus, mutant „o" in „i" et accepta „nis"
faciunt genetivum, ut „haec Carthago huius Carthaginis", „haec
virgo huius virginis", „haec dulcedo huius dulcedinis", „alcedo
alcedinis". Plautus in Poenulo (1, 2, 143): Quam mare olim
est, cum ibi alcedo pullos educit suos. Alia vero omnia pro-
ducunt „o" in genetivo, ut „hie Cicero Ciceronis", „caupo cau-
— 257 --
ponis", „haec Inno lunonis", „Castiilo Castulonis", „Riiscino
Ruscinonis", nomina sunt urbium Hispaniae, „hie et haec bubo
bubonis". Darauf werden als solche Nomina auf o, welche ent-
weder immer oder gewöhnlich Masc. sind, und im Gen. mis
nahen, cardo. ordo, homo, nemo, turbo, Apollo, cupido, margo
bemerkt.
Es sind also vorzüglich Nomina auf do und go, und
unter denselben besonders die Feminina^ welche i in
der Flexion annehmen, ausser den von Charis. und Prise.
angeführten noch crepido, formido, grando, harundo, hirudo, hi-
rundo, libido, unguedo, uredo, die zahlreichen Abstracta auf
tudo, wie amplitudo, latitudo, longitudo, magnitudo, multitudo,
pulchritudo, dann cartilago, compago, imago, indaginem und
indagine (vergi. unter 117), lanugo, lappago, lentigo, loligo, mi-
lago. uHgo, vertigo, vorago. Die Masc. cerdo, cudo, pedo (Mar.
Plot! [M. Claudii] Sacerd. Art. gramm. 2, 15 [VI 475, 11]); udo,
ligo, mango haben im G. önis. desgleichen unedo und harpagones
(ohne Sing.), deren Genus unbekannt ist.
Über die Nomina, welche einen anderen Consouanten als
d oder g vor dem o haben, und doch den Gen. auf inis bilden,
ist folgendes zu erinnern. Homo, alt hemo, hatte in der alten
Sprache im G. homonis oder hemonis Paul. Festi S. 100:
Hemona humana et hemonem hominem dicebant. Prise. 6, 8,
15 S. 68,8 (II 206, 22): Vetustissimi etiam homo homonis de-
clinaverunt. Ennius (Ann. 138): Vulturis (in mehreren Hdschr.
vulturus, vergl. unter 46 S. 271) in silvis miserum mandebat hemo-
nem, heu quam crudeli condebat membra sepulcro. Den ersteren
der Verse des Enn. geben mit Abweichungen im Einzelnen Charis.
1, 17 S. 120 (I 147, 16) und Serv. zu Verg. Aen. 6, 595. Bergk
im Philo!. 17 S. 54 fg. stellt die Vermutung auf, dass Plaut,
an mehreren Stellen, wie Men 1, 1, 6; 1, 1, 22; 1, 4, 5; 2, 2,
41; 8, 2, 24; 5, 1, 9; 5, 1, 13; 5, 1, 44; 5, 5, 5; 5, 5, 55;
5, 5, 58, Mil. 1, 1, 21; 2, 5, 42; Pseud. 1, 2, 20 und Most. 3,
1, 65, homonis, homoni, homonem, homones, homonum ge-
schrieben haben möge. Aber in den plautinischen Handschriften
finden sich nur wenige Spuren mit o (vergl. Brix zu Plaut.
Menaech. 89) und desshalb werden in den neuesten Ausgaben
von Leo, Götz und Schcill nur Formen mit i geschrieben, wie
auch diese bei den ältesten scenischcn und epischen Dichtern
Keue- Wagener, Formenlehre. I, 'S. Aufl. IV
— 2oH —
schon die gewöhnlichen sind. Ausser d(-,v bei Ennius überlie-
ferten Form homonem findet sich diese nur noch Gloss. in
Sidon. p. 53, 21, alle anderen Formen mit o sind nur durch
Konjektur hergestellt, wie homonem bei Naev. (bell. Poen. ed, L.
Müller p. 1()7 I v. 2) und homonum Nov. comic. 88, da au
erster Stelle in den lldschr. humanum und an zweiter homo non
steht, so auch Liv. Andron. 27 ed. ßuehrcns honiones, Ildsch.
homines.
Über turbo sagt Charis. 1, 15 S. 48 (1 64. 26): Turbo
si sit proprium nomen, „Turbonis" facit, si appellativum, „tur-
binis". Nam sive ventus sive quo ludunt pueri, „hie turbo"
dicitur, non ut quidam stulte „hie turben" dixerunt puerorum.
Nam Vergilius dixit (7, 378): Torto sub verbere turbo. Da-
gegen 1, 17 S. 117 (I 144, 30). Turbo „Turbonis", si pro-
prium sit hominis nomen; „turbiuis", si procellam voluerimus
exprimere, aut in eo, inquit Plinius, qui est in lusu puerorum.
Sed Caesar de analogia II „turbonem", non „turbinem", etiam
in tempestate dici debere ait, ut „Cato Catonis", non ut „homo
hominis" Turben Tibullus (1, 5, 3, wo alle unsere Hdschr.
turbo geben): Namque agor, ut per plana citus sola verbere
turben. Quem Maro VII „turbonem" vocat: Tortus sub ver-
bere turbo, Et ita putant dici debere „hie turbo", quia et homo
et tempestas et buxum eodem possint nominatio perhiberi.
Serv. zu Verg. Aen. 7, 378: Catullus hoc turben dicit, ut hoc
Carmen. Der Form turben als Masc. bedient sich auch der
Commentator Cruquii zu Horat. A. P. 380. Prise. 6, 3, 16 S.
683 (II 207, 18): „Turbo turbinis", quando de viventorumloquimur.
Nam si sit proprium, servat o in genetivo, „hie Turbo (nomen pro-
prium gladiatoris) Turbonis". Sic Horatius in II Sermonum
(Sat. 3, 310): Corpore maiorem rides Turbonis in armis spi-
ritum. Turbonis, Turboni, Turbonem, Turbone in dem
Nom. propr. haben auch Fronto ad Anton. Pium 3, 4 S. 165
Nab.; Paul. Dig. 20, 4, 16; Spartian. Hadr. 4, 2; 5, 8; 6, 7;
7, 3; 9, 4; 15, 7; C. I. L. 3; 767; 3, 1462; 3, 1748; 10,3568;
Ephem. Epigr. 4 S. 286 uo. 822.
Apolones ist auf einer alten Erztafel in München C. I.
L. 1, 187; Apolone in einer Inschr. von Cales bei Ritschi,
prisc. Lat. epigr. suppl. 3 S. 3, und Apolon in einer Inschr.
von Präneste C. I. L. 1, 73 ist wahrscheinlich aus einem Casus
— 259 —
obliqiius von Apollo verstümmelt. Apolloni Pythio ist C. 1.
L. 3, 567 Z. 3 in der Abschr, von Cyriacus (nicht Apollini,
wie bei Orell. 3671); Apolloni giebt Fest, unter matronis S.
153 aus einem alten Denkmal, und daselbst führt F. Ursinus die
Aufschrift einer Kupfermünze Apolloni sancto an. Auch in
Hdschr. kommt öfters Apollonis und Apolloni vor, wie bei Cic.
Tusc. 1, 47, 114 im Gud.; Nat. Deor. 3, 23, 59 im Leid. A
und in Wien. m. pr.; Lael. 2, 7 im Benedictb..; Har. resp. 9,
18 im Par. m. pr.; Liv. 4, 25, 3 und 5, 23, 8 im Med.: 29,
10, 6 im Put.-, Suet. Aug. 18; 31; 52 im Memm.; lustin. 2, 12,
8 und 9, 7, 13 im Put.; M. Caesar au Fronto 4, 5; Prise. 6,
13, 69 S. 709 (II 253, 23) im Paris. R, und bei Cic. Divin. 1,
21, 42 ist im Ausgange eines Trimeters eines alten Dichters im Erl.
obsecrans Apollonem, und bei Plaut. Men. 5, 2, 118 (871) in
derselben Stelle des Verses im decurt. und im Vat. m. pr, edictum
Apollonis geschrieben. Diese Verkürzung des o ist besonders
bedenklich. Auf einem Cippus aus Piceniim C. I. L. 1, 167
ist Apolenei. Vergl. Ritschi, Rhein. Mus. 1857, 12 S. 109 und
476 (Opusc. 2 S. 493 fg. und 514) und Enarr. tab. lithogr. S. 99.
Caro Gr. carnis hat in der Flexion ebenso das o verloren,
wie das Griech. xvcoy G. xvpog. Prise. 6, 3, 17 S. 684 (II.
208, 18): Excipitur etiam caro femininum, carnis. Vetustissimi
tarnen etiam nominativum „haec carnis" proferebant, qui magis
rationabilis est ad genetivum. Livius Androuicus in Odyssia
(ed. Baehrens 39): Carnis, ait, vinumque, quod libabant, ancla-
batur. Et Titus Livius XXVI ab urbe condita (vielmehr 37,
3, 4): Latinaeque instauratae, quod Laurentibus carnis, quae
dari debet, data non fuerat. Und 7, 9, 46 S. 754 (II 324, 23):
Excipitur „haec caro huius carnis", in quo pares habent syllabas
genetivus et uominativus; inveniuntur tarnen veteres, qui genetivo
similem nominativum protulerunt. In der angeführten Stelle
des T. Livius hat der Lov. 6 carnis quae dari debet, data nou
erat, was vielleicht nur eine alte Conjectur ist, durch welche
carnis zum Genit. werden sollte. Aber bei Charis. 1, 15 S. 42
(I 58, 4) ist ipsa carnis.
Das im Nominativ ursprünglich lange o ist verkürzt in
PoUiö bei Verg. Ecl. 3, 84: Polio amat uostram, quamvis est
rustica, musam; Ecl, 3, 86: Polio et ipse facit nova carmina:
pascite taurum; Ecl. 3, 88: Qui te, Polio, amat, veniat quo te
— 260 —
quoque j^audct; iCcl. 4, 12: Polio, et incijjicnt niaf^ni procedere
mcnses; Horat. Carm. 2, 1, 14: et consulcnti, Pollio, curiae;
Sat. 1, 10, 42: Unus virorum, Fundani; PoUio regnum . .; Sat.
1, 10, 85: Pollio, tc, Messalla, tuo cum fratre. simulque . .;
mentiö Horat. Sat. 1, 4, 93: lividus et mordax videor tibi?
mentio siquae . .; öfter bei Ovid, vergl. L. Müller de re metr.
5. :-387.
45. Nomina mit dem Stamme auf ar sind Lar, salar,
und mehrere Nomina propria, wie Caesar. Aesar, Aspar, Bostar,
üabar, Hamilcar, und in Neutra baccar, iubar, nectar. Ein
Gen. Caeseris ist C. 1. L. 4, 2308, und wie Zangemeister
bemerkt. Inschr. Orell. 4205 und in einer Inschr. des Capitol.
Mus. Baccar bat eine Nebenform bacearis, wie im Griech.
welche Fem. sein muss Für L a r e s war alt L a s e s , nach
Varro L. L. 6, 1, 2 und Scaur. S. 2252 (VI[ 13, 14), was
auch Quintil. 1, 4, 13 hat. Lar hat im Nomin. Sing, langes a,
wie Prise. 6, 6, 32 S. 692 (II 223, 13) bezeugt, vergl. Ovid.
Fast. 5, 141. Die Länge des Flussnamens När belegt Prise.
6, 6, 31 S. 691 (II 222, 11) mit Verg. Aen. 7, 517, und die
gleiche Quantität des a im Gen. mit einem Verse des Ennius.
Auch in Hamilcarem sprach Prob, nach Gell. 4, 7 mit Berufung
auf Plaut., Enn. und andere alte Dichter die Pänultima lang.
Vergl. über Hannibälis unter 43 S. 241.
Der Stamm auf er zeigt sich nur in dem Neutr. ver,
Griech. eaq G. eaqog oder rJQog, und in verschiedenen aus dem
Griechischen herübergenommeneu Nomina verbalia auf t^q. wie
campter, character, clyster, crater, physeter, dann in den Völker-
namen Iber und Celtiber, über welche unter 25 gesprochen ist.
Der Stamm auf er ist in den Griech. aer und aether,
welche im Nomin. nach Griech. Art das e verlängern. So Lucr.
1, 385; 1, 567; 3, 248; 3, 269; 4, 369; 5, 498; 6, 1026; 6,
1120; Verg. Ge. 3, 546 und Aen. 6, 640; Ovid. A. A. 2, 471;
Met. 1, 28; 6, 548; 15, 243; Fast. 1, 105 und Ibis 72; Manil.
1, 287; Lucan. 1, 90; Nemes. Ecl. 1, 35. Die ursprünglich
Lateinischen Nomina mit Stämmen auf er stosseu
zum Teil in der Flexion das e aus (entsprechend den
Griech. naiqoc, fit^rgog d^vyarqög dvögög), und zwar alle auf
ter, nur das im Nomiu. seltene later Accus, laterem aus-
genommen, als pater, mater, frater, accipiter, linter, uter, venter,
— 261 —
Opiter, Maspiter, Diespiter, ausserdem falacer, imber, lusuber,
September, October, November, Deceraber; eris ist im Genit.
von acipenser, agger, anser, asser, Cancer (als fressendes
Geschwür), carcer, later, mulier, passer, tüber, Mulciber, und
den Neutra acer, cadaver, cicer, laser, papaver, piper, siler,
siser, suber, tüber, über, zingiber. Von carcer ist careares
gebildet Acta fratr. Arv. a. 87 II Z. 36; a. 89 Z. 72; a. 90 Z.
56: a. 91 II Z. 10; a. 105 II Z. 21; a. 120 Z. 43, unter M.
Aurel. E. Z. 9, und a. 186 b. I Z. 4. Vergl. über die Flexion
der Nomina auf er Prise. 6. 7, 38 S. 695 (II 228, 17), Avelcher
§ 39 fll 229, 6) hinzufügt: Inveniuntur tarnen apud vetustissimos
haec ancipitis genetivi: ,.hic accipiter huius accipiteris" et
„accipiti'is'\ „Opiter Opiteris'' et „Opitris", .,Maspiter Maspi-
teris" et ..Maspitris", „Diespiter Diespiteris" et „Diespitris".
Sic etiam .,Iuppiter luppiteris'" et „luppitris", ut Caesellio Vin-
dici placet, debuit declinari. Und § 40 S. 696 (II 230, 11):
„Mulciber Mulciberis" et „Mulcibris", ut Caesellius in Stromateo
docet; quod si est a mulceudo imbri compositum, ut plerisque
videtur, melius simplicis decKnationem servat. Varro L. L. 9,
46, 75 und 76 decliniert „Diespitri Diespiti-em", ..Maspitri Älaspi-
trem", erkennt jedoch § 77 an, dass „Diespitri" und „Dies-
pitrem" weniger üblich sei als „Diespiter". Derselbe 10, 3, 65
sagt: Quae pertinent res, eae sunt, quae verbis dicuntur pro-
portione, neque a similitudiue quoque vocum declinatus habent,
ut „luppiter" „Maspiter", „lovi" „Marti". Wir finden Diespitri
Arnob. 2, 70 und Diespitris Inschr. Heuz. 5712; Diespitrem
Macrob. Saturn. 1. 15. 14. M u Ic- i b e r i s hat Ovid. A. A.
2, 562.
Von laver, spinter, den Flussnamen Elaver, lader, Tader
und den Stadtnamen Tuder ist uur der Nomin. oder der gleich-
lautende Accus, bekannt.
Für linter ist ein Nomin. liutris bei Sidon. (Jarm. 5, 283;
Not. Tir. 178; Labb. Gloss. 175 (c), und für uter ein Nomin.
iitris Labb. Gloss. 198 (c).
Declinationsfähige Lateinische Nomina mit Stämmen auf ir
sind nicht vorhanden. Denn Gaddir, welches nach Prise. 6,
9, 45 S. 698 (II 234, 10) einen G. Gaddiris hat, ist ein bar-
barischer Stadtname. Gir, der Name eines Flusses in Afrika,
bei Claudiau. Cous. Stilic. 1, 252, Griech. Fem, bei Plin. N. H,
— 262 —
/"), 1, 1 (15) und Vitruv. H, 2, 6 Ger, b(;gegnet nur im Noniiii.
Auf der Lab. l*(nitin<,'. VI E ist fl. Girin. Über abaddir vergl.
unter 181, und ebendaselbst über ir oder hir, von welchem
Prise, a. a. O. sagt, dass einige, wie Charis., ir iris declinieren,
dass es aber ein Indcclinabilc sei; dasselbe wird von Charis.
Art gramm. 1, 10 S. 12 (I 24, 20); 1, 12 S. 23 (I 35, 28) und
Exe. art. gramm. S. 86 (I 540, 14); S. 94 (I 546, 36) für ein
Indeclinabile oder für ein Monoptoton erklärt, während er ihm
Art. gramm. 1, 14 S. 27 (I 42, 15) den G. hirris zuteilt.
46. Zahlreich sind die Stämme auf ör, welche
zum Teil früher ös hatten, das in der alten Sprache,
ebenso wie ös für das gewöhnliche ör, auch vor den
Casu Sendungen erschien. Varro L. L. 7, 3, 26 uud 27: In
multis verbis quod antiqui dicebant s, postea dicunt r, ut in
carmine Saliorum sunt hacc, cosauli, dolosi, eso
foedesum foederum, plusima plurima, meliosem meliorem,
asena arena, ianitos ianitor. Festus S. 213: Pignosa piguora,
eo modo quo Valesii Auselii Pinasii Papisii (in der Hdsciir.
pinosi palisi oder pilesi) dicebantur. Paul. Festi S. 15: Arbosem
pro arbore antiqui dicebant et robose (in den Hdschr. robosem)
pro robore. Aber auch nachdem in der Flexion s dem r ge-
wichen war, hielten die einsilbigen im Nomin. Sing, das s be-
harrlich fest, nämlich flos, glos, mos, ros und das Neutr. os
(der Mund), und ausser diesen lepos, alle mit dem G. auf öris.
Den Gen. gloris stellen Charis. Art. gramm. 1, 14 S. 27 (I 42,
10) und Exe. art. gramm. S. 95 (I 546, 28) und Prise. 6, 13,
69 S. 710 (I 254, 3) auf, Charis. 1, 17 S. 93 (I 117, 10) ver-
bindet das Wort mit flos und ros in Beziehung auf den Accus,
auf rem; den aus ydkcog entstandenen Nomin. glos haben noch
Paul. Festi S. 98; Non. S. 557, 5; Modestin. Dig. 38, 10, 4 § 6;
Auson. Technop. monosyll. de histor. 13. Von lepos will
Agroet. de orthogr. S. 2272 (VII 122, 4) lepor so unterscheiden,
dass lepor iueunditas voluptatis, lepos eloquii wäre, Bed. aber
de orthog. S. 2789 (VII 277, 30) und Albin. de orthogr. S. 2338
(VIT 304, 17) sogar übereinstimmend: lepos iueunditas volup-
tatis; wir lesen lepos, Plaut, Asin. Prol. 13; Cure. 1, 2, 4 (99);
Cas. 2, 3, 18 (295); Cic. de orat. 1, 5, 17; 1, 7, 27; 1, 34,
159; 3, 8, 29; Brut. 38, 143; Off. 1, 30, 108; 1, 37, 134; de
rep. 2, 1, 1; Prov. cons. 12, 29; Cornific. 4, 23, 32; Salbst.
— 263 —
Catil. 25, 5; Plin. N. H. 31, 7, 41 (88); 35, 4, 8 (25)-, Plin.
Epist. 6, 21, 5-, Sidon. Carm. 9, 264, und diese Form des
Nomin. allein stellt Prise. 6, 13, 68 S. 709 (II 253, 2) mit dem
Gen. leporis zusammen, aber lepor Anthol. Lat. 1239, 4 ed.
Meyer; Serv. zu Verg. Aen. 1, 253 und Labb. Gloss. 106 (a).
Der Nomin. ros findet sich Plaut. Capt. 1, 1, 13 (81); Verg.
Ecl. 8, 15 und Ge. 2, 202; 3, 326; Ovid. A. A. 3. 690 und
Met. 5, 635; Colum. 9, 4, 2; 9, 4, 6; Plin. N. H. 18, 31, 74 (315);
20, 18, 76 (198); 31, 10, 46 (112); Apul. de mundo 8 S. 306.
Bei weitem die meisten dieser Nomina, doch keine ein-
silbige, haben im Nomin. ör, im Genit. öris, wie aegror,
algor. amor, ardor, calor, candor, clamor, color, doloi-, error,
favor, fervor, honor, humor, ianitor, labor, maeror, marcor, nidor,
nitor, odor, olor, paeder, pallor, pavor, pudor, rigor, rubor, rumor,
sapor, soror, splendor, Stridor, terror, timor, tremor, uxor, vapor,
und die Verbalia auf tor und sor, wie actor, amator, auctor,
auditor, eantor, censor, couditor, doctor, domitor, fautor, genitor,
liortator, Imperator, orator, und viele andere. Vergl. Prise. 6,
9, 46 S. 698 (II 234, 18). Mehrere der ersteren hatteu, be-
sonders bei den Altereu, eine Nebenform auf ös. Quintil. 1,
4, 13: Ut Valesii P^isii in Valeries Furiosque venerunt, ita
arbos, labos. vapos etiam et clamos ac Lases fuerunt.
Prob. Cathol. 1, 40 S. 1462 (IV 20, 9): Quidam hie labos et
haec arbos decliuaverunt, sed melius or terminabuntur, labor,
arbor. Mar. Victorin. I, 3, 11 S. 2156 (VI 7, 32): arbos,
labos, bonos, nunc arbor, labor, honor. Serv. zu Verg. Ge.
2. 256: Tunc r in s mutatur, cum longa opus est syllaba, ut
color colos, labor labos [honor et bonos]. Prise. 5, 13, 71
5, 670 (II 185, 4) verbindet labor et labos, honor et bonos
als gleichbedeutende Formen.
Honos ist sehr häufig, vornehmlich bei Cic: Inveiit. 1,
4, 5; de orat. 1, 54, 232; Brut. 10, 40; 81, 281; Grat. part.
24, 87; pro Quint. 4, 14; pro Rose. A. 47, 137; Verr. 3, 16,
43 in den Paris. AB, dem Lag. 29 und dem Vat. Palinips. ; 4,
61, 137; pro Sulla 18, 50 im Teg. ; pro Flacc. 19, 45; 41, 103;
pro Sest. 54, 116; Phil. 9, 6, 15 im Vat., Teg., Bamb. und
Bern.; Epist. ad Fam. 5, 20, 2; 9, 22, 4; 10, 10, 1; 10, 10, 2;
15, 10, 1; 15, 11, 1; 16, 9, 3; Epist. ad Att. 5, 21, 3; Fin. 2^
10, 29; 3, 22, 73; 5, 21, 60; Tusc. 1, 2, 4; 2, 26, 62; Nat.
— 264 -
Deor. 8, 24, 61; Divin. 2, 69, 142; Lael. 7, 23; 21, 78 und
de rep. 1, 34, 53, und honor nur pro Tüll. 21 und Epist. ad
Att. 9, 2 A. 1. P^benso ist bei Liv. bonos in fast ausschliess-
lichem Gebrauch, praef. 11; 1, 36, 6; 1, 39, 5; l. 43, 10; 2,
2, 2; 2, 12, 15; 2, 42, 8; 3^ 10, 3; 3, 33, 4; 3, 33, 5; 3, 51,
3; 4, 6, 10; 4, 35, 7; 4, 53, 13; 4, 57, 6: 5, 17, 1; 5, 50, 3;
5, 50, 7; 6, 21, 4; 6, 34, 9; 6, 37, 5; 8, 13, 9; 9. 26, 14: 10.
36, 19; 22, 35, 7; 22, 50, 6; 23, 15, 14; 26, 6, 15; 26,21,3;
27, 34, 12; 28, 9, 7; 28, 32, 7; 31, 34, 2; 31, 49, 10; 33, 22,
2; 35, 8, 3; 37, 54, 8; 37, 59, 1; 38, 44, 10; 38, 45, 10; 38,
48, 15; 39, 29, 5; 39, 38, 5; 39, 53, 16; 40, 35, 5; 41, 6, 4;
41, 17, 3; 41, 20, 7; 42, 9, 3; 45, 8. 8. und honor aUein 4,
8, 7. Honos haben ferner P^log. der ScipionenC. I. L. 1, 33; 1, 34
(honor daselbst 1, 38); Plaut. Trin.3, 2, 71 (697) und imFragm. Pago
bei Varro L. L. 7, 3, 61, aber honor Rud. 1. 3, 12 (196) und Trinum.
3, 2, 71 (663); ferner honos Cato (Reliqu. ed. Jordan p.51, 1) bei
Prise. 6,7, 36 8.694(11 226, 21); 6, 16, 82 S. 717 (11 266, 22);
13, 3, 12 S. 960 (III 8, 7) und de moribus (ed. Jordan p. 83,
2) bei Gell. 11, 2, 5; Terent. Eun. 5, 6, 22 (1023 1; Varro
L. L. 6, 3, 19, und ein Vers bei demselben 5, 10, 73;
Syrus 226; Caes. beU. Gall. 6, 13, 7; SaUust. Cat. 20, 8 und
lug. 3, 1; Verg. Ecl. 2, 53; 5, 78; Ge. 1, 507; Aen. 1. 253;
1, 609; 4, 4; 5, 308; 5, 763; 7, 3; 7, 332; 7, 635; 7, 815; 8,
268; 10,493; 11,23; 12, 57; 12, 135; Ciris 496, und nirgends
ist bei Verg. honor. Honos ist auch Horat Carm. saec. 57;
Serm. 1, 6, 83; Epist. 1, 18, 102 und A. P. 69 (honor Carm.
2, 11, 9; Epod. 17, 18; Serm. 2, 2, 28; Epist. 1, 16, 39 und
A. P. 400); Tibull. 1, 7, 9; Prop. 4 (3), 1, 22; 5 (4), 8, 7;
Ovid. A. A. 2, 278; Met. 8, 277; 13, 96; 13, 153; Fast. 1,
468; 2, 122: 3, 57; 3, 420; 3, 784; 5, 18; 5, 66; 5, 297; 5,
596; Epist. ex Pont. 4, 7, 16 (honor Met. 2, 99; 10, 217: 10,
510 und Fast. 1, 621; 2, 533; 5, 23; 5, 228; 6, 36; 6, 56; 6.
76); Lucan. 2, 19; 9, 217 (honor 3, 137; 5, 50; 9, 241); Val.
Fl. 3, 357; 4, 217; 4, 551; 5, 68; 6, 109; 8, 458 (honor 5,
645; 6, 145; 6, 152; 6, 296: 6, 464: 6, 494; 8, 237); Sil. 3,
217; Stat. Silv. 3, 3, 95; 4, 6, 35; 5, 1, 55; 5, 5, 29 und
Theb. 2, 240; 5, 513; 7, 225; 8, 88; 8, 283; 8, 517: 10, 342:
10, 642; 10, 711; 11, 368; 11, 429; 12, 58; 12, 84; 12, 300;
12, 335: 12, 417 (honor 7, 90: 7, 780): Plin. N. H. 14, 4,
— 265 —
ö (54): 36, 26, 67 (198); Quintil. 3, 7, 22 (houor 1, 3, 7; 2,
16, 7; 3, 7, 27; 3, 8, 29; 11, 1, 72); Mart. 4, 31, 2; 6, 80, 5;
8, 8, 4; 8, 80, 5; 12, 62, 10; 14, 4, 2 im Thuan. und Hannov.
(honor 10, 50, 3); Tac. Ann. 14, 61 : 15, 74: Hist. 2, 59 und
Germ. 13; 29; 44 (honor Ann. 1, 73; 4, 37; Hist. 2, 39;
Germ. 5; 6; 20; Agric. 21; 46, und vom magisti'atus Ann. 3,
31; Hist. 4, 40 1.
Labos haben Plaut. Merc. 1, 1, 72; Trin. 2, 1, 35 (271)
und Truc. 2, 6, 40 (541); Pacuv. (290) bei Non. S. 292, 4 nach
Lipsius Emendation (in den Hdschr. clavos); Terent. Hec. 3, 1,
6 (286); Lucil. (5, 55) bei Serv. zu Verg. Aen. 10, 398; Varro
(Sat. Menipp. 247) bei Non. S. 487, 14; Sallust. lug. 100, 4, und
Hist. Rede des Licin. Macer 18 und Rede des Cotta 1, und so
wird ohne Hdschr. auch Catil. 7, 5 geschrieben nach dem Zeug-
niss des Serv. zu Verg. Aen. 1, 253: Sallustius paene ubique
labos posuit, quem nulla necessitas coegit; desgleichen Catull.
55, 13 (im cod. Dati labör); Verg. Aen. 6, 277 in der Personi-
fication (bei demselben Ge. 3, 118 ist labör, und an mehreren
Stellen labör); Pliu. N. H. 6, 17, 21 (60); Val. Fl. 6, 352; 6,
361; Sil. 14, 336; Mamert. Grat. act. luliano 2, 2 im Upsal.
und Bertin.; Avien. Ora mar. 700; Mart. Capell. 2 § 124.
Ausser diesen ist amos Plaut. Cure. 1, 2, 2 (96); dafür
amör Plaut. Merc. 3, 4, 3 (590); Verg. Ecl. 10, 69 und Aen.
11, 323; 12, 668. Colos Plaut. Men. 5, 2, 76 (829) und Mil.
4, 4, 43 (1179): Titin. (114) bei Non. S. 548, 12; Varro (Sat.
Menipp. 425) bei Non. S. 101, 32 ; Lucr. 6, 208 ; 6, 1074; Sallust.
Catil. 15, 5, nach den Anführungen bei Prob. Cathol. 1, 32 S.
1456 (IV 15, 13) und 1, 45 S. 1467 (IV 23. 33); Liv. 28, 26,
14; Plin. N. H. 9, 45, 69 (149): 12, 12, 26 (44); 12, 19, 43
(95); 12, 25, 54 (120); 12, 25, 55 (125); 12, 26, 57 (127); 13,
1, 2 (7); 14, 20, 25 (130); 14, 21, 27 (136); 15, 25. 30 (103);
19, 1, 4 (120); 19, 3, 15 (44); Fest, unter suasum S. 302;
Symmach. Epist. 1, 15. Odos Plaut. Capt. 4. 2, 35 (815);
Cure. 1, 2, 9 (105); Pseud. 3, 2, 52 (841), im Ambr. auch v.
54 (843); Sallust. lug. 44, 4. Glos Avien. Orb. terr. 998, aber
Claudian. in Eutrop. 1, 349 olor. Pavos und timos Naev.
(45) bei Non. S. 487, 10; pavos auch Pacuv. (82) bei Cic. Grat.
46, 1.55 im Gud. 2; dafür pavör Verg. Aen, 2, 369. Vapos
Acc. (112) bei Non. a. a. O.; Lucr. 6, 952. Aber aegros (für
— 266 —
aegror) Lucr. 6, 1 1 ;i2 h;it geringe Autorität, humos oder umos
Lucr. 6, 1187 und in;n'i-r)s Lucr. 6, 1259 keine. Vergl. Lach-
Diann zu Lucr. 6, 1260, welciier iiocli bemerkt, dass das von
Quintil. (irwähnte clamos vielleiciit in den Versen des Enn. bei
Macrob. Saturn. (>, 1, 21 tollitur in caelum clamor exortus
utrisque, und bei Varro L. L. 7, 5, 104 clamor a caelo vol-
vendus per aethera vagit, herzustellen sei, dass jedoch in dem
Verse desselben bei Fest, unter vagorem S. 375, qui clamor
oppugnantis vagore volanti, die Conjectur clamore nicht gerin-
gere Wahrscheinlichkeit iiabe als clamos. Übrigens ist ausser
den schon angeführten Beispielen von labör, amör und pavör
noch sorör Plaut. Bacch. 5. 2, 21 (1140) und Poen. 1, 2, 29
(238); 1, 2, 151 (364); 4, 2, 73 (895); uxör Asin. 5, 2, 77
(927); Merc. 4, 4, 60 (800) und Stich. 1, 2, 83 (140); impe-
ratör Amph. 1, 1, 74 (229); amatör Bacch. 5, 2, 44 (1163);
auctör Pseud. 1, 3, 2 (231); gubernatör Rud. 4, 3, 75 (1014;;
dolor Verg. Aeu. 12, 422; domitör Aen. 12, 550, bei welchen
allen an die Herstellung der Endung os nicht gedacht werden
kann. Vevgl. Eitschl. Proleg. zu Plaut. Trin. S. 174 folg.
Stumme auf ör, G. auf öris, haben ausser den Neutra
nur arbör, die Sclavennaraen auf por, Caipor, Lucipor, Marcipor,
Publipor, Quintipor, und die Griechischen rhetor, Actor, Amyu-
tor, Castor, Hector, Mentor, Nestor. Prise. 6, 9, 48 S. 700
fll 236, 10) fährt nach Aufführung der Adject. memor und
immemor, der von ihm angenommenen decor, indecor und de-
decor, ferner bicorpor und tricorpor, welche abweichend von
den Substant. auf or in der Flexion ein kurzes o haben, so
fort: „Haec arbor" quoque „arboris", quod a robore derivatum
illius declinationem servans corripuit paenultimam genetivi, et
a „puero" composita, „Publipor Publiporis" et „Marcipor Marci-
poris"; sie Probus, ita enim antiqui pro „Publii puer" et „Marci
puer" dicebant; quae o non producunt in obliquis casibus.
Unus constitit in agro Lucano gnarus loci, nomine Publipor;
Sallustius in 111 Historiarum hoc protulit. Neutra quoque et
Graeca omnia correpta o, addita „is" faciunt genetivum, ut .,hoc
marmor marmöris", „aequor aequöris^', „hie Hector Hectöris",
,. Actor Actöris", quando est nomen proprium Graecum. Vii'gilius
(Aen 12, 94): Actoris Aurunci spolium, quassatque trementem.
Vergl. Prob. Cathol. 1, 32 S. 1456 (IV 15, 21 1.
— 267 —
Für arbur ist bei Dichtern öfters, arbös. Verg. wendet
diese Form ausschliesslich an: Ecl. 3, 56; Ge. 2, 57; 2, 66;
2, 81; 2, 131; 2, 150; 2, 290; 4, 24; 4, 142 und Aen. 3, 27;
6, 206; 12, 210. Lucr. hat arbos 1, 774; 6, 786; arbor 3,
784; b, 128; 5, 1097; 6, 676; Horat. arbos Carm. 2, 13, 3; 3,
4. 27; arbor Carm. 1. 12, 45 und Serm. 2. 3, 73; Ovid. jetzt
arbor Met. 2, 212; 4, 459 und Fast. 1, 153; wie auch Met.
1, 558; 3, 93; 7, 613; 8. 735 und Fast. 5, 208;. ferner arbos
Corp. Inscr. Latin. 4, 3187 (a); Colura. de arb. 20, 2; Aruob.
5, 7 (ed. Reiffersch. p. 179, 24). Den altertümlichen Accus,
arbosem bezeugt Paul. Festi 15, 3 und Plur. arbos es Fest. 242
(a), 25. Die Unterscheidung bei Isid. Orig. 17, 6, 3: Arbor et
fructifera et sterilis, arbos autem nonnisi fructifera, hat keinen
Grund.
Über die Sclavennamen auf por sagt Quintil. 1, 4, 26: In
servis iara intercidit illud genus, quod ducebatvu' a doniino. unde
Marcipores Publiporesque. Plin. N. H. 33, 1, 6 (26) apud
antiquos singuli Marcipores Luciporesve dominorum gentiles
omnem victum in promiscuo habebant. Prob. Cathol. 1, 34 S.
1457 (IV 16, 18): „Por" tertiae sunt declinationis, corripiuntur
in nominativo, in genetivo appellativa producuntur, „vapor
vaporis", „sapor saporis". Legi unum novo modo figuratum
apud Sallustium, Publipoi- Publiporis; nam quasi proprium
est. Andere Worte auf por sind: Aulupor Corp. Inscr. t<atin.
3, 4369; 6, 2386«; Luipor C. I. L. 10, 8042. 69; Marpor
C. L L. 1, 1076 (6, 6907); Mucapor C. L L. 3, 799; 6, 2386
(bis); Ephem. epigr. 5 S. 652 Z. 37; Naepori C. L L. 6, 9430;
Neaporis C. L L. 6, 8757; Olipor C. L L. 6, 2247; Quinti-
poris Varro (Epistula ad Falium) bei Non. S. 117, 4.
Die Griech. Nomina auf tmq verkürzen im Latein,
die Endsilbe des Nominativ, und Vokativ. Rhetör Horat.
Epist. 2, 2, 87 und Mart. 5, 21, 2. Actör Stat. Theb. 8. 152;
11, 358. Hcctör Verg. Aen. 1, 99; 2, 282; 3, 312: Prop. 3
(2), 22, 34; Ovid. Her. 1. 36; 3, 86; Amor. 1, 9, 35; 2, 1, 32;
2. 6, 42; A. A. 1. 694; 2, 646; Met. 12, 3; 12, 77; 12, 448;
13, 82; 13, 279; 13, 666; Trist. 3, 11, 27; 3, 11, 28 und Epist.
ex Pont. 2, 11, 15; Senec. Troad. 452; 581; 691; Epit. Iliad.
774; Anth. Lat. ed. Riese 57, 2; 708, 7. Castor Horat. Epod.
17, 42; Prop. 4 (3), 14, 17; Ovid. A. A. 1, 746 und Fast. 5,
— 26K —
709; Val. Fl. 8, 189; B, 204; Stat. Silv. 4, 6, 16; 5, 2, 129 und
Achill, l, 180; Hart. 5, 38, 6; 7, 98; 8, 21, 6; 9, 103, 3; Sidon.
Carm. 7, 35; 10, 13. Nestor Prop. 3 (2), 25, 10; Ovid. Met.
8, 313; 12, 169; Mart. 3, 28, 2; 11, 32, 8. Stat. Silv. 5, 3,
192; Theh. 4, 127. Wiederum verlängerten die älteren
Dichter in der Flexion dieser Namen das o nach Ana-
logie der Latein. Nomina auf tor. Varro L. h. 8, 38, 72
sagt gegen diejenigen, welchen die Analogie höchste Norm war;
Secundiim illorum rntionem debemus secundis r^yllabis longi»
dicere „Hectorem" „Nestorem". Est enim ut „quacstor'' „prae-
tor" „Nestor", „quaestoreni" „praetorem" „Nestorem", „quae-
storis" „praetoris" „Nestoris". Und 10, 3, 70: Non modo poetae,
sed etiam plerique ac primo omnes, qui soluta oratione loquuntur,
dicebant, ut quaestorem praetorem, sie „Hectorera" „Nestorem".
Itaque Ennius (Fab. ed. L. Müller 158) ait: Hectöri.s natum
de [Troiano] muro iactarier (in den Hdschr. iactari). Accius
hoc in tragoediis largius a prisca consuetudine movere coepit
et ad formas Graecas verborum raagis revocare, a quo Valerius
ait: Accius ,,Hectorem" nolet facere, ,,Hectora'' malet. Quiutil,
1, 5, 60 bemerkt über diejenigen, qui potentiorem facere linguam
Latinam studebant, nee alienis egere institutis fatebantur: lüde
,,Oastorem" media syllaba producta pronuntiarunt, quia hoc
Omnibus nostris uominibus accidebat, quorum prima positio in
easdem quas Castor litteras exit. Mart. Capell 3 § 298: ,,Castoris''
et jjHectoris" genetivos veteres produxerunt.
Ausser der vou Varro angeführten Stelle des Enn. haben
wir noch zwei Beispiele der gleichen Messung bei demselben
Dichter, (Fab. 157) Hectörem curru quadriiugo raptarier bei
Cic. Tusc. 1, 44, 105, und (Fab. 126) ubi fortuna Hectöris
nostram acrem aciem inclinatam daselbst 2, 17, 39; und eins
bei Plaut. Cure. 4, 1, 20 (481) pone aedem CastOris, ibi sunt,
subito quibus credas male.
Die Neutra, welche in dem Genit. auf öris den
auf ör ausgehenden Stamm zeigen, haben im Nominat.
theils Ör, theils ür: ador, aequor, marmor; ebur, femur, iecur,
robur. Über die Schreibung femus und iocus vergl. unter 129.
Über ador lehrt Prise. 6, 9, 49 S. 700 (II 236, 20): Ab eo
quod est „hoc ador", genetivus in usu frequenti non est, cuius
derivativum o produetum habet contra rationera aliorum. quae
— 269 —
ex neutris eiusdem terminationis derivantur. Virgilius in VII
(V. 109): „Adörea liba per herbam subiciunt epulis. Et puto
ideo produci, quia a verbo derivatur producente o paenultimam,
id est _adöro". Ergo „ador" quoque, cum ab eodem sit verbo,
necessario, si declinaretur, produceret ,,o" in genetivo, quod
rursus prohibehat regula neutrorum in „or" terminantium.
Duabus igitur sibi adversis regulis repugnantibus mansit inde-
clinabile, quamvis inveniatur hiiius quoque apud quosdam vete-
rum genetivus, modo producens modo corripiens paenultimam
secundum snpra dictas diversas rationes, ut G. Annius in I:
Hie adoris dat priraitias, ibi sanguine libat. Idem in II: lUam
gponte satos adoris stravisse maniplos. Idem in III: Emicat
in nubes uidoribus ardor adoris. Vergl. denselben 8, 1, 6 S.
785 (II 372, 20). Adörea haben ausser der von Prise, ei-
tierten Stelle des Verg. noch Plaut. Amph. 1, 1, 38 (193); Horat.
Carm. 4, 4, 41: Val. Fl. 2, 448; Stat. Silv. 1, 6, 10; Terent.
Maur. 1589; Claudian. Land. Stil. 1, 384, den Genet. adoris
auch Auson. Technop. de cibis 5. Damit stimmt Oharis. 1, 15
S. 66 (I 86, 4) überein: Praeierea et neutralia si qua sunt, et
haec corripiuntur, velut „aequor aequoris", „marmor marmoris",
„robor roboris", .,ador adoris". Und 1, 17 S. 95 (I 119, 1):
„Arbor" ut „memor" genetivo singulari declinabitur, et ut neu-
tralia n um ero quattuor, ..aequor", „robor", „ador" (in der Hdschr.
ist arbor, und robor fehlt), „marmor", nee ut ,,soror", „sapor".
Die Form robor, welche uns hier begegnet, zeigt Charis.
auch 1, 10 S. 17 (I 30, 4): „Or" raasculina et feminina et
neutra inveniuntur, „hie praetor", „haec uxor", „hoc marmor",
„robor", „aequor"; und 1, 14 S. 29 (I 43, 30), wo von den
Nomina auf or die Rede ist: Neutralia utique genetivo corripiunt
0 litteram, et „marmor marmoris", „robor roboris". Vergl. die
oben angeführten Stellen desselben 1, 15 S. 66 (I 86, 4) und
1, 17 S. 95 (I 119, 1). In gleichem Zusammenhange heisst es
in der Schrift unter Prise. Namen de accent. 3, 24 S. 1293
(III 524, 1): Neutralia breviantur, ut „robor roboris", „femor
femoris". Phoc. 2, 10 S. 1694 (V 416, 9) in einer Gcnusregel
über die Nomina auf or: Exceptis . , . neutris his, „hoc ador",
„hoc marmor", „hoc aequor"; quidam et „hoc ebor", „hoc
robor", „hoc femor" rationabiliter adnumerant. In den Exe. ex
Charis. art. gramm. 8. 91 (I 543, 29) werden als Neutra auf
— 270 —
Ol* zusamiiieugestellt cor, uequoi", iiiarmor, ador, robor, ebor.
Die Schreibung ebor verwirft Caper de verb. dub. S. 2248
(VII 109, 10): Ebur, non ebor, den Zusatz quia ebur uoineu
est lässt Keil weg. Nichtig ist die Unterscheidung des Agroet.
de orthogr. S. 2269 (VII 118, 19). des Beda de orthogr. S. 2797
fVII 287, 24) und des Albin. de orthogr. S. 2344 (VII 808, 38 j,
dass robur virtutis, robor arboris sei; dasselbe l<;sen wir
auch in dem Specimen de differentiarum scriptorihus Latinis
ed. Beck p. 81, 13: Inter robur et robor et ruborem: „robur"
virtutis est, unde et „robustus" dicitur; „robor" arbor est, unde
„roborea ligna"; "rubor" coloris est, unde „rubicundus" dicitur.
Wie nl)er einige zu dem Gen. roboris, eboris, femoris, iecoris
einen Nomin. auf or forderten, so hielten andere zu robur, ebur,
marmur (denn auch diese Form wurde angenommen) einen
Plur. robura, ebura, marmura für notwendig. Quintil. 1, 6, 22
bis 24: Ego non alio magis angor, quam quod obliquis casibus
ducti etiam primas sibi positiones non invenire, sed mutare per-
mittunt: ut cum ebur et robur, ita dicta ac scripta summis
auctoribus, in o litteram secundae syllabae transferunt, quia sit
roboris et eboris, sulpur autem et guttur u litteram in ge-
netivo servent; ideoque iecur etiam et femur controversiam
fecerunt. Quod non minus est licentiosum, quam si sulpuri
et gutturi subicerent iu genetivo litteram o mediam, quia esset
eboris et roboris". sicut Antonius Gnipho, qui robur quidem
et ebur atque etiam marmur fatetur esse, verum fieri vult ex
bis ebura, robura, marmura. Quodsi animadverterent litterarum
adfinitatem, scirent, sie ab eo quod est robur, roboris fieri,
quomodo ab eo quod est miles limes, militis limitis, iudex viu-
dex, iudicis vindicis, et quae supra iam attigi. Vergl. Lachmami
zu Lucr. 2, 1131.
In unseren Hdschr. fehlt es nicht an Beispielen der von
Quintil. gemissbilligten Schreibart. Robor ist Lucr. 2, 1131
in den besten Hdschr. (aber robur 3, 1017); robor desgleichen
Verg. Ge. 3, 235 im Rom. und im Gud. m. pr.; Aen. 6, 181
im Bern, c; Aen. 8, 221 im Gud. und Bern, b m. pr. , im Bern.
c m. sec. und im Mentel. 1; Aen. 11, 174 in den codd. Pier,
und im Mentel. 1; Aen. 11, 368 nach den Anführungen bei.
Charis. 4, 4 S. 243 (I 272, 18) im Leid, und Diom. 2 S. 453
(I 457, 16); Liv. 28, 26, 14 im Med. m. pr. (m. sec. ist rubor
— 271 —
daraus gemacht, welches ebendaselbst noch in anderen Hdschr. ;
und Verg. Aen, 11, 368 im Med. und im Gud. m. pr. ist).
Ebor Verg. Aen. 12, 68 im Gud. m. pr.; iecor Aen. 6, 598 im
Gud. m, pr., und Petron. bei Fulgent. Myth. 2, 9 im cod.
Daniel. Robor und ebor sind auch in den Not. Tir. S. 169.
Ebure Plaut. Most. 1, 3, 103 (260) im vet.; eburatus Plaut.
Aul. 2, 1, 46 (168) und Stich. 2, 2, 53 (377); roburis Tac.
Hist. 2, 11 im Med.
Den Stamm auf ür zeigt allein für G. füris; auf
ür augur, furfur, turtur, vultur, der Käme Anxur (Verg. Aen.
10, 545), und die Neutra fulgur, guttur, murmur, sulpur (sul-
fur) nebst den Städtenamen Anxur, Tibur, Subur. Die Nebenform
vulturis für vultur in dem unter 44 S. 257 für die Flexion homo
homonis citierten Verse des Ennius ist bei Prise, a. a. O. im
Par R und Halb., und bei Serv. in einem Teile der Hdschr.,
in anderen Hdschr. beider Grammatiker und bei Charis. wird
dafür vulturus gelesen. Turturis für turtur hat Auson. praef.
zu Idyll. 13.
Für fulgura wird fulgora gelesen Cic. Divin. 1, 6, 12-,
2, 18, 42 (im Leid. B und Heins, ist fulgura, und fulguribus,
dafür fulgyribus im Leid. A, und fulgure ohne Var. folgen);
Leg. 2, H, 21 in den Leid. AB m. corr. ; 2, 9, 21 im Leid. A
m. pr.; weniger entscheidend sind fulgorum Cic. Divin. 1, 56,
127, und fulgoribus daselbst 1, 18, 35; 1, 49, 109: 1, 52, 118;
2, 11, 26 (im Leid. B m. pr. fulguribus); 2, 18, 43 (im Leid.
B und Heins, fulguribus); 2, 22, 49 (hn Leid. B. und im Wien,
m. sec. fulguribus); Liv. 40, 58, 4 in der ed. Mog. ; Tac. Ann.
13, 41 im Med. und Plin. Epist. 6, 20, 9 im Dresd., da Cic.
Divin. 2, 39, 82 in einem Verse fulgoribus, und Divin. 2, 19,
44 in Prosa fulgores von Blitzen gebraucht. German. Arat. 4,
77 fulgora; Avien. Arat. 871 und 1430 fulgoris ; Ennod. Carm.
2, 150, 10 fulgora. Fulgera ist Cic. Divin. 1, 6, 12 im Leid.
A, und Leg. 2, 8, 21 in den Leid. AB m. pr., und fulgere
hat Lachmann Lucr. 4, 190 ohne Hdschr. geschrieben, welche
Bildung an fulgerator erinnert; ebenso fulgere Stat. Theb. 10,
374. lieber die verschiedenen Lesarten fulgura, fulgora, ful-
gera bei Cicero vergl. C. F. W. Müller Adnt. critica zu Cic.
Op. rV 2 p. XIX (zu p. 210, 36). Auch giittere für gutture ist Cic.
Divin. 1, 8, 14 in den Leid. AB, uud Colum. 8, 5, 17 im cod. Polit.
Für den Stamm iiiif yr gicbt Prob, ('athol. 1, 87 S. 1459
(IV 17, 80) den männlichen Namen Anxyr aus Ver^. Aen.
10, 54r), wo heinahe alh; lldschr. Anxuris cnse haben, nur im
Montel. 1 ist Anxyris, und im Bern. 1) und c Anxiris. So
bleibt für diese Form allein das ausschliesslich von Kirchen-
schrittstellern gebrauchte, aus dem Griech. stammende m.irtyr
G. niartyris.
47. Bei den Stämmen auf as, es, is und us, und
dem Nomen aes, welche im Nomin. das s behalten,
tritt vor den Casusendungen beinahe überall r für s
ein. Nur das Neutrum väs G. väsis behält das s in der Flexion.
Dagegen mas G. maris, das Neutrum aes G aeris, Ceres G.
Cereris, cinis, cucumis, pulvis , vomis G. auf eris (mit dem
gewöhnlichen Uebergange des i in e vor r), glTs G. gliris, mus
und telliis und die Neutra crüs, iüs, püs, rfis, tüs G. auf üris,
Ligüs G. Ligüris, lepüs G. lepöris, Venus G. Veneris; und die
Neutra corpus, decus, dedecus, facinus, faenus, frigus, litus,
nemus, pecus, pectus, penus, pignus, stercus, tempus, tergus
mit dem Gen. auf oris, und acus, foedus, funus, genus, glomus,
latus, munus, olus, onus, opus, pondus. rudus, scelus, sidus,
ulcus, vellus, viscus, vulnus mit dem Gen. auf eris. Vergl.
Prise. (3, 17, 89 bis 91 S. 721 und 722 (II 273, 10 — 275, 12).
Vis verliert zwar im Sing, das s, verwandelt aber dasselbe, als
zum Stamme gehörig, im Plur. in r: vires virium viribus.
Zum Genet. gliris gehört nach Cbaris. Art. gramm. 1,
14 S. 27 (I 42, 3); 1, 15 S. 69 (I 90, 3); 1, 17 S. 106 (I 131,
16) und Exe. art. gramm. S. 94 (I 546, 22); Non. S. 119, 20;
Prise. 6, 12, 64 S. 707 (II 249, 8) der Nomin. glis; non glir,
ut quidam volunt, wie Charis. in der zweiten der angeführten
Stellen hinzufügt. Ebenso sagt Prob. Append. S. 445 (IV 198,
19): glis, non glir. Charis. giebt in der zweiten und dritten
Stelle ein Beispiel von glis aus Varro, und nennt daneben den
Cato in Orig.; bei Non. ist ein Beispiel aus Laber (4). Den
Nomin. glis hat noch Auson. Technop. monosyll. per interrog.
et respons. v. 9. Durch wahrscheinliche Vermutung ist der
Gen. glisis hergestellt in dem Verse des Naev (65) bei Non.
S. 151, 1, wo die meisten Hdschr. glifis haben, die Leid, clifis.
Aus diesem glisis ist also gliris geworden, wie foederum aus
foedesum, pignora aus pignosa, arborem aus arbosem; vergl.
— 273 —
die unter 46 mitgeteilten Stellen des Varro L, L. 7, 3, 26: 1,
3, 27; Fest. S. 213 und Paul Festi S. 15. Gliris wurde dann
auch als Nomin. gebraucht nach Charis. 1, 14 S. 27 (I 42, 3),
und so ist die Form wahrscheinlich zu verstehen in den Not.
Tir. S. 176.
Der Nomin. pulvis hat lange Endsilbe Enn (Ann. 312)
bei Non. S. 217, 10 und Verg. Aen. 1, 478; kurze Verg. Aen.
11, 877; Prop. 1, 19, 6; 1, 22, 6; Ovid. Met. 7,. 775 und Fast.
5, 656; die Ungleichheit der Messung in den beiden Stellen
des Verg. hat Serv. zu Aen. 11, 877 angemerkt. Von cucu-
mis ist der Gen. auch cucumis Plin. N. H. 37, 4, 15 (55);
37, 4, 15 (57); der Dat. cucumi Plin. N. H. 19, 11, 58 (181);
der Accus. Plur. cucumis Plin. N. H. 19, 5, 24 (69), über
den Accus. Sing, cucumim und den Abi. Sing, cucumi vergl.
unter 54 und 56.
Von vomis sollte es nach der überlieferten Lesart bei
Prob. Cathol. 1, 46 S. 1468 (IV 24, 31) ebenfaUs einen
doppelten Gren. vomis und vomeris geben; aber die erstere
Flexion ist ganz unbekannt, und bei Prob, selbst hat Keil,
wie es der Zusammenhang fordert, mit Weglassung der Worte
huius vomis und vel cucumis geschrieben: Uuius ergo generis
nomina mis syllaba terminata ris faciunt genetivo, hie vomis,
hie cucumis, huius vomeris et cucumeris. Der Gen. pulvis bei
Catull. 61, 206 war eine verfehlte Conjectur. Der Gen.
vomeris hat zu der Nebenform des Nomin. vom er Anlass
gegeben, Avelche sogar üblicher geworden ist als vomis; vomer
haben Varro L. L. 5, 6, 39; 5, 31, 135; Lucr. 1, 314; Verg.
Ge. 1, 46; TibuU. 1, 10, 49; Ovid. A. A. 1, 474; Remed.
amor. 172; Fast. 4, 927 und Epist. ex Pont. 2, 7, 43; 4, 10
6; Colum. 2, 4, 1; 6, 15, 1; 6, 15, 2; Senec. Oed 738; Lucan
3, 192; Plin. N. H. 18, 18, 48 (171); 18, 19, 49 (179); luven
3, 311; Fest, unter urvat S. 375; Veget. Art. veter. 3, 4, 28:
3, 4. 29; Anth. Latin, ed. Riese 893 v. 44; vomis Cato R. R
135, 2; Verg. Ge. 1, 162; Colum. 2, 2, 26; 2, 4, 6; 2, 14, 1;
Arnob. 2, 23; Symmach. Epist. 7, 15; Anth. Latin, ed. Riese
648 V. 10; in der Stelle des Cato ist aus den codd. Victor.,
dem cod. Gronov. und den ältesten Ausg. vomeris bemerkt,
womit wir, wenn die Lesart sicher wäre, eine dritte Form des
Nomin. gewönnen. Mit der Doppelform vomis und vomer stellt
Neue-Wagener, Kormeulehro. I, 3. Aufl. 13
— 274 —
Prise, ö, 12, 65 S. 707 ill 249, 16) pulvis und pulver,
cucumis uud cucunier, ciriis und einer zusammen, und
einis vel einer verbindet er auch in einer Genusregel 5, S, 42
Ö. 658 (II 169, 9). Dass pulver neben pulvis gebraucht wurde,
sagt auch Adam. Martyr. bei Cassiod. de orthogr. S. 2305 (VII
188, 11). Bei Pompei. Comment. 8. 185 (V 177, 23) ist in den
Hdschr. : ecce pulveres dicimus secunduni artem, et tarnen
invenimus pulver; Keil hat an der ersten Stelle pulvis, an der
zweiten pulveres in Uebereinstimmuug mit S. 160 (V 166, 27)
und S. 181 (V 176, 9) hergestellt. Pulver hndet sich in der
Schrift unter Apul. Namen de herb. 35, und wie Reines, var.
lect. 3, 11 bezeugt, bei Theod. Prise. 1, 30 und 2, 32. und
zwar bei diesem als Neutrum. Für cucumer und einer fehlen
Belege, aber das erstere wird verworfen von Caper de verb.
dub. S 2248 (VII 109, 4), daher es allerdings von einzelnen
gebraucht zu sein scheint. In gleicher Weise verwirft Caper
S. 2249 (VII 111, 4) pulver.
Ligus G. Liguris entspricht dem Griech. Aiyvg G. .^lyvog-
das s des Stammes, welches im Griech. zwischen zwei Vocalen
ausfällt, ist im Latein, in gleicher Stellung zu r geworden.
Lucan. 1, 442 hat jedoch Ligur, wie Prise. 6, 15, 80 S. 716
(II 264, 8) bemerkt, und dieselbe Form giebt Prob. Cathol. 1,
30 S. 1455 (IV 14, 26). Als Nom. propr. steht Ligur Cic.
Verr. 1, 48, 125; 1, 48, 126. Wie Ligus G. Liguris zu .^ilyv?
G Aiyvoc, so verhält sich genus G. generis zu yivoq G. ysvsoc-^
dass in der alten Sprache foedesum und piguosa im Gebrauch
waren, ersehen wir aus den unter 46 mitgeteilten Stelleu des
Varro und Festus, Der Gen. auf eris, Griech. sog, weist auf
ein ursprüngliches es des Stammes hin, wofür die Griech.
Adjectivbildung, wie evysvijg svf/si^ijg, zur Bestätigung dient; der
Gen. auf öris gehört zu os. Einige derjenigen Neutra, welche
gewöhnlich den Gen. auf Öris bilden, hatten daneben einen Gen.
auf eris. Gell. 4, 1, 2: „Penus" quoque variis generibus dictum
et varie declinatum est. Nam et ,,hoc peuus" et „haec penus",
et „huius peni" et „peneris'^ et ,,peniteris'' et ,,penoris" veteres
dictaverunt. Hertz hat jedoch die Worte et peneris et peniteris
ausgelassen. Prise. 6, 17, 89 S. 721 (II 273, 16): Excipitur
„faenus faenoris". luvenalis in IV (Sat. 11, 39): Acre paterno
ac rebus mersis in ventrem, faenoris atque argenti gi'avis et
— 275 —
pecorum agrorumque capacem. Quod tarnen antiqui „faeneris"
dixerunt, unde et „faenero'' verbum et „faenerator'^ Et „pignus
pignoris'' et ,,pigneris", unde ,,pignero pigneras". Lucanus in
II (v. 370): Pignora nuUa domus, nuUi coiere propinqui.
Tuvenalis in III (Sat. 9, 140): Viginti milia faenus pigneribus
positis. Und Partit. XII vers. Aeu. 7, 146 S. 1258 (III 493,
28): „Pignus pignoris" et ,,pigneris''', „faenus faenoris" et
„faeneris'^, quamvis verba eorum magis e habent paenultimam,
„pignero et faenero". Vel. Long. S. 2233 (VU "72, 22): Nee
non et ibi oq&osnsia oQ&oyQaffia coniuncta est, ubi quaeritur,
„faenoris" an „faeneris'' dicant, quoniam nomen inde tractum
dicimus ,,faeneratorem'^ Item ,,facineris'^ non „facinoris",
quoniam ,,facinerosum" vocamus. Cassiod. de grammat. S. 2323:
In dubitationem veniunt ,, faenus" et „stercus'', in e an in o
mutent, quoniam, quae nus syllabam finiunt, u in e mutant, ut
„vulnus" ,,scelus" ,,funus"-, et ,,faeneratos'" dicimus. ,, Faenus"
enim exemplo non debet nocere, cum inter dubia genera ponatur
Item veteres stercoratos agros dicebant, non sterceratos. Damit
ist Mart. Cap. 3 § 305 zu vergleichen, dei' fast ganz genau
damit übereinstimmt. Albin. de orthogr. S. 2345 (Vll 310, 4)
und Beda de orthogr. S. 2800 (Vll 289, 26): „Sterceratos"
agros, non stercoratos dicas, quibus stercus ad fecundandum
infertur. Stercerato als Imper. hat Cato R. R. 50 imd 161, 3
das zweitemal im cod. Polit. ; stercerarius Cato R. R. 10, 3
(bis) und stercorarius Cato R. R. 11, 4 (bis), vergl. Keil,
Comment. in Caton. de agri cultura librum. p. 33. In tempere
Liv. 4, 58, 3 im Par. m. pr., damit vergleicht Alsch. in tali
tempere Liv. 30, 37, 8 in der edit. pr. Rom. (im Put. und
Bamb. temerari), vergl. das Adverb, temperi. Frigura statt
frigora bei Varro R. R. 2, 1, 22 im cod. Polit. Bei Plaut. Capt.
3, 4, 122 (655) pigneri bei Non. S. 157. 31, wie auch Brix,
Götz u. Scholl schreiben, pignori aber nach der Hdschr. Leo.
wie auch Capt. 2, 3, 73 (433) pignori von Leo, Götz u. Scholl
geschrieben wird, Brix aber auch an letzter Stelle pigneri: Cato
R. R. 146, 2 hat pigneri, dagegen im nächsten § 3 wie auch
150, 2 pignori, vrgl. Keil, Comment. in Caton. de agri cultura
librum p. 33. Cic. de orat. 3, 1, 4 pigneribus zweimal in
mehreren Lag., darunter 4 und 32 m. corr., ferner 13 und 36,
und in den Guelf. 2 und 3; an allen anderen Stellen im Cicero
18*
— 276 —
schreiben die Herausgeber die Formen mit o, auch Phil. 13, 4.
8, wo im Bamb., Gud. und Teg. pigneribus steht; Prop. 4 (3),
20, 17 pignora; bei Liv. ist die Form pignera häufiger als
pignora, so steht 2, 1, 5 piguera couiugum ac liberormn; 3,
38, 12 ad pignera capienda; 9, 18, 17 fortunae pignera:
21, 21, 11 nuituis pigneribus obhgati; 28, 34, 9 ea pignera
timentium; 37, 51, 4 pignera capta ; 43, 16, 5 ad pignera
capienda, aber -9, 15, 7 pignora pacis; 39, 10, 1 haec amoris
pignora; 43, 16, 10 pignoribus, vrgl. M. Müller zu Liv. 2, 1,
5 p. 44 und Ad. Schmidt, Zum Sprachgebrauch des Liv. 1894
p. 19; Suet. Aug. 21 ed. Roth pignera, in früheren Ausgaben
pignora; luven. 9, 141 pigneribus; Flor. 4, 2, 22 schreiben
O. Jahn (p. 96, 26) und C. Halm (p. 82, 2) nach cod. N.
pignera, aber O. Rossbach (p. 142, 14) nach cod. B. pignora;
Gell. 16, 10, 11 obsidis viceni pignerisque; Tertull. Idol. 12
pignera; Prudent. Psych. 751 pignera; Sedul. 2, 113 pignera;
Vict. Vitens. 1, 25 (ed. C. Halm p. 7. 16) und 3, 50 (p. 53, 5)
pignera; Anth. Latin, ed. Riese 198, 79 pigneris; I. Neap.
5452 (= Orell. 4352 = C. L L. 9, 3107) maritus una cum
pigneribus suis; Rossi Inscr. Chr. 1 no. 518 pignera. Auch
bei Plaut. Pseud. 1, 1, 85 (87) ist im Leipz. und Terent. Phorm.
4, 3, 56 (661) im Rice, pigneri. Vergl. Oudend. zu Suet. Aug.
21. Die Unterscheidung von Agroec. de orthogr. S. 2269 (VII
118, 16), Albin. de orthogr. S. 2341 (Vll 306, 31) und Beda de
orthogr. S. 2796 (Vll 284, 30): Pignera rerum sunt, pignora
liliorum et afFectionum, wird durch die Beobachtung des Ge-
brauchs nicht bestätigt. Ferner ist bei Liv. 7, 21, 3 im Lovel.
5 foeneris. Cic. in Vatin. 9, 22 im Par. facineribus (kurz vor-
her facinorum ohne Var.); Phil. 13, 17, 36 im Bamb. facinerum;
Liv. 23, 7, 3 im Put. facinera, und Cic. pro Sest. 38, 81; in
Vatin. 17, 40 und pro Cael. 6, 13 im Par.; Phil. 2, 45, 115; 8.
5, 16 und 12, 7, 15 im Vat; pro domo 5, 12; 10, 25; 33, 89;
prid. exsil. 7, 17; Tuscul. 5, 22, 63 und Leg. 1, 14, 40 im Par.;
Liv. 1, 50, 7 im Par. facinerosus; Augustin. Civ. Dei 1, 9 (ed.
Dombart I 14, 12); Apul. Met. 3, 26 (ed. von der Vliet p. 65, 1);
5, 29 (p. 108, 24), %a'gl. Vel. Long, de orthogr. S. 2233 (Vll 73, 1):
item facineris, non facinoris, quoniani facinerosum vocamus.
48. Wenn der Stamm auf s s, II oder rr ausgeht,
so kann im Nomin. nur der einfache Consonant stehen
— 277 —
bleiben, weil am Ende eines Wortes die Verdoppelung un-
statthaft ist. So as Gr. assis, nebst bes G. bessis und semis
(t. semissis, und die Neutra os G. ossis, fei G. fellis, mel G.
mellis, far G. farris Assis als 'Nomin. gebrauchen Plin. N.
H. 33, 3, 13 (42): Donat. zu Terent. Phorm. 1, 1, 9 und Schol.
Pers. 2, 59; Charis. 1 S. 58 (I 76, 3) sagt: assarius ab antiquis
dicebatur, nunc as dicitur, non assis; Bassus de asse § 2; 8;
14; 16 (Metrol script. p. 72 ed. Hultsch); bessis Paul. Festi
unter bessern S. 33; Prise, de fig. num 2, 11 S. 1348 (III 408,
25) und 7, 31 S. 1356 (III 416, 20); Cod. Theod. 9, 42, 8§ 1;
Plin. See. de medic. praef. p. 8, 6; semissis Prise, de pond.
et mens. (ed. Riese 486), v. 52 Isid. 16, 25, 16 (nach der Ver-
besserung von Hultsch Metrol. script. p. 114, 1). Dazu kommen
die nur in der Form auf is sich findenden dussis, ti-essis, qua-
drassis, nonussis, decussis, vicessis oder bicessis, tricessis,
quadragessis, quinquagessis, sexagessis, septuagessis, oetogessis,
nonagessis, centussis bei Varro L. L. 5, 36, 169; 5, 36, 170
imd Prise, de fig. num. 7, 31 S. 1356 (III 416, 17). Besse
als Accus., also als Neutr., hat Mart. Capell. 8 § 877 dreimal.
Nach der überlieferten Lesart bei Charis. 1, 15 S. 40 (I
55, 7) sollte derselbe osse im Gegensatz zu ossum als Nomin.
zu dem Abi. osse aufgestellt haben ; aber Neukirch de fab. tog.
S. 151 hat mit Vergleichung von Charis. 1, 17 S. 112 (I 138,
18) richtig OS hergestellt. Dies ös Avird als kurz bezeichnet
von Prise. 6, 13, 69 S. 710 (II 254, 3); 7, 8, 37 S. 749(11318,
3); 7, 9, 48 S. 756 (II 326, 23) und Partit. XII vers. Aen. 2,
65 S. 1235 (III 474, 6), und so steht das Wort Lucr. 1, 853
in Lachmann's Conjectur sanguen, os, aurum (in den besten
Hdschr. sanguis an os, Brieger schreibt sangues, au ossa); exÖs
ist überliefert Lucr. 3, 721. Auch möl ist kurz Ovid. Epist.
ex Pont. 4, 2, 9 : quis möl Aristaeo, quis Baccho viua Falerno . . .?;
Apul. de mag. 9 S. 402 : florea serta, meum möl, et haec tibi
carmina dono und Anthol. Latin, ed. Riese 199 (ed. Baehrens
IV 379) V. 6: nee mel erit solum; aliquid quoque iuris habebit,
aber lang: Anthol. Latin, ed. Riese 458 (ed. Baehrens IV 68)
V. 8: et solam faciem: mel habet illa suom; fei ist kurz: Ser.
Sammon. 118 (123): sive föl ursiuum tepefacta dilue lympha
und 1015 (1024): aut apium elixum aut conditum melle föl agni,
dagegen fär lang Ovid. Fast. 1, 338: fär erat et puri lucida
mica salis.
— 278 —
Das V des Stammes verbiudet sich mit dem s des
Nomin. zu x: nix G. nivis. Vergl. über vivo vixi, coniveo
conixi. und nivit, Nebenform zu ningit oder ninguit, Perf. nin-
xit, Verba 56. Die ältere Sprache hatte auch einen Gen. nin-
guis. Charis. 1, 15 S. 71 (I 91, 24): Excipitur hoc solum,
nix, quod contra rationem nivis facit, licet veteres ninguis
declinaverint, in quibus est Lucilius. Anstatt der letzten Worte
ist in den Exe. cod. Paris. 7530: licet Lucretius nix niguis
declinaverit. Serv. zu Verg. Aen. 4, 250 führt ningues aus
Lucr, 6, 736 an, dasselbe war unsichere Conjectur bei dem-
selben 6, 964. Prise. 6, 18, 94 S. 724 (II 279, 13): Nix nivis,
antiqui tamen etiam ninguis dicebant, unde Apuleius in T
Hermagorae: Aspera hiems erat, orania ningue canebant.
In bos G. bovis gehört das v nicht zum Stamme, sondern
dieser geht auf o aus, und seine Flexion giebt das Griech.
ßovg G. ßofoc wieder. Prise. 6, 13, 69 S. 709 (II 253, 16):
Excipitur „hie et haec bos bovis", quod ideo assumit genetivo
V loco digamma, quia Aeolis quoque solent inter duas vocales
eiusdem dictionis digamma ponere, quos in multis nos sequimur,
öfig Ovis, Jasog Davus, m^ov ovum. ünde in nominativo
quoque huius nominis illos sequimur, nam et Aeolis et Doris
ß(hq dicunt pro ßovq, ov diphthongum in o longam vertentes.
Varro L. L. 8, 38, 74 stellt als ältere Form bus auf (in dem
unzuverlässigen cod. B wii'd bovis hinzugefügt); derselbe (Sat.
Menipp. 3) bei Non. S. 156, 22 und Petron. 62, 13 gebrauchen
bovis als Nomin., den auch Virgil. Gramm, ed. Huemer p. 38,
6 anführt.
Aus Stämmen auf u mit dem Gen. auf uis werden
die Nomin. grüs und süs gebildet. Die Länge des Nomin.
bezeugt Prise. 6, 16, 81 S. 716 (II 265, 10), 7, 9, 47 S. 755
(II 326, 9) und de nom. et pronom. et verbo 1, 12 S. 1303
(III 445, 31). Vergl. über süs Lucr. 6, 973 : denique amara-
cinum fugitat süs et timet omne; Verg. Ge. 4, 407: fiet euim
subito süs horridus atraque tigris ; Ovid. Met. 8, 272 : süs erat,
infestae famulus vindexque Dianae; Fast. 6, 179: süs erat in
pretio: caesa sue festa colebant. Als Nomin. steht gruis
Phaedr. 1, 8, 7, und diese Form ist in den Not. Tir. S. 179,
sie wird verworfen von Prob. Append. S. 445 (IV 198, 22 ed.
Keil; p. 27, 128 ed. W. Foerster). Ein Nomin. suis bei Pru-
— 279 —
dent. c. Symra. 2, 813 (in einigen Hdschr. sues, den Drossel
als Nominat. setzt): Varro L. L. 10, 2, 7 sagt: quid enim simi-
lius potest videri indiligenti quam duo verba „haec suis et
suis"?, quae non sunt, quod alterum [non] significat suere,
alterum suem. Dieser Xomin. scheint dem Gen. sueris zu
Grunde zu liegen (rergl. cinis cucumis pulvis vomis unter 47),
welcher in dem Verse des Plaut, (ed. Leo II p. 530) bei Fest,
unter spetile S. 330, 28 vorkommt, und nebst dem Abi. suere
von Varro L. L. 5, 22, 110 angewandt wird.
Zu Stämmen auf e gehören die Nomin. aedes, caedes,
cautes. clades, fames^ feles, fides (Saite), labes. lues, moles,
nubes, palumbes, proles, pubes rupes, saepes, sedes, strues, su-
boles. tabes, vates, vehes, verres, vulpes. Mehrere derselben
haben Nebenformen auf is. Der Nomin. aedis ist Corp.
Inscr. Latin. 1, 206 Z. 30: Henzen. luscr. 5580: Varro L. L.
5, 32, 156; 5, 32, 158; 5, 33, 160; 6, 7, 61 und bei Non.
S. 494, 6: 531. 20; Cic. Verr. 4. 55, 122; de domo 38, 101:
Parad. 4, 2, 31: Nepos bei Prise. 8, 4, 17 S. 792 (II 383, 4);
Liv. 1, 33, 9; 2, 21, 2; 4, 25, 3; 6, 5, 8; 7, 20, 9: 27, 11. 2:
27, 37, 7; 32, 9, 2: 42, 3, 1; vergl. Fügner, Lexic. Livicinun
I p. 672, 673; Fest, unter senacula S. 347 und Paul. Festi unter
aedis S. 13; Vitruv. 3, 1, 1; 4. 5, 1: 4, 7, 1; Val. Max. 1, 4.
4 (5) (vergl. Kempf. zu 1, 8, 11); Plin. N. H. 36, 6. 8 (50):
36, 23, 55 (177): Prob. Append. S. 445 (IV 198, 17 ed. Keil;
p. 25, 107 ed. W. Foerster): aedes non aedis. C aedis ist
öfters in einzelnen guten Hdschr. des Liv., wie 1, 51, 7: 1,
59, 10; 3, 5, 10: 3, 22, 9; 5, 28, 13, und des lustin. 12, 1,
9, und bei Tac. Ann 1, 51, vergl. Drakenb. zu Liv. 5, 45, 3,
und Anonym, de idiomat. gener. ed. Keil IV 576. 33 : caedis
(f6voc\ Fest, unter sacer mons S. 321 und auch Plaut Most.
2, 2, 44 (475) ist in den Hdschr. capitalis cedis oder capitali
scedis, wo freilich das Substant. interpoliert ist. Desgleichen
ist cladis in Hdschr. des Liv. wie 2. 22. 4; 5, 51, 7; 10, 35,
3, vergl. DrakenV). zu 21, 57, 14; Ampel. 46, 5 (ed. Wölfflin p.
29, 28) steht prima clades, in der Hdschr. aber cladis, vergl.
praef. XI[ 1; Prob. Append. S. 444 (ed. Keil IV 198. 16: ed.
W. Foersters p. 25, 105): clades non cladis Cautis Prudent.
Perist. 10, 701; Prob. Append. S. 444 (IV 198, 13 ed. Keil):
cautes non cautis, aber W. Foerster p 24, 90: eautes non
._ 280 —
cl . „ vergl. dessen Note z. d. St. Famis Varro R. R. 2, 5,
15; Val. Max. 9. 4, 3 im Bern. m. pr.; Tert. ad nat. 1, 9 und
scorp. 13; Prudcut. Psych. 479; Jtala (Wirceb.) lerem. 14, 15:
(Verc. Brix. Rehd. Amiat Feld.) Luc. 4, 25; (Rehd. Cant.Verc.)
Luc. 15, 14; (Clar.) Rom. 8, 35, vergl. Rönsch, Itala und Vul-
gata S. 263; vor dieser Form warnt Vel. Long. S. 2246 (VII
105, 22): Saeva fames, non famis, dicendum est und bei Prob.
Append. S. 444 (ed. Keil IV 198, 16; ed. W. Foerster p. 25,
104 j: fames non famis. Felis Varro R. R. 3, 12, 3; Plin. N.
H. 6, 29, 35 (178) Fidis (Saite) Oolum. 11, 2, 14; 11, 2, 40;
11, 2, 57; 11, 2, 58; 11, 2, 88; 11, 2, 97; Sidon. Carm. 16,5
(fides Cic. Arat. 381); Prise. 3, 5. 30 S. 613 (IT 105, 22):
similiter „fidis [iidi] fidicula". Idem (Cicero) in 11 (8, 22) de
natura deorum: si platani fidiculas ferrent numerosa sonantes
Nam si esset „fides" in hac quoque significatione, quomodo
Servio placet, non „fidicula" fecisset, sed „fidecula". Luis
Prudent. Psychom. 528 und Hamaret. 249; Commod. Instr. 2,
16, 7; Prob. Append. S. 444 (ed. Keil IV 198, 15; ed. W.
Foerster p. 25, 10): lues non luis. Melis Varro R. R. 3. 12,
3; Ser. Sammon. 896 (ed. Baebrens v. 890 meles). Molis
Balbi ad Geis, expos. et rat. mensur. in den Gromat. S. 92 im
Gud., Pal., Jen. und Vat. (im Moden, moles); Auct. de idiomat.
gen. (ed. Keil IV 581, 67); Not. Tir. 123 ; Gloss. Sang. M. 119
(aber Tacit. Aen. 1, 45 und 3, 10 Halm, Nipperdey und Joh.
MüUer moles). Nubis Ser. Sammon. 41 ed. Baebrens; Itala
(Cant.) Act. apost. 1, 9; (Amiat.) Matth. 17, 5, vergl. Rönsch.
Itala und Vulgata S. 263; luvenc. Carm. in exodum 1120;
nubis ati-a Plaut. Merc. 5, 2, 38 (879) im Leipz. (und so Leo),
nubis ater in den älteren Büchern (und so Götz und Scholl in
der kleineren Ausgabe), Ritschi hat nubis atrae geschrieben;
Not. Tir. 112. Adamant. Martyr. bei Cassiod. de orthogr. S.
2305 (VII 189, 10): quamvis nubis quidam nominativum enun-
tiare maluerunt; Prob. Append. S. 444 (ed. Keil. IV 198, 14)
steht: nubes non nubis, aber in der Ausgabe von W. Foerster
p. 25, 96: nubes non nubs, vergl. dessen Note. Palumbis
PUn. H. N. 30, 7, 20, (60) ; 30, 15, 50, (144), palumbus an der
ersten Stelle im Rice. m. sec. Toi. und Par. d, an der zweiten
im Rice. m. sec., Voss, und Par. d; Prob. Append. S. 444 (ed.
Keil. IV 198, 15): palumbes non palumbis; W. Foerster p. 25
— 281 —
99: palumbes non palumbus mit dem Zusätze: ich lese deutlieh
palumbus; palumbes Cic. bei Serv. zu Verg. Ecl. 1, 58, und
Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 16). Pubis Prudent. Perist. 11,
190. Saepis Itala Genes. B8, 29 bei Hiei'on. in epist. ad Ephes. 1,
davon auch saepicula Apul. Met. 8, 20 S. 561. Sedis Liv. 5,
52, 13 im Leid. 1, und 9, 23, 1 im Par. und Med. m. pr. Vatis
nur Labb. Gloss. 191 (a), aber nicht Plaut. ]Vlil. 3, 3, 37 (911),
wo vates nur im vet. und decurt. und im Vat. m..pr. steht; Cic.
Divin. 2, 5, 12 in den Leid. AB und dem Heins., und 2, 5, 13
im Leid. A m. pr.; Prob. Append. S. 444 (ed. Keil. IV 198, 13;
ed. W. Foerster p. 24, 92): vates non vatis. Vehis Colum. 11,
2, 13. Verris Varro Pt. R. 2, 4, 8; Corp. Gloss. ed. Goetz II
206, 52. Vulpis Petron. 58, 12; Apul. de deo Socr. prol. S.
108; 109; 110; 111; Avian. 40, 7, und bei Phaedr. im cod. Pith.
und Rem. 1, 7, 1; 4, 3, 1; 4, 20, 1, in denselben Hdschr. aller-
dings auch an solchen Stellen, an welchen das Versmass vulpes
fordert, wie 1, 13, 5; 1, 26, 3; 1, 28,8; Prob. Append. S. 444
(ed. Keil. IV 198, 15; ed. W. Foerster p. 25, 98): vulpes non
vulpis. Derselbe verwirft auch die Nominative plebis, prolis,
subohs, tabis, vepris.
Einige stossen den Vokal ganz aus. Nubs bei Liv. Andr.
nach Serv. zu Verg. Aen. 10, 636, und bei Auson. Technop.
de bist. 4. Itala (Cant. Verc. Veron. Rehd.) Matth. 17, 5; (Cant.
Verc. Veron.) Marc. 9, 7 und Luc. 9, 34; (Cant.) Act. apost. 1,
9; vergl. Rönsch, Itala u. Vulgata S. 263; Fragm. Bob. de nom.
(ed. Keil. V 561, 34): et universa haec quattuor erunt supra
dicta, quamvis quidam his adnumerent nubs {veipoq), corbs (xocpiroc),
orbs, sed absurde meo iudicio, cum tanta auctorum adversentur
exempla, in quibus hie corbis et hie orbis et haec nubes lege-
mus. Saeps Varr. R. R. 1, 14, 2 und bei Cic. nach Auson.
Grammaticomastix 11; bei Val. Fl. 6, 537 ist es eine Vermutung
von Salmas., in den edd. Bonon, und Aid. ist nee bos, im Vat.
nexos, im cod. Carr. nee spes.
Den Nomin. auf es mit dem Gen. auf is haben viele
Griech. Nomina propria, sowohl solche, welche im Griech.
nach der dritten Declin. flektiert werden, wie Aristoteles, Demos-
thenes, Pericles, Themistocles, wie solche, welche im Griech.
zur ersten Declin. gehören, wie Miltiades, Aristides, Alcibiades.
Vergl. Prise. 6, 11, 60 und 61 S. 704 und 705 (II, 244, 1). Auch
- 282 —
Appellativa j^ehen aus der Griech. ersten Declin. in die Latein,
dritte über, wie aifjarkrjc G. aifiaTirov im Latein, haematites:
G. haematitis Cels. 6, 6, 21; 6, 0, HO; Marc. P:mp. 8 fol. 98
(a), 24 und 30; Dat. Iiaematiti Plin. N. H. 86, 16, 25 (129).
Für rQn^Qijc und iTrrrjqrjq G. auf sog. oder ovg, haben Bell. Afr.
44, 2 trieris und Hieron. Chron. Euseb. 1 S. 24; 26: 2 S. 113;
115 trieres; Liv. 37. 24, 3 hepteris.
Ein Griech. Neutrum auf 6s, panaces, haben Cels. 3, 21
S. 107 Daremb. im Med. 1, und Plin. N. H. 25, 4, 11 (30); 25,
4, 13 (32); 25, 4. 14 (33); 26. 8, 47 (74); 26, 9, 60 (92); 26,
11, 71 (117); 26, 15, 90 (152), und opopanaces Scrib. Larg.
106, mit dem Genit. panacis Cels. 6, 9 S. 246 und Plin. N. H.
25, 8, 55 (99); 25, 11, 84 (134); 25, 12, 91 (142); 25, 13, 105
(165); 26, 5, 15 (27); 26, 8, 56 (88); 26, 11, 67 (107);
Ablat. panace Plin. N. H. 26, 8, 48 (75), und dem Gen. opo-
panacis Cels. 5, 19, 15 und Plin. N. H. 20, 24, 100 (264); doch ist
aucb opopanax Scrib. Larg. 82; 207 als Masc, und der Accus,
panacem Colum. 10, 103 (in den ältesten Ausg. panaces) und 11,
3, 17; Cael. Aurel. Acut 2, 29, 154 S. 162 und 3, 17, 170 S. 284,
aber Plin. N. H. 12, 26, 57 (127) im cod. Mon. und Par. d
panacen, was Detlefsen in den Text gesetzt hat. Ein Neutrum
Atticurges ist bei Vitruv. 3, 5, 2; 4, 6. 1 (in den Hdschr.
attigurges und adtigui'ges), mit dem Gen. Atticurgis 3, 5, 3 in
der Ausg. von Joe. (in den Hdschr. adtigurges, attigurges, ad
gurgites, adtigurgites).
49. Sehr zahlreich sind diejenigen Nomina, welche
den Nominat. gle ich dem Genit. auf is bilden. In einigen
von diesen endet der vStamm ohne Zweifel auf i, in anderen
aber auf einen Consonanteu, und das i ist zwischen diesem und
dem schliessenden s nur eingeschoben, um eine gefällige
Nominativform zu erhalten. So entsprechen canis und iuvenis
den Sanscrit-Stämmen svan und juvan, so ist navis aus dem im
Sanscrit und im Griechischen unverändert erhaltenen Stamme
nau gebildet. Dagegen kann in vis das i nicht vom Stamme
abgelöst werden, und in einer Reihe anderer Nomina weist die
von der Flexion der übrigen Nomina abweichende Beibehaltung
des i im Accus, und Abi. Sing, und im Gen. Plur. darauf hin,
dass das i zum Stamme gehört, oder als dazu gehörig betrachtet
wird. Bei mehreren war das Sprachgefühl der Alten selbst über
— 283 -
das Verhältnis des i unsicher, und daher die Bildung der eben-
gedachten Casus schwankend. Manche haben auch im Noniin.
eine doppelte Form, die eine mit dem i, die andere ohne das-
selbe. Wie mehreren, welche das s des Nomin. gewöhnlich
unmittelbar an den Stamm anschliessen, oder welche im Nomin.
auf den Schlussconsonanten des Stammes ausgehen, Nebenformen
auf is beigelegt werden ftrabis Opis stipis stirpis unter 39. caJcis
unter 40, frontis lentis mentis sortis unter 41, mugilis und lienis
unter 43, lintris unter 45, gliris unter 47, assis bessis semissis
bovis gruis suis unter 48), so giebt es zu solchen, welche
meistens den Nomin. auf is schliessen, Nebenformen ohne i.
Für Ditis, wie der Name des Gottes der Unterwelt bei Quintil.
1. 6, 34; Aetna 642; Petron. 120 v. 76; Apul. Met. 6, 18 S.
416; Tertull ad uat. 1, 10 und in den Not. Tir. S. 97 ist, haben
eine Devotionsformel bei Macrob. Sat, 3, 9, 10; Augustiu. Civ.
Dei 7, 28; Ausou. Grammaticomastix 16; Corp. Inser. Lat. 6.
142 und Serv. zu Verg. Aeu. 1, 139 zweimal und zu Aen. 11,
785 Dis, welche Form von Prise. 7, 8, 36 S. 749 (II 317, 26)
aufgestellt wird. Serv. zu Aen. 6, 273 sagt: Dicimus et hie
Dis et hie Ditis; Caper de verb. dub. S. 2248 (VII 109, 8):
Dis pater, non Ditis. Dite pater ist C. I. L. 1, 818. Scobis
haben Cels. 5, 5 und 8, 3 S. 331 Daremb.; Colum. 4, 29, 15;
7, 10, 4; Vitruv. 7, 11, 1; scobs giebt Prise. 7, 8, 40 S. 751
(II 320, 24), und dies ist bei Colum. 12, 44 (46), 6 die gewöhn-
liche Lesart, aber im Sangerm. ist scobis, im Leipz. scobes.
Scobis als Mascul. Vitruv. 8, 3, 8; Pall. 3, 17, 7, vergl. Schol.
Cruq. Horat. Sat. 2, 4, 81: hie scobis et haec scobis. Scrobis
Gracch. bei Serv. zu Verg. Ge. 2, 288; Colum. 4. 1, 3 im
Sangerm. und Leipz.; 4, 4, 1 und 5, 5, 2 im Sangerm.; 5, 5.
4 im Leipz.; 5, 6, 18; 5, 10, 4. und diese Form geben Prob.
Cathol. 1, 40 S. 1462 (IV 20, 3), ferner der Anonym, de idiomat.
gener. ed. Keil. IV 578, 10: scrobis [iod-vvog (fvXXdg und Phoc. 2, 14
S. 1697 (V 418, 16); dagegen wird von Prise. 5, 7, 41 S. 657
(II 168, 6); 7, 8, 40 S. 751 (II 320, 24) und in dem Fragm.
Bob. de nom. S. 135 (V 561, 33) scrobs aufgestellt, welches bei
Colum. 5, 5, 1 und arb. 19, 2 ohne Var. gelesen wird, und in
einigen der eben für scrobis angeführten Stellen überlieferte
Lesart war. Adamant. Martyr. bei Cassiod. de orthogr. S. 2305
imd 2306 sagt (VII 189, 12): Licet scrobis et orbis per b
— 284 ~
mutam (nicht mit v) scribantur, hoc tarnen hac de causa, quoniam
quidam nominativuni sin^ularem sine i littera enuntiare voluerunt.
Prob. Appcnd. 8. 444 (V 198,' 8) fordert orbis non orbs. Orbs
hat Venant. Fortun. Carm. 8, 6 (7), 198; 9, 3, 14. In dem
Fragm. Bob. de nom. et pronom. S. 135 (V 561, 33) heisst es
nach Aufführun;:^ von haec trab s harum trabiuni, haec plebs
harum plebium (si tarnen in pluralem numerum flectitur), haec
urbs harum urbiura, haec scrobs harum scrobium: Et universa
haec quattuor erunt supra dicta; quam vis quidam bis adnumerent
nubs, corbs, orbs, sed absurde meo iudiciolo, cum tanta
auctorum adversentur exempla, (in) quibus hie corbis et hie
orbis et haec nubes legimus. Nam de scobis uominativo dubi-
tatur, an haec scobs et non magis haec scoVjis habeat nominativuni
suum. Falsch ist plebis im Nominat. Liv. 2, 24, 2 im Par m.
pr. und Leid.; 2, 31, 9 im Med. m. pr., Par., Leid, i und Harl.
1; 2, 32, 5 im Par. und Med. m. pr. und Leid. 1; 3, 55, 3 im
Med. m. pr.; Par. und cod. Rhen.; 6, 20, 1 in einem Pal.; 6,
35, 1 im Med.; 23, 6, 4 im Put. Colb. und Harl. Über nubs
vergl. unter 48 S. 281.
Wie ferner neben dem Nomiu. auf es Formen auf is vor-
kommen (vergl. unter 48), so haben wiederum Nomina auf is
Nebenformen auf es. So war apes neben apis vorhanden nach
Prob. Cathol. 1, 49 S. 1470 (IV 26, 17); Mar. Plot. [M. Claud.]
Sacerd. 2, 30 S. 54 (VI 477, 16) ; Prise. 3, 6, 33 S. 613 (11 107,
13) und 6, 10, 57 S. 703 (11 241, 18); Prob. Append. S. 444
(ed. Keil IV 198, 14): apes non apis. Apes findet sich bei
Ven. Fort. 3, 9, 25; 4, 11, 10; 6, 1, 8; 7, 1, 38. Canes lesen
wir Plaut. Men. 5, 1, 18 (718); Trinum. 1, 2, 133 (170); 1, 2,
135 (172); Mostell. 1, 1, 41 schreibt Lorenz: canes capro
commixta, Götz und Scholl: canem capram commixtam, Leo:
caeno 'aottqoov commixta, vergl. Lorenz z. d. St.; Varro L. L, 7,
3, 32 sagt: (dubitatur) . . utrum primum una canis aut canes
sit appellata; dicta enim apud veteres una canes. Itaque Ennius
(Ann. 596) scribit: ,,tantidem quasi feta canes sine dentibus
latrat'*. Lucilius (Sat. 6,12): ,,nequam et magnus homo laniorum
immanis canes ut." Imposito uni debuit esse canis, plurium
canes, sed neque Ennius consuetudinem illam sequens reprehen-
dendus nee is qui nunc dicit: ,, canis caninam non est". Sed
canes quod latratu [signum dant] ut signa canunt, canes appel-
— 285 —
latae, et quod ea voce indicant noctu quae latent, latratus
appellatus. Sic dictum a quibusdam ut uua canes. Canes
schreibt auch noch Lucil. (Sat. 1, 32) bei Charis. 1, 17 S. 100
(I 125, 19) und Non. S. 31, 21 (bei Donat. zu Terent Andr.
2, 4, 18 wird in diesem Verse canis geschrieben); Varro R. R.
2, 9, 1; vergl. Keil z. d. St.; vergl. noch Charis. 1, 17 S. 118
(I 145, 19). Cives ist CIL. 3, 966; 3, 3337; 3, 3576; 3,
4391; 3, 4498; 3, 5797; 3, 5878; 3, 5932; 5, 885; 5,-944; 6, 46; 6,
2514; 6, 2601; 6, 2812; 1, 52; 7, 66; 7, 248; 7, 944; 10, 7589;
Inscr. de Lyon 7, 2 S. 229 (17, 12 S. 557); Orell. 2982 (Heuz.
6406) und 3523, auch Cic. Verr. 5, 32, 83 im Vat. Palimps.
Claves nach Pompei. Comment. S. 179 (V 175, 9). Corbes
nach Charis. 1, 14 S. 25 (I 40, 2). Puppes geben Prob. Cathol.
1, 49 S. 1470 (IV 26, 13); Mar. Plot. [M. Claud.] Sacerd. 2, 30
S. 54 (VI 477, 12); puppes ist Verg. Aen. 5, 198 im Rom.;
rat es bieten Prob. Cathol. 1, 52 S. 1473 (IV 29, 10) und Mar.
Plot. [M. Claud.] Sacerd. 2, 51 S. 57 (VI 480, 10); rates Senec.
Agam. 464 und 789 im Flor. Oves Varro R. R. 2, 1, 12
oves, capra, sus, wo jedenfalls oves Nomin. Singl. ist. Torques
Laev. bei Charis. 1, 17 S. 118 (I 145, 22), welcher die Form
den veteres zuschreibt, und Val. Fl. 2, 112 (wenn nicht in
dieser Stelle der Plur. gemeint ist); Stat. Theb. 10, 518; Vulg.
Prov. 1, 9 und Dan. 5, 29, vergl. Charis. 1, 17 S. 118 (I 145,
19) und Prob. Excerpt. de nom. ed. Keil IV 211, 19; Labb. Gloss.
185 (d); Charis. 1, 17 S. 18 (I 145, 29) sagt: tores Servilius,
ut etiam Fl. Pomponianus notat, „aureus tores", pro torques,
nach Büchelers Verbesserung ist torces statt tores zu schreiben,
vergl. Rhein. Mus. 42 p. 473; dagegen torquis Prop. 5 (4),
10, 44; Liv. 44, 14, 2; und diese Form hat Prise. 5, 5, 28 S.
652 (II 160, 3); 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 18), in der letzteren
Stelle ist jedoch im Par. R. torques mit darübergeschriebenem
i; Phoc. Ars II 14 (ed. Keil V 418, 29). V all es Caes. bell
Gall. 6, 34, 2; 7, 47, 2, an der ersten Stelle schreibt Kubier
(vergl. praef. p. 125) mit Unrecht vallis, vergl. Lit. Centralblatt.
1894 p. 1108; Bell Alex. 73, 3; Verg. Aen. 11, 522; Curt. 6,
4, 16; dieselbe Form hat Charis. 1, 14 S. 26 (I 40, 4), und
Serv. zu Verg. a. a. O. verteidigt sie mit Beziehung auf das
Demin. vallecula. Aber Paul. Festi unter convallis S. 42, 6 hat
vallis und vallicula; Adamant. Martyr. bei Cassiod. de orthogr.
— 2H6 —
S, 2298 (VII 178, 2) nagt vallis et vallum, und vallis ist bei
Varro L. L. 5, 3, 20; Caes. bell. civ. 2, 34, 1; 2, 34, 5; Ovid.
Met. 3, 155-, 8, 334; Stat. Theb. 4, 800; 6, 249: lustin. 36, 3,
2; Solin. 40, 8. Aidiles ist geschrieben in dem Elog. eines
Scipio C. I. L. 1, 31; aidilis in denen zweier anderen, 1, 30;
1, 32. An ignös in dem Verse des Acc. (533) bei Varro L. L.
7, 2, 11 giebt die Kürze des es Anstoss; bei Cic. Tusc. 2, 10,
23 wird in dem nämlichen Verse ignis geschrieben.
Wie aber die Nominativendung is nicht dazu berechtigt,
das i als zum Wortstamme gehörig anzusehen, so werden die
Namen der Gallischen Flüsse Arar und Liger regelmässig so
decliniert, wie wenn sie das i im Stamme hätten, das doch im
Nomin. gewöhnlich nicht erscheint. Arar ist bei Caes. bell. G-aU.
1, 12, 1; TibuU. 1, 7, 11; Liv. 21, 31, 4; Senec. de morte
Claud. 7, 2; Lucan. 6, 476; Sil. 3, 452; 15, 504; Claudian. in
Eutrop. 2, 269 und Mall. Theod. cons. 53; Araris Orell. 4018;
Claudian. in Ruf, 1, 111 und in Eutrop. 1, 405. Liger Caes.
bell. Gall. 7, 55, 10; Tibull. 1, 7, 12; Auson. Idyll. 10, 461,
und so auch Prise. 6, 7, 40 S. 696 (II 230, 14). Über den
Accus, und Abi. dieser Nomina vgl. 55 und 59. Wie Ararim
und Ligerim zu Ai'ar und Liger gehören, so Anxurim zu dem
Bergnamen Anxur Symmach. Epist. 2, 6, vergl. unter 142.
Prise. 7, 10, 50 S. 756 (II, 327, 15) verbindet Tiberis Tiberim,
Fabaris Fabarim, Thybris Thybrim, Araris Ararim; nam non
potest ab aÜo nominativo nisi in is desinente in im accusativus
proferri. Ergo Arar per apocopam is protuUt Lucanus in VI
(v. 475): Rhodanumque morantem praecipitavit Ai'ar. Derselbe
5, 3, 13 S. 645 (II 149, 14): Arar quod etiam Araris dicitur.
Lucanus in VI: Rhodanumque morantem praecipitavit Arar. Vir-
gilius vero in ßucolico (Ecl. 1, 62): Aut Ararim Parthus bibet
aut Germania Tigrim; accusativum iu im protulit, qui a nomi-
nativo est in is terminante, hie Araris.
Dieselbe Apocope mögen auch Appellativa auf er erhtten
haben. Wie Sidon. einen Nomin. lintris anwendet (vergl. unter
45), so warnt Charis. 1, 17 S. 109 (I 135, 3) vor dem Nomin.
imbris: Imber, ut September, October, November, December,
pater, mater, frater, equester, quoniam, qviae nee collationem
recipiunt nee in neutri generis cadunt formam, ut Plinius eodem
— 287 -
libro VI (sermonis dubii) loquitur, non in is casu nominativo
niimero singulari, sed in r debent vocis exitum ducere.
Das i des Stammes wird im Nomin. derjenigen Neutra
beibehalten, welche einer anderen Sprache entlehnt sind: ammi,
cappari, cinnabari, commi oder ciimmi oder gummi, gitti, seseli,
sinapi, stibi, stimmi, thlapsi, zingiberi; Illiturgi; in den ursprüng-
lich Lateinischen geht es in e über: conclave, cubile, equile,
mantele, mare, monile, ovile, praesaepe, rete, sedile. Doch ist
öfters auch siuape oder senape als Nomin. und Accus., wie
Colum. 11, 3, 29; Petron. 66, 7; Apic. 4, 2 § 164; 6, 2 § 217;
6, 2 § 219; 6, 4 § 224; 6, 6 § 232; 8, 1 § 335; S, 1 § 336;
8, 2 § 344; 8, 3 § 349; 8, 7 § 385; 8, 7 § 393 und in anderen
Stelleu. Diejenigen aber, welche eigentlich Neutra von Adject.
auf älis und äris sind, verlieren grösstenteils das e, und gehen
auf al und är aus, während in der Flexion a lang bleibt: animal,
Bacchanal, bidental, capital, cervical, cubital, fagutal, feminal.
Lupercal, Minerval, minutal, penetral, puteal, toral, tribunal,
vectigal, virginal; calcar, cochlear, columbar, exemplar, galear
(nach einer Glosse in Majo's class. auct. 8 S. 260), gemellar,
lacunar, laquear, Latiar, lucar, lupanar, pugillar, pulvinar, soliar
(Varro Sat. Menipp. 228 bei Non. S. 3, 25 und Fest. Pauli
unter solla S. 298 und 299), subligar, torcular. Die volle Form
ist erhalten in äquale Charis. 1, 17 S. 95 (I 118, 29); cor-
tinale Colum. 1, 6, 19; alveare Colum. 9, 11, 1; 9, 15, 5;
focale Mart. 14, 142, 2; funale Ovid. Met. 12, 247; ma-
millare Mart. 14, 66 im Lemma; nubilare Orell. 4309;
velare nimmt Prise. 4, 5, 27 S. 632 (II 133, 7) wegen velaria
bei luven. 4, 122 an; boletare Apic. 5, 2 § 191 (im Vat ß
boletar, im Vat. y voletari); boletar Trebell. Poll. Claud. 17,
5; Anth. Lat. ed. Riese 153, 3; specular Tert. de anim. 15;
speculare Venant. Fort. Vita S. Mart. 4, 506; cervical mit
der Nebenform cervical e Not. Tir. 159 und Adamant. Martyr.
bei Cassiod, de orthogr. 8. 2303 (VII 184, 3); gewöhulich auch
penetrale, wie Liv. 41, 20, 7; Ovid. Trist. 1, 1, 105; Lucan.
2, 127; 5, 146; 6, 450; Val. Fl. 7, 325; Sil. 13, 62; Stat. Theb.
10, 176; Mart. 10, 51, 13, und penetral nur bei Späten, wie
Avien. Ora mar. 242; 316; Symmach. Epist. 2, 34; Macrob.
Sat. 7, 1, 5; Serv. zu Verg. Aen. 3, 12; puteal mit der Neben-
form puteale Orell. 4517 und Labb. Gloss. 152 (a); virginale
Phaedr. 4, 15, 12; Not. Tir. 56; virginal Apul. de mag. 34
— 288 —
S. 473; Solin. 1, 67; lul. Valer. 1, 8 (ed. Kübl.;r p. 7, 17 und
7, 25); Prudent. Perist. 14, 8. Uebcr lacunar, laquear, specular,
torcular und den Flur, luminaria vergl. unter 128, und über
aequinoctium, autumnal bei Varro, über animai bei Cic. Nat.
Deor, 3, 14, 36, und über capital und capitale Adject. 24.
Die Form tribunale schreibt Quintil. 1, 6, 17 einer
molestissima diligentiac perversitas zu, sie ist C. I. L. 1, 206
Z. 34. Exemplare hat Lucr. 2, 124, animale Cic. Fin. 2,
10, 31 in den Pal. AB, und Lucr. 3, 635. Vectigale I. Neap.
4869. Cochleare Geis. 3, 22 S. 113 Daremb.-, Mart. 8, 33,
24; 8, 71, 10; 14, 121, 2; Apic. 2, 2 § 48; 3 18 § 105; 4, 2
§ 145; Cael. Aurel. Chron. 2, 14, 203; S. 195; 3, 2, 29 S.
216, aber cochlear Cael. Aurel. Chron. 2, 1, 37 S. 112. Prob.
Append. S. 448 (ed. Keil. IV 201, 29): Inter coclearium et
cocleare hoc interest, quod coclearium eum qui cocleas vendit
significat, cocleare vero argenteum esse demoustrat. Charis. 1,
14 S. 24 (I 38, 15); Eadem nomina neutralia, quae per 1 ter-
minantur, etiam per e litteram terminari invenimus, ut tribu-
nale, animale, bidentale. 1, 15 S. 45 (I 62, 9): Vecti-
gale ratio poscit, non vectigal; nominativus enim pluralis a
singulari plus una syllaba crescere non debet, qui si iucipiat
duabus syllabis crescere, vectigal dicemus. Quod tarnen con-
suetudini extorqueri non potuit, quin vectigal et cervical et
capital et tribunal animalque contempta ratioue dicamus.
1, 17 S. 94 (I 118, 25): Autumnal Varro, aequinoctium
autumnal, quod idem Plinius eodeni libro VI (serraoni& dubii)
notat. Videndum tarnen est, an reprehensione sit dignum prius
illa nobis spectata ratione. Nomina quaedam sunt principalia,
quae Plinius Secundus eodem libro facientia appellat, ex quibus
possessiva nascuntur, quae patiendi vocat, ut äquale. Nam
Lucilius libro I Saturarum (1, 41), arutaenaeque, inquit, äquales,
non ut autumnal. Huius autem principale nomen est aqua.
Quod vero patitur ac teuet aquam, äquale, ut equile. sedile,
monile, ait idem Plinius [äquale]. 1, 17 S. 95 (I 119, 3):
Animai animale faciet, ut autumnal autumnale, capital
capitale, tribunal tribunale; quae patiendi non sunt, ut
supra diximus. Plinius Secundus animai, non animale, ait
dici debere. G. Caesar, quasi iudiscretum hoc sit, ait. 1 littera
nominativo singulari neutra finita nomina eandem definitionem
capere, quam capiunt e littera terminata, huic animah, et ab hoc
— 289 —
auimali, huic puteali et ab hoc puteali. Dass von Grammatikern
auch torculare und pulvinare gefordert wurde, sehen wir aus
Prob. Instit. art. S. 336 und 337 (IV 124, 29): Quaeritur, hoc tor-
cular an hoc torculare facere debeat. Sed quaecumque nomina
generis neutra genetivo casu uumeri singularis ante ultimam
syllabam a litterani habent constitutam, si eandeni a litteram
producto accentu resonant, haec nunquam nominativo casu
numeri singularis ar litteris definiuntur, et ideo hoc torculare
lion hoc torcular, facere pronuntiatur. Sane etiam hoc monemus,
quod haec eadem nomina in eodem nominativo casu numei'i
singularis certa necessitate metri vel structurae et ar litteris
permissa sint declinari. Und aus Charis. Art. gramm. 1, 10
S. 14 (I 26, 15): Praecipue quaeritur in neutralibus, cur tor-
cular torcularis, pulvinar pulviuaris, producta a littera, at
lucar lucaris a littera correpta efferatur. Scilicet torcular ideo
producitur, quod quibusdam placuit hoc torculare dici, non
torcular, et hoc pulvinare, non pulvinar. Vergl. Exe. art.
gramm. S. 87 (I 541, 2), Ferner Art. gramm. I, 15 S. 65
(I 85, 18): Quare lucar lucäris, torcular torcularis? Quia
omnia ar elata genetivo corripiunt a litteram, velut Caesar
Caesaris, par paris, sie et lucar lucaris. Ergo qui putaverunt
dici oportere hoc torculare et hoc pulvinare, recte puta-
verunt, idcirco quod genetivo producunt a litteram. Und 1, 17
S. 118 (I 145, 27): Torcular Afer pro Taurinis. Sed torculare,
dici debet, quia genetivo a littera producitur, non ut iubäris
lucäri.s. sed torcularis. Dagegen zählt Prise. 7, 11, 56
S. 760 (II 334, 5) lucar, Avie calcar imdlacunar, zu denen,
quae in ar desinunt neuti*a, et in obliquis casibus producunt
paenultimam. Wenn übrigens lucaris wirklich kurzes a haben
sollte, so müsste der Zusammenhang dieses Wortes mit der
lucaris pecunia ganz vergessen gewesen sein. Adamant. Martyr.
bei Cassiod de orthogr. S. 2303 (VII 184, 3) hat in einer
Bemerkung über die Silbe vi cervicale und pulvinare, und
Beda de metr. S. 2359 (VII 237, 11) sagt: Torcular et pul-
vinar producta, quia quibusdam placuit hoc torculare dici, non
torcular, et hoc pulvinare, et non pulvinar.
50. Unregelmässig durch Vei-bindung verschiedener Stamm-
formen ist die Declination folgender Nomina, welche Prise. 17,
9, 62 S. 1065 (III 145, 3) hsQoxXtra, diversidinia nennt.
Neue- Wagen er, Formenlehre. I, 3. Aufl. 19
— 290 —
Anio G. Anieuis, und Nerio G. Nerieuis. Den Nomin.
Anien gebrauchen Cato bei Prise. 6, 3, 16 S. 684 fll 208, 1);
Plin. N. H. 36, 15, 24 (122)-, Stat. Silv. 1,3,20; 1, 5, 25; Serv.
zu Verg. Aen. 1, 273; Vib. Sequester S. 7; dagegen hatte Ena.
(ed. L. Müller p. 68) naeh dem Zeugniss des Serv. zu Verg.
Aen. 7, 683 den Aec. Anionem, und bei Frontin. Aquaed. ist,
wie Dederich zu Gap. 6 bemerkt, im Cassin. und Urbin. überall,
nur den Seuatsbeschluss aus dem J. der Stadt 743 im Cap. 125
ausgenommen, Auionis Anioni Anionem Anione, vergl.Cap. 6; 7; 9;
13; 66; 67; 80; 91; 93; 105. Aueh Inschr. Grell. 3203 ist der Gen.
Anionis. Varro aber bei Gell. 13, 22 (23), 4 hat den Voc.Nerienes.
Iter G. itineris, dafür iteneris lex agr. Gorp. Inscr.
Latin. 1, 200 Z. 26 nach Ritschi tab. lithogr. 28 Z. 26,
doch ist ebendaselbst tab. 26 A Z. 21 itineris. Iteneri ist auch
o-eschriebeu C. I. L. 5, 1622; ebenso iteneris itenera iteuerum
Tac. Ann. 1, 20; 3, 5: 6, 44; 15, 10; 15, 17 im Med., und Frontin.
Grom. 1 de controv. S. 24, 12 im cod. Arcerian. Den alten
Nomin. itiner bezeugen Charis. Art. gramm. 1, 10 S. 16 (I 28,
25); 1, 14 S. 34 (I 48, 22 und 49, 11); 1, 15 S. 63 (I 83, 4)
und Exe. art. gramm. S. 88 (I 541, 30): S. 94 (I 546, 15);
Prise. 5, 3, 15 S. 646 (II 151, 8); 6, 7, 38 S. 695 (II 229, 2),
und Beispiele davon giebt Non. S. 482, 17 und 490, 12 aus Enn.
(Fab. 85); Plaut. Merc. 5, 2, 88 (911); zwei aus Pacuv. (45 und
121); zwei aus Acc. (457 und 500); aus Turpil. (207); Varro
(Sat. Menipp. 421); Lucr. 6, 339; ausserdem haben diese Form
Plaut. Merc. 5, 2, 72 (929); Pacuv. (226) bei Non. S. 178, 10
fwo die Lesart der Hdschr. itiuere schon bei Aid. in itiner be-
richtigt ist); Manil. 1, 88; lul. Hygin. bei Charis. 1, 17 S. 109
(I 134, 20), im Neap. itener; Venant. Fortun. 5, 8 lemm.; lu-
venc. 2, 23; 2, 436; 4, 71; Mart. Capell. 9 § 897 ; Isid. 15, 15,
8. Den alten Gen. iteris weist Non. S. 485, 5 aus Naev. (36)
und Acc. (627) nach, Charis. 1, 17 S. 108 (I 134, 14) aus luI.
Hygin. (die Stelle des Naev. ist auch bei Non. S. 124, 27 und
bei Prise. 6, 7, 38 S. 695 ed. Keil II 229, 5), denselben hatte Pacuv.
nach Charis. 1, 15 S. 63 (I 83, 6) und 1, 17 S. 109 (I 134, 15);
iteris hat auch luvenc. 1, 243; 1,290; 1, 318: 4. 766; den Abi.
itere haben Acc, (499) und Varro (Sat. Menipp. 79) bei Non.
S. 485, 5, und Lucr. 5, 653.
Über penus, G. peuoris, peneris und auch peniteris, vergl.
— 291 —
die unter 47 mitgeteilte Stelle des Gell. 4, 1, 2, und über
sanguis G. sanguinis das darüber unter 43 gesagte.
Senex G. senis. Charis. 1, 17 S. 116(1 144, 3): Senex
senecis facere deberet: ex enim syllaba finita nomina genetivo
aut gis aut eis reeipiunt, ut vertex" verticis, simplicis, supplieis,
duplicis. Est ergo de exceptis senex, senis namque facit. Für
die Flexion senex senecis führt Prise. 6, 18, 94 S. 724 (II 279,
18) einen Vers aus Plaut. Cistell. an, der jetzt in dem Stück
nicht vorhanden ist: datores bellissimi vos negotioli senecis soletis
esse, imd denselben giebt er 3, 8, 38 S. 616 (II 111, 8) als Beleg
für negotiolum; zu beiden Anführungen und zu den einführenden
Worten der erstgedachten Stelle: senex senis, quam vis Plautus
genetivum eins senecis protulit in Cistellaria, ist die Var. senicis
oder senices für senecis bemerkt. Bei Plaut. Mil. 3, 1, 54 war
senicem Conjectur von Lipsius. Pompei. Comment. S. 28 (V
108, 21) sagt: senex senecis (im Wolfenb. und Lav. senicis)
non potest facere, sed senis facit. Dagegen sagt Prob. Excerpt.
de nom. (ed. Keil IV 212,34): Senecis au senis? Vitiose senis,
quamvis illud auctoritas erudita custodiat. Est enim nominativo
singulari hie senex. Omnia autem vocabula sive masculina sive
feminina, quae nominativo singulari x littera terrainantur; adcre-
scant necesse est genetivo singulari, ut calx calcis, sorex soricis,
Vertex verticis, pulex pulicis, frutex fruticis, latex laticis. Itaque
senex fiet senecis. Vitiose ergo loquuntur qui dicunt senis,
quamvis pro bis consuetudo pugnet. In Übereinstimmung mit
der Genitivbildung senecis gebraucht Afran. (276) bei Prise. 3,
7, 43 S. 618 (II 114, 19) das abgeleitete senecio, welches in
der Kaiserzeit als Nomen proprium nicht selten war, und Pompon.
(111 u. 113) beiNon. S. 17,20 hat zweimal senica. Nach Fest, imter
supeUectilis S. 294, 9 hiess der Nomin. ursprünglich senis, und
so schreibt Venant. Fortun. 2. 9, 56: hinc puer exiguis attem-
perat Organa cannis, inde senis largam ructat ab oro tubam :
append. 18, 11: haec pia festa diu multos, senis ipsa, einen
Nomiuat. senes gebraucht Venant. Fortun. 1, 13, 14: aetas
accessit, sed haec iuvenescit honore; unde senes fieret, iunior
inde redit; 1, 15, 8: qui, cum se primo vestivit flore iuventus,
parvus eras annis et gravitate senes; 1, 15, 52: post cineres
consumpta suos tenuesque favillas sie solet et Phoenix se reno-
vare senes; 4, 9, 6: quem plebs cuncta gemens coufusa voce
19*
— 292 —
requirit: liiiic puer, liiiic iuvenis deflct, et inde senes: 4,17,6:
parvula cuius udliuc fVouo se vinxerat a<^tas, ut teiieris annis.
sLU'geret ipso, senes; 4, 25, 151: nam puer atquc seiics, niger
albus, turj)is lionestus, debilis et foi-tis, initis et asper obit: 5,
ö, 36: quid facis, o ludaea cohors nee docta vetustasV ut vitam
renoves; credere disce senes; 5, 5, 40: eorpore deficiens crescat
honore senes; 6, 2, 52: laetus in heredis gremio sua vota
reclinans floruit inde magis spe meliore senes.
Supellex G. supellectilis. B'estus S. 294 (b). 7: Sujjel-
lectilis recto casu et seuis ratione dicebantur, quae nunc con-
traria videntur esse finitioni portioiii>^. quia omnia vocabula x
littera finita per declinationes obliquoruni ca.suuin syllabarn
accipiuut. Haec autem duo desciverunt ab ca. ut alta compium.
quae non ideo inürmare debent pracceptuni. Prise. 6, 18, 94
8. 724 (II 279, 15): Supellex supellectilis; vetustissimi tarnen
ctiam haec supellectilis nomiuativum proferebant. Cato adversum
Tiberium Sempronium Longum; Si posset auctio tieri de aitibus
tuis, quasi supellectilis solet. Und 7, 9, 46 S. 754 (II 325, 1):
Supellex supellectilis, in quo duabus syllabis vincit genetivus
nomiuativum; huius quoque nominativum quidam similem gene-
tivo protulerunt. lu den angeführten Worten des Cato hat schon
Voss, de anal. 2, 8 supellectilis als Gen. erkannt. Charis.
kannte kein Beispiel eines Norain. supellectilis. Er sagt Art.
gi-amm. 1, 14 S. 33 (I 47, 29): Orania masculini et feminini
generis vocabula singulari numero in declinatione non plus quam
una syllaba increscunt, unde mihi videtur non supellex sed
supellectilis esse dicendum, et ancipes ancipitis quam auceps.
1, 14 S. 34 (I 48, 21): Quidam dicunt hoc iocinus iocinoris,
iter itineris, supellex supellectilis ; quamquam sane multi conten-
dunt, haec supellectilis huius supellectilis et hoc itiner huius
itineris dici debere. 1, 15 8. 67 (I 8S, 10): Supellex magis
auctoritate dicitur quam ratione, uara non debet duabus syllabis
plus crescere a nominativo genetivus. Quam rationem ut cu-
stodirent veteres, multa dure protulerunt, ut ancipes pro . anceps
et praecipes pro praeceps; nee tarnen quis haec supellectilis
dicere ausus est, et ideo rectius est cum pluribus stare, et quod
speciosius est in loqueudo proferre. 1, 17 8. 117 (I 144, 13):
Supellex. Quosdam nominativo haec supellectilis posse dici
tentasse rettulerunt, ue genetivus duabus syllabis eresceret; sed
— 293 —
necdum nobis idoneum proin loquentis occurrit exeniplum, velut
ancipes et praecipes, quod vetustas cum ratione rancidura protulit.
Derselbe Exe. art. gramm. S. 94 (I 546, 8): Supellex supellec-
tilis, quamquani alii dicant in nominativo haec supellectilis 'et
hie praecipes liuiiis praecipitis. Ein Nominat. supellectilis steht
bei Eutrop. 3, 23, 2.
luppiter Gr. lovis, alt Diovis, vergl. Varro L. L. 5,
10, 66: nam olim „Diovis" et ..Dispitor" dictus, id est Dis pater,
und Gell. 5, 12, 1 und 2: in antiquis precationibus nomina haec
(leorum inesse animadvertimus : ..Diovis" et „Vediovis"-, est
autem etiam aedes Vediovis und 5, 12, 6: Idcircoque simili no-
mine lovis „Diovis" dictus est et „Lucetius", quod nos die et
luce quasi vita ipsa afficeret et iuvaret; 5, 12, 11: simulacrum
igitur dei Vediovis, quod est in aede, de qua supra dixi. Dat.
Diovi Liv. 31, 21, 12 M.; Diovei Corp. luscr. Latin. 1, 1435,
und darnach ist diese Form auch 1, 638 ergänzt: Diovem C.
I. L. 1, 57 und Diove C. I. L. 1, 188. So diuvef in der
Osk. Weihinschr. von Agnone bei Mommsen, Uuterital. Dial.
S. 129 Z. 14 und 15. Auch eine Nebenform, die oben von
Gellius 5, 12, 1; 2; 11 genannt ist, ist Vediovis Ovid. Fast.
3, 430 und 3, 447; Fasti Praenest. 7. März (Corp Inscr. Latin.
1 p. 314i; Dat. Vediovei C. L L. 1, 807; 14, 2387; Vediovi
Fasti Praeuest. 1. Januar und 7. März (C. I. L. 1 p. 312 und
324); eine andere Nebenform ist Veiovis Vitruv. 4, 8, 4; Plin.
N. H. 16, 40, 79 (216); Macrob. Sat. 3, 9, 10 und Veiovem
Paul. Festi unter vesculi S. 379, 4. lovis als Nominat. findet
sich Acta fratr. Arval. a. 101 I Z. 40; Corp. Inscr. Latin. 3,
6443; 6, 371; 8, 6981; Henzen 6139; Enn. (Ann. 427) bei Apul.
de deo Socrat. 2 S. 121 und Mart. Capell. 1 § 42, ferner (Fab.
74) bei Cic. de rep. 1, 18, 30; Acc. (331) bei Prise. 6, 7, 39
S. 695 (II 229, 14) ; (373) bei Non. S. 325, 7 nach wahrschein-
hcher Conjectur (in den Hdschr. ovis); (653) bei den Schol.
Bcrnens. ad Verg. Ge. 1, 502; Pacuv. iuc. fab. LX (ed. Rib-
beck I p. 1)35) - Acc. ine. fab. XLl (ed. Ribbeck I p. 227)
bei Pompei. Comment. (ed. Keil V 187, 10): legimus in Capro
„hie lovis huius lovis". Etiam Naevius, Accius, Pacuvius, om-
nes isti utuntur hoc exemplo; Varro L. L. 8, 38, 74; Caecil.
(37) bei Prise. 6, 7, 39 S. 695 (II 229, 12); Epit. Iliad. 651;
Gell. 5. 12, 5; Apul. Met. 4, 33 S. 311; Petron. 47. 4; 58, 2;
— 294 —
llygiii. Fab. 31; f^i : 54: 63; 75; 79; 80; 92: 140: 145; 146;
150; 152; 153: 167; 176: 177; 179; 195; 196; 220; 271: 275;
Ampel. 2, 1 ; 2, 6; Augustin. Civ. Dei 7. 14; 7, 15; 7, 16 (Oap.
9 heisst es lovein qui etiam luppiter dicitur); Schol. Caes. Gei-
imiii. Arat. 331 (ed. Eyssenh. S. 413); 369 (p. 418); Commod.
Instr. 1, 5, 8; 1, 6, 1; 1, 7, 4; auf Münzen des Otho, Vespas.,
Titus und anderer Kaiser sind lovis custos, lovis propugnator,
lovis Stator und dergleichen, vergl. Drakenb. zu Liv. 1, 10, 6.
Caesell. Vindex forderte, wie Prise, in der unter 45 mitgeteilten
Stelle 6, 7, 39 S. 695 (II 229, 7) berichtet, die Declination
luppiter luppiteris et luppitris, und nach Pompei. Comnient.
S 173 (V 172, 21) und S. 206 (V 187, 9j fand sich bei den
nntiqui häufig die Flexion hie luppiter huiu.s luppitris. Varro
L. L. 8, 17, 33 sagt: Si, quae (analogia) non est in cousuetu-
dine, quaeremus, ut quisque duo verba in quattuor forniis fin-
xerunt similiter, quamvis haec nolemus, tarnen erunt sequenda,
ut luppitri, Marspitrem. Quas si quis servet analogias, pro in-
sano sit reprehendendus. Xon ergo ea est sequenda. Aber 8,
26, 49: Habent casus utrosque (et rectos et obliquos), ut Inno
lunonis, rectos modo, ut luppiter Maspiter, obliquos solum, ut
lovis lovem; non ergo in his est analogia. Wenn er 8, 38, 74
sagt, nunc in consuetudine aliter dicere pro lovis luppiter, so
bedeutet dies nur, dass die Analogie einen Nominat. lovis ver-
lange. Tertull. ad' nat. 1, 10 gebraucht luppiteres, und apol.
14 mit Bezugnahme auf Varro loves sive luppitros. Bei Hy-
gin. Poet, astron. 2, 4; 2, 13 haben einzelne alte Ausg. lupitre und
lupitris. Cic. Nat Deor. 2, 25, 64 sagt: luppiter, id est iuvans
pater, quem conversis casibus appellamus a iuvando lovem.
51. Der Voc. Sing, der ursprünglich Lateinischen
Nomina der dritten Declin. lautet überall dem Nomin.
gleich. Im Gen., Accus, und Abi. Sing, wird zwischen den
characteristischen Endbuchstaben s, m und d und den Conso-
nanten am Ende des Wortstammes ein Biudevocal eingefügt,
und zwar gewöhnlich i im Gen., e im Accus, und Abi., und
eben diese Vocale treten nach u, und in bos (vergl. unter 48)
nach dem eingeschobenen v ein. Das e des Stammes wird von
den Bindevocalen absorbiert. An die Stämme auf i aber schliessen
sich die Casusendungen unmittelbar an, wobei jedoch für
diejenigen Nomina, deren Nomin. und Gen. gleichlautend auf is
— 295 —
ausgehen, Iraglich bleibt, ob das i zum Stamme gehört, oder
schon im Nomin. zwischen dem Endconsonanten des Stammes
und dem s des Nomin. eingeschoben ist. Vergl. unter 49.
Der Gen. endet daher bei allen Nomina der dritten Declin. auf
is, der Accus, (der Masc. und Fem.) gewöhnlich auf em, bei
mehreren auf im, der Abi. gewöhnlich auf ed, öfters auf id.
Nach Abwerfung des alten d behält der Abi. teils 6 teils i bei.
52. Der Geuit. hat im Osk. eis, im Altumbr. es, im
Neuumbr. er, im Griech. og. In den alten Latein. Denk-
mälern ist öfters us für is. C. I. L. 1, 196 Z. 7 nominus
Latini; 1, 197 Z. 12 partus und Z. 17 (ae)de Castorus ; 1,
200 Z. 38 praevaricationus und Z. 60 und 63 hominus;
1, 201 Z. 1 sub aede Kastorus; 1, 565 Z. 7 Venerus; 1,
566 Z. 8 und 1, 568 Z. 7 Cererus; 1, 577 Col. 2 Z. 10 und 11
ad aedem Honorus; 1, 685 Caesarus victoria; 1, 696 Cae-
saru; 1, 1183 sacerdos Cerer et Venerus; 1, 1469 (3, 1784)
aedem Leiberi patrus; 1, 1495 Venerus; 4, 2089 Gorgonus;
4. 2440 aerus; Inscr. de l'Alg. 36 (Henz. 7416 X) v. 10
patrus. Vergl. über die Endung rus für ris in der zweiten
Pers. Sing. Pass. Verba 27.
Einigemal finden wir dafür es. Auf einem Gefäss
C. I. L. 1, 49 Salutes pocolom; auf einer Erztafel in München
C. I. L. 1, 187 parti Apolones; auf einer Tafel des Pariser
Mus. C. I. L. 1, 811 I lereres, Avahrscheinlich C er eres.
Schwerlich aber ist bei Varro L. L. 5, 4, 40 mancupes und
I. Neap. 1115 civitates als Gen. zu rechtfertigen. Parenteis
für parentis auf einem Grabdenkmal C. I. L. 1, 1009 Z. 5 ist
ein Versehen des Arbeiters.
Das s der Genitivendung is vor einem mit einem Couso-
nanten anfangenden Worte wirkte in der älteren Poesie nicht
zur Bildung von Position mit und konnte auch in der Schrift
weggelassen werden. In der Grabschrift des Ennius (ed.
L. Müller p. 153, XLVII) bei Cic. Tusc. 1, 15, 34 adspicite,
o cives, senis Enni imaginis formam; Enn. (Sat. 57) bei xVpul.
de mag. 39 S. 489 scarum praeterii, cerebrum lovi' paene
supremi; derselbe (Fab. 46) bei Varro L. L. 7, 4, 73 quid
noctis videtur, und (Ann. 45) bei Non. S. 378, 18 genetrix patris
nostri; Lucil. (XI 10) bei Gell. 4. 17, 2 conicere in versus
dictum praeconis volebam Graui; derselbe (XXX 97) bei Non.
— 296 —
S. 160, 20 porriginis pleuuni; (XXX 127) bei Non. S. 408, 26
Musconis manum; (XX 10) bei Non. S. 427, 23 lege in Pisonis
reprendi; (V 49) bei Non. S. 405, 10 rostrum praetoris pedesque-,
Acc. (567) bei Cic. Tusc. 1, 28, 68 aquilonis Stridor; Varro
(Sat. Menipp. 388) bei Non. S. 86, 14 alius caballum arbori'
ramo in humili alligatum relinquit; Cic. Arat. 97 sunt inter partes
gelidas Aquiloni' locatac; daselbst v. 120 hunc propter subterque
pedes, quos dixinius ante, Urioni' iacet levipes lepus; Lucr. 2,
53 quid dubitas (piiu omni' sit haec rationi' potestas? 4, 1028
totius humorem saccatum corpori' fundunt; 4, 1152 aut quae
corpori' sunt eins, si quam petis ac vis; 5, 1410 maiorem interea
eapiunt dulcedini' fructum; auf einem Tcmpelgemälde nach
Plin. N. II. 35, 10, 37 (115) reginae luuoni' supremi coniugi'
templum. Bergk, Jahrb. f. Philol. 1861, 83 S. 503, empfiehlt
in der Stelle des Enn. (Ann. 409) bei Gell. 2, 26, 21 placidei
mari' marmore flavom (in den Hdschr. placide mare marmore
flavo), und in der des nämlichen Dichters (Ann. 403) bei Gell.
7 (6), 2, 9 studiosum robori' belli (in den Hdschr. robore); und
derselbe, Beitr. z. Latein. Gramm. 1 S. 147 folg., will in den
archaischen Ausdrücken primo luci, luci claro, hoc aetate und
malo cruce (vergl. unter 148) ebenfalls die verkürzte Form
des Genit. erkennen. Bei Symmach. Epist. 2, 48 wird primo
lucis gelesen.
K. L. Schneider Formenl. S. 143 und K. L. Struve üb.
d. Lat. Declin. u. Conjug. S. 27 haben eine Anzahl von In-
schriften aus Gruter's Thes. zusammengestellt, in denen der
Gen. der dritten Declin. auf i ausgehen soll, worin Struve eine
Eigentümlichkeit der Vulgärsprache erkennen will. Aber in
dem ersten der angeführten Beispiele, S. 111, 6, ist nicht lovi,
sondern genio lovii Aug., wobei Grut. bemerkt, dass K. Dio-
cletian den Beinamen lovius angenommen habe. S. 313, 8
(Orell. 2160) Apollinis sacerdoti soll vittato ist soli nicht von sol,
sondern Dat. von solus, wie Hagenbuch durch Verweisung auf
Gud. 108, 5 (Orell. 2627) hieronicae solo in urbe coronato wahr-
scheinlich macht. Ebenso ist S. 318, 4 sacerdoti caelestis in-
coniparabili religionis ungeachtet der Wortstellung iucomparabili
Dat., und S 721, 11 (Orell. 2523) matri pientiss religioni ludaicae
metueuti gestattet religioni nur eben diese Erklärung. S. 594, 1
(I. Neap. 6866) D, M. Crescentis Nepoti Fortunati gehört zu
— 297 -
Nepotius, welcher Name I. Neap. 6769 Col. 4 Z. 70 und Inscr.
de l'Alg. 129 Col. 1 Z. 9 begegnet. In den Worten Grut.
S. 83, 15 (Orell. 2494) Isidi Salutaris consecratio konnte leicht
das s von Isidis vor Salutaris ausfallen, die Inschr. wird übrigens
von Henzen S. 219 für untergeschoben gehalten. Für unecht
gilt allgemein Grut. S. 307, 7, woraus sacerd lovi Tonan an-
geführt wird; vergl. Orell. 2159
53. Der Dat. endet im Latein, gewöhnlich auf i,
im Osk. auf e^, im Umbr. auf e, im Griech. auf 1'. Lucil. bei
Quintil. 1, 7, 15 lehrt: Mendaci furique addes e, cum dare
furi iusseris. Derselbe aber forderte im Dat. illi und uni. Vergl.
die unter 30 angeführte Stelle des Vel. Long. S. 2220. Ei ist
häufig in alten Inschr. C. L L. 1, 30 virtutei; 1, 56 lovei ;
1, 167 Apolenei; 1, 189 lunonei; 1, 197 Z. 26 leegei; 1, 198
Z. 28 und 60 fraudei und iudicei; Z. 60 und 75 maiorei; 1, 20O
Z. 68 und 98 heredei und operei; 1, 202 Col. 2 Z. 34 praeconei;
1, 205 Col. 1 Z. 45 captionei; 1, 206 Z. 49 redemptorei und
heredei; Z. 64 urbei; 1, 209 uxorei; 1, 531 Martei; 1, 562 und
1543 a. Apolinei; 1, 587 salutei; 1, 574 und 589 lovei; 1, 638
(d)iovei; 1, 1435 Diovei; 1, 807 Vediovei patrei; 1, 808 Ma-
vortei; 1, 1008 v. 14 voluptatei; 1, 1110 Seispitei; 1, 1112
FeUcitatei; 1, 1113; 1, 1172; 1, 1233 Herculei; 1, 1145;
1, 1175; 1, 1503; 1, 1538 Hercolei ; 1, 1158 (aug)urei; 1, 1475
Venerei; 1, 1539 e. (D)iomedei: 3, 497 uxsorei; 3, 641 Venerei;
5, 3786 patrei; I. Neap. 1381 lunonei Quiritei; Epheni. epigr.
4, 1 S. 51 Nr. 107 Apollinei. Die gleiche Endung ist im Ambr.
des Plaut. Men. 2, 1, 38 (263) urbei; Poen. 4, 2, 63 (885)
mortalei und b, 6, 4 (1341) Agorastoclei; Persa 4, 4, 72 (624)
Lucridei.
Auch e wurde im Dat. gebraucht. Quintil. 1, 4, 17:
Quid? non e quoque i loco fuit? ut Menerva et leber et nia-
gester, et Diove victore, non Diovi. C. I. L. 1, 62 Marte
sarom und Marte donu dede; 1, 63 Maurte dedet; 1, 172 und
173 lunone; 1, 813 (lunon)e Loucinai; 1, 1110 lunone Seispitei
Matri Keginae; 1, 1200 lunone Loucina Tuscolana sacra; 1,
177 Matre Matuta dono dedro; 1, 179 Salute; 1, 182 patre; 1,
188 Diove dede; 1, 200 Z. 17 ager vetere prove vetere posse-
sore datus adsignatusve ; 1, 638 (D)iovoi Victore; 1, 1060 lictoro;
1, 1104 PÜemone; 1, 1134 llerculc; 1, 1170 und 1402 love;
— 298 —
1, 1201 (Pajl<! (Tusc)olana sacra; (i, 51o7 Kusebe; 6, 0194
Nicomede ; 6, 6993 questore; 6, 7261 Heracle; 6, 7768 Philocle;
6, 8799 Pythe; 6, 8828 Dio^ene merente; 6, 8904 Polydeuce-,
6, 9114 Oenanthe; 10, 10176 Alcibiade ; 6, 1180fJ Demo.sthene;
6, 12375 Monogene; 6, 12 568 Alcibiade; 6, 13124 Ermogene;
6. 14162 P:iiprepe; 6. 14 416 Dioclc; 6, 15051 luTtyche ; 6.
15053 Hermogene: 9, 5803 und 9, 7265 Apoline; 10, 7458
Caesare; Ephem. epigr. 4 S. 60 Nr. 133 und S. 263 Nr. 734
Heracle; 4 S. 264 Nr. 738 love; 5 Nr. Uli Valente; 5 Nr.
1125 Feiice; Henz. 7112 domum populo Noreuse donavit. Vergl.
Ritschi Opusc. 4 S. 519; 520; 535; 661; 728.
Bei Gaius Dig. 2, 4, 22 ist im Flor, alieno iure subiectae.
In desselben Instit. 4 § 80 giebt die Hdschr. eo iure (für eius
iuri) subiectae, und 4 § 153 in nostro iure (für is nostro iuri)
subiectus; sonst ist überall 1 § 48; 1 § 49; 1 § 50; 2 § 95;
2 § 161; 3 § 84; 3 § 103; 4 § 80: 4 § 135, iuri neben
subiectus und subicere, ausser dass einmal 3 § 84 iuris ge-
schrieben ist, und 1 § 124 der Endvokal von iuri mit einigen
anderen Buchstaben fehlt. Cic. hat iure civili studere de orat.
1, 58, 250 und 2, 55, 226 in mehreren Lag., darunter in der
zweiten Stelle 2, 4. 13, 32, 36, und de rep. 5, 3, 5. Häufig
ist iure dicuudo, wie I. Neap. 1950; 2096; 4627 duovir iure
dicund, Ilvir iure dicundo, und bis praefectus iure deicundo,
bis duovir iure deicundo; Orell. 121 (4942) praefectus Ulubris
(oder Ulubrej iure dicundo; 502 und 3807 Hvir iure die; 2155 und
3857 Illlvir iure die; 2157 Illlvir iure dicundo. Ferner C. 1.
L. 1, 198 Z. 31 ubei ioure deicundo praesse solent; Cenot.
Pis. Taf. 2 Z. 19 ueque quisquam iure dicundo praerat und
Z. 34 qui Pisis iure dicundo praerunt; C. I L. 2, 1963 Col.
1 Z. 38 und Col. 2 Z. 21 qui iure dicundo praeerimt (an der
ersten Stelle ist im Original in für qui); C. I. L. 2, 1964 Col.
1 Z. 54 qui iure dicvmdo praesit; Liv. 42, 28, 6 praetoribus
provinciae decretae, duae iure Romae dicendo , Hispania et
Sicilia et Sardinia; Suet. Caes. 7 cum mandatu praetoris iure
dicundo conventus circumiret; Gell. 13, 12, 9 tribuni antiquitus
creati videntur non iure dicundo, nee causis querelisque de
absentibus noscendis, sed intercessionibus faciendis quibus
praesentes fuissent, so in einer von Gronov angeführten
Hdsch., sonst iuri dicundo; Gromat. S. 263 Z. 10 und S. 265
— 299 —
Z. 7 iure dicundo praeerit. Aber auch für iuri dicundo fehlt
es nicht an Belegen. I. Neap. 1358 Illlvir iuri die; daselbst
6828 Z. 8 aedile iuri dicundo: Orell. 88 Illlvir iuri dicund;
Orell. 3901 Illlvir iuri di; Cenöt. Pis. Taf. 1 Z. 17 qui ibi
iuri dicendo praerunt; Liv. 22, 35, 5 Philo Romas iuri dicundo
urbana sors evenit. Dem iure dicundo ähnliche Ausdrücke sind
Cic. Verr. Acc. 1, 55, 143 lex opere faciundo (in beinahe
allen Büchern ist ex opere f., doch im Vat. Palimps. lex operi
f ); Liv. 31, 13, 5 cum et privati aequum postularent, nee tarnen
solveudo aere alieno res publica esset; Cic. Epist. ad Farn. 7,
13, 2 treviros vites censeo, audio capitales esse, mallem auro
aere argento essent. Die in der letztgedachten Stelle bezeich-
nete Behörde heisst sonst vollständiger auro argento aere
flando feriundo, oder, wie C I. L. 3, 6076, aere rrgento auro
flando feriundo, was jedoch gewöhnlich, z B. Inschr. Orell 569
und 3153, in A. A. A. F. F. abbreviert wird; Illvir A. A. A. ohne
Zusatz ist Inschr. Orell. 3441. Es ist möglich, dass in allen
diesen Redeweisen iure, aere. opere (wenn die Conjectur in
der zuerst angeführten Stelle des Cic. das richtige geti-offen
hat) als Dat. gemeint sind, und Ritschi im Prooem. des Bonner
Lect. Catal. f. d. Winter 18^2/53 S. 13 und de fictil. litt. Latin,
antiq. S. 23 hält namentlich in diesem iure das e für lang, da
es für ei stehe. Wenn man jedoch erwägt, dass auch praef.
iuris die. I. Neap. 6036, llvir iuris dicundi Inschr. Orell. 497
und Ilviro a iure dicundo Inscr. de Lyon 5, 5 S. 156 gefunden
wird, und wenn man die von Schneider Formenl. S. 202 an-
gezogenen Stellen vergleicht, Liv, 24, 27, 3 praetores dissimu-
lare primo et trahenda re esse, Tac. Ann. 3, 19 is finis fuit
ulciscenda Germanici morte, Ann. 14, 4 prosequitur abeuntem
artius oculis et pectori haerens, sive explenda simulatione, seu
periturae matris supremus adspectus quamvis ferum aniraum
retinebat, so möchte wohl iure dicundo als Abi. sich verteidigen
lassen. Bei Cic. Leg. 3, 15, 33 ist die Lesart zu imsicher, als
dass von dem Abi. rogatione sciscenda (neben suffragia ferre)
zu Gunsten des iure dicundo Gebrauch zu machen wäre; sci-
scenda fehlt in fast allen Hdschr. Am wenigsten ist der Dat.
bei praeesse erforderlich, welelies öfters absolut steht. Dass
iure iurando bei adigere als Abi. zu verstehen ist, obgleich auch
adigere ius iurandum oder ad ius iurandum gesagt wird, erhellt
— m) -
besonders aus Senec. Contr. 1, H, ö an nemo iure iurando teneatur,
quo per nccessitatera adactus est. Aber iure iurando nieo se
fidem habuisse ist Terent. llec. 5, 4, 30 (870) in allen Ijüchern (im
Ambr. m. pr. in iure iurando); parcc: voce Plaut. Persa 4, 5,
10 (682) im vct. (parve voce im decurt. und Vat.), die Aus-
gaben haben voci; nostro suecurre labore Verg. Aen. 9, 404
im C. 1. L. 4, 2310 x. Auch Lare bei Oic. Leg. 2, 22, 55
quod genus sacrificii Lare vervecibus tiat, wie in allen bekannten
Hdschr. gelesen wird, kann nur Dat. sein. Ferner haben die
Hdschr. bei Varro L. L. 5, 4, 40 pignore data, womit
O. Müller qui dant quiquc accipiunt faenore Plaut. Cure. 4, 1,
19 (480) vergleicht; in den Rechtsbüchern, namentlich an meh-
reren Stellen des 20. Buchs der Dig., ist pignori esse, dare,
obligare und accipere, das letztere auch Trac. Hist. 3, 65.
In verschiedenen Dichterstellen hat man den Dat. auf e
an der Kürze der Endsylbe erkennen wollen, während doch die
Construction den Abi. auszuschliessen schien, vgl. Voss, de
anal. 2, 10, Burmann zu Prop. 3, 9, 40 (4, 11, 40), Schneider
Formenl. S. 201. In mehreren derselben gewiss mit Unrecht.
In der Grabschrift des Plautus bei Gell. 1, 24, 3 glaubten frühere
Gelehrte Hexameter zu finden, und hielten daher fest an der
Lesart: postquam morte datust Plautus, comoedia luget; es ist
aber Saturnisches Mass, in dem Reg. und Rottend, wird gelesen
postquam mortem aptust; Hertz schreibt postquam est mortem
aptus Plautus, Comoedia luget. In dem Verse des Lucil. (VII
24) bei Non. S. 102, 18 esuriente (in den Hdschr. esurienti)
leoni ex ore exculpere praedam, ist nicht esuriente leoni, sondern
esuriente ex ore zu construieren, wie ieiuni oris Plin. N. H. 7,
2, 2 (15), ieiunis dentibus Horat. Epist. 2, 2, 29, avido dente
Ovid. Met. 11, 123, sitientes aures Cic. Epist. ad Att. 2, 14, 1.
Bei Catull. 61, 158 (151) war quae tibi sene serviet Conjectur
von Scaliger, im Sangerm., Oxf., Dat. und Sant. ist sine servit,
woraus Beruh. Pisanus sine serviat gemacht hat. Ovid. Fast. 4,
306 nee facies impar uobilitate fuit, und Prudent. Apoth. 255
patre dispar, sind impar und dispar gleich dem Compar. inferior
behandelt, dem sie gleichbedeutend sind, wie bei Sallust. lug. 16,
3 uti fama, fide, postremo omnibus suis rebus commodum regis
anteferret, der Abi. von Walch Emend. Liv. S. 52 mit der
comparativen Bedeutung von anteferret (gleich potius haberet)
— 301 —
gerechtfertigt wird. Auch Ovid. Fast. 6. 804 in qua par facies
nobilitate sua (in anderen Büchern nobilitate fuit) ist nicht an-
zufechten, da nach der Anführung von Arus. Mess. S. 537 (VII
bOO, 2) in Sallust. Hist. scalas pares moenium altitudine war.
Aere bei incisum I. Neap. 591 ist Ablat. : so auch Sidon. Apoll.
Epist. 5, 3. wo alle Hdschr. aere haben, vergl. C. Wagener,
Neue Philol. Rundschau 1899 S. 220; Mohr p. 108. 4 hat
mit Unrecht die Konjektur Geislers aeri in den Text gesetzt.
Lütjohann schreibt in aere; in aere incisus und in aere incidenda
C. I. L. 2, 1423 Z. 18; 5, 889 und I. Neap. 635. Bei Prop. 1,
8, 22 tuo liraine verba querar; 1, 8, 11 non altera nostro limine
formosos intulit uUa pedes; 1, 17, 21 illa meo caros donasset
funere crines; 4 (3i. 6, 24 insultet morte mea, bezeichnet der
Abi. den ()rt, die Zeit oder die Ursach; 5 (4j, 7, 77 quoscumque
meo fecisti nomine versus sind Verse, in denen der Name der
Sprechenden vorkommt, wenn nicht meo nomine heissen soll um
meinetwillen, mir zu Liebe, wie Cic. pro Mur. 38, 82; in Vatin.
3, 9; Phil. 1, 12, 30; Epist. ad Att. 10, 2, 2; Lael. 21, 77;
Caes. bell. Gall. 1, 18, 8; Liv. 10, 21, 6. Aber Prop. 5 (4), 8,
10 cum temere anguino creditur ore manus, kann ore nur durch
eine gezwungene Erklärung als Abi. verteidigt werden.
54. Der Accus, verliert in der alten Schrift auch in der
dritten Declin. zuweilen sein m; vergl. 10 und 24. Carm.
arv. C 1. L. 1, 28 lue rue dreimal; Elog. der Scipionen C I.
L. 1, 30; 32; 33: 34 subigit omne Loucanam, Luciom Scipioue,
cepit Aleria urbe, dedet tempestatebus aide, quei apice insigne
Dialis flaminis gesistei, quoiei vita defecit non bonos honore und
ue quairatis honore (Ritschi, Opusc. IV 734); C. I. L. i, 187
aidiles vicesma pai'ti Apolones dederi; 1, 200 Z. 21 trans Curione;
1, 577 Col. 1 Z. 16 extra pariete; 1. 603 Z. 4 ad eam aede;
Tab. triumph. Barber a. 713 (C. I. L. 1 S. 478) pace fecit; Cenot.
Pis. Taf. 1 Z. 33 Imper. Caesare Augustum; Monuni. Ancyr. Taf.
4 Z. 22 ad aede Apollinis. Vergl. Ritschi, Opusc. IV 97; 404.
Die vollständige Endung- des Accus, im Masc. und Fem.
ist em, diejenigen ausgenommen, deren Stamm auf i ausgeht,
und deren Accus, daher die Endung im erhält. Im Osk. finden
wir allein ^m, im Umbr. em. In welchen der Latein. Nomina,
dercu Nominat. und Genit. gleichlautend is haben, das i als zum
Stamme gehörig, und in welchen es als eingeschoben zu betrachten
— 802 —
ist (vergl. 49), erkennt man vorzüglich daraus, ob der Accus,
im oder ein hat. Dies kann aber nur durch sorgfältige Beob-
achtung des Gebrauchs festgestellt werden. Prise. 7, 10, 51 bis
53 S. 757 und 758 (II 329, 3): Inveniuntur Latina in „im' termi-
nantia accusativum: „hanc turrim" ..burim" „securim" „puppim"
„sitim" „restim" „vim" „pelviui" „tussim" „magudarim". Vir-
gilius in II (v. 460): Turrim in praecipiti stantem summisque
sub astra. Idem in I Georgicon (v. 169): Continuo in silvis
magna vi flexa domatur in burim et curvi formam accipit ulmus
aratri. Idem in II Aeneidos (v. 224): Taurus et incertam
excussit cervice securim. Idem in I (v. 114): Ingens a vertice
pontus in puppim ferit. Idem in Bucolico (5, 47): Dulcis
aquae saliente sitim restinguere rivo. Terentius in Eunucho
(vielmehr Phorm. 4, 4, 5 v. 686): Ad restim mihi quidem res
redit planissime. Virgilius in VI (v. 400): Nee vim tela ferunt,
licet ingens ianitor Orci. Plautus in Rudente (3, 2, 19 v. 633):
Seu tibi confidis fore multam magudarim; quod significat frugis
genus [id est caulis, qui nascitur ex ea parte, cuius radix sirpis
avellitur; vel ut alii. siliginem]. Quorundam tarnen ex eis etiam
in em invenitur accusativus, ut Lücanus in III (v. 545): In
puppern rediere rates. Virgilius in XI (v. 656): Tullaque et
aeratam quatiens Tarpeia securem. luvenalis iu IUI (Sat. 10,
58): Descendunt statuae restemque secuntur. Charis. Exe.
art. gramm. S. 92 (I 544, 12): Omnia nomina tertiae declinationis
accusativum faciunt per em, exceptis his: „puppis puppim" facit,
„sitis sitim", pluralem numerum sitis non habet; „securis securim",
„turris turrim", et „turrem" habemus apud Vergilium (II v. 460):
Turrem in praecipiti stantem; „pelvis pelvim" Xsxdvij, „febris
febrim"; item civitatiura nomina eiusmodi, „Neapolis Neapolim".
Damit stimmt Charis. Art. gramm. 1, 14 S. 25 (I 39, 16) über-
ein, ausser dass febris febrim fehlt. Derselbe giebt 1, 14 S. 33
(I 47, 15) als solche, quae incusativum per im faciunt, id est i
ante m, et sunt tertii ordinis: „puppis" „sitis" „securis" „turris"
„felis" „pelvis" „Heliupolis" „Scythopolis" et cetera similia; wo
felis wahrscheinlich aus febris corrumpiert ist. 1, 17 S. 101 (I
126, 4) sagt er: „Clavim" Tibullus (2, 4, 31): Hiuc clavim
ianua sensit. „Sti-igilim" quoque Lucilius. Varro de poematis
II „lentim", quod eorum nominum ablativus singularis in i exit.
Avem autem et navem; quoniam ab hac ave et nave faciunt
— 303 —
accusativus per i dari non potest. Und 1, 17 S. 104 (I 129,
17): „Febrim", ut „tussim" „sitim", ait Plinius; exceptis bis
tribus cetera aecusativo in em exeunt. In einer Bemerkung
über den Abi. heisst es 1, 17 S. 98 (I 122, 29) nach der Hdscbr.
bei Putsch, und Lindem.: Ac ne iUa quidem ratio reeepta est.
quam G. Caesar ponit in femininis, ut puppim restim pulvim:
für pulvim ist von Keil (I, 123. 1) das richtige pelvim her-
gestellt. Diom. 1 S. 283 (I 306, 24) führt beispielsweise puppim
und turrim an. Phoc. 6 S. 1710 und 1711 (V 430, 7) rechnet unter
diejenigen, welche den Abi. auf i bilden: Quae in „im" mittunt
accusativum singularem. Sunt autem haec: „haec turris hanc
turrim ab hac turri", „haec sitis hanc sitim ab hac siti", „haec
puppis hanc puppim ab hac puppi", „haec securis hanc securim
ab hac securi"' [febris torquis vectis], „haec restis hanc restim
ab hac resti". Praeterea „haec navis", „bipennis", „hie ignis"
similiter ablativum in i mittunt, quae saepe poetae per e solent
efferre. Rhemn. Palaem. S. 1374 (V 539, 41) sagt über die
Bildung des Abi. : Pauca masculina in i vel in e mittunt, ut
„ignis" „vectis" ,.amnis" „anguis" „postis". IUa quoque feminina
in i etiam exeunt, quae accusativos in im mittunt, ut „puppim
puppi", „restim resti"; et ab his quae sunt „vis" et „strigilis",
„ab hac vi" „ab hac strigili" ablativos dicimus. Consent. S.
2038 (V 355, 7): Datur hie quaedam observatio, quae dirigat
iudicium nostrum, si quando dubium est, utrum ablativus singu-
laris i an e debeat terminari, itemque utrum accusativus singu-
laris in im an in em. Nam si in diminutione ultimae syllabae
vocalis a nominativo veniens producitur, facit contingere in
utroque casu i ponendum esse, ut „haec turris turricula", ac
perinde „a turri turrim" facere. Quodsi non producitur vocalis,
ut „haec securis securicula", tunc facere debemus „a secure
securem". . . . Accusativum quoque singularem in „im" syllabam
saepe commutat, ut ..puppim" „messim" „restim" potius quam
„puppem" „messem" „restemque" dicamus.
DieEndung im ist in ausschliesslichem Gebrauch
im Accus, von vis, sitis, tussis, doch Prudent. Perist. 2,
250 hat sitem, iind die Schrift de virt. herb. 81 (ed. V. Rose
in den Anecdota Graeca et Graecolatina II p. 147, 7) tussem;
ebenso auch Garg. Mart. de pomis ed. Mai. 16; 18; 26 und Cass.
Fei. 33 und 34 lemm. nach der besten Ildschr. g (S. Gall. 105);
- 304 —
während die beiden jüngeren lidschr. tussim haben, was aucli
Rose p. 68, 10 und p. 72, 3 schreibt. Mit sitem und tussem ist
der Abi. site und tusse unter 56 zu vergleichen. Desgleichen
findet sich im allein in amussim, buriin, cucumini, futim,
ravim, rumira.
Amussim kommt nur adverbial vor, gewöhnlich mit ad
oder ex verbunden. Vergl. Bentl. zu Terent. Hec. 1, 2, 88.
Die Grammatiker aber stellen ein Nomen amussis auf". Varro
bei Non. S. 9, 13: Amussis est aequamen, levamentum, id est
apud fabros tabula quaedam, qua utuntur ad saxa coagmentata.
Non. S. 9, 3: Examussim dicitur examinate ad regulam vel
coagmentum; est enim amussis regula fabrorum, quam archi-
tecti, cum opus probant, rubrica illinunt. Paul. Festi S. 6, 9:
Amussim regulariter, tractum a regula, ad quam aliquid exae-
quatur, quae amussis dicitur; quidam amussim esse dicunt non
tacite, quod muttire interdum dicitur loqui. Derselbe S. 80, 19:
Examussim regulariter; amussis enim regula fabrorum est, vel
ut alii volunt, ferramentum, quo in poliendo utuntur. Charis. 2,
13 S. 178 (I 198, 26); Examussim Plautus in Amphityrone (2,
2, 213 V. 843): Examussim est optima. Ubi Sisenna, pro exa-
minato, inquit; amussis autem est tabula rubricata, quae dimit-
titur examinandi operis gratia, au rectum opus surgat. Placid.
Libr. Roman, ed. Goetz V p. 8, 2 (= libr. Gloss. V p. 47, 9 =
ed. Deuerling p. 12, 6); amussis regulae vel tabulae, qui
utuntur artifices ad saxa, nnde adverbium diximus examussim.
Placid. Lib. Gloss. V p. 66, 9 (ed. Deuerling p. 37, 13):
examussim integre sine fraude, mussis enim dicimus regulam
vel mensuram fabrilem. Gloss. Amplon. sec. V p. 265, 33:
Amusis regula tabri aequalis, quia diabulae diriguntur. Excerpt.
ex gloss. A A V p. 439, 43: amusim aequamen levatum und
p. 454, 12: examusim clare seu diligenter. Excerpt. ex cod.
Vaticauo 1468 V p. 491, 12: amusim aequamen levamen und
p. 499, 28: examusim lusio tabulae. Der Nomin. amussis ist
von Auson. Idyll. 16, 11 angewandt, der Accus, amussim
(amusim geschrieben) findet sich in den Stellen der Gramma-
tiker und der Glossen, ferner nach Vermutung von Ribbeck
bei Nov. Com. 72: recta amussim ein vide diploidi ut recta
grassatur via und von Bernays bei Lucr. 1, 657: sed quia multa
sibi cernunt contraria amussim, Brieger schreibt dafür rursum.
— 305 —
Ad amussim steht bei Varro 8at. Menipp. 555: quare si dili-
gens est ad amussim, per me licet adsumas ysvsd-Xiaxöv; R. R,
2, 1, 26: numerus non est, ut sit ad amussim; Gell. 1, 4, 1:
iudicium esse factum ad amussim; Gell. 20, 1, 34: talionem ad
amussim aequiperare; Macrob. Sat. 1, 4, 13: ad amussim verum
esse. Examussim bei Plaut. Mostell. 1, 2, 19 (102): aedes
quom extemplo sunt paratae, expolitae, factae probe examussim;
Menaech. Prol. 50: ut banc rem vobis examussim disputem;
Apul. Met. 2, 30 S. 165: ceram in modum praesectarum for-
matam aurium ei adplicant examussim; Met. 4, 18 S. 278: ex-
amussim capto noctis latrocinali momento; Met. 11, 27 S. 812:
unum praeter iudicium pedis cetero etiam statu atque habitu
examussim nocturnae imagini congi'uentem.
Burim ausser Verg. (Georg. 1, 170) in der von Prise,
citierten Stelle noch Varro bei Serv. zu Verg. Ge. 1. 170.
Cucumim Plin. N. H. 20, 1, 3 (7); 20, 1, 3 (8); cucu-
min Plin. N. H. 9, 2, 1 (3); 20, 1, 2 (3), dafür cucumerem
Varro R. R. 1, 2, 25, nirgends aber cucumem. Vergl. unter 47
und über den Abi. unter 56.
Futim Varro L. L. 5, 25, 119.
Ravim gewöhnlich mit ad construiert, Plaut. Aul. 2, 5, 10
(336); derselbe bei Non. S. 146, 14; Plaut. (Frag. III ed. Leo)
und Caecil. (Com. 84) bei Fest, unter ravim 8. 274; Apul.
Flor. 17 S. 79 (ed. Krüger p. 26, 17) purgant ravim.
Rumim Plin. N. H. 15, 18, 20 (77) nach dem Vat. und
Paris, a (in diesem ist ruminita für rumim ita); vergl. über den
Abi. rumi unter 56.
Wenn das als Adverb, gebrauchte adfatim oder affatim
ein Nomen unius casus ist, wie Charis. 1, 15 S. 73 (I 93, 26)
sagt, so ist fatim Accus, eines sonst nicht vorhandenen Nomen.
Nach Paul. Festi S. 11 schrieb Terent. affatim für ad lassitu-
dinem; dies finden wir bei Terent. nicht, aber Plaut. Poen. 3,
1, 31 (534) sagt: ubi bibas edas de alieno, quantum vis, usque
adfatim. Vergl. Gell. VI (VII) 7, 2—4: Is (Annianus) ,, affatim^
ut „admodum" prima acuta, uon media, pronuutiabat atque ita
veteres locutos censebat. Itaque se audieute Probum gramma-
ticum hos versus in Plauti Cistellaria legisse, dicit causamque
esse huic accentui dicebat, quod „aÜatim" non essent duae
partes orationes, sed utraque pars in unani vocem coaluisset.
Neue-WaRener. Formenlehre. I, 3. AuÜ. 20
— 306 -
Von mehreren Noraina Imt der Accus, bald im bald ein,
bei einigen ist jedoch im selten oder' ^anz zweifelhaft.
Bipennim wurde allein bei Ovid. Met. 8. 766 gelesen, jetzt
aber auch bipennem wie sonst noch bei Verg. Ge. 4, 331 und
Aen. 5, 307; 11, 651; Sil. 5, 64; luven. 6, 657; Petron 132,
8; Claudian. in Eutrop. 1, 333. Bipennim ist um so anomaler,
da das Wort, wie Prise. 5, 5, 28 S. 652 (H 160,4) und 7, 12,
62 S. 763 (II 339, 7) bemerkt, eigentlich Adject. ist, weshalb
es im Abi. (vergl. unter 56) beinahe überall bipenni hat. Varro
(Sat. Menipp. 389) bei Non. S. 79, 22 sagt vollständig bipennem
securem.
Classim ist Bell. Afr. 9, 2 im Leid. I.Voss, und Scalig.
und so auch von Wölffliu geschrieben, sonst überall classem,
Avelches auch die älteren Schriftsteller ausschliesslich anwenden,
M'ie Fab. Pictor bei Gell. 10, 15, 2; Liv. Andren. (6) bei Non.
S. 335, 21; Cato (ed. Jordan p. 34, 5) bei Charis. 2, 13 S. 185
(I 207, 26); Pacuv. (331) bei Non. S. 155, 4: ein Dichter (ine.
fab. ed. Ribbeck I p. 255 v. 140) bei Cic. de orat. 3, 41, 166
und (ine. fab. v. 62) bei Charis. 4, 5 S. 252 (I 284, 3).
Dasselbe ist in vielen Stellen des Cic, Caes., Verg. und Liv
Clavim Plaut. Most. 2, 1, 78 (425); Tibull. 2. 4, 31 in
der Anführung bei Charis. 1, 17 S. 101 (I 126, 4), in den
Hdschr. des Tibull. clavem; Paul. Festi S. 56, 4: Claudere et
clavis ex Graeco descendit, cuius rei tutelam penes Portunum
esse putabant, qui clavim manu teuere fingebatur, et deus puta-
batur esse portarum. Clavim consuetudo erat mulieribus donare
ob significandam partus facilitatem. Diese Form entspricht der
Aol. xXaFiv (Att. xXeXi'), und wird noch nach der oben ange-
führten Stelle des Consent. S. 2038 (V 355, 8) unterstützt durch
die Messung von clavicula German. Phaen. 196. Aber gewöhn-
lich clavem, Plaut. Cas. 5, 2, 7 (881), wo aber jetzt von den
Herausgebern conclave gelesen wird, und Most. 2, 1, 57 (404);
Ovid. Fast. 1, 99; 1, 254; Petron. 94, 7; Apul. Met. 9, 20 S.
631; Tert. Pudic. 21 und adv. Marc. 4, 27; 4, 28.
Cratim Plaut. Poen. 5, 2, 65 (1025), und für diese Form
spricht zufolge der eben gedachten Bemerkung des Consent,
die Messung craticula Mart. 14, 221, 1; über die Form cratem
vergl. unter 112. Den Nomin. cratis hat Veget, Art. vet. 1,
56, 5, die gemeinhin dafür angenommene Form crates ist nir-
— 307 —
gends nachgewiesen; bei Plin. N. H. 13. 12, 23 (77) traversa
postea crates peragit ist crates Accus. Plur.
Cutim Apul. de mag. 50 S. 508; bei Geis. 3, 21 S. 108
Daremb. haben van der Linden und Almeloveen utiliter etiam
Scilla cocta deLigatur super cutim, iu deu meisten Hdschr. ist
delinitur cutis, im Med. 1 delingitur, welches Targa mit Weg-
lassung von cutis aufgenommen hat; cutem Plaut. Bacch. 2,
3, 8 (242) und Persa b, 2, 48 (829); Plane, bei Cic. Epist. ad
Farn. 10, 18, 3; Horat. Carm. 1, 28, 13 und A. P. 476; Ovid.
Met. 2, 583; 3, 276; 3, 397 und Trist. 4, 6, 42; Gels. 2, 17
(ed. Daremb. p. 62, 23); Senec. Epist. 9, 11; Plin. N. H. 7,
18, 18 (78); 7, 45, 46 (148); 11, 37, 89 (220); 13, 4, 9 (47);
23, 1, 14 (19); 28. 12, 50 (183j; Quintil. 10, 2, 15; 11, 3, 78;
luven. 2, 105. Die Messung cuticula bei Pers. 4, 18 und luven.
11, 203 ist nach der raehrgedachten Stelle des Gonsent. für den
Accus, cutim; jedoch Prise. 3, 5, 31 S. 612 (II 105, 15) leitet
die Verlängerung des nach der allgemeinen Regel kurzen i in
diesem Worte allein von der metri necessitas her.
Febrim Plaut. Pseud. 2, 2, 48 (643); Gato R. R. 157, 9;
Cic. Epist. ad Fam. 7, 26, 1; 14, 8 und Fat. 8, 15; Lucr. 6,
656; Horat. Serm. 2, 3, 294; Senec. de morte Glaud 6, 2;
Plin. N. H. 25, 4, 17 (37); 25, 5, 22 (54); Suet. Tit. 10; Gell.
17, 12, 2, und so ist übereinstimmend mit der Lehre des Con-
sent, bei Catull. 6, 4 febriculosi geraessen; febrem Varro R.
R. 2, 1, 22; Horat. Epist. 1, 16, 22; Val. Max. 2, 5, 6; Gels.
Prooem. 1 (S. p. 10, 27 und 12, 3 ed. Daremberg); 2, 4 (p. 34,
20 und 34, 27); 2, 8 (p. 45, 14 und 47, 11); 2, 12, 2 (p. 57, 11);
2, 17 (p. 62, 23); Suet. Otho. 6 (vergl. Thimm, De usu atque
elocutione Suetonii p. 13); Golum. 6, 5, 1; Senec. Epist. 14, 5;
78, 18; 104, 1; 119, 12; Plin. N. H. 7, 50, 51 (170); 26, 1, 4
(6); Quintil. 2, 17, 9: Mart. 2, 16, 1; 2, 40, 8; 5, 9, 4; Ulp.
Dig. 21, 1, 4 § 1; lavol. Dig. 42, 1, 60; Ser. Sammon.
904; 939.
Messim Plant. Epid. 5, 2, 53 (718); Most. 1, 3, 5 (161)
und Poen. 5, 2, 60 (1019); Dichter (Pall. ine. v. 68) bei Fest.
unter spicum S. 333, 5; Gato R. R. 134, 1; Varro R. R. 3, 2.
6; Golum. 2, 11, 5 im cod. Polit.; Gell. 2, 29, 9 im Rottend.;
mcssem Plaut. Rud. 3, 2, 23 (637) und Trin. 1, 1, 11 (32);
Varro R. R. 1, 13, 5; 1, 50, 2; 3, 8, 3: Cic. Parad. 6, 2. 46;
20*
- 808 —
CatuU. 95, 1; Vcrg-. Ge. 1, 219; Tihull. 2, 1, 19; Ovid. Fast
1, 686; Plin. N. H. 18, 30, 72(298); Quintil. 1,H,5; ein Dichter
bei Quintil. 9, 4, 90; Plin. Epist. 5, 6, 8.
Naviiu haben Enu. (Ann. 239) bei Prise. 9,9,50 8.870
(11 486, l'l, wo Keil navem liest); Plaut. Casin. 3, 2, 27 (557);
Mil. 4, 4, 50 (1187); 4, 4, 51 (1188); 4, 7, 17 (1300j: 4, 7,
20 (1303); Varro bei Maerob. Sat. 1, 16, 18 (ed. Eysseuh. p.
83, 5); Sallust. lug. 25, 5 ed. Jordan; Horat. Carm. 1, 32. 8:
Prop. 3 (22), 22, 41; Ovid. Remed. amor. 569; 577: Pers. 5,
102; Lact. Instit. 2, 7, 12; 7, 3, 6; und später bei Dares 1 (ed.
Meister p. 3, 1; 3, 3 und 3, 11); 2 (p. 3, 18; 3, 21 und 4, 6); 5
(p. 6, 22; 7, 6; 7, 14 und 7, 24). Aber Charis. 1, 17 8. 101
(I 126, 7) sagt: avem autem et navem: quoniam ab hac ave et
nave faciunt, accusativus per i dari non potest, und so haben
navem: Naev. (Com. 52) bei Non. S. 280, 1; Enn. (x\nu 568;
bei Isid. Orig. 19, 2, 12 im Zitt. und in den Guelf 1 und 2;
Plaut. Bacch. 2, 3, 43 (277); 2, 3, 57 (291); Menaech. Prol.
25; Merc. 1, 1, 75; 1, 1, 87; 1, 1, 92; 1, 2, 75 (187); 1,2, 82
(194); 1, 2, 105 (218); 2, 1, 33 (257); 2, 1, 35(259); 2,3,123
(461); 5, 2, 105 (946); Rud. 2, 3, 37 (367); Stich. 4, 1, 26
(531); Caecil. (6) bei Non. S. 152, 17 und (33) bei Prise. 7.
11, 57 S. 760 (II 334, 18); Titin. (127) bei Non S. 19, 16:
Turp. (214) bei Isid. 19, 4, 3 im Guelf. 1; Terent. Andr. 1, 3.
17 (222) uud Adelph. 2,2,17 (225); 4, 5, 69 (703); Acc. (629.
bei Non. S. 155, 8; 307, 25; 347, 15; Anonym, ad Herenu. 1,
11, 19 (viermal); 4, 44, 57 (ed. Marx p. 358, 8); Cic. Verr. 1,
17, 46; 1, 34, 86; 1, 34, 87; 4, 9, 19; 4, 9, 21: 4, 10, 23 im
Reg. imd Leid, und in den Lag.; 4, 67, 150 (dreimal); 5, 17,
44 (zweimal); 5, 18, 45 (zweimal); 5, 18, 46 (viermal); 5, 18,
47 (zweimal); 5, 19, 50 (zweimal); 5, 20, 50; 5, 20, 51; 5. 22,
58; 5, 23, 59 (viermal); 5, 25, 63; 5, 34, 90; 5, 37, 97; 5, 40,
104; 5, 47, 125; 5, 51, 134; 5, 52, 136; 5,59,154; 5,62,160:
de imper. Cn. Pomp. 12, 33; pro Rabir. 9, 25; pro Sest. 20,
45; 20, 46; pro Plane. 39, 94; in Pison. 9, 20; 38, 92; Acad.
2, 25, 81; 2, 31, 100; Fin. 4, 27, 76; Divinat. 1, 27, 56; 2,
5, 13; Nat. Deor. 2, 35, 89; 3, 37, 89; Rep. 1, 40, 62; Cat. Mai. 20, 72
(navim im Benedictb., Salzb. und Erf.); Parad. 3, 1, 20; Epist.
ad Att. 7, 22, 1; 8, 11 B 1; de orat. 1, 38, 174: luvent. 2, 32,
98 (viermal) im Put. und Angelom.; 2, 51, 113 iu derselben
~ 309 —
und im Turic; Arat. 132 und derselbe bei Quintil. 8,6, 47: in-
betrefF der Stellen, die bei Caesar vorkommen, sagt Mensel,
Lexic. Caesar. II 697; navim constat in af 2, 6, 2, quo loco edd.
reeeperunt navem ; 3, 40, 1 Np. et Dt. scripserunt navim, quam-
quam in Oz invenitur navem. Reliquis quoque 7 locis (2, 6, 4;
23, 5; 3, 28, 5; 39, 2; 40, 2, 3; 96, 4) in Oz exstat navem;
bell. Alexandr. 64, 3 ed. Kubier (Dinter hat navim); Lucr. 4,
390; 4, 902; 6, 1032; Verg. Aen. 1, 120: 1, 184; 5, 169; 5,
283; 6, 336; Horat. Sat. 1, 1, 6; Epist. 1, 11, 16; 2, 1, 114;
Ovid. Met. 11, 663; 14, 218; Epist ex Pont. 2, 7, 83; Liv. 21,
43, 4; 21, 50, 8; 21, 63, 3; 23, 10, 9 (navem im Put., Colb.,
Med., Voss und Harl.); 23, 10, 11; 23, 11, 5 (navem im Put.,
Colb. Med. und Harl.); 23, 34, 4; 24, 26, 6; 24, 34, 11 und
25, 30, 7 (navem im Med., Voss, und Harl.); 37, 30, 10 (navim
hat sehr geringe Autorität) ; 40, 4, 11 ed. Zingerle (vergl. dessen
Note) und an vielen anderen Stellen; Vitruv. 10, 13, 8; Val.
Maxim. 1, 8 ext. 11; Pliu. N. H. 8, 18, 25 (66); 31, 6, 37(70);
32, 1, 1 (3); 32, 1, 1 (4), an der zweiten Stelle ist im Paris.
d. in den beiden letzten in demselben m. sec. und im Voss,
navim; Pers. 5, 141; Quintil. 4, 1, 61; 4, 2, 21; 6, 3, 87; 8,
6, 44; Tacit. Ann. 3, 9; 5, 10; 14, 3; 14, 5; Hist. 3, 34; 4,
27 (zweimal); Mart. 10, 104, 19; luvenal. 6, 98; 12, 56; 14,
288; Volcat. Sedig. bei Suet. Terent. 4; Augustin. Civ. Dei 10,
16 (I 227, 29) und Soliloqu. 1, 4, 9; Dares 1 (ed. Meister p.
3, 10) und 11 (p. 14, 2.)
Neptim ist Curt. 6. 2, 7 in den meisten codd. Bong., im
Flor., Leid, und Voss. 1, neptim schreiben Mützelt (vergl. dessen
Note 512a), Zumpt, Hedicke, neptem Vogel; neptem ohne Var.
Catull. 64, 29; Ovid. Met. 7, 401; Plin. Epist. 4, 1, 1; Suet. Aug.
65, 101; Curt 10, 5, 24.
Pelvim Caecil. (134) und Laber. (94) bei Non. S. 543, 26;
Cato R. R. 10, 2; 11, 3; Varro de vit. populi Rom. 1 fr. 42 bei
Xon. S. 547, 7; I. Neap. 5, und dies fordert Vel. Long. S. 2235
(VII 77, 6) : sane basim et pelvim per i scribamus, quoniam et
basicula et pelvicula scribitur, et ablativo casu i finiuntur, ab
hac basi et ab hac pelvi, das Deminut. pelvicula ist in den Not.
Tir. S. 164; pelvem Laber. (83) bei Non. S. 196, 24; Cels. 4,
31 (24) S. 157, 25 ed. Daremb. und 6, 9 S. 247, 19 und 20;
Apul. Met. 9, 3 S. 598; Tert. adv. Hermog. 19 im Leid, (in den
- ;310 —
alten Ausg. pelvim) und Coron. 8; Vopisc. Aurel. 4, 4, Vallius
bei dem Gramm, de dub. nomia. S. 91 (V 586, 4j; lul, Valer.
Res gest. Alex. M. 1, 2.
Praesepem sehreiben die neuesten Herausgeber des
Wautus wie Leo, Götz und Sehüll (Jureul. 2, 1, 18 (228) nach
den Handschriften und nach Charis. 1 S. 44 (i 59, 11), bei Non.
5, 218, 5 wird praesepim gelesen. Dieser citiert auch S. 218, 9
aus Varro de re rustica lib. 1: praesepim latara, wo jetzt aber
Keil 1, 13, 6 praesepis laxas schreibt, vergl. dessen Comment.
in Varron. p. 50.
Prorim Ace. (575) bei Non. S. 200, 33 im Guelf. (ge-
wöhnlich proram, im Leid, prorem mit übergeschriebenem a);
bei Lucr. 2, 554 hat der quadr. prosem, und im oblong, ist
proram Correctur.
Puppim Cic. Epist ad Farn. 12, 25, 5; Epist. ad Att. 13,
21, 3; Ein. 5, 18, 49 und Arat. 127: 133; 136; 389; Lucr. 4,
389; Verg. Aen. 1, 115; 6, 410; 10, 226; 10, 247; 10, 297;
Prop. 5 (4), 6, 29; Ovid. Her. 1, 59; 5, 119; 12, 23; Met. 8,
141; 8, 148; 14, 564; 15, 698; Fast. 2, 101 im Vat; Germ. Arat.
373; 688; Liv. 24, 34, 11; 26, 39, 17; 30, 36, 5; 37, 24, 2;
Val. Max. 3, 2, 22; Manil. 5, 36; Luean. 3, 545; 3, 592; 3,
600; 3, 626; 3, 732; 4, 132; 5, 570; 5, 647; 5, 781; 6, 471;
6, 674; 8, 133; 8, 194; 8, 577; 8, 586; Sil. 1, 568; 6, 357;
7, 242; 10, 270; 11, 474; 12, 446; 14, 533; 17, 15; 17, 35;
17, 270; Stat. Achill. 2, 362; Mart. 10, 85, 5; Petron. 102, 4;
Rutil. Namat. 1, 456; Prudent. c. Symm. 1 praef. 60; Claudian.
Mall. Theod. cons. 113 und in Eutrop. 1, 424; Avien. Ora mar.
124; 386. Nach dem Zeugniss des Pompei. Comment. S. 217
(V 192, 12) sagte zu seiner Zeit niemand puppim: haec regula
etiam aceusativum singularem in „im" mittebat apud maiores
nostros, puta hanc puppim; hodie nemo dicit, sedinistis tantum
modo regulam servant, ut accusativus in „im" exeat, ubi ablativus
i terminatur nee aliter potest. Charis. Art. gramm, 1, 10 S. 25
(I 39, 17): omnia nomina tertiae declinationis aceusativum in
„em" faciunt exceptis his, puppis; puppim enim facit, vergl.
Excerpt. Art. gramm. S. 92 (I 544, 13), aber 1, 15 S. 68 (I
89, 4) : item accuvativus duplex, ut hanc puppem et puppim,
vergl. Excerpt. Art. gramm. S. 90 (I 542, 28). Prise 7, 10, 51
S. 757 (II 329, 4): praeterea iuveniuntur Latina in „im" terminantia
- 311 —
accusativum: haue puppim; 7, 10, 53 S. 758 (II 330, 2): quorundam
tarnen ex eis etiam in „em" iuvenitur accusativus, ut Lucanus in
III (v. 545): in puppern rediere rates (Hosius schreibt hier puppim)
und 7, 11, 59 S. 761 (II 336, 6): quae vero et in „im'' et in
„em", haec tarn in i quam iu e: haue puppim et puppern, ab
hac puppi et puppe, wo Lucan. IV (v. 132): primum cana salix
madefacto robore parvam texitur in puppern citiert wird, auch
hier schreibt Hosius: puppim. Puppe m wird überall bei Val.
FL, wie 1,94; 1,185; 1, 215; 1, 370; 1, 628; 2, 71; 2, 541; 3,
459; 3, 474; 3, 487; 4, 114; 4, 542; 4, 606; 4, 666; 5, 116; 5, 220;
5, 294; 8, 5; 8, 132; 8, 144; 8, 292; 8, 297; 8, 308; Sil. 14,
332; 14, 489; 14, 516; Stat. Silv. 2, 2, 142; 3, 2, 103; Theb.
5, 373 (im Put. und Cambr. B puppim) und 5, 401, und Achill. 2,
311; luven. 6, 102; Quintil. 8, 6, 20 im Ambr. und Bamb.;
Petrou. Fragm. 30 v. 13; Prudeut. c. Symm. 2 praef. 54;
Claudiau. in Eutrop. 2 prol. 41; Sedul. Carm. pasch. 3, 70; 3,
224 gelesen.
Ratim Hygin. Fab. 125 (ed. Schmidt p. 109, 5) ist um so
auffallender, da der Abi. rate unmittelbar vorhergeht; sonst
überall ratem, wie Pacuv. (333) bei Fest, unter reciprocare
274 nach der Verbesserung von G. Hermann; Plaut. Bacch. 2,
3, 58 (292) und Most. 3, 3, 15 (918); Turpil. (98) bei Non. S.
534, 7; Afran. (131) bei Fest, unter rates S. 273; Verg. Aen. 5,
272; 5, 868; 6, 302; 10, 678; Horat. Carm. 1, 3, 11 und Epod.
10, 14; 16, 24; TibuU. 1, 3, 40; 1, 4, 46; 1, 7, 20; 3, 5, 24;
Liv. 21, 28, 7; 21, 28, 8; 21, 47, 3; Tac. Ann. 15, 37.
Restim Plaut. Gas. 2, 7, 2 (425); Pseud. 1, 1, 86; Poen.
1,2,184(396); Persa 5, 2, 34 (815) und Rud. 2, 3, 37 ^367).
Caecil. (215) bei Non. S. 200, 21; Cato R. R. 77; Tereut. Phorm.
4, 4, 5 (686) und Ad. 4, 7, 34 (752); Apul. Met. 1, 16 S. 55,
vergl. Prise. 7, 10, 51 S. 757 (H 329,4); Phoc. Ars. S. 1711
(V 430, 11); Palaem. Ars S. 1375 (V 539, 43); für restem
citiert Prise. 7, 10, 53 S. 758 (II 330, 7) luven. 10, 58, und
dasselbe haben Plaut. Rud. 4, 3, 97 (^1036); Mart. 4, 70, 1; Petron.
45, 9; Corp. Inser. Lat. 6, 126, 49; Henzen 6404.
Securim Plaut. Aul. 1, 2, 17 (95) und Men. 5, 2, 105 (858);
Cato R. R. 13, 1 und Orig. 2, 30 (ed. Jordan p. 14, 4) bei Non.
5, 208, 5; Cic. pro Mur. 24, 48 und pro Plane. 29, 70; Verg. Aen.
2, 224; 11, 656 im Med., Rom. und iu den Bern, bc; 11, 696
— 312 -
(daselbst sccureoi im Pnl. uiirl Gud. m. pr); (Jvid. Met. 8, 397
Liv. 1, 40, 7; 3, 3B, 4 (hier ist im Med. und Par. securem)
Senec. Exe. Contr. 7, 8, 1 ; Fun. N. IL 7, 56, 57 (201)
Sil 2, 622; 5, 293; Gell. 19, 12, 9; Augustin. Confess. 6, 9,
14; 6, 9, 15. Gell, bemerkt 13, 20 (21), 6, dass Verg. nur
turrim und sccurim gebrauche. Securem Varro (Sat. Menipp.
389) bei Non. S. 79, 22; Senec. Contr. 2, 11, 10; 2, 11, 19; 7, 23,
1; 9, 25, 24 und Exe. Contr. 3, 5, 3; Val. Max. 1, 3 ext. 3 (4); 3, 2
ext. 1; Tert. Paenit. 4 und adv. Marc. 1, 29; Lact. Mort. persec. 31,
2; Amm. Marc. 30, 8, 5; Prudent. c.Symm. 1,557; 2, 286 undPerist.
2, 327. Auch ist securem bei Cic. Verr. 5, 47, 123 in beinahe allen
Hdschr. (ausser derGuelf. 2 und Leid.), und Liv. 8, 7, 20; 9, 16, 17,
in der ersteren Stelle im Par., Harl. 1, Voss. 1 und in beiden
Leid., und im Med. m. sec, in der zweiten im Par., Med , in
beiden Voss, und beiden Leid.; dasselbe giebt Prise. 7, 10, 53
5. 758 (II 330, 5) bei Verg. Aen. 11, 656. Securem zieht
Consent. S. 2038 (V 355, 13) vor wegen des kurzen i in secu-
ricula, das wir Plaut. Rud. 4. 4, 114 (1157); 4, 4, 115 (1158);
4, 4, 119 (1163) lesen.
Sementim Cato R. R. 17, 2; 17, 27 (zweimal); 17, 30;
33, 1; 34, 1; 35, 2; 54, 1; 61, 2; Cic. Nat. Deor. 3, 30, 75 in
den Leid. ABC; Colum. 2, 10, 15 (in alten Ausg. sementem);
2, 11 (12), 3 im cod. Polit.; Censorin. 17, 2 im Darmst. ; se-
mentem Plaut. Men. 5,7,23 (1012); M. Servil, bei Cic. de orat.
2, 65, 261; Varro L. L. 5, 6, 37; Cic. Epist. ad Att. 9, 8, 1;
Liv. 23, 48, 1; 25, 13, 1; Colum. 2, 8, 2; 2, 16, 1; 2, 22, 4;
6, 3, 8; 11, 2, 81 im Sangerm. und 11, 2, 90; Plin. N. H. 18,
17, 44 (152); 18. 18, 47 (168); 18, 24, 56(204); 28,7,23(78)
und so auch 18, 17, 46 (164) in der freien Anführung aus Cato
R. R. 35, 2; Tert. Exhort. cast. 6 und adv. Marc. 1, 29; Arnob.
5, 10; 5, 32; Augustin. Confess. 13,18,22 und c. Acad. 2, 2, 6.
Strigilim führt Charis. 1, 17 S. 101 (I 126, 6) aus LuciL
(ine. lib. V. 78) an, und derselben Form bedient sich Non. S. 223,
5; strigilem haben Plaut. Persa 1, 3, 44 (124) und Stich. 1, 3,
77 (230); Cels. 6, 7, 1; Apul. Flor. 9 S. 36; Scribon. Larg. 39.
Vergl. über den Ablat. unter 56.
Turrim Plaut. Bacch. 4, 4, 59 (710); Claud. Quadrig.
(Ann. 19 fr. 81) bei GelL 15, 1, 7; C. L L. 1, 1177; Caes.
bell Gall. 2, 30, 3; 2, 30, 4; 5, 48, 8; 6, 29, 3 (in diesen beiden
— 313 —
Stellen hat der Leid. 1 turrem); bell. civ. 2, 8, 1; 2, 9, 4; 2,
10, 1; 2, 10, 7; 2, 14, 4; 3, 39, 2; Bell. Hisp. 19, 2; Sallust.
lug. 103, 1; Verg. Aen. 2, 460; 12, 673; 12, 674; Liv. 25, 23,
10; 25, 36, 13; 31, 23, 4; 32, 17, 10; 32, 17, 16; 44, 3, 3;
SÜ. 5, 554; 9, 596; 14, 417; Stat. Theb. 3, 356; 11, 363; luven.
12, 110; Tac. Hist. 2, 34; 3, 38; 4, 30; Suet. Claud. 19; Gell.
15, 1, 6; Apul. Met. 6, 17 S. 412; Aurel. Viel, viri ill. 76, 7;
Amm. Marc. 20, 6, 5; 20, 7, 13; 20, 11, 15; 20, 11, 21; 22,
8, 8; 22, 16, 9; 24, 2, 12; Auson. Idyll. 10, 330; Augustin.
Confess. 8, 6, 15; Corp. Inscr. Lat. 10, 5682. Daneben gestatten
Charis. 1, 15 S. 68 (I 89, 4) und Prise. 7, 11, 59 S. 761 (II
336, 18) turrem, welches der letztere aus Acc. (408) anführt,
und welches Charis. 1, 14 S. 25 (I 39, 18) bei Verg. Aen. 2,
460 las. Es ist ferner Corp. Inscr. Lat. 1, 1259; Caes. bell,
civil. 2, 12, 4; 2, 14, 5 (hier ist im Leid. 1 turrim); Bell. Hisp,
13, 8; 18, 6; 18, 7; Liv. 23, 37, 2; 23, 37, 4 im Put. und
Med., und 33, 48, 1 im Bamb. ; Vitruv. 1, 6, 4; Mela 3, 1, 11;
Curt. 3, 1, 7; 4, 4, 10; Suet. Calig. 46; Flor. 2, 6, 36; Tert.
de anima 17 und adv. Prax. 16; Lamprid. Heliog. 33, 6;
Vopisc. Prob. 21, 3; Augustin. Civ Dei 16, 4 (11131,4). Turri-
cula hat nach Consent, a. a. O. langes i, was für den Accus,
turrim entscheiden soll.
Vectim ist sehr unsichere Lesart Varro L. L. 5, 32, 153
am Rande der Ausg. von Augustin., angeblich ex libris (sonst
militis adventu), aber von Spengel geschrieben, vectem haben
Lucil. (4, 34) bei Non. S. 231, 7; Cic. Divin. 2, 28, 62 und
PHn. N. H. 1, 56, 57 (195): Apul. Apol. 32; Vulg, Exod. 36, 33.
Von einem Nomen, in dessen Nomin. nicht die Endung
is vorkommt, lens, ist der Accus, lentim Cato R. R. 35, 1;
116 (zweimal); 132, 2, und Varro bei Charis 1, 17 S. 101 (l
126, 6), wo an den Abi. auf i erinnert wird; gewiihnlich lentcm,
wie Colum. 2, 10, 15; 2, 10, 16; Plin. N. H. 18, 10, 23 (98);
18, 30, 73 (308); auch 18, 17, 46 (164) in der freien Anführung
aus Cato R. R. 35, 1; desgleichen Lamprid. Heliog. 21, 3; Gell.
4, 1, 7 im Vat. und Rotterd. Die Formen lentim und lenti
(unter 61) unterstützen die Annahme eines Nomin. lentis, vergl.
unter 41.
Partim als eigentlicher Accus, von pars Lucr. 6, 87 und
383 in utram se verterit hiuc partim, und 6, 661 quamcumque
— H14 —
arripuit partim (so bei Laclnuami, au der letzten Stelle ohne
Hdschr.) ; dcsgleiehen parti in der oben angezogenen Inschr.
einer alten Kupf"crplatt«i (J. I. L. i, 187; dann gleich einem
Adverb, gebraucht, und nicht nur einen Accus., sondern auch
einen Nomin. vertretend, aber nach Art eines Substant. mit dem
Genit. oder mit ex construiert. Cic. de orat. 1, 31, 141 cau-
sarum, quae sint a communi quaestione seiunctae, partim in
iudiciis versari, partim in dcliborationibus; in Pison. 21, 48 cum
partim cius praedae profundae libidines devorassent, partim nova
quaedam et inaudita luxuries, partim etiam in illis locis, ubi
omnia diripuit, cmptiones, partim permutationes ad hunc Tus-
culani in monte montem exstruendum; Tusc. 5, 13, 38 earum
ipsarum partim solivagas, partim congregatas esse voluit; Caes.
bell. Gall. 4, 27, 6 quorum illi partim statim dederuiit, partim
ex longinquioribus locis arcessitam paucis diebus sese daturos
dixerunt nach dem Petav. (sonst beidemale partem); Sallust.
Hist. Rede des Cotta 13 quorum alia toleravi, partim reppuli
deorum auxiliis et virtute mea; Liv. 23, 11, 11 Bruttios Apu-
losque, partim Samnitium ac Lucanorum defecisse ad Poenos
im Put., Med. und Colb. (sonst partem); Liv. 26, 46, 8 partim copi-
arum ad tumulum expuguandum mittit, partim ipse ad arcem
ducit; Liv. 31, 36, 9 copiis divisis partim ad cousectandos vagos
frumentatores emisit, cum parte ipse substitit (so in einem Teile
der Bücher, in anderen partem); Fronto ad M. Caes. 4, 3 S.
62 Nab. partim scriptorum animadvertas, und M. Caesar 3, 17
partim meorum prope caeco amore interpretatus es. Auffallen-
der ist schou Cic. Diviu. 2, 39, 83 necesse est fateri, partim
horum errore susceptum (nicht susceptam) esse, partim super-
stitione, multa fallende; sehr unsicher aber Cic. de imper. Cn.
Pomp. 9, 26 im Cöln. partim M'. Glabrioni tradidit nach partem
militum dimisit, und Liv. 1, 48, 3 im Par. m. pr. in inferiorem
partim deiecit. Freiere Konstruktion ist ferner bei Terent. He-
cyr. Prol. II 6 (14) in eis, quas primum Caecili didici novas,
partim sum earum exactus, partim vix steti. Den Gebrauch
von partim an der Stelle eines Nomiuat. erörtert Gell. 10, 13:
Partim hominum venerunt plerumque dicitur, quod significat pars
hominum venit, id est quidam homiues. Nam partim hoc in
loco adverbium est, neque in casus iuclinatur, sicuti cum partim
hominum dici potest, id est cum quibusdam hominibus et quasi
— 315 —
cum quadam parte hominum. M. Cato in oratione de re Floria
ita scripsit: Ibi pro scorto fuit, in cubiculum surrectitavit e con-
vivio, cum partim illorura iam saepe ad eundem modum erat.
Imperitiores autem cum parti legunt, tamquam declinatum sit
quasi vocabulum, uou dictum quasi adverbium. Sed Q. Claudius
in vicesimo primo annali insolentius paulo hac iigura est ita usus:
Enim cum partim copiis hominum adulescentium placentem sibi.
Itemque Claudii in vicesimo tertio annali verba haec sunt: Sed
idcirco me fecisse, quod utrum neglegentia partim magistratum
an avaritia an calamitate populi Romani evenisse dicam nescio.
Mit der hier citierten Stelle des Cato ist eine andere desselben
bei Gell. 7 (6), 3, 16 zu vergleichen: Atque haud scio an par-
tim eorum fuerint, qui uon nostrae contumeliae causa id nolu-
erint evenire. Aus Varro giebt Cornut. bei Cassiod. de orthogr.
S. 2286 (Vll 153, 4) : litterarum partim sunt et dicuntur, ut a
et b, partim dicuntur et non sunt, ut h et x, partim sunt neque
dicuntur, ut (f ip. Cic. de orat. 2, 22, 94 eorum partim in pompa,
partim in acie illustres esse voluerunt; de orat. 2, 76, 308 eorum
partim ita levia sunt, ut contemnenda sint, partim, etiamsi quid
habent adiumenti, sunt nonuumquam eiusmodi, ut insit in iis
aliquid vitii; de orat. 3, 27, 106 quorum partim habent vitiorum et
peccatorum acrem quandam incusationem . . . alii autem habent
deprecationem aut miserationem, alii vero ancipites disputationes ;
Orat. part. 24, 86 bonorum partim necessaria sunt, partim non
necessaria; de imper. Cn. Pomp. 7, 18 homines gnavi et in-
dustrii partim ipsi in Asia negotiantur, partim eorum in ea pro-
vincia pecunias magnas coUocatas habent; in Vatin. 7, 16 ex
quibus partim plane tecum sentiebant, partim medium quendam
cursum tenebant; Prov. cons. 10, 24 cum partim mihi illorum
familiäres, partim etiam me defendente capitis iudiciis essent
liberati; Phil. 8, 11, 32 cum partim e nobis ita timidi sint, ut
omnem populi Romani beneliciorum memoriam abiecerint, partim
ita a re publica aversi, ut huic se hosti tavere prae se ferant;
Leg. 2, 17, 42 partim ex illis distracti ac dissipati iacent; Di-
vin 2, 55, 113 quorum partim ficta aperte, partim effutita te-
mere, numquam ne mediocri quidem cuiquam probata sunt; Off.
2, 21, 72 eorum ipsorum partim eiusmodi sunt, ut ad universos
cives pertineant, partim, singulos ut attingant; Corn. Nep. Att.
7, 2 quorum partim invitissimi castra sunt secuti, partim summa
— 316 —
cum eiuß (Pompoi) offensione domi remanßcrunt ; Liv. 42, 41, 2
eonim quac obiecta sunt mihi, partim ea sunt, quibus nescio
an gloriari debearn, partim, quae fateri non erubescam, partim,
quae verbo obiecta verbo negare sit; Quintil. 8, 4, 8 ex dubiis
partim nobis ipsis ad electioncm sunt libera, partim aliorum
sententiae commissa; Gell. 8, 16, 16 partim eorum disputabant
.... alii dicebant; Gell. 7 (6), 8, 7 cum partim senatorum de Rho-
diensibus quererentur. Vergl. Gronov Obs. 3, 2 S. 342, Periz.
zu Sanet. Min. 4, 13 Anm. 2, Hand Turs. 4 S. 393 folg.
55. Die aus dem Griechischen aufgenommenen Nomina
auf is, vorzüglich Nomina propria von Männern, Frauen, Städten,
Landschaften und anderen Ortlichkeiten, besonders von Flüssen,
welche im Griech. den Accus, auf iv bilden, erhalten im La-
tein, dafür die Endung im, auch solche, von denen der Gen.
nur idis, nicht is gestattet. Dieselbe Form des Accus, haben
die Namen von Flüssen in Älittelitahen. Prise. 7, 10, 50 und 51
S. 756 und 757 (I 327, 11): In una terminatione, id est „is" desi-
nentium, quae similem habent genetivum noniinativo, inveniun-
tur quaedam nomina accusativum „im" finientia. Sunt autem
haec plerumque Graeca vel propria, quae accusativi Graeci n
in m convertentia faciunt accusativum Latinum, ut „Tiberis Ti-
berim", .,Fabaris Fabarim", „Thybris Thybi'im", „Araris Ararim"
(nam non potest ab alio nominativo, ut diximus, nisi in is de-
sinente in im accusativus proferri; ergo ,.Arar" per apocopam
is protulit Lucanus in VI (v. 475): Rhodanumque morantem
praecipitavit Arar), .,haec Neapolis Neapolim", „Charybdis Cha-
rybdim". Virgilius in VI (v. 336): Leucaspim et Lyciae duc-
torem classis Orontem. Idem in VIII (v. 331): A quo post
Itali fluvium cognomine Thybrim diximus. Idem in Villi
(v. 762): Principio Phalerira et succiso poplite Gygen. Idem
in VII (v. 715): Qui Tiberim Fabarimque bibunt. „Mephi-
tis" quoque, quod proprium est et a Graeco fisütrig, ut quibus-
dam videtur, mutatione s in f translatum, rationabiliter in im
fecit accusativum. Virgilius in VII (v. 84): Saevamque exhalat
opaca Mephitim. Idem in Villi (v. 730): Immanem veluti
pecora inter inertia tigrim. Idem in XI (v, 532): Velocem in-
terea superis in sedibus Opim. „Alpis" cum semper plurale
sit, quomodo „Syrtis", tamen et singulariter hoc, quomodo iUud,
invenitur a poetis prolatum et in em accusativum terminans
— 317 -
„Alpem", cum illiid „Syrtim" tacit. Lucanus in I (v. 481):
Tuue inter Rhenuui populos Alpemque iacentes. Idem in III
[V. 299): Agniine nubiferam rapto superevolat Alpem. luv^e-
nalis in IUI (Sat. 10, 152): Transilit, imposuit natui'a Alpem-
que nivemque. Lucauus in VIII (v. 184): Trans Pharon in
medio tanget ratis aequore Syrtim. Idem in I (v. 686): Du-
biam super aequora Syrtim.
AppeUativa: Basim fordert Vel. Long. S. 2235 (VII 77, 6):
sane „basim"' et „pelvim" per i scribaraus, quoniam et „basicula"
et „pelvicula" scribitur, et ablativo casu i liuiuntur, „ab hac
basi" et „ab bac pelvi", und dieses ist Corp. Inscr. Lat. 1,
1145; 1, 1154; 1, 1167; 1, 1181 (bassim); 5, 3315; 5, 5471;
6, 192; 6, 355; 6, 4i2; 6, 46U; 6,683; Ephem. epigr. 4 8. 261
Nr. 725; I. Neap. 90; 1069; 4221; Orell. 40; 276; 1878; 3879 und
Henz. 5706; Cic. Verr. Acc. 2, 66, 160 im Lag. 29; 4, 35, 79
(hier ist im Lag. 29 basin); Phil. 9, 7, 16; Epist. ad Q. fr. 3,
1, 2, 5; Tusc. 5, 23, 66; Vitruv. 4, 1, 6 (p. 85, 25); 9, 6, 2
(p. 228, 15); 9, 7, 3 (p. 231, 9); 10, 6, 13 (p. 251, 5); 10, 13,
1 (p. 261, 4); 10, 19, 2 (p. 273, 9); 10, 20, 2 (p. 276, 9); 10,
21. 3 (p. 278, 4); Geis. 7, 14; 7, 17. 1; 7, 19; 7, 30, 3; Suet.
Vesp. 23; Plin. Epist. 3, 6,'*5; Vulg. Exod. 29. 12; Levit. 4, 7;
4, 18; 4, 30; 4, 34; 9, 9; 3 Reg. 7, 32; Gromat. S. 298, 15;
300, 19; Boeth. Ars geom. p. 380, 9 und 382, 12, aber auch
basem C. L L. 3, 1975; 6, 122; 6, 435; 8, 9052; 9, 1656;
10, 6435 und Grut. S. 52, 2; Vulg. Zach. 5, 11; Gromat. S.
297 Z. 17; S. 299 Z. 12; S. 300 Z. 5; S. 301 Z. 12.
Battim Colum. 12, 13, 2; batim Plin. N. H. 21, 15,
50 (86).
Cannabim Varro R. R. 1, 23, 6.
Capparim Plaut. Cure. 1, 1, 90, und Varro nach Charis.
1, 15 Ö. 79 (I 103, 12).
Chalcitim Plin. N. H. 34, 1, 2 (2); 34. 12, 29 (117);
35. 15, 52 (186).
Conchim Fronto ad M. Caes. 4, 6 (p. ()9, 18); conchem
luvenal. 14, 131.
Cummim oder gummini Cato R. R. 69, 1; Plin. N. H.
12, 17, 37 (76); 13, 11, 20 (66); 16, 26, 45 (108); 20, 10, 47
(80); 26, 7, 25 (40); 27, 13, 115 (141); 32, 3, 13 (27): 37.
2, 11 (33).
— 318 -
(Traecostasim Varro L. L. 5, 32, 156.
Haeresira Varro (Sat. Menipp. 164) bei Non. S. 153, 7 und
Vitruv. 5 Prooem. 3; Hieronym. de vir. illustr. 41; Augustin.
Epist. 23, 4; Vulg. Act. apost 24, 14; Cod. Theod. 13, 6, 9
codd. (Hänel haeresin); Oros. 7, 32, 6-, Anth. Latin, ed. Riese
991, 9, aber haoresem Hieronym. de vir. illustr. 25 im cod.
Vatic. und 29 im cod. Bamb.: Augustin. (Uv. Dei 5, 18, 2
(I 225, 6); Eugipp. ex Augustin. 211 S. 681, 14; 274 S. 867,
20 und 26; 281 S. 903, 20; 336 S. 1071, 12; Vict. Vitens. 2, 69.
Ibim Cic. Tusc. 5, 27, 78; Plin. N. H. 10, 48, 68 (134);
ibin Cic. Nat. Deor. 1, 29, 82 ed. C. F. W. Müller; luvenal.
15, 3; Vulg. Levit. 11, 17 und Deut. 14, 16.
Ocrim Liv. Andr. (31) bei Fest. S. 181 (a), 17, welcher
letztere selbst sich der Form ocrem bedient.
Phrenitim Cael. Aurel. Acut. 1 praef. 7; 9; 12; 16: 20;
21; 1, 1, 30; 1, 3, 34.
Pristim Verg. Aen. 5, 116; 10, 211; pristin Caes.
German. Arat. 360; pistrim Avien. Arat. 809; 825.
Propolim Varro R. R. 3. 16, 23 ; Cels. 5, 28, 11; Plin.
N. H. 24, 8, 32 (47); Anth. Latin, ed. Riese 910, 57; Philarg.
zu Verg. Georg. 4, 39; propolin Plin. N. H. 11, 7, 6 (16).
Serim Plin. N. H. 20, 8, 29 (73); 20, 8, 32 (77).
Sideritim Plin. N. H. 25, 5, 19 (43).
Sinapim Pallad. 11, 11, 2.
Theostasim C. I. L. 2, 1724.
Tigrim ausser der von Prise, citierten Stelle des Verg.
auch Manil. 5, 708; Senec. Epist. 85, 35; PHn. N. H. 8, 17,
25 (65); 8, 18, 25 (66); Sil. 5, 148; Suet. Aug. 43; Martial. 12,
36, 12. Dahin gehört noch das von Prise. 7, 10, 52 S. 757
(I 329, 5 und 23) aus Plaut. Rud. 3, 2, 19 (633) angeführte
magudarim, vergl. unter 54.
Männliche Namen: Abarim Verg. Aen. 9, 344; Val. FI. 3,
152; Abarin Ovid Met. 5, 86.
Abrupolim Liv. 42, 13, 6; 42, 40, 5; 42, 41, 10.
Agepolim Liv. 45, 3, 4.
Agim Cic. Off. 2, 23, 80; Agin Gurt. 6, 1, 12.
Alexim Cic. Epist. ad Att. 7, 7, 7 ; 16, 5, 1; Verg. Ecl.
2, 1; 2, 73; 5, 86 ed. Ribbeck, Haupt schreibt Alexin, dies
— 319 —
wird auch gelesen Prop. 2, 34, 73; Calpur. 4, 75, ed. H. Schenkl;
Mart. 8, 63, 1; Apul. Apol. 10.
Amasim Plin N. H. 19. 1, 2 (12): Mela 1. 9, 59 im
Vat. A., Gud. und Leipz.
Anubim Prop. 4 (3), 11, 41; Plin. N. H. 33, 9, 46(131)
im Bamb.; Lamprid. Commod. 9, 4: 9, 6; Firm. Mat. de err. 2, 2.
Anubem Tert. ad nat. 1, 10; Augustin. Confess. 8, 2,3;
Prudent. Apoth. 196; Anubin Lentul. com. bei Tert. Apol. 15
(Comic, fr. ed. Ribbeck II p. 393).
Autleb im Liv. 42, 67, 4.
Daphnim Verg. Ecl. 2, 26; 5, 20; 5, 51; 7, 7; 8, 68;
8, 72; 8, 76; 8, 79; 8. 84; 8, 85; 8, 90; 8, 93; 8, 94; 8, 100;
8, 102; 8, 104: nur 5, 52 empfiehlt sich die Schreibung Daphnin
wegen des darauf folgenden Vocals.
Lirim Verg. Aen. 11, 670.
Moerim Verg. Ecl. 8, 98; 9, 53; 9, 54.
Osirim Verg. Aen. 12, 458; Horat. Epist. 1, 17, 60; Tibull.
1, 7, 27; Lucan. 8, 832; 9, 158; Augustin. Civ. Dei 6, 10, 2
(I 268, 19); Hierouym. Epist. 1, 17, 6; Firm. .Matern, de err.
2, 2; Serv. zu Verg. Ge. 1,-19; 1, 147 und Aen. 11, 285;
Schob luven. 6. 533 (Osyrim), aber O sirin Tacit. Hist. 4, 84;
Auson. Epigr. 30, 2; Macrob. Sat. 1, 7, 43.
Parim Enn. (38) bei Varro L. L. 7, 5, 82; Prop. 4 (3),
13, 63; Ovid. Remed. amor. 65; Mart. 12, 52, 10 (im Put.,
Vat. V und in den Voss. AB Parem); Hygin. Fab. 91; nach
Charis. 1, 15 S. 69 (I 89, 30) in den Exe. des Par. 7530 war
dasselbe bei Verg., nämlich Aen. 10, 705, jetzt haben die
besseren Hdsch. daselbst Parin, welches auch bei Charis. im
Neap. ist.
Phalarim Cic. in Pison. 30, 73; Epist. ad Att. 7, 20, 2;
Fin. 4, 23, 64 und Off. 3, 6, 29; 3, 6, 32: Val. Maxim. 3,
3 ext. 2; Hygin. Fab. 257; Amm. Marcell. 26, 10, 5; 28, 1, 26;
Claudian. bell. Gild. 186; Phalarem Capitol. Maxim, duo 8, 5.
Prytanim Verg. Aen. 9, 767; Ovid. Met. 13, 258 (Merkel
Prytanin).
Sagarim Verg. Aen. 9, 575.
Sarapim Catull. 10, 26 ed. Schwabe (Riese Serapin);
Serapim Varro (Sat. Menipp. 128) bei Non. S. 480, 23; Cic, Verr.
2, 66, 160 und Nat. Deor. 3, 19, 47; Lact. Instit. 1, 21, 22;
- 320 —
Macrob. Sat. 1, 1, 14; Serapem Plin. N. H. 87, 5, 19 (75);
Tert. ad nat. 1, 10; Vopisc. Saturn. 8, 2.
Sosim Liv. 26, 30, 6; 26, 31, 4; So sin Liv. 24, 22, 16.
Tanaim Verg. Aen. 12, 513; Mela 1, 2, 14; Curt. 6, 2,
13; Stat. Silv. 1, 6, 55; Soliii. 40, 1; Amm. Marcell. 31, 2, 13;
Oros. 1, 2, 4; 1, 2, 49; 3, 18, 7; lul. Valer. Res gestac Alex.
M. 3, 52 (ed. Kühler p. 160, 7).
Tluimyrim Val. Fl. 3, 128; Tharayrin Stat. Theb. 10, 314.
Thyrsim Verg. Ecl. 7, 69.
Turesim Tac. Ann. 4, 50.
Zeuxim Cic. Brut. 18, 70; Epist. ad Q. fr. 1, 2, 2, 5;
Ein. 2, 34, 115; Plin. N. H. 35, 9, 36 (62) nach dem Rice, in
welchem Zeusim ist.
Apim Cic. de rep. 3, 9, 14 und Nat. Deor. 1, 29, 82; Solin.
32, 17; 32, 20; Minuc. Fei. 28, 8; Sulpic. Sever. Chron. 2, 14, 5.
Weibliche Namen: Alcestim luven. 6, 653; Hygin. Fab.
50; 51; Macrob. Sat. 5, 19, 3.
Irim Verg. Aen. 4, 694; 5, 606; 9, 2; 9, 803; 10, 38;
Val. Fl. 4, 77; Epit. Iliad. 223; Charis. 1, 15 S. 69 (I 89, 30)
und 1, 17 S. 107 (I 132, 27).
Isim Cic. Nat. Deor. 3, 19, 47; Ovid. Amor. 2, 2, 25;
Luean. 8, 831; 9, 158; Serv. zu Verg. Ge. 3, 152; Isem Corp.
Inscr. Lat. 8, 8707.
Opim (mit langem o, von der Begleiterin der Diana)
ausser der von Prise, citierten Stelle des Verg. auch Serv. zu
derselben; Opem vom Nomin. Ops (mit kurzem o, von der
Gemahlin des Saturnus) Ovid. Met. 9, 498.
Pro er im Verg. Aen. 8, 445 im Med.
Samiramim Amm. Marcell. 28, 4, 9; Samiramin Plin.
N. H. 7, 56, 57 (207); Curt. 7, 6, 20.
Thalestrim Curt. 6, 5, 25 (Vogel Thalestrin); Thalestrem
lustin. 42, 3, 7 (Rühl Thalestrim).
Thetim Varro R. R. 3, 9, 19; Verg. Ecl. 4, 32.
Upim Cic. Nat. Deor. 3, 23, 58.
Namen von Städten, Landschaften und anderen Orthch-
keiten, vergl. Charis. 1 S. 25 (I 39, 20): accusativum in „im"
iaciunt civitatium nomina, ut „Heliupolis Heliupolim", „Neapoüs
Neapolim", „Scythopolis Scythopolim", „Chrysopolis Chryso-
polim"; Excerpt. ex Char. ed. Keil p. 544,16: item civitatium
— 321 —
nomina eius modi, „Neapolis Neapolim." Amphipolim Com.
Nep. Cim. 2, 2; Liv. 42, 41, 11; 43, 7, 10; 44, 24, 9; 44, 43,
8; 44, 44, 4; 44, 45, 1; 44, 46, 1; 44, 46, 10; 45, 6, 11; 45,
28, 9; 45, 28, 11; 45, 29, 9; Plin. N. H. 10, 8, 10 (23); Vulg.
Act. apost. 17, 1. — Antipolim Liv. Epit. 47; Plin. N. H.
3, 5, 11 (79); Tacit. Hist. 2, 15. — Chrysopolim Plaut. Pers.
4, 3, 37 (506); Amm. Marcell. 22, 8, 7; Excerpt. Val. 27. —
Hello polim Macrob. Sat. 1, 21, 29. — Magnopolim Plin.
N. H. 6, 3, 3 (8). — Megalopolim Liv. 45, 28, 4. — Metro-
polim Caes. bell. civ. 3, 80, 6. — Neapolim Van'o R. R. 3,
17, 9; Cic. leg. agr. 2, 31, 86 im Erl, Salzb. undAmbr.; Bell.
Afric. 2, 6; Liv. 8, 23, 10; 9, 19, 4; 23, 1, 5; 23, 15, 1; 23,
15, 2; 23, 15, 5; 23, 36, 6; 25, 25, 5; 29, 21, 1; 36, 42, 1;
38, 41, 9; 40, 41, 3; Vell. Paterc. 1, 4, 2; Senec. Epist. 57, 1;
PHn. N. H. 9, 54, 80 (170); 18, 11, 29 (114); 31, 2, 8 (12);
32, 2, 11 (21); Phaedr. 2, 5, 7; Siiet. Aug. 98; Tiber. 4; Nero
20; Tacit. Ann. 14, 10; 15, 33; 16, 10; Stat. Silv. 3 praef,
(ed. Baehrens p. 67, 26); 4 praef. (p. 96, 26); Amm. Marcell
14, 8, 11. — Nicopolim Liv. fragm. 51 y bei Cassiod. Ohron
a. u. 724; Bell. Alexandr. 36, 3; 37, 3; Suet. Aug. 18; Tacit
Ann. 2, 53; 5, 10; Isid. Orig. 15, 1, 61. — Palaepolim Liv. 8
22,8; 8, 23, 10; 8, 26, 1. — Scythopolim Plin. N. H. 5, 18
16 (74); Hieronym. de vir. illustr. 96. — Sebastopolim Plin
N. H. 5, 10, 32 (121). — Tripolim Liv. 35, 27, 9; 42, 53, 6
42, 55, 6; Plin. N. H. 6, 34, 39 (213); Spart. Sever. 18, 3;
Solin. 27, 8; Amm. Marcell. 28, 6, 12; Orell. 36, 72. — Pauo-
polim las man nach Drakenb. Liv. 32, 33, 7, jetzt nach Sigo-
nius Perinthum.
Barim N. H. Plin. 5, 32, 42 (147).
Calagurim Liv. 39, 21, 8; Oros. 5, 23, 14.
Carambim N. H. Plin. 2, 108, 112 (245), Detlefsen schreibt
Carambin; Solin. 10, 14; Mart. Capell. 6 § 615; Carambin
Val. Flac. 4, 599; 8, 214.
Charybdim Cic. de orat. 3, 41, 163; Verr. 5, 56, 146;
Phil. 2, 27, 67; Har. resp. 27, 59; Verg. Aen. 3, 684 (Ribbeck
Charybdis); Horat. A. P. 145; Senec. Cons. Marc. 17, 2; Manil.
4, 605; luvenal. 5, 102; Auson. Perioch, Odyss. 12; Dictys 6,
5; Pacat. Panegyr. 26, 4; Mart. Capell. 5 i? 512; Charybdem
Prudent. Cath. 6, 107 und c. Symm. 2, 900.
Neue-Waganer. Formenlehre. I, 3. Aufl. 21
— H22 —
Dyrim Plin. N. H. 5, 1, 1 fl3).
El im Liv. 27, 32, 2; 27, 32, 8-, Plin. N. H. 6, 34, 39
(214); 7, 20, 20 (84)-, 16, 8, 13 (34); 16, 10, 19 (48); 19, 1,
4 (20); 19, 3, 13 (37); lul. Valer. 1, 10; Tert. adv. Marc. 4, 24.
ITispalim Caes. bell. civ. 2, 20, 4; Bell. Alex. 56, 5; 57,
4; Bell. Ilisp. 27, 3; 35, 1; 35, 4; 39, 3; 40, 8; 42, 1; Isid.
Orig. 15, 1, 71; Itiner. bei Henz. 5210.
Illiberim Liv. 21, 24, 5.
Leptim Bell. Alex. 57, 1; Bell. Afr. 29, 3; 61, 6; 62, 4;
62, 5; 63, 1; Sallust. lug. 19, 1; Liv. 30, 25, 12.
Maeotim Plin. N. H. 2, 92, 94 (206); 4, 12, 26 (87); 4, 12,
26 (88); 6, 6, 6 (18); 6, 7, 7 (20); 10, 8, 10 (23); 25, 8, 43
(82); 32, 11, 53 (146); 32, 11, 53 (149); lustin. 2, 1, 19; Apul.
de mund. 6; Mamert. Genethl. 16, 4.
Memphim Liv. 45, 12, 1; Plin. N. H. 2, 85, 87 (201); 8, 46,
71 (185); 16, 21, 33 (81); 36, 12, 16 (76); Tac. Hist. 4, 84; Curt.
4, 1, 30; 10, 10, 20; Solin. 32, 18. Hygin. Fab. 275; Spart.
Sev. 17, 4; Treb. Poll. trig. tyr. 23, 13; Amm. Marcell. 22, 14, 7.
Mure im Varro L. L. 5, 32, 154.
Na u erat im Plin. N. H. 31, 10, 46 (111).
Phthiotim Liv. 42, 67, 9.
Sybarim Cic. de rep. 2, 15, 28; Liv. 26, 38, 7; Plin.
N. H. 3, 11, 15 (97); 31, 2, 9 (13); Solin. 2, 10; Schol. luvenal.
6, 296; Atil. Fortunat. S. 2703 (VI 300, 20 und 27) führt aus
Hör. Carm. 1, 8, 2 an, wo die codd. und edd. Sybarin haben.
Syrtim ausser den Stellen des Lucan. bei Prise, noch Cic. de
erat. 3, 41, 163; Liv. 29, 33, 8; Mela 1, 7, 34; 2, 7, 105; Plin.
N. H. 5, 4, 3 (25); 5, 4, 4 (28); 5, 5, 5 (33); 19, 3, 15 (41);
37, 2, 11 (38).
Ucubim Bell. Hisp. 7, 1; 8, 6; 20, 1; 27, 4.
Namen von Flüssen ausserhalb von Mittelitalien: Acirim
Plin. N. H. 3, 11, 15 (97).
Alabim Sil. 14, 227.
Albira Vell. 2, 106, 2; Mela 3, 3, 31; Tac. Ann. 1, 59;
2, 14; 2, 19; 2, 22; 2, 41; 4, 44; Claudian. IV cons. Honor. 452.
Anatim Plin. N. H. 5, 1, 1 (9); Solin. 24, 12.
Ära bim Plin. N. H. 9, 3, 2 (7).
Ararim Caes. bell. Gall. 1, 12, 2; 7, 90, 7, vergl. Meusel,
Jahresbericht zu Cäsar 1894 S. 223; Verg. Ecl. 1, 62 im Rom. und
— 323 —
n den Bern, a b c, und in der Anführung bei Prise. 5, 3, 13 S.
)45 (II 150, 4); Claudian. bell. Goth. 298; Ararem im Pal.
md Gud; Lucan. 1. 434; Plin. N. H. 3, 4, 5 (33); Eumen. Paneg.
L^onstantino Aug. 18, 2.
Athesim Verg. Aen. 9, 680; Liv. Epit. 68; Val. Maxim. 5,
;, 4; Flor. 3, 3, 11; Sidon. Epist. 1, 5, 4; Venant. Fortun. Vit.
5. Mart, 4, 678 (Leo schreibt Atesim); Anth. Latin, ed. Riese
., 2 praef. XL v. 11.
Baetim Bell. Alex. 59, 3; 60, 2; 60, 5; Bell. Hisp. 5, 1;
(6, 3; Liv. 28, 16, 2; 28, 30, 1; 28, 30, 3; Plin. N. H. 3, 1, 3
12); Claudian. Fese. 2, 31; Baetem C. I. L. 2, 4712; 2, 4715.
Certim Liv. 28, 22, 1.
Crathim Plin. N. H. 3, 11, 15 (97); 31, 2, 9 (13).
Hypanim Cic. Tusc. 1, 39, 94; PHn. N. H. 4, 12, 26
33); 4,"^ 12, 26 (84); 31, 5, 30 (56); Val. Fl. 6, 147.
Hypasim Plin. N. H. 2, 73, 75 (183); 6, 17, 21 (62).
Lemurim C. L L. 1, 199 Z. 7.
Ligerira Caes. Bell. Gall. 7, 5, 4; 8, 27, 2 im Leid. 1,
»calig., Cujac. und Kopenh. 1 (sonst Ligeri), vergl. Meusel,
ahresbericht zu Cäsar 1894 S. 223; Sidon. Epist. 3, 1, 5;
'arm. 5, 209; L ige rem Caes. Bell. Gall. 7, 11, 9 im Bong.
, Par. 1, Voss. 1 und Egm.; 7, 56, 3 im Bong. 1 und im Par.
m. pr. ; Plin. N. H. 4, 18, 32 (107).
Nigrim Plin. N. H. 5, 4, 4 (30); Solin. 30, 22; 32, 5.
Phasim Verg. Ge. 4, 367; Colum. 8, 8, 10; Stat. Silv.
, 6, 55; Val. Fl. 1, 43; 1, 87; Plin. N. H. 6, 1, 1, 1 (3); 6,
7, 19 (52); 8, 33, 50 (120); 26, 8, 28 (43).
Sabim Caes. Bell. Gall. 2, 16, 1; 2, 18, 1, vergl. Meusel,
ahresbericht zu Cäsar. 1894 S. 222.
Scaldim Plin. N. H. 4, 13, 28 (98), Scaldem Caes. BeU.
>all. 6, 33, 3.
Sicorim Caes. Bell. civ. 1, 48, 3; 1, 61, 4; 1, 63, 1;
Aican. 4, 335; Auson. Epiet. 25, 59.
Sirim Plin. N. H. 3, 11, 15 (97); lustin. 20, 2, 4.
Tarn es im Caes. Bell. Gall. 5, 18, 1, vergl. Meusel, Jahres-
bericht zu Cäsar. 1894 S. 223.
Tanaim Verg. Ge. 4, 517; Mela 1, 2, 14; Curt. 6,
:, 13; 7, 4, 6; 7, 4, 32; 7, 6, 12; 7, 6, 25; 7, 7, 1; 7, 7,
21*
- 324 —
4; 7, 7, 12; Stat. Silv. 1, 6, 55; Solin. 40, 1; Amm. Marcell.
31, 2, 13; Gros. 1, 2, 4; 1, 2, 49; 3, 18, 7; lul. Valer. 3, 52.
Tigrim Vcrg. Ecl. 1, 62; Sallust. Histor. fr. 4, 52; Lucan.
3, 261; 7, 433; 8, 214; Plin. N. H. 6, 26, 30 (118); 6, 27, 31
(130); 6, 27, 31 (132); 6, 27, 31 (138); Curt. 4, 5, 4; Solin.
33, 4; Nemes. Gyn. 67; Eumen. Pauegyr. Constant. Caes. 3, 3;
Hieronym. in Ezech. 1, 1 v. 2 p. 5 Vall.; Oros. 1, 2, 17; 6,
3, 6; Sidon. Carm. 2, 453; Mart. Capell. 6 § 678,
Vachalim Sidon. Epist. 8, 3, 3: Carm. 13, 31 und
23, 244.
Visurgim Tac. Ann. 2, 11; 2, 12; 2, 16; 2, 17.
Namen von Flüssen in Mittelitalien: Aesim Liv. 5, 35. 3
und Itin. Anton. S. 316, 4.
Fabarim Verg. in der von Prise, angeführten Stelle Aen.
7, 715.
Glanim Plin. N. H. 3, 5, 9 (54).
Lirim Cic. bei Macrob. Sat. 6, 4, 8; Horat. Carm. 3, 17,
8; Liv. 26, 9, 3; 26, 34, 8; Plin. N. H. 3, 5, 9 (56); Sil. 8,
399; Tac. Ann. 12, 56; Stat. Silv. 4, 3, 94; Solin. 2, 19; Lire m
Cic. Leg. 2, 3, 6 zweimal und Hygin. Grromat. S. 178, 3.
Tiber im Titin. (120) bei Serv. zu Verg. Aen. 11, 457;
Varro L. L. 5, 5, 28; 5, 5, 30; 5, 15, 83; 5, 32, 146; 6, 3, 17;
7, 3, 44; Cic. pro Rose. A. 7, 20; 35, 100; pro Cael. 15, 36:
Epist. ad Att. 12, 19, 1; 13, 33, 4; Divin. 1, 10, 16 und de
rep. 2, 2, 4; Verg. Ge. 1, 499; Aen. 7, 715; Horat. Sat. 1, 9,
18; Prop. 3, 11, 42; Liv. 1, 3, 5; 2, 5, 4; 2, 51, 2; 8, 14, 6
(zweimal); 8, 20, 9; 26, 34, 7 (zweimal); Vell. Paterc. 2, 6,7;
Senec. Brev. vitae 10, 4; Val. Maxim. 3, 2, 1; Mela 2, 4, 71;
Plin. N. H. 3, 12, 17 (109); Tacit. Ann. 6, 1; 12, 56; 15, 18;
Suet. Caes. 44; 83 (zweimal); Aug. 43; Tiber. 75; Claud. 38;
Nero 47; Vitell. 17; Vespas. 19; Domitian. 1; 4; Mart. 4, 64,
24; luvenal. 3, 62; 14, 202; Flor. 1, 4, 4; Eutrop. 7, 18, 5;
Oros. 5, 9, 3; 6, 18, 34 und sonst sehr häufig. So auch in
der altertümlichen Form Thybrira Verg. Aen. 3, 500; 5, 83; 5,
83; 5, 797; 6, 87; 7 151; 7, 242; 8, 331; 11, 393; Catal. 5.
23; Sil. 5, 162; 10, 359; 10, 498; 12, 540; 13, 828; 16, 680;
Stat. Silv. 1, 5, 24; 2, 7, 45; Claudian. in Eutrop. 1, 447;.
Sidon. Epist. 8, 9, 5 v. 44; Carm. 5, 25.
Veserim Cic. Fin. 1, 7, 23; Off. 3, 31, 112, (im Bern.
- 325 -
; Veserin); Liv. 8, 8, 19 (im Med, Harl. 1 und Voss. 2. Veserin);
10, 28, 15; Val. Max. 6, 4, 1-, Aur. Vict. de vir. illustr. 26,
[■ 28, 4.
Bei denjenigen Nomina, welche aus dem Griech. her-
kommen, kann der Accus, auch im Latein, auf in ausgehen;
^ergl. unter 83. Solche aber, deren Stamm auf id ausgeht,
^eßtatten auch die Endung idem. Elidem Oros. 2, 4, 1. Phasi-
lem Plin. N. H. 19, 4, 19 (52); Solin. 15, 19; 19, 19. Phthio-
idem Liv. 41, 22, 6. Hierzu die unter 41 nachgewiesenen
Beispiele von Attidem, Busiridem, Nabidem, Paridem, Semira-
nidem, Isidem, Serapidem, Tigridem, Eupolidem. Über den
\cc. von Adonis vergl. unter 129.
Solche Nomina, welche im Grich. den Acc. nur auf idcc
)ilden, also namentlich diejenigen, welche im Nomin. Oxytona
sind, haben auch im Latein, nicht im, sondern idem. Aspidem
:!ic. Ein. 2. 18, 59 und Tusc. 5, 27, 78. Diploidem Apic.
l, 2 § 134; Sulpic. Sever. Chron. 1, 35; Porphyr. Horat, Epist.
L, 17, 25; Gramm, ine. de dub. nom. ed. Keil V 578, 2. En-
Iromidem luven. 3, 103. Paropsidem oder parapsidem
^uet, Galba 12 und Petron. 34, 2. Periscelidem Horat. Epist.
l, 17, 56. Prob OS cid em Bell Afr. 84, 2 und Plin. N. H. 8,
1, 7 (18). Pyramidem Cic. Nat. Deor. 2, 18, 47; Boeth. lust.
irithm. 2, 24. Pyxidem Cic. pro Cael. 25, 61; 26, 63; 27,
)4; 27, 65; 29, 69; Suet. Nero 12; 47; Apul. Met. 6, 16 S. 411;
'.. Neap. 5; puxidem C. I. L. 5, 7877; 10, 6. Tyrannidem
:!ic. Divin. 1, 49, 111 und Off. 3, 23, 90; Com. Nep. Alcib.
l 3 und reg. 2, 3; Liv. 24, 22, 9; 26, 30, 4; 35, 12, 7; 38,
14, 12; 40, 8, 13; Val. Max. 6, 5 ext. 1; Senec. Controv. 1,
1, 8; Senec. Epist. 90, 5; Quintil. 1, 10, 48; 5, 11, 8; 7, 2, 11;
[ustin. 2, 8, 6; 16, 4, 1; 21, 1, 17; 21, 2, 6; L Neap. 4550
;= C. L L. 10, 5061). Sphragidem Gels. 5, 26, 23; Plin. N.
H. 35, 6, 14 (33).
Nomina propria von Frauen, welche im Griech.
auf der Nominativendung ic den Accent haben, bilden
ien Acc. ebenfalls durchaus auf idem. Bacchidem Plaut.
Bacch. 2, 2, 22 (199); 3, 2, 6 (390); 3, 4, 2 (501): 3, 6, 39
:368); 4, 2, 6 (588); 4, 4, 32 (683); 4, 4, 63 (714); 4, 7. 37
(835); Terent. Heaut. 2, 3, 70 (311); 4, 3, 18 (696); 4, 5, 19
;767); 4, 6, 5 (809); ö, 2, 16 (969) und Uec. 1, 2, 39 (114);
— 326 —
1, 2, 53 (128)-, 1, 2, 82 (157); 4, 4, 97 (719)-, 5, 3, 8 (806);
5, 4, 14 (854). Chrysidem Plaut. Pseud. 2, 2, 64 (659) und
Terelit. Andr. 1, 1, 58 (85); 1, 1, 80 (107). Doridem Cic.
Tusc. 5, 20, 59. La i dem Frouto de eloquent. 4 8. 154 ed.
Naber; Gell. 1, 8, 4. Thaidem Tereut. Eun. 2, 1, 25 (231);
2, 2, 35 (266); 2, 2, 39 (270); 2, 3, 61 (352); 2, 3, 68 (359;;
2, 3, 73 (364); 3, 5, 15 (563); 4, 7, 18 (788); 5, 5, 21 (991);
b, 8, 25 (1055); 5, 8, 45 (1075). Besonders die weiblichen
Patronymica, Aeetis, Cadmeis, Minois, Nereia, Phegis, Piiameis,
Salmonis, Schoeneis, Titanis, Tyndaris, und die ihnen analog
gebildeten Bezeichnungen der Heimat von Frauen, Colchis,
Gnosis, haben niemals im, wiewohl auch idem daran nicht ge-
wöhnlich ist, sondern die Griech. Fonn auf ida, als die dem
dactylischen Mass, in welchem jene Benennungen wohl aus-
schliesslich gebraucht werden, sich bei den meisten bequemer
fugende vorgezogen wird; doch hat Lucr. 1, 464 Tyndaridem,
und so würden auch Inachidem und Tantalidem unbedenklich
sein. Die Landschaftsnamen von entsprechender Bildung, Aeolis,
Colchis, Doris, Locris, Phocis, Persis, haben ebenfalls nicht im,
sondern idem oder ida. Doridem Liv. 42, 13, 8 und Dorida
Plin. N. H. 6,34, 39 (214). Locridem Liv. 32, 18, 5; 32, 21,
7; 32, 21, 13; Plin. N. H. 18, 25, 57 (215). Phocidem Liv.
28, 5, 16; 32, 21, 7; 32, 21, 13; 33, 1, 1; 35, 46, 3; 36, 11,
5; 36, 20, 1 und Phocida Stat. Theb. 2, 64; 7, 344; Sidon.
Carm. 23, 13; Serv. zu Verg. Aeu. 10, 179. Molossidera
Liv. 45, 26, 4. Per si dem Corn. Nep. Eum. 7, 1; Plin. N. H.
6, 27, 31 (137); Gurt. 5, 7, 12 und Persida Ovid. Met. 1, 62;
Plin. N. H. 6, 23, 26 (98); 6, 26, 29 (114); 6, 27, 31 (131);
Manil. 5, 49; Commodian. Apol. 943 (936). So auch die
Städtenamen, Aulidem Liv. 30, 50, 11; 45, 27, 9; Dares 15;
Mythogr. Latin. 2, 202, wie Avlida Eurip. Iphig. Aul. 88 und
Iphig. Taur. 26, und Aulida Ovid. Met. 13, 182; Senec. Agam.
567; Plin. N. H. 35, 13, 47 (167); Manil. 4, 638; Stat. Theb.
7, 332; aber auch Aulin, vergl. unter 83. Ch aleidem Plaut.
Merc. 3, 4, 61 (646); 5, 2, 98 (939j; Liv. 27, 30, 7; 28, 5, 11;
28, 5, 18; 28, 6, 8; 28, 8, 11; 31, 23, 1; 31, 23, 3; 31, 24,
2; 31, 24, 5; 31, 25, 7; 35, 37, 4; 35, 37, 9 u. an mehreren
anderen Stellen, und Chalcida Vell. 1, 4, 1; Lucan. 2, 710;
Stat Silv. 1, 3, 31; Prise. Perieg. 523. Phaselidem Liv. 37,
— 327 —
22, 5; 37, 24, 9 und Phaselida Sallust. Hist. fr. 1, 79. Ferner
Propontidem Liv. 38, 18, 8 und Propoutida Catull. 4, 9;
Plin. N. H. 5, 30, 33 (124); 6, 1, 1 (1). Ascuridem Liv. 44,
2, 6; 44, 2, 11; 44, 3, 5.
56. Über den Ablat. auf i, welches die einzige uns
bekannte Endung des Casus im Osk. und Umbr. ist, lehrt Prise,
7, 11, 58 und 59 S. 761 (II 335, 21): In i terminant ablativum
omnia, quae in „im" habent accusativum: „Tiberim a Tiberi",
„Parim a Pari", „Charybdim a Charybdi", „tigrim a tigri",
„vim a vi". Virgilius in X (v. 166): Massicus aerata princeps
secat aequora tigri. Idem in I Aeneidos (v. 3): Multum ille
et terris iactatus et alto vi superum. luvenalis in V (Sat. 15,
17): Saeva dignum veraque Charybdi. Quae vero et in „im"
et in „em", haec tarn in i quam in e: „hanc puppim" et „puppem
ab hac puppi" et „puppe". Virgilius in III (v. 527): Staus
celsa in puppi. Idem in VIII (v. 680): Staus prima in
puppi. Idem in X (v. 226): Dextra puppim tenet.
Lucanus in IUI (v. 131): Primum cana salix madefacto robore
parvam texitur in puppem. Idem in II (v. 717): ßapta puppe
minor subducta est montibus Argo. „Turrim" et „turrem" „ab
hac turri" et „turre". Accius (408) in Medea: Apud vetustam
turrem. Virgilius in II (v. 460): Turrim in praecipiti stantem
summisque sub asti'a eductam. Virgilius in Bucolico (Ecl. 5,
45): Tale tuum Carmen nobis, divine poeta, quäle sopor fessis
in gramine, quäle per aestum dulcis aquae saliente sitim
restinguere rivo. Idem in III Georgicon (v.434): Siti atque exterri-
tus aestu. Idem in VI (v. 824): Saevumque securi aspice Torqua-
tum et referentem signa Camillum. Cato in epistula ad iilium (ed.
Jordan p. 78, 6): Ex dolore, ex febri, ex siti, ex medicamentis
bibendis. Non tamen convertitur regula: nou enim in e et
in i desinentia etiam accusativum omni modo in „em" et in „im"
terminant. Charis. 1, 14 S. 32 und 33 (I 47, 14): Item illa per i
litteram dativum et ablativum habent, quae sunt hoc eodem
libro supra excepta (1, 14 S. 25, wo übrigens felis sich nicht
findet), quae incusativum per „im" faciunt, id est i ante m, et
sunt tertii ordinis, „puppis" „sitis" „securis" „turris" „felis"
„pelvis" „Heliupolis" et cetera similia. Illa quoque, quae similem
genetivum nominativo habent, per i litteram ablativum habebuut
et per e, ut „haec navis ab hac navi" et „nave", dupHcom
— 328 —
enim haec regula habet ablativum; item „ignis" „tums"
„ratis".
Vi, siti und tussi sind sehr häufig; docli ist site bei
Boeth. Consol. philos. 3, 12 v. 36-, Venant. Fortun. Carm. 2, 16,
3; 8, 6, 21, und tusse in mehreren Hdschr. bei Lucr. 6, 1189;
tussi aber in allen 4, 1167, vergl. über sitem und tussem unter
54. Cucumi Plin. N. H. 19, 7, 35 (118); 20, 9, 40 (103);
cucumere Gels. 5, 18, 7; 5, 18, 14; 6, 7, 8; Plin. N. H. 19,
8, 41 (144); 26, 11, 66 (105), nirgends cucume. Rumi Varro
R. R. 2, 11, 5.
Was diejenigen Nomina auf is anbetrifft, deren Acc, im
und em zulässt, so ist bipenni viel häufiger als bipennim (vergl.
unter 54); die adject. Natur des Wortes weist Prise. 7, 12, 62
S. 763 (II 339, 8) an ferro bipenni Yerg. Aen. 11, 135 nach.
Es steht bei Verg. Aen. 2, 479 (wo nur in den sched. Veron.
imklar ist, ob der letzte Buchstabe e oder i sein soll); Ovid.
Met. 12, 611; Senec. Agam. 955; Plin. N. H. 8, 8, 8 (26);
Phaedr. 4, 7, 7; Val. FL 1, 122; 1, 192; 4, 337; Sil. 2, 201;
2, 624; 10, 530; 14, 490; Stat. Silv. 3, 1, 126; Petron. 89 v. 24;
Amm. Marc. 26, 8, 10, und bipenne Tibull. 1, 6, 47; Commod.
lustr. 1, 17, 8.
Classi Caelius Antipater (bell. Punic. bist. 6 fr. 41) bei
Non. S. 137, 17; Cic. Verr. Acc. 1, 34, 87 im Lag. 29 m. pr,,
C. F. W. Müller schreibt classe; Bell. Hisp. 37, 3 im Leid. 1;
Catull. 64, 212 (jetzt castae); 66, 46; Verg. Aen. 8, 11; Liv. 4,
34, 6; 23, 41, 8; 24, 40, 2; 27, 30, 7; 30, 9, 7; VeU. 2, 79, 2;
lul. Valer. res gest. Alex. M. 1, 21 (ed. Kubier p. 30, 26); 33
(p. 43, 23); Itin. Alex. 7 (18). Üblicher ist classe, das von
Plin. bei Charis. 1, 17 S. 98 (I 122, 29) allein anerkannt wird
und das sich nur in den Ausgaben Ciceros und Cäsars (vergl.
Meusel, Lexic. Caesar. I 558) findet. Classi aus der einzelnen
Stelle des Verg. bemerken Prise. 7, 14, 71 S. 768 (II 348, 27)
und Consent. S. 2038 (V 355, 18), der letztere stellt dies classi
zusammen mit classe Aen. 1, 379.
Clavi Titln. (178) bei Fest, unter sucerdae S. 302 und bei
Paul. S. 303; Varro R. R. 1, 22, 6; 1, 56; Moret. 15 (in den
membr. Pithoei clave); Apul. Met. 1, 14 S. 52; 4, 18 S. 278;
Marcian. Dig. 48, 8, 1 § 3; Serv. zu Verg. Aen. 10, 252; clave
luven. 15, 1.58; Apul. Met. 9, 20 S. 631; Ulpian. Dig. 21, 1,
— 329 —
17 § 15. Durch den Gebrauch des Abi. clavi rechtfertigt
Charis. 1, 17 S. 101 (I 126, 4) den Acc. clavim.
Cuti Plin. N. H. 2, 48, 49 (131) im Par. a m. pr. und
im Rice, Detlefsen cute, wie auch sonst immer.
Febri wird von Plin. bei Charis. 1, 17 S. 98 (I 122, 27)
ausschliesslich gebilligt, und mit canali, siti, tussi verbunden.
Dasselbe haben Cato (ed. Jordan p. 78, 6) bei Prise, in der
oben angeführten Stelle und 6, 16, 84 S. 718 (II 268, 19);
Tarro R. R. 2, 3, 5; 2, 4, 5; Cic. de orat. 3, 2, 6; pro Cluent.
62, 175; Catil. 1, 13, 31; Epist. ad Fam. 16, 15, 1; Epist. ad
Att. 5, 8, 1; 6, 9, l und Tusc. 1, 36, 88; Val. Max. 1, 8 ext.
16; Plin. N. H. 7, 50, 51 (166); 8, 50, 76 (202); 11, 21, 24
(73); 20, 8, 30 (74); 21, 19, 73 (123); 22, 25, 66 (136); 22,25,
74 (155); 23, 1, 6 (10); 23, 1, 24 (48) dreimal; 23, 4, 40(82)
23, 6, 57 (106); 23, 8, 75 (144); 23, 9, 81 (161); 25, 5, 18 (41)
26, 8, 31 (49); 26, 8, 34 (52); 26, 8, 37 (58); 26, 8, 47 (74)
26, 11, 71 (116) zweimal; 26, 12, 76 (123); 27, 7, 28 (51); 27,
12, 105 (129); 28, 7, 21 (72); 28, 9, 33 (129) zweimal; 28, 10,
42 (153); 31, 11, 47 (128); 32, 10, 46 (132); Quintil. 5, 11, 31;
Vitruv. 6, 1, 4; Gell. 12, 5, 2; 18, 10, 2; 20, 1, 26; Aur. Vict.
Epit. 10, 15; lavol. Dig. 21, 1, 53; Vulg. Deut. 28, 22; Amm.
Marc. 21, 15, 2; febre Cato R. R. 156, 6; Cic. Epist. ad Att.
7, 1, 1; Cels. prooem. p. 3, 26 und 6, 27 ed. Daremberg; 2, 4 (p.
34, 30; 34, 32); 2, 5 (p. 35, 22); 2, 6 (p. 36, 33; 37, 9; 37,
11; 37, 29; 37, 32); 2, 7 (p. 39, 15; 42, 6; 42, ]0; 42, 24;
42, 26; 42, 34; 43, 27); 2, 8 (p. 46, 9; 47, 13; 47, 22; 48, 30;
50, 11; 51, 16); 2, 12. 1 (p. 56. 27); 2, 13 (p. 58, 14); 2, 14
(p. 59, 33); 2, 15 (p. 60, 27; 60, 31; 61, 3; 61, 14; 61, 16;
61, 19); 2, 17 (p. 62, 18; 62, 20; 62, 27; 63, 2); 3, 21 (p. 106,
33; 107, 29); Plin. N. H. 7, 51, 52 (172); 22, 24. 54 (115); 23,
1, 24 (47); Scribon. Larg. 97 (ed. Helmreich p. 41, 13; 41, 14);
Mart. 4, 80, 1; 6, 31, 2; 10, 77, 2; luven. 10, 218; 13, 229;
Plin. Epist. 7, 1, 4; Suet, Vitell. 14; Ser. Sammon. 499; Capitol.
Anton. Pius 12, 4; Plin. Secund. 1, 1 (ed. Rose p. 11, 8);
Pelagon. 34 (ed. Ihm p. 42, 17); Corp. Inscr. Lat. 8, 241, 10.
Messi ist bei Varro L. L. 5, 4, 21; R. R. 1, 53, und
Charis. 1, 14 S. 28 (I 43, 15) zählt messis unter die Nomina,
deren Dat. und Abi. auf i endet; bei Nemesian. Eclog. 1, 67 hat
Maehly des Versmasses wegen statt messe, was die Handschriften
— 8B0 —
haben, messi geschrieben, und dies hab<;n auch II. Schenkl und
Bährens aufgenommen; wir finden ausser den angeführten Stellen
nur messe.
Nävi Plaut. Bacch. 1, 1, 78 (106); 2, 3, 85 (319j; 2, 8,
91 (325); Men. 2, 3, 50 (401); 5, 9, 16 (1075); 5, 9, 26 (1085);
Mil. 4, 3, 15 (1108); Merc. 1, 1, 107 (108); 1, 1, 109 (110); Persa
4, 3, 61 (530); 4, 6, 27 (709); Terent. Andr. 5, 4, 20 (923);
Heaut. 1, 2, 8 (182) und Hec. 3, 4, 7 (421); Varro L. L. 5, 32,
144; 9, 1, 6; Cic. Invent. 2, 51, 154; de orat. 3, 40, 159; Verr.
2, 7, 19; 5, 18, 45; 5, 35, 91; 5, 39, 102; in Vatin. 5, 12;
Epist. ad Farn. 2, 5, 1; 3, 12, 4; 4, 12, 1; 12, 15, 5; Epist.
ad Q. fr. 3, 2, 1; Epist. ad Att. 2, 7, 4; 6, 8, 1; 7, 1, 1; 7,
21, 2; 10, 17, 1; 14, 20, 1; 16, 6, 4; Acad. 2, 25, 81 im Leid.
A; 2, 26, 82 im Leid. A und Wien. m. sec; Tusc. 2, 27, 67;
Off. 3, 23, 89; de rep. 1, 40, 63; de domo 10, 24; Comific. 1,
11, 19; 4, 44, 57; zu Cäsar bemerkt Meusel im Jahresbericht
1894 S. 224: „Von navis lautet der Abi. im bell. Gall. na vi in
beiden Handschriften-Klassen an vier Stellen (4, 25, 4; 4, 25, 5;
4, 26, 1; 4, 27, 3); an drei anderen (4, 21, 2; 4, 21, 9; 4, 26.
2) steht in a navi, in ^ nave. Dass Cäsar in vier Kapiteln bald
navi bald nave geschrieben haben sollte, ist undenkbar, es ist
zweifellos überall mit a navi zu schreiben," vergl. Kubier, Caes.
bell. Gall. praef. p. CXXVI; Corn. Nep. Alcib. 6, 3; Lucr. 4,
387; Liv 21, 50, 6; 25, 23, 6; 37, 24, 2; Val Max. 1, 8 ext. 11;
Senec. Epist. 28, 3 und Consol. Helv. 19, 7 (17, 6); Vitruv. 10,
14, 5 (p. 265, 2); 10, 21, 6 (p. 279, 6); Cels. 2, 15; Plin N.
H. 10, 8, 9 (21); Curt, 8, 13, 27; Quintil. 8, 6, 30; Suet. Aug.
98 (ed. Roth p. 82, 36) und Rhet. 1 (p. 269, 30); Flor. 4, 3,
20 (ed. Rossbach p. 143, 6); in späterer Zeit auch noch navi
Dares 2 (ed. Meister p. 3, 19) und Histor. ApoUonii regis Tyri
48 (ed. Riese p. 108, 2), in ß aber nave. Schmalz, Über den
Sprachgebrauch des Asin. Pollio sagt p. 8 mit Recht: „Erst zur
Ciceroniauischen Zeit kam nave auf, so jedoch, dass navi bei
Cicero selbst noch vorherrscht", so findet sich nave Plaut.
Mercat. Argum. II v. 3; Cic. Invent. 2, 42, 124; 2, 51, 153;
Verr. 5, 25, 64; 5, 38, 101; 5, 47, 125; pro Plane. 41, 97 im
Teg. und Erf.; pro Sest. 20, 45; Epist. ad Farn. 14, 5, 1 und
Leg 2, 22, 57; Asin. Pollio bei Cic. Epist. ad Farn. 10, 31, 1;
im Caes. bell. civ. haben an zwei Stellen (^1, 58, 4; 2, 32, 12) alle
— 331 -
Handschriften nave, was auch Menge und Holder in den Text
gesetzt haben, Kühler hat uavi; 3, 106. 4 steht na vi in a, nave
in ß, danach schreibt Kühler navi, Menge nave und Holder
navei, vergl. Liter. Centralblatt 1899 p. 240; Corn. Nep. Hannib.
10, 6; 11, 2; CatuU. 64, 84; Verg. Aen. 5, 188; 5, 487; Horat.
Epist. 2, 2, 200; Prop. 1, 8, 6; Ovid. Her. 13, 99; Fast. 1,
498; 2, 98; Trist. 3, 5, 4 und Epist. ex Pont. 4, 10, 34; Liv. 5,
28, 2; 26, 39, 15; 29, 14, 10; 29, 14, 11; 29, 25. 11; 29, 27, 1;
30, 10, 5; 30, 37, 13; 32, 32, 9; 33, 48, 3; 35, 26, 7; 35, 26, 8;
35, 26, 9; 35, 38, 14; 35, 39, 5; 35, 51, 4; 36, 44, 8; 37, 11, 10;
37, 24, 3; 37, 24, 4; 37, 29, 5; 37, 30, 9; 40, 4, 15; 40, 21,
5; 41, 10, 10; 44, 22, 13; 45, 35, 3; Caes. German. Phaen. 116;
Senec. Epist. 30, 1 und Benef. 6, 18, 1; 6, 19, 1; Geis. 3, 22
(ed. Daremb. p. 111, 25); Plin. N. H. 7, 56. 57 (206); 7, 56,
57 (207); 8, 3, 3 (6); 8, 16, 21 (56); 10, 32, 47 (90); 13, 25, 50
(139); 16, 32, 59 (135); 16, 40, 76 (201) zweimal; 35, 17, 58
(199); 36, 26, 65 (191) zweimal; Plin. Pauegr. 82; Quintil. 2,
17, 24; 11, 2, 29; 12 Prooem. 4; 12, 11, 4; luven. 9, 149; 10,
185; Tac. Agr. 24; Gurt. 9, 9, 21 (ed. Hedicke p. 223, 15);
Suet. Caes. 52 (ed. Roth p. 22, 31); 66 (p. 27, 25); Aug. 17
(p. 45, 1); Tiber. 14 (p. 93, 25); Tit. 5 (p. 237, 30); Flor. 4,
13, 68 (ed. Rossbach p. 150, 1); Gl. Mamertin. Panegr. Maxim.
August. 13 (ed. Baehrens p. 100, 21); Petron. 101, 11; 104,2;
104, 6; 105, 1; 105, 2; 115, 13. Vergl. Prise. 7, 13, 67 S. 766
(II 344, 7): „navis a nave" vel „navi" — Cicero de suppliciis:
quo enim tibi navi opus fuit? Terentius in Andria (5, 4, 20):
navi fracta apud Andrum [insulam]. Idem in Heautontimorumeno
(1, 2, 8): advenientem, e navi egredientem ilico abduxi ad
cenam. In eadem (immo in Hecyr. 3, 4, 7): Dies triginta aut
plus ego in navi fui. Virgilius vero per e protulit in V (v.
188): At media Mnestheus incedens nave per ipsos hortatur
socios. Auch Gharis. Art. gramm. 1, 14 S. 33 (I, 47, 19) und
Exe. art. gramm. S. 93 (I 546, 26) und Diom. 1 S. 283 (I 306,
21) billigen navi und nave; dagegen stellt Plin. bei Gharis. 1,
17 S. 98 (I 122, 29) nave als die gebräuchliche Form auf, und
Gharis. selbst 1, 17 S. 101 (I, 126, 8) entscheidet für den Acc.
navem, weil der Abi. nave heisse.
Nepti Tac. Ann. 3, 24; nepte Plin. N. H. 7, 45, 46,
(149); Tac. Hist. 5, 9; Plin. Epist. 8, 11, 3; Suet. Aug. 65;
— 382 -
Spartian. Hadr. 2, 10; Ulpian. üig. 15, H, 7 § ö; Paul. Dig.
38, 10, 10 § 13 bis 17; Irnp. Zeno Cod. 5, 9, 7; Imp. lusti-
nian. Cod. 5, 13, 1 § 11; 6, 20, 20 § 1 ; 8, 48, 10 § 4; lusti-
nian. Instit. 3, 1 § 16; 4, 7 § 6; pronepte Paul. Dig. 38, 10,
10 § 16; Capitol. Gord. 17, 4; lustin. Instit. 1, 12 § 7; ad-
nepte Paul. Dig. 38, 10, 10 §17; nepte und pronepte Impp.
Diocl. et Maxim. Cod. 5, 4, 17; Imp. Zeno daselbst 3, 28, 29;
Impp. Leo et Anthem. 5, 1, 5; Imp. Leo 6, 20, 17.
Pelvi fordert Charis. 1, 14 S. 33 (I 47, 16) wegen des
Aec. pelvim, Avie Vel. Long. S. 2235 (VII 77, 6) den Accus.
pclvim wegen des Ablat. pelvi (vergl. unter 54); Diom. 1 S.
283 (I 306, 21) gestattet pelvi und pelve. Pelvi ist bei Plin.
N. H. 28, 8, 27 (104); 31, 3, 27 (46); Tul. Valer. Res gest.
Alex. M. 1, 1; pelve Cels. 4, 24 (17); Petron. 70, 8.
Puppi Cic. Invent, 2, 51, 154; Epist. ad Farn. 9, 15, 3;
Nat. Deor. 2, 49, 125; Cato Mai. 6, 17 und Arat. 466; Catull.
64, 6; Verg. Aen. 3, 130; 3, 519; 3, 527; 4, 554; 5, 12; 5,
175; 5, 777; 5, 841; 6, 339; 8, 115; 8, 680; 10, 261; Tibull
1, 4, 45; 4, 1, 69; Prop. 1, 6, 15; Ovid. Met. 3, 651; Liv. 32,
I, 12; Val. Max. 3, 2, 13; Plin. N. H. 7, 56, 57 (209); Val.
Fl. 2, 622; 5, 214; 8, 177; Sil. 6, 680; Stat. Silv. 3, 2, 56;
Flor. 2, 7, 7; Curt. 4, 3, 2; 4, 4, 8; Gell. 2, 21, 2; Tert. Re-
surr. 60; puppe Liv. 26, 39, 17; Ovid. Her. 10, 133; 15(16),
22; 15 (16), 241; 18 (19), 176; A. A. 1, 6; Met. 5, 653; 7, 1;
II, 464; 11, 479; 15, 727; Fast. 6, 471; Trist. 5, 2, 62 und Epist.
ex Pont. 2, 3, 28; 3, 2, 80; 3, 2, 94; Caes. German. Phaen.
346; Pers. 6, 30; Lucan. 1, 501; 2, 717; 3, 558; 3, 586; 3,
610; 3, 619; 3, 667; 5, 575; 5, 594; 5, 655; 5, 673; 8, 54;
8, 196; 8, 258; 8, 564; 8, 590; 8, 596; 8, 651; 9, 172; Plin.
N. H. 9, 30, 49 (94); Val. Fl. 1, 569; 4, 85; 5, 45; 7, 60; 8,
202; 8, 267; Sil. 1, 687; 2, 44; 3, 153; 10, 613; 13, 78; 13,
881; 14, 401; 14, 403; 14, 404,- 14, 437; 14, 525; 15, 158;
16, 182; 17, 9; 17, 26; Stat. Silv. 3, 2, 134; 3, 4, 4; 5, 3, 127;
Theb. 3, 29; 4, 623; 5, 342; 5, 388; 6, 793; 7, 144; 8, 269;
11, 587 und Achill. 1, 33; 2, 6; 2, 18; 2, 26; 2, 47; 2, 364;
luven. 12, 79; 14. 267; Suet. Calig. 15; Flor. 4, 11, 8; Curt.
7, 9, 4; Auson. Epist. 5, 27; Claudian. Bell. Gild. 246; 350;
in Eutrop. 2, 7; Cons. Stil. 3, 357; Bell. Goth. 321; VI cons.
Honor. 48; Sedul. Carm. pasch. 1, 192. Aus der Vergleichung
— 338 —
dieser Zusammenstellung mit dem unter 54 über den Accus,
des Wortes bemerkten ergiebt sich, dass Ovid., German. und
Lucan., in deren Texten der Acc. puppim herrschend ist, den
Abi. puppe vorziehen. Charis. erkennt allein puppi an folgen-
den Stellen an: 1, 14 S. 28 (I 43, 15): cum dativus et ablativus
singularis i littera termiuantur, ut pellis, puppis, messis; 1, 14
S. 33 (I 47, 16): item illa per i litteram dativum et ablativum
habent quae sunt hoc eodem libro supra excepta, quae incusa-
tivum per im faeiunt, id est i ante m, et sunt testü ordinis,
puppis etc. und 1, 17 S. 96 (I 120, 24): avi ut puppi, quoniam
genetivus similis est nomiuativo, ebenso [Serg.j Explanat. in
Donat. II (IV 545, 5): has puppis, has classis, hos agilis accu-
sativo plurali pronuntiare debemus, quoniam nomina quae i
littera terminantur ablativo singulari acceptis um litteris faeiunt
genetivum pluralem, eadem accusativo plurali in „is" litteras
exeunt, ut „ab hac puppi, harum puppium, has puppis", aber
beide Formen gestatten Charis. ], 15 S. 68 (i 89, 3): ablativus
dupliciter effertur et per e et per i, ut „ab hac puppe" et
„puppi"; Diomed. 1 S. 283 (I 306, 21): sed haec (turris, puppis,
navis, ratis, pelvis) ablativum duplicem interdum habent et per
i et per e litteram correptam proferuntur; Prise. 7, 11, 59 S.
761 (II 336, 7): quae vero et in „im" et in „em", haec tarn in
i quam in e: „hanc puppim" et „puppern ab hac puppi" et
„puppe"; Serv. Comment. in Donat. S. 1785 (IV 409, 32):
legimus et „ab hac puppi" et „ab hac puppe" ; [Serg.] Expla-
nat. in Donat. I S. 498 (IV 497, 32): nam et „ab hac puppi"
dicimus et „ab hac puppe". Lucauus (3 v. 585) ait „ab hac
puppe": cuius dum pugnat ab alta puppe Catus, Vergilius (Aen.
5 V. 841) „ab hac puppi": puppique deus consedit ab alta;
Consent. Art. S. 2038 (V 355, 17): ut plerique in hac parte
dubium dixerint ablativum, certe et qui ablativum i littera effe-
runt, septimum casum ad e redigunt interdum : Virgilius (Aen.
8 V. 115): puppi sie fatur ab alta, et Lucanus (I v. 501): de-
serta puppe magister, und dasselbe scheint die Meinung des
Rhemn. Pal. in der unter 54 mitgeteilten Stelle S. 1374 (V
539, 42) zu sein.
Ratis hat nach Charis. Art. graram. 1, 14 S. 33 (I 47, 20)
und Exe. art. gramm. S. 93 (I 547, 27) und Diom. 1 S. 283
(I 306, 21) einen doppelten Abi. auf i und auf e, wie navis
— 334 —
jjii^nis turris puppis pclvis; vergl. den Accus, ratim unter 54.
Rfiti findet sich Cael. fr. bei Quintil. 6, 3, 41, vergl. die Note
von Hahn, und int Catull. 64, 121 durch Konjektur hergestellt,
sonst lesen wir nur rate Enn. (Ann. 410) bei Prise. 5, 8, 45
S. 659 (II 171, 12); Cic. Tusc. 1, 30, 73; Catull. 63, 1; Ovid.
Her. 10^ 65; Met. 1, 319; 15, 693; Fast. 1, 233; Trist. 2,404;
3, 9, 7; 4, 1, 52 und Epist. ex Pont. 2, 10, 33; 3, 1, 28; Liv.
21, 28, 10; 21, 47, 3; 21, 47, 6; Val. Max. 3, 2, 23; Plin. N.
H. 36, 9, 14 (67); Val. Fl. 8, 426; Mart. 9, 40, 6; luven.
14, 301.
Resti geben Donat. 2, 10, 3 S. 1751 (IV 378, 28) und
Rhemn. Pal. S. 1374 (V 539, 43). Wir finden nur reste Liv.
1, 26, 6; 8, 16, 9; 27, 37, 14; Val. Max. 7, 8, 5; Plin. N. H.
17, 10, 11 (62); Mart. 5, 62, 6 und luven. 3, 226; 14, 274.
Bei Senec. Contr. 10, 32, 10 ist resti usa Conjectur (in den Hand-
schr. res viso oder res visa), und bei lul. Paris Exe. aus Val.
Max. 7, 8, 5 ist nicht resti, sondern reti.
Securi Plaut. Pseud. 1, 2, 25 (158); Cic. Verr. 1, 3, 7;
1, 5, 12; 1, 5, 14; 1, 30, 75; 3, 67, 156; 4, 64, 144; 5, 26, 67;
5. 27, 68; 5, 28, 71; 5, 28, 72; 5, 29, 73; 5, 29, 74; 5, 29,
75; 5, 30, 77; 5, 30, 78; 5, 30, 79; 5, 43, 113; 5, 45, 119;
.5, 46, 121; 5, 46, 123; 5, 50, 133 zweimal; 5, 52, 136; 5, 59,
154; 5, 59, 155; 5, 60, 156; 5, 60, 157; in Pison. 34, 84; Phü.
13, 16, 33; Epist. ad Q. fr. 2, 11, 2; CatuU. 17, 19; Verg. Aen.
6, 824; 7, 510; 12, 306; Ovid. Met. 3, 28; 8, 741; 8, 754; 10,
372; 12, 249; 15, 126; Fast. 3, 805; 4, 415; 4, 649 und Trist.
4, 2, 5; Liv. 2, 5, 8; 10, 9, 5; Senec. Contr. 9, 25, 8; Colum.
4, 25, 2; Senec. Nat. quaest. 2, 32, 4; secure Apul. Met 8,
30 S. 588 im Flor. 3, Guelf. 1. 2 und in mehreren anderen
Büchern; Tert. Pudic. 16; Orest. Trag. 214. Vergl. Consent.
5. 2038 (V 355, 14): si in diminutione ultimae syllabae vocalis
a nominativo veniens producitur, facit contingere in utroque
casu i ponendum esse, ut „haec turris turricula", ac proinde
„a turri turrim" facere. Quod si non producitur vocalis, ut
„haec securis securicula", tunc facere debemus a secure securem.
Sementi Cic. Verr. 3, 54, 125 im Lag. 42; Colum. 2,
9. 15; 2, 10, 8; 2, 10, 15; 2, 12, 1; 2, 13, 9; 11, 2, 82; PUn.
N. H. 18, 7, 10 (60); Censorin. 17, 2; semente Varro L. L.
— 335 —
6, 3, 26; Ovid. Fast. 1, 667; Plin. N. H. 18, 21, 50 (186);
18, 25, 61 (229); Ausou. Epist. 22, 15; Pallad. 12, 1, 1.
Strigili Horat. Serm. 2, 7, 110; Plin. N. H. 25, 13, 103
(164); 29, 6, 39 (135); Pallad. 5, ,4, 3; strigile Colum. 6, 31,
2, und dies stellt Plin. bei Charis. 1, 17 S. 98 (I 122, 29) auf.
Dagegen erklärt Prise. 7, 14, 70 S. 767 (II 347, 19) strigili
wegen der Herleitung von stringo oder auch von CrXeyyig für
rationabiliter gebildet, Charis. 1, 17 S. 101 (I 126, 6) verteidigt
den Acc. strigihm mit dem Abi. auf i, und Rhemn. Pal. S. 1374
(V 539, 44) billigt den Abi. strigili wegen des Acc. auf im.
Turri Corp. Inscr. Lat. 2, 5041; Cic. Tusc. 5, 20, 59;
Caes. beU. Gall. 5, 43, 6; 7, 27, 1; bell. civ. 2, 10, 1; 2, 11,
3; 2, 11, 4; 2, 22, 1; Bell. Afr. 38, 2; Ovid. A. A. 3, 416;
Liv. 21, 7, 8; 27, 28, 12; 37, 24, 6; Plin. N. H. 5, 31, 34
(128); 7, 45, 46 (148); Suet. Aug. 94 und Nero 38; Vulg.
Matth. 21, 33; Amm. Marcell. 20, 6, 7; 31, 13, 17; turre Cic.
Epist. ad Att. 5, 20, 5; Bell. Hisp. 13, 8; 38, 2; Ovid. Her.
17 (18), 31; 17 (18), 116; Liv. 23, 37, 5; 28, 6, 3; Senec. Phae-
dra 540 und Tro. 377; 631; 1081; 1102; Val. Fl. 1, 14; Sil.
10, 100; Stat. Theb. 4, 89; 6, 539; 7, 243; 7, 374; 10, 651;
11, 267; 11, 292 und AchiU. 2, 308; Mart. 3, 58, 46; luven.
6, 291; Tac. Hist. 4, 65; Curt. 4, 6, 11; Frontin. 3, 6, 5; Cels.
Dig. 41, 2, 18 § 2; Auson. Idyll. 6, 23; Claudian. Bell. Gild.
86 und in Eutrop. 1, 82; Henzen. Inscr. 5414; 5417; 5419.
Turre allein billigt Plin. bei Charis. 1, 17 S. 98 (I 122, 28) ;
beide Formen werden von Charis. 1, 14 S. 33 (I 47, 16), Diom.
1 S. 283 (I 306, 21) und Prise, in der oben angeführten Stelle
anerkannt.
57. Mehrere Nomina auf is, bei denen ein Accus, auf im
unerhört ist, lassen dennoch den Abi. auf i mehr oder weniger
häufig zu.
Amni Acc. (323) bei Non. S. 192, 4 (in den Hdschr. omni) ;
Cic. de orat. 3, 48, 186; Verg. Ge. 1, 203; 3, 447 und Aen.
8, 473; 8, 549; 9, 469; Horat. Serm. 1, 10, 62; Liv. 8, 24, 3;
21, 5, 15; 21, 27, 3; 23, 14, 13; 23, 17, 10; 23, 19, 9; 23,
19, 12; 24, 10, 7; 25, 32, 9; 28, 22, 1; 28, 33, 1; 29, 7, 3;
32, 10, 8; 34, 45, 7; 44, 23, 7; 44, 31, 12; 44, 46, 7; Colum.
10, 136; Sil. 8, 125; Stat. Theb. 4, 824; Calpurn. 7, 67; Scr.
Saramon. 843; 960; Apul. Flor. 6 (ed. Krüger p. 6, 3); Amm.
— 336 —
Marcell. 21, 12, 8; Auson. Idyll. 10, 436; gewöhnlicher ist
amne, das namentlich von Ovid., Sil., Stat., Mart. und Tac. vor-
gezogen wird. Vcrgl. Prise. 7, 13, 68 S. 766 (II 345, 16):
„amnis" etiam „ab hoc amne" vel „amni". Virgilius in Villi
(v. 468): murorum in parte sinisti'a opposuere aciem, nam dex-
tera cingitur amni; idem in l (v. 203) Georgicon: prono rapit
alveus amni. Lucanus in VI (v. 366): ferit amne citato Maliacas
Sperchios aquas. Charis. 1, 17 S. 98 (I 122, 23) sagt: Amni Maro
(Ge. 3, 147): Secundo defluit amni. Ubi Plinius eodem libro (ser-
monis dubii VD, ab antiquis, inquit, quos Varro reprehendit,
observatio omnis illa damnata est, non quidem in totum. Dicimus
enim, inquit, ab hoc canali siti tussi febri. Maiore tamen ex
parte forma mutata est; ab hoc enim cane orbe carbone turre
falce igne veste fine monte fönte ponte strigile tegete . . . asse
axe nave classe dicimus. Ac ne illa quidem ratio recepta est,
quam G. Caesar ponit in femininis, ut puppim restim pelvim
(in der Hdschr. pulvim) ; hoc enim modo et ab hoc cani dicemus
et ab hoc iuveni.
Angui führt Prise. 7, 13, 68 S. 766 (I 346, 6) aus Horat.
Epist. 1, 17, 30 an, was auch Kiessling aufgenommen hat,
Keller und L. Müller haben angue; letzterer bemerkt dazu:
„angue habe ich mit Schütz geschrieben, trotz mancher guten
Hds, und Prise, pg. 766, der freilich mehrfach verderbte Les-
arten in den Citaten aus Horaz bietet, weil so die Paronomasie
in cane und angue dem Ohre bemerkbarer wird"; angui ist in
der Stelle des Enn. (Fab. 245) bei Cic. Acad. 2, 28, 89 von
Columna für igni vermutet und von L. Müller auch in den
Text gesetzt. Dagegen angue Enn. Fab. 442 bei Acro zu
Horat. Carm. 3, 11, 18; Varro Atac. bei Charis. 1, 15 S. 70
(I 90, 19) und Non. S. 191, 24; Cic. Divin. 2, 30, 65; Prop.
4 (3), 5, 40; Ovid. Her. 9, 94; Amor. 3, 6, 14; Met. 4, 483,
im Lovan. ist angui als Variante bemerkt; 10, 349; 15, 390;
Fast. 2, 342; 6, 736; 6, 752; Trist. 4, 7, 14; 5, 2, 14 und Ibis
483; Senec. Herc. für. 793; Stat. Theb. 4, 485; Flor. 1, 18
19. Rhemn. Pal. S. 1374 (V 539, 4) zählt das V^ort unter die
wenigen Masc, welche im Abi. sowohl i wie e haben.
Avi haben Plaut. Gas. 3, 4, 26 (616) und Epid. 2, 2, 2
(182); ein Dichter (trag. ine. fr. 89) bei Cic. Divin. 1, 16, 29;
Cic. de auguriis bei Charis. 1, 17 S. 98 (I 122, 22); Horat.
— 337 —
Carm. 1, 15, 5; Suet. Claud. 22; in allen diesen Stellen be-
zeichnet das Wort eine Vorbedeutung. In gleicher Anwendung
ist ave Cic. Leg. 3, 3, 9 in der altertümlichen Gesetzsprache;
Prop. 5 (4), 1, 40; Ovid. Met. 5, 147; 6, 433; 6, 434; Senec.
Nat. quaest. 2, 34, 1, in beiden letzteren Stellen jedoch von
einer durch einen Vogel gegebenen Vorbedeutung. Bei Plaut.
Pseud. 2, 4, 72 (762) ist in den Hdschr. avi, aber das Vers-
mass verlangt ave. Von dem Vogel schlechthin hat Cic. Divin.
2, 70, 144 avi (in der Ausg. von P. Marsus ave, in den Hdschr.
a\4s), desgleichen Sei'v. zu Verg. Aen. 1, 394; 1, 398; 11, 31;
aber Ovid. Amor. 1, 3, 22; 1, 10, 4; 2, 6, 62; PUn. N. H. 10,
3, 3 (9); 10, 29, 43 (81); 10, 37, 52 (109); 10, 49, 70 (137);
13, 4, 9 (42); 30, 7, 20 (63); Censorin. 4, 3 ave. Nach Varro
L. L. 8, 37, 66 sagten einige avi, andere ave, und Prise. 7, 13,
67 S. 765 (II 344, 3) und Rhemn. Pal. S. 1374 (V 539, 44)
billigen beide Formen. Charis. 1, 17 S. 96 (I 120, 24) ver-
bindet avi und puppi, quoniam genetivus similis est nomina-
tivo; aber S. 101 (I 126, 7) fordert er den Acc. avem, weil
der Abi. ave sei.
Axi Cic. Tim, 10, 37 im Erl. und in beiden Voss., dem
zweiten m. sec; Vitruv. 9, 8 (9), 8, und Überschr. zu Hygin.
Poet, astron. 1, 3; sonst überall axe, und diese Formen giebt
Phn. bei Charis. 1, 17 S. 98 (I 122, 29), vergl. unter amni.
Bili Plaut. Amph. 2, 2, 95 (727); Cic. Tusc. 3, 5, 11;
Lucr. 4, 664; Sidou. Carm. 5, 127; gewöhnlich bile, wie Horat.
Carm. 1, 13, 4; Cels. 2, 8 (ed. Daremberg p. 49, 27); Colum.
7, 10, 5; Senec. Nat. quaest. 4, 13, 5; Pers. 2, 14; 4, 6; Plin.
N. H. 22, 20, 23 (49); Stat. Silv. 2, 1, 58; luven. 13, 143;
Plin. Epist. 4, 27, 1; Suet. Tib. 59.
Canali Liv 23, 31, 9; Aetna 447 ; Colum. 9, 5, 5; Senec.
Nat. quaest. 3, 11, 1; 3, 27, 8; Plin. N. H. 11, 37, 55 (148);
16, 11, 21 (52); 24, 11, 63 (104); Vitruv. 3, 5, 7; 7, 4, 5;
10, 13 (19), 7; Quintil. 11, 3, 167; Stat. Silv. 1, 2, 205, und
dies hat Plin. bei Charis. 1, 17 S. 98 (I 122, 27) neben siti
tussi febri. Aber canale Apul. Met. 6, 18 S. 414; Venant.
Fortun. Vit. S. Mart. 3, 114; bei Plin. N. H. 33, 4, 21 (76)
hat der Bamb. m. sec. canales, m. pr. canalis, statt der sonstigen
Lesart canale oder canali.
Über civis sagt Prise. 7, 13, 68 S. 766 (II 344, 18):
Neue-Wagener, Formenlehre. I, 3. Aufl. 22
— H88 —
„(Jivis a cive" vcl „civi". luvenalis in Uli (Sat. 10, 278j: Quid
illo cive tulisset natura in terris. Cicero in Verrinaniui IUI
(Acc. 2, 13, 32 und 33): Quod Siculus a civi Romano, civis
Romanus datur; primum suae legis, quod civis cum civi ageret.
Sic enim veteres Codices liabent, quos imperitia quorundam
corrupit mutantium scripturam. Idem pro Plaucio (Cap. 40, 96):
Quid dicau) de C. Virgilio, tali civi et viro? Et raox (Cap.
41, 97): In navi tuta. Idem pro Sestio (Caj). 12, 29): Quod
esset ausus pro civi, pro bene merito civi. Idem in VII Phi-
lippicarum (Cap. 7, 20): Sed in principe civi non est satis. In
der ersteren der Stellen aus den Verr. ist civi im Lag. 42 m.
pr., in der zweiten im Vat., Nann. und im Lag. 42 m. pr., in
der Stelle des Sest. im Paris, und Gembl., in der der Phil, im
Vat. In der Stelle der Plauc. haben die Hdschr. das richtige:
Quid dicam? C. Vergilio, tali civi et viro, benevolentiam in
me, memoriam communium temporum, pietatem, humanitatem,
fidem defuisse? Aber civi als Abi. ist bei Plaut. Persa 4, 3,
6 (475); Cic. pro Plane. 21, 51 das erstemal im Teg. und Erf.;
pro Sest. 5, 12-, 28, 61 und 36, 78 im Par. und Gembl.; pro
MÜon. 14, 38; de domo 16, 42; 18, 47; 22, 58; Phil. 3, 3, 7
im Vat.; 3, 15, 39; 5, 19, 52; 13, 16, 33; 13, 19, 43; Epist.
ad Fam. 1, 9, 15; 1, 9, 16; 2, 5, 2; 10, 28, 1; Epist. ad Att.
7, 3, 4; 14, 11, 1; Lact. Ira dei 22, 6. Vergl. öarat. zu Cic.
pro MÜon. 14, 38 und Halm zu Cic. pro Sest. 12, 27. An
anderen Stellen, auch des Cic, ist cive wie Verr. Acc. 2, 13,
32; pro Font. 8, 17 (12, 27); pro Arch. 5, 11; pro Plane. 21,
51 das zAveitemal; Phil. 2, 10, 23 im Vat., Bern und Gud.;
Epist. ad Q. fr. 3, 5, 1 ; Off. 3, 11, 47; Cic. bei Non. S. 194, 26,
ferner Ovid. Fast. 3, 282; Quintil. 12, 1, 43; Plin. Paneg. 2, 3;
Curt. 8, 14, 46. Rhemn. Pal. S. 1375 (V 539, 47) sagt: licet
„civis a cive" vel „civi" faciat.
Colli Lucr. 2, 317; 2, 322; Aetna 466; gewöhnlich coUe.
Convalli Varro R. R. 1, 12, 4; Apul. Met. 1, 7 S. 33;
sonst convalle.
Corbi Cato R. R. 136 zweimal; corbe Cic. pro Sest. 38,
82; Ovid. Met. 14, 644.
Fini Cass. Hemina (fr. 35) bei Non. S. 514, 15 (in der An-
führung derselben Stelle bei Non. S. 205, 15 ist finei), H. Peter
sehreibt p. 106, 6 qua fine; aber fini steht Lucr. 1, 978;
— 339 -
Frontin. de eontr. agr. S. 43, 26; Terent. Maur. 1093; 1783;
1916; 2114; besonders ea fini (d. i. eatenus) Cato oder Tiro
bei GeU. 6 (7), 3, 29; eadem fini Gell. 3, 16, 20; hac fiui
Gell. 1, 3, 30; 13, 21 (20), 9; . qua fini Cato R. R. 21, 3;
149, 1 ; 154. Varro de vita populi Romani lib. T fr. 26 bei Non.
5. 55, 19; Gell. 1, 3, 16; 4, 1, 6; I. Neap. 6058 Z. 9; ansarum
fini Papinian. Dig. 16, 2, 19; fini legitimae usurae Papinian.
Dig. 20, 1, 1 § 3; fini quadrantis Papinian. Dig. 35, 2, 15
§ 4; fini relietae pecuniae Papinian, Dig. 36, 2, 26; fini
virilis partis Papinian. Dig. 37, 7, 5 ; fini deeimarum Papinian.
lib. XII Respons. in Fragm. iur. Rom. Yatic. 294; auch osse
fini Plaut. Men. 5, 2, 106 (859) und radicibus fini Cato R. R.
28, 2; fine serra Longobard. regum diplom. eccles. selecta
(Patrolog. Migne vol. 87) eol. 1393; fine media serra col. 1394;
fine cripta col. 1394; civitate fine col. 1406; gewöhnlich aber
fine mit dem Genit., und so umbilici fine Bell. Afr. 85, 1 ;
fine palati Lucr. 4, 627; fine inguinum Sallust. (Hist. III 77 D.)
bei Philarg. zu Verg. Ge. 3, 53 und Arus. Mess. S. 518 (VII
475, 5); fine genu Ovid. Met. 10, 536; Thessaliae fine Epist.
ex Ponto 1, 4, 28; scopulorum fine Halieut. 102; non temporis
sed rei gerendae fine, vergl. Kühnast, Die Hauptpunkte der
Livian. Syntax S. 174; fine corporis Hygin. Fab. 82; ingenuum
fine Apul. Met. 2, 16 S. 128; genuum fine Hygin. Poet, asti-on.
3, 12; 3, 13; 4, 12; fine crateris daselbst 4, 12; fine totius
veli daselbst 4, 12; triennii fine Cod. lustin. 4, 61, 4; fine
veri boni Augustin. Civ. Dei 5, 13; früher las man Orientis
fine lustin. 30, 4, 6, Rühl schreibt ad Orientis finem, vergl.
praef. p. XLI; ea fine Fronto ad L. Ver. 2, 7 (6, 8); qua
fine Apul. Met. 2, 10 S. 112 und Hygin. Poet, astron. 4,
12; vergl. Alb. Köhler, De auctorum belli Afi'icani et belli
Hispaniensis latinitate in den Acta seminarii philologici Erlangeusis
I p. 441; Wölfflin Arch. 1424; 580; Körting, Latein. -romanisches
Wörterbuch 8. 326 No. 3271.
Fusti Plaut. Asin. 2, 4, 21 (427); Aul. 3, 3, 6 (454) und
Capt. 4, 2, 116 (896); Val. Max. 6, 3, 9; Plin. N. H. 14, 13,
14 (89); 32, 2, 5 (14); Tac. Ann. 14, 8; Apul. Met. 4, 4 S. 244;
7, 18 S. 482, besonders von dem fustuarium der Soldaten,
Sallust. Histor. 4, 5 (27) bei Serv. zu Verg. Aen. 2, 201 und
6, 22; BeU. Hisp. 27, 6; Vell. 2, 78, 3; Tac. Ann. 3, 21; 14,
22*
— uo —
44; Ulpian. Di^. 48, 19, 8 § 1 ; fustc Horat. Serni. 1, 3, 134
1, 5, 123; 2, 3, 112; Priap. 11 (10), 1; 63, 9, Seuec. Contr. 1
5, ö; Val. Max. 8, 1 amb. 1; Mait. 12, 57, 10: luven. 9, 98
Petrori. 70, 5; Gaius Inst. 3 § 220; Ulpian. Dig. 9. 2, 7 § 1
29, 5, 1 § 17.
Ig-ni Nov. (97) bei Non, S. 516, 20; Matius bei Varro
L. L. 7, 5, 95; Varro L. L 5, 22, 109; 7, 5, 83; K. K. 1, 64,
2 und (Sat. Menipp. 77) bei Non. S. 139, 10; (Sat. Menipp. 54)
bei Non. S. 448, 17; Cic. de orat. 2, 45, 190; Top. 20, 74;
Verr 1, 31, 79; Phil. 11, 14, 37; 13, 21, 47; Epist. ad Farn.
9, 16, 2; Leg. 2, 22, 57; Nat. Deor. 2, 6, 18; 2, 60, 151; 3,
14, 36; Divin. 1, 11, 17; 2, 13, 32; Cato Mai. 16, 57; Lael.
6, 22; Off. 2, 11, 38 und Tim. 4, 13; 12, 45; Caes. bell. GaU.
1, 4, 1; 1, 53, 7; 6, 19, 3; 7, 4, 10 und bell. civ. 2, 10, 5;
l>, 10, 6; 2, 16, 1; Sallust. lug. 55, 5; 76,6; 92, 3; 92, 8 und
Fragm. (Hist. lib. 1) bei Non. S- 310, 12; Lucr. 1, 490; 1, 636
1, 646; 1, 706; 1, 715; 2, 672; 3, 623; 4, 407; 4, 697; 4, 928
5, 142; 5, 604; 5, 953; 5, 1250; 5, 1254; 6, 276; 6, 300; 6, 310
6, 321; 6, 395; 6, 408; 6, 515; 6, 880; 6, 968; Verg. Ecl. 8,
81; Ge. 1, 196; 1, 234; 1, 267; 4, 268 und Aen. 2, 210; 2,
312; 2, 581; 2, 649; 4, 2; 6, 744; 7, 577; 7, 692; 9, 153;
Horat. Carm. 1, 4, 3; 1, 34, 6 und Serm. 1, 5, 72; Prop. 1,
9, 17; Ovid. Her. 4, 33; Met. 1, 53; 1, 229; 3, 490; 10, 369;
13, 606; 13, 802; Fast. 2, 524; Trist. 4, 10, 67 und Epist. ex
Pont. 3, 1, 161; 3, 6, 35; Liv. 1, 41, 3; 1, 59, 1; 2, 10, 4
2, 17, 2; 3, 5, 14; 3, 53, 5; 3, 68, 2; 4, 9, 8; 4, 33, 4; 4
33, 6; 5, 7, 3; 5, 14, 7; 6, 33, 4; 7, 30, 15; 8, 1, 7; 9, 12
8; 10, 12, 8; 23, 41, 14; 23, 46, 9; 25, 11, 10; 25, 36, 13
26, 6, 12; 28, 23, 5; 29, 7, 10; 31, 7, 13; 31, 14, 10; 35, 4
3; 35, 9, 4; 35, 21, 10; 37, 30, 5; 38, 6, 4 und Fr. B. 91
Manu. 1, 832; 4, 384; 4, 498; German. Pliaen. 605; Vell. 2
22, 4; 2, 24, 2; 2, 45, 1; 2, 69, 5; 2, 74, 4; 2, 88, 3; 2, 110
6; 2, 130, 1; Val. Max. 1, 1, 12; 5, 6 ext. 1; 7, 3 ext. 8; 9
2 ext. 5; 9, 12, 4; Colum. 12, 41, 3; 12, 43, 6; Senec. Benef.
4, 38, 2; 7, 27, 1 und Nat. quaest. 1 praef. 6; Aetna 184; 408
419; 474; Gels. 5, 28, 4; 5, 28, 15; Lucan. 2, 445; Val. Fl. 1, 89
Plin. N. H. 2, 49, 50 (134); 2, 63, 63 (157); 11, 36, 42 (119)
zweimal, das erste mal igni, das zweite mal igne; 12, 5, 10
(21); 12, 17, 37 (76); 13, 22, 39 (119); 13, 25, 51 (140); 15,
— 341 —
3, 3 (11); 15, 7, 7 (25); 15, 7, 7 (29); 16, 11, 21 (52); 16, 16,
28 (71), Detlefsen schreibt jetzt ligni statt in igni; 18, 6, 8
(46); 19, 1, 4 (19) zweimal; 19, 4, 19 (58); 20, 1, 3 (5); 21,
14, 49 (83); 21, 15, 52 (88); 21,. 18, 73 (122); 24, 8, 29 (45);
25, 7, 38 (79); 26, 14, 87 (141); 28, 7, 23 (80); 28, 9, 33
(126); 29, 2, 10 (35); 29, 3, 11 (45); 31, 10, 46 (114); 32, 2,
11 (24); 33, 3, 19 (62); 33, 3, 20 (65); 33, 6, 34 (102); 33,
8. 41 (123); 34, 1, 2 (2); 34, 8, 19 (89); 34, 8, 20 (94); 34,
15, 43 (149); 35, 11, 41 (149); 35, 12, 43 (151); 35, 15, 50
(174); 36, 8, 13 (62); 36, 18, 29 (135); 36, 19, 31 (139); 36,
26, 68 (200); 36, 27, 68 (200); 37, 9, 25 (95); 37, 10, 54 (148)
Sil. 1, 115; 1, 430; 5, 511; 6, 314; 7. 358; 12, 133; 13, 748
14, 303; 14, 589; Stat. Silv. 2, 1, 216; 3, 3, 104; 5, 3, 204
Theb. 5, 194 ; 12, 275 und Achill. 1, 657; luven. 14, 285 ; Tac. Ann.
1. 70; 2, 49; 12, 58; 14, 23; 14, 30; 14, 38; 15, 38; 16, 6 und
Hist. 5. 19; Suet. Caes. 75; Calig. 27 und Claud. 21; Curt. 3, 2, 7;
3, 4. 3; 8, 10, 8; Flor. 1, 13, 14; 1, 15, 2; 2, 3, 5; 2, 17, 15; 3, 4,
2; 3, 4, 7; 3, 7, 4; 3, 19, 5; GeU. 1, 19, 5; 10, 12, 5; 15, 1, 2; 15,
1, 6; 15, 31, 2; 19, 4, 6; 19, 11, 4; Apul. Met. 5, 26 S. 369.
Überall aqua et igni interdicere (bei Tac. auch arcere und
prohibere), wie Lucil. (28, 5) igni cum et aqua interdixerit; Cic.
de domo 18, 47; 31, 82; Phil. 1, 9, 23; 6, 4, 10; D. Brut, bei
Cic. Epist. ad Fam. 11, 1, 2; Cornific. 2, 28, 45; Caes. bell.
Gall. 6, 44, 3; Liv. 25, 4, 9; Plin. Epist. 4. 11, 3; Tac. Ann.
3, 23; 3, 38; 3, 50; 3, 68; 4, 21; 6, 18; 6, 30; 12, 42; 16,
12; Flor. 3, 16, 2; Ulpian. Dig. 1, 5, 18; Paul. Dig. 4, 5, 5,
wonach Metell. Numid. bei Gell. 17, 2, 7 als Verbannter schreibt:
ego neque aqua neque igni careo. Auch igne ist sehr
üblich, vergl. Charis. 1, 14 S 33 (I 47, 20) und Prise. 7, 13,
68 S. 766 (II 345, 8); Prob. Inst. art. IV 96, 23; Serv. Comm.
in Donat. S. 1785 (IV 409, 32); [Serg.] Explanat. in Donat. IV
497, 35; Pompei. Comment. V 192, 18; Palaem. Ars 8. 1375
(V 539, 41); Beda de orthogr. S. 2788 (VII 276, 5), und PHn.
bei Charis. 1, 17 S. 98 (I 122, 28) erkennt nur igne an. Mart.
hat überaU igne. 1, 21, 5; 4, 57, 6; 5, 55, 3; 8, 30, 4; 10, 36,
2; 10, 66, 4; 10, 96, 7; 11, 56, 4; Lucr. und Ilorat. immer
igni. Vergl. Bentley zu Horat. Sat. 1, 5, 72; Reisig - Ilaase,
Vorlesungen über latein. Sprachwissenschaft 1 Bd. herausgegeben
von Hagen p. 126 Note 80.
— 342 —
Lapi für lapide war in Eiinius (421j. Vcrgl. unter 41.
Orbi pro orbe bemerkt Charis. 1, 17 S. 112 (I 139, 18)
aus Cic. de rep. 5, 10 und aus P. Rutil, de vita sua, und fügt
hinzu: Et frequenter antiquos ita locutos Plinius (;odem libro VI
(serinonis dubii) notat; quamquam consuetudo melior, inquit,
quae faciat ex orbe, non sine ratione, quam sub nomine rui'is
diximus. Orbi haben noch Cato R. R. 18, 9; Varro R. R. 3,
5, lü; 3, 16, 5; Cic. Verr. 4, 38, 82 im Reg., Guelf. 1 und 2
und Leid.; 1. agr. 2, 28, 76 im Ambr.; pro Sest. 30, 66 im Par. ;
de domo 10, 24 im Par., Med. und Vat.; Nat. Deor. o, 14, 37
im Leid. A, Heins., Pal. und Wien.; Arat. 340; 363; Lucr. 2,
543; 5, 74; 5, 707; 5, 1166; 6, 629; Manil. 5, 128; 5, 279;
Salvian. adv. avar. 1, 1 § 1. Bei Prop. 4 (3), 11. 57 in urbs
toto quae praesidet orbi, ist vielmehr der Dat. zu erkennen.
Plin. bei Charis. 1, 17 S. 98 (I 122, 28) giebt orbe als die
gebräuchliche Form, und dies ist allerdings häufiger.
Ovi et avi sagten nach Varro L. L. 8, 37, 66 die einen,
ove et ave die anderen. Rhemn. Pal. S. 1366 (V 534, 4): In
genere communi nominativus et genetivus si habuerint is, abla-
tivum in i raittunt, ut „hie et haec agilis," „hie et haec facilis,"
„ab hoc et ab hac agili" vel „facili." Si qua sunt quae differant
ab hac regula, magis usu quam ratione factum est, ut puta
„haec OVIS huius ovis" ablativum in i mittere debuit, et tamen
in e mittit, ut „ab hac ove," non „ovi"; sed hoc, ut diximus,
usu magis quam ratione factum est. Ovi hat Apic. 8, 4 § 352;
ove VaiTo L. L. 8, 30, 54 und R. R. 2, 2, 5; Phaedr. 1, 17,
2: Plin. N. H. 8, 48, 75 (198); Mart. 8, 28, 6; Macrob. Satm-n.
1, 15, 16; 3, 2, 16; Vulg. Exod. 22, 1; Sulpic. Sever. Dial.
1 (2), 9.
Pelli Corp. Inscr. Lat. 2, 2860 e, und nach Lachmann's
Conjectur Lucr. 6, 1270 (in den Hdschr. pellis). Bei Charis.
1, 14 S. 28 (I 43, 13) wird geAvöhnlich gelesen: Triplex per
„ium" declinandi genetivum pluralem causa est, prima, cum
dativus et ablativus singularis i littera terminantur, ut ..pellis"
„puppis" „messis"; aber die Exe. Cauch. geben für pellis das
ohne Zweifel richtige pelvis. Den Abi. pelle haben Cic. Nat-
Deor. 2, 29, 82; Verg. Aen. 2, 722; 5, 37; 7, 688; 8, 177; 8,
368; Ciris 506; Horat. Epod. 17, 22: 8erm. 1, 6, 22 und Epist.
— 343 —
1, 16, 45; Tibull. 1, 8, 46; Ovid. A. A. 1, 516; 3, 77; Met.
4, 6; 6, 390; 12, 381 und Fast. 2, 31: Apul. de mag. 22 S. 443.
Peni Naev. (com. 102) bei Fest, unter penem S. 230;
Cael. Aiirel. Chron. 1, 5, 160 S. .81; pene Sallust. Catil. 14,
2; Catull. 15, 9; 25, 3; Priap. 18, 1; Horat. Epod. 12, 8; Phaedr.
1, 29, 7; Mart. 2, 51, 4; 6, 16, 1; Lamprid. Commod. 10, 9;
Corp. Inscr. Lat. 6, 3708; 6, 5173.
Posti giebt Prise. 7, 14, 70 S. 768 (II 348, 15) aus Ovid.
Met. 5, 120, und Rhemn. Pal. S. 1374 (V 539, 42) erwähnt
postis als eines der Masc., deren Abi. i und e hat. Aber jenes
ist die einzige bekannte Stelle für posti; dagegen poste Cic.
Epist. ad Att. 3, 15, 6; Yerg. Aen. 5, 360; Tibull. 1, 2, 86;
Ovid. Amor. 1, 6, 24; 1, 6, 32; 1, 6, 40; 1, 6, 48; 1, 6. 56
und Met. 5, 127; 10, 379; Val Max. 5, 10, 1; Lucan. 5, 531;
Stat. Silv. 2, 1, 64; 4, 1, 44 und Theb. 8, 10; Petron. 28,
6; 30, 3.
Rudi Capitol. Opil. Macr. 4, 5; rüde Cato R. R. 104, 2
Horat. Epist. 1, 1, 2; Ovid. Trist. 4, 8, 24; luven. 6, 113, und
dieselbe Form fordert Plin. bei Charis. 1, 17 S. 114 (I 142,
10) und 1, 17 S. 115 (I 143, 1), besonders auch in der Formel
ab hac rüde summa oder summa rüde.
Über sodalis sagt Charis. 1, 17 S. 115 (I 143, 7): So-
dale, si homo sit sodalis, sodali, si res sit. S o d a 1 e haben
Corp. Inscr. Lat. 4, 2155; Mart. 1, 86, 5; 1, 106, 2; Plin.
Epist. 2, 13, 6; Argum. Plaut. Most. 11; Argum. 2 Plaut. Merc.
14; Hygin. Fab. 120; sodali Plaut. Bacch. 2, 2, 10 (187);
Cure, i, 1, 68; Cic. de orat. 2, 47, 197; 2, 49, 200; Ovid.
Trist. 3, 6, 13; Claudian in Eutrop. 2, 425.
Sordi Lucr. 6, 1271 nach Verbesserung von Lambin. für
sorde (vergl. unter 63); sorde Horat. Epist. 1, 2, 53; Colum.
9, 11, 5; Venul. Dig. 48, 11, 6 § 2; Tert. adv. lud. 14 im
Fuld. (sonst pristinas sordes); Cyprian. Epist. 76, 2 (ed. Hartel
II p. 830, 2); Augustin. Civ. Dei 20, 26 (H 474, 7); Inscr. de
Lyon 7, 2 S. 229.
Torqui Apul. Flor. 12 S. 43; torque Cic. Yerr. 3, 80,
185 und Off. 3, 31, 112; Com. Nep. Dat. 3, 1; Liv. 7, 10, 11;
Plin. N. H. 10, 42, 58 (117); Quintil. 6, 3. 79; Sil. 15, 256;
Suet. Aug. 43.
Ungui Catull. 62, 43; Calv. bei Charis. 1, 17 S. 120
— 844 —
(I 147, 8)-, Hor.it. Carm. 2, 8, 4; H, 6, 24 und Epist. 1, 19, 46;
Prop. 1, 20, 39; ^'cwöhnlich ungue.
Vecti geben Prise. 7, 13, 68 S. 7()() (II 34;"), 6) und Serv.
zu Verg. Aen. 9, 469 aus Terent. Eun. 4, 7, 4 (774), und bei
Rhcmn. Pal. S. 1374 (V 539. 40) ist vectis unter den Masc,
welche im Abi. i und e haben; vecte gebrauchen Lucil. (29,
34) bei Non. S. 245, 8; Sallust. (llist. fr. 2, 11) bei Veget.
R. rail. 1, 9; Ovid. Met. 12, 452; Fronto ad M. Caes. 4, 3 S.
65 Nab.; Vulg. Exod. 37, 17; 37, 20; Claudian. Cons. Mall.
Theod. 319.
Viti Varro L. L. 5, 18, 94 und Apul. Met. 9, 39 S. 667;
üblicher ist vite. Bei Plin. N. H. 19, 5, 26 (87) hat Sillig
allein nach dem vorgeblichen Apul. de remed. salutar. viti ge-
schrieben. Vergl. Rhemn. Pal. S. 1374 (V 539, 40).
Von vielen anderen Nomina auf is ist der Abi. auf e aus-
schliesslich in Gebrauch. Dies wird von Charis. Art. gramm.
1, 15 S. 68 (I 89, 8) und Exe. art. gramm. S. 90 (I 542, 33)
über canis, iuvenis und panis bemerkt, welche auch keinen
Gen. Plur. auf ium haben; vergl. unter 67, doch steht ex pani
Schol. luven. 6, 473 ed. O. Jahn p. 262, 25. Wir finden aber
auch nur aure, calle, caule, clune, crine, fasce, folle,
fore, fune, nare, nate, peste, scobe, scrobe, torre,
valle, verme, veste. Bei Plin. N. H. 24, 10, 47 (77) ist
üwar auri im Voss, und Paris, d, aber aure im Paris, a; calli
findet sich Itin. Alex. 45 ed. Volkmann p. 24, 15; und wenn
im Fr. Bob. de nom. et pronom. S. 134 (V 560, 35) funi als
Abi. angegeben wird, so lesen wir doch überall fune.
58. Einige Nomina auf is, welche eigentlich Adjectiva
sind, und als solche den Abi. auf i bilden (vergl. Adject. 25),
gestatten bei ihrer Anwendung als Substant. den Abi. auf e,
während andere auch als Substant. immer i haben.
A e d i 1 e , ab hoc aedile, non aedili, sagt Charis. 1, 17
S. 96 (1 120, 17), mit Anführung des P. Rutil, de vita sua V
und des Varro de originibus scaenicis II, a Claudio Pulchro
aedile. Dieselbe Form ist bei Varro R. R. 1, 2, 2; Cic. pro
Sest. 44, 95; Har. resp. 11, 22; 12, 24; Liv. 3, 31, 5; Val.
Max. 8, 1 abs. 7; Plin. N. H. 7, 48, 49 (158); C. I. L. 2, 1963
Col. 2 Z. 13; 8, 895 Z. 9; I. Neap. 6828 Z. 8; aedili Tac.
Ann. 12, 64; Lemma zu Gell. 4, 14; Serv. zu Verg. Aen. 5, 4.
— 345 —
Zweifelhaft ist die Lesart Liv. 31, 50, 10, Zingerle hat aedile.
Zwischen beiden Formen wechselt Julian. Dig. 18, 6, 14 (13).
Aequali Plaut. Epid. 1, 1, 92 (102); Cic. Fin. 4, 24, 66
und Tusc. 1, 18, 41.
Affine Terent. Hec. 5, 3, 9 (807); Ulpian. Dig. 24, 1,
5 § 17; 43, 29, 3 § 11; Amm. Marc. 29, 5, 2; C. I. L. 5,
2117; affini Plaut. Trin. 3, 1, 21 (622); Cic. de orat. 1, 15,
66 (im Lag. 2 und in anderen Büchern affine); Spartian. Sev.
1. 5; Capitol. Gord. 30, 1.
Über agrestis sagt Charis. 1, 17 S. 97 (I 120, 30);
„Agreste" Sallustius historiarum I (Hist. fr. 1, 116); quod idem
Plinius eodem libro (sermonis dubii VI), in animali, inquit, signi-
ficatione. Ohne Zweifel ist agreste als Abi. gemeint, wie S. 96
(I 120, 17) aedÜe und S. 96 (I 120, 26) Agile. Bei Tac. Ann.
4. 15 hat die Hdschr. a quodam agresti, die älteren Ausg.
agreste.
Annale hat die Hdschr. C bei Ascon. zu Cic. in Pison.
22, 52, Kiessling und Scholl schreiben p. 12, 11 annali; annalei
Varro epistolicarum quaestionum libro VI, eclogas ex annalei
descriptas, nach der Anführung des Charis. 1, 17 >S. 97 (I 120,
28). Annali Cic. Brut. 15, 58 und Epist. ad Att. 12, 23, 2;
13, 30, 3; Corn. Nep. Hannib. 13, 1; Gell. 1, 7, 9; 2, 2, 13;
dasselbe als Nom. propr. Cic. bei Quintil. 6, 3, 86 in einem
Wortspiel.
Aquali Varro de vita populi Romani lib. II bei Non. S.
182, 20 und 302, 7; Sat. Menipp. 270; Fest, unter salinum S.
329 (a), 31.
Atriensi Plaut. Poen. 5, 5, 4 (1284); atriense
Petron. 72, 10.
Consulari Cic. Epist. ad Att. 2, 9, 1; Vell. 2, 50, 4;
Tac. Hist. 1, 6; 1, 9; 1, 60; 2, 97. Charis. 1, 17 S. 99 (I 124,
18): Consulari: nunquam per e dari ablativus poterit, quod
proprium nomen hominis non sit, sed aptum homini et negotio.
Contubernale Pomponius in Macco milite (com. 73):
Cum contubernale inquit, pugnavi, quia meam cenam, schreibt
Charis. 1, 17 S. 99 (I 124, 14), und derselben Form bedient
sich Prob. Instit. art. S. 371 (IV 147, 19); contubernali
gebrauchen Gaius Dig. 40, 7, 31 § 1; Callistr. Dig. 50, 16 220
§ 1; Macrob. Sat. 2, 4, 29.
— 346 —
Über familiaris bemerkt Charis. 1, 17 S. 105 (1 130, 14):
Familiäre, ab hoc familiäre, si de homine, familiari, si de
re. Familiari pro familiäre Brutus ad Caesarem: A Scaptio
familiari meo. Cicero quoque de divinatione libro I fCap. 37,
80): In Aesopo familiari tuo. Familiäre pro familiari Varro
ad Nerouem: A Lare familiäre. Familiäre recte P. Kutilius de
vita sua libro 111: Pro Lucio Familiäre veniebam. Auch Cic.
Nat. Deor. 1, 21, 58 de familiäre illo tuo in den Leid. A(J und
im Erl. und Pal; Serv. Sulpic, bei Cic. Epist. ad Fam. 4, 12, 2 a P.
Magio Cilone, familiäre eius und Ascon. ad Cic. Mil. ed. Kiess-
ling et Schoell p. 27, 25. Aber gewöhnlich familiari, Plaut.
Asin. 2, 2, 43 (309); Trag, fragm. ine. 171 bei Cic. Nat. Deor.
3, 26, 67; Lucil. (fragm. ine. 174) bei Lact. Instit. 6, 18, 6;
Varro Sat. Menipp. 258; Cic. Invent. 1, 55, 109; de orat. 1, 60,
256; 2, 21, 88; Brut. 28, 107; 46, 172; Orat. 37, 129; pro
Cluent. 42, 118; in Pison. 30, 74; Phil. 2, 2, 3; Epist. ad Fam.
3, 10, 5; Epist. ad Att. 2, 16, 1; 4, 3, 3; 6, 1, 18; 6, 1, 25;
7, 24; Fin. 1, 6, 20; 5, 25, 75 und Off. 1, 30, 108; Corn. Nep.
Att. 8, 3; Vell. 2, 70, 4; Gell. 13, 20 (21), 1; Apul. Met. 9, 12.
Gen tili Cic. Tusc. 1, 16, 38 und de domo 49, 127.
Gregali Ephem. epigr. 4 S. 502 Z. 10.
Molari (Backenzahn) luven. 5, 160; ex saxo silice aut
molari (Mühlstein) Lib. colon. 1 S. 212, 9 und ex saxo silice
vel molari 242, 16 (S. 133 und 143 Goes), an der ersteren Stelle
hat Goes mit dem Erf. molare.
Natale Lucan. 7, 391; Itala (Cant.) Matth. 14, 6; Corp.
Inscr. Lat. 8, 8628; 9, 2226; 10, 5654; 14, 2795, 10; Inscr.
Neap. 74; 4869; Orell. 775; 4414, auch die natale Corp. Inscr.
Lat. 6, 10050 (bis); 10, 107; 10, 444, 12; Ephem. epigr. 5.
S. 334; I. Neap. 1504 lin. 5; 9; 12 (= Orell. 4433). Natali
Cic. Epist. ad Att. 7, 5, 3; Horat. Carm. 4, 11, 18; Ovid. Her.
11, 112; Plin. N. H. 14, 4, 6 (55); Suet. Tib. 74 und Calig.
26; 49; Inschr. Orell. 4576.
Novali Varro R. R. 2 prooem. 4; Ovid. Epist. ex Pont.
1, 4, 13; PHn. N. H. 18, 19, 49 (176); Nemes. Cyneg. 181.
Primipilari Tac. Hist. 4, 15; Suet. Claud. 26.
Principale Corp. Inscr. Lat. 10, 7542.
Provinciale Corp. Inscr. Lat. 8, 587 (= Henzen 5313).
Rationali Vopisc. Aurel. 38, 2.
— 347 —
Rivale Ovid. Amor. 1, 8, 95; 1, 9, 18 und Remed. amoi-.
791; rivali Cic. Epist. ad Q. fr. 3, 8, 4; Horat. A. P. 444.
Sacerdotale Corp. Inscr. Lat. 8, 7014.
Tribüli Cic. Epist. ad Farn.. 13, 23, 1.
Biremi Lucan. 10, 56; trireme Caes. Bell. civ. 2, 23,
3; triremi Horat. Carm. 3, 1, 39; Liv. 42, 48, 7; Tac. Ann.
14, 4; Suet. Tib. 72; quadriremi Cic. Verr. 5, 33, 86; 5, 34,
88; 5, 40, 105; 5, 44, 116; quinqueremi Cic. Verr, 4, 46, 103
und Divin. 1, 32, 68; Bell. Alex. 46, 1; Bell. Afr. 63, 4; Liv.
24, 33, 2; 26, 51, 2; 28, 23, 8; 28, 30, 6; 32, 9, 7; 37, 22,
2; 42, 48, 6; Val. Max. 1, 1 ext. 2. Von trieris (vergl. unter
48) ist triere I. Neap. 457; trierie Inschr. Grut. S. 1030, 2
(das zuerst geschriebene trieri sollte in triei-e berichtigt werden);
Corp. Inscr, Lat. 9, 41; 9, 43; Wilm. luscr. 1501a, 36; trieri
ffieronym. Chron. Euseb. 1 S. 19; 2 S. 94. Bei Liv. 29, 9, 8
ist die gewöhnliche Lesart hexeri, aber im Med. und Voss, ist
exerce, in anderen Hdschr. hexerce und exere, Val. Max. 1, 8
ext. 11 hat h exere.
Vocale Mar. Plot. [M. Claud.] Sacerd. 2, 174 S. 69 (VI
491, 21), Keil hat dafür mit Vergleichung von Prob. Cathol. 3,
13 S. 1487 (IV 39, 14) den Accus, vocalem hergestellt; vocali
Charis, ed. Keil 1 9, 8; 1, 4 S. 2 (I 12, 1); 1, 4 S. 3 (1 12, 11); 1, 5
S. 3 (I 13, 2; 13, 30); 1, 5 S, 4 (I 14, 21; 15, 9); Diomed, 2 S. 419
(I 424, 18); Prise, 1, 3, 7 S, 540 (II 8, 8; 8, 13); 1, 4, 13 8, 542 (II
11, 13); 1, 4, 18 S. 545 (II 14, 4) ; 1, 4, 21 S, 546 (II 16, 4); 1,
5, 25 8. 549 (II 19, 30); Mar. Victorin. 1 S, 2461 (VI 15, 6);
1 S, 2462 (VI 15, 11; 15, 24); 1 S. 2464 (VI 18, 16; 18, 17*;
1 S, 2465 (VI 19, 10); 1 S. 2467 (VI 22, 18); 1 S. 2469 (VI
24, 19); 1 S, 2470 (VI 26, 15); 1 S. 2471 (VI 27, 8; 27, 13);
1 S, 2472 (VI 28, 5); 1 S, 2474 (VI 30, 3; 30, 13; 30, 18;
30, 28); 1 S. 2477 (VI 35, 24; 36, 5; 36, 8); 1 S. 2478 (VI
36, 19; 36, 24); Vel. Long. S. 2215 (VII 48, 21).
Volucre Plin. N. H. 9, 8, 7 (20); 18, 26, 66 (249); Lact.
Inst. 7, 12, 30; Vulg. lerem. 9, 10; Osee 2, 18. Auch bei
Prob, Instit. art. S. 275 (IV 83, 25) ist a volucre. Über volucri
vergl. Band II 53 und dazu findet es sich noch: Senec- Herc, für.
179; Manil. 1, 824; Sil. 4, 51; Stat. Silv. 1, 2, 61; Theb. 5,
167; Apul. de deo Socr, 4; Vulg, Genes. 1, 30.
Die Monatsnamen auf is und die aus ris in erver-
— 348 -
kürzten (Cato ed. Jordan p. 48, 5 gebrauchte einen Nomin.
Novembris nach Prise. 6, 7, 40 8. 696 r^r I[ 230, 19) haben im
Abi. i. Prise. 7, 12, 61 S. 762 (ü 338, 15j: Similiter mensium
nomina in „is" vel in „er" desinentia ablativum per i finiunt,
„QuintiHs a Quintili*', „Aprilis ab Aprili", September a Sep-
tembri'', „October ab Octobri." luvenalis in V (Sat. 14, 129):
Hesternum solitus medio servare minutal Septembri. Idem
in in (Sat. 7, 97): Pallere et vinum toto nescire Decembri.
Ausserdem Aprili Cic. Phil. 2, 39, 100; Plin. N. II. 9, 51, 74
(162); 17, 10, 14 (73); 17, 10, 14 (74); 17, 20, 32 (142); 18,
7, 18 (80); 19, 5, 26 (83); 19, 6, 28 (90), aber Aprile Corp.
luscr. Lat. 6, 3023; 6, 3066; Orell. 3923. — Quintili Cato
Orat. ] 8 fr. 4 (ed. Jordan p. 48, 5) bei Prise. 6, 7, 40 S. 696
(II 230, 19); Cic. Epist. ad Att. 2, 1, 11 (hier im Med. Quin-
tilei); 14, 7, 2. — Sextili Horat. Epist. 1, 11, 19, aber Sex-
tile Corp. Inscr. Lat. 4, 3133. — Septembri Cic. Epist. ad
Att. 1, 1, 2; 6, 2, 10; Plin. N. H. 16, 27, 50 (115); 18, 14,36
(135); 18, 23, 53 (193); 18, 24, 56 (205); 19, 5, 26 (83); 19,
6, 27 (88); 19, 6, 28 (90); Suet. Aug. 35, aber Septembre
Auson. Eclog. 13, 2 (ed. Peiper p. 99). — Octobri Varro L.
L. 6, 3, 21; Plin. N. H. 9, 22, 38 (75); 19, 6, 27 (88); 19, 6,
28 (90); Suet. Aug. 35. — Novembri Colum. 6, 3, 8; Plin.
N. H. 2, 70, 71 (178); 8, 50, 76 (200); 17, 20, 34 (148); 18,
18, 47 (169); 21, 31, 105 (177); Suet. Aug. 32; Cod. Theod.
7, 4, 25; 13, 3, 3 § 3, aber Novembre Plin. N. H 18, 18, 47
(169); 18, 24, 56 (205); Ps. Serv. zu Verg. Georg. 2, 169 ed.
Lion p. 244 unter dem Texte Z. 4; Corp. Inscr. Lat. 6, 3065.
— Decembri Cic. pro Plane. 37, 90; Epist. ad Q. fr. 2, 1, 1,
3; Liv. 3, 19, 2; 22, 1, 19; Senec. Contr. 10, 5 (34), 21; Colum.
6, 3, 8; Plin. N. H. 6, 23, 26 (106); 18, 15, 37 (137); Tacit.
Ann. 13, 10; Suet. Aug. 32; 71, aber Decembre Corp. Inscr.
Lat. 6, 3056; 6, 3060.
Über den Abi. der männlichen Namen auf is, welche ur-
sprünglich Adjectiva waren, vergl. Adject. 27, S. 58.
59. Auch die aus dem Griech. herübergenommenen
Nomina, die im Accus, im haben (vergl. 55), bilden den
Abi. regelmässig auf i. Dasselbe gilt von den Namen der
Flüsse in Mittelitalien.
Appellativa: Basi Cic. Verr. Acc. 2, 63, 154; 4, 34, 74;
— 349 —
4, 35, 79; 4, 41, 90; 4, 57, 127; iu Pison. 38, 92 und Phil. 9,
7, 16; Vitruv. 10, 8 (13), 1; Val. Max. 1, 8, 11; Phaedr. 2
epil. 2; Coliim. 5, 2, 8; 5, 29; Senec. Epist 76, 24 (31); Pliu.
N. H. 17, 25, 38 (244); 36, 5, 4 (19); Suet. Aug. 31; C. I. L.
2, 2035; 2, 3728; 5, 61; 5, 532 Col. 2 Z. 25; 5, 8251; 6, 126;
6, 327; 6, 532; 6, 622; 6, 3710; Privil. veter. III. Z. 15 und
XII Col. 2 Z. 31 (C. I. L. 3 S. 846 und 855); Orell. 4517 Z.
3 ; aber auch base Trebell. Poll. Gallien. 18, 4; Grromat. S.
286 Z. 8; S. 297 Z. 10; S. 355 Z. 16; S. 356 Z. 3; C. I. L.
2, 1163; 3, 5532; 3, 5785; 3, 5870; 3, 5871; 5, 5021; 6, 1^7;
6, 360; 6, 375; 6, 591 (dafür vase 6, 407); 6, 653; 6, 663; 6, 3712;
8, 885; 8, 2647; 8, 9064; 9, 1551; 10, 5779; OrelJ. 1592; 2504;
3480 und Henz. 5752. — Cannabi Varro R. R. 1, 22, 1; Pliu.
N. H. 19, 2, 8 (29); Paul. Festi unter thomices S. 357, 1,
cannabe Pers. 5, 146. — Cappari Plin. N. H. 29, 4, 25 (80),
cappare Cael. Aurel. Acut. 2, 9, 54; 2, 9, 55 S. 107 und Chron.
3, 4, 59 S. 231. — Cinnabari Lucil (Sat. fr. ine. 138 ed. L.
Müller) bei Porphyr, zu Hör. Sat. 1, 6, 117; Plin. N. H. 29, 1,
8 (25); 29, 4, 19 (66); 33, 7, 39 (117). — Cummi oder gummi
Cels. 8, 5 (ed. Daremb. p. 338, 12); Colum. 12, 52, 16; 12, 52,17;
Plin. N. H. 12, 13, 28 (49); 27, 4, 5 (16); 33, 6, 34 (102); 34, 11,
26 (112), cumme PHn. N. H. 35, 6, 25 (43). — Ha ere s 1 Laber.
(36) bei Non. S. 212, 11; Cic. Epist. ad Att. 14, 14, 1; Parad.
Prooem. 2; Vulg. Act. apost. 15, 5; Sidon. Epist. 8, 14, 6. —
Iri Cato R. R. 107, 1; Plin. N. H. 15, 7, 7 (30); 22, 22, 32
(69). — Linozosti Plin. N. H. 26, 11, 74 (121). — Ocri
Liv. Andr. (35) bei Fest, unter ocrem S. 181. — Propoli
Varro R. R. 3, 16, 23; Plin. N. H. 28, 18, 76 (245). — Seri
Varro R. R. 3, 10, 6. — Seseli Plin. N. H. 20, 22, 87(238).
— Sinapi Cels. 3, 27, 1; 4, 2, 1; 4, 6 (3); 4, 16 (9) zwei-
mal; 6, 6, 29; 6, 6, 34; Plin. N. H. 12, 7, 14 (28); 20, 4, 13
(25); 20, 13, 50 (129); 21, 21, 89 (155); Pall. 11, 11, 2; Apic.
1, 9; 1, 24; 4, 2, 127; 5, 6, 210; 6, 9, 246; 7, 2, 262; 8, 1,
331; Gargil. Mart. med. 10 (ed. Rose p. 144, 1); 29 (p. 165, 9
und 166, 1), aber sinape Varro R. R. 1, 59, 4; Plin. lun.
medic. 1, 4 (ed. Rose) p. 15, 2. — T i g r i Verg. Aen. 10,
166; Plin. N. H. 6, 20, 23 (73).
Männliche Namen: Acdesti Arnob. 5, 6; 5, 7; 5, 16. —
Amasi Mela 1, 9, 60, Amase Plin. N. H. 5, 9, 11 (60). —
— 350 —
Eupoli Cic. Epist. ad Att. 12, 6", 2, — Sosipole Corp. Inscr.
Lut. 6, 1116. - Osiri luven. 8, 29, Osire Mart Capell. 3
§ 223. — Phalari Senec. de dem. 2, 4, 3. — Serapi Varro
(Sat. Menipp. 152) bei Non. S. 480, 20 (wenn daselbst mit Turneb.
und Popma a Serapi für Serapi, was Bücheier hat, zu schreiben
ist); Sarapi Macrob. Sat. 1, 20, I65 1, 20, 18; Serape Tert.
ad nat. 1, 10. — Sesostri Plin. N. H. 33, 3, 15 (52). — Calai
Serv. zu Verg. Aen. 3, 213 und 10, 350. — Api Suet. Tit. 5,
in einigen Büchern ist Apide, was Roth hat; Ape Hieronym.
Chrou. 2 S. 67. — Pari stellt Prise. 7, 11, 58 S. 761 (II 335,
23) ohne Beleg auf. Über Adone vergl. unter 129.
Weibliche Namen: Alcesti Serv. zu Verg. Aen. 3, 46;
4, 694. — Chrysothemi Hygiu. Poet, astron. 2, 25. —
Isi Serv. zu Verg. Aen. 10, 166, aber Ise Corp. Inscr. Lat.
5, 8211; 6, 9102 Col. 1 Z. 23. - Theti Plaut. Epid. 1, 1,
34. — Nemese Corp. Inscr. Lat. 5, 3466.
Namen von Städten, Landschaften und anderen Ortlich-
keiten : Amphipoli Caes. beU. civ. 3, 102, 2 ; 3, 102, 4 ; Liv.
40, 57, 3; 45, 28, 9; 45, 29, 1; 45, 32, 8; 45, 33, 7. — Me-
galopoli Liv. 36, 31, 6; 38, 34, 7; 41, 24, 20. — Metropoli
Liv. 32, 13, 11; 32, 15, 3; 36, 14, 6. — Neapoli Varro L. L.
5, 15, 85; Cic. pro Rabir. Post. 10, 26; Tusciü. 1, 35, 86; Caes.
bell. civ. 3, 21, 5; Liv. 23, 15, 2; 23, 46, 9; 25, 25, 6; 42, 48,
9; Senec. Epist. 68, 5; ad Marc. 20, 4; VeU. 2, 76, 1; Val.
Max. 3, 6, 3; Plin. N. H. 2, 82, 84 (197); 14, 6, 8 (69); Plin.
Epist. 3, 7, 8; Stat. Silv. 4 prooem. (ed. Baehrens p. 95, 14).
— Nicopoli BeU. Alex. 36, 3. — Tripoli Liv. 42, 67, 6;
Aur. Vict. Caes. 20, 19; Augustiu. Epist. 93, 24. — Charybdi
Horat. Carm. 1, 27, 19; Senec. Suas. 1, 13; Senec. Epist. 79,
1; luven. 15, 7; Apul. de deo Socrat. 24. — Cusibi Liv. 35,
22, 7. — Eli Cic. Epist. ad Fam. 13, 26, 2 und Nat. Deor.
3, 23, 59, C. F. W. Müller schreibt an erster SteUe Eli, an
zweiter Elide. — Hispali Caes. bell. civ. 2, 18, 1; BeU. Hisp.
36, 1 ; Asin. PoUio bei Cic. Epist. ad Fam. 10, 32, 3; Plin. N. H. 2, 97,
100 (219). — Lepti Cic. Verr. 5, 59, 155; SaUust. lug. 77, 1; BeU.
Afr. 9, 1; 10, 1; Lucan. 9, 524; PUn. N. H. 5, 5, 5 (31); 5,
9, 17 (76); Hieronym. adv. lovin. 1 § 48; Chron. 1 S. 46; 2
S. 171, Lepte Imp. lustinian. Cod. 1, 27, 2 § 1 in den Berl. RQ,
— 351 -
in anderen Büchern Thelepte oder Teleptae. — Maeote Cic.
1. agr. 2, 19, 52. — Memphi Liv. 45, 11, 1; Plin. N. H. 6, 29, 34
(177); 8, 46, 71 (186); 15, 13, 13 (46); Solin. 32, 21; Macrob.
Sat. 1, 21, 20; Mythogr. Latin. 1, 79. — Saetabi Plin. N. H. 19, 1,
2 (9). — Syrti Solin. 27, 54; Syrte Sidon. Carm. 2, 124; 5,
264; 5, 549; 17, 13 und Epist. 8, 12, 3. — Tentyri Plin. K
H. 8, 25, 38 (92). — Ucubi BeU. Hisp. 24, 2.
Namen von Flüssen ausserhalb von Mittelitalien: Albi Vell.
2, 106, 3. — Arari Caes. bell. Gall. 1, 13, 1; 1, 16, 3 zweimal;
8, 4, 3, vergl. Meusel, Zur Kritik von Cäsars bellum Gallicum
1894 S. 223; Arare Tac. Ann. 13, 53 und Eist. 2, 59; Serv.
zu Verg. Ecl. 1, 63; Inscr. de Lyon S. 203 No. 31 und S. 209
No. 34. -- Athesi Plin. N. H. 3, 16, 20 (121); Sil. 8, 595. —
Baeti Amm. Marc. 23, 6, 21; Baete Liv. 28, 22, 1; Plin. N.
H 3, 1, 3 (10); 3, 1, 3 (13); Corp. Inscr. Lat. 2, 4701, 2,
4703; 2, 4716. - Hypane Solin. 14, 2. — Lemuri Corp.
Inscr. Lat. 1, 199 Z. 7. — Ligeri Caes. bell. Gall. 7, 59, 1;
8, 27, 2, vergl. Meusel, Zur Kritik von Cäsars bellum Galli-
cum 1894 S. 223; Oros 6,8, 10; Ligere Caes. bell. Gall. 3, 9, 1. —
Scaldi Plin. N. H. 4, 17, 31 (106) und Scalde daselbst 4,
17, 31 (105). — Sicori Caes. bell. civ. 1, 62, 3; Sicore da-
selbst 1, 40, 1. — Sideri Plin. N. H. 6, 16, 18 (46). — Tanai
Sallust. (Hist. fr. 3, 49) bei Serv. zu Verg. Aen. 11, 659; Ovid.
Her. 6, 107; Plin. N. H. 6, 34, 39 (219); Mela 1, 1, 8; 1, 3,
15; Tac. Ann. 12, 17; Oros. 1, 2, 52. — Tigri Plin. K. H.
6, 9, 9 (25); 6, 15, 17 (44); 6, 23, 26 (100); 6, 26, 30 (126);
6, 27, 31 (127); 6, 21, 31 (137); 6, 28, 32 (146); 18, 18, 47
(170); 31, 3, 21 (35); Tac. Ann. 12, 13; Solin. 37, 5; Oros. 1,
2, 20; Mart. Capell. 6 § 700; Tigre Tac. Ann. 6, 37. — Usi
Plin. N. H. 6, 9, 10 (26).
Namen von Flüssen in jVlittelitalien: Clani Plin. N. H. 3,
5, 9 (59). — Liri Plin. N. H. 2, 103, 106 (227); 3, 5, 9 (59). —
Tiberi, nicht Tibere, fordert Pompei. Comment. S. 218 (V 192,
23): vides, quando necesse habemus accusativum in „im" mittere:
quando ablativus in i miserit. Ab hoc Tiberi i numquid possum
dicere ab hoc Tibere V Ergo hunc Tiberim dico, quoniam facit
in ablativo ab hoc Tiberi tantum, und dies ist allerdings die
allein zulässige Form, wie Varro L. L. 5, 7, 43; 5, 10, 71;
Cic. pro Flacc. 29, 72; Divin. 2, 20, 45; Horat. Serm. 2, 3,
— 352 —
292; Prop. 2, 33, 2; Liv. 1, 37, 2; 2, 10, l; 2, 34, 5; 2, 51,
6; 4, 31, 8; 4, 32, 8; 5, 46, 8; Val. Max. 8, 1 absol. 5; PHn.
N. H. 3, 5, 9 (63); luven. 6, 522; Augustin. Civ. Dei 10, 16, 2
(I, 427, 33) und an vielen anderen Stellen.
Solche Nomina, deren Stamm auf id ausgeht,
lassen im Abi. auch ide zu. Busiride Ovid. Trist. 3, 11,
39 und Epist. ex Pont. 3, 6, 41; Claudian. Rapt. Proserp. 2
praef. 4:]; Macrob. Sat. 3, 5, 9. — Phalaride Plin. N. H. 34,
8, 19 ( 'ü). — Sesoside und Amaside Tac. Ann. 6, 28. —
Rhodopide Plin. N. H. 36, 12, 17 (82). — Thetide Horat.
Epod. 13, 12; Senec. Troad. 346; Quintil. 3,7,11; Hygin. Fab.
54 und Poet, astrou. 2, 5; Lact. Inst. 1, 11, 9. - Eli de Cic.
Nat. Deor. 3, 23, 59; Ovid. Met. 8, 306; 14, 325; Mela 2, 3,
42; Plin. N. H. 4, 6, 10 (22); 21, 7, 19 (42); 28, 4, 6 (34);
35, 8, 34 (54); 36, 23, 55 (177). Dazu kommen die unter 41
angeführten Beispiele von Alexide, Nabide, Zeuxide, Apide,
Iside, Osiride, Samiramide, Maeotide, Tigride; iride, tigride,
chalcitide; Eupolide.
Diejenigen, welche im Griech. im Nomin. Oxytona
sind (vergl. unter 55 am Ende), gestatten nur einen Abi.
auf ide. Appellati va: Apside Plin. N. H. 2, 16, 13 (64). —
Aspide Cic. pro Rab. Post. 9, 23; Val. Fl. 4, 418. — Parop-
side oder parapside Mart. 11, 27, 5; luven. 3, 142. — Pro-
be sei de Varro (Sat. Menipp. 460) bei Non. S. 49, 9 und 106,
15; Bell. Afr. 84, 1; Flor. 1, 18, 9. — Pyxide Plin. N. H.
21, 20, 81 (137); 27, 10, 62 (89); 28, 8, 27 (95); 28, 18, 76
(245); 29, 2, 10 (35); 29, 6, 38 (125); 32, 10, 47 (135); Quin-
til. 6, 3, 25; luven. 13, 25; Petron. 110, 2. — Tyrannide
Quintil. 3, 5, 8; luven. 8, 223 (bei Cic. Epist. ad Att. 8, 3, 6
war das Wort in einer Interpolation).
Nomina propria von Frauen: Bacchide Plaut. Bacch. 2, 2, 45
(223); 4, 4, 55 (706). — Chryside Terent. Andr. 1, 1, 79 (106). —
Laide Cic. Epist. ad Fam. 9, 26, 2; GeU. 1, 8, 3. — Phyllide
Ovid. Epist. ex Pont. 4, 16, 20; Calpurn. 3, 24; 3, 50. — Thaide
Terent. Euu. 3, 4, 7 (545); 5, 4, 34 (956); 5, 8, 21 (1051).
Weibliche Patronymica und ähnlich gebildete Gentilia: Aso-
pide Ovid. Amor. 3, 6, 41. — Atlantide Verg. Aen. 8, 135; Ovid.
Met. 2, 685 und Fast. 4, 31. — Briseide Ovid. Her. 3, 1. —
Minoide Ovid. Met. 8, 174 — Nereide Ovid. Met. 12, 93. —
— 353 —
Bithynide Ovid. Amor. 3, 6, 25. — Colchide Ovid. Met
7, 331. — Lyrneside Ovid Trist. 4, 1, 15.
Landschaftnameii: Aeolide Liv. 33, 38, 7; 37, S, 5; 37, 12,
1; 37, 18, 1; 37, 35, 9. — Colchide Ovid. Trist. 3, 9, 12. —
Locride Liv. 26, 26, 2 — Perside Corn. Nep. Themist. 10, 1.
Stadtnamen: Chalcide Liv. 8, 22, 6; 28, 8, 3; 28, 3, 13; 31,23,
1; 35, 37, 5; 35, 38, 1; 35, 39, 2; 37, 34, 5. - Aulide Luer.
1, 84; Cic. Tuscul. 1, 48, 116; Verg. Aen. 4, 426; Horat. Sat.
2, 3, 199; Prep. 4, 1, 109; Ovid. Met. 12, 10; Heroid. 13, 3; Plin.
N. H. 16, 40, 79 (217); Apul. de deo Socrat. 18. — Tyndaride
Cic. Verr. 5, 49, 128.
60. Die Neutra auf e und die aus äle und äre in
äl und är verkürzten (vergl. 49) haben im Abi. i. Prise.
7, 11, 55 S. 758 (II 331, 12): Ablativus tertiae declinationis in
aliis per e correptam, in aliis per i, in aliis et per e et per i
profertur. Per i in neutris, quae in e correptam desinunt per
nominativum et sunt appellativa, ut „hoc mare" „hoc monile",
„ab hoc mari" „ab hoc monili"; et est similis huiuscemodi ab-
lativus suo dativo, „huic mari" et „ab hoc mari". Vetustissimi
tarnen solebant huiuscemodi nominum ablativum etiam in e pro-
ferre. Varro in Autiquitatum humanarum XII: Ab Erythro
jnare orti. Idem in Fundanio: In mare aquam frigidam oriri.
Atacinus quoque: Cingitur Oceano, Libyco mare, flumine Nüo.
Plautus in Rudente (4, 3, 42 =- 981): Quippe quom extemplo in
macellum piscis prolati si essent (bei Plaut, pisces prolati sient),
nemo emat, suam quisque partem piscium poscant sibi, dicant
in mare (bei Plaut, poscat sibi, dicat in mari) communi captos.
Lucanus in VII (v. 389) : Gentes Mars iste futuras obruet, et
populos aevi venientis in orbem erepto natale feret; pro na-
tali. Ovidius in V Fastorum (v. 371): Cur tibi pro Libycis
claudimtur rete leones (bei Ovid. in den meisten Büchern
leaenis, doch im Reg. leone)? rete pro reti. Plautus in Rudente
(4. 3, 81): Mea opera . . . et rete et horea (bei Plaut, horia).
(yjuiris. 1, 15 S. 44 und 45 (I 61, 1): „Ab hoc mare" an „ab hoc
mari" dici debeat, quaeritur. Quoniam, quaecumque neutralia
non lacticia nominativo casu e littera üniuntur, ablativo quoque
(^andern litteram servabunt, ut hoc „rete" „ab hoc rete", „hoc
Soracte" „ab hoc Soracte", „hoc praesepe" „ab hoc praesepe",
„hoc ancile" „ab hoc ancile", ita „hoc mare" „ab lioc mare",
Neue-Wagener. FormeDlehre. I, 3. Aufl. 23
— 854 —
non „ab hoc mari" dici opoi'tet. Komaiius ita refert: Maro.
Varro de gente populi Romani III: A mare operta oppida, pro
a mari, ut refert Plinius. Idem, inquit. Antiquitatium humanf-
rum XII: Ab Eiythro inare orti; et in Fuudanio: lu mare
aquam frigidam oriri. Atacinus quoque: Cingitur Oceano, Li-
byco mare, flumiue Nilo Consuetudo vero per i locuta est
contra definitionem, quam sub titulo ruris dixit. Plautus in Ci-
stellaria (1, 1, 15): Secundo vento vectus est tranquillo inart^
Vergl. Charis. 1, 17 S. 111 (I 137, 12). Mare als Abi. ist noch
Plaut. Mil. 4, 1, 26 (1309) in dem Wortspiel si abstinuissem
amare, wie Leo schreibt, derselbe bemerkt dazu: amare Mure-
tus, qui verborum lusum explicavit (cf. Ribbeckius): amorem
codd., qui accusativus nominis quo quis (se) abstinet a Plauto
alienus est, die anderen Ausgaben haben doch si abstinuissem
amorcm; Cic. Epist. ad Att. 10, 12, 1 im Med. m. pr., die Aus-
gaben aber mari; Lucr. 1, 161: Ovid. A. A. 3, 94; Trist. 5, 2,
20; Epist. ex Pont. 4, 6, 46 und Ibis 200; lustin. 44, 1, 8 im
Put, Marb. und Giessn., Rühl schreibt mari; Gaius Dig. 1, 8, 5;
Maecian. Dig. 32, 1, 17; Callistr. Dig. 47, 9, 6; Ital. (Fuld.)
Apocal. 13, 1; Lact, de mort. pers. 21, 11; Hegesipp. 3, 20. 2
(p. 2Ö8, 31); Hierouym. de viris illustr. 56 im Par.; Orest. Trag.
364; 369; Symphos. Aenigm. ed. Riese 286, 85, 3 (272); Anth.
Latin, ed. Riese 368, 4; In Lucae evang. reliqu. Tractatus an-
tiqu. 198 (vgl. Rönsch, CoUectan. philolog.. herausgegeben von
C. Wagener S. 171); C. L L. 6, 1508 d; 9, 5920, aber Plaut.
Rud. 4, 3, 42 (981) verlangt das Versmass mari, wie in den
Hdschr. des Plaut, ist, nicht mare, wie Prise. 7, 11, 55 S. 758
(II 332, 5) citiert, und in mare perierunt C. I. L. 3, 3107 ist
zusammenzustellen mit in flumen perit 3. 3224. — Altare Cy-
prian. Domiu. orat. 23 im cod. Seguierian. und Augustin. Civ.
Dei 21, 25 im cod. Frising. R, an erster Stelle schreibt Hartel
I p. 285, an zweiter Dombart II 537, 20 altari. — Pro moene
ist vermutet in einer Stelle bei Fest, unter moene S. 145, 24.
bei Festus steht als Verfasser Ennius, O. Müller setzt dafür
Naevius ein, und auch L. Müller citiert Naev. bell. Poenic. 60:
apud emporium in campo hostium pro moene. — Pete als Abi.
ausser den von Prise, angeführten Stelleu auch Plaut. Persa 1,
2, 22 (74) und Rud. 4, 2, 9 (913); Varro L. L. 5, 29, 130 und
R. R. 3, 5, 8; 3, 5, 11; 3, 9, 15; 3, 11, 3; Ovid. Hai. 22; Co-
— 355 —
lum. 8, 10, 1: Pliu. N. H. 11, 24, 28 (81): 32, 2, 5 ril): Suet.
Nero 30; Trag-, Oetav. 422; Auson. Id. 10, 280; Ennod. lib.
pro synodo ed. Harte! p. 319, 13 im cod. Bruxell. und im cod.
Vatic., aber Hartel im Text reti. . — Conclave als Abi. steht
Ennod. a. a. O .p. 312, 5. — Von dem Abi. an eile, von welchem
Charis. 1, 15 S. 44 (I 61, 4) spricht, und von dem Abi. mo-
nile, welchen Prob, de nom. S. 215 (IV, 207, 10) aufstellt, ist
kein Beispiel bekannt; allerdings ist auch ancili nicht nach-
gewiesen, wohl aber monili Lamprid. Alex. Sev. 41, 1; ovili
Liv. 26, 22, 11; Calpurn. 3, 74; 4, 162; 5, 18; 5, 63; luven.
6, 529; Vulg. Mich. 2, 12; Habac. 3, 17; lohann. 10, 16, aber
ovile Venant. Fortun. 8, 15, 7; equili Varro R. R. 2, 7. 15;
3, 17, 7; incili Cael. bei Cic. Epist. ad Farn. 8. 5, 3; pene-
trali Liv. 26, 27. 14; Monum. Ancyr. Taf. 5 Z. 42; Suet. Aug.
18; Gell. 9, 19, 15; sedili Spartian. Hadr. 23, 8. Falere ist
bei Varro R. R. 3. 5, 14 als Abi., und ebendaselbst als Nomin.
und Accus., und darauf § 16 faleris als Genit.. vergl. Keil.
Coramentar p. 245.
Gausape bei Horat. Serm. 2, 8, 11 betrachtet Prise. 7,
11, 55 S. 759 (II 333, 3) und 7, 15, 74 S. 769 (II 350, 21)
als Abi. von gausape, welche Form er an der ersteren Stelle
als Accus, aus Pers. 4, 37 anführt. Gausape als Abi. hat auch
Lucil. (20, ]) bei Prise. 9, 9, 50 S. 870 (II 486, 19). Aber
dies gehört zu dem nach der dritten Declin. flectiertengausapes.
Vergl. unter 129. Desgleichen ist der Abi. praesepe, welcher
von Charis. in der oben angezogenen Stelle (I 59, 8) bezeugt,
und bei Tert. de carne Chr. 5 in praesepe deponi an in moni-
raento recondi und Sedul. 2, 62; 4, 301 gefunden wird, nicht
auf den gewöhnlichen Nomin. praesepe, sondern auf praesepes
oder praesepis zu beziehen, über welche Form unter 128 ge-
sprochen Avird.
Das gewöhnlich als Adverb, gebrauchte niaue stellt sich
besonders in seiner Verbindung mit einem Adject. oder Pronom.
teils als Nomin. oder Accus., teils als Abi. eines defect. Sub-
stant. dar. Über die Grammatikerstcllen vergl. Bd. II S. 645.
Als Nomin. ist mane Vulg. Osea 11, 1: sicut mane transiit,
pertransiit rex Israel und Augustin. Civ. Dei 11, 6 (I 469, 11):
in quibus et mane et vespera nominantur, als Accus, vesperam
et mane Augustin. Civ. Dei 11, 7 Lemma; 11, 7 (p. 469, 20;
23»
- 356 —
469, 26; 470, 4); jiIs Abi. rnane facto Viilg. Exod. 10, IH;
Numer. 22, 41; Iiidic. 19, S; 19, 27; Matth. 27, 1; loli. 21, 4;
Eugipp. Vit. Severin. 30, 4; Dares 21, 1; Histor. de prcliis 6
ed. Landgraf p. 35, 17), vergl. ßonnet im Archiv VII p. 568:
facto mane Vulg. Genes. 29, 24; 41,8; ludic 16,2; Ruth. 3,
13; mane dato, vergl. Bonnet a. a. O.; orto mane Vulg. Genes.
44,3; secuto mane Auson. Epist. 23 (ed. Peiper p. 268, 50); a
mane Cic. Epist. ad Fam. 9, 26, 3; Pompon. Dig. 33, 1, 2: a mane
dici Bell. Afric. 42, 3; a mane et vespere Varro R. R. 3, 9, 10; a
mane usque ad horam X die Bell. Afric. 61, 1; a mane ad
meridiem Macrob. Sat. 1, 3, 14; a mane usque ad meridie (sie !)
Oribas. 20, 4 ed. Hagen ; a mane ad noctem Lucil. (ine. libr.
V. 15) bei Lact. Instit. 5, 9, 20; a mane in noctem Val. Maxim.
2, 7, 9; a mane ad vesperum Plaut. Mil. 2, 6, 23 (503); a mane
usque ad vesperam Suet. Calig. 18; Vulg. Exod. 18, 13 ; Ecclesi.
18, 26; 1 Machab. 9, 13; 10, 80: Act. Apost. 28, 23; usque
ad mane Vulg. Esai. 38, 13; a vespere usque ad mane Vulg.
Levit. 24, 3; usque ad vesperam et mane Vulg, Daniel. 8, 14;
e somno pueros cum mane expergitus clamo Lucil. (3, 56) bei
Diomed. 1 S. 372 (I 376, 14) und Prise. 10, 4, 21 S. 888 (11
513, 1); de mane Vulg. Esai. 26, 9; lerem. 35, 14: de mane
in mane Augustin. Confess. 11, 23, 30; de mane usque ad
meridiem Vulg. 3 Reg. 18, 26: de maue usque ad mediam diem
Vulg. Esdr. 8, 3; de mane usque nunc Vulg. Ruth. 2, 7; de
mane usque ad tempus constitutum Vulg. 2 Reg. 24, 15; de
mane usque ad vesperam Vulg. Exod. 18, 14; Esai. 38. 12;
lob 4, 20; in maue Vulg. Exod. 16, 19; Esai. 33, 2; Arnos
5, 8; Sophon. 3, 3; 1 Machab, 3, 58; usque in mane Vulg.
Exod. 16. 23; in mane alterius diei Vulg. Levit. 22. 30; sine
mane Augustiu. Coufess. 13, 34. Mit Adject. maue novum
Verg, Georg. 3, 325; Macrob. Sat. 1, 24, 24; maue totum
Mart. 1, 49, 36; darum manePers, 3, 1; unum maue Auson.
i']dyll, 13 (= Anthol. Lat. ed. Riese 646) v. 17 (^ed. Peiper
p. 410); multo mane Cic. Epist. ad Att. 5, 4, 1; mane
priino Vulg. Numer. 14, 40; lob 24, 14; maue prima
Acta Thomae ed. Bonnet p. 126, 18; primo mane Varro L,
L, 9, 44, 73; Colum 12, 1, 3; Mart, 3, 36, 3; Vulg. 4 Reg. 3,
22; 1 Machab. 20, 1; prima mane Greg. v. Tours Hist. Franc.
10, 23 (p. 423, 9); postero mane Colum, 9,15,11; quodam
— 857 —
mane, vergl. Bouuet in Archiv. 7, 568; mane roscido Ausou.
Epist. 18, 6 (cd. Peiper p. 255); a primo mane Colum. 11,
1, 14; ad ipsum mane Horat. Sat. 1, 3, 17; cum primo
mane Bell Afrie. 62, 5; sub obscuro mane Colum. 7, 12.
3. Nach einigen Grammatikern war jedoch mani neben mane
in Gebrauch. Donat. zu Terent. Phorm. 1, 1, 2: Propter co-
gnationem e et i litterarum non dubitaverunt antiqui et „here et
heri" dicere, et „mane et mani", et „vespere et vesperi". Sisenua
bei Charis. 2, 13 S. 182 (I 203, 27) bemerkt über hoc l u c i
(vergl. unter 61): Quaecumque nomina e littera ablativo singu-
lari terminantur, i littera finita adverbia iiunt, ut „mani". Serv.
zu Verg. Aen. 5, 19 sagt: Nomen cum adverbium esse coeperit
fit indeclinabile; adverbium cum nomen esse coeperit, declinatur.
Unde ait Plautus (Most. 3, 2, 80) a mani usque ad vesperum,
a mane (so im Guelf. 1 und 2, sonst a mani) autem propter
teti'aptoton non dixit. Lorenz zu Plaut. Mostell. 534: „Die
klassische Sprache kennt nur a mane, die ältere Sprache da-
gegen zeigt Vorliebe für solche Lokativ'e auf i". So findet sich
a mani ad noctem Plaut. Mostell. 3, 1, 3 (534); a mani ad
vesperum Plaut. Amphitr. 1, 1, 97 (253), auch vor Non. Si
231, 30 bestätigt; Mostell. 3, 2, 80 (767), wie ausser Serv. zu
Verg. Aen. 5, 19 auch noch Pompei. Comment, S. 358 (V 255,
33) angeben; a primo mani Plaut, bei Pompei. Comment. S. 88
(V 136, 25).
Vorzüglich die Städtenamen auf e haben im Abi.
fast immer e. Prise. 7, 11, 56 S. 759 und 760 (II 333, 17):
,.Propria eiusdem terminationis (e) similem habent nominativo
ablativum: „hoc Praeneste ab hoc Praeneste". Vii'gilius in VIII
(v. 561): Qualis eram, cum primam aciem Praeneste sub ipsa.
Figurate enim ad urbeni reddidit „ipsa", cum proprium oppidi
neutrum est, quomodo „Keate". Idem poeta in VII (v. 682):
Quinque altum Praeneste vir! quique arva Cclemnae. So
Arelate als Ablat. Caes. bell. civ. 1, 36, 4: 2, 5, 1; Anmi.
Marc. 14, 5, 1; 14. 10, 1; 15, 11, 18; 29, 5. 5; Inscr. Orell.
3330. Ateste Plin. N. H. 17, 17, 26 (122); C. I. L. 5, 2785.
Bibracte Caes. bell. Gall. 1, 23, 1; 7, 90, 8; 8,2,1, dagegen
steht Bibracti bell. Gall. 7, 55, 4 in Hdschrift<mklasse «, aber
Mensel hat mit Recht Bibracte eingesetzt, vergl. dessen Jahres-
bericht über Cäsar (XI) p. 191. Caore Liv. 1, 2, 3; 9, 36,
— 358 -
a; 21, 62, 5; 21, 62, 8; 27, 28, 3-, 28, 11, 3; Pliu. N. H. 35,
3, 6 (IS); lul. Obscqu. 14 (73)5 20 (79); 50 (110). Nepete
Liv. 6, 9, 3; 10, 14, 3; 29, 15, 5; Inschr. Grut. 359. 1: 441,
7. Der Noiiiin. dazu soll freilich nach Charis. 1, 15 S. 78 (I
102, 7) und Prise. 5, 7, 40 S. 657 (II 167, 9) Nepet sein,
welches Wort Prise. 6, 4, 22 S. 687 (IT 214, 6) für ir.ieeli-
nabel erklärt, und bei Plin. N. H. 3, 5, 6 (52) ist der Noinin.
Nepet im Leid. Voss. A (sonst Nepei, Nepeta, Nepe oder Nepte),
dagegen Liv. 6, 9, 12; 6, 21, 4 als Accus, und 27, 9, 7 als
Nomin. Nepete, statt dessen nur in einigen unbedeutenden
Hdschr. hier, wie in den Stellen, welche den Abi. darbieten,
Nepet gefunden wird. Praeneste als Abi. Varro L. L. 5, 5,
32; 6, 2, 4; Cic. pro Plane. 26, 63; Epist. ad Att. 12, 2, 2
und Divin. 2, 41, 87; Horat. Epist. 1, 2, 2; Liv. 6, 27, 10; 6,
29, 5; 6, 29, 8; 22, 1, 9; 23, 17, 9; 23, 19, 18; 24, 10, 10;
45, 44, 8; 45, 44, 15; Val. Max. 9, 7, 2; Sil. 9, 404: lul.
Obsequ. 23 (82); 24 (83); 36 (96); 52 (112); aber Praenesti
Prop. 3 (2), 32, 3. Pteate Varro L. L. 8, 41, 83 und R. R. 3,
1, 6; 3, 2, 15; Liv. 25, 7, 8; 26, 11, 10; 26, 23, 5; 30,2, 11;
40, 2, 4; 40, 45, 4; 43, 13, 3; lul. Obsequ. 1 (55); 5 (60); 15
(74); 28 (87); 59 (120); C. L L. 9, 4169. Teate C. L L. 8,
2628. Tergeste Mela 2, 4, 61; C. L L. 5, 545; 5, 554. Auch
der Name des Berges Soracte hat nach Charis. 1, 15 S. 43.
44 (I 59, 6) im Abi. e, und diese Form wenden Plin. N. H. 2,
93, 95 (207) und Sil. 5, 175 an, Sauracti aber Cato Orig. 2
fr. 16 (ed. .Jordan p. 11, 17) bei Varro R. R. 2, 3, 3.
Über die Neutra auf al und ar sagt Prise. 7, 11, 56
S. 760 (II 334, 2): Illorum quoque ablativus i terminatur neu-
trorum, quae in „al" desinunt: „hoc tribunal ab hoc tribuuali",
„hoc cervical ab hoc cervicali". Similiter faciuut ablativum, quae
in „ar" desinunt neutra et in obliquis casibus producunt a
paenultimam, ut „hoc calear calcaris a caicari", „lacuuar lacu-
naris a lacunari", „lucar lucaris a lucari"'. Quando autem pro-
ducunt eam, in libro, qui est de nominativo et genetivo, doeuimus.
Nämlich 6, 6, 31 S. 691 (II 222, 1), wo gelehrt wird, dass das
a in den Casus obliqui der Neutra derivativa lang sei, d. h. der-
jenigen, welche verkürzte Neutra von Adject. auf aris sind.
Vergl. unter 49. Phocae Ars S. 1710 (V 439, 31): (In i exeunt
ablativo casu singulari) item neutra, quae in nominativo e vel 1
- 359 -
vel rlitferis terminantur, ut ..hoc sedile ab hoc sedili", „hoc animal
ab hoc animali"', „hoc laquear ab hoc laqueari". Hieher gehört
ferner die unter 49 mitgeteilte Stelle des Charis. 1, 17 S. 95
(I 119. 3). Dann Rhemn. Pal. S. 1372 (V 538, 5): Nomina,
quae in al exeunt. in ei, in il, in ol, in ul, in ar, in er, in
ir, in or, in ur, in an, in en, in in, in on [in un], e habent
in ablativo, ut puta nominativo al, „Hannibal", ablativo „ab hoc
Hannibale", nominativo el, ut ,.fel", „mel", ablativo „ab hoc
feile" „melle", nominativo il, ut „vigil*' „pugiP, ablativo ,,a
vigile" ,,a pugile", nominativo ol, ut „sol*', ablativo „sole",
nominativo ul, ut „exul", ablativo „exule", nominativo ar, ut
„far", ablativo „farre", nominativo „nectar", ablativo „nectare".
Quae vero in ar exeunt neutri generis, et a ante is producunt
in genetivo, ablativum in i mittunt, ut ..hoc calcar huius calcaris",
„hoc lacunar huius lacunaris", „ab hoc calcari, lacunari". Ab
eo quod est „par", „pare" vel „pari" dicimus Sane
quia dixi, quae exeunt in al nominativo, in e exire ablativo,
verum est. Sed ne occurrat quaestio nominis illius quod est
„ti'ibunal", facit enim ablativo „ab hoc tribunali", et „cervical
ab hoc cervicali", facere deberet „tribunale" et „cervicale", quia
nominativus singularis (non) debet esse minor nominativo plurali
duabus syllabis. Sed in his nominibus, quae perpauca sunt,
magis usus obtinuit.
Diejenigen von den unter 49 aufgezählten Nomina auf al
und ar, von welchen ein Abi. vorkommt, haben darin fast ohne
Ausnahme i. Animali Liv. 23, 19, 13; Pelagon. 20, 286 (ed.
Ihm p. 91, 30); bei Cic. in Pison. 9, 19 wird statt der sonstigen
Lesart animali nach dem Tur. Palimps. und der Anführung bei
Isid. Orig. 2, 30, 4 maiali geschrieben, und Fin, 4, 14, 3(5 hat
de animali keine Autorität (im Pal. B ist in animah' quol und
passt nicht in den Zusammenhang. Lupercali Varro L. L. 5,
15, 85; 6, 3, 13; Vell. 1, 15, 3. Puteali Cic. pro Sest 8, 18.
Quadrantali Plin. N. H. 18, 30, 73 (305). Tribuuali Cic.
de orat. 1, 37, 168; Verr. 2, 38, 94; 3, 59, 135; 5, 7, 16; 5,
7, 17; 1. agr. 2, 34, 93; pro Sest. 15, 34; in Pison. 5, 11; Epist.
ad Fam. 3, 8, 2; 3, 8, 3 und Epist. ad Q. fr. 1, 1, 8, 25; Caes. bell,
civ. 3, 21, 2; Liv. 2, 29, 3; 3, 19, 4; 4, 50, 4; 8, 33, 1; Plin.
N. H. 10, 18, 20 (41); Tacit. Ann. 1, 61; Vulg. 2 Paral. 24, 31,
und sonst häufig, auch L Neap. 1502 und Orell. 4929. Vectigali
— 360 -
C. I. L J, 204 Col. 2 Z. 36; Inscr. de l'Alg. 2300; 2301; Cic.
Epist. ad Q. fr. 1, 1, 9, 26; Epist. ad Att. 5, 21. 11; Parad. 6,
3, 49; Brut. 36, 136. Boletari Apic. 2, 41; .5, 190. Calcari
Plaut. Asin. 3, 3, 118 (708). Columbari Plaut. Rud. 3, 6, 50
(888). Exemplari Cic. de rep. 1, 1, 1; 2, 11, 22. Laeunari
Cic. Tusc. T), 21, 62. Lupanari Plaut. Bacci.. 3, 3, 50 (454);
Senec. Contr. 1, 2, 1; 1, 2, 7; 1, 2. 10; 1. 2. 20; Val. Max. 9,
1, 8; Quinta. 5, 10, 39; 7, 3, 6; 7, 3, 9; 7, 3, 10; TertuU. de
anima 34; Apul. Met. 10, 21; lustin. 21, 3, 4, Pulvinari
Augustus bei Suet. Claud. 4; Quintil. 1, 7, 12; Suet. Aug. 45;
Apul. Met. 1, 9 S. 462. Torculari M.Caesar bei Fronto 4, 6;
Vulg. Numer. 18, 30; Deut. 15, 14; 16, 13; ludic. 6, 11; 7, 25;
4 Reg. 6, 27; Esai. 16, 10.
Doch ist ex eo vectigale Corp. Inscr Lat. 9, 2226; pro
vectigale in der untergescbobenen Inschr. C. I. L. 5, 121*;
in tribunale Aurelio Cic. post redit. ad pop. 5, 13 im Par.,
C. F. W. Müller schreibt tribunali; cum galeare C. Gracch.
bei Charis. 1, 15 S. 61 (I 80, 9), im Neap. ist cum galere, von
dem im Gloss. in Majo's class. auct. 8 S. 260 bezeug-ten hoc
galear; laqueare steht als Abi. Culex 63 si nitor auri sub
laqueare domus animum nou angit avarum; und nach Prob,
lustit. art. S. 294 (IV 96, 34) ist ab hoc cochleare, nicht ab hoc
cochleari, zu sagen. Regelmässig aber ist iubare. Charis, 1,
17 S. 108 (I 133, 18): Iubare. Plinius ait inter cetera etiam
istud G. Caesarem dedisse praeceptum, quod neutra nomina „ar"
nominativo clausa per i dativum ablativumque siugulares osten-
dant; iubar tarnen ab hac regula dissidere. Nam ut huic iubari
dicimus, „ab hoc iubare" dicendum est, ut „huic farri et ab hoc
farre«. Phoc. 2, 7 S. 1693 (V 415, 8): Ar syllaba terminata ge-
neris sunt neutri omnia, ut „hoc lucar", „hoc torcular", „hoc
pulvinar", „hoc laquear", „hoc lacunar", praeter unum proprium
generis masculini, „hie Caesar". Haec quoque tertiae decliuationis
formulam secuntur, sed neutra in obliquis casibus a productam
habent. Notatur „iubar", quod solum a correptam habet, ut
Vergilius (Aen. 4, 130): Iubare exorto. Auch Pacuv. (347) bei
Varro L. L. 6, 2, 6 imd 7, 4, 76; Apul. Met. 4, 4; Amm. Marc.
28, 4, 31 haben iubare. Desgleichen nectare Cic. Tusc. 1, 26,
65; Verg. Ge. 4, 164; 4, 384 und Aen. 1, 433; Ovid. Met. 3,
318; 4, 450; 4, 452; 10, 732; 14, 606 und Fast. 2, 146, und
- 361 —
baccare Verg. Ecl. 4, 19; 7, 27. Voss, de anal. 2, 11 fordert
auch lucare, weil nach Charis. (vergl. unter 49) das a darin kur^;
sein soll; Prise, aber in der oben angeführten Stelle bezeugt
zugleich die Länge des a und die Ablativendung i. Gothofr. zu
Fest, unter pecunia S. 253 (S. 617 Lindem.) citiert aus einer Inschr.
bei Grut. 328, 1 de lucari ludorum saecularium, und in einer
Inschr. von Luceria Ephem. epigr. 2 S. 205 ist in hoce loucarid,
dieses allerdings nicht in der sonst üblichen Bedeutung des
Wortes. Lucar lässt sich nicht von der lucaris pecunia bei
Paul. Festi S. 119 trennen. Von par „das Paar" haben Cic. in
Pison. 12, 27; Gaius lustit. 3 § 212 und lustinian. Instit. 4, 3
§ 10 den Abi. pari, doch pare haben Cic. post red. in seuat. 7,
17; Ovid. Fast. 3. 193; 3, 526: 4, 98; Senec. de ira 2, 34, 1;
Plin. N. H. 8, 21. 33 (79).
Die Neutra, Avelche im Nomin. die Griech. Endung
i behalten, haben auch im Abi. i. Stibi Plin. N. H. 12,
12, 26 (43); 29, 6, 37 (118); 29, 6, 38 (130); 29, 6, 38 (131).
Iliturgi Liv. 23, 49, 12; 24, 41, 10. Dazu kommen von den
unter 59 aufgeführten Beispielen noch cappari, cummi oder
gummi und sinapi, bei denen der Nomin. auf i neben dem auf
is üblich ist. Vergl. unter 59. Von einem Stamme aufit
ist doch der Abi. auf i gebildet, oxymeli Cato R. R. 157,
7; Plin. N. H. 19, 8, 38 (128), und oenomeli Apic. 7, 6, 280,
sonst aber oxymelite Plin. N. H. 22, 25, 77 (160); 24, 16,
92 (144); 25, 13, 106 (169); 26, 8, 34 (54); 26, 8, 42(69); 27,
4, 12 (29); 28, 9, 34 (132); 30, 10, 27 (88) und hydromelite
Plin. N. H. 22, 13, 15 (34); 23, 4, 51 (97); 23, 8, 80 (158);
24, 19, 120 (188); 26, 8, 30 (48); 27, 9, 51 (75;.
61. Ablative auf i kommen noch hin und wieder bei
anderen Stamm- und Nominativendungeu vor. Am leichtesten
sind dieselben zu rechtfertigen bei den Nomina auf es, für
welche teilweise eine Nebenform t^uf is vorhanden ist. Vgl.
unter 48. So aedi Titin. (com. 126) bei Charis. 2, 13 S. 192
(I 216, 5). Caedi Tac. Hist. 4, 20 allein im Med. Fami
Avian. Fab. 1, 6. Labi Lucr. 5, 927 (930) im quadr. m. pr.
und im oblong, m. corr.. statt dessen jedoch Halm zu Cic. pro
Sest. 8, 20 labe (nach der fünften Declin.) empfiehlt, welches
im quadr. m. corr. ist, und nubi Lucr. 6, 145 in der Elision,
während 6, 203 nube angewandt ist. Aber nicht tabi, sondern
- 362 -
tabe Lucr. 1, H06. Contagi Lucr, H, 734 war Conjectur von
La)i)bin. für coutage. Vergl. unter 63.
Sehr gewöhnlich ist imbri, wie von einem Xoiuin. iinbris,
aus welchem imber ebenso verkürzt ist, wie November aus
Novembris (vergl. unter 58, und über die Nomiiiativforin lintris
unter 45), oder wie acer, .nlacer, eeleber aus aci'is, alacris, cele-
bris (Adject. 6). Prise. 7, 12, 62 S. 762 und 763 (II 339, 1):
Praeterea simplex eorum (der Monatsnamen auf ber) similiter
invenitur faciens ablativum, „imber ab imbri". Statins in VII
(v, 9): Nubibus hibernis et nostro pascitur imbri. Cicero de
signis (Verr. 4, 40, 87): Cum esset vinctus nudus in aere, in
imbri, in frigore. Idem in frumentaria (Verr. 3, 14. 36):
Ferebat haue quoque iniquitatem Septicius, et imbri frumentum
in area corrumpi patiebatur. Ferner Pacuv. (414) bei Cic. de
orat. 3, 39, 157 ; Claud. Quadrig. (Ann. fr. ine. 94) bei Non. S
212, 17; Varro R. Pt. 3, 16, 37 und (Sat. Menipp. 571) bei
Non. S. 537, 13; Cic. Top. 9, 38; 9, 39; Cato Mai. 10, 34
Phil. 5, 6, 15 und Epist. ad Att. 7, 20, 1; Lucr. 1, 286: 1
715; 1, 785; 6, 266; Verg. Ecl. 7, 60; Ge 1, 393 und Aen
4, 249; Horat. Serm. 1, 5, 95; Ovid. Met. 4, 282; Liv. 21, 54
9; 21, 56, 3; 30, 38, 8; 43, 13, 4; Val. Max. 8, 13 ext. 1
Trag. Octav. 212; Plin. N. H. 10, 33, 50 (97); 11, 33, 38 (113)
36, 22, 48 (166); Val. Fl. 4, 660; Sil. 4, 351; Stat. Silv. 2, 1
216; 3, 3, 104; 4, 3, 100 und Theb. 1, 387; 5, 362; 10, 136;
Ser. Samen. 537; 593; Tert, Apol. 5; Apul. Flor. 16 (ed. Krüger
p. 22, 2); Pompon. Dig. 8, 3, 20 § 1; Amm. Marc. 17, 7. 13;
dagegen imbre Enn. (Sat. 43 ed. L. Müller) bei Varro L. L.
5, 10, 65; Plaut. Most. 1, 2, 62 (142); Cic. bei Plin. N. H. 18,
25, 60 (224) und bei demselben 31, 4. 28 (51); Caes. bell. Gall.
7, 27, 1 (Mensel schreibt hier imbri, vergl. dessen Beiträge zur
Kritik von Cäsars bell. Gallieum 1894 S. 224); Bell. Afr. 47,
6; Catull. 68, 56; Ps. Verg. Cat. 11, 34; Horat. Epist. 1, 11, 11;
Tibull. 1, 1, 48; Ovid. Her. 10, 138; 17 (18), 104; Amor. 1,
9, 16; 3, 6, 68; A. A. 1, 532; 3, 224; Met. 6, 63; 8, 550; 13,
889; Fast. 4, 385; 5, 166; 6, 282 und Trist. 1, 3, 18; 4. 6, 36;
German. Progn. 2, 85; Liv. 21, 58, 6; 24, 47, 1; 28, 15, 11;
40, 58, 4; Senec. Suas. 3, 1; Senec. Benef. 6, 15, 7 und Nat.
quaest. 2, 24, 1; 4, 2, 25; Senec. Phaedra 391 und Oed. 353;
Lucan. 5, 465; 6, 22-1; Plin. N. H. 2, 60, 61 (152); 9, 16. 23
— 363 —
(56)5 11, 30, 36 (109); 12. 19, 42 (89); 14, 2, 4 (23); 14, 2, 4
(24): 14, 21, 27 (136); 16. 1, 1 (4); 16, 33, 61 (143); 17, 5, 3
(39); 17, 12, 18 (91); 18, 14, 36 (133); 18, 25, 60 (224); 29, 6,
39 (138); 31, 4, 28 (51); 31, 4, 29 (52); 31, 6, 36(69); 31, 7,
39 (81); 37, 7, 30 (104); Val. Fl. 2, 52; 6, 611; Sil. 3, 474;
Stat. Silv. 5, 1, 148 und Theb. 1, 438; 3, 251; 5, 598; 6, 229;
9, 482; 12, 604; Mart. 3, 65, 7; 4, 18, 2; 11, 96, 2; 14, 144, 2;
Flor. 2, 8, 17: lustin. 29, 3, 1; Petron. 122 v. 140; Samon. 846;
Spartian. Hadr. 14, 3; Claudian. Olybr. et Prob. Cons. 43; Cons.
Stil. 2, 462; VI cons. Honor. 538; Phoen. 34 und Nil. 26; Apul.
Met. 9, 33; 10, 34; Mamert, Panegyr. Maximin. Aug. 12, 4; Ulpian.
Dig. 39, 3, 1 im Eingange und § 16; Pall. 1, 35, 13; 12, 13, 4.
Rudenti Vitruv. 10, 2, 4; sonst rudente, wie Ovid.
Amor. 3, 6, 4 und Met. 3, 616; German. Phaen. 155; Rutil.
Namat. 1, 514. — Torrenti Sen. Brev. vit. 9, 2; torrente Liv.
33, 18, 15; Colum. 8, 16, 4; Tacit. Dialog. 24; Lucan. 9, 156;
Mart. 12, 3, 13. — Adulescente Cic. de orat. 2, 21, 88 zwei-
mal; 3, 18, 68; Orat. 13, 41; pro Milon. 27, 75; pro Deiot. 6, 17;
11, 32; Phil. 13, 9, 19; 13, 13, 28; Epist. ad Farn. 2, 7, 4. aber
adulescenti Corp. Inscr. Lat. 8, 828. — Ebenso immer parente,
und nur durch Versehen orbatos parenti Tac. Ann. 4, 8. —
Animante Cic. Fin 4, 14, 37; Tusc. 5, 31, 88; Leg. 1, 9, 27
Nat. Deor. 2, 46, 118 und Lael. 21, 81; animanti Cic. Tim. 6
17. — Infante Cic. Divin. 1, 36, 78; Senec. Epist. 124, 9
de ira 2, 5, 4; Colum. 1, 8, 2; Plin. N. H. 34, 8, 19 (88)
Mart. 1, 49, 28; Tacit. Aen. 15, 23; Dialog. 29; luven. 13, 162
Ennod Epist. 9, 24. — Consonante Charis. 1, 4 S. 2 (I 12
14); Diom. 2 S. 424 (I 429, 10; 429, 20); Prise. 1, 4, 12 S
542 (II 11, 11); 1, 4, 18 S. 545 (II 14, 1); 1, 4, 20 S. 546
(II 15, 8; 15, 11); 1, 4, 21 S. 546 (11 15, 14; 16, 7); 1, 4 23
S. 547 (II 18, 9); Vel. Long. S. 2224 (VII 60, 17; 60, 19); S.
2225 (VII 63, 7); Papirian. bei Cassiod. de orthogr. Ö. 2293 (VII
161, 12); consonanti Diomed. 2 S. 423 (1 428, 6); 2 S. 427
(I 432, 30; 432, 31); :\Iar. Victorin. 1 8. 2462 (VI 15, 11); 1
8. 2468 (VI 23, 29 j; 1 8. 2472 (VI 28, 5); 1 S. 2473 (VI 29,
28). Über continenti und continente und über sapiente als
Substant. vergl. Adject. 39. 8. 91 und 95, und über den Abi.
der Gentilia auf as is ns rs Adject. 38, 8. 87.
Die Composita von dens haben uls Substantiva
- 364 —
regelmässig e Bideiite Tibiill. 2. H, ß; Ovid. Amor. 1. 18,
15; Colum. 8, 13, 8; Plin. N. H. 17, 21. 85 (1.59;; bidenti
Lucr. 5, 208 am Ende des Verses. — Tridente Frop. 8 (2),
26, 48; Ovid. Met. 1, 283; 6, 75; Senee. Agam. 558: Plin. N. H.
9, 15, 20 (51); 9, 29, 45 (84); Sil. 14, 18: Mart. 5. 24. 12;
tridenti Verg. Ge 1, 13 und Aen. 1, 145; 2. 418; 2, 610;
Sil. 3, 53; Val. Flacc. 1, 688, überall am Ende des Verses.
Sorti erinnert an den Nomin. sortis; vergl. unter 41. Plaut.
Gas. 2, 7, 5 (428) sorti sum victus ; Enn. (Ann. 882) bei Isid.
Orig. 1, 85, 3 Graecia Sulpicio sorti data, Gallia Cottae; C. I.
L. 1, 198 Z. 54 ex qua sorti; C. I. L. 1, 200 Z. 16 quoi sorti
is ager datus adsignatusve fuerit; C. I. L. 2, 1964 Col. 2 Z. 45
und 46 uti quiiusque nomen sorti ductum erit (daselbst Z. 51 bis
53 singularum curiarum nomina sorte ducito et ut cuiiusque curiae
nomen sorte exierit); in der Epist. 2 ad C, Caesarem de rep. ordin.
unter Sallust. Namen Cap. 8, 1 nach den alten Ausg. ut ex con-
tusis quinque classibus sorti centuriae vocarentur. Bei Livus ist
an folgenden Stellen iu den besten Hdschr. sorti überliefert: 4,
37, 6: cui ea provincia sorti evenit (Zingerle schreibt hier sorte);
28, 45, 11: Q. Caecilio sorti evenit ut in Bruttiis bellum gereret;
29, 20, 4: cui Sicilia provincia sorti eveuisset; 31, 6, 1: F. Sul-
picio provincia Macedonia sorti evenit; an anderen Stellen steht
sorte, wie Cic. Verr. Acc. 2, 6, 17: ei sorte provincia Sicilia
obvenit: Cic. in Vatin. 5, 12: cum tibi aquaria provincia sorte
obtigisset; Liv. 3, 64, 4: ut comitiis praeesset M. Duilio sorte
evenit; Liv. 4, 43, 1: cui sorte ea provincia evenerat; Liv. 7, 6,
8: L. Genucio consuli ea provincia sorte evenit; Liv. 8, 1, 2:
uti'umque bellum Plautio sorte venit; Liv. 9, 31, 1: Aeniilio
Etruria sorte obvenit. Bei Plin. Epist. 4, 12, 2 ist im Med. und
Vat. scribam cui (verschrielDen für qui), Keil hat scribamque,
qui sorti obtigerat. Bei Apul. Met 4, 8 S. 252 scheint sorti
ducti in der Ausg. von Hildebr. ein Versehen zu sein, Eyssen-
hardt (p. 61, 2) und van der Vliet (p. 73, 24) schreiben sorte
ducti. Aber C. I. L. 1, 198 Z. 53 ad sitellam sorti veniet ist
sorti Dat., desgleichen Verg Aen. 9, 270 chpeum cristasque
rubentis excipiam sorti; Senec. Tro. 987 sorti eximit (so im Flor.),
auch wohl Verg. Ge. 4, 165 sunt quibus ad portas cecidit
custodia sorti und Sil. 7, 368 quis tunc cecidit custodia sorti.
Parti Plaut. Meu. 3, 2, 14 (478) und Persa 1. 2, 20 (72);
— 365 —
Cato K. R. 136 zweimal (ebendaselbst parte); Varro R. R. 1,
13. 5 zweimal; 1, 40, 6 das zweitemal im cod Polit.; 3, 3, 8;
3, 3, 9; Lucr. 1, 1111: 3, 611 ; 4, 515; 5, 511; 5, 721; 6, 694;
6, 721; Liv. 30, 22, 6 im Bamb., die Ausgaben haben parte;
Apiil. de mag. 42 S. 497. (Ex alte)ra parti C. I. L. 1, 198 Z. 51
(parte daselbst Z. 65); qua in partei und in ea partei C. I. L. 1,
206 Z. 25 und 27 (in qua parte und in ea parte ebendaselbst
Z. 30 und 54). Vergl. den Acc. partim unter 54. .Bei Liv. 8, 25,
5 pars parti abscisa oder abscissa ist parti Dat. Als Abi. ist
parte auch bei den Alteren, wie (Jato fOrat. 1 fr. 14 ed. Jordan
p. 35, 12) bei Charis. 2, 13 S. 191 (I 214, 29); Paeuv. (338)
bei Non. S. 506, 26, hier schreibt Ribbeck mit Rothe pro suad
arte, L. Müller pro sua partei; Afran. (18) bei Non. S. 123, 14
imd (226) bei Non. S. 375, 5; Terent. Eun. 3, 5, 31 (579) und
Heaut. 1, 1, 5 (57); C. I. L. 1, 199 Z. 30 und 32; Lucr. 1, 88;
1, 437; 1, 667; 1, 807; 1, 843 und an vielen anderen Stellen,
Lenti Titin. (163) bei Xon. S. 210, 4; Colum. 2, 14, 1 im
Saugerm., vergl. den Acc. lentim unter 54 Sonst lente, wie
Plin. N. H. 26, 7, 18 (32); 28, 14, 58 (209); Apul. Met. 6, 10
S. 399. — Menti scheint Abi. zu sein Colum. 10, 211 amor
ignescit menti saevitque medullis; Gargil. de cura boum 19,
vergl. Schuch p. 36; vergl. über den Nomin. mentis unter 41.
Bei Ovid. Met. 14, 204 menti haerebat imago temporis illius ist
es Dat., wie haesura mihi Trist. 3, 4, 36. — Hoc monti und
hoc fonti erwähnt Varro L. L. 9, 64, 112 als von einigen
gebraucht; ab fontei CLL. 1, 199 (5, 7749) Z. 6 (ab fönte
daselbst Z. 12, und monte Z. 15 und 16). Liv. 28, 6, 10 ist
im Med., Voss., Harl. und in anderen Büchern velut monti
praecipiti devolutus torrens. Sub montei hat O. Müller zu Fest,
unter specus S. 343 in einem daselbst erhaltenen Verse des Enu.
(Ann. 486) vermutet. — Ponti Claud. Quadrig. (1, 10 ed.
H. Peter p. 209, 6) bei Gell. 9, 13, 15 im Voss. mai. und Bern.
— Aetati Plaut. Poen. 3, 1, 6 (509) ed. Goetz et Schoell, aetate
hat Leo geschrieben; Cic. Phil. 5, 16, 45 im Vat. — Here-
ditati C. L L. 1, 200 Z. 23 quoi is ager locus hereditati obvenit;
Varro R. R. 1, 12, 2 si istius modi mi fundus hereditati obvenerit.
— Liti cecidisse ist Conjectur von Scaliger bei Paul. Festi
S. 116 für litis cecidisse, nach Analogie von causa cadere; der
gewr.hnliche Abi. ist lite, wie Cic. de orat, 3, 28, 109; pro
— 366 —
Rose. Com. 14, 40; Vcrr. 3, 13, 32; Cornif. 4, 23, 33; Senec.
Epist. 65, 2 und Beiief. 6, 27, 5; Quintil. 11, 3, 59; Liv. 9,
27, 7 steht aciein pediti tutam fore in den Hdsch. und älteren
Ausgaben, Gronov. setzt dafür pedite, was jetzt in den neuen
Ausgaben gelesen wird. — Virtutei Elog. eines Scipio 0. I.
L. 1, 34; virtuti Acc. (473) bei Non. 8. 341, 30 im Bern, b
(sonst virtutem), wo aber Ribbeck virtutei schreibt. — Segeti
Cato R. R. 37, 2 in einigen alten Ausg — Capiti Catull. 68,
124; Genucaa. Phaen. 213 in der Elision; Amm. Marc. 18, 8, 5;
Paulin. Nol. nat. 11, 103; Anklang an Catull 68, 124 (suscitat
a cano volturium capiti) ist bei Tibull 1. 1, 71 (nee amare
decebit dicere nee cano blanditias capiti). wo capiti als Dat. er-
klärt wird, vergl. Riese zu Catull, Hiller aber schreibt dafür
capite; oecipiti Pers. 1, 62; Auson. Epigr, 12, 8; Alcim. Avit.
Carm. 1, 97. — Cespiti C. I. L. 6, 2104a Z. 19 (acta fr, Arv.
a. 218a). — Heredi C. L L. 1, 200 Z. 23 ab eo heredive eius.
— Sacerdoti C. I. L. 6, 745, dasselbe als Nom. propr. 6. 715,
aber Inschr. Orell. 49 (1712) ist nach Heuzen 8. 1 vielmehr
sacerdote. — Societati Bruns Font. iur. 8. 210 Z. 3; C. I. L.
3 p. 950, 951 Z. 5. — Tripodi a Phoebi Lucr. 1, 739, aber
in der Wiederkehr desselben Verses 5, 112 tripode, ebenso
auch Stat. Theb. 4, 411.
Über luci vergl. Bd. 2 8. 644, 645.
Trifaci Enn. (Ann. 557) bei Paul. Fest, unter trifax 8. 367.
Paci (mit der Elision) Varro (Sat. Menipp. 397) bei Non.
S. 213, 18, wo aber von Ribbeck patris statt des handschrift-
lichen paci in verbessert ist, was auch Bücheier aufgenommen
hat. — 8ilici C. I. L. 1, 1161 und Inschr, Henz. 6639 und
7170. — Legi continetur Tab. cer. Dac. 1 int. Z. 16 und ext.
Z. 21 (C. L L. 3 8 925 und 927).
In coventionid C. I. L. 1, 196 Z. 22. — De sanctioni
C. I. L. 1, 198 Z. 56. — Quoi is ager locus deditioni ob-
venit C. I. L. 1, 200 Z. 23. — Pro portioni C. I. L. 1, 206
Z. 38. — Quanam sit ratio ni mit der Elision Lucr. 6, 66.
Vergl. Lachmann zu Lucr. 2, 520. — Cum carni Plaut. Capt. 4.
4, 6 (914), in den Hdschr. cum carne, was auch Leo schreibt.
— 8ermoni suo aliquem participaverit. Plaut. Mil. 2, 2, 107
(262), die neueren Herausgeber schreiben mit Ritschi sermone.
was der Ambr. zu haben seheint. — Mucroni mit der Elision
— 367 ~
Lucr. 2, 520. — Alto delatiim Heliconi im Ausgange des
Verses Lucr. 3, 132. — Umboui hat Alsehefski Liv. 30, 34, 3
nach dem Bamb., Paris. 2 und Leipz. geschrieben, Luchs hat
umbonibus. — Seive ea alio nomini est C. L L. 1, 820;
10, 1604.
Mari von nias Cic. Nat. Deor. 2, 51, 128 in den Leid. AC
und im Wien., im Leid. B, Erl. und Pal. mare, was auch die
neuern Ausgaben haben, vergl. C. F. W. Müller Not. crit. ad
Cic. op. IV 2 p. XI zu p. 93, 4; mari ist bei Plin. N. H. 8,
33. 44 (105) in Hdschr. C überliefert, aber man schreibt mare,
was auch N. H. 8, 55, 81 (218) in allen Hdschr. geschrieben
ist. Ausserdem findet sich der Abi. mare noch Varro L. L. 9,
38, 57; Pliu. N. H. 9, 25, 45 (84); Val. Maxim. 4, 6, 1, aber
in der Epit. des Paris (ed. Kempf p. 518, 11) steht mari;
Macrob. Somu. Scip. 2, 2, 17. — Airid von aes C. I. L. 1,
61 — Dignum Veueri Plaut. Poen. 1, 2, 45 (256), Leo schreibt
Venere, vergl. dessen Note z. d. St. — Operi muuiebant Varro
L. L. 5, 32, 141; digna operi fortuna sacro Stat. Silv. 4, 6,
59. — Oneri uberi Plaut. Pseud. 1, 2, 64 (198), wo jetzt onere
uberi gelesen wird. — Sceleri Senec. Phaedra 693, und gegen
das Versmass Med. 1024 im Flor. — Suberi Colum. 7, 9, 6 im
Goes. — Obruisse se cineri Arnob. 5, 18, was die beste Hdschr.
P hat, Meursius und mit ihm Reifferscheid schreiben ciuere. —
De vesperi suo und de illarum vesperi Plaut. Mil. 4, 2, 5
(995) und Rud. 1, 2, 91 (181); Varro L. L. 9, 44, 73. — Quei
corpori quaestum fecit C. I. L. 1, 206 Z. 122. — Stercori
Colum. arb. 17, 2 im cod. Polit. und Sangerm. — Penori
Ulpian. Dig. 33, 9, 3 § 8; 33, 9, 3 § 9. — Marmor i am Ende
eines Verses C. I. L. 1, 1012 (6, 14338). — Furtüri Plaut.
Capt. 4, 2, 27 (807), im vet. ist furfure, Luchs in Studemund's
Studien 1, 1 S. 56 hat furfuribus vermutet, was auch die Heraus-
geber jetzt schreiben. — Veri Colum. 10, 129.
Vigili vigilum, pugili pugilum verbindet Max. Victor.
Art. gramm. 10 S. 1940 (VI 191, 2) als zusammengehörige Abi.
Sing, und Gen. Plur., aber vigili ist nur im adject. Gebrauch
nachgewiesen (vergl. Adject. 35), und von dem Abi. von pugil
ist kein Beispiel bekannt. In der augeführten Stelle des Max
Victor, war vigili vigilum in den älteren Ausg. willkürlich m
mugili mugilum geändert, und mugile ist bei Plin. N. H. 1 in
— 8(iH —
der Inhaltsanzeige von B. 9 (ed. Detlefsen 1 p. 28, 31) und 32
(I p. 63, 11). Aber Tharis. 1, 17 S. HO (I 136, 22) sagt:
Mugil an mugilisV Plinius codem libro VI (sermoniss dubii),
hie mugil, inquit, ut pugil et vigil; ablativo eniiii singulari
detracta postrenia vocali, qnalem oporteat iKJiiiiiialivuni singularem
esse, dinosces, ut „ab lioc consule". „Mugiluui an mugih'um?'*
ut „vigilum" et „pugilum"', „mugilum" quoque diei putato.
Propterea itaque ablativum singularem non i sed e littera ter-
minari. Durch die Nebenform des Norainat. mugilis (vergl, unter
43) könnte ein Abi. mugili wohl gerechtfertigt werden, aber der
Gebrauch desselben ist nicht erwiesen.
Bovid lex Spolet. bei Bruns Font. iur. Rom. 4 Ausg. 8. 4.5.
Ab opi Varro L. L. 5, 32, 141 im Flor.
Supellectili als Abi. billigt Charis. 1, 14 S. 33 (I 47, 25):
Quae genetivo plus quam una syllaba crescunt, ablativum per
i litteram necesse est habeant, ut „haec supellex huius supellec-
tilis ab hac supellectili", „hie praeceps praecipitis praecipiti",
„hie anceps ancipitis ancipiti" [hebes hebetis hebeti]; plurali
genetivo habent ium. Vergl. Exe. art. gramm. S- 93 (I 545,
29). Supellectili haben Varro L. L. 9, 14, 20 im cod. B (in
anderen Büchern ist supellectilis) und 9, 33, 47; Cic. 1. agi'. 2,
13, 32; 2, 15, 38; Senec. Epist. 114, 9; Ulpian. Dig. 1, 18, 6
§ 5; 33, 7, 12 § 40; 33, 7, 12 § 46; 34, 2, 27 § 6; Paul. Dig.
32, 78 § 1; 33, 10, 3 im Eingänge; 33, 10, 3 § 2; 33, 10, 3
§ 3; 33, 10, 3 J5 5; 33, 10, 5; Scaev. Dig. 33, 7, 7; 40. 7, 40;
Alfen. Dig. 33, 10, 6; Geis. Dig. 33, 10, 7 § 1; 33, 10, 7 § 2;
Modest. Dig. 33, 10, 8; Papin. Dig. 33, 10, 9; lavol. Dig. 33,
10, 11; Amm. Marc. 18, 10, 1; 25, 9, 6; 27, 10, 2; 28, 2, 13;
28, 6, 4; Imp. Constantin. Cod. 5, 37, 22 i^ 2; dagegen supel-
lectile Cato (Orat. 71 ed. Jordan p. 69, 6) bei Prise. 7, 19
95 S. 782 (II 368, 3); Terent. Phorm. 4, 3. 61 (666); Varro
L. L. 8, 15, 30; 8, 16, 32; 9, 33, 46; Cic. Verr. 2, 14, 35 im
Lag. 42 m. pr. ; 4, 44, 97 im Reg., cod. Lamb., Guelf. 1, 2,
Leid, und Lag. 29; Epist. ad Att. 11, 25, 3; Senec. Epist. 88,
31; 95, 18; Curt. 5, 1, 10 in den codd. Bong.; Paul. Dig. 33,
7, 18 § 13; Eumen. Grat. act. Constantino Aug. 8, 4; Amm.
Marc. 24. 1, 9; a supellectile fast. Antiat. a. 37 (C. I. L. 1
S. 327) und C. I. L. 6, 3719; 6, 4035; 6, 5358, a superlectile
C. L L. 6, 8973.
— 369 -
Über das adverb. vespere und vesperi, tempore und tempori,
rure und ruri vergl. Adverb. 15 S. 648 ff. Als eigentliches
Snbstant. mit einem Adject. oder Pronom. verbunden immer
rure, wie Horat. Epist. 1,' 10 14; 1, 15, 17; 1, 18, 60; Tibull.
2, 1, 59; 4, 8, 1; Ovid. Remed. amor. 567; Met. 2, 688: Fast.
S, 780; 6, 671 und Epist. ex Pont. 1, 8, 40. Ebenso tempore,
doch ist Inschr. Orell. 4775 cum quo vixi tempori minimo. Aber
tempori suo schrieb Fleckeisen Terent. Hec. 4, 1, 16 (531)
gegen die Hdschr., andere Herausgeber aber tempore.
Sali als Abi. wird in dem Fragm. Bob. de nom. et pronom.
15. 134 (V 560, 31) mit dem vorgeblichen Nomin. salis (vergl.
unter 43) zusammengestellt, unter Berufung auf Plinius in libris
dubii sermonis; auch findet sich sali bei Veran. bei Fest, unter
muries S. 158 (b), 30, doch im gewöhnlichen Gebrauche ist nur
sale, so Plaut. Persa 2, 3, 15 (267); Cato R. R 65, 2; Varro
R. R. ], 60; Cic. de orat. 1, 34, 159; Orat. 26, 89; Epist. ad
Att. 1, 13, 1; Fin. 5, 13, 38; Nat. Deor. 2, 64, 160 und Off.
1, 37, 133; Lucr. 1, 326; Catull. 13, 5; Verg. Ge. 3, 403 und
Aen. 1, 173; 5, 866; 6, 697; Horat. Serm. 1, 10, 3; 2, 2, 17;
2, 4, 74; 2, 8, 87 und Epist. 2, 2, 60; Colum. 6, 16, 2 und
sonst häufig. — • Hoc nomen per anomaliam declinatur et
erit siugulari uominativo vas, genetivo vasis, dativo vasi, ab-
lativo a vasi sagt Mart. Capella 3 § 295, aber vase, das
Diom. 1 S. 282 (I 305, 24) und das Fragm. Bob. de nom. et
pronom. S. 133 (V 560, 4) vorschreiben, ist die gebräuchliche
Form und ist bei Geis. 6, 8, 1; Colum. 9, 11, 1; Plin. N. H.
16, 11, 22 (55); 24, 14, 77 (125); 24, 19, 118 (179); 25, 8,
50 (90); 29, 5, 32 (98); 33, 4, 25 (84); Veget. Art. vet. 1, 17,
15; Pallad. 12, 7, 8 und bei Scribon. Larg. 16; 31; 57; 58;
64; 66; 73; 111; 121; 170; 173. — So auch sile von sil Plin.
N. H. 27, 7, 28 (48); 33, 12, 56 (160); 35, 6, 20 (38); 35, 11,
40 (137), aber sili Plin. N. H. 20, 5, 18 (36); Hieronym. Brev.
in psalm. 139 (ed. Migne tom. VIT p. 312); Paul. Fest. 346, 2.
— Ablat. lapidi bei Lucr. 1, 884 cum lapidi lapidem terimus.
— Melli als Abi. bei Plaut. Truc. 2, 4, 20 (371) in der Ausg. von
Gruter ist unbeglaubigt; der Ambr. und Par. haben das richtige
und allgemein gebj-äuchliche melle, der vet. und decurt. me
illi. Melli temperas ist bei Apic. 4, 2 § 155, aber melle
temperabis 4, 3 § 173. — In aestati war falsche Lesart Lucr.
Neue-Wagen er, Formenlehre. I, o. Anfl. 24
— 370 —
6, 712 für in aestatcm. - Voci als Abi. war Conjectur von
Lambin. bei Lucr. 4, 699, wo in den Hdschr. richtig gelesen
wird: deinde videre licet maioribus esse creatum (odoremj
principiis quam vox.
Pecori neben defendere und arcere Verg. Ecl. 7, 47 und
Ge. '6, 155 ist Dat.; auch wohl capiti neben pellere Pers. 1,
83, und dasselbe bei Verg. Aen. 7, 667 terribili iuapexum (es)
saeta indntus capiti, und 10, 270 ardet apex capiti. Ebenso
sind sermoni und colori neben differre bei Horat. Sat. 1, 4, 48
(nisi quod pede certo differt sermoni) und A.P. 286 (nee sie
enitar tragico differre colori), nepoti neben discrepare bei Horat.
Epist. 2, 2, 193 (quantum simplex hilarisque nepoti discrepet),
und auch wohl labori neben disistere bei Stat. Theb. 5, 273
(haut umquam iusto mea cura labori destititj Dative. Dagegen
sind lateri neben abdidit ensem Verg. Aen. 2, 553 und neben
recondere luctatur gladium Ovid. Met. 12, 482, wie carceri neben
abditus Vell. 2, 91, 4, und alto vulneri neben ferrum abdidit
Senec. Tro. 48, wie auch latei'i in haeret lateri letalis arundo
Verg. Aen. 4, 73 alte Lokative, vergl. O. Keller, Grammatische
Aufsätze zur latein. Sprachgeschichte S. 358 ff.
62. Städtenamen, deren Stamm auf einen Con-
sonanten ausgeht, enden den Abi. zum Ausdruck des
Verweileus an einem Orte gern auf i. Hier hat sich also
der Locativus ungeschwächt erhalten. Charis. 2, 13 S. 169
(I 188, 11): Est in loco per genetivum, cum ex primo et
secundo ordine veniunt, ut „Ro^ae" sum, „Beryti" sum, „domi"
sum, secundum veteres, qui ita declinaverunt haec domus hiiius
domi. Cum vero tertii ordinis sunt, ablativo casu utimur,
velut „Carthagine" sum, „Sidone" sum; quamquam recentiores
„Carthagini" et „Sidoni" sum per dativum voluerunt, eteuira
dicimus „ruri" sum. Serv. Comm. in Douat. S. 1793 (IV 416,
2): Nomina civitatium nunquam recipiunt praepositiones, quando
funguntur vice adverbiorum. Verum tameu si ad locum signi-
ücant, accusativi forma sequenda est, ut „Carthaginem" vado;
si de loco, secundum septimum loquimur, ut „Carthagine"'
venio; si in loco, duplex regula est. Nam si nomen fuerit
secundae declinationis, adverbium in loco fit secundum formam
genetivi, dicimus enim „Deli" fui, „Beneventi" fui, quoniam
„huius Deli", „hiiius Beneventi" genetivus est; si autem nomen
— 371 —
erit alterius ciiiiisciimque declinationiSj tunc formam sequimur
dativi casus, dicimus enim „Carthagini" tili, „Tiburi" fui,
quoniam „huic Carthagini", .,huic Tiburi" dativus est. Sciendum
est sane pauea nomina bis regrJis - repugnare, ut est „Narbone"
in Philippicis (2, 30, 76) Ciceronis: Cum tu Narbone mensas
hospitum convomeres; debuerat enim dicere Narboni. Item
Vergilius ait (Aen. 4, 224): Tyria Carthagine qui nunc exspectat,
[inquit Carthagine] non Carthagini, quod erat regulae. Sed Cicero
antiptosin fecit figuram, Vergilius vero metri necessitatem mutata
regula servavit. Cledon. S. 1876 (V 22, 3): Nomina civitatum
aliquotiens pro signilicatione adverbiorum ponuntur, et cum ad
locum significant, accusativi speciem tenent, ut puta „Romam"
pergo; cum de loco, ablativi, ut puta „Roma"' venio; cum in
loco aliquando genetivi, aliquando dativi, tunc genetivi, quando
nomiuativus vel „um" vel „us" tuerit terminatus, ut puta „Ilium
Antandrum Adrumetus"; adverbium in loco facit „Ilii Antandri
Adrumeti". Cum autem nomiuativus aliis regulis fuerit terminatus,
secundum dativum facit adverbium, ut puta „Carthago Tibur"
adverbium loci in loco erit „Carthagini" sum, „Tiburi" sum.
Ab his regulis pauca auctoritate usurpata sunt, ut „Narbone"
fui pro Narboni"; ablativum posuit pro dativo: Sallustius (iuc.
libr. fr, 11): Narbone per coucilium Gallorum, Cicero in
Philippicis (II 30, 76): cum tu Narbone mensas hospitum
convomeres. Vergl. Serv. Art. gramm. 7, 3. Pompei. Comment.
S. 353 und 354 (V 253, 17) verlangt ebenfalls auf die Frage
ubi fuisti die Antwort Tiburi fui, Carthagini fui, und entschuldigt
Carthagine bei Verg. mit dem Zwange des Versmasses. Serv.
zu Verg. a. a. O. bemerkt: Carthagine pro Carthagini, et
pro adverbio in loco (adverbium) de loco posuit; sie Horatius
(Epist. 1, 8, 12): Romae Tibur amem, veutosus Tibur e Romam,
pro Tiburi. Ebenso Cledon. S. 1922 (V 65, 2) Vergilius:
Tyria Carthagine qui nunc exspectat, pro Carthagini. Die
letztere Form konnte aber, abgesehen von dem Versmass, nicht
mit Tyria verbanden werden. Vielmehr ist coloniae Carthagini
Situs est Inscr. de l'Alg. 3053 (C. I. L. 8, 4895).
Carthagini haben Plaut. Cas. Prol. 71 und Poen. 5, 2
78 (1038); 5, 2, 96 (1056); Cic. 1. agr. 2, 33, 90; Liv. 28, 26,
1; 30, 9, 3; 30, 44, 4; 31, 11, 7; Vitruv. 8, 3, 8; Apul. Flor.
9 (p. 13, 4); 16 (p. 25, 11); Hierouym. Chron. 2 8. 179 Ol.
24*
— 372 —
270; Gros. 5, 1, 5; Vict. Vitens. 2, 27. — Lacedaemoni
Com. Ncp praef. 4; Liv. 85, 35, 1 im Bamb. und in anderen
Büchern, und darauf fühi't auch die Schreibung Lacedaemoni e
Liv. 34j 26, 14, die Herausgeber des Liv. haben jetzt überall
Lacedaemone. — Sicyoni Plaut. Cist. 1, 3, 8 (156); 1, 3, 42
(190); Pseud. 4, 2, 88 (955). — Troezeni Vitruv. 8, 8, 6. —
Anxuri Liv. 5, 8, 2. — Tiburi Cic. Phil. 18, 9, 19 und Epist.
ad Att. 16, 3, 1; Liv. 80, 45, 4; Fest, unter tuUios S. 352;
Val. Max. 5, 1, 1; Suet. Calig. 8 zweimal und Claud. 34: C. L
L. 14, 3684; Inschr. Henz. 6065. So auch Acherunti Plaut.
Capt. 3, 5, 31 (689); 5, 4, 1 (998); Merc. 3, 4, 21 (606) un^l
Truc. 4, 2, 36 (749).
Häufiger sind jedoch die Formen auf e. welche von
Diom. 1 S. 400 (I 405, 7) und Prise. 15, 2, 8 S. 1007 (HI 66,
10) allein erwähnt werden. Carthagine Plaut. Poen. Prol. 66;
5, 2, 27 (987); Cic. Epist. ad Att. 16. 4, 2; Com. Nep. Hannib.
7, 4; Liv. 21, 21, 1; 26. 51, 3; 26, 51, 5; 27, 5, 11; 27, 21, 2;
27, 22, 8; 28, 26, 4; 29, 4, 7 (im Harl. Carthagini); 33, 46, 1;
33, 48, 9; 34, 61, 4; 41, 22, 1; lustin. 19,2, 8. Carthagine
Nova Liv. 28, 17, 11 und Val. Max. 9, 11 ext. 1. — Lace-
daemone Cic. Tusc. 2, 20, 46; 5, 27, 77; Nat. Deor. 3, 5, 11;
de rep. 2, 28, 50 und Leg. 3, 7, 16; Liv. 34, 26, 14; 34, 31, 17;
34, 32, 2; 34, 32, 10; 35, 35, 1; 39, 36, 5: Plin. N. H. 2, 76,
78 (187); 33, 1, 4 (9); lustin. 5, 10, 6; 20, 3, 9. — Babylone
Cic. Divin. 1, 23, 47; Corn. Nep. Eum. 2, 1; Val. Max. 9, 3
ext. 4. — Sic von e Cic. Epist. ad Farn. 18, 21, 2 und Epist. ad Att.
11, 8, 2; Liv^ 33, 14, 6. — Tarracone Liv. 21, 61, 4; 28, 17,
11. — Frusinone Liv. 27, 37, 5; 30, 2, 12; 30, 28, 9; 31,
12, 7; luven. 3, 224; lul. Obsequ. 15 (74); 20 (79). — Medeone
Liv. 44, 23, 8. — Troezene Cic. Off. 3, 11, 48. — Tibure
Horat. Epist. 1, 8, 12 ; 2, 2, 3 ; Prop. 4 (3), 16, 2; Ovid. Fast.
6, 670; Liv. 30, 45, 4; in medio Tibure Mart. 4, 60, 6, und diese
Form verlaugt das Versmass C. I. L. 5, 1027.
Notwendig aber ist die Endung e in der Bezeich-
nung der Entfernung, daher überall (ab) Carthagine, (ab)
Tarracone: Carthagine profectus Liv. 22, 19, 3; cum supple-
mento Carthagine advecto Liv. 23, 43, 6; haud procul Carthagine
aberant Liv. 28, 26, 7; priusquam Carthagine subveniretur Liv.
29, 25, 12; Uticam Carthagine petens Liv. 30. 10. 1: Carthagine
— 373 —
venerunt Liv. 30, 36, 9; haud procul Tarracone Liv. 21, 61, 2;
haud procul Anxure Liv. 7, 39, 7; haud procul Tibure Liv. 7,
11, 7 und ab Tibure profecti Liv. 7. 12, 1, aucb ab Tibure
Tiburtes Varro L. L. 9, 27, 34.
63. Über den Abi. der Nomina auf es sagt Prise. 7, 14,
71 und 72 S. 768 (II 349, 3): In Graecis est quando iuvenimus
e producta finiri ablativum tarn primae quam tertiae declinationis
nominum, qui magis dativus est Graecus pro ablativo positus
Latino. Virgilius in I (v. 312): Ipse uno graditur comitatus
Achate. Lucanus in VIII (v. 358): Signaque ab Euphrate
cum Crassis capta sequentes. Similiter „a Demosthene",
„Aristotele", „Hermogene". Vetustissimi tamen etiam in quibusdam
Latinis, quae nonainativum in es productam terminantia pares
cum genetivo habent syllabas in hac declinatione, solebant pro-
ducere ablativum more quintae declinationis vel supra dictorum
Graecorum: „a mole", „tabe", „fame", quod adhuc sie profertur.
Virgilius in VI (v. 420): Offam obicit, ille fame rabida ti'ia
guttura pandens. Lucanus in X (v. 158): Non mandante fame,
multas volucresque ferasque Aegypti posuere deos. luvenalis
in V (Sat. 15, 102): Membra aliena fame lacerabant, esse
parati et sua. Lucretius (1, 806): Imbribus ut tabe nimborum
arbusta vacillent.
Achate und Euphrate folgen der ersten De clination (vergl.
20); Demosthene, Aristotele und Hermogene werden sich
schwerlich finden, wohl aber Naucrate Plaut. Amph. 2, 2, 230
(860); Gange Ovid. Fast. 3, 729; Hippomene Ovid. Met. 10,
608; Archigene luven. 13, 98, dazu ab Achilli Ovid. Epist.
ex Pont. 3, 3, 43 in den Par. CD, im Bas. m. sec. und in anderen
Büchern. Auch ex lITHerculi L Neap. 7219(2781). Jedoch
auch Achille Horat. Serm. 2, 3, 193. — Ulixe Ovid. Her. 18
(19), 148. — Ganymede Horat. Carm. 4, 4, 4; Ovid. Fast. 6,
43; Lucan. 10, 519; Mart. 2, 43, 14; 5, 55, 4; 7, 74, 4; 9, 22,
12; 9, 25, 8; 9, 73, 6; 9, 103, 8; 10, 66, 8; 11, 22, 2; 11, 26, 6;
11, 43, 4; 11, 104, 20; 13, 108, 2. — Diomedä Ovid. Met. 13,
100; 13, 242; 14, 492; Sil. 9, 63; Stat. Achill. 2, 27. -
Lycomede Stat. Achill. 1, 286. — Polynicä Stat. Theb. 12,
348. Vergl. Lachmann zu Lucr. 1, 739, und über den Voc.
solcher Namen unter 81.
In den Latein. Nomina, deren Stamm auf e ausgeht, würde
- 874 —
die Länge des c im Abi. allerdings der Länge des i im Abi.
der Wortstämiue. auf i und der Länge der charaeteristlschen
Vocale im Abi. der übrigen Declinationen analog sein, aber die
Bemerkung des Prise, wird durch die uns vorliegenden Dichter
im allgemeinen nicht bestätigt. Die von ihm angeführte Stelle
des Lucr. 1, 806 ist die einzige, in welcher das e in tabe lang
ist; kurz ist tabö Verg. Aen. 6, 442; Ovid. Heroid. 9, 144;
Met. 2, 784; 3, 49; 9, 130; 9, 175; 15, 156; Trist. 5, 2, 15 und
Epist. ex Pont. 3, 1, 26; Lucan. 1, 621; 2, 166; 6, 539; 8, 778;
9, 697; 10, 225: Stat. Silv. 5, 3, 258 und Theb. 3, 129. —
Mole finden wir nur mit kurzem e, Verg. Ge. 3, 370 und Aen.
3, 656; 5, 118; 5, 223; 5, 431; 6, 232; 7, 589; 8, 199; 8, 693;
9, 35; 9, 542; 10, 771; 12, 161; 12, 575; Horat Carm. 3, 4,
65 und Epist. 1, 14, 30; Ovid. A. A. 3, 126; Met. 1, 156; 1,
279; 2, 12; 12, 523; 13, 887; 13, 923; 15, 230; 15, 433; 15,
765 und Epist. ex Pont. 4, 8, 57; Manil. 4, 151; Lucan. 2, 187;
3, 116; 5, 101; 5, 756; Vah Fl. 5, 282; 8, 98. Noch ist con tage
bei Lucr. 3, 734, welches mit dem obengedachten tabe desselben
Dichters verglichen werden kann, aber auch contage Lucr. 4,
311; Lambin. hat an der ersteren Stelle contagi vermutet. Lach-
mann aber hat contagibu' geschrieben nach 6, 280; 6, 1242.
Für sorde Lucr. 6, 1270 haben die Ausg. seit Lambin. sordi.
Bei Prud. Perist. 10, 508 ist zwar im Guelf. A, Egm. und Heilsbr.
sorde tumescit, aber im Bongars. und Widm. und in vielen
anderen Büchern sordet t.
Fast überall aber, und nicht nur bei den vetustissimi, hat
fame langes e, ausser den von Priscian. augeführten Stelleu
noch Plaut. Asin. 1, 2, 19 (145); Most. 1, 3, 36 (193); Persa
2, 5, 17 (318); Rud. 2, 2, 7 (312) und Stich. 1, 3, 63 (216)
Caecil (219) bei Non. S. 391, 22; Terent. Heaut. 5, 2, 27 (980)
Lucr. 3, 732; Verg. Ge. 4, 318 und Aen. 3, 218; 6, 421
Catal. 5, 36; TibuU. 1, 5, 53; Ovid. Met. 5, 165; 8, 786; 8
845; 11, 369; 13, 52; Fast. 6, 393 und Trist. 1, 6, 9; Phaedr,
4, 3, 1; Lucan. 3, 352; 10, 158; Sil 2, 490; 2, 683; 4, 565
7, 717; Mart. 1, 99, 18; 12, 32, 7; luven. 6, 424; 14, 84; 15
102; Claudian. Land. Stil. 2, 388; BeU. Gild. 127 undMagn. 21
Sedul. pasch, carm. 1, 237; Inschr. Orell. 4311, 4, aber fame
Luxer, in der Anth. Latin, ed. Riese 299 {— Baehreus 4, 453)
V. 6 fame dum pulsus Tartara cantu. Die Länge von e in fame
— 375 —
erklärt sich daraus, dass es, Avie uncli andere Formen des
Wortes, der fünften Declination angehört. Den Gen. fami be-
legt Gell. 9, 14 10 mit folgenden Beispielen: M. Cato in oratioue
(Grat. 36 fr. 1 ed. Jordan p. 56, 1), quam de hello Cartha-
giniensi composuit: Pueri atque mulieres extrudebantur fami
causa. Lucilius in XII (v. 6): Rugosum atque fami plenum.
Charis. 1, 15 S. 40 (I 55, 13): Fame tamen producitur, quamyis
non habeat i, et ideo auctores etiam huius fami dixerunt, ut
ideni Plautus in Sticho (1, 3, 4) fami dativo casu, et Varro
genetivo huius fami, cum ftimis sit rationis. Derselbe 1, 14
S. 16 (1 40, 11): Quidam famis, quidam fame dixerunt gene-
tivo. Prise. 6, 11, 59 S. 704 (II 243, 12): Farnes famei
dicebant veteres, unde adhuc fame producitur in ablativo. Yir-
gilius in VI (v. 420) : Melle soporatam et medicatis frugibus
offam obicit, ille fame rabida tria guttura pandens. luvenalis in
V (Sat. 14, 83) : Inde autem cum se matura levavit progenies
stimulaute fame. festinat ad illam, quam primum praedam rupto
gustaverat ovo. Idem in eodem (Sat. 15, 102): Membra aliena
fame lacerabant, esse parati et sua. Quasi quintae declinationis
produxerunt ablativum. Beda de metris S. 2360 (VII 238, 4):
Genetivus cum tertiae fuerit declinationis, cum ablativo suo e
tantum littera terminato breviatur, ut a forte fortis; excepto uno
quod producitur, ut ab hac fame, quia veteres huius famei non
huius famis, et huic famei, non huic fami declinabant. Vergl.
Pompei. Comment. S. 179 und 180 (V 175, 21) und Serv, Art.
gramm. 4, 2, welche sich auf Caper de ling. Lat. beziehen,
ferner Serv. zu Verg. Aen. 1, 636; Serv de final. 6 S. 1814
{IV 453, 6) und Exe. ex Charis. art. gramm. S. 96 (I 547, 38).
64. Der Nomin., Voc. und Accus. Plur. der Mase.
und Fem. haben im allgemeinen es (einzeln steht der
Nomin. Plur. possessorus in einer Inschr. aus der Zeit des K.
Hadrian, I. Neap. 6287, welche Bildung durch den unter 52
erörterten archaischen Genet. Sing, auf us nicht gerechtfertigt
wird); in denjenigen Nomina aber, deren Stannn nach Anleitung
des auf ium endenden Gen. Plur. als auf i ausgehend erkannt
wird, hat der Accus, gewöhnlich is, archaisch eis, und
eben diese Form wurde im Nomin. und Voc. solcher Nomina
zuweilen gebraucht. Prise. 7, 17, 83 bis 86 S. 774 bis 777 (II
357, 23): Accusativus pluralis tertiae declinationis similis est
~ 376
proprio nominativo, sicut et vocativus. In illis vero, quae
genetivum eiusdem nunieri in „um" finiunt, plerumque per „es"
longam profertur: „hi latroncs hos latronßs o Intrones", hi con-
sules lios consules o consules", ,,hi tubicinos hos tuVjicines
0 tubicines", „hae matres has matres o matres", „hi" et „hae
sacerflotes", „hos" et „has" et „o sacerdotes". Inveniuntur
tarnen quaedam in .,is" solam productam terminantia hunc casum
Graeca, quae etiam nominativo similiter in „is" desinunt: „hae
Sardis has Sardis", item „Alpis", „Syrtis'', „Trallls", quae apud
Graecos in supra dictis casibus €ig diphthongum habent finalem.
Horatius in I Epistularum (Epist. 11, 2): Smyrna quid et Colo-
phon, quid Croesi regia Sardis? VirgUius in X (v. 677): In
Syrtis, in saxa, volens vos Turnus adorc Quorum autem iu
„ium" terminantium genetivum frequentius in ,,is" et quorum rarius
exeat accusativus, ut potero, breviter colligam. Cap. 84. Omnium,
quae tam nominativum quam genetivum similem habent, eorum
accusativus raro in „es", frequenter in „is", solet terrainari, ut
„hie" et „haec omnis huius omnis hos" et „has omnis". Sal-
lustius in Catilinario (Cap. 1, 1): Omnis homines qui sese
Student. Terentius in Andria (5, 4, 43): Omnis nos gaudere.
Virgilius in III Georgicon (v. 450): Et pinguis unguine ceras.
Idem in IUI Georgicon (v. 61): Aquas dulcis et frondea semper
teeta petunt. Idem in I Aeneidos (v. 168): Hie fessas non
vincula na vis uUa tenent. Idem in V (v. 29): Quoque magis
lessas optem dimittere navis. Idem in eodem (v. 247): Mune-
raque in navis ternos optare iuvencos. Similiter faciunt accu-
sativum eiusdem formae semper pluralia, ut „hi manes horum
manium hos manes" vel „manis". Virgilius in IUI Aeneidos
(v. 34): Id einer em aut manis credis curare sepultos? „Tres
trium hos" et „has tres" vel „tris". Idem in III Aeneidos
(v. 203): Tris adeo incertos caeca caligine soles erramus pelago.
In „er" quoque desinentia, quae i terminant ablativum, similiter
faciunt accusativum pluralem plerumque per „is", raro per „es":
„acer ab acri hosacris". Virgilius in XI (v. 47): Metuensque moneret,
acris esse viros. Cap. 85. Similiter „saluber a salubri salubres"
vel „salubris", „imber ab imbrihos imbres" vel „imbris". Virgilius
in Villi (v. 60): Cum fremit ad caulas, ventos perpessus et imbris.
Idem in XII (v.418): Spargitque s alubris ambrosiae sucos et odo-
riferam panaceam. „December", quod proprium est, „a Decembri
— 377 —
hos Decembres" vel^Decembris". Horatiusin I Epistularum (Epist.
20, 27): Me quater undenos sciat implevisse Decembris.
Similiter „celer" vel „celeris a celeri". Virgilius in III Aeneidos
(v. 243): Celeri que fuga sub sidera lapsae semesam praedam
et vestigia foeda relinquimt. Idem in V (v. 211): Agmine
remorum celeri ventisque vocatis. „Hos" et .,has celeres" vel
„celeris", quod est frequentiiis. Idem in IUI (v. 226): Et celeris
defer mea dicta per auras. Similiter faciunt accusativum in „ns"
vel .,rs" terminantia, ut „hie fous hos fontes" vel "fontis",
„hie" et „haec" et „hoc iners hos" et „has inertes" vel „inertis",
„pars has partes" vel „partis". Virgilius in II Georgicon (v. 175):
Adgredior sanctos ausus recludere fontis. Terentius in Heau-
tontimoriimeno (1, 2, 20): Parentis, patriam incolumem, amicos,
genuSj cognatos, divitias. Virgilius in VI (v. 540): Hie locus
est partis ubi se via fiudit in ambas. Idem in II Aeneidos
(v. 19): Penitusque cavernas ingentis uterumque armato milite
complent. Idem in IUI (v. 57): Mactant lectas de more bi-
dentis. Cap. 86. Alia autem, quamvis genetivum pluralem in „ium"
desinentia, raro invenias et in paucis ,,is'' finientia accusativum,
ut in „as" exeuntia nominativo: ,,civitas civitatium", „has civi-
tates" fere ubique legimus. In x terminantia trium generum
communia, quamvis in paucissimis genetivum pluralem absque
i paenultima proferant, diflicile enim invenies ,,audacum" pro
„audacium" vel „felicum" pro ,,felieium", ,,supplicum" autem
magis diiferentiae causa, ut supra (7, 16, 79 S. 772 = II 354,
17) dictum est, profertur, ne, si ,, supplicium" dicas, aliud signi-
ficare videaris, quomodo „artificum" pro „artificium" et„iudicum"
pro ,,iudicium''. Cicero de signis (Verr. Acc. 4, 2, 4) : Didici
etiam, dum ministrum inquiro, artificum nomina; Virgilius in I
Aeneidos (v. 455): Artificumque manus inter se operumque
laborem; tarnen accusativum plerumque per ,,es'' efferunt. Lucanus
in I (v. 473): Est qui, tauriferis ubi se Mevania campis explicat,
audaces ruere in certamina turmas. Raro per ,,is". Virgilius
in IUI Georgicon (v. 161): Deinde tenacis suspendunt ceras.
,,Plurium", quod solum in ,,us'' terminans talem habuit gene-
tivum pluralem, tam in „es" quam in „is" Unit accusativum.
Virgilius in I Georgicon (v. 89): Seu plures calor ille vias et
caeca relaxat spiramenta, novas veniat qua sucus in herbas.
Terentius in Phormione (3, 2, 35): Ego te compluris adversum
— 378 —
iu^enium meum menses tuli. Hoi-atius in I Epistularum (Epist.
20, 19): Cum tibi sol tcpidus pluris adnioverit aure^. Cicero
pro Cornelio I: Quae intermissa compluris aiinos. ,,Haruui
litium has Utes" et „litis". Cicero in Frumentaria (Verr. H, 57,
132): Sedasti etiam litis illorum.
Varro L. L. 8, 37, 66 und 38, 67 : Analogia si esset,
negaut idlum casum duobus modis debuisse dici, quod fit contra.
Nam sine reprehensione volgo alii dicuut in singulari ,.bac ovi"
et „avi", alii „hac ove" et „ave". In multitudinis „liae puppis"
„retis", et „hae puppcs" „restes". Item quod in patrico casu
hoc genus dispariliter dicatur „civitatum" „parentum", et „civi-
tatium" „parentium", in accusandi „lios montes" „fontes", et
„hos montis" „fontis". Item cum, si sit analogia, debcant a
similibus verbis similiter decliuatis similia fieri, et id non fieri
ostendi possit, despiciendam eam esse rationem. Atqui osten-
ditur; nam quid potest similius esse quam „mens" ,. dens"
„gens", cum horum casus patricus et accusativus in multitudiue
sint dispariles. Nam a primo fit „gentium" et „gentis". utro-
bique ut sit i; ab secuudo „mentium" et „mentes", ut in priore
solo sit i; ab tertio ,.deutum" et „dentes", ut in neutro sit i.
Gell. 13, 20 (21): Interrogatus est Probus Valerius, quod ex
familiari eius quondam comperi, „hasne urbis" an „has urbes",
et „hanc turrem" an „haue turrim" dici oporteret. Si aut
versum, inquit, pangis aut orationem solutam struis, atque ea
verba tibi dicenda sunt, non finitiones illas praerancidas neque
fetutinas grammaticas spectaveris, sed aurem tuam interroga,
quo quid loco conveniat dicere. Quod illa suaserit, id profecto
erit rectissimum. Tum is qui quaesierat, quonam modo, inquit,
vis aurem meam interrogem? et Probum ait respondisse: quo
suam Vergilius percontatus est, qui diversis in locis „urbis" et
„urbes" dixit arbitrio consilioque usus auris. Nam in primo
Georgicou, quem ego, inquit, librum manu ipsius correctum legi,
urbis per i litteram scripsit. Verba e versibus eius (Ge. 1, 25)
haec sunt: ürbisne invisere, Caesar, terrarumque velis curam.
Verte enim et muta, ut „urbes" dicas; insubidius nescio quid
facies et pinguius. Contra in tertio Aeneidos (v. 106) „urbes"
dixit per e litteram: Centum urbes habitant magnas. Hie
item muta, ut „urbis" dicas; nimis exilis vox erit et exsanguis.
Tanta quippe iuncturae differentia est in consonantia vocunl
- 379 —
proximarum. Praeterea idem Vergilius „turrim''' dixit, nou
„turrem". et „securim", iion „seeurem" (Aen. 2, 460 und 224):
Turrim in praecipiti stantem; et incertam excussit eerviee
securim. Quae suut, opinor, iucundioris gracilitatis, quam si suo
utrumque loco per e litteram dicas. At ille qui iuterrogaverat,
rudis profecto et aure agresti liomo, cur, inquit, aliud alio in loco
potius restiusque esse dicas, non sane iutellego. Tum Probus
iam commotior. noli, inquit^ igitur laborare, utrum istorum debeas
dicere, „urbis" an „urbes". Nam cum id genus sis quod video,
ut sine iactura tua pecees, nihil perdes, uti-um dixeris. His tum
verbis Probus et hac fini bominem dimisit. ut mos eius fuit erga
indociles; prope inclementer. Nos autem aliud quoque postea
consimiliter a Vergilio duplici modo scriptum invenimus. Nam
et „tres" et „tris" posuit eodem in loco, ea iudicii subtilitate,
ut, si aliter dixeris mutarisque, et aliquid tamen auris habeas,
sentias suavitatem sonitus claudere. Versus ex decimo (v. 350.
351) hi sunt: Tres quoque Threicios Boreae de gente suprema,
et tris, quos Idas pater et patria Ismara mittit. „Tres" illic,
„tris" hie: Pensicula utrumque modulareque; reperies suo quid-
que in loco sonare aptissime. Charis. 1, 17 S. 104 (I 3 29, 19):
Font eis. Quorum norainum genetivi pluralis ante „um"
syDabam i litteram merebuntur, accusativus, inquit Plinius, per
„eis" loquetur, „montium monteis" ; licet Varro, inquit, exemplis
haue regulam confutare temptarit istiusmodi, „falcium falces",
non „falceis" facit, nee „has merceis", nee „hos axeis" „lintreis"
„ventreis" „stirpeis" „urbeis" „corbeis" „vecteis" „inerteis".
Et tamen nianus dat praemissae regulae ridicule, ut exceptis his
nominibus valeat regula. Funes; licet grammatici velint, gene-
tivis tam singulari quam plurali si i littera intererit, accusativum
pluralem in „eis" exire, ut „huius funis horum funium hos
funeis". Quam regulam negat Plinius vires habere potuisse.
Errant enim, qui putant ea nomina, quae nominativo singulari
et genetivo per „is" terminabuntur, et genetivos plurales per
„ium" loquentur, accusativos „funeis" posse dicere, quod negat
Plinius. Daselbst S. 111 (I 137, 23): Monteis; licet Pom-
ponius Secundus poeta, ut refert Plinius, propter homonymum
nominativi accusativo casu omnes non putet dici sed „omneis",
tamen idem Plinius in eodem permanet, dicens „omnes" tune
demum posse dici accusativo, ut „canes", quando genetivus
— 3H0 —
pluralis ,,horum canum"' ante „um"' i nou habet. Donat. 2, 10,
3 8. 1750 (IV 378, 17): Quaecumque nomina ablativo casu
singulari i littera fuerint terminata, genetivum pluralern in „ium"
mittunt, dativum et ablativum in „bus", ut „ab hac puppi
harum puppium his" et „ab bis piippibus''. Huiusmodi nomina
casum accu--ativam pluralern prupter diffV rentiam melius in „is"
quam in „es" syllabam terminant, ut ..bas puppis"' „navis"
„clavis". Seiv. zu Verg. Aen. 1, 108: Tris Latinum est;
genetivus enim pluralis quotiens in „ium,, exit, accusativum
pluralem in „is" mittit, ut „puppium puppis'', quotiens in „um"
exit, in „es", ut „patrum patres". Consent. S. 2040 (V 356,
25): Sane plerique omnes bas regulas, quae genetivum in „ium"
mittunt, dicunt etiam accusativum pluralem in „is" mittere, ut
„bas puppis", „hos montis", „hos optimatis": sed in hoc quoque
sequenda est euphonia. Pleraque enim ex omnibus istis regulis
consuetudine cernimus immutata. Constat tamen et genetivum
pluralem in „ium" et accusativum pluralem in „is" non ab aliis
regulis venire, quam ab his quae praedictae sunt, etsi istae ipsae
in eo vim suam nee perpetua observatione custodiunt. Pompei.
Comment. S. 214 und 215 (V 191, 5): Quaeritur in ipsa regula,
quando dicanius „bas puppes", vel quando dicamus „has puppis:
quando in „is", quando in „es". Talis regula est: quotiens-
cumque genetivus pluralis in „ium" exit, totiens accusativus in
„is" exit, puta „agilium" „facilium" „docilium" „puppium"-, ecce
quoniam in „ium" exit genetivus, accusativus iam in „is" exit,
„hos agilis" „hos facilis" „hos docilis". Si autem genetivus
non exeat in „ium", sed in „um", in „es" exit accusativus,
„pater patrum patres", „mater matrum matres", Non possum
dicere „patris" „matris", sed „hos patres" „hos matres". Scam\
de orthogr. S. 2264 (VII 32, 21): Singularis numerus per
unam i litteram scribitur, ut „docilis" „facilis", pluralis autem
per e et i, ut „facileis" „docileis", ut ex hoc appareat, utrum
singularis sit appellatio an pluralis.
Der von Prise, aus Horat. angeführte Nominativ Sardis
steht der Ionischen Form ^ägdiec (Heron. 1, 84, 1. 3. 6) und
dem in demselben Dialekt als Accus, üblichen ^agdig (Herod.
1, 15, 2. 1, 22, 2. 1, 27, 2. 1, 30, 1. 1, 35, 1. 1, 43, 3. 1, 48,
1. 1, 70, 3. 4. 1, 73, 5 und an mehreren anderen Stellen) noch
näher, als der von Prise, verglichenen Attischen Form auf sig. —
— 381 —
Bei Plin. N. H. 3, 1, 3 (7) ist Gadis, bei demselben 5, 29,
29 (108) und 35, 12, 46 (161) Trallis, beides als Nomin.
Plur. — Ferner Aeolis Varro L. L. 5, 21, 102 im Flor, und
Kopenh., und R. R. 3, 12, 6; Cic. pro Flacc. 27, 64 im Bern.;
Quintil. 1, 4, 16 im Ambr., Bern., Bamb., Münchn. und Strassb.;
Terent. Maur. 659; Prise. 1, 4, 22 S. 546 (II 16, 19); 6, 13,
69 S. 709 (II 253, 17): 13, 5, 25 S. 967 (III 16, 19); Aeoleis
Varro R. R. 3, 1, 3. — Doris Cic. pro Flacc. 27. 64 im Bern,
und de rep. 2, 4, 8. — Myiasis und Alabandis Cic. Epist.
ad Fam. 13, 56, 1 (das letztere hat Bouliier auch Cic. Nat, Deor.
3, 15, 39 vermutet, wo in den Hdschr. Alabandi ist. wie Aeoli
und Dori im Salzb. bei Cic. pro Flacc. 27, 64). — Lexeis
Lucil. (ed. Lachmauu v. 994) bei Cic. de orat. 3, 43, 171;
Orat. 44, 149, und Non. S. 188, 24, wo die Stelle aus Lucil.
angeführt ist. steht lexis, ebenso bei Quint. 9, 4, 113 und Charis.
2, 7 S. 134 (I 160, 19); L. Müller schreibt Lucil. (ine. libr.
33) U^sic. — Ibis Cic. Nat. Deor. 2, 50, 126 im Leid. A, Heins.,
Erl. und Wien.
Auch im Nomin. Plur. rein Lateinischer Nomina
ist is und eis in Inschr. und Hdschr., wie hae puppis restis
in der oben mitgeteilten Stelle des Varro bezeugt wird. C. I.
L. 1, 198 Z. 77 ceiveis Romanei iustei sunto: 1, 199 Z. 3; 6
qua f in eis fierent und in der Überschrift eines Abschnittes
Langatium fineis agri privati, daselbst Z. 13 hisce fiuis videntur
esse; 1, 603 Z. 16 pell eis coria fanei sunto. Enn. (Ann. 106)
bei Non. S. 112, 1 Quiritis als Voc; Plaut. Most. 1, 1, 76
(80) priusquam omnia periere, et (a)edis et ager im vet., decurt.
und Leipz.; Mil. 3, 1, 84 (678) liberae sunt aedis (im Leipz.
edes); Mil. 3, 3, 10 (883) auris; Mil 4, 6, 63 (1278) aedis
dotalis (im Leipz. aedes); Mil. 4, 8, 67 (1378) foris im vet. und
decurt.; Turpil (186) bei Non. S. 281, 26 meretricis ad me
Atticae conveneraut; Varro L. L. 5, 4, 21 und 5, 9, 56 parteis
im Flor., daselbst 5, 32, 143 urbeis in demselben; L. L. 9,
27, 34 lentis; R. R. 2. 5, 9 maris im cod. Polit., derselbe
(Sat. Menipp. 398) bei Non. S. 428, 21 annalis und (de vita
populi Romani Hb. II) bei Non. S. 494, 13 adulescentis: Cic.
de orat. 1, 19, 87 mentis in den Leid. 13 uud 32; Divin. 2, 8,
20 classis im Heins.; pro Plane. 5, 13 aedilis im Erf. ; de rep.
3, 35, 47 optumatis; Leg. 3, 3, 6 civis in den Leid. AB; Lucr.
— 882 ~
1, 305 vcBtis nach Non. S. 175, 6; derselbfi 1, 808 aniiuanti.s
und 4, 897 inontis im oVjlong. und quadr. ; 4, 418 gentis im
quadr.; 4, 1221 parentis-, 5, 21 (5 im bris und 5, 494 partis
im oblong, und quadr.; (3, 160 nubis nach Non. S. 506, 12;
6, 471 tempestatis und 6, 747 montis im oblong.; Verg.
Aen. 4, 65 mentis im Rom. und in den sched. Vat. ; 6, 431
sedis im Rom.; 7, 238 gentis und 1, 269 sorti.s im Med.;
10, 253 urbis; Liv. 8, 23, 10 hostis, wenn die Lesart des Par.,
Med. und Leid. 1 quo hostis vocassent richtig ist; Senec. Phaedra
1047 auris; Med. 127 urbis; Herc. Oet. 1915 arcis im Flor.
Indessen muss bemerkt werden, dass die Endung is im Nomin.
auch solcher Nomina gefunden wird, bei denen dieselbe sogar
im Accus, sehr bedenklich oder entschieden unstatthaft ist. So
C. I. L. 198 Z. 38 ioudicis lectei erunt (ebendaselbst ioudices
oder iudices als Nomin. Z. 26, Z. 27 dreimal, Z. 36 zweimal
und Z. 50, und als Accus. Z. 15, 24. 25); Plaut. Mil. 1, 78
satellitis im vet. und Vat.; 2, 1, 40 (118) praedonis (im Leipz.
predones); 3, 1, 63 (657) moris im vet. und decurt. uud 4, 8,
48 (1358); 4, 8, 49 (1359) dasselbe im decurt. und Vat.; 4, 9,
15 (1392) mulieris im vet., decurt. und Vat; Truc. 5, 51 (943)
dentis im vet. (vergl. über den Acc. dentes uud den Gen.
dentum unter 65 und 72); Lucil. (ine. lib. 109) bei Non. S. 224,
1 rumicis (dass das Wort daselbst Nomin. ist, erhellt aus der
Anführung bei Paul. Festi unter spara S. 331); Sisenna (lib. III
68 ed. Peter p. 287, 20) bei Non. S. 58, 17 und (lib. XXIII
132 ed. Peter p. 295, 11) bei Non. S. 468, 11; Varro L. L. 5,
24, 115 umboneis und amboneis, beides im Flor.; R. R. 1, 22,
1 nach Non. S. 414, 25 tegetis; derselbe (de liberis educandis)
bei Non. S. 94, 20 consuetudinis ; (Sat. Menipp. 26) bei Non.
S. 552, 29 und 553, 10 velitis und (Sat Menipp. 89) bei Non.
S. 492, 8; Cic. Divin. 1, 16, 28 auspicis im Wien. m. pr. und
Leid. A (in anderen Büchern auspiciis); 1, 37, 81 virginis in
denselben Büchern, und 2, 9, 24 haruspicis im Leid. A; de
rep. 1, 22, 36 hominis, und 4, 4, 4 contrectationis ; Off. 1, 41,
147 nach Non. S. 471, 31 pictoris; Off". 3, 10, 40 nach Non.
S. 255, 6 principis; Lucr. 4, 494 odoris im quadr.; 4, 1255
uxoris im oblong, und quadr. ; 5, 1085 gregis im quadr., grecis
im oblong. ; Sallust. lug. 46, 7 nach Non. S. 552, 27 velitis, der-
selbe bei Non. S. 492, 27 mulieris; Verg. Aen. 4, 664 comitis;
- 383 —
Aen. 6, 44 vocis; Aen. 9, 163 iuvenis; und Aen. 6, 225 sogar
crateris, alles in den sched. Vat.; derselbe Ecl. 9, 48 segetis
nach Non. S. 284. 5. Vergl. Freund zu Cic. f. Milo S. 14,
Wagner orthogr. Verg. S 404, La.chmann zu Lucr. 1, 744, 805,
RitscPil. Proleg. zu Plaut. Trin. S. 90, Osann de pronom. is ea
id S. 67, Stoll im Philol. 1856, 11 8. 307. Von Ritsehl wird is
im Nomin, Plur. der ursprünglich Lateinischen Nomina gänzlich
verworfen.
65. Häufiger und gesicherter ist die Endung is
oder eis im Accus. Phir. derjenigen Nomina, welche im
Genit. Plur. ium haben.
Sardis Cic. Cato Mai. 17, 59; Corn. Nep. Milt. 4, 1;
Ages. 3, 5; Senec. Benef. 6, 31, 12; Curt. 3, 12, 6; Hygiu.
Fab. 275; Solin. 1, 112, wo Mommsen Sardes schreibt, während
die meisten Hdschr. Sardis haben; lustin. 14, 1, 7; Itin. Alex.
10 (ed. Volkm. p. 6, 18); Cassiod. Eist. Eccl. 12, 4 p. 348 (b)
Garet. — Trallis Cic. 1. agr. 2, 15, 39 im Erf., Erl., Salzb.
und Ambr.; Epist. ad Famil. 3, 5, 1. — Gadis Caes. bell. civ.
2, 18, 2; 2, 18, 6; 2, 20, 1; 2, 21, 2; Horat. Carm. 2, 6, 1 ;
Liv. 21, 21, 9 im Put, Med., Colb. und Harl; Vell. 1, 2, 3;
Lucan. 3, 279; Sil. 1, 141. — Alpeis C. I. L. 1, 205 Col. 2
Z. 26; Alpis Cic. pro Font. 3, 4 im Vat. Palimps.; Caes. bell.
Gall. 3, 1, 2 im Voss.; Verg. Ge. 3, 474 (im Med., Rom., Gud.,
Bern, b und c Alpes); Horat. Sat. 2, 5, 41; Liv. 5, 34, 8; 21,
25, 2; 21, 30, 5; 21, 30, 6; 21, 30, 7; 21, 30, 8; 21, 31, 2;
21, 32, 6; 21, 38, 6; 23, 28, 6; 23, 33, 3, überall nach den
zuverlässigsten Hdschr.; Vell. 2, 12, 4; 2, 12, 5; Lucan. 2, 429;
Sil. 13, 741; 15, 168; 15, 474; 15, 504; 15, 662; 17, 319; 17,
502; das isolierte Alpes bei Verg. Aen. 10, 13 dürfte, wie ().
Keller (Grammatische Aufsätze S. 312) sagt, zu corrigieren sein.
— Syrtis Sallust. lug. 78, 1; Verg. Aen. 1, 111; 1, 146 (in
der letzteren Stelle Syrtes im Med. und Bern, b); 10, 678; Ho-
rat. Carm. 2, 6, 3; 2, 20, 15; Epod. 9, 31; Lucan. 3, 295;
Phn. N. H. 5, 4, 4 (27) dreimal; 5, 4, 4 (28); P^lor. 2, 2, 31.
— Alabandis Cic. Epist. ad Fam. 13, 56, 1; Nat. Deor. 3, 15,
39; Vitruv. 7, 6, 5, Alabandas oder Ablabandas oder Adlaban-
das im Gud. G, Cotton. und in den Harl. H h und Leid. L 1.
— Tigris Verg. Ecl. 5, 29; Ge. 4, 510 und Aen. 6, 805; Ho-
rat. Carm. 3, 11, 13; 3, 27, 56; Epod. 16, 31; A. P. 393; OvJd
— 384 —
Met. 1, 305. — Baseis C. I. L. 1, 1146; basis I. Neap. 2225;
Plin. N. H. 35, 6, 13 (32). — Ibis Cic. Nat. Deor. 3, 19, 47
im Leid. B (in anderen Büchern ibi oder ibi, im Wien. m. sec.
ibes), — Ocris Liv. Andron. (trag. 32 und 34 ed. Ribbeck) bei
Fest, unter ocrem S. 181. — Hydropisis Plin. N. H. 20, 5.
20 (43). — Phthiriasis Plin. N. H. 20, 22, 87 (239); 24, 10.
44 (73). — Paralysis Pli.i. N. H. 24, 7, 24 (40); 27, 10, 66
(92). — Hypochysis Plin. N. H. 25, 12, 91 (143). — Phthisis
PUn. N. H. 28, 9, 37 (138).
Fineis C. I. L. 1, 199 Z. 3; 28, und 1, 204 Col. 1 Z.
13 und Col. 2 Z. 33; 36; finis C. I. L. 1, 200 Z. 79, auf
Grenzsteinen und Grenzsäulen 1, 547; 1, 548; 1, 549; Monum.
Ancyr. Taf. 5 Z. 46; Cenotaph. Pis. Taf. 2 Z. 9. — C alleis
C. I. L. 1, 200 Z. 26. — Civeis C. I. L. 1, 204 Col. 2, Z. 19
und Inscr. de V Alger. 1521 ; ob civis servatos auf Münzen bei
Riccio g. Aelia oder AUia 5, g; Aquill. 14, g; Asin. 1, g; Cal-
purn. 22, g; Cass. 19, g; Gall. 1, g; Licin. 26, g; Marc. 26. g;
Naev. 2, g; Plot. 1, g; Quin ct. 9, g; Sanquin. 3 und g; Sempr.
14; C. I. L. 2, 4969, 2. — Turreis C. I. L. 1, 1187; 1, 1224;
1, 1225; 1, 1230 zweimal turris daselbst 1218 und Orell. 605
zweimal, — Aedis C. I. L. 551 Z. 15. — Ciaseis C. I. L.
1, 195 Z. 8 (clases daselbst Z. 7). — Naveis C. I. L. 1, 195
Z. 12. — Litis C. L L. 1, 198 Z. 68. — Genuateis C. L L.
1, 199 Z. 2. — Ponteis C. L L. 1, 551 Z. 2. — Municipis
C. I. L. 1, 206 Z. 163, dafür municipieis Z. 160.
Aedis Enn, (Fab. 261J und Pompon. (33) bei Nou. S. 39.
1; Plaut. Aul. 3, 2, 32 (446); Pseud. 1, 5, 54 (469) und Truc.
2, 2, 1 (257); Titin. (130) bei Charis. 2, 13 S. 183 (I 204, 30)
und (36) bei Non. S. 192, 11; Terent Andr. 4, 4, 35 (773);
Fun. 4, 7, 3 (773); 5, 2, 58 (897); Phorm. 4, 4, 25 (706); Hec.
4, 1, 48 (563) und Ad. 1, 2, 8 (48); 2, 1, 26 (180); Varro L,
L. 5, 14, 81; Horat. Carm. 3, 6, 3; Epist. 1, 7, 89. Aedes bei
Verg. Aen. 12, 473 ist wohl ein Versehen der Tradition; Tac.
Ann. 1, 75. — Amnis Varro L. L. 5, 4, 28; Verg. Ge. 4, 233
und Aen. 5, 634; 11, 298 (aber 6, 671 haben mehrere der
besten Hdschr. amnes); Horat, Carm. 3, 29, 41 (aber amnes
Carm. 2, 19, 17); Liv. 22, 5, 8 (aber 4, 30, 7 amnes). —
Anguis Verg Ge. 3, 38 und Aen. 6. 572; 7, 450: 8, 437; 8,
697; Ovid Her. 6, 98, aber angues Verg. Ge. 4, 482; Aen.
— 385 -
7, 658; 8, 289. — Annalis Verg. Aen. 1, 373. — Aureis
Varro L. L. 9, 11, 17, Spengel aures-, auris Enn. (Fab. 218)
bei Non. S. 506, 1, und (Fab. 318) bei Nou. S. 255, 25; Plaut.
Mil. 2, 4, 5 (358); Titin. (151) bei Non. S. 467, 10: Terent.
Andr. 5, 4, 30 (933) und Heaut. 2, 3, 89 (330); Acc. (169) bei
Non. S. 95. 8; (406) bei Cic. Nat. Deor. 2, 25, 89 (C. F. W.
Müller schreibt aures); (449) bei Non. S. 39, 6 und S. 292, 27;
(480) bei Prise. 6, 4, 20 S. 686 (II 212, 3); Varro L. L. 9, 16,
21; Cic. pro Arch. 3, 5 im Lemma des Schol. Bob. S. 355;
Epist. ad Att. 1, 15, 1 (vergl. Noris cenot. Pis diss. 4 cap. 3);
Verg. Ecl. 3, 73; Ge. 4. 349 in den sched. Sangall rescr.;
Aen. 1, 375: 2, 81; 2, 119; 2, 731: 3, 40; 3, 93; 3, 294; 4,
183; 4, 428: 4, 440; 5, 435; 7, 166: 7, 437; 8, 582; 9. 395;
9, 474; 12, i-)l8; Horat. Cann. 2. 1. 18; 2, 13, 35; 2, 19, 3;
3, 11, 8; Carm. saec. 72; 8at. 1. 10, 10; Epist. 1, 13, 17; 1,
16, 26: 1, 20, 19; 2, 2, 105; A. P. 255; Ovid. Epist. ex Pont.
2, 4, 13; 2, 9, 25; Her. 11, 71; Sil. 4, 260; 6, 519; 11, 77;
11, 189; 11, 290; 11, 432; 12, 211; 12, 338; 13, 22; 13, 153;
15, 459; 17. 42. — Avis Yerg. Aen. 6, 193; 12, 248; Horat.
Carm. 4. 4, 2; Sat. 2, 8, 27, aber aves Verg. Ge. 1, 156;
Aen. 12, 262. — Biremis Verg. Aen. 1, 182; 8, 78. — Oassis
Verg. Ge. 4, 247. — Civis Terent. Phorm. 2, 2, 14 (328);
Cic. pro Flacc. 7, 16; pro Milon. 5, 13; 30, 82; de rep. 1. 3,
5; 1, 16, 25; 1, 34, 52; 2, 20, 35; 5, 4, 6 und OfF. 3, 18, 74;
Sallust. Cat. 44, 1; Verg. Ecl. 1, 71 und Aen. 11, 360 (Ribbeck
cives); 12, 583; Horat. Carm. 1, 2, 21; Sat. 1, 6, 34: 1, 6, 39;
Lucan. 4, 807: Sil. 11, 595. — Classis Cic. de rep. 2, 22, 39;
Verg. Ge. 1, 255 und Aen. 7, 436; 8, 675, aber classes Verg.
Aen. 3, 300; 4, 537; 10, 36; Horat. A. P. 64. — Clavis Ho-
rat. Sat. 2, 3, 146; Epist. 1, 20, 3. - Collis Varro L. L. 5,
8, 52; Catull. 64. 233; Verg. Ge. 2, 276 und Aen. 3, 522;
11, 902; Sil. 3, 442; 4, 72; 5, 200; 5, 254; 6, 643: 7, 317;
7, 356; 7, 731; 12, 447; 12, 502; 15, 476; Avien. 4, 195; aber
eolles Verg. Aen. 7, 798; 11, 319; Ge. 2, 113. — Gratis
Verg. Aen. 7. 633; 12, 508, aber crates Verg Ge. 1, 95; 4.
214; Aen. 11, 64. — Crinis Plaut. Mil. 3, 1, 197 (792); Verg.
Ecl. 6, 68 und Aen. 2, 277; 4, 509; 4, 559; 6, 809: 7, 418;
8, 34; 9, 651; 10, 137; 12, 99; 12, 605; 12, 870; Horat. Carm.
2, 19, 20; 3, 4, 62; 4, 6, 16; 4, 11, 5, aber crines Horat.
Neue- Wagener, Formenlehre. I, ;!. Aufl. 2.">
— 386 —
Carm. 1, 15, 20; 4, 9, 14; Epod. ö, IB. - P^asci.s Oael. (Üb.
VIT 45 ed. Peter p. 160, 10) bei Non. S. 509, 1. — Febris
Horat. Epist, 1, 2, 48; 1, 7, 9. — Finis (JatuU. 66, 12; Cic.
de rep. 3, 12, 21 zweimal; Caes. Ix-U. (iall. 1, 2, 5: V<!rg,
Eel. 1, 3; 1, 67; 5, 82 und Aen. 1. 564; 1. 570; 3, 440; 5,
82; 6, 345; 8, 159; 8, 602; 11, 317; 11, 324; 11, 588;
Horat. Carm. 3, 18, 2; Sat. 1, 1, 50; 1, 6, 2; Liv. 31, 26, 1;
31, 43, 1; Sil. 1, 70; 1, 486; 3, 501: 4, 76. Funis Verg.
Aen. 4, 575; 8, 708. — Gratis Tac. Ann. 3, 24; 6, 2. —
Hosteis Varro L. L. 5, 16, 90; hostis daselbst 7, 3, 39; Cic.
in Vatin. 10, 25; Caes. bell. Oall. 1, 53, 5; 2, 25, 1; 4, 25, 1;
7, 50, 5; Sallust. lug. 81, 1; 98, 1; Vcrg. Ecl. 10, 45: Ge. 3,
120 und Aen. 2, 43; 2, 358; 2, 377; 2, 511; 2, 527; 2, 632:
3, 283; 9, 356; 9, 386; 9, 400; 9, 554; 9, 556; 9. 799; 10,
372; 10, 379; 10, 398; 10, 729; 11, 899; 12, 266; 12, 456;
12, 461; 12, 477; 12, 582; 12, 650; 12, 682; Horat. Carm. 2,
7, 13; Epist. 1, 17, 33; Ovid. Her. 13, 73; Liv. 31, 26. 3; 31,
37, 2; 31, 39, 14: Lucan. 10, 520; Sil. 4, 134; 4, 459; 4, 556;
5, 230; 7, 504; 10, 14; 10, 72; 15, 685; 15, 752; 16, 619;
17, 306. - Ignis Verg. Ge. 1, 427 und Aen. 1, 525; 2, 276;
2, 502; 2, 624; 2, 664; 2, 686; 3, 406; 5, 743; 7, 296; 7, 320;
7, 786; 8, 199; 8, 267; 8, 590; 9, 78; 9, 129; 9, 145; 9.522;
9, 570; 10, 56; 10, 271; 12, 201; 12, 596; Sallust lug. 106,
4; Hist. 3, 67, 5; Horat. Carm. 1, 10, 15; 1, 12, 47; 4, 2, 57;
Sat. 2, 3, 54; 2, 3, 56; Liv. 31, 17, 8; Sil. 15, 41, aber ignes
Verg. Ecl. 5, 10; Ge. 1, 291; Horat. Carm. 2, 1, 7; 4, 14. 24:
Epist. 1, 1, 46. — Imbris Verg. Ge. 4, 115; Aen. 9, 60:
Horat. Carm. 1, 7, 16, aber imbres Verg. Ge. 2, 352; Horat.
Epod. 2, 30; Colum. 10, 329. — Manis Verg. Ge. 4, 469; 4.
505 und Aen. 3, 303; 3, 565; 4, 34; 4, 387; 4, 490; 5, 99; 6,
119; 6, 506; 6, 743; 10, 39; 10, 524; 10, 820; 11, 181; 12,
884; Horat. Sat. 1, 8, 29; Ovid. Ibis 138; Sil. 2, 693; 3, 484;
4, 260; 4, 340; 5, 374; 5, 563; 5, 576; 5, 596; 6, 423; 8, 142;
10, 8; 10, 288; 12, 129; 12, 239; 12, 419; 13, 395; 13, 506;
13, 521; 13, 536; 13, 580; 13, 664; 13. 720; 13, 807; 14, 240;
15, 11; 15, 203; 17, 38. — Mensis Terent. Heaut. 1. 1, 66
(118), aber menses Plaut. Stich. 1, 3, 5 (159); Trin. 2, 4, 142
(543); Verg. Ge. 1, 335; 4, 507; Horat. Carm. 2, 9, 6; 4, 6,
40; Sat. 2, 3, 289. — Messis Verg. Ecl. 8, 99 und Ge. 4, 330.
— 387 —
— Molis Plaut. Mil. 2, 2, 39 (194). — Maris Plaut. Cist. fr.
X V. 382 bei Nou. S. 415, 16; Cic. Verr. 5, 11, 27 iu den An-
führungen bei Non. S. 141, 16; 221, 33 und 411, 28; Verg.
Aen. 6, 497; 7, 480; Horat. Epist. 1, 5, 23; Ovid. A. A. 1, 522.
— Natis Catull. 33, 7; Horat. Epod. 8, 5; luven. 6, 612. —
Navis Cic. in Vatin. 5, 12: Caes. bell. civ. 1, 56, 1; 1, 61, 4;
Verg. Aen. 1, 145; 1, 168; 1, 362; 1, 573; 1, 644; 1, 656; 3,
71; 3, 465; 5, 29; 5, 62; 5, 247; 5, 471; 5, 665; 6, 899; 8,
546; 9, 114; 11, 326; Horat. Carm. 2, 16, 21; Sät. 2, 3, 205;
Liv. 31, 17, 6; 31, 19, 4; Tac. Ann. 2, 70. — Orbis Verg.
Ge. 1, 337; 2, 153; 3, 38; 3, 173: 3, 361; 3, 424 und Aen. 1.
269; 8, 361; 10, 885; 12, 481; 12, 763; 12, 925; Ovid. Met.
3, 41, aber orbes Verg-. Aen. 5, 584; 8, 137; 8, 448; 12, 670:
12, 743. — Ovis Plaut. Truc. 3, 1, 5 (649); Verg. Ecl. 2, 33:
3, 5; 3, 98; 6, 5; 6, 85; 7, 3; 8, 52; 10, 18; 10, 68 und Ge.
3, 296; 3, 441; Horat. Epod. 2, 16; 2, 61; Venant. Fortun. 2,
3, 6. — Pellis Caes. bell. Gall. 4, 1, 10. — Piscis Horat.
Sat. 1, 3, 81; 2, 2, 17; 2, 3, 235; 2, 4, 37; 2, 4, 50; 2, 4, 77:
2, 8, 27; Epist. 1, 12, 21; 1, 15, 23, aber pisces Verg. Ecl.
I, 60. — Postis Verg. Aen. 2, 442: 2, 480; 2, 490; 7, 622;
8, 227; 11, 890; Horat. Epod. 11, 21; Sat. 1, 4, 61, aber
postes Verg. Ge. 2, 463. — Puppis Verg. Aen. 5, 635; 5,
663; b, 794; Lucan. 3, 16; Sil. 6, 688; 14, 255, aber puppes
Verg. Aen. 1, 69; 10. 268. — Securis Yerg. Aen. 6, 819;
7, 627; Horat. Carm. 3, 2, 19; 3, 23, 12; Carm. Saec. 54;
Lucan. 3, 431; Sil. 6, 694; 8. 485. — Sentis Colum. 10, 249. —
Sudis Verg. Ge. 2, 359, aber sudes Verg. Ge. 2, 25; Aen.
II, 473. — Testis Caes. bell. Gall. 1, 52, 1 in Hdsch.-Klasse «:
Horat. Sat. 1, 2, 45. — Triremis Tacit. Ann. 2, 55. — Turri-s
Verg. Aen. 2, 445; 7, 160; 11,466; 12, 132; Ciris 173; Horat. Sat. 1.
4, 14; 4, 6, 7; Epist. 1, 3, 4; Lucan. 3, 456; Sil. 4, 22; 6,
215; 8, 433; 11, 445; 12, 556; 13, 105. — Unguis Horat.
Sat. 1. 10, 71; Epist. 1, 7, 51; A. P. 32; 297. — TJtris Sallust.
iHist. 3, 19) bei Non. S. 186, 18, aber utres Verg. Ge. 2, 384.
— Vallis Verg. Aen. 1, 186; 7, 802; Sil. 2, 304; 4, 334;7, 360;
15, 775; eonvallis Verg. Ge. 3, 276; Avien. Dcscr. orb. 869, aber
v alles Verg. Ecl. 5, 84. — Ventris Plaut. Persa 1, 2, 4 (56),
Leo schreibt venti'es. — Vestis Verg. Aen. 3, 483; Horat.
Senn. 2, 4, 84, aber vcstes Verg. Ge. 2, 464; Aen. 4, 648;
— H88 —
6, 221-, 7, 349; U, 72; 12, 769; Horat. Epi.st. 2, 2, 181. —
Viris Plaut. Bncch. 4, 2, 3 (585); Verg. Ge. 2, 286: 2, 427;
;i, 209; 3, 215; 3, 229; Aeu. 5, 415; 5, 466; 6, 114; 10, 786;
11, 71; Horat. Carm. 3, 4, 67; 4, 2, 22, aber vires Horat.
Carm. 3, 21, 18; Epod. 8, 2; Epist. 1, 18, 22; 1, 18, 85. —
Vitis Verg. Ecl. 3, 11 und Ge. L 2; 2, 191; 2, 299: 4, 331;
Colum. 10, 248; viteis Verg. Ge. 1, 2 im Pal.; vites Verg.
Ecl. 1, 73.
Aevitatis Cic. Leg. 3, 3, 7, C. F. W. Müller aevitates;
civitatis Cic. Fin. 3, 19, 63 nach der Anführung bei Non.
5. 234, 22; cruditatis Plin N. H. 29, 4, 25 (79); hereditatis
Cic. Leg. 3, 8, 18 in den Leid. AB; teiupcstivitatis Plin.
N. H. 29, 6, 38 (120); utilitatis Cic. Nat. Deor. 2, 64, 161
in den Anführungen bei Non. S. 219, 25 und 364, 12 und de
rop. (3, 7, 11) bei demselben S. 299, 31; vastitatis Acc. (175) bei
Non. S. 417, 12; litis Plaut. Men. 5 ,5, 57 (960) und Merc. 2, 2,
10 (281); Turpil. (45) bei Non. S. 8, 25; Terent. Audr. 4, 5,
16 (811); Phorm. 1, 4, 41 (219); 2, 3, 61 (408) und Ad. 2, 2,
40 (248); Cic. Leg. 3, 3, 6 im Leid. A; Horat. 8at. 1. 5, 54;
1, 7, 5; Epist. 1, 2, 11; dotis Afran. (157) bei Non. S. 306,
17; Cic. Leg. 2, 16, 41 im Leid. B m. pr. und im Heins.; vir-
tutis Plaut. Mil. 1, 1, 32 im vet. ; 3, 1, 54 (649) nach wahr-
scheinlicher Vermutung (in den Hdschr. memoratur tuis für
memorat virtutis) und 4, 2, 36 (1027); Tac. Ann. 1, 80. Noctis
Terent. Andr. 4, 1, 52 (676) und Euu. 1, 2, 113 (193j; 5, 8,
49 (1079); Verg. Ge. 1, 290 und Aen. 3, 204; genteis Enn.
(Sat. 46) bei Varro L. L 5, 10, 64; gentis Cic de rep. 3,
9, 14; 3, 9, 16; Verg. Ge. 1, 331; 3, 33; Aen. 1, 523: 6,60;
6, 92; 8, 13; 10, 71; 11, 847; 12, 504; Horat. Carm. 1, 2, 5;
2, 13, 20; Prop. 4, 5, 45; Caes, Germ. Phaen 559; mentis
Cic. de orat. 2, 44, 185; bidentis Verg. Ge. 2, 355 und Aen.
4, 57; 5, 96; 6, 39; 7, 93; 8, 544; consentis Varro R. R. 1,
1, 4; rudentis Verg. Aen. 3, 267; 3, 682; 5, 753; 10, 229;
Horat. Epod. 10, 5; Lucau. 5, 594: 6, 674; 8, 655; Sil. 6, 353;
luven, 6, 102; parentis Terent. Heaut. 5, 4, 4 (1027) in der
Anführung bei Prise. 7, 16, 79 S. 772 (II 355, 7); Verg. Aeu.
3, 180 in den sched. Vat. und im Bern, b; 7, 140 im Pal.,
Gud., Bern, b, und im Bern, c m. pr.; fontis Cic. de orat. 3,
31, 123 und Brut. 13, 49; Verg. Ecl. 1, 52; 9, 20; Ge. 2, 175
389 -
im
Fal. und bei Prise. 7, 17, cS5 S. 776 (11 360, 11); 3, 499
und 4, 376 im Pal und Med.; Aen. 1, 242; 12, 181 im Pal.;
Cul. 381; Horat. Sat. 2, 4, 94; Colum. 10, 284; 10, 435; Sil.
1, 284; 8, 52; 14, 27; 14, 229; 14, 295; montis Plaut. Aul.
4, 8, 1 (701 K verg-1. Noris cenot. Pis. diss. 4 cap. 3; Mil. 4. 2,
73 (1065) im vet.; Varro L. L. 9, 20, 27; Catull. 64, 178; Caes.
bell oiv. 1, 70. 2; Verg;. Ecl. 6, 40; 6. 65; Ge. 1, 283; 2, 260;
3, 254; 3, 270; 3, 412; 3, 535; 4, 461 und Aen. 1, 61; 2.
636; 3, 206: 4, 151; 4, 155; 8, 692; 11, 810; 12, 113; Horat.
Oarm. 1. 2, 8; 2, 10. 12; Sat. 1, 5, 77; 2, 6, 16; Ovid. Met.
1, 153; Liv. 31, 33, 5; Lucan. 3, 7; 3, 428; 6, 343; Sil. 1,
578; 3. 112; 3, 661; 4, 70; 4, 362; 5, 465; 5, 539: 5, 620;
12. 142; 14, 24; 15, 480; 17, 227; 17, 617; luven. 9, 54; C.
I. L. 12, 103; pontis Caes. bell. civ. 1, 48, 2; Verg. Aen. 9.
170; 10, 658; 12, 675; Sil. 5, 554; artis Varro L. L. 9, 64,
111; Cic. de orat. 3, 32, 127; Verg. Ge. 2, 52; 3, 101; Aen. 4,
493; 6, 663; 11, 716; 12, 393; 12, 397; tlorat. Carm. 4, 9, 3 ;
Sat. 1, 6, 77; Epist. 2, 1, 13; 2, 1, 156; Colum. 10, 338; Manil.
1, 1; Sil. 2. 140; 5, 362; 11. 311; 11, 422; 11, 428; 13, 537;
parteis Varro L. L. 5, 9, 55; 6, 2, 3; 7, 7, 110; 9, 23, 30;
9, 45, 74; 10, 2, 6; 10, 2, 18, überall im Flor.; Vell. 2, 97, 4
(Halm partis); partis Plaut. Mil. 3, 1, 216 (811); Varro L. L.
5, 8, 45; 8, 23, 44 zweimal; 9, 27, 34; 10, 2, 4; 10, 2, 17;
Cic. de orat. 3, 28, 110; in Vatin. 12, 29 und de rep. 1, 4, 8;
1, 19, 31; 2, 14. 26; 2, 15, 28; 3, 2, 3; 3, 5, 8; Caes. bell.
Gall. 6, 33, 3; 6, 34, 1; 6, 43, 4; Verg. Ge. 2, 483 und Aen.
4, 286; 4, 630; 6, 540; 7, 69; 8, 21; 10. 717; 11, 748; Horat.
Carm. 1, 2, 29; 3, 16, 24; Epist. 1, 18, 14: 2, 1, 171; A. P.
193; 326; Ovid. Epist. ex Pont. 1, 4, 23; 2, 4, 4; 3, 1, 42;
Her. 8, 42; Caes. Germaii. Phaen. 473; Lucan. 2, 395; Tac. Ann.
1, 60; 3, 62; cohortis Caes. bell. Gall. 3, 1, 4 und bell. civ.
1, 41, 2: 1. 46, 1: 1. 70, 4; 1, 73, 3; Verg. Ge. 2, 279; Sil.
12, 484; 13, 103; 17. 194; mortis Verg. Aen. 10, 854, aber
mortes Lucan. 9, 620; Sil. 9, 369; Stat. Thcb. 6, 793; sortis
Plaut. Casin. 2, 4, 17 (296); 2, 5, 34 (342); 2, 6, 34 (386),
Leo schreibt hier sortes; 2, 6, 36 (388); Cic. Divin. 2, 41,
85; 2, 41, 86. Paludis Verg. Ge. 1, 363; Plin. N. II. 3, 16,
20 (121); laudeis Varro L. L. 7, 3, 70 im Flor.; laudis Tac.
Ann. 1, 69; compedis Plaut. Porsa 4, 4, 24 (573): 5, 2, 9
— 890 —
(78(3j. Mercis Plaut. Mil. 4, 2, 32 (1028) im vct. uiid decui-t.
(sonst meritis); meretricis Plaut. Mil. 2, 1, 15 (93j im Vat. in.
pr. uacretrices-, Terent. Eun Prol. 87; cicatricis Tereut. Eun.
8, 2, 29 (482), Dziatzko schreibt cicatrices; cervieis Cic. Pliil.
2, 21, 51 in der Antühnuig bei Non. S. 887, 17; exti.spicis
Varro (Sat. Mcnipp. 451) bei Non. S. 16, 12, Büchele:- und
L. Müller schreiben extispices; pacis Varro (de vity popidi
Romani lib. III) bei Non. S. 387, 12, L. Müller hat paces;
lucis Manil. 8, 446-, 4, 164. Urbis Verg. Aen. 8, 502; 6, 92;
6, 378; 8, 434; Ge. 1, 25, aber urbes Verg. Ecl. 1, 24; Ge.
2, 155; 8, 30; Aen. 3, 106; 3, 282; 3, 2vj5; 8, 418; 4, 173;
4, 187; 4, 225; 4, 609; 6, 785; 7, 45; 7, 104; 7, 207; 7. 384;
7, 549; 8, 290; 9, 10; 10, 41; 11, 286; 11, 793; 12, 852:
Ilorat. Carin. 2, 20, 5; 3, 4, 46; 4, 4, 42; 4. 4, 56; 4. 15, 2;
4, 15, 20; Epist. 1, 2, 19; A. P. 66; 142; 208; stirpis Cic.
Arat. 116.
Aber caedes Verg. Aen. 8, 483; 8, 709; 11, 648: 11,
729; 12, 500; funes Verg. Aen. 8, 708 im Med., Rom. und in
den Bern, bc; moles Verg. Aen. 1, 134; 2, 497; 2, 608; 11,
180; rates Verg. Aen. 1, 43; 4, 598; 5, 36; 5, 655; 6. 492;
7, 197; 7, 291; 8, 107; 10, 165; 10, 295; 10, 300; rupes Verg.
Aen. 7, 713; 10, 677; sedes Verg. Aen. 1, 205; 1, 247; 1, 415;
1, 557; 2, 232; 2, 437; 2, 642; 2, 760; 2, 785; 3, 88; 3, 123;
6, 639; 7, 52; 7, 158; 8, 244; 8, 362; 8, 667; 11, 44; vepres
Verg. Ge. 1, 271; volucres Verg. Aen. 3, 241. Lintres Verg.
Ge. 1, 262. Dentes Plaut, Pseud. 3, 1, 21 (787) und Triu. 4,
2, 64 (909); 4, 2, 80 (925); Verg. Ge. 3, 255 und Aen. 5, 470
(übereinstimmend mit der unter 64 mitgeteilten Lehre des Varro
L. L. 8, 38, 67 und mit dem später bemerkten Gebrauch des
Lucr.) ; Tereut. Ad. 2, 2, 36 (244) schreibt Dziatzko dentis;
fron des Verg. Ecl. 9, 61; Ge. 1, 868; 2, 82; 2, 305: 2, 335
(hier in der Anführung bei Non. S. 299, 8 frondis); 2, 403; 8,
181; 8, 175; 4, 46 und Aen. 3, 449; 8, 32; 10, 190; laude s
Verg. Aen. 8, 287; 10, 282. Faces Verg. Ecl. 8, 29: Ge. 1,
292 und Aen. 5, 661; 7, 337; 11, 148; fauces Verg. Ge. 8,
508; 4, 467 und Aen. 6, 201; 7, 570. Grates Plaut. Mil. 2, 5,
2 (412); Trinum. 4, 1, 2 (821); Tacit. Aun. 14, 64: 15, 71.
Trabes Verg. Aen. 1, 552; 2, 448. Nives Verg. Ecl. 10, 47.
Bei Lucrez, bei welchem Laclimanu zu 1, 744 sich in dieser
- 391 -
Frage sti-eng an die vorzüglichsten Codd., den oblong, und quadi-.,
angeschlossen zu haben erklärt, lesen wir aedis 2, 1101: 4,
451, aedes 2, 24; amnis 1, 14, amnes 5, 342; auris 1, 50;
1. 417; 1, 644; 2, 1024; 3, 156; 4, .524; 4, 542; 4, 563; 4, 566;
4, 568; 4, 597; 4, 613; 5, 1054; 5, 1381; 6, 119; 6, 165; 6,
169; 6, 183; 6, 777; 6, 920, aures 4, 486; 4, 912; avis 6,
831; civis 1, 91 im quadr. ; collis 1, 999; 5, 784; convallis
5, 1375; fascis 5. 1234, fasces in der gleichen Verbindung 3,
996; finis 1, 555 im oblong, und 5, 309, fines 3, 60; hostis
5, 1309; 5, 1317; 6, 399; ignis 1, 666; 1, 686; 1. 703; 1, 724
1, 841; 1, 892; 1, 1088; 2, 431; 2, 882; 4, 606; 5, 459; 5, 505
5, 523; 5, 652; 5, 664; b, 758; 5, 761, ignes 1, 912; 1, 914
5, 520; 5, 585; 6, 210; manis 6, 764; moles 6, 194; naris 1,
299; 4, 673; 4, 687; 6, 778, nares 2, 415; 6, 792; navis 1,
272; 5, 1001; nubis 6, 473; 6, 480; 6, 484; 6, 500; 6, 507,
nubes 4, 133; 5, 253; 6, 206; 6, 272; 6, 455; 6, 627; orbis 2,
107Ö; 5, 648, orbes 6, 551; pellis ö, 1011; postis 4, 1178,
postes 4, 275; rupes 6, 539; secures 3, 996; 5, 1234; sedes
1, 994; 5, 146; 5, 451; 5, 1188; 6, 418; 6, 574; 6, 871; turris
4,353; 5,307; 6,240; unguis 3,528; vepres 4, 62; vermis
2,928, vermes 2, 871; 3, 719; vestis 6,617, vestes 5,231
5, 1449; vites 1, 175; volpes 3, 742; 5, 863; volucres 5
825. Imbris 1, 762; 2, 213; 2, 929; 5, 957; 5, 1085; 6, 107
6, 415; 6, 512; 6, 611, imbres 2, 898; ventres 5, 1324
Viris 1, 576; 2, 135; 2, 557; 2, 1161; 4, 953; 4, 989; 4, 1121
5, 626; 0, 1017; 5, 1217; 5, 1240; 6, 342, vires 2. 1131; 4
868; 5, 314; 5, 379. Noctes 1, 142; 1, 1067; 2, 12; 3, 62
5, 680; dentes 4, 1080; 5, 672; 5, 1064; 6, 659; gentis 1
119; 1, 465; 2, 1076; 5, 17; 5, 20; 5, 1161; mentis 2. 620
mentes 1, 132; 1, 261; 2, 14; 4, 33; 6, 77; parentis 3, 85
t'ontis 1, 927; 2, 345; 4, 2; 6, 613: 6, 828, fontes 5, 261
montis 1, 17; 1, 201; 1, 274; 4, 406; 4, 458; 4, 575; 5, 955;
5, 992; 6, 152; 6, 191; 6, 448; 6, 469; 6, 490; 6, 733, moutes
4, 405; 5, 41; partis 1, 309; 1, 397; 1, 628; 1, 863; 1, 967;
1, 1(K)7; 2, 93; 2, 131; 2, 208; 2, 211; 2, 487; 2, 492; 2, 509;
2, 829; 2, 1048; 2, 1134; 3, 124; 3, 513; 3, 517; 3, 534; 3.
640; 3, 659; 3, 669; 3, 718; 4, 165; 4, 226; 4, 240: 4, 603;
4, 725; 4, 895; 4, 941; 4, 1044; 4, 1092; 5, 204; 5, 240; 5.
244; 5, 354; 5, 469; 5, 642; 5, 647;. 5, 684; 6, 299; 6, 411:
— H92
6, 648; (), 7H1; 6, 930: 0, 947; (>, 1017; ü, 1031; (i, 1207,
partes 2, K26; 5, 439; sortis 4, 1239; frondes 1, 889; 2,
596; laudes 5, 3. Faces 2, 206; 6, 1285; faucos 3, 609;
4, 528; 4, 628; 4, 662; 6, 639; 6, 697; 6, 702; 6, 1151; 6, 1189;
cervices 2, 802; vocis 4, 577; 4, 991; 4, 1000 im oblong,
und quadr, voces 1, 301; 2, 328; 3, 467; 4, 547; 4, 565; 4,
597; 4, 611; 4, 1224; 5, 337; 5, 1060; 5, 1081; 5, 1088; 5,
1173; 5, 1379; 5, 1406; luces 5, 681; falces 3. 650; frugis
1, 744 im oblong-, und quadr., fruges 1, 821; 1, 889; 2, 170;
2, 594; 2, 613; 2, 656; 2, 994; 2, 1157; 5, 14; 5, 80; 6, 1126.
Trabes 2, 192; 2, 196; 4, 77; 6, 110; 6, 241; urbis 2, 624;
5, 340; 5, 412; 5, 1108; 5, 1162; 6, 596, urbes 1, 255; 2,
607; 6, 587; stirpis 5, 1365. Nives 5, 746; 6, 107: 6,964;
ningues 6, 736.
Ungewöhnliche und verdächtige Formen sind lati-onis Plaut.
Mil. 1, 1, 74 im decurt. und im Vat. m. pr., dafür latrones in
der Anführung bei Non. S. 486, 16: legionis Mil. 2, 2, 69 (224)
im vet., decurt. und Vat.; religionis Cic. Nat. Deor. 3, 2, 5 im
Wien. m. pr. und Leid. A, und Lucr. 6, 62 in beiden Voss. ;
meditationis Tac. Ann. 5, 4; lubidinis Cic. Verr. 3, 24, 60 in
der Anführung bei Nou. S. 244, 19; hominis Plaut. Epid. 3, 3,
1 (328) im vet. und Brit; Pseud. 1, 2, 4 (136) und Trin. 5,
2, 26 (1150); Terent. Andr. 4, 2, 12 (695) nach Non. S. 252,
41; segetis Cic. Orat. 24, 81 nach Non. S. 340, 4, und Cic.
Hortens. bei demselben S. 395, 13; 401, 10; opis Cic. Cato
Mai. 3, 8; moris Plaut. Mil. 1, 1, 40 im vet. und decurt. und
im Vat. m. pr. ; pecudis Colum. 1, 3, 7 im cod. Polit. ; piscatoris
Plaut. Mil. 4, 4, 46 (1182) im vet., decurt. und Vat.; uxoris
Plaut. Trin. 5, 2, 62 (1186) im vet.; lictoris Cael. (lib. VII 45
ed. Peter p. 160, 10) bei Non. S. 509, 1; panticis Plaut. Pseud.
1, 2, 51 (184) in der Anführung bei Non. S. 395, 1; parietis
Plaut. Asin. 3, 2, 17 (563) im vet, Ambr. und Vat.: calicis
Varro bei Nou. S. 545, 3 (in einer zweiten Anführung der
nämlichen Stelle auf derselben Seite wird calices gelesen); ra-
micis derselbe (Sat. Menipp. 561) bei Non. S. 166, 10; subicis
Enn. (Fab. 98) bei Non. S. 169, 1; pontificis Tac. Ann. 3, 58;
vocis Tac. Ann. 3, 15; bovis Plaut. Most. 1, 1, 34 (im Vat. m.
pr. boves) und Persa 2, 5, 21 (322) im Ambr. (im Leipz. boves.
sonst vobis), und Verg. Ecl. 1, 45 (nach Nou. S. 390, 8 (boves
— 893 —
Plaut. Pseud. o, 2, 23). Cousulis Mouuni. Aucyr. Taf. 3 Z. 2;
antistitis Epliem. epigr. 5 S. 376 Nr. 654; gregis Seiiec. Herc.
Oet. 1794 im Flor., und ruboris daselbst 668 in demselben (von
der gleichen Hand in rubores corrigiert). Praeconeis in der lex
de XX quaest. Col. 1 Z. 32 ist irrtümlich in Haubold's antiq.
Rom. monum. legal, gedruckt, soAvohl bei Ritschi tab. lithogr. 29
und im C. I. L. 1, 202 wie bei Grut. S. 628 ist daselbst prae-
cones, und eben dies Col. 2 Z. 11; 12; 14; 22; 24; 39.
Bei den meisten Schriftstellern ist selbst in kritischen Aus-
gaben auf den Unterschied z\vischen es und is im Accus, Plur. wenig
oder keine Rücksicht genommen, daher man bei der Erörterung
dieser Frage auf eine geringe Anzahl von Schriftstellern beschränkt
ist. Aus der genaueren Betrachtung der kritischen Apparate zu
diesen ergiebt sich nun, dass dieselben Hdschr., aus denen
für einige Stellen die Endung is bemerkt ist, an anderen Stellen
in den nämlichen Nomina es geben, wie dies Wagner orthogr.
orthogr. Verg. S. 396 folg. von dem Medic. des Verg., und
Freund zu Cic. f. Milo S. 11 folg. von den Palimpsesten
Ciceronischer Reden und der Bücher de rep. und von der Erf.
Hdschr. des nämlichen Schriftstellers gezeigt hat Wagner be-
merkt dabei S. 382 folg., dass nicht selten in Hdschr. das zu-
erst geschriebene is nachträglich in es geändert sei, dass es
sogar im Nomin. und Gen. Sing, für is gefunden werde, und
dass auch in anderen Bildungen das offenbar falsche e sich in
die Stelle des i eingedrängt habe. Diese Beobachtung berechtigt
jedoch nicht zu dem Schlüsse, dass überall, wo in dem Accus.
Plur. eines Wortes is und es neben einander gefunden wird,
is für das allein richtige zu halten sei; vielmehr geht aus der
oben angeführten Stelle des Gell. 13, 20 (21) hervor, dass schon
im zweiten Jalirh. nach Chr. in einer damals für sehr alt
geltenden Hdschr. des Verg. im Acc. Plur. bald urbis bald
urbes gelesen, und dass diese Ungleichheit vf)n den Gelehrten
aus Rücksichten des Wohlklangs verteidigt wurde. Vergl. noch
Voss, de anal. 2, 16, Noris cenotaph. Pis. diss. 4 cap. 3, Corte
zu Sallust. Cat. 44, 1, Lachmann zu Lucr. 1, 744, O. Keller,
•Grammatische Aufsätze: Der Accusativus auf is bei den augustei-
schen Dichtern S. 289-324.
66, Die Neutra der driten Declination enden gleich
denen der zweiten den Nomin., Voc und Accus. Plur.
- 394 —
i\uf a; die auf e und die aus ale und are in al und ar ver-
kürzten bewahren das ursprüngliche i des Stamjnes (vergl. unter
49) auch in diesem Casus, wie im Abi. Sing, (vergl. (30). und
haben also ia: capita, corda, carmina, flumina, papavera, aequora,
ebora, robora, fulgura, murmura, aera, crura, rura, eorpora,
pectora, focdera, opera, molla, farra, ossa; maria, retia, cubilia,
animalia, tribunalia, vectigalia, calcaria, exemplaria, pulvinaria.
Auch sincipita Plin. N. H. 8, 51, 77 (209); occipitia Amm.
Marc. 16, 12, 16; 31, 7, 13 ist von occipitium.
67, Der Grenit. Plur. hat um, und wenn der Wort-
stamm auf i ausgeht, ium. Aber diese letztere Form wird
in viel weiterer Ausdehnung angewandt, als der Accus. Sing,
auf im oder auch der Abi. auf i. Sie ist vornehmlich fast bei
allen Nomina auf is, deren Gen. dem Nom. gleichlautend ist,
in ausschliesslichem Gebrauch, auch bei solchen, von denen der
Ablativ auf i ohne Beispiel ist: aurium, caulium, crinium, fa-
scium, narium, ratium (Lucan. 3, 579; 3, 706; 9, 345; Ulpian.
Dig. 4, 9. 1 § 4; Auson. Id. 10, 217).
Ausgenommen sind canis, iuyenis, panis. Charis. Ai't.
gramm. 1, 15 S. 68 (I 89, 5) und Exe. Art. gramm. S 90
(I 542, 31): Utique eiusmodi nominum etiam pluralis gene-
tivus ante um syllabam i habebit, „harum turrium" ..pup-
pfum". Excipiuntur haec tria, quae omnino i litteram ueque in
genetivo plurali ammittunt ueque ablativo nee accusativo sin-
gulari; sunt autem haec, „panis" „canis" „luvems". Und Art.
gramm. 1, 15 S. 69 (I 90, 7): Panis genetivum pluralem
Caesar de analogia II p an ium dixit, sed Verrius panum sine i.
Ego autem nentrum probo, nee puto panem plurali numero dici
posse, quoniam unica res est et ad pondus redigitur, uec quis-
quam veterum nisi singulariter dixit. Vergl. Charis. Art. gramm.
1, 17 S. 114 (I 141, 20): P au ium Caesar de analogia libro II
dici debere ait, Sed Verrius contra. Nam i detracta panum
ait dici debere. Neutrum autem puto posse dici, quia de his est
nominibus quae, cum pondere numerom ensuraque eonsteut, semper
sunt singularia. Diom. 1 S. 283 (I 306, 16): Horum geuetivus
pluralis adcrescente una syllaba emittitur et per „ium'" exit. ut
„nubium" et cetera. Tertia itidem eorum quae disyllaba sunt
et nominativo casu singulari ..is" terminautur, sive niasculina
sive feminiua sive communia sint, et similem uoniinativo gene-
- 395 —
tivum habeüt: haec pari modo genetivo plurali per ..ium"
exeunt. Masculina ut „orbis" „ignis". Ab hoc catholico recedit
panis. Prise. 1, 16, 77 S, 771 (II 352, 25): lila qiioque, quae
pares habent syllabas tarn in genetivo quam in nomiuativo,
mutant e in i et assumunt ..um", ut „bic coUis buius collis
ab hoc colle horum collium", „haec aedif. huius aedis ab hac
aede aedium", „haec caedes [huius caedis] a caede caedium",
nisi haec etiam per syncopam i prolerantnr. Freq.uentius tarnen
in ,,es" terminantia absque i inveniuntur, ut „vatum" pro „vatium".
Virgilius in IUI (y. 464): multaque praeterea vatum praedicta
priorum-, Cicero pro Sestio (20. 45)'. vestrarum sedum templo-
rumque causa, „mensum" quoque pro „mensiiim" : Ovidius in
VIII (v. 500) Metamorphoseon: et quos sustinui bis mensum
quinque labores. Excipiuntur „iuvenis a iuvene iuvennm", „canis
a cane canum", „panis a pane paniim": carent euim i paeuultima
semper. Fragm. Bob. de nom. et pronom. S. 133 (V 560, 20):
Omnia „is" terminata Latina, seu communis generis sine neutro
seu cuiuslibet alterius generis, eundem habentia genitivum nomi-
nativo suo, ablativo singulari modo e littera finiuntur eaque in
„um"' conversa faciunt genitivum pluralem. ut „hie" et „haec
canis ab hoc" et ab hae cane horum" et „harum canum", „hie" et
„haec iuvenis ab hoc" et „ab hac iuvene iuvenum", „hie panis ab
hoc pane horum panum'' 5 inter quae excipiuntur „hie ignis igne
ignium", „navis nave navium", „orbis orbe orbium", „finis fine
finium", „crinis crine crinium". Gramm de dub. nom. S. 92
(V 586, 18): Panis generis maseulini, „huius panis"; pluraliter
genetivum facit [id est] .,horum panum*'. Canum und iuvenum
sind sehr häutig. Von panis findet sich der Gen. Plur. panum
(ifters in der Vulgata, so Numer. 6, 15 und 8, 2; 2 Paral. 2, 4;
Isai 36, 17; Matth. 16, 12, ferner Sulpic. Sever. Dial. 1, 14, 3
und Aldhelm. de laud. virginit. 39; bei Apul. Met. 4, 22 S. 287
steht panum in den Guelf. 1 und 2, im Dresd. und in einigen
anderen Büchern, sonst panis oder panes, was van der Vliet
aufgenommen hat.
Apum wird neben apium gebraucht, es seheint auf den
Nomin. apes (vergl. unter 49) zurückzugehen. Vergi. Serv. zu
Verg Aen. 1, 430: Tertiae deelinationis genetivus pluralis et
in ,.ium" et in „um" exit, sed tune pro nostro arbiti'io cum
nomiuativus singularis n et s fuerit terminatus: ut „amans" et
'MHi —
;,amantiuin" et ,,amaatum" dicimus. (Juiii autum nominativus
singularis er et ur fuerit terininatus, tantum in ,,um'^ exit, ut
,,patcr patrnm'*, ,,murmur murmurum". Kcliqua vero noraina
auctoritate firmamus, ut ,.apis apum" vel ..apium''. Apurri steht
Liv. 21, 46, 2: 24, 10, 11; Colum. 8, 1,4; 9, 2, 2 (im Saagerm.
apiuni); 9, 3, 1 (im Sangerm. fehlt das Wort): 9, 14, 4 (iiu
Sangerm. und Leipz. ist ceterae apes); Gell. 2, 20, 8; Auson.
Technop. de eibis 11; Pallad 5, 8, 2; 5. 8, 6: 7, 7, 1; 7. 9, 7;
Vulg. ludic. 14, 8; Augustin. Epist. 41, 1. Bei Cic. Acad. 2,
17, 54; 2, 38, 120; Dinin. 1, 33, 73; Cato Mai. 15, 54; OfF. 1,
44, 157; Har. resp. 12, 25 (zweimal) ist apium entweder völlig
gesichert, oder es hat docli überwiegende Autorität, namentlich
im Cato Mai, ist es im Beuedictb., Erf., Indersd., Salzb. und
Paris., und in der Rede de har. resp. in allen von Baiter be-
nutzten Hdschr. Apium haben ferner Varro R. R. 3, 16, 14
(zweimal); Ovid. Met 15, 383; Liv. 4, 33, 4; 27, 23, 3; 38,
46, 5 in einem cod. Sigon. (in einigen Büchern apum, in den
meisten avium); Val. Max. 1, 6, 12; Colum. 1 praef. 27: 9
prooem. 1; 9, 3, 3; 9, 5, 1 im Sangerm. (sonst apibus); 9, 6,
3; 9, 9, 1; 9, 11, 3 (zweimal); 9, 12, 4; 9, 13, 2; 9, 13, 9:
9, 13, 11; 9, 15, 4, und im Sangerm., wie Drakenb. zu Liv.
4, 33, 4 bezeugt, auch 8, 17, 16; 9, 5, 5; 9, 8, 8: 9, 8, 12;
9, 11, 1; 9, 13, 4; desgleichen Plin. N. H. 7, 15, 13 (64); S,
42, 64 (158); 11, 3, 2 (6); 11, 7, 7 (17); 11, 11, 11 (27): 11,
12, 12 (90); 11, 16, 16 (46); 11, 16, 16 (50); 11, 18, 19 (62);
12, 20, 43 (98); 17, 27, 44 (255); 20, 4, 14 (291); 20, 13, 51
(133); 21, 14, 49 (83); 22, 24, 50 (109); 23, 8, 80 (152); Sil.
8, 637; luven. 13, 68; Tac. Ann. 12, 64: lustin. 13, 1, 10;
PaUad. 4, 15. 4; 7, 7, 7.
Häufiger als mensium ist mensum. Serv. Art. gramm. 4,
6 stellt in Beziehung auf den immer auf e ausgehenden Abi.
mensis mit canis zusammen. Gewiss gehört das i in mensis
nicht zum Wortstamm, der vielmehr bei Vergleichung mit dem
gemeingriech. Nomin. fti^v und dem Jon. (leic mens zu sein
scheint. Den Gen. mensum belegt Prise. 7, 16, 77 S. 771
(II 353, 6) mit Ovid. Met. 8, 500. Dieselbe Form ist bei Plaut.
Most. 1, 1, 78 (81), im vet., decurt. und Vat. mensuum, im
Leipz. mensium, das Versmass fordert ein zweisilbiges Wort;
Cato R. R. 146, 2 und Varro R. R. 2, 2, 18: 2, 4, 8 im cod.
— 397 —
Polit; Cic. Phil. 12, 9, 22; Epist. ad Farn. 7, 17, 1; Epist. ad
Att. 15, 20, 4; Legg. 2, 7, 16; Tim. 14, 52; Q. Cic. Pet. cons.
1, 1 im Erf., der Satz, in dem mensum vorkommt, ist von Baiter
und Wesenberg eingeklammert, von C. F. W. Müller weggelassen;
Liv. 3, 24, 4; 3, 25, 4; 8, 2, 4; 9,' 33, 6; 9, 43, 21; 10, 5, 12;
10, 15, 3; 23, 21, 5; 24, 11, 7; 29, 3, 5; 29, 5, 7; 33, 13, 14;
41, 25, 7; 45, 15, 9; Ovid. Met. 8, 500; Fast. 5, 188; 5, 424;
Senec. Contr. 7, 4 (19), 1; Senec. Phoen. fragm. 173 (535); Plin.
N. H. 6, 22, 24 (84); 7, 5, 4 (40;,- 7, 11, 9 (49); 8, 51, 77
(205); 16, 44, 95 (250); 19, 6, 33 (108); 23, 7, 71 (138); 24, 12,
65 (107); 24, 12, 67 (110); 26, 15, 90 (155); 27, 13, 116 (142);
28, 7, 20 (70); 33, 10, 47 (137); Sueton. Aug. 40 und 65;
Curt. 5, 1, 45; Gell. 1, 2o, 5; Tert. ad uat. 2, 2; 2, 5 im
Agob.; Censorin. 5, 4 (ed. Hultsch p. 12, 24); 9, 3 (p. 16, 10);
18, 2 (p. 36, 27); 20, 2 (p. 42, 8 und 42, 10); 23, 10 (p. 48,
15); Arnob. 3, 29 (ed. Reifferscheid p. 131, 19); Auson. Eclog.
14, 4 (ed. Peiper p. 100); Lact. Phoenix 27; Lact, seu potius
Venantii Honor. Fortun. ad felic. episc. de Pascha 41; Ulpian.
I)ig. 24, 3, 7 im Eingang; edict. praetoris bei Ulpian. Dig. 25,
4, 1 § 10; Ulpian. Dig. 26, 7, 7 § 11; 48, 5, 30 (29) § 5 (hier
wird mensuum gelesen); Impp. Theodos. et Valent. Cod. 7, 63,
2 im Eingang und >J 2; 5; 6 (in einzelnen Büchern mensuum);
Augustin. Civ. Dei 12, 13 (ed. Dombart I p. 530, 17); 15, 12
(II p. 15, 12); 20, 13 (II p. 437, 1 und 438, 18); 20, 23 (II
p. 465, 14); Veget, de re milit. 4, 39 (ed. Lang p. 156, 13);
4, 40 (p. 159, 9); Pelagon. 1 (ed. Ihm p. 32. 7); Avien. Arat.
1867; 1874; Claud. de luna (= Anth. Lat ed. Riese 723) v. 3;
Auth. Lat. ed. Riese 678, 5 und 680, 1; C. I. L. 2, 540; 3,
2162; 3, 2319; 3, 2492; 3, 3858; 5, 1391; 6, 9150; L Neap.
353; Orell. 1782; Ephem. epigr. 5 S. 568 Ni-. 1323; mesum C. I.
L. 6, 3604. Unsicher ist die Lesart bei Caesar, hier steht
bell. Call 1, 5, 3 in « mensum, in B^ M^ /!? raensium; bell. Call.
6, 18, 2 in A Q M- ß mensium. mensum M B^, mensuum B';
bell. civ. 2, 14, 2 in D L' mensum, in E T' L- mensium, vergl.
Meusel, Jahresbericht über Caesar 1894 S. 226. Die Form
mensium kommt weniger vor, Vell. Paterc. 2, 56, 3; Suet.
Caes. 40; Censorin. 20, 9 (ed. Hultsch p. 43, 23); 22. 1 (p. 47,
4); 22, 17 (p. 49, 18); Frontin. 3, 16, 3 (ed. Gunderiuann
p. 111, 23); lustin. 16, 6, 6; 30, 3, 10; Mamertin. Grat, act
- 398 —
luliano 14 (ed. Baehrens p. 255, 21); Vul;;-. 1 Reg. 27, 7;
2 Reg. 2, 11; 4 Esrlr. 6, 21; lob 14, 5; 21, 21; Sap. 7, 2:
Dan 4, 26; Eniiod. Euchar. de vita sua (ed. Hartel p. 396, 11 1.
Hartel schreibt auch Cyprian. Epist. 37, 1 (p. 577, 2) und 37,
2 (p. 577, 13) mensium. an der ersten Stelle ist in C^ P' R Q
mensuum, in N menseum, an zweiter Stelh; in C^ P' R mensuum,
wie auch geschrieben werden muss. Mensuum steht bei Cic
Verr. 2, 74, 182; 2, 75, 184; 2, 77, 188; Epist. ad Fam. 3, 6.
5; Divinat. 2, 30, 65; Imper. lustinian. Cod. 4, 66. 3 § 3;
Imper. Philipp. Cod. 8, 10, 4; Imper. lustinian. Cod. 8, 10, 14
(8, 11, 1) § 2; Impp. Diocl. et Maxim. Cod. 8, 37, 19: Auson
Lemm. Eclog. 12 (ed. Peiper p. 99); 13 (p 99); 15 (p. 100);
Capit. Gord 28, 2 in B P; Apul. Met. 9, 32 (ed. v. d. Vliet
p. 212, 17); Itala bei Priscill. Tract. I (ed. Schepss p. 10, 12):
Priscill. Tract. VI (ed. Schepss p. 70. 13 und 72, 23); Vict.
Vitens. 3, 4 (ed. Halm 40, 25); Eugipp. Vita Severin 27. 2 (ed.
Mommsen p. 35, 8; aber mensium ed. Sauppe p. 20, 36); Exe.
Augustin. 315 S. 1009, 2; Eutrop. 8. 21; Amra. Marcell. 17,
1, 12; Veget. de re milit. 2, 5 (ed. Lang p. 38. 15); Sidoii.
Apoll. Epist. 8, 12, 4 (ed. Mohr; aber mensium ed. Lütjohanii
p. 143, 25); C. I. L. 10, 7852 Z. 16; Ephem. epigr. 4, 1 S. 109
Nr. 353. Unregelmässige Formen sind menser(um) C. I. L. 2,
2400; 5, 2701; I. Neap. 967: mesevum C. I. L. 3, 2602;
misii'um I. Neap. 5640; vergl. Sittl, der im Arch. 2, 563 noch
anführt: misoro Rossi Inscr. Chr. urbis Romae 18 iJ. 291t:
(xriawoüjv ib. 31 (J. 269); mesoro Boldetti 428^6: mesorum C.
I. L. 10, 623; 10, 2535; fn^aeoqovfi hw^'i p. 191; mesoru Fabrettt
5, 282; misoru Le Blant 34, vergl. C. Wagener, Über den
Genitiv Plur. von mensis in der Neuen Philolog. Rundschau
1899 p. 241—246.
Neptum und proneptum Impp. Leo et Authem. Cod. 5,
9, 6 § 3; sonst neptium, Avie Suet. Aug. 31; Curt. 10, 5. 21,
auch lustinian. Instit. 3, 1 § 15.
Volucrum ist die Form, die am meisten bei unseren
Schriftstellern vorkommt. Charis. 1, 17 S. 119 (I 146, 28):
Volucrium Cicero de iinibus bonorum et malorum (II 33, 110)
nee non et Fabianus Causarum libro II et III; volucrum
Maecenas in dialogo II, et consuetudo, ut idem ait Phnius.
Ausserdem steht volucrium noch Varro R. R. 1, 38, 1; Cic.
— 399 —
Nat. Deor. 2. 39, 99 (im Leid. B und Wien, volucriumj, aber
volucrum Sallust. Hist. (fr. 2, 23, 4) bei Macrob. Sat. 3, 13.
9: Verg-. Aen. 3, 216: 3, 361; 1, 705; 8, 235; 8, 456; 10, 177;
Ovid. Amor. 2, 6, 51; Met. 6, 717;- 10, 144; 12, 15: 14, 508
und Fast. 1, 449: 4, 99; Colum. 3, 21, 5; Mola 3, 8, 82 (im
Gud. volucrium); Plin. N. H. 2, 10, 7 (48); 10, 11, 13 (29);
10, 73, 94 (202): 11. 37, 62 (164); 11. 39, 95 (232): 35, 11,
38 (121); Quint. 10, 3, 24; Manil. 1, 91; 3, 654;. Stat. Theb.
3, 113; Mart 5, 55, 1; 14, 216; Tac. Ann. 6, 28 und Hist. 3,
3, 56; Suet. Aug. 13; Apul. Ascl. 4 S. 288; de mundo 28;
Vulg. G'^n. 7, 21.
Classum ist falsche Schreibart in der Stelle des Liv. Andr.
(6) bei Non. S. 335, 21; Ribbeck hat aus dem Genf, und Bas.
classem aufgenommen. — Forum bei Plaut. Cure. 1, 3, 1 (158)
musste schon des Versmasses wegen in forium verbessert
werden. Dasselbe ist keine glückliche Vermutung für das
verderbte eorum bei Vitruv. 6, 4, 6. — Vincula funum ist die
Lesart bei luvenc. 2, 260, andere Bücher geben vincula funis, wie
auch C. Marold schreibt, aber der Anonym, de dubiis nominibus
ed. Keil V 593, 12 hat vincula funum. - Für strigilum, welches
Rudd. 1 S. 94 aus Plin. N, H. 31, 11, 47 (131) anführt, wird
daselbst im Paris, d strigilium, im Rice, und Voss, sti'iglium
gelesen; daher ist jetzt in dieser Stelle strigilium hergestellt,
welches N.H. 28, 4, 14(55) die überlieferte Schreibart ist. Striglium
hat Vitruv. 4, 4, 3 (p. 95, 11 und 13j im Gud. G und Harl. H.
Mugilum bei Plin. N. H. 9, 8, 9 (29); 9, 8, 9 (31); 9,
17, 36 (59); 32, 9, 33 (104) ist nicht von der seltenen Neben-
forai mugilis (vergl. unter 43), sondern von mugil, welches Ovid.
HaHeut. 38 und Plin. N. H. 9, 62, 88 (185); 10, 70, 89 (193); 32, 2,
5 (12); 32, 11, 53 (149) haben. Charis. 1, 15 S. 82 (I 107, 6):
Mugil nominativo casu dici debet, ut vigil et pugil, et facit
genetivo plurali mugilum. Si enim esset hie mugilis, etiam
mugilium in plurali genetivo faceret, ut sterilis et fertilis faciuut
sterilium et fertiliu)u. Vergl. die unter 61 angeführte Stelle
des Charis. 1, 17 S. 110 (1 136, 26) und Hart. Capella 3 § 294.
68. Die Neutra auf e nebst den aus ale und are
in al und ar abgestumpften, welche im Nomin., Voc.
und Accu.s. Plur. ia haben (vergl. 66), erhalten im Gen.
Plur. ium: retium, cubilium, sedilium, animalium, tribunalium.
- 400 —
exemplariuni, eochlearium. Dieses letztere hat Plin. N. H. 28, 7,
21 (75). Retiuia ist bei Senec. Epist. 89, 21. Charis. 1. 17 S.
115 (I 142, 12): Retium, non retiim, quoniam, ut alt Flinius
Sernioiiin dubii libro Vi, genetivus nunquam pauciores syllabas
liabet quam nominativus. P^benso Capor de verb. diib. ^S. 2250
(VII 111, 7). Als Geu. Plur. von mare giebt Prise. 7, 16. 75
8. 770 (II 351, 25) marum aus Naev. bell. Pun. (16 ed.
L. Müller): Neptuuum regnatorem mannu. Nach Mart. Capella 8
§ 299 heisst derselbe marium, diese Form kommt aber nur als zu
mas gehörig vor, vergl. unter 76. Überhaupt ist allein das von
Prise, erhaltene Beispiel des Gen. Plur. von mare bekannt,
vergl. unter 119.
Den Gen. Plur. auf ium hat auch cummi: cummium
PHn N. H. 11, 7, 7 (17); 12, 8, 17 (32); 12, 17, 36 (72): 12,
23, 49 (107).
69. Über den Gen. Plur. der Nomina auf es. welche
im Gen. Sing gleich viele Silben haben, wie im Nomin.
Sing., lehrt Diom. 1 S. 282 und 283 (I 306, 12): Altera forma
eorum, quae feminina et disyllaba sunt, et intra modum positionis
continentur, dumtaxat numero singulari, et tam nominativo es
producta exeunt praecedente alia cousonante, quam ablativo e
correpta finiuntur, ut est „haec nubes" [et] „ab hac nube", „haec
rupes", „haec clades"', „haec sedes", horumque genetivus plu-
ralis adcrescente una syllaba emittitur et per ium exit, ut ,,nu-
bium" et cetera. Dagegen Prise. 7, 16, 77 S. 771 (II 352, 25):
lUa quoque, quae pares habent syllabas tam in genetivo quam
in nominativo, mutant e (des Abi.) in i et assumunt „um", ut
„hie collis huius collis ab hoc colle herum collium'-, „haec
aedes huius aedis ab hac aede aedium", .,haec caedes [huius
caedis] a caede caedium", nisi haec etiam per syncopam i pro-
ferantur. Frequentius tarnen in „es" terminantia absque i inve-
niuntur, ut „vatum" pro „vatium". Virgilius in IUI (v. 464):
Multaque praeterea vatum praedicta priorum Cicero pro Sestio
(Cap. 20, 45): Vestrarum sedum templorumque causa. Sedum,
welches auch von Prob. Instit. art. S. 286 (IV 92, 1) und S.
295 (IV 97, 18) und von Consent. S. 2039 (V 356, 2) gefordert
wird, hat Cic. noch 1. argr. 2, 19, 51 im Pith. und Salzb., und
Liv. 5, 42, 1 im Med. m. pr. und im cod. Rhen., und so au beiden
Stellen im Textie, aber sedium Vell. 2, 109, 3. Gewöhnlich vatum,
— 401 —
Cic. Divin. 1, 2, 4; Har. resp. 9, 18: Liicr. 1, 102: 1, 109;
Sallust. Hist. (fr. L 48, 3); Verg. Aen. 4, 65; 4, 464: 8, 627;
Horat. Carm. 4, 3, 15; 4, 8, 27; Epist. 2, 1, 26; 2, 2, 80;
2, 2, 102 ixnd A. P. 24; Ovid. Met, 13, 774; 15, 155; 15, 622;
15, 879; Fast. 6, 253 und Trist. 4, 10, 129; Liv. 5, 23, 1;
Val. Max. 1, 1, 1; Plin. N. H. 30, 1, 4 (13); Tac. Ann. 4, 43 und de
orat. 13; Liican. 9, 980; Pers. Prol. 7; Sat. 1, 34; luven. 7,
89; Domit. Marsus bei Suet. Gramm. 16; Val. Flacc. 3, 301;
Curt. 4, 2, 14, doch vatium Cic. Divin. 1, 51, 115 und Leg.
2, 8, 20; 2, 12, 30. Ambagum Ovid. Met. 7, 761. Com-
pagum Macrob. Somn. Scip. 1, 6, 6 (im Rehd. 2 partium mit
übergeschriebenem compagium); Vulg. Hebr. 4, 12. aber com -
pagium Plin. N. H. 2, 2, 2 (5) in den Par. ab (im Par. d, St.
Petersb. und Snakenb. compagum, im Münchn. und Par. g
compaginum). Subolum Aruob. 3, 9; Inscr. bei Marini fratr. arv.
p. 828. Vehum Trapp. Valentin, et Valens Cod. Theod. 14, 6,
3, Prolum fordert Mart. Capella 3 § 301. Struum, welches von
Neueren angenommen wird, beruht allein auf Varro L. L. 8, 38,
74. wo die Worte ut struum nur aus dem interpolierten cod. B
bemerkt werden.
Wenn in dem Fr. Bob. de nom. et pronom. S. 133 (V
560, 10) neben seium auch nubum, caedum und rupum auf-
gestellt werden, so lesen wir vielmehr überall nubium, Cic. Nat.
Deor. 2, 37, 95 und Divin. 2, 19, 44; Horat. Carm. 4, 2, 27:
Senec. Nat. quaest. 1, 9, 2; 1, 11, 1; 2, 15; 2, 16; 2, 20, 2; 2,
26, 5; 4, 6, 1: 5, 3, 1 ; 5, 12, 3: Plin. N. H. 2, 43, 43 (113);
Gell. 19, 1, 3 ; Apul. Flor. 2 S. 7 und de deo Socr. 11 S. 144.
Gewöhnlich caedium, Liv. 1, 13,3; lustin. 11, 13, 9; 21, 4, 6;
Flor. 3, 18, 14; 3, 21. 23; Apul. Met. 3, 3 S. 178; caedum
Sil. 2, 665; 4, 353; 4, 424; 4, 796; 5, 229: 5, 427; 10, 233;
Amm. Marc. 22, 12, 1; 29, 5, 27. Rupium Senec. Nat. quaest.
4, 2, 6; Plin. N. IL 8, 12, 12 (33); Solin. 7, 21; 9, 9; 32, 7;
Amm. Marc. 27, 10, 12. Sehr überwiegend ist ferner der Ge-
brauch von cladium, Liv. 2, 63, 7; 5, 22, 8; 8, 2, 8; 8, 5,
10; 23, 41, 14; 26, 41, 7; 28, 39, 1; 28, 41, 3; 30, 11, 11;
33, 13, 13; Val. Max. 2, 10, 3 ; 6, 9 ext. 7; 7, 2 ext. 2; Tac.
Ann. 15, 72 und Hist. 1, 50; 1, 86; Curt. 10, 8, 10; lustin. 8,
4, 5; Flor. 2, 6, 1; 3, 19, 4; Amm. Marc. 28, 1, 14; 31, 16,
3; cladum Sil. 1, 41; 2, 620; 5, 510; 6. 616; 7, 506; 9, 250;
Nene-Wasener, Formenlehre. I. 3. Aufl. 26
— 402 —
9, 353-, 12, 271-, 16, 672; Amm. Marc. 29, 1, 14; 81, 2, 1.
Überall acdiiun, Plaut. Most. 1, 2, 8 (91); 1, 2, 38 (119); 3,
1, 156 (686) und Pseud. 4, 1, 41 (951); 4, 7, 41 (1140); Terent.
Phorm 5, 1,26 (7.53); Cic. de orat. 3, 46, 180; Verr. Act. 1, 4, 12;
pro Caec. 12, 35; 31, 89; Tusc. 5, 21, 61; Nat. Dcor. 2, 27,
()7: Off. 3, 13, 57; 3, 16, 67 und an vielen anderen Stellen.
Cautium Senec. Nat. quaest. 4, 2, 5; Mela 2, 6, 89: 3, 5, 40;
Apul. Met. 5, 27 S. 370; Solin. 5, 19; 28, 1; Avien. Ora mar.
140; 306; 541; Mart. Capeila 6 § 691. Felium Cic. Nat. Deor.
1, 36, 101; Plin. N. H. 10, 18, 20 (40); 10, 63, 83 (178); 11,
31, 36 (111); 11, 37, 55 (151); 28, 19, 77 (254). Melium
Plin. N. H. 8, 37, 55 (132); Solin. 52, 34. Moliuni Tac. Ann.
14, 8; Eumen. Paneg. Constaut. Aug. 13, 3; Sidon. Epist.
1, 5, 5; Macrob. Somn. Scip. 2, 1, 4. Palumbium Plin N. H.
10, 9, 11 (26); 10, 29, 41 (78); 29, 6, 38 (126); 30, 8, 21 (67)
zweimal, und im Toi. und Paris, d auch 18, 28, 68 (267).
Veprium Plin. N. H. 16, 37, 70 (174); Sidon. Epist. 7,
6, 8; Vulg. Isai. 7, 25; veprum Stat. Silv. 5, 244 (Bährens
hier mit Heinse torrentum). Vulpium Senec Epist. 90, 14;
Plin. N. H. 10, 74, 96 (207); 10, 37, 70 (185); 14, 3, 4 (42);
21, 17, 61 (101); 28, 11, 48 (176); 28, 11, 48 (177); 28, 12,
51 (189); 28, 13, 57(201); 28, 19, 77(254). Der Grund, wes-
halb die meisten dieser Nomina den Gen. Plur. auf ium bildeu,
liegt wahrscheinlich in den Nebenformen des Nomin. Sing, auf
is, vergl. unter 48; Statins aber scheint veprum, und Silius,
welchem dann Amm. Marc, in einzelnen Stellen folgte, caedum
und cladum nach Analogie von vatum sedum u. s. w. darum
gewagt zu haben, weil veprium caedium cladium in das dactylische
Versmass nur mittelst einer Elision eingefügt werden konnten,
wie sie zwar von Catull. 68, 90 in omnium acerba cinis, von
Verg. Aen. 1, 599 in omnium egenos, von Horat. Epod. 1, 20
in serpentium allapsus, von Pers. 2, 61 in caelestium inanes
zugelassen, aber doch im Ganzen ungewöhnlich ist.
70. Die Nomina auf er, Gen. auf eris, haben im
Gen. Plur. um; von denjenigen aber, deren Gen. auf ris aus-
geht, nehmen mehrere ium an. Fragm. Bob. de uom. et pronom.
S.131 (V 559,1): Omnia er terminata, cum amissa e sine incremento
genetivum singularem per „ris*' syllabam proferant, in hanc
commutata finali syllaba casus nominativi ablativum singularem
— 403 —
modo e tinient, eaque in „um" commutata facient genetivum
pluralem, ut „hie pater huius patris ab hoc patre horiim patrum",
„haec mater huius matris ab hac matre harum mati-um"; modo
i, et adsumpta um syllaba facieut genetivum pluralem, ut „hie
imber huius imbris ab hoc imbri horum imbrium*', „hie uter
Kuius utris ab hoc utri horum utrium". Cum vero er manente
liaali „is'" adsciverint syllabam, ablativum singularem e termina-
bunt, eaque iu um conversa facient genetivum pluralem, ut
„passer passeris passere passerum", „anser anseris ansere an-
serum", „pauper pauperis paupere pauperum", „celer celeris
L-elere celerum" (vergl, Adject, 25 und 29); sie et „über" „tuber"
„giber", et „acer", quando arborem signifieat, licet quibusdam
haec „acerus" uominativo dici debere placeat, sie et „piper"
„cicer" „aether" ..siser" „aer", et si qua similia. Mart. Capella 3
§ 298 lehrt ebenfalls, dass imber und uter im Geu. Plur. ium
lind im Acc. Plur. is haben, dass dagegen fratrum und patrum
und im Acc. Plur. patres gesagt werde.
Pater, mater, frater, accipiter haben um. Eine falsche
Foim ist fratrium C. I. L. 5, 4430. Accipitrum Plin. N. H.
10, 8, 9 (21)5 10, 9, 11 (25); 10, 10, 12 (28); 10, 49, 69 (135);
25, 6, 32 (69); 28, 8, 29 (113); 29, 6, 38 (127); Tae. Ann. 12,
64. Aber imbrium Enn. (Fab. 433) bei Serv. zu Verg. Ge. 1,
12; Cic. Nat. Deor. 2, 5, 14 und Divin. 1, 10, 16; Caes. bell.
Gall. 3, 29, 2; Horat. Carm. 3, 27, 10; Senec. Provid. 2, 1
und Nat. quaest. 1, 3, 12; 1, 11, 1; 3, 28, 1; 6, 7, 1; 7, 28, 1;
Plin. N. H. 8, 28, 42 (102); 10, 73, 94 (201); 11, 24, 28 (84);
12, 1, 5 (9); 16, 33, 61 (143); 18, 25, 60 (224); 28, 8, 29
(113); 31, 3, 21 (31); 36, 15, 24 (105); Tae. Ann. 6, 37 und
Germ. 46; Lactant, Instit. 3, 5, 2. Lintrium Liv. 21, 26, 8;
Tae. Hist. 5, 23; Öidon. Epist. 1, 5, wie vom Nominativ
lintris (vergl. unter 45). Sequestrium Cic. pro Cael. 7, 16.
Utrium Sallust. lug. 91, 1; Lact. Mort. persec. 33, 10. Ven-
trium Plin. N. H. 9, 50, 74(157); Solin. 32, 26; Arnob. 7, 24.
So auch öfters Insubrium, Cic. pro Balb. 14, 32; Liv. 5, 34,
9; 21, 45, 3; Gros. 4, 13, 15; jedoch Insubrum Liv. 30, 18, 1
im Put, Med., Bamb. uud Voss.; 32, 7, 5; 32, 30, 6 und 33,
43, 4 im Bamb.; Plin. N. H. 3, 17, 21 (125); 10, 29, 41 (77).
Imbrium erinnert an den häutig vorkommenden Abi. imbri
26*
— 404 —
(vergl. 61); aber von den übrif^en vorgedaehten Nomina sind
nur lintre sequestre utre ventre bekannt.
71. Ul[)cr civitas und parens bemerkt Varro L. L. H,
37, 66 : quod in patrico casu hoc genus dispariliter dicatur
„civitatum" „parentum", et „civitatium" parentium", in aceusandi
„hos montes" „foutes", et „hos montis" „fontis". Vergl. unter
64. Charis. 1, 17 S. 111 (I 138, 9): „Ns" litteris nominativu.«
singularis si termiuetur, genetivus pluralis ante um i recipial
necesse est. Itaque Cicero rationis rneinor „parentium" saepe
dicit, Sed et Fronte pro Ptolemaeensibus: Parentum tuorum,
ut alt Plinius; alias poetarum vicem, qui regulam satis idoneani
sopierunt. Diom. 1 S. 282 (I 306, 8), von verschiedenen for-
mae nominum handelnd, quae genetivo casu plurali in ium syl-
labam exire possunt: Una eorum, quae nominativo singulari in
omni genere et communi, sive monosyllaba sive polusyllaba sint,
n et s litteris terminantur qualibet praeposita vocali, tarnquam
„prudens prudentium", „demens", „amens", „nocens". Ex hac
item regula est „parens parentium", „mons", „frons". Prise. 7,
16, 79 S. 772 (II 354, 27): „Hie" et „haec parens« quando
nomen est, duum est generum, et genetivum pluralem absque
i facit plerumque, „horum pareutum". Virgilius iu II (v. 448):
Decora alta parentum. Quod autem etiam ,,parentium" non
irrationabiliter dicitur, ostendit accusativus pluralis in „is" etiam
terminans, qui proprius est in „ium" terminantis genetivi.
Terentius in Heautoutimorumeno (5, 4, 4): Quod volo aut peto,
parentis meos ut commonstres mihi. Cicero de suppliciis
(Verr. 5, 52, 138) : Navium praefectos sine ulla causa de com-
plexu parentium suorum, hospitum tuorum, ad mortem crucia-
tumque rapuisti. Serg. Art. grammat. 4, 2 (IV 496, 15): Huius
rei discretionem ars non habet, sed auctoritas sola; ideo tene
te ad auctoritatem. Quod adeo verum est, ut plerumque dubi-
tantes auctores utrumque dicant, et ,.parentum" et „parentium".
Horatius dicit ea; tamen legimus et „amantium". Pompei.
Comment. S. 212 (V 190, 3): Ecce in isto nomine (pariete)
perit e, iu illo (hoste) non perit, sed e in i mutavit. Inde est
illud, quod invenimus in auctoribus „civitatium" et „civitatum"?
invenimus etiam et „parentum" et „parentium", inveuimus sae-
pius. Qua ratione? Quoniam licet iam et scribentum et dicentum.
Utrum debeat e litteram commutare in i, aut debeat amputata
— 405 —
ipsa littera convertere in um (iu den Hdschr. iu ij? Puta si
velis e illam litteram mutare in i, addere um, facit „civitatium" ;
si velis amputare e, addere um, „eivitatum"' facit.
P a r e n t u m , die ohne Zweifel üblichere Form, haben
Plaut. Amph. 2, 2, 211 (841); Capt 3, 4, 93 (626); Epid. 5, 1,
31 (637); Mercat. 5, 1, 5 (834); 5, 1, 6 (835); Poenul 5, 2, 102
(1062); Pacuv. (43) bei Non. S. 495, 30; Terent. Heaut. 1, 2,
30 (204); Afran. (33) bei Gell. 15, 13, 3; Lucil. (Sat. fr. ine.
13) bei Lact. Instit. 6, 5, 2: Varro R. R. 2, 5, 9; 2, 6, 3; Cic.
Invent. 1, 55, 109; Orat. part. 16, 56; 25, 88; pro Rose. Amer.
24, 67; Verr. Acc. 1, 3, 7; 5, 49, 130; Catil. 2, 4, 8; pro Plane.
11, 28; pro Cael. 32, 79, nach den Hdschr. auch in der von Prise.
für parentium angeführten Stelle Verr. 5, 52, 138; Parentium
wird Off. 1, 32, 118 zweimal gelesen; das erstemal, avo es auch
in der Anführung bei Non. S. 324, 22 ist, wird parentum allein aus
dem Bern, c bemerkt, das anderemal ist parentium im Bamb. und
Bern, c in parentum verändert. Dasselbe ist Verr. 5, 9, 23
im Reg., und pro Cluent. 69, 195 im Lag. 12. Im daetyli-
schen Versmass ist überall parentum, Lucr. 1, 598; 2. 605;
2, 664; 4, 1213; 5, 1017; 6, 1256; Catull. 62, 62; 66, 15; 101,
7; Verg. Ge. 4, 477 und Aen. 2, 448; 2, 531; 2, 681; 3, 94;
5, 39; 5, 553; 6, 223; 6, 308; 7, 172; 10, 827; 11, 887. Bei
Horat. parentum Carm. 1, 2, 23; 2, 20, 6; 3, 6, 46, paren-
tium Carm. 3, 24, 21. Bei Liv. parentium 1, 9, 15 im Med.
und Leid. 1 (parencium; im Harl.); 6, 14, 8 im Med., Par.,
Leid. 1 und in zwei Pal.; 7, 30, 19 im Med. und Leid. 1 und
im Voss. 1 m. pr.; 26, 22, 15 im Med.; 38, 28, 9 im Bamb.,
parentum ohne Var. 1, 59, 10; 1, 59, 13; 7, 11, 6; 8, 10, 4;
29, 17, 15; 34, 2, 11, vgl. Hildebrand, Beitr. zum Sprachgebr.
des Liv. Prog. Dortmund 1865 p. 10. Bei Val. Max. parentium
5, 4 Prooem. ; 5, 4 ext. 3 an der zweiten Stelle; 5, 4 ext. 4; 5, 4
ext. 5 zweimal; 5, 6 Prooem.; 5, 7 Prooen.; parentum 1, 1,13;
4, 6, 1; 4, 7 ext. 2; 5, 4 ext. 3 an der ersten Stelle im Bern., und 9,
2, 4. Bei Senec. Contr. 10, 33, 7 ist einmal parentum und
-einmal parentium. Bei Senec. de ira 2, 8, 6 ist parentium
allein aus dem Meil. 1 bemerkt. Bei Quintil. parentium 1,
2, 5 im Bamb., Lassb., Strassb. und Turic. ; 1, 2, 25 im Ambr..'
2, 4, 16 im Ambr. und Turic; 3, 6, 96 im Flor.; 6, 1, 18 in
demselben und im Ambr., parentum in allen Büchern 11, 1,
— 40Ü —
82. Paroiitium ist Vitruv. (5 Prooein. 4 liu Gud. G und Marl.
H, und Mela 1, S, 45 im Vat. A, und 2. 1, 9: 2. 1, Vi in
demselben und einigen anderen Büchern. Bei Tac. Ann. 14, 4
parentiuni im Med., sonst überall pa reut um, Ann. 3, 28;
4, 8; 11, 13; 12, 47; llist. 5, 8; 5, 17; Germ. 20; Agric. 45
und de orat. 2H. Bei Gaius Inst. 1 § 99; 1 § 132 und 2 i$
122 parentium, 1 i^ 55; 1 § 57; 1 § 59 parentum. Bei
Vulc. Gall. Avid. Cass. 12, 7 steht parentum. Parentiuui
auch C. L L. 2, 1963 CM 1 Z. 2 und 3: 3, 656; ö, 4430: Grell.
3024; 4494; 4859 II Z. 5; 4903 und Henz. 6404 Z. 4. Vergl.
Marini atti de' trat. Arv. S. 21, und über den Accus, Plur. pa-
rentis unter 65.
Clieutium Cic. Verr. 4, 41, 89; Epist. ad Farn. 5, 8,
5; 7. 18, 3 und de rep. bei Non. S. 522, 29; Caes. beU. Gall. 6,
12, 3; Sallust. Cat. 26, 4; Horat. Carm. 2, 18, 25; 3, 1, 13;
Liv. 2, 16, 4; 2, 56, 3; 3, 14, 4; 4, 13, 2; 23, 3, 2; 26, 50,
14; 38, 51, 6,- Senec. Epist. 76, 9; Benef. 2, 23, 3; (Jons.
Marc. 10, 1 und Brev. vit. 2, 4; 7, 3; Plin. N. H. 34, 4, 9
(17); Tac. Ann. 1, 57; 2, 45; 3, 42; 16, 22 und Hist. 3, 73;
Suet. Aug. 60; Tib. 1 im Copes.; Gurt. 7, 4, 21; clieutum
Plaut. Men. 4, 2, 6 (576), clientium im vet. gegen das Versmass;
Horat Carm. 3, 5, 53; Senec. Epist. 68, 9 (clientium in den
codd. Grut.); Claudian. in Rufin. 2, 76; Macrob. Sat. 1, 2, 1.
Clientum findet sich auch an mehreren Stellen des Liv. in
einzelnen Hdschr., doch nicht in den vorzüglicheren, vergl.
Drakenb. zu 23, 3, 2. Rudentum Pacuv. (336) bei Varro L.
L. 5, 1, 7; bei Cael. au Cic. Epist. ad Farn. 8, 2, 1 und bei
Serv. zu Verg. Aen. 1, 87; Verg. a. a. O. ; Vitruv. 10, 12 (18),
2; Solin. 23, 3; rudentium Vitruv. 10, 13 (19), 6; Prudent.
c. Symm. praef. 13. Über consentes sagt Varro L, L. 8,
38, 71: Quaerunt, si sit analogia, cur appellant omues aedes
deum „consentum" et uon deorum „couseutium". Inschr. Henz.
5083 ist jedoch (c)ons entium, wahrscheinlich auch C. I. L.
3, 1935, wo consentio deorum gelesen wird, vergl. den Accus.
Plur. consentis unter 65.
Adulescentium Caecil. (211) bei Cic. Nat. Deor. 1,6,
13; Terent. Heaut. Prol. 2 und Ad. 2, 1, 34 (188); 2, 1, 53
(207); Cic. de orat. 1, 58, 246; 2, 89, 363; 3, 24,93; Brut. 81.
279; Verr. 5, 42, 108; pro Cluent. 16, 46: in Vatin. 11, 26:
— 407 —
Epist. ad Att. 2, 24, 3: Cato Mai. 11, 36; Off. 1, 34, 123-, 2,
15, 52; 3, 15, 61 und de rep. 1. 43, 67: Sallust. Cat. 14, 5;
Liv. 38, 52, 11: adulescentum Plaut. Asin. 1, 2, 7 (133)
und Pseud 1, 3. 130 (364). Animantium Cic. Acad. 1, 7,
26-, Fin. 4, 11, 28 im Pal. B und 5, 14, 39; Nat. Deor. 1, 18,
48; 1, 37, 104; 2, 14, 37; 2, 15, 40; 2, 15, 41: 2, 15, 42; 2,
47, 121; Off. 1, 4, 11; 1, 17, 54 und Leg. 1, 7, 22; Liv. 41,
18,4; animantumLucr. 1, 4; 1,194; 1,350: 1,1033; 1,1038;
2, 78; 2,880; 2, 920; 2, 943: 2, 1063, 2,1071; 3,266; 3,720;
5, 431; 5, 855; 5, 919; Manil. 4, 374: Stat. Theb. 11, 465;
Avien. Descr. orb. 4; Auson. Edyll. 5, 9 (ed. Peiper p. 93):
Epist. 14, 55 (ed. Peiper p. 247); Apul. de mag. 64 S. 536;
Augustin. Civ. Del 9, 9; Oros. 5, 11, 3. Infantium Cic. Brut.
80, 278; Liv. 10, 23, 12; 28, 20, 6; Colum. 4, 3, 5; Senec.
Epist. 99, 24; Benef. 7, 31, 3 und Cons. Marc. 9, 1; Plin. N.
H. 11. 28, 34 (97): 11, 37, 64 (170); 11, 39, 95 (232); 13, 11
20 (67); 20, 3, 8 (17); 20, 12, 48 (123); 20, 13, 49 (126): 20,
14, 53 (148); 20, 20, 81 (211); 22, 13, 15(31); 22,21,29(59);
22, 22, 39 (82); 23, 8, 77 (148); 24, 8. 34 (50); 24, 12, 64
(106); 26. 14, 87 (140); 28, 1, 2 (4); 28, 4, 7 (39); 28, 4, 13
(52); 26, 6, 18 (66); 28, 7, 20 (171); 28, 19, 78 (257); 28,
19, 78 (258): 28, 19, 78 (259); 37, 10, 59 (162); Quintil. 1,
1, 16 im Müuchn.; 1, 12, 10; 8, 3, 68; Plin. Epist. 4, 21, 2;
Panegyr. 26, 1; 28, 6; Suet. Cal. 25; Cui't. 9, 1, 25; Pacat.
Pauegr 25, 2; infantum Lucr. 5, 810; Verg. Aen. 6, 427;
Manil. 3, 133; Senec. Epist. 4, 2; Plin. N. H. 37, 8, 36 (114)
imBamb ; Plin. Epist. 6, 20, 14; lustin. 2, 4, 11; Tertull. de
anim. 26; Augustin. Civ. Dei 4, 8; 4, 11; Amm. Marc. 31, 2,2;
Solin. 33, 20; Claudian. in Eutrop. 2, 42; Venant. Fortun. Vit. S.
Mart. 1, 215; Soran. Lat. p. 37, 15; 37, 22. Serpentium
Cic. Nat. Deor. 1, 36, 101 und Divin. 1, 10. 16; Sallust. lug.
89, 5; Horat. Epod. 1, 20; Val. Max. 1, 6, 8; 7, 6 ext. 3;
Cels. 5, 27, 1; 5, 27, 3; 5, 27, 10; Colum. 1, 5, 6; Senec. de
dem. 1, 18, 2; de ira 1, 16, 11; Epist. 66, 43 und Nat. quaest.
2, 31, 2; Senec. Med. 734 und Herc. für. 222; Plin. N. H. 6,
14, 17 (43); 7 Prooem. 5; 7, 2, 2(13) zweimal; 7, 51, 52(172);
8, 27, 41 (97); 8, 39, 59 (139); 9, 23, 39 (76); 9, 31, 51 (99);
10, 23, 31 (62); 10, 28, 40 (75); 10, 52, 74 (145); 11, 25, 30
(86) und an vielen anderen Stellen, Mela 2, 7, 126 und 3, 8.
— 408 —
82 im Vat. A und in anderen Büchern; Flor. 1, 12, 7: Gell.
16, 11, 2; Apul. Flor. 6 S. 20; 15 S. 59; de deo Socr. 18 S,
160 und de mag;. 51 S. 511; serpentum, welche Form von
Caper de verb. dub. S. 2250 (VII, 111, llj verworfen wird,
Verg. Aen. 8, 436; 12, 848; Manil. 5, 392; Colum. 9, 14, 17;
Senec. Epist. 6G, 40; Lucan. 9, 608; 9, 614; 9, 859; 9, 870;
9, 892; Stat. Silv. 5, 2, 80: luven. 15, 159; Calpurn. 5, 92;
Amm. Marc. 22, 15, 25. Torrentium Senec. Epist. 91, 12;
Cons. ad Marc. 18, 4 und Nat. quaest. 2, 35, 2; 3,28, 1; 6,7,
2; Plin. N. H. 27, 8, 31 (55); 31, 3, 21 (35); Apul. de mundo
29; torrentum Stat. Silv. 5, 2, 44; Theb. 2, 6; 5, 80; Clau-
dian. III cons. Honor. 46; Oros. 5, 6, 2. Consouantuni
Terent. Maui*. 622; 679; 786; 1325; semiconsonantum Terent.
Maur. 1057. Quadrantum Frontin. Aquaed. 25 zweimal.
Über den Gen. Plur. der Adject. und Particip. auf ns vergl.
Adject. 48.
Über die Femin. auf tas sagt Prise. 7, 16, 77 S. 771:
In „as" quoque Latina mutant e ablativi iu i et assumunt .,um:''
„a civitate civitatium", „a probitate probitatium". In bis tarnen
frequenter solet lieri concisio i in genetivo plurali: ,,a civitate
civitatium" et „civitatum", „a probitate probitatium" et „probi-
tatum". Üblicher ist tiitum, doch ist auch tatium nicht selten,
besonders bei Liv. und dem älteren Plin.
Am häufigsten ist civitatium, Cic. de rep. 1, 34, 51;
Leg. 2, 4, 9; de domo 28, 75 (Verr. 3, 62, 146 steht civitatium
in den Par. AB und 3, 75, 175 im Vat. Paliseps., aber 0. F.
W. Müller schreibt an beiden Stellen civitatum) ; Plane, bei Cic.
Epist. ad Fam. 10, 8, 6; Cass. daselbst 12, 13, 3. Was Cäsar
betrifft, so schreibt darüber Meusel, Jahresbericht über Cäsar
1894 S. 227: „Von civitas kommt in den Cäsarhandschriften
civitatum und civitatium als Gen. Plur. vor. Dass civitatum,
wenigstens im BG., zu schreiben ist, kann keinem Zweifel
unterliegen, denn an fünf Stellen haben sämtliche Hss., an zwei
anderen (V 12, 2 und 47, 2) « und die eine Familie von ß, an
zwei weiteren (VII 36, 2 und 83, 4) ß und die eine Familie von
a diese Form; folglich stand sie an diesen neun Stellen im Arche-
typus; an einer zehnten (IV 3, 1) stand in « ebenfalls civitatum,
in ß civitatem; dies führt auch eher auf -tum als auf -tium.
Daraus ergiebt sich, dass an den drei Stellen, an denen iu ß
- 409 —
civitatium steht (V 22, 3 und 58, 1 und VII 55, 6), a das Rich-
tige hat, desgleichen III 10, 2, wo ß irrtümlich civium giebt;
aber ebenso sicher ergiebt sich, dass VII 36, 3 in /i/ (und SQ-)
das Richtige steht, dass civitatium. in a auf einem Irrtum be-
ruht. Dass unsere Hsgb. an dieser Stelle gläubig die Form
auf -ium festhalten, ist selbstverständlich". Im bell. civ. schreiben
Menge, Kubier, Holder 1, 40, 1; 1, 51, 3; 2, 19, 1 civitatum,
im dritten Buche Aveichen die Herausgeber von einander ab;
Kubier schreibt 3, 4, 6; 3, 35, 2; 3, 36, 1; 3, 56, 4
civitatum, Holder civitatium, Menge 3, 4, 6 civitatum, an den
anderen civitatium. Sallust. Cat. 40, 2; lAx. 1, 17, 4; 2, 6, 5;
3, 31, 8; 24, 35, 6; 24, 37, 1; 25, 8, 1; 25, 40, 4; 26, 49, 1;
26, 49, 9; 26, 49, 10; 28, 16, 10; 31, 24, 11; 32, 25, 6; 33,
2, 6; 33, 20, 11; 33, 34, 1; 34, 16, 5; 34, 17, 7; 34, 36, 3
(in diesen und vielen anderen Stellen im Mog.); 34, 48, 3; 34,
51, 1; 34, 51, 6; 34, 52, 8; 35, 12, 4; 35, 16, 13; 36, 5, 1;
36, 42, 3; 37, 46, 4; 38, 37, 6; 38, 39, 5; 38, 39, 7; 39, 4,
12; 39, 26, 10; 39, 33, 2 und Fragm. B. 91; Monum. Ancyr.
Taf. 4 Z. 49; Teil. 42, 2; Val Max. 7, 3, 1; 9, 6, 2; 9, 15
ext. 2; Senec. Epist. 91, 10; 94, 62; iinnaeus Coruutus bei
Charis. 1, 17 S. 100 (I 125, 16); Pliu. N. H. 3, 22, 26 (144);
4, 20, 34 (111); 5, 27, 25 (95); Quintil. 1, 2, 2; 2, 4, 33; 2,
16, 4; 5, 10, 25; Plin. Epist. 10, 19 (30), 1; Tac. Ann. 3, 63;
4, 14 und Hist. 1, 54; lustiu. 3, 2, 3; 5, 9, 7; 8, 1, 3; 9, 1,
1; 9, 5, 1; 9, 5, 2; 9, 5, 4; 11, 2, 9; 12, 5, 12; 12, 13, 1;
13, 5, 2; 20, 4, 6; 23, 1, 1: 23, 4, 2; 32, 2, 3; 33, 2, 8; 34,
1, 1; 34, 1, 6; 38,36, 1, 5; 3, 8; 41, 4, 8; Apul. Flor. 16 S.
73; Gaius Inst. 1 § 189; 3 § 96; Censorin. 21, 5; 22, 5; C.I.
L. 3, 218 Z. 11; 5, 1838; 5, 4484; 5, 7231; 6, 1463; 8, Q^-,
8, 7039; 8, 7059; 9, 1006; 9, 5363; 10,1770; Inscr. de l'Alg^r.
1812; Grell. 626; 3693 und Henz. 6506.
Aetatium Liv. 1, 43, 5; 9, 17, 7; 24, I, 4; 26, 9, 13,
vergl. Fügner, Lexic. Livian. I p. 722; Vell. 2, 89, 1; Senec.
Brev. Vit. 12, 2; Suet. Aug. 31; aber Gell. 13, 28 (29), 4
und 14, 1, 27 ed. Hertz aetatum. Affini tati um lustin. 17,
3, 5. Calamitatium Senec. Contr. 1, 1, 11 ; 9, 1 (24), 2; 10,
4 (33), 2; Plin. N. H. 7, 23, 23 (87) im Rice, und Chiffl., und
8, 16, 21 (55) im Rice; lustin. 16, 4, 5; Flor. 1, 18, 3. Cap-
tivitatium Ulpian. Dig. 49, 15, 21 § 1. Cupiditatium Cic-
— 410 —
pro Sest. 66, 138; Senec. Epist. ö, 6; 117, 26 und Traiiq. 11,
11. Difficultatiiuu Li\. 9, 31, 14. Extremitatiuin Plin.
N. H. 29, 2, 9 (32) im Rice, Voss, und Par. d. Facuitatium
ColuRi. 1, 4, 8 im Goos.; Geis. Dig. 31, 30: Paul. Dig. 32,7«
§ 1; Callistr. Dig. 50. 6, 6(5). Hcrcditatium Cic. de domo
15, 35; Gaius Inst. 3 § 125; Lamprid. Heliog. 12, 2: C. I. L.
2, 1741; 6, 1523; 6, 1620; 6, 3720; 6, 8435; 6. 8446; 6, 8449;
I. Neap. 3948; Inscr. de Lyon 7, 5: 7, 6; 7, 28 8. 236; 240;
274; Inscr. de l'Alg. 3889:"^ Orell. 107; 3331; 3332 und Henz.
5480; 6521; 6646; 6947. Immunitatium Cic. Phil. 2, 14,35
im Vat. Iniquitatium TertuU. Spect. 2. Nocessitat ium Liv.
9, 8, 4; Suet. Nero 47. Potestatiuni Senec. Epist. 115, 7;
Plin. N. H. 28, 6, 17 (59); 29, 4, 20 (67); Inschr. Orell 2566.
Propinquitatium Suet. Oth. 1. Qualita tium Colum. 2, 2,
3 im Goes.; Plin. N. H. 36, 22, 44 (159). Siccitatium Plin.
N. H. 17, 24, 37 (222); Frontin. Aquaed. 74. Siniultatium
Bell. Alex. 49, 2; Liv. 1, 60, 2; 3, 66, 4: 9, 38, 12; 28, 18,
2; Val. Max. 4, 2, 2; lustin. 2, 6, 16. Sublimitatium Plin.
N. H. 2, 16, 13 (65) im Rice, und Par. d. Tempestatium
Vitruv. 9, 6 (7), 3; Senec. ad Marc. 17, 4; Plin. N. H. 16, 37
(68) im Par. a, und 17, 24, 37 (226) in demselben m. sec. und
im Par. d; Mela 3, 5, 45; C. I. L. 8, 2609: 8, 2610. Utili-
tatium Liv. 45, 3, 6; Frontin. Aquaed. 95; Plin N. H. 25, 2, 2 (4)
im Voss, und 28, 1, 1 (2) in demselben und im Rice ; Gell. J,
3, 23; Ulpian. Dig. 43, 16, 1 § 41 ed. Mommsen. Voluutatium
Eugipp Exe. Augustin. 253 S. 822, 25 im Vat, Voluptatium
Cic. Tusc. 5, 26, 74 im Reg., Gud. und Gembl; Liv. 7, 28, 5:
23, 4, 4; 23, 8, 6: 33, 32, 10 im Bamb.; Frontin. Aquaed. 95
Senec. Epist. 12, 4; 95, 23 und Coust. 12, 1; Tertull. Spect. 1
zweimal; Itala (Fuld. und Amiat.) 2 Tim. 3, 4.
Die männlichen Namen auf äs G. ätis haben um,
nicht ium: Asprenatum Plin. N. H. 30, 7, 20 (63). Auch
Charis. 1, 10 S. 15 (I 27, 7) und das Fragm. Bob. de nom. et
pronora. S. 133 (V 560, 1) deklinieren Maecenates Mae cenatum.
über die Gentilia auf äs, is, ns und rs, vergl. Adject. 47.
72. Über die Nomina, deren Stämme auf iit oder auf
üd ausgehen, sagt Charis. 1, 17 S. 117 (I 144, 27): „Tus" aut
„lus" nominativo singulari producto finita nomina non recipiunt
i ante „um" genetivo plurali, ut „virtus" „salus" „palus", quo-
— 411 —
niaui uec accusativiis „is", sed „es" recipit. Wie indessen int
Accus, einigeniale virtutis gelesen wird (v^ergl. unter 65). so
steht virtutium Val. Max. 2, 1. 9 im Bern. m. pr.; Mela 2,
3, 45 im Yat. A: Apul de mag. 73 S. 549; Paulin. Nol. Carm.
10, 34; lul. Valer. Res gest. Alex. M. 2, 21 (28), aber Kubier
p. 82, 22 schreibt virtutum; Itin. Alex. 48 (111) ed. Volkman
p. 27, 3-, servitutium Plaut. Persa 3, 3, 18 (418); Ulpian. Dig.
8. 2, 32 extr.; 8, 3 extr.: Paul. Dig. 41, 3, 4 § 28 (29). Über
paludium vergl. unter 73.
Nepös und sacerdös haben um, dös und lis ium. Nepo-
tum Cic. Verr. 3, 79, 184: Catull. 49, 1; Verg. Aen. 2, 503;
6, 864; 8, 731; Horat. Carm. 2, 13, 3; 3, 17, 3 und Epist. 1,
15, 36; Liv. 1, 5, 6; 1, 6, 1; 1, 13, 2. Sacerdotum Cic, Brut.
33, 127; Acad. 1, 3, 9 und Leg. 2, 12, 30; Horat. Carm. 1, 16,
6; Liv. 7, 20, 7; 10, 6, 6; 10, 8, 7; Tac. Ann. 2, 83; Suet.
Aug. 31; jedoch sacerdotium Inschr. Orell. 1942. Dotium
Ulpian. Dig. 23, 3, 9 § 1; Paul. Dig. 23, 3, 25; Pompon. Dig.
24, 3, 1; Überschr. zu Dig. 23, 3; Imp. lustinian. Cod. 4, 29,
25 § 1 (im Montispess. ni. pr. dotum) und Überschr. zu Cod.
5, 12 und 5, 20; aber dotum Val. Max. 4, 4, 11; Tertull. Cult.
fem. 2, 9. Litium Plaut. Men. 4, 2, 12 (581); Poen. 3, 2, 10
(587), wo die Herausgeber quicum litigent. lites emunt schreiben,
und Rud. 2. 7, 25 (583); Terent. Phorm. 4, 3, 18 (623); Varro
L. L. 5, 32, 43; Cic. de orat. 1, 26, 118; 2, 24, 99; 3. 20, 75;
Verr. Acc. 1, 38, 97; 2, 18, 45; pro Caec. 7, 19; 11, 32: 26,
74; pro Cluent. 41, 116; pro Milon. 27, 74; pro Rab. Post. 4,
8; 5, 11; 13, 37; Phil 9, 5, 11; 14, 3, 7; Epist. ad Farn. 7,
14, 2; Acad. 2, 30, 98; Fin. 2, 12, 36 und Leg. 2, 12, 29;
Horat. Carm. 3, 14, 26; Liv. 1, 32, 11; Senec. Contr. 1, 6, 8;
Seuec. Benef. 3, 14, 2; 5, 24, 3; 6, 38, 3; Plin. N. H. 9, 25,
41 (79); 28, 8, 27 (106); 29, 3, 12 (54); Quintil. 2, 1, 11; 4.
1, 26; 5, 1, 3; 7 Prooem. 4; 10, ], 23; 10, 1, 36; 10, 1, 47;
11, 1, 56; 12, 1, 25: 12, 8, 2; 12,8,4; Suet. Vesp. 10; lustin.
38, 7, 8; Apul. Flor. 22 S. 101 und de mag. 74 S. 550; Ulpian.
Dig. 3, 3, 27; 36, 1, 1 § 3; Papin. Dig. 3, 5, 31 § 6; 17, 1,
7; Cels. Dig. 4, 8, 37; Gaius Dig. 12, 2, 1; Paul. Dig. 39, 3. 2;
44, 2, 6; Nerat. Dig. 41, 10, 5; lustinian. Instit. 3, 19 § 12;
4, 6 § 24; 4, 6 § 25; 4, 13 § 10. und diese Form fordert
Hart. Capeila 3 § 302.
— 412 -
Zu Stämmen auf t mit vorherg(-l)e udcm (Jouso-
nanten (über die mehrsilbigen auf ens und ans vcrgl. unter
71) gehört »m' n Gen. Plur. auf ium. Charis. 1, 17 8. 110
(I 136, 29): „Mars horum Martum", inquit Plinius, faoit, licet
„sors sortium" et „nox noctium^' faciat, quoniam, (|uae in duas
semivocales aut in dupliccm consonantem monosyllaba nomina-
tivo exeunt, haec genetivo plurali ante um i litteram habere
debent. Noctiuin ist sehr häutig, wie Cic. Tusc. 1, 28, 68;
Nat. Deor. 1, 9, 21; Off. 1, 10, 33; de rep. 3, 2, 3 und Leg.
2, 7, 16; Caes. bell. Gall. 6, 18, 2. Pultium Arnob. 7, 24;
7, 29. Dentium Cic. Tusc. 4, 8. 19; Gels. 2, 7 (ed Darem-
berg p. 42, 22); 4, 2 (p. 123, 9); Val. Max. 1, 8 ext. 12;
1, 8 ext. 13; Senec. Epist. 78, 9; Plin. N. H. 24, 9, 42 (71);
Fronto ad M. Caes. 4, 1; Apul. Met. 6, 15 S. 410; Flor. 15
S. 60 uud Dogm. Plat. 1, 14 S. 211 ; aber Varro L. L. 8. 38, 67
(vergl. unter 64) bezeugt, dass wohl gentium und mentium, hin-
gegen dentum in Gebrauch sei, während Prob. Instit. ait. S. 337
(IV 125, 7) als Grund augiebt, qua de causa ,, horum dentium"
et non „horum dentum^' facere debeat: hac de causa, quoniam,
(juaecumque nomina nominativo casu numeri singularis ens litteris
detiniuntur et monosyllaba esse reperiuntur, haec genetivo casu
numeri pluralis ium litteris concluduntur. Bidentium Horat.
Carm. 3, 23, 14; bidentum Ovid. Met. 15. 575; Sil. 13, 433; Stat.
Theb. 4, 416. Gentium an vielen Stelleu, namentlich des Cic.
und Liv. ; gentum wird des Versmasses wegen in dem Verse
des Acc. (580) bei Non. S. 84, 28 geschrieben, in den Hdschr.
ist gentium. Gentium ist auch Inscr. de l'Alg. 1846, in welcher
Inschr. Henz. 5577 das i als fehlend bezeichnet, aber C. 1. L.
8, 7006, wo dieselbe Inschrift steht, ist gentium. Desgleichen
mentium Varro L. L. 8, 38, 67; Liv. 27, 50, 2; Senec. Consol.
Helv. 10, 1; 12, 3; Provid. 4, 5 und Brev. vit. 3, 1; Quintil. 2,
9, 1; Gell. 6 (7), 2, 7; 6 (7), 2, 11; Apul. Flor. 15 S. 57;
Ambros. in Luc. 2 § 38; Hieronym. Epist. 143, 1; Chalcid. Tim.
167. Fontium Cic. Nat. Deor. 2, 39, 98 (fontum in den Leid.
AB uud im Wien., in diesem mit übergeschriebenem i); Horat.
Carm. 4, 14, 45; Senec. Nat. quaest. 3, 11, 2; PHn. N. H. 2,
93, 95 (207); Mela 3, 10, 102; Quintil. 10, 1, 46; Solin. 27,5;
Symmach. Epist. 7, 31; 8, 62; C. L L. 6, 773. Frontium
Horat. Carm. 1, 1, 29 und Viü'uv. 2, 8, 7. Montium Cic. Acad.
— 413 —
2, 39, 123 und Nat. Deor. 2, 39, 98; 2, 64, 161; Sallust. Cat.
57, 3; Liv. 1, 12, 10; 2, 30, 9; 5, 34, 7; 7, 14, 9: 9, 3, 1 und
bei anderen Schnftstellern. Po ntium Caes.bell. Gall.7, 35, 2; Liv.
30, 10. 14. Artium undpartium.au sehr vielen Stellen; einige
zogen partium vor, Avie Charis. 1, 17 S. 114 (I 141, 24) bezeugt:
Partum. Caesar in analogicis „harum partum", Cornelius Nepos
iUustrium XV, etEnnius: lamque fere quattor partum; quoniam
ab hac parte facit et has partes. Sed consuetudo,. inquit Pliuius,
ut „praegnatium" „optimatium". Vergl. über den Accus. Sing,
partim unter 54. den Abi. parti unter 61 und den Accus. Plur.
partis unter 65. Cohortium ist an mehreren Stellen des Cäs.,
Sallust., Liv. und Tac, zuweilen mit der Var. cohortum, welche
bei Caes, bell. Gall. 5, 47, 4 aus dem Bong. 1, Leid. 1 und
Lovan.; Sallust. lug. 46, 7 aus dem Weim. 2; Liv. 7, 31, 11
aus dem Portug. und Haverc, und 10, 19, 20 aus dem Leid. 1 ,
Voss. 2, Lovel. 4 und Haverc. bemerkt ist. Mortium Seuec.
Nat. quaest. 1, 1, 3: Tac. Hist. 3, 28; Solin. 27. 33; Veget. R.
mil. 4, 44; Augustin. Civ. Dei 1, 11. Sortium Cic. Divin. 1,
6, 12; 2, 17, 38; 2, 41, 85; 2, 41, 86; Caes. bell. Call. 1, 53,
7; Liv. 1, 56, 6; Val Max. 1, 8 ext. 8; Tac. Germ. 10; Suet.
Tib. 63. Formen dieser Art erinnern an Nominativformen, wäe
raentis und sortis, vergl. unter 41.
Die Stämme auf t mit vorhergehendem kurzen
Vokal haben um. Anas anitum (vergl. unter 41) Cic. Nat.
Deor. 2, 48, J24 und anatum Plin. N. H. 25, 2, 3 (6); 29, 5,
33 (104); 29, 6, 38 (125),- 30, 7, 20 (60); Lamprid. Alex. Sev.
41, 7, doch anatium Varro R. R. 3, 5, 14; 3, 11, 1. Des-
gleichen interpretum, arietum, parietum, segetum, comituui.
militum, equitum, peditum, hospitum, capitum. Doch ist hospi-
tium Cic. Verr. 5, 52, 138 im Reg., und Phil. 2, 30, 75 im
Vat. und in den Anführungen bei Serv. Comm. in Donat. S.
1793 (IV 416, 12) und bei Serg. Expl. in Donat. S. 521 (IV
511, 13) nach dem Freising, und Sant.,- und Liv. 2, 14, 9 im
Med. m. pr. und in den Pal. 1 und 2, und 4, 35, 4 im Par.,
Med., cod. Rhen. und in anderen Büchern, an allen vier Stelleu
aber schreiben die neuesten Herausgeber hospitum. So ist wahr-
scheinlich hospitium neben pudet und in der metr. luschr.
C. I. L. 2, 4284 zu verstehen. Vergl. über die Genit. Plur.
iudicium, supplicium, artihcium, aruspicium, extispicium, coniu-
414
j^ium, rcrriiji^ium unter 74, und über forcipiuui, iminicipiuiii. priiici-
pinm, mancipium unter 75.
73. Die Nomina, deren Stamm auf nd ausgeht,
erhalten im Gen. Plur. ium, diejenigen, deren Stamm d
mit vorhergehendem Vocal hat, grösstenteils um.
Frons fron diu m Senec. Epist. 104, 12 und de ira 3,
20, 2; Colum. 9, 14, 14; PHn. N. H. 2, 65, 65 (163): 6, 17,
20 (54); 7, 2, 2 (25); 10, 29, 43 (81),- Gell. 19, 12, 7; Itin.
Alex. 45 (101), wie vom Nomin frondis, vergl. unter 41. Glans
glandium PHn. N. H. 15, 23, 25 (92); 16, 6, 8 (25): Sidon.
(Jarm. 23, 347. luglans iuglandium Cic. Tusc. 5, 20,
58; Val. Max. 9, 13 ext. 4; Plin. N. H. 15, 22, 24 (89);
15, 22, 24 (90); 17, 12, 18 (89); 17, 12, 18 (91i: 23, 8
77 (148).
Laus laudum Cic. Brut. 1, 2; 16, 62; Orat. 41, 140;
Opt. gen. orat. 2, 5; in Pison. 30, 75; Phil. 2, 12, 28 (hier ist
im Vat. laudium); Epist. ad Farn. 2, 4, 2; 2, 7, 2; 9, 14, 4;
11, 27, 8; 13, 16, 4; Epist. ad Att. 14, 17 A. 4; Lael. 26, 98
und Leg. 2, 8, 19; Cass. bei Cic. Epist. ad Farn. 12. 13, 1;
Verg. Ge. 3, 112 und Aen. 5, 138; 6, 823; 8, 273; 9, 197;
Ovid. Epist. ex Pont. 4, 8, 45; Liv. 5, 30, 2; 30, 30, 4; 34,
15, 9; Val. Max. 3, 2, 22; 3, 4, 2; Stat. Silv. 2, 1, 36; 2, 6,
55; 4, 3, 158; 4, 6, 69; b, 3, 135; Theb. 6, 909; Achill. 1,
188; 1, 202; 2, 375 (89); Sil. 1, 63; 3, 146; 6, 616; 12, 68;
13, 771; 14, 495; 15, 151; 16, 303; 16, 480; Plin. Paneg. 4,
6; Curt. 8, 5, 10; Apul. Ascl. 26 S. 310; Amm. Marc. 16, 12,
68; 25, 4, 18; 28, 4, 33; Eumen. Paneg. Constaut. Aug. 1, 3;
Nazar. Paneg. Constant. Aug. 5, 5; 32, 2; Mamert, Grat. act.
luliano 2, 5; 4, 5; Lact. Inst. 1, 20, 19; Augustin. Civ. Dei 5,
18; 5, 19; Claudian. III cons. Honor. 59; cons. Stilich. 1, 139,
und dies verlangt das Fr. Bob. de nom. et pronom. S. 135 (V
561, 24; laudium Pacat. Paneg. Theodos. Aug. 7, 1 im L^psal.;
Sidon. Carm. 23, 31: Itin. Alex. 54 (119).
Fraus fraudum Sil. 1, 484; 2, 500; 6, 479: 13, 536;
IS, 738; Stat. Silv. 3, 1, 32; Tac. Ann. 6, 21; Gell. 14, 2, 6;
Apul. Met. 5, 15 S. 349 in den Flor. 1 und 3; Amm. Marc.
25, 10, 7; Lact. Instit. 1, 10, 7 und Epit. 61, 19; 71, 1; Auson.
Grat. act. 33, 1 ed. Toll. S. 731 (ed. Peiper S. 372, 500);
Claudian. Cons. Stil. 2, 214; fraudium Cic. in Pisou. 19, 44
415 -
m Erf., Erl. und Sakb., und Off. 3, 18, 75; Apul. Met. 5, 19
5. 355; 8, 5 S. 516; 10, 6 S. 690; 10, 27 S. 730; Tert. Spect.
> im Agob.; Ulpian. Dig. 9, 2, 23 § 4; Marcian. Big. 30, 119;
;mp. Constantin. Cod. 10, 1, 7 § 2 (im Par. K und Wien. I
randum); Cyprian. ad Demetr. 9 ed. Hartel p. 357, 13 (im
vVürzb. und Regensb. fraudum).
Praes praedum C. I. L. 2, 1964 Col. 4 Z. 18. Heres
leredum Cic. Invent. 2, 21, 62; Phil. 2, 40, 103; Off. 3, 17,
n und Leg. 2, 19, 48; Tac. Ann. 1, 8; Gaius Instit. 2 § 140;
> § 207; 2 § 234; 3 § 9; 3 § 32; 4 § 172; I. Neap. 2044:
5660. Merces mercedum Cic. Parad. 6, 2, 46; Suet. Caes.
10 und Serv. zu Verg. Aen. 6, 64.
Pes pedum Cic. de orat. 1, 60, 254; Caes. bell. Gall. 7,
12, 1; 7, 72, 4; CorniÜc. 3, 19, 32; Liv. 9, 16, 13 und an
äelen anderen Stelleu. Compedum Augustin. Civ. Dei 12, 26
I 554, 16); compedium Plaut. Persa 3, 3, 15 (420). Über
padrupedum, bipedum, anguipedum, alipedum, cornipedum,
gnipedum vergl. Band II p. 126, 127.
Obs es immer obsidum, zuweilen mit der Var. obsidium;
lies ist bei Caes. bell. Gall. 5, 27, 2 im Voss. 3; 6, 9, 7 im
ßong. 1 und Scalig.; bei Liv. 2, 13, 9; 2, 13, 10 im Med. m.
jr.; 2, 15, 6 im Par.; 22, 22, 9 im Put., Med., Voss., Lov. 1
ind im Colb. m. pr. ; 22, 22, 14 im Put. und Med. An mehreren
mderen Stellen, namentlich des Cäs. und Liv., ist obsidum
3h ne Var.
Lapis lapidum Cic. Nat. Deor. 2, 9, 25; Caes. bell. civ.
i, 105, 5; Lucr. 3, 198; Culex 65; Liv. 33, 17, 13; 36, 16, 2;
^^8, 20, 1; Quintil. 8, 6, 63; Tac. Ann. 3, 53. Gustos cu-
ätodum Ovid. Amor. 1, 6, 7; 1, 9, 27; Liv. 8, 16, 9; 25, 24,
8; 25, 30, 10; 30, 9, 10; Tac. Ann. 4, 12.
Pecus pecudum Varro R. R. 2, 1, 5; Cicer. Parad. 1,
3, 14; Colum. 2, 11, 1; Plin. N. H. 8, 7, 7 (23); 30, 4, 10
(28); 30, 8, 22 (75); 30, 9, 23 (76); 30, 10, 27 (88); 30, 11,
29 (95); 30, 12, 37 (111); 30, 13, 38 (112); 30, 13, 41 (120);
30, 15, 51 (145); 33, 3, 13 (43).
Neben paludum, das ausser dem unter 52 angeführten
Charis. 1, 17 S. 117 (I 144, 28) das Fr. Bob. de nom. et
prononi. S. 135 (V 561, 23) billigt, ist paludium Caes. bell.
Gall. 4, 38, 2 im Oxf'.; Liv. 21, 54, 7 im Put., Med. und in
- 416
den Pal. 1 und :\; IMi.i. II. N. 2, 6K, 68 (174) iin Rice und
Par. a-, Mela 3, 3, 29 im Vat. B und Bcrl., und 3, 8, 82 im
Vat. A, Flor. C, Gud. und Leipz.; lustin. 44, 1, 10; Capitol.
Maximin. 12, 6; Eumen. Paneg. Constant. Aug. 12, 2 im Upsal,
davon schreiben die neuesten HerausgeVjer paludura Caes. bell.
Gall. 4, 38, 2; Liv. 21, 54, 7; Mela 3, 3, 29; Tacit. Ann. 1.
64; Eumen. Paneg. Constant. Aug. 12, 2, paludium Mela ?>.
8, 82; Plin. N. H. 2, 68, 68 (174); lustin. 44, 1, 10; Capitol.
Maximin. 12, 6. Vergl. über den Acc. Plur. paludis unter 65.
Zu cor wird in dem Fragm. Bob. de nom. et pronom.
S. 132 (V 559, 34) cor dum gebildet, analog dem Nomin. und
Accus. Plur. corda; es sind jedoch keine Beispiele dieser Form
bekannt, dagegen ist cor diu m in der Yulg. lerem. 4, 4 und 1
Cor. 4, 5; Eugipp. Exe. Augustin. 196 S. 654, 23 und 210
S. 703, 16.
74. TJber die Nomina mit einsilbigen Wortstämmen auf c
sagt Charis. 1, 17 S. 113 und 114, mit Einmischung einiger
Stämme auf g und eines auf et: „Pacium" an ,.pacum'' et
„lucium" an „lucum" addubitari etiam nunc ait Plinius, „quoniam
nee finitionem uUam in monosyllabis", inquit, „grammatici tempta-
verunt", Nam ut „fax" „faex" „nux" „crux" „rex" „lex" sine
i genetivo plurali sunt dictitanda, ita contra „nox" „falx" ,.calx~
„arx" „lanx" „cum i pronuntianda sunt". Das Fragm. Bob,
de nom. et pronom. S. 136 (V 562, 26) fordert „facium" „fal-
cium" „lancium" „nivium", aber „regum" „legum" „gregum"
„salicum" „cicatricum" „calicum".
Facium Apul. Met. 11, 9 S. 771 in den Flor. 1 und 3
und im Fux. und Lips. (nach Hildebr. hat der Flor. 3 facuum.
der Guelf. faucuum). Falcium Caes. bell. Gall. 3, 14, 5; Phn.
N. H. 18, 28, 67 (261) und Itin. Alex. 25 (61); dasselbe giebt
Varro in der unter 64 mitgeteilten Stelle des Charis. 1, 17 S.
104 (I 129, 22). Arcium Senec. Thyest. 342; Fronto Princ.
bist. 8 S. 208, 3 ed. Nab. (in der Hdschr. acrium); Serv, zu Verg'
Ecl. 2, 61. Mercium Senec. Benef. 6, 38. 3; Plin. N. H. 5.
9, 11 (60); 22, 24, 56 (118); 34, 11, 25 (108); Tac. Germ. 5:
Suet. Caes. 43 und Aug. 98; Arnob. 3, 32; Ulpian. Dig. 5, 1.
19 § 3; 9, 2, 27 § 24; Paul. Dig. 14, 2, 1 und an mehreren
anderen Stellen der Dig.; Insehr. Marini atti de' frat. Arv. S.
245; C. I. L. 9, 4680. Faucium Cic. Tusc. 1, 16, 37; VeU.
— 417 —
2, 4, 5; Gels. 4, 4, 3 : 4, 4, 4; 5, 23, 1; Senec. Cons. Helv. 9,
11 und Nat. quaest. 4, 2, 5; Plin. N. H. 6, 13, 15 (38); 7,44,
45 (144); 10, 33, 49 (95); 18, 25, 61 (229); 21, 21, 89 (154);
22, 9, 11 (25); 23, 1, 24 (48): 23, .2, 28 (59); 23, 7, 64 (129);
36, 19, 33 (140); 37, 3, 11 (44); Suet. Nero 41; Cyprian. de
Diortalitate 14; Apul. Met. 4, 24 S. 291; Ulpian. Dig. 21, 1, 14
§ 8; Augustiu. Civ. Dei 11, 27; 22, 24.
Dagegen precum Plin. N. H. 8, 16, 19 (48); 29, 4, 19
[66); Quintil. 3, 8, 47; Tac. Ann. 2, 10 und Germ. 8: Plin.
Epist. 6, 9, 2; Stat. Achill. 1, 911 [2, 237); Gell. 16, 19, 11; Apul.
de deo Soor. 6 S. 133; Auson. Ephem. 4, 1 (ed. Peiper p. 11);
Symmach. Epist. 7, 49: 10, 39; 10, 53; 10, 69; Vulg. Zach.
12, 10; Sidon. Epist. 4, 17, 3; 6, 7, 1; 9, 3, 4; vorgeblicher
Quintil. Decl. 6, 8; 9, 9. Vocum Cic. de orat. 3, 44, 174;
3, 50, 195; Orat. 44, 151; 49, 162; 51, 173; 53, 177; 54, 182;
Orat. part. 7, 25; pro Rose. A. 46, 134; Acad. 1, 5, 19; Ein.
5, 18, 49; Nat. Deor. 1, 40, 111; 1, 40, 112; Divin. 1, 36, 80;
1, 50, 114; 2, 3, 9 und de rep. 2, 42, 69. Crucum Tertull.
Apol 16 zweimal und ad nat. 1, 12 zweimal. Du cum Cic.
Phil. 4, 6, 15; Epist. ad Farn. 6, 6, 12; 9, 6, 3 und Divin. 1,
14, 24; Sallust. lug. 85, 46; Verg. Aen. 11, 13; 11, 349; 12,
äOl; Horat. A. P. 73; Ovid Met. 13, 51; 13, 276; Trist. 4,2,
20 und Epist. ex Pont. 3, 3, 32; 3, 4, 39; Liv. 9, 22, 5; 9,
22, 10; 22, 25, 12; 25, 9, 4; 29, 1, 21; 42, 49, 5; Vell. 2, 80,
3; Val. Fl. 5, 607; 6, 683; 6, 723: Quintü. 2, 5, 15: Tac. Ann.
13, 53; 15, 17; Suet. Aug. 31. Traducum Plin. N. H. 17, 23,
35 (212); Tac. Hist. 2, 25. Nucum Val. Maxim. 9, 13 ext. 4;
Geis. 6, 5; 6, 7, 1; 6, 7, 2; 6, 7, 8; Senec. Const. 12, 2;
Plin. N. H. 13, 5. 10 (51); 15, 22, 24 (88); 15, 22, 44 (91);
15, 28, 34 (112); 25, 11, 94 (148); 29, 6, 34 (106); Apic. 3, 2
^? 63; Paul. Festi unter culliola S. 50; aber nucium Edict.
Dioclet de pret. rer. ven. exempl. Straton. S. 4 des unteren
Teils Z. 9 (G. I. L. 3 S. 807). Nu c er um gebraucht nach
Charis. 1 S. 40 (I 54, 25) Caelius. Für den Genit. Plur. von
pax und lux sind keine Beispiele vorhanden.
Über die Nomina mit zwei- oder mehrsilbigen Wortstämmeu
schreibt Gharis. 1, 17 S. 100 (I 124, 28): Cervicium: ubi Plinius
eodem libro (sermonis dubii VI): Exceptis monosyllabis cetera
X finita nomina seu vocabula absque communibus genetivo plu-
Neue-Wagener, Formenlehre. I, 3. Aufl. 27
— 41H —
lali (luamquam ante um i uoii recipiunt, ut „fruticuiu" „paeli-
cum", „radix" tarnen, ut „cervix" „radicium" facit. -Cicatricum",
non ,.cicatrieium" Hortensius pro G. Kabirio: Cic-atricum
mearum; quod emendate dictuna sit. Derselbe 1, 17 S. 115
(I 142, IH): „lladicium" Varro rerum rusticarum I et III; et
Fabianus de aiiimalibus „radicum genera" inquit. Hyginus quoque
de agri cultura II: Ab extremis „radicum" partibus; quod magis
cum ratione dici leges sub c littera.
Fornacium Plin. N. H. 34, 10, 22 (101) zweimal; 34, 10,
22 (102); 34, 13, 33(128); 34, 14, 41 (144); 34, 18, 50 (167j;
35, 6, 25 (41), überall im Bamb. und Rice, zu denen meistens
der Voss, und einigemale der Toi. und Par. d hinzutritt. Li-
macum Plin. N. H. 30, 11, 30 (101). Adiutricum Tertull.
Scorp. 14. Altricum Stat Theb. 1, 603; Silv. 2, 1, 96. Cer-
vicum Pacuv. (18) bei Serv. zu Verg. Aen. 12, 605; Cic. Orat.
18, 60 und Arat. 295; Plin. N. H. 28, 12, 52 (192); Gurt. 4,
15, 16; Gell. 5, 14, 9; Apul. Dogm. Plat. 1, 16 S. 215; Vulg.
Levit. 26, 13; cervicium PHn. N. H. 11, 1, 1 (1); 20, 22, 92
(250); 23, 2, 33 (68); 28, 6, 17 (60) im Rice. ra. pr. und im
Voss, und Chiffl. Cicatricum Hortens, bei Charis. a. a. O.;
Horat. Carm. 1, 35, 33; Liv. 45, 39, 18; Plin. N. H. 33, 6, 35
(110); Prudent. Perist. 10, 796, aber cicatricium Gaius Dig. 9,
3, 7 ed. Mommsen. Cornicum Cic. pro Mur. 11, 25; Prep.
5 (4), 5, 16; Quintil. 8. 3, 22. Coturnicum Quintil. 5, 9, 13;
Fronto de eloqu. 1 (ed. Naber p. 146, 16); Serv. zu Verg. Aen.
3, 73; Mythogr. Latin. 1, 37. Coxendicum Plin. N. H. 20,
9, 35 (90); 20, 22, 87 (240). Matricura Colum. 7, 9, 10.
Meretricum Plaut. Epid. 2, 2, 29 (213); Bacch. 3, 6, 34 (563);
Poenul. 1, 2, 85 (298); 5, 4, 3 (1176) und Truc. 4, 4, 36 (889);
Terent. Eun. 1, 1, 3 (12); 5, 4, 10 (932); 5, 5, 24 (994); Ovid.
A. A. 1, 435; Senec. Coutr. 9, 2 (25), 11; Senec. Epist. 97, 8;
Quintil. 11, 3, 182; Gurt. 5, 1, 38; Apul. Met. 10, 21; mere-
tricium bei Plaut. Gas. 3, 3, 22 (585) non matronarum officium
est, sed meretricium, kann Adject. sein, wie Most. 1, 3, 33
(190) matronae, non meretricium est, aber bei Senec. Gontr. 1. 2,
5 ist excipitur meretricium osculis, vergl. den Xomin. Plur.
meretricis unter 64, und den gleichlautenden Accus. Plur. unter
65. Nutricum Prop. 5 (4), 1, 55; Quintil. 1, 10, 32; 2, 4, 5;
Aruob. 7, 39 (42); Gapit. Anton. Phil. 2, 1: Macrob. Somn.
— 419 —
8cip. 1, 2, 8; Cod. Theod. 9, 24, 1 § 1. Obstetricum Colum.
7, 3, 16; Plin. N. H. 28, 6, 18 (67)-, Cyprian. Epist. 4, 3.
Pistricum Arnob. 3. 31. Radicum Varro R. R. 1, 45, 3;
Cic Tusc. 3, 6, 13 und DiviD. 1,, 7, 13; Plin. N. H. 16, 1, 2
(5); 16, 2, 2 (6); 16, 17, 29 (72); 16, 31, 56 (127); 16, 31, 56
(130); 16, 34, 62 (152); 17, 11, 16 (87); 18, 16, 43 (147); 23,
8, 75 (144); Apul. Ascl. 4 S. 288 und de mag. 31 S. 467;
radicium Colum. 3, 18, 2 im cod. Polit., und Itin. Alex. 32
(75). Saltatricum Amm. Marc. 14, 6, 19. Saffragatri cium
Augustin. Civ. Dei 18, 10 (ed. Dombart II 268, 19). Tama-
ricum Colum. 8, 15, 4. Textricum Apul. Met. 6, 20 S. 420;
Ulpian. Dig. 33, 9, 3 i? 6.
Diejenigen Nomina, deren Stamm auf ic ausgeht,
haben in der Regel um: iudicum, indicum, supplicum, arti-
ficum, opificum, pontificum, auspicum, haruspicum, extispicum.
Ferner imbricum Sisenna (Hist. 3 fr. 11) bei Non. S. 125, 18;
paelicum Senec. Agam. 254; Curt. 8, 9, 28; 8, 9. 29; 10, 2,
27; fornicum Amm. Marc. 24, 4, 15; hystricum Plin. N. H.
30, 14, 43 (123); natricum Cic. Acad. 2, 38, 120; Colum. 1,
5, 6 (in alten Ausgaben natricium, im Cod. Polit. und Leipz.
nantium). Doch iudicium Cic. Verr. Acc. 2, 31, 77 in den Lag.
29 und 42; pro Cluent. 51, 140 im Lag. 12; pro Flacc. 1, 3
im Salzb. m. pr. und Bern.; in Pison. 41, 98 im Salzb. und
Erl; Phil. 5, 5, 12 und 13, 2, 3 im Vat.; 5, 5, 13 im Gud.
und Teg.: pro Cael. bei Cic. Epist. ad Fam. 8, 8, 3 im Med.;
Quintil. 6, 1, 22 im Ambr., Bamb., Turic. und im Flor. m. pr.;
11, 1, 8 im Flor, und Münch.; Suet. Claud. 11 im Copes., doch
haben an den aus Cicero, Quintilian und Sueton angeführten
Stellen die Herausgeber iudicum geschrieben; dagegen steht
Veget. R. milit. 2, 19 (ed. Lang p. 53, 20) iudicium, aber in
Veget. R. milit. lib. IV Cap. XXXII (ed. Lang p. 127, 20) finden
wir auch iudicum. Supplicium Cic. pro Mur. 4, 9 im Salzb.
und in den Oxf. %<//, C. F. W. Müller schreibt supplicum; Liv.
24, 30, 14; 29, 16, 16; 30, 36, 5 und 35, 34, 7 wird von älteren
Herausgebern wohl supplicium gelesen, von Luchs und Zingerle
aber überall supplicum. Artificium Cic. Verr. 4, 2, 4 im Reg.;
Plin. N. H. 34, 2, 3 (7); 34, 7, 18 (44) und 35, 10, 36 (67);
35, 10, 36 (83) im Rice, und Voss., aber die Herausgeber haben
artificum geschrieben, wie auch Apul. de mundo 31; artifi-
27*
— 420 —
cium steht Quint. 7 Prooem. 1 im Turic. m. pr., Ambr. und
Flor, und so auch in der Ausgabe von Halm. Bei Arnob. 6,
12 steht im cod. P. arteficium, aber Reiftersclieid p. 223, 14
artificum. Aruspicium Cic. Catil. H, 4, 9 im Teg. t., aber C. F.
W. Müller hier wie sonst immer haruspicum. Extispicium
Acc. (tr. 419) bei Non. S. 16, 10 durch das Versmass gesichert;
dies wird freilich auch gegen das Versmass im Heins, gelesen
in einem Verse bei Cic. Divin. 1, 16, 29, die Herausgeber aber
an letzter Stelle extispicum. Vergl. über den Accus. Plur.
extispicis unter 65.
Die Nomina, deren Stamm auf g endet, haben um:
regum, legum, gregum, remigum, frügum, coniügum. Doch
coniugium Cic. Catil. 4, 9, 18 im Indersd. und Marb. ; remigium
Bell. Alex. 20, 1 im Par. 2; Tac. Hist. 4, 16 und 5, 23 im
Med.', Symmach. Epist. 4, 3 (7), 3, aber an allen Stellen die
Herausgeber coniügum und remigum. Vergl. über die Gen.
Plur. hospitium, forcipium, municipium, principium, mancipium
unter 72 und 75.
75. Die Nomina mit einsilbigen Wortstämmen auf
p oder b haben iura. Im Fragm. Bob. de nom. et pronom.
S. 136 (V 562, 10) werden dapum, adipum, opum, stipum,
stirpum, daselbst S. 135 (V 561, 32) trabium, plebium (si
tamen in pluralem numerum flectitur), urbium, scorbium an-
gegeben. Stirpium Cic. Phil. 2, 22, 55; Fin. 5, 4, 10; 5, 11,
33; Tusc. 3, 34, 84; Nat. Deor. 2, 13, 36; 2, 39, 99; 2, 51,
127 und Cato Mai. 15, 51; 15, 52; Colum. 4, 29, 1; Plin. N. H.
8, 45, 70 (176); Apul. Ascl. 4 S. 288. Stipium TertuU. leiun.
13. Diese Bildungen erinnern an die Nominativformen stirpis
und stipis, vergl. unter 39. Selbst von dem Griech. seps ist
sepium Solin. 27,32, Doch opum Enn. (ed. L. Müller Ann. 165
und 435) bei Macrob. Sat. 6, 1, 17; Plaut. Cas. 3, 5, 4 (624),
Leo hier opis; Cist. 1, 1, 28 und Rud. 3, 3, 1 (274); Cic. de
orat. 2, 11, 46; Divin. 2, 56, 115; Off. 3, 8, 36 und de rep.
bei Non. S. 526, 9; Corn. Nep. Dion 5, 2; Bell. Afr. 25, 1; Verg.
Ge. 2, 468 und Aen. 1, 14; 2, 22; 9, 532; 11, 338; 12, 552;
Ovid. Fast. 1, 211; 1, 304; 3, 570; Val. Max. 2, 2, 5; Sil. 1,
615; 2, 102; 6, 19; 8, 526; 11, 608; 12, 28; 13, 33; 13, 876;
14, 343; 15, 412; PUn. N. H. 6, 19, 22 (68); 20 Prooem. 1;
33, 1, 6 (26); 33, 10, 47 (134); 37 Prooem. 1; Stat. Süv. 3, 3,
— 421 —
87; Tac. Ann. 3, 30: 6, 14; 16, 33; Hist 1, 48; 2, 19; 3, 32
und de orat. 6; Plin. Epist. 8, 6, 7; Suet. Nero 31; Apul. de
Plat. 2, 26; Vulg. lud. 18, 7. Dapum wird ebenso wenig ge-
funden wie dapium, vergl. unter 119.
Urbium ist sehr häufig. z.B. Cic. Acad. 2, 39, 123; Nat.
Deor. 1, 38, 108; 2, 59, 148; 2, 66, 165; Off. 2, 21, 73. Ple-
bium Prudent. Perist. 10, 709. Scrobium Colum. 3, 13, 2,
statt dessen aus dem cod. Polit. scrobum bemerkt wird, und
trabium Auson. Periocha Odyss. 5 und Pompei. Comment.
S. 465 (V 305, 22); Sidon. Epist. 8, 12 (ed. Mohr p. 196, 4)
können auf die Nomin. scrobis und trabes oder trabis bezogen
werden, vergh unter 49 und 39.
Die Nomina mit zwei- oder mehrsilbigen Wort-
stämmen derselben Endungen haben in der Regel um:
foreipum, prineipum, municipum, maneipum oder mancupum,
aucupum, caelibum. Zu adeps fehlt der Gen. Plur, vergl. unter
119. Aber forcipium steht sicher in den Worten des Lucil.
(9, 48) bei Charis. 1, 15 S. 74 (I 94, 25) scalprorum forci-
piumque milia viginti. Municipium ist bei Cic. pro Cluent. 15,
43 in den Lag. 1 und 12; 66, 187 im Lag. 64; pro Plane.
8, 19 im Teg.; Phil. 3, 6, 15 im Bamb. und Teg., und 13, 8,
18 in allen Hdschr. ; an diesen Stellen wird municipum von den
Herausgebern geschrieben, ferner steht municipum C I. L. 1,
1158; 2, 1964 Col. 4 Z. 6; 13; 21; 32 und Col. 5 Z. 4; 12;
14; 16; 20; 23; 44; 46; selten municipium C. L L. 1, 206,
145 und 2, 1964 Col. 3, 57. Principium öfters in Hdschr., Cic.
Verr. 4, 64, 143 in den Guelf. 1 und 2 und den Lag.; Liv.
2, 16, 5; 3, 6, 8 und 4, 48, 7 im Med. m. pr.; 8, 33, 9 im
Harl. 1; 9, 24, 10 im Leid. 1; 21, 2, 4 im Med.; 21, 20, 8 im
Colb. m. pr.; 22, 1, 3 und 30, 26, 12 im Put.; 30, 34, 10 im
Leipz.; lustin. 1, 10, 1 im Put.; vergl. Drakenb. zu Liv. 2,27,
12 imd Bongars. zu lustin, a. a. 0., die Herausgeber haben
prineipum, aber principium hat Engelbrecht im Claudian.
Mamert. de stat. anim. 2, 7 (p. 121, 22) geschrieben. Manci-
pium Tertull. ad nat. 2, 2. Dasselbe ist Symmach. Epist.
5, 65 bei Pareus, aber maneipum bei Scioppius; mancupum C.
L L. 1, 200 Z. 46 und 100. Vergl. Lachmann zu Lucr. 1, 744,
und über hospitium unter 72, über iudicium, supplicium, arti-
ticium, aruspicium, extispicium, coniugium, remigium unter 74.
— 422 —
76. Von den Nomina, deren Stamm auf n ausgeht, hat
der Plur. renes gewöhnlich renium, Plin. N. H. 20, 2, 5
(10); 20, 3, 8 (14); 20, 5, 15 (31); 20, 9, 34 (86); 20, 10, 42
(108); 20 10, 42 (109); 20, 13, 51 (136); 20, 22, 89 (244); 21,
20, 79 (135); 21, 20, 81 (137); 21, 29, 103 (175); 22, 9, 11
(26); 22, 20, 23 (49); 22, 21, 25 (52); 22, 21, 29(59); 22, 22,
32 (72); 22, 22, 40 (83); 23, 2, 28 (59); 23, 5, 53 (99),- 23,7,
63 (121); 23, 8, 75 (144); 23, 9, 83 (165); 27, 12, 105 (130);
27, 13, 109 (135); 28, 8, 27 (98); 28, 8, 27 (102); 28, 13, 56
(199); 31, 10, 46 (120); 32, 9, 31 (99); 32, 9, 32 (103); 34,
18, 50 (166); 35, 6, 14 (34), öfters mit der Variaute renuni;
ferner Scribon. 125; 143 und 144; Gargil. Mart. Medic. 53;
Cass. Felix. 46 (p. 116, 19); Anthim 57; 58; 59; renumsteht
im Text Geis. 2, 1 (S. 31, 12 ed. Daremb.); Plin. N. H. 20,
6, 21 (46); 28, 6, 17 (63); Cael. Aurel. Chron. 5, 3, 52 S. 377;
5, 3, 56 S. 379; 5, 4, 72 S. 387; Apul. dePlat. 1, 16; Vulg. Sap. 1, 6;
Isai. 5, 27; 11, 5; Daniel. 5, 6; Lact. Opif. Dei 14, 3; Symmach.
Epist. 6, 73; Sedul. 2, 6 S. 202, 10; Solin. 2, 38; Gargil. Mart.
Medic. 3; 25; 31; 33; Cass. Felix 45 (p. 114, 17); Mythogr. Latin. 2,
206 (ed. Bode 146, 37). Bei Prob. Instit. art. S. 334 (VI 123,
6) giebt der Bob. als Gen. Plur. renum, der Vat. rienium. Lien
lienum Plin. N. H. 23, 7, 63 (121); 35, 6, 14 (34); lienium
wird 34, 15, 46 (154) aus dem Bamb. citiert und von den Heraus-
gebern geschrieben; gegen die Form lienium ist an sich um
so weniger einzuwenden, da im Nom. Sing, lienis vorkommt,
vergl. unter 43. Caro carnium Tertull. leiun. 4 und Re surr.
32; Hieronym. Epist. 100, 6; Vita Malchi 8; Vulg. Exod. 16, 3;
Numer. 11, 18; ludic. 6, 19; Augustin. Civ. Dei 13, 24 (ed.
Dombart. I 597, 9); 22, 20 2 (II 601, 8); Salvian. ad eccl 2,
5, 20; Eugipp Exe. Augustin. 41 S. 239, 2 und 6; Cael. Aurel.
Chron. 2, 12, 138 S. 262 und 3, 8, 142 S. 274; vergl. über die
Nominativform carnis unter 44.
Sonst durchaus flaminum, carminum, fluminum, luminum,
nominum; actionum, latronum, legionum, leonum, opiniouum, ora-
tionum, regionum; ordinum, hirundinum, libidinum, imaginum,
hominum. Hominium war verfehlte Conjectur bei Sallust.
lug. 74. 1.
Ferner mugilum, pugilum, vigilum, cousulum, exulum.
Vergl. die unter 61 angeführte Stelle des Charis. 1, 17 S. 110
— 423 —
(I 136, 22); derselbe 1, 15 S. 82 (I 107, 7) schliesst aus der
anerkannten Form raugilum, dass der Nomin. Sing, mugil und
nicht mugilis sein müsse. Yergl. unter 67. Auch im adject.
Gebrauch wird vigilum gesagt; vergl. Adject. 45 Band II p. 125.
Doch hat bei Liv. 7, 36, 2 der Par. und 10, 33, 6 derselbe
und der Voss. 1, und bei Tac. Ann 11, 35 der Med. vigilium
als Subst.
Von sol und sal fehlt der Gen. Plur.
Von den Nomina mit Wortstämmen auf r, welche diesen
Buchstaben im Nomin. Sing, zeigen, hat Lar gewöhnlich
Larum, Varro L. L. 5, 8, 49; 9, 38, 61; Cic. Nat. Deor. 3,
25, 63; de rep. 5, 5, 7 und Leg. 2, 8, 19; 2, 11, 27 nach
Turneb. Verbesserung (im Leid. A m. pr. und im Leid. B und
Periz. parum); Mon. Ancyr. Taf. 4 Z. 7 und Taf. 6 Z. 33;
Plin. N. H. 2, 7, 5 (16) im Par. d lari"; 3, 5, 9 (66) im Rice,
larium; 21, 3, 8 (11); 28, 20, 81 (267); Tac. Ann. 12, 24
Suet. Domit. 17 im Memm.; lustin. 12, 4, 3 (im Dresd. F
larium); Obseq. 101; Arnob. 3, 41; Solin. 1, 23; Macrob. Sat.
1, 7, 35; bei dem vorgeblichen Quintil. Decl. 260 (ed. Kitter
p. 68, 7); C. 1. L. 2, 174; 2, 2013; 2, 2233; 2, 4293; 2,4297;
3, 4038; 3, 4792; 6, 307; 6, 455; 6, 582; 6, 630; 6, 692; 6,
958; 6, 975 a Col. 3 Z. 11 und b Col. 3 Z. 1; 6, 10266; 6,
10267; 9, 2481; 9, 2835; 10, 137; 10, 1269; 10, 7953;
10, 8061, 1; L Neap. 379; 5238; 5615; Acta fratr. Arv.
a. 183 II Z. 3; 11; Orell. 5; 1661; 1674; 2411; 2412 und Henz.
7115; 7116; Larium Liv. 40, 52, 4; Non. S. 531, 11 ed. L.
Müller; Comment. Cruq. zu Horat. Epod. 2, 43.
Immer amorum, dolorum, bonorum, laborum, sororum, uxo-
rum, imperatorum, oratorum, arbörum. Für fürum Plaut.
Aulul. 3, 6, 16 (552); Terent. Eun. 4, 7, 6 (776); Cic. Divin.
2, 32, 68; Horat. Serm. 1, 8, 3; Senec. Benef. 3, 1, 2; Gurt.
4, 13, 8; Gaius Inst. 4 § 4; Ulpian. Dig. 47, 2, 14 § 4; lusti-
nian. Inst. 4, 6 § 14. Augur augürum Cic. Brut. 1, 1; 26,
101; Nat. Deor. 3, 20, 52; Divin. 2, 33, 70; 2, 35, 74; 2, 35,
75 und Leg. 2, 12, 31; 2, 13, 33.
Über die Nomina auf er vergl. unter 70.
Von den Nomina auf s, die vor den Casusendimgen dafür
r annehmen, hat mas marium, Cic. Grat. part. 10, 35; Amm.
Marc. 24, 3, 13; Lact. Inst. 3, 22, 10; Augustin. Civ. Dei 12, 25
— 424 —
(I 553, lOj; 15, 16 (II 91, lO); 15, 17 (II 96. 1;. Aber Proh.
Instit. art. S. 333 (IV 122, 12) und das Vr. Bob. de nom. et
pronom. S. 133 (V 559, 41) stellen dafür marum auf. Dieses
haben Mela 3, 9, 93 im Vat. A und in anderen Büchern; Suet.
Aug. 21 im Memm., Lisi, und Viterb.*, Claud. 33 im Memm.
und Copes. ; Apul. Ascl. 21 S. 304 im Flor, und in den Guelf.
1 und 2.
Glis glirium, Plaut. (Fab. ine. XXXI ed Leo II p. 547)
bei Non. S. 119, 26; Varro R. R. 3, 2, 14; Plin. N. H. 30, 9,
23 (79) in den Hdschr. griUium; 30, 10, 26 (86); 30, 12, 35
(109); Apic. 8, 9 § 408; ium fordern darin auch Charis. 1, 14
S. 29 (I 43, 18) und Marl. Capella 3 § 302. Vis vir ium Pacuv.
(305) bei Prise. 10, 3, 20 S. 887 (II 512, 8); Cic. Tusc. 5, 1,
2; Cato Mai. 9, 28; 9, 29; 10, 33; Lael. 13, 46; Off. 2, 9, 34
und Leg. 1, 2, 6; Caes, bell. Gall. 7, 26, 3 und bell. civ. 1,
35, 3; Sallust. Cat. 1, 3; Hist. (3, 13) bei Arusian. Mess. (ed.
Keil VII p. 480, 21); Liv. 1, 8, 7; 1, 27, 2; 1, 30, 4; 1, 30,
6; 1, 54, 5; 2, 1, 10; 2, 16, 3; 2, 26, 3; 2, 30, 13; 2, 57, 3;
2, 60, 5 und an vielen anderen Stellen.
Aes aerum Cato (Orat. 64 fr. 1) bei Prise. 7, 8, 38
S. 750 (II 319, 2). Flos florum Cic. Cato Mai. 15, 54 und
Nat. Deor. 1, 40, 112; Verg. Ge. 4, 205; Horat. Carm. 3, 27,
29; Ovid. Met. 15, '204 und Fast. 4, 945; 5, 183. Mosraorum
Caecil. (216) bei Non. S. 177, 1; Terent. Ad. 2, 1, 6 (106); Cic.
Acad. 1, 5, 20; 1, 6, 23; Horat. A. P. 317; Ovid. Fast. 3, 383;
5, 410 und Trist. 4, 4, 2; Quintil. Prooera. 13; 1, 1, 4; 3, 7,
14; 6, 2, 9; 6, 2, 26; 9, 2, 58; 10, 1, 129; 11, 1, 32; 11, 3,
154; 12, 1, 15; 12, 2, 6; 12, 3, 1; 12, 11, 9; Tac. Ann. 1, 54;
I, 69; 1, 80; 6, 51; 14, 19; 14, 40; Hist. 3, 86 uud Agric. 1. Ros
rorum Aetna 317 nach Jacobs Vermutung, in den Hdschriften
rerum. Crus crurum, welches im Fragm. Bob. de nom. et
pronom. S. 135 (V 561, 24) aufgestellt wird, Verg. Ge. 3, 53:
3, 192; Aen. 11, 777; Ovid. Met. 11, 793; 14, 64; Senee. Contr.
10, 4 (33), 2; Senec. Epist. 95, 22; Const. 16, 3; 18, 1 und
Tranq. 10, 1; Phaedr. 1, 12, 6; Cels. 3, 27, 1; 7, 7, 15; 8, 1
S. 328 Daremb.; Pliu. N. H. 2, 78, 80 (189); 7, 6, 5 (41); 8,
34, 52 (123); 8, 42, 67 (166); 8, 48, 75 (198); 10, 47, 64 (130);
II, 33, 39 (115); 20, 9. 40 (106); 28, 1, 2 (4); 34, 8, 19 (82);
36, 17, 28 (132); Tac. Ann. 15, 63; Suet. Calig. 3, 50 und
— 425 —
Domit. 18; Apul. Met. 9, 23 S. 637, öfters mit der Var. crurium,
Qamentlich in den drei letztangefiihrten Stellen des Senec. und bei
Suet., vergl. Burmann zu Suet. an den angeführten Stellen, Eaum-
o-arten-Crusius clav. Suet. S. 257, und Fickert zu Seuec. de const.
nee iniur. nee contum. accipere sapientem) 16, 3. lus iurum
Plaut. Epid. 3, 4, 86 (523), im Par., Leipz. und in den älteren
Ausg. iurium; Cato (Orig. 7 fr. 14) bei Charis. 1, 15 S. 72
^I 93, 21) und 1, 17 S. 109 (I 135, 7). Über mus sagt Charis.
1, 17 S. 110 (I 137, 4): „Murum" Cicero de deorum natura
libro II (Cap. 63, 157): Nee enim homines murum aut formi-
carum causa frumentum condunt. Ubi Plinius eodem libro VI
(sermonis dubii), pro „murium", inquit, quoniam non, ut „fures
furum" et „augurum" et „celerum" dicimus, ita quoque „murum"
censere debemus. Quaecumque enim r littera nominativo singulari
sunt terminata, [oportet] ea genetivo plurali um, non ium reci-
pere debere. Itaque Trogum de animalibus libro X „parium
numerorum et imparium" non recte dixisse, sed „parum et im-
parura". Im Fragm. Bob. de nom. et pronom. S. 135 (1561, 23)
wird murum neben crurum aufgestellt. Wir lesen murium bei
Cic. in der von Charis. angeführten Stelle nach allen bekannten
Hdschr. ; Colum. 2, 20, 1 (in den ältesten Ausg. murum); Plin
N. H. 8, 27, 41 (98); 10, 65, 85, (185); 10, 65, 85 (186); 11,
37, 74 (191); 11. 37, 76 (196); 22, 23, 49 (104); 29, 6, 34 (107);
29, 6, 34 (110); 29, 6, 38 (118); 29, 6, 39 (134) zweimal; 30,
12, 35 (109); lustin. 15, 2, 1; Lamprid. Heliog. 27, 2 im Bamb.;
Vulg. 1 Reg. 6, 5; Leo app. ad opp. tom. 3 p. 895 Migne; Isid.
12, 7, 36; Paul. Festi 147, 15; Arnob. iun. in psalm. 77 p. 439,
1 Migne; murum Senec. Epist. 90, 14 im Bamb.; Fest, unter
muscerdas S. 146, 25 (bei Paul, murium, doch im Berl. murum,
im Leipz. muris); Amm. Marc. 31, 2, 5; Arnob. 3, 33.
Von den Nomina mit Wortstämmen auf ss hat as G.
assis nach dem Fragm. Bob. de nom. et pronom. S. 133 (V
560, 1) assum, und dies lesen Avir Varro L. L. 5, 36, 180 im
Flor, und Kopenh.; aber Mart. Capeila 3 § 299 l)illigt assium
(im Bamb. und Reichen, ist assum, doch daneben marium),
welches wir bei Fest, unter sacramentum S. 347 (a), 2, und
bei Paul. Festi unter assidums S. 9 und unter maximam multani
S. 144; Val. Max. 4, 3, 11; Plin N. H. 33, 3, 13 (43j; Gell.
20, 1, 13; 20, 1, 31; Gaius Inst. 3 § 223; Ulpian. Fr. tit. 1, 2:
— 42Ö —
luip. lustiniaii. (Jod. 8, 53 (54), 87 finden. Scmissium Colum.
3, 3, 9; 3, 3, 10. Von os ossis ist ungeachtet des Nomin.
und Accus. Plur. ossa der Gen. Plur. ossiuin, Apul. Met. 9,
13 S. 618; Cael. Aurel. Acut. 3, 17, 140 S. 271 und Chron. 1,
4, 83 S. 43; 5, 3, 52 S. 377; Sidon. Epist. 3, 13, und dieselbe
Form giebt Augustin. Reg. S. 1980 fV 500, 8) im Freis. m. corr.
(m. pr. ossuum, vergl. unter 92); Kernig, in 8edul. S. 322, 11.
Fei feil iura Cael. Aurel. de signif. diaet. pass. 63.
Von nix nivis ist nivium Lampr. Heliog. 23, 8; Mamert.
Paneg. genethl. Maxim. 2, 4; Cael. Aurel Acut. 2, 37, 213
5, 193; lul. Valer. Res gest. Alex. M. 3, 22 (36, ed. Kubier
p. 131, 5); 3, 23 (37, p. 131, 11); Sedul. Pasch, op. 3, 24
S. 250, 6; Gros. 5, 16, 11; Authol. Latin, ed. Riese 889, 1.
Dasselbe wii*d in dem Fragm. Bob. de nom. et pronom. S. 136
(V 562, 27) aufgestellt. Aber nivum ist geschrieben Itin. Alex.
44 (100) ed. Volkmann p. 24, 10.
Über bos sagt Prise. 7, 16, 81 S. 773 (II 356, 2): A „bove"
quoque „bovum" debet fieri; sed hoc nomen notandum, quod u
consonautem assumunt obliqui singulares hiatus causa, abiciunt
autem est quando plurales. Virgilius in III (v. 219): Huc ubi
delati portus intravimus, ecce laeta boum passim campis armenta
videmus. Idem in VIII (v. 217): Reddidit una boum vocem,
vastoque sub antro. Statt des gewöhnlichen boum ist bovom
geschrieben Varro L. L. 9, 26, 33 im Flor.; Verg. Ge. 3, 211
in den sched. Vat.; Plin. N. H. 35, 11, 40 (137) im Bamb. m.
pr., und bovum Varro a. a. O. im Kopenh.; Varro R. R. 2, 5,
6; Colum. 2, 13, 7 im cod. Polit. ; Cic. de rep. 2, 9, 16; Verg.
Ge. 2, 470 im Bern, c m. pr.; Ge. 3, 419 im Med, Ge. 4, 555
im Med. und in den St. Gall. sched. rescr. ; Aen. 2, 306 in den
sched. Vat. und im Bern, c; Aen. 8, 217 im Pal. und im Gud.
m. pr.; Liv. 1, 7, 5; 1, 7, 7 im Par.; Fest, unter peculatus S. 237
und unter Potitium et Pinarium S. 237; Colum. 5, 5, 12; 6, 38,
4; 6, 17, 6 und 6, 37, 11 im Sangerm.; Plin. N. H. 32, 7, 24
(75) im Bamb.; 33, 10, 47 (135) im Voss.; Hiernonym. Epist.
52, 1. Nach Varro L. L. 8, 38, 74 war loura als Gen. Plur.
von luppiter in Gebrauch, Prob. Instit. art. S. 333 (V 122, 20)
giebt dafür lovium.
Von grus ist gruum gebildet, Varro R. R. 3, 2, 14;
Plin. N. H. 10, 23, 30 (58); 26, 11, 68 (108); 30, 12, 33(107);
— 427 —
ygin. Fab. 277. Von sus suiim Gels. 2, 20; 2, 22; Pliii.
. H. 11, 37, 84 (211); 13, 24, 47 (130j; 15, 23, 25 (94); 17,
6 (50); 17, 9, 6 (52); 24, 11, 63 (104); 25, 5, 19 (44); 26,
21 (38); 26, 15, 93 (164); 28, .11, 47 (169); 28, 11, 47
72); 28, 11, 49 (179). Suium wird von Varro L. L. 8, 38,
) als unrichtig bezeichnet.
77. Von Griech. Nomina hat basis basium luschr. Orell.
272; Vulg. 3 Reg. 7, 28; dioecesis dioecesium Cic. Epist.
1 Fam. 3, 8, 4; Epist. ad Att. 6, 2, 4; ibis ibium Plin. N. H.
), 15, 49 (142); Syrtis Syrtium Senec. Herc. für. 323; Plin.
. H. 37, 10, 67 (182); Flor. 4, 2, 40; Sidou. Carm. 9, 204;
olin. 2, 43; 27, 54; Sardis Sardium Gurt. 5, 1, 44; Gadis
adium Golum. 8, 16, 9; Alpes Alpium Gic. in Pison. 33,
1 und Phil. 5, 13, 37; Gaes. beU. GaU. 3, 2, 5; Liv. 21, 23,
; 21, 23, 4; 21, 35, 4; 21, 35, 11; 21, 38, 6; 21, 39, 9; 21,
3, 7; 23, 45, 3; 27, 39, 4; 29, 5, 9,- G. I. L. 6, 1620; 6,
542; 6, 1643; 6, 3720. Aber Cres Gretum Gatiül. 53, 23;
ic. Tusc. 2, 14, 34 und de rep. 2, 1, 2; Ovid. Fast 1, 594.
benso Guretum Verg. Ge. 4, 151 und Aen. 3, 131; Val.
tax. 2, 4, 4; Plin. N. H. 4, 12, 20 (58); Sil. 2, 93; Solin. 11,
; Hygin. Fab. 20; Arnob. 4, 24; Mart. GapeUa 6 § 659, Ma-
netum Lucr. 6, 909; Liv. 35, 31, 3; 35, 31, 6; 35, 31, 13;
5, 39, 5; 35, 43, 5; 39, 23, 12; 39, 24, 11; 39, 25, 6. Gar-
utum Gaes. bell. GaU. 6, 13, 10; 6, 44, 1; 7, 11, 3; 8, 5, 2:
, 31, 4; 8, 46, 4. Gigantum Gic. Tusc. 2, 8, 20 (im Gud.,
leg. und Gembl. gegen das Versmass Gigantium) und Gato
[ai. 2, 5 (im Erf. Gigantium); Horat. Garm. 2, 19, 22; Mela 2,
, 36; Plin. N. H. 36, 5, 4 (18); Suet. Aug. 72; Tert. Resurr.
2; Stat. Theb. 4, 534; 8, 42; Ampel 2, 12. Garamantum
.iv. 29, 33, 9; Plin. N. H. 5, 5, 5 (36); Tac. Ann. 3, 74; 4,
3; 4, 26; Sil. 3, 648; 17, 447; Tert. Virg. vel. 10; Gros. 1,
, 88. Tubantum Tac. Ann. 13, 55. Brigantum Tac. Hist.
, 45 und Agr. 17; luven. 14, 196, Gorybantum Prise.
*erieg. 546; Min. Fei. 22, 3; Firm, Materu. de err. 11 und 12.
idamantium Solin. 52, 54 (57), adamantum im Gud., Leid, 1,
•t. GaU. und Par, P, Nemetum Gaes. beU. GaU, 6, 25, 2,
Urebatum Hirt, bell, GaU. 8, 47, 2 (Nomin, Atrebas 8,
!1, 1); Sidon, Garm. 5, 213; Henzen Inscr. 5236, aber Atrc-
latium Gaes, bell, GaU. 5, 46, 3, vergl. Meusel, Jahresbericht
— 428 -
über Cäsar 1894 S. 227. Thracum Cic. pro Font. 16, 84
(20, 44); Sallust. lug. 38, 6; Horat. Carm. 1, 27, 2 und Epod.
5, 14; Ovid. Met. 10, 83; 13, 436; 13, 565; 13, 628; Liv. 38,
40, 7; 38, 41, 6; 38, 41, 12; luven. 13, 167; Stat. Theb. 4,
56; 5, 53; 7, 34; lustin 16, 1, 19; Flor. 2, 12, 3; Auson.
Perioch. Iliad. 10; Claudian. in Rufin. 2, 45; 2, 291. Samo-
thracum Varro L. L. 5, 10, 58; Liv. 45, 5, 2; 45, 5, 10; 4.5,
19, 16; 45, 41, 6; Augustin. Civ. Dei 7, 28 (I p. 311, 7).
Phaeacum Verg. Aen. 3, 291; Ovid. Met. 13, 719; Lucan. 5,
420; luven. 5, 151; Symmach. Epist. 9, 81. Phoenicum Cic.
pro Scaur. 2, 42; Caes. bell. civ. 3, 101, 1; Liv. 33, 48, 3;
37, 8, 3; Plin. N. IL 5, 12, 13 (67); Sil. 13, 730; Tac. Ann.
11, 14. Libyphoenicum Liv. 25, 40, 5. Cilicum Cic. Epist.
ad Att. 7, 1, 6; Divin. 1, 1, 2; 2, 38, 80; Leg. 2, 13, 33;
Caes. bell. Call. 3, 101, 1; Stat. Silv. 2, 1, 160; 2, 6, 87; 3,
3, 34; 5, 1, 211; Tac. Ann. 2, 78; 2, 80; 12, 55; 16, 21.
Cappadocum Bell. Alex. 66, 5; Horat. Epist. 1, 6, 39; Corn.
Nep. Dat. 8, 2; Liv. 37, 40, 10; 38, 37, 5; 42, 29, 4; Tac.
Ann. 14, 26; 15, 6; Mart. 12, 26, 6; Nemesian. Cyneg. 241.
Hystricum Plin. N. H. 30, 14, 43 (123). Lyncum Ovid. Met.
3, 668; 4, 25; Plin. N. H. 8, 38, 57 (137); 37, 2, 11 (34);
Suet. Fragm. ed. Reifferscheid p. 248, 1. Perdicum Plin. N.
H. 10, 33, 51 (103); 29, 6, 38 (125); 29, 6. 38 (126); 30, 6,
15 (46); Lamprid. Heliog. 19, 9; 20, 6 und Alex. Sev. 41, 7.
Phrygum Pacuv. (205) bei Non. S. 124, 25 (Frugum); Cic.
pro Flacc. 2, 3; 16, 38; Epist. ad Att. 7, 1, 6; Divin. 2, 38
80 und Leg. 2, 13, 33; Verg. Aen. 5, 785; Horat. Carm. 1,
15, 34; Ovid. Met. 12, 612; 13, 389; 13, 435; Stat. Silv. 2, 7,
48; Achill. 1, 361; Theb. 6, 115; Val. Fl. 2, 551. Arabum
Cic. Divin. 1, 41, 92; Verg. Ge. 2, 115; Horat. Carm. 1, 29,
1; 2, 12, 24; 3, 24, 2 und Epist. 1, 7, 36; Prop. 3 (2), 29, 17;
Stat. Silv. 2, 4, 35; 3, 3, 34; 5, 1, 211; Tac. Ann. 6, 28; 6,
44; 12, 12 und Hist. 5, 1. Cyclopum Verg. Ge. 1, 471 und
Aen. 3, 569; 6, 630; Horat. Carm. 1, 4, 7; Ovid. Met. 3, 305;
14, 2; 15, 93; Plin. N. H. 3, 8, 14 (89); Gros. 2, 14, 1.
Aethiopum Lucr. 6, 735. Doch sepium von seps, vergl.
unter 75. Acarnanum Liv. 26, 4, 15; 26, 25, 10; 28, 7, 18;
29, 12, 12; 31, 14, 9; 32, 40, 7; 33, 16, 1; 33, 16, 3; 33, 16,
4 und an anderen Stellen. Aenianum Liv. 28, 5, 15; 33, 3, 8.
— 429 —
Agrianum Liv. 28, 5, 12; 44, 12, 2. Athamanum Cic. in
Pison. 40, 96; Liv. 27, 30, 4; 29, 12, 12; 31, 28, 1; 31, 41, 1;
31, 42, 6; 32, 36, 10; 33, 3, 10 und an anderen Stellen.
Sireniim Cic. Fin. 5, 18, 49; Verg. Aen. 5, 864; Horat. Epist.
1, 2, 23; Tibull. 4, 1, 69; Ovid. Met. 14, 88; Prop. 4 (3), 12,
34; PHn. N. H. 2, 88, 90 (204); 30, 1, 2 (6); Sü. 12, 33;
Petron. 5, 11; 127, 5; Tertull. Apol. 7; Stat. Silv. 2, 2, 1; 3, 1,
64; Apul. Met. 5, 12 S. 345; Solin. 2, 22; Claudian. Laud.
Seren. 23. Macedonum Cic. Off. 2, 22, 76; Liv. 7, 26, 15;
9, 18, 7; 9, 19, 14; 9, 9, 17; 30, 33, 5; 30, 42, 6 und sonst
häufig. Lycaonum Cic. Leg. 2, 13, 33. Serum Lucan. 10,
142; PHn. N. H. 12, 4, 8 (17); Hart. 12, 8, 8; Stat. Silv. 5, 1,
61; 5, 1, 21Ö; Claudian. Nupt. Honor. 211; Prise. Perieg. 727:
Ennod. 2, 56, 8. lapudum Cic. pro Balb. 14, 32; Liv. 43, 5, 3;
Plin. N. H. 3, 18, 22 (127); 3, 24, 27 (146). Chlamydum
Horat. Epist. 1, 6, 44. Pelamydum Plin. N. H. 32, 9, 33 (105);
32, 9, 34 (107); 32, 11, 53 (149); 32, 11, 53 (151); luven. 7, 120.
Pyramidum Horat Carm. 3, 30, 2; Prop. 4 (3), 2, 17; Plin.
N. H. 36, 12, 17 (82); Lucan. 9, 155; Stat. Silv. 5, 3, 50;
Mart. 8, 36, 1; 10, 63, 2 und Spect. 1, 1; Boeth. Inst, arithm.
2, 24; Art. geom. p. 403, 23. Tripodum Stat, Silv. 1, 2, 247;
AchiU. 1, 496; Theb. 1, 509; 8, 117; 8, 176; 8, 367; 10, 339.
78. Eine eigentümlicbe Bildung ist ales alituum
Prise. 7, 16, 80 S. 773 (II 355, 24): „Ab alite alitum"; nam
alituum per interpositionem addita u protulit Virgilius in VIII
(v. 27): Alituum pecudumque genus sopor altus habebat.
Dieselbe Form haben Lucr. 2, 928; 5, 801; 5, 1039; 5, 1078;
6, 1216; Manil. 5, 370; Stat. Silv. 1, 2, 184; Avien. Orb. terr.
1359; Claudian. Phoenix 77; Lact. Phoenix 157. Bei Amm.
Marc. 19, 2, 12 hat der Vat. m. pr. alitum, aber m. sec. ist
ein zweites u über der Zeile hinzugefügt. Eine ähnliche Bil-
dung ist der Gen. Plur. mensuum, worüber S. 396 zu ver-
gleichen ist.
Mehrere Nomina der dritten Declination nahmen in der
alten Sprache im Gen. Plur. gleich denen der ersten, zweiten
und fünften Declination rum an, vor welchem hier als
Bindevocal e eingeschoben wurde. Varro L. L. 8, 38,
74 bemerkt, dass die einen boum, die anderen boverum
greges, die einen loum, die anderen lo verum sigua sagten;
- 480 —
und boveruni hat (Jato R. R. 62 im cod. J^olit. Charis. 1, 15
S. 40 (I 54, 25) führt aus Caelius nueerum, aus dem Geschicht-
schreibcn- Gellius regerum und lapiderum an. Das bei
Charis. hinzugefügte Wort aus Lucil. ist undeutlich, Keil hat
darin naverum oder nuccerum oder nicterum zu erkennen
geglaubt, Dousa Lucil. sat. i-el. ine. 157 S. 19 giebt aus einer
alten Hdschr. Caecilius naterum. Da an dieser Stelle in den
früheren Ausg. iugerum stand, so vermutete Lachmann zu
Lucr. 6, 233 iugererum. Erhalten ist menser(um) C. L L.
3, 2400; 5, 2701 und I. Neap. 967, dafür meserum C. I. L.
3, 2602, und misirum I. Neap. 5460, vergl. S. 398. Die Form
des Gen. Plur. auf erum ist nicht durch einen Gen. Sing, auf
eris bedingt, und hat mit dem Gen. sueris und dem Abi. suere
(vergl. unter 48) nichts gemein.
Zahlreiche Neutra der dritten Declination ge-
statten im Gen. Plur. neben der regelmässigen Form
auf um eine Nebenform auf orum. Dahin gehören mehrere
Griechische Nomina auf ma. Charis. 1, 14 S. 28 (I 42, 29):
lUae appellationes, quae etiam cum Latine dicuntui', natura sunt
Graecae, duplicem genetivum pluralem habent, tam ex secundo
quam ex tertio ordine, velut „poema" „diadema" „toreuma"
„duploma" „ceroma". Dicimus enim „poematum"' et „poema-
torum", „diadematum diadematorum"', „toreumatum toreumato-
rum", „duplomatum duplomatorum", „ceromatum ceromatorum^.
Sed sunt qui distinguuut haec et errorem quendam esse osten-
dunt, differeutiam iguorautes et non esse unam appellationem,
ex qua elationem genetivus pluralis duplicem habeat, sed duas
appellationes idem significantes, alteram secundi, alteram tertii
ordinis. Et secundi haec est, quae antiquitati datur; nam antiqui
,,hoe poematum „huius poemati", ut merito pluraliter ..haec
poemata horum poematorum" dicerent et „poematis"'. et „hoc
diadematum huius diademati", et cetera similiter. Tertii autem
ordinis haec est, quam in cousuetudine observamus, „hoc poema
huius poematis", pluraliter „haec poemata horum poematum'',
et cetera similiter. Derselbe 1, 15 S. 37 und 38 (I 52, 21):
Singularia ueutra a littera terminata nulla inveniuntur nisi pere-
grina, ut „toreuma" „emblema" „poema" ; de quibus dubitatur,
quem casum genetivum et ablativum habeant. Legimus „toreu-
matum" et „loreumatorum", „toreumatibus" et „toreumatis", et
— 431 —
sie similia. Cominodius tarnen senserunt, qui „toreumatum" et
„poematum" dicendum putaverunt, primum quod haec magis
ad Romauum colorem videntur accedere; deinde quod, quae-
eumque uomina geuetivo plurali apud Graecos per cop litteras
terrainantur, translata in Latinum cov in um mutant, ut Extoqcov
JSiüTOQMV, „Hectorum" „Nestorum". Sic ergo, cum illi dicant
ifiß^yijfidrcap Togsifiärcov Trou^fidrcof, nos recte „emblematum"
.,toreumatum" „poematum" dicimus . . . Cicero in Verremllll
(Cap. 24, 54 zweimal) tantum „emblematum". Und 1, 17 S. 114
(T 141, 29): „Poematorum" et in II et in III idem Varro ad-
sidue dicit et „bis poematis", tamquam nominativo „hoc poe-
matum" sit et non „hoc poema". Nam et ad Ciceronem XI
„horum poematorum" et „bis poematis" oportere dici. Itaque
Cicero pro Gallio „poematorum" et in Oratore (Cap. 21, 70)
„poematis" dixit. Sed et Q. Laelius ex principibus grammaticis
librum suum ita inscripsit, de vitiis virtutibusque „poematorum".
Accius quoque didascalicorum Villi: Nam quam varia baec
geuera poematorum, Baebi, quamque longe distiueta alia ab
aliis sint, nosce. Non. S. 493, 6: „Poematorum" pro „poema-
tum". Afranius (271) Privigno: Poematorum non bonorum.
Plautus Asinaria (1, 3, 22): Nam nee fictum unquam est neque
pictum, neque scriptum in poematis. Serv. (Serg.) Comment.
in Donat. S. 1846 (IV 435, 12): Legimus apud Ciceronem
„horum poematorum", „bis poematis" et „ab bis poematis";
simiUter et „emblematorum" et „emblematis", „peripetasmato-
rum peripetasmatis". Fragm. Bob. de nom. et pronom. S. 129
(V 557, 20): Qui „poematorum" „emblematorum" „plasmatorum"
declinaverunt, vitiose et contra rationem locuti sunt, nee est
eorum auctoritas admittenda, licet magni sint nominis. Ungenau
ist die Angabe, dass Cic. neben „emblematis*' und „peripetas-
matis" auch ,, emblematorum" und ,,peripetasmatorum" liabe;
aber ausser dem von Charis. und Non. aus mehreren .Schritt-
stellern angeführten poematorum, welches auch bei Vitruv. 5
Prooem. 1 ist, lesen wir glossematorum bei Fest, unter nau-
cum S. 166 und unter ocrem S. 181; analemmatorum Vitruv.
9, 1 (4), 1; 9, 6 (7), 1; parapegmatorum 9, 6 (7), 3; eris-
Miatorum 10, 1, 2; problematorum Gell. 2, 30, 11; 3,6, 1.
Noch häufiger ist diese Endung in den Benennungen von
Festen, besonders auf alia. Charis. 1, 14 S. 27, 28 (I 42,
— 432 —
22): Üieruiii sacrorum et soUcmniuni apjiillationes, quas iani
suo loco (1, 11 S. 20 und 21) inter neutralia seinper pluralia inse-
ruimus, genotivum pluralem duplicem habent, tarn ex secundo
(liiain ex tertio ordine, velut „Suturnalia Saturnalium" et „Sa-
turnaliorum", „Neptuualia Neptunalium" et „Neptunaliorum" ; et
eetera sie observabimus, ,,Vulcanalia" „Terminab'a" „CoinpitaHa"
„Carmeutalia" „Baccbanalia" „Liberalia" „Genialia" „Plureu-
talia". Derselbe 1, 15 S. 37 (1 52, 14): Neutralia pluraliter,
ut „Saturnalia" „Compitalia"; quorum genetivus quamvis varie
elatus sit apud auctores (,, Saturnalium'^ enim et ,,Saturnaliorum'',
„Compitalium'"' et „Compitaliorum" dixerunt), dativi tarnen mansit
regula, ut „bus" syllaba finiretur. Prise. 1, 6, 27 S. 744 (II 309,
12): Festorum nomina dieruni in „ia" desinentia semper pluralia
genetivum quideni tarn seciiudum formam secuiidae quam tertiae
proferunt, dativum vero et ablativum secundum tertiam, ut „haec
Vulcanalia herum Vulcaualiorum" vel „Vulcanalium", „bis et ab
bis Vulcanalibus". Similiter „Saturnalia" „Floralia" „Compitalia''
„Terminalia" „Quinquatria". Non S. 489, 24: „Baccbanaliorum"
pro „Baccbanalium"; ut „vectigaliorum" et „Compitaliorum", et
„novaliorum" et „Vulcanaliorum". Sallustius (Hist. 3, 79): Exau-
dlrique sonus Baccbanaliorum. Idem Hist. lib. IUI: Curio
Vulcaualiorum die ibidem moratus. Auf die nämlichen Stelleu
des Sallust. deutet Charis. 1, 15 S. 46 (I 62, 19) hin; die zweite
derselben giebt Pompei. Comment. S. 163 (V 168, 18) in dieser
Fassung: Curio ibidem moratus religione (in den Hdschr. regione)
Vulcaualiorum, und derselbe führt S. 227 (V 196, 20) aus
Sallust. an: religione Vulcanaliorum impeditus. Macrob. Sat.
1, 4, 6 und 7: Qui „Saturnaliorum" dicunt, auctoritate magnorum
muniuntur virorum. Nam et Sallustius in tertia „Baccbanaliorum"
ait, et Masurius Fastorum secundo, „Vinaliorum" dies, inquit,
lovi sacer est, non, ut quidam putant, Veneri. Et ut ipsos
quoque grammaticos in testimonium eitern, Verrius Flaccus in
eo libello, qui Saturnus inscribitur, „Saturnaliorum", inquit, dies
apud Graecos quoque festi habentur. Et in eodem libro, Dilucide
me, inquit, de constitutione „Saturnaliorum" scripsisse arbiti'or.
Item lulius Modestus de feriis, „Saturnaliorum", inquit, feriae.
Et in eodem libro, Antias, inquit „Agonaliorum" repertorem
Numam Pompilium refert. Daselbst § 14 und 15: Et ipsa
festorum nomina secundum regulam declinata apud veteres
— 433 —
reperio, siquidem Vairo Ferialium diem ait a ferendis in
sepulcra epulis dici, non dixit „Ferialiorum" ; et ab'bi „Flora-
lium", non „Floraliorum" ait, cum idem non ludos Florales illic,
sed ipsum festum Floralia significaret. Masurius etiam secundo
Fastorum, „Liberalium" dies, inquit, a pontificibus agonium
Martiale appellatur. Et in eodem libro eam noctem deinceps-
que inseqiientem diem, qui est „Liicarium", non dixit „Luca-
riorum". Itemque „Liberalium" multi dixerunt, non „Libera-
Horum". Fragm. Bobiensia ed. Keil VII 544, 4: Vulcanalia
„Vulcanalium", non „Vulcanaliorum". Bacchanaliorum ist
bei Firm. Matern. Err. profan, relig, 6, 9; Bachanalium bei
Liv. 39, 41, 6; Tertull. Apol. 37. Carmentaliorum Fasti
Philoc. 11 lanu. (Carmentalia daselbst 15 lanu.). Compitalio-
rum hat Cic. in Pison. 4, 8; Floraliorum lustin. 43, 4, 6;
Lupercaliorum Serv. zu Verg. Aen, 8 663 und Philarg, zu
Verg. Ecl. 1, 20; Neptumnaliorum Grut. 460, 3; Saturna-
liorum Macrob. Sat. 1, 2, 9; 1, 3, 16; 1, 16, 16; Saturnalium
Tertull. Idolol. 10; Sigillariorum Macrob. Sat. 1, 10, 24 (dazu
Sigillaribus Macrob. Sat. 1, 11, 46); Terminaliorum Macrob.
Sat. 1, 13, 19; parentaliorum C. I. L. 5, 4489; 5, 5272;
5, 5907; OreU. 3999; sponsaliorum Senec. Benef. 1, 9, 4;
Suet. Aug. 53; Gell. 4, 4, 3; Capitol. Maxim. luu. 1, 8; Papin.
Dig. 16, 3, 25; Tmpp. Dioclet. et Maxim. Cod. 7, 14, 14; spon-
salium Plin. N. H. 9, 35, 58 (117); Tertull. Idolol. 16 und Virg.
vel. 12; Imp. Alexander Cod. 5, 3, 3; Impp. Honor et Theodos.
5, 8, 1; 5, 9, 4, § 2; Impp. Grat. Valentin, et Theodos. 5, 9,
2; 5, 9, 3; sponsaliorum Impp. Grat. Valentin, et Theodos.
Cod. 5, 1, 3. Quinquennaliorum, welches mit decennaliorum
und tricennaliorum bei Prob. Append. S. 441 (IV 196, 9) neben
den Formen auf ium aufgestellt wird, begegnet C. I. L. 3, 6159;
Hermes 1882 17 S. 264; 1883 18 S. 150. Vuleanaliorunv
Hieronym. Chron. 2 S. 173.
Macrob, Sat. 1, 4, 9 bemerkt, dass, wenn auch Bacchanale
festum, agonale festum im Sing, gesagt werden könne, doch die
üblichen Benennungen der Feste, Conipitalia, Bacchanalia, Ago-
naha Vinalia, durchaus pluraliseh waren, und man dabei gar
nicht an die Form des Sing, erinnert wurde, daher sieh um so
leichter die Declination ia iorum einschleichen konnte. Dies
leidet überhaupt auf solche Nomina Anwendung, von welchen
Neue-Wagener, Formenlehre. I, 3. Aufl. 28
— 434 —
der Sing, entweder ganz fehlt oder veraltet ist. Zu ilia giebt
Charis. Exe. art. gramm. S. 107 (1554, 17) einen Sing, ilium
Aaywv. Dieses ilium haben Cael. Aurel. Aeut. 2, 14, 91 S. 12«)
und Chrou. 5, 10, 100 S. 411; Marc. Erap. 36 fol. 140 (b),
44; Isid. Orig. 11, 1, 100; Auet. de idiom. gen. ed. Keil IV
583, 17. Daneben auch ileum Labb. Gloss, 87 (bj; ileon
Marc. Erap. 29 fol. 130 (a), 13. Serv. zu Vei-g. Ecl. 7, 26 und
Aen. 7, 499 nimmt ile an, was auch Bähreus Priap. 68, 18
(principium sacri carminis ile fuit) schreibt, während der von
Serv. genannte Mimendichter MaruUus in einem Wortspiel den
Abi. ilio anwendet, welclicr auch bei Cael. Aurel. Chrou. 5, 10,
100 S. 411 ist. Der Gen. Plur. dazu ist Cael. Aurel. de signif.
diaet. pass. 35 ilium; Cael. Aurel. Acut. 3, 17, 140 S. 271 ;
Chron. 5, 3, 55 S. 378; de signif. diaet. pass. 151; Veget. Art.
veter. 1, 34, 3 iliorum. Über den Dat. und Ablat. Plur.
vergl. unter 80. — Zu moenia war der Sing, moene sehr
selten; vergl. unter 113. Der Gen. Plur. ist Liv. 44. 8, 5;
Plin. N. H. 6, 26, 30 (122); Tae. Hist. 3, 76; 3, 84; Curt. 4,
6, 21; 4, 6, 22; Arnob. 2, 17; I. Neap. 5018; 5188 moenium,
nach Cledon. S. 1898 (V 43, 7) sagten die Alten moeniorura,
und derselben Form des Gen. bedient sich Tert. adv. Marc. 3,
24. — Zu raunia, einer Nebenform für munera, giebt es keinen
anderen Nomin. Sing, als munus; der Gen. Plur. ist munium
Tertull. Cor. mil. 11; muniorum in einer Inschr. vom J. 394
nach Chr. bei Spon misc. erud. antiq. S. 36.
Aber Macrob. erkennt zugleich an, dass manche Nomina,
deren in gleicher Bedeutung gebräuchlicher Sing, unzweifelhaft
der dritten Deklination angehört, dennoch den Gen. Plur. auf
orum gestatten. So ist anciliorum Horat. Carm. 3, 5, 10.
womit ancile Verg. Aen. 7, 188 zusammengestellt wird. Vergl.
Macrob. a. a. O. § 13; Charis. 1, 15 S. 46 (162,18); Pompei.
Comment. S. 164 (V 168, 22) und 227 (V 196, 15); Serv.
(Serg.) Comm. in Donat. S. 1846 (IV 435, 3); Cledon. S. 1898 (V
43, 9). Durch Versehen schreibt Prob, de nom. S. 217 (IV
208, 25) anciliorum dem Lucret. zu, Tac. Hist. 1, 89hatanci-
lium, was auch nach Scaligei's Vermutung bei OreU. Inscr. 2244
steht. Conclaviorum Vitruv. 6, 3, 8, wozu ein Nominal, con-
clavium bei Virg. Gramm. Epist. 5 (ed. Huemer p. 46, 11)
sich findet; Genit. conclavium Plaut. Aulul. 3, 2, 24 (438);
— 435 —
Vitruv. 7, 9, 2. Hospitaliorum Vitrnv. 5, 6, 3. Missi-
liorum C. r. L. 8, 895 Z. 7. Navaliorum Vitruv. 5, 12, 7-,
Inschr. Orell. 3627; navalium Cic. de orat. 1, 14, 62. Vecti-
galiorum Varro und Asin. PoUio bei Charis. 1, 17 S. 119 (I 146,
32); Suet. Aug. 101 und Calig. 16; C. I. L. 3. 249; den Asin.
Pollio nennen dafür auch Charis. 1, 15 S. 46 (I 62, 16)
und Macrob. Sat. 1, 4, 12; nach Charis. 1, 17 S. 119 (I 146,
31) soll es auch bei Cic. ad Atticum gelesen sein, jetzt findet
es sich nirgends bei diesem Schriftsteller; vergl. Schmalz, Über
den Sprachgebrauch des Asinius Pollio S. 9. Exemplariorum,
lacunariorum, laqueariorum, speculariorum, torculariorum gehören
zu Nom. Sing, auf arium, vergl. unter 128.
Vas Gen. vasis hat im Gen. Plur. immer vasorum.
Diom. 1 S. 282 (I 305, 23): Contra regulam invenimus „ab hoc
vase", „horum vasorum", „his et ab his vasis", Prise. 7,6,27
S. 743 und 744 (II 309, 10): Inveniuntur pauca inaequalem habentia
declinationem, ut „vas" in singulari numero tertiae est decli-
nationis, „hoc vas huius vasis", in plurali vero secundae, „haec
vasa horum vasorum". Vergl. denselben 6, 10, 52 S. 701 (II
239, 1); Donat. 2, 10, 2 S. 1750 (IV 378, 14); Serv. (Serg.)
Comment. in Don. S. 1845 (IV 434, 12); Pompei. Comment. S.
213 (V 190, 14); Phoc. 4, 6 S. 1707 (V 427, 3); Caper de
orthogr. S. 2240 (VII 94, 12). Der eigentliche Nomin. Sing,
zu vasorum ist vasum, vergl. unter 129. Vasorum haben Varro
L. L. 5, 27, 126; 9, 16, 21 und beiNon. S. 547, 2; Cic. Invent.
2, 40, 116; Verr. Acc. 2, 19, 46; Liv. 26, 47, 7; 37,27, 3; 37,
59, 5; 45, 33, 5; 45, 44, 14; Colum. 12, 19, 4; 12, 50, 14;
Plin. N. H. 33, 11, 53 (148); Ulpian. Dig. 34, 2, 19 § 10.
Vasum, welches Charis. 1, 17 S. 119 (I 146, 24) und Mart.
Capeila 3 § 295 (im Neap. vasuum) als Gen. Plur. geben, ist
uns unbekannt. Über den Dat. und Abi. Plur. vasis vergl.
imter 80.
Zu holus Gen. holeris wird ein Gen. Plur. holerorum
aus Lucil. (15, 31) angeführt von Non. S. 490, 23; vergl. auch
Lucil. (7, 27), wo olerorum von Koch hergestellt und von L.
Müller geschrieben wird, vergl. dessen de re metr. p. 393 und
Lucil. Reliqu. p. 39. Viridiorum in der Redensart formosa facies
viridiorum betrachtet Macrob. Sat. 1, 4, 11 als Genit. des zum
Substant. gewordenen viridia, und vergleicht es § 13 mit vecti-
28*
— 436 —
galiorum und anciliorum. Ungebräuchliche Gen. sind munerorum
Tarrut. Pat. Dig. 50, 6, 7 (6) im Flor.; parentorum C. I. L. G,
12013; pontificorum C I. L. 6, 8875; unicoruiorum Tert. adv.
lud. 10 im Fuld. von dem Subst. unicornis Tert. adv. Marc. 3,
18; ein Gen. unicornium steht Vulg. Psalm. 28, 6.
79. Der Dat. und Abi. Pliir. haben bus. in der
älteren Poesie kann diese Endung vor einem Conso-
nanten kurz bleiben, auch in der Schrift das s ab-
werten. Vergl. die unter 24 mitgeteilten Stellen des Cic,
Max. Victor, und Mar. Victor. So hat Enu. (227) bei Cic. Brut.
19, 76; Orat. 51, 171; Varro 7, 3, 36: vorsibus quos olim
Faunei vatesque canebant; (397) bei Fest. S. 206: alte elata
mari petrisque ingentibus tecta; (412) bei Macrob. 6, 5, 10:
na vi bus velivolis; (596) bei Varro L. L. 7, 3, 32: tantidem quasi
feta canes sine dentibiis latret; (602) bei Serv. zu Verg. Aen. 12,
115: funduntque elatis naribus lucem; (607) bei Serv. zu Verg.
Aen. 1, 51: furentibus veutis. — Lucil. (1, 22) bei Diomed. ed.
Keil I 486, 14: per saturam aedilem factum quis legibus sol-
vat?; (1, 28) bei Isid. Orig. 19, 26, 5: psilae adque amphitapoe
vellis ingentibus moUes; (5, 4) bei Nou. S. 392, 2: interea
stat seutibus pectus; (5, 5) bei Donat. zu Tereut. Audi-. 4,
2, 16: stat sentibus fundus; (6, 9) bei Non. S. 181, 25: tres
a Deucalione grabati restibus tenti; (6, 33) bei Non. S. 363,
5: quem neque Lucanis oriundi montibus tauri; (6, 34) bei
Non. S. 363, 6: ducere protelo validis cervicibus possent;
(9, 54) bei Non. S. 503, 12 : fervere, nei longum, verum hoc
lectoribus tradam ; (9, 70) bei Non. S. 19, 20: crisabit, ut si
frumentum clunibus vannat; (13, 6) bei Non. S. 511, 16: nam
sumptibus magnis ; (13, 8) bei Non. S. 216, 15: hoc fit idem
in cena; dabis ostrea milibus nummum; (15, 17) bei Non. S.
22, 25: truleu' pro stomide huic iugens de naribus pendet;
(30, 2) bei Non. S. 317, 6: quantum haurire animus Musarum
ec fontibus gestit; (30, 7) bei Non. S. 274, 33: multis indu
locis sermonibus concelebrarunt; (30^ 29) bei Non* S. 388,
21: aque tuis factis saevis et tristibus dictis; (30, 34) bei
Non. S. 284, 12: gaudes, cum de me ista foris sermonibus
differs; (30, 35) bei Non. S. 284, 18: et male diceudo in volgi
sermonibus difFers; (30, 41) bei Non. S. 35, 19: culcitulae
accedunt privae centonibus binis; (30, 56) bei Non. S. 320,
— 437 —
21: cuius voltu ac facie liido ac sermonibus nostris; (30,67)
bei Non. S. 523, 9: aut operata aliquo in celebri cum aequalibus
fano; (80, 72) bei Non. S. 350, 18: vir mare metitur magnum et se
fluctibus tradit; (30, 99) bei Non. S. 10, 12: accipiunt reges,
popolus quibns legibus exlex-, (ine. 87) bei Non. S. 214, 3:
nam quibus mendae. — Cic. Arat. 335: tantum se pendens
supera mortalibus cedit. — Lucr. 1, 186: nam fierent iuvenes
subito ex infantibus parvis; 1,412: usque adeo largos haustus
e fontibus magnis; 1, 838: sanguinis inter se multis coeun-
tibus guttis; 2, 175: constituisse deos cum tingunt omnibus
rebus; 3, 52: et nigras mactant pecudes et manibus divis; 4,
464: pro visis ut sint quae non sunt sensibus visa; 4, 491: et
quaecumque coloribus sint coniuncta videre; 5, 933: arboribus
veteres decidere falcibus ramos.
Diejenigen Nomina, deren Stamm auf einen Consonauten
ausgeht, haben vor der Endung bus ein i ein: urbibus, opibus,
legibus, radicib us, pedibus, gentibus, virtutibus, consulibus, legio-
nibus, nominibus, mulieribus, moribus, honoribus, temporibus,
generibus. So auch navibus, indem in diesem Worte der ur-
sprüngliche Diphthong au im Latein, zu av geworden ist; dafür
in der Inschr. der Col. rostr. C. I. L. 1, 195 Z. 6 und 8 navebos
und navebus, Avie im Elog. eines Scipio C. I. L. 1, 32 Z. 6
tempestatebus; 1, 199 Z. 39 Dectuninebus; A. Fabretti
primo suppl. alla racc. delle antich. iscr. Ital. P. 1 Nr. 491 b.
d. e. Calebus; Henz. 7339 virginebus VestaUbus: auch Liv.
2, 45, 11 im Med. m. pr. clamorebus; C. I. L. 6, 1793 Z. 20
aedebus; 5, 5430 consulebos; 10, 8054, 7 Calebus, vergl.
Ribbeck. Prol. Verg. S. 417 und Schuchardt Vokal, des Vulg.
Lat. 2 S. 1, An das i des Wortstammes wird bus ohne Ver-
mittelung angehängt, e des Stammes geht vor dieser Endung in
i über: turribus, finibus, civibus, cubilibus, vatibus, sedibus.
Auch die Wortstämme auf u nehmen ibus an: gruibus Plin.
N. H. 4, 11, 18 (44); 7, 2, 2 (26); suibus Varro L. L. 5, 22,
HO; Cic. Ein. 5, 14, 38; Plin. N. H. 8, 53, 79 (213); lustin. 44, 4,
5; (lell. 13, 9, 4 (wenn anders die aus dem Reg. und anderen
Büchera nach ovx dno cmv v(av aufgenommenen Worte id est
non a suibus für echt zu halten sind). Öfters aber fügt sus die
Casusendung unmittelbar an das u des Stammes an; sübus
Varro R. R. 1, 38, 2; 2, 1, 5 und 2, 7, 15 im cod. Polit. ;
— 4HH —
(Jic. Nat. Dcor. 2, 43, 11 J in dm I^oid. AB und im Wien.;
Lucr. 5, 969; 6, 974; 6, 977; Colum. 7, 9, 9 im cod. Polit.;
9 Prooein. 1 in demselben und im Leipz. (im St. Gerraaii.
sub., sonst simiÜbus) und 9, 1, 5 im Sangerm. (sonst pecu-
dibus); Plin. N. H. 11, 37, 64 (169) im Rice. m. pr., rescr.
Mon. und Ohiffi. und Par. d; 11, 37, 69 (179) im rescr. Mon.
und Par. d; 11, 37, 79 (203) im Chiffl. und Par. d; 11, 37,
82 (207) im Par. d m. sec. und rescr. Mon.; 11, 49, 110
(263); 11, 53, 115 (279) im Rice, und Par. d; 24, 19, 113
(174) im Par. a (im Voss, und Par. d subtus); 24, 19, 116
(176) zweimal im Voss, und Chiffl. (suibus in den Paris, a d)
und 29, 4, 23 (75); Fest, unter sucula S. 302. In einem
Verse des Varro (Sat. Menipp. 127) bei Non. S. 201, 27 hat
Roth vermutet de Albuci sübus (in den Büchern de albu
cibus labus), was auch von L. Müller im Nonius und von
Bücheier im Varro aufgenommen ist.
Über bos sagt Prise. 7, 16, 81 S. 773 (II 356, 9): Dativus
et ablativus eins nominis per syncopam semper mediae pro-
feruntur syllabae, „bobus" pro „bovibus". Horatius in Epodo
(2, 1): Beatus ille, qui procul negotiis paterna rura bobus
exercet suis. Und 7, 17, 82 S. 774 (II 357, 13j: Excipitur
etiam „bobus", ut dixi, euphoniae causa pro „bovibus", est
enim genetivus singularis „bovis". Horatius in carmine saecu-
lari (v. 49): Quaeque vos bobus veneratur albis. Idem in III
carminum (Carm. 6, 41): Sol ubi montium mutaret umbras, et
iuga demeret bobus fatigatis, amicum tempus agens abeunte
curru. Bobus wird auch geschrieben Plaut. Persa 2, 3, 13 im
Leipz. (im decurt. und Vat. hominibus, im vet. homibus mit
übergeschriebenem ni für homini bobus); Varro L. L. 5, 32,
143 im Flor, und Kopenh.; Ovid. Met. 15, 618; Colum. 6, 2,
15 im Goes. und 6, 3, 4; Vitruv. 10, 1, 5; Auson. Epist. 4, 27.
Häufiger ist die Schreibung bubus, Plaut. Most. 1, 1, 59 (62)
im vet., und Truc. 3, 1, 2 (646); Cato R. R. 37, 2; Varro L. L.
6, 3, 15 und R. R. 1, 15, 1; i, 20, 4; 1, 23, 6; 1, 24, 3; 1,
31, 4; 1, 37, 5; 2, 1, 9 ; C. I. L 1, 206 Z 67; Prop. 5 (4),
1, 8; Ovid. Her. 5, 116; A. A. 3, 120; Met. 14, 3; 15, 12 und
Fast. 1, 244; Liv. 7, 26, 10; 7, 37, 1; 7, 37, 2; 22, 10, 7;
26, 48, 14; 28, 38, 8; 41, 14, 7; 41, 15, 3; Val. Max. 2, 4, 5;
Plin. N. H. 6, 1, 1 (2); 7, 28, 29 (102); 8, 25, 39 (95); 8, 45,
— 439 —
70 (176); 8, 45, 70 (179); 11, 34, 40 (116); 11, 37, 61 (161);
16, 24, 38 (92); 18, 3, 3 (10); Vitruv. 10, 2, 12; 10, 2, 14;
Tac. Germ. 40; lustin. 11, 7, 5; Gell. 2, 21, 9; Lamprid. Heliog.
24, 4 und Alex. Sev. 32, 3; Vopisc. Aurel. 10, 2 und Prob.
15, 6. Zweifelhaft ist die Schreibung an folgenden Stellen,
C. F. W. Müller schreibt Cic. Nat. Deor. 2, 63, 159 zweimal
(bobus im Erl., das erstemal auch im Leid. B m. sec.) bubus;
Detlefsen im Plin. N. H. 18, 15, 38 (139) bobus; 18, 22, 51
(190) und 31, 2, 9 (13) bubus; auch Tert. adv. Marc. 3, 5;
5, 7. Die Pänult. ist verkürzt in bubus oder bobus Auson.
Epigr. 62, 2.
80. Zu dem Genit. Plur. der Griechischen auf ma
ausgehenden Neutra auf orum (vergl. unter 78) gehört
ein Dat. und Abi. Plur. auf is. Prise. 6, 2, 8 S. 680 (II
201, 1): Quidam in „um" etiam teste Celso huiuscemodi no-
minum protulerunt nominativos: „hoc emblematum huius emble-
mati", „hoc toreumatum huius toreumati" declinantes. Unde
frequens usus eorum dativos et ablativos plurales in „is" ter-
minat, „his" et „ab his schematis" „emblematis" „peripetas-
matis" „toreumatis", quibus frequenter casibus in Verrinis utitur
Cicero. Derselbe 7, 17, 82 S. 774 (II 356, 25): In huius-
cemodi tamen, id est neutris a finitis, quae sunt Graeca, fre-
quenter invenimus antiquos dativum et ablativum plurales in
„is" productam proferentes contra regulam tertiae declinationis,
quam servant in ceteris casibus supra dictorum nominum. Ut
Cicero frequenter in Vemnis „toreumatis" dicit et „peripetas-
matis" et „emblematis". In libro de signis (Cap. 12, 28): Nunc
de peripetasmatis quemadmodum te expedias, non habes.
In eodem (Cap. 17, 37): Scaphia cum emblematis. Idem ad
Herennium IUI (Cap. 4, 7): De orationibus aut poematis.
Quamvis neutro genere hoc ubique profert. Si enim, sicut
Plautus et alii vetustissimi, femininum hoc protulisset, pares
syllabas omni casui servasset absque genetivo plurali secundum
analogiam primae declinationis. Est igitur magis apud Cice-
ronem et eos, qui similiter in huiuscemodi proferunt, heterocliton,
vel ut Celso videtur, a nomiuativo „hoc peripetasmatum", hoc
emblematum". Charis. 1, 15 S. 38 (I 53, 12), vergl. 1, 17
S. 113 (I 140, 5): Pomanus „poematis" refert, quamvis ratio
„poematibus" faciat. Nam et Varro sie inscribit in libro suo de
— 440 —
„poematis", et Annius Floms ad divurn Hadriaimm: Poematis
delector. Plautus „schema" pro „schemate" dixit in Amphitruone:
liuc ergo Processi cum servili schema. Plinius sermonis dubii
VI de Varrone: quam maxime vicina Graeco Gracca dicit, uti nee
Bchematis qaidem dicat sed schemasin. Und 1, 17 8. 98 (\ 12H,
8): Aenigmatis Varro de utilitate sermonis IUI. Ait enim Plinius:
Quaraquam „ab hoc poemate" ..bis poematibus" facere debeat,
tarnen consuetudini et suavitati auriuni censet summam esse
tribuendam, ut in Aceste et in Anchise Maroni diximus placitiim,
et quia Graeca nomina non debent Latinis regulis alligari,
vergl. Charis. 1, 17 S. 114 (I 141, 29).
Ausser den von diesen Grammatikern angeführten Beispielen
ist poematis Plaut. Asin. 1, 3, 22 (174); Varro L. L. 7, 1, 2;
7, 3, 34; 7, 3, 36; 8, 5, 14 (in der zweiten dieser Stellen haben
der Flor, und Kopenh. poematibus) ; Cic. Grat. 21, 70 in den
Gud. 1 und 2, und in der Anführung bei lul. Victor 22 S. 258
Gr. (poematibus im Wittenb. und Einsiedl. und in einem Reg.);
Gff. 3, 3, 15 (poematibus im Bern, c, Goth. und Weim. und in
den Guelf., aber bei Non. S. 488, 22 poematis); Cornific. 4, 2,
3 im Par. und Bamb. A (poematibus im Bamb. B, Freis., Tross.
und Turic); Fronto Epist. ad Antonin. imp. 2, 2; Gell. 9, 9,
1; 9, 12, 10; 9, 12, 12; 16, 9, 1; 17, 11, 1; 17, 21, 8; 17,
21, 49; 18, 11, 4; 19, 13, 5; Auson. Cent. Nupt. ed. Peiper
p. 218, 9, wo Peiper poematiis schreibt; geumatis Plaut. Poen.
3, 3, 88 (701) im Ambr. (sonst egeumatis); acroamatis Corp.
Inscr. Lat. 6, 1063; charismatis Tert. ad lud. 13 im Fuld.,
Leid, und Vatic; cataplasmatis Cato ad M. fil. fragm. 4 bei
Prise. 6, 16, 84 S. 718 (II 268, 20); Cels. 4, 7 (4, 4, 2); 4, 8 (4, 4,
3); 4, 12 (13) S. 136 ed. Daremberg; 4, 29 (22); 4, 30 (23);
7, 2 S. 264; 7, 26, 5 S. 312 (in einigen dieser Stellen ist die
Variante cataplasmatibus namentlich aus dem Med. 1 bemerkt) ;
emblematis Lucil. (sat. fr. ine. 34) bei Cic. de orat. 3, 43, 171;
Cic. Verr. Acc. 4, 22, 49 und Quintil. 2, 4, 27; holocausto-
matis Cyprian. Testim. 3, 20 (ed. Hartel p. 137, 17); peristro-
matis Cic. Phil. 2, 27, 67; Salvian. ad eccles. 4, 6, 33; hy-
pomnematis Cic- iil. in Epist. ad Farn. 16, 21, 8; epigram-
matis Cic. Epist. ad Att. 1, 16, 15; Auson. Cent. Nupt. ed.
Peiper p. 218, 12; aromatis Colum. 12, 25, 4; Apul. Met. 3,
17 S. 205; 11, 16 S. 788 und Flor. 19 S. 94; malagmatis
— 441 -
:!els. 5, 21, 1: Plin. N. H. 24, 11, 58 (97); 31, 6, 38 (63): 35,
;, 13 (32); 35, 15, 50 (176); carcinomatis Plin. N. H. 28, 4,
0 (44); 31, 9, 45 (103); Marc. Emp. 4 fol. 90 (b), 33; acrua-
Qatis I. Neap. 2378 Z. 7 und 16; ceromatis Plin. N. H. 35,
3, 47 (168); condylomatis Plin. N. H. 23 Prooem. 3 (4); 23, 3,
14 (70); 23, 4, 46 (90); 23, 6, 54 (102); 24, 4, 5 (9); 27, 4, 5
19); 28, 15, 61 (216); 29, 2, 10 (37); 29, 3, 11 (45); 30, 8.
!2 (70); 34, 15, 45 (153); glaiicomatis Plin. N. H. 29, 6, 38
126); zmegmatis Plin. N. H. 31, 7, 42 (92); 31, 9, 45(105);
.nalemmatis Vitniv. 9, 7, 7; 9, 8, 7; pytismatis Vitruv. 7,
:, 5; thyromatis Viti'uv. 6, 3, 6; problematis Gell. 19, 6,
; Apiil. de mag. 51 S. 510 ; toreumatis lul. Valer. Res gestae
Üex. Magni 3, 29 (ed. Kubier p. 137, 3); Apul. Flor. 7 S. 25,
ber Krüger p. 8, 3 schreibt torenmatibus ; Donatiani fragmentum
d. Keil IV p. 276, 28 : legimus toreumatum et toreumatorum,
oreumatibus et toreumatis; Celsus in der oben von Prise. 7, 82
ngeftthrten Stelle; lulian. Rufinian. in einem Titel de sche-
Qatis lexeos und de schematis dianoeas; stromatis Gloss.
lang. I 407; theorematis Gell. 1, 2, 6. Aber auch poe-
iiatibus Suet. Tit. 3; Apul. de mag. 5 S. 390; diplomatibus
rac. Eist. 2, 65; Traian. bei Plin. Epist. 10, 121 (122); Suet.
^ug. 50 und Otho 7; M. Cäsar an Fronto 1, 6 (2, 15, 5);
:!apitolin. Pertin. 1, 6; Macrob. Sat. 1, 23, 14; C. I. L. 10,
727; Orell. 2795 und Henz, 6328; cataplasmatibus
^pul. Met. 5, 10 S. 339, und als Var. zu einigen der oben
itierten Stellen des Geis.; Veget. 3, 25; Cael. Aurel. Acut. 2,
tS, 224; Soran. Latin, p. 43, 19; 45, 1; 72, 2; aromatibus
^pul. Ascl. 38 8. 322; Vulg. Exod. 37, 29; Augustin. Conf. 9,
.3, 36; C. I. L. 6, 1064; symplegmatibus Arnob. 7, 33;
lommatibus Pompei. Comm. S. 413 (V 282, 7); schematibus
jamprid. Heliogr. 19, 3; stromatibus Capitol. Verus 4, 9;
heorematibus Chalcid. Tim. 342.
Von den Benennungen der Feste hat der Dat. und Abi.
lach den unter 78 mitgeteilten Stellen des Charis. und Prise,
mrner bus, auch wenn im Gen. orum gestattet ist. Aber doch
st von Hilaria, dessen Gen. nirgends gelesen wird, sowohl
iilariis Lampr. Alex. Sev. 37, 6 als Hilaribus Vopisc.
\.urel. 1, 1 gebraucht.
Was die einzelnen Nomina anbetrifft, welche im Gen. Plur.
— 442 —
orum neben um zulassen, so steht dem Gen. ilium der Dat. und
Abi. ilibus Cels. 2, 7 S. 39 Daremb.; Lucan. 4, 627; Plhi.
N. H. 26, 8, 48 (77); 27, 7, 28 (51); luven. 5, 136; Claudian.
Gigant. 81; dem Gen. iliorum der Dat. iliis Gels. 4, 1 (S. 122,
35 Daremb.) zur Seite. Ilibus stellt Plin. bei Charis. 1, 17
5, 100 (I 126, 1) als richtige Form mit moenibus und Parilibus
zusammen. Zu moeniorum gehört moeniis Gell. 19, 8, 5, wo
jedoch Hertz nach dem Reg. und einem Lugd. moenibus ge-
schrieben hat. Moeniis hat Gud. S. 408, 1 Z. 35; Grell.
4040 giebt moeniis auch in einer Inschr. von Tergeste aus der
Zeit des Antonius Pius, und Ilagenbuch bezieht dasselbe auf
munia; aber in der Abschrift von Kandier, welcher C. G. Zumpt
decr. municip. Tergest. Berlin 1837, und Henzen Inschr. 7168
gefolgt sind, ist vielmehr egminiis, andere geben eo. meniis,
eo. moeniis, eo. moniis, eo. mentis, Mommsen hat dafür C. I.
L. 5, 532 Col. 2 Z. 9 fomentis gelesen. Zu muniorum gehört
muniis Amm. Marc. 31, 2, 20; Serv. zu Verg. Aen. 12, 559;
Salvian. Gub. Dei 5, 8, 43; Impp. Valens Gratian. et Valent.
Cod. 8, 10. 8; Impp. Theodos. et Valent. daselbst 12, 17, 3;
Impp. Valent. Theodos. et Arcad. 12, 56, 1; Impp. Theodos.
Arcad. et Honor. 10, 32 (31), 43; Impp. Arcad. et Honor. 10,
32 (31), 51; Imp. Leo 10, 32 (31), 62; 12, 36, 15; Ennod.
Epist. 1, 1 (ed. Hartel p. 3, 11); 1, 18 (p. 30, 17); 2, 7
(p. 47, 16); 3, 28 (p. 91, 21); 4, 23 (p. 115, 16); 4, 32 (p. 120,
2): 5, 27 (p. 147, 3); 6, 25 (p. 163, 25); 6, 26 (p. 164, 14);
6, 28 (p. 165, 19); 6, 32 (p. 167, 12); 6, 34 (p. 168, 23);
7, 6 (p. 176, 24); 7, 19 (p. 188, 5); 7, 27 (p. 193, 25); 8, 3
(p. 202, 17); 8, 31 (p. 220, 7); 8, 36 (p. 223, 20); 9, 24
(p. 246, 24); 9, 30 (p. 252, 10); Vita Antoni p. 383, 17; Dictio V
p. 440, 1,- und dafür munis Inschr. Henz 6473 Z. 3; aber
auch moenibus Claudian. Cons. Stil. 3, 76. Über retiis, la-
cunariis und laqueariis vergl. unter 128.
Zu vasorum vasis Plaut. Pseud. 4. 3, 16 (1033); Cato
R. R. 12; 18, 1; 18, 2; 18 3 (bis); 135, 4; 145, 1; Varro R.
R. 1, 58; L. L. 5, 26, 121; Cic. Verr. 4, 25, 55; 4, 44, 98
und Epist. ad Att. 6, 1, 13; Caes. beU. c. 3, 37, 4; 3, 38, 1;
Lucr. 3, 434; 6, 231; Liv. 36, 40, 12; Plin. N. H. 14, 20, 25
(128); 14, 21, 27 (132); 14, 21, 27 (136); 16, 38, 73 (185);
23, 1, 24 (45); 28, 9, 35 (133); 37, 2, 7 (18); vasibus Cassian.
— 443 —
Coenob. praef, § 1; Gargil. Mart. de arb. pomif. 4, 4. vergl.
Mart. Capella 2 § 295, aber Aetna 490 war es falsche Lesart für
vallibus. Zu olerorum oleris Cato R. R. 149, 2, daneben aber
oleribus Cap. 156, 1. Infusis salrs zu sal Fabian, bei Charis.
1, 15 S. 82 war falsche Lesart der älteren Ausg., im Neap.
ist infusi sales. Ein Dat. Plur. matris, welcher wahrscheinlich
der Volkssprache angehört, kommt in Inschriften vor, wie Inscr.
de Lyon 1, 34-, 1, 39: 1, 40; 1, 41; 1, 42; 1, 458. 53 bis 62,
ohne dass ein anomaler Gen. Plur. vorhanden ist; dafür auch
matrabus, vergl. unter 13.
81. Gi-riechische Nomina behalten häufig, besonders bei
Dichtei'n, die Grriechischen Casusformen bei.
Im Voc. Sing, wird das s des Nomin. abgcAvorfen
bei denen auf is, Avelche im Griechischen den Genit. ent-
weder immer auf log bilden, oder diese Form neben tdog zu-
lassen: Amastri CatuU. 4, 13; Amarylli Verg. Ecl. 1, 36:
8, 77; 8, 78; 8, 101; Ovid. A. A. 3, 183;"^Anthol. Lat. ed. Riese
715, 5; Alexi Verg. Ecl. 2, 6; 2, 19; 2, 65; Daphni Verg.
Ecl. 5, 25; 5, 27; 5, 66; 9, 46; 9, 50; Calpurn. Ecl. 2, 94;
Moeri Verg. Ecl. 9, 1; 9, 61; Iri Verg. Aen. 9, 18; Ovid.
Met. 11, 585; Britomarti Ciris 295; 296; Pari Acc. (561)
bei Quintil. 5, 10, 84; Prop. 2, 3, 37 und Ovid. Remed. amor.
573; Theti Prop. 4 (3), 7, 68; Ovid. Met. 11, 237 und Stat.
Achill. 1, 80; Memphi Prop. 4 (3), 11, 34; Themi Ovid. Met.
1, 379; Iphi Ovid. Met. 9, 714 und Val. Fl. 1, 441; Isi
Ovid. Amor. 2, 13, 7 und Met. 9, 772; Stat. Silv. 3, 2, 101;
Adoni Ovid. Met. 10, 543; 10, 682; 10, 726; Charybdi
Ovid. Fast. 4, 499; aber nicht selten auch bei solchen, von
welchen allein ein Gen. auf idog bekannt ist, und namentlich
bei den weibUcheu Patronymica: Salmaci Ovid. Met. 4, 306;
bei Ennius (Fab. 393) bei Cic. Off. 1, 18, 61 steht Salmacida
spolia sine sudore et sanguine, wo einige Salmaci, da spolia
haben. Lycori Verg. Ecl. 10, 42 (im Med. und Pal. Lycoris);
Mart. 1, 102, 1; 6, 40, 1; Thybri Verg. Aen. 8, 72; 8, 540;
10, 421; Ovid. Fast. 3, 524; 4, 572; 5, 635; 6, 238; 6, 714;
ungenannter Panegyr. Constautino Aug. 18, 1 (ed. Baehrens
p. 206, 16) im Upsal. (Tybri im Bert., Thyberi im Vat. W.,
Tybris im Venet. Marcian., Tibris in anderen Büchern); Phylli
Horat. Carm. 4, 11, 3; Ovid. Her. 2, 98; 3, 138 und Amor,
— 444 —
2, 18, 22; Mart. 11, 29, 2-, 11, 29, 8; 11, 50, 1; 11, 50, 12;
Calpurn. Ecl. 3, 45; 3, 61; 3, 65; 3, 70; Cypassi Ovid. Amor.
2, 8, 2; 2, 8, 22; 2, 8, 27; Derceti Ovid. Met. 4, 45; Cclrai
Ovid. Met. 4, 282; Pro er i Ovid. A. A. 3, 714; 3, 727 und Met.
6, 682; Phini Ovid. Met. 7, 399; Bybli Ovid. Met. 9, 581;
9, 651; Caeiii Ovid. Met. 12, 470; Aci Ovid. Fast. 4, 468;
Phasi Ovid. Epist. ex Pont. 4, 10, 52; Val. Fl. 5, 205; 5,
208; Tyndari Horat. Carm. 1, 17, 10; Pieri Horat. Carm.
4, 3, 18; Thai Mart. 4, 12, 1; 4, 12, 2; 4, 50, 1; 4, 50, 2:
Philaeni Mart. 7, 67, 16; 7, 70, 1; 9, 29, 1; 10, 22, 3:
Lai Anthol. Latin, ed. Riese 892, 1; 892, 4; Icarioti Prop.
4 (3), 13, 10; Ormeni Ovid. Her. 9, 50; Cecropi Ovid. Her.
10, 100; Aeoli Ovid. Her. 11, 34; Tyndari Ovid. A. A. 1,
746; Lyrnesi Ovid. A. A. 2, 403; Brisei Ovid. A. A. 2, 713;
Gnosi Ovid. A. A. 3, 158; Cephei Ovid. A. A. 3, 191;
Sidoni Ovid. A. A. 3, 252 und Fast. 5, 610; 5, 617; Inachi
Ovid. A. A. 3, 464 und Fast. 1, 454; Colchi Ovid. Remed.
amor. 262; Sithoni Ovid. Remed. amor. 605; Pen ei Ovid.
Met. 1, 504; Nerei Ovid. Met. 13, 858; Stat. ActiU. 1, 527;
Titani Ovid. Met. 14, 14; Maenali Ovid. Fast. 1, 634; Ly-
caoni Ovid. Fast. 2, 173: Cadmei Ovid. Fast. 6, 553; Do-
doni Ovid. Fast. 6, 711; Persei Stat. Theb. 4, 482; Thebai
Stat. Theb. 12, 812; iaspi Augustus bei Macrob. Sat. 2, 4, 12.
Jedoch Plaut, und Terent. haben immer is. Charis. 1, 17
5. 111 (I 137, 21): Mysis „o Mysis'' Terentius, ut „o crinis"
,,funis'' ,,cinis". Graeci demunt s litteram, nostri parem nomi-
nativo vocativum eustodiunt. Bacchis Plaut. Bacch. 1, 1, 19
(53); 3, 5, 1 (526); Terent. Heaut. 4, 4, 14 (736) und Hec. 5,
1, 5 (731); 5, 1, 6 (732); 5, 2, 20 (786); 5, 4, 16 (856);
Xystilis Plaut. Pseud. 1, 2, 76 (210): Zeuxis Plaut. Poen.
5, 4, 101 (1271): Paneg-yris Plaut. Stich. 2, 2, 7 (331);
Archylis Terent. Andr. 1, 4, 1 (228); Mysis Terent. Andr. 1,
5, 32; (267); 1, 5, 47 (282); 4, 2, 3 (686); 4, 2, 10 (693); 4,
2, 31 (714); 4, 3, 7 (722); 4, 4, 9 (748); 4, 5, 7 (802); Thais
Terent. Eun. 1, 2, 11 (91); 1, 2, 110 (190); 3, 2, 2 (455); 3,
2, 9 (462); 4, 6, 5 (743); 4, 6, 12 (750); 4, 6, 16 (754); 4,
7, 13 (783); 4, 7, 22 (792); 4, 7, 37 (807); 4, 7, 40 (810);
5, 2, 34 (873); 5, 2, 43 (882); 5, 2, 48 (887); 5, 2, 67 (906); 'j
Philotis Terent. Hecyi-. 1, 2, 7 (82); 1, 2, 9 (84). So ist
— 445 —
ferner Chrysis Peti-on. 128, 3; 131. 7; Nemesis Auson. Idyll.
8, 41; The Stylus Corp. Inscr. Lat. 5, 7935.
Desgleichen verlieren die Nomina auf ys, Gen. auf
yis, im Voc. das s des Nomin. Tiphy Ovid, Her. 6, 48
und Trist. 4, 3, 77; Val. Fl. 1, 649; 5, 102; 8, 181; Coty
Ovid. Epist. ex Pont. 2, 9, 2; 2, 9, 38; Tethy Val. Fl. 2,
317; chely Stat. Silv. 4, 3, 119.
Ferner die Nomina auf eus. Prise. 7, 5, 17 S. 738 (II
301, 7): Si in „eus" desinat nominativus, magis Graecum ser-
vamns vocativum. Horatius in I Epistularum (Epist. 16, 73) :
Pentheu, rector Thebarum. Statius in VIII Thebaidos (v. 743):
Vade, 0 primis puer inclyte bellis Areas, et Argolicae Capaneu
iam maxime turmae. Probe tarnen et quibusdam aliis artium
scriptoribus et „o Penthee" et „o Tydee" et „o Ilionee" posse
dici secundum Latinam analogiam placet, quod in usu non in-
veni. Prob. Instit. art. S. 303 {JV 103, 14): De eus. Quae-
cumque noniina generis masculini ablativo casu numeri singu-
laris o littera termiuantur, et nominativo casu numeri singularis
eus litteris definiuntur, ut puta „ab hoc Ilioneo" „hie Ilioneus",
haec ad hoc exemplum declinantur: numeri singularis „hie Ilio-
neus huius Ilionei huic Ilioneo hunc Uioneum o Ihonee ab hoc
Ihoneo", numeri pluralis „hi Ilionei herum Ilioneorum his Ilio-
neis hos Ilioneos o Ilionei ab his Ilioneis". Sic et alia generis
mascuhni nomina, quae ablativo casu numeri singularis o littera
terminantur, et nominativo casu numeri singularis eus litteris
definiuntur, ad exemplum „Ilionei" per omnes casus declinantur.
Nunc in hac supra scripta forma quaeritur, qua de causa voca-
tivus casus numeri siugularis per duas e litteras reperiatur
scribi. Hac de causa, quoniam, quaecuraqne nomina generis
masculini ablativo casu numeri singularis o littera terminantur,
et nominativo casu numeri singularis „eus" litteris deüniuntur,
haec excepto genetivo casu numeri pluralis per ceteros casus
pari numero syllabarum scribuntur. Notwendig ist Prometheu
Cic. Tusc. 3, 31, 76; Peleu Catull. 64, 26; Horat. A. P. 104
und Ovid. Met. 11, 284; 11, 349; Theseu Catull. 64, 69:
64, 133; Ovid. Her. 10, 3; 10, 21; 10, 35; 10, 75; 10, 101:
10, 149; A A. 3, 35; Met. 7, 433 und Fast. 3, 473; Senec.
Herc. für. 637; 654; Phaedr. 869; Stat. Theb. 12, 555; Aetna
584; Proteu Verg. Ge. 4. 447 in den sched. Veron. und im
— 446 —
Bern, c; Ovid. Met. 8, 731; Sidon. Carm. 7, 27; Orpheu
Verg. Ge. 4, 494; Culex 292; Ovid. Met. 11, 44; Anthol. Latin,
ed. Riese 199, 89; Cretheu Verg. Aen. 12, 538; Phoceu
llorat. Cann. 2, 4, 2; Lynceu Prop. 3 (2), 34, 9; Ovid. Her.
14, 123; Macareu Ovid. Her. 11, 21 und Met. 14, 3lH;
Phineu Ovid. A. A. 1, 339; Remed. amor. 355 und Met. 5,
93; b, 224; Capaneu Ovid. A. A. 3, 21; Ötat. Theb. 8, 745;
11, 181; Enipeu Ovid. Met. 7, 229; Caeneu Ovid. Met. 12,
531; Perseu Ovid. Met. 4, 770; 5, 190; ö, 216 und Trist.
3, 8, 6; Liv. 40, 12, 9; Areu Liv. 39, 36, 14; Atreu Senee.
Thyest. 513; Oeneu Lucan. 6, 360; Caphareu Val. Fl. 1,
371; Tydeu Stat. Theb. 3, 380; 9, 63; Dorceu Stat. Theb.
9, 815;' 9, 885; Menoeceu Ötat. Theb. 10, 651; 10, 802;
Phegeu Stat. Theb. 12, 596. Ebenso notwendig aber wird
von den dreisilbigen Peneus und Alpheus Penee Ovid. Amor.
3, 6, 31 und Alphee Stat. Theb. 4, 239 gebildet, und Peneu
Culex 119 war eine unglückliche Conjectur. Über die übrigen
Casus der Nomina auf eus vergl. unter 82. 83. 87.
Von Melampüs ist der Voc. Melampu Stat. Theb. 3,
546; 3, 573.
Die männlichen Namen auf as Gen. antis haben im
Voc. ä. Prise. 6, 10, 54 S. 702 (II 239, 14): Sciendum, quod
in „as" desinentia masculina, si „nt" habeant in genetivo, vo-
cativum in „an" volunt terminare more Graeco, vel similem
hunc nominativo servare, ut „o Calchan" vel „o Calchas", et
„0 Pallan" vel „o Pallas". Virgilius tamen auctoritate poetica j
o Palla protulit in XI (v. 97) ; Salve aeternum mihi, maxime '
Palla; in eodem (v. 169): Quin ego nou alio digner te funere, •
Palla; in hoc quoque Graecorum poetas secutus. Homerus in
fi ^aipcpöicc (v. 231) : ITovXvddfia, üv fiev oöxSti fioi (fiXa ravj i
dyoQsveig. JIovÄvddixcc dixit pro IlovXvddiJbav. Menander quoque
io Dardano : Jqia Trat, ösinvonoistd-a ri dst; naX Jqia dixit pro
jQiav. Serv. zu Vergl. Ecl. 3, 75: Sciendum Graeca nomina iUj
„as" exeuntia, sive crescant sive non crescant in genetivo, vo-j
cativum in a mittere, ut „Aeneas Aeneae o Aenea", „Pallasi
Pallantis o Palla". Ut (Verg. Aen. 11, 152) Non haec, o Palla.
dederas promissa parenti. Bei Prise. 7, 10, 54 S. 758 (II 331,
1) werden noch Verg. Aen. 10, 411 teque iuvat, Palla, sed
bellis acer Alesus, und Ovid. Fast. 1, 521 care nepos, Palla
— 447 —
t'unesta quid induis arma? angeführt. Ausserdem ist Teuthra
Verg. Aen. 10, 402; Atla Ovid. Met. 4, 644; Drya Ovid.
Met. 12, 296; Peripha Ovid. Met. 7, 400; Calcha Senec. Tro.
868 in den geringeren Büchern (ira Flor. Calchas); Djma
Stat. Theb. 10, 352 (Gen. Dymantis und Accus. Dymanta sind
10, 397; 10, 465); Alcidama Stat. Theb. 10, 500; Bia
Sidon. Carm. 2, 161; 15, 48. Dass Augustus bei Macrob. Sat.
2, 4, 12 adamas als Voc. gebraucht hat, kann nicht als eine
Abweichung von der Regel angesehen werden.
Die männlichen Namen auf es Gen. is enden den Voc.
öfters auf e. Prise. 7, 2, 6 S. 730 (I 288, 14) : Nee solum in
his quae sunt primae, sed etiam in illis quae tertiae, id est in
Omnibus Graecis „es" producta finitis, similiter invenis voca-
tivum in e productam proferi'i, ut „Chreme" „Lache" „Achille".
Terentius in Andria (3, 3, 18) : Immo ita volo itaque postulo
ut fiat, Chreme. Idem in eadem (5, 2, 27): O Chreme,
pietatem gnati! nonne te miseret mei? Idem in Hecyra (4, 4,
10): A Myrrhina haec sunt mea uxore exorta omnia, mutatio
est; eanos perturbat, Lache. Ovidius in XIII Metamorphoseon
(v. 130): Tuque tuis armis, nos te poteremur, Achille. Idem
in XII (v. 363): Armiger ille tui fuerat genitoris, Achille.
Nee mirum, cum Graecorum quoque poetae similiter inveniantur
protulisse vocativos in supra dicta terminatione. Callidamate
Plaut. Most. 5, 2, 9 (1130), die neueren Herausgeber schreiben
CalHdamates; Lache Caecil. (127) bei Non. S. 277, 26; Hercule
Varro L. L. 8, 6, 16 im Flor., und C. I. L. 3, 1563; Carneade
Cic. Aead. 2, 45, 137; Lactant. Instit. 5, 17, 14; Charmide Cic.
Fin. 5, 31, 94; Cleanthe Cic. Tusc. 3, 32, 77 und Val. Max.
8, 7 ext. 11; Damocle Cic. Tusc. 5, 21, 61; Pericle und
Sophocle Cic. Off. 1, 40, 144; Socrate Cic. in Hortensio (fr.
43 ed. C. F. W. Müller p. 318, 5) bei Non. S. 337, 30; o Socrate
Cie. in Protagora (fr. 2 ed. C. F. W. Müller p. 311, 1) bei Prise.
6, 11, 63 S. 706 (in der Ausführung aus der nämlichen Schrift
bei Prise. 8, 7, 35 S. 803 (II 402, 23) hat der Par. R. m. pr.
0 Protagora et Socrates, andere Bücher o Pr. et Socrate); Achille
Prop. 5 (4), 11, 40; Ovid. Her. 3, 25; 3, 41; 3, 137 und Met.
12, 191; 12, 363; 12, 608; 13, 130; Hippomene Ovid. Met. 10,
632; 10, 658; Ulixe Ovid. Her. 1, 1 und Met. 13,83; Senec.
Tro. 585; 616; 701; 717; 797; 1003; Alcibiade Liv. 39, 36,
— 448 —
14; Oßthaiie Plin. N. II. 28, 1, 2 (6); Antigene Curt. 8, 14,
15; Aristomene Apul. Met. l , 6 S. 29; Palamede Nemes.
Aucup. 15; Anth. Lat. ed. Kiese 883. 15: Apelle Tert. de carne
Chr. 7 iu Agob.; Praxitelc Auson. Epigr. 57, 2 (ed. Peiper
p. 335). Unter den dichterischen Belegen haben Achille bei
Prep, und Palamede bei Nemes. kurzes, H ippomenc bei Ovid.
und Ulixe Senec. Tro. 717 langes e, die übrigen Stellen sind
jiicht entscheidend. Aber in der älteren Poesie wird gewöhn-
lich es gebraucht. Charis. 1, 14 S. 26 (I 41, 13): Nominative
singulari in „es" exeuntia eundem faciunt nomiuativum et voca-
tivum, velut „hie Hercules" „o Hercules". Patricoles Enn
(Fab. 115 ed. L. Müller) bei Cic. Tusc. 2, 16, 38; Fronto ad M
Caes. 1, 7 (ed. Naber p. 19, 5); Ulixes Dichter (ine. fab. ed
Ribbeck I 241 v. 47) bei Cic. de orat. 3, 40, 162 und Acad
2, 28, 89; Pacuv. (256) bei Cic. Tusc. 2, 21, 49 und (ine. fab
ed. Ribbeck I 243 v. 61) bei Charis. 4, 5 S. 252 (1 284, 2)
Callidamates Plaut. Most. 1, 4, 28 (341); 2, 1, 26 (373)
Hercules Plaut. Most. 2, 2, 95 (528) und Stich. 2, 2, 62 (386)
2, 2, 70 (395); Pleusicles Plaut. Mil. 3, 1, 1 (596);
3, 1, 16 (610); 3, 1, 31 (625): 3, 1, 210 (805); Callicles
Plaut. Trinum. 1, 2, 11 (49); 3, 3, 1 (729); 4, 4, 2 (1094) drei-
mal; 5, 2, 29 (1153); Trucul. 4, 3, 52 (826); 4, 3, 62 (836);
4, 3, 67 (841); Lysiteles Plaut. Trinum. 3, 2, 79 (705); 3, 2,
85 (711); 3, 2, 91 (717); 5, 2, 28 (1152); Philolaches Plaut.
Most. 1, 4, 26 (339); 2, 1, 17 (364); Apoecides Plaut. Epid.
2, 2, 70 (255); 2, 2, 95 (580); 5, 2, 20 (686); 5, 2, 28 (693);
Misargyrides Plaut. Most. 3, 1, 41 (568); Stratophanes
Plaut. Trucul. 2, 6, 22 (503); 4, 5, 37 (929); Stratippocles
Plaut. Epidic. 1, 2, 3 (106); Theotropides Plaut. Most. 2, 2,
17 (447); 3, 2, 97 (784); 3, 2. 118 (805); 5, 2, 7 (1128);
Agorastocles Plaut. Poen. 1, J, 77 (205); 1, 2, 38 (248);
1, 2, 137 (350); 1, 2, 191 (403); 3, 2, 18 (591); 3, 2, 27 (604);
3, 5, 6 (571); 3, 6, 2 (797); 5, 2, 116 (1076); 5, 6, 5 (1342);
Antamonides Plaut. Poen. 5, 5, 43 (1322); Megaronides
Plaut. Trinum. 1, 2, 11 (49); 1, 2, 67 (104); 1, 2, 103 (140):
1, 2, 147 (184); Charmides Plaut. Trinum. 4, 2, 155 (997), aber
nach den Hdschr. Charmide Trinum. 3, 1, 16 (617), welche Form
Ritschi Proleg. S. 87 bei Plaut, uicht zulässtuud daher Charmides
schreibt. BeiTerent. haben Fleckeisen, Umpfenbach und Dziatzko
— 449 —
überall Chremes geschrieben, Bentley nur Eun. 3, 3, 29 (535)
und Heaut. 5, 5, 8 (1052), ausserdem ist Chremes ausdrück-
lich bezeugt Andr. 5, 2, 13 (854); 5, 3, 24 (895) und Phorm.
4, 1, 11 (577)-, 4, 3, 4 (609). Ebenso schreiben Fleckeisen,
Umpfenbach und Dziatzko immer Laches, auch Hec. 4, 4, 11
(633), wo Bentley nach der obigen Anführung des Prise, und
dem Bemb. Lache giebt, und 4, 4, 42 (664), wo Bentley das
des Versmasses wegen wohl notwendige Lache et tu Pamphile
herstellte. Ausserdem hat Bentley Lache Hec. 4, 4, 25 (647) ;
4, 4, 100 (722); 5, 1, 6 (732); 5, 1, 25 (751), Laches aber Hec.
1, 2, 59 (134); 2, 1, 9 (206); 2, 1, 35 (232); 2, 2, 21 (263);
5, 2, 19 (785). Noch ist Diomedes Porapon. (64) bei Non.
5. 114, 12. Ulixes hat auch Cic. Fin. 5, 18, 49 in Versen;
Hercules derselbe Verr. 5, 72, 186; Liv. 1, 7, 10; Senec. de
morte Claud. 7, 3; C. I. L. 6, 319; Hercules invicte C. I. L.
6, 313; 6, 329; Hercules victor C. I. L. 6, 2074 (Act. fr. Arv.
a. 101) I Z. 67; Carneades Cic. Divin. 1, 13, 23; AugustLn.
c. Acad. 2, 12 27; 3,10,22; Socrates Cic. Epist. ad Att. 14, 9,
1; Apul. Met. 1, 6 S. 29 ; 1, 11 S. 43; Tert. de anima 1;
Callicrates Liv. 41, 24, 15; Dinocrates Vitruv. 2 praef. 3;
Demosthenes Rutil. Lup. 1, 11. Achilles Epit. Iliad. 821;
1033; Apelles Tert. Praescr. haer. 37; Hermogenes Tert.
adv. Hermog. 3; 36; Damocles Sidon. Epist. 2, 13, 5; Herodes
Sedul. 2, 7; 2, 83; Aleides C. L L. 6, 316; Burmann, Anth.
Lat. 1 p. 720. ;.
Von den weiblichen Namen auf ö ist der Voc. dem
Nomin. gleich. Dido Verg. Aen. 4, 408;4, 596; 6, 456. Glio
Horat. Carm. 1, 12, 2; Val. Flacc. 3, 15; Stat. Theb. 1, 41;
10, 630; Sidon. Carm. 5, 568; Claudian. Manl. Theod. cons. 291.
lo Prop. 3 (2), 33, 7. Alecto Sil. 13, 432. Erato Verg.
Aen. 7, 37; Stat. Silv. 1, 2, 49; 4, 7, 2; Sidon. Carm. 22, 12 ;
22, 20; Claudian. Manl. Theod. cons. 283.
82. Der Cenit. Sing, hat, besonders bei Dichtern,
häufig OS. Prise. 6, 5, 25 S. 688 (H 216, 3): In „an" aut
in „in" aut „on" aut yn" desinentia Graeca puut masculina vel
feminina et producuntur omnia, et vel Graece decliuantur, ut
„Pan Panos"; Virgilius in VIII (v. 344): Parrhasio dictum
Panos de more Lycaei; vel ex genetivo Graeco fit Latiuus,
mutata „os" ultima in „is" ut „Titan Titanos" „Titan Titauis",
Nene-Wagener. Formenlehre. I, 3. Aufl. -9
- 450 —
„delphin delphinoe" „delphin delphinis". Der vorgebliche Prob,
de ult. syllab. 4, 20 S. 1397 (IV 228, 16): Genetivus singularis
„os" syllaba terminatus in Graeca declinatione inveniri potest,
et eadein luasculino geiiere et feminino corripitur, ut Parrhasio
dictum Panos de more Lycaei (Verg. Aen. 8, 344); feminino
ut Lucanus {2, 715): Ut Pagasea ratis peteret cum Phasidos;
et in tertio (v. 277): Quaque frctum torrens Maeotidos. Et
Vergilius (Ecl. 3, 12): Cum Daphnidos arcum (in den Hdrschr.
des Verg. ist Daphnidis). Phoc. 3, 13 >S. 1704 (V 425, 4): In
„an" masculini generis nomina desinentia, ea quoque tertiae
sunt declinationis, ut „hie Titan Titanis", „hie paean paeanis".
Herum accusativum tarn nuraeri singularis quam pluralis secun-
dum Graecos proferemus, ut „hunc Titana" „paeana", „hos
Titanas" „paeanas". Unum etiam genetivum singularem propter
differentiam in „os" iuxta Graecam declinationem mittit, „hie
Pan Panos", ut Vergilius: Panos de more Lycaei. Panos
haben auch Hygin, Poet, astron. 2, 13 und Serv. zu Verg. Ecl.
6, 13 und Aen. 8, 663, Panis wird bei Hygin. Fab. 224 und
Serv. zu Verg. Ge. 2, 494 gelesen. Diom. 1 S. 279 (1 303,
28) erwähnt nur den Gen. Panos, und Prob. Cathol. 1, 20 S.
1448 (IV 9, 18), welcher hie Titan Pan Titanis Panis vel Tita-
nos Panos dekliniert, belegt allein Panos mit dem Verse des
Verg. (Aen. 8, 344). So ist ferner Pythonos Varro L. L. 7,
2, 17 im Flor.; Miconos Varro L. L. 9, 6, 12; Pallados
Prop. 5 (4), 4, 45; Ovid. Amores 2, 16, 8; Met. 12, 360; Lucan.
9, 658; Val. Fl. 4, 555; 5, 345; 8, 224; Stat. Theb. 1, 535;
2, 597; 5, 100; 8, 224; Mart. 4, 53, 2; Claudian. Cons. Stilich.
3, 210; Corp. Inscr. Lat. 12, 5687, 9. Phasidos CatuU. 64,
3; Prop. 1, 20, 18; Ovid. Met. 7, 6; Manil. 4, 517; 5, 377;
Lucan. 2, 585; 2, 715; 4, 552; Petron. Poet. 119 v. 36; Myos
Prop. 4 (3), 9, 14; Plin. N. H. 33, 12, 55 (155); Mart. 8, 34,
1; 8, 51, 1; 14, 95, 2; Laidos Prop. 2, 6, 1; Ampel. 8, 8;
Thaidos Prop. 2, 6, 3; DoridosProp. 5 (4), 7, 72; Phyllidos
Prop. 5 (4), 8, 57; Propontidos Ovid. Trist. 3, 12, 41; Manil.
4, 616; 4, 679; Amm. Marcell. 22, 8, 5; Cynosuridos Ovid.
Trist. 5, 3, 7; Avien. Arat. 443; 509; analemmatos Vitruv. 9^
7 (8), 6; 9, 8 (9), 1; 9, 8 (9), 8; Chromates Vitruv. 5, 5, 3;.
epigrammatos Vitruv. 8, 3, 23; graphidos Vitruv. 1, 1, 3*,
1, 1, 4; 1, 1, 13; pteromatos Vitruv. 3, 3 (2), 9; 4, 4, Ij
— 451 —
4, 8 (7), 6; Agesipolidos Vitruv. 1, 1, 6; Hellados Vitruv.
4, 1, 4; Mela 2, 3, 46; Chersiphronos Vitruv. 10, 2 (6), 11;
10, 2 (6), 12 (im Gud. G und Harl. H crestiphonos und cresi-
phonos); Maeotidos Mela 1, 2, 10; Lucan. 3, 277 (vergl. Prob.
IV 228, 22); Amm. Marcell. 22, 8, 32; Chalcidos Lucan. 5,
227; Phoeidos Senec. Oedip. 279; Lucan. 3, 340; 4, 256;
Vib. Sequest. ed. Riese p.
Auson. Edyll. 6, 50 fed.
Tri ton OS Lucan. 9, 346;
Stat. Theb. 1, 64; 7, 235; 11, 281
147, 28; lampados Lucan. 6, 351
Peiper p. 111); Avien. Progn. 426
Gorgonos Lucan. 9, 652; Claudian. Rapt. Proserpin. 2, 26;
Mart. Capella 9 § 888; Acherusidos Val. Flacc. 5, 73; Arca-
dos Senec. Herc. für. 130; Stat. Theb. 1, 45; 2, 258; 6, 586;
9, 858; Val. Flacc. 5, 205; Auson. Ep. 25, 7 (ed. Peiper p.
271); Symplegados- Val. Flacc. 5, 299; Prise. Perieg. 305;
Calydonos Val. Flacc. 5, 573; aetberos Stat. Silv. 4, 2, 25
und Tbeb. 3, 525; Sphingos Stat. Theb. 1, 66; Strymonos
Stat. Theb. 9, 437; 9, 860; Sidon. Carm. 5, 491; Busiridos
Stat. Theb. 12, 155; Stygos Stat. Achill. 1, 269; Myronos
Mart. 4, 39, 2; 6, 92, 2; 8, 51, 1; Lacedaemonos Mart. 4,
55, 7; Babylonos Mart. 8, 28, 17; 14, 150, 2; Stat. Silv. 5,
1, 60; Nemes. Gyn. 72; Zeuxidos Petron. 83, 1; Persidos
Eumen. pro rest. schol. 21, 1 (ed. Baehrens p. 131, 11); Nemes.
Gyn. 72; Amm. Marcell. 23, 6, 36; lul. Valer. Res gestae Alex.
Magni 1, 40 (ed. Kubier p. 50, 23); 2, 13 (p. 76, 2); 2, 28 (p.
98, 2); Chalcedonos Amm. Marcell. 26, 6, 4; 26, 8, 3; 31, 1,
4; Platonos Gell. 14, 3, 13; Demetros I. Neap. 2459.
Besonders weibliche Patronymica: Glaucidos Prop. 5 (4),
3, 55, wo wahrscheinlich Craugidos zu lesen ist, vergl. Büche-
ier im Rhein. Mus. 43, 297; Amaryllidos Calpurn. Ecl. 438
Elephantidos Priap. 4 (3), 2; Atiantidos Tibull. 4, 1, 77
Phorcynidos Lucan. 9, 626; Cepheidos Manil. 1, 436
lasidos Prop. 1, 1, 10; Inachidos Prop. 1, 3, 20; Ovid.
Met. 1, 611; Val. Fl. 4, 350; Mart. 11, 47, 4; Nycteidos
Prop. 1, 4, 5; Stat. Theb. 7, 190; Athamantidos Prop. 1,
20, 19; 4 (3), 22, 5; Ovid. Her. 17 (18), 137 und Fast. 4, 903;
Boebeidos Prop. 2, 2, 11; Briseidos Prop. 3 (2), 22, 29;
Ovid. Amor. 2, 8, 11; Tantalidos Prop. 3 (2), 31, 14; Senec.
Agam. 392; Med. 954; Phorcidos Prop. 4 (3), 22, 8; Eury-
tidos Ovid. Her. 9, 133 und Met. 9, 395; Pittheidos Ovid.
29*
— 452 —
Her. 10, 131; Aoolidos Ovid. Her. 11, 5; Typhoidos Ps.
Ovid. Epist. ad Phaon. U; Tyndaridos Ovid. Her. 16 (17), 118;
Trist. 2, 396 und Epist. ex Pont. 4,16,26; Mempliitidos Ovid.
A. A. 3, 393; Phoronidos Ovid. Met. 1, 668; Phorcyni-
dos Ovid. Met. 4, 742; Perseidos Ovid. Met. 7, 74 und Epist.
ex Pont. 4, 16, 25; Val. Fl. 7, 238; Letoidos Ovid. Met. 7,
384; 8, 278; Achaidos Ovid. Met. 7, 504; Tritonidos Ovid.
Met. 8, 547; Sidon. Carm. 7, 198; Nepheleidos Ovid. Met.
11, 195; Thaumantidos Ovid. Met. 11,647; Titanidos Ovid.
Met. 13, 968; Aganippidos Ovid. Fast. 5, 7; Erymanthidos
Ovid. Trist. 1, 4, 1; 1, 11, 15; 3, 4, 47; Chry seidos Ovid.
Trist. 2, 373; Icaridos Ibis 393; Colchidos Mart. 10, 35,
5; Val. Fl. 2, 423; 5, 202; 5, 418; 7, 369; 7, 625; Nemes.
Cyneg. 42; Eleg. in Maecen. 112; Aeneidos Ovid. Trist. 2,
533 und Epist. ex Pont. 3, 4, 84; Capitol. Gord. 3, 3; Anth.
Lat. ed. Riese 1, 8; 556, 3; 558, 3, und besonders in Citaten
ut est Aeneidos (poema) Suet. de vir. ill. (ed. Reifferscheid p.
16, 14); in octavo Aeneidos Auson. Edyll. 13 (ed. Peiper p.
219, 21); in principio Aeneidos Macrob. Sat. 6, 2, 31; in initio
primi libri Aeneidos Serv. zu Yerg. Aen. 8, 71; oft bei Prise,
z. B. 7, 10, 52 S. 757 (II 329, 10) in II Aeneidos; 7, 11, 58
S. 761 (II 336, 1) in I Aeneidos ; 7, 15, 73 S. 769 (H 350, 7)
in XII Aeneidos; 7, 17, 84 S. 775 (II 358, 24) in I Aeneidos;
7, 17, 86 S. 776 (II 361, 7) in I Aeneidos; 8, 7, 33 S. 801
(II 400, 5) in I Aeneidos; Part. XII vers. Aen. 5, 100 (III
482, 6) in octavo Aeneidos; Iliados Suet. de vir. ill. ed.
Reifferscheid p. 16, 14; luven. 11, 180; Sammon. 916; Auson.
EdyU. 22, 46 (ed. Peiper p. 263); Thebaidos Hygin. Fab. 275;
luven. 7, 83; Stat. Silv. 4 praef. (ed. Baehrens p 96, 23); in
Citaten z. B. Prise. 1, 10, 55 S. 564 (II 41, 19) in X The-
baidos; 7, 10, 54 S. 758 (II 331, 8) in XII Thebaidos; 7, 12,
62 S. 763 (II 339, 21) in I Thebaidos; 7,12, 65 S. 765 (II 342,
19) in IV Thebaidos; 7, 13, 69 S. 766 (II 346, 15) in VI The-
baidos; 7, 16, 75 S. 770 (II 351, 16) in II Thebaidos; Achil-
leidos Capit. Gord. 3, 3; Prise. 7, 12, 63 S. 763 (II 340, 8)
in I Achilleidos. Nebridos Sidon. Carm. 5, 497; Pallados
Sidon. Carm. 6, 1; Phoebados Sidon. Carm. 5, 194; 15, 2.
Ferner Nemesios Plin. N. H. 11, 44, 103(251), welcher
dabei bemerkt: quae Dea Latinum nomen ne in Capitolio quidem
— 453 —
invenit, was übrigens nicht auf die Endung allein bezogen
werden darf. Baseos Vitruv. 10, 21 (15), 2; lexeos lul
Kufin. de schematis lexeos 1; Charis. 4, 4 S. 249 (I 279, 23)
4, 5 S. 251 (I 283, 16) und Donat. 3, 5, 1 S. 1773 (IV 397
5); dioeceseos C. I. L. 2, 4510; 3, 352 S. 3 Z. 25; 8, 597 Z
18; S, 7039; 9, 1592; Orell. 2351; episcepseos Orell. 3342:
haereseos Cyprian. Epist. 69, 1; 71, 2; Hieronym. de vir
iU. 60; 66; 86; 120; 121; 123; Chron. 2 S. 170; Sidon. Epist
7, 6, 2; matheseos Lamprid. Alex. Sever. 27, 5; Spartian
Hei. 3, 9 und Sever. 3, 9; propoleos Veget. Art. vet. 3, 55,
5; 4, 14, 1; 4, 22, 2; 4, 23, 1; 4,23,2; anachoreseos Sidon.
in der contio bei Epist. 7, 9; Constantinopoleos Amm.
Marcell. 26, 7, 2; Cassiod. Hist. trip. 9, 1; Philipp opoleos
Amm. Marcell. 26, 10, 6; Tripoleos Amm. Marcell. 28, 6, 1;
30, 2, 9; Marcianopoleos Amm. Marcell. 31, 8, 1; Hadria-
nopoleos Amm. Marcell. 31, 12, 4; 31, 12, 10; Pentapoleos
Serv. zu Verg. Aen. 4, 42; Neaspoleos Inscr. de Lyon S.
246 Nr. 8 und C. I. L. 8, 8934; ammeos (zum Nomin. ammi)
Apic. 1, 27 § 29; asareos Apic. 7, 5 § 274 und 8, 6 § 363;
gummeos Mart, Cap. 3 § 225. Atteos C. I. L. 6, 1779 d Z.
26 (Anth. Lat. ed. Meyer 1315 v. 43); Ityos Ovid. Met. 6,
658; Mythogr. Lat. 1, 204 (ed. Bode I 65, 4); Tethyos Ovid.
Fast. 5, 168: Senec. Herc. für. 891; Lucan. 1, 413; 3, 233;
Stat. Theb. 4, 388 und Achill. 1, 49; 1, 541; Mart. spect. 3,
6; Claudian. Prob, et Olybr. 35; III cons. Honor. 58 und IV
cons. Honor. 597; Carm. min. 19 (44), 16; Avien. Arat. 100;
1122; Prise. Perieg. 65; 163; 174; 252; 568; 609; 688; Anth.
Lat. ed. Riese 110, 8; 238, 2; 580, 4; 584, 3; 589, 3; Inoos
Serv. zu Verg. Geor. 1, 437 im cod. G; chamaepityos Plin.
N. H. 14, 16, 19 (112) ed. Sillig, aber Detlefsen hier chamae-
pityis; chamaedryos Cass. Fei. 73 (ed. Rose p. 176, 19);
misyos Plin. N. H. 34, 11, 27 (114); 34, 12, 29 (117); Marc.
Empir. 15; dafür Plin. N. H. missuis 33, 4, 25 (84) im Bamb. m.
pr. (sonst missis und misso), wo Detlefsen misyis schreibt, was auch
Scribon. 208 und 227 hat; soreos (zum Nomin. sory) Oels. 6, 9
(ed. Daremb. p. 246, 37); Plin. N. H. 34, 12, 29 (117) und
Scribon. 22.
Dagegen finden sich Formen auf -is: Castoris Prop. 2,
7, 16; Cithaeronis Prop. 4 (3), 15, 25; Cremedouis Val.
- 454 —
Flacc. 6, 194; Daphnidis Verg. Ed. 3, 12; Ovid. Met. 4, 277;
Rutil. Lup. 1, 15; Plin. N. H. 12, 20, 43 (98); Gorgonis Cic.
Verr. 4, 56, 124; Piop. 3 (2), 25, 13; Ovid. Met. 4, 699; 5, 180;
Manil. 1, 359; Schol. ad Caes. Germ. Arat. 251 (ed. Eyssenh.
p. 403, 15); Isidis Prop. 5 (4), 5, 84; Ixionis Verg.
Georg. 3, 38; Prop. 5 (4), 11, 23; Ovid. Met. 8, 403; 10,
42; Maenadis Ovid. Amor. 1, 9, 38; Memnonis Ovid.
Amor. 1, 8, 4; 1, 13, 3; Met. 13, 579; LS,' 595; 13, 600;
Mentoris Prop. 4 (3), 9, 13; Myronis Prop. 3 (2), 31, 7;
Ovid. A. A. 3, 219; Nereidis C. I. L. 5, 8364; Palladis
Lucr. 6, 750; 6, 753; Verg. Aeu. 3, 544; Prop. 3 (2), 28,
12; 3 (2), 30, 18; 4 (3), 20, 7; Ovid. Amor. 3, 3, 28; A. A.
1, 692; 2, 518; Met. 2, 712; 6, 335; Fast. 2, 89; 3, 7;
Trist. 3, 14, 13; Epist. ex Pont. 3, 8, 9; Mart. 1, 76, 7; Val.
Flacc. 2, 53; Paridis Verg. 1, 27; Ovid. Met. 12, 4; 13, 501;
Stat. Silv. 2, 7, 96; Suet. Domit. 3; 10; Augustin. Civ. Dei 3, 3;
3, 5; 3, 6; 3, 15; Phylladis Verg. Ecl. 5, 10; Horat. Carm.
2, 4, 14; Piatonis Prop. 4 (3), 21, 25; Phasidis Ovid. Her. 6,
108; Val. Flacc. 1, 2; 1, 78; 3, 306; 3, 501; 3, 662; 4, 616;
4, 706; 5, 342; 5, 421; 5, 440; 6, 295; 6, 319; 6, 641; 6, 643;
7, 564; SoHn. 19, 5; Stat. Silv. 2, 4, 27; 4, 6, 8; Theb. 12, 182;
Prise. Perieg. 735; Anth. Lat. ed. Riese 731, 144; Strymonis
Verg. Georg. 4, 508; Prop. 5 (4), 4, 72; Stygis Verg. Aen. 6,
154; Senec. Herc. für. 104; Plin. N. H. 30, 16, 53 (149); Apul.
Met. 6, 15; Taulantis Val. Flacc. 6, 222; Teuthrantis Prop.
1, 11, 11; lampadis Verg. Aen. 3, 637. Aeris und
aetheris sind die herrschenden Formen. Aeris haben Cic.
Top. 20, 77 und Divin. 1, 42, 93; Lucr. 1, 207; 1, 784; 1, 801;
1, 804; 1, 1087 und an vielen anderen Stellen; Verg. Ecl. 7,
57 und Aen. 6, 887; Ovid. Amor. 3, 2, 39; A. A. 3, 173 und
Met. 2, 271; Senec. Epist. 102, 28 und Nat. quaest. 1, 2, 8 ; 2,
6, 2; 2, 6, 3; 2, 10, 4; 2, 14, 1; 3, 28, 3; Plin. N. H. 2, 38,
38 (102); 11, 12, 12 (30); Lucan. 4, 74; 7, 513; Stat. Theb. 2,
693 im Put., Par. p und Tur. (im Bamb. aeros) und 11, 591;
Apul de deo Socr. 6 S. 132; 7 S. 137; 8 S. 138; 139; 140;
10 S. 142; 11 S. 144, und aetheris Enn. (Sat. 5 ed. L. Müller
p. 74) bei Serv. zu Verg. Aen. 12, 121; Lucil. (Sat. 1, 1) bei
Varro L. L. 5, 3, 17; Cic. Nat. Deor. 2, 15, 39; 2, 21, 54;
2, 26, 66; 2, 46, 118 und Divin. 1, 11, 17; Lucr. 2, 1000; 4,
— 455 —
215; 5, 143; 5, 448; 5, 483; 5, 519; 5, 585; 5, 648; 5, 657;
5, 683; 6, 481; 6, 492; Verg. Aen. 2, 512; 8, 28; 12, 140;
12, 181; Senec. Nat, quaest. 2, 14, 2; 3, 28, 3; Lucan. 1, 56;
1, 58; 1, 152; 2, 720; 9, 8; Apul. Met. 2, 12 S. 118 und de
deo Socr. 3 S. 123; 3 S. 139; de mundo 2 S. 292.
HicAdonis huius Adonis und haecNeapolishuius Neapolis
giebt Prise. 6, 13, 68 S. 709 (II 252, 13) als die Lateinische
Declination im Gegensatz gegen die Griechische '^d(üvig^ ^6(6 piog
und NsdnoXiQ NsajioXtwg, und derselbe 4, 6, 34 S. 635 (II 137,
5) stellt Xagvßdscag und huius Charybdis neben einander. So
ist basis als Gen. Vitruv. 10, 11 (16), 9; Vulg. 1 Reg. 7, 24;
7, 34; Boeth. Art. geom. p. 406, 18; 406, 20; Inscr. de l'Alg.
157; 1575; dioecesis CLL. 2, 1262; propolis Cels. 5,19,
15; Pelag. Vet. 25 p. 84; orchis Plin. N. H. 26, 14, 87 (146);
buprestis Plin. N. H. 28, 9, 33 (128),- Syrtis Lucan. 1, 367;
Plin. N. H. 5, 5, 5 (33) zweimal und 5, 7, 7 (41); Apul. Apol.
72; Mart. Capella 7 § 672; Charybdis Mela 2, 7, 115; Mart.
Capeila 6 § 641; Sybaris Avien, Orb. terr. 521; Lachesis
Prudent c. Symm. 2, 453; apocalypsis Sulpic. Sev. Chron. 2,
31, 1; haeresis Cypriau. Epist. 49, 1.
Von Cotys bilden Liv. 42, 67, 4 und Tac. Ann. 3, 38;
4, 5 Cotyis; bei Caes. bell. civ. 3, 36, 4; Vell. 2, 129, 1 und
Tac. Ann. 2, 67 (zweimal) wird Cotys als Genit. gelesen, wie
Prob. Cathol. 1, 54 S. 1475 (IV 30, 24) huius Atys und huius
Othrys aufgestellt, Atys steht C. I. L. 6, 4151 und Capys
Hieronym, Chron. Euseb. 1 S. 22.
Die Namen auf eus haben im Gen. eos. Nycteös
Prop. 4 (3), 15, 12; Pentheös Prob. 4 (3), 17, 24; Ovid. Trist.
5, 3, 40; Lucan. 6, 357; Val. Fl. 3, 264; Theseos Ovid.
Met. 8, 268; Stat. Silv. 4, 4, 104 und Theb. 9, 519 und 12,
293; Oileos Ovid. Met. 12, 622; Epit. Iliad. 215; Typhoeos
Ovid. Fast. 4, 491; Orpheos Ps. Verg. Cul. 269; (3vid. Ibis
602; Stat. Silv. 2, 7, 40; 2, 7, 99; Auson. Edyll. 11, 74 (ed.
Peiper p. 204); Itin. Alex. 7 (ed. Volkm. p. 5, 1); CephÖös
Caes. German. Phaen. 189; 282, Cepheös daselbst v. 191
Prot6os Lucan. 10, 511; lul. Valer. Res gestae Alex. 1, 27 (ed
Kubier, p. 36, 22); Cretheos Val. Fl. 1, 42; Perseos Lucan
9, 676; 9, 682; Val. Fl. 1, 68 und Stat. Theb. 1, 225; 7, 418
Caes. Germ. Phaen. 240; Avien. Arat. J291; Eurystheos Val
— 456 —
Fl. 1, 114; Peleos Val. Fl. 1, 181; Stat. Achill. 1, 507 und
Mart. 2, 64, 3; Otrcos Val. Fl. 4, 162; Phincos Val. Fl. 5, 5;
Tercos Stat. Silv. 3, 3, 176; Mart. 4, 49, 4; 14, 75, 1; Pho-
roneos Stat. Theb. 1, 252; Oeneos Stat. Theb. 1, 464;
2, 588; 2, 687; Nereos Stat. Theb. 3, 410; 5, 437 und AchÜl.
1, 542; Petron. 139, 2 v. 7; Anth. Latin, ed. Riese 21, 49;
Tydeos Stat. Theb. 3, 654; 7, 635; 8, 469; 8, 479; 8, 508; 8, 531;
8, 663; 9, 2; 9, 26; 9, 149; 9, 205; 9, 545; 10, 401; 12, 118;
Caeneos Stat. Theb. 7, 644; Caphareos Stat. Theb. 9, 307;
Prometheos Stat. Theb. 11, 468; Menoeceos Stat Steb. 11,
709. Auch Eteocleos von Eteocles Stat. Theb. 12, 91; 12, 421.
Während diese Formen weder im Griech. noch im Latein,
die Contraction zulassen, ist doch nach Griech. Weise Praxi-
telus zusammengezogen Mart. 4, 39, 3 im Put. und in den
Voss. AB, und Hermocratus Inschr. Henz. 7416. Charis. 1,
15 S. 52 (I 68, 27): Quae Graeca flexo accentu proferuntur, haec
inconfuso statu permanente secundum Graecam declinationem
ordinantur, es syllaba terminata, ut ,,Eumenes E u m e n u s",
,,Aithales Aithalus", ,,Euprepes Euprepus"; quamquam
quidam sie declinari maluerint, ,,Eumenetis Euprepetis''. Vergl.
Phoc. 3, 8 S. 1703 (V 424, 6>
Die Fem. auf ö bilden den Gen. auf üs. Charis. 1, 15
S. 48 (I 64, 14): Excipiuntur et Graeca, quae nominativo
o efferuntur, ut praedictum est, flexo accentu, non gravi,
ut apud Romanos, velut ,,Sappho" „Erato'" „Dido^' „Manto'\
Nam suo statu permanent, et declinantur secundum Graecam
definitionem, velut „Sappho S a p p h u s", Dido D i d u s",
,,Manto Mantus'', „Erato Eratus'^ Ut apud Vergilium (Aen.
10, 199) Fatidicae Matus. Derselbe 1, 14 S. 47 (I 63, 17):
Nullum nomen o producta finitur nisi peregrinum, veluti, ,,Ino''
„Sappho" ,,Dido". Quae ideo quidam Graece declinare malue-
runt, ,,huius Didus" „Sapphus" „Inus*'. Vergl. 1, 17 S. 111
(I 137, 30). Derselbe 1, 17 S. 102 (I 127, 19): L. Anuaeus
Cornutus in Maronis commentariis Aeneidos X „Didus" ait:
Hospitio Didus exceptum esse Aenean. Didus steht auch
Anth. Lat. ed. Riese 1, I v. 9; 653, 10; 654, 6; Celaenus
Anth. Lat. ed. Riese 1, III v. 7. Mantus Mela 1, 17, 88;
Calypsus Tibull. 4, 1, 77; Clius Ovid. A.A. 1, 27; Sapphus
Ps. Ovid. Epist. ad Phaon. 3; lus Nemes. Cyneg. 31; Mart.
— 457 —
CapeUa 3 § 292; Inus Hygin. Fab. 2 (ed. Schmidt p. 38, 23);
239 (p. 134, 4); 243 (p. 136, 5); 273 (p. 147, 11); Mart. CapeUa
3 § 292; Theanus Hygin. Fab. 186 (p. 118, 23) ; Tyrus Hygin.
Fab. 12 (p. 43, 15); Callistus Hygin. Poet, astron. 2, 4;
Megistus Hygiu. Poet, astron. 2, 6. Aber Hygio. Fab. 14
(p. 46, 4) in den Worten gubernator navis Argo und fabricator
navis Argo ist Argo unverändert als Gen. beibehalten, die erte
Stelle ist von Schmidt eingeklammert, die zweite als unecht
imter den Text gesetzt, aber Fab. 224 (p. 131, 14) und Hieronym.
Chron. Euseb. 1 S. 15; 2 S. 78 ist Areas lovis et Callisto
tihus. Auch Prop. 3 (2), 26, 39 haben der Gron. und Neap.
ratis Argo dux. Vom Nomin. rhus ist der Genit. rhois Scrib.
142; Cael. Aurel. Acut. 2, 3, 201; Chron. 2, 13, 167 und rhus
Scrib. 111; 113; 226; Cael. Aurel. Acut. 3, 4, 42; Chron. 4,
3, 65 oder auch rus geschrieben bei Cass. Fei. 42 (ed. Riese
p. 103, 4); 48 (p. 124, 14); 73 (p. 177, 11).
Der Dat. Sing, der Griechischen dritten Declina-
tion unterscheidet sich von dem der Lateinischen allein
dadurch, dass er ein kurzes i hat. Prise. 7, 9, 49 S. 756
(H 327, 2): Inveniuntur poetae rarissime in Graecis, quae apud
Graecos in i correptam terminant supra dictum casum, ipsi quo-
que eum corripientes. Statins in I. Achilleidos (v. 285): Palladi
litoreae celebrabat Scyros honorem, vergl. Baehrens, Poet. Minor.
2 p. 43, wo auf M. Haupt, Opusc. HI 129 und L. Müller, De
re metrica p. 392 verwiesen wird. Mit dieser Quantität steht
Minoidi Catiül. 64, 247; Tethyi CatuU. 66, 70; lasoni Stat.
Theb. 3, 521; Doridi Stat. Silv. 4, 2, 28, in den Hdschr.
Doride. Bei Cic. Arat. 121 hat Grotius richtig Orioni' ge-
schrieben, d. i. Orionis, vergl. unter 52. Orphei steht auch
als Dat. Verg. Ecl. 4, 57 im Pal. und im Gud. und Bern, b
ra. pr., wo das Wort, den ersten Fuss einnehmend, als Dactylus
gesprochen werden kann. Jedoch der Rom. und Bern, c und
der Gud. und Bern, b m. sec. haben Orphi, und ebenso lesen
daselbst Macrob. Sat. 5, 17, 19 und Prise. 7, 2, 8 S. 732 (II
291, 5); 7, 4, 14 S. 736 (II 297, 20). Die nämliche Aussprache
verlangt das Versmass in diesem Worte Verg. Ge. 4, 545; 4,
553 und Claudian. Epist. 1 (2), 33; und Mnesthi als Dat. wird
Verg. Aen. 5, 184 im Med. und Rom. gelesen; Thesi C. I. L.
10, 2739. Auch yi ist in y zusammengezogen in 1 1 y Hygin.
Fab. 45 (ed. Selmiidt p. 71, 13).
— 458
Der Dat. von männlichen Nominn propr. auf e8 hat
einigeinale o. Aitliale Henzen 7321 Z. 8; Diocle C. I. L.
10, 4102; Diogcne C. I. L. 10, 3459; Dione I. Neap. 3710;
Dorate C. I. L. 10, 4191; Euanthe C. I. L. 5, 6107; 10,
686; 10, 5375; Euphrote C. I. L. 10, 2872; Farnace C. 1.
L. 10, 6624 (I. Neap. 7082); Hadymele C. L L. 6, 1831;
Heracle C. I. L. 10, 2319, 20.
Der Dat. der Fem. auf ö endet auf o nach Phoc. 3, 11
S. 1704 (V 424, 19): O littera finita propria .sunt generis femi-
nini, quae translata in Latinam linguam nihilo minus Graecam
declinationem obtinent, ut „Dido" „Manto" „Erato" „Ino" „Ca-
lypso" „Themisto". Declinantur enim hoc modo: „haec Dido,
huius Didus, huic Dido, hanc Dido, o Dido, ab hac Dido".
Errant enim, qui „Didonis" aut „Mantonis" genitivum dicunt,
cum et vocis asperitas et veterum auctoritas eius modi declina-
tionem repudiat, auf oe nach Charis. Exe. art. gramm. S. 91
(I 543, 18): Graeca vero in suo statu remanent. Namque „Erato"
„Manto" „Dido" „Theano"' „Allecto" Graecam servabunt for-
mam; ueque enim possunt declinari ut „luno lunonis", quia
Latina gravi accentu efferuntur, Graeca autem flexo. „Manto
Mantus", non „Mantonis" et apud Vergiliura: fastidicae Mantus.
Et idem erit ablativus qui et dativus. Dicimus enim „ab hac
Mantoe", sicut „huic Mantoe", et declinamus „haec Dido, huius
Didus, huic Didoe, hanc Dido, o Dido, ab hac Didoe", vergl.
auch Pompei. Comment. S. 110 (V 145, 29). Nach Serv. zu
Verg. Aen. 7, 324 haben diese Nomina nur einen Nomin., Gen.
und Accus. Wir finden Erato als Dat. I. Neap. 5218. Neben
Callisto Catull. 66, 66 ist in den Hdschr. nicht iuncta, sondern
iuxta oder iusta. Sil. 8, 231 folg. ast ego te compos pugnae
Carthaginis arce marmoreis sistam templis, iuxtaque dicabo
aequatam gemino simulacri munere Dido, ist Dido nicht Dat.,
sondern Accus.; und Macrob. Sat. 5, 2. 14 wird nicht infestae
Dido, sondern infesta Dido gelesen.
83. Der Accus. Sing, auf a kommt sehr häufig
vor. Aera Varro R. R. 1, 12, 2; 1, 13, 7; Sat. Menipp. 25;
284; Cic. Nat. Deor. 1, 10, 26; 1, 15, 39; Vitruv. 2, 1, 1; 2,
9, 7; 5, 2, 2; Senec. Nat. quaest. 2, 2, 1; 2, 7, 1; 2, 15; 2,
18; 2, 20, 2; 6, 12, 3; 6, 19, 2; 7, 24, 1; Plin. N. H. 2, 18.
16 (79); 2, 23, 21 (85); 2, 38, 38 (102); 2, 43, 43 (112); 2, 43,
— 459 —
44 (114); 2, 44, 44 (115); 9, 7, 6 (18); 24, 6, 19 (28); 31, 3,
23 (39); 37, 5, 16 (63); Quintü. 11, 3, 40; Plin. Epist. 5, 19,
7; Gell. 5, 15, 6; IVIinuc. Fei. 19, 5; 19, 10; Censorin. 1, 4;
Apiil. Dogm. Pkt. 1, 7 S. 194; 1, 7. S. 195 und de deo Socr.
8 S. 140; Petron. 127, 5; Amm. Marc. 19, 4, 6; lul. Val. Res
gestae Alex. Magni 2, 13 (ed. Kilbler p. 76,1) ; Serv. zu Yerg.
Aen. 2, 296; Vulg. 2 Macch. 5, 2; 1 Corinth. 14, 9; 1 Thess.
4, 16; Greg. Tur. Hist. Franc. 2, 29 (p. 90, 19); 6, 25 (p. 264,
24); in glor. Mart. 33 (p. 508, 33); 85 (p. 546, 3); de virtuti-
bus S. Martin. 2, 18 (p. 615, 16); 4, 26 (p. 656, 7); Conf. 3
(p. 750, 15), und noch häufiger bei Dichtern, Enn. (Ann. 150)
bei Probus zu Verg. Ecl. 6, 31; Cic. Arat. 48; Lucr. 1, 707;
1, 713; 1, 744; 1, 786; 1, 999; 2, 146; 2, 230 und an mehreren
anderen Stelleu, Catull. 66, 53; Verg. Ge. 1, 428; 2, 123; 3,
109; 3, 336; 4, 311 und Aen. 1, 300; 3, 514; 5, 580; 5, 839;
6, 202; 9, 699; Horat. Carni. 1, 3, 34 und Serm. 2, 2, 13;
Tibull. 4, 1, 209; Ovid. Amor. 2, 6, 33; A. A. 1, 83; 2, 53:
Met. 1, 337; 5, 644; Senec. Herc. Oet. 1045; Grat. Cyneg. 138:
Lucan. 1, 139; 2, 428; 3, 400; 3, 546; 4, 79; 4, 112; 4, 768;
7, 625; 7, 835; 9, 462; 9, 498; 9, 686; 10, 167; Val. Fl. 1,
233; 7, 376; Sil. 14, 209; Stat. Silv. 1, 3, 54; Theb. 1, 113;
Mart. 8, 32, 1; luven. 6, 306; 13, 169; Calpurn. Eclog. 2, 11;
9, 32; Avien. Descr. orb. 843; Auson. Ephem. 3, 41 (ed. Peiper
p. 9); 3, 85 (p. 11); 8, 3; 8, 9; 8, 25 (p. 14); Epig. 106, 4 (p.
350); Coripp. loh. 6, 288. Aethera Cic. Nat. Deor. 1, 14, 36;
1, 15, 39; 1, 15, 40; Senec. Nat. quaest. 1, 15, 1; Apul. de
deo 6 S. 132; Arnob. 3, 30; Minuc. Fei. 19, 10; Censorin. 1, 4;
;Vulg. lob 35, 5; Prov. 8, 28; Ennod. Ap. I (ed. Hartel p. 279,
1 17), und oft bei den Dichtern, Enn. (Ann. 472) bei Varro L. L.
7, 5, 104; Pacuv. (89) bei Cic. Nat. Deor. 2, 36, 91; Cic. Arat.
88; Lucr. 1, 1089; 5, 506; 5, 1205; Catull. 63, 40; Verg. Ge.
1, 406; 3, 358 und Aen. 1, 379; 1, 587; 2, 338; 3, 462; 3,
572 und an vielen anderen Stellen ; Horat. Carm. 2, 20, 2 ; Ovid.
Met. 1, 177; 3, 404; 15, 145; Senec. Herc. Oet. 1121; Grat.
Cyneg. 64; Lucan. 1, 388; 1, 391; 1, 525; 2, 413; 3, 246; 7,
477; 8, 149; 8, 638; 9, 689 (im Voss. 1 aera); Patron. 122 v.
136; Val. Fl. 5, 565; 6, 165; Mart. Spect. 16, 1; 36, 7; Claudian.
in Prob, et Olyb. 83; Gigant. 5; Auson. Mosell. 329; Calpurn.
Ecl. 4, 82; Veuant. Fortun. Vita S. Martin. 4, 33; Anth. Lat.
- 460 —
ed. Riese 550, 2. Aber auch acrem ist in Gebrauch, Enii.
(Sat. 42) bei Varro L. L. 5, 10, 65; Cato (Orig. 1 fr. 20j bei
Serv. zu Verg. Aen. 10, 184; Varro L. L. 5, 21, 102; SaUust.
Hist. fr. 3, 27 (28) bei Serv. zu Verg. Ge. 3, 481; Vitruv. 8
praef. 1; 9, 9 (8), 3; Geis. 3, 7, 2 (ed. Daremberg p. 89, 15);
4, 7 (p. 140, 24); Senec. Nat. quaest. 1, 3, 8; 3, 14; 7, 24, 2,
vergL Haase Senec. Op. II praef. VI: quamquam non dubito,
quin semper Seneca „aera" scripserit; Schol. in Caes. Germ.
Arat. iuit. (ed. Eyssenh. p. 379, 13); Prob, ad Verg. Ecl. 6, 31
(ed. Keil p. 18, 11); Tertull. ad Marc. 1, 13; Garg. Mart. de
arb. pomif. 2, 4 (ed. Mai 1846 p. 60); Cyprian. ad Demet. 7
(ed. Hartel p. 355, 26); Spart. Pesc. Nig. 7, 9; Lactant. Instit.
2, 12, 5; 3, 2, 14; Opif. Dei 3, 20; Acrou zu Hör. Carm. 1,
1, 25; Veget. 1, 20, 3; Serv. zu Verg. Aen. 1, 47 und 1, 58;
Vulg. Sap. 5, 11; 7, 3; 13, 2; 17, 9; Act. apost. 22, 23;
Augustin. de dialog. 6; Civ. Dei 8, 2 (ed. Dombart I 322, 26);
Gros. 5, 11, 2; Macrob. Sat. 7, 13, 2; Caeh Aurel. Acut. 2,
37, 193; Boeth. Instit. mus. 1, 3; 1, 31; Prise. 1, 1, 1 S. 537
(II 5, 1); Isid. 8, 9, 13; Fulgent. Myth. 1, 3 (ed. Helm p. 18,
19 und 20) und selten aetherem Tertull. adv. Marc. 1, 13; Schol.
in Caes. Germ. Arat. init, (ed. Eyssenh. p. 379, 13); Serv. zu
Verg. Aen. 1, 47; 1, 58 und 2, 296. Charis. 1, 15 S. 65
(I 85, 11) sagt: Aer aether, „hunc aera" et „aethera" masculino
genere dicimus, Graeca enim sunt; sed et „hunc aerem" veteres
Latina declinatione dixerunt. Und 1, 17 S. 96 (I 121, 11):
„Aerem" veteres dixerunt, non item „aetherem", sed „aethera",
quia utique Graeca sunt. Womit Cic. Nat. Deor. 2, 36, 91 zu
vergleichen ist: Terra circumfusa undique est hac animali spira-
bilique natura, cui nomeu est „aer", Graecum illud quidem, sed
perceptum iam tamen usu a nostris; ti-itum est enim pro Latino.
Hunc rursus ampleetitur immensus „aether", qui constat ex
altissimis ignibus. Mutuemur hoc quoque verbum, dicaturque
tarn „aether" Latine, quam dicitur „aer".
Prise. 7, 10, 53 S. 758 (II 330, 10) sagt im Allgemeinen:
In Graecis frequenter invenimus auctores tarn in hac (tertia)
quam in aliis declinationibus Graecos plerumque'servantes accu-
sativos, ut „Titana" „Sirena" „thoraca" „lampada", pro „Tita-
nem" „Sirenem", et „thoracem" „lampadem"; quamvis Plautus
hanc lampadem dixit in Casina (4, 4, 16): Tene hanc Iam-
— 461 —
padem. Immo ego hanc tenebo. Acalauthida Verg. Ge. 3,
338. Acanthida Plin. N. H. 25, 13, 106 (167); Calpurn. Ecl. 6,
7. Adamanta Ovid. Her. 2, 137; 10. 109; Amor. 3, 7, 57;
A. A. 1, 659; Met. 9, 614 und Trist. 4, 6, 14; Plin. N. H. 20
Prooem. 1 (2); Mart. 7, 100, 7 (suppos. 3, 7); Lucan. 6, 801;
Prise. Perieg. 1019. Aedona Calpurn. Ecl. 6, 8; 9, 61. Aegida
Verg. Aen. 8, 354; 8, 435; Horat. Carm. 1, 15, 11; 3, 4, 57
Ovid. Met. 2, 755 und Fast. 3, 848; Val. Fl. 5, "287; 6, 396
Sü. 12, 336; 12, 720; Mart. 14, 179, 2; Stat. Silv. 3, 1, 132
Prudent. c. Symm. 2, 652; Claudian. III cons. Honor. 193
Agona Plin. Epist. 4, 22, 3; 4, 22, 7 und Suet. Nero 21; 23
45. Apsida Plin. Epist. 2, 17, 8. Castora luven. 12, 34
Charactera Varro (Sat. Menipp. 245 ^a^a;«^^^«; ed. Riese p
156, 2 charactera) bei Non. S. 271, 11 ; Hieronym. de vir. illust
117. Corybanta luven. 5, 25. Cratera Cic. Epist. ad Att
2, 8, 2; Verg. Ge. 2, 528 und Aen. 3, 525; 5, 536; 9, 266; 9
346; Ovid. Met. 5, 82; 8, 679; 13, 681 und Fast. 2, 251; 3
418; Vitruv. 9, 5 (7), 1 ; 9, 5 (7), 2; Val. Fl. 5, 615; 5, 694
luven. 12, 44; Prudent. Dittoch. 26. Cyclopa Horat. Serm
1, 5, 63 und Epist. 2, 2, 125; Gell. 15, 21; Auth. Lat. ed
Riese 593, 5. Delphina Ovid. Met. 6, 120 und Fast. 2, 79
2, 113; 2, 117; 6, 471; Stat. Theb. 9, 244; 9, 331; Hygin
Poet, astron. 2, 17. Elephanta Manil. 5, 706; Mart. 8, 65
9 und spect, 19, 4; Sidon. Carm. 2, 374. Gigant a Senec. Herc
Oet. 1302; Stat. Theb. 5, 569; Mart. 9, 50, 6; Sil. 12, 529
Capit. Maximin. duo 8, 5; Hygin. Poet, astron. 2, 28; 2, 30
Daphnona Mart. 10, 79, 5; Petron. 126. Grypha Claudian
VI cons. Honor. 30. Hebdomada Cic. Epist. ad Fam. 16, 9
3, Heroa Horat. Carm. 1, 12, 1; PUn. N. H. 35, 10, 36 (74)
35, 10, 36 (94); Manil. 5, 583; Stat. Silv. 1, 3, 102; Achill. 1
5; Theb. 10, 784; Ennod. Dictio 4 (ed. Hartel p. 437, 4)
Dictio 17 (p. 473, 4). Lampada Varro R. R. 3, 16, 9; Lucret
2, 79; 5, 402; Verg. Aen. 6, 587; 9, 535; Ovid. Fast. 5, 160
Pers. 6, 61; Val. Fl. 1, 841; 3, 125; 8, 262; 8, 278; Sil. 12,
648; Stat. Silv. 4, 8, 51; Theb. 8, 467; 10, 283; 12, 279; Mart. 12,
60, 1. Magno ta Lucr. 6, 908; Sil. 3, 266. Ornithona Varro
R. R. 3, 2, 2. Paeana Cic. Orat. 57, 192; 57, 193; 64, 218; Verg.
Aen. 6, 657; 10, 738; Prop. 4 (3), 15, 42; Val. Fl. 6, 512; Stat. Theb.
4, 157; 10, 300; Quintil. 9, 4, 87; Rutin. Rhet. ed. Halm p.
— 462 --
583, 26; Epit. Jliad. H85. PeloridaMart. 10, 37, 9. Phoenica
Ovid. Met. 15, 393; 15, 402. Platane na Senec. P:pi8t. 55, 7
im Rehd. 2 (in anderen Büchern vielfach verderbt); Mart. 3,
19, 2 im Gud.; Petron. 126, 12; 131, 1; Sidon. Epist. 8, 9 v.
13. Rhetora Fronto de eloqu. 3. S. 152; Mart. 2, 64, 1, aber
rhetorem Cic. Epist. ad Q. fr. 3, 1, 4, 14 und Nat. Deor. 2,
1, 1; Quintil. 2, 4, 2. Rhinocerota Mart. 14, 52, 2 und
spect. 22, 1; Vulg. lob 39, 10. Sotera Cic. Verr. Acc. 2, 63,
154; Pomp. Trog. Prol. 35 ed. Rühl p. 262,1. Thoraea Verg.
Aen. 10, 337; 11, 9; 11, 487; Val. Fl. 7, 620; Sil. 16, .582;
Mart. 7, 1, 1; luven. 5, 143; Stat. Silv. 4, 4, 66; 5, 2, 149;
Theb. 2, 634; 6, 818 (793); 12,775; Claudiau III cons. Honor.
195; lul. Valer. Res gestae Alex. Magni 3, 42 (ed. Kubier 149,
16, wo derselbe thoracam schreibt). Tyrannida Cic, Epist. ad
Att. 14, 14, 2, über tyrannidem vergl. unter 55. Tragopana
Plin. N. H. 10, 49, 70 (136); aegilopa Plin. N. H. 19, 5, 30
(95); picrida und astytida Plin. N. H. 19, 8, .38 (126, wo
Detlefsen TtixQida und 127 dacvrida schreibt); buniada Plin.
N. H. 20, 4, 11 (21); cyperida Plin. N. H. 21, 18, 70(117);
neurada Plin. N. H. 21, 31, 105 (179); 25, 10, 76 (123);
anagallida Plin. N. H. 25, 13, 92 (144) sind Benennungen,
deren sich nur die Gelehrten bedienten, und canona Plin. N. H. 34,
8, 19 (55) Polycletus feeit, quem canona artifices vocant, wird
ausdrücklich als das allein unter den Männern des Faches
übliche Wort bezeichnet. Bei solchen Griechischen Nomina
aber, welche nicht in den gewöhnlichen Gebrauch der Lateiner
aufgenommen waren, ist die Beibehaltung der Griech. Casus-
form durchaus gerechtfertigt.
Vorzüglich gebräuchlich ist die Endung des Accus, auf a
in Namen, besonders bei Dichtern. Pana Cic. Nat. Deor. 3,
22, 56; Verg. Ecl. 2, 31; 5, 59; 8, 24 und Ge. 2, 494; Prop.
4 (3), 13, 45; Ovid. Met. 1, 705; 11, 147; 11, 171 und Fast.
2, 271; Liv. 1, 5, 2; Manil. 2, 39; Plin. N. H. 3, 1, 3 (8); 35,!
9, 36 (62); 35, 10, 36 (106); 36, 5, 4 (29); 36, 4, 9 (35); '
Mart. 1, 69, 1; 9, 61, 13; Stat. Silv. 1, 3, 78; Theb. 3, 480;
lustin. 43, 1, 7; Schol. in Caes. Germ. Arat. 287 (ed. Eyssenh. 1
p. 409, 12); Hygin. Poet, astron. 2, 28. Hectora Acc. (fab.
ine. 36) bei Varro L. L. 10, 3, 70; Dichter (trag. fab. ine. 61)
bei Charis. 4, 5 S. 252 (I 284, 2); Cic. Tusc. 1, 44, 105;
— 463 —
Verg. Aen. 1, 483; 6, 166; Horat. Serm. 1, 7, 12; Prop. 2, 8,
38; 4 (3), 1, 28; Ovid. Her. 5, 93; 13, 63; 13, 65; A. A. 1,
441; Met. 12, 75; 12, 548 und Fast. 5, 385; Senec. Conti-ov.
10, 4 (33), 25; Senec. Tro. 98; 1-68; Manil. 3, 8; Mart. 14,
212, 1; Consol. ad Liv. 429; Stat. Silv. 2, 7, 55; 4, 4, 36;
Achill. 1, 474; 1, 883; Auson. Epitaph. 35, 2; Perioch. II. 13;
Terent. Maur. 273; Anth. Lat. ed. Riese 429, 13; Orest. trag.
712; 742; lul. Valer. Res gestae Alex. Magni 1, 46 (ed. Kubier
p. 57, 18). Hectorem Enn. (Fab. 148 und 157 ed. L. Müller)
und Acc. (667) bei Cic. Tusc. 1, 44, 105; Varro L. L. 10, 3,
70; Cic. selbst Tusc. 1, 44, 105 (zweimal) und 4, 22, 49;
Horat. Epod. 17, 12; Senec. Tro. 197; 693; 917; Suet. Tib. 52;
Mythogr. Lat. 1, 204. Minoa Catull. 64, 85; Ovid. Met 9,
441; Ciris 367; Gell. 15, 21; Minoem Hygin. Fab. 39; 178;
Schol. in Caes. Germ. Arat. 69 (ed. Eyssenh. p. 384. 12).
Nestora Horat. Carm. 1, 15, 22; TibuU. 4, 1, 48; Ovid. Met. 13,63;
13, 64; Val. Fl. 1, 145; Mart. 10, 24, 11; luven. 12, 128; Auson.
Prof. 21, 24 (ed. Peiper p. 68); Ep. 16, 14 (p. 200, 14);
Anth. Lat. ed. Riese 779, 137; Nestorem Acc. didasc. 1 fr.
4 bei Non. S. 341, 21; Varro L. L. 8, 38, 72; Cic. Epist. ad
Fam. 9, 14, 2; Tusc. 5, 3, 7. Castora Prop. 1, 2, 15; Ovid.
Amor. 3, 2, 54; Mart. 1, 70, 3; Stat. Silv. 5, 3, 139; Val. Fl.
4, 226; 5, 546; 5, 549; luven. 14, 260; Orest. Trag. 301;
Castorem Cic. de orat. 2, 86, 352; Leg. 2, 8, 19. Dareta
Verg. Aen. 5, 460; 5, 463; 5, 476; 12, 363; Daretem Isid.
1, 41, 2. Stentora luven. 13, 112. Antenora Ovid. Met.
13, 201 und Fast. 4, 75; 4, 77; Anten o rem Liv. 1, 1, 2;
44, 28, 1; 45, 31, 14. Timanora Liv. 42, 58, 10. Platona
Horat. Serm. 2, 3, 11; 2, 4, 3 ; Petron. 2, 5; Sidon. Carm. 9,
232; 15, 99; 15, 191; sonst durchaus Platonem, wie Cic. de
orat. 1, 11, 47; pro Rab. Post. 9, 23; Tusc. 1, 17, 39; 2, 3,
8; 4, 19, 44; 4, 25, 55; Oflf. 1, 1, 4; de rep. 1, 10, 16 und
Leg. 2, 27, 67; 2, 27, 69; 3, 1, 1; Senec. Epist. 44, 2; Beuef.
3, 32, 2; 6, 11, 1; 6, 11, 2; 6, 18, 1; de ira 2, 22, 2 und
consol. Marc. 17, 4; Quintil. 2, 15, 5; 2, 15, 18; 2, 21, 1; 2,
21, 4; 10, 1, 81; 11, 2, 9; 12, 10, 24. Plutona Horat. Carm.
2, 14, 7. Pythona Prop. 5 (4), 6, 35; Ovid. Met. 1, 460;
Lucan. 5, 80; Stat. Theb. 1, 563; 4, 222; Terent. Maur. 1586;
Claudian. Rapt. Pros. 2, 22; Sidon. Carm. 2, 153; 2, 31 K
— 464 —
Gitona Petro.i. 9; 25; 26 (bis); 79; 91 (bisj; 92 (biß); 94
(bis); 98 (bis); 100; 104; 109; 110 (bis); 115; 128; 133
Gitoneni Pctron. 98; 129. Tritona Ovid. Met. 1, 333; 2,8
Mela 1, 6, 36; Stat. Theb. 5, 372; Claudian. IV cons. Hon. 36
Nupt. Hon. et Mar. 129. Ixiona Ver^. Aen. 6, 601; Ovid
Met. 4, 465; Stat. Theb. 2, 473; 4, 539; 8, 50; Claudian. Rapt
Pros. 2, 335. Alazona Val. Fl. 6, 101. Oriona Varro L. L
7, 3, 50; Verg. Aen. 3, 517; Ciris 535; Ovid. Fast. 5, 493;
Manil. 1, 387; Caes. Germ. Phaen. 307; 649; Stat. Theb. 9,
461; Vulg. lob 9, 9. üriona Ovid. Fast. 5, 535. Dolona
Ovid. Met. 13, 98; 13, 244 und Her. 1, 39; Sidon. Carm. 9,
152. Chirona Ovid. Met. 6, 126; Caes. Germ. Phaen. 695
Stat. Achill. 1, 106; Hygin. Poet, astron. 2, 18; Dictys 6, 7
Chironem Schol. in Caes. Germ. Arat. 291 (ed. Eyssenh. p
410, 19); Hygin. Fab. 138. Milaniona Ovid. A. A. 2, 188
Typ bona Ovid. Fast. 2, 561; Senec. Oetav. 238; Manil. 4, 581
4, 801; Val. Fl. 4, 516; 6, 170; Hygin. Poet, astron. 2, 28; 2, 30
Typhonem Mart. Capella 2 § 191. Priona Val. Fl. 6, 619
Dämon a Pacat. Paneg. Theodos. Aug. 17, 1; Damonem Cic
Off. 3, 15, 45. Zenona Varro (Sat. Menipp. 483) bei Non
5. 99, 28; Senec. de tranqu. 1, 10. Agamemnona Horat
Carm. 4, 9, 25; Prop. 5 (4), 6, 33; Ovid. Her. 3, 83; Met. 13,
184; 13, 444 und Epist. ex Pont. 4, 8, 51; luven. 14, 286;
Orest. Trag. 872; 875; Agamemnonem Cic. Invent. 1, 13,
18; 1, 22, 31 und Tusc. 1, 37, 90; Cornific. 1, 10, 17; 3, 21,
34; Quintil. 9, 3, 57; 11, 1, 37; M. Caes. bei Fronto ad M.
Caes. 1, 4 (ed. Naber p. 10, 23); Auson. Grat. act. 13 (ed.
Peiper 368, 385); Perioch. Iliad. 2; Perioch. Odyss. 24; Gros.
5, 18, 10; Mythogr. Latin. 1, 204. Memnona Horat. Serm.
I, 10, 36; Ovid. Amor. 3, 9, 1; Sidon. Carm. 2, 521. Am-
phiona Prop. 4 (3), 15, 29; Ovid. Met. 6, 402; Val. Fl. 3,
479; Stat. Silv. 3, 2, 41; Theb. 8, 233; 10, 787; Claudian.
Land. Stil. 2, 170. Amphionem Quintil. 12, 10, 57. Pan-
diona Ovid. Met. 6, 676. lasiona Ovid. Met. 9, 423. la-
sona Ovid. Her. 6, 77; Val. Fl. 2, 402; 2, 424; 2, 591; 7, 451;
7,515. Aesona Val. Fl. 1, 72; 1, 152; 1,734; 5, 48. Stry-
mona Corn. Nep. Cim. 2, 2; Ovid. Trist. 5, 3, 22; Mela 2, 2,
17; 2, 2, 30; Plin. N. H. 22, 10, 12 (27); Lucan. 5, 711; Sil.
II, 459; Val. Fl. 6, 193; Stat. Theb. 5, 188; Amm. MarceU.
— 465 —
]7, 5, 5; Claudian. Nupt, Hon. et Mar. 110. Titana Senec
Med. 410; Herc. Oet. 444; Lucan. 1, 90; 4, 56; 6, 743; Stat
Theb. 1, 117; 4, 283; Mart. 8, 41, 7; Auson. Ecl. 6, 4 (ed
Peiper p. 94); Claudian. Olyb. et Prob. cons. 94; Epit. Iliad
117; Anth. Latin, ed. Riese 647, 14; Charis. I S. 14 (I 25, 27)
Titanam et Titana. Athamanta Ovid- Met. 4, 467; 4, 471 ; Val. Fl
1, 280; Hygin. Fab. 21; Athamantem Cic. Tuscul. 3, 5, 11
Hygin. Fab. 170. Atlanta Prop. 4 (3), 22, 7; Stat. Theb. 8
315; luven. 8, 32; 13, 48; Claudian. IV cons. Hon. 35; Cons
Stil. 3, 336; Ampel. 9, 12; Atlant em Arnob. 2, 69 (ed. Reif-
ferscheid p. 104, 4); Hygin. Fab. 30; Oros. 1, 2, 73; 1, 2, 94
Schol. luven. 12, 4. Calchanta Verg. Aen. 2, 122; Val. Max.
8, 11 ext. 6; Stat. Achill. 1, 493; 2, 7; Dictys 2, 30; Cal-
chantem Cic. Nat. Deor. 2, 3, 7 und Divin. 1, 40, 87;
2, 30, 63. Polydamanta Prop. 4 (3), 1, 29; Ovid. Her. 5, 94
und Met. 12, 517; Mythogr. Lat. 1, 204. Pa Hanta Verg. Aen.
8, 515; 8, 575; 10, 374; 10, 442; 10, 480; 10, 492; 10, 504;
10, 506; 11, 141; 11, 149; 11, 163; Claudian. Gigant. 95;
Sidon. Carm. 15, 23; Anth. Lat. ed. Riese 1, X 5; XI, 3; 51,
1; Pallantem Plin. Epist. 8, 6, 3; 8, 6, 6; Tacit. Ann. 11, 38;
Paul. Fest! 220, 10. Dipsauta Val. Fl. 6, 192. Brisanta Val.
Fl. 6, 557. Pyroenta Val. Fl. 5, 432. Laocoonta Verg.
Aen. 2, 213; 2, 230; Laucontem Anth. Lat. ed. Riese 99, 1.
Demophoonta Verg. Aen. 11, 675 und Ovid. Her. 2, 98;
Demophoontem Serv. zu Verg. Ecl. 5, 10; Mythogr. Lat. 1,
159. Telecoonta Val. Fl. 3, 140. Medonta Verg. Aen. 6,
483; Ovid. Her. 1, 91. Eurymedonta Frontin. 4, 7, 45;
lustin. 4, 4, 11; Ampel. 15, 11; Amm. Marcell. 17, 11, 3; Oros. 2,
14, 16; Eurymedontem Liv. 33, 41, 6; 37, 33, 3. Ororaedonta
Prop. 4 (3), 9, 48^ Laomedonta Ovid. Met. 11, 200; Hygin.
Fab. 249; Mythogr. Lat. 1, 204. Acren ta Prop. 5 (4), 10, 7.
Timoleonta Corn. Nep. Timol. 5, 3. Deiieonta Val. Fl. 5,
114. Phaethonta Lucr. 5, 397; 5, 400; Ovid. Met. 2, 342;
Val. Fl. 5, 429 und German. Phaen. 363; Stat. Theb. 12, 413;
Mart. 4, 47, 2; Nemes. Cyneg. 35; Auson. Ep. 24, 19; Clau-
dian. IV cons. Hon. 63; Mart. Capella 8 § 851; Prise. Perieg.
281; Sidon. Carm. 7, 405; Avien. Arat. 785; Descr. orb. 793;
Mythogr. Lat. 1, 118; 1, 204; Phaethontem Cic. Nat. Deor.
3, 31, 76; Manil. 1, 736; Suet. Cal. 11; Arnob. 4, 27. Astya-
Neue- Wagener, Formenlehre. I, 3. Aufl. 30^
— 466 —
11 acta Verg. Acn. 2, 457; Stat. Silv. 5, 3, 77; Epit. Iliad. 566:
1064; Ilygin. Fab. 109; Dictys 3, 20. Ceyca Ovid. Met. 11,
544; 11, 658; 11. 727; Senec. Agam. 681; Herc. Oet. 197;
Lact. Placid. Fab. 11, 8. Coraca Quintil, 2, 17, 7; Petroii.
140; Coracem Cic. de orat. 3,21,81: Brut. 12,46. Aristo-
gitona Quintil. 12, 10, 22. Antipbonta Quintil. 12, 10, 22;
Antiphoutein Cic. Brut. 12, 47. Alcmana Vell. 1, 18, 3.
Euchira Plin. N. H. 35, 12, 43 (152). Minoa, Sarpedona,
Cercyona und Scirona Gell. 15, 21. Philistiona Gell. 17.
11, 6. Zopyriona lustin. 2, 3, 4; 37, 3, 2. Co nona lustin.
6, 1, 7; 6, 4, 5. Sogar Cicerona ist Claudian. Epist. 2
(41), 4, vergl. L. Müller, De re metrica p. 393.
Pallada Prep. 5 (4), 9, 57; Ovid. Amor. 2, 16, 8; A.A.
1, 625; 1, 745; Met. ö, 263; 6, 36; 6, 44; 12, 151 und Fast.
3, 815; 3. 816; Sil. 7, 86; Stat. Silv. 3, 1, 133; Theb. 2, 252;
Val. Fl. 1, 126; 3, 489; 4, 238; 5, 626: Mart. 9, 3, 10; Claudian.
in Eutrop. 1, 272; Rapt. Proserp. 3, 209; Aiith. Lat. ed. Riese
939, 3; Palladem Arnob. 4, 16 (ed. Reifferscbeid p. 153, 22).
Laida Cic. Epist. ad Farn. 9, 26, 2; Sidon. Cann. 15, 182;
Anth. Lat. ed. Riese 374, 1, Thaida Ovid. Remed. amor. 383;
384; Mart. 3, 8, 1; 3, 11, 3; 3, 11, 6; 4, 84, 2; 6, 93, 12;
über Laidem und Thaidem vergl. unter 55. Amaryllida Verg.
Ecl. 1, 5; 9, 22. Phyllida Verg. Ecl. 3, 76; 3," 78; 3, 107;
7, 14; Prop. 3, (2), 24, 44; Ovid. Her. 2, i05; 2, 147: A. A.
2, 353; 3, 38 und Remed. amor. 591; 606; Auson. Epigr. 123,
1; Calpurn. Ecl. 3, 34; 3, 40; 3, 91: 3, 93; 6. 74; Terent. Maur.
788. Byblida Ovid. A. A. 1. 283; Met. 9, 452; 9, 466; 9,
642; Mart. 10, 35, 7; Byblidem Mytliogr. Lat. 1, 204. Lycorida
Ovid. A. A. 3, 537; Trist. 2, 445; Fragm. Bob. ed. Keil YII
543, 35. Gorgona Verg. Aen. 8, 438; Lucau. 6, 746; Stat.
Theb. 1, 544; Mytbogr. Latin. 1, 204; Gorgonem Hygin. Poet,
astron. 2, 12; Mythogr. Latin. 2, 39; Schol. in Caes. Germ.
Arat. 251 (ed. Eyssenh. p. 403, 5). Sphinga Ovid. Trist. 4, 7,
17 und Ibis 380; Seuec. Oed. 92; Stat. Theb. 4, 376,- Sphingem
Cic. bei Quintil. 6, 3, 98; Plin. N. H. 34, 8, 18 (48); 36, 5, 4
(19). Amazona Ovid. A. A. 2, 743; Mart. 9, 101, 5; Auson.
Edyll. 19, 6; Anth. Lat. ed. Riese 641, 6; Amazo nem Plin.
N. IL 7, 56, 57 i201); 34, 8, 18 (48); 34, 8, 19 (54); 34, 8,
19 (75); 34, 8, 19 (82). Thycada Val. Fl. 8, 447. Charita
- 467
Plin. N. H. 35, 10, 36 (79). Auch Tethya Anth. Lat. ed Riese
720, 1 und Prise. Perieg. 579, vergl. L. Müller, De re metr.
S. 392.
Besonders in weiblichen Patrohymica. Tyndarida Verg.
Aen. 2, 569; Tyndaridem Lucr, 1, 464. Nereida Ovid.
Amor. 2, 17, 17; " Met. 11, 380; Stat. Silv. 1, 2, 129; AchiU.
I. 158: Theb. 9, 401: Claud. Prob, et Olyb. cons. 202. Mi-
noida Prep. 3 (2), 24, 43; Ovid. A.' A. 1, 509; Her.
15 (16), 347; Plin. N. H. 4, 12, 22 (67); Auson. EdyU. 12, 107
(ed. Peiper p. 165); Aetna 22. Priameida Ovid. A. A. 2,
405. C ad m ei da Ovid. Met. 3, 287; 4, 545; 6, 217. Chry-
seida Ovid. Remed. amor. 469; Epit. Iliad. 23; 56; 64; Hygin.
Fab. 106; Chryseidem Mythogr. Latin. 1, 209. Briseida
Prep. 2, 8, 35: Ovid. A. A. 3. 189; Remed. amor. 783 und Her.
3, 137; Anth. Lat. ed. Riese 135, 2; Briseidem Varro Sat.
Menipp. 368: Mythogr. Latin. 1, 209; 2, 205. Salmonida
Prop. 1, 13, 21; Ovid. Amor. 3. 6, 43; Prise. Perieg. 113.
Schoeneida Ovid. Amor. 1, 7, 13; Her. 15 (16), 263. Epi-
methida Ovid. Met. 1, 390. Phegi da Ovid. Remed. amor. 455.
Phorcynida Ovid. Met. 5, 230. Aeetida Yal. Fl. 6, 481;
7, 445; 8, 233. Titan ida Ovid. Met. 6, 185; 14, 376; Fast.
5, 81; luven. 8, 132; Val. Fl. 7, 212. Miletida Ovid. Met.
9, 635: Trist, 1, 10, 41. Colchida Ps. Verg. Culex 249: Prop.
3 (2), 21, 11; Ovid. Amor. 2, 14, 29; Manil. 3, 9; 4, 517; Val.
Fl. 1, 52; 5. 505; 6, 468; 7, 153; 7, 190; 8, 2: Mela 2, 3, 44.
Calydonida Ovid. Met. 9, 112. Mycenida Ovid. Met. 12, 34.
PirenidaOvid. Met. 7, 391; Epist. ex Pont. 1, 3, 75. Phasida
Ovid. A.A. 3, 33; Fast. 2, 42; Her. 15 (16), 345; 18 (19), 176.
Gnosida Ovid. Remed. amor. 745: Fast. 3, 460; Ps. Ovid. Epist.
Sapph. 25: Stat. Silv. 1, 2, 133; Theb. 12, 676. Lyrnesida
Senec. Agam. 187. Dodonida Ovid. Met. 13. 716; Sil. 3, 680;
Val. FI. 1, 302. Tartesida Colum. 10, 192.
Am allermeisten aber, auch in Prosa, in geographischen
Benennungen. Helicona Varro R. R. 3, 16, 7; Verg. Aen. 7,
641; 10, 163; Horat. Epist. 2, 1, 218; Prop. 3 (2), 10, 1; 4 (3),
5, 19; Ovid. Met. 5, 254; 5, 663; 8,533; Manil. 1, 4; Sil. 12,
412; Stat. Silv. 1, 5, 1; Mart. Capella 1 § 10; Anth. Lat. ed. Riese
II, 1. Simoenta Verg. Aen. 5, 261; 5, 634; 5, 803; 10, 60;
Prop. 2, 9, 12; 4 (3), 1, 27; Ovid. Her. 7, 145; Sil. 13, 72;
;^0*
- 468 —
Claudian. Nupt. floii. et Mar. praef. 20; Dares 2 (ed. Meister
p. 3, 19 und 21); Anth. Lat. ed. Riese 233, 2. Thermodonta
Prop. 5 (4), 4, 71; Mela 1, 19, 105; Cmt. 6, 5, 24; lul. Valer.
Res gestae Alex. Magni 3, 50 (ed. Küblcr p. 158, 12); Ther-
modontem Plin. N. H. 11, 18, 19 (59); 37, 8, 37 (115); lustin.
2, 4, 2; Oros. 1, 15, 1. Acheronta Lucr. 4, 170; 6, 251; Verg.
Aen. 7, 91; 7, 312; Horat. Carm. 1, 3, 36; Ovid. Met. 11, 504;
Sü. 1, 94; 2, 367; 2, 536; Stat. Silv. 2, 6, 81; lustin. 12, 2,
14. Styga Ovid. A. A. 1, 635; 2, 41; 3, 14; Met. 10, 13; 15,
154; Trist. 5, 2, 74 und Epist. ex Pont. 4, 8,60; 4, 14, 12; Senec.
Herc. für. 50; 90; 713; Lucan. 7, 785; Mart. 4, 60,4; 9, 65, 12;
Val.Fl. 1, 464; 4, 401; Stat. Silv. 3, 1, 186; 3, 3, 193; Theb. 4,
291; 4, 479; Avien. Arat. 208; Claudian. in Rufin. 2, 523.
Lacedaemona Corn. Nep. Lys. 3, 3; Verg. Aen. 7, 363; Ovid.
Her. 1, 5; 18 (19), 177; Epist. ex Pont. 1, 3, 71; Val. Max. 8,
7 ext. 2; Senec. Epist. 94, 62; Pomp. Trog. Prol. 28 (ed. Rühl
p. 259, 7); Flor. 2, 7, 12; lustin. 5, 1, 3; 5, 7, 3; 6, 7, 2; 20,
4, 4; Schol. in Caes. Germ. Phaen. 146 (ed. Eyssenh. p. 397,
13); Anth. Lat. ed. Riese 351, 4. Salamina Cic. Tusc. 1, 46,
110; Corn. Nep. Themist. 2, 8; 5, 3; 9, 3; Verg. Aen. 8, 158;
Horat. Carm. 1, 7, 21; 1, 7, 29; Vell. 1, 1, 1: Senec. Suas. 5,
1; 5, 2; Senec. Troad. 844; Val. Max. 8, 14 ext. 1; Plin. N. H.
5, 31, 35 (130); Lucan. 3, 183; Flor. 2, 8, 13; Dictys 6, 4;
Serv. zu Verg. Aen. 8, 157. Troezena Corn. Nep. Themist. 2,
8; Ovid. Her. 4, 107; Met. 15, 296; 15, 506; Fast. 6, 739 und
Epist. ex Pont. 4, 16, 15. Calydona Verg. Aen. 7, 306; 11,
270; Ovid. Met. 9, 147; Senec. Troad. 845; Sil. 15, 307; Stat.
Theb. 1, 401; 7, 204; Val. Fl. 3, 658. Sidona Verg. Aen. 1,
619; Curt. 4, 1, 15; Pomp. Trog. Prol. 10 (ed. Rühl p. 264, 9);
Prise. Perieg. 854; Commodian. Apol. 897. Babylona Prop.
4 (3), 11, 21; Vell. 1, 6, 2; Val Max. 9, 3 ext. 4; Senec. de
ira 3, 21, 1 ; PHn. N. H. 6, 26, 30 (120) ; 6, 26, 30 (124) ; Curt. 3,
2, 2; 3, 3, 2; 4, 16, 7 ; 5, 1, 7; 5, 1, 17; 10, 1, 16; 10, 8, 11;
Ampel. 11, 3; Mart. 9, 75, 3; spect. 1, 2; Stat. Silv. 4, 1, 40;
4, 6, 67; Frontin. Strateg. 3, 7, 4; lustin. 12, 13, 3; Avien.
Descr. orb. 1208; Prise. Perieg. 738; lul. Valer. 3, 56 (ed.
Kubier p. 164, 21). Zostera Cic. Epist. ad Att. 5, 12, 1.
Nesida Cic. Epist. ad Att. 16, 4, 1; Senec. Epist. 53, 1; Stat. Silv.
3, 1, 148; Nesidem Cic. Epist. ad Att. 16. 1, 1. Tauroenta
— 469 —
Caes. bell. civ. 2, 4, 5. Phaselida Sallust. Hist. (Hist. fr. 1,
79) bei Prise. 15, 2, 9 S. 1008 (III 66, 19). Chalcedona
Sallust. Hist. Brief des Mthrid. 13; Plin. N. H. 5, 32, 43 (149);
Lucan. 9, 959', Amm. MarceU. 22, 8, 7; Claudian. IV cons.
177; in Eutrop. 2, 27; 2, 451; Eutrop. 6, 6, 2; Aur. Vict. Caes.
41, 8. Marathona Com. Nep. Milt. 4, 2; Plin. N. H. 35, 8,
34 (57); Senec. Suas. 5, 1; Ampel. 13, 3; Frontin. 4, 7, 43;
Stat. Theb. 12, 581; 12, 617; Marathon em lustin. 2, 15, 18.
Myunta Corn. Nep. Themist. 10, 3 und Vitruv. 4, 1, 4; My-
untem Vell. 1, 4, 3. Amathunta Catull. 36, 14 und Ovid.
Met. 10, 220; 10, 531. Tuneta Liv. 30, 9, 10; 30, 16, 1;
Tunetem Liv. 30, 36, 6; 30, 36, 7. Antrona Liv. ed. Hertz
42, 42, 1; 42, 67, 9. Cranona Liv. 42, 64, 7. MeleonaLiv.
43, 23, 3. Rusci nona Liv. 30, 10, 9. Argenta Liv. 32, 14, 3.
Elaeunta Liv. 31, 16, 5. Oenunta Liv. 34, 28, 1. Lapa-
thunta und Characa Liv. 44, 6, 10. Phliunta Liv. 33, 15, 14.
Tichiunta Liv. 36, 16, 11; 36, 17, 1; 36, 19, 1. Dagegen
Opuntem Liv. 28, 7, 8; 28, 7, 9; 28, 7, 11. Perseida Liv. 39,
53, 16. Melana Liv. 38, 40, 5. Haliacmona Liv. 42, 53,5.
Colophona Vell. 1, 4, 3; Vitruv. 4, 1, 4; Tac. Ann. 2, 54;
Flor. 2, 20, 4; Lucan. 8, 245; Colophonem Cic. de imp. Cn.
Pompei 12, 33. Chalcida Vell. 1, 4, 1; Lucan. 2, 710; Stat.
Silv. 1, 3, 31; Prise. Perieg. 523; über Chalcidem vergl. unter
55. Eleusina Plin. N. H. 2, 92, 94 (206); 4, 12, 20 (62);
Eleusinem Cic. Nat. Deor. 1, 42, 119; Liv. 31, 26, 4. Tyn-
darida Plin. N. H. 2, 92, 94 (206). Propontida Catull. 4, 9;
Plin. N. H. 5, 30, 33 (124); 6, 1, 1 (1); Propontidem Liv. 38,
18, 8. Milyada Liv. 38, 39, 16. Aeolida Liv. 38, 16, 12;
Plin. N. H. 5, 30, 33 (123j. Trapezunta Plin. N. H. 6, 4, 4
(12); Hygin. Fab. 275 ; Curt. 10, 10, 3 ; Amm. MarceU. 22, 8,
16; Trapezuntem Tacit. Hist. 3, 47. Anthemunta Plin. N.
H. 6, 5, 5 (15). Persida Ovid. Met. 1, 62; Trist. 5, 3, 23;
Plin. N. H. 6, 23, 26 (98); 6, 26, 29 (114); 6, 27, 31 (131);
Manil. 5, 49; Commodian. Apol. 943 (936); Persidem Corn.
Nep. Eum. 7, 1; Curt. 5, 7, 12. Elymaida Plin. N. H. 6, 27,
31 (134). Ptolomaida Plin. N. H. 6, 29, 33 (164); Sidon.
Carm. 7, 95; Ptolomaidem Plin. N. H. 6, 34, 39 (213); 6,
34, 39 (220). Aulida Ovid. Met. 13, 182; Senec. Agam. 567;
Plin. N. H. 35, 13, 47 (167); Manil. 4, 638; Stat. Theb. 7, 332:
— 470 -
Aulidcm Liv. 80, 50, 11; 45, 27, 9; Üares 15; Mythogi-. Lat.
2, 202. Leucada Ovid. Met. 15, 289; mit Leucadem wechselnd,
an dessen Stelle jedoch im Rice, und Wien, a Leucadam ist
Plin. N. H. 36, 21, 39 (150). Phueacida Ovid. Epist. ex Pont.
4, 12, 27; 4, 16, 27. Acarnana Liv. 36, 11, 6; 37, 45, 17.
Phryga Ovid. Epist. ex Pont. 3, 'S, 42; Stat. Achill. 2, 364;
Theb. 1, 709; 10, 170. Cyclada Sidon. Carm. 6, 10. Symple-
gada Sidon. Carm. 11, 4.
Die Nomina auf eus und auf cles haben, wie im
Griechischen, im Accus, ea. Charis. 1, 14 S. 27 (I 41. 18):
Quamvis regula dicat „Peleum", tamen „Pelea" dicimus in
accusativo; similiter et in vocativo „o Tydeu". Nam Graeca
declinatio magis in istis casibus praeponitur. Prise. 7, 5, 16
5. 737 (II 299, 5): In huiuscemodi nominibus, id est in eus
desinentibus, Graeco magis accusativo utuntur auctores. Vir-
gilius in I (v. 611): Ilionea petit dextra laevaque Serestum.
Idem (Aen. 9, 774): Et amicum Crethea Musis, Crethea
Musarum comitem. Statins in I (Theb. 1, 415): Nee non et
viribus infra Tydea fert animus. Phoc. 3, 4 S. 1703 (V 423,
14): Accussativum Graecum habent, ut „Pelea" „Atrea".
Aegea haben Ovid. Met. 15, 856; Stat. Silv. 3, 3, 180.
Agyllea Stat. Theb. 6, 852(827); 6, 910(885); 10,249. Amoe-
bea Ovid. A. A. 3, 399. Anthea Verg. Aen. 1, 181; 1, 510; Stat.
Theb. 10, 544. Caenea Verg. Aen. 9, 573; Ovid. Met. 12,
172; Stat. Achill. 1, 264. Capherea Ovjd. Remed. amor. 735;
Met. 14, 472; Trist. 1, 1, 83; Mela 2, 7. 107; Stat. Theb. 7, 371.
Cephea Ovid. Met. 5, 42; Mela 1, 11, 64. Chlorea Verg.
Aen. 12, 363. Cissea Verg. Aen. 10, 317. Dorcea Stat. Theb.
9, 853; Val. Fl. 3, 159. Enipea Frontin. 2, 3, 22; Val. Fl. 1,
83. Eurysthea Verg. Ge. 3, 4; Stat. Silv. 3, 1, 24; Theb. 6,
311; Mart. 9, 65, 7. Hypsea Ovid. Met. 5, 99; Stat. Theb. 7,
310; 7, 328; 8, 355. Lyncea Verg. Aen. 9, 768; Rutil. Nam.
1, 611. Menoecea Stat. Theb. 8, 598; 10, 620; 12, 60; 12,
103. Menesthea Stat. Theb. 6, 712 (705). Muesthea Verg.
Aen. 4. 288; 12, 561. Molpea Ovid. Met. 5, 168. Morphea
Ovid. Met. 11, 635; 11, 647. Nerea Verg. Ecl. 6, 35; Tibull.
4, 1, 58; Ovid. Met. 2, 268; 12, 94; Manil. 5, 434; Poeta ine.
bei Pers. 1, 94; Stat. Silv. 2, 2, 75; Achill. 2, 301; Theb. 8,
230; Val. Fl. 1, 450; Epit. Iliad. 877: Anth. Lat. ed. Riese 461,
— 471 —
3; 720, 19. Nirea Horat. Epod. 15, 22; Prop. 4 (3), 18, 27:
Quintil. 3, 7, 19; Dictys 4, 17. Oenea Ovid. Her. 9, 154;
Met. 8, 273. Orphea Varro R. R. 3, 13, 8; Verg. Ecl. 3, 46;
6, 30; Horat. Carm. 1, 12, 8; Prop. 4 (3), 2, 1; Ovid. Met. 11, 5;
11, 23 und Epist. ex Pont. 3, 3, 41; Senec. Epist. 88, 39; Tacit.
Dial. 12; Mart. 10, 19, 6; Stat. Silv. 5, 3, 16; Theb. 5, 435;
Avien. Arat. 623; Sidon. Carm. 16, 2. Pelea CatulL 64, 21:
64, 301; Horat. Carm. 3, 7, 17; Tibull. 1, 5, 45; Ovid. Met.
11, 379; 11, 407; 15, 856 und Fast. 2, 39; luven. 14, 214;
Val. Fl. 1, 257; 1, 266; Stat. Silv. 1, 2, 215; Theb. 5, 379 und
Achill. 2. 341; Dictys 6, 7. Penthea Prop. 4 (3), 22, 33; Ovid.
Met. 3, 561; 3, 706; 3. 712; 4, 22; Val. Fl. 7, 301; Stat. Achill. 2,
165; Theb. 3, 170; 4,565; Claudian. in Rufin. 2, 418. Persea
Cicer. Arat. 20; Ovid. Met. 4, 610; 5, 30; 5, 33; Caes. Germ.
Phaen. 712; Manil. 1, 697; 5, 568; PHn. N. H. 35, 10, 36 (69); Stat.
Silv. % 1, 95; Theb. 3, 464; 4, 119; Val. Fl. 5, 497; Avieh.
Arat. 561; 954; 1286. Phegea Verg. Aen. 9, 765; Stat.
Theb. 2, 609; 4, 595; Auson. Epigr. 93, 8; Epit. Iliad. 405.
Phinea Ovid. Met. 5, 92; 5, 158; 5, 210; Val. Fl. 4, 500;
6, 550. Phocea Val. Fl. 3, 204. Piraeea Cic. Epist. ad
Att. 6, 9, 1; 7, 3, 10; Ps. Verg. Ciris 468; Stat. Theb. 12,
616. Promethea Horat. Carm. 2, 18, 35; Mart. 11, 84, 9;
luven. 8, 133. Protea Horat. Epist. 1, 1, 90; Ovid. Amor. 3,
12, 35 und Met. 2, 9; Val. Fl. 2, 318; Stat. Silv. 1, 2, 129;
Achill. 1, 32; Epit. Iliad. 878; Amm. Marceil. 29, 1, 39; lul.
Valer. Res gestae Alex. Magni 1, 27 (ed. Kubier p. 36, 21).
Riphea Ovid Met. 12, 352; Val Fl. 6, 558 (Schenkl schreibt
Ripea). Salmonea Verg. Aen. 6, 585. Sminthea Ovid. Met.
12, 585. Terea Verg. Aen. 11, 675; Ovid. Met. 6, 615; 6,
647; Stat. Theb. 12, 480. Thesea Catull. 64, 53; 64, 239;
64, 245; Verg. Aen. 6, 122; 6, 393; Prop. 3 (2), 14, 7; Ovid.
Her. 2. 13; 10, 9; 10, 34; 10, 110; 16 (17), 33; A. A. 1, 531;
Fast. 3, 487; 3, 491 und Epist. ex Pont. 4, 10, 71; Senec.
Phacdr. 148; Mart. 7, 24, 4; 10, 11, 1; Val. Fl. 2, 193; 3, 65;
Stat. Theb. 1, 476; 12, 520; 12, 594; 12, 673; 12, 756;
12, 795 und Acliill. 1, 72; 1, 157; Auson. Ep. 24, 34;
Sidon. Carm. 5, 288; Macrob. Sat. 1, 17, 20; Mart. Capella 3
§ 280; Schol. in Caes. Germ. Arat. 69 (ed. Eyssenh. 384, 15);
Anthol. Latin, ed. Riese 54, 2. Tydea Stat. Theb. 1, 42; 1,
— 472 —
416; 1, 489; 1, 674; 2, 364; 3, 8; 3, 395; 3, 418; 6, 820
(802); 8, 499; 8,578; 9, 60; 9,217; 9,513; 11, 177; 12, 763;
12, 803. Typhoea Ovid. Met. 5, 321; 5, 325; 5, 348; Fast. 1,
573. In allen diesen Stellen ist sowohl e wie a kurz; aber
Verg. Ecl. 6, 30 ist Orphea, und Verg. Ge. 1, 279; Ovid.
Met. 3, 303 und Sil. 8, 342 Typhoea mit der Synizesis.
Wie in der bei Prise, angeführten Stelle Verg. Aen. 1, 611
Ilionea langes e hat, so steht mit gleicher Quantität Idomenea
Aen. 3, 122, und Capanea Stat. Theb. 12, 764 und Auson.
Epigr. 84, 2, ebenso Cephea Avien. Arat. 440; 441. Auch in der
Prosa kommen dergleichen Formen vor. Cic.Epist. ad Att. 6, 9, 1 hat
Piraeea, was er jedoch Att. 7, 3, 10 tadelnswert findet: venio
ad „Piraeea", in quo magis reprehendendus sum, quod homo
Romanus „Piraeea" scripserim, non „Piraeum" (sie enim omnes
nostri locuti sunt), quam quod addiderim „in". Menesthea ist
Com. Nep. Iphicr. 3, 4; Thesea Val. Max. 4, 7, 4; 5, 3 ext.
3;PrometheaSenec. Contr. 10, 5 (34), 1; 10, 5 (34) 3; 10 5(34),
6; 10, 5 (84), 7; 10, 5 (34) 11; 34, 1. 3. 6. 7. 11 und Curt. 7,
3, 22; Idomenea Senec. Epist. 21, 4; Orphea Senec. Epist. 88,
33: Plin. N. H. 30, 1, 2 (7); Mela 2, 2, 28; Tac. de orat. 12;
Phoronea Plin. N. H 7, 56, 57 (193); Nesea Plin. N. H. 35,
9, 36 (61); Thesea und Persea Plin. N. H. 35, 10, 36 (69);
Capanea Plin. N. H. 35, 11, 40 (144); Cephea Mela 1, 11, 64;
Ph alere a Quintil. 2, 4, 41; 10, 1, 80; Tydea Quintil. 3, 7,
12; Nirea Quintil. 3, 7, 19.
Ferner Eteoclea Stat. Theb. 2, 384; 7, 539; 7, 688;
8, 687; 11, 186; 11, 268; 11,388; Agathoclea Auson. Epigr.
8, 1; Sophoclea Val. Max. 4, 3 ext. 1; Themistoclea Val.
Max. 5, 3 ext. 3; Euclea Val. Max. 8, 15 ext. 4; Pythoclea
Senec. Epist. 21, 7; 21, 8; Periclea Quintil. 3, 1, 12; 12, 10,
24 (dagegen Periclem oder Periclen in allen Hdschr. 12, 2, 22) ;
Stratoclea Quintil. 11, 3, 178; Empedoclea Quintil. 1, 4,
4 im Bern., Bamb. und Münchn. (im Ambr, Enpodoclen, im
TiU'ic. und Strassb. Empedoclena).
Die Namen auf es, gewöhnlich auch die auf des,
bilden den Accus, entweder nach Latein. Art auf em,
oder nach G riech, auf en. Lachmann zu Lucr. 5, 839 zeigt,
dass wegen der nicht statthaften Elision vor einem Vocal Plaut.
Epid. 3, 2, 22 (358) Apoeciden zu schreiben (der Dat ist
— 473 —
Apoecidi 2, 3, 7), und aus gleichem Grunde Carneaden Lucil.
(1, 12) bei Lact. Instit. 5, 14, 3, und dass wiederum wegen der
notwendigen Elision in den Versen Cornific. 2, 24, 38 Cres-
phontem; Plaut. Most. 4, 2, 46 (962) Theuro pidem-, Terent.
Hec. 3, 4, 18 (433) Callidemidem; Eun. 5, 2, 70 (909)
Chremem richtig ist. Derselbe Grund rechtfertigt Plaut. Epid.
3, 4, 71 (508) Stratippoclem und 5, 1, 6 (612) Periphanem;
Most. 4, 2, 48 (964) Philolachem, dagegen Trin. 4, 2, 33
(875) Calliclen, während v. 35 (877) am Ende des Verses
Calliclem ist. Men. b, 9, 64 (1123) ist am Ende des Verses
So sielen im vet. und Vat., Sosiclem im decurt. In den
Stellen des Terent., für welche ein solcher Entscheidungsgrund
nicht besteht. Andr. 3, 2, 47 (527)-, Eun. 4, 4, 56 (724) und
Phorm. 1, 2, 13 (63); 5, 6, 25 (865) wird Chremem gelesen.
Bei Cicero ist überall Aristotelem, de orat. 1, 10, 43; 1, 13,
55-, Orat. 1, 5; 64, 218; Acad. 1,4, 17; 2, 43, 132; 2, 46, 143;
Ein. 4, 2, 3; 4, 28, 79; Nat. Deor. 1, 33, 93; Leg. 1, 13, 38;
und gewöhnlich Demosthenem, de orat. 1, 61, 260; 3, 56, 213;
Brut. 9, 35; 38, 142; Orat. 67, 226; Ein. 5, 2, 5; Divin. 2, 46,
96; Off. 1, 1, 4; 2, 13, 47; aber Demosthenen Tusc. 1, 5,
10; 3, 26, 63 im Gembl. und 4, 25, 55 im Reg. und Gud., und
so auch Petron. 2, 5 im Bern. Par. P, und Apul. de mag. 15
S. 421 im Flor. 3 und in mehreren alten Ausg. Meistens
Socratem Cic. Epist. ad Farn. 9, 22, 3; Acad. 1, 12, 44; Ein.
2, 28, 90; 5, 29, 87; Tusc. 1, 42, 100; 5, 4, 10; 5, 4, 11;
Off. 1, 30, 108; 3, 3, 11; de rep. 1, 10, 15; 1, 10, 16; doch
Socraten Acad. 2, 23, 74; Tusc. 3, 4, 8; 5, 34, 97; Nat. Deor.
!, 34, 93; Fat. 5, 10 (zweimal), und im Erf. und Rhenaug. auch
Cato Mai. 8, 26; im Leid. A Acad. 2, 42, 131. Desgleichen
Epicraten Verr. Acc. 2, 22, 53 in den Par. AB; 2, 25, 60 im
Vat. Palimps.; 2, 25, 61 in demselben und im Lag. 29; Iso-
craten und Xenocraten Cato Mai. 7, 23; Xenocraten auch
Acad. 2, 46, 143; Nat. Deor. 1, 26, 72 und de rep. 1, 2, 3;
Pherecraten Tusc. 1, 10, 21; Timocraten Nat. Deor. 1, 33,
93 und im Leid. C auch 1, 40, 113; sonst Xenocratem
Fin. 4, 2, 3; 4, 28, 79; Tusc. 5, 18, 51; 5, 37, 109; Eche-
cratem Fin. 5, 2^7, 87; Polycratem Fin. 5, 30, 92. Nausi-
phanen Nat. Deor. 1, 33, 93, aber Aristo phanem Fin. 5, 19,
50; Xenophanem Acad. 2, 5, 14 und Divin. 1, 39. 87.
— 474 —
l>iogt;iieni pro Cluent. 16, 47 einmal in den Lag. 12 iiiid 64
und einmal im Lag. 64; 19, 53 einmal im Salzb. und einmal im
Salzb. und Lag. 12; Tusc. 4, 8, 5; Diogenem Fin. 2, 8, 24:
Cato Mai. 1, 23 und Divin. 2, 49, 101. Ganymeden Tusc. 1.
26, 65 und Ganymedem Nat. Deor. 1, 40, 112; Nicomden Verr.
Acc. 1, 24, 63 und Archimeden Verr. 4, 58, 131 im Lag. 29:
Archimedem Tusc. 5, 23, 64; Palamedem Tusc. 1, 41, 98;
Lycomedem Lael. 20, 75. Cleanthen Nat. Deor. 3, 2, 5;
Cleanthem Tusc. 2, 25, 60 und Cato Mai. 7, 23. Cleomenen
Verr. 5, 40, 104; 5, 40, 105 im Reg., und 5, 51, 134 in dem-
selben und im Vat. Palimps. Dioden VeiT. 3, 56, 129 im
Lag. 29 und Par. A: Empedoclen Acad. 2, 5, 14; Periclen
Off. 1, 30, 108 in den Bern, a c; 2, 17, 60 in denselben und
im Goth. und Weim., und de rep. bei Augustin. Civ. Dei 2, 9
im Augsb. und Cöln ; Sophoclen Off. 1, 40, 144 im Würzb.,
Bern a, Goth. und in den Guelf. 1, 2; Themistoclen Off. 1, 30,
108 im Würzb. und Bern, c; Empedoclera Acad. 1, 12, 44
und Nat. Deor. 1, 33, 93; Nicoclem Off. 2, 23, 81; The-
mistoclem Fin. 2, 21, 67; Tusc. 1, 46, 110; 4, 25, 55 und
de rep. 1, 3, 5; Agatboclem Divin. 1, 24, 50. Tennen Nat.
Deor. 3, 15, 39; Tenen Verr. Acc. 1, 19, 49 im Beuedictb.
Thalen Divin. 2, 27, 58; Xerxen Off. 3, 11, 48 im Guelf. 3
(Xersen ist im Bern, c und Guelf. 1); Gangen de rep. 6, 20,
22. Bei Carneaden Acad. 2, 6, 16; Euripiden Tusc. 3, 14,
29; Hyperiden Brut. 36, 138; Parmenideu Acad. 2, 5, 14;
Simoniden Nat. Deor. 1, 22, 60; Aleibiaden Tusc. 3, 22,
77 im Gembl. (welcher jedoch unmittelbar darnach mit den
übrigen Büchern Alcibiadem hat); Oresten Fin. 2, 24, 79,
kann man wegen der Formen auf ae (vergl. unter 88) geneigt
sein, au die erste Deklination zu denken, doch sind bei Cic. im
Sing, dieser Nomina die Formen auf ae unerhört, und derselbe
hat auch Asclepiadem Tusc. 5, 39, 113; Carneadem Acad.
2, 4, 12; 2, 18, 59; 2, 27, 87; 2, 34, 109; Tusc. 4, 3, 5; 5,
29, 83; Diviu. 2, 21, 48; 2, 41, 87; Simonidem Cato Mai. 7,
23; Aristidem Fin. 5, 22, 62; Miltiadem Fin. 2, 21, 67 und
de rep. 1, 3, 5; Orestem Tusc. 3, 5, 11; 4, 29, 63 und Lael.
7, 24.
In dem Guelf. des Corn. Nepos ist, wie Heusinger zu Cic.
Off. 1, 40, 8 und 3, 11, 8 bezeugt, Themistoclen Themist.
— 475 —
8, 7; 9, 1; Iphicrateu Iphicr. 2, 4: Datamen Dat. 3, 5; 5,
1; 9, 1: 10, 2; Mandroclen Dat. b, 6; Artaxerxen Themist.
9; 1 und Dat. 1, 3 (1), und dieselben Formen sind iu anderen
Büchern, besonders im Parc. ; Sallusf . Hist. bei Non. S. 535, 8 hat
Metrophanen. Im Bell. Alex. 4, I5 33, 3 ist Granymeden,
daselbst 27, 3; 27, 8; 28, 1; 28, 2; 78, 2 Mithridaten, und
69, 2 Rharnacen, und bei Liv. 25, 31, 3 Archimeden; 29,
29, 11 Lacumacen; 37, 31, 4 Ariarathen, und mehrmals
Hippoeraten und Epicyden, teils in dem gemeinen Text,
teils im Med., wie 24, 31, 2; 24, 32, 9; 25, 23, 2; 25, 23, 7;
25, 25, 10; 25, 26, 5; 25, 40, 13; 26, 30, 2 (vergl. über den
Dat. Dpicydae unter 88), an anderen Stellen Hippocratem
und Epicydem ohne bekannte Var., wie 24, 27, 1; 24, 29,
JO; 25. 28, 1; 25, 28, 5. Liv. hat auch Oesalcem 29, 29,
6; 29, 31, 2. Achillem wird gelesen Cic. Nat. Deor. 3, 18,
45; Verg. Aen. 1, 458; 9, 742; 11, 438; Horat. Carm. 2, 4,
4; 2, 16, 29; Serm. 1, 7; 12 und A. P. 120; Prop. 2, 9, 9;
4 (3), 18, 27; Ovid. Met. 12, 163; 12, 582; 13, 301; Ulixera
Acc. (488) bei Non. S. 500, 4; Cic. Invent. 1, 49, 92; Epist.
ad Fam. 10, 13, 2; Fin; 5. 18, 49; Tusc. 5, 3, 7 und Off. 3,
26, 98: Ovid. Trist. 1, 2, 9. Aber Achill en ist in den An-
führungen von Verg. Aen. 1, 458 bei Non. S. 388, 14 und bei
Cledon. S. 1884 (V 29, 17) und von Aen. 11, 438 bei Diom. 1
S. 294 (I 313, 12); dasselbe ist im Text Ovid. Amor. 2, 18, 1;
Val. Fl. 1, 133; 1, 256; und Ulixen Horat. Serm. 2, 3, 197;
2, 3, 204; Prop. 2, 9, 7 im Gron. und Neap. und 3 (2), 26, 37
im Neap.; Ovid. Met. 13, 55; 13, 65; 14, 71; 14, 192; 14, 241
in den besseren Hdschr., wie Heins, zu den drei letzteren Stellen
bemerkt; Senec. Tro. 691. Ferner Oaxen Verg. Ecl. 1, 65; Daren
Aen. 5, 456 (sonst Dareta, wie oben nachgewiesen); Autoren
Aen. 10, 778; 10, 779; Dioren 12, .509 (in anderen Hdschr. An-
torem und Diorem); Tiridaten Horat. Carm. 1, 26, 5; Phra-
haten Horat. Carm. 2, 2, 17; Praxiteien Prop. 4 (3), 9, 16;
Hippomenen Ovid. Met. 10, 651; 10, 690; Cleanthen Senec.
Epist. 113, 18; Archigenen luven. 6, 236; Ganymeden luven.
9, 22; Monogenen Mart. 12, 83, 2; Periclen Gell. 15, 17.
1; Hippoeraten Gell. 17, 11, 6; Patroclen Terent Maur.
272. Theoprepen C. I. L. 3, 536: Menegraten Inscr. de
l'Alg. 35.
— 476 —
Sehr häufig ist diese Bildung bei dem älteren Plinius. Er
hat Polycraten 33, 1, 6 (27); Menecraten 35, 18, 58 (200)
im Bamb. und 36, 5, 4 (34): Telephanen 34, 8, 19 (68);
Protogencn 35, 10, 36 (81); Palameden 7, 56, 57 (192);
Pasitelen35, 12, 45(156); Alcamenen 36, 5, 4 (16); Poly-
nicen35, 11, 40(144); Leocharen 36, 5, 4 (30); Philocharen
35, 4, 10 (28); Gorgosthenen 35, 10, 36 (93j; Alcisthenen
35, 11, 40 (147); Nealcen 35, 10, 36 (104); Aminoclen 7,
56, 57(207); Periclen 34, 8, 19 (74); Alcibiaden 34, 8, 19
(88); 36, 5, 4 (28); Aristiden 35, 10, 36 (75); Thucydiden
7, 30, 31 (111); Artapheruen 35, 8, 34 (57); Tiridaten 7,
39, 40 (129).
Bei Quintil. ist Aeschinen 2, 17, 12; Alcibiaden
8, 4, 23 im Ambr., Bern, und Bamb.; Aristotelen 3, 6, 60
Coloten 2, 13, 13; Demadeu 3, 17, 12 (zweimal) und 12
10, 49; Demosthenen 5, 13, 42; 5, 14, 32; 6, 3, 21
Euripiden 10, 1, 67 (im Münchn. und Strassb. Euripidem)
Isocraten 3, 1, 14; Palameden 3, 1, 10; Plisthenen 3, 7
19 (im Bern, und Bamb. Plisthenem); Polycraten 2, 17, 4
Socraten 2, 17, 4; 3, 1, 9; Ulixen 1, 4, 16; 2, 13, 13; 4,
2, 13 (Ulixem in der ersten Stelle im Bern., Bamb., Münch. und
Strassb., und in der dritten im Bern, und Bamb.).
Bei Tacitus Abdagesen Ann. 6, 36; 6, 43; 6, 44; Ario-
barzanen Ann. 2, 4 ; Arsacen Ann. 6, 31; Artavasden Ann. 2,
3; Erinden Ann. 11, 10; Eunonen Ann. 12, 15; 12, 18;
Gotarzeu Ann. 11, 8; 11, 10; 12, 13; Meherdaten Ann. 11,
10; 12, 10; 12, 12; Mithridaten Ann. 6, 32; 11, 9; 12, 15;
12, 45; 12, 46; 12, 48 (doch 12, 20 im Med. Mitridate, d. i.
Mithridatem) ; Oroden Ann. 6, 34 (Orodem 6, 33); Pharas-
manen Ann. 12, 46 (zweimal) und 12, 48 (Pharasmanem 6, 33;
12, 45) ; Phrahaten Ann. 6, 31 ; 6, 32; Rhoemetalcen Anu. 2,
67; 3, 38; Simoniden Ann. 11, 14; Sinnacen Ann. 6, 32;
Theophanen Ann. 6, 18; Tigranen Ann. 15, 1 ; 15,2; 15,4;
15, 24 (jedoch ist im Med. Cap. 1 und 4 tigrane und tygrane,
d. i. Tigranem); Tiridaten Ann. 6, 37 (zweimal); 6, 42 (zwei-
mal); 12, 50; 12, 51; 13, 41; 14, 26; 15, 2; 15, 24; 15, 25;
15, 29 (aber 6, 32 ist im Med. Tiridatem, 13, 34 und 15, 14
Tiridate und Tyridate); Vardanen Ann. 11, 8; Vasacen Ann.
15, 14: Vologesen Ann. 12, 14; 12, 50; 13, 37 das zweite-
— 477 —
mal; 15, 5; 15, 10; 15, 13; 15, 31 (im Med. Vologese 13, 9
und 13, 37 das erstemal); Vononen Ann. 2, 4 (Vononem 2, 2).
Auch acinacen Ann. 12. 51 im Med. (acinacem Arnob. 6, 11).
Bei lustin. finden wir Alcibiaden 5, 4, 9; Periclen 3,
6, 12; Sophoclen 3, 6, 12; Tissaphernen 5, 1, 7; 5, 2, 5;
6, 1, 2; Demosthenen 4, 4, 11 und Demosthenem 11, 2, 7.
Gegen das Versmass ist bei Verg. Aen. 11, 243 Diomeden
Argivaque castra im Med., Pal., Rom. und Gud. Serv. bemerkt
darüber: Sane hie aut Diomedem legendum, ut sitLatinus accusa-
tivus; . . , aut si Graecum accusativum facere voluerimus, Dio-
mede legatur. Macrob. Sat. 5, 17, 19 entscheidet für Diomede,
ut talium nomiuum accusativus Graecus est in e desinens. Und
dies haben der Bern, c, Mentel. 1, Rott. 2 und codd. Pier., aber
eine solche Form des Accus, ist bei Lateinern ohne Beispiel,
weshalb die meisten der neueren Herausg. Diomedem vorge-
zogen haben.
Von dem Namen der Ital. Göttin Pales heisst der Accus.
Palem, so Varro L. L. 5, 10, 74; Tibull. 1, 1, 36 (in einigen
codd. Palen); Arnob. 3, 40; Sidon. Carm. 23, 46; Calpurn. Ecl.
4, 106; Serv. zu Verg. Aen. 2, 325; Palen Ovid. Fast. 4, 746
(Palem im Bav. 2, Götting., Frankf., Put. 1, Petav. 2, Reg., Thuau.
und in drei codd. Moreti, Palam in dem sehr alten Petav. 1);
Stat. Achill. 2, 441; Anth. Lat. ed. Riese 874, 4.
Die Griechischen Nomina auf is haben neben
der Latein. Form des Accus, auf im, von welcher unter
55 gesprochen ist, die G riech, auf in Poesin Lucil. (Sat. 9,
44) bei Non. S. 428, 7; Cic. Tusc. 5, 39, 114; dioecesin C.
L L. 3, 431; ibin Cic. Nat. Deor. 1, 29, 82; luven. 15, 3;
Vulg. Levit. 11, 17; Deuter. 14, 16; synthesin Stat. Silv. 4,
9, 44; Ser. Sammon. 1072; syncopsin Ulpian. Dig. 27, 9, 5 §11;
tigrin Val. Fl. 6, 704 und Stat. Theb. 6, 722; capparin Mart.
3, 77, 5; tropin Mart. 11. 82, 11. Parin Verg. Aen. 10, 705
in den besseren Büchern (vergl. unter 55); Prop. 4 (3), 1,
30; Ovid. Remed. amor. 65; 457 und Met. 12, 601; 13, 200;
Hygin. Fab. 107. Acin Ovid. Met. 13, 861; 13, 874; 13, 884.
Adonin Prop. 1, 13, 53; Grat. 66, über andere Formen dieses
Namens vergl. unter 129. Alexin Prop. 3 (2), 34, 73; Mart.
8, 63, 1; Apul. Apol. 10, zweifelhaft ist Calpurn. Ecl 4, 75.
Anubin Spartiau. Pesc. 6, 9; Carac. 9, 11. Apin Phu. N. H. 8;
— 478 —
4ö, 71 (184); Tac. Hist. o, 4; 8uet. Aug. 93; Ampel. 13. 2;
30, 2; Amin. Marcell. 22, 14, 6; Sidoii. Carm. 9, 181; Lactant.
4, 10, 12; Mythogr. Lat 1, 79. Attin Catull. 63, 42; 63, 88
im Sangerm. und Oxf.; Senec. Agam. 690; TertuU. Apol. 15;
Prudent. c. Symmach, 2, 52; Firmic. Mat. Err. prof. relig. 3, 2;
8, 3; Anth. Lat. ed. Riese 4, 109; Mythogr. Lat. 1, 230 (Atin);
Orell. 1902 (Atthin). Busirin Ovid. A. A. 1, 649 und Met. 9,
183. Chrom in Verg. Aen. 11, 675; Ovid. Met. 12, 333; Sil.
11, 439; Stat. Theb. 4,597; 6, 464; 8, 476; 9, 252. Daphnin
Verg. Ecl. 5, 52; Prop. 3(2), 34, 68; Varius bei Macrob. Sat.
6, 2, 20; Plin. N. H. 7, 39, 40 (128): Terent. Maur. 842. Datin
Val. Fl. 6, 65. Eupolin Horat. Serm. 2, 3, 12; Prise, de metris
Terent. 26 (III 429, 3) ; Mar. Victorin. Art. gramm. ed. Keil VI
78, 24; Rufin. Comm. in metra Terent. S. 2707 (VI 557, 4j;
5. 2713 (VI 564, 12). Hypanin Val. Fl. 6, 147; Stat. Theb. 8,
491; Claudian. VI cons. Hon. 337. Ibiu Ovid. Ibis 55; 95;
100; 222. Sarapin oder Serapin Mart. 9, 29, 6; Mart. Capella 2
§ 191. Sinin Stat. Theb. 12, 576. Sybarin Horat. Carm. 1, 8,
2; Ovid. Met. 15, 51; Stat. Theb. 7, 641. Thyrsin Prop. 3
(2), 34, 68; Zeuxin Cic. Invent. 2, 1, 1; Senec. Controv. 10,
5 (34), 7. Alcestin Mart. 4, 75, 6 im Thuan; Gell. 19, 7, 2;
Serv. zu Verg. Aen. 4, 703. Irin Ovid. Met. 14, 830; Val.
Fl. 7, 186; Stat. Theb. 4, 461; 10, 81; Apul. de mundo 16.
Iphin Stat. Theb. 8, 445. Isin Ovid. Amor. 2, 2, 25. Lache-
sin Ovid. Trist. 5, 10, 45; Stat. Theb. 4, 642: Chaicid. Tim. 144.
Proerin Ovid. Met. 7, 707; 7, 712; 7, 825; Hygin. Fab. 189;
Mythogr. Lat. 1, 44; 1, 204; 2, 216; Serv. zu Verg. Aen. 6, 445.
Themin Ovid. Met. 1, 321 und Fast. 3, 658. Thetin Ps. Senec.
Octav. 707; Mart. 5, 1, 2; Stat. Silv. 1, 2, 216; Achill. 2, 11;
2. 199; 2, 266; 2,325; Epit. Iliad. 860; Dracont. Carm. min. 2,
34. Amphipolin Liv. 40, 24, 3; 40, 56, 8 ed. Hertz; Calli-
polin Liv. 36, 30, 4; Amm. Marcell. 22, 8, 4; Megalenpolin
Liv. 32, 5, 5; 35, 36, 10; Neapolin Liv. 40, 41, 3 ed. Hertz;
Aetna 431; Philippopolin Liv. 39, 53, 13; 39,53, 14. Aui-
torgin Liv. 25, 32, 5; 25, 32, 9. Aul in Lucan. 5, 236, wie
AvXiv Eurip. Iphig. Aul. 14, 121 und Euphor. bei dem Schob
Ven. II. ß. 496; doch auch Aulidem, vergl. unter 55. Baetin
Mart. 9, 61, 2; Stat. Silv. 2, 7, 35; Sidon. Carm. 9, 294;
Claudian. Mall. Theod. Cons. 286; Cons. Stil. 2, 238; Nupt. Hon.
- 479 —
et Fese. 31. Bilbiliu Mart. 1, 49, 3; 4, 55, 11: 10, 104, 6.
Burin Ovid. Met. 15, 293; Senec. Nat. quaest. 6, 25, 4. Cara-
litin Liv. 38, 15, 12. Carambin Plin. N. H. 2, 108, 112 (245);
Val. Fl. 4, 599; 8, 214. Charybdin Cic. Verr. 5, 56, 146 in
den Lag. 27 und 29, und Phil. 2, 27, 67 im Bamb. und Gud.,
und an beiden Stellen nach der Anführung bei Quintil. 8, 6, 70;
Ovid. Epist. ex Pont. 4, 10, 27; 4, 14, 9; Met. 14, 75; Lucan. 4,
461; lustiu. 4, 1, 13; Anth. Lat. ed. Riese 880, 2. Elin Ovid.
Met. 2, 679; 5, 608; 12, 550; Liv. 38, 32, 3; Senec. Oed. Fr.
129; Plin. N. H. 2, 71, 73 (181); Stat. Silv. 2, 6, 47; Solin. 1,
98. Illiturg-in Liv. 28, 19, 4. Leptin Bell. Afr. 7, 1. Macrin
Liv. 37, 13, 1; 37, 29, 2. Maeotin Val. Fl. 6, 154. Mem-
phinHorat. Carm. 3, 26, 10; Ovid. Amor. 2, 13, 8; Plin. N. H.
31, 10, 46 (111); Val. FL 4,407 und Mythogr. Lat. 1, 79; 2, 75.
Oringin Liv. 28, 3, 2; 28, 4, 2. Phasin Prop. 4 (3), 22, 11;
Senec. ad Helv. 10, 3; Manil. 5. 45; Stat. Theb. 5, 458; Gurt. 6,
5, 25; Val. Fl. 2, 379; 7, 220; Glaudian. III cons. Hon. 72; in
Eutrop. 1, 245. T anain Sallust. lug. 90, 3; Horat. Garm. 3,
10, 1; 4, 15, 24; Prop. 3 (2), 30, 2; Mela 1, 2, 9; 1, 2, 10;
1, 3, 15; 1, 3, 18; 1, 19, 109; 1, 19, 114; 2, 1, 1; Plin. N. H.
2, 108, 112(246); Val. Fl. 1, 538; Lucan. 9, 751; Stat. Theb. 12,
578; Ampel. 6, 2; Flor. 3, 4, 6; lustin. 12, 5, 12; Solin. 49, 5;
Apul. de mundo 7; Amm. Marcell. 22, 8, 27; 22, 8, 29; Prise.
Perieg. 661. Thybriu Ovid. Met. 2, 259 und Fast. 2, 389;
Claudiau. Bell. Get. 578; VI. cons. Honor. 365 und 486. Tigrin
Plin. H. N. 5, 12, 13 (66); Gurt. 4, 9, 14; Vulg. ludith. 1, 6;
Claudian. Cons. Stil. 1, 53; Oros. 7, 12, 2. Falsch aber war
die Schreibung Tiberin Ovid. Fast. 4, 337 ; 5, 641, an der ersten
Stelle ist in einem Teil der Hdschr., an der zweiten in allen das
richtige Tiberim. Nach Bekker's Angabe ist auch bei Tac. Ann.
12, 56 im Med. Tiberin, nach Baitcr's Collation hat derselbe
vielmehr Tiberim. Gleich unzulässig ist Lirin, welches ehemals
Horat. Carm. 3. 17, 8 und Tac. Ann. 12, 56 im Text stand; bei
Horat. ist Lirim schon von Bentley aus Hdschr. und alten Ausg.
hergestellt, und bei Tac. ist im Med. Liri mit einem Strich, im
Guelf. Lyrim. Visurgin Tac. Ann. 1, 70 ist nicht nur in der
Endung verderbt, und in Senec. Med. ist v. 377, in welchem Albin
gelesen wird, verdächtig. Albin hat Flor. 4, 12, 26 (ed. Ross-
bach p. 174, 16); Visurgin und Albin Sidon. Garm. 23,244.
— 480 —
Die Nomina auf ys haben sowohl yn wie ym.
Capyn Verg. Aen. 1, 383; Ovid. Fast. 4, 34; Serv. zu Verg.
Aen. 10, 145; Mythogr Lat. 1, 135. Cotyn Liv. 42, 67, 5; 45,
42, 7; Tac. Ann. 2, 65; 2, 66; 12, 15; Lucan. 5, 54; Ityn Verg.
Aen. 9, 574; Ovid. Amor. 2, 14, 30; 3, 12, 32 und Met. 6, 636;
6, 652; Senec. Agam. 707; Val. Fl. 3, 189; Mart. 10, 51, 4;
Stat. Theb. 7, 642; Hygin. Fab. 238; Consol. ad Liv. 106.
Erinyn Ovid. Met. 1, 725; Senec. Oedip. 644: Lucan. 6, 747;
Tethyn Ovid. Met. 2, 509; 9, 498; 13, 951 und Fast. 2, 191;
5, 81; Colum. 10, 201; Sil. 17, 243; Stat. Achill. 2, 11; Mart.
10, 44. 2 (Tethya ist oben nachgewiesen); Auson. Mosell. 281.
Halyn Cic. Divin. 2, 56, 115; Liv. 38, 16, 13; 38, 25, 7; 38,
27, 6; Mela 1, 19, 105; Gurt. 4, 5, 1; Frontin. Strateg. 1, 5, 4;
Amm. Marceil. 23, 5, 9; Claudian. in Eutrop. 2, 251 (überall
mit der Var. Halym oder Halim). Libyn Stat. Theb. 6, 894;
Mart. 9, 101, 4; Mityn Liv. 44, 7, 4; Tiphyn Dichter bei
Charis. 4, 4 S. 243 (I 272, 13), Donat. 3, 6, 2 S. 1775 (IV
399, 20) und Pompei. Comment. S. 464 (V 305, 18), entstellt
bei Diom. 2 S. 453 (I 457, 8); Manil. 545; Val. Fl. 2, 390; 3,
2; 5, 15; 5, 25; Claudian. Bell. Get. 11; Othryu Ovid. Met.
7, 353; 12, 173; Stat. Theb. 3, 319; 4, 655; Val. Fl. 1, 24;
Solin. 8, 3; Sidon. Carm. 5, 236; chamaepityn Plin. N. H. 26,
8, 53 (85); Apul. Herb. 28; Scribon. 187: quam Graeci xccixaiTtirvi'
appellant; chelyn Ovid. Epist. ad Phaon. 181; Senec. Tro. 330
und Herc. Oet. 1037; Auct. Pan. in Pison. 154; Auct. bei Caes.
Bass. S. 2677 (VI 262, 17); Val. Fl. 1, 139; Stat. Silv. 1, 5, 11;
2, 2, 120; 4, 6, 30; 4, 6, 98; 4, 8, 38; 5, 3, 271; Theb. 6,
359; 8, 233; 8, 374 und Achill. 1, 186; Auson. Mosell. 391;
Claudian. Rapt. Pros. 2 praef. 8; Mart. Capeila 1 § 66; 2 § 119;
9 § 908; Sidon. Epist. 8, 9 v. 9; Carm. 2, 310; 23, 190. Atym
Val. Max. 1, 7 ext. 4 im Bern.; Cotym Liv. 45, 6, 2 (dafür
Cottum. Corn. Nep. Timoth. 1, 2 im cod. coli. Rom. und Cotum
Eutrop. 4, 6, 2 (ed. C. Wagenerp. 23, 27); Halym Verg. Aen.
9, 765; Itym Prop. 4 (3) 10, 10 und Serv. zu Verg. Ecl. 6, 78;
Othrym Verg. Aen. 7, 675; cachrym Plin. N. H. 16, 8, 11
(30); chelym Calpurn. Ecl. 4, 66. Zu Imityen Plin. N. H. 6,
7, 7, (21) wird zwar ebendaselbst der Gen. Imityis, nirgends
aber ein Nomin. gefunden; vielleicht ist Imityes voi'ausgesetzt.
Notwendig chlamydem, wie xXa^vda^ Plaut. Cure. 5, 2, 13 (611);
— 48t —
5, 2, 33 (632); Epid. 3, 3, 51 (436); Merc. 5, 2, 71 (912)-, 5, 2,
80 (921) 33 undPseud. 4, 7, 88 (1184); Verg. Aen. 3, 484: 4,
137; 5, 250; 8, 167; 9, 582; 11, 775; Horat. Epist. 1, 17, 31;
Ovid. Met. 2, 733; 5, 51; 13, 680; 14, 345; Sil. 10, 571; 16,
164; 16, 240; Stat. Theb. 6, 570 (548); 10, 139; Val. Fl. 2,
409; 5, 512; Hieronym. Chron. 1 S. 47; 2 S. 148.
Die Feminina auf ö bilden nach Griechischer
Weise auch den Accus, auf 0. Alecto Verg. Aen. 7, 324,
vergl. Charis. 1 S. 47 (I 63, 27 ud 30); 1 S. 94 (I 117, 24);
Argo Varro (Sat. Menipp. 15) bei Charis. 1, 17 S. 94 (I 118,
8); Cic. Nat. Deor. 3, 16, 40; Ovid. Her. 6, 65; 12, 9; Mela 2,
3, 45; Mart. Capeila 8 § 830; 8 § 833. Calypso Ovid. Epist.
ex Pont. 4, 10, 13; Dictys 6, 3; Dido Verg. Aen. 4, 383; Ovid.
Her. 7, 7; 7, 131(133); Vell. 1, 6, 4; Sil. 8, 122; 8, 230; Tac.
Ann. 16, 1 im Med., vergl. Charis. 1 S. 47 (I 63, 26 ud 30);
S. 94 (I 117, 24); Hero Serv. zu Verg. Ge. 1, 207; lo Ovid.
Amor. 2, 2, 45; 2, 19, 29: A. A. 1, 323; Met. 1, 584; 1, 588;
1, 628; 1, 629 und Ibis 624; Lact. Instit. 1, 11, 20; 1, 11, 21;
Ino Stat. Theb. 4, 562; Serv. zu Verg. Aen. 5, 241; Manto
Stat. Theb. 7, 758; 10, 679; Praxo Liv. 42, 15, 3; 42, 17, 2;
Sappho Horat. Carm. 2, 13, 25; Ps. Ovid. Epist. adPhaon. 217;
Mart. 7, 69, 9; Plin. N. H. 35, 11, 40 (141). Aber auch die
Jonische Form auf ovv wurde gebraucht. Charis. 1, 17 S. 102
(I 127, 17): Di dun. Ateius philologus librum suum sie edidit
inscriptum, „An amaverit Di dun Aeneas"', ut refert Plinius,
consuetudinem dicens facere „hanc Callisto", „hanc Calypso",
y,hanc lo", „hanc Allecto". Mart. Cap. 3 § 292, die Form des
Accus, auf 0 als die gewöhnliche anerkennend, stellt daneben
Ion und Inon auf, welche Bildung dem Aeolischen Dialekt an-
gehört; und solche Formen finden sich an verschiedenen Stellen
in einzelnen Hdschr., wie Argon Prop. 1, 20, 17 im Gron. und
Neap.; Ovid. Her. 6, 65 und 12, 9 im Guelf., und Mela 2, 3,
45 im Prag.; Didon Ovid. Her. 7, 7; 7, 131 (133) im Par. P
m. sec. und Guelf.; Heron Ovid. Amor. 2, 16, 31 und Ion da-
selbst 2, 19, 29 im Par. P und St. Gall; Echon Stat. Silv. 4,
3, 63 in der ed. Parm. 1473. Im luven. 2, 92 wird von Fried-
länder Cotytun geschrieben, aber Bücheier stellt im Rhein.
Mus. 43, 295 die handschriftliche Lesart Cotyton her. Priap.
68, 23 wird von Büchcler Calysun, von Bährens daselbst
Neue-Wagener, Formenlehre. I, 3. Aufl. 31
— 482 —
Calypson gelesen, auch Mart. Capeila 3 § 292 weist die Lesart
ab, Kopp liest Inon, Eyssenh. liiun.
Zu rhus Gcu. rhois oder rhus (vergl. unter 82) ist der
Accus, rhun Plin. N. H. 24, 14, 79 (129); Apic. 10, 14 § 477;
10, 14 § 478 (im Vat. rus, wie auch 10, 8 § 463 gelesen wird);
Cass. Fei. 39 (ed. Rose p. 88, 8).
Über den Abi. Griechischer Nomina auf es vergl. unter 63.
Die Nomina auf ys haben gewöhnlich ye, zuweilen y.
Atye Liv. 1, 3, 8; Tac. Ann. 4, 55; Capye Liv. 1, 3, 8; 4,
37, 1; Serv. zu Verg. Aen. 5, 30; Ardye Liv. 33, 19, 9; Cotye
Liv. 42, 67, 3; 45, 42, 6; 45, 42, 8; Tac. Ann. 2, 66; 3, 38;
Oros. 4, 20, 36. Tethye Sil. 5, 395; Avien. Arat. 1169;
stachye Plin. N. H. 1 Inh. von B. 24 ed. Detlefseu I 51, 19;
cachry Plin. N. H. 22, 22, 32 (71); 27, 13, 109 (134); c ha-
rn aepity Cael. Aurel. Chron. 3, 8, 143; chely Mart. Capella 9
§ 915; Capy Serv. zu Verg. Aen. 1, 272 und 10, 145; Ity
Serv. zu Verg. Aen. 4, 602.
Die Femin. auf ö haben auch im Abi. ö, wiewohl
Charis. Exe. art. gramm. S. 91 (I 543, 23) diesem Casus und
dem Dat. gemeinschaftlich die Endung oe zuteilt. lo als Abi
ist Prop. 3 (2), 30, 29; Hygin. Fab. 149; 155; Serv. zu Verg
Ecl. 8, 4 und zu Aen. 3, 211; Alecto Serv. zu Verg. Georg. 2, 98
Calypso Serv. zu Verg. Aen. 3, 678; Themisto Hygin. Fab
1; 157; Ino Hygin. Fab. 1; 184; Serv. zu Verg. Aen. 5, 241;
Callisto Hygin. Fab. 155; Tyro Hygin. Fab. 157; Theano
Hygin. Fab. 186; Celaeno Hygin. Fab. 157 und Poet, astron.
2, 21; Argo Hygin. Poet, astron. 4, 7. Serv. zu Verg. Aen. 7,
324 sagt von dieser Deklination auf o : huius autem declinationis
tres [tantum] casus usurpamus, genetivum ut Alectus, nominati-
vum et accusativum ut Alecto, vergl. über den Dat. unter 82.
84. Der Nomin. und Voc. Plur. Griechischer
Nomina kann, wie im Griechischen, auf kurzes es
ausgehen. Crateres Lucr. 6, 701; Verg. Aen. 2, 765; 6,225.
Delphin es Verg. Aen. 8, 673; Ovid. Met. 1, 302; 2, 266 und
Trist. 3, 10, 43; Stat. Silv. 1, 3, 28; Achill. 1, 246. Lampadös
Ovid. Met. 4, 403; Epist. ex Pont. 3, 3, 60 und Her. 12, 138;
14, 25; Lucan. 6, 135. Grypgs Verg. Ecl. 8, 27; (gryphes)
Claudian. Epist. 2, 8; heroes Stat. Achill. 1, 609. Lyncös
Stat. Theb. 4, 658. Striges Stat. Theb. 3, 511. Orchades
— 483 -
Verg. Ge, 2, 86. Aclvdes Verg. Aen. 7, 730. Analec tridös
Ovid. A. A. 3, 273. Paeanes Stat.' Theb. 8, 224. Rhetores
Mart. 2, 64. 5. Panes Culex 94; Prop. 4 (3), 17, 34; Ovid.
Fast. 1, 397. Arcades Verg. Ecl. 7, 4; 7, 26; 10, 31; 10, 33
und Aen. 8, 51; 8, 352; 10, 491; 11, 93; 11, 142; 11, 835;
12, 231; 12, 281; Ovid. Met. 3, 210 und Fast. 2, 262; 2, 290;
5, 89. Cretes Ovid. Amor. 1, 14, 6. Curetös und Cory-
bantÖs Ovid. Fast. 4, 210; Curetes Stat. Achill. 2, 156;
Cyclopes Verg. Aen. 3, 644; 8, 424; 8, 440; Val. Fl. 4, 104;
lazyges Ovid. Trist. 2, 191: Epist. ex Pont. 1, 2, 79 und Ibis
137; Val. Fl. 6, 122. Laestrygones Ovid. Fast. 4, 69. Mag-
netes Lucan. 6, 385. Phoenices Cic. Acad. 2, 20, 66 und
Nat. Deor. 2, 41, 106. Phryges Verg. Aen. 1, 468; 9, 599;
9, 617; 9, 635; 11, 170; Ovid. Met. 12, 70; Val. Fl. 2, 578.
Samothracös Stat. Achill. 2, 157. Seres Horat. Carm. 3, 29,
27; 4, 15, 23; Ovid. Amor. 1, 14, 6. ThracÖs Verg. Aen. 3,
14; Ovid. Ibis 137: Val. Fl. 1, 611; 2, 251; 5, 664; Sidon.
Carm. 9, 95. Troös Verg. Aen. 1, 172; 9, 168; 9, 811; 11,
620; 12, 231; 12, 281; 12, 704; Ovid. Amor. 1, 9, 34 und
Met. 12, 67. Amazon ÖS Verg. Aen. 11, 660; Stat. Achill. 2,
86. Erinyes Prop. 3 (2), 20, 29; Ovid. Her. 11, 103. G-or-
gones Verg. Aen. 6, 289. Sirenes Ovid. A. A. 3, 311 und
Met. 5, 555. Naiadös Nemesian. 2, 21. Naides Verg. Ecl.
10, 10; Ovid. Met. 1, 624; 2, 325; 3, 506; 4, 289; 8, 579;
9, 87; 10, 514; 11, 49; 14, 557; 14, 786 und Fast. 1, 405;
Stat. Silv. 1, 2, 264; Calpurn. Ecl. 2, 14. Nereidös Cic. Arat. 446 ;
Prop. 3 (2), 26, 15; Ovid. Met. 13, 899. Oreadös Verg. Aen.
1, 500. Maenadös Ovid. Met. 11, 22. Thyiades Ovid. Fast.
6, 514; Val. Fl. 6, 757; Eleleides Ovid. Her. 4, 47. Me-
deides Ovid. A. A. 2, 101. Propoetidös Ovid. Met. 10, 238.
Troades Verg. Aen. 5, 613; Ovid. Met. 13, 421; 13, 481; 13,
534; 13, 538. Atlantides Verg. Ge. 1, 221; Colum. 10, 54.
Oceanitides Verg. Ge. 4, 341. Pliadös Ovid. A. A. 1, 409
und Fast. 4, 169; Val. Fl. 5, 415. Typhoides Val. Fl. 4,
428. Cycladös Ovid. Fast. 4, 281. Li'bethridös Verg. Ecl.
7, 21. Mareotides Verg. Ge. 2, 91. Lesbidös Ovid. Her. 3,
36 und Epist. ad Phaon. 199; 200; 201. Cretid6s Ovid. Fast.
3, 444. Acheloidcs Ovid. Met. 5, 552. Calydonidös Ovid.
Met. 8, 527. IsmeuidÖs Ovid. Met. 3, 733; 4, 561; 6, 159.
31*
— 484 —
Lelegeidös Ovid. Met. 9, 651. Minyeidös Ovid. Met. 4, 32.
Nyseidös Ovid. Met. 3, 314. Pactolidös Ovid. Met 6, 16.
Perscidös Ovid. Remed. amor. 263. Spercheidös Ovid.
Met. 2, 254; 7, 230. Stymphalidös Ovid. Met. 9, 187 und
Fast. 2, 273. Symplegadös Ovid. Her. 12, 121. Tiberini-
dös Ovid. Fast. 2, 597. Belidös Ovid. A. A. 1, 74; Met. 4,
462; Trist. 3, 1, 62 und Ibis 179; 358. Cadmeidös Ovid.
Met. 9, 304. Proetides Verg. Ecl. 6, 48. Messeides und
Colchidäs Val. Fl. 4, 374; 8, 142. Phacthontid6s Gernian.
Phaen. 366. Synodontes Ovid. Hai. 107. Mormyres Ovid.
Hai. 110. Miniallonös Stat. Theb. 4, 660; Sidon. Carm. 1, 13.
So auch in den Namen barbarischer Völker, Suessonös Lucan.
1, 423; Macrou6s Val. Fl. 5 151; Vascones luven. 15, 93;
Britonös luven. 15, 124; Haedues Auson. Parent. 4, 6.
Die Neutra auf os oder us haben im Nomin., Voc.
und Accus. Plur. , übereinstimmend mit der Griechischen
Bildung, langes e. Cete Verg. Aen. 5, 822; Plin. N. H. 9,
24, 40 (78); 9, 50, 74 (157); 36, 5, 4 (26); Sil. 7, 476; 11,
479; 14, 253; Stat. Achill 1, 55; Vulg. Gen. 1, 21; Daniel 3,
79; Charis. 1 S. 21 (I 33, 27); Exe. ex arte gramm. S. 100.
(I 550, 1). Mele Lucr. 2, 412; 2, 505; Mar. Victorin. Art.
Gram. I S. 2498 (VI 54, 14); C. I. L. 6, 10131; Inschr. Grut.
S. 654, 4 (Burmaun Anthol. 4, 64, Meyer 1209) v. 4. Pelage
Catull. 63, 16; Lucr. 5, 35; 6, 619. Das Nom. propr. Tempe
Catull. 64, 35; 64, 285; 64, 286; Verg. Ge. 2, 469; 4, 317;
Culex 94; Horat. Carm. 1, 7, 4; 1, 21, 9; 3, 1, 24; Ovid.
Amor. 1, 1, 15; Met. 1, 569; 7, 222; 7, 371 und Fast. 4, 477;
Liv. 32, 15, 9; 33, 10, 6; 33, 13, 1; 33, 35, 7; 36, 10, 11;
39, 24, 14; 42, 54, 8; 42, 61, 11; 42, 67, 6; 44, 6, 5; 44, 6,
6; 44, 6, 7; 44, 6, 12; 44, 7, 1; 44, 7, 12; 44, 8, 9; Mela 2,
3, 136; Plin. N. H. 4, 8, 15 (31); 16, 14, 92 (244); Stat.
Silv. 1, 2, 215; 5, 3, 209; Achill. 1, 237; Theb. 1, 485; 6,
88 (82), von Kohlmann unter den Text gesetzt; 10, 119, dafür
Tempea Solin. fr. Pont, bei Burmann Anth. 5, 113 (Meyer
234, Riese 720) v. 22, und Pentad. bei Burmann 5, 69 (Meyer
252, Riese 235) v. 12, wie bei Herod. 7, 173. Ebenso das
adject. Neutrum cacoethes cacoethe, Plin. N. H. 22, 25, 64
(132); 24, 10, 47 (78); 26, 14, 87 (140); 27, 12, 105 (129);
penthemimere Mar. Victorin. 3 S. 2552 (VI 105, 8 und 14);
— 485 —
Atil. Fortun. S. 2696 (VI 291, 14); hephthemimere Mar. Victorin.
3 S. 2552 (VI 105, 16); S. 2553 (VI 105, 19).
Selten ist der Genit. auf ou. Hebdomadon libri,
Titel eines Werkes des Varro bei Charis. 1, 17 S. 119 (I 147,
4) und Non. S. 145, 5 (S. 528, 23 wird hebdomadum ge-
schrieben); Arcadon Varro (Sat. Menipp. 101) bei Non. S. 250.
21; me tarn orp hose on libri, Titel von Werken des Ovid. und
des Apul.; Dorieon Vitruv. 4, 1, 5; Malieon Gurt. 4, 13, 29;
Caesareon C. I. L. 3, 537; Hesperidou Plin. N. H. 37, 2,
11 (38), wechselnd mit Hesperidum; thy romaton Vitruv. 4,
6, 1; epigrammaton Mart. 1, 1, 3; 1, 117, 3 und in der vor-
ausgeschickten prosaischen Epistula; Anth. Lat. ed. Riese 287, 22;
problematon Gell. 1, 11, 17. Chalybon bei Catull. 66, 48 ist
Konjektur von Politian.
Auch der Dat. und Abi. auf si oder sin ist nicht
häufig. Charis, 1, 15 S. 38 (153, 17): Plinius sermonis dubii
VI de Varrone: „Quam maxime vicina Graeco Graeca dicit, uti
nee schematis quidem dicat sed schemasin. Ethesin Varro
(Sat. Menipp. 399) bei Non. S. 374, 6. Dryasin (oder Adrya-
sin) Prop. 1, 20, 12 nach Puccius Verbesserung (in den Hdschr.
adriacis); Hamadryasin Prop. 1, 20, 32 (in den Hdschr. ha-
madrias hinc und amadrias hinc), und Thyniasin Prop. 1, 20,
34 im Neap. (im Gron. thyniason, im Hamb. thiniasim); Troasin
Ovid. Her. 13, 135 (137) nach Salmas. Verbesserung (im Put.
Troas, sonst Troadas); Lemniasin Ovid. A. A. 3, 672 nach
Heins. Verbesserung (im Reg. Lemnias et, sonst Lemniades,
Lemniadis, Lemniadi, Lemniados, Lemnios et); heroisin Ovid.
Trist. 5, 5, 43 nach Salmas. Verbesserung (in den Hdschr.
heroibus und heroidibus). Metamorphosesin Quiutil. 4, 1,
77 (in den Hdschr. metamorphosin und metamorfosi) ; aplanesi
Apul. Dogm. Plat. 1, 11 S. 203- Phoreisi Hygin. Poet, astron.
2, 12 (gewöhnlich Phorcys oder Phorcis). Mart. Capella 3 § 281
führt Arcasin au. Charisin Prop. 5 (4), 1, 73 nach Heinsius'
Vermutung, anders Lachmann, Haupt, L. Müller u. a. Aber
Peliadibus in Büchertiteln bei Non. S. 202, 17 und Troadibus
bei Non. 447, 24; Scrv. zu Verg. Aen. 1, 179; Prise. 6, 4, 20
S. 686 (II 212, 1); Euraenidibus in dem Titel von Schriften
des Enn. und des Varro öfters bei Nonius; Bacchidibus in der
Anführung des Stückes des Plaut, bei Gell. 3, 14, 14, und mehr-
— 486 —
mals bei Nonius-, Nacvius Agrypnuntibus Non. S. 65, 4; 150,
28; Turpilius Boethuntibus Non. S. 23, 5; 179, 22; 322, 37;
342, 1; 429, 17; 518, 3. Ferner basibus Plin. N. H. 34, 4,
9 (17); Porapon. Dig. 50, 16, 245; Vulg. Exod. 26, 25; 27, 16;
27, 17; 35, 17; 38, 10; 38, 39; Num. 3, 37; 4, 32; 2 Par. 4,
14; Boeth. Art. geom. p. 383, 17; C. I. L. 6, 2837; Inscr. de
d'Alg. 3900 (- C. I. L. 8, 9340); epidixib. C. I. L. 5, 2787;
synthesibus Mart. 2, 46, 4; 14, 1, 1; genesibus Censorin. 14,
12; pyxidibus Mart. 9, 37, 4; chlamydibus Lact. mort.
persec. 36, 5.
Sehr gewöhnlieh ist der Accus, auf äs. Agonas Plin.
Epist. 10, 75 (79), 2; Mart. Capella 9 § 925; aspidas Cic. Nat.
Deor. 3, 19, 47; Plin. N. H. 24, 15, 90 (141); arcyas Varro
(Sat. Menipp. ed. Riese p. 188, 2, aber Bücheier 385 äqxvac)
bei Non. S. 28, 11; 451, 23 (L. Müller schreibt an beiden
Noniusstellen arcyas); attagenas Plin. N. H. 8, 58, 83 (228);
bombycas Plin. N. H. 11, 23, 27 (77); cantharidas Cic. Epist.
ad Farn. 9, 21, 3; Plin. N. H. 11, 35, 41 (118); 29, 5, 33
(105); Scribon. 190; Cael. Aurel. Chron. 3, 8, 140; crateras
Enn. (Ann. 466) bei Serv. zu Verg. Aen. 9, 164; Verg. Ecl. 5,
68 und Aen. 1, 724; 7, 147; 9, 165; 9, 358; 12, 285; Plin.
N. H. 36, 8, 13 (62); Vulg. Exod. 24, 6; Nuraer. 4, 7; del-
phinas Verg. Ecl. 8, 56 (vergl. Apul. Flor. 17 ed. Kjüger
p. 27, 9); Solin. 12, 3; daphnonas Mart. 12, 50, 1; ele-
phantas Lucil. Sat. 1, 37 ed. Lachmann: miracla [ciett] ele-
fantas, L. Müller I 40: miracla cient elephanteis, im Non.
S. 521, 29, wo diese Luciliusstelle überliefert ist, schreibt
L. Müller miracla cient elephantos; Manil. 4, 667; 6, 740;
ephemeridas Prop. 4 (3), 23, 20; Ovid. Amor. 1, 12, 25;
luven. 6, 574; Treb. Poll. Gallien. 18, 6; C. G. L. ed. Goetz
V 584, 12; grypas Plin. N. H. 10, 49, 70 (136); gryphas
Sidon, Carm 22, 67; harpagonas Curt. 4, 2, 12; heroas
Varro (Sat. Menipp. 45) bei Non. S. 530, 19; Verg. Ecl. 4, 16;
4, 35; Horat. Serm. 2, 2, 93; Plin. N. H. 35, 10, 36 (107);
Stat. AchiU. 1, 118; 1, 754 (2, 80); lul. Valer. Res gestae
Alex. Magni 1, 46 (ed. Kühler p. 57, 19); heroidas Prop. 3
(2), 28, 29; Ovid. Amor. 2, 4, 33 und A. A. 1, 713; Stat. Silv.
3, 5, 45; 5, 1, 255; Auson. EdyU. 6, 15; Perioch. Odyss. 11;
lampadas Terent. Adelph. 5, 7, 9 (907); Lucr. 2, 25; Tibull.
487
3, 8, 6; Ovid. Remed. amor. 552; Manil. 1, 846: lebetas Verg.
Aen. 3, 466; 5, 266; Ovid. Her. 3, 31; lichenas Plin. N. H.
20, 9, 40 (103); 28, 12, 50 (186); 29, 4, 30 (95): lyncas Horat.
Carm. 2, 13, 40; 4, 6, 34; Ovid. Met. 15, 413; phalangas
Val. Fl. 6, 758; presteras Lucr. 6, 424; Apul. de mundo 15;
pyramidas Plin. N. H. 36, 15, 24(103); Claudian. in Rufin. 2,
448; Gell. 1, 20, 3; Boeth. Inst, arithm. 2, 23; Anth. Lat. ed.
Riese 87, 3; 417, 3; 417, 4; pyxidas Ovid- A. A. 3, 210 und
Remed. amor. 353; rhetoras SC. bei Suet. Rhet. 1 und bei
Gell. 15, 11, 2; Senec. Suas. 2, 12; Tac. de orat. 30; 35;
Mart. 5, 56, 3; Auson. Prof. 3, 1; Macrob. Sat. 5, 2, 1;
sphragidas Plin. N. H. 37, 8, 37 (117); tapetas Verg.
Aen. 6, 358; Stat. Theb. 1, 518; 10, 107; tigridas Ovid. Her.
10, 86; thoracas Verg. Aen. 7, 633; Stat. Theb. 8, 388;
trapetas Varro L. L. 5, 31, 138 im Flor.; Varro R. R. 1,
55, 5; PHn. N. H. 7, 56, 57 (199); tripodas Verg. Aen. 3, 360;
9, 265; Horat. Carm. 4, 8, 3; Ovid. Her. 3, 32 und Fast. 3,
855; Senec. Med. 785; Sil. 13, 401; Lucan. 6, 770; Stat. Theb.
8, 276; Claudian. in Rufin. 1 praef. 12; VI cons. Honor. 31;
Sidon, Epist. 8, 9 v. 9; Carm. 22, 79. Ferner in manniehfachen
Namen, vorzüglich in Völkernamen. Naidas Ovid. Met. 6, 453;
9, 657; Epist. ex Pont. 4, 16, 35; Stat. Silv. 1, 5, 6; AchiU. 1,
295; Auson. Mosell. 171. Dryadas Verg. Ecl. 5, 59; Ovid,
Met. 6, 453; 14, 326; Prudent. c. Symm. 1, 303; Claudian. Epith.
Pall. et Celer. 17; Prob, zu Verg. Ge. 1, 11; Hamadryadas
Prop. 3 (2), 34, 76; Ovid. Met. 1, 690; 14, 624; Fast. 2, 155
Hyadas Cic. Arat. 178; Verg. Ge. 1, 138 und Aen. 1, 744
3, 516; Horat. Carm. 1, 3, 14; Tibull. 1, 1, 50; Ovid. Met. 3
595; 13, 293 und Trist. 1, 11, 16; Fast. 4, 679; 6, 197; Plin
N. H. 2, 39, 39 (106); Gell. 13, 9, 5; Auson. Epist. 18, 24
Schol. in Caes. Germ. Phaen. ed. Eyssenh. p. 396, 17 und 21
Mythogr. Lat. 1, 234; Pleiadas oder Pliadas Verg. Ge. 1, 138
Ovid. Met. 13, 293; Fast. 3, 105; 5, 84; 5, 599; Manu. 5, 142
5, 711; Stat. Theb. 4, 120; 9, 460; Val. Fl. 5, 305; Auson
Ep. 18, 24; Mythogr. Lat. 1, 234; Greg. Tur.de curs. stell. 51
Gloss. Amplon. 359 (b), 77; Cycladas CatuU. 4, 7; Verg. Aen
3, 127; 8, 692; Ciris 471; Horat. Carm. 1, 14, 20; Ovid. Met,
2, 264; Fast. 4, 565 und Trist. 1, 11, 8; Liv. 34, 26, 11; 36
43, 1; 44, 28, 2; 44, 29, 4; 44, 29, 6; Plin. N. H. 2, 87, 89
— 488 —
(202); Tacit. Aen. 2, 55; 5, 10; Stat. Achill. 1, 205; 1, 390;
1, 530; 1, 676; Theb. 5, 288; Solin. 11, 17; Amm. MarceU. 22,
8, 2; Prise. Pcrieg. 130; 549. Strophadas llygiii. Fab. 14
(ed. Schmidt p. 47, 18 und 19; 52, 4); Val. Fl. 4, 513; Anth.
Lat. ed. Riese 1, III v. 6. Curetas Lucr. 2, 629; 2, 633; Ovid.
Met. 4, 282; Stat. Thcb. 4, 784; 7, 173; Arnob. 3, 41; 3, 43;
Sidon. Carin. 9, 206; Diom. 3 S. 474 (I 478, 23). Cyclopa.s
Cic. Diviii. 2, 19, 43; Verg. Aen. 3, 647; 11, 263; Plin. N. H.
7, 2, 2 (9); 7, 56, 57 (197); Mela 2, 7, 119; Tacit. Ann. 3, 61;
Sil. 9, 307; 13, 440; Stat. Theb. 1, 458; luven. 15, 18; Gell. 9,
4, 6; Commodian. Instr. 1, 6, 23; 2, 36, 3; Mythogr. Lat. 1, 46.
Titanas Horat. Carm. 3, 4, 43; Frop. 2, 1, 19; Ovid. Fast. 3.
797 ; Senec. Herc. für. 79; Agam. 340; Stat. Theb. 8, 44; Hygin.Poet.
astron. 2, 13; Solin. 11, 5; lustin. 44, 4, 1; Lactant. 1, 21, 39;
Claudian. Gig. 28; Commodian. Instr. 1, 12, 3; 1, 20, 1; Serv.
zu Verg. Aen. 10, 585; Schol. in Caes. Germ. Phaen. 156 (ed.
Eyssenh. p. 395, 10); 318 (p. 411, 20); Mythogr. Lat. 2, 53;
Charis. 1 S. 14 (I 25, 28 und 31). Gigantas Ovid. Met. 1,
152; 5, 319; 10, 150; Senec. Oed. 91; Prud. Harn. 499. Xicatoras
Liv. 43, 19, 11; Erinyas Stat. Theb. 11, 345; Gorgonas Mart
10, 4, 9; Mart. Capeila 6 § 702; Sirenas Ovid. Remed. amor
789; Mart. 3, 64, 1; Hygin. Fab. 125 (ed. Schmidt p. 108, 19)
Apul. de deo Socrat. 24; Symmach. Epist. 7, 16; Auson. Perioch
Odyss. 12; Claudian. Rapt. Proserp. 3, 190; Serv. zu Verg. Ge
1, 8. Acarnanas Liv. 26, 24, 6; 31, 29, 15; Liv. Epit. 33
lustin. 36, 3, 1; Augustin. Civ. Dei 12, 15, 1. Aethiopas Cic
Divin. 2, 46, 96; Sallust. lug. 19, 6; Ovid. Met. 1, 778; 2, 189
Plin. N. H. 2, 78, 80 (189); 6, 29, 34 (173); Mela 1, 2, 14
1, 4, 22; Senec. Herc. für. 38; Suet. Cal. 57; Solin. 30, 6
Mamert. Genethl. 17, 4; Paul. Festi 28, 19. Agrianas Liv. 33
18, 9; 33, 18, 15; Allobrogas Liv. Epitom. 61; 103; Quintil
11, 1, 89; Ampel. 27, 5; Gros. 5, 13, 2; Venant. Fortun. 3, 7,
18. Amazonas Ovid. A.A. 3, 1; Plin. N. H. 34, 8, 19 (53):
Mela 1, 2, 13; Suet. Caes. 22; Claudian. Nupt. Hon. et Mar. 32.
Aonas Verg. Ecl 6, 65; Arabas Catull. 11, 5; Cael. bei Cic.
Epist. ad Fam. 8, 10, 2; Liv. 45, 9, 6; Ovid. Met. 10, 478:
Senec. Oedip. 117; Mela 1, 9, 49; 1, 11, 63; 3, 8, 78; Plin.
N. H. 6, 29, 34 (177); Val. Fl. 6, 139; Apul. Flor. 6 (ed. Krüger
p. 5, 16); Solin. 37, 6; Valer. bei Vopisc. Aurel. 11, 3; Avieu.
— 489 —
Descr. orb. 1100; Auson. Ep. 17. 59: Eutr. 6, 14, 2: 8, 18, 4
Amni. Mareen. 22, 15, 2; Vulg. 1 Maceh. 5, 39; 12, 31: Aurel
Victor, de vir. ill. 77, 6; Sulpic. Sever. Chron. 1, 47, 4: Oros
6, 6, 1; 7, 17, 3; lordan. Roman. 267; Arcadas Cic. de rep
3, 15, 25; Verg. Aen. 8, 518; 10, 364: 10, 397: 11, 395: Ovid
Fast. 6, 505; Senec. Phaedr. 786:'; Stat. Silv. 5, 2, 123; Theb
7, 94: 9, 845: Antli. Lat. ed. Riese 598, 2; Athamanas
Corn. Nep. Timoth. 2, 1; Atlantas Mela 1, 4, 23; Bistouas
Luean. 7, 569; Stat. Theb. 2, 421; 3,221; Val. Fl. 726;
3, 83, und Bebrycas Val. Fl. 4, 315; Serv. zu Verg.
Aen. 3, 108; Cappadocas Mela 3, 8, 77; Pers. 6, 77;
Amm. Marceil. 22, 9, 13; Caras Verg. Aen. 8, 725; Ovid.
Met. 4, 297; 9, 645; Liv. 38, 13, 7; 44, 15, 1; Vitruv. 2,
8, 12: 4, 1, 5; Senec. Benef. 5, 6, 1; Centoras Val. Fl. 6,
151: Chalybas Plin. X. H. 7, 56, 57 (197j: Mela 1, 19,
106; Mart. 4, 55, 12; Chaonas Corn. Nep. Timoth. 2, 1;
Claudian. Bell. Get. 135; Serv. zu Verg. Aen. 3, 334; Cilicas
Tibidl. 1, 7, 16; Ovid. Amor. 2, 16, 39; Lucan. 1, 336; Flor. 4,
8, 2; Avien. Descr. orb. 1029; Amm. Marcell. 22, 9. 13; Gretas
Ovid. Her. 15, 244 (16, 348); Senec. Herc. Oet. 1558; Plin. N.
H. 7, 56, 57 (201): Mela 1, 16, 83; Cydonas Glaudian. Hystr.
46; Dolopas Liv. 38, 10, 3; 42, 41, 13; Stat. Achill. 2, 103;
Serv. zu Verg, Aen. 2, 7; Garamantas Verg. Aen. 6, 794;
Plin. X. H. 5, 5, 5 (38); 5, 8, 8 (43); 6, 33, 38 (209): 8, 45,
70 (178); 13, 19, 33(111); Mela 1, 4, 23; 1, 8, 45; Tacit. Hist.
4, 50; Sil. 3, 10; Ampel. 35, 4; Arnob, 6, 5; Oros. 1, 2, 90:
Hiberas Mela 3, 5, 41; lazygas Val. Fl. 6, 281; lonas Liv.
38, 13, 7; lustin. 2, 5, 13; 2, 12, 1; Claudian. in Eutrop. 2,
239; Laconas Liv. 35, 12, 8; Senec. Suas, 2, 3; 2, 5; 2, 16;
Epist. 82, 20; Auson. Ecl. 17, 6 (ed. Peiper p. 102); Claud.
Laus Ser. 108; Laestrygonas Tibull. 4, 1, 59; Plin. N. H.
7, 2, 2 (9); luven. 15, 18; Auson. Perioeh. Odyss, 10; Gell. 15,
21; Hygin. Fab. 125 (ed. Schmidt p. 117, 11); Lelegas Verg.
Aen. 8, 725; Ovid. Met. 9, 644; Vitruv. 2, 8, 12; 4, 1, 5;
Macedonas Cornific, 4, 32, 43; Liv. 26, 24, 5; 30, 42, 1; 31,
7, 8; 31, 29, 15; 31, 30, 1; 31, 39, 15; 32, 5, 3; 32, 5, 8:
32, 23, 8 und an vielen anderen Stellen; Senec. Benef. 5, 6, 1 ;
Mela 2, 3, 35; Gurt. 4, 5, 15; 8, 5, 6; 8, 5, 13; 8, 6, 6; 8, 7,
13; 8, 8, 43; 8, 14, 12; 9, 1, 16; 9, 5, 24; 9, 7, 15; Flor. 2,
— 490 -
8, 5; 2, 14, 1; 3, 4, 1; Oros. 4, 20, 36; Magnetas Ovid. Met.
11, 408; Liv. 33, 32, 5; 35, 31, 15; 35, 39, 3; 35, 39, 6; 35,
39, 7; 42, 67, 2; Paeonas Ovid. Met. 5, 313; Epist. ex Pont.
3, 2, 77; Val. Fl. 4, 280; Phaeacas Prop. 4(3), 2, 11; Amm.
Marceil. 18, 5, 7; 27, 8, 4; Macrob. Sat. 5, 2, 10; 7, 1, 14;
Phoenicas Ovid. Met. 3, 46; Mela 1, 14, 78; Tac. Ann. 11,
14; Phrygas Liv. 38, 17, 13; 42, 52, 11; Val. 4, 78; 7, 635;
8tat. Theb. 2, 60; Curt. 4, 12, 11; 6, 11, 4; lustin. 11, 7, 9;
Arnob. 2, 12; Epit. Iliad. 342; Anth. Lat. ed. Riese 599, 2;
897, 54; Samothracas Cass. Hemina bei Macrob. Sat. 3. 4, 8;
Sallust. Hist. Brief des Mithrid. 7; Aur. Vict. de vir. ill. 56, 2;
Serv. zu Verg. Aen. 7, 207; Schol. in Caes. Germ. Phaen. 146
(ed. Eyssenh. p. 390, 22); Seras Horat. Carm. 1, 12, 56: Grat.
Cyneg. 159: Sil. 15, 79; Stat. Silv. 1, 2, 122 und Mela 1, 2,
11; Amm. Marcell. 23, 6, 60; 23, 6, 64: 23, 6, 69: 31, 2, 15;
Amob. 2, 12; 6, 5. Thracas Liv. 31, .39, 11; 33, 7, 11; .33,
12, 10: 33, 14, 4; 38, 40, 12; 38, 41, 10; 38, 41, 11: 38, 46,
6; 42, .52, 11: 44, 44, 6; Liv. Epit. 65: Plin. N. H. 7, 56, 57
(206): Val. Fl. 2, 107; Stat. Theb. 3, 288; 5, 75; Frontin. 3,
16, 5; Flor. 2, 12, 3; lustin. 11, 1, 6; 11, 9, 3; Avien. Descr.
orb. 462; Fest. Brev. 9, 2; Claudian. in Rufin. 1, 338: Epit.
IHad. 736; Oros. 3, 16, 2; 4, 20, 5; Troas Verg. Aen. 1, 30;
1, 129; 5, 265; 10, 89; 12, 824; Ovid. Her. 1, 13 und Met. 13,
269; 13, 274; Senec. Troad. 791; Agam. 526; Petron. 89, 2
V. 65; Brigantas Senec. Apoc. 12 v. 15; Tac. Ann. 12, 32;
Lingonas Tac. Hist. 4, 55; 4, 73; 4, 76; Eutrop. 9, 23, 1; Inschr.
Orell. 2028; Nemetas Tac. Ann. 12, 27; Amm. Marcell. 16, 2, 11;
Ordovicas Tac. Ann. 12, 23; Oxionas Tac. Germ. 46: Senonas
Verr. Flacc. bei Fest. 339 (a), 33; Amm. Marcell. 16, 11, 1;
Symmach. Epist. 10, 3 (p. 282, 9); Ambros. Epist. 18, 4; Oros.
7, 29, 13; Hieronym. Chron. 1 S. 35; 2 S. 137 (bis); 2 S. 184.
Siluras Tac. Ann. 12, 33; Suionas Tac. Germ. 45; Vangionas
Tac. Ann. 12, 27; Vasconas Avien. Ora marit. 251. Am auf-
fallendsten ist die Festhaltung der Griecbischen Endung in dem
reinLateinischenNamen eines Italienischen Volkes, Samnitas, Liv.
8, 3, 2 im Par.: Flor. 1, 16, i : 1, 16, 7; Eutr. 2, 8, 1: 2, 8, 3;
2, 9, 3 (bis); Oros. 3, 8, 1; 3, 22, 6; 5, 18, 14 (derselbe hat
3, 22, 8 Samnitarum) oder Sampnitas Aur. Victor de vii*.
illustr. 34, 6. An allen übrigen Stellen des Liv. ist Samnites,
— 491 —
auch 8, 3, 1, und in der oben angeführten Stelle im Med., und
dasselbe bei Aur. Victor 30, 1; 31, 1; 75, 5. Cäsar hat auch
Formen auf as. Nach Mensel (Jahresbericht über Cäsar 1894
5. 230) finden sich Accusative auf as von gallischen Völker-
namen in beiden Hss.-Klasseu nur zweimal, ausserdem dreimal
in «, siebenmal in ß, dagegen findet sich auf es als Accusativ-
endung 30 (31) mal in beiden Hss.-Klassen, daher hat Mensel
nur Allobrogas bell. Gall. 1. 14, 3; 7, 64, 7; Lirigonas bell.
Gall. 1, 26, 6 und Coriosolitas bell. Call. 2, 34; 3, 7, 4; 3,
11, 4 geschrieben, sonst nur die Formen auf es, wie Allo-
broges bell. Gall. 3, 6, 5; Andes bell. Gall. 2, 35, 3; Atrabates
bell. Gall. 2, 4, 9; 2, 23, 1; Bituriges beU. Gall. 7, 5, 1; 7, 5, 4;
7, 9, 6; 7, 90, 6; Carnutes bell. Gall. 2, 35, 3; 5, 25, 4; 5,
56, 1 ; Ceutrones beU. Gall. 5, 39, 1 ; Diablintes bell. Gall. 3,
9, 10; Eburones bell. Gall. 2, 4, 10; Lemovices bell. Gall. 7,
4, 6; Lingones bell. Gall. 7, 9, 4; Namnetes bell. Gall. 3, 9,
10; Nantuates ( — tis) bell. GaU. 3, 1, 1; 3, 6, 5; Nemetes bell.
Gall. 1, 51, 2; Nitiobriges bell. Gall. 7, 7, 2; Pictones bell. Gal!. 7,
4, 6; Redones bell. Gall. 2, 34; Senones bell. Gall. 5, 56, 1;
6, 3, 6; 7, 4, 6; 7, 34, 2; Suessiones bell. Gall. 2, 3, 5; 2, 4,
6; 2, 13, 1; Vangiones bell. Gall. 1, 51, 2; Veliocasses bell.
GaU. 2, 4, 9.
He ctoras Varro L. L. 10, 3, 69; Ovid. Her. 13, 68;
Machaonas Mart. 2, 16, 5; Nestoras Varro L. L. 10, 3, 69;
-Oedipodas Ovid. Trist. 1, 1, 114; Mart. 9, 25, 10; Platonas
Senec. Tranq. 7, 3; Mart. 9, 47, 1; Xenophontas Senec.
Tranq. 7, 3; Zenonas Mart. 9, 47, 1; Miconas (im Vat. Mi-
caunas) et Lachetas Amm. Marc. 28, 4, 27. Oft in weib-
lichen Patronymica. Nereidas Ovid. Her. 5, 57; Minyeidas
Ovid. Met. 4, 425; Phorcidas Ovid. Met. 4, 774; Phaethon-
tiadas Verg. Ecl. 6, 62; Achaiadas und Achaidas Ovid.
Her. 3, 71 und Met. 3, 511; 5, 306; 15, 293; Argolidas
Ovid. Her. 6, 81; Cephisidas Ovid. Met. 1, 369; Colchidas
Mart. 10, 4, 2; Corycidas Ovid. Met. 1, 320; Dardanidas
Ovid. Met. 13, 412; Erymanthidas Ovid. Met. 2, 499; Iliadas
Prop. 2, 1, 14; Inachidas Ovid. Met. 1, 640; Pelasgiadas
Ovid. Her. 9, 3; Peneidas Ovid. Met. 1, 544; Persidas Ovid.
A. A. 1, 172; Pirenidas Ovid. Met. 2, 240; Propoetidas
Ovid. Met. 10, 221; Thybridas Ovid. Her. 7, 145; Bassa-
rida s Sidon. Carm. 9, 206; 22, 37.
— 492 —
Von einem Nomen auf eus ist der Accus, l^lur. auf eäs
gebildet, Phineas Mart. 9, 25, 10.
Plinius, in dessen nat. hist. zahlreiche Beispiele des Accus.
Flur, von Griechischen Nomina der dritten Deklin. auf as ge-
funden werden, missbilligte doch diese Form als Grammatiker,
wie Charis. 1, 17 S. 117 (I 145, 5) berichtet: Titanas; ubi
Plinius, nee „paeanas" accusativo, inquit, recte dicimus: nulluni
enim nomen accusativo plurali in as venit, nisi quod nominativo
plurali in ae sonabit. Und Charis. selbst sagt 1, 10 S. 14
(I 25, 29): In „an" quae veniunt, fere sunt Graeca, ut „paean",
„Alcman". Haec nomina in uno casu habent quaestionem, id
est in accusativo plurali. „Paeanas" enim et „Titanas" et „Alc-
manas" dixerunt plerique, qui errant. Paeanas steht bei
Porphyr, zu Hör. Epist. 2, 1, 134.
85. Mehrere Griechische Nomina der dritten
Declin. sind im Lateinischen, teils durchgängig, teils
in einzelnen Casus, in die erste oder zweite Declin.
übergegangen. Prise. 6, 5, 25 bis 27 S. 688 und 689 (II 216, 8):
„Delphin delphinos", „delphin delphinis" : dicitur tarnen et „del-
phinus delphini". In multis enim invenimus a genetivo Graeco
factum Latinum nominativum: ut „elephas elephantos" . „hie
elephas huius elephantis", et „hie elephantus", a genetivo Graeco
„elephantos, huius elephanti". Similiter „hie abacus huius abaci
a genetivo Graeco äßaxog-^ "Aqccip "Aoaßog, „Arabs Arabis" et
„Arabus Arabi" ; Tirdv, Tituvoc, „hie Titanus huius Titani".
Plautus in Menaechmis (5, 2, 101): Barbatum, tremulum Tita-
num, qui lucet Cyguo patre. Nee non et ab accusativo: „pan-
thera", „cratera" ; quod Graeci quoque in multis fecere, quos
in hoc quoque sequimur, qui saepe et genetivo et alüs casibus
pro nominativo sunt usi: 6 fxaQTvg rov ficxQTVQog, 6 fiaQrvoog. 6
ixrig rov IxjXvog xai 6 ?y.Ttvog. Virgilius in VII (v. 605): Hyr-
canisve Arabisve parant seu tendere ad Indos : qui est a no-
minativo „hie Arabus". Idem in VIII (v. 706): Omnis Arabs,
omnes vertebant terga Sabaei. Lucilius in IUI Aethiopus dixit
pro Aethiops: Rhinocerus velut Aethiopus. „Titanus" quoque
pro „Titan" dicebant; unde Naevius in carmine belli Punici
primo (ed. L. Müller p. 166 v. 65): Inerant signa expressa,
quomodo Titani, bicorpores Gigantes magnique Atlantes.
Lucanus in Villi (v. 732): Nee tutus spatio est elephas.
- 493 —
luvenalis in IUI (Sat. 10, 150): Kursus ad Aethiopum popu-
los aliosque elephantos. Virgilius in VIII (v. 460): Pantherac
terga retorquens. Cicero in Arato (v. 91): Tum magni curvus
capricorni corpora propter delphiniis iacet, haut nimio lustratus
nitore. Horatius in II Carmiuum (Carm. 13, 39): Nee curat
Orion leones aut timidos ag-itare lyucas .... Horatius in II
Carminum (Carm. 15, 14) : Nulla decempedis metata privatis
opacam porticus excipiebat Arcton ; haec decempeda ab accu-
sativo Graeco [cctio tov dsxänoda]. Idem (Epist. 2, 1, 195):
Diversum confusa genus panthera camelo. „Cassida" quoque
accusativus est Graecus, ab eo quod est „cassis", quo usus est
pro nominativo „cassis" Virgilius (Aen. 11, 774): Aurea vati
cassida. Statins vero cassis protulit in II Thebaidos (v. 716):
Bellipotens, cui torva genis horrore decoro cassis, et asperso
crudescit sanguine Gorgon. Quod autem Graecum est hoc
nomen, ostendit etiam Probus in libro, qui est de catholicis
nominum (1, 51 S. 1473). Persius (2, 52): Crateram argenti
sudabit praetrepidum cor. luvenahs in I (Sat. 3, 203): Lectus
erat Codro Procula minor, urceoli sex ornamentum abaci.
Idem in IUI (Sat. 10, 14): Quanto delphinis ballaena Britau-
nica maior.
Von aegoceros (vergl. unter 41j ist der Gen. aegoceri
gebildet German. Phaen. 381; 600 und Progn. 2, 68, 597, und
der Acc. aegoceron Lucan. 10, 213. Für dslipiv oder 6sl(fiq
ist delphinus vorherrschend; über delphin und delphis
vergl. unter 43, über den Acc. delphina unter 83, über delphines
und delphinas unter 84. Der Abi. delphine ist Ovid. Met. 11,
237; Solin. 7, 6; der Gen. Plur. delphinum Verg. Aen. 3,
428; 5, 594; 9, 119; Prop. 4 (3), 17, 25; Hygin. Poet, astron.
2,5; Solin. 32, 26. Yixv sXsifaq'isi elephantus die gewöhnliche
Form, vergl. Charis. 1, 17 S. 102 (I 127, 22): Elephans. Ns litteriä
nominativo singulari finita nomina genetivo singulari in s litte ram
necesse est exeant, ut „saltantis", ablativus singularis „ab hoc
saltante", quod in elephanto non cadit. Itaque elephantus
est vocandus. Facit enim „huius elcphanti" et „ab hoc elephanto".
aber elephans steht ausser der -von Prise, citierten Stelle dc^
Lucan. noch Varro L. L. 7, 3, 39; Bell. Afric. 72, 4; 84, 1:
84, 2; 84, 4; Horat. Epist. 2, 1, 196; Liv. 44, 5, 6; Lucan. 6,
208; Phn. N. II. 8, 1, 1 (1); 8, 4, 5 (9); 8, 27, 41 (101); 11,
— 494 —
51, 112 f269); Mart. spect. 17, 1; Claudiau. Cons. Stil. 3, 350,
und von der Elephantiasis Lucr. 6, 1114; Samon. 128 (133),
über elephans vergl. unter 41; der Gen. elephantis Cic. Cato
Mai. 9, 27 im Benedictb., Indersd., Rhenaug. und Salzb,; Samon.
547 (552); Prise. Perieg. 1017; elephantem Senec. Epist. 8.Ö,
35; elephante Manil. 4, 236; elephantes Bell. Afr. 19, 3;
Liv. 44, 41, 3; Colum. 3, 8, 3 im cod. Polit.: Gaius Inst. 2
§ 16; Prise. Perieg. 596; in einzelnen Hdsclir. auch Cic. Phil.
9, 2, 4; Liv. 35, 32, 4; 35, 43, 6; 36, 4, 8; 36, 18, 4; 36, 19,
4; 37, 39, 13, und elephantibus Liv. 31, 36, 4; 36, 10, 4;
36, 19, 6. Bei Plin. N. H. 6, 19, 22 (66) ist aus dem Rice,
und Par. d elephantos hergestellt, dagegen hat der Rice. § 67
und 6, 20, 23 (73) elephantes anstatt der herrschenden Lesart
elephantos. Über elephanta und elephantas vergl. unter 83 und
84. Zu YQvijj ist ein Nomiu. Plur. grypi Mela 2, 1, 1 und
Gen. Plur. gryporum (in anderen Büchern gryphi und gry-
phorum) Mela 3, 7, 62 gebildet, ein Dat. und Abi. Plur. grj^pis
Plin. N. H. 7, 2, 2 (10); 33, 4, 21 (66); aber auch grypibus
oder gryphibus Prise. Perieg. 703, und grypha, grypes oder
gryphas, für welche unter 83 und 84 die Nachweise gegeben sind.
Neben dem gewöhnlichen abacus, welches für das Griech.
ctßa^ eingetreten ist, wurde nach Prise. 7, 8, 42 S. 752 (II 322,
13) abax Gen. ab a eis gebraucht. Bei lavol. Dig. 32, 100
§ 3 ist abaces falsche Lesart, vergl. unter 148.
Zu Tnav ist der Acc, Titanum ausser der von Prise,
citierten Stelle des Plaut. (Menaech. 854, wo Leo Tithonum
schreibt, andere Titonum) noch Lact. Instit. 1, 14, 10 (in dem
Verse des Enn. bei Non. S. 216, 33 hat Columna des Vermasses
wegen Titana geschrieben); Titan o Manil. bei Varro L. L. 7,
2, 16; Commodiau. Instr. 1, 20, 3; der Nomin. Plur. Titani
ausser Naev. bei Prise, a. a. 0. und 6, 1, 6 S. 679 (II 198, 16)
auch Enn. (Sat. ed. L. Müller p. 79 V) bei Lact. Instit. 1, U,
7; Plautus Persa 1, 1, 26; der Acc. Titanos Hygin. Fab. 150;
der Abi. Titanis Cic. Nat. Deor. 2, 28, 70 (auch in der An-
führung bei Augustin. Civ. Dei 4, .30); Arnob. 1, 41; Hygin. Fab.
167. Wie Aethiopus für Aethiops von Prise, aus Lueü. bei-
gebracht wird, so bemerkt Charis. 1 S. 77 (I 100, 9): „Arabs"'
et „Arabus" varie dicimus et varie declinamus. Nam ab eo
quod est „Arabs huius Arabis" et „huic Arabi" faeimus, plura-
— 495 —
liter „hi Arabes Arabum Arabibus"; „Arabus" vero „huius Arabi"
facit et „huic Arabo", pluraliter „hi Arabi Araboriira Arabis".
Unde et Vergiliiis: Hircanisve Arabisque pavant. Diesen
Vers führt er auch 1 S. 98 (I 123, 9) an und sagt dann: ubi
Plinius „es nuraero pkirali finita nomina dativo „bus" recipiunt,
idque commentatores iubent". Quid ergo, si sie declinavit,
ut Plautus in Bacchidibus* et in Poenulo (5, 4, 6 = 1179): Ara-
bus (Leo schreibt aras tus) murrinus odor [Arabus] Lucihus
XXV (v. 99): Arabus artemo. Denique et G. Cassius in epi-
stula quam ad Dolabellam scripsit: Arabi mirifico animo erga
nos fuerunt, inquit. Arabus ist ferner Plin. N. H. 36, 21, 41
(153); Inschr. Orell. 2585; Not. Tir. S. 139; C. I. L. 10, 3987;
sinus Arabi Avien. Orb. terr. 1099. Arabo als Dat. C. I. L.
10, 3546; I. Neap. 3690; 3699, und Arabis als Ablativ Aur.
Vict. Caes. 4, 12, ebenso auch Arabos, wie es in der Anth. Lat.
ed. Riese 21 v. 104 statt Arabas heissen muss. Cappadocus
für Cappadox Colum. 6, 17, 7, mit dem Acc. Cappadocum
Apul. Met. 8, 24 S. 572 und Cappadocae gentis Colum. 10, 184 ;
de Cappadocis catastis Mart. 10, 76, 3. Thracus für Thrax
Gell. 19, 12, 7 mit dem Dat. Thraco daselbst § 6, und Thraca
palus Val. Fl. 2, 202; Thracae nationis Gell. 10, 25, 4; Thraci
generis Apul. de mag. 26 S. 451. Erycum für Erycem Cic.
Verr. Acc. 2, 8, 22; 2, 47, 115; Tac. Ann. 4, 43 und Eryco
für Eryce Terent. Scaur. S. 2262 (VII 30,1), vergl. Lexicon
von Georges I 2298. Aegatae für Aegates Mela 2, 7, 105
im Vat. A, Gud., Leipz. und in anderen Büchern; Flor. 2, 2,
33 (ed. Rossbach p. 47, 16).
Grate ra ist neben crater in Gebrauch; cratera Cic. Arat.
219 (vergl. Nat. Deor. 2, 44, 114) und 292; Val. Max. 1, 1
ext. 4; Apul. Flor. 20 S. 96 und 97; der Dat. cratera e Horat.
Carm. 3, 18, 7 und Serm. 2, 4, 80; crateram Liv. 5, 25, 10;
5, 28, 2; Gurt. 4, 8, 16; Hygin. Poet, astron. 2, 40; C. I. L. 6,
327a; 6, 414b; 6, 532; 6, 612; der Abi. cratera Cic. Arat.
387; German. Phaen. 624; Hygin. Poet, asti-on. 2, 40; C. I, L.
6, 589; craterarum Vulg. Isai 22, 24; crateras pulcherrimas
Cic. Verr. 4, 59, 131; crateras argenti Pers. 2, 52; crateras
vino repletas Curt. 9, 10, 25; alias crateras Apul. Flor. 20
S. 97. Dazu kommt der Nomin. Plur. er c terrae aus Varro
de vit. pop. Rom. 3 und der Abi. Plur. cretcrris aus Naev.
- 496 —
(trag. 45) bei Non. S. 547, 28, wo auch bei Cic. Nat. Deor.
2, 44, 114 cretcrra geschrieben wird; und creterrarum ist im
Med. Cic. Epist. ad Fam. 7, 1, 2; cretera im Harl. 647 Cic. Arat.
219; 387; creterram Apul. de mag. 31 S. 466, vergl. Corp.
Gloss. Latin. VI p. 284*. — In attagen ist ein Nom. Sing,
attagcna Varro (Sat. Menipp. 403) bei Gell. 7 (6), 16, 5; atta-
genam Mart. 2, 37, 3; Abi. attagena Apic. 6, 3 § 220; 6, 3
§ 222; Nom. Plur. attagenae Marc. Emp. 20 fol. 114 (aj, 10;
Cael. Anrel. Chron. 2, 13, 180 S. 184; Caper de verbis dubiis
S. 2247 (VII 108, 3); attagenarum Mart. 13, 61, 2; Cael.
Aurel. Chron. 2, 13, 160 S. 174; 3, 2, 35 S. 219; Edict. Diocl.
4, 30, vergl. Corp. Gloss. Latin. VI p. lll^ Bei Plin. H. N.
8, 58, 83 (228) ist attagenas die Griech. Form des Acc. Plur.
von attagen, welchen Nomin. er 10, 48, 68 (133) mit Horat.
Epod. 2, 54 gebraucht. Der commentator Cruquii zu Horat.
a. a. O. sagt: „attagena" femella est, inter nobilissimas habita.
Immer statera für arar^g, amphora für ämpoqevq; ge-
wöhnlich panthera für ticci'^/jq, aber panther Anth. Latin,
ed. Riese 762, 50; Varro L, L. 9, 38, 55 sagt: contra dici:
pantheram, merulam, non dici: pantherum, merulum. Crepida
mit Verkürzung beider Sylben für xqtjnic, aber auch erepides
Apul. Met. 11, 8 (ed. v. d. Vliet p. 258, 1). Absida späte
Nebenform zu absis Bullet, dell' ist. arch. 1867 p. 150; Augustin.
Epist. 23, 3; Paul. Nol. Ep. 12 ad Sever. 17 (sed de hac „ab-
sida" an „abside" dicere magis debuerim, tu videris; ego nescire
me fateor, quia hoc verbi genus nee legisse reniiniscor); Fulgent.
Serm. 10; Greg. Tur. bist. Franc. 2, 16 (p. 82, 19); 6, 10
(p. 255, 7); 10, 3 (p. 444, 28); Lib. in glor. Martyr. 62 (p. 530,
23); de virt. Martini 2, 47 (p. 626, 3); 4, 25 (p. 655, 33);
Vit. patr. 7, 4 (p. 690, 1; 690, 2; 690, 6); Aldh. de laud. virgm.
1046; de aris 2, 1; luvenalscholien ed. Schopen p. 11, 13;
Isid. Orig. 15, 8, 7: Utrum absidem an absidam dicere debeamus,
hoc verbi genus ambiguum quidam doctorum existimaut, vgl.
M. Bonnet, Le latin de Gregoire de Tours p. 365; Wölfflin,
Arch. 5 p. 514; Corp. Gloss. Latin. VI p. 8. Magidam Yarra
L. L. 5, 25, 120 zu magis. Cassida als Nomin. für cassis hat
ausser dem von Prise, dafür genannten Verg. (Aen. 11, 775)
auch Prop. 4 (3), 11, 15; vergl. Charis. 1, 15 S. 80 (1 103, 15):
„cassidem" dicimus nos ab eo quod est „haec cassis"; sed
— 497 —
multi „cassidam dicunt, ut Propertius (4 (3), 11, 15): aiirea cui
postquam nudavit cassida frontem et Vergiüus (Aen. 11, 775):
aurea vati cassida. Dass übrigens dieses Wort Griechisch
sei, bezeugt allein der von Prise, angeführte Probus. Cath. 1
S. 1473 (IV 28, 24). Lampadam für lampadem beruht aus-
schliesslich auf der Vulg. bei Prise. 7, 10, 53 S. 758 (II 330, 14),
wo Hertz aus dem Bern, lampadem geschrieben hat, wie in der
in der Vulg. des Prise, für lampadam angeführten Stelle des
Plaut. Gas. 4, 4, 16 (840) gewöhnlich gelesen wird. Aber Nom.
lampada hat Avien. Arat. 1522; Gommodian. Apol. 12; luvenc.
Exod. 303; 606; Ennod. Garm. 1, 1, 20; 1, 4, 93; Gen.
lampadae Ambros. Sermon. 12 ; Acc. lampadam Ennod.
Vit. Epiphan. ed. Hartel p. 366, 16; Vit. Anton, p. 385,
4 und 392, 15; Nom. Plur. lampadae Itala (cod. Gant,
und Rehd.) Matth. 25, 8; Pass. Seraph, et Sabin, c. 9 (ap.
Baluz. II p. 112); lampadarum lul. Valer. Res gest. Alex.
Magni 3, 52 (ed. Kubier p. 160, 6); Hieronym. Nom. Hebr. col.
101; 112; in Matth. IV zu 25, 10; Vulg. Ezech. 1, 13; Pass.
Mariae mart. c. 13 (Baluz. II p. 122); lampadas Itala (cod.
Fuld.) Matth. 25, 7; lampadis als Abi. Plur. Trebell. Poll.
Gallien. 8, 1 ; Vulg. Zach. 4, 3 ; Hieronym. Epist. 53, 8, und
dies empfahl Fleckeisen des Versmasses wegen bei Plaut. Meu.
5, 2, 88 (841), wo aber lampadibus gelesen wird. Nom. heb-
domada Vulg. Dan. 9, 27; Tert. adv. lud. c. 8; Ambros. Serm.
34; Isidor. de rer. nat. 3, 1 (bis); Gen. hebdomadae Ambros.
Epist. 83; Acc. hebdomadam GeU. 3, 10, 14; 3, 10, 17;
Tert. adv. lud. 8; Ambros. Noe et arca 12; 13; Epist. 39 (bis);
83; Auson. de Caesar. 3, 5 (ed. Peiper p. 185); Hieronym.
Epist. 98, 25; Abi. heb domada Ambros. Epist. 72, 83; Isidor.
de rer. natur. 3, 1; bei Augustin. Civ. Dei 16, 26 wird jetzt von
Dombart I p. 168, 11 hebdomade gelesen; Nom. Plur. heb-
domadae Censorin. 11, 81 (ed. Hultsch p. 20, 22); Ilieron.
Epist. 100, 17; Vulg. Dan. 9, 24; Gen. Plur. hebdomadarum
Tert. adv. lud. c. 8; Hieronym. Epist. 22, 7; Vulg. 2 Paral.
8, 13; Vulg. Dan. 10, 2; 10, 3; Acc. Plur. hebdomadns
Censorin. 14, 5 (ed. Hultsch p. 25, 11); Abi. hebdomadis
Vulg. Dan. 10, 2; Chromat, in Matth. p. 978; Ambros. Serm.
34. Ascaridae Nom. Plur. Isidor. Orig. 12, 5, 13; ascari-
darum Cael. Aurel. Chron. 4, 9, 134; ascaridas Chron. 4, 8,
Neue-Waßener, Formenlehre. I. 3. Aufl. 32
— 498 —
117; cantharida Noin. Sing. Isidor. Orig. 12, 5, 5,- ex can-
tharidis Cael. Aurel. Chron. 5, 3, 54; cantharidarum Greg.
Tur. Hist. Franc. 6, 15; haemorrhoidae Isidor. Orig. 4, 7, 39;
haemorrhoidarum Cael. Aurel. Chron. 1, 5, 147; 2, 9, 119;
3, 6, 84; 3, 8, 97; 5, 1, 2; haemorrhoidas Amm. Marceil.
30, 6, 5; Soran. Lat. p. 109, 18; haem orrhoidi s als Dat.
Plur. Cael. Aurel. Chron. 2, 11, 129 und als Abi. Plur. Plin.
N. H. 23, 7, 71 (137), dagegen haemorrhoidis als Gen. Sing.
Cael. Aurel. Chron. 3, 6, 81 und haemorrhoides daselbst 5, 4,
71. Palladam Arnob. 4, 16 (bei ReifFersch. Pallademj. Iliadam
Solin. 1, 100; Gros. 7, 7, 6. Briseidam Hygin. Fab. 106;
Dares 13; Schol. Gronov. ad Cic. pro Rose. Amer. 90 p. 434, 1.
Chryseidam Hygin. Fab. 121. Chlamyda als Nomin. Apul.
Met. 10, 30 S. 737; 11, 24 S. 804; Mart. Capeila 1 § 3; Fragm.
ßob. de vers. ed. Keil VI p. 623, 24. Choenicam (zu /otj/t^)
Pallad. 11, 14, 5. Von oxygala, welches bei Plin. H. N. 28,
9, 35 (134); 28, 9 36 (135) nach Griech. Art als Neutrum mit
dem Accus, oxygala behandelt ist, lautet bei Colum. 12, 8, 1
der Accus, oxygalam. Nom. Amazona Isidor. Orig. 11, 2,
22; Amazonam Hygin. Fab. 30; 241; Amazona als Abi.
Tert. adv. Marc. 1, 1; Amazonarum lord. Get. 5 § 44. Gor-
gonae als Gen. Serv. zu Verg. Aen. 6, 289; Prudent. Perist.
10, 278; Fulg. Mythogr. 3, 1 (ed. Helm p. 59, 6; 60, 11);
Gorgonam Hygin. Poet, astron. 2, 12 (ebendaselbst zweimal
Gorgonem); Fulg. Mythogr. 2, 1 (ed. Helm p. 37, 25), wie
FoQyopij bei späten Griechen. Laelapam Serv. zu Verg. Aen.
6, 445. Syringam Serv. zu Verg. Ecl. 2, 31; 10, 26, und
Syringa als Abi. zu 10, 28. Sphinga als Nomin. Augustin.
Civ. Dei 18, 13 (II p. 272, 21); Anthol. Lat. ed. Riese 180
lemm.; Sphiugae Hygin. Fab. 67; Isidor. Orig. 12, 2, 32;
20, 11, 3; Sphingarum Sidou. Epist. 5, 7, 5. Sirena als
Nom. Prob. App. ed. Foerster p. 33, 203; als Abi. Philarg. zu
Verg. Ge. 4, 564; Sirenae als Nom. Plur. Vulg. (Amiat.) Isai
13, 22; Isidor. Orig. 12, 4, 29; Sirenarum Itala Mich. 1, 8;
Tert. Apol. 7 im Par. D und Goth, imd in einigen alten Ausg.;
Hieronym. Epist. 22, 18; 54, 13; adv. lovian. 1, 4; Ambros.
de lacob et vita beata 2, 12 § 56; Dict. 6, 5; Mart. Capella 6
§ 641 (bei diesem folgt § 642 u. 645 Sirenis als Gen. und Sirene
als Abi.); Schol. luven. 9, 150. Tritonida als Nomin. Mart.
Capella 9 § 893 und Tritonidam Mart. Capella 9 § 924.
— 499 —
Maeotidam Mela 1, 1, 7 in den Vat. AB und im Flor, C
(aber in allen Büchern Maeotida als Accus. 1, 3, 15; 1, 19,
109; 2, 1, 1; 2, 1, 2).
Besonders Städtenamen haben dergleichen Umbildungen
öfters erfahren. So ist Opoentam C. I. L. 3, 567 Z. 13,
worauf Z. 15 folgt: quae nunc ab aliis Opus, ab (aliis) Opoen(ta)
dicitur. Cerasunta als Nomin. Mela 1, 19, 107 in den Vat.
AB (in mehreren Büchern Cerasumpta) ; Cerasumta Anonym.
Raven. 5, 10 (ed. Finder p. 366). Aus "Ayxwv ist Ancona ge-
worden; Ancona als Nomin. Plin. N. H. 3, 13, 18 (111); Mela
2, 4, 64 (hier mit dem Zusätze a Grais dicta), und als Abi.
Plin. N. H. 3, 14, 19 (112); 2, 72, 74 (182); Anconam Cic.
Phil. 12, 9, 23 und Epist. ad Fam. 16, 12, 2; Caes. bell. civ.
1, 11, 4; Liv. 41, 1, 3; Mela 2, 4, 64; Solin. 2, 10; Anconae
Cic. bei Non. S. 288; Vitruv. 2, 9, 16; doch Ancon Lucan.
2, 402; Sil. 8, 437; luven. 4, 40; Anconem Cic. Epist. ad
Att. 7, 11, 1; Ancona als Accus. Catull. 36, 13; Ancone Plin.
N. H. 14, 6, 8 (67). Nomin. Crotona Mart. Capeila 6 § 650;
Gen. Crotonae Val. Max. 1, 8 ext. 18; Acc. Crotonam
lustin. 20, 4, 5 (Jeep Crotona gegen die meisten Hdschr.);
Solin. 2, 10; Abi. Crotona Itin. Anton. S. 489, 8; 490, 1, aber
Nomin. Croto Liv. 24, 2, 5; 24, 3, 1; Mela 2, 4, 68; Plin. N.
H. 3, 11, 15 (97) und Croton Sil. 11, 18; Prise. Perieg. 362;
Avien. Descr. orb. 517; Gen. Crotonis Liv. 24, 2, 4; 24, 3,
,8; Acc. Croton em Cic. Epist. ad Att. 9, 19, 3 und de rep. 2,
15, 28; Liv. 23, 30, 6; 24, 2, 2; 29, 36, 9; 34, 45, 4; 34, 45,
5 und Crotona Liv. 1, 18, 2 in den Ausgaben von M. Müller,
H. J. Müller und Zingerle (Crotonam im Par. und in anderen
Büchern); Petron. 116; 124; Frontin. 3, 6, 4 (ed. Gundermann
p. 97, 7 und 10); Abi. Croton e Liv. 24, 3, 15; PHn. N. H.
2, 96, 98 (211); lustin. 20, 4, 17 (nur im Marb. Crotonae).
Sidona als Nomin. Itin. Hierosol. S. 583; Acc. Sidonam Oros.
3, 7, 8 und Sidona als Abi. Dictys 1, 2 (ed. Peiper p. 4, 13);
2, 26 (p. 35, 1); 4, 14 (p. 72, 15); Itin. Anton. S. 149. Nar-
bonae Capit. Maxim, et Balb. 5, 8; Inschr. Grell. 218; falsche
Lesart ist Narbonae Caes. bell. Gall. 3, 20, 2 im Bong. 1, und
Narbonam bell. Gall. 7, 7, 2; 8, 46, 3 und beU. civ. 2, 21, 5
im Leid. 1 und in anderen Büchern; Narbona als Nomin. ist
imbeglaubigte Lesart älterer Ausg. Suet. Tib. 4, sicherer ist
32*
— 500 -
dasselbe Ainni. Marc. 15, 11, 14 und Narbona als Abi. lordaii.
Rom. 294. Chalcedona als Abi. Amin. Marc. 22, 9, 3 und
als Acc. Chalccdonam Gros. 6, 2, 13. Borysthenidam
Mola 2, 1, 6 im Vat. A, Flor. C und Ven. (im Flor. D und
Leipz. Borysthenida). Salamina als Nomiu. Ampel. 6, 14;
Serv. zu Verg. Acn. 8, 159 und in einigen Büchern Val. Max.
5, 3 ext. 3; Salaminae lustin. 2, 7, 7-, Hieronym. de vir. ill. 114;
Salaminam Val. Max. 5, 3 ext. 3;Hygin. Fab. 14 (ed. Schm.
p. 45, 22); lustin. 44, 3, 2; Vulg. Act. apost. 13, 5; Hieronym.
Epist. ad Philem. 1; Dictys 6, 4 (Peiper schreibt hier Sala-
mina); Gros. 7, 12, 8; Mythogr. Lat. 1, 138; Dares 5; Schol.
Bob. in Cic. erat. Sest. 67 no. 2 p. 311, 19 ed. Grelli; Abi.
Salamina Dictys 1, 17 und 6, 2. Marathonam Sulpic. Sev.
H. S. 2, 9, 7. Eleusina als Nomin. Mamert. Grat. act. luliano
9, 3; Amm. Marc. 17, 7, 13; Eleusinam Gros. 2, 17, 13;
Inschr. Grell. 2361. Falsche Lesart aber war Salaminam Cic.
Tusc. 1, 46, 110 und Eleusinam Cic. Nat. Deor. 1, 42, 119,
hervorgegangen aus der späteren Gewohnheit, wie der Schol.
Bob. zu Cic. Sest. 67, indem er die Erzählung des Com. Nep.
Themist. 2, 8 wiedergiebt, die Formen Salaminam und Troezenam
substituiert. Vergl. Wesenburg zu Cic. Tusc. a. a. G.
Für l^xQccyag und Taqag ist Lateinisch Agrigentum und
Tarentum oder Tarentus, die Griechischen Formen sind nur
bei Dichtern, Acragas oder Agragans Verg. Aen. 3, 703 und
Acc. Acraganta Gvid. Fast. 4, 475: Taras Lucan. 5, 376.
Neben Hydrus, wovon auch Cic. überall Epist. ad Fam. 16, 9, 2 ;
Epist. ad Att. 15, 21, 3; 16, 5, 3 Hydruntem bildet, ist Hy-
druntum Liv. 36, 21, 5, wo jetzt aber Hydruntem zu lesen ist,
vergl. Zingerle, Zur vierten Dekade des Livius 1893 p. 4 ; Plin.
N. H. 3, 11, 16 (100), hier folgt jedoch § 101 zweimal der Abi.
Hydrunte. Im Itin. Anton. S. 115; 118; 323; 329; 489 Hy-
drunto; S. 497 u. 521 Hydrunte. Für ^ijiovg Sipontum Cic.
Epist. ad Att. 9, 15, 1; 10, 7, 1; Liv. 8, 24, 4; 34, 45, 3; 39,
23, 3; Mela 2, 4, 66; Plin. N. H. 3, 11, 16 (103), im Rice.
Sipuntium, mit dem Abi. Siponto tab. Renting. V C, oder
Sipunto Itin. Anton. S. 314; Sipus ist beibehalten Lucan. 5.
377 und Sil. 8, 635; Mela 2, 4, 66 sagt: extra Sipontum aut
ut Grai dixere Sipuntem nach Conjectur von Frick, in den
Hdschr. Sipyllum, sipulum, sipium und noch anderes; Sipunte(m)
— 501 -
Itin. Anton. S. 497. Zu Pessinus Cic. Epist. ad Farn. 2, 12,
2; Har. resp. 13, 28; 13, 29; Liv. 29, 10, 5; 29, 11, 7; 34, 3,
8; 38, 18, 9, hat das Itin. Anton. S. 201 den Abi. Pessinunto.
Zu ^oXovg, welches PHn. N. H. 3, 8, 14 (90); 3, 8, 14(92) mit
dem Abi. Solunte beibehält, ist Solunto als Abi. Itin. Anton.
S. 91 und tab. Peuting. VI E. Für Kaqvovq bei Ptolem. 2, 14,
3 wird Carnuntum gebraucht Plin. N. H. 4, 12, 25 (80); 37,
3, 11, (45); Spartian. Sever. 5, 1; Amm. Marcell. 30, 5, 2; 30,
5, 11; Eutrop. 8, 13; Inscr. de l'Alg. 98; Grut. 1032, 2; eine
Nebenform ist Carnuntium Oros. 7, 15, 6; Itin. Anton. 267
im cod. P. ; Carnuntem Liv. 43, 1, 2 scheint eine andere
Ortlichkeit zu bezeichnen. Yiiv ^ Ad qv ^riq bei Polyb. 15, 5; 15,
15 und Strabo 17, 3, 16 (Appian. Pun. 33. 47 'AdQVfirjrög,
Plutarch. Cato 59 'AÖQOvfirjTog) überall Adrumetum oder
Hadrumetum, Com. Nep. Hannib. 6, 3; 6, 4; Caes. bell. civ.
2, 23, 3; 2, 23, 4; BeU. Afr. 3, 1; 21, 2; 24, 1 und an anderen
Stellen; Sallust. lug. 19, 1; Liv. 30, 29, 1; Plin. N. H. 5, 4,
3 (24); 6, 34, 39 (212); Tac. Ann. 11, 21. Aus dem Bergnamen
l47i€öag bei Hesiod. Theog. 331; Paus. 2, 15, 3 und Etym. M.
5. 119, 40 wird Apesantus bei Plin. N. H. 4, 5, 9 (17), aber
Stat. Theb. 3, 461 hat den Accus. Apesanta (in den Hdschr.
Aphesanta und Aphisanta).
Dass schon im Griechischen Nomina der di'itten Declin.
Nebenformen nach der ersten und zweiten annahmen, zeigt Lobeck
paralip. gramm. Gr. 2, 2 § 4. 5.
86. Einige Neutra auf ma werden bei unver-
änderter Form des Nomin, als Femin. nach der ersten
Declin. flectiert. Charis. 1, 17 S. 117 (I 144, 17): Schema
quasi monoptoton sit, proinde declinasse Caecilius in 'Aqnat,on€Vcp
denotatur. „Utinam", inquit, „te scioli schema sine cruribus
videam", pro „schemate". Plautus in Amphitryone (Prol. 117):
„Huc ego Processi cum servili schema". Richtiger sagt Prise.
6, 2, 7 S. 679 (II 199, 16): Haec antiquissimi secundum primam
declinationem saepe protulerunt et generis feminini, ut Plautus
in Amphitryone: „cum servili schema", pro „schemate": Nunc
ne hunc ornatum vos meum admiiemini, quod ego huc processi
sie cum servili schema. Valerius in Phormione (ed. Ribbeck,
Com. poet. II p. 302): Quid hie cum tragicis versis et syrma
facis? pro „syrmate". Plautus in Persa (4, 2, 2): Theatrum
— 502 —
lepida condecorat schema. Caecilius in Hypobolimaeo : Filius
in me incedit satis hilara schema. Pomponius in Satura:
Cuiusvis leporis Liber diademani dedit; pro „diadema". La-
berius in Cancro: Nee Pythagoream dogmaui doetus. Plautus
in Milit. glorioso (2, 1, 70): Griaucumam (im Bamb , St. Gall.
und Leid, des Prise, glaueomam, im vet., decurt. und Vat. des
Plaut, glaucuma) ob oculos obiciemus, eumque ita faciemus, ut
quod viderit non viderit. Den Vers des Valerius hat Prise,
auch 6, 14, 73 S. 712 (II 258, 11). Non. S. 224, 34 giebt für
Schema als Fem. ausser Plaut. Amph. Prol. 117 einen corrum-
pierten Vers des Pompon.; und Pompei. Comment. S. 229 fV
197, 11) behauptet, dass die Lateiner auch haec emblema
sagten, und führt aus Plaut. Amph. cum servili schema an, und
aus Cic. Verr. Acc. 4, 12, 28 de peripetasmis , wo in den
Hdschr. das richtige peripetasmatis ist (vergl. unter 80). Wir
lesen ferner schemae als Gen. Suet. Tib. 43; Schemas
Petron. 44, 8; schemis als Abi. Plur. Apul. Met. 4, 20 S. 282
und Non. S. 56, 27; 61, 5 (an der letzteren Stelle in den Hdschr.
scenis und schenis); cum syrma Afran. (64) bei Non. 185, 26;
tragica syrma Cornel. beim Gramm, de dub. uom. S. 98 (V
590, 1); erismae Vitruv. 6, 11 (8), 6; erismas Inschr. Henz.
6155", darnach ist bei Frontin. Aquaed. 18 vel erismis vermutet
für veteris oder veteres: stigmam Petron. 45, 9; 69, 1;
diadema Candida Apul. Met. 10, 30 S. 738; ceromas Arnob.
3, 23; a civitate Zeugma C. I. L. 3, 4331; Abi. aetoma und
Gen. aetomae C. I. L. 3, 1174; 3, 1212; malagmam Veget. a.
veter. 3, 21; 4, 28, 20; malagmae Veget. a. veter. 4, 15;
4, 17; 4, 20; 4, 21; 4, 23, 1; 4, 23, 2; 4, 24; 4, 25; malagma
als Abi. Veget. a. veter. 3, 20; syuchrismae Veget. a. veter.
4, 18; 4, 22, 2; crocomagmae Veget. a. veter. 4, 28, 30.
Neutra auf os gehen in die zweite Declin. über.
Pelagi Inc. fab. 251; Catull. 63, 16; 63, 88; 64, 127; 64,
185; Verg. Ge. 1, 383; Aen. 1, 138; 1, 154; 3, 241; 3, 555;
3, 708, und an vielen anderen Stellen des Verg., Ovid. und
anderer Dichter, auch bei Val. Max. 3, 2, 10; Colum. 8, 16, 10;
Plin. N. H. 9, 10, 12 (35); Mela 1, 6, 32; 1, 7, 35; 1, 19, 101;
lustin. 4, 1, 13; pelago Varro L, L. 9, 26, 33; Cic. Arat. 72;
Lucr. 2, 550; 4, 432; Verg. Ge. 1, 142; 1, 429; 2, 41 und Aen.
1, 181; 1, 246; 1, 364; 1, 667; 1, 679; Horat. Carm.
— 503 —
I, 3, 11, und sonst häufig bei Verg. , Ovid. und anderen
Dichtern, auch bei Mela 1, 4, 20; 1, 12, 68; 2, 2, 16; 2, 2,
26; 2, S, 47; 2, 6, 86; Tac. Ann. 15, 46 und Hist. 5, 6; als
Acc. steht pelagus Acc. (394) bei CicNat. Deor. 2, 35, 89 und bei
Prise, metr. Terent. 2, 15 S. 1325 (III 424, 15); Verg. Aen.
5, 8; 10, 378; Culex 345; Horat. Carm. 1, 35, 8; Lucan. 5,
601; Val. Fl. 1, 169; 3, 682; Vitruv. 2, 8, 14 (wo die Hdschr.
auch pelagum haben); Mela 1, 2, 10; 1, 2, 11; 1, 4, 22; 1, 15,
81; 1, 19, 109; 2, 2, 17; 2, 2, 27; 2, 3, 37; 2, 3, 54; 2, 4,
58; 2, 5, 74; 2, 6, 90; Sidon. Carm. 5, 394; 5, 445; 9, 120;
II, 6; 22, 167; Claudian. in Eutr. 2, 265; Oros. 1, 2, 104;
1, 2, 105; 7, 32, 15; und als Acc. Masc. Cassiod. Var. 8, 10
(furentem pelagus); pelagum als Accus, giebt Prob, de nom.
5. 216 (IV 208, 18) aus Coru. Severus, es ist auch bei Tert.
adv. lud. 3; dasselbe war falsche Lesart Val. Fl, 1, 169, wie
es Bell. Hisp, 40, 8 allein aus dem Dorv. bemerkt ist Erebi
Verg. Ge. 4, 471 und Aen. 6, 404; 6, 671; Ovid. Met. 5, 543;
10, 76; Val. Fl. 2, 120; 4, 407; Erebo Cic Nat. Deor. 3, 17,
44; Verg. Aen. 4, 26; 6, 247; 7, 140; Ovid. Met. 14, 404;
Val. Fl. 6, 292; Erebum als Acc. Verg. Aen. 4, 510; Val. Fl.
3, 410; Avien. Arat. 95; Paul. Festi 83, 3; Chao als Dat.
Prudent. c. Symm. 1, 94; als Abi. (vergl. Prise. 6, 17, 88 S.
720 = II 272, 3) Varro L. L. 5, 3, 19; 5, 3, 20; Verg. Ge.
4, 347; Ovid. Met. 14, 404 und Ibis 84; Quintil. 3, 7, 8; Sil.
13, 439; Lact. Instit. 1, 5, 8; Prudent. Cathem. 12, 40; Apoth.
750; Hamart. 925 und Perist. 3, 55. Einen Gen. chai stellt Prise.
6, 17, 88 S. 720 (II, 271, 17) auf, und Serv. zu Verg. Aen. 1,
664 gebraucht denselben; chaos als Acc. Verg. Aen. 4, 510;
Ovid. Met. 10, 30; Senec. Epist. 72, 9; Senec. Herc. für. 610
und Agam. 487; Sil. 11, 454; Lucan. 1, 74; 9, 101: Stat. Silv.
3, 2, 92; Theb. 12, 772; Val. Flacc. 2, 86; 5, 95; Apul. Met.
2, 5; Auson. Ep. 24, 60; Prudent. Cathem. 9, 81; Claudian. in
Rufin. 2, 525. Melo Acc. (405) bei Cic. Nat. Deor. 2, 35, 89;
Apul. Ascl. 13 S. 297; Lact. Pascha 30; Diom. 3 S. 473
(I 476, 17); 3 S. 474 (I 478, 1); Mart. Capeila 2 § 121; 2
§ 197; 9 § 907; 9 § 965; melum als Acc. Pacuv. (312) bei
Non. S. 213, 13; Terent. Maur. 1353; Auson. Prof. Rurdig. 10,
35; Diom. 3 S. 473 (I 477, 19); mela Auson. Parent. 27, 2;
Mart. Capeila 2 § 107; 2 § 117; 2 § 119; 2 § 127; 2 § 138; 2
- 504 —
§ 209; 9 § 912; 9 § 965; Anth. Lat. ed. Riese 217 v. 18, und
in einem Verse in dem gramraat. Fragm. de versibus 13 in den
Anal. Vindob. S. 518 (VI 623, 10); melorum Terent. Maur.
1360; m elo s als Acc. Plur. bei Acc. (238) und Varro (Sat. Menipp.
397) bei Non. S. 213, 13; Prudent. Cathem. 5, 123; Mart. Capeila
9 § 996. Cetus als Masc. Vitruv. 9, 5 (7), 3 und cetum als
Nomin. Manil. 5, 15; ceti als Gen. Manil. 1, 614; 5, 601; 5,
657; Vitruv. 9, 5 (7), 1; 9, 5 (7), 3; Tert. de orat. 17 und
Resurr. 32; Augustin. Civ. Dei 18, 44; Mart. Capeila 8 § 830; 8
§843; ceto Varro (Sat. Menipp. 406) bei Non. S. 400, 11;
Hygin. Fab. 64; 89 und Poet, astron. 2, 9; 2, 11; 3, 31; Serv.
zu Verg. Aen. 5, 30; 8, 157; 8, 291; cetum als Acc. Plaut.
Aul. 2, 8, 5 (375) und Capt. 4, 2, 71 (851); Plin. N. H. 32, 7,
26 (82); Hygin. Fab. 31; 89; Paul. Festi unter ballenam S. 30,
15; Mart. Capella 8 § 832; bei Manil . 1, 614 ist es von Bentley
in caelum berichtigt; ceti als Nomin. Plur. Augustin. Confess.
13, 20, 26; 13, 27, 42; cetorum Augustin. Confess. 13, 27,
42; cetis Augustin. Confess. 13, 25, 38; cetos als Acc. Plur.
Tert. adv. Hermog. 22; Augustin. Confess. 13, 24, 35.
87. Die Nomina auf eus werden gewöhnlich, mit
Ausnahme des Voc, welcher immer eu hat (vergl. unter
81), nach der zweiten Declin. flectiert, wie wenn der
Nomin. die Diäresis hätte. Vergl. die unter 81 angeführte
Stelle des Prob. Instit. art. S. 303 (IV 103, 14). Die Diäresis
im Nom^ ist selten, wie Acc. (668) bei Fest, unter vastum S. 372
am Ende des Trimeter: iam hanc urbem ferro vastam faciet
Peleus, derselbe (636) bei Non. S. 279, 22: Tereus indomito
more atque animo barbaro, ebenso der Tragikervers (ed. Ribbeck
I p. 249 V. 103) bei Quintihan 9, 3, 57: Atreus qui nostrum
porro propagat genus, vergl. Th. Birt, Sprach man avrum oder
aurum? p. 14, der noch eine Reihe von Versen anführt. Wichtig
für die Aussprache des eu sind Verse wie Culex 117: Naiadum
coetu. Tantum non Orpheus Hebrum; Phaedr. 5, 1, 1: De-
metrius qui dictus est Phalereus und Anth. Lat. ed. Riese 234,
20: optavit mortem Theseus Hippolyto. Aber bei Manil. 1, 350
hat Bentley in quam Perseus armis eripit et sociat sibi, cui
eine Interpolation erkannt, und im Culex 269 giebt manet Or-
pheus in te Anstoss durch den Gebrauch von eus im Voc, und
ist daher umgestellt zu in te manet Orpheu oder Orpheu manet
— 505 —
in te. Bei Ovid. Her. 8, 29 (31) und Auson. Epigr. 56, 4 steht
Tyndareus, wie der Name im Griech. Twöagernq, nicht Tvvöa-
getg lautet. Tyndareus puer Val. Fl. 1, 167 giebt das Adject.
TvvöccQsog oder Tvvödqstog wieder, wie fi-atres Tyndareos 1, 570.
Vergl. L. Müller, De re metr. poet. Lat. 4 S. 269.
Den Gen. Nerei haben Liv. Andr. (5) bei Non. S. 158,
29; 335, 21; Enn. (323) bei Prise. 7, 3, 10 S. 733 (II 293, 15);
Plaut. Epid. 1, 1, 36; Paeuv. (408) bei QuintU. 1, 5, 67; Verg.
Aen. 8, 383; 10, 764; Quintil. 1, 5, 24; Hygin. Fab. 157; Atrei
hat Bücheier Trag. fr. ine. 124 bei Charis. 4 S. 247 (I 276, 28)
konjeziert, was auch Ribbeck (I p. 253) aufgenommen hat, Atrei
hat auch Cic. Tusc. 4, 36, 77 und Nat. Deor. 3, 21, 53; ferner
Senec. Tro. 341 und Gros. 1, 12, 8; Erechthei Catull. 64,
229; Cic. pro Sest. 21, 48; Fin. 5, 22, 62; Hygin. Fab. 14
und 160; Mythogr. Lat. 1, 26; Serv. zu Verg. Aen. 1, 744;
Grphei Cic. Nat. Deor. 1, 15, 41; Hygin. Fab. 14; Phinei
Prop. 4 (3), 5, 41; Mela 1, 11, 64; Val. Flacc. 4, 425; 5, 128;
Enipei Liv. 44, 8, 5; 44, 32, 10; 44, 35, 6: 44, 35, 8; Piraeei
Plin. N. H. 35, 6, 20 (38); Terei Quintil. 1, 5, 24. Idomenei
Senec. Epist. 21, 4. — Den Dat. und Abi. Atreo Cic. Off. 1,
28, 97; Non. S. 202, 10; 210, 35; 281, 5; 415, 25; 505, 8;
Prise. 6, 8, 44 S. 698 (II 233, 8); 9, 10, 54 S. 873 (II 490,
15); Enipeo Liv. 44, 20, 3; 44, 23, 7; 44, 26, 5; Idomeneo
Senec. Epist. 21, 3; 22, 5; Erechtheo Cic. Tusc. 1, 48, 116;
Fest, unter neminis S. 162; Gell. 6 (7), 16, 9; Macrob. Sat. 6,
4, 6; Orpheo Cic. Tusc. 1, 41, 98; Ovid. Amor. 3, 9, 21;
Mela 2, 2, 17; Peleo Cic. de orat. 3, 15, 57; Perseo Mela
1, 11, 64; Piraeeo Cic. Brut. 13, 51 und Epist. ad Att. 5, 12
1; Serv. Sulpic. bei Cic. Epist. ad Fam. 4, 12, 2; Liv. 31, 25
1; 31, 25, 2; 31, 26, 8; 36, 42, 7; Plin. N. H. 4, 12, 19 (57)
PrometheoNon. S. 27, 23; 28, 3; 101, 33; 120, 20; 172, 7
199, 25; 208, 2; 217, 24; 378, 9; 417, 12; 492, 15; 497, 27
539, 29; Prise. 6, 4, 19 S. 685 (II 21], 8); Tereo Cic. Epist
ad Att. 16, 2, 3; 16, 5, 1; Non. S. 96, 27; 111, 34; 173, 26
256, 22; 259, 7; 279, 30; 355, 12; 425, 24; 463, 24; 467, 35
519, 5; Theseo Cic. Fin. 1, 20, 65; Tusc. 3, 14, 29; Off. 1,
10, 32; Mela 2, 3, 45. — Den Acc. Atreum Acc. 198 bei Cic.
de orat. 3, 58, 219; Mythog. Lat. 1, 202; Enipeum Liv. 44,
27, 4; 44, 27, 5; 44, 39, 9; Orpheum Cic. Nat. Deor. 1, 38,
— 506 —
107; Sidon. Epist. 8, 11 v. 19; Mythogr. Lat. 2, 44; Piraeeum
steht in den neuesten Texten nur noch Plin. N. H. 2, 85, 87
(201) und Schol. Bob. ad Cic. pr. Sest. 62 no. 2 p. 31, 23 ed.
Baiter; Archiereum Lamprid. Alex. Sev. 28, 7. Über den
Namen des Macedonischen Königs Perseus vergl. unter 89.
Diesen Singularformen entspricht der Acc. Plur. auf eos,
demogrammateos und diastoleos neben logographos Impp,
Theod. et Valent. Cod. 10, 71 (69), 4; bei Cic. Fin. 4, 20, 56
ist Citieos Conjectur, die Hdschr. haben citius oder cicius, und
bei Quintil. 5, 11, 40 ist in den Hdschr. nicht Megareos, sondern
Megarius, Halm schreibt Megarios.
Das ei und eo des Gren. und Dat. oder Abi. erfährt
oft die Synizese. Atrei Ovid. Amor. 3, 12, 39; Capanei
Prop. 3 (2), 34, 40; Hygin. Fab. 175 (ed. Schmidt p. 30, 4);
97 (p. 90, 11); Capharei Sidon. Carm. 5, 196; 15, 1; Cephei
Cic. Arat. 52; Enipei Lucan. 7, 224; Ere chthei Catull. 64,
229; Idomenei Verg. Aen 11, 265; Senec. Epist. 21, 4; Epit.
Iliad. 777; Ilionei Verg. Aen. 1, 120; 7, 249; 9, 501; Lyncei
Horat. Serm. 1, 2, 90; Menesthei Stat. Theb. 6, 706; Auson.
Prof. Burd. 8, 3; Nelei Ovid. Met. 2. 689; Hygin. Fab. 14
(ed. Schmidt p. 46, 22); 97 (p. 90, 14); Nerei Plaut. Epid. 1,
1, 34; Verg. Aen. 8, 383; 10, 764; Nemes. 272; Avien. Orb.
terr. 189; 540; Anth. Lat. ed. Riese 21 v. 18; Peiei Catull.
64, 382; Persei Prop. 3 (2), 28, 22; 3 (2), 30, 4; Ovid. Met.
5, 201; P hin ei Prop. 4 (3), 5, 41; Val. Fl. 4, 425; 5, 127;
Promethei Verg. Ecl. 6, 42; Prop. 2, 1, 69; Val. Fl. 5, 154;
Protei Verg. Aen. 11, 262; Ter ei Verg. Ecl. 6, 78; Pervigil.
Vener. 86; These i Catull. 64, 120; Ovid. Amor. 1, 7, 15 und
Fast. 6, 737. — Caphareo Sil. 14, 143; Enip eo Prop. 1, 13,
21; 4 (3), 19, 13; Meuetheo Verg. Aen. 10, 129: Nereo
Prop. 4 (3), 7, 67; Stat. Theb. 5, 49; Orpheo Ovid. Amor.
3, 9, 21: Peieo Catull. 64, 336; Perseo Ovid. Epist. ad Phaon.
35; Prometheo Prop. 4 (3), 5, 7; Tereo Ovid. Met. 6, 635;
Theseo Ovid. A. A. 3, 457; Tydeo Stat. Teb. 3, 84; Typhoeo
Verg. Aen. 9, 716; Sil. 14, 196; Sidon. Carm. 15, 19. Auch
geschrieben wird Oili (für Oilei) Verg. Aen. 1, 41 im Med. und
in einzelnen Hdschr. der den Vers anführenden Grammatiker,
desgleichen Persi Sallust. Hist. bei Charis. 1, 15 S. 52 (1 68,
20); Prob. Cathol. 1, 51 S. 1472 (IV 28, 18); Serv. zu Verg.
— 507 —
Aen. 1, 30; 8, 383 und Prise. 14, 2, 11 S. 980 (III 30, 12);
14, 3, 24 S. 986 (III 37, 14); 17, 21, 161 S. 1101 (III 188,
16), yergl. unter 89; ferner Hygin. Fab. 244, und Peli Merob.
Cainn. 1, 15, Dreisilbig stehen auch Piraeum Plaut, ßacch.
2, 3, 1 (235); Most. 1, 1, 63 (66) und Trin. 4, 4, 11 (1103);
Piraeo Terent. Eun. 2, 2, 59 (290); 3, 4, 1 (539); Piraei
CatuU. 64, 74, und nirgends wird man eine dieser Formen vier-
silbig gemessen finden. Auch in der Schrift erscheinen die-
selben in den angeführten Stellen dreisilbig, ausser dass in den
drei Stellen des Plaut, die ed. pr. pireeum oder pyreeum, und
in der ersten derselben der Leipz. pyreeum hat. Die gleiche
Schreibung Piraei ist Liv. 31, 26, 7; 32, 16, 5 und 37, 14, 1
im Bamb.; Vell. 2, 23, 3; Vitruv. 7 Prooen. 12; Flor. 3, 5, 10;
Oros. 2, 17, 2; Piraeo Cic. Off. 3, 11, 46; Serv. Sulpic. bei
Cic. Epist. ad Farn. 4, 12, 2 im Med.; Liv. 31, 26, 5; Piraeum Cic.
Epist. ad Att. 7, 1, 1; 7, 3, 10 und daselbst Caecil. (258); Serv.
Sulpic. bei Cic. Epist. ad Fam. 4, 12, 1; Corn. Nep. Alcib. 6,
1 im Parc, Gud., St. GalL, cod. coli. Rom., Leid, und Voss. B
(mit Pireum und Pyi-eum wechselnd); Thrasyb. 2, 5 im Leid,
und Voss. A: Liv. 31, 14, 11; 31, 22, 5; 31, 23, 10; 31, 26,
6; 31, 26, 8; 31, 45, 1; 45, 27, 11; Vitruv. 8, 3, 6; Quintü.
8, 6, 64 im Ambr. und Bamb.; Tac. Ann. 5, 10; lustiu. 5, 8,
5; Gell. 2, 21, 1; 15, 1, 6; Aurel. Vict. de vir. iU. 75, 7; Euü-op.
5, 6, 2; Oros. 6, 2, 5; Abi. Piraeo Serv. Sulpic. bei Cic. Epist.
ad Fam. 4, 12, 2; Liv. 31, 25, 1; 31, 26, 7; Fest. 258 (b), 13,
und selbst Piraeus Cic. de rep. 3, 32, 44; Serv. Sulpic. bei
Cic. Epist. ad Fam. 4, 5, 4 und Mela 2, 3, 47: dagegen Piraeeus
Plin. N. H. 4, 7, 11 f24) ; Donat. zu Terent. Andr. 5, 4, 27.
Adjectivisch steht Piraei portus Prop. 4 (3), 21, 23; Piraeo
litore Sil. 13, 754 und Piraea litora und Piraea tuta Ovid. Met.
6, 446 und Fast. 4, 563. Wenn aber im Latein. Pii-aeus für
üsiqaisvq gesagt werden mochte, so sind doch dafür nicht die
Formen Usigaiog Thucyd. 8, 10, 11 und IIsiQator Xenoph.
Hellen. 4, 5, 1. 3. 5 und Agcs, 2, 18. 19 anzuführen, denn
dies sind Häfen der Corinthier, und nicht mit dem JTftQaisvg
identisch.
Achilles und Ulixes gestatten mit Rücksicht auf die Griech.
Form dieser Namen nxif svg ebenfalls den Gen. auf ei. Achillei
ist Horat. Carm. 1, 15, 34 und Epod. 17, 14; C. I. L. 5. 8904;
— 508 ~
6, 9122; Ulixei Horat. Carra. 1, 6, 7 und Epod. 16, 60; 17,
16; Auson. Epist. 16, 13. Diese Schreibart wird zuweilen bei-
behalten, wo das Versmass die Synizese notwendig macht,
Achill ei Verg. Ge. 3, 91 und Aen. 6, 839 nach dem Pal.;
Auson. Epist. 24, 108; Ulixei Horat. Epist. 1, 7, 40; Ovid.
Met. 14, 159; Auson. Epist. 24, 107. Gewöhnlich wird i
(vgl. Quintil. 1, 5, 63) geschrieben, Achilli Plaut. Bacch.
4, 9, 14 (938); Acc. (145) bei Non. S. 416, 8; Verg. Aen. 1, 30;
2, 275: 3, 87; 6, 839; Prop. 2, 9, 13; Prise. Perieg. 297;
Ulixi Liv. Andron. fr. 17 ed. Baehrens ; Pacuv. (245) bei Gell.
2, 26, 13; Comific. 2, 19, 28; Cic. Tusc. 1, 41, 98; Verg. Ecl.
8, 70 und Aen. 2, 7; 2, 436; 3, 273; 3, 613; 3, 691; Horat.
Epist. 1, 6, 63; Fronte de eloqu. 1 S. 142 ed. Naber; Priap.
68, 19; Senec. Agam. 637; Stat. Silv. 2, 1, 118: 2, 6, 57; 2,
7, 49; Apul. Met 1, 14; Apol. 30; Dictys 5, 16; Prise. Perieg.
449. Charis. 1, 10 S. 10 (I 23, 1): Secundi sunt ordinis, quae
in evg apud Graecos proferuntur, velut „Tydeus" ; hie enim
„Tydeus huius Tydei". Item ea nomina secundo ordini attri-
buuntur, quae apud Graecos genetivo casu nXsovoavXXaßa sunt,
velut ^AxiXXeiQ AiilXioac, 'Odvaosvg 'Odvaaiwc, velut „Achilles
Achilli", „Ulixes Ulixi". Sed quidam dicunt „hie Achilleus
huius Achillei", „hie Ulixeus huius Ulixei". Alii vero tertii
ordinis dicunt esse, velut „hie Achilles huius Achillis", „lue
Ulixes huius Ulixis". Derselbe 1, 15 S. 52 (I 68, 19): In-
veniuntur apud veteres, quae sine ratione genetivum faciunt per
i, ut apud Sallustium in prima historia „bellum Persi Mace-
donicum"; item apud Vergilium (Aen. 1, 30; 3, 87) Atque
immitis Achilli, et alio loco (Aen. 2, 90) Fallacis Ulixi. Nam
si esset nominativus Latinus „Achilleus", merito faceret „Achillei",
ut „Eurystheus" et „Mnestheus". Sed quia non est „Achilleus",
sed „Achilles", „AchilHs" facit, ut „Hercules Herculis", non
„Achillei" ut „Mnesthei". Über den Gen. Ulixei vergl. Prise.
6, 18, 92 S. 723 (H 277, 6).
Von anderen Nomina auf es ist der Gen. auf ei
sehr selten, doch ist Euthyclei Geis. 5, 18, 28; Oeclei
Hygin. Fab. 70; 73; 128; 250; Alyattei Horat. Carm. 3, 16,
41 nach der allgemein gebilligten Conjectur Bentleys (in den
Hdschr. aliathi, aliathii, aliat thii, alia 1 1 1 thii mit über-
geschriebenem y über dem vorletzten i, halyathii, aliattici, haliat-
— 509 —
tici, bei Acro aliatti, bei Porphyr, halyatti. im Par. A m. pr.
hat man halialyti zu erkennen geglaubt); Simonidei Auson.
Prof. Burdig. 13, 6. Desto ausgebreiteter ist der G-e-
brauch der Form auf i. Charis. 1, 17 S. 107 (I 132, 17):
„Herculi" pro „Herculis" et „ülixi" pro „huius Ulixis" dici
coeptum est, inquit Plinius eodem libro VI (sermonis dubii),
quoniam regula, inquit, iUa, si genetivo singulari ovg litteris
nomina finientur Graeca, velut tov Evfisvovg, vov Jioysi'ovg,
uostros quoque „huius Eumenis" , „huius Diogenis" oportet
proferre; at si tov Evqiniöov, tov Xqvüov, tunc demum nostros
s subtrahere debere. Itaque „huius Euripidi" „Chrysi" debere
censeri, ut (Verg. Aen. 1, 120) Fortis Achati et (Aeu. 1, 220)
Acris Oronti. Sed nostra, inquit, aetas in totum istam decli-
nationem abolevit. „Achillis" enim potius et „Herculis" et his
paria per s dicimus. Prise. 6, 11. 62 S. 706 (II 246, 16):
Sciendum, quod in huiuscemodi nominibus, quando tertiae sunt,
frequeutissime veteres dativum proferunt pro genetivo, „Aristo-
teli" „Demostheni" „Thucydidi'" „Euripidi" pro „Aristotelis"
„Demosthenis" „Thucydidis" „Euripidis" ponentes. Virgilius in
I (v. 220): Praeeipue pius Aeneas nunc acris Oronti, nunc
Amyci casum gemit. Idem in eodem (v. 30): Troas, relliquias,
Danaum atque immitis Achilli. In II (v. 6): Quis talia fando
Myrmidonum Dolopumve aut duri miles Ulixi. Terentius in
Heautontimorumeno (5, 5, 21): Archonidi filiam; pro „Archo-
nidis", Cicero in IUI Verrinarum (Acc. 2, 54, 136): In Tiraar-
chidi potestate sociorum populi Romani antiquissimorum atque
amicissimorum liberos, matres familias, bona fortunasque omnes
fuisse. Idem in eodem (2, 28, 69) dativum similiter protulit:
Neque in praesentia Timar chidi quid responderet, habuit. Et
magis secundum tertiara ea proferunt nominatissimi auctoi'es.
Pericli ist Gen. Cic. de orat. 2, 22, 93; Brut. 15, 59;
Fin. 5, 2, 5 nach dem Pal. B, Erl. und Gud. 2, aus welchen
Pericy oder Pericii bemerkt ist; Com. Nep. Alcib. 2. 1 ; Pers.
4, 3: lustm, 3, 7, 4; 3, 7, 7. Choaspi Solin. 38, 4. Hystaspi
lustin. 1, 10, 6. Themistocli Cic. de orat. 2, 74, 300; Epist.
ad Fam. 5, 12, 5; Fin. 2, 35, 116 im Erl.; Corn. Nep. Them.
4, 5. Agathocli Cic. Verr. 4, 55, 122. Stratippocli Plaut.
Epid. 1, 1, 27. Diocli Cic. Verr. 5, 7, 16; Plin. N. H. 26, 2,
6 (10); Cael. Aurel. Acut. 3, 5, 55; Prodi Cic. Diviu. 2, 43,
— 510 —
90; Com. Nep. Ages. 1, 2. Neocli Gorn. Nep. Themist. 1, 1
(der Nomin. Neocles fol^t § 2, doch im cod. Dan., Parc, Gud.,
St. Gall. und cod. coli. Rom. Neoclus). Empedocli Gell. 4,
11, 9; 4, 11, 10; Apul. d6 mag. 27 S. 453. Sophocli Gell.
12, 11, 6; 13, 18 (19), 2; 13, 18 (19), 3. Selbst Herculi Plaut.
Persa 1, 1, 2; Rud. 3, 5, 42 (822); Cic. Acad. 2, 34, 108; Tac.
Ann. 12, 13; Fronto Princ. hist. p. 203, 4; Symmach. Epist.
6, 44; und Varro L. L. 8, 11, 26 bezeugt, dass Herculi und
Herculis clava üblich sei. Isocrati Cic. Orat. 56, 190; Epist.
ad Att. 2, 1, 1. So erat i Apul. de deo Socrat. 14 ed. Gold-
bacher; de mag. 27 S. 453 ed. Hildebrand (Krüger schreibt mit
cod. V Socratis). Demostheni Cic. de orat. 2, 23, 95; Brut.
83, 286 und Opt. gen. orat. 5, 14; lul. Val. Res gestae Alexandri
Magni 2, 15 steht im Ambros. und Par. Demosteni, aber im
Taurinensis Demostenis, was auch Kubier p. 78, 2 in den Text
gesetzt hat; Aristoteli Cic. Epist. ad Att. 13, 28, 3; Fin. 1,
5, 14 im Pal. A m. pr. und Erl., und 5, 5, 12; 5, 5, 14 im Pal. B
und Gell. 4, 11, 4 im Reg.; Apul. de mag. 40 S. 492; 41
S. 495. Praxiteli Cic. Verr. 4, 2, 4; 4, 6, 12. Cleomeni
Cic Verr. 5, 31, 82. Pammeni Cic. Epist. ad Att. 5, 20, 10.
Andromeni Curt. 5, 1, 40. Periphani steht Plaut. Epid. 3, 4,
71 (508) im Ambros. und Pakt.; 5, 1, 29 (635) im Londinens.;
perifani Epid. 2, 2, 62 (246) im Ambros.; 3, 4, 71 (508) im
Londin., an allen Stellen wird Periphanai geschrieben. Theo-
phani Cic. pr. Balb. 25, 57 und Epist. ad Att. 9, 1, 3. Diophani
I. Neap. 2731. Archimedi Cic. de rep. 1, 14, 21: 1, 14, 22;
Plin. N. H. 7, 37, 38 (125). Ganymedi Cic. Tusc. 4, 33, 71. Pala-
medi trag. fr. in. (49) bei Cic. OfF. 3, 26, 98 im Bamb. und
Würzb. Lacydi Cic. Acad. 2, 6, 16. Theodecti Gell. 10,
18, 7. Archonidi Terent. Heaut. 5, 5, 21 (1065) im Bemb.
Miltiadi und Aristidi Cic. pro Sest. 67, 141; Aristidi auch
Cic. Fin. 2, 35, 116 im Erl. Carneadi Cic. de orat. 2, 38,
161; 3, 21, 80; Fin. 2, 11, 35 im Pal. A m. pr.. Pal. B und
Erl. Thucydidi Cic. Brut. 7, 29; 83, 288; Quintil. 10, 1, 74.
Timarchidi Cic. Verr. Acc. 2, 44, 108; 2, 54, 136; 3, 69,
163; 4, 10, 22; 4, 62, 138. Euripidi Plaut. Rud. 1, 1, 4 (86);
GeU. 1, 15, 17; 7 (6), 16, 6; 11, 4 Überschr.; 13, 18 (19), 2;
13, 18 (19), 3; 15, 20, 1; Apul. de mag. 37 S. 479. Aeschini
Cic. Brut. 85, 292 und Opt. gen. orat. 5, 14; lul. Val. Res gest.
— 511 —
AlexandriMagni 2, 9 (ed. Kubier p. 73, 9); 2, 18 (p. 80, 13); Chremi
Terent. Andr. 2, 2, 31 (368) nach Donat. zu dieser Stelle und den
Exe. ex Charis. arte gramm. S. 89 (I 541, 39), in den Hdschr.
des Terent. Chremis, und so in der Anführung bei Prob. Cathol.
1, 46 S. 1468 (IV, 24, 24), wo jedoch hinzugefügt wird: et
inveni genetivo Chremi. Ogygi Varro R. R. 3, 1, 3 (dazu
§ 2 der Nomin. Ogyges, doch im cod. Polit. Ogygos); Augustin.
Civ. Dei 18, 8 gebraucht den Nomin. Ogygus und den Gen.
Ogygi. Oresti Parcuv. (384) bei Prise. 10, 3, 19 S. 887 (II
511, 14); Gell. 3, 10, 11; 7 (6), 5, 5; 7 (6), 5, 7. Euphrati Gic.
Epist. ad Q. fr. 2, 12, 2; Fronto Princ. bist. p. 209, 16.
Orodi Cic. Epist. ad Farn. 15, 1, 2; Epist. ad Att. 5, 18, 1;
5, 21, 2. Ariobarzani Cic. Epist. ad Att. 13, 2, 2. Oronti
Verg. Aen. 1, 220 in den sched. Vat, und im Med. und Bern,
b, und im Rom. und Gud. m. sec. ; Poet. ine. bei Mar. Victorin.
III 14 S. 2580 (VI 123, 21) und bei Terent. Maur. 1822; C. I.
L. 6, 4305; Achati Verg. Aen. 1, 120 bezeugt allein Charis.
an der oben angeführten Stelle. Arimazi Curt. 7, 11, 27
(daselbst § 1. 5. 28 ist der Nomin. Arimazes, § 23 der Dat.
Arimazi). Mithridati Gell. 15, 1, 6. Candauli lustin. 1, 7,
14; 1, 7, 19. Tigrani C. I. L. 5, 2540. Moysi Cyprian.
Epist. 73, 17; Tert. Apol. 45; Monog. 8; Praescr. haer. 42; adv.
Marc. 1, 10; 3, 21; 4, 20; 4, 22; 4, 28; 4, 34; 4, 39; 5, 2;
Vulg. Exod. 16, 22; 18, 2; Augustin. Civ. Dei 18, 32; 20, 28;
20, 29; Docü-. Chr. 4, 37, 59; Sulp. Sev. H. S. 1, 17, 2; 1,
17, 3; 1, 20, 6; 1, 21, 2; Gros. Eist. 1, 10, 5 und Apol. 20, 2; Sedul.
Carm. pasch. 4, 168; Ennod. Dict. IV (ed. Hartel p. 436, 10);
Venant. Fortun. 5, 6, 16; Commodian. Instr. 1, 2, 5; Apol. 518;
dafür Moysei Tert. adv. Marc. 5, 11, Mosel Tert. Bapt. 9
und de anima 35; 37; 57; Moyseos Augustin. contra Faust.
16, 19; Doctr. Chr. 2, 8, 13; Hieronym. de vir. iU. 38; 55.
Serapi Varro (Sat. Men. 152) bei Non. S. 480, 20. Xerxi
lul. Val. Res gestae Alex. Magni 2, 7 (ed. Kühler p. 71, 23);
2, 11 (p. 74, 19); 2, 20 (p. 82, 3); 2, 27 (p. 95, 3); 2, 29
(p. 100, 13) und Itin. Alex. 29 (67); Artaxerxi Itin. Alex.
32 (72). Über den Gebrauch solcher Formen bei Cic. vergl.
Zumpt zu Verr. Acc. 2, 44, 108; 4, 2, 4; Madvig. zu Fin.
1, 5, 14.
Zu dem Gen. Vologesi, dessen sich Tacitus Ann. 13, 7:
— 512 -
13, B7 und Ilist. 4, 51 bedient, kommt bei dem nämlichen
Schriftsteller kein anderer Nomin. vor als Volo^eses Tac. Ann. 12,
44; 12, 50; 13, 9; 13, 34; 15, 2; 15, 6; 15, 10; 15, 11; 15, 13;
15, 14; 15, 15: 15, 28; kein anderer Acc. als Vologesen oder
VologesemTac. Ann. 12, 14; 12,50; 13,9; 13,37; 14,25; 15,
5; 15, 10; 15, 13; 15, 27; 15, 31 (nur Hist. 1, 40 ist im Med.
Vologaesü, d. i. Vologesum), und kein anderer Abi. als Volo-
gese Tac. Ann 15. 3; 15, 6; der Dat. ist Vologeso Tac. Hist.
4, 51, und Vologesi Tac. Ann. 15, 5; 15, 14; der Gen.
Vologesis Tac. Ann. 15, 7; 15, 17; 15, 24; 15, 27. Den
Nomin. Vologesus haben Plin. N. H. 6, 26, 30 (122) und Suet.
Nero 57 ; Vespas. 6 und Domit. 2. Eine solche Nebenform auf
US mag auch in anderen Fällen dem Gen. auf i zu Grunde
liegen, welcher mit einem vorhersehenden Nomin. auf es ver-
bunden wird. Besonders erinnert der auf i ausgehende Geu.
der Nomina auf des an die in einzelnen dieser Namen ge-
bräuchliche Form auf clus, wie Patroclus, Iphiclus, Androclus.
Dass die Declination Achilles Achilli, Ulixes Ulixi aus Achil-
leus Achillei, Ulixeus Uli xei hervorgegangen ist, ergiebt sich
aus der obigen Zusammenstellung der vorkommenden Formen;
ebenso zeigen die aufgeführten Genitivformen von Moyses, dass
eine Nebenform Moyseus vorausgesetzt wurde. Prise. 6, 18,
92 S. 723 (II 276, 1) bemerkt, dass der Übergang von evg in
ijg und von ^? in eng in den Griech. Dialekten Einfluss auf die
Latein. Casusformen ausgeübt habe, dass nämlich bei Antimachus
ein Nomin. Tvdrjq und ein Voc. Tvötj, bei Ibycus ein Acc.
'Oq^ijv gefunden, und dass neben 0vXevq 0vXijg, neben .^Qtjg
^'Aqsvg, neben ^AvTicpärrig und rijQVovrjg ^AvTKfarsvg und rrjqvovsvg
gebraucht werde. Mochten nun auch diese letzteren Formen
des Nomin. nirgends vorkommen, so ist doch Odyss. 10, 114
ApTicfiaz^a und Hesiod. Theog. 287. 309 FijQvoviji und FijQvoi'^a,
und die Zusammengehörigkeit dieser Formen mit den Nomin.
AvTi(fccTijg und FijQvövi^g ist der Latein. Declination es Gen. i
(oder ei) analog.
Für einen nicht geringen Teil der oben aufgeführten Gen.
auf i ist es von Bedeutung, dass nicht nur den Aolern der Gen.
^oaxQaTOv zugeschrieben wird, sondern dass sich auch in In-
schriften, vornehmlich in Attischen, 2ooxQdrov, KaXXixQctrov,
MsvexqccTOv, Evxqcctov, ^Enixqaxov, KakXiCd-svov, Ev(fccvov, und
— 513 — ■
auf einer Syracusischen Münze Evfjkivov lindet. Vergl. Böckh
C. I. Gr. 1 S. 73. In mehreren anderen der vorgedachten
Nomina, welche im Griech. nach der ersten Declin. flectiert
werden, wie in Theodectes, Aeschines, Ogyges, Orestes, Eu-
phrates, Mithridates, Candaules, und in denen auf des, hat der
gewöhnliche Gen. im Griech. ov. Vergl. die oben angeführte
Stelle des Charis. 1. 17 S. 107. Simonidei aber mochte Auson.
Prof. 13 (14), 6 für Simonidi bilden, indem er an Achilli
und Achillei Ulixi imd Ulixei, und an die obgedachten Griech.
Doppelformen anf j/c und erq dachte.
Wenn endlich Cicero, wie wir bei Prob. Cathol. 1 , 51
S. 1473 (IV 28, 20) und M. Plot. [M. Claud.] Sacerd. 2, 46
S. 56 (VI 479, 12) lesen, üliumque Verri für Verris schrieb,
so hat dies mit dem gleichen Ausgange des Gen. Griechischer
Namen auf es nichts gemein, sondern ist daraus zu erklären,
dass Verres oder Verris für Verrius gebraucht wird, vergl.
unter 37.
88. Mehrere Nomina auf es, welche gewöhnlich
der dritten Declin. folgen, nehmen daneben einzelne
Formen der ersten Declination an. Charis. 1, 14 S. 26
(l 40, 17): Sunt alia, quae in es quidem exeunt, genetivo autem
per „ae" litteras efferuntur, et sunt primae declinationis, velut
„Anchises Anchisae", „Achates Achatae", „Acestes Acestao".
Ut autem facilius intellegatur. obscrvabimus, quod Graeca nomina,
quae in „es" terminantur, genetivum faciunt in „is", si genetivo
apud Graecos ovq habuerint, velut /rjfxoGO^srijs frjuoa&svovq,
„Demosthenes Demosthenis". .Sin autem in Grai'co genetivo
ov habuerint, ut nrikeidriq UriXsidov, Ataxivtfiq AiOxi^or, 'Axsarrjg
\ixsGrov, faciunt Latine genetivum per „ae", ut „Pelides Pelidae",
„Aeschiues Aeschinae", „Acestes Acestae". Possunt tarnen
etiam Latinum habere noininativum, velut „Atrida Ati'idae",
„Achata Achatae", „Pylada Pyladae", „Oresta Orestae"', ,,An-
chisa Anchisae". llaec nomina genetivo apud veteres auctores
sine observatione proferuntur. Nam et „Aristidis" et ,.Aristidae"
et „Aristidi" etiam dixerunt, „Achillis" et „Achillae" et „Achillei";
et per hoc pluralem dativum et ablativum tarn ex tertio quam
ex secundo ordine faciunt. Prise. 6, 11, 61 und 62 8. 705 und
706 (II 245, 11): Siii in ov tx^iniinent genetivum Gr.-u'cum. primae
erunt declinationis, ut '//«'r/yc ^ /X^^/^or, .Veliates Achatae, \4yx'^1'^
Xeue-Wagener, Formenlehre. I, M. Aufl. 33
- 514 -
ylyXt^^ov, Anchises Anchisae. Saepissime tarnen huiuscemodi
nomina antiqui et secundun» tertiana piotulerunt declinationeni,
ut „Orontes Orontae" et „Orontis", „Tiraarchidcs Tiniarchidae"
et „Timarchidis", „llerodes Herodae" et „Herodis". Horatius in
II Epistularum (Epist. 2, 184): Pracferat Herodis palmetis
pinguibus, alter. Cicero IUI Tusculanarum (Cap. 29, 63): Noii
sine causa, cum Orestis fabulam doceret Euripides. Salluritiu.s
in II Historiarum: Eam deditionem senatus per nuntios Orestis
cognitam adprobat. Idem in III Historiarum: Namque primum
lasonem novo itiucre maris Aeetac hospitis domum violasse,
AgeUius Noctium Atticarum VIII: Historia ex libris Heraclidae
Pontici iucunda memoratu et miranda. Scieudum tarnen, quod
frequentissime tertia utuntur declinatione in propriis, quae formam
liabent patronymicorum, et in barbaris, ut „Thucydides Thucy-
didae" et „Thucydidis", „Mithridates Mithridatae Mithridatis'-,
„Tigranes Tigranae Tigranis". Huiuscemodi enim nomina Par-
tbica etiam Graeci ancipiti terminant genetivo, modo ov modo
ovg, TiyQccvrjg Tiyqocvov xai Tiygdvovg vel TiyQd)'fog. Virgilius
in XII (v. 644): Nee Drancis dicta refellam.
Die Patronymica gehen gewöhnlich nach der ersten
Declination; aber nach der dritten: Aeacidis Senec. Troad-
46, vergl. Leo z. d. St.; Dracont. 5, 155; Aesouidi Dracont.
8, 289; Alcidis Dracont. 2, 65; Anth. Lat. ed. Riese 184, 1;
Atridis Dracont. 8, 449; 8, 548; Orest, 213; 352; 720; 874;
Atridi Dracont. 8, 537; Anth. Lat. ed. Riese 198, 57; Pelidi
Dracont. 9, 76; Priamidis Anth. Lat. ed. Riese 367,3: Ty-
didis Dracont. 8, 647. Andere Namen auf ides und ades
aber folgen in der Regel der dritten, sie lassen jedoch
einzelne Formen nach der ersten zu. Eumenidae Cic.
Verr. 5, 7, 15 ist vom Nomin. Eumenidas gebildet, da in Sicilien
die Dorischen Formen herrschend waren; auch Othryadae
Val. Max. 3, 2 ext. 4 in dem Namen eines Spartaners führt auf
Othryadas, wie der Name bei Paus. 2, 20, 7 lautet, wiewohl
Ovid. Fast, 2, 665 ihn nach Herod. 1, 82 Othryades nennt.
Aber auch Alcibiadae hat Gell. 1, 9, 9 im Reg. und Rottend,
und in anderen Büchern; Euripidae derselbe 7 (6), 3, 28;
Parmenidae ApuL Dogm. Plat. 1, 3 S. 186; Asclepiadae
Impp. Dioclet. et Maxim. Cod. 6, 24, 10; Dioscuridae nach
Charis. 1, 15 S. 51 (I 68, 7). Ferner Antiphatae Ovid. Met.
— 515 —
14, 249; 15, 717; Sil. 14, 33; Stat. Silv. 1, 3, 85; Bootae
Ovid. A. A. 2, 55; Lucan. 2, 722; Mart, 4, 3. 5; 8, 21, 3; luven.
5, 23; Claud. Laud. Stilicli. 1, 123 (Booti für Bootis belegt
Prise. 6, 11, 62 S. 706 == II 247, 17; Cicero iu Arato (v. 100):
siib pedibus profertur . . . Hnita Booti, spicum inlustre tenens,
splendenti corpore vii'go, pro Bootis; Bootis Hygin. Poet, astron.
3. 24; 4, 6; Avieu. Orb. terr. 188; 364; 456; 511; 697; 846;
1213; Eunod. Carm. 1, 7, 23; Isid. Orig. 3, 70, 9, und Booti
als Dat. Cic. Nat. Deor. 2, 42, 110). Euphratae Stat. Silv.
2, 2, 2 und Theb. 8, 290; Avien. Orb. terr. 1157; Ambros.
Epist. 27, 15; Fest. Brev. 28, 2; Euphrate Lucan. 8, 358;
Euphraten Cic. Fin. 3, 22, 75; Cael. bei Cic. Epist. ad Farn.
8, 10, 1; Verg. Ge. 4, 561: Prop. 5 (4), 6, 84; Ovid. Fast. 2,
463; 6, 465; Vell. Paterc. 2, 46, 4; Liv. Epit. 106; Senec. de
brevit. 4, 5; Pliu. N. H. 5, 12, 13 (66); Stat. Silv. 3, 2, 136;
Tac. Ann. 4, 5; 6, 37; 13, 7; 14, 25; 15, 17 zweimal und Hist.
5, 9 (überall aber hat Tac. den Gen. Euphratis, Ann. 2, 58; 6,
31; 6, 37; 12, 11, daher Euphraten bei ihm wohl zur dritten
Declin. zu zählen ist, vergl. unter 83j; Ampel. 11, 3; Curt. 3,
I, 10; Stat. Silv. 3, 2, 136; luven. 1, 104; 8, 57; Flor. 3, 5,
22; 4. 9, 5; 4, 10, 2; 4, 12, 61; Solin. 31, 1; 31, 7; lustiu.
II, 12, 10; Fest. Brev. 14, 4; 17, 1; 17, 4; 20, 2; 20, 3; 28,
1; Amm. Marc. 18, 7, 4; 23. 2, 2; 23, 3, 1; 23, 3, 9; 30, 1,
8 (aber Euphratem 16, 10, 6; 19, 8, 9; 20, 8, 1; 21, 7, 1; 21,
13, 2). Orestae Ovid. Amor. 2, 6. 15; Trist. 1, 9, 27 und
Epist ex Pont. 2, 3, 45; Mart. 6, 11, 3; Sidon. Carm. 24, 30;
Orestä als Abi. des Römischen Familiennamens Cod. lustin.
5, 16, 27; 5, 20, 2; 5, 27, 11; 5, 29, 4 (doch noch häufiger
in demselben Cod. Oreste), über Oresta als Voc. vergl. unter
16; Thyestae Horat. A. P. 91; Ovid. Ibis 357; 543 (an der
ersteren Stelle als Dat. mit der Var. Thyesti, an der zweiten
als Gen. mit der Var. Thyestis); Senec. Troad. 341; Agam. 293;
Pers. 5, 8; Lucan. 7, 451; Mart. 3, 45, 1; 10, 35, 6; 11, 31,
2; luven. 8, 228; Sidon. Carm. 9, 108 (Thyestis Hygin. Fab.
88; 117; 124; 243; 244; 252; 254; Thyesti als Dat. Hygin.
•Fab. 87; 88; 244; Thyestcm Acc. (212) bei Cic. Nat. Deor.
3, 27, 68, und Cic. selbst Tusc. 3, 18, 39; 4, 36, 77); über
den Voc. vergl. unter 20.
Ausserdem Phanocratae Tcrcnt, Heaut. 5, 5, 17 (1061);
33*
— öh) —
Praxitolae Cornific. 4, 6, 9; Epicydae Liv. 25, 23, 9; 25, 25, 12
(vergl. über den Ace. Epicydon unter 83): Aristophanac Gell,
praef. 20; Pherecydae Augustin. c. Acad. 3, 17, 37: Philo-
lachae Plaut. Most. 2, 1, 27 (374), Leo schreibt Pliilolochis;
Cambysae Prop. 3 (2), 26, 23 und Apul. Flor. 15 8. 56, vergl.
Prob. Cathol. 1, 51 S. 1472 (IV 28, 17), weicher (Jambyses Cam-
bysae vel Cambysis, und noch l, 47 S. 1469 (IV 25, 21)
Hostanes 'Oßrarov huius Hostanae und 1, 55 S. 1476 (IV 31,
18) Artabazes Artabazae dekliniert. Xerxae lul. Val. Res
gestae Alex. M. 2, 5 (ed. Kiibler p. 70, 13); 3, 3 (p. 113. 27).
Candaulae lul. Valer. Res gestae Alex. M. 3, 34 (p. 142, 23),
daselbst (p. 142, 14) Candauli Dativ. Dazu das Appellat.
satrapae als Nom. Plur. Corn. Nep. Dat. 3, 1 und Ages. 2,
2; Amm. Marc. 23, 6, 14: satraparum Plin. N. H. 6, 26, 30
(119); Curt. 6, 6, 20: Vulg. 1 Reg. 29, 7; über den Sing, sa-
trapa und satrapam vergl. unter 15; satrapes satrapis dekliniert
M. Plot. (M. Claud.) Sacerd 2, 5 (VI 472, 29), und satrapis
als Gen. Sing, hat Corn. Nep. Lys. 4, 1: satrapein derselbe
Conou 2, 1; satrapes als Plur. Apul. de mundo 26 S. 348;
satrapibus lul. Valer. Res gest. Alex M. 2, 21 (ed. Kubier
p. 82, 11); aber bei Curt. 6, 4, 25 ist satrapem uach dem Flor.,
Leid, und Voss. 1 in Satrapen berichtigt, der auch Plin. N. H.
6, 27, 31 (139) und Curt. 6, 6, 10 vorkommt, und einen Nomiu.
satraps haben erst Sidon. Carm. 2, 78 und Alcim. Avit. 6,
392; 6, 589.
Vorzüghch im Plur. solcher Noraina ist die Flexion nach
der ersten Declin. üblich. Thucydidas Cic. Orat. 9, 32; Hy-
peridae Cic. Brut. 17, 67; Orestarum als Römischer Familien-
name Cic. Brut. 25, 94; Orestas Auth. Lat. ed. Ptiese 294, 9;
Naucratae Cic. de orat. 2, 23, 94; Hippocratae Gell. 14, 6, 3;
Herrn era das Cic. Epist. ad Att. 1, 10, 3; Cleanthas luven. 2, 7;
So Cratae et Antisthenae Gell. 14, 1, 29; Socratas Anth.
Lat. ed. Riese 250, 3 nach der Correctur von Salmasius, quam-
quam formam „Socrates" codd. indicant, wie Bährens P. L. M.
IV p. 347 Anm. sagt; aber auch Hercules Varro bei Serv. zu
Verg. Aeu. 8, 564 und Verr. Flacc. bei demselben zu 8, 203;
Arnob. 4, 15; Augustin. Civ. Dei 18, 12 (ed. Dombart II p. 270,
32); Herculum Tert. spect. 11; Mart. Capella 3 § 301; Her-
culibus und Diomedibus Varro L. L. 10, 3, 49: Gany-
— 517 -
medibus Arnob. 5, 44; Socrates als Acc. Plur. Macrob. Sat.
7, 1, 13, vergl. oben; duo Artaxerxes Com. Nep. Reg. 1, S.
Formen, wie ^axfccrcct , ITga^iTskai, KXsdvd^ai, 'Eofioysvai,
KlftGd-ii'ai, AcMXQciraic, K).mv9^aiQ, roic Jtoysyag xcd ^Mxourag,
finden sich bei den Griechen seit Plutarch. und Philostr.. und von
Choerob. Anecd. Gr. S. 1191 wird angeführt Jr^iood^svai und
./ri(jtO(jd-svag, 'A^iCiOffccvai und AqiOrotfävac. von dem Schol. zu
Dionys. Hierarch. eccles. S. 2 aber wird \4QKST0(favcn und
^coxQctrai den Attikern zugeschrieben. Vergl. Lobeck paralip
gramm. Gr. 2, 3 § 7 S. 182.
89. Der Name des Macedonischen Königs Perseus
hat eine Nebenform Perses, welche gewöhnlich nicht, wie
Achilles und Ulixes, nach der dritten, sondern nach der ersten
Declin. flectiert wird, und dabei einzelne Formen wie von
einem Nomin. auf a gestattet. Prob. Cathol. 1, 51 8. 1472 (IV
28, 17) decliuiert Perses Persue vel Persis; für den Gen. Per-
sis, welcher selbst sehr selten ist, kann der Acc. Persem und
der Dat. Persi angeführt werden, Avelcher letztere freilieh auch
aus Persei zusammengezogen sein kann, vergl. Orphi und
Mnesthi unter 82. Der Abi. Perse lässt sich, da er nur in
Prosa gefunden wird, gleich gut zur ersten wie zur dritten
Declin. ziehen.
Liv. hat im Nomin. überall Perseus, 39, 53, 3: 40, 5,
2; 40, 5, 5: 40, 5. 11; 40, 6, 4: 40, 7, 1; 40, 8, 1: 40, 9, 1:
40, 12, 1: 40, 15, 3; 40, 20, 3; 40, 22. 10; 40, 24, 1; 40, 56,
1; 40, 56, 7; 40, 57, 1: 40, 58, 8; 41, 22, 4: 41, 23, 3: 41,
24, 4: 41, 24. 11: 41, 24, 18; 41, 24, 19, und noch gegen
sechzigmal in den vier folgenden Büchern, ebenso Pliu. N. H.
2, 12, 9 (53): lustin. 32, 2, 8; 32, 3, 1; 32, 3, 4; 32, 4, 1;
33, 1, 4; 33, 2, 5; dagegen Perses Cic. Catil. 4, 10, 21; Val.
Max. 5, 1, 8: Lucan. 3, 158: Flor. 2, 12, 2; 2, 12, 14; Gell.
7 (6), 3, 5; (Jbseq. 70; Eumen. Paneg. Constantini 10, 7. Ein
Nomin. Persa für den Namen des Königs wird nicht streng be-
wiesen durch die Deutung, welche Aerailius Paulus bei Cic.
Divin. 1, 46, 103 dem auf ein Hündchen bezüglichen Ausruf
seiner Tochter giebt: Persa periit, indem er erwidert: accipio
omeo. In derselben Erzählung Cic. Divin. 2, 40, 83 und Val.
Max. 1, 5, 3 ist Persam perisse, und bei dem letzteren wird
der Nomin. Persa als Name des Mundes angegeben. — Der
— 518 —
Vocativ l'erscu ist unter Hl aus Liv. angeführt. — Der
Gen. ist Porsei Liv. 40, 7, 4; 40, 20, 4; 40, 23, 9; 42, 2, 1;
42, 10. 11: 42, 11, 3; 42,14, 2; 42, 14,5; 42, 14, 6-, 42. 14,
9 und ausserdem mehr als zwanzigmal, ferner Vell. 1, 9, 6;
Val. Max. 6, 2, 3; Plin. N. H. 3, 14, 19 (114); 17,2.5,38(244);
lustiu. 33, 3, 3 ; P e r s i Sallust. Hist. bei den unter 87 ge-
nannten Grammatikern, und Tac. Ann. 4, 55; Persae Cic.
1 agr. 2, 19, 50; Flor. 2, 14, 3; Persis Augustin. Civ. Dei
3, 11. - Der Dat. P e r s e o Liv. 40, 5, 5; 40, 46, 5; 42, 33,
4; 44, 26, 1; 44, 43, 5; 45, 8, 6: 45, 43, 2; lustin. 33, 1, 3;
33, 1, 7; Persi Cic. Tusc. 5, 40, 118; Senec. Cons. Marc.
13, 3; Persei Liv 39, 53, 4; 42, 25, 2; 42, 49, 7; 42, 52, 3;
43, 7, 9; 43, 8, 6; 45, 19, 5; Persae war die, wie es scheint,
durch Hdschr. nicht beglaubigte Vulg, bei Cic. a. a. O., steht
aber sicher bei Sidon Carm. VII 81. — Der Acc. Persea
Liv. 31, 28, 5; 37, 57, 5; 38, 10, 3; 39, 53, 5; 40, 5, 9: 40,
54, 6; 40, 54, 7; 41, 23, 10; 41, 23, 11: 41, 24, 6; 42, 5, 4
42, 6, 2; 42, 11, 5; 42, 13. 4; 42, 13, 11; 42, 29, 3; 42, 31
1 ; 42, 36, 2 ; 42, 37, 7 und ausserdem noch etwa dreissigmal
Perseum Liv. 40, 7, 7; 40, 22, 13; 40, 24, 3: 40, 56, 11
Justin. 32 2, 7; Gros. 4, 20, 36; Persen Cato bei Gell. 7 (6)
3, 16 zweimal; Cic. Verr. Acc. 1, 21, 55 und 1. agr. 1, 2, 5
Sallust. lug. 81, 1 und Hist. Brief des Mithrid. 7; Liv. 9. 19
14; Vell. L 11, 1: Val. Max. 1, 8, 1 zweimal; 2, 2, 1; 5, 1, 8
8, 11, 1; Senec. Cons. Marc. 13, 2 und Nat. qiiaest. 1, 1, 2
Tac. Ann. 12, 38; 12, 62; lustin. 33, 2, 6; 38, 6, 3; Gell. 7 (6)
3, 22; Aur. Vict. de vir. illustr. 56, 3; 58, 1; Lactant. Instit. 2
7, 10; Gros. 7, 2, 9; Fest. Brev. 7, 4; Prudent. c. Symm. 2
561; Persem Cic. de irap. Cn. Pomp. 18, 55 im Erf., Teg
und Vat. ; 1. agr. 1, 2, 5 im Erl., aber C. F. W. Müller hier
Persen; Fin. 5, 24, 70 im Pal. B und Erl.; Nat. Deor. 2, 2, 6
das erstemal in allen von Baiter benutzten Büchern, das zweite-
inal im Erl.: Prop. 5 (4), 11, 39 (im Flor. m. sec. Persen);
Per s am Vell. 1, 9, 4 ; aber Val. Max. 1, 8, 1 im Bern., die
Herausgeber schreiben Persen. — Der Abi, Perseo Liv. 26,
25, 5; 31. 33, 3; 39, 23, 5; 39, 29, 3; 40, 6, 7; 40, 16, 3;
41, 19, 4; 41, 19, 5; 41, 22, 2; 41, 23, 9; 42, 11, 1; 42, 12,
5; 42, 12, 7 und ausserdem an wenigstens fünfundzwanzig
Stellen; Plin, H, N, 33, 3, 17 (56); 33, 11, 50 (142): 34, 3, 7
- 519 —
(13); 35, 11, 40 (135)-, Perse Cic. pro Mur. 14, 31; Tusc. 3.
22, 53 und Divin. 1, 46, 103; Sallust. Cat. 51, 5; Liv. 42, 26,
3; Acta triumpb. Capit. a. 587 zweimal; Val. Max. 1, 5, 3; 2,
2, 1; 2, 7, 14; 4, 3, 8; 4, 4, 9; Senec. Contr. 7, 2 (17), 7;
Trog. Pomp. Prol. 33; Flor. 2, 13, 1; Gell. 7 (6), 3, 15; Pacat.
Paneg. Theodos. 82, 1; Fest. Brev. 7, 4; Hieronym. Chrou. 1
S. 37; 2 S. 146; P e r s a Cic. 1. agr. 2, 33, 90; GeU. 7 (2), 3, 2.
90. Prob. Cathol. 1, 46 S. 1467 (IV 24, 15) sagt, dass
die Griech. Namen anf as im Gen. ae und antis haben, und
führt als Beispiele an „Mimas Mimae vel Mimantis", ,,Gyas
Gyae vel Gyantis", „A thamas Athamae vel Athamantis'". Wir
kennen nur Mimantis Plin. N. H. 5, 29, 31 (117); Dat. Mi-
manti Sil. 3, 394; Acc. Mimanta Verg. Aen. 10, 702; 10,
706; Stat. Theb. 9, 296; Amm. Marc. 31, 14, 8; 31, 14, 9;
Gen. Athamantis Ovid. Met. 4, 420; Acc. Athamantem
Cic. Tusc. 3, 5, 11; Hygin. Fab. 170 und Athamanta Ovid.
Met. 4, 467; 4, 471; Val. Fl. 1, 280; Hygin. Fab. 21; Abi. Atha-
mante Cic. in Pison. 20, 47, aber nur Gen. Gyae Verg. Aen.
5, 169; Acc. Gyan Verg. Aen. 1, 222; 1, 612; 5, 184; 5,223;
10, 318; Sil. 1, 439; Stat. Theb. 2, 610; 7, 715; 9, 305.
Vielleicht aber schrieb Prob. Gras Grae vel Grantis, wie bei
Parrhas., Ascens. und Putsch, gelesen wird. Fgav als Acc. von
rgccg hat Strabo 13, 1, 3, rqcc als Dat. Paus. 3, 2, 1, rgü als
Gen. Athen. 11 S. 466 c, und diesen Gen. geben dem Worte
Arcad. S. 125 undChoerob. Anecd. Gr. S. 1181: bei dem letzteren
werden andere einsilbige Namen auf dg Gen. cevrog aufgeführt.
Bei Lateinern wird sich allerdings Gras nicht leicht rinden
Calchas, welches im Griech. überall und im Latein
gewöhnlich ant im Stamme zeigt, wie bei Cic. Divin. 1,
40, 87; 2, 30, 63; Verg. Aen. 2, 100; 2, 122; Val. Max. 8, 11
ext. 6; Stat. Achill. 1 493; 2, 7; Hygin. Fab. 190; Dictys 1,
21; 2, 7, hatte nach Prise. 6, 10, 53 S. 702 (II 239, 9) in der
alten Sprache im Gen. Calchae. Derselbe führt für den Abi.
Calcha Plaut. Men. 5, 1, 48 (748) an. Nach Charis. 1, 15 S. 50
(1 66, 22) war bei Pacuv. und Plaut, der Acc. Ca ich am. Über
den Voc. Calcha vergl. unter 81.
Mehrere Griech. Namen auf Tjg Gen. sog oder ovg haben
im Latein, im Gen. etis, so wie wiederum einige, welche im
Griech. immer ip:og haben, im Latein, sowohl is wie etis zulassen.
- 520 —
Prise, b, U, 60 und 61 S. 704 iind 705 (II 244, 1): Graeca eiusdem
terminationis (es), in ovg vel og vel eog genetivum Graecum
terminantia, ov vel o vel to in i commutantia faciuut genetivuni
Latinum, ut JlaiLcefiildrjg Ila/Lccfirjdovc, ..Palaniedes Palamedis ",
^E'ceox'/Lrjg 'Ec£Ox?Joc, „Eteocles Eteoclis", Xgifijjg X^siirfiog,
„Chremes Cliremetis" et „Chremis". Terentius in Andria (2,
2, 81): Etiam puerum inde abiens conveni Chremis (Dziatzko
schreibt Terent. Andr. 368 Chremi). Idem in eadem (2, 2, 24
= 361): Egomet continuo ad Chremem. Msvdijg Msvdrjio^
nomen est urbis Aegyptiacae, cuius mentionem Pindarus facit,
„Mendes Mendetis" et „Mendis". .Sic quoque 'Paiivrjg 'Pciiiviip;og,
„Rhamnes Rhamnetis" et „Rhamnis", quod Graecum esse
ostendit aspiratio post r posita, quod in Latinis nominibus non
fit; Aäxrig ^ä/tfrog, „Laches Lachetis" et „Lachis'-. Sic et
similia in rog terminantia genetivum Graecum. Nee mirura
duplicem declinationem haec habuisse apud Latinos, cum apud
Graecos quoque multa inveniuntur huiuscemodi ancipitem habentia
declinationem teste Herodiano: Ftyi^g (nomen gigantis) Fvyov et
PvY^T^og, Kofttjg (proprium) Kcfiov et KofiTjrog, }ivxrjg fivxov et
fjtvxijTog, Mvvfjg Mvvov et MvvriTog, Jlodrjg Jlodov et Uod^rog,
Msyijg Msyov et MsyijTog, flvdijg fivdov et JTvdtjTog. Similiter
„Thaies" „Apelles" „Menes" „Ageles" „Calles" „Dares" varie
declinantur. Unde Virgilius duplicem accusativum Graecum
protulit in V, „Dareta" et ,.Dareu", illos secutus, qui üod^rct
et TIoö^v, Msyfjra et Miyriv protulerunt, ut (Aen. 5, 456) Prae-
cipitemque Daren ardens agit aequore toto: in eodem (v. 463)
Sed iinem imposuit pugnae fessumque Dareta. Charis, 1, 15
S. 51 (I 68, 2): „Chremes" et „Laches" apud comicos similiter
varie declinantur, modo „huius Chremis" modo „huius Chreme-
tis", „Lachis Lachetis": „Hermes" autem „Hermetis" tantum,
ut „Socrates Socratis'" tantum. Nam et „Pericles" „Stratocles"
Graecae tantum sunt cousuetudinis, nullum enim nomen in Latina
lingna desinit in flexum e. Und S. 52 (I 68, 27) : Quae Gi*aeca
äexo accentu proferuntur, haec inconfuso statu pei'manente
secundum Graecam declinationem ordinantur, „es" syllaba ter-
minata, ut „Eumenes Eumenus", „Aithales Aithalus", „Euprepes
Euprepus" ; quamquam quidam sie declinari maluerint, „Eu-
menetis" „Euprepetis". Derselbe 1, 17 S. 107 (I 132, 10):
.,Heres heredis" facit e littera subinflexa, ut „Pericletis" et
— 521 —
,.Stratocletis". Prob. Cathol. 1. 44 8. 1465 (IV 22, 22): „Hes"^
producta Grraeca sunt tertiae decliuationis, „chis" vel T,tis" fa-
cientia genetivo, „Ladies Lachetis" vel „Lachis", Chreines
Chremis'' vel „Chremetis", „Dares". Tereutius: Puerum conveni
Chremis. Vergl. noch Prob. Cathol. 1, 46 S. 1468 (IV, 24,
22)-, Charis. Exe. art. gramm. S. 89 (I 541, 39: I 542, 2} und
Consent. S. 2050 (V 365, 16).
Wie im öriecli. die Doppelform 0aXijg 0a/.ov und 0<x/.fji
(')uXifToc vorhanden ist, so hat im Latein. Thaies im Gen. so-
wohl Thalis als Thaletis. Thali als Dat Apul. Flor. 18
S. 91; Thalem Plaut Capt. 2, 2, 24 (274) und Bacch. 1, 2,
14 (122); Cic. Divin. 1, 49, 111; Lact. Instit. 3, 14, 5; Thalen
Cic. de orat. 3, 34, 137 und Divin. 2, 27, 58; Apul. Flor. 18
S. 90 (ed. Krüger p. 30, 23); Thale Cic. Nat. Deor. 1, 33, 91;
Thaletis Senec. Nat. quaest. 3, 13, 2: luven. 13, 184; Mela 1,
17, 86; Thaleti Val. Max. 4, 1 ext. 7; Senec. Nat. quaest. 4, 2,
21; Arnob. 2, 9; Augustin. Civ. Dei 18, 25; 18, 37; Thale teni
Cic. de rep. 1, 16, 25; Mart. Capella 9 § 926; Serv. zu Verg.
Aen. 3, 241; Thaleta Serv. zu Verg. Ge. 4, 363: 4, 382;
Thalete Cic. de rep. 1, 14, 22; Cl. Mamert. de stat. anim.
2, 2 (ed. Engelbrecht p. 101, 11); Sidon. Epist. 4, 3, 5; Anth.
Lat. ed. Riese 942, 14. Prob. Cathol. 1, 45 S. 1466 (VI 23,
18): Graeca ,,les*' terminata orauia producuntur, et aut „lis"
faciunt genetivo vel „tis", ut „Thaies Thalis" vel „Thaletis",
„Eteocles Eteoclis". Entsprechend sind die Doppelformen von
Chremes, ausser den von Prise, citierten Stellen Chremem
Terent. Andr. 3, 2, 47 (527): Eun. 4, 4, 56 (724): 5, 2, 70
(909) und Phorm. 1, 2, 13 (63); 5, 6, 25 (865) und Chremetis
Andr. 1, 5, 12 (247); Chremeti Phorm. 5, 9, 37 (1026);
Chremetem Andr. 3, 1, 14 (472); 3, 3, 1 (533) und vermut-
lich in dem Verse eines Coraikers bei Quintil. 8, 2, 16: Clire-
meta Horat. Sat. 1, 10, 40. Von Laches finden wir allein
die Flexion Lachetem und Lachete, und zwar Laohetem
in dem Verse eines Comikers (comie. pall. ine. 16 u. 17) bei
Marc. Victor. 3 S. 2574 (VI 135, 6) und wie es scheint, auch
bei Quintil. 7, 9, 10 (im Ambr. und Bamb. Lacheteu), ferner
Lachete Cic. Divin. 1, 54, 123; lustin. 4, 3, 6. In Terent,
Hecyra, der einzigen auf uns gekommenen Comödic, in welcher
ein Laches auftritt, kommt nur der Nomin. und Voc. dieses
— 522 —
Namens vor. Aber von Philolaches ist Philolachi Plaut.
Most. 1, 8, 11 (167) nach Camer. notwendiger Verbesserunj>
(in den Hdschr. ist Philolacheti) und 5, 1, 34 (1082,-,
Philola ehern Plaut. Most. 1, 3, 127 (284); 4, 2, 48 (9B4j;
Philolachi Plaut. Most. 1, 3, 11 (167); 5, 1, 34 (1082): auch
4, 2, 58 (974) schreibt Leo Philolachi, in den Handschriften A P
Philolachem ; Philolache Plaut. Most. 1, 3, 88 (245), wozu noch
Philolachae Plaut. Most. 2, 1, 27 (374) kommt, und Philo-
lacheti s Plaut. Most. 3, 1, 33 (560); Philolacheti Plaut. Most.
3, 2, 110 (797); Philolachetem Plaut. Most. 1, 4, 1 (313)
schreibt Leo, sonst Philolachem; 1, 4, 5 (317); 2, 1, 2 (349);
Philolachete Plaut. Most. 4, 3, 19 (1011). Der Acc. Daren
beweist ebenso wenig für einen Gen. Daris, wie der Acc.
Meyi]i> II. 15, 302 (neben Msyrira IL 19, 239) für einen Gen.
Msyoic.
Von Hermes sind Hermetis, Hernieti, Hermete
gebildet bei Scaev. Dig. 45, 1, 122 § 2; C. I. L. 2, 4374: 2,
4527; 3, 1712; 3, 1743; 8, 1916; 3, 2004; 3, 2144; 3, 2218;
3, 2288; 3, 2350; 3, 2444; 3, 2511; 3, 5036; 5, 615: 5, 621;
5, 827; 5, 829; 5, 946; .5, 1144; 5. 1399; 5, 2180; 5, 2202;
5, 3033; 5, 3240; 5, 3787; 5, 4439; 5, 6581; 5, 7437; 5, 7545;
5, 8858; 6,165; 6,199; 6,220 Z. 27; 6,738; 6,745; 6, 1851b;
6, 1868; 6, 2307; 6, 2331; 6, 2512; L Neap. 1214; 1255; 1724:
2643; 6310, 36 und 205; 6541; 6542; 7081; 7089; Privil. veter,
XIV Taf. 2 Z. 34; XXXII Taf. 2 Z. 29; XXXIII Taf. 2 Z. 34:
XXXIV Taf. 2 Z. 34; XXXV Taf. 2 Z. 28; Orell. 1727; 2145:
2417; 2468; 2888; 2948; 3032; 5015 und Henz. 6752: 7358.
Von Eutyches Eutychetis Eutycheti Eutychete C. I.
L. 2, 4314; 2, 4602; 2, 4975. 40; 3, 1826; 3, 2103; 3. 2121:
3, 2527; 3, 4828; 3, 6313; 5, 6540; 5, 6787; 5, 6839; 5, 7188:
5, 7281; 5, 7737; 6, 1159; 6, 2293; 6. 2651; 8, 2842; 8. 3327:
10,2267; 10, 8045, 21; 10, 8059, 151; 10, 8059, 152; 10. 8059,
211; 10, 8189 S. 1009; L Neap. 486; 2465; 3209; 3251; 4123:
5655; 6042; 6382; 6420; 7039; 7043; 7140; Inscr. de liUg
209; Orell. 2428; 2803; 4412; 4550; 4685; 4690 und Henz. 5079:
7205. Aithaleti Scaev. Dig, 48, 10, 24. Apelleti (vorher
Apeiti) C. L L. 6, 1467, Z. 22; Apelletem Petron. 64; C,
I. L. 6, 2286; Thiophiletis C. L L. 5, 4510. Diogeneti Grell,
4869; Eugenetis Orell. 4845; lophanetis C. L L. 5, 110,
— 523 —
cf. Addit. S. 1025; Monogeneti C. I. L. 6, 13156; Proseneti
C. I. L. 6. 8498; Protogeneti I. Neap. 1229. Euprepetis
Henz. 6029; Euprepeti C. I L. 6, 3910; 6, 7653; 6, 8914;
Eusebetis und Eusebeti C. I. L; b, 1012; I. Neap. 3099;
Privil. veter. XXI Taf. 2 Z. 33. Niceti C. I. L. 6, 8731 (bis).
Borustheneti I. Neap. 2922. Charicleti C. I. L. 6, 10664;
6, 10720; Diocletis, Diocleti, Dioclete I. Neap. 2646 Z. 16
lind 5149; Lact. Mort. persec 52, 3; Heracleti C. I. L. 5,
8332; Hieroclete C. I. L. 3, 133; 8, 9354; 8,9355; 8,9367;
Stratocletis Inscr. de l'Alg. 3914; Themesthocleti CLL.
5, 67. Vergl. O. Sievers quaest. onomatol. (in Ritschl's acta
soc. philol. Lips. 2 S. 55 bis 104) Cap. 1 § 1, und über
Niciati und Niciate, Hermiati, Hylatis und ähnliches unter 22.
Einigemale zeigen Namen auf es in Inschr. die Flexion
auf enis, eni, ene. Parnaceni C. L L. 1, 1064, und Par-
naseni Grut. 833, 13 (835, 7); PolYnicen(e) C. L L. 6,
10056 Z. 3; Hermen(e) I. Neap. 3180; (D)iogeneni I. Neap.
6725; Hermogenen(e) Henz. 6520; Pasiclenis Orell. 1728;
Agathoclene Orell. 4540; C. L L. 6, 10419; 6, 11615. Vergl.
Sievers Cap. 1 § 7.
Eros und seine Composita haben zuweilen statt der
Flexion auf otis die auf onis. Eronis I. Neap. 3739;
3929; 4789; 6310, 126; Eroui daselbst 1503; 1554: 6949.
Phileros CLL. 1, 1087; Petron. 43, 1; 44, 1 (Pileros C L L.
1, 1062); Phileronis I. Neap. 6310, 24 S. 362; Phileronem
Petron. 46, 8. Niceros Petron. 61, 3; Niceronem Petron.
63, 1 und Nieeroteni Petron. 61, 1; Anteronis und Ante-
roni L Neap. 921; 4486; Syneroni und Phileroni daselbst
1639 und 6310, 204. Vergl. Sievers Cap. 1 § 5.
Frauennamen auf is vertauschen in Inschr. öfters die
Flexion auf idis mit der auf inis. Hymnini und Hym-
ninis C I. L. 1, 1059; 1, 1206; 6, 9583; 10, 4052 (Hyninidi
und Hymnidis I. Neap. 5388 und Grut. 809, 7; 965, 5).
Lampyrini C L L. 1, 1031. Charini C L L. 6, 14723;
9, 2383; 9, 3265; 10, 6276 (über Charidi vgl. unter 41). Laini
und Lainis C 1. L. 6, 9887; 6, 11038; 10, 4375; 10, 5435;
10, 5491; 1. Neap. 3729; 4388; 4443; 4662 (Laidi daselbst
731; 1511; 5795; 5964, vgl. über Laidem und Laide unter 55
und 59). Elpini C L L. 5, 5149; 6, 11433; L Neap. 2972
— 524 —
(Eipidi, Helpidi und Helpedl daselbst 137: 1S24: 214>5;
2812^ 3271; 5195; 6513: 6909: 7020; 7116; Helpidis 6975);
Helpini C. I. L. 6, 8064: Erotini C. I. L. 6, 5211 : 6. 6006:
10, 1750; 10, 4147: 10, 4910; 10, 4949; Grell. 2857 und 2K70.
Plillotini C. I. L. 9, 675 (Philotidi Grut. 611, 2 und Nomin.
Philotis Orell. 2888). (El)eutherini C. I. L, 9, 2280;
(EIe)u(t)erini 10, 4136: (Eleut)herini I. Neap. 1078: Eleu-
therine als Dat, daselbst 3032. Antiochini und Antio-
chinis C. I. L. 2, 2223 (10, 4951): 9, 3193; 10, 5692: I. Neap.
4485; 7093. Dorinis C. I. L. 10, 4111; Doriu(is;) 6, 11922
(Doridi I. Neap. 3441, über Doridem vgl. unter 55). Pierini.s
C. I. L. 6, 9730; Pierini 9, 955: 9, 3201 (Pieridi I. Neap. 233;
2824 ; 3785). Sinurini (für Synorini oder Synoridi)C. I. L. 4, 1398.
Scepsini CLL. 4, 2201 (über Scepsidi vgl. unter 41).
Argyrini I. Neap. 6501. Zmaragdini daselbst 6511. Nar-
dini L Neap. 3729 (Nomiu. Nardis 993 und Dat. Nardi 957).
Sabbini und Sabbinis C. L L. 10, 4391: 8ab ini C. I.L. 10, 4947
(Burmann Antliol. 4, 149, Meyer 1278) in der Überschr., und
Säbis V. 2 (Meyer hat Sabidi, wie Burmann wollte, Gud. und
Fabretti Sabini ex sched. Barber., andere Sabinae und Sabino).
Agatemerini C. L L. 6, 11594; Agelini 6, 11254: Ama-
bilin(is) 6, 11507; Aprilini 6, 13840; Archilinem Plaut.
Truc. 1,2, 28 (130); Cerealini CLL. 6,13131 ;Chiterini 6, 7802;
Ciunamini 6, 1874: Damaliui 10, 168; Daphniuis 6, 6443
und Daphnini 6, 1957; Epicharini 6, 2650 (Epicharidi 1.
Neap. 3451); Graphini C L L. 6, 5037; Heuresinis 6,5064; 6,
11628: Nobelini 6, 8189: 6, 9376: 9, 4654; Liberalini 6,
14459; Moschinis6, 11457 (Moschidi 6, 12629): Naini 10,
2541: Natalini 5, 2269, vgl. Natalidi unter 41; Nicopolin is 6,
5420; Propolini 6, 11759; Sosini 10, 6492: Sylectini 6,
13132; Syrini 6, 12282; Vitaiinis 6, 5552; 6, 128.55 imd
Vitalini 6, 13237. Vergl. Sievers Cap. 1 § 6.
Weibliche Namen auf ö nehmen in der älteren
Poesie und wieder bei den Späteren vor den Latein.
Casusendungen ein n an. Quintil. 1, 5, 63: Nunc recen-
tiores instituerunt Graeeis nominibus Graecas declinationes
potius dare; quod tamen ipsum non semper fieri potest. Mihi
autem placet Latinam rationem sequi, quousque patitur decor.
Neque enim iam ,.Calypsonem" dixerim, ut „lunonem", quam-
— 525 —
quam secutus antiquos C Caesar utitur hae ratione declinandi.
Sed auctoritatem consuetudo superavit. Charis. 1, 15 S. 47
(I 63, 17): Nullum nomen o producta finitur nisi peregrinum,
veluti „Ino" „Sappho" „Dido", qua« ideo quidam Graece de-
cliuare maluerunt, „huius Didus" „Sapphus" „Inus". Sed melius
esset seeundum Latinam consuetiidinem „huius Sapphonis" ,,Di-
donis" dicere. Nam et Pacuvius (403) sie declinat: Filios sibi
proereasse eundem per Calypsouem autumant; et Accius
(386): Custodem adsiduum loni (im Neap. Minoi) adposuit
virgini. Virgilius autem hanc „Dido" et „Allecto" dicere maluit,
ut (Aeu. 4, 383) Et nomine Dido saepe vocaturum, et (7, 324)
Luctificam Alleeto dirarum ab sede dearum. Prise. 6, 4, 18
S. 684 und 685 (II 209, 14): In o productam desinentia Graeca
simt teminina, et vel Graece declinantur, ut „Manto Mantus" :
Virgilius in X (v. 199): Fatidicae Mantus et Tusci lilius amnis;
vel addita „nis" faciunt genetivum, ut „Dido Didonis". Accius
(386): Custodem adsiduum loni adposuit virgini. Pacuvius
(403): Filios sibi proereasse [dicitur] eundem per Calypsonem
autumant. Plautus in Aulularia (3, 6, 19): Quos si Argus seiTCt,
qui oculeus totus fuit, quem quondam loni Inno custodem
addidit. Quod autem „lonis" et „Calypsonis" et „Didonis''
dicitur, ostendit hoc etiam Caesellius Vindex in Stromateo his
verbis: Calypsonem; ita declinatum est apud antiquos. Livius:
Apud Nynipham Atlantis iiliam Calypsonem. Ennius in VIII
(v. 272): Poenos Didone oriundos. Accius (386) in lone :
Custodem adsiduum loni instituit virgini. Phoe. 3, 11 S. 1704
(V 424, 22): Errant, qui „Didouis" aut „Mantonis" genetivum
dicunt, cum et vocis asperitas et veterum auctoritas eiusmodi
deelinationem repudiat.
Didonis ist Priap. 67, 1 (bei Bücheier Didus) ; lustin. 11,
10, 13-, Treb. Poll. XXX tyr. 30, 2; Augustin. Coufess. 1. 13,
21; Macrob. Sat. 4, 3,6; 5, 2, 11; 5, 3, 18; 5, 17, 5; 7, 1, 14;
Didoni Tert. de anima 33; Didonem Treb. Poll. XXX tyr.
27, 1; Augustin. Confess. 1, 13, 20; Prise. 17, 10. 69 S. 1069
(III 148, 27); Macrob. Sat. 4, 6, 5; 5, 17, 4; 7, 1, 14; Didone
Hieronym. Chron. 1 S. 21; 2 S. 100 und 101. Auch Serv. zu
Verg. Aeu. schreibt immer Didonis Didoni Didonem Di-
done, wie zu 1, 6; 1, 37; 1, 223; 1, 235; 1, 314; 1, 343;
1, 356; 1, 446; 1, 507; 1, 514; 1, 539; 1, 544; 1, 561; 1,
— 526 —
571; l, 583; 1, 632; 1, 642; 1, 663; 1, 670; 1, 675; 1, 741
und an anderen Stellen, während er doch die Acc. Callisto, Herf
und lo zu Ge. 138; 1, 207; 3, 152; 3, 258, und den Gen
Calypsus zu Aen. 3, 171 anwendet. Calyp souis Apui. Met
1, 12 S. 46; Auson. Periocha Odyss. 4; Macrob. Sat. 5, 2, 10
Calypsonem Macrob. a. a. O. lone Hieronym. Chron. 1 8. 11
2 S. 63 und 78; lonem Philarg. zu Verg. Ge. 3, 153; Tonis
loni und louem Serv. zu Verg. Aen. 7, 790; 7, 792; lonii
Prise. 2, 6, 34 S. 583 (II 64, 8) im St. Gall. und Leid, (im Par
Riohis, im Bamb. ius, im Bern. lOTC). lonis führt Serv. zu Verg
Aen. 10, 198 aus Plaut, an, wahrscheinlich ist das von Prise
(vergl. oben) beigebrachte loni gemeint. Inonisund lonem, The
miston is und Themistonem Hygin. Fab. 4; Tyronis Hygin
Fab. 60; Callistonis Serv. zu Verg. Ecl. 10, 57 und Ge. 1, 67
Callistone Prise. 7, 8, 35 S. 749 (II 316, 19); Bauboni«
Amob. 5, 27; 5, 29; 5, 35; 5, 39; Theanonis Inschr. Orell
4714; Argonis Mart. Capeila 8 § 841 ; 8 § 843: Eratonis
C. I. L. 6, 5143; 6, 7846; 6, 7856.
Neben der Flexion von Athos nach der Attischen zweiter
Declin. (vergl. unter 36) begegnet ein Nomin. Atho Ovid. Epist. ej
Pont. 1, 5, 22; Liv. 44, 11, 3, und Mela 2, 2, 31 in den Vat
AB, im Flor. C und in anderen Büchern. Bei Verg. Aen. 12
701 billigt Serv. die Lesart Athon als Nomin., wofür der Acc
Athona spreche, und Serv. selbst zu Ge. 1, 332 gebrauch
Athon als Nomin. Lucil (Sat. 3, 14) bei Gell. 16, 9, 6 ha
asperi Athones; Cic. Fin. 2, 34, 112 Athone, und Prise. 6
13, 70 S. 710 (II 255, 11) Aveist aus Cic. de rep. (3, 49
Athon em nach. Ebendaselbst giebt Prise. 6, 3, 70 S. 71(
(II 255, 11) ein Beispiel von Minonis (statt des regelmässiger
Minois) aus Sallust. Hist. 2, 3 (5); Suet. Tib. 70; Galba 2 in
Memm. Minonem ist bei dem Schol. German. Phaen. 69, abei
Eyssenh. p. 384, 12 und Breysig p. 62, 4 Minoem. Auch dei
Dativ heroni invicto Ephem. epigr. 2 S. 300 Nr. 268, wahr-
scheinlich für heroi.
Vierte Declination.
91. Die vierte Declination umfasst diejenigen Nomina,
deren Wortstämme auf ein ursprüngliches u ausgehen, nicht,
wie in der zweiten Declination, auf ein aus dem älteren o ent-
- Ö27 —
st-andenes. Das u der vierten Declin. entspricht dem Griech. v,
besonders stehen den Verbalia auf tiis, sus und xus die Griechi-
schen auf Tvg gegenüber, Avelche von Lobeck paralip. gramm.
Gr. diss. 6 § 10 gesammelt sind.
üie Masc. und Fem. haben im Nom. Sing, üs, die
Neutra ü. Diom. 1 S. 286 (I 308, 16), Prob. Cathol. 1, 56
S. 1476 (IV 30, 23), Pompei. Comment. S. 201 (V 185, 2), und
Serv. de ult. syllab. S. 1803 und 1805 erklären zwar das u im
Nomin., Voc. und Accus, der Neutra für kurz, aber Prise. 7,
18, 87 S. 777 (II 362, 8) entgegnet in Beziehung auf diese
Neutra: In quibus quamvis quibusdam artium scriptoribus
videatur temporum esse differentia, dicunt enim nominativum
quidem et accusativum et vocativum corripi, reliquos vero pro-
duci, ego in usu pariter in omnibus produci invenio casibus
haec nomina; nee irrationabiliter. Omnis enim in quaecumque
parte terminatio in u desinens producitur: „fluctu", „Panthu'",
„tu", „diu". Ovidius in Villi Metaraorphoseon (v. 298): Dex-
troque a poplite laevum pressa genü, digitis inter se pectine
ionctis. Ecce enim hie accutativus est sine dubio et producitur.
Apud Vii'gilium quoque in I (v. 320): Nuda genü nodoque sinus
collecta fluentis. Quomodo enim sinus coUecta accusativum
iunxit nominativo, sie etiam „nuda genu". Auch der angeb-
hche Prob, de ult. syllab. 4, 7 S. 1392 (IV 223, 29) giebt als
Beleg des langen u im Nomin. den Vers aus Cic. Arat.: lani
Tauri laevum cornu dexterque simul pes. In dem daselbst
für die Kürze des u angeführten Verse: Hac propter laevum
genu omnis parte locatus, wird bei Prise. 6, 4, 19 S. 685 (II
211, 3) und in dem Text von Cic. Arat. 27 richtig gelesen: At
propter laevum genus omni ex parte locatas parvas Vergilias
tenui cum luce videbis. Über dieses genus vergl. unter 92.
Genü als Acc. ist ferner Ovid. Met. 4, 340; 10, 536; 12. 347,
cornü ebenso Verg. Aen. 11, 859; Ovid. Met. 9, 97 und Fast.
3, 869, und nach den meisten Hdschr. Met. 2, 874, über welche
Stelle unter 92 gesprochen wird.
Der Vocativ aller Nomina der vierten Declination ist dem
Nomin. gleich, z. B. anus Plaut. Curcul. 1, 2, 43 (133).
92. Über die Neutra auf u sagt Charis. 1, 10 8. IS
(I 31, 4): Quarta declinatio habet et neutrale, quod in singulari
quidem numero mouoptoton est per u, in plurali vero recipit casus
— 028 —
suos, velut „hoc corau liuius cornu", pluralitor ..haec cornua'
et cetera. Item ,,hoc gemi Imins genu"; similiter „veru" .,;,irelu'
„touitru" „seru". Derselbe 1, 12 S. 23 (I 35, 30): Sunt quaedau
jieutralia singiilariter tantuin monoptota, quac pliiralibiis casi
bus naturalem declinationem admittunt et appellantur hete
r(»clita, velut .,gelu", „genu", „testu" öarouxov , sed Vir^iliii
haec testa in Georgicis (1, 391; 2, 351): et ..veru" dfisÄirrxoc
„seru" o^dc, „tonitru", „cornu", „ossu" oarsov, et „os o.s.sis"
ut infra apparcbit inter monosyllaba-, ..pecu et pecus pecoris^'
sicut apud Sallustium (lug. 75, 4): doniiti pecoris, et apu<
Vergilium (Ecl. 3, 6): Et sucus pecori et lac subducitur agnis
et alibi (Ecl. 3, 101) Pecori sque magistru. Und 1, 15 S. 4!
und 50 (I 65, 29): U littera neutra tantum terminantur, et fer
haec: „veru", „genu", „gelu", „cornu'', „tonitru", et ut quidai
volunt, „testu", quod e numero horum separandum est, quiaauctorc
testam potius dixerunt, ut Virgilius (Ge. 1, 391): Testa cuii
ardente viderent scintillare oleum. Et Horatius (Carm. 3, l-J
19): Spartacum si qua potuit vagacem tallere testa. Alii autei]
separantes amphorae quideni „testam" dicunt, „testudinis" ver
.-testu", sed frustra. Nam et G]*aeci oCTqaxov sine distinction
dicunt tara amphorae quam „testudinis". Nomina autem nomina
tivo u littera terminata in siugularitate per omnes casus eander
u litteram servant novissimam, in pluralitate tantum decliuantui
velut ,.genua genuum genibus", „cornua cornuum cornibus'
Nee tamen dicimus „verua", cum sit simile, sed „vera" et ,.Teruui]
veribus". Fest, unter pecuura S. 246: „Pecuum cum dixit IM
Cato per casum genetivum, a singulari casus recti formavit. qu'
utebantur antiqui, it est „pecu", ac ,.testu", „tonitru", ,.geuu"
..veru", quorum omnium genetivus pluraliter geminat u litteram
nunc quia dicimus „pecus", „ut pectus", eam quae in usu est forman
in declinationibus sequimur. Prise. 4, 2, 11 8. 624 (II 123, 8)
In u derivativa pauca invenio: „specus specu", „pecus pecu"
„testa testu", „tonitrus tonitru", „cornus cornu". Nee interes
aliquid inter primitivorum et derivativorum significationem. ideo
que dubium, an sint derivativa dicenda. Und 5, 2, 10 S. 64;
(II 146, 15): In u neutra sunt „cornu", „genu", „gelu". Des
gleichen 6, 5, 77 S. 714 (II 262, 1): „Artus" quoque, cun
neutro etiam genere „hoc artu" veteres proferebant, bene secuu
dum quartam declinatur. Omnia enim masculina, quae neutr;
— 529 —
quoque in u desinentia inveniimtur, eiusdem sunt declinationis,
ut „hie tonitrus hoc tonitru", „hie eornus hoc cornu". Ergo
similiter „hie artus hoc artu". Plautus in Menaechmis (5, 2,
102): Ita mihi imperas, ut ego huiüs membra atque ossa atque
artua comminuam. Daselbst § 79 S. 715 (II 263, 22): „Toni-
trus" quoque et „eornus", quando sint naasculina, notantur, quod
quartae sunt. Nam plerumque neutra inveniuntur, „hoc tonitru",
^hoc cornu", de quibus supra quoque docuimus. Prise, de nom.
et pronom. et verbo 1, 9 und 10 S. 1303 (III 445, 10): „Penus"
et „specus" tarn masculini quam feminini et neutri generis in-
veniuntur, et seeundae et tertiae et quartae declinationis, ut „hie
et haec penus huius peni", et „hoc penus penoris" , et „hoc
penum peni", et „hoc penu huius penu". Similiter „hie et haec
specus huius speci", et „hoc specus huius specoris", et „hoc
specum huius speci", et „hoc specu huius specu". Phoc. 2, 4
S. 1692 (V414, 11): U terminata sine controversia neutri generis
sunt et quartae declinationis, aptota in singulari nuniero, in plurali
declinantur, et sunt perpauca. E quibus pluralem numerum admit-
tunt „genu", „cornu", „veru", „specu", „tonitru"; cetera semper
singularia, ut hoc „seru", „gelu", „pecu", „testu". Dicimus
tarnen et „haec testa" et „hoc pecus". Donat. 2, 4, 4 S. 1748
(IV 376, 19): Nomen in u vocalem desinens nominativo casu
numero singulari tantum neutrum, ut „cornu", „genu", „specu",
„veru". Pompei. Comment. S. 156 (V 165, 12): U terminatus
nominativus necesse est ut generis sit tantum neutri, ut „cornu",
„genu", „gelu", „pecu".
Von den bei den Grammatikern aufgezählten Nomina auf
U sind im Nomin. und Acc. Sing, nur cornu, genu und veru
in anerkanntem Gebrauch, und auch zu diesen sind Neben-
formen vorhanden. Prise, in den oben mitgeteilten Stellen ver-
bindet hie eornus und hoc cornu; er bringt jedoch 6, 4, 19
S. 685 (II 210, 16) als Beweis für den Nomin. eornus nur den
Gen. eornus aus Lucan. 7, 217 (eornus tibi cura sinistri) bei,
welcher zu cornu gehört (vergl. unter 94), dagegen steht ein
Nomin. eornus bei Varro Sat. Menipp. 131: Phrygius per ossa
eornus liquida canit anima, vergl. Bücheier, Rhein. IVIus. 1865,
20 S. 425 und Stünkel, Varron. nomin. form. S. 8. Ferner
giebt Prise, a. a. O. § 20 (II 211, 17) aus Ovid. Met. 2, 874
dextra cornum tenet, und aus Met. 5, 383 flexile cornum.
Neue-Wagener. ForDienlebre. I, 3. Aufl. 34
— 530 —
In der ersteren dieser Stellen ist cornum auch im Med. 1 und
in den exe. Calandrae. Die nämliche Form cornum ist als
Nomin. Varro R. R. 3, 9, 14 im cod. Polit. ; Scribon. Larg. 141;
öfter bei Augustin. Civ. Dei in den aus der Vulg. angeführten
Stellen (ed. Dombart II 203, II; 204, 6; 205, 1; 205, 6; 211,
21); Psalm 88, 25 bei Augustin. Civ. Dei 17, 9 (ed. Dombart
II p. 227, 4) in der Vulg. cornu; als Acc. Terent. Eun. 4, 7, 5
(775); Lucr. 2, 388; Colum. 6, 2, 7; 7, 10, 3; Petron. 39, 5;
Gell. 1, 8, 2; 14, 6, 2; 18, 6 in der Überschr.; Veget. R. mil.
3, 19; Avien. Arat. 437; Solin. 27, 46; 27, 54, wenigstens in
einer oder der anderen Hdschr.; Gargil. Mart. de cura boura 24;
Pelag. 37 und 41, wo früher per cornum stand, jetzt aber per
cornu von M. Jhm geschrieben wird, dagegen steht 256 (p. 84,
5) cornum. Dazu gehören der Gen. Sing, corni Marc. Emp. I
fol. 89 (a), 38 und der Gen. Plur. cornorum Scrib. Larg. 60.
Neben genu steht genum bei Fronto ad M. Caes. 5, 44
(59); selten ist der Abi. Sing, geno Venant. Fortun. spur. 1, 62.
Ferner genus als Neuti'um. Diese Form als Nomin. hat Lucil.
(Sat. 4, 31) bei Non. S. 207, 25; als Acc. belegt dieselbe Prise.
6, 4, 19 S. 685 (II 211, 1) mit Cic. Arat. 27; 45 und folgendem
Verse desselben Gedichts: Tertia sub cauda ad genus ipsum
lumina pandit. Genus steht ferner als Acc. Cic. Arat. 254;
375; 399; 403; Ovid. Phaen. bei Prob, zu Verg. Ge. 1, 138;
genoris als Genit. C. I. L 6, 9604 Z. 9.
Veru als Nomin. wird ausser den obigen Stellen der
Grammatiker noch von Diom. 3 S. 490 (I 492, 47); Excerpt.
ex Char. arte grammatica S. 107 (I 554, 8); Prob. Cathol. 1,
56 S. 1477 (IV 31, 26); Rhemn. Pal. S. 1371 (V 537, 23) und
Consent. S. 2029 (V 347, 31) bezeugt. Veru als Acc. hat
Plaut. Rud. 1, 2, 46 (134); Veget. Res milit. 3, 20 (ed. Lang
p. 110, 1); als Nomin. Varro L. L. 5, 27, 127, hier ist jedoch
im Flor, und Kopenh, vera als Plur. Verum wird als Nomiu.
geschrieben Plaut. Rud. 5, 2, 15 (1302); 5, 12, 17 (1304); als
Acc. Plaut. Truc. 2, 7, 66 (628); ein Gen. Sing, veri findet sich
bei Veget. Res milit. 3, 26 (ed. Lang p. 123, 6); zweifelhaft
ist der Abi. vero bei Atta com. 2, wo Ribbeck mucrone schreibt.
Über den Plur. sagt Charis. 1, 17 S. 118 (I 146, 10): „Vera"
rectius dicimus et „testa", quam ut „genua" „cornua". Der-
selbe in der oben angezogenen Stelle 1, 15 S. 49 (I 66, 9} will
~ 531 —
vera, nicht verua, aber doch veriium und veribus; wogegen
Prise. 5, 14, 76 S. 672 (I 188, 3) verua veribus aufstellt,
und veruum für ungebräuchlich erklärt. Verua ist bei Paul.
Festi unter veruta S. 374, 9 und bei Scrib. Larg. 16. Serg.
Expl. in Donat. 2 fol. 62* (IV 541, 26); Cledon. S. 1897 (V
42, 10) und Augustin. Reg. ed. Keil V 501, 16 geben diese
Form als unbedenklich.
Für das Neutrum artu statt des gewöhnlichen Masc. artus
ist der einzige Beleg der Plur. artua in der von Non. S. 191,
10 und Prise. 6, 15, 77 S. 714 (H 262, 7) angeführten Stelle
Plaut. Men. 5, 2 102 (855).
Gelu als Neutr. behandeln Non. S. 207, 32; 487 1; 492, 3;
Prise. 5, 8, 43 S. 658 (II 170, 4) und 6, 4, 19 S. 685 (II 211,
9) als die herrschende Form, für welche die alte Sprache das
Masc. gelus und das Neutr. gelum zulasse. Dieselbe Form
geben ausser den oben angeführten Grammatikern noch Diom.
1 S. 286 (I 308, 14); Excerpt. ex Charis. arte gramm. S. 107
{I 554, 15); Prob. Cathol. 1, 56 S. 1477 (IV 31, 26) und Cledon.
5. 1897 (V 42, 10), der Nomin. wird mit Ps. Ovid. Nux 106;
Vulg. lob 37, 10; Zachar. 14, 6 und Oros. 4, 20, 35 belegt,
derAcc. gelu steht Vulg. lob 38, 29; Eccli. 43, 21; lerem. 36,
30; Daniel 3, 69. Gelus als Nomin. wird von Non. S. 207,
32 mit Afran. (106) und Acc. (390), gelum als Acc. mit Cato
(Orig. 2 fr. 30) belegt, den nämlichen Vers des Acc. hat Prise.
6, 4, 19 S. 685 (II 211, 9). Der Nomin. gelus ist auch bei
Cato R. R. 40, 4 und Apul. Met. 9, 32 S. 654, der Nomin.
gelum Varro R. R. 1, 45, 2, der gleichlautende Acc. als Neutr.
Lucr. 6, 877. Für den Abi. gelo fürt Non. S. 492, 3 den
Varro (Sat. Menipp. 467) an, und für den Gen. geli derselbe
S. 487, 1 den Lucr. 5, 205; 6, 156, eine dritte Stelle dafür ist
Lucr. 6, 530. Aber gelu als Genit. gebraucht Serv. zu Verg.
O. 3, 360, vergl. unter 94.
Ossu ocJzsov et OS ossis verbindet Charis. 1, 12 S. 23 (I
36, 1). Über ossu sagt derselbe 1, 17 S. 112 (I 139, 4): „Ossu"
quidam, ut „veru" „genii" putarunt, inquit Pliniiis eodem libro
VI, posse ccnscri. Nam ut „veribus", „genibiia", „ossibus"
quoque posse manifestum est. Und Prise. 6, 13, 69 S. 710
(II 254, 6): Quidam veterum et „hoc ossu" et „hoc ossum**
proferebant, unde Pacuvius (102) in Chryse: Ossuum (so im
34*
— 532 —
Bamb., sonst ossum) inhumatum aestuosam aulam. Accio vero
in Annalibus (fr. ine. 8): Fraxinus fissa ferox, infensa infinditur
ossis. Ossua ist mehrmals in Inschr., wie C. I. L. 1, 1010;
3, 2097; 3, 2098; 3, 6443; 5, 1496; 5, 2051; 5, 3653; Inscr.
de l'Alg. 4293; Orell. 2906; 4361; Burmann's Anthol. 4, 148
(Meyer 1277) v. 2 und 9; ossuum Pacuv. (102) bei Prise, a. a. 0.;
Tert. Resurr. 30 dreimal; 31; 32; Arnob. 4, 8; Prudent. Perist.
2, 532; 5, 111; Vulg. (Amiat.) Prov. 14, 30; 16, 24; Ezech. 24,
5; Hieronym. de vir. ill. 16 im Paris, und Vatic; Ennod. Panegyr,
ed. Hartel p. 274, 4 ; Claud. Mamert. Stat. anim. 1, 21 (ed. Engel-
brecht p. 72, 9) und 3, 11 (p. 174, 24), und diese Form ver-
bindet das Fr. Bob. de nom. et pronom. S, 134 (V 561, 11) mit
OS ossis ossi osse ossa ossibus. Damit ist die unter 76 be-
merkte Stelle des Augustin. Reg. S. 1980 (V 500, 6) zu ver-
gleichen. Über ossum Gen. ossi vergl. unter 129.
Pecu als Nebenform zu peeus pecoris bemerkt Charis
1, 12 S. 23 (I 36, 2). Derselbe sagt 1, 17 S. 113 (I 141, 8):
„Pecu". Plautus in Bacehidibus (5, 2, 4): Pastor harum dormit,
cum haec eunt a pecu halitautes. Idem in Rudente (4, 3, 5):
Non vides referre me uvidum rete sine squamoso pecu? Und
Prise. 6, 16, 86 S. 719 (11 270, 8): Vetustissimi etiam „hoc
pecu", unde „haec pecua" plurale dicebant. Hostius in I
Annali: Saepe greges pecuum ex hibernis pastibus pulsae.
Plautus in Mercatore (3, 1, 11): Nee pecua ruri pascere nee
pueros nutricare. Idem in Truculento (5, 64): Pecua ad hanc
collo in crumina ego obligata defero. Idem in Rudente (4, 3,
5): Non vides referre me uvidum rete sine squamoso pecu?
Et Solinus in Memorabilibus de Britannia dieit (Cap. 22, 2):
Ita pabulosa, ut pecua, nisi interdum a pastibus arceantur, ad
periculum agat satietas. Pecu als Accus, hat Varro R. R. 2,
1, 3 und 2, 4, 10 im cod. Polit; der Dat. pecui wird gewöhn-
lich in der Stelle des Lucil. (fr. ine. 46) bei Gell. 20, 8, 4 ge-
lesen, L. Müller hat nach dem Lugd., Petav. und Magliab. und
dem Vat. m. sec. pecu geschrieben (im Vat. m. pr. recu, im
Reg. peccu), aber Hertz schreibt jetzt nach 0. Kellers Ver-
mutung et iecur addit; den Abi. pecu hat Plaut, ausser den
von Charis. citierten Stellen noch Bacch. 5, 2, 20 (1138), ferner
Varro L. L. 5, 17, 92 und Mamert. Genethl. Maxim. 10, 2 in
den geringeren Büchern (in den besseren pecua); pecua haben
- 533 —
ausser Plaut, und Solin. noch Naev. (47) und Acc. (178 und
271) bei Non. S. 159, 5; Cato R. R. 141, 3 in einer alten Ge-
betsformel; Cic. de irap. Cn. Pomp. 6, 15 nach der Anführung
bei Serv. zu Verg. Ge. 3, 64, wo" aber die neueren Heraus-
geber pecuaria oder pascua lesen; Cornific. 4, 34, 46 (im Bamb.
B und Turic. pecuaria); Liv. 5, 48, 3; 26, 34, 5; 35, 21, 6
(hier in der Bas. Ausg. von 1535); Plin. N. H. 8, 43, 68 (167);
Apul. Met. 2, 1 S. 83; 2, 5 S. 98; 7, 11 S. 465; Mn. Fei. 36,
5; Prudent. Perist. 10, 333; pecuum Cato (Orig. 5 fr. 5) bei
Gell. 7 (6), 3, 37 im Reg. und nach Fest. S. 246 (b) 14;
pecubus haben Spengel und Ribbeck geschrieben in dem
Verse des Caecil. (93) bei Non. S. 159, 5, in den Hdschr. ist
pecudibus, auch Lucr. 6, 1132 war pecubus Conjectur von Gifan.
Penu als Neutrum bezeugt ausser Prise, de nom. et
pronom. et verbo 1, 10 S. 1303 (III 445, 13) allein Donat. zu
Terent. Eun. 2, 3, 18. Bei Charis. 1, 17 S. 113 haben die
Worte : hoc etiam penu et hoc penum Afranius dixit in Talione,
welche sich in den Ausg. von Fabric. und Putsch, finden, keine
'handschriftliche Autorität und fehlen deshalb bei Keil (I 140, 13).
Prise. 5, 8, 44 S. 659 (II 171, 2) und 6, 14, 76 S. 713 (I 261, 8)
giebt aus dem gedachten Stücke des Afran. intra oder in
penum erile.
Seru für serum, welches in den angeführten Stellen des
Charis. 1, 10 S. 18 (I 31, 7) und 1, 12 S. 23 (I 36, 1) und
bei Phoc. 2, 4 S. 1692 (V 414, 4) erwähnt wird, ist sonst un-
bekannt.
Specu als Neutr. hat ausser Prise. 4, 2, 11 S. 624 (II
123, 8) und de nom. et pronom. et verbo 1, 10 S. 1303 (III
445, 13); Phoc. 2, 4 S. 1692 (V 414, 3) und Donat. 2, 4, 4
S. 1748 (IV 376, 20) noch Cledon. S. 1897 (V 42, 10). Dieser
bemerkt dazu den Plur. specua, welchen auch Mart. Capella 3
§ 293 als in der alten Sprache üblich bezeichnet. Serv. zu
Verg. Aen. 4, 254 sagt: ad quoddam specu. Über andere
Formen des Wortes vergl. unter 129.
Über testu handelt Charis. ausser den oben mitgeteilten
Stellen 1. 12 S. 23 (I 35, 32) und 1, 15 S. 49 (I 65, 30)
noch 1, 17 S. 118 (I 145, 23), indem er sagt: „Testu" ut
„genu" Fl. Caper veteres ait uti solitos. Mummius (1) in
Atellania f riunius: Ad spectacula est videre in testu quan-
- 534 --
tum sit Caput. Afranius (423); Indignum vero dici solet testu.
At Maro (Ge. 1, 391; 2, 351) t es tarn dixit. Der Plur. zu testu
ist testa, nicht testua, nach der unter veru angezogenen Stelle
des Charis. 1, 17 S. 118 (I 146, 10) und nach Phoc. 2, 4
S, 1692 (V 414, 15). Nämlich auch testum wurde gebraucht,
testum steht als Nomin. Sulpic. Sev. Chron. 2, 2, 3; als Acc.
Cato R R. 76, 2; Cornific. 4, 67; Sulpic. Sev. Chron. 2, 3, 6;
2, 3, 7; Ser. Samm. 189 (185) im cod. A^ testo als Abi. bei
Cato R. R. 76, 4; 84, 2; Cornific. 4, 9; Plin. N. H. 30, 13, 39
(114); 32, 7, 26 (81); Petron. 136, 9; testu kommt nur als
Abi. vor, Cato R. R. 74; 75; Ovid. Fast. 2, 645; 5, 510, und
so auch in dem Verse des Mummius und höchst wahrscheinlich in
dem des Afran. bei Charis.
Tonitru wird übereinstimmend von den Grammatikern,
von Fest, unter pecuum S. 246; Serv. zu Verg. Aen. 5, 694;
von Charis. 1 S. 23 (I 36, 1); 1 S. 49 (I 65, 30); Excerpt. ex
Charis. arte gramm. S. 108 (I 554, 31); Prise. 4, 1, 2 S. 619
(II 118, 5); 6, 15, 77 S. 714 (II 262, 4); de nomine et pro-
nomine et verbo 1, 9 S. 1302 (III 445, 9); de accentibus 20'
S. 1291 (III 523, 5); Prob. Append. ed. Keil IV 198, 32 (ed.
W. Foerster S. 31 Nr. 162); Serg. Explan, in Donat. II fol. 62
(IV 541, 23); Auct. de idiom. gen. ed. Keil IV 584, 49 als
Nomin. aufgestellt; aber nachgewiesen sind als Nomin. nur
tonitru s und tonitruum, und keine der vorkommenden Casus-
formen fordert die Annahme eines Nomin. tonitru. Tonitrus
als Nomin. Sing, giebt Non. S. 227, 15 aus Plaut. Amph. 5, 1,
10 (1062), ferner bei Venant. Fortun. 7, 14, 29; tonitrum als
Acc. haben Lucr. 6, 164; 6, 171; Ovid. Met. 14, 542; Plin. N.
H. 2, 54, 55 (142); Augustin. Civ. Dei 18, 28; tonitrus als
Nomin. und Acc. Plur. Ovid. Met. 2, 308; 3, 301 und Trist.
1, 9, 49; Plin. N. H. 10, 54, 75 (152), Detlefsen hier tonitruus;
Lucan. 7, 197; Val. Fl. 1, 692; 4, 663; Sil. 12, 611; 12, 724;
13, 16; Stat. Theb. 1, 258; 12, 655 und Achill. 1, 489; Gell.
10, 12, 3; Arnob. 5, 10; tonitruum als Nomin. oder Acc.
Sing. Plin. N. H. 2, 79, 81 (192); 36, 13, 19 (88); Tert. adv.
Marc. 3, 6; adv. Hermog. 32 und adv. Prax. 28; Vulg. Eccli.
40, 13; Trebell. PoU. Gallieni 5, 3; Vopisc. Carus 8, 3; 8, 6;
tonitruo als Abi. Vulg. Isai 29, 16; Augustin. Confess. 1, 16,
25 ; Venant. Fortun. 3, 4, 2. Bei Senec. Nat. quaest. 2, 54, 1 ;
— 535 --
2, 56, 1 wurde in den früheren Ausg. tonitruum als Acc. ; 2,
11, 2 tonitruo als Abi.; 2, 1, 3; 5, 18, 6 tonitruis als Abi. Plur.
gelesen. Für tonitruum ist tonitrum hergestellt, in der ersteren
Stelle aus dem Bamb , Berl. und Pal. 4 (tonitruum ist daselbst
im Guelf. und Pal. 3), in der zweiten aus dem Berl. und Guelf.
(tonitruum im Guelf. m. pr. und Bamb.); für tonitruo tonitru
aus dem Berl. (tonitruo im Bamb. und Guelf.); für tonitruis
tonitribus, in der ersteren Stelle aus dem Memm. und Nicot.
(tonitruis im Bamb., Guelf., Pal. 3 und Colon., tonitrubus im
Berl.), in der ZAveiten aus dem Berl., Pal. 3, den codd. Opsop.
und dem Rande des Guelf. (tonitruis im Bamb., Guelf., Pal. 4
und Colon., tonitrubus im Erf. nach Herel's Angabe). Tonitru
als Acc. wurde sonst Plin. N. H. 2, 54, 55 (142) gelesen, ist
aber von Sillig nach dem Toi. und den Par. a und din tonitrua
berichtigt. So gehören der Gen. Sing, tonitrus Stat. Theb.
7, 324 und Paul. Festi 57, 11; der Abi. Sing, tonitru Pacuv.
(413) bei Cic. Divin. 1, 14, 24; Acc. (223) bei Non. S. 505, 15;
Verg. Aen. 4, 122; 5, 694; Sil. 9, 423; Venant. Fortun. 8, 1, 9;
der Gen. Plur. tonitruum Dichter bei Cael. bei Cic. Epist.
ad Fam. 8, 2, 1; Vopisc. Carus 8, 5; Amm. Marc. 23, 5 12
und der Dat. und Abi. Plur. tonitribus Varro Sat. Menipp.
56; Liv. 1, 16, 1; 2, 62, 1; Ovid. Met. 11, 496; Phaedr. 5, 7
(8), 23 zu tonitrus, der Nomin. und Acc. Plur. tonitrua Ovid.
Met. 1, 55; 12, 52; Tert. Apol. 11; Minuc. Fei. 5, 9; Lactant.
7, 6, 4; Vulg. Exod. 9, 23; Amm. Marc. 21, 1, 12 zu toni-
truum. Über diesen Casus wurde jedoch nach Charis. 1, 17
S. 118 (I 146, 10) gestritten, ob tonitrua oder tonitra zu sagen
wäre, und Prise. 6, 4, 20 S. 686 (11 212, 3) giebt in einem
Verse des Acc. (480) iuter tonitra.
Auf die oben mitgeteilte Stelle des Charis. 1, 12 S. 23 (I
36, 5) folgen in der Ausg. von Putsch, die Worte : Et Pecoris
quam lactis abundans (Verg. Ecl. 2, 20); hoc algu ro xgvog, et
algor algoris, ut Cicero. Aber dieser Zusatz hat keine Auto-
rität, und ein Neutrum algu ist ohne Beispiel, denn bei Lucr. 5,
747 war es willkürliche Conjectur von Wakefield. Prise. 6, 9,
46 S. 699 (II 235, 4) stellt als Nebenform zu algor allein
algus auf, und belegt den Acc. algum mit einem Verse aus
Plaut. Vidularia, den Abi. algu mit Plaut. Rud. 2, 7, 24 (582),
und Charis. 1, 17 S. 98 (I 122, 20) giebt die letztere Form
- 536 —
allein aus derselben Stelle. Algu als Abi. ist noch Plaut.
Most. 1, 3, 36 (193) und wird von Non. S. 72, 7 aus Acc. (111);
Lucil. (Sat. fr. ine. 81); Varro (Sat. Menipp. 171) und Lucr. 3,
732 nachgewiesen.
Sexu als Nom. und Acc. beruht auf einer Conjectur von
Scaliger bei Fest, unter secus S. 334. Bei Fest, wird nämlich
gelesen: Secus aliter significat sexu, natura habituque, ex Graeco,
quam illi vocant e^iv. Afranius (240) in Privigno sie ait: Orbus
virili sexu adoptavit sibi. Pacuvius (68) in Atalanta: Triplicem
virili sexu partum procreat. Und bei Paul. S. 335: Sexus
natura vel habitus ex Graeco e^ig vocatur. Hiernach vermutet
Seal, bei Fest.: Sexus, aliter sexu, natura habitusque ex Graeco
u. s. w., und in dem Verse des Afran. virile sexu. Mit nicht
mehr Wahrscheinlichkeit setzt Seal, sexu für secus in den
Stellen des Sallust. und Sisenna bei Non. S. 222, 19: Sexus
masculini generis esse manifestum est; neutro Sallustius dixit
Histor. libro II : At Metellus in ulteriorem Hispaniam post annum
regressus, magna gloria concurrentium undique virile et muliebre
secus per vias et tecta omnium visebatur. Sisenna Histor. lib.
III: Tum in muro virile ac muliebre secus populo multitudine
omni coUocata.
93. Die gewöhnliche Endung des Gen. Sing, üs
(in späterer Zeit auch üs, so spiritüs Sedul. Pasch, carm. 1,
292; 1, 295; 2, 239; 3, 139; domüs Sedul. 3, 161; sexüs
Sedul. 3, 266), welche in Inschr. auch uus geschrieben wird,
wie conventuus C I. L. 2, 2416; exercituus Orell. 4922 und
Henz. 5918, domuus C. I. L. 2 inscr. fals. 12*; 9, 4794; toni-
truus Sedul. 5, 1 S. 274, kann durch unmittelbare Verbindung
des Casuszeichens mit dem Vokale des Stammes entstanden sein,
wie der alte Gen. der ersten Declin. auf äs. Indessen war in
der älteren Sprache die Endung uis in Gebrauch, aus welcher
alsdann üs als zusammengezogen erscheint. Helen. Acren, bei
Charis. 1, 17 S. 105 (I 130, 12): Et „huius fructuis", ut „senatuis",
veteres extulerunt. Charis. 1, 17 S. 116(1 143, 12): „Senatuis",
ut „fluctuis". Ita genetivum, inquit Plinius, declinabant, ut G.
Fannius Cos. contra G. Gracchum: „Senatuis consulta". Der-
selbe 1, 17 S. 93 (I 117, 16) liest bei Cic. Nat Deor. 3, 20,
51: Cur autem „arcuis" species non in deorum numero ponatur?
Prise. 7, 18, 88 S. 777 u. 778 (II 362, 23): Genetivus in „us"
— 537 —
desinentium fit producta „us", ut „huius seuatüs", „huivis inanüs".
Vetustissimi tarnen inveniuntur eorum nominiim etiam in „uis"
divisas proferentes genetivum. Terentius in Heautontimorumeno
(2,3, 44): Texentem telam studiose ipsam ofi'endimus, mediocriter
vestitam veste lugubri, eins anuis causa, opinor. quae erat mortua.
Non. S. 483, 37 giebt Beispiele von quaestuis aus Varro de liberis
educandis (unsicher ist das Beispiel aus Nov. 105); S. 486, 6 von
partuis aus Varro (Sat. Menipp. 26); S, 491, 9 von fructuis aus
Varro R. R. 1, 2, 19; S. 491, 21 von domuis aus Varro (Sat
Menipp. 522); S. 492, 11 von fructuis aus Varro (Sat. Menipp
295); S. 494, 10 von victuis aus Varro de vita populi Romani I
S. 494, 14 von graduis aus Varro de vita populi Romani II
S. 494, 19 von anuis aus Varro de liberis educandis; und Gell
1, 4, 16 meint, dass Varro und Nigid. Figulus nicht anders ge-
sprochen und geschrieben haben, als „senatuis" "domuis" „fluc-
tuis". Noch Auson. Parent. 16, 1 hat nur uis. In dem Denk-
mal de bacchan. C. I. L. 1, 196 steht viermal, Z. 8. 17. 21. 23,
senatuos; und nach Suet. Aug. 87 und Mar. Victor. 1 S. 2456
(VI 9, 4) sagte Augustus im Gen. domos, oder wie Ritschi Prooem.
des Bonner Lect. Verz. Winter 1852 auf 53 S. 7 (Opusc. 4 S.
169) corrigiert, domuos.
Noch häufiger sind Genitive auf i, welche Form Ritschi
aus uis durch Abwerfung des s und Zusammenziehung von ui
entstehen lässt. Einfacher scheint es, darin einen Übergang in
die zweite Declin. zu erkennen, zumal da von mehreren Nomina
der vierten Declin. auch andere Casus nach der zweiten Declin.
gebildet werden. Vergl. unter 123.
Wir lesen adventi Terent. Phorm. 1, 3, 2 (154); fructi
Cato R. R. 4; Terent. Ad. 5, 4, 16 (870); Turpil. (12 und 87)
bei Non. S. 491, 6 und 7; Auson. Sept. sap. 3, 10; Claud.
Mamert. Ep. 1 (ed. Engelbrecht p. 199, 16); gcmiti Plaut. Aul.
4, 9, 11 (722); ornati Terent. Andr. 2, 2, 28 (365) und Eun.
2, 2, 6 (237); quaesti Plaut. Aul. 1, 2, 5 (83); Most. 5, 1,
58 (1107); Poen. Prol. 95 und Persa 1, 2, 14 (86); Terent. Hec.
5, 1, 9 (735) im Bemb. und 5, 3, 38 (836); senati Plaut. Cas.
3, 2, 6 (536) und Epid. 2, 2, 5 (188); sunipti Plaut. Cas. 2,
7, 2 (225) und Trin. 2, 1, 21 (250); Cato R. R. 21, 5; 22, 3;
tumulti Plaut. Cas. 3, 5, 22 (648) und Poen. 1, 1, 79 (207);
Terent. Andr. 2, 2, 28 (365) und Hec. 3, 2, 21 (356); vieti
— 538 —
Plaut. Capt. 4, 2, 75 (855). Dazu die Anführungen bei Non.
S. 485 über adspecti aus Acc. zweimal (88 und 188); S. 484
über aesti aus Pacuv. (97); S. 485 über exerciti aus Acc.
zweimal (150 und 311) und Varro de vita populi Romani II;
S. 491 über fructi aus Turpil. zweimal (12 und 87); S. 485
über lucti aus Acc. zweimal (491 und 513); S. 486 über parti
aus Pacuv. (70); S. 488 über piscati aus Turpil. (22) und
Pompon. (119); S. 491 über porti aus Turpil. (49); S. 483 und
492 über questi aus Caecil. (130); Titin. (26); Turpil. zwei-
mal (42 und 84); Pompon. (123) und Varro (Sat. Menipp. 436);
S. 485 über salti aus Acc. (435); S. 484 über senati aus
Sallust. Cat. 30, 3 und über senati consultum aus Sisenna fr.
136 (ein zweites Beispiel von senati consultum aus Sisenna fr.
119 hat Non. S. 130); S. 491 über soniti aus Caecil. (21) und
Pacuv. (133); S. 490 über strepiti aus Enn. (Fab. 139); S. 484
über sumpti aus Caecil. (180); Turpil. 172; Lucil. (Sat. 30, 19)
und Varro (Sat. Menipp. 52), (dieselbe Stelle des Turpil. giebt
Non. auch S. 525, und eine andere desselben S. 132); S. 484
und 489 über tumulti aus Enn. (Fab. 138); Turpil. (154);
Afran. (394); Acc. (tr. 485; Aen. 1); Pomp. (121) und Sallust.
Cat. 59, 5. Charis. 1, 17 S. 103 (I 128, 17) giebt aus Naev.
partem exerciti; Gell. 9, 13, 17 in einer Stelle des Claud.
Quadrig. ne impetum icti haberet, wo jedoch Hertz nach dem
Reg. in ictu geschrieben hat. Mar. Victor. 1 S. 2456 (VI 9, 2)
sagt von Licin. Calvus: Consultum senati ipse (Keil vermutet
idem saepe) scripsit, et ad C. Caesarem senatus consultum (Keil
vermutet senatuis consultum). Charis. Art. gramm. 1, 10 S. 10
(I 20, 19) und Exe. art. gramm. S. 85 (I 539, 12) führt aus
Sallust, Cat. 36, 5 duobus senati decretis und aus Terent. Hec.
5, 3, 38 (836) und Andr. 2, 2, 28 (365) quaesti gratia und
nihil tumulti an; vergl. das Fragm. Bob. de nom. et pronom.
S. 127 (V 555, 6). Bei Donat. zu Terent. Andr. 2, 2, 28 wird
aus Sallust. citiert: ergo senati decreto serviendum ne sit, und
bei Prise. 6, 14, 73 S. 711 und 712 (II 257, 20) wird
ausser mehreren der oben aufgeführten Stellen des Plaut, und
Terent. noch aus Sallust. Cat. 53, 1 senati decretum beigebracht,
auf welche Stelle auch Charis. 1, 17 S. 116 (1143, 14) hinweist.
Senati ist ferner bei Sallust. Cat. 38, 2; 38, 3 und lug. 25, 7;
25, 11.
- 539 —
Bei Cic. Nat. Deor. 3, 20, 51 liest Prise. 6, 14, 74 S. 712
(II 259, 4) arci species ; vergl. unter 123. Senati fand Charis.
1, 17 S. 116 (I 143, 15) bei Cic. Dirin. in Caecil. (in unseren
Hdschr. ist daselbst 5, 19 der Gen. senatus) und pro Oppio II;
wir lesen es Phil. 3, 15, 38 im Vat. 5 Epist. ad Farn. 2, 4, 7 und
5, 2, 9 im Med., das erstemal ra. pr. ; Har. resp. 5, 8 und 7, 14
im Par ; Inscr. d'Alg. 24. In mehreren Stellen des Liv. ist in
einzelnen Hdschr. die Abbreviatur sie für senati consultum, 4,
25, 14 im Leipz. und Level. 2; 4, 30, 15 im Level. 5; 4, 45,
7 im Voss. 2; 5, 51, ] im Par., Med., Harl. 1 und Leid. 1-, 7,
40, 7 im Med.; 9, 28, 8 im Par., Med., Leid. 1 und in anderen
Büchern; 22, 10, 1 im Oxf. N.
Vorzüglich in Inschr. ist senati gebräuchlich. Ex
senati consulto C. I. L. 1, 199 Z. 4; 1, 547 zweimal und 549;
ex senati cousolto 1, 548; senati consultum Henz. 6593; de
senati sententia C. I. L. 1, 200 Z. 31 und 1, 632. So ist
senati consultum auch in dem SC. bei Cael, an Cic, Epist. ad
Fam. 8^ 8, 6. Überhaupt scheint sich der Gen. auf i in einem
Nomen der vierten Declin. am längsten in senati erhalten zu
haben, so dass Quintil. 1, 6, 27 schreiben konnte: Quid de
aliis dicam, cum senatus senatus senatui, an senatus senati
senato faciat, incertum sit? Vergl. über senato unter 123. Das
älteste Beispiel des Gen. senatus in einer Inschr. ist in
der Inschr. von Cora C. I. L. 1, 1149.
Noch Auson. hat senati Idyll. 8, 5 und Epist. 16, 19;
25, 56, und auch fructi Lud. VII sap. Chile 10; Claud. Ma-
mert. Epist. 1 S. 199, 16 und sumpti Auson. Epist. 7, 39.
94. Der Gen. Sing, der Neutra ging nach den An-
gaben beinahe aller Grammatiker, Prob. Cathol. 1, 4 S. 1441
(IV 3, 25); 1, 56 S. 1476 u. 1477 (IV 31, 28) und Instit. art.
S. 321 (IV 114, 38); Mar. Plot. (M. Claud.) Sacerd. 2, 82 (VI
483, 2); Serv. zu Verg. Aen. 1, 212 und 3, 22; Charis. Art.
gramm. 1, 10 S. 18 (I 31, 5); 1, 15 S. 50 (I 66, 6); Excerpt.
ex Charis. arte gramm. S. 95 (I 547, 3); S. 102 (1 551, 19);
Diom. 1 S. 279 (I 303, 23); Prise. 7, 18, 87 S. 777 (II 362,
8); Phoc. 2, 4 S. 1692 (V 414, 11); Pompei. Comment. S. 201
(V 185, 2); des Fragm. Bob. de nom. et pronom. S. 139 (V
564, 21) und des Cledon. S. 1897 (V 42, 9), gleich dem
Nomin. und Accus, auf u aus, daher diese Nomina, da der
— 540 —
Dat. aller Nomina der vierteü Deelin. die Zusammenziehung
von ui in u gestattet, im Sing, als Indeclinabilia, monoptota
oder aptota, bezeichnet werden. Prob. Cathol. 1, 4 S. 1441
(IV B, 25) erklärt geradezu: quoniam genetivus singularis „us"
syllaba terminatus in genere neutro nunquam reperitur. Serv.
zu Verg. Aen. 3, 22 und Charis. Exe. art gramm. S. 95 (I
547, 5) erkennen wenigstens an, dass Lucan. 7. 217 den Gen.
cornus gebraucht habe, für welchen freilich Prise. 6, 4, 19
S. 685 (II 210, 17) einen Nomin. cornus annimmt. Bei Serv.
wird hinzugefügt: Sic Cicero in Arato „huius genus" pro „genu",
und nach dem Fragm. Bob. de nom. et pronom. a. a. O. war bei den
antiqui der Gen. „genus" und „cornus", der Dat. „genui" und „cor-
nui", wobei wieder Lucan. 7, 217 angeführt und auch noch bemerkt
wird : et Livius ubique in historia ; posteritas inter monoclita posuit.
Mit Entschiedenheit aber erklärt sich dafür, dass der Gen.
auch der neutra us haben müsse, Mart. Capella 3 § 293 : Quaeritur
de genetivo singulari, quem alii in „us", alii in u litteram ege-
runt. nee non dativo, quem alii in i agunt, ut „genui" „coruui",
quidam veteres secuti ablativo similem faciunt, „huic genu"
„cornu", quoniam pluraliter „genubus" et „cornubus" amissaque
ultima syllaba relinquitur dativus singularis, sicut fit in „civibus"
et „suavibus", et quoniam „genibus" et „cornibus" dicimus,
i littera in locum n litterae transit, et sicut „Optimum" et „maximum"
item dicimus, cum „optumus" et „maxumus" diceretur. Sunt aliqui,
qui genelivo casu „genuis" et „cornuis" dicant, sed non debet
genetivusplureshaberesyllabasquam dativus etablativus. Quam vis
ergo dissimilia sint „senatus" et „exercitus", tamen sie „genus"
et „cornus" genetivo dicendum est, quemadmodum „senatus" et
„exercitus". Praeterea quaecumque omnia vel participia gene-
tivo singulari in „is" exeunt, dativo plurali syllaba crescunt, ut
„Catonis Catonibus" ; secundum quam rationem, si esset ,.genuis"
„cornuis", genuibus fecisset, ut syllaba cresceret.
Von unseren Schriftstellern hat Caes. bell. civ. 3, 68, 2
dextri Caesaris cornu cohortes, mit der Var. dextrum; bei Aid.
ist cornus. Bell. Afr. 60, 3 tertiam aciem in sinisti'um suum cornu
contulerat, et usque ad aciei sua mediam legionem porrexerat, et
ita collocaverat, uti sinistrum suum cornu triplex esset ; in den
letzten Worten hat der Petav. sinistri sui cornu, der Par. 2 si-
nistri sui cornus, so dass acies zu supplieren wäre. German.
— 541 —
Phaen. 178 cornus flamma sinistri. Lucan. 7, 217 c ornus cura
sinistri. Gels. 5, 22, 2; 5, 24, 4-, 6, 6, 16; 6, 9 S. 246 Daremb.
ist iu der Vulg. cornu als Gen., aber an den beiden letzten
SteUen im Med. 1 cornus. Plin, N. H. 2, 2b, 22 (90); 8, 20,
29 (71); 9, 15, 20 (50); 13, 25, 52 (142); 28, 9, 42 (149); 28,
11, 46 (163); 28, 11, 46 (165); 28, 11, 46 (J66); 28, 11, 47
(167); 28, 11, 49 (178) zweimal; 28, 12, 53 (193); 28, 12, 53
(194); 28, 13, 54 (196); 28, 13, 57 (200); 28, 14, 58 (204);
28, 14, 58 (205); 28, 14, 59 (211) zweimal; 28, 16, 63 (226);
28, 16, 64 (227); 28, 17, 67 (230) zweimal; 28, 17, 69 (233);
28, 18, 73 (239); 28, 18, 74 (241); 28, 19, 77 (246); 28, 19,
77 (252); 28, 19, 79 (260); 37, 10, 60 (167) ist überaU in guten
Hdschr. cornus; 10, 70, 90 (195) und 13, 25, 51 (140) schreibt
Detlefsen cornuus. Cornus steht ferner Gurt. 4, 12, 11; 4,
13, 29; 4, 13, 30; Solin. 27, 46 (im Heidelb. und Bern, jedoch
cornu); Marc. Empir. 1. Dagegen Samon. 564; Gael. Aurel.
Chron. 2, 4 S. 129; 3, 5, 76 S. 240; 4, 8, 120 S. 341; 4, 8,
124 S. 343; Veget. Art. vet. 1, 20, 1; 1, 44, 5; 4, 10, 2; 4, 12,
3 cornu cervini oder cervini cornu, und Prise. Perieg. 151
formam cornu. Ferner Liv. 44, 40, 8 genus tenus; Fronto
ad M. Gaes. 5, 6 m. pr. und 46 genus dolore und dolorem;
M. Gaesar an Fronto 5, 45 u. 5, 59 doloribus genus und dolorem
genus; aber Plin. N. H. 11, 45, 103 (250) genuus utriusque
commissura und Ovid. Met. 10, 536 im Flor. Marc, Med. 1, Pal.
2 und Bernegg. fine genu womit indessen das unter 57 angeführte
esse fini und radicibus fini zu vergleichen ist. Gelus bei Plin.
N. H. 8, 28, 42 (103) in den Worten crassitudinem gelus ist vom
Nomin. gelus; Serv zu Verg Ge. 3, 360 sagt lapidis aut hgni aut
gelu partem Vergl. Freund, Vorr. z. Wörterbuch d. Lat. Spr.
1 S. 66 folg.
95. Der Dat. hat ui, dies kann jedoch in u zu-
sammengezogen werden. Gell. 4, 16, 5 folg.: Non omnes
concedunt in casu dativo „senatui" magis dicendum quam „se-
natu". Sicut Luciüus in eodem casu „victu" et „anu" dicit,
non „victui" nee „anui", in hisce versibus: Quod sumptum atque
epulas victu praeponis honesto; et alio in loco, Anu uoceo, in-
quit. Virgilius quoque in casu daudi „adspectu" dicit, non „ad-
spectui" (Aen. 6, 465): Teque adspectu ne subtrahe nostro.
Et in Georgicis (4, 198): Quod nee concubitu indulgent. G.
— 542 —
etiam Caesar, gravis auetor linguae Latinae, in Anticatone, Unius,
inquit, arrogantiae, superbiae dominatuque. Item in Dola-
bellam actionis I lib. I: Isti, quorum in aedibus fanisque posita et
honori erant et ornatu. In libris quoque analogicis omnia
istiusmodi sine i littera dicenda censet. Vergl. Non. S. 501,
25, welcher den Vers des Lucil. (4, 8) quod sumptum atque
epula^'. victu praeponis honesto, und Vcrg Aen. 6, 465 als Bei-
spiele des ablativus pro dativo anführt. Prise. 7, 18, 88 S. 778
(II 363, 7): Dativus eius declinationis fit a genetivo abiecta s et
nddita i, sed corripitur paenultima, ut „huic senatni", „manui".
Est tarnen quando poetae metri causa pro eo ablativo utuntur.
Virgilius in I Aeneidos (v. 257): Parce metu, Cytherea, manent
immota tuorum fata tibi; pro „metui". Idem in IUI Georgicon
(v. 158): Namque aliae victu invigilant; pro „victui". In eodem
(v. 198): Concubitu indulgent; pro „concubitui".
Den Dat. auf u haben ferner Plaut. Gas. 2, 2, 15 (184)
im Ambr. vir me habet despicatu, wo die Herausgeber jetzt
despicatur oder despicatam lesen, und Merc. 5, 2, 13 (854)
egomet mihi fero quod usust; Terent. Ad. 1, 1, 38 (63) vestitu
nimio indulges; Vari'o (Sat. Menipp. 252) bei Non. S. 211, 14
nee luxu statues finemque modumque nach der Ergänzung Lach-
mann's zu Lucr. 2, 11 48 (in den Hdschr. ist : Luxuria generis
feminiui-, masculini Varro Manio: Nee sumptibus finem lepitus
statues u. s. w.; L. Müller schreibt: Nee sumptibu", [finem] luxu
legibus et poenis statues); Lucr. 3, 971 vita niancipio nulli datur,
Omnibus usu; 5. 101 nee tarnen hanc possis oculorum subdere
visu; Verg. Ecl. 5, 29 curru subiungere tigris; Aen. 3, 541
curru succedere sueti; 6, 698 teque amplexu ne subtrahe
nostro ; 9, 605 venatu invigilant: Prop. 1, 11, 12 alternae fa-
cilis cedere lympha manu; 3 (2) 19, 19 reddere pinu cornua;
Lucan. 10, 245 coguntque resistere flatu; Trag. Gctavian. 496
nutuque terras maria subiecit tuo; Sil. 4, 18 arcu invigilant;
Anth. Lat. ed. Riese 931 v. 110 nullius credam vulnera nostra
manu.
Der Dativ auf u ist in der Prosa selten. Cic. Phil. 3, 15,
39 im Vat. senatu magnae curae esse, C F. W. MüUer schreibt
senatui; Epist. ad Farn. 16, 4, 2 sumptu ne parcas; Plane, bei
Cic. Epist. ad Fam. 10, 24, 3 subsidia, quibus subito impetu
HC latrocinio parricidarum resistat. In Betreff Cäsars bemerkt
— 543 —
Meusel, Jahresbericht des philolog. Vereins 1894 S. 228: „Im
Archet. unserer Hdschr. stand ein Dativ auf u nirgends; an
einer einzigen Stelle VI 42, 1 hat a casu, ß (und sicherlich
auch der Archet.) casui. Dass ah einer Stelle in rt exercitu
und an einer in o consensu steht, ist ohne Bedeutung. Nun ist
ja auch hier die Möglichkeit zuzugeben, dass Cäsar stets casu,
con&ensu u. s. f. geschrieben hat, und dass trotzdem in unseren
Ai'chetyp. und also auch in unsere Hdss. die Formen auf ui
gekommen sind, z. B. dadurch, dass derjenige, der etwa den
Text diktierte, stets diese Form sprach, wenn auch diese An-
nahme nicht sehr wahrscheinlich ist. Wenn also ein Hsgb., auf
Gellius' Versicherung sich berufend, überall, trotz des Archetyp.,
die Form auf u in den Text setzt, so wird ihm niemand be-
weisen können, dass er etwas aufgenommen habe, was nicht
von Cäsar herrühren könne; aber wir kommen doch in eine
recht bedenkliche Lage, wenn wir uns in so vielen Fällen um
die Autorität des Archet., noch dazu bei der Übereinstimmung
so vieler Stellen, nicht mehr kümmern wollen. Beiläufig handelt
es sich um 28 Fälle im BG. und 23 im BC. (vergl. Hauser,
Progr. Villach 1883 S. 15). Ich habe stets die Lesart des
Archetypus aufgenommen, natürlich auch VI 42, 1 casui mit
/Ü geschrieben." Ausser dieser Stelle kommen vor: cuius con-
sensui ne orbis quidem terrarum possit obsistere bell. Gall.
7, 29, 6; qui summo raagistratui praeerat bell. Gall. 1, 16, 5;
equitatui Dumnorix praeerat bell. Gall. 1, 18, 10; qui equi-
tatui praeerant bell. Gall. 1, 39, 5; neque salutem suam
Gallorum equitatui committere audebat bell. Gall. 1, 42, 5;
qui equitatui praeerat bell. Gall. 1, 52, 7; in primis equitatui
studet bell. Gall. 7, 4, 9; quartam aciem equitatui opposuit
bell. civ. 3, 89, 3; cum exercitui frumentum metiri oporteret
bell. Gall. 1, 23. 1; qui pares esse nostro exercitui non po-
tuerint bell. Gall. 1, 40, 7; Studium pugnandi maius exercitui
iniectum est bell Gall. 1, 46, 4; quo propter paludes exer-
citui aditas non esset bell. Gall. 2, 16, 5; frumentum exer-
citui mittit bell. Gall. 5, 20, 4; frumento exercitui proviso in
Italiam profectus est bell. Gall. 6, 44, 3; tribus horis exer-
citui ad quietem datis castra movet bell. Gall. 7, 41, 1; ex
veliquis captivis toto exercitui capita singula praedae nomine
distribuit bell. Gall. 7, 89, 5; has (pecunias) exercitui distri-
— 544 -
buit bell. civ. 1, 39, 3; res magnas difficultates exercitui
Caesaris attulit bell. civ. 1, 48, 3; tantusque terror incidit eius
exercitui bell. civ. 3, 13, 2; quo minore periculo undique
frumeutum commeatumque exercitui supportare posset bell,
civ. 3, 43, 2; frumentum exercitui navibus supportabat bell.
civ. 3, 44, 1; praeesse autem suo nomine (Scipionem) exer-
citui bell. civ. 3, 57, 3; exercitui quidem omni tantus in-
cessit ex incommodo dolor bell. civ. 3, 74, 2 ; ad Stipendium
exercitui dandum bell. civ. 3, 78, 1; toti exercitui imperavit
bell, civ. 3, 89, 4; exercitui Caesaris luxuriem obiciebat bell,
civ. 3, 96, 2; una erat proxima portui navibusque bell. civ.
2, 1, 2; insulam obiectam portui Brundisino tenuit bell. civ. 3,
100, 1; quod quaestui equites haberent bell. civ. 3, 60, 1;
Lentulus senatui reique publicae se non defuturum pollicetur
bell. civ. 1, 1, 2 ; omnis res publica senatui populoque Romano
permittitur bell. civ. 1, 9, 5 5 usui esse bell. Gall. 1, 38, 3;
2, 12, 3; 4, 29, 4; 4, 31, 2; 5, 1, 4; 7, 11, 5; beU. civ. 1, 19,
1; 1, 45, 4; 2, 15, 3; 2, 35, 5; qui magno nobis usui ad
bellum gerendum erant bell. GaU. 2, 9, 5; erat magno usui
res praeparata bell. Gall. 3, 14, 5; magno sibi usui fore arbi-
trabatur bell. Gall. 4, 20, 2; quae magno usui nostris fuit bell.
Gall. 4, 25, 1; ad baec sustinenda magno usui fuisse bell. Gall.
7, 41, 3; magno esse usui bell. civ. 2, 8, 3; ne cui esset usui
Romanis bell. Gall. 7, 55, 7 und naves nullo usui fuerunt bell,
civ. 2, 7, 1; nisi pulvis omnium prospectui offecissent
bell. Afr. 52, 4; hostium equitatui levique armaturae eorum
nullo modo par esse poterat bell. Afr. 72, 1; non se luxui
neque inertiae corrumpendum dedit Sali. lug. 6, 1; qui exer-
citui praeerant lug. 32, 2; exercitui supplementum scribere
lug. 39, 2; auch Liv. 4, 12, 10 quod usui menstruo superesset;
22, 2, 1 trahendo delectui dat operam; 22, 11, 5 profectus
obviam consuli exercituique. Aber Liv, 7, 2, 7 Fescennino versu
similem; 9, 5, 6 tempus statutum tradendis obsidibus exer-
cituque inermi mittendo; 9, 41, 7 Stipendium exercitu Romano
ab hoste pensum im Par. und Med.; 10, 40, 7 dextro cornu
L. Volumnium, sinistro L. Scipionem, equitibus legatos alios Caios
Caedicium et Trebonium praefecit; Val. Max. 6, 5, 4 maiestatem
publicam privatae perfidiae obtentu esse und 6, 9, 10 con-
sulatu illius damnationem subieiendo ; Plin. N. H. 22, 25, 78
— 545 —
(161) trita et cornu cum vino infusa, aber 28, 11, 49 (179)
reperitur in latere leporis acui os simile. Sirker, Taciteische
Formenlehre S. 19 sagt; „Der Dativ auf ui ist der bei Tacitus
gebräuchliche und findet sich an 120 Stellen; der Dat. auf u
steht: Ann. 1, 10 senatu (27 mal senatui) ; Ann. 3, 30; 34;
15, 48; Hist. 2, 71 luxu (zweimal luxui); Ann. 3, 33 decursu;
Ann. 6,29(23) nuru (nurui zweimal); Ann. 12, 62 commeatu
(commeatui einmal). Ist also auch der Dat. auf u verhältnis-
mässig selten gegenüber dem auf ui, so ist dies doch kein hin-
reichender Grund, ihn zu verwerfen, wie Ritter gethan hat,
vielmehr scheint er mir auch da, wo die Spuren der verdorbenen
hdschr. Lesart darauf hindeuten, herzustellen zu sein, so nament-
lich Ann. 4, 69, wo ich metu is (= iis) schreibe (cf. meine
„Krit. Bemerkungen zu den Annal. des Tac." Andernach 1867);
ferner Ann. 3, 47, wo senatus oflenbar durch Dittographie ent-
stand und senatu zu schreiben ist; endlich halte ich Ann. 3, 3
visu für den Dat. und schreibe mit Haase praeferre für per-
ferre." Ferner indoctos omni sexu Cyprian. Domin. orat. 28;
mortali conspectu monstrare Amm. Marc. 25, 10, 3 und erat
expositus accessu insidiantium 29, 1, 20; exercitu immensae-
que classi Oros. 2, 9, 2. An mehreren Stellen ist die Schreib-
art schwach beglaubigt. Auch auf Inschriften, so C. I. L. 3,
231 dis patri(i)s et domu Aug.; 5, 1220 Fufidiae Malchidi
socru suae; 5, 3729 Afrodisiae nuru und 5, 4435 Laetiliae
Firminae nuru; 6, 5302 vestitu. An anderen Stellen bezeichnet
die Form auf u vielmehr den Abi. Denn da bei Caes. bell,
civ. 3, 12, 1; 3, 28, 2; Bell. Afr. 33, 3; 76, 1; 79, 2; 86, 5;
Bell. Hisp. 27, 2; Liv. 22, 48, 5; 25, 16, 7; 28, 14, 15 ibi
praeerat, ubi praeerat, ea parte praeerat, Lissi praeerat,
Adrumeti praeerat, circum castella praeesse, in Bruttiis
praeerat, und da ferner bei Caes. bell. civ. 3, 89, 2 media
acie Cn. Domitium praeposuerat, bei Liv. 27, 15, 15; 37, 41,
1; 42, 58, 8 illo loco pi-aepositus, in laevo praeposuit, hie
erant praepositi gelesen wird, so ist auch Caes. bell. civ. 3,
89, 2 sinistro cornu Antonium, dextro P. Sullam praepo-
suerat; Liv. 8, 9, 2; 37, 23, 7; 42, 58, 6 Manlius dextro,
Decius laevo cornu praeerat, sinistro cornu Haunibal,
dextro ApoUonius praeerat, laevo cornu Cotys rex praeerat,
vielleicht auch 9, 40, 7; 42, 58, 12 dextro ipse cornu con-
Neue-Wagener. Formenlehre. I, 3. Aufl. 35
— 546 —
sietit, sinistro praefecit magistrum equitum, und dextr
cornu praepositus C. Licinius Crassus cum omni Italico equ
tatu, sinistro M. Valerius Laevinus sociorum ex Graecis popul
equites habebat, cornu als Abi. zu fassen. Bei Cic. Epist. a
Farn. 13, 71 commendationem sibi magno usu atque adiumeni
fuisse kann ebenso wohl der Abi. stehen, wie Cornific. 2, 1
16 nullo adiumento esse. So auch qui magno usu rei publica
nostrae fuissent Cic. pro Balb. 9, 24 im Gembl. m. pr. und im Pa
und Erf., und in qua saepe magno usu rei publicae Ser. Su
picius fuerit Phil. 9, 7, 15 im Vat. Bei Cic. Fin. 3, 17, 58 i:
quod usu possit esse nur aus dem Oxf. e und Bas. bemerk
Nach Serv. zu Verg. Aen. 10, 689 haben solche VerbaHj
wie monitus, weder einen Dat. Sing, noch einen Dat. Plur., (
gebraucht aber selbst zu Verg. Aen. 7, 591 fremitui.
Der Accus. Sing, der Nomina der vierten Dekli:
endet immer auf um, die Neutra ausgenommei
welche wie im Nomin. ü haben, der Abi. auf ü. D:
Nomina dieser Deklination unterscheiden sich darin von gri
und sus, welche immer gruem und grue, suem und sue habei
Das m des Accus, ist weggelassen C. I. L. 1, 198 Z. 51 i
manu palara dato. Im Abi. ist arbitratuu geschrieben C. '.
L. 1, 199 Z. 26; pequlatuu 1, 202 Col. 1 Z. 5. Magistratu
1, 196 Z. 12 ist wahrscheinlich aus magistratud verderbt, indei
zu beachten ist, dass 1, 195 Z. 5 macistratuud steht.
96. Die Nomina der vierten Deklin. gestatte
auch im Nomin., Voc. und Accus. Plur. nur üs (ii
Gegensatz zu grues und sues), mit Ausnahme der Neutrj
welche ua erhalten. Auch in diesen Casus haben die Ir
sehr., wie im Gen. Sing., zuweilen uus. Lacuus C. I. 1
9, 1644; Grell. 253; 254 und Henz. 5326; magistratuus C. 1
L. 10, 3678; arcuus C. I. L. 5, 85; 8, 587 und 8, 130^
Ebenso ist bei Verg. Aen. 12, 32; 12, 61; 12, 316; 12, 91
im Rom. casuus als Nomin. Plur., metuus und curruus al
Acc , Tac. Ann. 14, 12 quinquatruus als Nomin geschrieber
Prob. Instit. art. S. 319 und 320 (IV 114, 10 und 25) schreibt 1:
fluctuus, hos fluctuus, o fluctuus, und hae porticuus, has porticuus
o porticuus; er bemerkt aber doch S. 324 (IV 116, 32) : Item in ha
supra scripta forma, qua diximus ablativo casu numeri singulari
nomina u littera terminari, quaeritur, qua de causa eadem nomin
— 547 —
in nominativo, accusativo et vocativo casu numeri pluralis ante
ultimam consonantem non per duas, sed per unam u litteram
reperiantur scribi. Und S. 324 (IV 117, 3) : Nunc etiam hoc
monemus quod haec nomina in supra dictis casibus ante ultimam
scilicet syllabara, sive per unam sive per duas u litteras scribantur,
in metris vel structuris una virtute accipi censeantur.
In zwei Versen des Ennius wurde der Nomin. und Accus.
Plur fälschlich mit kurzem us gelesen In dem einen (Annal.
486 ed. L. Müller) von Fest, unter specus S. 343 und anderen
Grammatikern erhaltenen Verse wurde geschrieben: Tum casu
! sub monte altae specus intu' patebant; aber bei Fest, ist viel-
mehr tum causa sub monte alte specus inius patebat, bei Non.
S. 222, 33 concava sub montis latet specus intus patebat, bei
Prise. 6, 14, 75 S. 713 (II 260, 3) tum cava sub monte late
specus intus patebat, es bietet sich also unzweifelhaft der Sing,
specus patebat dar. Der andere Vers (Annal. 428), welcher
zeigen soll, dass arcus Femin. sein könne, lautet bei Prise. 6,
14, 74 S. 712 (II 259, 8): Arcus ubi aspiciunt, mortalibus quae
perhibentur; Columna schrieb : arquus ubi adspicitur, mortalibu'
quae perhibetur, so auch L, Müller; Hertz hat sich darauf be-
schränkt, in der Vulg. ubi zu streichen.
Der Gen. Plur. hängt die Casussilbe um an das u
des Stammes an, aber dieses uum kann einsilbig ge-
sprochen werden. Ob man in diesem Falle um oder uum
schreibt, ist gleichgültig. Prise. 7, 18, 90 S. 779 (II 364, 11):
Invenitur, sed raro, apud poetas genetivus pluralis in hac quo-
que declinatione per syncopam prolatus. Virgilius in VI (v. 653) :
Quae gratia currum armorumque fuit vivis. Quamvis etiam
geminata u possit metrum per synaloepham stare, cum scquens
versus a vocali incipiat; nee non etiam duabus vocalibus iunctis
prior potest in metro excludi, ut (Verg. Aen. 6, 280) Ferreique
Eumenidum thalami. Fragm. Bob. de nom. et prouom. S. 137
(V 563, 1): Quarta decliuatio omni modo addita um ablativo
singulari faciet genetivum pluralem, ut „curru curruum", „manu
manuum''; qui et ipse aliquotiens in carmine avyxontjy patitur,
ut est (Verg. Aen. 7, 490) lUe man um patiens, pro „mauuum",
t't illud, Quae gratia currum armorumque fuit vivis, pro
„curruum" sine dubio, quia infertur armorumque fuit. In der
lersteren dieser Stellen geben einige Hdschr. manuum, und Serv.
35*
— 548 —
sagt: Patiens illius rei dicimus, unde apparet unum u causa met
esse detractum ; aber Verg. meinte ohne Zweifel den Acc. Sinj
In der anderen ist die Elision von curruum vor amorum, welct
Prise, für möglich hält, deshalb unstatthaft, weil der Hypermet(
den Trochäus vor der Elision nicht zulässt.
Andere Beispiele dieser Synizese sind Plaut. Men. 1, I
64 (177) und Trucul. 2, 3, 13 (334) miUe passum; Lucil. (1!
15) bei Gell. 1, 16, 11 milli passum; derselbe (3, 17) bei Chari
2, 13 S. 182 (I 203, 21) longe tria milia passum (als eine veti
locutio giebt aber der Schol. Cic. Verr. Acc. 1, 48, 125 S. 19
eminus [est] Vulturnus Capua tria milia passuum); Mart. 2, 5,
sed duo sunt, quae nos distinguunt, milia passum. Bei Ovii
Met. 12, 216 ist für matrumque nurumque aus den bessere
Hdschr. matrum nuruumque hergestellt. Auch in der Prosa ii
nicht selten in guten Hdschr. um für uum. Passum Cato (Orij
1, 29 ed. Jordan p. 9, 7) bei Gell. 1, 16, 4 im Reg., Rotten(
und Vat.; Caes. bell. civ. 3, 76, 4 im Par. 2; Liv. 1, 23, 3 ii
Med. m. pr. und Par.; 2, 32, 2 im Par., Med. und Harl. 1; >
9, 13; 4, 46, 12 und 10, 43, 9 im Par. und Med.; 5, 26,
und 8, 14, 6 im Par., Med. und Leid. 1; 21, 45, 3 im Coli
m. pr. und Put; 21, 59, 2 im Colb. und Put., von diesen Stelle
aus Liv. sind nur 10, 43, 9 und 21, 59, 2 von den Heraui
gebern aufgenommen; I. Neap. 6236; tribum Varro L. L. i
9, 56; raagi Stratum Claud. Quadrig. (Ann. 21 fr. 87) bei Gel
10, 13, 4 im Bern., Voss. mai. und min., Petav., Magliab. un
Vat. bibl. regin.; Cic. pro Sest. 46, 98 im Par. m. pr. und 53, 11
im Par. ; pro Rab. Post. 6, 13 im Münchn.; Liv. 4, 20, 8 im Pa
und Med.; 4, 56, 13 im Par. m. pr. (im Med. magistratu); 2i
10, 5 im Colb. und Med. m. pr. und im Put. ; Tac. Ann. 12, 6
im Med.; ex er ci tum C. I. L. 6, 414; Monum. Ancyr. Taf.
Z. 40; Liv. 10, 44, 3 im Par. m. pr.; 28, 25, 6 im Colb. n
pr. und im Put. (vergl. Aischefski zu 23, 10, 5j; commeatui
Liv. 23, 12, 14 im Put, Colb. und Harl.; domum Tac. Eis
4, 1 im Med.; Arnob. 3, 41 (ed. Reiffersch. p. 139, 3); C. L I
10, 1401 Z. 10; fructum Varro R. R. 2, 1, 28 im cod. Pol.
Pallad. 2, 15, 16 in demselben; Pallad. 3, 8 im Leid.; Heges
3, 6, 4; idum C. L L. 8, 6357; porticum Vitruv. 5, 1, 6
sonitum Viti'uv. 5, 3, 8 und 5, 5, 5.
Einzeln steht genuorum Vitruv. 9, 6 (4), 1 (im Gud. 1
— 549 —
genorum, wie von der unter 92 bemerkten Form genura). Vergl.
unter 123.
97. Der Dat. und Abi. Plur. scheint ursprünglich
die Casussilbe bus an das u des Stammes angehängt
zu haben, welches dabei nicht, wie das a in der ersten Deklin.,
verlängert wird. Dieses ubus hat sich bei mehreren Nomina
entweder in ausschUesslichem Gebrauch, oder mit ibus wech-
selnd, erhalten. In anderen, vorzüglich in fast allen Verbalia,
ist ibus allein in Gebrauch gekommen, mit welchem Wechsel
der Laute, wie in den Superlativen umus zu imus geworden ist.
Am beharrlichsten wurde ubus bei denjenigen festgehalten,
welche bei der Endung ibus gleichlautend mit den entsprechenden
Casus von Nomina der dritten Deklin. werden würden, wiewohl
bei zweien derselben, artus und partus, sich auch ibus findet.
Prise. 7, 18, 91 S. 779 (II 364, 21): Dativus et ablativus pluraHs
quartae declinationis fit a nominativo singulari mutata u in i et
interposita „bu", ut „hie senatus" „his et ab his senatibus", „haec
raanus his et ab his manibus". Est autem quando difi"erentiae
causa servat u, ut „artus artubus", partus partubus", „arcus
arcubus". „Artibus" enim et„partibus" et „arcibus" ab arte parte
arce nascuntur, quae sunt tertiae dechnationis, cuius dativus et
ablativus pluralis paenultimam aliam nisi i correptam habere non
potest-, unde excipitur „his et ab his bobus" (im Par. R, Bamb.
und Halberst. hubus). In hac vero, id est quarta, in quibusdam
inveniuntur veteres per supi'a dictos casus plurales, quamvis nulla
cogente causa difi'erentiae , u paenultimam pro i ponentes, ut
„portubus" (specubus ist bei Putsch, und Krehl hinzugefügt)
„tribubus" „lacubus". Ovidius in IUI Fastorum (v. 888):
Praemia, de lacubus proxima musta tuis. Diom. 1 S. 285 u.
286 (I 308, 1): In quibusdam necesse est u litteram retinere
evitandae ambiguitatis gratia, ut „partubus", „arcubus", „artu-
bus", „tribubus". Rhemn. Pal. S. 1371 (V 537, 16): „Est aha
quaestio, quare dicamus in ablativo singulari „ab hoc arcu", et
pluraH dativo et ablativo „his et ab his arcubus", et non sie facit
in dativo et ablativo pluraU „a versu versubus", (a fluctu fluctu-
bus,) sed „his et ab his versibus" et fluctibus". Ea ratione fit,
propter difi'erentiam alterius simiUs nominis. Si ab eo quod est
„arcus, arcibus" diceremus, non „arcubus, fieret confusio illius
nominis cum eo quod est arx arcis ; licet sine discretione alaqua
- 550 —
„specubus" et „tribubus" dicamus ab eo quod est specus et
tribus, et ab eo quod est „veru", „verubus" eodem modo. Versus
vero et fluctus et cetera in dativis et ablativis pluralibus i habenl
ideo, quia haec uomina non turbat (im Vat. conturbat) similiuir
nominum confusio vel similitudo. Ergo quomodo „arcubus"
dicimus ab eo quod sunt arcus, propter arces , sie „artubus'
ab eo quod sunt artus, propter artes. „Hie vitus ab hoc viti
vitubus" facit, nam vitibus ab eo quod sunt vites. Sic ergc
observabis , cum similia nomina inveneris. Donat. 2, 10, c
S. 1751 (IV 379, 4): Quaecumque nomina ablativo casu singu
lari u littera fuerint terminata, genetivum pluralem in „uum'
syllabam mittuut geminata u littera, dativum et ablativum ir
„bus", ut „ab hoc fluctu horum fluctuum his et ab his flucti
bus". Nam nihil necesse est retinere u litteram et fluctubus
dicere, cum „artubus" necessitate dicamus, ne quis nos artes
non artus, significare velle existimet. Pompei. Comment. S. 22]
(V 194, 10): U tenniaatus ablativus genetivum pluralem ii
„uum" mittit, dativum et ablativum in „bu", ut „ab hoc versi
horum versuum his et ab his versubus". Quaeritur, utrum de
beamus dicere versubus, quemadmodum dicimus „arcubus", quem
admodum dicimus „artubus". Ait sie: non necesse est. Qui
ratione non necesse est? Quoniam ille dativus pluralis vel abla
tivus, quando exeunt in „ubus", necessitate exeunt, non secun
dum regulam; sed volentes facere differentiam interponimui
istam litteram et convertimus. Ut puta „ab hoc arcu" et „al
hac arce" facimus ablativum; aliud est arx, aliud est arcus
alia significatio est; si dicas „arcibus", arces significas, si dicai
„arcubus" , arcus significas. Ut possit secerni, necesse habe:
i in u mutare, ut aliud sit arcus, aliud arces, et similia. Ceterun
ut dicamus „versubus" aut „versibus", quae erit differentia'
Numquid, quando dico „versubus", aliud erit, et quando dic(
„versibus", aliud erit? Non. Unde apparet, quia non retinendun
est. Regula enim ipsa sie tradita est: Ablativus singularis i
littera terminatus dativum et ablativum pluralem in „bus" mittit
u in i mutata semper. „Ab hoc versu" , muta u in i, add(
„bus", et facit „versibus"; „ab hac manu" facit „manibus"
„ab hac porticu", u in i muta, adde „bus", et facit dativum e
ablativum pluralem „his et ab his porticibus". Quando auten
remanet u, necesse habet remanere causa discretionis, quand(
— 551 —
dicimus „arcubus" et „arcibus"; ne (in den Hdschr. nisi) sit
aliqua confusio, neeesse habemus hoc observare. Et item ne
confusio sit inter artus et artes, causa discretionis hoc neeesse
habemus facere, ut u remaneat. Hoc quidem bene. Et quare
sibi istam litteram adsumpsit u? Quare non dicimus „arcobus",
sed „arcubus'^? [Quando confusio est, non vacant istae omnes
rationes] quoniam antistichon est. Antistichon dicitur, quando
altera Httera pro altera ponitur. Hae autem solae eiusmodi sunt,
quae pro se poni possunt, u et i littera. Istas litteräs possumus
inter se mutare. Vis scire hoc verum esse? Ecce optimus et
optumus. Numquid dico optomus? Istae ipsae duae litterae inter
se possunt conimutari, i et u. Ideo quoniam hoc loco necessaria
est propter discretionem, ipsa neeesse habet permanere. Ubi
autem non est necessitas causa discretionis, neeesse habet illa
littera admitti, excepto uno nomine, ubi commutata est ratio,
„tribubus". Persuaserunt sibi omnes, et sie remansit, ut dicere-
mus „ab hac tribu". Converte u in i, adde bus, tribibus debuit
facere. Sed nemo dicit „tribibus", sed „tribubus". Diximus
enim, quoniam tunc debemus u adraittere, quando causa dis-
cretionis est. Nunc autem nulla discretio est; sive ,, tribibus"
dicas, sive ,,tribubus", idem est nee aliud aliquid significat. Ita
volunt etiam in ,,specubus". Ipsi in defossis specubus (Verg.
Ge. 3, 376). Falsum est, ,,specibus" debuit dicere. Nam et
sonat ,, specubus" tantummodo, et usurpamus litteram sine aliqua
discretione. Sic enim „specubus" usurpatur, quemadmodum et
„tribubus", cum ratio exigeret, et diceremus ,, tribibus", quippe cum
nulla causa esset discretionis. Serv. (Serg.)Comm. in Donat. S. 1846
flV 434, 28): U littera tunc retinetur in dativo plurali, ut ipse
dixit, cum aliqua discernenda sunt, ut „artubus" et ,,arcubus".
Cui regulae tamen iuvenimus duo nomina contraria, id est nulla
discretione iuterveniente u retinentia, ut „specubus" et ,,tribubus",
Fragm. Bob. de nom. et pronom. S. 137 (V 563, 12): Tertiae
quartae quintae dechnationum dativus pluralis ,,bus" syllaba
terminatur, sed in tertia et quarta i littera antecedente, ut patri-
bus hominibus legibus urbibus praetoribus fluctibus curribus
manibus porticibus casibus; praeter pauca utriusquo [tertiae
quartae] declinationis, quae discretionis causa vel archaismi i
litteram in u convertunt, ut „partubus", „arcubus" ,, artubus";
nam partes partibus, partus vero partubus, arces arcibus, arcus
— 552 —
vero arcubus, artes artibus , artus vero artubus facient. Item
T« aQxccidfio) „lacus lacubus". Item in tevtia decliuatione „boves
boum bubus''. Consent. S. 2037 (V 354, 31): Quaecumque
nomina ablativo casu singulari u littera fuerint terminata, gene-
tivum pluralem gcminata ii littera in ,,uum", dativum et abla-
tivum in „bus" mittunt, ut „ab hoc fluctu horum fluctuuui bis
et ab bis fluctibus". In bac autem regula plerique se anti-
quitatem sequi aestimantes u litteram retinent, ut fluetubus potius
quam fluctibus dicant. Sed id consuetudo improbavit, neque
in aliis nominibus, quam ubi est ambiguitas discernenda, retinetur,
ut „ab hoc artu bis et ab his artubus" retenta u efferamus, ne
artes potius quam artus dixisse videamur. Cui-t. Valerian. bei
Cassiod. S. 2288 (VII 156, 16): „Partubus" et partibus, „arcu-
bus" et arcibus, „artubus" et artibus , veteres quidem indiffe-
renter scripserunt. Nos possumus observare, ut ab eo quod est
partus, id est fetus, „partubus" scribamus, ab eo autem quod
sunt partes, partibus; itemque ab eo quod sunt arcus, „arcubus",
ab eo autem quod sunt arces, arcibus; et rursum ab eo quod
sunt artus, id est membra, „artubus", ab eo autem quod sunt
artes, artibus. Scaur. S. 2259 (VII 24, 13) : In vocalibus quae-
ritm', maximus an maxumus, id est per u an per i debeat scribi;
item optimus et optumus et artibus et ,, artubus" et manibus an
manubus. Et qui haec nomina scribenda per u litteram putant,
illam rationem sequuutur, quoniam nominativo et prima positione
eorundem per eandem litteram artus et manus et magnus et
bonus dicantur, ignorantes cognationem inter se litterarum, de
qua praediximus; nam et castus castis facit et lulianus lulianis
et ßestitutus Restitutis. U in i transit , et fluctus fluctibus et
anus anibus „Artibus" et ,, artubus" quidam variave-
runt, et per i quidem dativo et ablativo plurali scribi putaverunt,
quoties ab arte descenderet, ut sitars artis artibus, „artubus" autem
per u, quoties ab eo quod essent artus. Unde apud Lucretium
(1, 259) legunt: Hinc nova proles artubus infirmis teneras lasciva
per herbas Ergo vox scribenda, quomodo et sonat;
nemo autem unquam tarn insulse per u artubus dixerit. Vel. Long.
S. 2229 (VII 68, 3): Nonnulli varie modo per u modo per i
scripserunt „artubus" et artibus, ut, si cum significatione artus
essent, ut arcus et partus, u littera in dativo et ablativo serva-
retur; si vero essent artes, ut arces et partes, tunc idem illi
- 553 -
casus per i litteram scriberentur. Mihi videtur nimis rusticana
enuntiatio futura, si per u extulerimus ; ita tarnen existimo
enuntiandum, ut nee nimis i littera exilis sit nee, u litteram si
scripseris enuntiationis sono [cum] nimis pleno. Ac meminerimus
artis oqS^OBTtsiag esse ut, sive hanc sive illam litteram scripseris,
enuntiationis sonum temperet. Nach Mart. Capeila 3 § 293 wurde
auch „genubus" und „cornubus" gesagt, womit er den Dat. huic
genu cornu. zusammenstellt, aber nicht minder genibus und
cornibus.
Von den Nomina, welche in diesen Stellen der Grammatiker
erwähnt werden, finden wir arcubus Manil. 3, 213; Capitol..
Maxim, und Balb. 16, 5; Trebell. Poll. Claud. 3, 7; Vulg. Nehem.
4, 13; Veget. R. mil. 1, 14; 2, 15; Serv. zu Verg. Aen. 9, 622;
11, 6; Sidon. Epist. 1, 5; Carm. 23, 42; arcibus von arcus
nirgends. Artubus Enn. (Ann. 28) bei Cic. Divin. 1, 20,
40; Sisenn. Hist. 4 fr. 103; Cic. de orat. 1, 26, 121; Lucr. 1,
260; 3, 7; 3, 620; 3, 664; 4, 632; Grat. Cyn. 290; Manil. 4,
703; Rutil. Lup. 2, 7; Senec. Contr. Exe. 10, 4, 6 (im Par.
artibus); Val. Max. 3, 8 ext. 6; Apul. Met. 2, 17 S. 132; 4, 7,
5. 250; Amm. Marc. 15, 12, 3; Paulin. Nol. Carm. 11, 63;
Mart. Capella 2 § 109; 8 § 811; artibus Lucr. 5, 1077; Senec.
Contr. 10, 4 (33), 21 (im Toi. und Vat. artubus); Tert. de anim.
10. Bei Horat. Carm. 3, 6, 22 ist artibus von ars, diejenigen,
welche an artus dachten, schrieben daselbst artubus. Bei Plin,
N. H. 30, 5, 12 (37) hat Sillig nach dem Rice. m. sec. und Par. a
artibus geschrieben, im Voss., Toi., Par. d und im Rico. m. pr. ist
partibus, ebenso Anth. Latin, ed. Riese 253, 10 im cod. Salm., wo
aber Riese artubus eingesetzt hat. Lacubus Varro R. R. 1, 7,
7; Ovid. Met. 12, 278 und Fast. 4, 888; Colum. 1, 6, 13 (im
Sangerm. lacibus); Sil. 7, 211; Apul. de mundo 10 S. 311;
C. L L. 8, 51; lacibus Plin. N. H. 23, 1, 20 (33); Frontin.
Aquaed. 3; 82; 83; 84; 86; 98 im Cassin. Partubus Horat.
Epod. 5, 5; Pompon. Dig. 15, 2, 3; Augustin. Civ. Dei 7, 3
zweimal (das zweitemal im Augsb. und Cöln. partibus); 12, 24;
16, 8 (im Freis. R. ung Augsb. partibus); Ennod. Epist. 4, 4
(ed. Hartel p. 100, 12); 5, 2 (p. 125, 14); Serv. zu Verg. Ge. 4,
199; Gros. 4, 2, 2; Mart. Capella 1 § 71, und dies verlangt Caper
de verb. dub. S. 2249 (VII 110, 18); partibus Apul. Met. 9,
32 S. 656 im Flor. Sund in den Guelf. 1. 2, und Dogm. Plat.
— 554 —
2, 26 S. 259 im Voss.; Augustin. Civ. Dei 7, 3 im Augsb. und
Cöln. Portubus Ovid. Met. 13, 710; Trist 3, 12, 38; Her. 16
(15), 125 (in einer Interpolation); Liv. 36, 5, 5; 39, 26, 3; Senec.
Med. 626; Petron. 101, 9; Auson. Idyll. 10, 473; Prise. Perieg.
612 (mit der Var. pontibus); 8erv. zu Verg. Aen. 1, 720; bei Cic.
ist in den vorzüglicheren Büchern portibus, Verr. Acc. 4, 53,
118; de imperio Cn. Pomp. 6, 16; 18, 55; 1. agr. 2, 32, 87 und
pro Flacc. 12, 27, und an sämtlichen Stellen des Cäsar, bell. Gall,
3, 8, 1; 3, 12, 5; bell. civ. 1, 35, 5; 3, 15, 1; 3, 25, 5; 3, 73,
3, haben die Herausgeber nach überwiegenden Autoritäten
portibus gegeben, wie auch im Bell. Afr. 98, 2 im Leid. 1, Dorv.
und Paris. 2 gelesen wird; dasselbe bei Liv. 27, 30, 7; 32, 21, 31;
Ovid. Met. 11, 474 und Trist. 3, 2, 11; Senec. Phoen. Fragm.
251 (Theb. 613); Mela 3, 5, 38 in den Vat. AB und in anderen
Büchern; Flor. 3, 7, 3; Eumen. Paneg, Constantio Caes. 11, 1;
Solin. 32, 43. Specubus haben ausser der von Pompei. an-
geführten Stelle Verg, Ge. 3, 376, zu welcher Serv. zu ver-
gleichen; Varro bei Lactant. zu Stat. Theb. 4, 276; Grat. 444
(aber Bährens liest specibus); Suet. Nero 31; Pacat. Paneg.
Theodos. Aug. 28, 2; Sidon. Epist. 3, 13; Carm. 11, 121;
Prudent. Hamart. 949 und Perist. 13, 53; Ennod. pro synodo ed.
Hartel p. 329, 25; Mart. Capella 1 § 10; 6 § 674; specibus ist Bell.
Alex. 5, 4 und 6, 1, und in einem SC. des J. 743 und einer lex des J.
745 bei Frontin. Aquaed. 125 und 129 imCassin., vergl. G. Landgraf,
Commentationes Woelfflinian. S. 18 und Litteraturnachweise und
Bemerkungen zur Lat. Schulgrammatik S. 12 § 32. Tribubus
Varro L. L. 5, 14, 81; 5, 16, 91; 5, 36, 181; Cic. leg. agr. 2,
8, 21; de rep. 2, 9, 16; Liv. 5, 18, 2; 23, 12, 16; 38, 36, 9
45, 15, 4; 45, 15, 5; Vell. Paterc. 2, 20, 2; Val. Max. 6, 3, 4
9, 10, 1; Senec. Epist. 118, 3; Fest, unter turmam S. 355
Paul. Festi unter centumviralia iudicia S. 54; Tert. Apol. 39
und adv. Marc. 4, 35; Aurel. Vict. de vir. iU. 32, 2; 50, 1; Vulg.
Genes. 49, 28; Num. 13, 3, und tribibus nirgends nach Serv.
zu Verg. Ge. 3, 376; doch trebibos Ephem. epigr. 2 S. 208
Nr. 299 (C. I. L. 9, 4204). Verubus Claudian. in Eutrop. 2,
448 und Inschr. Orell. 736, wie auch Rhemn. Palaen. S. 1371
(V 537, 23) angiebt, dagegen veribus Acc. (221) bei Non.
S. 210, 30; Verg. Ge. 2, 396 und Aen. 1, 212; 5, 103; Prop.
4 (3), 12, 29; Ovid. Met. 6, 646 und Fast. 2, 363; 2, 373;
— 555 —
Senec. Thyest. 765; 770; Plin. N. H. 30, 10, 27 (88); Petron.
137, 12; luven. 15, 82 (und dazu das schol. ed. 0. Jahn p. 380,
8); Val. Fl. 1, 254 (im Vat. P und im Moaac. m. sec. verubus)
und 8, 254 (im Monac. m. sec. und in der ed. Bonon. verubus) ;
Arnob. 7, 24; Firm. Matern. Err. prof. relig. 8, 2; Anth. Latin,
ed. Riese 7, 8, und diese Form geben Charis. ], 15 S. 50 (I
66, 10); 1, 17 S. 112 (I 139, 5) und Prise. 5, 14, 76 S. 672
(II 188, 3).
Ausser diesen kommt die Endung ubus noch in
folgenden vor: Acubus Geis. 7, 16 (p. 294, 5 und 8); acibus
so viel bekannt ist, nirgends. Gen ubus Senec. Thjest. 436 in
den besseren Büchern, Leo schreibt genibus; Mart. Capella 3
§ 293; Burmann's Anthol. 3, 106 (Meyer 920, Riese 931) v. 128;
gewöhnlich aber genibus Plaut. Rud. 1, 5, 22 (280); Nov. (60)
bei Non. S. 25, 11; Varro R. R. 2, 5, 8; 2, 7, 5; Lucr. 1, 92;
Cic. post red. in senat. 8, 17; Verg. Aen. 3, 38; 3, 607; Horat.
Carm. 1, 23, 8; Serm. 2, 7, 61 und Epist. 1, 12, 28; Tibull.
1, 2, 85; Ovid. Her. 4, 153; A. A. 3, 779 und Met. 1, 730;
3, 240; 9, 216; 9, 311; 12, 140; 13, 585; Liv. 8, 37, 9; 28,
34, 4; 30, 12, 11; 43, 2, 2; 44, 31, 13; Vell. Paterc. 2, 80, 4;
2, 83, 2; 2, 114, 4; Senec. Vita beata 27, 1; Senec. Thyest.
521; Oed Fr. 306 und Phaedra 675; 711; Plin. N. H. 11, 48,
108 (260); 12, 17, 37 (74); 13, 22, 42 (123); 25, 3, 6 (22);
28, 9, 37 (138); 28, 11, 49 (180); Val. Fl. 4, 304; 5, 411; 8,
203; luven. 6, 526; Tac. Ann. 11, 30; 12, 18, und dasselbe
ist bei Charis. 1, 15 S. 50 (I, 66, 8); 1, 17 S. 112 (I, 139, 5);
Mart. Capella 3 § 293. Quercubus Serv. zu Verg. Ge. 1, 11.
Tonitrubus ist bei Aurel. Viet. Orig. gent. 14, 2; 20, 1;
tonitribus wird geschrieben Varro Sat. Menipp. 56; Ovid. Met.
11, 496; Liv. 1, 16, 1 ; 2, 62, 1 ; 40, 58, 4; Phaedr. 5, 7 (8),
23 im Pith. und Rem.; Senec. Cons. Helv. 17, 8 und Nat.
quaest. 2, 1, 3 ; 5, 18, 6 (vergl. über die Var. tonitrubus und
tonitruis unter 92); Plin. N. H. 2, 54, 55 (145); 19, 3, 13 (37);
37, 10, 55 (150); Vitruv. 5, 6 (7), 8.
Über vitus, welches mit irvg verglichen wird, bemerkt
Prob. Instit. art. S. 323 u. 324 (IV 116, 22): In supra dieta
forma quaeritur, vitus, cum dativum vel ablativum casum
numeri pluralis similes cum illis nominibus, quae ablativo casu
numeri singularis e littera correpta terminantur, habere reperia-
— 556 —
tur, qua de causa in isdem supra dictis casibus ante ultimam
syllabam non per i et per u litteram pronuntietur scribi. Hac
de causa, quoniam vitus non similes supra scriptos casus habere
cum illis nominibus, quae ablativo casu numeri singularis e
littera scilicet correpta terminantur, pronuntiatur, si quidem „ab
hac vitu his vel ab his vitibus" presso accentu pronuntiantur,
at vero „ab hac vite his vel ab his vitibus" acuto accentu tenuan-
tur; et ideo vitus dativo vel ablativo casu numeri pluralis ante
ultimam syllabam per i tantum litteram pronuntiatur. Vergl.
die oben (S. 549) angeführte Stelle des Rhemn. Pal. S. 1371
(V 537, 27).
Manibus wird von Mar. Victor. 1 S. 2458 (VI 10, 25)
mit acerrimus existimat extimus Intimus maximus minimus und
anderen Nomina in Beziehung darauf zusammengestellt, dass es
besser mit i als mit u geschrieben werde. Doch ist diese Stelle
nicht sicher überliefert und daher das Wort manibus von Keil
weggelassen. Aber Scaur. S. 2259 (VII 24, 15) gedenkt der
Frage, ob optimus oder optumus, artibus oder artubus, manubus
oder manibus zu schreiben sei. Exercitubus ist Tac. Ann. 6,
27 aus der Hdschr. bemerkt-, sonst wird überall exercitibus
ohne Var. gelesen, wie Cic. Epist. ad P'am. 11, 24, 1; D. Brut,
daselbst 11, 23, 1; Sallust. bei Charis. 2, 13 S. 184 (I 205, 21);
an vielen Stellen des Cäs. und Liv., und bei Tac. selbst Ann.
1, 80 und Hist. 1, 77; 3, 8; 3, 78. Ossubus vermutete
Schneider Formenl. S. 338 in der unter 92 über ossum und
ossu mitgeteilten Stelle des Charis. 1, 17 S. 112 (I 139, 5)
für ossibus, und zugleich verubus genubus für veribus genibus,
weil er meinte, dass nur so durch die Form des Dat. und Abi.
Plur. der angenommene Nomin. Sing, ossu unterstützt werden
könnte. Der Sinn der Stelle scheint aber zu sein, dass, wie
veribus und genibus zu veru und genu gehören, so auch ossibus
zu ossu wohl passe; osibus steht C. I. L. 5, 381. Pecubus
ist nur durch Conjectur in einige Dichterstellen gekommen,
vergl. unter 92; ein beglaubigtes Beispiel des Dat. oder Abi.
Plur. von pecu fehlt. Quin quatrubus ist in einem Verse des
Nov. (95) bei Non. S. 508, 20, aber in demselben bei Prise.
10, 2, 7 S. 879 (II 500, 2) haben alle Hdschr. quinquatribus,
ausser der Par. R, in welcher quinquatrbus ist. Qu in qua-
trubus hat Non. S. 71, 12 und im Leid. S. 229, 13 auch in
— 557 —
dem Titel einer Satire des Varro, ebenso auch S. 254, 13; 260,
18; 314, 9 und 371, 21, dagegen quinquatribus S. 86, 3;
99, 22; 145, 1; 190, 27 und 337, 7, letzteres steht auch bei
Plaut. Mil. 3, 1, 98 (691); Cic. Epist. ad Farn. 12, 25, 1; Liv.
44, 20, 1; luven. 10, 115; Censorin. 12, 2. Sinubus war ver-
fehlte Conjectur Plin. N. H. 2, 43, 44; sinibus haben Manil.
5, 393; 5, 422 (in der letzteren Stelle ist in den Hdschr. seni-
bus); Apui. de mundo 6 S. 300; 10 S. 310; Amm. Marc. 20,
7, 15; Solin. 7, 14; 11, 21; 11, 30; 23, 14; 24, 5; Imp. Theo-
dos. Arcad, et Honor. Cod. 11, 40, 4; Oros. 6, 8, 10: Coripp.
Land. lustini Aug. min. 2, 397.
Fluctubus, welches, wie Consent, a. a. 0. S. 552 berichtet,
manche als altertümlicher, vorzogen , lesen wir nirgends,
sondern überall fluctibus: Enn. (Annal. 239) bei Prise. 9,
9, 50 S. 870 (II 486, 14); Plaut. Mü. 2, 5, 4 (414); Trin.
4, 1, 2 (821); Acc. (413) bei Non. S. 422, 32; Lucil
(Sat. 3, 38) bei Schol. Lucani Bernens. p. 183; Cic. Invent.
2, 51, 154; de orat. 1, 1, 3; pro Kose. Amer. 26, 72 (Grat.
30, 107); pro Flacc. 26, 63; pro Milon. 2, 5; Epist. ad Att.
8, 3, 5; Caes. bell. Gall. 4, 24, 2; Lucr. 1, 289; 5, 11; 5,
1080; 6, 725; CatuU. 64, 98; 68, 13; Sali. Hist. fr. 2, 83 (81);
Verg. Ge. 2, 160; 4, 429 und Aen. 1, 109; 1, 129; 1, 133;
1, 756; 4, 628; 5, 126; 5, 239; 7, 213; 10, 683; Horat. Carm.
1, 28, 26. Questubus ist Catull. 64, 170 in den Ausg. von
Is. Voss, und Volpi, und Verg. Aen. 9, 480 in der Ausg. von
Ge. Fabric, aus Hdschr. ist dasselbe nicht bemerkt; questibus
ist auch Verg. Ge. 4, 515; Senec. Thyest. 179 und Herc. Oet.
1974; Val. Fl. 6, 726; 7, 195. Gleich unbegründet ist die
Schreibung luctubus Catull. 64, 71 in der Ausg. von Gräv.;
auch an anderen Stellen ist luctibus, Acc. (352) bei Non.
5. 445, 8; Varro de vita populi Romani lib. I bei Non. S. 542,
3; Cic. Off. 3, 25, 94; Lucr. 3, 934; Ovid. Met. 2, 384; 4,
160; 13, 621: 14, 431; 15, 744 und Trist. 5, 12, 9; Senec.
Consol. Helv. 2, 4; Tac. Ann. 6, 27; I. Neap. 4135. Quaestu-
bus war in früheren Ausg. des Val. Max. 7, 8, 6, jetzt wird
daselbst nach den Hdschr. quaestibus gelesen, und ebenso
Cic. Off. 1, 42, 150; Ovid. Fast. 4, 866; Liv. 40, 51, 9; Senec.
Vita beata 23, 1; Petron. 10, 4; 10, 5. Vultubus wird Stat.
Theb. 6, 38 in der Anführung bei Serv. zu Verg. Aen. 11, 36
— 558 —
geschrieben; in den Handschr. und Ausg. des Stat. ist vulti-
bus, und dasselbe Ovid. Her. 16 (17), 148; A. A. 2, 202;
Met. 4, 141; 6, 35; 9, 410; 10, 359; Trist. 4, 3, 19 und Epist.
ex Pont. 3, 1, 166; Petron. 110, 8; 126, 3; Vopisc. Prob. 23,
5. Sexubus lul. Valer. Res gest. Alex. M. 1, 36 (41) ed.
Kubier p. 47, 11; Cyprian. de bono pudic. 12, wo aber Hartel
p. 23, 4 sexibus schreibt; dies steht auch Spartian. Hadr.
18, 10; Arnob. 3, 20; 7, 19; Lact. Instit. 1, 8, 4; 1, 16, 16.
Ebenso finden sich überall cornibus, fructibus. Des-
gleichen aestibus Cic. Divin. 2, 14, 34; Caes. bell. Gall. 3,
12, 5; bell. Civ. 3, 49, 5; Lucr. 5, 649; Verg. Ge. 3, 331; Ovid.
Met. 14, 48; Liv. 10, 2, 5; Senec. Nat. quaest. 6, 15; Tac. Hist.
2, 32 und Agric. 23; Plin. Epist. 8, 1, 1 ; Flor. 3, 10, 5. Curribus
Ovid. Met. 2, 146. Fetibus Ovid. Met. 1, 433. Nuribus
Ovid. Met. 2, 366; 13, 509; Fast. 3, 247; Trist. 4, 2, 11 und
Epist. ex Pont. 2, 8, 46; Senec. Phoen. Fr. 214 (Theb. 576)
und Herc. Oet. 403; Val. Fl. 1, 745; C. I. L. 5, 4859. Pasi-
bus Cic. Leg. 1, 21, 54; Verg. Aen. 2, 724; 6, 263; 7, 157
11, 907; Ovid. Met. 2, 573; 3, 175; 11, 64; Quintil. 9, 4, 113
Porti cibus Verg. Aen. 2, 528; 2, 761; 3, 353; 8, 656; 12,
476; Liv. 2, 5, 4; 22, 57, 10; Vitruv. 5, 12, 1; Vell. 1, 11,3
Colum. 8, 11, 3; 8, 14, 1; 9 Prooem. 2; 9, 7, 4 ; Tac. Ann
11, 21; 15, 43 und Hist. 2, 93; Plin. N. H. 14, 1, 3 (11); Plin
Epist. 4, 2, 5; 10, 70 (75), 3; 10, 81 (85), 7; Inschr. Orell
508; 1250; 3281. Singultibus Verg. Aen. 9, 415; Ciris 211
Ovid. Met. 6, 509; Colum. 8, 5, 3; Val. Fl. 3, 218; Plin. Epist
4, 30, 6.
Serv. zu Verg. Aen. 10, 689 bemerkt, dass solche Ver
balia, wie monitus, keinen Dat. und Abi. Plur. haben
Wenn man aber diesen Ausspruch auch nur auf die Nomina
dieser Bildung mit kurzer Pänultima bezieht, so haben doch
fremitibus ein Dichter bei Cic. Fin. 2, 29, 94 und Tusc. 2,
14, 33, und Cic. selbst Nat. Deor. 2, 5, 14; crepitibus und
strepitibus Liv. 39, 15, 9; aditibus Ephem. epigr. 2 S. 318
Nr. 438; reditibus Colum. 9, 1, 1; transitibus Varro L. L.
10, 3, 52; 10, 3, 53; gemitibus Amm. Marc. 31, 14, 5;
Cyprian. Epist. 30, 8; 34, 2; 60, 5; sitibus Solin. 27, 38.
Dazu kommen adsensibus Ovid. Met. 1, 245; amplexibus
Met. 4, 184; 6, 249; 7, 143; Stat. Theb. 11, 353; aspectibus
- 559 —
Apul. Met. 5, 19 S. 355; auctibus Liv. 4, 2, 2; 29, 21, 3;
Vell. 2, 40, 4; Tac. Hist. 4, 28; Plin. Epist. 4, 30, 2; Fronto
de fer. Als. ed. Naber p. 226, 2; complexibus Ovid. Amor.
1, 9, 35 und Met. 3, 48; 3, 390; Senec. de ira 2, 36, 5; Stat.
Theb. 10, 442; cantibus Cic. Acad. 2, 7, 20; Tusc. 1, 2, 4;
4, 33, 71; Nat. Deor. 2, 58, 146; Divin. 1, 36, 80; 1. 50, 114;
1, 52, 118; 2, 55, 113 (im Pith. canticis); de rep. 6, 18, 18
und Leg. 3, 14, 32; Tibull. 1, 2, 60; Ovid. Medic. form. 39
und Met. 3, 703; 5, 334; coeptibus Stat. Theb. 12, 644;
conatibus Bell. Alex. 9, 2; Ovid, Met. 4, 249; Remed. amor.
683; Liv. 28, 19, 16; Val. Maxim. 9, 12 ext. 1; Quint. 8, 5,
29; Tac. Ann. 15, 50; Suet. Otho 8 u. a.; cultibus Ovid.
Amor. 2, 10, 5; cursibus Verg. Oe. 3, 20; 3, 119; 3, 193
und Aen. 12, 84; Ovid. Her. 16 (17), 203; concursibus Ovid.
Met. 6, 695; 11, 436; 15, 337; discursibus Val. Fl. 5, 427
und Stat. Theb. 10, 560; erratibus Ovid. Met. 4, 566; flati-
bus Cic. Arat. 111; Verg. Ge. 2, 339 und Aen. 4, 442; Ovid
Met. 7, 532; 15, 302; adflatibus Met. 8, 289; fletibus Ver^
Aen. 4, 439; Ovid. Met. 1, 584; 11, 419; Quintil. 5, 11. 38
Petron. 89 v. 16; flexibus Cic. Nat. Deor. 2, 57, 144; Verg
Ge. 3, 14; Culex 180; Ovid. Amor. 1, 14, 13; Quintil. 1, 12, 3
haustibus Ovid. Fast. 3, 274; Apul. de Plat. 1, 15; hinnitibus
Ovid. Met. 2, 154; Sil. 4, 66; hortatibus Ovid. Met. 3, 242
7, 339; Sil. 8, 29; Val. Flacc. 3, 550; 4, 81; iactibus Horat
Carm. 1, 25, 2 (in geringeren Büchern ictibus) und Ovid. A. A
3, 369; iactatibus Ovid. Met. 6, 703; ictibus Lucr. 1, 1055
2, 136; Verg. Ge. 3, 234 und Aen. 5, 198; 5, 377; 5, 459
Culex 197; Ovid. Met. 4, 124; 5, 264; 7, 598; 8, 775; 15, 348
Liv. 34, 14, 11; Tac. Ann. 3, 43; 6, 35 und Hist. 2, 38; la-
tratibus Verg. Aen. 12, 751; Culex 220; Ovid. Met. 2, 491
3, 231; 7, 414; 13, 806; Val. Max. 8, 3, 2; Stat. Silv. 4, 4, 13;
Apul. Met. 6, 20 S. 421; 8, 4 S. 514; 9, 36 S. 662; lusibus
Ovid. Epist. ad Phaon. 21; Amor. 2, 3, 13; Met. 14, 556; Trist.
2, 223; Val. Max. 8, 8, 2; Plin. Epist. 2, 17, 24; 8, 21, 2;
raedicatibus Ovid. Her. 12, 165; morsibus Lucr. 5, 1322;
Verg. Ge. 4, 237; Ovid. Met. 1, 538; 13, 568; Val. Max. 3, 2,
11; Claudian. IV cons. Hon. 549; Avien. Phaeu. 1188; mugi-
tibus Verg. Ecl. 5, 48 und Ge. 3, 150; 3, 554; Ovid. Remed.
amor. 183; Met. 3, 21; 5, 165; 7, 114; 15, 465; Plin. N. H.
— 560 —
2, 80, 82 (193); Stat. Achill. 1, 524; Araob. 5, 5; Avien. Progn.
528; Claudian. Rapt. Proserp. 2, 8; Mamert. Grat. act. 10, 1;
narratibus Ovid. Met. 5, 499; nexibus Ovid. Met. 3, 41;
15, 659; Tac. Ann. 4, 62; Siiet. Nero 53; Apul. Met. 4, 13
S. 268; de deo Socr. 3 S. 124; Claudian. in Rufin. 2, 413
nixibus Lucr. 5, 225; Verg. Ge. 4, 199; Ovid. Fast. 5, 171
nutibus Ovid. Amor. 2, 5, 16; Manil. 4, 777; Mart. 3, 82, 31
Apul. Met. 2, 30 S. 166; Lactant. Inst. 6, 10, 14; paratibus Ovid.
Met. 8, 683; Her. 15 (16), 191; Epist. ex Pont. 3, 4, 5; apparati-
bus Vell.Paterc. 2, 33, 4; Tac. Hist. 2, 62; lustin. 9, 5, 5; saltibus
Lucr. 3, 11; Verg. Ge. 3, 143; Ovid. Met. 13, 872; 15, 377;
Liv. 28, 1, 6; saltatibus Ovid. Met. 14, 637; Ambros de
Elia et ieiun. 18 no. 66; successibus Ovid. Her. 2, 85 und
Met. 8, 273; 12, 355; Stat. Theb. 10, 287; tinnitibus Ovid.
Met. 5, 204; 6, 589; 14, 536; Fast. 3, 741; 4, 207; ululatibus
Catull. 63, 24; Verg. Aen. 7, 395; Ovid. Her. 5, 73; Met. 3,
179; 3, 528; 3, 706; 7, 190; 8, 447; 14, 405 und Fast. 4,
453; 6, 513; Liv. 21, 28, 1; 39, 10, 7; Sil. 6, 408; Tac.
Ann. 4, 62; 14, 32; usibus Ovid. Remed. amor. 376 und Fast.
2, 521; Colum. 12, 52, 5; Tac. Agric. 24; Plin. Epist. 2, 17,
4; 2, 17, 9; venatibus Verg. Aen. 9, 407; Ovid. Her. 5, 17;
A. A. 1, 253; Met. 4, 302; 4, 307; 4, 309; Sil. 3, 389; victi-
bus Plaut. Bacch. 5, 2, 62 (1181); Most. 1, 1, 43 und Mil. 3,
1, 144 (739); Ovid. Met. 15, 104; Amob. 7, 21; visibus Ovid.
Met. 15, 64; Stat. Theb. 6, 270.
Fünfte Declination.
98. Die Wortstämme der fünften Declination
gehen auf e aus, an welches im Nomin. Sing, s an-
gehängt wird; Neutra giebt es in dieser Declin. nicht.
Die fünfte Declin. ist eine Nebenform der ersten, und mehrere
Nomina derselben auf ies stehen als seltenere Formen den üb-
licheren der ersten auf ia zur Seite, während in anderen Fällen
ies die herrschende, ia die minder gebräuchliche Form ist.
Die Nomina auf ies bilden in der fünften Declin. die
überwiegende Mehrzahl, einen Consonanten vor es
haben fides, res, spes, plebes. So auch fames, vergl. unter
— 561 —
68; desgleichen pubes mit seinem unter 99 aus Plaut. Pseud.
1, 1, 124 angeführten Dat. pube. und vielleicht labes, dessen
Dat. Cic. pro Sest. 8, 20 im Gembl. labei ist, im Par. labe mit
übergeschriebenem i. Sedes hat C. I. L. 5, 3143 Abi. sede und
in der Auth. Lat. ed. Riese 108 (ed. Baehrens IV 296) v. 2
pube, vergl. über den Ablat. unter 61.
Bei Cic. ist luxuries de orat. 2, 23, 96; 2, 40, 171; 3,
42, 168; pro Rose. Amer. 14, 39; 27, 75; Div. in' Caec. 1, 3;
Verr. Acc. 2, 3, 7 im Lag. 42 ni. pr. und Fabric; 1. agr. 1, 7,
20; 2, 35, 95; pro Flacc. 2, 5 (in der Hdschr, luxuriaes); pro
Cael. 18, 43; 19, 44; 23, 57; in Pison. 21, 48; luxuriera de
orat. 3, 38, 155 ; Verr. Acc. 2, 3, 9 (in den Paris. AB luxuriam,
in dem letzteren mit übergeschriebenem luxuriem) und 4, 44,
98; pro Cael. 12, 29; in Pison. 27, 67 im Tur. Palimps.; post
red. in sen. 5, 11 im Par. und Gembl. und in den Lag. 10;
21; luxurie de orat. 2, 31, 135 im Abrinc. und Erl. 2; Verr.
3, 68, 160; pro Cael. 11, 25 im Gembl. m. sec. (derselbe hat
m. pr. luxuriae, der Par. luxoriae) und 23, 57 (im Gembl. und
Par. m. pr. und im Erf. luxuriae); luxuria als Nomin. Off. 1,
34, 123; luxuriae als Gen. Verr. Acc. 2, 31, 76 im Lag.
42 m. pr. und 5, 37, 96; 1. agr. 2. 35, 97; pro Mur. 5, 12;
6, 13; 9, 20; luxuriam Verr. 5, 31, 80 in den Guelf. 1; 2.
im Leid, und in allen Lag-, (luxuriem im Reg.); pro Mur. 5, 11:
6, 13; 36, 76; pro Balb. 25, 56; de rep. 2, 4, 8; luxuria als
Abi. pro Rose. A. 14, 39; 27, 75 (beidemale mit kurz vorher-
gehendem Nomin. luxuries, an beiden Stellen im Heimst, luxurie);
Verr. Acc. 1. 13, 34; 2. 54, 134; 3, 44, 106; 5, 33, 87; 5, 52,
137 (in der ersten dieser beiden Stellen ist im Reg., in der
zweiten im Reg. und Lag. 29 luxuriae, das e jedoch beidemale
im Reg. mit einem Punkt bezeichnet); Catil. 2, 3, 5 (bei Prob.
Instit. art. S. 336 -= IV 124, 22 ed. Keil ist im Bob. luxuriae);
2, 5, 11; 2, 11, 25; pro Flacc. 29, 71; Off. 1. 30, 106. —
Materies Livent. 1, 2, 2 (im Paris, und Tross. materia esset,
im Angclom. und Turic. materiae); de orat. 1, 11, 49; 1, 46.
201; 2, 21, 88; 2, 27, 116; 2, 45, 190; 2, 59, 238: 2. 59, 239;
3, 14, 54; Orat. part. 25, 88; pro Rose. Amer. 32, 89; Verr. Acc.
1, 56, 147; 5, 18, 47; Epist. ad Farn. 5, 12, 3; Epist. ad Att.
2, 12, 3; materiem de orat. 1, 3, 10 (im Erl. 2 materiam);
2, 34, 145; Verr. 3, 68, 160; 5, 18, 47 (im Lag. 29 materiam);
Neue-Wagener, Foiinenlehre- I, 3. Aufl. <5li
— 562 —
pro Milon. 13, 35 (im Tur. Palimps. materiam); 27, 74 im Tur.
Palimps. (im Teg., Erf. und Salzb. materiam); de domo 5, 11;
5, 13; Epist. ad Farn. 3, 6, 4; materia als Nomin. Invent. 1,
2, 2; 1, 7, 9 (im Angelom. und Turic. inateries); Grat. 59, 201;
materiam Invent, 1, 5, 7; 1, ü, 8; 1, 24, 34; de orat. 2, 84,
342; Brut. 11, 43 in den Lag. 8; 51; 56; Phil. 11, 9, 21; Epist.
ad Q. fr. 1, 2, 1, 3; 2, 1, 1; Nat. Deor. 3, 39, 92; materia
als Abi. Invent. 1, 4, 5; 1, 5, 7; 1, 7, 9; 2, 3, 11. — MoUi-
tiem Epist. ad Att. 2, 21, 3; moUitia als Nomin. Orat. 18,
59; Or. part. 23, 81; Ein. 5, 21, 58 im Pal. B und Erl. ; molli-
tiam Epist. ad Att. 1, 17, 4; 12, 26, 2; mollitia als Abi.
pro Sulla 6, 19; Ein. 1, 10, 33; Tusc. 2, 22, 52; mollitias
Leg. 2, 15, 38 im Leid. A m. pr. und Leid. B m. sec. —
Segnitiem de orat. 1, 41, 185 (im Lag. 13 und im 32 m. corr.
segnitiam, in der Anführung bei Non. S. 174, 27 steht segnitatem,
und so haben die neuesten Herausgeber geschrieben; segnitiae
als Gen. Ein. 1, 2, 5; segnitia als Abi. Brut. 81, 282. —
Barbaries war nur in einer Stelle des Cic. im Text, Brut.
74, 258, uud dieses haben die neueren Herausg. auch auf-
genommen; barbaria als Nomin. ist de orat. 1, 26, 118 (in
einigen Büchern barbaries); Catil. 3, 10, 25; pro Arch. 8, 19;
Phil. 2, 42, 108; 11, 2, 6: 14, 3, 8 (im Ital. barbaries); Ein.
2, 15, 49; Nat. Deor. 1, 29, 81; barbaria e als Gen. pro
Elacc. 26, 63; Phil. 5, 13, 37; Epist. ad Att. 7, 11. 3; Ein. 5.
4, 11; de rep. 1, 3, 5; barbariae als Dat. pro Font. 16, 34
(20, 44); barbariam pro Balb. 19, 43; de domo 23, 60; bar-
baria als Abh in Pi.son. 8, 17; Phil. 13, 8, 18; Prov. cons.
3, 5; Nat. Deor. 2, 34, 88.
Bei Caes. bell. civ. 3, 96, 2 ist luxuriem, aber daselbst
§ 1 luxuriam, Kubier an beiden Stellen luxuriam; über materia
sagt Meusel in seinem Cäsarlexicon II p. 551: Nom. materia
(juinquies inveuitur, materies nusquam; acc. materiam III 29,
1; 2, 1, 4; 2, 37, 4; materiem in «, materiam in ß VII 24, 4;
gen. materiae bis (materiei nusquam); abl. materia ter in X,
quinquies in z; materia in a, materie in ß IV 17, 8. Im bell.
Hispan. steht materies 41. 4; materiem 41, 5 und 6, Bell.
Gall. 7, 20,5 mollitiem, aber 7, 77, 5 mollitia.
Bei Sallust. Cat. 10, 3 materies; lug. 70, 5; 85, 35
mollitiem, in der ersteren Stelle mit der Var. mollitiam.
— 563 —
Bei Liv. 44, 42, 9 pigritiem; 22, 27, 4; 44, 7, 1 und
nach einigen geringeren Hdschr. 7, 26, 11 segnitie, aber 31,
6, 5 und 31, 7, 6 ist im Bamb. und in anderen Büchern
segnitiam, welches auch 34, 34, 7'; 40, 26, 5 besser beglaubigt
ist als segnitiem. Bei demselben 5, 6, 5 ist mollitiei als Gen.
allein im Pal. 2, und 7, 32, 7 mollitie in demselben und in
einigen anderen Büchern; 25, 18, 8 hat der Med. mollitiam.
Überall hat Liv. materia, materiae, mate riain, materiä:
auch 1. 39, 3 ist materiam im Par., Med. und Leid. 1. Des-
gleichen luxuria, luxuriae, luxuriam, luxuria, nur 40, 1,
4 ist im Pal. 2 und in einigen anderen Büchern luxurie, aber
die Herausgeber haben luxuria geschrieben.
Bei anderen Schriftstellern finden sich folgende
Formen der fünften Deklin. von Nomina, welche ge-
wöhnlich der ersten Deklin. folgen: Amicitiem Lucr. 5,
1019 im oblong.; darüber sagt Charis. 1, 17 S. 94 (I 118, 15):
„Amicitics^' Plinius Secundus sermonis dubii libro VI, „ut
planities'', in((uit, ,, luxuriös, mollities et similia, veteri dignitate.
Ceterum rationis via debet amicitia dici. Omnia enim nomina,
quae nomiuativo plurali ae syllaba finiuntur, e deposita reddunt
nominativo singulari speciem sui iuris ac formae. Quodsi manus
veterum licentiae porrigemus, potest et copies et observanties
et benevolenties dici'^
Avarities Lucr. 3, 59; Claudian. III cons. Honor. 185;
C. L L. 1, 1011 Z. 11; 1, 1459; Abi. avaritie Solin. 53, 29
(ed. Mommsen p. 201, 4).
Barbari es Lucan. 7, 273; Prudent. Ham. 100; Augustin.
Civ. Dei 3, 26; Sidon. Carm. 7, 320; 7, 361; barbariem Val.
Max. 8, 7 ext. 3; Lucan. 8, 812 (im Reg. 1 barbariam); Gros. 1.
4, 2; Cod. Theod. 9, 42, 22; barbaric Petron. 68, 5; bar-
baria als Nomin. Ovid. Amor. 3, 8, 4; Quintil. 11, 3, 69;
lustin. 9, 5, 7; 12, 3, 3; Flor. 4, 12, 20; barbariae als
Gen. Horat. Epist. 1, 2, 7; lustin. 2, 2, 14; 42, 2, 10; bar-
bariam Ovid. Met. 15, 829; lustin. 12, 6, 16; barbaria als
Abi. Plaut. Poen. 3, 2, 21 (598) und bei Fest, unter vapuia
Papiria S. 372; Ovid. A. A. 2, 552; lustin. 43, 4, 1.
Blanditie Apul. Met. 9, 28 S. 647; Augustin. Serm. 115,
11; blanditia als Nom. Plaut. Bacch. 1, 1, 50; Cic. pro
Plane. 12, 29; blanditiam Cic. de rep. 4, 7 bei Non. S. 194,
86»
- 564 —
26; de amic-. 25, 91: Q. Cic. pet. cons. 11, 41; 11. 42:
l)landitiy als Abi. IMaut. Truc. 2, 7, 19 (572); Syrus 495;
Prep. 1, 16, 16; Quiiitil. 10, 1, 27; gvnvölinlich blanditiae.
Duritics Cels. 2, 15 (ed. Daremberg p. 60, o4); o, 24
(p. 115, 21); 4, 27 (p. 153, 26); 6, 18, 6 (p. 257, 25j: 7, 2
(p. 264, 26); duritiem Lucr. 4, 268; CatuU. 66, 50; Ovid. Met.
1, 401; Aetna 514; Vitruv. 2, 9, 7; Cels. 1 prooem. (p. 5, ;» und
]). 7, 21); 1, 25, 2 (p. 306, 5); Scribon. 214; 217; 260; Veget.
2, 22, 1; duritie Plin. N. H. 13, 15, 30 (99;; 16, 7, 10 (28);
24, 6, 15 (24); Suet. Nero 34; duritia als Nomin. Terelit.
Meaut. 3, 1, 26 (435); Cic. Orat. part. 23, 81; Plin. X. IL 14,
7, 9 (74); Tac. Hist, 1, 23; duritiae als (ien. Ovid. Trist.
1, 8, 46; Plin. N. H. 37, 11, 73 (189); Tac. Ann. 3, 34:
duritiae als Dat. Caes. bell. Gall. 6, 21, 3; Tac. Ann. 6,
34; Plin. N. H. 28, 15, 60 (212); duritiam Cic. de orat. 3,
17, 62 und Tusc. 5, 26, 74; de domo 36, 97; 38, 101;
Ovid. Her. 4, 85 und Met. 4, 751; Tac. Ann. 1, 35; 13, 35;
Plin. Paneg. 82, 6; duritia als Abi. Plaut. Asin. 3, 2, 28
(574); Most. 1, 2, 75 (154); Cato (ed. Jordan p. 43, 6) bei Fest.
unter repastinari S. 281; Senec. Const. 17, 3.
Fallacie Apul, Met. 5, 27 S. 371, sonst überall fallacia
und tallaciam.
Induvies als Acc. Plur. Gell. 9, 13," 2; induviae als
Nomin. Plur. Plaut. Men. 1, 3, 9 (191); iuduviis Prudent.
Psych. 578 und induvias Prudent. c. Symm. 2, 288.
Lentitiem Aetna 540; lentitic Plin. N. H. 16, 16, 28
(70) nach einer Vermutung Detlefsens.
Luxuries Lucan. 4, 374; luxuriem Verg. Ge. 1, 112:
Horat. A. P. 214; Ovid. Met. 14, 629; Val. Fl. 7, 66; Quintil.
5, 10, 20 im Ambr,, Bern, und Bamb ; luxuria als Nomiu.
Sallust. Cat. 5, 8; Quintil. 3, 7, 24: 4, 2, 77: 5, 10. 73;
iuxuriae als Gen, Ovid. Fast. 5, 279; Vell. 2, 33, 4;
luxuriam Horat. Serm. 2, 3, 224; luxuria als Abi. Verg.
Ge. 1, 191 (im Rom. Iuxuriae, d. i. luxurie); Horat. Serm. 2,
3, 79; Tibull. 2, 3, 51; Ovid. Fast. 6, 644: Quintil. 2, 4, 23;
12, 1, 8.
Maceries Afran. (150) bei Non. S. 138, 13; Colum. 11,
3, 2 (in den Hdschr. materies); Prudent. Hamart. 227; Cassiod.
Expos, in psalm. 143, 10; macer iem C. I. L. 1, 1463 (5,
— 565 -
704); 5, 8970 a; 6, 610; 6, 5346; 6, 10250 (bis); 6, 10333;
10, 1236; 10, 4104; 10, 7893; Grut. S. 611, 13 zweimal;
Colum. 7, 3, 8; 11, 3, 36 in der ed. Reg.; macerie Varro
R. R 3, 3, 5; 3, 5, 11, uud I Neap. fals. vel susp. 593.
Materies Plaut. Mil. 4, 5, 4 (1203) und Poen. 4, 2, 93
(915); Cato R. R. 17, 1; Lucr. 1, 171; 1, 203; 1 239; 1, 245;
1, 345 und an vielen anderen Stellen; Sailust. Cat. 10, 3; Bell.
Hispan. 41, 5; Verg. Aen. 11, 328; Horat. A. P. 131; Yitruv.
2, 9, 1; Cokim. 6, 27, 1; Petron. 114, 13; Plin. N. H. 16, 28,
51 (70); 16, 39, 76 (195); 16, 39, 76 (197); 16, 40, 76 (205);
16, 40, 76 (206); Tac. Ann. 1, 32 und Hist. 1, 51; Curt. 4, 2,
18; Aurel. Vict. Caes. 16, 5; materiem Cato R. R. 31, 2; Lucr.
1, 58; 1, 226; 1, 512; 1, 635; 1, 705 und an anderen Stellen;
Ovid. Met. 15, 155 (daselbst 2, 5 materiam); Vitruv. 2, 4, 1;
Colum. 5. 11, 4 (daselbst § 1. 5. 8 materiam); Lucan. 8, 137;
Tac. Ann. 1, 76; 3, 31; 4, 59; Val. Flacc. 1, 832; Claudian.
Laud. Stil. 2, 17; materie Plin. N. H. 7, 29, 30 (107); 16,
40, 76 (200); 16, 40, 76 (204); materierum Lact. 2, 12, 2.
Militie als Dat. C. L L. 5, 898; militiem Ephem.
epigr. 4 S. 538 Z. 15.
Minuties Arnob. 2, 49; minutiem Apul. Met. 9, 27
S. 645; 11, 13 S. 780; Lact. 2, 4, 12; Arnob. 6, 18; minutiam
Senec. Epist. 90, 23; Augustin. Sermon. 362, 20.
Ad captandam miseriem Serv. zu Verg, Aen. 2, 84.
Mollities Terent. Eun. 2, 1, 16 (222); Ovid. Amor. 3,
8, 18; Cels. praef. (p. 7, 26 ed. Daremberg) ; 7, 14 (p. 290,
32); Claudian. in Eutrop. 1, 341 _ mollitiem Horat. Sat. 2, 2,
H7; Colum. 7, 2, 5; Cels. praef. (p. 5, 3 und p. 7, 21 ed.
Daremberg); Plin. N. H. 19, 1, 1 (5); Lampr. Commod. Aut.
2, 7; Vulg. Deuter. 28, .56; mollitie Rutil. Lup 1, 21: Fustin.
1, 7, 13 (in Put. mollitiae); Apul. Met. 1, 4 S. 19; Amin. Marc.
16, 12, 59; 31, 5, 14; mollitiis Plaut. Pseud. 1,2, 40 (173);
Vell. Paterc. 1, 6, 2; 2, 88, 2.
Mundities Gell. 10, 3, 4, und so haben G. Hermann und
Ritschi auch Plaut. Men. 2, 3, 4 (354)wogen der Continuität des
Versmasses geschrieben, aber Leo hat munditia; inundiciei
C. I. L. 6, 975 a Col. 3 Z. 41; inuuditiem (^atull. 23, 18;
Augustin. Sermon. 4, 14; munditia m Plaut. Cas. 2, 3, 9 (225).
iu den lldschr. munditianti deo für munditiam antideo; ni unditia
- 566
;ils Nomiii. C^ic. Orat. 23, 79 und Off. 1, lU), 130, und launditia
als Al)l. Cic. Kpist. ad Farn. 9, 20, 2 und Gell. 1, 5, 2; 1, 23,
1; munditiae als Gen. Gell. 9, 3, 3; immunditics TertuU.
jVIonog-. 7; de pudie. 9.
Muries Cato R. R. 88, 2: Varro bei Non. 8. 223, 17;
l'aul. Fest. S. 159.
Nequitics Horat. Serm. 2, 2, 131; Manil. 2, 602: ne-
<iuitieni Tcrent. Heaut. 3, 1, 72 (481) und Ad. 3, 3, 4 (358)
im Bemb. in. j)r.
Nigritics Gels. 5, 26, 33 (p. 198, 1 ed. Dareinberg); 8. 2
(p. 329, 35 und 330, 9); nigritiem Gels. 2, 1 {p. 29, 27): 5,
20, 3 (p. 177, 20); 8, 4 (p. 334, 11); oft nigritia.
Notities Lucr. 5, 182; 5, 1047; Vitruv. 6 Prooem. 5:
notitiem Lucr. 4, 479; Schol. luven. 9, 84.
Piuguitie Apul. Met. 10, 15S. 706; pinguitias Arnob.7,20.
Prosap ies Augustin. Sermon. 28, 3; Ennod. Dictio 12
(p. 464, 9 ed. Hartel); 13 (p. 466, 2); Sedul. Op. pasch. 2, 16
(p. 219, 7 ed. Huemer); Prob. Append. IV 194, 26 ed. Keil;
Non. S. 67, 28; prosapiem Gassiod. Varr. 9, 25; Prudent.
Perist. 10, 180; Ennod. pro synodo p. 329, 11; Vit Epiphani
p. 332, 21; Benedictio cerei p. 420, 21; Dictio 8 (p. 448, 12);
10 (p. 458, 1); 11 (p. 460, 19); 12 (p. 463, 3); 25 (p. 501, 6j;
28 (p. 505, 7); prosapie Ennod. Dictio 8 (p. 449, 20); 17
(p. 475, 1); G. I. L. 10, 6850; prosapies als Acc. Plur. Ennod.
pro synodo p. 330, 5; Nomin. prosapia Paul. Festi S. 225 und
Apul. Met. 10, 18 S. 711; öfter prosapiae, prosapiam und
Abi. prosapia, vergl. Wölfflin, Rhein. Mus. 1882, 37 S. 95.
Puerities Auson. Prof. Burd. 10, 16.
Saevities lul. Val. Res gestae Alex. Magni 3, 20 (p. 129,
11 ed. Kubier); saevitiem Apul. Met. 6, 19 S. 419; bei Tac.
Ann. 11, 10 war diese Schreibung unbeglaubigt, jetzt wird
saevitiam gelesen.
Scabrities Golum. 7, 5, 8; scabritiem Plin. N. H. 31,
9, 45 (100); Inschr. bei Töchon Gachet des ocul. p. 70, dagegen
scabritia Plin. N. H. 13, 12, 35 (81); 21, 4, 10 (17); 28, 9,
41 (148); scabritiae als Nom. Plur. Plin. N. H. 34, 13, 34
(131); scabritias Plin. N. H. 27, 12, 105 (130): Inschr. bei
Töchon Gachet des ocul. p. 68.
Segnities Plaut. Trin. 3, 3, 67 (796); Verg. Aeu. 2, 374;
— 567 —
segnitiem Plaut. Asin. 2, 1, 6 (254); Colum. 2, 21, 5; Plin.
Paneg. 82, 6; Suet. Galba 9.
Spurcities Lucr. 6, 977; spiii*citie Apul. Met. 8, 28S. 584.
Tristities Apul. Met. 6, 9 S. 397; Anth. Lat. ed. Riese
20, 234; tristitiem Terent. Ad. 2, 4, 3 (267) im Bemb. m.
pr.; tristitie als Dat. Apul. Met. 4, 27 S. 298; tristitie als
Abi. Apul. Met. 9, 30 S. 650 und 10, 3 S. 683.
Für desidies, welches sonst Lucr. 5, 48 im' Text war, ist
aus mehreren Hdschr. desidiae als Nomin. Plur. hergestellt.
Nebenformen auf ies zu Nomina auf tas oder tudo,
nicht auf ia, sind: pauperies Horat. Carm. 3, 16, 37; 3, 24,
42; Serm. 2, 2, 45; 2, 7, 84; Epist. 2, 2, 199; Apul. Met. 4,
14 S. 270; Dogm. Plat. 2. 11 S. 236; Claudian. Bell. Goth. 633;
Sidon. Carm. 7, 459; Pallad. 1, 19, 2; Anth. T.at. ed. Riese 716,
29; 919, 2; pauperiei als Dat. Apul. Met. U, 28 S. 813;
pauperiem Plaut. Aulul. 2, 2, 13 (190); 4, 9, 12 (722); Stich.
1, 3, 22 (176); Trucul. 2, 7, 20 (573); Terent. Heaut. 1, 1,
59 (111); Verg. Aen. 6, 437; Horat. Carm. 1, 1, 18; 1, 18, 5;
3, 2, 1; 3, 29, 56; 4, 9, 49; Serm. 1, 1, 93; 2, 3, 92; 2, 5, 9;
Epist. 1, 1, 46; 1, 10, 39; Apul. Met. 9, 35 S. 658; de mag. 21
S. 438, von Hildebrand eingeklammert; Claudian. in Eutrop. 2,
209; Sidon. Carm. 14, 25; Pallad. 12, 9; Ennod. Vita Epiphani
ed. Hartel p. 371, 23; Anth. Lat. ed. Riese 21, 172; 21, 220;
289, 4; 837, 6; pauperie Enn. (Fab. 196) bei Non. S. 494,
5 und 507, 18; Tacit. Hist. 4, 47; Suet. Gramm. 11; Apul.
Met. 1, 15 S. 53; 9, 5 S. 599; Anth. Lat. ed. Riese 629, 7;
C. 1. L. 6, 9980, und pauperiem fecisse oder dedisse für
damnum fecisse nach den Zwcilftafelgesetzen Dig. 9, 1 im
Lemma, und Ulpian., Paul, und Alfen. daselbst 1. 4. 5; Paul.
Sent. 1. 15, 1; lustian. Inst. 4, 9; de pauperie Ulpian. Dig.
19, 5, 14 § 3; auf diese Anwendung des Wortes beziehen sich
Paul. Fest! S. 220, 28 (pauperies damnum dicitur, quod qua-
drupes facitj und Caper de orthogr. S. 2243 (VH 99, 13): pau-
peries damnum est, paupertas condicio ipsa. Almities b(>i
Paul. Festi S. 7, 20; Charis. 1, 14 S. 25 (I 39, 24). vergl. Götz,
Thesaurus glossarum emendatarum p. 53; amaritiem Catull. 68.
18; Bormann,Ungedrucktelat. Inschr.No.llp. 10; crassitie Apul.
Met.7, 5 S.455; magnitiem Lact. Phocn. 145; tarditie Aec (278)
bei Non. S. 181, 20 (in den Hdschr. ist tarditia, aber im Lemni.
- 568 —
tarditiem); vanities Amm, Marc. 21, 1, 13; vanitie in Amin.
Marc. 29, 1, ll; vastities Plaut. Pseud. 1, 1, 68. Lcnitie bei dem
Schul. Bob. zuCic. inClod. et Cur. 5, 1 ist ohne Zweifel corrumpiert.
Die Zahl derer, welche zu den gewöhnlichen Formen aui"
ies Nebenformen auf ia liaben, ist gering. Concordies (J.
I. L. 10, 2824; congeriae als Nom. Plur. Gromat, 8.314, 11;
congeriai'um Gromat. S. 259, 25; congcriis Gromat. S. 252,
6; congerias Gromat. S. 211, 10; 227, 16; 228, 6; 241, 3;
347, 25; 350, 4; 352, 23; cffigia als Nom. Plaut. Kud. 2, 4,
7 (421); Afran. (364) bei Noii. S. 493. 1; efficiae (so geschrieben
als Dat) Lucil. (fr. ine. 58); in effigia C. I. L. 8, 2581 lin 4
(inscr. de l'Alger. 36); effigiae als Nom. Plur. Lucr. 4, 105:
effigia s Lucr. 4, 42; 4, 85. Canitia Plin. N. H. 31, 7, 42
(91); Vulg. (Amiat.) Eccli. 25, 6, vergl. Charis. 1, 15 S. 41 u. 42
(157, 4): Canitia an cauities disenda sit, quaeritur. Canitia
nee irrationabiliter nee abhorride dicitur, et ideo non est ab
analogia recedendum; canities autem poetico decore in levitatem
soni corrupta est, porro prosae orationi, rrs^a Xoyco, cum poetica
mollitia parum convenit. Planitia Vitruv. 8, 7 (6), 9 (p. 209, 19);
Compend. Vitruv. 6 (p. 293, 10 und 18); 29 (p. 310, 24); Gromat.
S. 190, 7; planitiae als Genit. Liv. 44, 6, 15; Vitruv. 9, 8
(7), 2 (p.234, 3); 9, 8 (7), 3 (p. 234, 10); 9, 8 (7), 4 (p. 234,
18); Gromat. S. 103, 21; planitiae als Dat. Plin. N. H. 2,
88, 89 (203); Gromat. S. 190, 13; planitiam Cic. Divinat. 1,
1, 2; Gromat. 143, 7; 143, 12; Orell. 3 (C. I. L. 6, 1270);
planitia als Abi. Vitruv. 5, 12, 3 (p. 129, 28); 5, 12, 4
(p. 130, 2 und 4); 8, 7 (6), 7 (p. 209, 6); 9, 8 (7), 2 (p. 233,
19 und 21); 9, 8 (7), 3 (p. 234, 5 und 6); 9, 9 (8), 1 ip. 236.
16); 10, 13 (8) 1 (p. 261, 9); Gromat. S. 103, 18); 190, 8 und
9; 195, 15; 397,6; planitiae als Nom. Plur. Vitruv. 7, 3, 3
(p. 167, 8); planitiarum Vitruv. 5 praef. 3 (p. 104, 5);
planitias Colum. 1, 2, 4 im cod. Polit. und Goes. (Schneider
hat planities). Longa seria C L L. 7, 39. Zu intemperies ist
der Plur. intemperiae. Bei Gell. 1, 17, 2 ist in den Hdschr. has
intemgeries, aber Non. S. 493, 5 liest daselbst intemperias, Hertz
liest intemperies, dessen Note z. d. St. zu vergleichen ist.
Der Voc. ist dem Nomin. gleich. So steht pernicies
Plaut. Asin. 1, 2, 7 (133); Most. 1, 1, 3 und Pseud. 1, 3. 130 (364),
an allen drei Stellen sclu'eibt Leo permities; Fides Plaut. Aulul
— 569 —
4, 2, 1 (608); 4, 2, 4 (611); 4, 2, 14(621); diesMart. 12, 6ü,
1; rabies Lucau. 2, 544; 7, 474; progenies Stat. Achill. 2,
87; Val. Flacc. 5, 551; Augustin. Civ. Dei 2, 29 (I 95, 14).
99. Der Geuit. Sing, hat- ei, welches an das ai der
ersten Dcclin. erinnert, und in der alten Sprache auch es, welches
dem äs der ersten Declin. entspricht. Der Dat. geht eben-
falls auf ei aus. In beiden Casus ist e nach i lang,
nach einem Consonantcn in der Regel kurz, wie es von
den Grrammatikern bezeichnet wird, so von Charis. 1, 15 S. 40
(I 55, 9): si producta e littera finiatur ablativus, i accepta faciet
genetivum, ut „ab hac die huius diei", „ ab hac acie huius
aciei", ,.ab hac specie huius speciei", scilicet e manente in pro-
ductione, quod i ante se habet; nam si non habeat, corripietur
in genetivo, ut „ab hac spo spei", ,,re rei", „hde iidei". Prise.
6, 11 59 S. 704 (II 243, 9): tria quintae declinationis c corri-
pientia tarn in genetivo quam in dativo: „üdes fidei"', .,res rei",
„spes spei". Ei kann eine Silbe bilden, und wird aui^h
in der Schrift in beiden Casus in e, und zuweilen,
besonders im Gen., in i zusammengezogen, (lell. 9, 14:
Quod ideal Quadrigarius „huius faeies" patrio casu probe et
Latine dixit; et quaedam alia adposita de similium vocabulorum
declinationibus. Quod autem supra scriptum est in Q. Claudi
verbis (9, 13, 11): propter magnitudinem atque immanitatem
„faeies", id nos, aliquot veteribus libris inspectis, explovavimus
atque ita esse, ut scriptum est, comperimus. Sic enini pleraque
aetas veterum decliuavit: „haec faeies huius faeies", (juod nunc
propter i-ationeni granimaticam „faciei"' dicitur. (jorruptos autem
quosdam libros repperi, in quibus ,.faciei" scriptum est, illo,
quod ante scriptum erat, oblitterato. Meminimus etiam in Tiburti
bibliotheca invenire nos in eodem Claudii libro scriptum utrumque
„faeies" et „facii". Sed „faeies" in ordinem scriptum fuit et
contra per i gemiuum „facii", neque id abesse a quadam eon-
suetudine prisca existimnA-imus; nam et ab eo, (juod est ..hie
dies", tarn „huius dies", quam „huius dii'', et ab eo, quod est
„haec fames", tam „huius famis" quam „huius fami" dixerunt.
I Q. Ennius in XVI annali (433) „dies" seripsit pro „diei" in
hoc versu: f Postrona longinqua dies (piod feeerit aetas.
Ciceronem quoque adfirmat Caesellius in oratione, (piam pro
! P. Sestio fecit, „dies" scripsisse pro „diei", quod ego. impensa
— 570 -
opera conquisitis votci'iljiis liliri.s i)lusculis, ita, ut Oaesellius ait,
scriptum invcni. Ver'oa sunt haec M. Tullii (Sest. 12, 28j:
Equites vero daturos illius dies pocnas. Quocirca factum hercle
est, ut facilc his credam, qui scripscrunt idiographum librum
Vergilii sc inspexisse, in quo ita scriptum est (Ge. 1, 208):
Libra dies somnique pares ubi fecerit horas, id est libra diei
somnique. Sed sicut hoc in loco „dies" a Vergilio scriptum
videtur, ita in illo versu non dubium est quin „dii" scripserit
pro „diei" (Aen. 1, 636): Munera laetitiamque dii; quod iiii-
peritiores „dei'" leg'unt, ab insolentia scilicet vocis istiiis ab-
liorreutes. Sic auteni „dies dii" a veteribus declinatura et, ut
„fames fami", „pernicies pernicii , „progeuies progenii", luxuries
luxurii", „acies acii". M. enim Cato in oratione, quam de bello
Oarthaginiensi composuit, ita scripsit: Pueri atque mulieres ex-
trudebantur fami causa. Lucilius in XII (v. 6): Rugosum atque
fami pleuum. Siseuna iu Historiaruni libro VI (fr. 128):
Romanos infereudae pernicii causa venisse. Pacuvius in Paulo
(v. 1): Pater supreme nostrae progenii patris. Cn. jMatius in
Iliadis XXI: Altera pars acii vitassent fluminis uudas. Idem
Matius in XIII: Au maneat specii simulacrum iu morte silentum.
C Gracchus de legibus promulgatis: Ea luxurii causa aiunt
institui. Et ibidem iufra ita scriptum est: Non est ea luxuries,
quae necessario pareutur vitae causa. Per quod apparet, euni
ab eo quod est „luxuries", „luxurii" patrio casu dixisse, M.
quoque Tullius in oratione, qua Sextum Roscium defendit, „per-
nicii" scriptum reliquit. Verba haec sunt (Rose. A. 45, 131):
Quorum nihil pernicii causa divino consilio, sed vi ipsa et
magnitudine rerum factum putamus. Aut „facies" ergo in casu
patrio aut „facii" Quadrigarium scripsisse existimandum est;
„facie" autem in nullo veteri libro scriptum repperi. In casu
autem dandi, qui purissime locuti sunt, non „faciei", uti nunc
dicitur, sed „facie" dixerunt. Lucilius iu Saturis (VII 9), Primum,
inquit, facie quod honestae f tantis accedit. Lucilius in libro
septimo (v. 7): Qui te diligat, aetatis facie que tuae se fautorem
ostendat, fore amicum polliceatur. Sunt tamen non pauci, qui
utrubique „facii" legant. Sed C. Caesar in libro de analogia
secundo „huius die" et „huius specie" dicendum putat. Ego
quoque in lugurtha Sallustii summae fidei et reverendae vetu-
statis libro „die" casu patrio scriptum inveni. Verba haec ita
— 571 —
crant (Cap. 97, 3): Vix decima parte die reliqua. Noii eniin
puto argutiolam istam recipiendam, ut „die" dictum quasi „ex
die" existimenuis. Den von Gell, angeführten Vers des Pacuv.
giebt auch Non. S. 490, 4 mit der gleichen Form pro gen ii;
bei demselben S. 486, 26 ist in den Stellen des Cic. pro Rose.
Amer. und des Sisenna pernicii causa, und an der Spitze des
Artikels steht: Pernicii pro perniciei. Pauper ii hat Ribbeck
in einem Verse des Caecil. (184) bei Non. S. 220," 4 anstatt des
überlieferten pauperi geschrieben wie L. Müller auch im Nonius,
wo es heisst: Paupertas generis feminini; neutri Gaecilius Plocio:
Ibo ad forum et pauperi tutelam geram. Bothe schrieb pauperie,
pauperi ist gegen das Versmass.
Charis. 1, 10 S. 18 (I 31, 18): Veteres in liac specie
declinationis genetivum singularem similem nominativo dicebant.
Lide invenimus in quibusdam „pernicies" pro „perniciei", ut
sit „haec pernicies huius pernicics", „haec luxurieshuiusluxuries".
Et cetera eiusmodi similiter deciinabantur. Vergl. Diom. S. 281
(I 305, 5). Charis. 1, 15 S. 52 u. 53 (I 69, 5): Cicero aliter
declinavit secutus numerum syllabarum, „huius pernicies", ratione
illa, quod, cum nominativus pluralis a genetivo singulari pro-
ficiscatur, sitque aut idem aut earundem syllabarum, ut „huius
-scholae hae scholae", et „huius Marci hi Marci", item „huius
feheis hi felices", et „huius domus hae domus", aeque genetivus
sequi debet nominativum pluralem ; et ideo Cicero „pernicies
•causa" genetivum extulit. Vergl. Exe. art. gramm. S. 96 (I 547,
25). Charis. 1, 17 S. 101 (I 126, 31): „Dii" pro „die" seu
„diei" .... Libra di(; somnique pares ubi fecerit horas . . .
diique . . . legendum esse detinit, idquc in Coeli historia libro
I . . . deprehendes. Prise. 7, 19, 93 S. 780 u. 781 (II 366, 3):
Genetivus et dativus quintae declinationis sunt similes; iiunt
■enim extrema s nominativi abiecta et assumpta i. ut „hie dies
huius diei huic diei", „haec facies huius faciei huic faciei''. Et
servant quidem productionem nomiuativi, si i habeat paenulti-
mam, ut „acies aciöi", „rabics rabiei"; sin autem consonanteni
habeat ante es, corripitur e tarn in genetivo quam in dativo, ut
,.haec fides fidei", res rei", ,.spt;s spöi", „plebes plebei". Veteres
tamen frequentissim(> inveiiiuntur similem ablntivo protulisse in
hae declinatione tam genetivum (juam dativiini, ut Sallustius
in Historiis libro I: Dubitavit acie pars, pro „aeiei"; et \'irgiliu.s
— 572 —
in I Georgicon (v. 208): Libra die somnique pares ubi feceiit
horas, „die" pro „diei". Ovidius quoque in III Metauiorphoseon
(v. 341) „fide" pro „fidei" posuit: Priina fidc vocisque ratae
temptamina sumpsit. Idem in VI (v. 506): ütque fide pignus
dextras iitriusque poposcit. Derselbe 7, 19, 94 S. 781 (II 367,
3): Inveniuntur huiuscemodi ablativo vetcres etiam pro genetiva
usi, ut Virgilius (Ge. 1, 208): Libra die sonmique pares ubi
fecerit horas; ..die" posuit pro „diei". Sallustius quoque in
Historiis: Dubitavit acie pars, pro „aciei". Idem in I: At inde
nulla munitionis aut requie mora processit adoppidum; „requie^
pro „requiei". Quidam tarnen antiquissimorum etiam similem
nominativo genetivum protulerunt eins declinationis. Vergl. Serv.
zu Verg. Ge. 1, 208 und das Fragm. Bob. de nom. et pronom.
S. 127 (V 555, 8).
Beispiele des Gen. auf es sind noch Lucr. 4, 1083-
quodcumque est, rabies unde ilhiec germina surgunt: Cyprian.
ad Donat 16 (p. 16, 9) quidquid inclinante iam sole in vesperam
dies superest, ferner C. I. L. 3. 44 hora dies ante
primam. Den Gen. dies erkennen Gell. 5, 12, 5, Serv. zu
Verg. Aen. 9, 570 und Maerob. Sat. 1, 15, 14 auch in Dies-
piter, welches sie durch diei pater erläutern, und in gleichem
Sinne scheint Varro L. L. 5, 10, 66 das nämliche Wort durch
dies pater zu erklären. Quadrig. (fr. 1, 10 ed. Peter p. 208, 11)
an der oben aus Gell. 9, 13, 11 citierten Stelle facies, ebenso
fr. 1, 30 (p. 218. 2); Vitruv. 2, 9, 16 cuius materie s si esset
facultas; bei dem vorgeblichen Cyprian. de rebaptism. 14 (ed.
Hartel p. 87, 30 und 31) id est unius atque eiusdem species,
cum unum esse debeat baptisma unius cuiusque species
und de aleat. 2 (p. 94, 9) nulluiu in eis Scabies vitium
reperiatur, vergl. Rönsch, Collectanea philologa S. 30; Ennod.
VitaEpiphani ed. Hartel p. 373, 6 per spera adultae progenies
und Benedictio I p. 418, 10 quibus causa est numerosae pro-
genies nescisse coniugium; Cassiod. de gramm. S. 2323 se-
cundae species sunt. Bei Plaut. Persa 2, 2, 62 (244), wo in
den Hdschr. und in der Anführung bei Paul. Festi unter tippula
S. 366 fides lenonia ist, so auch Leo, hat Ritschi fides lenoniae,^
Dacier zu Fest.* fide lenoniae geschrieben. Bei Lucr. 3, 918^
wo Lamb. und Gifan. die Lesart einiger Hdschr. aut aliae cuius
desiderium insideat res billigten, haben die folgenden Herausg.
rei, wie die meisten Bücher geben, Ijeibehalten.
— Jd75 —
Rei mit kurzem e als Gen. haben Plaut. Epidic. 2, 2,
19 (203); Men. 2, 2, 48 (323); 3, 2, 29 (494); 5, 2, 14 (764);
Terent. Euu. 4, 3, 10 (652); Hec. 5, 3, 9 (807): 5, 3, 12 (810)
und Ad. 4, 5, 10 (644); Apollin. perioeha Adelph. 5: Pliaedr.
3, 10, 2; rei als Dat. Terent. Ad. J, 2, 15 (95); fidei als
Oeu. Manil. 2, 605: 2, 630; Sil. 1, 56; 1, 598: 2, 436; 2, 480:
fidei als Dat. Enn. (Fab. 106) bei Non S. 112. 1. wo aber
L. Müller fide schreibt; Manil. 3, 107; Sil. 2. 561; rei als
Oen. Plaut. Most. 1, 2, 5 (88; und Mil. 2. 1, 25 (103): Lucr.
2, 112; 2, 548; rei als Dat. Lucr. 1, 688; 2, 236: fidei als
Gen. Enn. (Ann. 389) bei Cic. Cato Mai. 1, 1: Plaut. Aul.
2, 1, 2 (121); 3, 6, 47 (583); Lucr. 5, 102.
Mit Unrecht aber schrieb Bentley bei Terent. Andr. 2, 6,
26 (457) und Ad. 2, 1, 21 (176) reii undPhorm. 3, 1, 10 (474) speii,
beides als Gen.; dies v*ürde mit rei und spei gleich sein, es
stehen aber beide Formen in diesen Stellen einsilbig. Vergl.
Lachmann zu Tiucr. 3, 227. Ausser diesen Beispielen ist
rei als Gen. einsilbig Plaut. Merc. 4, 2, 1 (692); Persa
1, 2, 13 (65) und Trin. 1, 1, 16 (38): Terent. Eun. 4, 7, 34
(804); Heaut. 1, 1, 3 (55); 4, 4, 21 (743); 4, 7, 2 (830); Phorm.
1, 2, 95 (145); 2, 1, 41 (271); 2, 3, 74 (421): Adelph. 2, 1, 21
(175); 2, 1, 23 (177); Lucil. (fab. ine. 6) bei Lact. lustit. 6,5.
2; Lucr. 3, 918; 4, 885; rei als Dat. einsilbig Enn. (Fab.
204) bei Cic. Tusc. 3, 13, 28; Plaut. Asin. 1, 3, 30 (182);
Pseud. 1, 2, 42 (175) und Trin. 3, 2, 9 (635); Terent. Andr!
2, 6, 27 (458); Phorm. 4, 3, 11 (616): Hec. 2, 1, 27 (224) und
Ad. 1, 2, 15 (95); 4, 2, 6 (545); 4, 2, 29 (568); Lucil. (6, 35)
bei Non. S. 500, 17; spei als Gen. Terent. Andr. Prol. 25:
Eun. 5, 8, 23 (1053); Heaut. 4, 1, 46 (599) und Phorm. 3, 1.
10 (474); diei als Gen. zweisilbig Terent. Eun. 4, 1, 31
(801): Anth. Lat. ed. Riese 642, 2; fidei zweisilbig als
Gen. Terent. Heaut. 5, 2, 49 (1002); fidei als Dat. Terent.
Andr. 1, 5, 61 (296) und Eun. 5, 2, 47 (886); 5, 2, 59 (898).
Geschrieben wird die als Gen. (ausser den von den
Grammatikern angeführten Beispielen aus Sallust. und Verg.)
Plaut Pseud. 4, 7, 59 (1158); in einzelnen Hdschr. bei Caes.
bell Gall. 7, 11, 5 und bell. civ. 1, 14, 3; 3, 76, 2: Sallust.
lug. 21, 2; 52, 3; 97, 3; Liv. 3, 62, 5; 5, 23, 4: 6, 24, 8:
7, 8, 5; 9, 37, 4; 10, 40, 1: 21, 47, 7; Senec. Cons. Marc.
574 —
18, 1; Flor. 2, 2, 10; Aiison. Idyll. 14, 14 und Eclo^r. l (de
ratione librae) v. 31; diealsDat. Plaut. Amph. 1, 1, 120 (276);
1, 3, 48 (546); Capt. 3, 1, 4 (464); Triu. 4, 2, 1 (843); Merc.
1. 1, 4 (an dieser Stelle liest Serv. zu Verg. Aen. 1, 636 dii);
fide als Gen. (ausser den von Prise, citierten Stellen des
Ovid.) Plaut. Aul. 4, 2, 10 (617); 4, 6, 1 (667) in der Anführung
bei Charis. 1, 15 S. 40 (1 55, 13), wonach Fabric. in der An-
führung desselben Verses bei Charis. 1, 15 S. 53 (I 70, 18)
üdei in fide berichtigt hat, Keil schreibt fidei; Dichter bei Cic.
Off. 3, 26, 98; Plane, bei Cic. Epist. ad Farn. 10, 17, 3; Horat.
Carm. 3, 7, 4; Ovid. Met. 7, 728; 7, 737; fide als Dat.
Plaut. Amphitr. 1, 1, 235 (391); Aul. 4, 2, 8 (615), in den
Hdschr. fidei; 4, 6, 10 (676); Poen. 4, 2, 68 (890) und Trin.
1, 2, 80 (117); Sallust. lug. 74, 1 im Fabr. 1; Horat. Serm.
1, 3, 95; Hieronym. de vir. illustr. 5 im Par., und in einzelnen
Hdschr. Caes. bell. Gall. 5, 3, 7 und Liv. 8, 31, 9; requie
als Gen. (ausser der von Prise, erhaltenen Stelle des Sallust.)
Auson. Idyll. 4, 4; plebe als Gen. CLL. 1, 200 Z. 41;
plebe als Dat. Cic, Verr. 5, 60, 157 in den Lag.; pube als
Dat. (von dem sonst nach der dritten Declin. flectierten Nomen)
Plaut. Pseud. 1, 1, 124 (126). Ferner aeie als Gen. Caes.
bell. Gall. 2, 23, 1 im Bong. 1, Egm., Bresl. 1 und in anderen
Büchern; Bell. Afr. 51, 7 (6); acie als Dat. Stat. Silv. 4, 6,
65; re als Gen. Lucil. (6, 35) bei Non. S. 500, 17 und (30, 23)
bei Non S. 143, 33; Caes. bell. Gall. 7, 56, 4; Liv. 1, 59, 2
im Par. und Med. m. pr. ; Elog. dar. vir. 29 (C. I. L. 1 S. 288)
Z. 18, und re publicae als Gen. Cic. Phil. 7, 2, 5; 8, 5, 15
im Vat.. re publicae al s Dat. Cic. Phil. 9, 1, 2; 9, 3, 6; 11, 9, 21
in demselben; Liv. praef. 10 im Par.; spe als Gen. Liv. 21,
40, 7; peruiciealsDat. Liv. 5, 13, 5. Vergl. Corte zu Sallust.
lug. 52, 3, Drakenb. zu Liv. 9, 37, 4, Oudend. zu Caes. bell.
Gall. 2, 23, 1.
Zu den von Gell, zusammengestellten Beispielen des Gen.
auf i kommt dii bei Verg. Aen. 1, 636 und Auson. Eclog. 16
ed. Peiper p. 101 (ratio dierum anni vertentis) v. 7 und 12.
Über den Gen. fami, welchen Gell, aus Cato (Grat. 36 fr. 1) und
Lucil. (12, 6) anführt, und Charis. 1, 15 S. 40 (I 55, 15) als
von Varro gebraucht erwähnt, ist bei Gelegenheit des Abi. fame
(unter 63) gesprochen. Fidi als Gen. C. I. L. 2, 5042 Z. 3,
- 575 —
fidi als Dat. in den im Hain der fratr. Arv. aufgefundenen fasti
lul. zum 1. Octobei\ CCXXXVIII ed. Mommsen. Sehr häufig-
ist ferner piebi als Gen. neben plebei, wie Cic. Brut. 14, 56
in beinahe allen Büchern, und 1. agr, 2, 5, 10 im Erf. , Erb,
Pith.; Salzb. und Ambr., besonders in der Verbindung tribunus
plebi. tribunatus plebi, aedilis plebi, Cic. Verr. 5, 67, 175;
de imp. Cn. Pompei. 19, 58; Phil. 1, 10, 25; 5, 3, 7; 5, 4, 9;
Epist. ad Fam. 7, 27, 1; 10, 16, 1; 10, 28, 2; Divin. 1, 26, 56;
Off. 3, 20, 80; 8, 20, 81; pro Cornel. 1, 19; 1, 24; 1, 27; c.
cont. Metelli 6; de domo 9, 22; Cael. bei Cic. Epist. ad Fam.
8, 4, 2; Sallust. Hist. Rede des Licin. Macer 15; Liv. 2, 42, 6;
2, 56, 1; 3, 6, 9; 3, 32, 4; 3, 35. 8; 3, 54, 9; 3, 64, 8; 3,
65, 4; 4, 4, 3; 4, 7, 9; 4, 25, 1; 4, 25, 9; 4. 25, 11; 4, 35, 5;
4, 36, 3; 4, 36, 5; 4, 43, 8; 4, 44, 3; 5, 6, 15; 5, 25, 1; 5,
29, 6; Val. Max. 2, 7, 8 zweimal; 2, 7, 15; 2, 9, 5; Tac. Ann.
16, 26; Flor. 3, 11, 3; Macrob. Sat. 1, 7, 33; 3, 17, 2; C. I.
L. 6, 1396; 6, 1521; 8, 9247. So auch plebi scitum, Avie in
der Form ex lege plebive scito C. I. L. 1, 197 Z. 15 und 1,
200 Z. 6; de seuatus sententia plebique scitu Liv. 25, 7, 5 im
Put. und Med. und im Colb. m. pr. ; ex senatus eonsulto plebi-
(|iie scito Liv. 35, 40, 5 im Barb. und in anderen Büchern.
Der Acc. Sing, hat em, der Abi. e. Aber im Accus.
las Quintil. 9, 4, 39 (inde „bellige rare", „pomeridiem" et illa
Censorii Catonis „diee hanc", aeque m littera in e mollita;
quae in veteribus libris reperta mutare imperiti solent, et dum
librariorum insectari volunt inscientiam, suam confitentur) bei
Cato diee hanc, m littera in e mollita, welches er mit der ge-
wöhnlichen Elision in multum ille, quantum erat vergleicht.
Nach Bergk, Beiträge zur lateinischen Grammatik S. 153, sind
diese Worte offenbar verderbt und es wäre diee (Fut. =j: dicam)
zu lesen. x\ls Abi. ist io dii (für eo die) Fast. Praenost.
19. März (C. I. L. 1 S. 315).
100. Der Nomin., Voc. und vVccus. Plur. enden
auf es, der Gen. auf erum, der Dat. und Abi. auf tjbus.
Versehen sind diibus = diebus C. L L. 1, 206, Z. 5 das zweite-
mal, und ribus Verg. Aen. 12. 643 im Med, m. pr.; vergl.
Schuchardt, Vokal, der Vulg. Lat. 1 S. 252. Für den Gen. der
Nomina auf ies (vergl. die unten mitgeteilte Stelle des Fragm.
Bob. de nom. et pronom.) wird von alten Grammatikern auch
— 576 —
flic Endung euui aufgestellt. Prise. 7, 19, 95 S. 782 (II 367.
14): Genetivus fit addita ablativo singulari „rum": ,,ab hac re.
haruni rcrum", „a die dierum": ([ui tarnen in aliis fer«; omnibus
usu apud plerosque deficit. Itaquc; Cicero hoc approbat in
Topicis dicens (Cap. 1, 30): In divisione formarum, quas Graeci
si'dfj vocant, nostri, si qui haec foi'te tractant, ,,species" appellant,
nou pessiuje id quidem, sed inutiliter ad mutandos casus in di-
cendo. Nolim enim, ne si Latine quidem dici possit. ..specieruui"
et ,,speciebus'^ dicere, et saepe bis casibus utendum est, at
„formis" et ,, formarum" velira. Inveniuntur tarnen vetustissimi
secundum analogiam hoc usi casu. Cato Censorius in oratione
(71), quam scripsit, uti praeda in publicum referatur: Miror audere
atque religione non teneri, statuas deorum, exempla earum fa-
cierum, signa domi pro supellectile statuere. Dativus quoque
et ablativus plurales ab ablativo fiunt singulari adiecta ,,bus",
ut ,,ab hac re" ,,die'', ,,his et ab bis rebus" „diebus". Sicut
autem genetivi. sie etiam dativi et ablativi plurales in alii^
nominibus eius declinationis deficiunt apud plerosque. Diom. 1
vS. 280 u. 281 (I 304, 27): Quaecumque nomina ablativo casu
singulari masculino et femiuino dumtaxat genere e littera pro-
ducta finiuntur, adiecta s littera faciunt similiter producta no-
vissima syllaba nominativum [et] accusativum vocativum pluraleni,
ut .,ab hoc et ab hac die" „hi et hae dies" ,,hos et has dies"
,,0 dies." Remota autem s littera appositaque ,,rum''' syllaba fiet
genetivus pluralis, ut „ab hoc et ab hac die" ,,horum et harum
dierum". Si removeas ,,rum"' et apponas ..bus" syllabam, facies
dativum et ablativum pluralem, ut ,,ab hoc et ab hac die" „his
et ab his diebus"; dum tarnen sciamus feminino genere pluralem
numerum non debere dici, id est, ,;hae dies"; quam vis singu-
lariter et feminino genere dicamiis. Cetera horum similia nomina
feminino genere proferuntur tantum, ut „species" „materies"
,,luxuries". Quarum specierum pluralem genetivum non simi-
liter observabis, sicut ,,in die" et ,,meridie", per ,,rum", sed per
„um" syllabam, ut ,,specieum" „materieum" ,,luxurieum"; sed
consuetudo per ,,rum" eifert, ,, specierum". Vergl, Charis. Art.
gramm. 1, 10 S. 18 (I 31, 12): Profertur autem per „es" velut
„hie et haec dies"', ,,huius diei"; dum tarnen sciamus pluraliter
femininae „hae dies" et ,,has dies" non oportere nos dicere,
quamvis singulariter femininae dicamus. Cetei-a tamen similia
— on -
teminino modo proterentur tantum, velut „haec species speciei",
,.haec luxuries luxuriei". Quarum specierum pluralem genetivum
non similiter observabis sicut in j,die'' et „meridie'^ per ,,rum*',
sed per „um" syllabam, iit „specieum^', „materieum" „luxurieuni''
und Exe. art. gramm. S. 96 (I 547, 19), der fast niit denselben
Worten hierüber spricht. Prob. Cathol. 1, 9 S. 1443 (IV 5, 17):
Genetivus indifferenter et „rum'" et .,um" accipiet, ,,harum spe-
cierum'' vel „specieum". Vergl. M. Claud. Sacerd. Art. gramm. 1,2
(VI 427, 17): Quae producuntur, ea in nominibus indifferenter
genetivo plurali „rum" et „um" aecipiunt . . ut „ab hac specie"
„harum specierum" vel „specieum". Fragm. Bob. de nom. et
pronom. S. 137 (V 563, 6): Quinta decünatio et ipsa addita
„runi" ablativo singulari casum faciet saepe dictum (genetivum
pluralem), ut ,,al) hac re" ,,harum rerum", „ab hac acie" ,,acie-
rum"; nisi quod interdum apud antiquos in his, quae es ultimam
nominativi singularis puram habuerint, r littera ablativo additae
syllabae subducitur, et facit genetivum pluralem per ,,eum'' syl-
labas, ut „specieum" pro „specierum", „tacieum" pro „facierum".
Sed modo non utimur hac enuntiatione. In den Exe. ex Charis.
arte gramm. S. 108 (I 555, 8) werden in den anal. Vind. als
Beispiele der Bildung des Gen. Plur. ,,haec dies" „huius diei"
,,ab hac die" ,,harum dierum", „spes" ,,spei" „speum", ,,faciei'^
,,facie" ,,facierum" gegeben; aber Keil hat bemerkt, dass in der
Hdschr. species speciei specierum über spes spei speum stehe,
und daher in seiner Ausgabe das letztere mit dem ersteren ver-
tauscht.
Wir finden nirgends einen Gen. Plur. auf eum.
Aber auch der Gen. auf erum, desgleichen der Dat.
und Abi. auf ebus, ist von den meisten Nomina un-
gebräuchlich, und nur von dies und res gewöhnlich.
Schon Cic. in der von Prise, angezogenen Stelle Top. 7, 30 drückt
einen Zweifel aus, ob specierum und spcciebus gesagt werden
könne; und Quintil. 1, 6, 26 schreibt: Quid progenies genetivo
singulari, quid plurali spes faciet V Dem Nomen spes spricht
Quintil. nicht den Plur. überhaupt, sondern den Gen. Plur. ab,
denn spes als Voc. und Acc. Plur. hat er selbst 6 Prooem. 10;
12; 13; 6, 2, 30; 12, 1, 13 angewandt, und o spes fallaces
citiert er 6, 1, 27 aus Cic. pro Milon. 34, 94. Vergl. unter 107.
So sagt auch Prob. Instit. art. S. 281 (IV 88, 11): Spes a gene-
Neue-Wagener, Formenlehre. 1, 3. Aufl. J«
— 578 -
tivo caau Jiuraeri pluralis abstinetur, üdes vero pluralem nuraeruiu
Facere prohibetur. Sperum hat erat Eumen. Paneg. Constan-
tino Aug. 15, 3: Dionys. Exig. de creat. hom. 26: spebu»
Paulin. Nol. Carm. 18, 243; Sidon. Epist. 1, 9, 1; 3, 6, 3;
Symmach. Epist. 5, 48 (hier ist im cod. Cuiac. spei); Merob.
Carm. 4, 36; Sulpic. Sev. Dial. 2 (3), 10, 3; Salvian. ad eccles.
1, 8 § 41; 2, 1 § 1: 2, 12 § 59; de gubern. 5, 10, 56; Ennod.
Epist. 1, 5 (ed. Hartel p. 13, 2); Hilar. in psalm. 118 litt. XX
no. 5; in psalai. 119 no. 1; über speies und speribus vergl.
unter 129. Specierura und facierum verbindet Charis. 1. 15
S. 40 (I 54, 28) mit rerum und dierum. Facierum hat Cato
in der von Prise, augeführten Stelle. Glacierum Sidon. Epist.
4, 6 am Ende. Specierum und speciebus. Avelche Cic. nicht
gebrauchen wollte, sind bei Späteren häufig. Ein Nomin. oder
Acc. Plur. species findet sich bei Tertull. adv. Marc. 4, 8;
Censor. 22, 1; Solin. 12, 54; 27, 31; Modest. Dig. 1, 7, 1 :
lavol. Dig. 50, 16, 115; Mart Capella 4 § 345; 5 § 476, vergl.
Wölfflin, Beiträge zur latein. Lexikographie in dem Sitzungs-
berichte der philos. - philol. Classe der bayer. Akad. d. Wiss.
1900 S. 12; specierum Apul. dogm. Plat. i, 6 S. 193; Ascl. 3
S.287; 4 S. 288; 5 S. 289; 17 S. 300; 18 S. 301; 19 S. 302;
32 S. 316; 34 S. 319 und de mundo 21 S. 336; 37 S 370:
Amm. Marc. 29, 5, 36; Augustin. Vera relig. 21, 41; Arcad.
Charis. Dig. 50, 4, 18 § 5; Cod. lustin. 1, 2, 10; 2, 4, 29;
4, 30, 14 § 2; 4, 32, 26 § 1; 5, 12, 21; 5, 12, 31 i? 2; 8, 14,
27; 10, 19, 4; 10, 23, 1; 10, 27, 1; 10, 48, 1; 10, 48. 3; 11.
3, 2; 11. 10, 2; 12, 24, 7; 12, 38, 7; 12, 38, 13; Firm. Mat.
Math. 8, 17 (p. 223, 13); Pallad. 11, 14, 15; Cael. Aurel.
Acut. 1, 15, 128 S.56; 1, 16, 158 S. 68; 3, 4, 46 S. 226 und
Chron. 1, 1, 26 S. 14; 1, 1, 27 und 28 S. 15; 1, 5, 151 S. 77; 3. 8,
144 S. 275; Symmach. Epist. 9, 130: Macrob. Sat. 7, 9, 21:
speciebus Apul. Ascl. 4 S. 289: 19 S. 302; 27 S. 310; Tert.
Spect, 18; ad nat. 2, 9; adv. Marc. 3, 17; contra Hermog. 31;
de anima 32 und contra Prax. 6; Vopisc. Aurel. 21, 4; Augustin.
Confess, 12, 6; Cypriau. Epist. 19, 1 ; Gaius Inst. 2 § 79; Scaev.
Dig. 28, 2, 29 § 19; 34, 2, 36; Papinian. Dig. 31, 66 i? 5;
33, 4, 9; 33, 10, 9; Paul. Dig. 10, 3, 19 § 4 ; 19, 5, 5; 22,
6,v9; 32.,,, 92; 33, 2, 28; 34, 3, 25; 50, 16, 70; Ulpian. Dig. 2,
12,,,2j ?, .i4T>7 § ,18; 3, 1, 1 § 10; 13, 6. 5 § 11; 38, 11, 1
— 579 —
§ 1; 46, 8, 4o; 50, 8, 2 § 8; Modestm. Big. 4, 4, 29 § 1;
Cod. Justin. 1, 2, 12 § 2; 1, 40, 14-, 2, 27, l; 2, 47, 3; 4,
18, 2; 4, 61, 8; 4, 63, 2; 5, 12, 31 § 2; 5, 27, 12; 6, 50, 11:
.9, 49, 7; 11, 9, 1; 11, 47, 20 § 2; 11, 47, 22 § 1 ; 12, 42, 1:
12, 58, 8; Cael. Aurel. Acut. 3, 6, 61 S. 233; 3, 21, 216 S. 304
und Chrou. 1, 1, 29 S. 15; 1, 4, 133 S. 68; 2, 13, 166 S. 177; 2.
13, 167 S. 177; 2, 13, 176 S. 182; 2, 13, 180 S. 184; 3, 2, 21 S. 212;
4, 3, 54 S. 308; 5, 2, 39 S. 370; Sidon. Epist. 1, 10; Mart. Capeila
6 § 707; 7 § 750; 9 § 990; 9 § 993. Prise. Ep. ad lul. § 5;
Schol. ad Pers. 2, 48. Faciebus Vulg. Ezech. 3, 8. Aciebus
giebt Serv. zu Verg. Aen. 5, 581 als Erklärung von choris; diese
Stelle scheint Voss, de anal. 2, 19 im Sinne gehabt zu haben,
indem er ohne näheren Nachweis den Serv. als Gewährsmann
für acierum nennt. Aciebus hat auch lul. Valer. Res gest.
Alex. M. in Majo's Spicil. 8 S. 520. Bei Liv. 29, 36, 4 ist
ag-minibus magis quam acie pugnatum est, während er 21, 57,
12 und 25, 34, 9 sagt: magis agmiua quam acies in via con-
currerunt und agmina magis quam acies pugnabant. wie auch
sonst acies als Plur. häufig ist. Für materierum Lact.
Inst. 2, 12, 2 ist in vielen guten Büchern materiarum, und Heu-
mann bemerkt, dass Lact, nirgends materies habe. Superfi-
ciebus ist in der überschr. zu Dig. 43, 18, dafür superficiis
im Flor, im Index. Ex progeniebus antiquis führt Rönsch.
Itala und Vulgata S. 273, aus Act. apost. 15, 21 nach dem
Cant. an, gewöhnlich wird daselbst a temporibus antiquis ge-
lesen, im Original ist sx ysi^'soov dqxaion'.
Nomina defectiva.
101. Zu den Nomina defectiva gehören erstlich solche,
welche nur im Sing, oder nur im Plur. vorhanden sind. Prise.
5, 10, 52 bis 55 S. 662 u. 663 ( II 175, 23—177, 8): Sunt quae-
dam nomina seuiper singularia vel natura vel usu; natui*a, ut
propria, quae naturaliter individua sunt: „luppiter"', „Venus'',
„Ceres'*, „Achilles", „Hector", „Sol", „Luna", „Itaha", „Sicilia-,
„Cilicia" ; usu, quae singulariter proferri tradidit usus, ut
„sanguis'-, „pulvis". In his tarnen ipsis est quando vel eventus
37*
— 580 —
vel partitio regionum vfl diversae opiuiones vel auctoritas
veterum cogit, vel quando pro appelLativis quoque pi-oferuntur.
iit etiam plurali numero proferantur; eventus, quod evcnit saepe
todem proprio nomine duos vel plures nuncupari, ut „Aeneas",
Anchisae filius et Silvius „Aeneas", „Pyrrhus" filius Ach Ulis et
„Pyrrhus" rex Epirotarum, „Aiax"" Telajiiouius et ..Aiax" Oilei
Hlius. (58j Haec enim non naturaliter conimunia sunt, quippc
nullam qualitatem commimem significant, sed casu diversis
contigere personis. Idem facit partitio regionum, ut ..Gallia'"'
citerior et „Gallia" ulterior-, diversae opiniones, quod quidam
multos soles et multas lunas esse putaverunt (terra" quoque,
„virtus", „pietas", „iustitia", „probitas" et similia, quando deas
significant. propria sunt, quando vevo partes vel in hominibus
sitas res, appellativa sunt; (54) itaque si sint propria, non habent
pluralem uumerum, sin appellativa, habent); auctoritas, ut „mella",
„frumenta". „oi'dea", „tarra", plurali numero protulit Virgilius.
cum in usu frequentiore singularis numeri sunt, sicut alia quoque
plurima, ut ..sanguis", „pulvis", „pax", quae tarn siugulariter quam
pluraliter prolata idem possunt significare. Sed pluraliter non uti-
mur eis,quia auctoritas deficit, cui si coUibuisset, quomodo „cruores",
dicere „sangnines", vel quomodo „cineres", sie „pulveres", nihil
impediret. Sciendum tamen, quod metallorum vel seminum vel
humidorum ad meusuram vel ad pensum pertineutium pleraque
semper singularia inveniuntur, ut „aurum", „argentum", „aes",
„plumbum", ..stannum", „vitrum", „orichalcum", „electrum",
„triticum", .,ervum" öqv^a, „faba", „lens", „pisa", „conchis",
„acetum", .,liquamen", „mulsum", „oleum". Adeo autem haec
usus, non regula, prohibet etiam pluralia habere, quod quidam
propria coniisi auctoritate plurali quoque, ut dictum est, haec
protulerunt numero. ut „ordea", „frumenta", „tabae", „vina"^
mella". (55) Similiter sunt quaedam semper pluralia vel natura
vel usu; natura, ut „Gemini", proprium in signo caelesti, et
„Pisces" ; usu, ut „manes", „arma", „moenia", Floralia", „Satur-
ualia", ..uundinae", „Kalendae", „Nonae", „Idus", „Compitalia",
„Neptuualia", et omnia paene festorum dierum nomina. Sunt
quaedam singularia voce, intellectu pluralia, quae etiam com-
prebensiva dicuntur, id est neQiXijTiTixd, ut „populus", „exerci-
tus", „legio"; alia contra intellectu singularia, voce pluralia, ut
^Athenae", „Thebae", „Mycenae", „Maenala", „Gargara", „Tar-
— 581 —
tara'', „Dindyma". „Bactia". Inveniuntur tainen in bis quaedaui
etiani siugulariter prolata idem significantia. Virgilius in V
(v. 52): Argolicove mari depressus et urbe Mycena. Statius
in Villi Tbebaidos (v. 294): Vive superstes, ait, diraeque ad
moenia T beb es solus abi. „Maenalus" quoque dicitur et
„Tartarus" et „Gargarus". Virgilius in Bucolico (8,22): Mae-
nalus argutumque nemus pinosque loquentes semper babet.
Idem in IV (v. 577): Tum Tartarus ipse bis patet in praeeeps
tantum tenditque sub umbras.
Varro L. L. 9, 40, 66u. 67: Qui reprebendunt, quod non
dicatur ut „unguentum unguenta", „vinum vina", sie „acetuni
aceta", ,,garuin gara", laciunt imperite, qui ibi desiderant luulti-
tudinis vocabulum, quae sub mensuram ae pondera potius quam
sub numerum succedunt. Nam in „plumbo", „oleo", „argento" cum
incrementum aceessit, dicimus „multum oleum ^'. sic.,multum pliim-
bum'', „multum argentum", non „multaolea", „plumba", „argeuta'',
-cum, quae ex bisce fiant, dicamus „plumbea" et „arg^eutea"; aliud
enim cum ..argenteum", nam id tum cum iam „vas" ; „argen-
teum'" enim, si „pocillum" aut quid item, quod „pocilla argen-
tea multa", non quod „argentum multum". (67) Ea natura, in
quibus est mensura, non numerus, si genera in se habent plura
et ea in usum venerunt, a genere multo; sie „vina", „unguenta"
dicta, alii generis enim vinum quod Ohio, aliud quod Lesbo;
sie ex regionibus aliis quae ipsa dicuntur, nunc melius ,. unguenta",
cui nunc genera aliquot. Si item discrimina magna essent „olei"
et „aceti" et sie ceterarum rerum eiusmodi in usu communi,
dicerentur sie „olea", ut „vina". Quare in utraque denique re
scindere conantur analogiam, et cum in dissimili usu similia
vocabula quaerunt, et cum item ea quae metimur atque ea quae
numeramtis, dici putant oportere.
Cbaris. Art. gramm. 1. 11 S. 19 bis 22 (I 31, 27—35, 17):
Sunt quaedam nomina quae siugulariter tantum proferuntur, sunt
et quae pluraliter tantum. Haec paene maiore ex parte collecta
suo quoque ordine subiciemus. Masculira semper singularia
„lue clavus", id est inpurpurata vestis svTTOQtfVQOC ^c'^^Jc xai ö
^Aog „hie cruor" ö ?A'd^QOC, ,.bic fumus", „liic iimus stercus".
„hie genius" ij rvxi] f^xddTOv, „hie Iimus", „hie muscus" herba
quae in parietibus vel corticibus arborum nascitur vel haaret,
„hie pulvis". Item feminina .stnuper singularia ,.haec barba"
— 582 —
0 nor/viif, „haec culpa'', „haec eloqueutia", „clcgantia", ..fames"^.
„haec Graecia" i} 'Elkdg, „haec galla" rj xrjxic, „haec hara";.
„haec labes", „haec lux", „memoria", „malitia", „pax", „prosa-
pia", „rabies", „supellex", „sanies", „socordia", „sitis", „tabes",
„vecordia", „vis". Item neutra semper singularia „alicum et
alice" a/t§, „hoc allec" 6 «AA»/§ Ix^vg ra{)ixsv6n£i'oc, „hoc bara-
trum", „hoc callum", „caenum" 6 ßogßogog, „crocum", „faenum",
„fei", „genium", „iustitium" quando „ius" stat, „hoc ius" o ^w-
[log ro dixaiov, „iuscellum" l.(ofiög; et „iiira" et „iuribus" legi-
miis-, „letum", „mors", „hoc mormur", „hoc pelagus", „rudus
ruderis" ytjg öMQog, „robor", „i'us"; sed Vergilius (Aen. 1, 430)
et pluraliter dixit per florea rura; „sulphur". „scrupulum",.
.,sinapi", „hoc siler" nvneiqov, „siser" dygioGshvoi', „\Tilgus"^
„virus", „viscum", sed Plautus (Bacch. 1, 1, 16 und Poen. 2, 33)'
„viscus" dixit. Item masculina sempei* pluralia, „hi antes",
„hi carceres" a coercendo; et carcere, „Pronique in carcere
pendent" Vergilius (Aen. 5, 145 fg., wo die Worte vielmehr sa
lauten: ruuntque effusi carcere currus, nee sie immissis aurigae
undantia lora concussere iugis, pronique in vcrbera pendent);
„hi caelites" ovqavibovsg, „cani", Vergilius (Aen. 1, 292): cana
Fides, sed ibi deam dixit; „hi casses"^ „hi cancelli", „foci",.
„furfures", „fori" loca spectaculorum, item „fori" sunt in uavi-
bus, quo nautae sedentes remigaut: „freni", sed et „frena et
frenum" iuvenimus; „hi grumi" oi rtäv öqoov h'O^oi, „inferi",
„lendes" xävidsg, „liberi", „lares", sed legimus et „lar laris"^
sicuti „mas maris"; „hi ludi", „loculi", legimus et „loculus" :
„hi lemores" vvxrsqivol daiiiovsg, „mores", sed et „mos" legimus;
..maiores", [inferni et inferi,] „manes" daipovsg, „hi natales" id
est nobilitas, „nostrates", sed huic singulare quidam dant, velut
„n ostras nostratis", ut „potestas potestatis", „magistratus et
magistrates" invenimus; „optimates", sed inveuimus „optimas",
et „infimates" legimus; „pugillares" irtvaxidsg, „primores", „pro-,
ceres" e^aQxoi rrQooTccQxopreg, „posteri", „plures", „plerique"
„penates", „Quirites", „Quinquatres" üava&rivaia, „sentes",
„singuli", „sales" o'i äXeg, „superi", „vepres". Item feminina
semper pluralia, „hae argutiae", et facit verbum „arguto argu-
tas"; „hae angustiae", „arae" pro „penatibus", dicimus namque
ara singulariter; „hae Alpes" ra ö^jj FaXXiag, „aedes", „domus",.
nam si „aedis" dixeris, „templum" significas; „antennae", antiae",.
— 583 —
„blanditiae", „bigae'', „trigac"', „caiüae", .,caerimoniae", „com-
pedes", „cunae"', „crates", et „cratem" dixerunt, „copiae", „di-
vitiae'', „deliciae", „dapes", et „haec daps" dixerunt, „hae dirae",
„exuviae", „exsequiae", „Esquiliae" ronog ev Pooixij, ..excubiae",
„fauces", „fruges", „fores", „fasces", sed Cicero dixit: „Fascem
iinum si nanctus esses", per quod iiitellegimus masculino genere
dici et non esse tantiim plurale; „facetiae" tvoiii/Ja evarofiia,
„tortunae bona" vnäqxopca ovaia, „feriae"', „falerae", .,genae",
„grates" et „gratiae", „gingivae", „gerrae" Tcksara rifa ra ngoß-
tfSQOfisvcc reixsüiv, „indutiae", „inferiae", insidiae", „inimicitiae",
„ineptiae", „bae Idus" ddoi, „inlecebrae", „Kalendae", „litte-
rae", latebrae", „lutinae" ni^/M^ara, „miuae" dnsiXai, „manu-
biae", „nuptiae", „nares", „nundinae", ..Nonae". „neniae" sni-
td(fia, „nugae", „opes", sed Vergilius libro primo (v. 601):
..Non opis est nostrae, Dido''; „plagae", „preces", „primitiae",
„praestigiae", „quisquiliae" tfqvyävMV yaixji axvßa?M, „reliquiae",
„retes" dixrvov, nam et in consuetudine dicimus, „in retes meas
incidisti"'; „retia" euim si dixeris, pluralem facis a nominativo
„rete", quod est neutri generis; „sarcinae", „sortes", „suppetiae"
ßoi^O^sia, „sordes", ,,scopae'' adqoq, dicimus tarnen et ,,scopa*%
„scalae" xXliia^, „salinae" dlixai, ^.tenebrae" fjbvydg öycoTia,
,, vires", ,,vindiciae" xccQjviafeia sxdixia 6/.fv^€Qiag. Item neutra
semper pluralia, „haec arma", ,,avia'', ,,arbiti-ia'", ,,battualia",
,,bona" vnctqyjovia, .,brevia", ,,besalia" [iusta], ,,Bacchanalia'',
„castra'", „crepundia", „haec cete'* jciyriy, „haec Conpitalia",
„Carmentalia^* matri Euandri sacrificia instituta, appellata a
nomine ipsius ; „Cerealia" JriiiriTQia, ,,cunabula'' , „cibaria",
„pomitia^' dqyaiQeGia, „donaria", „diaria", „exta", ,,gaesa" sidog
dxoviiov [caesa], „Genialia'', „iuga'' dxqiäqeta, ,,iugum" enim
'innov '^vyoVy „iusta" Id^i^ia, „intestina'", „iugera", sed et „iu-
gerum'" dicimus; „lautia", „supellex'^, „Liberalia^', „lumina",
apud Vergilium (Aen. o, 635', 3, 658; 3, 663; 3, 677) ,,himeu"
legimus; „moenia", „magalia'' xakvßat l/y^wr, „mapalia" xaXvßai
dyQtöp, „haec Neptunalia" HoastdcovKx, „haec orgia'" ./lot'vaor
[ivOTtJQia, „haec palaria", cum mihtes ad pah^s exercentur, „haec
parentalia" ^>exvGia, ubi eos qui peregre moriuntur cohuit, et
parentarium dicitur; „haec praecordia'' vnoxövdqia, „haec rostra"
locus in urbe ubi contionantur, „haec spectacula" d-eMqiai,
„spolia'', „sponsalia" ^iviJGTqa, „haec Saturualia'' hQotux, „haec
— 584 —
serta" (fce(fufoi actif'ai^cöfjkaia, ,,Terminalia*', ,,tempüru" xuüratfoi,
sed Vergilius (Aen. 9, 418) „tempus" dixit; „haec verbera"
fidöTiyeg, ,,viscerä'*, ,,vada" ßqäxf}, sed et ,,vadum^* dixerunt;
,,Vulcanalia" Htpaiaria. Quae semper pluralia sunt, si plus
quam unum significare velimus, si quidem masculina sint semper
pluralia, ut puta ,,hi loculi^', ita dicemus. ,,binos teruosque
loculos"; si vero i'eminina, ut puta ,,hae scalae'*, ita dicemus,
„binas ternasque scalas^', et neutralia similiter, ut puta „haec
speetacula^'. Elementa semper singularia sunt, velut ,,caelum"
ovqavoq, „aether" ai&iqq, ,,aer'' cci^q, ,,sol" rjhoc, ..iubar", .,terra^'
yi^, „mare'' ^dkaaaa, ,,autumnus et autumnum''. Maria tarnen
quamvis dicantui- pluraliter. attamen nee „marium" nee ,,mari-
bus^' dicemus; et terras pro terrae regionibus accipimus. Item
metallica semper singularia sunt, ut puta ,,aurum^', ,,stagTium".
,,argentum'', „cassiterum", ,,ferrum'^, „oriclialcum", „aes", ,.uuri-
chalcum", „plumbum^'. ,,Aera'* quamvis dicantur, tamen ceteris
casibus nou utimur. Item quae mensura eonstant, arida dum-
taxat, quae numerari nou possunt, semper singularia sunt, velut
,,triticum", „frumentum'', quamvis et ,,frumenta'* dicamus; „hoc
far'', ,,hoc ador adoris'' frumenti species, ,,haec oryza" ÖQi'^a,
,,haec faba"; Vergilius (Ge. 1, 215): ,,Vere fabis satio"', inu-
sitata declinatio; ,,haec lens'', ,,hoc cicer'^ „hoc milium'', ,,hoc
minium*' mvi'dßuqiq, „hoc paniceum^', „hoc gif monoptotum
fxiXtti'd^iov, ,,hoc ordeum'^ Item haec semper singularia sunt,
„mel" iiaXi, quamvis Vergilius ,,mella" dixerit, „oleum" fXaiov,
„vinum'* oivog, quamvis Vergilius ,,vina" dixerit. ,,mulsum"
oivoiieh, ,,defrutum" etprjfia, ,,aeetum" ö^og, ,,lac" /«/« lactis,
,,garum'' ,,muria" „liquamen". Et si qua horum nominativo
pluraliter effei'untur, ceteris tamen casibus cessabunt. [Fei sie
declinatur quomodo mel.] Et si pluraliter declinata fuerint, non
ad quantitatem, sed ad genus referuntm*, velut ,,mella", ut sint
multae species, quasi locale, velut Atticum, Rhodium. Similiter
et „lanae'', ut sint variae species lanae, quasi Milesia, Hispana.
Item nomina fluminum et montium et civitatium semper singu-
laria sunt, nisi quae natura pluraliter enuntiantur, ut „Athenae",
„Thebae'', „Baiae", „Cumae", „Puteoli'', „Ostia", „Brixae",
„Abellae", „hi Argi". Item singulai-ia semper sunt, quae nee
videri nee tangi possunt, verum ab his in alterutram partem
dolwis aut gaudii adficimur, ut „gaudium". quamvis Vergilius
— 585 —
(Aen. 1, 502; et gaudia dixerit: „Latonae tacitum pertemptant
gaudia pectus ; ,,vigor'% ,,metus", ,,letuin'', ,,timor'S „terror",
„insania", „sopor", „ius" et pluraliter .,iura'' tantum, ,,iustitia",
,.maestitia'^ ,,stultitia", „Senium'' senilis morbus, ,,scrupulum'',
,,sapientia^', „salus'', „fides" Tciariq, „perfidia" dniüricc, ,,macies
maciei", „maeror maeroris'', ,,misericordia", „iuertia". ,,segnitia".
,,pigTitia'^ „velocitas". Sed auctores non usquequaque haec
observaverunt.
Mit dieser Stelle sind die Excerpta ex Charis. arte gramm.
8. 96 bis 102 (I 548, 1—551, 8) und Diom. 1 S. 314 bis 316
(1 327, 16 — 328, 30) zu vergleichen, wo manche der in Charis.
Ars gramm. aufgeführten Nomina weggelassen, andere aber hin-
zugefügt werden. In den Exe. kommen folgende hinzu: Die
Singularia tantum ,,hoc par", ,,hoc pus", dann unter den Be-
nennungen der elementa „ver", unter denen, quae mensura con-
stant, „lenticula", unter denen, quae nee videri uec tangi possunt,
„fuga^', ,,pallor" mit dem Hinzufügen pallores dicitui*, ,,furor''
mit der Bemerkung pluraliter dicitur; und die Pluralia tantum
„hi caelestes", ,,hi inferni" inoyfioi, ,,hi loci" r^g [ii^TQag oi
TOTTOt, „hi minores'* ixsraysi^sßTSQOi, „quadrigae", ,,hae foveae",
„fossae'* et „insidiae" venatorum ßöS^vvoi, „hae Gratiae" deae,
„hae indiciae" tX^yy^oi, „hae ianitrices" slvdreQsg, „hae lactes
J.oßol röiv üTiXäyxvuiv, Xsnrd evrsqa. „hae lautumiae" /.aiofjua,
,.hae leriae" (fXvaqiai. „hae tendiculae" aayijt'ai, „haec Heraclia".
„haec incunabula" ßaßccXicc, „haec praestigia dfiavQcoaig undn
praestigiatores iprjcfonaTxrai, „haec Lupercalia,, ITdvta, ,.pro-
castria" quae ante castra sunt, „repotia" Xvüinodia. Zu „cruor''
wird daselbst bemerkt, Vergilius (Aen. 4, 687) cruores dixit;
zu „barca", Vergilius (Ge. 3, 311; 3, 366) pluraliter dixit: zu
„pax", Sallustius (lug. 31, 20) pluraliter dixit iudicia, bella at-
que paces: zu „hoc ius'" wird nur 6 'Qcofiog, nicht ro dixccior
hinzugefügt; zu „hoc vulgus" wird bemerkt, Vergilius (Aen. 2,
99) masculine dixit in vulgum ambiguas; zu „carceres", sed
Vergilius (Ge. 3, 104 und Aen. 5, 145) Ruuntque effiisi carcere
currus singulariter dixit (dasselbe Citat ist nach Keil's add. et
corrig. S. 607 in den Exe. Cauch.); zu lares, et larem legimus
et „las" et „lar" ; in der Bemerkung zu „uostrates" heisst es,
ut potestas potestatis et magistras magistratis iuvenimus; für
„Quinquatres" w ird Quinquatrus geschrieben-, zu „Quirites" wird
— 586 —
bemerkt, et Quiritem invenimus; zu „sales", cum religiouis causa
dicimus; zu „dapes", et dapis dixerunt; zu „fauces", et faux
invenimus; zu „fruges", et frugem et fruge dixerunt; zu „fores",
et foris invenimus singulariter ; zu „ineptiae", et ineptia dicitur-,
zu „inlecebrae", et inlecebra invenimus; zu „opes", accusativum
et genetivum et ablativum singularem huius nominis invenimus,
hanc opem, opem ferre, et huius opis, Vide si quid opis adferre
huic, Terentius (Phorm. 3, 3, 20), et ab hac ope, Sallustius in
II Cum egens alienae opis plura mala exspectarem, in oratione
Cüttae (§ 4), Cicero in pro Milone (11, 30) Ut omnem semper
vim, quacumque o p e posseut, a corpore, a capite, a vita sua
propulsarent ; zu „preces", Vergilius (Aen. 3, 437) Prece numen
adora singulariter dixit; zu „sordes", et sordcm invenimus; zu
„castra", et castrum dixerunt; zu „iuga", sed Vergilius (Aen. 6,
676) Hoc superate iugum dixit; zu „lumina", Vergilius (Aen.
3, 658) Cui lumen ademptum singulariter; zu „spolia", et spo-
lium iuvenitur; zu „serta", et sertum invenimus; zu „verbera",
sed Vergilius (Aen. 7, 378) Et torto volitans sub verbere turbo
singulariter; zu „viscera'', Ovidius singulariter viscere diviso;
zu „hordeum", Serit hordea Vergilius (Ge. 1, 210); zu „vigor",.
„metus", „terror", „sopor", et vigores dixerunt, et metus plura-
liter, terrores dicitur, sopores dicitur; zu maeror, Cieei'o plura-
liter extuKt in pro Cluentio (71, 201). Sed multorum medi-
camentum maeroruni (in den Büchern des Cic. laborum); zu
„velocitas", pluraliter dicitur,
Diom. a. a. O, fügt zu den in Charis. Ars gramm. auf-
geführten Singularia tautum noch „sanguis" und „pus" hinzu,
und unter denen, quae mensurae vel ponderi subiecta sunt,
-mustum", zu den Pluralia tantum „quadrigae", „lactes",^
^Gratiae deae". Für „genium" hat er ingenium. Dazu die Be-
merkungen zu „lares", et larem legimus; zu „Quirites'', sed
Flaccus in Satura (Pers. 5, 75) Quiritem dixit; zu „sales",
cum religionis causa dicimus per hos sales, sales autem et loci
dieuntur; zu „spolia", Vergilius (Aen. 12, 94) spolium dixit;
zu „lumina", apud Vergilium (Aen. 3, 663) luminis effossi; zu
„verbera", verbere torto Vergilius (Ge. 3, 106 und Aen. 7,
378), zu „defrutum", defruta Vergihus (Ge. 4, 269) dixit.
Derselbe fasst mehrere Arten von Singularia tantum so zu-
sammen: Illud vero sciendum, quia neque deorum nomina neque
— 587 —
elementorum ueque montium ucque civitatium neque fluviorum,
nisi quae civitates plurali niimero declinantur, ut „Cumae",
„Thebae", „Athenae", „Myceuae", „Puteoli", „Baiae", „Ostia";^
nee ea quoque, quae mensurae vel ponderi subiecta sunt, plu-
raliter declinantur, ut „ti'iticum" et ;.frumentum". quamvis „fru-
menta", ut (Verg. Ge. 1, 150) Mox frumeutis labor additus, et
hordea legimus.
Charis. Art. gramm. 1, 15 S. 72 (I 93, 3) : Multa sane
inveniuntur, quae varia ratioue deficiant, quae suo quoque titulo
praedicta suut. Alia enim singularitate carent, ut „exta", „ai'ma",
„castra", moenia", ,,ilia", scalae", „scopae", „cancelli*', „fur-
fuves", „nuptiae", „freni", quamvis Vergilius (Aen. 12, 568)
dixerit: „Ni freuum accipere": alia pluralitate, ut ,,garum'%
„oleum", „vinum", „ferrum", „pauis", „frumentum", et cetera,
quae ad pondus [numerum] mensuramque rediguntur. Nam quod
auctores dixerint „frumenta", „hordea", „mella", uou nos moveat.
Abusi sunt enim licentia vetustatis, et tarnen alios casus eorum
non protuleruut. Sane Vergilius (Ge. 1, 215) dicit: Vere fabis
satio: sed nee ipsum admittitur, quia uec „ferrum" nee „aurum"
nee „oleum", quamvis diversi generis, pluraliter quisquam ausus
est pronuntiare. Alia sunt quae, quamvis plurali numero per
omnes casus declinentur, nominativum tarnen singularem voca-
tivumque non habeant, ut „dapes", „preces", „proceres", „pe-
cudes", „t'ruges", „fauces", „vices" ceteri plerique verbera.
Alia autem singulariter quidem per omnes casus declinantur, sed
pluraliter nominativo tantum et accusativo et vocativo, ut
„maria" „rura" „aera" „iura'*; quamvis Cato Originum VII
(fr. 14) genetivo casu dixerit: „iurum legumque eultores", et
Lucretius secundo (v. 637) „Pulsabant acribus aera". Der-
selbe 2, 6 S. 127 (1 153, 27): Sunt quaedam semper singularia,
ut „aurum", „oleum"; quaedam semper pluralia, ut „sordes",
„moenia"; quaedam singularem pluralemque numerum commu-
niter significantia, ut „dies", „nubes"; quaedam positione singu-
laria, intellectu pluralia, ut „populus", „contio"; quaedam posi-
tione pluralia, intellectu singularia, ut „Mycenae", „Cymae",
„Thebae", „Athenae".
Donat. 2, 5 S. 1748 (IV 376, 25): Suut semper singularia
generis masculini, ut „pulvis", „sanguis" ; semper pluralia, ut
„manes", „Quix'ites", „cancelli". Semper singularia generis»
- 588 —
feminiui, ut „pax'', „lux" ; semper pluralia, ut „Kalendae", „uuu-
dinae", „feriae", „quadrigae'-. „nuptiae'', „scalae", scopae".
Semper singularia generis neutri, ut „pus", „virus", ,.aurum".
„argeutum", „oleum", „ferrum", „triticum", et fere cetera, quae
ad raeusuram pondusve referuntur, quamquam multa consue-
tudine usurpata sint, ut „vina", „mella", „hordea". Sunt semper
pluralia eiusdem generis, ut „arma", ,.moenia'', „Floralia", „Sa-
turnalia". Sunt quaedam positione singularia, intellectu pluralia,
ut „populus", „conventus", „coutio", „plebs"; sunt quaedam
positione pluralia, intellectu singularia, ut „Athenae'', „Cumae",
„Thebae", „Mycenae". Vergl. Pompei, Comment. S. 159 (V
166, 30): Ergo „pulvis", „sanguis", haec nomina deficiunt in
numero plurali. Sunt quae deficiunt numero plurali generis
feminini* legimus tarnen et neutri hoc esse: et illud et illiid apud
Sallustium legimus, quoniam neutri est. Item nomen deficit in
numero plurali, ut „tus", „virus", „aurum", „oleum", „ferrum".
Ergo vides quoniam sunt nomina numeri tautuni singularis, ut
„pulvis", „sanguis", aliquando numeri tantum pluralis, ut
„manes", „Q.uirites"; aliquando numeri tantum singularis. ut
„pax", „lux"; item semper singulare generis neutri, „aurum",
„oleum", „ferrum", et ista pertinent ad regulam et omne quod
ad pondus mensuramve pertinet [generis sunt neutri]. Item
deficiunt aliquando in numero singulari et habent pluralem
numerum in genere masculino, „cancelli", „Quirites": nemo
dicit „hie cancellus", sed „hi cancelli"; nemo dicit „hie Qui-
rites", sed „hi Quirites", licet legerimus hoc. Legite in Pe-
tronio, et invenietis de nominativo singulari hoc factum, et ait
Petronius „hie Quirites". Ista usurpativa sunt. Ergo isunt
nomina numeri tantum pluralis generis masculini, „cancelli"
In genere feminino numeri tantum pluralis, ut „Kalendae",
„nundinae", feriae", „quadrigae", „nuptiae": omnia ista numeri
sunt tantum pluralis. Item generis neutri numeri tantum plu-
ralis, „arma", „moenia", „Floralia", „Saturnalia": ista sunt nu-
meri tantum pluralis in genere neutro. Sed scire debes quod
haec ipsa defectiva usurpantur aliquando. Diximus „virus",
„aurum", „oleum" et quae ad pondus vel ad mensuram pertinent
*usurpantur. „Mella" usurpatum est, „olea" usurpatum est et
cetera. Item de numero plurali quae sunt aliquando usurpantur
ad numerum singularem, „mappa'^. Item „biga" habes usur-
- 589 —
patuni ad nunierum singularem. ut est ^rorifera gelidum tenu-
jiverat aera biga" (Stat. Theb. 1, 338).
Phoc. 4, 7 n. 8 S. 1707 n. 1798 (V 427, 9): Haec sunt quae
in utroque numero non admittunt declinationem, quoriim alia
singulariter tantum, alia pluraliter declinantur. Deorum propria
nomina, elementorum, heroum, fluminuru, montium, singulariter
dumtaxat declinantur; item urbium nisi quae natura pluraliter
efFeruntur, ut „Athenae", „Thebae", „Cumae", „Mycenae",
..Graviscae", „Crustumeri", „Cosae'', „Arpi", „Puteoli", „Ostia".
Item raetallica, quae omnia secundae sunt declinationis et
geueris neutri, ut hoc, .,aurum", „argentum", „ferrum", „plum-
l)um", „stagnum'', excepto uno „aes", quod eiusdem generis est,
sed iuxta rationem monosyllaborum tertii ordinis est, tres autem
casus in plurali numero admittit, nominativum, accusativum et
vocativum, „hoc aes" et „haec aera". Item arida vel liquida^
quae ad mensui'am pondusve referuntur, ut „triticum", „horde-
um", „frumentum", „far", „lens", „cicer", „milium", „ervum",
„haec faba", „oleum", „vinum", „mel", „mulsum", „defrutum'',
„maria" [dicitur tarnen liquamen]. Ex his multa veteres, aucto-
ritate licentiae largientes, pluraliter extulerunt, „haec frumenta",
„hordea", „farra", „mella", „defruta". Vina etiam usus recipit,
nam „vina Coa" dicimus et „Massica". Praeter haec alia sunt,
quae in plurali numero deliciunt. Generis quidem masculini
haec, „hie fumus", „fimus", „limus", „pulvis", „sanguis", „genius";
generis feminini „haec fames", „lux", „labes", „pax", „sitis",
„tabes", „humus"; generis neutri „hoc caenum", „faenum" „ius",
„letum", „vulgus", „pelagus", „virus", „viscum", „aevum",
„hoc penum" Praeter haec alia sunt, quae in singulari
numero non declinantur. Generis quidem masculini „hi antes",
„hi carceres", „cani", „casses", „furfures", „fori", „liberi",
„manes", „optimates", „primores", „proceres", „pugillares",
„Quirites", „sentes", „vepres"; generis feminini „argutiae",
„blanditiae", „cunae", „exequiae", „inferiae", „insidiae", „ini-
micitiae", „exuviao", „manubiae", „excubiae", „primitiao", „bigae"^
„trigae", „quadrigae", „compedes", „deliciae", „divitiae", .,da-
pes", „feriae", „falerae", „geuae", „facetiae", „indutiae", „Ka-
lendac", „Idus", „Nonae", „latebrac", „nuptiae", „nundinae",
„neniae", „quisquiliae", „reliquiac", „scalae", „tenebrae", „an-
tiae"; generis neutri ^ai-ma", „moenia", „eastra", „liba", t^a-
- 590 —
galia'', „crepundia", „bona", „exta", „spolia", „serta". „prae-
saepia". „pascua", „sponsalia^, „altaria", „praecordia", „map-
palia", „cunabula". Item festorum dierum nomina, ut „Satur-
nalia", „Neptunalia", „Bacchaualia".
Consent. S. 2029 u. 2030 (V 348, 4): Non omnia nonmia
omniiim generum iitrumque numeruin recipiunt. Nani sunt
pleraque nomina semper singularia, alia semper pluralia. Sin-
gularia masculini generis „pulvis", „sanguis", feminini „pax'',
„lux", „fama", „invidia", neutri ,,aiu*um", „oleum", „ferrum",
et fere cetera, quae ad mensuram pondusve referuntur. Plu-
ralia masculini generis „manes", „Quirites", „cancelli", femi-
nini „Kaleudae", „nundiuae", „feriae", „quadrigae", „scalae^,
„sordes", „scopae", pluralia neutri generis „arma", „castra",
„Floralia", „Saturnalia". Haec ratione ita sunt, sed pleraque
auctoritas contra rationem inimutavit. Nam et Cicero s ordern
singulariter dixit, et Virgilius vi na et hordea pluraliter usur-
pavit. Pleraque positione singularia sunt, intellectu pluralia. ut
„populus", ,.contio''5 alia vicissim positione pluralia sunt,
intellectu singularia, ut „Mycenae", „Curnae", „exta'' „moeiiia".
Sunt etiam quaedam nomina utriusque numeri communia, ut
,.res", „nubes", „dies"; nam et „liic dies et hi dies", „baec res
et bae res", „baec nubes et bae nubes" nominativo et vocativo
casu tam siugulari quam plurali similiter efFeruutur. Quaedam
nomina cum videantur utriusque numeri esse, tarnen in alio
significatu semper singularia sunt, in alio semper pluralia, ut est
„lac'-. Nam dixit Virgilius (Ecl. 2, 22) Lac mihi non aestate
novum, et singulare semper est generis neutri. Porro „lactes",
ut ait Horatius (vielmebr Pers. 2, 30) Pulmone et lactibus
unctis, quo aliud significat, plurale semper est generis mascu-
lini, neque singularitatem habet. Simile est et „sal", hoc enim
semper singulare est; si autem pluraliter dicatur, urbanitatem
significat, quamquam urbanitas designari possit etiam siugulari
numero, ut ait idem (Horat. Serm. 1, 10, 3), Quod sale multo
urbem defricuit, et Quid habet sal qui in te est (Terent. Eun.
3, 1, 10, wo gewöhnlich qui habet salem, quod in te est gelesen
wird). Sed hoc masculino genere dicitur. Notaudum est hoc
quoque, quod civitatum nomina per omnia genera efFeruutur,
nunc utroque numero, nunc siugulari tantum aut tantum plurali.
Utroque numero feminiua, ut „haec Caesaria et bae Caesariae'-,
— 591 —
^haec Ostia et hae Ostiae", „haec Carthago et hae Cai'thagines" ;
singulari tantum, ut „haec Roma"; plurali tantum ut „hae My-
cenae", „Thebae", ,.Biterrae". Utroque numero maseulina, ut
„hie Caulon et hi Caulones"; singulari tantum, ut „hie Narbo*^,
plurali tantum, ut „hi Treviri", „Arverni", „Cales". Utroque
numero neutra, ut „hoc Scillaceum et haec Scillacea^'; singulari
tantum, ut „hoc Sirmium", sicut „hoc armarium", „hoc Arelate".
sicut ,,hoc torale", „hoc Soracte", „Ateste" (in den Hdschr.
Abneste und apte et), „Praeneste'\ plurali tantum, ut „haec
Hierosolyma'^
102. Wie diejenigen Namen. Avelche einzelneu
Personen angehören, nur im Sing, vorkommen können,
so wird von solchen, welche zwei oder mehreren Per-
sonen gemeinsam sind, unbedenklich ein Plur. ge-
bildet. So duo Artaxerxes Macrochir et Mnemon Corn.
Nep. de reg. 1, 8; quot fuerint Pythagorae nobiles, quot
Hippo Cratae Gell.l4,6,3-,duorumAiacum Prisc.l7,4,28S.1049
(III 125. 13) ; so die Römischen Geschlechts- und Familiennamen;
Claudii, Cornelii, Decii, Fabii, luh'i. Livii, Metelli, MarceUi,
Scipiones, Gracchi, Cicerones, Caesares, Pisones. So Cic. Cato
Mai. 9, 29 Cn. et P. Scipiones; Brut. 36, 1.36 0. et L. Mem.
mii; Brut. 69, 242 C. et L. Caepasii; Brut. 70. 247 duo
Metelli Celer et Nepos; Epist. ad Fam. 13, 40 L. et C. Au-
relios; Sallust. Cat. 17, 3 P. et Serv. SuUae; Liv. 1, 42, 1
Lucio atque Arrunti Tarquiniis; Liv, 4, 58, 6 P. et Cu
Corneliis Cossis; Liv. 5, 24, 1 duos Publios Cornelios
Cossum et Scipionem; Liv. 6, 11. 1 T. et L. Quinctiis Capi-
tolinis; Liv. 38, 55. 4 A. et L. Hostiliorum Catonum:
Liv. 38, 56, 4 P. et L. Scipionum; Liv. 89, 17, 6 M. et 0.
Atinios; Liv. 39, 40, 2 P. et L. Scipiones; Liv. 39, 40, 8 Ti.
et M. Sempronii; Liv. 39. 44, 10 M. et Q. Fulvii; Liv. 40, 8,
15 T. et L. Quinctiorum; Liv. 40, 43, 1 M. et P. Popillii;
Liv. 40, 44, 2 Q. et P. Mucii; Liv. 41, 1, 7 und 41, 4. 3 T.
et C. Aelii; Liv. 41, 5, 1 Cn. et L. Gavillii Novelli; Liv.
42, 37, 1 P. et Servius Corneli Lentuli, worüber Drakenb.
zu 6, 22, 1 zu vergleichen ist; Plin. N. H. 13, 12, 26 (88)
Tiberi Caique Gracchorum; Tac. Hist. 1, 77 Cnelio ao
Flavio Sabinis; Suet. Tib. 4 Tiberio Drusoque Neronibus;
TertuU. ad nat. 2 npud Cornelios Nepoteni et Tacituni. Vergl.
- 592 -
noch C. I. L. 8, 5652; 3, 5671 ; 3, 5890; 3, 5988 •, 5, 1921; 5, 2181 ;
5,3189; 5,3617; 5, 3817, 5,3898; 5,3906; 5, 4353; 6, 1542;
Orell. 1303; 2379.
Auch ein Vorname kann im Phir. stehen, wenn ei- mit
zwei Geschlechtsnamen verbunden ist. Suet. Aug. 100 duobus
Sextis Pompeio et Appuleio. Bei Cic. Phil. 2, 34, 87 und 2,.
44, 114 haben Lamb. und andere Spurii Cassius Maelius ge-
schrieben, in den meisten Hdschr. Sp. Cassius Maelius, doch in
der ersten Stelle im Teg. Spurius Cassius, im Vat. Purins
Cassius, in der zweiten im Vat. Sp. Cassius Sp. Maelius, und
dieses letztere hat Halm in beiden Stellen aufgenommen. Bei
Liv. 4, 48, 1 hat Sigon. Spurii Mecilius quartum et Metilius ter-
tium tribuni plebis vermutet, und bei demselben 10, 1, 7 und
10, 40, 7 Gronov. Marcis Livio Dentre et Aemilio consulibus
und Caios Caedicium et Trebonium; in den Hdschr. ist Sp. Mecilius^
M. Livio Dentrice (oder Dentice) Aemlio (in einigen Q. Aemilio und
C. Aemilio), C. Caedicium et Trebonium oder C. Caedicium et C.
Trebonium, und Aischefski 7ai 10, 1, 7 hat nachgewiesen, dass
Liv. den gleichen Vornamen bei dem zweiten Namen zu wieder-
holen pflegt, wie 4, 7, 10 L. Papirium Mugillanum L, Sempro-
nium Atratinum; 7, 12, 6 C. Fabius et C. Plautius; 8, 19, 1 L.
Papirius Crassus iterum L. Plautius Venox; 9, 45, 1 P. Sulpi-
cio Saverrione P. Sempronio Sopho; 27, 6, 3 Q. Fulvium et Q.
Fabium. Auch bei Tac. Ann. 14, 1 war nicht zu schreiben
Gais (für Gaio) Vipstano Fonteio Coss., da auch dieser Ann. 1,^
7 Sex. Pompeius et Sex. Appuleius; 3, 62 Lucii Scipionis et
Lucii Sullae; 4, 1 C. Asinio C. Antistio Coss. schreibt, und
andererseits den Vornamen vor dem zweiten Namen wegiässt,
auch wo derselbe dem Vornamen des ersten nicht gleich ist,
wie Ann. 6, 1 Gnaeus Domitius et Camillus Scribonianus (dieser
heisst Marcus), und Hist. 3, 34 Ti. Sempronio et Cornelio Coss,
(der letztere ist P. Cornelius Scipio).
Die Namen von Göttern und Heroen stehen im
Plur., wenn der eine Name mehrere Individuen be-
zeichnet. Ca Stores sind Castor und PoUux, Plin. N. H. 7,
22, 22 (86); 10, 43, 60 (121); 34, 6, 11 (23); 35, 4, 10 (27);
Tac. Hist. 2, 24 (in den Hdschr. casü-orum); Apul. Met. 10, 31
S. 740; Tert. Spect. 8; Capitol. Maxim. 16, 1; Trebell. Poll.
Valer. 5 (1), 4; Amm. Marc. 19, 10, 4 (in den Hdschr. casti-o-
— 593 —
mm); Pacat. Paneg. Theodos. Aug. 39, 4; Min. Fei. 21, 16-, 27,
5; Amob. 1, 36; 2, 70; 4, 15; Cyprian. Idol. 2; Claudiau. in
Rufin. 1, 108; Firmic. Mat. de errore prof. relig. 12, 8; Tert.
Spect. 8; C. I. L. 3, 1287; 6, 413; Inschr. Orell. 1567 (4235).
Serv. zu Verg. Ge. 3, 89 sagt: Gerte ideo Pollucem pro Ca-
store posuit, quia ambo licenter et Polluces et Castores vocantur;
uam et ludi et templum et stellae Gastorum nominantur. Eine
sacerdos Gererum ist C. I. L. 10, 1585, wahrseheinlich der
Ceres und Proserpina. Gupidinum et Amorum simulacra
führt Lact. Instit. 1, 20, 14 aus Gic. an, und Cupidines sind
bei Gatull. 3, 1; 13, 12; Horat. Garm. 1, 19, 1; 4, 1, 5; G. I.
L. 8, 6965; Amores Ovid. Met. 10, 516 und Fast. 4,1; Stat.
Silv, 1, 2, 54; 1, 2, 120; Glaudian. Nupt. Honor. et Mar. 73;
153 und Laud. StiL'c. 2, 356. Ferner ti'ecentos loves sive
luppitros dicendos Varro bei Tert. Apol. 14; Martes Acc.
(321) bei Gharis. 1, 17 S. 101 (I 126, 14) und G. I. L. 5, 3262;
loves pluris Gic. Nat. Deor. 3, 16,42; loves ti-es Gic. Nat.
Deor. 3, 21, 53; Soles quam multi a theologis proferuntur Gic
Nat. Deor. 3, 21, 54; Volcani complures Gic. Nat. Deor. 3.
22, 55; Aesculapiorum Cie. Nat. Deor. 3, 22, 57; Apolli-
num Gic. Nat. Deor. 3, 23, 57; Dianae plures und Diony-
sos multos Gic. Nat. Deor. 3, 2.3, 58; Panes Gulex 94; Prop.
4 (3), 17, 34; Ovid. Met. 14, 638 und Fast. 1, 397; Golum. 10,
427; Lucan. 3, 402; Stat. Silv. 2, 2, 106; Mela 3, 9, 95; Au
gustiu. Giv. Dei 15, 23 (II 108, 15); Sidon. Garm. 22, 37.-
lunonibus G. I. L. 3, 4766; 5, 780; 5, 781; 5, 782; 5,2380
5, 3235 bis 3240; 5, 3901; b, 4157; 5, 4221 bis 4228; .5,
4854; 5, 5248; 5, 5249; 5, 5450; 5, .5535; 5, 8230; Orell.
1323; 1324; 1326; 1562; 1563; 2083; 2084 und Henz. 6120.
Tres Hercules famelicos Tert. Apol. 15 imd Herculum Tert.
Spect. 11; tres loves Arnob. 4, 14 (151, 20); quinqne Soles
et Mercurios quinque Arnob. 4, 14 (151, 23); Minervae
sicut Soles et Mercurii quinque Arnob. 4, 14 (152, 10):
quattuor Volcanos et tris Dianas, Aesculapios totidem et
Dionysos quinque, ter binos Hercules et quattuor Vene-
res Amob. 4, 15 (152, 17 — 19); Minervae omnes Arnob. 4, 16
(153, 9); Minervarum Arnob. 4, 16 (153, 19); Minervae
quinque Arnob. 4, 16 (154, 26); de Solibus Arnob. 4, 17 (155,
10); de Mercuriis Arnob. 4, 17 (155, 10); Apollines quattuor
Neuft-Wagener. Formenlehre. I, 3. Aufl.
38
- 594 —
et tris loves Aniob. 4, 17 (155, 22 und 23); una et altera
Veneres Araob. 6, 22 (233, 23); deae Vcneres Arnob. 6, 23
f234, 4); Vcneres Cupidinesque Catiill. 3, 1; 13, 12; Mart
3, 11, 9: 11, 13, 6; plures et Liberi patres et Hercules
Augustin. Civ. Dei 18, 12 (II 270, 32): Hecatarum C. I. L.
6, 507; 6, 510.
Nomina propria werden als Appellativa ange-
wandt, und lassen deshalb einen Plur. zu, wenn der
einzelne mit seiner bekannten Eigentümlichkeit als
Vertreter einer Gattung betrachtet wird. Varro bei Serv.
zu Vorg. Aen. 8, 564 omnes qui fecerant fortiter, Hercules
vocabantur, vergl. Serv. zu Aen. 11, 262. Plaut. Gas. 2, 5, 26
(334) humani loves; Gic. de orat. 3, 15, 56 hinc illi Ly-
curgi, hinc Pittaci, hinc Solones, atque ab hac similitudine
Coruncanii nostri, Fabricii, Gatones, Scipiones fuerunt;
Brut. 17, 67 Hyperidae volunt esse et Lysiae, cur nolunt
Gatones? Brut. 69, 244 usque ad Staienos et Autronios;
Cato Mai. 5, 13 nee omnes possunt esse Scipiones aut Maxi-
mi; Gato Mai. 6, 15 Fabricii, Gurii, Goruncanii; Lael. 6,
21 Paulos, Gatones, Gallos, Scipiones, Philos; Lael. 25, 94
Gnathonura similes; Horat. Epist. 1, 1, 64 maribus Guriis et
Gamillis; Epist. 2, 2, 117 priscis Gatonibus atque Gethe-
gis; A. P. 50 cinctutis Gethegis; Liv. 3, 35, 5 Duellios
Iciliosque; Liv. 3, 64, 3 Valeries Horatiosque; Liv. 4,2,
7 Canuleios igitur Iciliosque consules; Liv. 5, 12, 8 ab
Sergiis Verginiisque; Liv. 9, 17, 11 Junii Valeriique,
ita deinceps Fabii, Quintii, Gerne lii; Liv. 27, 44, 5 duos
Hannibales; Liv. 29, 17, 14 Pleminios; Liv. 38, 50, 5 duo
Q. Petillii; Liv. 38,53, 3 duobus Petilliis; Liv. 38, 53, 7 Petillii
vexati sunt; Liv. 38, 54, 2 existimantur Petillii: Liv. 38, 54, 11
Mummios tribunos; Liv. 40, 18, 1 duo Q. Fabii; Liv. 42, 49, 9
duoManli Acidini; Senec. Epist. 120, 20 Vatinii Gatones
und de tranq. 7, 5 inter Pia tonas et Xeno phontas; Mart. 8, 56,
5 Maecenates und Maren es; luven. 2, 3 Gurios; luven. 2, 34
Scaviros; luven. 2, 67 Proculas et Pollitas und luven. 12, 39
teneris Maecenatibus; Senec. de dem. 1, 10, 1 Domitii;
Tac. Ann. 1, 10 Varrones, Egnatios, lulos; Tac. Ann. 12,
60 Matios et Vedios; Tac. Ann. 16, 22 Tuberones et Fa-
vonios; Tac. Hist. 2, 95 Polyclitos, Patrobios; Vinios,
— 595 —
Fabios, Icelos, Asiaticos-, Tac. Hist. 4, 8 Catonibus et
Brutis; Tac. Hist. 4, 77 Numisiis et Herenniis; Gell. 14, 1,
29 ut existant Socratae et An tisthenae et Piatones multi
genere, forma, ingenio, moribus, vita omni et morte pari; Amob.
1, 28 u. 3, 26Bellonas; Arnob. 4, 26 Amphitritas, Hippo-
thoas, Amymonas, Melanippas, Alcyonas, Arsinoas,
Aethusas, Hypsipylas, Marpessas, Zeuxippas, Pro-
thoas, Daphnas, Steropas; Arnob. 5, 34 Iphigeniis;
Vopisc. Car. 1, 3 Domitianos, Vitellios et Nerones,
Macrob. Sat. 7, 1, 13 Agathonis convivium Socrates, Phaedros;
Pausanias et Eryximachos habuit. Hiezu Hectoras,
Machaonas, Oedipodas, Zenouas, Laehetas, Thucydi-
das, Naucratae, Ganymedibus und andere Namen in den
unter 84 und 88 angeführten Stellen.
lo^es sind Juppiterbilder Varro (de vita populi Romani
lib. I) bei Non. S. 162, 15 quid inter hos loves intersit et eos,
qui ex marmore, ebore, auro nunc fiunt, potes animo advertere
et horum temporum divitias et illorum paupertates; desgleichen
Alexandri, Hermeraclae, Cleanthae Bildsäulen des Alex-
ander, Hermeracles, Cleanthes bei Cic. Aead. 2, 26, 85 und Epist.
ad Att. 1, 10, 3, luven. 2, 7; Philipp i Goldmünzen mit dem Bilde
des Philippus Plaut. Asiu. 1, 3, 1 (153); Bacch. 2, 2, 52 (230):
2, 3, 38 (272); 4, 2, 8 (590); 4, 8, 27 (868); 4, 8, 38 (879):
4, 8, 41 (882); 4, 8, 78 (919); 4, 9, 10 (934); 4, 9, 45 (969);
4, 9, 74 (997); 4, 9, 103 (1026): 4, 9, 127 (1050); 5, 2, 64
(1183); Poen. 1, 1, 38 (166); 1, 3, 6 (415); 3, 1, 55 (558);
3, 3, 57 (670); 3, 4, 22 (732); 3, 5, 26 (771); 3, 5, 36 (781),
hier hat Leo Philippeos; 5, 6, 26 (1363); Trinum. 4, 2, 113 (955);
4, 2, 117 (959); 4, 2, 123 (965); 5, 2,* 34 (1158); Horat. Epist.
2, 1, 234; Auson. Epist. 5, 19; Darii Goldmünzen des Dariue
Auson. Epist. 5, 23 (ed. Peiper p. 253).
Der Plur. von Ländernamen erklärt und rechtfertigt
sich dadurch, dass die einzelnen Teile einer grösseren Provinz,
jeder mit seinem besonderen Epitheton, den Namen des ganzen
Landes führten. So Galliae Cic. Epist. ad Att. 8,3, 3; Prov.
cons. 2, 3; 7, 17; Caes. bell. Gall. 4, 20, 3; Catull. 29, 20:
Liv. 21, 21, 10; 21, 23, 2; 30, 28, 5; Monum. Ancyr. Taf. 5
Z. 5u. 10; Vell. 2, 44, 5; 2, 121, 1; Plin. N. H. 2, 67, 67 (167):
4, 17, 31 (105): 11, 42, 97 (241); 12, 1, 2 (5); 14, 22, 29 (149):
38*
— 59G —
15, 1, 1 (1); 16, 8, 13 (33); 16, 44, 95 (249); 17, 6, 4 (42);
18, 7, 11 (62); 18, 7, 12 (68); 18, 8, 19 (81); 18, 10, 25 (101.;
18, 25, 57 (216); 18, 28, 67 (281); 18, 30, 72 (296); 18, 34,
77 (338); 19, 1, 2 (7); 26, 1, 1 (1); 30, 1, 4 (13); 34, 17, 48
(162); 34, 17, 49 (164); 36, 26, 66 (194) und au anderen
Stellen, ferner Quintil. 8, 5, 15; 10, 3, 13; Tac. Ann. 1, 31;
1, 33; 1, 34; 1, 47; 1, 71; 2, 6; 13, 53; 14, 46; 14, 57;
Hist. 1, 8; 1, 51; 1, 62; 1, 87; 1, 89; 3, 2; 3, 13; 3, 53;
4, 3; 4, 12; 4, 17; 4, 18; 4, 36; 4, 54; 4, 55; 4, 56; 4, 73;
4, 74; 4, 75; 4, 76 und Germ. 37; Suet. Caes. 22; 28; Tib. 41
und Nero 40; Eutrop. 7, 3, 3 ; 9, 8, 2; 9, 9, 3; 9, 17, 1; 10,
1, 1; 10, 3, 2; 10, 10, 2; 10, 12, 2; 10, 14, 1: 10, 15,1;
Fest. Brev. rer. gest. 3, 2; 6, 3. Hispaniae Cic. pro Font.
3, 6 (7, 16); 1. agr. 2, 30, 83; Epist. ad Att. 9, 15, 1; 9, 18, 1 ;
10, 4, 8; 10, 8, 2; 10, 8, 4; 10, 8, 10; 10, 9, 2; 10, 12, 2;
10, 12, 6; 10, 13, 3; 10, 14, 2; 10, 18, 2; Dolab. bei Cic.
Epist. ad Farn. 9, 9, 2; Caes. bell. civ. 1, 29, 3; 1, 85, 7;
2, 18, 7; 2, 32, 13; 3, 10, 5; 3, 73, 3: SaUust. Cat. 18, 5 und
Hist. Rede des Philipp. 8; Liv. 21, 23, 2; 25, 3, 6; 25, 36, 16
25, 37, 1; 26, 37, 8; 27, 22, 7; 28, 1, 1; 28, 1, 2; 28, 17, 2
28, 18, 9; 28, 19, 1; 28, 19, 3; 28, 28, 13; 28, 43, 10; 30
2, 7; 30, 28, 5; 30, 30, 13; 30, 32, 7; 30, 41, 4; 32, 28, 11
37, 2, 11; 38, 36, 3; Monum. Ancyr. Taf. 5 Z. 5; 10; Plin
N. H. 8, 36, 54 (130); 9, 15, 19 (49); 14, 2, 4 (30); 14, 22
29 (149); 15, 1, 1 (1); 16, 5, 6 (15); 18, 7, 12 (68); 18, 25
57 (216); 19, 5, 30 (94); 24, 13, 68 (111); 25, 8, 47 (85); 31
7, 40 (83); 33, 6, 31 (96); 35, 6, 28 (47); 36, 26, 66 (194)
Tac. Ann. 1, 71; 3, 44; 4, 5; 6, 19; Hist. 1, 62; 2, 32; 2, 65
2, 97; 3, 2; 3, 13; 3, 35; 3, 53; 3, 70 ; 4, 3 und Germ. 37
Suet. Caes. 28; Aug. 8 und Nero 42; Eutrop. 3, 13, 1; 3, 15,
1; 3, 15, 5; 3, 17; 3, 18, 1; 4, 16, 2; 6, 1, 2; 6, 1, 3; 6, 2,
24; 6, 20, 1; 7, 3, 3; 9, 8, 2; 10, 9, 4; Fest. Brev. rer. gesU
3, 2; 5, 2; 5, 4. Callaeciarura C. I. L. 5, 534. Graeciae
lul. Valer. Res. gest. Alex. Magni 3, 3 (ed. Kubier p. 113, 24)
und Itiner. Alexandri 42 (ed. Volkmann p. 23, 9). Germa-
niae Plin. H. N. 31, 7, 39 (82); Tac. Ann. 1, 34; 1, 46; 1,
57; 2, 26; 2, 73; 3, 46; 11, 19; Hist. 1, 49; 3, 70; 4, 17;
4, 18; 4, 54 und Agric. 15; Fest. Brev. rer. gest. 6, 4. Inschr.
Orell. 3574. Britanniae CatuU. 29, 20; Plin. N. H. 4, 16,
— 597 —
30 (102); 33, 1, 6 (24); Amm. Marc. 28, 3, 4-, Eutrop. 7, 13.
3; 9, 21; 9, 22, 2; Fest. Brev. rer. gest. 3, 2; 6, 3; 6, 4; C.
I. L. 3, 445. Pannoniae Spartian. Sev. 4,2; Capitol. Anton.
Phil. 17, 3; Lamprid. Commod. 13, 5; Trebell. Poll. XXX tyi-.
9, 1; Vopisc. Car. 9, 4; Amm. Marc. 17, 12, 1; 21, 16, 15;
26, 4, 5; 26, 5, 11; 30, 5, 3; 31, 10, 6; Eumen. Paneg. Con^
stantio Caes. 10, 2; Pacat. Paneg. Theodos. Aug. 11, 4; Fest.
Brev. rer. gest. 3, 4; 7, 6; 8, 1; 8, 3; Sulpic. Sever. Vit. S.
Mart. 2, 1; C. I. L. 3, 6575; 8, 7977; 8, 7978; I. Neap. 4988;
bei Spartian. Hadr. 23, 13 und Hei. Ver. 3, 2 Pannoniis im-
posuit und Pannoniis dux et rector impositus scheint Pannoniis
ebensowohl auf die Einwohner des Landes zu gehen, wie bei
Vell. 2, 121, 2 ex Pannoniis Delmatisque egit triumphum, und
bei Plin. N. H. 37, 3, 11 (43) wird richtiger proximi Pannoniae
als proximae P. gelesen. Dalmatiarum C. I. L. 3, 6575 ist
wie ebendaselbst Pannoniarum Adject. zu argentariarum. Da-
ciae C. I. L. 3, 993,- 3, 995; 3, 996; 3, 1153; 3, 1174; 3, 1176;
3, 1374; 3, 1454; 3, 1457; 3, 1573; 6, 1377; 6, 1520; 8, 9365.
Raetiae Capitol. Pertin. 2, 6; Vopisc. Prob. 16, 1; Amm. Marc. 15,
4, 1; 16, 10, 20; 16, 12, 16; 17, 6, 1; 21, 3, 1; 21, 8,3; 26.
4, 5; 28, 2, 1; 28, 5, 15; 31, 10, 2. Thraciae Spartian. Pesc.
Nig. 5, 6 und Carac. 5, 8; Capitol. Gord. 26, 4; Maxim, und
Balb. 7, 2; Trebell. PoU. Gall. 5, 6 und XXX tyr. 12, 13; 29,
1; 33, 5; Vopisc. Aurel. 10, 2; 17, 2; 31, 2; 41, 8; Prob. 16,
3; 18, 1; Firm. 5, 1; Bonos. 15, 5 und Car. 9, 4; Amm. Marc.
21, 10, 3; 21, 10, 4; 21, 12, 3; 21, 12, 22; 21, 13, 6; 22, 7, 7:
22, 8, 43; 23, 6, 7; 26, 4, 5; 26, 5, 1; 26, 5, 11; 26, 6, 11:
26, 6, 12; 26, 7, 5; 26, 7, 9; 27, 4, 1; 27, 4, 2; 27, 4, 3:
27, 4, 5; 27, 4, 11; 29, 1, 26; 30, 2, 8; 31, 6, 5; 31, 7, 1;
31, 9, 1; 31, 10, 1; 31, 11, 6; 31, 16, 8; Exe. Vatic. 3, 5;
Fest. Brev. rer. gest. 9, 1; 9, 3; 9, 4; Hieronym. Chron. 1 S.
43; 2 S. 155; de vir. ill. 85; 90. Mocsiae Suet. Vitell. 15;
Solin. 21, 3; Vopisc. Aurel. 39, 7 ; Amm. Marc. 17, 12, 1 ; Eutrop. 9,
15, 1. Syriae Mela 2, 7, 102 im Vat. A, in den Flor. CD
und anderen Büchern; Eumen. Paneg. Constantio Caes. 10, 2;
Amm. Marc. 14, 8, 11; 18, 6, 20; 22, 15, 2; 26, 3, 2; Fest.
Brev. rer. gest. 3, 3; 10, 2; 12, 2. Maure taniae Plin. N. H.
5, 1, 1 (2); Solin. 25, 1; Fest. Brev. rer. gest. 4, 4; 4, 5; C.
I. L. 8, 9366. Syrias Britanniasque CatuU. 45, 22 und
- 598 —
alias Illyrias Prop. 3 (2), 16, 10 bezeichnen nach Analogie des
oben über den Plur. von Personennamen bemerkten, Länder,
wie Syrien, Britannien, Illyrien.
Für Cyrene und Mytilene, wie diese Städte bei den Grie-
chen heissen, gebrauchen die Lateiner gern den Plur.: Cyre-
narum, Cyrenis, Cyrenas haben Plaut. Rud. Prol. 41 ; Cic. pro
Plane. 5, 13-, 26, 63; Caes. bell. civ. 3, 5, 1; Com. Nep. Ages. 8, 6;
Catull. 7, 4; Sali. Hist. fr. 2, 39 (47); Liv. 23, 10, 11; 34, 62,
10; Monum. Ancyr. Taf. 5 Z. 32; Lucan. 9, 296; 9, 874; Plin.
N. H. 5, 5, 5 (31); 5, 6, 6 (39); 8, 58, 83 (227); 11, 27, 32
(95); 19, 3, 15 (40); 19, 3, 15 (41); 21, 4, 10 (19); 35, 6, 18 (36);
lustin. 38, 8, 2; SoHn. 11, 4; 27, 44; Fest. Brev. rer. gest 13,
2 ; C. I. L. 8, 5354, und Mela 1, 4, 22, welcher Cyi-enae als Namen
der Landschaft bezeichnet; Cyrene und Cyrenen Sallust, lug.
19, 3; Mela 1, 8, 40; Plin. N. H. 5, 5, 5 (31); 5, 5, 5 (32);
15, 26, 31 (105); Sil. 3, 252; 8, 57; lustin. 13, 7, 1; Eutrop.
6, 11, 2; Augustin. Serra. 46, 41. — Mytilenae, Mytilenis,
Mytilenas Cic. 1. agr. 2, 16, 40; pro Rab. Post. 10, 27; Episr.
ad Farn. 4, 7, 4 und Tim. 1; Plin. N. H. 13, 1, 2 (10); 19.
3, 13 (37); 32, 11, 53 (150); Tac.de orat. 15; C. L L. 3, 455:
Mytilene und Mytilenen Horat. Carm. 1, 7, 1 und Epist. 1,
11, 17; Vell. 1, 4, 4; Mela 2, 7, 101 ; Plin. N. H. 5, 31, 39 (139) ;
Mart. 10, 68, 1. Nebenform Mytilena sehr selten, Enn.
(Sat. 53 ed. L. Müller) bei Apul. de raagia c. 39 S. 484, wo
Hildebrand Mitylenae schreibt; sicher der Abi. Mytilena Auson.
Lud. VII Sap. Pittac. 1 (ed. Peiper p. 180, 23). — Bei Caes.
bell. civ. 2, 23, 2 und Bell. Afr. 3, 1 ist der Abi. Clupeis.
daneben bell. civ. 2, 23, 3 und Bell. Afr. 2, 4 der Acc. Clu-
peam. — Wer Caesariae, Ostiae, Carthagines, Caulones als
gleichbedeutend mit dem Sing, dieser Nomina gebraucht hat,
Avie nach Consent. S. 2030 (V 348, 29: notandum est hoc quoque,
quod civitatum nomina per omnia genera efferuntur, nunc uti'oque
numero, nunc singulari tantum aut tantum plurali: utroque
numero feminina, ut „haec Caesaria et hae Caesariae'*, „haec
Ostia et hae Ostiae", „haec Carthago et hae Carthagines";
utroque numero masculina, ut „hie Caulon et hi Caulones") ge-
schehen sein soll, ist uns unbekannt. Über die doppelte De-
clination von Ostia und anderen Städtenamen auf a vergL
unter 114.
— 599 —
Für Capitolium und Palatium kommt der Flur.,
wenn man von einzelnen späteren Prosaisten absieht, nur bei
Dichtern vor. Capitolia Lucil. (Sat. fr. ine. 140) bei dem
Scholiasten zu luven. 10, 66 (ed. Jahn p. 319, 12); Verg. Aen.
6, 836; 8, 347; 8, 653; Prop. 5 (4), 4, 27; Ovid. A. A. 3, 115
Met. 1, 561; 2, 538; 15, 589; 15, 828; 15, 841; Fast. 1, 453
2, 667; 6, 73 und Epist. ex Pont. 4, 9, 5; Lucan. 1, 287; 8
553; 9, 79; 9, 599; 10, 63; Sil. 1, 64; 1, 270; 1, 384; 3, 623
4, 151; 4, 288; 4, 758; 5, 654; 7, 493; 7, 558; 9, 216; 9
546; 11, 86; 12, 640; 12, 741: 15, 803; 17, 266; 17, 327
Stat. Silv. 3, 5, 31; luven. 10, 65; 14, 91; Albin. bei Prise. 7,
5, 22 S. 741 (II 304, 22j; Arnob. 6, 20, und von der Burg von
Capua Sil. 11, 265; dann von einer Mehrheit ähnlicher Höhen
und Gebäuden Arnob. 4, 16; 5, 9; Prudent. c. Symm. 1, 632;
Sidon. Carm. 5, 589. — Palatia Verg. Ge. 1, 499; TibuU. 2,
5, 25; Prop. 4 (3), 9, 49; 5 (4), 1, 3; 5 (4), 9, 3; Ovid. A. A. 1,
105; 3, 119; 3, 389; Trist. 1, 1, 69; 4, 2, 3 und Epist. ex
Pont. 2, 8, 17; Sil. 1, 15; 6, 632; 12, 516; 12, 709; Stat. Silv.
1, 1, 34; 4, 1, 8; Mart. 1, 70, 5; 4, 5, 7; 4, 78, 7; 7, 28, 5;
9, 42, 5; 9, 91, 3; 9, 101, 13; 12, 21, 3; Calpurn. 4, 141;
Auson. Lectori salutem v. 25 (ed. Peiper p. 2); Ephem. 8, 19
(p. 14); Epist. 22, 14 (p. 265); Arnob. 3, 10; 3, 44, zuweilen
von einem einzelneu Gebäude auf dem Palatinischen Berge,
wie Lucan. 3, 103; luven. 9, 23. — Den Plur. Veliae haben
Varro L. L. 5, 8, 54 und bei Non. S. 531, 19, und Ascon. zu
Cic. in Pison. 22, 52 in der ed. pr. — Der Plur. Velabra bei
Prop. 5 (4), 9, 5 und Ovid. Fast. 6, 405 wird gerechtfertigt
durch Varro L. L. 5, 32, 156, wo ein Velabrum minus und ein
Velabrum malus unterschieden werden. — Notwendig aber ist
der Plur. Esquiliae oder Exquiliae, wenn nicht dafür mons
Esquilinus gesagt wii*d, denn wie Varro L. L. 5, 8, 50 bemerkt,
Esquiliae duo montes habiti. — Ebenso ist der Name eines
Stadtteils von Rom immer Oarinae im Plur., a carinarum
iunctu, wie Varro L. L. 5, 8, 47 sagt.
Für Drepanum, das bei Verg. Aen. 3,707; Plin. N. H. 3,
8, 14 (88); Aurel. Vict. de vir. ill. 39, 1; Oros. 4, 10, 3;
Prise. 2, 11, 63 S. 596 (II 82, 6) vorkommt, sagte nach Serv.
zu Verg. Aen. 3, 707 Cato Drepana als Plur., und nach den
Veron. Schol. zu derselben Stelle gebrauchte Fannius in den
— 600 —
Aonalen bald Drepauum bald Diepana. Bei Liv. 28, 41, 5;
Flor. 2, 2, 12 und im Itin. Anton. S. 91, 1 : 97 7; 98 1 ist
Drepanis als Abi., und Plin. N. H. 3, 8, 14 (90) und 32, 2,
11 (21) hat Drepana; Sil. 14, 269 schreibt Drepane. — Für
Lilybaeum ist selten Lilybaeon Ovid. Met. 13, 726 und
Lilybaea Ovid. Fast. 4, 479. — Für Maleam haben in dem
Briefe des Serv. Sulpic. an Cic. Epist. ad Farn. 4, 12, 1 mehrere
Maleas geschrieben, weil im Med. Maias ist. Den Plur. Mcüsai hat
allerdings Strabo überall, andere Gi'iechen zuweilen. — Misc-
num, aber Misenis bei Prop. 1, 11, 4.
103. Die Benennungen solcher teils flüssiger
teils trockener Gregeustände, Avelche ein Continuum
bilden, und daher nicht gezählt, sondern gemessen
oder gewogen werden, gestatten, wie die Grammatiker
in den unter 101 mitgeteilten Stellen bemerken, in
der Regel keinen Plur. Bei mehreren derselben bezeichnet
jedoch der Plur. entweder verschiedene Arten, oder einzelne
Stücke oder Teile. In der dichterischen Sprache aber drückt
er oft nur die reichere Fülle aus.
Vina sind Weiusorten Cato R. R. 147 : 148, 2 ; Cic. Verr.
Acc. 1, 36, 91: Tusc. 5, 5, 13: Lael. 19, 67: Horat. Serm. 2,
8, 38 und Epist. 1, 15, 16-, Plin. N. H. 13, 4, 6 (27); 14, 2, 4 (20);
14, 2, 4 (24); 14, 2, 4 (27); 14, 4,, 6 (55) dreimal; 14, 6, 8 (62);
14, 9, 11 (80); 14, 10, 12 (86); 14, 14, 17 (96); 14, 20, 25
(126); 14, 20, 25 (128); 14, 20, 25 (129); 14, 21, 27 (133);
14, 21, 27 (134); 23, 1, 24 (45); Mart. 1, 18, 3; 1, 18, 4;
4, 86, 2; 13, 114, 2; anders in mehreren Dichterstellen, wie
Lucr. 2, 391; 6, 231; Verg. Eck 5, 71; Ge. 1, 132; 1, 341;
2, 97; 3, 364 und Aen. 1, 195; 1, 724; 4, 455; 5, 98; 5, 238;
b, 248; 5, 776; 6, 244; 7, 134; 7, 147; 8, 275; 9, 319; 9,
350; Horat. Carm. 1, 11, 6; 1, 18, 5; 1, 31, 12; 2, 3, 13;
3, 6, 26; 3, 18, 7; 3, 21, 8; 4, 5, 31; 4, 12, 16; Epod. 2, 47;
9, 34; 13, 6; Serm. 2, 4, 49; 2, 4, 51; 2, 4, 56; 2, 8, 15;
Epist 1, 5, 4; 1, 19, 5; 2, 1, 34 und A. P. 85; Tibull.
1, 1, 24; 2, 1, 29; der Nachahmer desselben 3, 6, 20; Ovid.
A. A. 1, 230; 1, 233; 1, 237; 1, 244; 1, 568; 1, 593; Remed.
amor. 132; 805; Met. 8, 274; 8, 672; 8, 680; 9, 160; 12, 242;
12, 317; 12, 322; 15, 323; 15, 331; 15, 575 und Fast. 1,403;
2, 317; 2, 579; 2, 636; 2, 653; 3, 284; 3, 305; 4, 898; 5,
- 601 —
269; 5, 511; 5, 518; 6, 630; 6, 673; 6, 780. Auch in einigen
Stellen des Plin. N. H. ist die Deutung von verschiedenen
Weinsorten nicht wohl zulässig: 14, 2, 4 (35) tolerat et annos
mettica, contra omne sidus firmissima, nigro acino, vinis in
vetustate rufescentibus ; 14, 9, 11 (83) id evenit cura, quoniam
fervere prohibetur: sie appellant musti in vina transitum; 36,
22, 48 (166) Seite dictum est ad tecta eos pice, ad vina calce uti.
Musta sind die verschiedenen Arten desMostesPlin.N. H. 14,
20, 25 (125) Liguriae maxime circumpadanisque mustis crapulae
utilitas discernitur hoc modo: pugnacibus mustis crapulae plus
inditur, lenibus parcius; und 23, 1, 18 (29) musta differentias
habent naturalis has, quod sunt Candida aut nigra aut inter
utrumque, aliaquc ex quibus vinum fiat, alia ex quibus passum.
Bei Ovid. Met. 14, 146 bezeichnet tercentiun musta neben ter-
centiim messes die jährlich wiederkehrende Gewinnung des
Mostes. An anderen Stellen ist der Plur. dieses Wortes kaum
vom Sing, zu unterscheiden, Avie Tibull. 1, 1, 10; 1, 5, 24; 2,
3, 66; Ovid. Amor. 1, 15, 11; A. A. 2, 695; Remed. amor. 190;
Fast. 3, 558; 4, 888; 4, 894; Trist. 3, 10, 72 und Epist. ex
Pont. 2, 9, 32; Plin. N. H. 14, 19, 24 (120); 14, 19, 24 (121);
14, 20, 25 (124); 15, 1, 2 (5), hier sind olei musta; 23, 1, 24
(45); 36, 22, 48 (166); Quintil. 2, 4, 9; Mart. 1, 18, 2; 3, 82,
23; 7, 28, 4; 13, 8, 2 : 13, 120, 2 ; Priap. 53, 2; Calpurn. Ecl. 1, 3;
Nemes. Ecl. 3, 51; Ennod. Epist. 7, 20 (ed. Hartel p. 188, 15).
Den Plur. defruta haben ausser dem von Diom. au-
geführten Verg. Ge. 4, 269 noch Plin. N. H. 14, 21, 27 (136)
und Stat. Silv. 4, 9, 39.
Der Acc. Plur. sapas ist bei Plin. N. H. 14, 19, 24 (121);
aber 14, 21, 27 (136) ist sapa besser beglaubigt.
Den Plur. mulsa erklärt Quintil. 1, 5, 16 zusammen mit
ordea für fehlerhaft, er scheint also schon zu seiner Zeit von
einzelnen gebildet zu sein. Wir lesen Samon. 509 miscetur
mulsis; dagegen findet ut mulsa loquitur Plaut. Poen. 1, 2, 112
(325) seine Erklärung in ut mulsa dicta dicis Rud. 2, 3, 34 (364).
Myrrhae oder murrae Ovid. Med. form. 88; Met. 4, 393;
Fast. 1, 339.
Dass oleum keinen Plur. habe, lehren die oben angeführten
Grammatiker übereinstimmend. Doch Pompei. Comment. S. 161
(V 167, 18) sagt: Mella usurpatum est, o loa usurpatum est et
— 602 -
cetera; uud Prob. Appeud. S. 439 (IV 194, 31) zählt olea unter die
nomina generis neutri, quac in nuiuero plurali aptota esse repe-
riuntur. Bei Plin. N. H. 37, 13, 77 (202) war in den früheren
Ausg.: Quidquid est, quo carere vita non debeat, nusquam est
praestantius, fruges vinum olea vellera lina vestes iuvenci; die
Hdschr. haben aber mit Ausnahme des Wien, a oleum, und
gewiss würde Plin., selbst wenn ein Plur. olea vorhanden wäre,
nicht vinum und olea neben einander gestellt haben.
Desgleichen werden von einzelnen der unter 101 angeführten
Grammatiker acetum, allec oder allex, garum, liquamen,
muria mit Recht als Singularia tantum bezeichnet. Dass allec
oder allex keinen Plur. hat, bezeugt auch Prise, 6, 4, 21 S. 686
(11 213, 1), vergl. darüber Horat. Serm. 2, 8, 9 und Mart 3^
77, 5. Dazu sind hinzuzufügen amurca, caelia, cerea;
cervisia, lora oder lorea, meruni, neetar, omphacium,
opium, temetum, villum, zythum.
Von lac, welches nach Charis. und Phoc. uud nach Prise,
au der eben angezogenen Stelle keinen Plur. hat, wird bei lul.
Valer. Res gest. Alex. M. 3, 12 (20) ed. Kubier p. 122, 4 lac-
torum gelesen, aber dies ist verderbt; dafür steht jetzt lactaturam.
Davon ist der Plur. lactes zu trennen, über welchen unter 111
gesprochen ist. Niveis laetibus (von lac) in den Versen unter
Apul. Namen bei Burmann Anthol. 3, 231 (Meyer 230; Riese
712) V. 21 ist von Binetus vermutet für niveis lacticibus, aber
von den Herausgebern nicht aufgenommen.
Unguenta ist gewöhnlich, es bedeutet Salben verschie-
dener Art, wie Plaut. Cure. 1, 2, 5 (101); Gas. 2, 3, 19 (236);
Most. 1, 1, 41; 1, 3, 115 (272) uud Poen. 3, 3, 88 (701);
Terent. Ad. 1, 2, 37 (117); Cic. de orat. 3, 25, 99; Catil. 2, 3,
5; pro Sest. 8, 18; pro Cael. 11, 27; Tusc. 5, 21, 62 und Nat.
Deor. 2, 58, 146; Lucr. 4, 1132; Horat. Carm. 2, 3, 13; 2, 7,
23; Tibull. 1, 7, 51; Ovid. Fast. 3, 561; Plin. N. H. 13, 1, 1
(1); 13, 1, 2 (4); 13, 2, 3 (19); 13, 3, 4 (20); 13, 3, 5 (24);
13, 3, 6 (26); 14, 16, 18 (98).
Iura sind verschiedene Brühen, Plaut. Most. 1, o, 120
(277); Lucil. (Sat. 4, 7) bei Varro L. L. 7, 3, 47; Ser. Samon..
847 ; 902. — luscella Cael. Aurel. Acut. 3, 17, 162; Venant. Fort.
6, 10, 18; Schol. luven. 4, 23 ed. Jahn p. 218, 13. — lu-
scula Cael. Aurel. Acut. 3, 16, 136.
— 603 —
Cruores wird von Prise, als gebräuchlich anerkannt, nicht
aber sanguines. Jenes steht bei Verg. Aen. 4, 687; Horat.
Carm. 2, 1, 5; Lucan. 3, 405; 7, 636: Sil. 5, 91; 6, 552; 12,
328; 15, 435; Val. Fl. 4, 330; 5, 603; 6, 614; 6, 705; 7, 552;
8, 241; Stat. Theb. 8, 405; 12, 595; 12, 719; Apul. de deo
Soor. 14 S. 149; Ser. Samon. 1107. Serv. zu Verg. a. a. 0. be-
merkt: Usurpavit, nam nee sanguines dicimus numero plurali
nee cruores. Sanguinum und sanguinibus ist häufig in
der Vulgata, wie vir oder viri sanguinum 2. Sam. 16, 7; 16,
8; Psalm. 5, 7; 25, 9; 54, 24; 58, 3; 138, 19; Proverb. 29, 10;
eivitas sanguinum Ezech. 22, 2; 24,6; Nahum 3, 1; sponsus
sanguinum Exod. 4, 25; 4, 26; plena iudicio sanguinum
Ezech. 7, 23; domum eius sanguinum 2 Sam. 21, 1; de
sanguinibus und in sanguinibus Psalm. 15, 4; 50, 16:
105, 38; Micha 3, 10; Habac. 2, 12; 2, 17; repleta est terra
sanguinibus Ezech. 9, 9; meistens nach buchstäblicher
Übersetzung des Hebräischen Textes und dergleichen,
und in Übereinstimmung mit dem ccv^q und uvdqsc aifidrcay,
Tcohg alfUiTCüV, cl atfiarMV^ iv aifiaai oder iv rotg aifiaüi, di'
cdfiara der Septuaginta. So ist auch Ev. Joh. 1, 13 i^ aifiarcov
in der Vulgata durch ex sanguinibus wiedergegeben. Dass
alfjbaia öfters bei den Tragikern vorkommt, ist von Person zu
Eurip. Phoen. 20, Monk zu Eurip. Ale. 512, Blomf. Gloss. Aesch.
Choeph. 60 und Ellendt Lex, Sophocl. unter ccliia bemerkt.
Bilis trahere oder biles extrahere hat Plin, N. H. 20, 9,
34 (84); 26, 8, 46 (73) [statt dessen bilem detrahere 20, 9, 33
(82); 20, 13, 50 (127); 24, 8, 35 (52); 26, 8, 38 (59)]; biles
purgare Scrib. Larg. 136 (dafür bilem purgari Horat. A. P. 302
und bilem expellere Horat. Epist. 2, 2, 137). Der Plur. des
Wortes ist wohl von der zwiefachen Galle, der bilis flav^ und
der bilis atra oder nigra, gedeutet. Richtiger wird derselbe, da
er in dem Ausdruck der allgemeinen Wirksamkeit von Heil-
mitteln üblich ist, auf die Galle mehrerer bezogen. Biles
Veneriae Apul. Met. 5, 31 S. 378 sind irae Veneriac. Bei
Veget. Art. veter. 3, 50 steht der Plur. biles quae cholerae
appellantur vulgo unsicher.
Der Plur fella findet sich nur bei Späteren, Ser. Samon.
179; 209; 333; 339; Tert. Cor. mil. 14; Cacl. Aurel. Acut. 3,
19, 188 S. 291 undChroo. ], 4, 139 S. 71; 1, 6, 180 S. 91:
— 604 —
3, i, 2S. 203; 3, 5, 75 S, 239. Ein Gen. Plur. feil ium ist bei
Cael. Aurel. de sign, diaetic. pass. 63 (ed. Rose p. 221, 9).
Der Plur. pituitae Plin. N. H. 20, 9, 40 (104); 20, 14,
53 (149); 20, 14, 57 (159); 20, 17, 69 (180); 20,^ 17, 73 (188);
24, 10, 45 (74); 24, 11, 61 (102); 25, 5, 22 (54); 25, 11, 90
(141); 26, 10, 62 (95); 27, 9, 51 (75); Pallad. 1, 28, 6, be-
zeichnet den verschiedenai'tigen Schleim. So auch bei Arnob.
2, 37 ut inter pituitas et sanguinem degerent animae.
Salivae haben Lucr. 4, 638; 4, 1108; Prop. 5 (4), 7, 37:
Colum. 6, 9, 2; Pers. 2, 33; Plin. N. H. 7, 2, 2 (13); 11, 37,
54 (147); 28, 6, 18 (65); Suet. Vitell. 2; Cael. Aurel. Acut. 3^
2, 8 S. 208; 3, 2, 8 S. 210; 3, 6, 67 S. 236; 3, 17, 140 S.
271; 3, 20, 194 S. 294 und Chron. 1, 4, 63 S. 33; 2, 11, 129
S. 158; 2, 11, 129 S. 159: 3, 2, 18 S. 211; 3, 2, 28 S. 215;
3, 2, 29 S. 216.
Sputa Lucr. 6, 1188; Prop. 5 (4), 5, 66; Senec. Const.
1, 3; Mart. 2, 26, 2; Petron. 132, 4; Cael. Aurel. Acut. 2, 14,
92 S. 127; 2, 14, 94 S. 128; 2, 16, 98 S. 131; 2, 17, 101 S.
133; 2, 17, 102 S. 134; 2, 18, 104 S. 135; 2, 18, 105 S.
135; 2, 18, 108 S. 137; 2, 18, 110 S. 138; 2, 19, 117 S.
142 und Chron. 2, 7, 95 S. 141; 2, 12, 138 S. 162; 2, 13, 176
S. 182; 2, 14, 197 S. 192; 2, 14, 200 S. 194; 2, 14, 207 S. 197
3, 1, 3 S. 204; 5, 10, 108 S. 405; Sedul. 5, 7 S. 278, 12 und 16
Spumae Enn. (Ann. 462) bei Macrob. Sat. 6, 3, 8; Varro L
L. 5, 10, 63; Cic. Verr. 4, 66, 148; Lucr. 3, 489; Catull. 64, 13
Verg. Ge. 3, 111; 3, 203; 3, 449; 3, 516 und Aen. 1, 35; 3
208; 4, 583; 7, 465; Ovid. Amor. 3, 5, 13; Met. 7, 263; 7
282; 7, 415; 11, 367; 11,501; 15, 519 und Fast. 4, 62; Petron
89 V. 37; Stat. Theb. 2, 284; 6, 397; 11, 254; Sil. 16, 423
Claudian. Rapt. Pros. 2, 96; Cael. Aurel. Chron. 1, 4, 65 S. 34
1, 4, 72 S. 37; 1, 4, 75 S. 39; 1, 4, 77 S. 40.
Urinae Veget. 5, 14, 19 (= 3, 15, 19); Plin. N. H. 20,
15, 58 (163); 21, 20, 81 (137); 21, 20, 82 (139); 28, 18, 75
(244); Solin. 2, 38; Cael. Aurel. Acut. 1, 3, 37 S. 16 und 2,
5, 24 S. 91.
Von pus, welchem von Charis. Exe. ai*t. gramm., Diom.,
Donat. und Cledon. S. 1898 (V 42, 29) der Plur. abgesprochen
wird, ist pura Plin. N. H. 20, 6, 22 (49); 20, 6, 23 (54); 24,
16, 92 (145); 28, 6, 18 (65); 36, 6, 21 (38).
— 605 —
Sehr gewöhnlicli ist aquae für das an verschiedenen Orten
vorhandene Wasser. Cic. Nat. Deor. 2, 10, 27 aer oritur ex
respiratione aquarum, earum enim quasi vapor quidam aer ha-
bendus est, is aiiteni existit motu eius caloris, qui aquis con-
tinetur; quam similitudinem cernere possumus in iis aqius, quae
effervescunt subditis ignibus und 3, 14, 37 ali solem, lunam
reliqua astra aquis, alia dulcibus, alia marinis. Caes. bell. civ.
l, 48, 1 tanta tempestas cooritur, ut uumquam illis locis maiores
aquas fuisse constaret: und 1, 50, 1 hae permanserunt aquae
dies complures. So auch Liv. 3, 31, 1; 4, 30, 8; 5, 44, 6;
9, 9, 5; 22, 2, 8; 23, 19, 4; 23, 34, 11; 24, 9, 6; 25, 26, 12;
30, 26, 5; 30, 38, 10; 35, 9, 2; 38, 28, 4; 38, 45, 3; 39, 44,
6; 42, 54, 11; 44, 31, 4; Colum. 4, 17, 7; Senec. Nat. Quaest.
1, 6, 1; Quintil. 2, 16, 6; 2, 16, 13; 7, 2, 3; 9, 3, 7; 11, 3,
21; Tac. Ann. 15, 3; Plin. Paneg. 15, 3; Suet. Aug. 37; 42
und Claud. 20. Noch häufiger bei den Dichtern, wie Lucr. 1,
348; 1, 1060; 2, 230; 2, 344, 2, 390; 5, 263; 6, 507; 6, 518;
6, 520; 6, 530; 6, 609; 6, 672; 6, 1103; 6, 1265; 6, 1266;
Verg. Ge. 2, 349; 3, 335; 4, 61; 4, 136; 4, 166; 4, 229;
4, 365; 4, 410 und Aen. 1, 167; 5, 821; 6, 298; 6, 374; 8, 77;
8, 89; Horat. Carm. 3, 1, 30; 3, 4, 8; 4, 1, 40; 4, 3, 10; Carm.
saec. 31 und Epod. 2, 25; 5, 26; TibuU. 1, 1, 47; 1, 3, 80;
1, 4, 66; 1, 9, 12; 2, 1, 44; 4, 4, 48; Aquae pluviae Cic. pro
Mur. 9, 22; Plin. N. H. 2, 103, 106 (233); Quintil. 10, 1, 109,
oder caelestes aquae Horat. Epist. 2, 1, 135; Liv. 4, 30, 7; 5,
15, 2; Plin. N. H. 17, 2, 1 (14); und so Verg. Ge. 1, 322
immensum caelo venit agmen aquarum. Pluviae für sich
allein Cic, Epist. ad Att. 15, 16 ß; Lucr. 6, 519; 6, 729; 6,
1102; Verg. Ge. 1, 92; Moret. 67; Ovid. Fast. 2, 71; Colum.
4, 17, 7; 11, 3, 63; Scnec. Nat. Quaest. 1, 9, 1; 1, 13, 3:
Plin. N. H. 2, 106, 110 (236). Besonders ist aquae von
Heilquellen üblich, Cic. pro Plane. 27, 65; pro Cael. 20, 49;
Phil. 8, 3, 9; Epist. ad Farn. 16, 24, 2 und Epist. ad Att. 1,
16, 10; Liv. 22, 13, 10; 22, 36, 7; 36, 15, 12; 36, 16, 5; 41,
16, 3; Vell. 2, 25, 4; Plin. N. H. 2, 103, 106 (227); Tac. Hist.
1, 67; 1, 72; Varro L. L. 9, 41, 68 und 69: Reprehendunl
analogias, quod dicantur multitudinis nomine publicae balueae,
non balnea, contra quod privati dicant unum balneum, quod
plura balnea (Müller schiebt hier mit Popma non ein) dicant.
- 606 -
Quibus responderi poteat, non esse reprehendendum, quod scalac
«st aquae caldae, pleraque, quae cum causa, multitudinis voca-
bulis sint appellata, neque eorum singularia in usum venerint.
Ideraque item contra: primum bahieum (nomen et Graecum in-
troiit in urbem) publice ibi consedit, ubi bina essent coniuncta
aedificia lavandi causa, unum ubi viri, alterum ubi mulieres
lavarentur; ab eadem ratione domi suae quisque ubi lavatur,
balneum dixerunt, et quod non erant duo, balnea dicere non
consueverunt, cum hoc antiqui non balneum, sed lavatrinam
appellare, consuessent. Sic aquae caldae ab loco et aqua, quae
ibi scateret, cum iit colerentur venisset in usum nostris, cum
aliae ad alium morbum idoneae essent; eae cum plures essent,
ut Puteolis et in Tuscis, quibus utebantur, multitudinis potius
quam singulare vocabulo appellarunt. Sic scalas, quod ab
scandendo dicantur et singulos gradus scanderent, magis erat
quaerendum, si appellassent singulari vocabulo scalam, cum
origo nominatus ostenderet contra.
Rores sind Tautropfen, dann überhaupt Tropfen, Cic.
Divin. 1, 8, 14 in Versen; Verg. Ge. 1, 385 und Aen. 12, 339;
Horat. Carm. 3, 3, 56; Colum. 2, 10, 10; 6, 3, 6; Lucan. 7.
837; 9, 698, PHn. N. H. 2, 60, 61 (152); 15, 1, 2 (6); 16, 26,
46 (109); 17, 24, 37 (225); 18, 29, 69 (292); 21, 17, 68 (111):
Val. Fl. 5, 372 (im Vat. foribus); Sil. 4, 165; 7, 206; 14, 486:
15, 364; Stat. Silv. 5, 1, 35 und Theb. 2, 674; 3, 469; 5, 590:
8, 8; 12, 138; Apul. de mundo 33 S. 362; Turnus bei Serv.
zu Verg. Ge. S, 324; Ser. Samon. 168; Arnob. 7, 36 (50);
Claudian. Nupt. Honor. et Mar. 249; Sedul. 5, 7; Anth, Lat.
ed. Riese 589 v. 2; 731 v. 11; dann schreibt Baehrens Anth.
Lat. IV 90 V. 6 roribus statt naribus, was Riese Anth. Lat. 690
V. 6 hat. Über den Gen. rorum vergl. unter 76.
Pruinae Cic. Catil. 2, 10, 23; Lucr. 2, 515; 2, 521; 5,
216; 6, 529; Verg. Ge. 1, 230; 2, 263; 3, 368; 4, 518; Horat.
Carm. 1, 4, 4; Ovid. Met. 3, 488; 7, 268; Liv. 5, 2, 7; 5, 6, 3:
Colum. 11, 3, 63; Lucan. 4, 53; 8, 363; 9, 717; PUn. N. H.
2, 38, 38 (102); 2, 39, 39 (105); 19, 8, 41 (142); Sil. 3, 551:
8, 418; Val. Fl. 2, 287; 4, 70; 6, 338; 7, 358; 8, 210; Mart.
7, 31, 5; 10, 7, 2; 11, 3, 3; Gell. 12, 5, 11.
Nives Schneeflocken, dann auch der gefallene Schnee,
Cic. Catil. 2, 10, 23; pro Sest. 5, 12; Phil. 9, 1, 2; Epist. ad
- 607 —
Att. 5, 21, U und Nat. Deor. 2, 5, 14; Caes. bell. Gall. 1, 55,
10 und bell civ. 1, 48, 2; Lucr. 5, 746; 6, 107; Verg. Ecl.
10, 47; Horat. Carm. 3, 10, 7; 3, 24, 39; 4, 7, 1; 4, 13, 12;
Epod. 2, 30; 6, 7; 13, 2 iind Epist. 1, 7, 10; Tibull. 1, 2, 50:
1, 4, 2; Ovid. Amor. 3, 6, 93; Met. 2, 222; 6, 692: 8, 555:
9, 221; 15, 69 und Fast. 1, 390; 1, 680; 2, 276; 3, 236; Liv.
5, 2, 7; 5, 6, 3; 10, 46, 1; 21, 32, 7; 21, 37, 4; Manil. 2,
419; Lucan. 4, 52; 4, 84; 4, 118; 5, 465; 6, .479; 10, 220;
Plin. N. H. 2, 60, 61 (152); 2, 103, 106 (234): 17, 2, 2 (14):
Sil. 3, 524; 3, 545; 3, 548; Mart. 1, 49, 5; 1, 49, 18; 2, 29,
4; Val. Fl. 7, 358; Tac. Ann. 12, 13 und Hist. 3, 59; 5, 6;
Cael. Aurel. Chron. 4, 3, 59 S. 310; dafür ningues Lucr. 6, 736.
Grand in es Cic. Nat. Deor. 2, 5, 14; Plin. N. H. 2, 38,
38 (102); 2, 38, 38 (103); 2, 39, 39 (105); 2, 60, 61 (152);
28, 7, 23 (77); 37, 11, 73 (189); Auson. Epist. 16, 13.
Mit diesen dürfen imbres und nimbi nicht verglichen
Averden, da dieselben notwendig das mehrmalige Eintreten der
dadurch angezeigten Naturerscheinung ausdrücken.
104. Von den Benennungen trockener Gegen-
stände, welche nicht gezählt, sondern gemessen oder
gewogen werden, hat frumentum häufig den Plur.
Frumenta sind nämlich die verschiedenen Getreide arten, Fasti
Praenest. 25. April; Colum. 2, 6, 1; 2, 9, 8; 2, 9, 14; 2, 9.
17; 2, 10, 1; 2, 21, 6; 8, 9, 2; 11, 2, 74: Plin. H. N. 18, 7,
9 (48); 18, 7, 10 (51); 18, 7, 10 (52); 18, 7, 10 (56); 18, 10,
22 (25); Pallad. 1, 6, 14, 15. Auch luxuriosa frumenta Cic.
(Jrat. 24, 81; frumenta in agris matura non erant Caes. bell.
Gall. 1, 16, 2; iam esse in agris frumenta matura bell. Gall. 1,
40, 11; frumenta ex agris in oppida comportant bell. Gall. 3,
9, 8; frumentis succisis bell. Gall. 4, 19, 1 und 4, 38, 3; fru-
menta non serunt bell. Gall. 5, 14, 2 ; cum maturescere fru-
menta inciperent bell. Gall. 6, 29, 4; frumenta a tanta multitudine
iumentoi'um atquc hominum consumebantur bell. Gall. 6, 43, 3;
frumenta corrumpant bell. Gall. 7, 64, 3 ; frumenta in hibcniis
orant bell. civ. 1, 48, 5; iam frumenta maturescere iucipicbant
J)ell. civ. 3, 49, 1 ; maturitate frumentorum bell. civ. 3, 49, 6 ;
frumenta consumpserant bell. civ. 3, 58, 3; iam matura erant
frumenta bell. civ. 3, 81, 3; wenn Doberenz zu bell. Gall. 1,
16, 2 behauptet, dass frumenta immer von dem Getreide auf
- 608 —
dem Felde gesagt sei, so zeigen die Beispiele bell. Gall. 5, 14,
2 und bell civ. 1, 48, 5, dass dies nicht richtig ist, vergl,
H. Hartz, Über den Sprachgebrauch des Cäsar, Progr. Frank-
furt a. O. 1875 S. 24. Ferner noch rapiant frumentu ex agris
Liv. 2, 34, 10-, ut frumenta omnes ex agris in urbes munitas
conveherent Liv. 23, 32, 14; legiones ducunt ad frumenta, quae
iam in herbis erant, corrumpenda Liv. 25, 15, 18; ad demetenda
frumenta Liv. 31, 2, 7; Romanus ut praegressus corrumperet
hosti frumenta Liv. 33, 6, 8; frumenta deusta Liv. 40, 41, 5.
Finimenta im Gegensatz zu vites oder Bacchus Lucr. 1, 174;
Verg. Ge. 2, 228, oder zu legumiua Plin. N. H. 18, 7, 10 (60),
gehen ohne Zweifel auf die Getreidearten. Dieselbe Auslegung
leidet ferner Anwendung auf Verg. Ge. 1, 150; 1, 189: 1, 315;
3, 176 und Aen. 4, 406; Horat. Epist. 1, 16, 72; 2, 1, 140;
2, 2, 161; Ovid. Fast. 4, 915; Colum 2, 8, 3; 2, 9, 2; 2, 9,
11; 2, 10, 7; 2, 21, 5; 2, 22, 5; 3, 8, 4; 11, 2, 26; Plin. N. E.
18, 7, 10 (58). Wo das Wort Feigenkerne bedeutet, wie Plin.
N. H. 15, 19, 21 (82); 17, 27, 44 (256), ist die Zulässigkeit
des Plur. ausser Zweifel.
Die Benennungen der einzelnen Getreidearten,
ador oder adoreum, arinca, avena, far, milium, ordeum,
panicum, secale, sesima, siligo, triticum, sind regel-
mässig Singularia tantum.
Aveuae bedeuten nur wilden Hafer, der in einzelnen
Halmen hie und da aufschiesst, steriles avenae Verg. Ecl. 5,
37 und Ge. 1, 154; vauis aveuis Verg. Ge. 1, 226; inertibus
avenis Calpurn. 4, 116; quid (in mundo faciunt) Spinae, quid
sentes, quid avenae, quid lolium Arnob. 2, 59, und so ist auch
Plin, N. H. 4, 13, 27 (95) feruntur et Oeonae, in quibus ovis
avium et avenis incolae vivant (vergl. Mela 3, 6, 56; Solin.
19, 6) zu verstehen; oder es sind Haferhalme Mela 3, 9, 91,
wofür Plin. N. H. 6, 30, 35 (188) calami avenae sagt, oder
irgend welche Halme, aus denen Hirtenpfeifen gemacht werden,
Ovid. Met. 1, 677; 8, 192 und Trist. 5, 10, 25; Claudian.
Epithal. Pallad. et Celer. 35.
Farra und ordea stehen bei Dichtern gleich dem Sing.,
so dass der Plur. nur auf die einzelnen Körner gedeutet werden
kann, farra in einem alten Bauernliede bei Macrob. Sat. 5, 20,
18 und bei Serv. zu Verg. Ge. 1, 101; Verg. Ge. 1, 73; 1,
- 609 —
101; 1, 219; 3, 127; Ovid. Amor. 3, 10, 7; 3, 10, 40; A. A.
1, 758 und Fast. 1, 276; 1, 693; 2, 24; 2, 519; 2, 520; 3, 284;
3, 445; 4, 409; 6, 180; 6, 313; Val. Fl. 2, 449; ordea Verg.
Ecl. 5, 36 und Ge. 1, 210; 1, 317; Ovid. Med. form. 53; 56;
95; Met. 14, 273 und Fast. 1, 694; luven. 8, 154; 14, 155;
Calpurn. Ecl. 3, 85; Nemes. 293: Ser. Samou. 717; 746; 1056.
Ordea wurde verspottet, nach Serv. zu Verg. Ge. 1, 210 von
Bavius und Mävius, nach Cledon. S. 1898 (V 43, 3) von Corni-
ficius Gallus, mit dem Verse: Ordea qui dixit, superest ut tritica
dicat. Quintil. 1, 5, 16 sagt: Scala et scopa, coutraque ordea
■et mulsa, licet litterarum mutationcm detractionem adiectionera
habeant, non alio vitiosa sunt, quam quod pluralia singulariter
et singularia pluraliter efferuutur. Und Serv. zu Verg. Ecl. 5,
36: Usurpative metri cauca dixit (ordea); nam triticum ordeum
vinum mel numeri tantum singularis sunt, unde plurali in prosa
uti non possumus. Doch ist ordea auch bei Plin. N. H. 18,
7, 10 (56) und Ennod. Epist. 4, 3.
Auch die Benennungen der Hülsenfrüchte , cicer,
ervum, faba, lens, pisum, vicia, sind Singularia tan-
tum. Dass cicer keinen Plur. hat, lehreu Yarro L. L. 8, 25,
48; 9, 39, 63; 10, 3, 54, und Charis. und Diom. in den unter
101 mitgeteilten Stellen. Bei Augustin. Reg. 4 S. 1978 (V
498, 36) haben die früheren Ausg. vina enim poetae dixerunt,
et cicera; jedoch im Freising, ist et cicerarius mit der Correctur
et cicero, Keil hat et Cicero rarius geschrieben. Die Bemerkung
des Diom. (I 328, 21) nach Aufzählung von far, ador, faba, cicer,
milium, panicium : Et si qua herum nominativo pluraliter efferuutur,
ceteris casibus cessabunt, bezieht sich vorzüglich auf far, vielleicht
auch auf cicer. Cicer steht für eine Mehrheit Horat. Serm. 1, 6,
115 ad porri et ciceris laganique catinum; Serm. 2, 3, 182 in
cicere atque faba bona tu pcrdasque lupinis; Serm. 2, 6, 83
neque ille sepositi ciceris invidit; A. P. 249 si quid fricti ciceris
probat emptor; Pers. 5, 177 cicer ingere large rixanti populo;
Mart. 1, 103, 10 asse cicer tepidum constat; Pctrou. 14, 3
praeter unum dipondium, quo cicer lupinosque dcstinaveramus
mercari. Wenn bei Colum. 2, 11, 1 richtig gelesen wird: haec
hominum causa serenda censemus, illa deinde pecuduni, pabu-
lorum genera complura, sicut Medicam et viciam, farragiueiu,
quoque hordeaceam, et avenam, foenum Graecum, nee minus
Neue-Wagener. Formnnlohro 1, 3. Autl. o»
— 610 —
ervum et ciccra-, i^o kann allerdings daselbst ciccia nur Acc.
Plur. sein, und wird alsdann auf die verschiedenen Arten der
Frucht bezogen werden müssen, von denen Plin. N. If. 18, 12^
32 (124) redet. .Sonst hat Colum. 2, 11. 12 cicera als Nomin.
.Sing, und cicerae als Gen.; auch 2, 7, 2 ist cicera Nom. Sing.,,
welchem in § 1 cicer als ein davon verschiedenes vorangeht,,
wie bei Pallad. 4, 1, 4, 6 cicer und cicera als von einander
verschieden erscheinen.
Ervum bezeichnet gleichfalls öfters eine Mehrheit. Plaut.
]\Iost. 1, 1, 59 (62) ervom daturine estis bubus quod feram?
Verg. Ecl. 3, 100 quam pingui macer est mihi taurus in ervo;
Horat. Serm. 2, 6, 1 16 me silva cavusque tutus ab insidiis tenui
solabitur ervo; Ovid. Med. form. 55 par ervi mensura; Colum.
2, 11, 12 ervi duodecini librae; Colum. 6, 4, 3 valvulis
ervi; Colum. 11, 3, 5 ruboruni semina ervi moliti farinae
immiscere oportet; Plin. N. H. 19, 10, 58 (179) naporum me-
dicina ervi aliquid una seri; N. II. 23, 7, 64 (127) cauliculi et
folia (caprilici) admixto ervo contra marinorum venena prosunt.
Beispiele des Plur. sind nicht bekannt.
Über faba sagt Varro L. L. 9, 38, 28: Neque propter
usum, ut Terentius siguilicat unum, plures Terentii, postulandum
est, ut sie dieamus faba et fabae; non enim in similibiis-
utrumque. Vergl. Varro L. L. 10, 6, 84 und die Stellen des
Prise, Charis., Diom. und Phoc. unter 101. Varro L. L. 5, 31,
140 vehiculum in quo faba aliudve quid vehitur, quod ex vimi-
uibus vietur aut eo vehitur und R. R. 1, 44, 1 seruntur fabae
modii IUI in iugero; Cic. Divin. 1, 30, 62 ex quo Pythagoricis
interdictum putatur, ne faba vescei'entur, und Divin. 2, 58, 119
faba Pythagorei utique abstiuere iubent, quasi vero eo cibo=
mens, non venter, infletur; Horat. .Serm. 2, 6, 63 quando faba
Pythagorae cognata simulque uncta satis pingui ponentur oluscula
lardo? Epist. 1, 16, 55 de mille fabae modus, vergl. die unter
cicer angeführte Stelle Serm. 2, 3, 182; Ovid. Fast. 6, 170 cur
mixta cum calido sit faba farre, rogas? Colum. 2, 2, 13 si
lupino vel faba conseras; Colum. 2, 10, 8 fabae sex occupant
modii; Colum. 2, 13, 2 fabae modii quattuor vel sex; Colum
7, 3, 22 per se ordeum vel fresa cum suis valvulis faba vel
cicercula sumptuosior est; Colum. 7, 9, 9 fabae et similium
leguminum facienda est potestas; Plin. N. II. 18, 16, 42 (143)
— 611 —
fabae modios decem; 19, 8, 40 (133) usus bis cum faba ; 30,
8, 21 (67) ümuin palumbinum in faba sumi contra calculos et
alias difficultates vesicae; Mart. 10, 14, 5 quando fabae modium
nobis farrisve dedisti, cum tua Niliacus nira colonus aret?-^
Ser. Samon. 689 faba ciim tepidis Bacchi decocta fluentis, und
749 mollis odorato faba iungatur coriandro; Lamprid. Heliog.
21, 3 pisum cum aureis, lentera cum cerauniie, fabam cum
electris, orizam cum albis exhibens. Den Plur. haben ausser
der yon Charis. eiterten Stelle Verg. Ge. 1, 215 vere fabis
satio noch Ovid. Med. form. 70 inflantes corpora frige fabas;
P^ast. 2, 576 septem nigras versat in ore fabas; F'ast. 5, 267
flore semel laeso pereunt viciaeque fabaeque-, Fast. 5, 436
nigras accipit ore fabas, und 438 his redimo meque meosque
fabis; Fast. 5, 509 minor fabas, olus alter habebant; Fast. 6,
180 terra fabas tantum duraque farra dabat; Plin. N. H. 18, 7,
19 (57) fabae in folia exeunt; N. H. 18, 12, 30 (122) fabae
non supra tricenas.
Lens von einer Mehrheit Cato R. R. 116 lentim quomodo
servari oporteat, dann permisceto lentim aceto laserpiciato, und
lentim oleo perfricato; Colum. 2, 13, 4 lentis sesquimodius ;
Plin. N. H. 16, 40, 76 (201) CXX modium lentis; N. H. 18,
10, 23 (98) lentem torreri prius; N. H. 18, 30, 73 (308) sunt
([ui lentem aceto laserpiciato respergant; N. H. 20, 8, 31 (75)
silvestre genus (cichorii) dysintericis prodest, magis cum lente;
N. H. 28, 14, 58 (209) coagulum cervorum decoctum cum lente;
Gell. 17, 8, 2 aula lentis Aegyptiae ; Ser. Samon. 288 illinitur valido
multum lens cocta in aceto. Vergl. die unter faba angeführte
Stelle Lamprid. Heliog. 21, 3. Der Plur. ist bei Ovid. Fast.
5, 268 lentes, advena Nile, tuae; Colum. 6, 10, 1 lentes quoque
valvulis exemptae ; Veget. Art. veter. 5 (3), 18 (19) lentes,
quae supra aquam natant; Scrib. Larg. 114 in vino rosa et lentes
incoquuntur. Bei Plin. N. H. 19, 8, 40 (133) hat Sillig ohne
Hdschr. usus his cum lentibus et faba geschrieben und danach
auch Detlefsen, in den älteren Ausg. ist cum lente, aus den
Paris, a c d wird cum lentis bemerkt, worunter sich vielleicht
cum lenti verbirgt, vergl. unter 61.
Pisum von einer Mehrheit Plin. N. H. 20, 6, 23 (53) in
pisi aut fabae sorbitione ; Petron. 28, 8 ostiarius in lance argen-
tea pisum purgabat ; Lamprid. Heliog. 21,3 (vergl. unter faba)
39"
— 612 —
Pisorum wurde Pliu. N. H. 18, 7, 10 (57) vor Jan ohne handschrift-
liche Autorität gelesen, und pisarum, welches Detlefsen aus dem
Leid. Lips. iii. sec. aufgenommen hat, ist eine bei diesem
Schriftsteller schwerlich zulässige Wortform, vergl. unter 127.
Vicia bezeichnet eine Mehrheit Varro R. R. 3, 13, 1 cum
«ffunderetur capreis vicia aut quid aliud; Colum. 2, 13, 3 viciae
modii sex vel septem; Plin. N. H. 11, 37, 62 (164) indicio est
a minimis coclearum derosa vicia; N. H. 18, 16, 41 (142) farrago
ex recrementis farris praedensa seritur, admixta aliquando et
vicia, und N. H. 18, 16, 42 (143) viciae modios duos. Der
Plur. viciae ist bei Oväd. Fast. 5, 267, vergl. unter faba, und
viciis Arnob. 4, 10 (in der Hdschr. ticiis).
Von den Benennungen anderer Gewächse werden
gewöhnlich als Sing, tantum gebraucht alium, amomum,
anethum, anisum, apium, balsamum und opobalsamum, batis,
beta, blitum, caltha, cardamum, cardamomum, carex, cinnamum,
cinnamomum, coriandrum, costura, crocus oder crocum, cuminum
cunila, lapathum, laser, laserpicium, nienta, muscus, naturtium.
ocimum, origanum. piper, porrum, puleium, rumex, ruta, satureia,
serpyllura, sisymbrium, thymbra, thymum, ulpicum. Arnob. 7,
]6 verbindet cuminum, nasturtium, apium, rutam, mentam,
ocimum, puleium, porrum mit rapa, bulbos, carduos, radices,
Cucurbitas; derselbe 4, 10 hat cunelae und nasturtio neben
cucurbitis, rapis, viciis, betaceis, caulibus.
Von mehreren der eben aufgeführten Nomina findet sich
der Plur. mehr oder weniger häufig bei Dichtern. Balsam a
Verg. Ge. 2, 119: Colum. 10, 301; Mart. 3, 63, 4; 14, 59, 1;
Tacit. Germ. 45; Solin. 33, 5; Apul. Met. 2, 8 S. 108; 6, 11
S. 401; 6, 24 S. 427; Spart. Hadr. 19, 5; Ser. Samou. 11;
28; Claudian. Nupt. Honor. et Marc. 96 und Epithal. Pallad
et. Celer. 121; Lact. Phoen. 84; opobalsama Stat. Silv. 3, 2,
141; Mart. 11, 8, 1; luven. 2, 41.
Cinnama Ovid. Met. 10, 308; 15, 399 und Fast. 3, 731;
Pers. 6, 35; Stat. Silv. 2, 6, 88; 4, 5, 32; 5, 3, 43; 5, 5, 14;
Theb. 6, 61; Mart. 3, 55, 2; 3, 63, 4; 4, 13, 3; 11, 54, 3;
Apul. Met. 2, 8 S. 108; Solin. 33, 2; 33, 15; Claudian. Nupt.
Honor. et Mar. 95 und Cons. Stil. 2, 420.
Coriandra Colum. 10, 244.
Melanthia Colum. 10, 245.
— 613 —
Menthae Ovid. Met. 8, 663; 10, 729.
Nasturtia Moret. 85, auch nasturcia geschrieben; Colum.
10, 231.
Ocima Colum. 10, 319; Pers. 4, 22; Ser. Samon. 441.
Rutae Ovid. Remed. amor. 801.
Serpylla Verg. Ge. 4, 31.
Sisymbria Ovid. Fast. 4, 869; sisinbriorum Edictr
Dioclet. de pret. rer. exempl. Stratonic. part. infer. S. 3 Z. 23-
(C. I. L. 3 S. 807).
Thymbrae Petron. 135, 8 v. 14.
Thyma Horat. Carm. 1, 17, 6; 4, 2, 29 und Epist. 1, 3^
21; Ovid. A. A. 1, 96 und Fast. 4, 440; 5, 272; 3Iart. 5, 39,
3; 11, 42, 4; Avian. 26, 6.
Ulpica Colum. 10, 113.
Hiezu kommen die anomalen Pluralformen caltha Prudent.
Cathem. 5, 114; colocasia Verg. Ecl. 4, 20; Mart. 8,33, 13;,
Apic. 3, 68; Ennod. Carm. 1, 9, 149 und satureia Ovid. A.
A. 2, 415; Mart. 3, 75, 4.
Der Sing, beta steht von einer Mehrheit Plaut. Pseud. 3,.
2, 26 (815); Cic. Epist. ad Fam. 7, 26, 2; Plin. N. H. 19, 8,
40 (132) betae genera vernum et autumnale ; Petron. 56, 9
fascem betae; der Plur. Moret. 72; Priap. 51, 15; Plin. N. H.
19, 8, 40 (135j; Mart. 3, 47, 9; 13, 13, 1; Ser. Samon. 974;
Pallad. 5, 3, 5.
Blitum von einer Mehrheit Plaut. Pseud. 3, 2, 25 (814);
Varro (Sat. Menipp. 163) bei Non. S. 550, 11.
Carex Verg. Ge. 3, 231; Priap. 86 (CatuU. 19), 2-,
earices Pallad. 1, 22.
Laser, Plur. lasera Anth. Lat. ed. Riese 390, 23.
Porrum Moret. 84; Horat. Serm. 1, 6, 115 und Epist.
1, 12, 21; Colum. 10, 370; Mart. 3, 47, 8; doch auch porra
Moret. 74, und porri Varro bei dem Gramm, ine. de dub. nom. V
588, 1 (ponuntur tenues porri), vergl. Stünkel, Varr. verb. format.
S. 8; Plin. N. H. 19, 12, 60 (183); Mart. 5, 78, 4; 13, 19, 1;
Vulg. Num. 11, 5; porris und porros Mart. 11, 52, 6; 13, 19,
1; Apic. 2, 2 § 52; 3, 2 § 62; 3, 10 § 87; 3, 10 § 88; 3, 10
§ 89; 3, 10 § 90; 4, 2 § 133; 4, 3 § 171; 4, 3 § 172; 4, 5
§ 181; 8, 5 § 356.
Rumex Plaut. Pseud. 3, 2, 25 (814); Moret. 73; Plin.
- 614 —
N. H. 11, 8, 8 (18); rumieea siutl Wurfgeschosse uach Gell.
10, 25, 2, und 80 gebraucht das Wort Lucil. (ex libr. ine. v.
109 ed. L. Müller) bei Fest, unter rumex S. 270 und unter
spara S. 330 (an der ersteren Stelle fehlt das fragliche Wort,
an der zweiten ist inu, und bei Paul. S. 331 vollständig murices).
W^ie der Plur. alia gemeint ist, erhellt am deutlichsten
aus Moret. 89 quattuor alia und Samon. 32 alia tema; »Samon.
188 alia Septem uumero; Samon. 334 alia parva nomen; abei-
ebenso ist er zu verstehen, wenn kein Numerale daneben steht,
wie Lucil. (XIV 15) bei Charis. 1, 15 S. 60 (I 79, 18); Verg.
Ecl. 2, 11; Colum. 10. 112; 10. 314; Samon. 27: 29; 30; 129;
297; 373; 575; 740; 908; 1036; 104G,
Ebenso croci Aemil. Macer bei dem Grammat. de dub.
uomin. S. 75 {V 576, 5;; Prop. 5 (4), 1, 16; Ovid. Met. 4, 393;
Fast. 4, 442 und Ibis 202; luven. 7, 208; Arnob. 1, 59.
Cytisi Verg. Ge. 2, 431; Ovid Fast. 5. 272; Colum.
5, 12, 3.
Ellebori (hellebori) Verg. Ge. 3, 451: Colum. 10, 17;
Cael. Aurel. Acut. 3, 21, 207 S. 300 Haller.
Harundines Plaut. Rud. 2, 1. 5 (294); Copa 8; Ovid.
Met 1, 684; 11, 190; 13, 784; Liv. 35, 27, 3 ; Colum. 4, 32, 2;
4, 32, 5; Plin. N. H. 16. 36, 64 (156); 16, 38, 72 (183); 20, 6,
23 (55); Suet. Aug. 80; Vitruv. 2, 1, 3; Petron. 40, 6; 59, 5;
109, 7; 136, 11.
Papavera sind Mohuarten Plin. N. H. 19, 1, 4 ('21), ge-
wöhnlich aber Mohupflanzeu, Mohnköpfe, Mohnblumen, Verg.
Ecl. 2, 47; Ge. 1, 78 und Aen. 9, 436; Prop. 1, 20, 38; Liv.
1, 54, 6; Val. Max. 7, 4, 2; Petron. 132, 11; Pliu. N. H. 13,
17, 32 (108); 19, 8, 53 (169); 25, 6, 30 (66); 34, 8, 19 (77);
37, 10, 63 (173); Flor. 1, 7, 7; Frontin. Strateg. 1, 1, 4; Mohn-
körner Verg. Ge. 4, 545; Ovid. Amor. 2, 6, 31 und Med. form.
99; Colum. 10, 104; Samon. 24; 362; Cael. Aurel. Acut. 1
praef. 17 S. 7; Anth. Lat. ed. Riese 471, 7, an welchen Stelleu^
der Sing, genügte, die Masse Mohn zu bezeichnen.
Brassicae sind Kohlarten Cato R. R. 157, 3; Priap. 51,
14; Plin. N. H. 20, 9, 37 (96); bei Cic. Nat. Deor. 2, 47, 120
>st brassicis der Interpolation verdächtig. Auf die Versckieden-
heit der Arten bezieht sich Pliu. H. N, 16, 34, 62 (151) omniuui
hederarum generi.
- 615 —
Gewöhnlich bezeichnet hederae eine Mehrheit von Ge-
wächsen, Verg. Ecl. 4, 19 und Ge. 2, 258; 4, 124; Culex 141;
Horat. Carm. 1, J, 29; 1, 36, 20; Ovid. A. A. 3, 411 und Met.
3, 664; 4, 365; 6, 128; 6, 599; 10, 99; Pers. Prol. 6; luven.
7, 29; Stat. Silv. 2, 7, 11; bei Colum. 9, 4, 2 kann an die
mannichfachen Arten gedacht werden.
Lactucae Hör. Serm. 2, 8, 8; Plin. N. H. 19,, 8, 38 (126);
19, 8, 39 (129); 19, 8, 39 (130); 19, 8, 39 (131); 19, 8, 40
(134); 19, 10, 57 (177); 19, 20, 60 (183): Mart. 3, 47, 8;
Pallad. 5. 3, 5, vergl. Colum. 11, 3, 26; Plin. N. H. 19, 8, 38
<125); 20, 7, 26 (68).
Paleae Cic Fin. 4, 27, 76; Verg. Ge. 3, 134; Colum.
6, 3, 3; 7, 3, 22; Plin. N. H. 37, 2, 11 (37); 37, 3. 12 (48);
37, 7. 29 (103); Pallad. 1, 32; 1, 36, 3; Gros. 7, 27, 1; 7, 39, 14.
Sehr unsicher ist fena Apul. Met. 3, 29 IS. 233 tunc igitur
a rosis, et quidem necessario, temperavi et casum praesenteni
tolerans in asini faciem „frena" rodebam, Avie jetzt mit Oudeu-
dorp statt fena, was in (/ d g, oder foena, was in F steht, ge-
lesen wird.
Den Plur. mella lesen wir nicht, wie Charis. (veigl. unter
101) sagt, ut sint multae species, quasi locale, velut Atticum,
Rhodium, sondern dafür hat Plin. N. H. 11, 14, 14 (34) terna
genera mellis; mella aber sind Houigklumpen, Honigmassen,
Verg. Ecl. 3, 89; 4, 30; Ge. 1, 131; 4, 35; 4, 57; 4, 101; 4,
163; 4, 169; 4, 213; 4, 228; 4, 265 und Aen. 1, 432; 1, 436;
4, 486; Horat. Carm. 2, 6, 15; 2, 19, 12; 3, 16, 33; Epod. 2,
15; 16, 47; Serm. 2, 2, 15; 2, 4, 24 und Epist. 1, 19, 44;
Ovid. Amor. 3, 8, 40; A. A. 1, 748; 2, 423; Med. form. 82;
Met. 1, 112; 14, 274; 15, 80 und Fast. 1, 186; 3, 736; 3, 752;
3, 762; 4, 152; 4, 546; 5, 271; Plin. N. H. 7, 56, 57 (199);
11, 14, 14 (37): 11, 16, 15 (44); 11, 16, 15 (45); Mcla 3, 7,
62; Plin. Epist. 4, 3, 3; Ulpian. Dig. 33, 9, 3 § 3; Augustiu.
Civ. Dei 4, 34.
Der Plur. tura, eigentlich Weihrauchkörner, ist häutig bei
Dichtern, Verg. Ecl. 8, 65 und Ge. 1, 57; Culex 87; Horat.
Carm. 1, 19, 14; 4, 1. 22; 4. 2, 52 und Serm. 1, 5, 99; Tibull.
1, 3, 34; 1, 8, 70; 2, 2, 3; 3, 3, 2; Prop. 3 (2\ 10, 24; 3 (2),
19, 13; Ovid. Her. 7, 24; Amor. 3, 3, 33; Met. 1, 249; 2, 289;
3, 733; 4, 11; 6, 161; 6, 164; 7, 161 ; 7. 589; 9, 159; 10, 273;
— 616 -
10, 309; 10, 683; 11, 077; 13, 636; 15, 733; Fast. 1, 172; 1,
341; 1, 719; 2, 507; 2, 573; 2, 631; 3, 418; 3, 731; 4, 145; 4,
334; 4, 411; 4, 935; 6, 370 und Epist, ex Pont. 2, 9, 28; 4,
8, 40; Mart. 1, 111, 4; 6, 85, 12; 8, 8, 3; 8, 15, 3; 8, 24, 4:
8, 66, 1; 10, 26, 6; 11, 54, 2; 11, 104, 12; 13, 4, 2, doch auch
bei Val. Max. 1, 1, 15; Tacit. Germ. 45 und Plin. N. IT. praef.
11; 12, 14, 30 (51); 12, 14, 32 (59); 12, 14, 32 (62); Apul.
Apol. 30; Lact. Inst. 2, 4, 15; 5, 18, 12. Fälschlich wird dafür
Cic. Verr. 4, 35, 77 angeführt. Die Bedeutung des Flur, ist
vorzüglich klar aus tria tura Ovid. Fast. 2, 573, und aus der
Verbindung licet detis in veteres turea grana focos, et si tura
aberunt, unctas accendite taedas daselbst 4, 410 und 411. Bei
Ovid. Met. 13, 636 ture dato flammis vinoque in tura profuso-
wechseln Sing, und Plur. des Wortes als gleichbedeutend.
Sales Salzkömer, Varro R. R. 2, 11, 6; Fabian, bei Prob,
de nom. S. 218 (IV 209, 24) und Charis. 1, 15 S. 82 (I 106,
17); Colum. 7, 4, 8; 7, 8, 4; 8, 6, 1 ; Paul. Dig. 39, 4, 11; Amm.
Marc. 24, 2, 3; Impp. Arcad. et Honor. Cod. 4, 61, 11; Pallad.
6, 9, 2; 12, 17, 2; 12, 12, 18; 12, 19; Veget. Art. veter. 3, 75;
Macrob. Sat. 7, 13, 23, auch Veget. R. mil. 4, 11 im Gud. und
in anderen Büchern, und in der Schwurformel per hos sales
nach Charis. Art. gramm. 1, 14 S. 27 (I 42, 8) und den unter
101 angezogenen Stellen der Exe. ex Charis. arte gramm. und
des Diom.; Salzgeschmack, Ovid. Met. 15, 286; Lucan. 10, 257;
salzähnliche Flecken auf Edelsteinen, Plin. N. H. 37, 2, 8 (22);
gewöhnlich witzige Reden, Cic. Orat. 26, 87 und Epist. ad Fam.
9, 15, 2; Horat. A. P. 271; Prop. 4 (3), 21, 28; Ovid. Trist. 2,
565; Senec. Suas. 1, 5; Senec. Trauq. 4, 2 und Vita beata 27,
2; Quintil. 6,3, 15; 10, 1, 117; 12, 10, 12; Stat. Silv. 1, 6, 6?
Marl. 3, 20, 9; luven. 9, 11; Plin. Epist. 7, 4, 6, und diesen
Gebrauch des Plur. wollten die Grammatiker nach Charis. 1,
15 S. 82 (I 106, 17) allein anerkennen. Vergl. Caper de
orthogr. S. 2244 (VII 102, 3) und de verb. dub. S. 2250
(VIT 111, 10).
Der Plur. farinae ist allein aus Samon. 255 u. 788 bekannt
Den Plur. harenae erklärte Cäsar in den von Gell. 19,.
8, 8 aus dem ersten Buche de analogia angeführten Worten
für unstatthaft: Num tu harum rerum natura accidere arbitraris,
quodunam terram ac plures terras et urbem et urbes et imperium et
- 617 —
imperia dicamus, neque quadrigas in iinam nominis figiiram re-
digere, neque harenam multitudinis appellatione convertere possi-
mus? und den Fronto lässt Gell. § 12 urteilen: Cum harena
singulari in numero dieta multitudinem tarnen et copiani signi-
ücet minimarum ex quibus constat partium, indocte et inscite
harenae dici videntur, tamquam id vocabulum indigeat numeri
amplitudine, cum ei singulariter dici ingenita sit naturalis sui
multitudo. Den Plur. harenae haben jedoch Verg. Ge. 2,106;
2, 139; 2, 232; 3,350 und Aen. 1, 107; 3, 557; 9, 714; Horat.
Carm. 3, 4, 31; Prop. 4 (3), 3, 23; 4 (3), 14, 17; 5, (4), 6, 83;
Ovid. Amor. 2, 11, 47; 2, 19, 45; A. A. 1, 527; Met. 2, 456;
2, 865; 4, 616; 5, 352; 7, 267; 9, 61; 10, 701; 11, 56; 11,
88; 11, 231; 11,499; 15,268; 15, 279; Fast. 3,479 und Trist.
5, 6, 43; Liv. 22, 16, 4; Manil. 5, 527; Colum. 1 praef. 24;
2, 10, 18; Senec. Epist. 115,9; de ira 3,20, 3 und Nat. quaest.
1 Prol. 7; Senec. Med. 656; Lucan. 1, 368; 2, 417; 2, 664;
2, 694; 2, 733; 3, 698; 4, 428; 4, 616; 5, 460; 5,489; 5,604;
5, 643; 5, 697; 5, 800; 6, 309; 7, 756; 8, 62; 8, 639; 8, 707;
8, 711; 8, 753; 8, 774; 8, 805; 8, 829; 8, 856; 9, 402; 9, 464;
9, 468; 9, 526; 9, 575; 9, 703; 9, 713; 9, 763; 9, 959; 10,
290; Plin. N. H. 7, 2, 2 (22); 31, 7, 39 (78); 31, 7, 39 (79);
33, 7, 40 (119); 36, 6, 9 (51); Val. Fl. 1, 454; 3, 305; 6, 620;
7, 111; 7, 561; Sil. 1, 446; 1, 644; 5, 536; 6, 38; 6, 140; 7,
479; 14, 350; 10, 291; 16, 621; Stat. Silv. 1, 2, 213; 3,1,12;
4, 3, 23 und Theb. 4, 245; 4, 522; 6, 519; 6, 867; Calpurn.
2, 73; Tac. Ann 2, 61 und Hist. 5, 7; Suet. Aug. 80; Gurt. 4,
7, 6; lustin. 1, 9, 3; 4, 1, 6; 15, 3, 11; Gell. 5, 14, 17; 16,
11, 7; Fronto bei M. Caesar ad Frouton. 1, 6 S. 16; Claudian.
Nupt. Honor. et Mar. 148; Pallad. 4, 11, 8; harenulae Plin.
N. H. 30, 3, 8 (24).
Glareae Pallad. 4, 11, 8 mit harenae vei^bunden ; Pacat.
Panegyr. Theodos. Aug. 28, 2; Vulg. lob 21, 33.
Pul V eres, welches Prise, (verg. unter 101) für ungebräuch-
lich erklärt, Avie auch Charis. und Diom, pulvis unter die masculina
semper singularia zählen, ist bei Horat Epod. 17, 48; Plin. N.
H. 11, 24, 28 (82); Amm. Marc. 23, 6, 83; 29, 1, 25; Cael.
Aurel. Chron. 2, 1, 33 S. 110 und 4, 2, 16 S. 289: Pallad. 3,
25, 14; 11, 14, 15; Veget. Art. veter. 2, 28, 4; 2, 65; Ennod.
Carm. 1, 5, 40, nnd pulvieculi Arnob. 2, 49. Dass pulvis
— 618 —
nicht immer hixaig gebraucht wird, gesteht Gell. 19, 8, 13 /.u.
Vergl. Pompei. Comment. S. 160 (V 166, 27) und S. 185 (V
177, 27] und Cledon. S. 1898 (V 42, 19).
Häufig ist der Plur. ciaeres, Oatull. 68. 98; Verg. Ecl.
8, 101 undAen. 2, 431; 2, 587; 4, 427; 5, 55; 5, 81; 5, 787;
(5, 226; 10, 59; Culex 313; Horat. Carm. 2, 8, 9; 4, 13, 28;
Epod. 16, 11 und A. F. 471; Prop. 5 (4), 11, 37; 5 (4), 11,
92; Ovid. A. A. 2, 26; Met. 2, 231; 2, 628; 13, 426; 14,577;
Fast. 3, 48; 3, 563; 6, 631; Trist. 5, 12, 68 und Epist. ex
Pont. 4, 16, 3; 4, 16, 48; Senec. Oed. Fr. 113; Lucan. 8, 790;
9, 990; 9, 1092; Plin. N. H. 17, 28, 47 (261j; Stat. Silv. 3, 3,
37; Hart. 1, 1, 6; 1, 88, 10; 11, 49, 1: Quiutil. 7, 9, 5; 9, 2,
95; Tac. Ann. 2, 75; 3. 2; 14, 12; Suet. Calig. 15; Domit.
17 und Rhet. 6; Inschr. Orell. 3937; 4442; 4443; 4444; 4834.
Luta giebt Non. S. 212, 14 aus Cicero's Briefen an Hir-
tius, dasselbe hatte Cäsar gebraucht nacli Caper de orthogi'.
S. 2244 (VII 101. 17); Tiberian. II (P. L. M ed. Baehrens III
p. 266) V. 24 nach Verbesserung von Bährens.
Limis siccatis hat Arnob. 1, 3 (in der Hdschr. liminis s.);
Dracont. praef. zu Hydra v. 13 et limos obducit ager deceptus
inertes nach Büchelers Verbesserung, vergl. die Note vou Bähreus
zu d. St. (P. L. M. V 135).
Merdae Horat. Serm. 1, 8, 37; Phaedr. 4. 18. 25; C. I.
L. 4, 1700.
Stercora Colum. 2, 13, 9 (im Sangerm. stercoris) und 2
22, 3; de arb. 17, 2 (im cod. Polit. und Sangerm. stercori als
Abi.): Vitruv. 7, 9, 1; Lamprid. Commod. 11, 1; Minuc. Fei.
23, 5: Arnob. 1, 51; 7, 17; Non. S. 114, 9; Serv. zu Verg. Aen.
8, 300; Pallad. 1, 33, 1; 1. 33, 2; Cael. Aurel. Acut. 2, 3, 18
S. 89; 2, 5, 24 S. 91; 2, 24, 135 S. 152; 2, 39, 227 S. 200;
3, 8, 78 S. 241; 3, 17, 141 S. 272; 3, 17, 144 S. 273; 3, 17,
163 S. 281; 3, 17. 165 S. 282; 3, 17, 169 S. 284; 3, 18, 176
S. 286 und Chron. 1, 1, 14 S. 9: 1, 4, 65 S. 31; 2. 1, 11 S.
99; 3, 4, 51 S. 227; 3, 8, 106 S. 255; 4, 6, 87 S. 325; 5,
10, 110 S. 497; Isid. Orig. 11, 1, 105; Pauliu. Nol. poem.
ult. 140.
Von caenum ist der Plural, sehr selten, so Apul. de
mundo 35 S. 368 Panchaeis odoribus et graveoleatibus caenis.
Von fimus oder fimum ist kein Beispiel des Plur. bekanjit.
— 619 —
Die Beueuuung-en der Metalle sind grössteüteils
Sing, tan tum, wie auriim, argentiiuij ferriim, plumbum, stanniim.
Aera sind Erzstücke Lucr. 2, 450: 6, 228: Verg. 3. 363;
4, 173 und Aeu. 8, 451; OWd. Amor. 3, 8, 37; Remed. amor.
210: Met. 8, 856: Fast. 6, 240: Epist. ex Pont. 2, 7, 10 und
Her. 12, 43: Plin. N. H. 9, 40, 65 (139); Quintil, 11, 3, 31;
Erzarbeiten Verg. Ge. 2, 464 ; Horat. Carm. 4, 8, 2 uud Epist.
1, 6, 17; Prop. 4 (3), 5, 6; Ovid. Amor. 1, 8, 51: Quintil. 8,
2, 8; Tac. de orat. 11; Sedul. pasch, carm. 1, 47; Erzbilder
Verg. Ge. 1, 480 und Aen. 6, 847; Horat. Epist. 2, 1, 240;
Plin. N. H. 35, 2, 2 (6); Stat. Silv. 3, 1, 95; 4, 6, 26; Mart. 9,
59, 11; Erztafeln Cic. Epist. ad Farn. 12, 1, 2 und Divin. 2,
21, 47; Tac. Ann. 3, 63 und Hist. 4, 40; Erzbecken Lucr. 2,
637; Verg. Ge. 4, 151 und Aen. 3, 111; Horat. Carm. 1, 16,
8; Tibull. 1, 3, 24; 1, 8, 22; Prop. 5 (4), 7, 61; Ovid. A. A.
2,610; Med. form. 41; Met. 3, 532; 4,30: 4,333; 4,393; 7,208
und Fast. 3, 742; 4, 184; 4, 212; 5, 441: Val. Fl. 2, 260; 2, 266: 5,
78; Stat. Theb. 1, 828; Mart. 11, 16,4; 12,57, 16; 14,204,1;
Arnob. 3, 41; eherne Rüstungen Verg. Aen. 2, 734; 7, 526; 9,
809; 10, 336; Val. Fl. 6, 342; Kupfermünzen Ovid. Fast. 1,
220; 1, 221 und Epist. ex Pont. 1, 1, 40; Mart. 9, 8, 4; 11,
27, 12; Geld Verg. Aen. 11, 329; Horat. Epist. 1, 7, 23 und
A. P. 345; Prop. 5 (4), 5, 50; 5 (4), 11, 7; Ovid. Fast. 4, 769;
Val. Max. 2, 9, 1; Mart. 7, 16, 1; Geldposten in Rechnungen
Plaut. Truc. 1, 1, 53 (72); Lucil. (29, 80) bei Non. S. 74, 4;
Cic. bei Non. S. 193, 11; Apul. de deo Socr. 22 S. 170; Be-
zahlung für einen geleisteten Dienst Horat. Serni. 1. 6, 75;
luven. 6, 125; besonders die Löhnung der Soldaten und der
Kriegsdienst selbst Cato (ed. Jordan p. 66, 9) bei Cliaris. 1,
17 S. 97 (I 121, 4), bei Prise. 7, 8, 38 S. 750 (H 319, 3) und
bei Paul. Festi unter acribus S. 27; C. L L. 1, 198 Z. 77; 81;
2, 2425; 2, 2545; 2, 2583; 2, 2984; 3, 4486; 5, 932: 5, 939;
5, 948; 7, 184; 7, 185; Grell. 3551; 3552 und Henz. 68-11;
6842; 6843; Cic. Verr. 5, 13, 33; Ovid. Amor. 1, 9, 44; 1, 10.
20; Liv. 5, 2, 3; 5, 3, 4; 5, 4, 3: 5, 4, 7; 5, 7. 12; 5, 10, 6;
5, 10, 9; 5, 12, 7; Plin. N. H. 34, 1, 1 (1).
Chalybs Stahl, Plur. Stat. Tlieb. 3, 586 tunicas chalybum
squalore crepantes und Theb. 4, 174 uexilis inmimero chaly-
bum subtemine thorax.
— 620 -
Orichalca wind Sachen au8 onchalcum Val. tl. 3, 61;
Stat. Theb. 10, 660.
Electra Arten oder Stücke des Mischmetalls unter dieeem
Namen Plin. H. N, 9, 40, 65 (139) argentum auro contundere,
ut electra fiant; Mart. 8, 51, 5; Lamprid. Heliog. 21, 3; Olaudian.
Rapt. Pros. 1, 243. Dasselbe Wort bedeutet Bernsteintropfen
Verg. Ecl. 8, 54; Ovid. Amor. 3, 12, 37 und Met. 2, 365;
(Jlaudian. III cons. Honor. 125; VI cons. Honor. 164 und
Epist. 2, 11.
Marmora Marmorarten Senec. Epist. 100, 5; Plin. H. N.
36, 3, 3 (8); 36, 7, 11 (54); 36, 16, 25 (126); Marmorblöcke
Horat. Carm. 2, 18, 17; Ovid. Met. 6, 312; 7, 790; Manil. 2,
779; Lucan. 10, 114; Plin. H. N. 12 Prooem. 1; 24, 17, 102
(160); 36, 1, 1 (2); 36, 1, 2 (4); 36, 6, 9 (51); 36, 6, 9 (52);
36, 15, 24 (125); Quintil. 5, 11, 30; Mart. 5, 22, 8; C. I. L.
6, 301; 6, 410; 6, 656; Marmorwerke Cic. pro Rose. Amer. 46,
133 im Heimst; Horat. Carm. 4, 8, 13; Senec. Epist. 90, 26;
Aetna 568; Plin. H. N. 12, 1, 5 (9); 33, 7, 40 (122); 35, 1, 1
(2); 35, 2, 2 (6j; 36, 5, 4 (15); 36, 6, 5 (44); 36, 6, 5 (46);
36, 15, 24 (110); Stat. Silv. 1, 3, 36; 4, 6, 26; Mart. 5, 80,
11; luven. 1, 12; 3, 215; 14, 90; C. I. L. 6, 103; 6, 212; 6,
213; 6, 607; Marmorgebäude Mart, 8, 3, 6; 10, 63, 1; Marmor-
böden Mart. 10, 2, 9; 12, 60, 12; Claudian. in Eutr. 2, 360;
Marmorflächen Ovid. Met. 15, 314, auch marmora pelagi Catull.
63, 88; marmora Nerei Avien. Orb. terr. 189 und marmora
ponti daselbst 715, vergl. Sedul. 3, 228.
Ebora Sachen aus Elfenbein Plin. N. H. 19, 5, 26 (87);
36, 2, 2 (5).
Crystalla Gry stallstücke Stat. Silv. 1, 2, 126; Crystall-
gefässe Mart. 8, 77, 5; 9, 22, 7; 9, 73, 5; 10, 13, 5; 10, 66,
5; 12, 74, 1; Claudian. Epist. 2, 7; Epigr. 11, 1; Venant. Fort
6, 1, 110; Isid. Orig. 16, 3, 1.
Cerae Stücke Wachs Cic. Nat. Deor. 1, 26, 71; Verg.
Ge. 3, 450; Ovid. A. A. 2, 47; Met. 3, 488; 8, 193; 8, 226;
8, 227; 8, 670; 13, 818; 14, 532; besonders die zur encaustischen
Malerei gebrauchten verschiedenfarbigen Wachsstücke Varro R.
R. 3, 17, 4; Plin. N. H. 35, 7, 31 (49); 35, 11, 39 (122); 35,
11, 41 (149); Stat. Silv. 1, 1, 100; Wachsscheiben Verg. Ge.
4, 57; 4, 162; 4, 241; Ovid. Fast. 3, 748; Colum. 9, 15, 7;
- 621 —
9, 15, 8; 9, 15, 9; 9, 15, 11; 9, 15, 12; Lucan. 9, 285; Pliu.
N. H. 11, 8, 8 (18); 11, 10, 10 (23); 11, 21, 24 (71); 11, 22,
25 (75); Quintil. 2, 16, 16; Stat. Theb. 10, 579; Mart. 5, 37,
10; Wachstafeln zum Schreiben Plaut. Cure. 3, 40 (410j; Ovid.
Met. 9, 528; Quintil. 1, 1, 27; 8, 6, 64; 10, 3, 30; 10, 3, 31;
10, 3, 32; 11, 2, 32; Mart. 4, 70, 2; luven. 1, 63; 14, 29;
Plin. Epist. 1, 6, 1; 7, 27, 9; Suet. Nero 17; Wachssiegel Pliu.
N. H. 37, 7, 25 (95); Quintil. 11, 2, 4; WachsbilderOvid. Remed.
amor. 723 und Fast. 1, 591; Stat. Silv. 3, 1, 95; luven. 8, 19.
Sulpura (sulphura) Schwefelstücke Verg. Ge. 3, 449;
Horat. Epist. 1, 15, 7; Ovid. Met. 3, 374; 14, 791; 15, 351
und Fast. 1, 271; Quintil. 12, 10, 76; luveu. 2, 158; 5, 48;
Calpurn. 5, 78; Samon. 38; 140.
Sucina Bernsteinstücke Plin. N. H. 36, 1, 1 (1); 37, 2, 11
(30); 37, 3, 12 (49); 37, 3, 12 (50); 37, 3, 12 (51); 37, 3, 13 (52);
Mart. 3, 65, 5; 5, 37, 11; 11, 8, 6; luven. 6, 573; 9, 50; Prise.
Perieg. 584; Prudent. Perist. 3, 21.
Bitumina die verschiedenen Arteu von Erdpech Plin.
N. H. 7, 15, 13 (65); Stücke davon Calpurn. 5, 79.
Pices resinaeque die Arten von Pech und Harz Pliu. N.
H. 16, 22, 23 (56); bei demselben 24, 7, 23 (37) wird von der
pix gesagt : eius duo genera, spissum liquidumque ; spissaruni
utilissima medicinae Bruttia. Charis. 1, 15 S. 71 (I 91, 26):
Pix singulariter dicitur, ut ait Varro de similitudine verborum II,
quamvis Vergilius dixerit (Ge. 3, 450): Idaeasque pices et
pingues unguine ceras. Hier sind Pechklumpen zu verstehen.
Ut pices navium solverentur Augustin. Civ. Dei 3, 31. Aber
kaum ist pices vom Sing, zu unterscheiden Plin. N. H. 14, 20,
25 (122): Arborum suco manantiura pieem resinamque aliae
ortae in Oriente, aliae in Europa ferunt ; quae iuterest Asia,
utrimquc quasdam habet. In Oriente optimain teuuissimamque
terebinthi fundunt, dein lentisci, quam et masticheii vocaut,
postea cupressi, acerrimam sapore, liquidam omnes et tantum
resinam, crassiorem vero et ad pices faciendas cedrus.
Lanae sind Wollarten Plin. N. H. 8, 48, 73 (193) lauarum
nigrae nuUum colorem bibunt, de reliquarum infectu suis locis
dicemus. Wollflocken Dichter bei Varro L. L. 7, 3, 24; Ovid.
Met. 7, 541 und Fast. 2, 21; Manil. 4, 124; 4, 380; Plin. N. H.
12, 25, 54 (116); 22, 23, 49 (101); 23, 1, 22 (38); 26, 8, 30
— 622 —
(47); Mart. 11, 56, U; 12, Ö5, 5; 13, 57, 1; i:), 125, 1; 14,
154 — 157 in der Überschrift; 14, 157, 1; Samon. 93 (96); 660;
987. Öfters ganz wie lana Plin. N. il. 29, 1, 9 (29); 29. 2, 9
(30); 29, 2, 10 (35); 29, 3, 11 (39); Quintil. 7, 8, 4; besonders
wo vom Färben oder Waschen der Wolle oder von der Ver-
arbeitung derselben die Rede ist, Horat. Carm. 2, 16, 37 ; 3,
15, 13; Ovid. Her. 3, 70; A. A. 2, 220 und Met. 4, 34; 6, 9;
15, 118; Plin. N. II. 7, 56, 57 (196); 19, 3, 17 (47); 19, 3, 18
(48); 20, 7, 25 (59); 25, 5, 21 (52); 35, 15, 52 (183); Quintil.
1, 1, 5. Für das ganze Vliess Pallad. 8, 4, 2 zweimal.
Garnes Fleischstücke, Fleischteile, Enn. (Ann. 343) bei
Prise. 9, 9, 50 S. 870 (II 486, 17); Varro (Sat. Menipp. 401)
bei Non. S. 171, 13, in den Hdschr. carnem quibus; Ovid. Met
2, 769; 7, 269; 14, 208; Senec. de ira 2, 36, 2; Plin. N. H.
8, 36, 54 (128); 8, 38, 57 (136); 16, 38, 72 (183); 16, 38, 73.
(184); 22, 25, 65 (134); 23, 1, 22 (37); 23, 7, 64(126); 23, 7,
64 (127); 25, 6, 30 (67); 26, 14, 87 (140); 27, 2, 2 (7); 28
8, 27 (97); 28, 8, 27 (101); 28, 8, 27 (104); 28, 8, 27 (105) J
28, 14, 58 (205); 32, 5, 17 (45); 32, 5, 18 (48); Apul. Met. 4^
14 S. 271; 8, 22 S. 567; Pallad. 3, 25, 12; 12, 17, 1; über den
Gen. carnium vergl. unter 76.
Adipes Cic. Catil. 3, 7, IG in vielen Büchern; Lucr. 4,
641; Colum. 6, 2, 15; 8, 14, 11; Plin. N. H. 8, 36, 54 (127).
11, 37, 85 (213); 16, 38, 72 (182); 16, 38, 72 (183); 28, 8, 25
(89); Quintil. 2, 10, 6; Samon. 155; 220; 799; 1000; 1007;
Augustin. Civ. Dei 3, 20; Eugipp. Exe. Augustin. 318 S. 1014,
6; Cael. Aurel. Acut. 2, 18, 112 S. 139; 3, 18, 185 S. 290 und
Chron. 2, 1, 26 S. 106; Apic. 2, 2 § 44; Hieronym. adv. lovin.
2, 11; Vulg. Levit. 10, 12; 2 Paral. 7, 7; Fragm. Bob. de nomin.
ed. Keil V 562, 11.
Larda Ovid. Fast. 6, 169.
Selten ist der Plur. von alvus, wenn es den Unterleib
bedeutet, Plin. N. H. 8, 57, 82 (222); 19, 5, 26 (80); Arnob.
2, 16; 3, 10; 5, 10; Salvian. Gubern. Dei 6, 2, 10; häufiger,
wo es von dem Bienenkorb gebraucht ist, Varro R. R. 3, 16,
15; Colum. 9, 6, 1; 9, 6, 3; 9, 8, 12; 9, 14, 7; 9, 15, 11;
11, 2, 50; Plin. N. H. 11, 16, 15 (44); 21, 12, 43 (73); 21, 14,
47 (80).
Selten ist ferner der Plur. abdomina, Lucil. (1, 34) bei
— 623 -
GeU, 10, 20, 4; Nod. S. 35, 19 und .S. 159, 24; Plin. N. H. 8,
51, 77 (209); PrudeDt. Perist. 10, 918.
Omenta von einem Tiere Senec. Oed. 374; luven. 13,
118, von mehreren Pers. 2, 47; Lucan. 1, 625; Anaob. 3, 13;
7, 20; 7, 24.
Selten ist der Plur. von sumen; sumina ist bei LuciL
(ine. fab. 49) bei Macrob. Sat. 3, 16, 18; Lampr. Heliog. 21, 3;
Ennod. Carm. 2, 68, 7.
Von omasum fehlt der Plur,
Dem Worte panis spricht Charis. nicht nur in der unter
101 mitgeteilten Stelle 1, 15 S. 72 (I 93, 8), sondern auch
1, 15 S. 69 (I 90, 5) und 1, 17 S. 114 (I 141, 20) den Plur.
ab, quoniam unica res est et ad pondus redigitur, nee quisquam
veterum nisi singulariter dixit, und quia de his est nominibus,
quae, cum pondere [numero] mensuraque constent, semper sunt
singularia. Aber panes und panibus haben Plaut. Persa 4, 'S,
2 (471); Metell. bei Macrob. Sat. 3, 13, 12; Varro (de vita populi
Romani lib. I) bei Non. S. 63, 25; Caes. bell. civ. 3, 48, 2;
Val. Max. 7, 4, 3; Plin. N. H. 20, 15, 58 (163); Suet. Calig.
37; Flor, 1, 13, 15; Cypnan. Festim. 2, 2; Vopisc. Aurel. 9, 6;
35, 1; 47, 1; Paul. Festi S. 220; Apul. Met. 4. 8 S. 253; 10,
13 S. 701; 10, 13 S. 702; Samon. 786; Arnob. 1, 46; Obsequ,
114; Pallad. 11, 21; Gros. 5, 18, 4; Ennod. Epist, 1, 4 (ed,
Hartel p. 8, 13); Acta fratr, Arv. a. 218 a Z. 7; 30; a. 219
Z. 2 und a. 241 Z. 12; Inscbr. Orell. 2417 Z. 12; Henz. 6086
Ool. 2 Z. 15; panes aeris PHn, N. H, 34, 11, 24 (107) und panes
aerei daselbst 34, 11, 25 (109); panes viridantis aphronitri Stat,
Silv. 4, 9, 37. Über den Gen. Plur. vergl. unter 67.
105. Bezeichnungen von Gegenständen, welche
als nur einfach vorhanden gedacht werden, sind
natürlich nur im Sing, gebraucht.
So mundua die Welt, Wo aber die Vorstellung des
Democritus, dass es mehrere Welten gebe, ausgedrückt werden
soll, bedient man sich unbedenklich des Plur.. mundi, wie Cic.
Acad. 2, 17, 55; Nat. Deor. 1, 10, 25; 1, 24, 67; 1, 26, 73;
1, 34, 96; 2, 18, 48 und Divin. 2, 17, 40; Lucr. 5, 528 (1345):
Plin. N. H. 2, 1, 1 (3); Arnob. 2, 9; August. Civ. Dei 8, 2; 11,
5; und für Weltkarten Prop. 5 (4), 3, 37. Mundus dt r
Schmuck ist ausschliesslich im Sinff. vorhanden.
— 624 -
Caeliiin hatte nach Caesar de analog, bei Gell. 19, 8, 3
«benso wenig einen Plur., wie harena und triticum; § 5 wird
erwidert: de caelo et tritico non infitias eo, quin singulo semper
numero dicenda sint, und § 13 wiederholt, dass caelum immer
evtxcäc gebraucht werde. Caela als Plur. bei Ausou. Epigi".
57, 6 talem fecerunt ferrea caela deam, geht auf die Werkzeuge
der caelatores. Cic. Epist. ad Farn. 9, 26, 3 sagt zwar: ille
baro te putabat quaesiturum, unum caelum esset an innumerabilia;
aber er enthält sich der Form caela. Der Plur. ist vielmehr
caeli nach Diom. i S. 314 (I 327, 5); Rhemn. Pal. S. 1370
(V 537, 8); Pompei. Comment. S. 151 (V 162, 31); Cledon. S.
1895 (V 39, 25); Consent. S. 2026 (V 345, 13); den Sing.
caelus, der sonst nur als Name des Gottes angewandt wird,
haben Enn. (Ann. 524) bei Non. S. 197, 9 und Charis. 1, 15
S. 55 (I 72, 14); Petron. 39, 5; 39, 6; 45, 3; orientem caelum
Vitruv. 4, 5, 1 (p. 96, 6), und Aruob. 1, 59 gedenkt der Doppel-
form caelus und caelum, Ca e los ist bei Lucr. 2, 1097. Bei
Varro L. L. 5, 3, 16 loca naturae prima duo, caelum et terra,
deinde particulatim utriusque multa; caeli dicuutur loca supera
et ea deorum, terrae loca infera et ea hominum, sind caeli und
terrae Gen. Sing., und nicht, wie bei Gesner und Forc. an-
genommen wird, Nomiu. Plur. Die Anführung des Cic, bei
Serv. zu Verg. Aen. 1, 331 bezieht sich nicht auf die Worte:
Epicurei plures volunt esse caelos. sondern, wie schon Voss.
de vitiis serm. 1, 21 erkannnte, auf die darauf folgenden: aut
tandem doceas, quod vix cuiquam contigit. Die Form caelos
gehört also dem Serv. selbst. Abi. Plur. caeli s Symphos, in
der Anth. Lat. ed. Riese 286, 113, und auch 782; C. I.
L. 5, 6722 V. 4; 6, 81; 6, 83; 6, 84. Sehr pewölmHch aber
ist dieser Plur., dem Hebr. C]'CZ' entsprechend, wie bei den Sep-
tuaginta und im Neuen Testament ovQayol, in der Vulgata, und
bei den kirchlichen Schriftstellern, wie Tert. de fuga 12; Monog.
5; Praescr. haer. 13; adv. Marc. 4, 22; 5, 15; adv. Hermog.
34; 45; adv. Valent. 20; Resurr. 23; ad^. Prax. 7; 19; 23 und
adv. lud. 13; Aruob. 3, 9; Lact. Epit. 1, 3; Cyprian. Epist. 3,
3; 4, 5; 36, 1; 58, 10; 76, 2; Augustin. Civ." Dei 11, 34 (I
510, 27 ed. Dombart); 12, 20 (I 543, 13); 20, 18 (II 447, 20);
Hieronym. Epist. 60 (35), 23; Sidon. Epist. 6, 12; Sedul. 2, 8;
2, 212; 3, 162; 5, 231; Claudian. Mamert. Stat. anim. II 12
— 625 -
<ed, Eugelbrecht p. 144, 8; 144, 15; 145, 24; 146, 2; 146, 7;
146, 8; 146, 16; 148, 3 etc.).
Acribus ist bei Lucr. 4, 291; 5, 645; aeres Cael. Aurel.
Chron. 1, 1, 44 S. 23 und 4, 1, 3 S. 282; aerum bei dem-
selben Chron. 3, 7, 93 S. 248, wie auch di^q öfters im Plur.
v^orkomrat. Bei Vitruv. 1, 1, 10 ist in den besten Hdschr.
Aeris et locorum (nicht aeres locovum) .... aquarumque usus,
und 1, 4, 3 acribus wahrscheinlich Schreibfehler für e rebus.
Über den Gebrauch von aera und aethera als Norain. und Acc.
Plur. vergl. unter 147.
Fumus ist nach Charis., Phoc. und Albin. de orfchogr. S.
2235 (VII 302, 4) ein Sing, tantum; Gell. 19, 8, 13 gesteht zu,
•dass es nicht immer mxw^ gebraucht werde. Fumi als Nomin.
Plur. nebst fumos und fumis ist bei Dichtern ziemlich häufig,
wie Lucr. 6, 104; Verg. Gc. 2, 217; 4,230; OWd. Met. 1,571;
15, 351; 15, 734 und Fast. 1, 343; 1, 577; 4, 739; SU. 7, 355;
Mart. 2, 90, 7; 3, 82, 23; 4, 5, 7 ; 14, 118, 1; Samon. 359,
aber auch Caes. bell. Gall. 5, 48, 10; Arnob. 7, 3 (in der
Hdschr. m. pr. fumus, m. corr. fumos); Lamprid. Alex. Sev 36,
2; 67, 2; Heliog. 10, 3; 15, 1.
Wenn mare und terra von Charis. (vergl. unter 101) als
Singularia tantum bezeichnet werden, so ist dies von demselben,
wie auch von Prob. Append. S. 439 ([V 194, 31); Diom. 1 S.
288 (I 309, 22); Prise. 7, 6, 28 S. 744 (II 310, 9) und 11, 6,
24 S. 924 (II 564, 3), genauer dahin bestimmt, dass zwar
maria gebräuchlich sei, aber der Gen., Dat. und Abi.
Plur. dazu fehle oder wenigstens sehr selten sei,
uad von Charis. ausserdem, dass terrae pro terrae regiouibus
gebraucht werde. In der That sind keine anderen Beispiele
eines Gen., Dat. oder Abi. Plur. von mare bekannt, als die von
Prise. 7, 16, 75 S. 770 (II 352, 5) angeführten, für den Gen.
marum aus Naev. bell. Pun. (ed. L. Müller p. 159 v. 16), und
für den Abi. maribus aus Caes. bell. Gall. 5, 1, 2. Wie aber
terrae für Länder oft vorkommt, so ist tellures von Gallus
bei Vib. Sequester S. 45 unter Ilypanis in gleicher Weise an-
gewandt in dem Verse: Uno tellures dividit amue duas.
Rura ist auch in Prosa nicht selten, und bei Dichtern
sehr häufig, Sulpic. bei Varro L. L. 5, 6, 40; Varro R. R. 1,
2, 12; Cic. Tusc. 5, 35, 102 und Off", o, 1, 1; bell. Gall. 8,
Neue-Wagener. Formenlehre. I, 3. Aufl. 40
— 626 -
3, 1; Lucr. 5, 1248; Catull. 64, 38; Verg. Ecl. 1, 46; 2, 28;
5, 58; Ge. 1, 372; 2, 317; 2, 412; 2, 485; 2, 500; 3, 324; 4,
289 und Aen. 1, 430; 4, 527; 7, 712; Ciris 115; Horat. Carm.
1, 1, 17; 1, 31, 7; 2, 6, 12; 2, 16, 37; 3, 18, 2; 4, 5, 17; 4,
5, 18; Epod. 2, 3; Serm. 1, 6, 59 und Epist. 1, 7, 76; 1, 14,
14; 1, 15, 9; Tibull. 1, 5, 21; 2, 1, 37; 2, 1, 47; 2, 3, 1;
Ovid. Amor. 2, 16, 38; Remed. amor. 169; Met. 1, 676; 3, 2;
5, 276; 7, 463; 10, 478; 11, 146; 11, 766; 13, 720; 15, 367
und Fast. 1, 398; 2, 369; 2, 662; 3, 64; 5, 316; 6, 109; Liv.
39, 16, 4; Colura. 9, 15, 8; Plin. N. H. 2, 68, 68 (175); 18,
6, 7 (36); Quintil. 4, 2, 45; 12, 11, 18. Über ruribus vergl.
unter 119.
Sola regni hat Enn. (Ann. 152) und sola terrarum (Ann.
62) bei Fest, unter solum S. 298; sola terrae überhaupt Dichter
nach dem Zeugniss des Varro L. L. 5, 4, 22; sola terrarum
und sola terrae auch Cic. pro Balb. 5, 13; or. pridie quam in exi-
lium iret 10, 24; Lucr. 2, 592; Catull. 63, 7; sola Pangaei
Senec. Oed 440; alia telluris sola Arnob. 2, 17; sola arearum
Vitruv. 1, 2, 2; sonst sola für sich allein für rura oder campi,
wie Catull. 63, 40; Verg. Ge. 1, 80; Tibull. 1, 5, 3; Stat. Silv.
I, 1, 56; 4, 3, 45 und Theb. 4, 444; 8, 391; 10,477; Nemes.
8; Capitol. Maxim. 13, 2; Vopisc. Prob. 15, 6; Samon. 886^
Avien. Arat. 790; 1642; 1708, und Descr. orb. 272; 503; 1313;
dann für Fussböden in Gebcäuden, sola marmorea Cic Parad.
6, 3, 49; sola horreorum Colum. 1, 6, 16; sola picta Prudent.
c. Symm. 2, 252; endlich für plantae pedum Cic. Tusc. 5,.
32, 90; Mart. 10, 72, 7; Lact. Mort. persec. 21, 8; Prudent.
Apoth 666.
Sol wird von Charis. unter die Singularia tantura gezählt,
Prise, dagegen erkennt an, dass quidam multos soles et multas.
lunas esse putaverunt. Für mehrere zugleich sichtbare Sonnen,
steht soles und solibus Cic. Divin. ], 43, 97 und de rep. 1.
10, 15; 1, 11, 17; 1, 13, 19; 1, 13, 20; 1, 19, 31; Ciris 37^
Liv. 28, 11, 3; 29, 14, 3; 41, 21, 12; Senec. Nat. quaest. 1,.
II, 1; Plin. N. H. 2, 31, 31 (99); 2, 33, 33 (100); lul. Obsequ.
73; 92; 103; 128; 130; insofern jedem Tage seine eigene
Sonne zugeschrieben Avird, sind soles Tage, Lucr. 6, 1219;
Catull 5, 4; 8, 3; 8, 8; Verg. Ecl. 9, 52; Ge. 2, 481 und
Aen. 1, 745; 3, 203; Pers. 5, 41; Val. FL 4,. 632; Sil. 3, 551:
— 627 —
Stat. Silv. 1, 3, 88 und Theb. 5, 460; Mart. 10, 6, 2; Inschr.
Orell. 1174 v. 3; soles bedeutet Jahre Nemes. 122; es sind
Sonnenblicke, Sonnenstrahlen Lucr. 5, 252; 7, 1102; Verg. Ge.
1, 66; 1, 393; 2, 332; Horat. Carm. 4, 5, 8; Epod. 2, 41; 16,
13 und Epist. 1, 20, 24; Tibull. 1 4, 2; Ovid. Her. 5, 112;
Amor. 3, 6, 106; Remed. amor, 405; Met. 1, 435; 6, 63; 13,
793; Fast. 1, 157; 2, 311; 2, 366; 4, 404; Trist. 5, 8, 31 und
Epist. ex Pont. 1, 3, 54; Colum. 2, 16, 6; Senec. Nat. quaest.
3, 27, 4; Senec. Herc. Oet. 490; 600; 723; Lucan. 3, 401;
Sil. 15, 707; Val. Fl 2, 287; 3, 612; Plin. N. H. 12, 5, 11 (23);
14, 4, 5 (46); 15, 5, 6 (21); 28, 12, 50 (186); Stat. Silv. 4, 5,
6 und Theb. 4, 831; Mart. 8, 14, 4; 10, 12, 7; luven. 4, 43;
Plin. Epist. 9,2,4; Arnob. 6, 3; 6,4; Claudian. IV cons. Honor.
341; Anth. Lat. ed. Riese 573 v. 2.
Lunae sind zugleich sichtbare Monde Cic. Divin. 1, 43,
97; Liv. 22, 1, 10; Plin. N. H. 2, 32, 32 (99); lul. Obsequ.
92; die Mondphasen der einzelnen Nächte Verg. Ge. 1, 424.
Lux wird von Charis., Diom., Donat., Phoc. und Consent,
iu den unter 101 mitgeteilten Stellen übereinstimmend als
Sing, tantum bezeichnet. Aber luces und lucibus von dem
Glänze leuchtender Gegenstände haben Cic. Arat. 50; 96; 331
367; 434; Manil 5, 258; 5, 512; Apul. de mundo 16 S. 324
und von dem Tageslicht Varro bei Non. S. 526, 26; Cic. Arat
459; Lucr. 5, 681; 5, 688; Catull. 64, 31; Horat. Carm. 4, 6
42; 4, 15, 25; Ciris. 397; 417; Ovid. Met. 4, 262; 14, 227
Fast. 3, 398; 4, 901; 6, 39; 6, 247; 6, 725; 6, 774 und Epist
ex Pont. 2, 1, 25; Manil. 1, 187; 1, 476; 3, 229; 3, 349; 3
366; 3, 446; 3, 451; 3, 459; 3, 512; 3, 555; 3, 627; 3, 638
3, 645; 4, 164; 4, 255; 4, 326; 4, 341; Mart. 6, 59, 3; 10,
62, 8; Avien. Arat 1347; 1875. Auch bei Sallust. war luces
nach Serv. (Serg.) Comment. in Donat S. 1843 (IV 432, 22).
Für den Genet. Plur. fehlen Beispiele, woraus sich der Zweifel
des Plin. über die Form desselben (vergl. unter 74) erklärt.
Von den Benennungen der Jahreszeiten wird ver in den
Exe. ex Charis. arte gramm. S. 101 (I 550, 21) für ein Sing
tantum erklärt, welche Bemerkung durch das prima vera Ephem
epigr. 2 S. 310 Nr. 409 nicht widerlegt wird, v(M'gl. Wölfflin
Über die Latinität des Afrikaners Cnssius Felix p. 397, 398
Unbegründet aber ist es, wenn ebendaselbst autumnus oder bei
40*
— 628 —
Charis. Art. gramm. 1, 11 S. 21 (I 34 16) autumnus et autuui-
num unter den Sing, tautum auftritt. Autumnos und autuui-
nis sind bei Horat. Carm. 2, 14, 15; Ovid. Met. 1, 117; 3, 327;
•6, 439; Mart. 3,58, 7; 9, 1, 1; dazu autumna ak Plur. von
autumnum Cyprian. ad Demetr. 3 (vergl. unter 125). Desgleichen
aestates und aestatibus Cic. Nat. Deor. 2, 19, 49; Lucr. 6,
573; Horat. Serm. 2, 4, 22; Vell. 2, 47, 1; Plin. N. H. 12, 19,
42 (93); 17, 2, 2 (21); Lucan. 10, 231; Mart. 9, 1, 2; Tac.
Ann. 1, 17; C, 38; aestates, welches sonst Plin. N. H. 28, 12, 50
(185) gelesen, und durch Sommerflecken erklärt wurde, ist nach
Hdschr. mit testas vertauscht. Hiemes Acc. (432) bei Non. S.
422, 32; (557) bei Non. S. 469, 31; Cic. Nat. Deor. 2, 19, 49;
Caes. bell. Gall. 4, 20, 1; Lucr. 6, 373; Verg. Ge. 1, 100; 2,
293; 2, 373; 3, 197; Horat. Carm. 1, 11, 4; 1, 15, 35; 2, 10,
15; 3, 1, 32 und Epist. 1, 10, 15; Ovid. Met. 1, 117; Plin. N.
H. 8, 38, 58 (138); 17, 2, 2 (13); 17, 2, 2 (16); Val. Fl. 2,
22; 6, 335; Stat. Silv. 1, 1, 91 und Theb. 3, 435; 8, 361; Mart.
9, 1, l; den Gen. hiemum stellen Prise. 7, 16, 76 S. 770 (II
352, 19) und das Fragm. ßob. de nom. et pronom. S. 136 (V
562, 13) ohne Beleg auf, und derselbe ist nach einer Conjektur
von Patric. bei Cic. pro Eabir. Post. 15, 42 für hiemem her-
gestellt. Brumae haben Cic. Nat. Deor. 2, 7, 19; ManiL 3, 607;
Mart. 4, 40, 5; 10, 104, 9; solstitia Cic. a. a. 0.; Verg. Ge.
1, 100; Colum. 9, 14, 12; Plin. N. H. 17, 2, 2 (14): luven. 4, 93.
106. Nomina abstracta von bald allgemeinerer
bald speciellerer Bedeutung sind Sing, tantum nur, wo
die erstere stattfindet.
Virtus als Inbegriff aller guten Eigenschaften, Cic. Invent.
2, 53, 159; Orat. part. 22, 76; pro Font. 13, 29 (17, 39); Phil.
4, 5, 13; Acad. 1, 5, 20; 1, 5, 21; Fin. 1, 16, 50; 2, 11, 34;
2, 13, 39; 2, 13, 42; 2, 13, 43; 2, 14, 44; 2, 22, 71; 2, 25,
81; 3, 18, 61; 4, 14, 39; 4, 15, 40; 5, 30, 91; 5, 30, 92:
Tusc. 2, 12, 28; 2. 18, 43; 3, 20, 47; 3, 20, 48; 3, 20, 49;
Leg. 1, 8, 25; Off. 1, 15, 46; virtutes die besonderen Tugenden,
Cic. pro Mur. 10, 23; Fin. 1, 13, 42; 2, 12, 37; 2, 15, 48; 2,
21, 69; 2, 26, 83; 5, 13, 36; 5, 13, 37; 5, 13, 38; 5, 31, 93;
Tusc. 2, 18, 43; 3, 17, 36; Off. 1, 15, 46.
Voluptas das Behagen, Cic. Fin. 1, 7, 23; 1, 7, 25; 1,
13, 42; 1, 13, 43; 1 16, 50; 2, 3, 6; 2, 3, 7 ; 2, 3, 8; 2, 3,
— 629 —
9-, 2, 3, 10; 2, 4, 11; 2, 4, 12; 2, 4, 13; 2, 4, 14; 2, 5, 15;
2, 5, 16; 2, ö, 17 und so fort bis 2, 27, 89; voluptates die Ver-
gnügungen, Cic. Fin. 1, 7, 23; 1, 7, 24; 1, 13, 43; 1, 14, 46;
1, 18, 57; 1, 18, 59; 2, 3, 10; 2, ,4, 14; 2, 7, 21; 2, 7, 22; 2,
10, 30 und so weiter bis 2, 26, 83; Tusc. 3, 17, 37; 3, 17, 38;
3, 18, 41; 3, 18, 42; 3, 19, 44; 3, 20, 46; Nat. Deor. 1, 30, 84.
Libido das Gelüsten, Cic. Invent. 2, 45, 132; pro Rose.
Amer. 49, 141; pro Font. 12, 26 (16, 36); Epist. ad Farn. 9, 16,
3; Fin. 1, 6, 19; 1, 16, 50; 2, 22, 73; 3, 9, 32; Tusc. 3, 5, 11;
4, 6, 11; 4, 6, 12; 4, 7, 14; 4, 7, 15; 4, 7, 16; Parad. 3, 1, 20;
libidines die Lüste, Cic. de orat. 1, 43, 194; Verr. Acc. 1, 24, 62;
Tusc. 1, 33, 80; Lael. 22, 83; de rep. 1, 38, 60; Leg. 3,
13, 31.
Cupiditas die Begehrlichkeit, das heftige Verlangen, Cic.
Invent. 1, 2, 2; 1, 23, 32; pro Rose. Amer. 35, 101; Epist. ad
Att. 1, 17, 9; Off. 1, 21, 73; 1, 38, 136; cupiditates die Begierden,
Terent. Phorm. 5, 4, 2 (821); Cic. de orat. 1, 43, 194; Orat.
part. 22, 76; Verr. Acc. 1, 24, 62; 2, 75, 184; Fin. 1, 13, 43;
1, 13, 44; 1, 16, 51; 1, 16, 53; 2, 8, 23; 2, 9, 26; 2, 9, 27;
2, 19, 60; 2, 20, 64; 3, 11, 36; Lael. 22, 82.
Perturbatio die Störung der Geistesklarheit, Cic. de orat.
2, 42, 178; 1. agr. 1, 8, 24; Acad. 1, 10, 38; Divin. 1, 30, 62;
2, 62, 128 und Off. 1, 29, 102; perturbationes die Leiden-
schaften, Cic. Top. 17, 64; Fin. 3, 10, 35; Tusc. 4, 5, 9; 4,
5, 10; 4, 5, 11; 4, 6, 14; 4, 14, 31; 4, 14, 33; 4, 15, 34; 4,
28, 60; 4, 35, 75; 4, 38, 82; Off. 1, 38, 136.
lus das Recht im Ganzen, Terent. Heaut. 4, 1, 29 (642)
und Hec. 3, 3, 27 (387); Cic. Invent. 2, 22, 65; 2, 53, 161;
2, 54, 162; de orat. 2, 33, 141; 2, 33, 142; 2, 33, 143; pro
Caec. 11, 33; Fin. 3, 20, 67; Tusc. 1, 26, 64; Parad. 4, 1, 28
und Leg. 1, 12, 33; 1, 12, 34; 1, 13, 36; 1, 15, 42; 1, 15,
43; 1, 16, 43; 1, 16, 44; 1, 18, 48; Lucr. 3, 61; Verg. Aen.
7, 402; 11, 359; 12, 315; Horat. Serm. 1, 5, 67; 2, 1, 82; 2,
2, 131; 2, 3, 217; 2, 5, 34; Epist. 1, 12, 27 und A. P. 131;
Liv. 1, 42, 4; 6, 14, 8; 7, 17, 12; 9, 1, 8; 25, 18, 5; 31, 24,
18; 31, 32, 4; 41, 18, 16; iura die einzelnen Rechte, Cic. de
erat. 1, 59, 253; pro Quint. 14, 45; 15, 48; pro Rose. Amer. 13,
37; Verr. 3, 15, 38; pro Caec. 12, 34; pro Balb. 14, 32; 20,
47; Ofi: 1, 8, 26; 3, 29, 108 und Leg. 1, 13, 35; 1, 16, 43;
— 630 -
Lucr. 5, 1144; 5, 1147; CatuU. 62, 65; 66, 83; Verg. Ge. 1,
269; 2, 501; 4, 562 und Aen. 1, 293; 1, 426; 1, 731; 2, 157;
2, 541; 3, 137; 4, 27; 5, 758; 7, 246; 8, 670; Horat. Carm. 1,
28, 32; 3, 3, 44; Serm. 1, 3, 111; Epist. 1, 3, 23; 2, 1, 104;
2, 2, 23; 2, 2, 174 und A. P. 122; 256; 398; Liv. 1, 8, 1; 1,
34, 12; 1, 41, 5; 3, 34, 3; 3, 56, 8; 5, 27, 6; 9, 20, 10; 34,
3, 1; Quintil. 2, 10, 14; 2, 11, 4; Tac. Ann. 3, 60; 3, 69; Hist.
2, 92; 4, 65 und Germ. 32; Plin. Epist. 7. 11, 4; 7, 11, 8;
9, 13, 3. Über den Gen. iurum und den Dat. und Abi. iuribus
vergl, unter 119.
107. Auch andere Abstraeta kommen nicht selten
im Plur. vor, wenn das öftere Auftreten der dadurch
bezeichneten Zustände, Thätigkeiten oder Eigen-
schaften, besonders an mehreren Individuen, aus-
gedrückt werden soll.
Naturae Cic. de orat. 1, 14, 60; Orat. 40, 139; Part,
orat. 10, 34; 10, 35; Acad. 1, 11, 39; Fin. 5, 4, 10; Tuscul.
1, 27, 66; Nat. Deor. 1, 9, 22; 1, 11, 29; 1, 37, 103; 2, 12,
33; 2, 13, 35; 2, 23, 60; 2, 33, 83; 2, 33, 84; 2, 33, 85; 2,
57, 144; Divin. 2, 45, 95; Epist. ad Q. fr. 2, 15 (16), 4; Lucr.
1, 710; 3, 315; 3, 320; Verg. Ge. 4, 149; Horat. Serm. 2, 8,
93; A. P. 157; Quintil. 4, 1, 17; 12, 10, 17; 12, 11, 22.
Vitae Terent. Ad. 3, 3, 61 (415); Cic. Nat. Deor. 1, 20,
52; Divin. 1, 11, 17; 2, 45, 95 und Lael. 23, 87; Verg. Aen. 6,
433; Quintil. 12, 11, 20; Tac. de orat. 41; für auimae Verg.
Ge. 4, 224 und Aen. 6, 292; 6, 728; für Lebensbeschreibungen
Gell. 1, 3, 1; 13, 2, 1. Aber bei Corn. Nep. praef. 8 ist de
vita excellentium imperatorum, und bei demselben Epam. 4, 6
vitam excellentium virorum (im Vat. 3170 vitas), und Gell. 1,
14, 1 citiert den lul. Hygin. iu libro de vita rebusque illustrium
virorum sexto. ^ Mortes Cic. Fin. 2, 30, 97; Tusc. 1, 48,
116 und Nat. Deor. 1, 42, 119; Verg. Aen. 10, 854; Horat.
Serm. 1, 3, 108; Ovid. Met. 11, 538; Val. Max. 9, 12 ext. 1;
Colum. 9, 11, 2; Senec. Contr, 7, 1 (16), 9; Senec. de dem.
1, 18, 3; Lucan. 1, 302; 2, 83; 2, 156; 6, 486; 6, 583; 7, 100
schreibt Hosius mortemque suorum, im Cod. Bruxellensis mor-
tesque suorum; 7, 517; 7, 618; 7, 848; 9, 620; 9, 707; 9, 736;
9, 862; Plin. N. H. 7, 45, 46 (149); 29, 1, 8 (18); Val. Fl. 7,
332; Sil. 2, 324; 5, 670; 9, 369; 14, 557; Stat. Silv. 2, 7,
— 631 —
131; Achill. 1, 434 und Theb. 2, 50; 6, 768; 8, 24; 9, 29; 9,
58; 11, 174; Hart. 1, 99, 7; 3, 64, 2; 3, 93, 18; 6, 33, 3; 9,
101, 9; luven. 1, 144; Tac. Ann. 6, 29; 11, 28; 14, 17; 14,
19; 16, 16 und Hist. 1, 3; 2, 93; Plin. Epist. 8, 16, 1; Petron.
20, 2; lustin. 12, 1, 5; 16, 1, 1; 19, 3, 6; 32, 4, 9; Pacat.
Paneg. Theodos. Aug. 29, 1; 30, 5; Auson. Epigr. 2, 3; 2, 8;
Claudian. bell. Gild. 40 ; über den Gen. mortium vergl. unter
72. — Neces Cic. pro Caee. 34, 100; Catil. 1, 7, .18 und Tusc.
3, 27, 65; Culex 310; Val. Fl. 3, 381; Tac. Hist. 5, 8; Vulg.
2 Mach. 5, 13; Auson. Perioch. Odyss. 24. — Exitia Plaut.
Bacch. 5, 1, 7 (1093); Enn. (Fab. 51) bei Cic. Orat. 46, 155
und Divin. 1, 31, 67; Cic. pro Milon. 2, 3 und Leg. 1, 12, 33;
8allust. Hist. Rede des Lepid. 25; Verg. Aen. 7, 129; Senec.
Phaedra 1230; Senec. de ira 1, 2, 1; Val. Fl. 1, 806; 5, 625;
Tac. Ann. 6, 29; Amm. Marc. 27, 12, 9; 28, 1, 3; Vopisc.
Aurel. 41, 5. — Pernicies schreckliche Tiere, Colum. 8, 14,
li und Arnob. 2, 59. — Exsilia Cic. de orat. 1, 43, 194 und
Tusc. 5, 6, 16; 5, 9, 24; Verg. Aen. 2, 780; 3, 4; Ovid. Met.
15, 515 uud Epist. ex Pont. 2, 5, 8; 2, 9, 66; Val. Fl. 4, 351;
Plin. N. H. 30, 1, 2 (9); 35, 4, 9 (26); Stat. Theb. 11, 378;
Tac. Ann. 15, 71; Hist. 1, 2; 1, 3 uud Agric. 45; Arnob. 2,
77; 5, 29. — Fugae Cic. pro Milon. 26, 69; Epist. ad Att. 8,
14, 1 und OfF. 2, 6, 20; Verg. Aen. 5, 593; Horat. Carm. 4, 8,
15 und Epist. 2, 1, 121; Colum. 10, 125; Sil. 14, 557; 17, 147;
Mart. 6, 33, 3; Tac. Ann. 14, 64; Hist. 5, 8 und Agric. 45. —
Discidia Cic. pro Cluent. 67, 190; Fin. 1, 13, 44; Nat. Deor.
], 16, 42 und Lael. 10, 35; 11, 78; Lucr. 2, 120; Senec.
Const. 8, 3.
Pax wird von Charis., Diom., üonat., Phoc. und Consent,
(vergl. unter 101) zu den Sing, tantum gezählt, ebenso von
Pompei. Comment. S. 160 (V 167, 5); S. 162 (V 176, 18: item in
genere feminino numeri tantum singularis ,,haec pax", ,,hae
paces" non facit, . . tamen lectum est: habes in Sallustio ,,bella
atque paces"). Doch haben paces imd pacibus Plaut. Persa
5, 1, 1 (753); Varro (de vit. populi Romani) bei Non. S. 149, 10;
Lucr. 5, 1230 (der ganze Vers wird von Lachmann verworfen);
Sallust. lug. 31, 20; Horat. Epist. 1, 3, 8; 2, 1, 102; Augustin.
Civ, Dei 3, 10. Aus Sallust. citieren Charis. Exe. ed. Keil.
I 548, 9; Cledon. S. 1898 (V 42, 25); Pompei. Comment. S. 162
- 632 —
(V 176, 19) und Beda de orthogr. S. 2794 (VII 283, 17) bella
atque paccs exorccbant; Serv, (Serg.) (Joinmcnt. in Donat, S.
1843 (IV 432, 21) paees ausser dem Zusammenhange, Beispiele
des Gen. Plur. sind nicht bekannt, und Plin. hielt die Form des-
selben für zweifelhaft (vergl. unter 74). — Quietes und quie-
tibus Cic. Off. ], 29, 103; Sallust. Cat. 15, 4; für Kuhestcllert
Lucr. 1, 405. — Otia Claud. Quadrig. (fr. 28 ed. Peter p. 217
14) bei Gell. 17, 2, 23; Lucr. 5, 1387; Catull. 68, 104; Verg
Ecl. 1, 6; 5, 61; Ge. 2, 468; 3, 377 und Aen. 4, 271; 6, 813
Horat. Serm. 1, 1, 31; 2, 7, 112; Epist. 1, 7, 36 und A. P
199; Tibull. 2,6,5; 4,1,181; Prop. 5 (4), 4,79; Ovid. Amor.
1, 9, 41; A.A. 2, 730; Renied. amor. 1.39; Met. 1, 100; 4, 307
4, 309; 5, 333; 15, 711; Fast. 1, 68; 2, 724; 4, 926; Trist. 1
1, 41; 1, 7, 26; 2, 224; 4, 10, 40 und Epist. ex Pont. 1, 4
21; 1, 5, 44; Colum. 1, 8, 2; Lucan. 2, 267: 2, 295; 2, 488
4, 357; 4, 704; Sil. 6, 329; 11, 230; 15, 706; Stat. Silv. 1, 2
182; 3, 5, 61; 3, 5, 85; 4, 4, 34; 4, 4, 49 und Theb. 3, 3
5, 199; 6, 111; 10, 225; 12; 6; Quintil. 6, 2, 30; iMart. 1, 55
4; Tacit. Ann. 14, 20; Flor. 1, 16, 4; 2, 8, 8; lustin. 6, 9, 6
Claudian. VII cons. Honor. 41; Cons. Stil. 1, 93; 1, 210; Bell.
Get. 361; Rapt. Proserp. 1, 276; Boeth. Cons. philos 1, 4
(ed. Peiper p. 11, 22). — Silentia Lucr. 4, 460; 4, 583;
Verg. Aen. 1, 730; 2, 255; 2, 755; 3, 112; 10, 63; 11, 241;
Ciris 210; Tibull. 4, 1, 129; Ovid. A. A. 2, 505; 2, 603; Met.
1, 206; 1, 208; 1, 232; 1. 349; 1, 384; 2, 700; 4, 433; 7, 184;
9, 692; 10, 30; 10, 53; 11, 598; 12, 48 und Fast. 1, 183; 4,
549; 5, 55; 5, 429; Pers. 3, 81; 4, 7; Lucan. 1, 298; 4, 718;
5, 15; 5, 121; 5, 508; 6, 729; 7, 66; Val. Fl. 2, 397; 2, 584;
2, 601; 3, 398; 3, 405; 3, 509; 3, 604; 3, 608; 3, 650; 4, 67;
4, 257; 5, 279; 7, 389; 8, 84; Sil. 1, 67; 3, 145; 5, 2; 7, 350;
Stat. Theb. 1, 441; 10, 896.
Somni Catull. 64, 331; Verg. Ge. 1, 342; 2, 470; 3, 435
3, 530 und Aen. 2, 9; 4, 244; 4, 530; 4, 555; 4, 560; 7, 88
7, 754; Horat. Carm 1, 25, 3; 2, 16, 15; Epod. 2, 28; 5, 96
14, 3; Serm. 1, 5, 15 und Epist. 1, 10, 18; Tibull. 1, 1, 48»
Prop. 1, 5, 11; 2, 7, 11; 4 (3), 8, 27; 4 (3), 10, 25; 5 (4), 4,
85; Ovid. Her. 10, 6; 10, 111; 11, 29; 13, 107; 14, 72; Epist.
ad Phaon. 90; 136; Amor. 1, 9, 25; 1, 13, 7; 1, 13, 43; 2,
9, 40; 2, 10, 19; 2, 19, 55; A. A. 3, 647; 3. 767; Remed. amor.
— 633 -
145; Met. 1, 685; 2, 735; 7, 153; 7, 253; 7, 663; 11, 604 und
Fast. 2, 635; 2, 791; 3, 18; 4, 530; 5, 477; 6, 681 ; Plin. N. H.
14, 22, 28 (142); 20, 17, 73 (189); Lucan. 1, 518; 3, 25; 4,
395; 4, 603; 5, 750; 7, 8; 7, 24; 7, 28; 7, 761; 7, 764; 7, 775;
7, 785; 10, 354; 10, 506; Val Fl. 2, 183; 3, 33; 4, 389; 5,
695; 7, 144; 7, 169; 8, 82; Quintil. 12, 1, 6; Tac. Ann. 4, 60;
Stat. Silv. 1, 3, 23; 1, 3, 42; 2, 1, 62; 3, 2, 82; 5, 4, 4; 5, 5,
85; Achill. 1, 195; 2, 161 (447); Theb. 1, 147; 1, 307; 1, 389;
1, 585; 2, 129; 4, 431; 4, 714; 5, 119; 5, 136; 5, 504; 10,
116; 12, 235; Mart. 1, 109, 8; 3, 91, 7; 9, 92, 3; 11, 50, 8;
12, 26, 7; 14, 125, 1; Samon. 60; 958 (981); luven. 6, 289;
6, 416; 15, 154; Arnob. 2, 7; Anth. Lat. ed. Riese 471, 7; be-
sonders in somnis, zuweilen mit der Var. in somniis, Enn.
(Ann. 225) bei Fest, unter sas S. 325 und (Fab. 2) bei Cic.
Divin. 1, 21, 42; Varro (Sat. Meuipp. 138) bei Non. S. 200, 12;
Plaut. Amph. 2, 2, 94 (726); Cure. 2, 1, 10 (260); Mil. 2, 4,
30 (383); 2, 4, 36 (389); 2, 4, 40 (393); Mere. 2, 1, 2 (226);
2, 1, 4 (228); Most. 2, 2, 59 (490); 2, 2, 60 (491); 2, 2, 62
(493); Rud. 3, 1, 2 (594), von Leo eingeklammert; Acc. (Praet.
19) bei Cic. Divin. 1, 22, 44; Terent. Andr. 2, 5, 19 (430);
Cic. Pbil. 2, 28, 68; Acad. 2, 17, 52; Nat. Deor. 1, 29, 82 und
Divin. 1, 23, 46; 1, 24. 49; 1, 24, 51; 1, 25, 52; 1, 25, 54
1, 26, 55; 1, 26, 56; 1, 27, 57; 1, 51, 115; 1, 53, 121; 2, 58
119; 2, 63, 130; 2, 64, 131; 2, 69, 143; 2, 70, 144 zweimal
Lucr. 3, 431; 4, 34; 4, 770; 4, 789; 4, 965; 4, 972; 4, 988
4, 1006; 4, 1012: 4, 1097; 5, 62; 5, 885; 5, 1171: 5, 1181
Verg. Aen. 1, 353; 2, 270; 3, 151; 4, 353; 4, 466; 4, 557; 12
908; Prop. 3 (2', 26, 1; Ovid. Met. 15, 653; Liv. 2, 36, 4
Val. Max. 1, 7 ext. 10; 2, 4, 5; Sil. 8, 168; Mart. 6, 53, 4
luven. 13, 221; Augustin. Civ. Dei 6, 7 (ed. Dombart I 259,
10); 11, 2 (I 462, 28); 18, 18 (II 279, 6); Anth. Lat. ed. Riese
30, 1; 651, 15; per somnos Ovid. A. A. 3, 768; Plin.
N. H. 23, 1, 24 (49); Stat. Theb. 8, 624, und inter somnos
Sil. 13, 56. - Sopores Samon. 869; Auson. Ephem. loc.
ordin. coqui 23 und Idyll. 6, 41; falsche Lesart war es TibuU.
4, 4, 9 für sapores.
Famae Plaut. Trin. 1, 2, 149 (186); Sallust. und Arrimt.
bei Scnec. Epist. 114, 19; Arnob. 7, 12. — Gloriae Plaut. Mil.
1,1, 22 und Truc. 4, 4, 36 (889); Cornific. 3, 6, 10; Sallust.
— 634 —
fug. 41, 7; Tac. Aun. 3, 45; Gell. 1, 2, 6 und Castric. bei Gell.
2, 27, 5; C. 1. L. 2, 1532; 6, 1014; Eumen. pro restaur. schol.
6, 4; Cyprian. de lapsis 4 (ed. Hartel p. 239, 9); 20(252, 19);
ad Fortuiiat. 11 (340, 18); de bono patientiae 20 (411, 23);
Epist. 28, 2 (547, 3); 37, 1 (576, 21); 37, 3 (578, 6 und 10);
39, 3 (583, 4); 76, 1 (828, 15); Ps. Cyprian. de sin-ularitate
clericorum 3 (176, 15); Vita Cypriani c. 7 (XCVII 8); Augustin.
Civ. Dei 22 30; Amin. Marc. 22, 12, 2; 25, 3, 13; 25, 3, 19;
28, 4, 15; Sulpic. Sev. Dial. 2 (3), 17, 5; lul. Valer. lies gestac
Alex. Magni 3, 39 (ed. Kubier p. 146, 28); 3, 69 (151, 25);
Oros. 3, 14, 5 (ed Zangeineister p. 167, 11); dagegen ist bei
Cic. pro Plane. 24, 60 gloriae als Gen. mit gradus zu constru-
ieren — Memoriae Plaut. Trucul. 2, 1, 11 (221); C. I. L. 5,
5272; 8, 5276. — Culpa ist nach Charis. und Diom. ein Sing,
tantum; den Plur. gebrauchen Cic. Verr. Acc. 5, 17, 42; Horat.
Carm. 3, 11, 29; 4, 4, 36; 4, 15, 11; Vitruv. 3, 1, 4; Apul.
üogm. Plat. 2, 27 S. 261; Arnob. 1, 27; 4, 34; 7, 8; Auson.
Epigr. praef. Theodos. Aug. v. 22 und Lud. VlI sap. praef. v.
14. — Chiragrae Cels. 2, 8 (ed. Daremberg p 45, 38); 4,
31 (156, 33). - Podagrae Verg. Ge. 3,299; Cels. 2, 8 (ed.
Daremberg p. 45, 38); 4, 31 (156, 33); 5, 18, 1 (p. 166, 33);
Plin. N. H. 20, 2, 4 (9); 20, 3, 8 (17); 20, 3, 9 (18); 20, 4,
14 (29); 20, 9, 34 (88); 20, 14, 52 (146); 20, 14, 55 (157);
20, 18, 76 (201); 20, 20, 81 (213); 20, 20, 83 (220); 20, 23,
97 (259); 22, 14, 16 (37); 22, 17, 19 (42); 22, 21, 29 (59);
22, 22, 32 (71); 22, 22, 34 (76); 22, 23, 49 (104); 22, 25, 64
(133); 22, 25, 70 (143); 22, 25, 70 (145); 22, 25, 78 (161);
23, 1, 12 (16); 23, 3, 37 (75); 23, 7, 63 (117); 24, 8, 32 (47);
24, 9, 38 (63); 24, 11, 59 (100); 25, 5, 22 (54); 26, 10, 64
(101); 27, 4, 10 (27); 27, 8, 40 (63); 28, 2, 4 (21); 28, 6, 18
(66); 28, 7, 20 (71); 28, 7, 21 (74); 28, 7, 23 (82); 28, 8, 27
(96); 28, 9, 37 (137); 28, 16, 62 (219); 28, 16, 62 (220); 28,
16, 62 (223); 30, 5, 12 (39); 30, 9, 23 (76); 31, 6, 38 (72);
31, 9, 45 (102); 31, 10, 46 (122); 32, 9, 36 (HO); 34, 15, 45
(153); 35, 15, 51 (180); 36, 7, 28 (132). — Von labes, welches
nach Charis., Diom. und Phoc. ein Sing, tantum ist, haben den
Plur. Cic. pro Flacc. 2, 5; in Pison. 34, 83; Nat. Deor. 2, 5,
14 nach Gulielm. Vermutung (in den Hdschr. lapidibus); Divin.
1, 35, 78; Parad. 5, 1, 33 uud Off. 3, 21, 85; Senec. Cons.
— 635 —
Marc. 22, 1; Val. Fl. 5, 236; Sil. 8, 2i; Gell. 1, 2, 4; Miiiuc.
Felix 26, 7; Lact. Instit. 4, 26, 11; 7, 27, 2 und Ira Dei 19, 3;
Augustin. Civ. Dei 5, 12; Arnob. 1, 3; 2,59; 4,22; Symmach.
Epist 6, 7; Cyprian. ad Donat. 5 (ed. Hartel p. 7, 14); Salviau.
Guberü. Dei 6, 9, 50. — Lues als Nomin. Plur. Cyprian. ad
Demetr. 2 (ed. Hartel p. 352, 8) ; lues alternas Prudent, Perist.
2, 222; femer als Acc.Plur.Anth. Lat. ed. Riese 223, 15: den Nomin.
imd Geuet. Plur. lues und luum bezeugt Placid. Gloss. ed.
Goetz p. 31, 15. — Farnes, nach Charis. und Phoc. Sing,
tantura, steht als Plur. bei Tert. adv. Marc. 4, 39; Arnob. 1.
10; Cyprian. ad Demetr. 2 (ed. Hartel p. 352, 8j und Ital.
Matth. 24, 7 bei Cyprian. ad Fortunat. 11 (p. 335, 12). —
Tusses Terent. Heaut. 2, 3, 132 (373); Pliu. N. H. 20, 13,
51 (136); 20, 18, 75 (197); 22, 25, 69 (140); 23, 2, 33 (68):
24, 8, 36 (54); 28, 4, 14 (54); Amm. Marc. 19, 4, 2. — Senia
Titin. (147) bei Non. S. 2, 18.
Gaudia Plaut. Aulul. 5, 1, 1 (808); Poen. 5, 4, 105 (1275)
und Truc 4, 1, 4 (702); 4, 2, 4 (714); Terent. Andr. 5, 5, 8
(964); Eun. 5, 8, 5 (1035); Hec. 5, 3, 35 (833) und Ad. 5, 4, 22
(876); Cic. Catil. 1, 14, 26 uud Phil. 13, 20, 45 und daselbst
M. Antonius; pro Milon. 28, 70; Sallust. Cat 61, 9 und lug.
2, 4; Lucr. 4, 1106; 4, 1196; 4, 1205; 5, 854; 5, 1061:
Catull. 61, 117; 64, 34; 64, 95; 64, 236; 66, 16; 68, 23; 68,
123; 76, 6; Verg. Aen. 1, ,502; 5, 828; 6, 279; 6, 513; lo!
325; 10, 652; 11, 180; Horat. Carm. 8, 6, 28; 4, 11, 14; 4,
12, 21; Serm. 1, 5, 43; 2, 5, 104 und Epist. 1, 17, 9; 2, L
188; Tibull. 1, 5, 39; 2, 1, 12; 2, 3, 72; 4, 3, 18; 4, 7, 5.
und bei dem Nachahmer desselben 3, 3, 7; 3, 6, 33; Prop. 1.
8, 29; 1, 19, 9; 3 (2), 14, 9; 3 (2), 25, 30; Ovid. A. A, 3, 462:
Met. 4, 350; 4, 368; 6, 514; 6, 653; 6, 660; 7, 455; 7, 513:
7, 736; 7, 796; 8, 238; 8, 420; 9, 482; 11, 310; 12, 198; 12.
285; 13, 463; 14, 653 uud Fast. 5, 689; Liv. 9, 15. 7; 22, 7.
12; 30, 42, 17; Plin. N. H. 16, 25, 40 (95); Tue. Ann. 13, 46:
14, 4; Plin. Epist. 8, 23, 7; Pctron. 132, 15; Lucan. 2, 373:
9, 946; 9, 1041; 10, 108; Stat. Silv. 1, 2, 46; 3, 5, 18 und
Theb. 9, 55; Mart. 1, 15 (16), 8. — Obsequia Plane, bei Cic.
Epist. ad Fam. 10, 11, 3; Gurt. 8, 4, 24; Apul. Met. 5, 25 S.
368; 10, 27 S. 729; C. L L. 5, 7948; 5, 7956; 9, 3107; L Neap.
5452. — Desideria Cic. pro Rabir. perd. 9, 24; Epist. a<l
— 636 —
Farn. 14, 2, 4 und Fin. 2, 38, HO-, liorat. Carm. 4, 5, 15;
Ovid. Remed. amor. 646-, Colum. 6, 27, 7; 10 Prooem. 2; Plin.
N. II. 22, 24, 50 (108); 23, 2, 29 (61); 27, 13, 109 (136j; 30,
14, 43 (127); 33, 3, 14 (50); Quiutil. 1, 12, 7; 6, 2, 17; Tac.
Ann. 1, 19; 1, 26; Plin. Paneg. 79, 6; Suet. Aug. 17; 53; 94.
— Fastidia Cic. de orat. 1, 61, 258; Verg. Ecl. 2, 15; Horat.
Epod. 12, 13; Serm. 2, 2, 14; 2, 4, 78; 2, 6, 86 und Epist. 1,
10, 25; 2, 1, 215; Tibull. 1, 8, 69; Ovid. Epist. ex Pont. 1,
10, 7; Colum. 6, 6, 1; 6, 8, 1; luven. 14, 184; Tac. Ann. 11,
36; Nemes. Ecl. 4, 50; Arnob. 2, 42; 7, 25. — Fastus Verg.
Aen. 3, 326; Tibull. 1, 8, 75 ; Prop. 3 (2), 25, 21; 4 (3), 13, 10; 4
(3), 17,3; 4 (3), 19, 11; 4 (3), 25, 15; 5 (4), 5, 42; Ovid. A. A. 1,
715; 2, 241; Remed. amor. 511; Met. 14, 762; Nemes. Ecl. 4,
59; Claudian. bell. Get. 551. — Taedia Verg. Ge. 4, 332;
Tibull. 1, 4, 16 und bei seinem Nachahmer 3, 2, 8; Prop. 1,
2, 32; Ovid. Amor. 2, 19, 25; A. A. 1, 718; 2, 346; 2, 530;
Remed. amor. 539; Met. 7, 572; 9, 615; 10, 482; 10, 625; 13,
213; 14, 158; 14, 718 und Epist. ex Pont. 3, 7, 3; Plin. N. H.
28, 11, 46 (163); 34, 18, 50(167); luven. 7, 34; 16, 44; Tert
de anima 32; Val. Fl. 6, 325; C. I. L. 4, 1904 (2487); I. Neap.
1429. — Odia Cic. pro Mur. 23, 47; pro Milon. 15, 39; pro
Deiot. 6, 18; Phil. 7, 8, 25; Epist. ad Fam. 1, 9, 5; Epist. ad
Q. fr. 3, 9, 5; Epist. ad Att. 1, 19, 8; 9, 1, 3; Fin. 1, 13, 44;
1, 20, 67; Nat. Deor. 1, 16, 42; Lael. 10, 35 und Off. 1, 42,
150; 2, 15, 54; Cael. bei Cic. Epist. ad Fam. 8, 3, 1 ; Caes.
bell. civ. 2, 31, 3; Verg. Aen. 1, 668; 2, 96; 4, 623; 5, 786;
7, 298; 7, 336; 10, 14; 10, 692; 10, 853; 10, 905; 11, 122;
Ovid. Her. 7, 47 und Met. 4, 447; Liv. 2, 34, 3; 2, 45, 5;
3, 38, 4; 3, 68, 5; 21, 1, 3; 22, 1, 3; 29, 12, 7; 33, 47, 4;
36, 29, 10; 41, 24, 18; 44, 25, 1; Senec. Dial. 5, 42, 3; Quintil.
4, 1, 8; 5, 13, 38; Tac. Am. 1, 6; 1, 10; 1, 53; 1, 69; 2, 57;
4, 15; 4, 60; 11, 6; 12, 2; 12, 18; 12, 44; 12, 48; 14, 1; 14,
3; 14, 15; 14, 49 und Hist. 1, 58; 2, 95; 4, 24; 4, 43. —
Irae Terent. Andr. 3, 3, 20(552); 3, 3, 23 (555); Hecyr. 3, 1,
9 (289); 3, 1, 27 (307); 3, 1, 30 (310); 3, 5, 35 (485); Cic. Tusc.
1, 33, 80; 3, 9, 18 in einem Verse; Divin. 1, 29, 61; Lucr. 1,
723; 3, 298; 3, 311: 5, 1195; 6, 74; 6, 753; CatuU. 64, 194; Verg.
Ecl. 3, 81; Ge. 3, 152; 4, 453; 4, 536 und Aen. 1, 11; 1, 25;
1, 57; 1, 130; 2, 381; 2, 572 ; 2, 594 und an vielen anderen Stellen ;
— 637 -
Horat. Carm. 1, 16, 9; 1, 16, 17; 3, 3, 31; 3, 27, 70 und Epist.
1, 4, 12; TibuU. 1, 6, 58; Ovid. Met. 1, 166; 2, 175; 3, 72; 5, 41;
9, 273 und an anderen Stellen: Liv. 1, 7, 2; 1, 9, 15; 1, is'
1; 1, 13, 3; 1, 30, 7; 2, 17, 7: 2, 23, 14; 2, 29, 4; 2, 29, 6;
2, 36, 6; 2, 38, 6; 2, 45, 2: 2, 45, 14; 2, 61, 3; 3, 7, 8; 3,
14, 3; 3, 40, 4; 3, 66, 4; 4, 9, 3 und an mehreren anderen
Stellen; Senec. de ira 1, 4, 2; 1, 4, 3; 2, 19, 4; 3, 6, 3; 3, 16, 2;
3, 30, 2; 3, 42, 2; Tac. Ann. 1, 43; 1, 45; 4, 21 und Hist. 4, 72.
Spes als Plur. Plaut. Cure. 2, 3, 28 (307); Epid. 4, 1, 6
(531); Pseud. 1, 1, 109 (111) und Poen. 5, 4, 15 (1188); Terent.
Phorm. 3, 1, 6 (470) und Ad. 3, 2, 33 ^331); Aec. (150) bei
Kon. S. 485, 13; Cic. Catil. 3, 7, 16; pro Milon. 34, 94 und
Epist. ad Att. 8, 2, 3; Sallust. Cat. 35, 4; lug. 33, 4; 85, 4; 107, 4;
114, 4 und Hist. Brief des Pompei. 2; Verg-. Ge. 3, 105 und
Aen. 3, 103; 5, 672; 6, 364; 10, 524; 10, 627; 12, 35; Horat.
Carm. 4, 11, 26 und Epist. 1, 5, 8; 1, 5, 17; 1, 18, 33; Ovid.
Met. 5, 377; 7, 336; 9, 467; 9, 596; 10, 336; 11, 118; 13,
375; 14, 704; 15, 217; Liv. 1, 34, 10; 4, 36, 2; 6, 28, 7; 9,
4, 14; 10, 17, 5; 23, 29, 6; 24, 35, 6; 30, 14, 4; 30, 33, 10;
40, 11, 9; 43, 18, 2; Tac. Ann. 1, 4; 2, 43; 2, 71; 3, 15; 3,
56; 3, 66; 4, 7; 4, 39; 13, 9; 13, 17; 14, 57; 14, 58; 16, 23;
Plin. Epist. 1, 22, 9; 8, 18, 3; 8, 23, 7; 10, 3, 4; über Quintil.
vergl. unter 100. — Metus als Plur. Cic. Ein. 1, 12, 14; Tusc.
5, 6, 16; Nat. Deor. 1, 17, 45; Parad. 2, 18 und Off. 3, 21,
84; Lucr. 2, 48; Verg. Ge. 2, 491 und Aen. 1, 463; 5, 420;
7, 438; 9, 90; 12, 316; Horat. Carm. 1, 26, 1; Ovid. Her. 10,
13; Amor. 3, 6, 61; 3, 6, 62; A. A. 1, 754; 3, 604; Met. 1,
736; 5, 363; 10, 466; 10, 482; 11, 390; 15, 658; Fast. 1, 16;
6, 20; Trist. 1, 11, 28 und Epist. ex Pont. 3, 1, 25; 3, 3, 83;
Liv. 3, 9, 4; 3, 69, 2; 30, 28, 8; 30, 33, 10; Senec. Cons.
Helv, 2, 5; Senec. Med. 42; Herc. für. 164 und Agam. 247;
Val. Fl. 1, 402; 3, 395; Sil. 7, 286; 13, 71; Stat. Theb. 7, 49;
8, 32; 9, 166; 12, 11; 12, 606 und Achill. 1, 135; Quintil. 3,
8, 39; 6 Prooem. 11; 9, 2, 86; 12, 1, 28; 12, 2, 3; 12, 2, 28;
Tac. Ann. 4, 71; 6, 18; 14, 57 und Hist. 2, 12; 4, 5; Pliu.
Epist. 4, 21, 5; 6, 20, 1; 7, 27, 7. — Forniidines Cic. pro
Quint. 14, 47; Verr. 5, 9, 23; Epist. ad Att. 8, 14, 1; Fin. J,
14, 46; 1, 19, 63; 5, 11, 31 und Tusc. 1, 16, 36; 1, 49, 110;
3, 4, 7; Liv. 30, 28, 8; Plin. N. H. 28, 8, 29 (115).
— 638 -
108. Besoinlers sind es die aus Adjectiva ge-
bildeten Nomina auf ia, tas und tudo, und die von
Vcrbalstärn nien abgeleiteten auf io, us und or, welche
als Abstracta eigentlich Singularia tantum sein sollten,
und doch vielfach im Plur. vorkommen. Bei amicitiae
und faniiliaritates, discordiae, utilitates und commoditates, fallaciae,
necessitates, molestiae, amores, dolores, clamores, aegritudines,
sollicitudines, similitudines und dissimilitudines, cogitationes,
welche namentlich bei Cicero sehr häufig sind, rechtfertigt sich
der Gebrauch des Plur. leicht.
Aber auch astutiae Plaut. Epid. 3, 2, 39 (375) und Mil.
2, 2, 78 (233); Terent. Andr. 3, 4, 25 (604); Cic. OflF. 3, 17,
68; 3, 17, 71; Sallust. Cat. 26, 2; Tacit. Ann. 13, 38; Vulg.
Eccli. 1, 6. — Audaciae Cato (ed. Jordan p. 87, 5) bei Paul.
Festi S. 27; Cic. Verr. 3, 89, 208; Catil. 2, 5, 10; pro Sulla
27, 76 und Epist. ad Att. 9, 7, 5; Tac. Ann. 1, 74. - Avaritiae
Cic. Ein. 4, 27, 75, vielleicht auch Epist. ad Q. fr. 1, 1, 14,
40. — Benevolentiae Spartian. Carac, 1, 4; Arnob. 6, 2. —
Conscientiae Cic. pro Rose. Amer. 24, 67; pro Cluent. 20,
Ö6; Parad. 2, 18. — Constantiae Cic. Tusc. 4, 6, 14. —
Dementi ae Cic. Epist. ad Att, 9, 9, 4. — Desidiae Verg-
Aen. 9, 615; Lucr. 5, 48; Gell. 9, 5, 6. — Diligentiae Apul.
Met. 9, 16 S. 623. — Diiritiae Pün. N. H. 20, 17, 71 (183):
20, 17, 73 (192); 20, 20, 83 (220); 21, 18, 69 (116); 21, 19,
75(129); 21, 20, 83 (142); 21, 25, 96(169); 22, 25, 58(123);
22, 25, 68 (138); 22, 25, 70 (144); 23, 4, 40 (82); 23, 4, 41
(83); 23, 4, 47 (92); 23, 7, 62 (115); 24, 3, 3 (17); 24, 6, 14
(23); 24, 8, 36 (54); 25, 5, 22 (55); 26, 8, 33 (51); 26, 12,
79 (127); 27, 9 57 (81); 27, 13, 109 (134); 28, 17, 70 (234);
36, 19, 30 (137). — Elegantiae Vitruv. 1, 1, 13; Petron. 34,
5; Gell. 1, 4, 1; 2, 9, 5; 19, 4, 1; Porphyr, zu Hör. Carm. 1,
30, 7. — Excellentiae Cic. Lael. 19, 69. — Facundiae Gell.
3, 7, 1. — Ignaviac Gell. 9, 5, 6. — Ignoscentiae Gell. 7
(6), 3, 47. — Impuritiae Plaut. Persa 3, 3, 7 (411). — Indul-
gentiae C. I. L. 5, 7992. — Industriae Plaut. Most. 2, 1, 1
(348); Cic. Verr. 4, 37, 81; Cornific. 3, 7, 14; Vitruv. 1, 1, 12;
Arnob. 2, 67. — Infamiae Plaut. Persa 3, 1, 19 (347); Tac.
Ann. 4, 33; Arnob. 4, 22; 4, 36. — Insauiae Plaut. Aul. 4,
4, 15 (642); Cic. Verr. Acc. 2, 14, 35; 4, 21, 47; pro Milon.
- 639 —
8, 22; Epist. ad Farn. 4, 1, 1 und Epist. ad Att. 9, 7, 5; Plin.
N. H. 26, 11, 72 (118). - Insolentiae Gell. 13, 21 (20), 22,
— Intelle^entiae Cic. Leg. 1, 9, 26; 1, 10, 30; 1, 22, 59.
— Invidiae Cic. pro Cluent. 56, 153; Ein. 1, 20, 67 und Off.
2, 6, 20; Vatin. bei Cic. Epist. ad Farn. 5, 9, 1. — Iracundiae
Plaut. Truc. 1, 1, 7 (28); Cic. pro Flacc. 35, 87; Epist. ad Q.
fr. 1, 1, 13, 39; Ein. 1, 8, 27; Tusc. 3, 4, 7; Nat. Deor. 2,
28, 70; 2, 59, 148; de rep. 1, 38. 60; Plane, bei Cic. Epist. ad
Fam. 10, 23, 5; Plin. N. H. 37, 10, 54 (144); Tac. Ann. 14,
4; Apul. Dogm. Plat. 2, 5 S. 227. — Laetitiae Plaut. Pseud
2, 4, 14 (705); Caecil. (252) bei Cic. Fin. 2, 4, 13 und Epist.
ad Fam. 2, 9, 2; Pompon. (141) bei Non. S. 500, 26; Cic. Epist.
ad Att. 1, 17, 6; Tusc. 5, 6, 16 und Leg 1, 11, 32; Arnob.
5, 1. — Lasciviae Val. Max. 6, 9 ext. 1; Tac. Ann. 11, 36;
Arnob. 5, 32; 6, 12; 6, 22. — Luculentiae verborum Arnob.
3, 6. — Malitiae Plaut. Mil. 3, 3, 67 (942); Cic. Nat. Deor.
3, 30, 74; Cels. Dig. 6, 1, 38. — Minutiae Lact. Ira Dei 10,
9. — Mollitiae Plaut. Pseud. 1, 2, 31 (173); Cic. Leg. 2, 15,
38. — Nequitiae Mart. 1, 106, 6; 4, 42, 4; 5, 2, 3; 6, 82, 5;
7, 14, 4; 9, 67, 2; 11, 16, 7. — Opulentiae Plaut Bacch. 3,
4, 22 (519); Trin. 2, 4, 89 (490) im Ambr.; Gell. 20, 5, 8;
Arnob. 4, 9. — Parsimoniae Plaut. Trin. 4, 3, 21 (1028);
Prudent. Cath. 7, 3. — Perfidiae Plaut. Capt. 3, 3, 7 (522) und
Pseud. 2, 1, 6 (580), im Ambr. und Leipz. auch v. 8 (582);
Gell 14, 2, 6 — Petulantiae Gell. 3,3,15; 13, 28 (27), 4. —
Philosophiae Cic. de orat. 3, 27, 107; Gell. 2, 28, 1; 4, 1,
13; 5, 3, 6. — Potentiae Cic. pro Cael. 9, 22. — Praesentiae
Cic. Nat. Deor. 2, 66, 166. — Iledundantiae Viti'uv. 1, 6, 3
(ed. Rose p. 21, 22). — Saevitiae Sallust. bei Augustin. Civ.
Dei 3, 18. — Sapientiae Cic. Tusc. 3, 18, 42. — Scabritiae
Plin N. H. 23, 4, 49 (94); 24, 4, 6 (12); 27, 12, 105 (130);
28, 7, 20 (71 ; 28, 8, 27 (95); 28, 9, 37 (139); 28, 11, 47
(167); 2^<, 6, 38 (130); 31, 10, 46 (116); 31, 11, 47 ^30); 32,
7, 24 (71); 32, 8, 31 (97); 34, 11, 27 (114); 34, 12, 31 (121);
34, 13, 34 (131); 34, 15, 45 (153); 35, 15, 52 (188); 35, 15,
52 (189). — Scientiae Vitruv 3 Pmoem. 1 und 3; Arnob. 2^
18 und scientiolas artium ebendaselbst; aber bei Cic. Calo
Mai. 21, 78 gehört, wie Schütz richtig bemerkt, t^mtac scientiat^
als Gen. zu tot artes. — SoUertiae Vitruv. 7 Prooem. 10 (ed.
— 640 —
Rose p. 158, 12); Gell. 7 (6), 3, 34. — Stultitiac Flaut. Trin.
2, 4, 108 (509). — Superbiae Plaut. Stich. 2, 1. 28 (300);
Cic. Brut. 67, 236. — Tristitiae Arnob. 7, 10; Salvian. Gubern.
Dei 3, 2, 6. - Versutiae Liv. 42, 47, 7.
Acerbitates Cic. pro Rabir. perd. 5, 15; Catil. 4, 1,
1; 4, 4, 7 und pro Plane. 42, 101; Caes. bell. Gall. 7,
17, 7; Tac. Ann. 2, 71; 13, 50; Suet. Calig. 2; Amni.
Marc. 14, 6, 23. — Affinitates Cic. pro Clueut. 67,
190; Fin. 5, 23, 65 und OfF. 1, 17, 54; Caes. bell. Gall.
2, 4, 4; Liv. 4, 4, 6; 26, 33, 3; Tac. Germ. 22. —
Alacritates Gell. 19, 12, 4. — Amoenitates Plaut. Stich. 2,
1, 5 (278); Cic. Nat. Deor. 2, 39, 100 und Parad. 1, 2, 10;
Plin. N. H. praef. 14; Tac. Hist. 2, 87; Gell. 12, 1, 24. -
Animositates Oros. 2, 17, 14; 5, 19, 15. — Asperitates
Cic. de orat. 1, 1, 3 und Nat. Deor. 2, 39. 98; Sallust. lug. 75,
2; Liv. 28, 1, 6. — Austeritates Pallad. 1, 35, 8. — Beni-
gnitates Plaut. Stich. 4, 2, 53 (633). — Calliditates Terent.
Heaut. 5, 1, 14 (887). — Captivitates Tac. Hist. 3, 70; Ul-
pian. Dig. 49, 15, 21 § 1; Arnob. 2, 76. — Caritates Cic.
Off. 1, 17, 57 und Fin. 3, 22, 73; Arnob. 1, 43; Mamert. Grat,
act. luliano 24, 2; Inschr. Orell. 2172, und an der Stelle eines
Concretum Amm. Marc. 18, 5, 2; 18, 8, 14; 20, 4, 10; 24, 1,
9; 28, 1, 3; 28, 6, 4. — Celeritates Cic. Off. 1, 36, 131 und
Tim. 7; 9. — Claritates Plin. N. H. 35, 8, 34 (53); 37, 13,
77 (201). — Clauditates Plin. N. H. 28, 4, 6 (33). — Cru-
ditates Plin. N. H. 20, 17, 67 (175); 20, 17, 73 (189); 20, 18,
74 (196). — Debilitates Cic. Fin. 4, 8, 20; Arnob. 1, 46; 1,
47. — Densitates nubium Apul. de mundo 9 S. 307; densi-
tates silvarum Arnob. 7, 45. — Egestates Cic. Phil 14, 4, 10
und Epist. ad Att. 9, 7, 5. — Facilitates Quintil, 9, 4, 97.
— Falsitates Arnob. 1, 56; 2, 56; 1, 49. — Felicitates Cic.
pro Milou. 31, 84. — Festivitates Cic. Orat. 52, 176; Gell,
praef. 4; 5, 1, 1. — Gentilitates Varro L. L. 8, 2, 4; Cic.
de orat. 1, 38, 173; Plin. Paneg. 39, 3. — Gracilitates Cic.
Brut. 16, 64. — Graviditates Cic. Nat. Deor. 2, 46, 119. —
Gravitates Plin. N. H. 27, 12, 105 (130); 37, 10, 54 (143).
— Habilitates Cic. Leg. 1, 9, 27. — Honestates Cic pro
Sest. 51, 109; pro Mur. 40, 87. — Immensitates Cic. Nat.
Deor. 2, 39, 98 — Immortalitates Cic. Nat. Deor. 3, 18, 46.
— 641 —
— Immunitates Cic. Phil. 1, ], 3 und Epist. ad Farn. 12, 1,
1; Tac. Hist. 3, 55; Suet. Tib. 49 und öalba 15. — Impie-
tates Cic. Leg. ], 14, 40. — Impuritates Cic. Phil. 2, 3, 6-,
Suet. Galba 15. — Incolumitates Cic. pro Deiot. 14, 40;
Arnob. 2, 13. — Incommoditates Tereut. Heaut. 5, 1, 59
(932) im Bemb. — Indiguitates Caes. bell. Call. 2, 14, 3;
Liv. 2, 34, 10; 22, 13, 1; 42, 52, 7. — lufidelitates Cic.
pro Miloii. 26, 69. — Ingenuitates Arnob. 2, 76. — Iniqui-
tates Liv. 9, 38, 5; 38, 22, 3; Plin. N. H. 28, 8, 27 (106) ;
Tac. Hist. 2, 84.— Insatietatcs Plaut. Aul. 3, 5, 13 (487).—
Levitates Cic. Fin. 1, 18, 61; Tusc. 5, 36, 104 und Nat. Deor.
3, 29, 72; Arnob. 7, 4. — Liberalitates Suet. Galba 15;
C. L L. 2, 4269; 8, 980; 8, 2554. — Libertat es Plaut. Cas
2, 8, 68 (504); Tac. Ann. 15, 55. — Loquacitates PHn. N.
H. 28, 8, 29 (118). — Maturitates Cic. Nat. Deor. 1, 36, 100;
2, 46, 119; 2, 62, 155; Vitruv. 10, 1, 4. — Mediocritates
€ic. Acad. 2, 44, 135; Tusc. 3, 10, 22; 3, 31, 74; 4, 26, 57.
-- Nobilitates Vitruv. 9 Prooem. 15; Tac. Aun. 12, 20;
Arnob. 1, 64. — Novität es Cic. Lael. 19, 68; C. I. L. 6,
10048 Z. 23. — Obscuritates Cic. Divin. 2, 64, 132; Plin.
N. H. 20, 1, 2 (3); Gell. 20, 1, 5; Arnob. 1, 62; 2, 9; 2, 51.
— Opacitates nemorum Augustin. Civ. Dei 22, 24 (ed. Dom-
bart II 615, 18). — Opimitates Plaut. Asin. 2, 2, 16 (282)
und Capt. 4, 1, 2 (769). — Orbitates Cic. Tusc. 3, 24, 58;
5, 6, 16; 5, 9, 24; Aruob. 5, 44; 7, 11; Solin. 40, 14; Hieronym.
Epist. 60 (35) 5. — Parvitates Gell. 1, 3, 28. — Pauper-
tat es Varro (de vita populi Roniani Hb. I) bei Non. S. 162, 15;
Senec. Epist. 87, 34. — Perennitatcs Cic. Nat. Deor. 2, 39,
Ö8. — Pravitates Cic. Parad. 3, 1, 22 und Leg. 1, 11, 31;
1, 19, 51; Tac. Ann. 3, 34 und de orat. 28. — Proceritates
-arborum Cic. Cato Mai. 17, 59. — Propin quitates Cic. Fin.
5, 24, 69; Caes. bell. Call. 2, 4, 4; 6, 30, 3; Liv. 4, 4, 6;
Tac. Ann. 11, 1; Hist. 2, 80 und Germ. 7. — Prosp eritates
Väc. Nat. Deor. 3, 36, 88. — Raritates Vitruv. 2, 9, 1; 2, 9,
8. — Raucitates Plin. N. H. 22, 23, 49 (104). — Salubri-
tates Vitruv. 5, 3, 1; Gell. 2, 1, 5; Censorin. 18, 7. —
Sanctitates Cic. Nat. Deor. 2, 2, 5; post red. in seu. 14, 34;
Arnob. 1, 28; 5, 26. — Satietates Cic. Lael. 19, 67; Vitruv.
2, 9, 8. — Securitates Plin. N. H. 23, 1, 23 (41); C. L L.
Noue-Wagener, Formenlehre. I. 3. Aufl. 41
- 642 -
5, 2781 Z. 34. — Serenitates Coluiii. 8, 1, 10. — Sevcri-
tates Gell. 4, 20, 1. — Siccitates Varro R. K. 1, 31, 6; 1,
36; Cacs. bell. Gall. 4, 38, 2; ö, 24, 1; Vitruv. 8, 2, b; Coluni.
2, 12, 9-, 2, 16, 3; Gels. 2, 1 S. 29 Daiemb.; FroDtin Aquaed.
74; riin. N. II. 10, 65, 85 (186); 31, 4, 29 (52). — Sterili-
tates Plin. Epist. 10, 8 (24), 5; Suet. Claiul. 18; Censorin. 18.
7. — Suavitates Cic. EpLst. ad Fani. 3, 1, 1 und Off. 3, 33,
117; Lactaiit. Instit. 2, 1, 4. — Subtilitate.s Plin. N. H. 2,,
16, 13 (68); Augustin. Civ. Dei 5, 25; Tert. adv. Valent. 7. —
Tarditates Cic. Off. 1, 36, 131 und Tim. 9. — Temeritates
Quintil. 9, 4, 97. — Tempestivitates Plin. N. H. 29, 6, 38
(120). — Tenuitates Gell. 1, 3, 29. — Timiditates Cic.
pro Milon. 26, 69. — Tranquillitates Cic. Epist. ad Att. 6,
8, 4. — Ubertates Cic. Nat. Deor. 2, 66, 167; Gell. 12, 1,
24. — Urbanitates Cic. der Sohn in Epist. ad Fani. 16, 21,
7. — Van i tat es Liv. 38, 17, 5; Plin. N. H. 26, 4, 9 (18);
27, 8, 35 (57). — Velocitates Cic. Cato Mai. 6, 17. —
Venustates Plaut. Poen. 5, 4, 5 (1178). — Vetustates Spar-
tian. Sever. 3, 7; vetustates familiarum Cic. de rep. 1, 31, 47..
— Vicinitates Cic. Fin. 5, 23, 65 und off. 2, 18, 64. —
Vilitates Amm. Marc. 14, 6, 2.
Altitudines Cic. Nat. Deor. 1, 20, 54; 2, 39, 98; Liv.
21, 30, 6; 27, 18, 9; Gell 1, 20, 3. — Amplitudiues Cic.
Fin. 4, 7, 18 und Leg. 2, 26, 64; Gell. 4, 9, 14. — Caecitu-
dines Opil. Aurel. bei Fest, unter nusciciosum S. 173. —
Dulcedines Vitruv. 7 prooem. 4. — Fortitudines Cic. Off.
1, 22, 78; Vitruv. 10, 16 (22), 1. — Lassitudines Plin. N.
H. 20, 17, 73 (192); 20, 22, 87 (240); 22, 13, 15 (32); 27, 12,
105 (130); 28, 9, 37 (137); 31, 10, 46 (119); nach dem Toi.
und Par. d auch 24, 9, 38 (60). — Latitudiues Cic. Nat.
Deor. 1, 20, 54; 2, 63, 159; Gell. 1, 20, 3. — Lippitudines
Cels. 2, 1 (ed. Daremberg p. 28, 28 ; p. 29, 29 ; p. 30, 16) ;
Plin. N. H. 28, 4, 7 (37); 28, 4, 9 (42); 28, 11, 47 (172). —
Longitudines Cic. Nat. Deor. 1, 20, 54; Gell. 1, 20, 3. —
Magnitudines Cic. de orat. 1, 42, 187; 3, 33, 132; Phil. 13,
3, 5; Tusc. 5, 4, 10 und de rep. 6, 16, 16; Plin. N. H. 36,
10, 15 (72); Gell. 1, 3, 28; Arnob. 6, 26. — Multitudines
Varro L. L. 9, 39, 65; Sallust. Cat. 50, 1. — Salsitudines
Plin. N. H. 20, 14, 54 (154). — Solitudiues Cic. in Pison..
— 643 -
22, 53; Epist. ad Farn. 2, 16, 6 und Tusc. 3, 26, 63; Caes.
bell. Gall. 6, 23, 1. — Suavitudines Lactant. Instit. 6, 22,
5. — Turpitiidines Cic. Verr. 3, 9, 23: 5, 41, 107 im Reg.,
Guelf. 1. 2, Leid, und im Vat. Palimps.; pro Sulla 27, 76; Fin.
2, 35, 117. — Valetudines Cic. Tusc. 5, 39, 113; Viü-uv. 1,
4, 4; Plin. N. H. 23, 1, 24 (48); Tac. Ann. 6, 50 und Hist. 3,
2; Suet. Aug. 81; Arnob. 1, 21; 1, 48; 1, 65; 2, 76; 3, 23.
Admirationes Cic. de orat. 1, 33, 152 und Brut. 84,
290; Vitruv. 7, 13, 1; Quintil. 4, 2, 107. — Adsensiones
Cic. Brut. 84, 298; pro Milon. 5, 12 und Fat. 17, 40; 18, 42;
19, 44. — Aedificationes Tac. Ann. 3, 37; 6, 45. — Am-
bitiones Cic. Verr. Acc. 2, 53, 132; Tusc. 2, 26, 62; 5, 36,
104. — Asperuationes Senec. Epist. 121, 21. — Cogna-
tiones Varro L. L. 8, 2, 4; Cic. Fin. 5, 23, 65; Caes. bell.
Gall. 6, 22, 2; Liv. 26, 33, 3; 31, 31, 11. — Cognitiones
Cic. Fin. 3, 5, 17; 5, 19, 51; Nat. Deor. 1, 17, 44, und vom
gerichtlichen Verfahren Liv. 1, 49, 4; Senec. de morte Claud.
15; Tac. Ann. 1, 75 und de orat. 5; Plin. Epist. 6, 31, 1;
10, 96 (97), 1 und Paneg. 80, 1. — Contemplationes Cic.
Fin. 5, 19, 51; Gell. 20, 5, 3. — Deditiones cohortium Tac.
Hist. 3, 70. — Educationes Tac. Ann. 3, 25 und de orat.
28. — Effusiones Cic. pro Rose. Amer. 46, 134; in Pison.
22, 51; Off. 2, 16, 56; Augustin. Civ. Dei 2, 20. — Enume-
rationes Cic. Orat, part. 17, 58. — Eversiones Cic. Tusc.
5, 9, 24 und Cato Mai. 12, 40; Plin. N. H. 22, 17, 20 (43).
— Expugnationes Cic. Epist. ad Att. 11, 23, 3 und Cato
Mai. 5, 13; Vell. 2, 98, 2 und Tac. Ann. 15, 6. — Expul-
siones Cic. Parad. 6, 2, 46; Off. 2, 6, 20. — Exstructiones
Cic. Nat. Deor. 2, 60, 150; Vitruv. 7, 1, 4. — Festinationes
Cic. Off. 1, 36, 131. — Indignationes Liv. 1, 10, 1; 3, 48,
9; Arnob. 1, 26; 1, 35; 3, 11; 3, 16; 4, 30; 5, 20; 7, 6. —
Inductiones Cic. Nat. Deor. 2, 60, 152; Vitruv. pracf. 10. —
Missiones Liv. 7, 39, 1. — Dimissiones Cic. Parad. 6, 2,
46. - - Remis siones Cic. de orat. 1, 61, 261; Quintil. 1, 3,
1 1 ; Tac. Agric. 9 und de orat. 28 ; Plin. Epist. 4,3,1; 9, 37,
2; 10, 8 (24), 5 und Paneg. 49, 4. — Nuncupationes votorum
Tac. Ann. 16, 22. — Peregrinationes Cic. Lael. 27, 103;
Plin. N. H. 30, 1, 2 (9). — Proditiones Cic. Acad. 2, 9, 27;
Cato Mai. 12, 40. — Rusticationcs Cic. Lael. 27, 103. —
41*
— 644 —
Sedationes Cic. Tusc. b, 15, 43. — Simulutiones Cic. pro
Müon. 26, 69; Tac. Ann. 4, 54; 6, 45; Plin. Paneg. 72, 7.
Contagiones Cic. Off. 2, 23, 80; Arnob. 2, 7; sonst
contagia, Lucr. 3, 345; 3, 471; 3, 740; 6, 1236; Verg. Ecl.
1, 50 und Gc. 3, 469; Horat. Epod. 16, 61 und Epist. 1, 12,
14 ; Ovid. Met. 7, 551 ; 15, 195 und Trist. 3, 8, 25 ; Liv. 3, 6,
3 im Par.; Plin. N. H. 23, 8, 80 (157); seltener im Sing,
contagium, Plin. N. H. 2, 20, 18 (82); Curt. 9, 10, 1; Flor.
1, 15, 1; 3, 14, 2; Arnob. 7, 28; 7, 36; 7, 44: Lact. Instit.
7, 12, 19; Gell. 14, 3, 10; 17, 15, 7; Apul. Met. 10, 29 S.
733; Cyprian. de catholicae ecclcsiae unitate 17 (ed. llartel p.
225, 19); de mortalitate 23 (p. 311, 20); de bono patientiae 4
(p. 399, 19); 14 (p. 407, 24); Epist. 67, 3 (p. 737, 5); 73, 21
(p. 795, 5); 74, 2 (p. 800, 6). — Obliviones Horat. Carm. 4,
3, 39; Gell. 9, 5, 6; häufig oblivia, Lucr. 3, 828; 3, 1066
4, 826; 6, 1213; Verg. Aen. 6, 715; Horat. Serm. 2, 6, 62
Ovid. Met. 4, 208; 4, 501; 7, 45; 12, 539; Fast. 5, 311
Trist. 1, 8, 11; 5, 7, 29; 5, 7, 67; 5, 12, 17 und Epist. ex
Pont. 1, 5, 55; 2, 4, 29; 2, 11, 5; 4, 10, 19, und vom Sing
dieser Bildung allein der Abi. oblivio Tac. Hist. 4, 9. Vergl
Mar. Victor. 1 S. 2469 (VI 25, 10): „Contagio" apud omne?
fere veteres scriptum est uominativo casu, ut „obsidio" quoque
et „oblivio": sed poetarum licentia primo fecit „contagia" et
„obsidia" et „oblivia", postea dici coepit et „oblivium" et „obsi-
dium" et „contagium". Cum antiquitatem igitur posterior con-
suetudo vincat, vos utro modo scriptam vocem hanc inveneritis,
ita relinquite, dum non ignoretis ab autiquis nominativo „haec
contagio" dictum.
Von dem nach Analogie der Verbalia auf io gebildeten
talio ist talioues Gell. 20, 1, 18 und taliouum Gell. 20, 1, 35.
Adventus als Plur. Cic. de imp. Cn. Pompei 5, 13; in
Pison. 22, 51 und Epist. ad Fam. 6, 20, 1; Tac. Germ. 2. —
Aemulatus Tac. Ann. 13, 46. — Appetitus Cic. Nat. Deor.
2, 11, 29; 2, 12, 34; Off. 1, 29, 102; 1,29, 103. — Auditus
Tac. Ann. 13, 5; Apul. Dogm. Plat. 1, 1 S. 183. — Balatus
Verg. Ge. 4, 435; Ovid. Met. 7, 540. — Cantus Cic. de orat.
1, 60, 254; pro Cael. 15, 35; Tusc. 5, 36, 104 und Divin. 1,
8, 14; Lucr. 5, 1084; 5, 1406; Catull. 64, 306; Verg. Ge. 1,
403 und Aen. 1 398; 7, 641; 7, 757; 8, 285; 8, 456; 10,
— 645 —
163; Horat. Carm. 1, 24, 3; 2, 12, 14; 3, 1, 20 und Carm.
saec. 22; Tibull. 1, 2, 53; 1, 3, 59; Quintil. 5, 10, 124; Tac.
Ann. 13, 3; 15, 34, vergl. über cantibus unter 97. — Con-
temptus Lucr. 5, 833; 5, 1278; Liv. 24, 5, 5. — Cultus
Cic. Nat. Deor. 2, 60, 150; Verg. Ge. 1, 52; 2, 1; 2, 35;
Aen. 7, 416 in der Anführung bei Arus. Mess. S. 265 (VII 513,
18); Horat. Carm. 1, 10, 2; 4, 4, 34; 4, 9, 15; Ovid. Amor.
3, 6, 55; Med. form. 26; Met. 4, 765; 6, 454; 8, 854 und
Fast. 1, 159; 2, 318; 4, 108; 5, 30; Stat. Theb. 6, 80; Mart.
11, 39, 11; Flor. 4, 11, 11; Lact. Instit. 2, 1, 1; 2, 10, 12;
2, 13, 13; 4, 3, 10; 4, 3, 11; 4, 14, 17; 4, 17, 19; 4, 27, 17;
5, 2, 5; 5, 2, 6; 5, 5, 3; 5, 22, 19; 7, 6, 7; 7, 16, 2; 7, 22,
12; Ira Dei 2, 2; 20, 12; Prudent. c. Symmach. 2, 819; bei
Cic. Off. 1, 8, 25 delectant etiam magnifici apparatus vitaeque
cultus cum elegantia et copia, kann cultus Sing. sein. — Eiu-
latus Cic. de har. resp. 18, 39; Gell. 1, 26, 7. — - Flatus Cic.
Arat. 111; Lucr. 5, 689; Catull. 26, 2; Verg. Ge. 2, 339 und
Aen. 4, 442; 11, 346; 11, 911; Moret. 12; Ovid. A. A. 1, 715
und Met. 7, 532; 15, 302; Colum. 1, 5, 8; Quintil. 12, 11, 5.
— Fletus Cic. Verr. 4, 21, 47; 4, 50, 110; Catull. 64, 242;
99, 5; Verg. Ge. 4, 375 und Aen. 2, 271; 3, 345; 4, 437; 4,
439; Tibull. 1, 4, 72; 2, 4, 37; Ovid. A. A. 3, 432 und Met.
1, 584; 2, 340; 4, 692; 10, 136; 11, 419; 11, 672; 13, 526;
14, 835; Liv. 25, 37, 10; Quintil. 5, 11, 38; Peü-on. 89 v. 16.
— Flexus Cic. Nat. Deor. 2, 57, 144; Lucr. 3, 587; 4, 347;
5, 616; 5, 640; Catull. 64, 114; Verg. Ge. 3, 14 und Aen. 8,
95; Culex 180; Ovid. Amor. 1, 14, 13 und Met. 5, 430; Liv.
32, 4, 4; Plin. N. H. 5, 29, 31 (113); Quintil. 1, 6, 15; 1, 12,
3; 5, 13, 2; 10, 5, 12; 10, 7, 11; 11, 3, 25. — Fremitus
Lucr. 5, 1193; 6, 199; 6, 270; 6, 289; 6, 410; Val. Fl. 3, 237;
6, 232; Trag. Octav. 411; Curt. 4, 4, 6; 10, 5, 16, vergl. über
fremitibus unter 97. — Gemitus Cic. Verr. 4, 50, 110; pro
Cluent. 68, 192; Har. resp. 18, 39; Lucr. 4, 1015; 5, 1196;
Verg. Ge. 3, 517 und Aen. 2, 288; 4, 409; 6, 557; 6, 873;
7, 15; Liv. 9, 7, 4; 22, 5, 4; Gell. 1, 26, 7, vergl. über gemi-
tibus unter 97. — Habitus Cic. Brut. 16, 64 und Fin. 5, 12.
36; Yerg. Ge. 1, 52 und Aen. 3, 596; Ovid. Met. 4, 765; 4.
767; 8, 22; 13, 167 und Fast. 4, 107; Quintil. 1, 1, 25; 2, 13,
8; 3, 8, 51; 9, 1, 13; 11, 3, 45; Stat. Silv. 1, 1, 46 und
- 646 —
Theb. 6, 256; Mart. 9, 65, 3, vcrgl. Markl, zu Stat. Silv, 2,
6, 104. — Hinnitus Ovid. Met. 2, 669; Suet. Nero 46. —
lactus Cic. Catil. 3, 8, 18 und Divin. 2, 18, 42; Ovid. A. A.
3, 353 und Trist. 2, 485. — Interitus Cic. Nat. Deor. 1, 16,
42; 1, 26, 73 und Divin. 2, 16, 37; Tac. Ann. 16, 13; Arnob.
1, 8. — Laniatus Tac. Ann. 6, 6. — Lapsus Cic. de orat.
2, 83, 339; Verg. Aen. 2, 236; Horat. Carm. 1, 12, 10; Ovid.
Met. 9, 95; Plin. N. H. 22, 17, 20 (4,3). — Luctus Acc. (94)
bei Non. S. 146, 15; Cic. Verr. 3, 89, 207 im Lag. 42; Tusc.
3, 24, 58; 5, 6, 16 und Off. 1, 10, 32; CatuU. 64, 226; Verg.
Aen. 3, 713; 9, 500; 10, 755; Horat. Carm. 2, 20, 22; Ovid.
Remed. amor. 586; 736; Met. 1, 663; 8,485; 9, 155; 12, 543:
13, 515; 14, 465; 15, 547; 15, 639; Liv. 5, 39, 5; 22, 7, 12;
Senec. Cons. Helv. 2, 2, über luctibus verg-1. unter 97. —
Lusus Ovid. Amor. 2, 3, 13; Met. 14, 556; Fast. 2, 368;
Trist. 2, 223; 2, 483 und Epist. ex Pont. 1, 4, 4; 1, 9, 9; Liv.
37, 20, 5; Quintil. 5, 13, 46; 10, 1, 63; Mart. 4, 49, 2; Plin.
Epist. 5, 3, 4; 7, 9, 10. — Monitus Verg. Aen. 7, 102;
Ovid. A. A. 3, 750; Met. 2, 103; 7, 600; 8, 210 und Fast. 3,
167; Pers. 1, 79; Plin. N. H. 2, 7, 5 (24); Val. Fl. 1, 29; 1
475; Sil. 6, 491; Tac. Hist. 1, 3 und Germ. 10; Stat. Süv,
3, 2, 113; Plin. Paneg. 76, 7. — Morsus Cic. Divin. 1, 7, 13
1, 10, 16; Cato Mai. 15, 51 und Off. 2, 7, 24; Lucr. 4, 1085
5, 1322; Catull. 2, 4; Verg. Ge. 4, 237 und Aen. 3, 394; 7
112; 7, 755; 12, 782; Ovid. Met. 4, 723; 7, 786; 11, 58; 13
568; Plin. N. H. 20, 5, 19 (38); 20, 5, 20 (39); 20, 5, 20 (40)
20, 5, 20 (41); 20, 6, 21 (45); 20, 6, 23 (50); 20, 8, 27 (69j
20, 9, 34 (89); 20, 9, 40 (102); 22, 13, 15 (32); 31, 9, 45
(104). — Mugitus Verg. Ecl. 6, 48; Ge. 2, 470; 3, 150; 3,
554 und Aen. 12, 103; Ovid. Met. 1, 637; 3, 21; 5, 165; 7,
114; 7, 597; 14, 409; 15, 465; 15, 510; Plin. N. H. 18, 35,
86 (360); Arnob. 5, 5; 7, 4. — Obitus Cic. Invent. 1, 34, 59;
de orat. 1, 42, 187; Divin. 1, 11, 18; 1, 56, 128; 2, 16, 37 und
Fat. 9, 17; Lucr. 4, 393; 5, 709; Catull. 66, 2; Verg. Ge. 1,
257 und Aen. 4, 694. — Oc casus Cic. Nat. Deor. 2, 37, 95;
Divin. 2, 44, 92; Cornific. 3, 22, 36; Ovid. Met. 2, 190; 4,
625; Plin. N. H. 2, 15, 12 (59); Stat. Theb. 1, 686; Apul. de
mundo 23 S. 340. — Ortus Cic. Invent. 1, 34, 59; de orat.
1, 42, 187; Fin. 5, 4, 10; Nat. Deor. 1, 16, 42; 1, 26, 73; 2,
- 647 -
37, 95; 2, 61, 153; Diviii. 1, 56, 128; 2, 43, 91; 2, 44, 92
imd Fat. 9, 17; Lucr. 1, 212; 5, 211; 5, 698; Catull. 66, 2;
Yerg. Ecl. 9, 46; Ge. 1, 257; 3, 277; 4, 544; 4, 552 und Aen.
4, 118; 6, 255; Tibull. 1, 1, 27;, 2, 5, 59; 4, 1, 157; Ovid.
Met. 1, 779; 2, 43; 2, 190; 4, 625; 11, 139 und Fast. 3, 727;
4. 777; 6, 199; Senec. Nat. quaest. 7, 2, 1; 7, 2, 2; 1, 2, 3.
— Exortus VaiTO R. R. 1, 12, 1; 2, 3, 6; Cornific. 3, 22,
36; Pliu. N. H. 2, 15, 12 (59); 2, 15, 12 (61); 2, 97, 99 (212).
- Ploratus Cic. Tusc. 2, 16, 38; Lucr. 2, 580; Liv. 25,
26, 9; 26, 13, 13; 29, 17, 16; 38, 22, 8. — Positus Ovid.
A. A. 3, 151: Tac. Ann. 6, 21 — Questus Catull. 64, 170;
Verg. Ge. 4, 515 und Aen. 4, 553; 5, 780; 9, 480; Ovid. Met.
4, 587; 9, 276; 9, 370; Tac. Ann. 1, 34; 3, 17; 3, 36; 11,
37. — Rictus Titin. (172) bei Non. S. 221, 19 und 456, 1; Ovid.
A. A. 3, 283 und Met. 3, 74; 3, 674; 4, 97; 6, 378; 11, 59;
11, 126; 11, 367; 14, 65; 14, 168; Lucan. 9, 843; Mart. 1,
104, 17; 3, 93, 6. — Risus Cic. Epist. ad Q. fr. 2, 6, 5; 2,
10, 2 und Tusc. 2, 7, 17; Cael. bei Cic. Epist. ad Farn. 8, 9,
1; Lucr. 4, 1189; 5, 1403; Horat. Serm. 1, 4, 83; 1, 5, 98; 2,
5, 57 und Epist. 1, 7, 79; Domit. Mars, bei Quiutil. 6, 3, 105;
Ovid. A. A. 1, 239 und Trist. 2, 409; Qaintil. 6, 3, 37. —
Situs Cic. Epist. ad Q. fr. 2, 16, 4; Acad. 2, 7, 19; 2, 39,
122; Divin. 2, 46, 97; 2, 67, 138 und de rep. 2, 3, 5; Caes. bell.
Gall. 3, 12, 1; 7, 83, 1; Verg. Aen. 3, 451; Horat. Epist. 2,
1, 252; Ovid. Met. 7, 303; Plin. N. H. 2, 12, 9 (53); 12, 23,
50 (108); 16, 18, 30 (75); 27, 2, 2 (7): Plin. Paneg. 15, 3. —
Souitus Enn. (Ann. 538) bei Paul. Festi unter lituus S. 116; ders.
Dubia (4) bei !Serv. Dan. in Verg. Aen. 1, 31; Varro bei Plin.
N. H. 36, 13, 19 (92); Cic. Epist. ad Att. 1, 14, 4; Lucr. 2,
49; 2, 836; 4, 460; 4,495; 5, 1028; 5, 1044; 5, 1055; 6. 112; 6, 133;
6, 401; 6, 927: 6, 986; Verg. Ge 4, 72; 4, 151 und Aen. 2.
301; 5, 435; 6, 586; 7, 628; Culex 152; Ovid. Fast. 3, 742;
Vitruv. 1, 1, 8; 5, 4, 5; 5, 5, 5; 6, 1, 3; Plin N. H. 20, 15, 57
(162); Stat. Silv. 1, 1, 68. — Sortitus Verg. Aen. 3, 323;
Stat. Theb. 6, 382; 12, 557. — Status Plaut. Mil. 2, 2, 51
(207); Cic. 1. agr. 1, 1, 2; Epist. ad Fain. 9, 6, 4; Ein. 5, 12,
35 und Leg. 1, 7, 23; 3, 14, 32; Corn. Nep. Chabr. 1, 3;
Rede des K. Claudius super civit. Gallis danda Taf. 1 Z. 7;
Quintil. 2, 13, 8; 2, 16, 4; 11, 3, 89; Tac. Ann. 3, 28; Mamert.
— 648 —
Grat. act. luliano 7, 8; in der Rhetorik, wie im Griecli. oraaeig^
Cic. Top. 25, 95; Quintil. 3, 5, 16; 3, 6, 16; 3, 6, 21; 3, 6,
22; 3, 6, 24; 3, 6, 28; 3, 6, 31; 3, 6, 32; 3, 6, 38; 3, 6, 39;
3, 6, 42; 3, 6, 44; 3, 6, 45; 3, 6, 46; 3, 6, 48; 3, 6, 53; 3,
6, 55; 3, 6, 66; 3, 6, 75; 3, 6, 77; 3, 6, 86; 3, 6, 89; 3, 6,
91; 3, 6, 95; 3, 6, 101 ,• 3, 6, 103; 7, 1, 9; 7, 4, 25; 7, 10,
1; und in der Grammatik, wie sonst modi, Quintil. ], 5, 41;
9, 3, 11. — Strepitus Verg. Ge. 3, 79 und Aen. 9, 394-,
Horat. Epist. 2, 2, 79 und A. P. 82; Ovid. Met. 11, 650; Liv.
5, 47, 3; 39, 15, 9. — Tinnitus Catull. 64, 262; Verg. Ge.
4, 64: Ovid. Met. 5, 204; 6, 589; 14, 536 und Fast. 3, 741;
4, 184; 4, 207; Plin, N. 11. 20, 15, 57 (162j; 23, 4, 42 (85);
8il. 17, 18; Tac. de orat. 26. — Ululatus Catull. 63, 24;
Verg. Aen. 7, 395; 11, 190; Ovid. Her. 5, 73; Met. 3, 179;
3, 528; 3, 706; 7, 190; 8, 447; 11, 17; 14, 405 und Fast. 4,
453; 6, 513; Liv. 5, 39, 5; 21, 28, 1; Senee. Cons. Helv. 3,
2; Tac. Ann. 4, 62; 14, 32; Plin. Epist. 2, 14, 13. — Vagitus
Lucr. 2, 579; Ovid. Her. 11, 85 und Met. 15, 466; Gels. 7
Prooem.; Plin. N. H. 7 Prooem. 1, 2; Mart. 9, 20, 3; Arnob. 2,
39; Mamert. Paneg. Maximiano Aug. 2, 4. — Vestitus deorum,.
riparum, montium, Cic. Nat. Deor. 2, 28, 70; 2, 39, 98; 2, 64,
161. _ Victus Plaut. Bacch, 5, 2, 62 (1181) und Mil. 3, 144
(739); Cic. Fiu. 5, 4, 10; Tibull. 2, 1, 43; Ovid. Met. 15, 104;
Plin. N. H. 7, 46, 47 (151); Arnob. 7, 21; 7, 29; Prudent.
Cath. 4, 31. — Visus Lucr. 1, 36; Verg. Aen. 2, 605; 3, 36;
4, 277; Ovid. Met. 15, 64 und Fast. 2, 80; 3, 406; Liv. 8, 6,
11; 26, 41, 18; Senec. Herc. für. 622; 657; 1048 und Agam.
932; Stat. Silv. 1, 3, 52; 2, 1, 172; 4, 2, 31; 4, 6, 40; Theb.
6, 205; 6, 270; 9, 880; 10, 819; 11, 134 und Achill. 1, 323;
Tac. Ann. 2, 41; 6, 50; 11, 34; 13, 16 und Hist. 4, 83. —
Vo latus Cic. Nat. Deor. 2, 39, 101; 2, 52, 129 und Divin.
1, 1, 2: Plin. N. H. 2, 10, 7 (48); 16, 26, 66 (250). Hiezu
die unter 97 zusammengestellten Beispiele von Dat. und Abi.
Plur. solcher Nomina.
AI gor es Plin. N. H. 15, 4, 5 (19) und sonst oft bei
Plinius. — Angores Cic. Phil. 2, 15, 37; Epist. ad Fam. 5,
13, 5; Fin. 1, 20, 67; Tusc. 5, 1, 3; Off. 1, 21, 73; 2, 1, 2;
3, 21, 84 und de rep. lib. II 68 bei Non. S. 228, 18. —
Ardores Cic. Top. 20, 77; Tusc. 4, 21, 48 und Cato Mai. 15^
— 649 —
53; Lucr. 5, 607; Plin. N. H. 14, 16, 18 (99); 23 Prooem. 3;
Val. Fl. 6, 54; Sil. 16, 100. — Caldoribus Arnob. 7, 34. —
Calores Cic. Epist. ad Q. fr. 2, 16, 1; 3, 1, 1, 1; Nat. Deor.
2, 39, 101; 2, 53, 131; 2, 60, 151 und Off. 2, 4, 13; Verg.
Ge. 2, 270; Horat. Carm. 3, 24, 37; 4, 9, 11; Prop. 1, 12, 17;
Ovid. A. A. 1, 237 und Met. 2, 134; Lir. 2, 5, 3; 5, 31, 5;
22, 2, 10; Geis. 2, 1 (ed. Daremberg p. 28, 6). — Candores
Plaut. Men. 1, 2, 67 (181); Arnob. 4, 22; 7, 20. — Clangores
Plaut, bei Serv. zu Verg. Aeu. 3, 226; Verg. Aen. 3, 226
Senec. Herc. Oet. 1389; Plin. N. H. 18, 35, 87 (363); Stat
Theb. 8, 204; 10, 552; Sil. 14, 628; 14, 667; Suet. Domit. 6
— Decores Anth. Lat. ed. Riese 458, 1. — Fervores Lucr
5, 215; 5, 605; 5, 611; Verg. Ge. 3, 154; Ovid. Met. 1, 119;
2, 175; Colum. 4, 24, 3; Sil. 7, 364; 12, 450; 14, 585; llias
Latina 595; Plin. N. H. 31, 9, 45 (104). — Foetores Plin
N. H. 28, 8, 27 (100); Suet. Aug. 86; Arnob. 7, 15. — Frago-
res Verg. Aen. 5, 228 (im Pal. und Gud. clamoribus); Val. Fl
5, 482; Quintil. 8, 3, 68 im Ambr. und im Barab. m. sec. (im
Münchn. frangoribus, sonst clamoribus). — Fulgores Cic. Divin
2, 19, 54 und in einem Verse Divin. 2, 39, 82 ; Verg. Aen. 8
431; Culex 170; Horat. Serm. 2, 2, 5; Tacit. Agr. 33; Arnob
2, 61; 6, 3; 6, 24. — Furore s Cic. Leg. 3, 9, 22; Catull. 64
54; 64, 94; 68, 129; Verg. Aen. 4, 501; 5, 801; 7, 406; Ciris
258; Horat. Serm. 2, 3, 325; Prop. 1, 5, 3; Ovid. Met. 2, 640
4, 431; 9, 582; 9, 601; Liv. 4, 2, 1; Lucan. 1, 106; 2, 523
5, 206; 5, 304; 7, 170; 7, 184; 7, 557; 9, 642; 10, 62; Val
Fl. 7, 470; Sil. 3, 146; Flor. 3, 12, 7; Spartian. Sev. 2, 1. —
Horror es Cels. 2, 1 (ed. Daremberg p. 29, 17); Plin. N. H,
20, 13, 51 (136); Stat. Theb. 10, 557; Scrib. Larg. 95. -
Languoribus Catull. 55, 31; Vulg. les. 53, 4; Sidon. Epist
8, 10; Capitol. Maxim. 5, 2. — Maerores Enn. (Fab. 281) bei
Cic. Nat. Deor. 3, 26, 66; Plaut. Epid. 1, 2, 2 (105); C. I. L. 1,
1202; Cic. Fin. 1, 18, 59 und nach den unter 101 angeführten
Exe. ex Charis. arte gramm. S. 102 (I 551, 6); auch pro Cluent.
71, 201; Catull. 65, 15; Fronto de nepote amisso 2, 1 S. 232
Nab.; Arnob. 1, 1; 5, 25; Augustin. Civ. Dei 22, 22 (ed. Dom-
bart n p. 604, 1); Fulgent. Mitolog prooem. 1 ed. Muncker p.
7, 1, Helm schreibt hierfür memorum. — Nitoribus Gell. 2.
6, 4. — Paedores Cic. Tusc. 3, 26, 62. — Palloribus Lucret.
— 650 -
4, 311; Tac. Agric. 45. — Pavorcs Lucan. 1, 521: Val. Fl.
7, 147; Plin. N. H. 28, 8, 27 (98); 28, 8, 29 (115); 32, 10, 48
(137); Tac. Hist. 2, 7G; 4, 38. — Plangoribu s Vei-g. Aen. 2,
487; 4, 608; 12, 607; Apul. Met. 5, 5 S. 328; 7, 26 S. 498. —
Pudorcs Vnl, Cato dir. 156. — Putores Amol). 7, 16;
Augustin. c. lul. Pelag. 4, 66; Gros. 5, 4, 9. — lligores Plin.
K H. 26, 12, 81 (130); 28, 12, 52 (192); 35, 6, 27 (46); Lact.
Instit. 2, 8, 62; Scrib. Larg. 187. — Rubores Cornific. 4, 10,
14; Verg. Ge. 3, 307: Senec. Herc. Oet. 668. — Sapores
Lucr. 4, 706; Verg. Ge. 4, 62; Tibull. 1, 7, 35; 4, 4, 9; Senec.
Nat. quaest. 4, 13, 3; Mart. 13, 61, 1; Pbn. N. H. 8, 51, 77
(209); 9, 17, 29 (63); 15. 27, .32 (106); Samon. 131; 493;
Arnob. 2, 41; 2, 42; 4, 6; 7, 25. — Sonores Lucr. 5, 334; 6,
1185; Verg. Aen. 9. 651; SalUist. Hist. 3, 67, 7; Val. Fl. 5,
305; Tac. Ann. 14, 36; Apul. Floril. 3, 17 S. 80; Nazar. Paneg.
Constant. Aug. 30, — Splendoribus Gell. 2, 6, 4; Claudian.
Cons. Prob, et Olybr. 123; C. I. L. 9, 4051. — Squalores
C. I. L. 6, 1790, vergl. Quint. 6, 1, 33. — Stridores Verg.
Ge. 2, 162 und Aen. 12, 590; Culex 179; Plin. N. H. 20, 6,
21 (45); Sil. 1, 436; 5, 189; 8, 502; 12, 26; 12, 260; 13, 600;
14, 371. — Strigores bei Fest, und Paul. S. 314. — Sudores
Lucr. 3, 154; Lucan. 4, 638; 4, 754; 9, 499; Vitruv. 8, 1, 2:
8, 1, 4; Plin. N. H. 23, 4, 39 (79); 23, 9, 81 (161): 24, 6, 20
(30); 24, 11, 60 (101); 27, 9, 48 (72); 28, 19, 79 (260); 31
10, 46 (115); 35, 15, 52 (185); 35, 17, 57 (196); Val. Fl. 4
276; 5, 668; 7, 646; Stat. Silv. 5, 1, 134 und Theb. 1, 422
4, 151; 6, 470; luven. 13, 220; Plin. Paneg. 15, 4. — Tepore:
Lucr. 2, 517 und CatuU. 46, 1; Cael. Aurel. Acut. 2, 19, 120
— Terrores Cic. pro Rose. Amer. 11, 31; pro Mur. 21, 43
28, 58; Epist. ad Att. 2, 23, 3; 6, 8, 2; Fin. 1, 13, 43; Nat
Deor. 1, 20, 56 und de rep. 1, 47, 71; Corn. Nep. Att. 9, 4
Lucr. 3, 16; 5, 1307; Verg. Aen. 7, 58; 7, 552; 11, 448; 12
617; Horat. Epist. 2, 1, 212; 2, 2, 208; Liv. 2, 42, 11: 2, 43
3; 29, 27, 14; Vell. 2, 4, 5; Plin. N H. 28, 8, 29 (115); Tac
Ann. 14, 59. — Timores Cic. Tusc. 2, 4, 11; de rep. 1, 44,
68 und Leg. 1, 11, 32; Lucr. 2, 45; 5, 46; Catull. 64, 99;
Verg. Aen. 5, 812; Horat. Carm. 1, 37, 15 und Epist. 1, 4, 12;
Liv. 3, 16, 3; Lucan. 1, 454; Stat. Theb. 5, 319; 7, 807; 11,
J33. — Tremores Lucr. 6, 547; Ovid. Met. 6, 699; 15, 271;
— 651 —
15, 798; Lucan. 1, 414; Flin. N. H. 24, 7, 24 (40); 36, 10, 15
(73). — Tumores Cic. Tusc. 4, 29, 63; Ovid. Trist. 5, 6, 45;
Lucan. 10, 98; Plin. N. H. 20, 2, 4 (9); 20, 16, 61 (169); 20,
23, 96 (257); 21, 21, 89 (157); 22, 25, 69 (140); 24, 4, 6 (11);
24, 8, 36 (55); 33, 6, 35 (110); 35, 17, 57 (195); Quintil. 2,
21, 19; 5, 9, 11; 5, 10, 46: Mart. 4, 43, 7. — Yapores Lucan.
9, 588; 10, 222; 10, 499; Stat. Theb. 7, 327. — Vigores
Vitmv. 6, 1, 11; Sil. 15, 355; Gell. 19, 12, 5.
109. Noch mehrere andere Nomina werden von einzelnen
Grammatikern für Sing, tantum erklärt, ohne dass die Be-
obachtung des Gebrauchs der alten Schriftsteller diese Be-
hauptung bestätigt.
Wenn aedes oder aedis und aedicula von einem
Tempel immer im Sing, stehen, so ist doch von mehreren
Tempeln der Plur. aedes gebräuchlich. Cic. de orat. 3,
46, 180 Capitolii fastigium et ceterarum aedium; Verr. Act. 1,
4, 12 aedium sacrarum depopulatio; de domo 49, 128 conse-
crabantur aedes, nou privatorum domicilia, sed quae sacrae
nominantur; Caes. bei Gell. 4, 16, 8 isti quorum in aedibus
fanisque posita et honori erant et ornatu; Lucr. 2, 1101 fulmina
mittat et aedis saepe suas disturbet; Horat. Carm. 3, 6, 3 aedis
labeutis deorum; Liv. 23, 31, 9 interea duumviri creati sunt
Q. Fabius JMaximus et T. Otacilius Crassus aedibus dedicandis ;
Liv. 24, 18, 10 cum censores ob inopiam aerari se iam locati-
onibus abstinerent aedium sacrarum tuendarum etc.; Liv. 25,
7, 6 triumviri bini, uui sacris conquirendis donisque persi-
guandis, alteri reficiendis aedibus Fortunae; Liv. 25, 7, 7 tacta
de caelo multa, duae in Capitolio aedes; Liv. 27, 23, 2 nuntiata
erant Capuae duas aedis, Fortunae et Martis de caelo tactas;
Liv. 27, 25, 9 ita addita Virtutis aedis adproperato opere ; neque
tarnen ab ipso aedes dedicatae sunt; Liv. 28, 11, 4 aedes Cc-
reris, Salutis, Quirini de caelo tactae; Liv. 32, 1, 10 et Formiani
legati aedem lovis, item Ostienses aedem levis, et Veliterni
Apollinis et Sangus aedes, et in Herculis aede capilluni euatum;
Liv. 34, 53, 3 aedes eo anno aliquot dedicatae sunt; Liv. 35,
41, 8 aedes duae lovi eo anno in Capitolio dedicatae sunt;
Liv. 38, 44, 5 signa aliaque ornameuta quae quererentur ex
aedibus sacris sublata esse; Liv. 40, 34, 4 aedes duae eo anno
dedicatae sunt; Liv. 40, 34, 7 quibus (dicbus) hac aedes dedi-
- 652 -
catae sunt; Liv. 40, 52, 2 dedicavit eas aedib; Liv. 42, 8, 8
tecta aedium sacrarum ; Liv. 45, 2, 6 ut omnes aedes sacrae
aperirentur; Tacit, Ann. 13, 24 quod lovis et Mincrvac aedcs
de caelo tactac erant; Arnob. 2, 76 cum illis aedes constituatis
sacras; Arnob. 3, 3 in aedibus sacris cffigies pro diis velitis
ostendcre; Arnob. 3, 6 mngnificas aedes cuncti.s paene in urbi-
bus religiosa consecravit antiquitas; Arnob. 3, 23 cur aedes
frequentissime sacras atque urbiiim portioues ad cinerem patitur
flammarum voracitate conlabi?; Arnob. 6, 1 aedes sacras
venerationis ad officia construamus ; Arnob. 6, 21 custodia perti-
naci suas aedes simulacraque tutari; Augustin. Civ. Dei 4, 11
quam multis (dis) aedes non construant, vergl. auch Inscr. de
l'Alg. 28. Ebenso aediculae Plin. N. H. 36, 13, 19 (87j;
Paul. Dig. 48, 13, 9 § 1.
Aevum hat nach Phoc. (vergl. unter 101) keinen Plur. ;
wie jedoch aetates aetatum aetatibus bei den besten Schrift-
stellern häufig ist, so ist von dem synonymen Worte Ovid.
Met. 2, 649 und Epist. ex Pont. 1, 3. 83; Plin. N. H. 14, 1, 2
(9); 16, 2, 2 (6); 16, 36, 64 (156); 17, 18, 30 (129); 35, 14,
48 (169) aevis, und Arnob. 2, 30 und Hieronym. Comm. in
Esdr. 1 aevorum gebildet.
Barba 6 Tiooyoop ist ein Sing, tantum nach Charis.; Serv.
zu Verg. Ge. 3, 311; Prob. Append. S. 448 (IV 201, 13); Caper
de orthogr. S. 2243 (VII 99, 24) und Acren zu Horat A. P.
298 schreiben barba den Menschen, barbae den Tieren
zu. Dagegen erinnert Charis. 1, 15 S. 74 (I 95, 12): Barbam
singulariter in uno homine recte, pluraliter in pluribus dicas.
Nam et Vergilius (Ge. 3, 366) de pluribus ait: Stiriaque impexis
induruit horrida barbis. Errant enim, qui in hominibus barbam,
in hircis barbas dici putaverunt. Nam hie de hominibus Ver-
gilius loquitur, quam vis (Ge. 3, 311) et hircorum dixerit barbas,
sed ut dixi, multorum. Wenn auch bei Cic. Fin. 3, 5, 18 viris
mammae atque barba; Liv. 44, 19, 7 sordidati barba et capillo
promisso; Pers. 2, 58 sit iUis aurea barba ist, so folgt doch
daraus nicht, dass überall barba in Beziehung auf mehrere
Männer zu sagen sei. Sil. 13, 310 vires propexis in pectora
barbis verrere humum ; Mart. 8, 52, 3 Drusorum cui contigere
barbae; Amm. Marc. 23, 6, 75 non indecoribus barbis, und so-
gar von einem einzelnen Senec. Herc. Oet. 1757 illi graves luxere
653 —
barbae; Petron. 99, 5 stetit barbis horrentibus uauta; Apul.
Met. 4, 31 S. 308 Portunus caerulis barbis hispidus; Augustiu.
Civ. Dei 4:, 11 iit hoc numen non Fortimam, sed quia barbas
habet, Fortunium nominarent. Wiederum wird barba von
Tieren gebraucht, nicht nur Horat. Serm. 1, 8, 42 lupi barbam,
sondern auch Plin. N. H. 9, 17, 30 (64) mulli barba gemina
insigniuntur, und N. H. 28, 13, 56 (198) rabiem hircorum, si
mulceatur barba, mitigari, eadem praecisa non abire eos in
aUenum gregem; Calpurn. Ecl. 7, 63 Vidimus et tauros, quibus
aut cervice levata deformis scapulis torus emiuet aut quibus
hirtae iactantur per colla iubae, quibus aspera mento barba
iacet tremuhsque rigent palearia setis.
Caespes kommt gewöhnlich im Siug. vor, den Plur.
finden wir bei Cic. pro Caec. 21, 60; immer bei Cäsar, nämlich
bell. Gall. 3, 25, 1; 5, 42, 3; 5, 51, 4 und bell. civ. 3, 96, 1;
Ovid. Her. 14, 96; Colum. 2, 4, 6; 2, 18, 1; Lucan. 3, 387;
Plin. N. H. 16, 31, 56 (128); 17, 4, 3 (26); 18, 18, 48 (173);
35, 14, 48 (169); Tacit. Ann. 1, 18; Ennod. Epist. 1, 3 (ed.
Ilartel p. 5, 4); 1, 9 (p. 19, 14); Anth. Lat. ed. Ptiese 897,
46; Isid. Orig. 17, 6, 13.
Von callum, welches nach Charis. und Diom. ein Sing,
tantum ist, hat Suet. Aug. 80 den Abi. Plur. callis, vielleicht
von Nomin. callus, wovon ein Plur. bei Scribon. vorkommt, so
37 multorum annorum callos und 205 callos eminentes.
Capillus steht zwar sehr häufig als Collect, Fab. Pictor
bei Gell. 10, 15, 11; Plaut. Most. 1, 3, 97 (254); Mcn. 5, 2,
117 (870) und Ptud. 2, 3, 46 (377); Cato (Orig. 7, 9 ed.
Jordan p. 29, 3) bei Charis. 1, 15 S. 78 (I 101, 15); Terent.
Eun. 4, 3, 4 (646); 5, 2, 21 (860); Heaut. 2, 3, 49 (290) und
Phorm. 1, 2, 56 (106); Sisenna (III 47 ed. Peter p. 284, 11)
bei Non. ». 188, 15; Varro L. L. 5, 29, 130; R. R. 2, 11, 10
und bei Non. S. 94, 18; Cic. pro Rose. Amer. 46, 135; Verr.
5, 49, 128; pro Sest. 8, 19 und Off. 2, 7, 25; Caes. bell. Gall.
.5, 14, 3; 7, 48, 3; Corn. Nep. Dat. 3, 1; Catull 25, 1; 64,
193; Horat. Carm. 3, 14, 25; Epod. 17, 23; Serm. 1, 6, 33;
1, 8, 24 und A. P. 37; TibuU. 1, 7, 51; 1, 10, 37; Prop. 1,
2, 1; 5 (4), 5, 55; 5 (4), 5, 71 (69); Ovid. Met. 11, 691; Liv.
iy, 16, 4; 27, 34, 5; 44, 19, 7; Sencc. Contr. 1 praef. 8; Senec.
Epist. 124, 22; Cels. 8, 1 (ed. Daremborg p. 323, 7 und p.
— 654 —
324, 1); Plin. N. H. 2, 78, 80 (189); 4, 12, 26 (88j;
6, 13, 14 (35); 7, 2, 2 (12); 7, 6, 5 (42); 8, 36, 54
(127); 16, 39; 75 (194); 24, 15, 89 (140); 28, 8, 26 (91j;
Quintil. 8 Prooem. 22; luven. 6, 493; Tac. Germ. 38;
Plin. Epist. 7, 27, 14; Suet. Caes. 67; Aug. 79; 99; Tib. 68
und Nero 1; 51; und Charis. 1, 15 S. 80 (I 104, 20) sagt:
Capillum priores singulariter dieebant, sicut barbam; nam Varro
epistularum III negabat pluraliter dici debere. Sed Vergilius
ait (Aeu. 10, 832) ; Comptos de more capillos. Et Horatius
(Carm. 1, 12, 41): Hunc et incomptis Curium capillis; item
(Carm. 1, 29, 7) : Puer quis ex aula capillis ad cyathura sta-
tuetur unctis. Indessen schon Cic. in Pison. 11, 25 hat capilli,
dann Verg. a. a. O., Horat. ausser den von Charis, citiertoii
Stellen noch Carm. 2, 7, 8; 2, 11, 15; 2, 13, 35; 3, 20, 14;
3, 29, 4; Epod. 5, 27; 15, 9; Epist. 1, 1, 94; 1, 7, 26; 1, 14,
32 und A. P. 33; TibuU. 1, 3, 91; 1, 6, 39; 1, 6, 71; 1, 8, 9;
1, 8, 45; 1, 10, 53; 2, 3, 23; 2, 5, 121; 4, 2, 9, und dessen
Nachahmer 3, 2, 11; 3, 5, 15; Prep. 1, 3, 23; 1, 15, 11; 2, 1,
7; 2, 4, 5; 4 (3), 4, 9; 4 (3), 8, 5; 4 (3), 15, 13; 4 (3), 25^
13; 5 (4), 3, 15; 5 (4), 4, 39; 5 (4), 7, 7; 5 (4), 7, 45; Ovid.
Her. 3. 15; 3, 79; 9, 63; 10, 137; 12, 13; Amor. 1, 7, 11;
1, 14, 1; 2, 4, 41; 2, 4, 43; 2, 5, 45; 2, 7, 23: 3, 9, 3; 3,
10, 3; A. A, 1, 505; 2, 117 und an vielen anderen Stellen,
Liv. 1, 24, 6; 2, 23, 4; daher das elliptische cani, welches von
Charis., Diom. und Phoc. als Plur. tantum bemerkt wird; Cic.
Cato Mai. 18, 62; Ciris 320; Tibull. 1, 10, 43 und bei seinem
Nachahmer 3, 5, 15; Ovid. Met. 3, 275; 3, 516; 6, 26; 8, 9;
8, 567; 10, 391; 12, 465; 15, 211 und Fast. 5, 57; Senec.
Const. 12, 1; 17, 2 und Brev. vit. 8, 1; Senec. Herc. für. 1256;
Pers, 5, 65; Lucan. 2, 375; Arnob, 4, 26.
Carcer das Gefängniss ist Sing, tantum nach Serv. zu
Verg. Aen. 1, 54 und 5, 145; aber Plaut. Asin. 3, 2, 5 (549)
hat den Plur. carceres; Senec. de ira 2, 8, 6 plenos carceres;
Arnob. 2, 45 corporum indutae carceribus animae ; Cypriau.
Epist. 8, 3, 1 qui in carceribus sunt und Epist. 76, 1 in
carcerum claustris; Amm. Marc. 29, 1, 13 carceres publici iam
distenti, und 30, 5, 6 perpetui carcerum inquilini; Lact. Instit.
5, 8, 9 neque carceribus neque gladiis praesiduin neque terrore
poenarum; Lact. Instit. 7, 22, 11 afficiuntur iniuriis, egestate,
— 655 —
carceribus, tormentis, proscriptionibus; L. Caecil. de mort.
persec. 15, 5 pleni carceres erant; de mort. persec. 22, 2 nuUa
(poena) penes eum levis, non insulae^ non carceres, non me-
talla; de mort. persec. 35, 2 apertis carceribus cum ceteris
confessoribus e custodia liberatus es, vergl. auch Hieronym.
Chron. 1 S. 30 und 2 S. 127 und 182.
Clavus steht bei Charis. unter den Sing, tantum; clavi
für Nägel haben Plaut. Rud. 3, 4, 49 (754) und Trin. 4, 3,
32 (1039)-, Cato R. R. 18, 9; 20, 2; Caes. bell. Gall. 3, 13, 4
und bell. eiv. 2, 10, 3; Horat, Carm. 1, 35, 18; 3, 24, 7; Liv.
7, 3, 7; 28, 20, 4; Plin. H. N. 9, 18, 33 (69); 22, 22, 46 (94)-,
34, 11, 24 (107); 34, 14, 41 (143); Arnob. 2, 13; für Aus-
wüchse Colum. 6, 14, 6; 7, 5, 11; Plin. K H. 20, 17, 71 (184);
20, 22, 93 (252); 21, 20, 83 (142); 22, 23, 49 (101); 22, 23,
49 (103); 22, 25, 60 (127); 24, 14, 77 (126); 26, 14, 87 (142);
28, 16, 62 (222); 31, 9, 45 (103); für die Purpurstreifen
an der Tunica Varro L. L. 9, 47, 79 und derselbe (Sat.
Menipp. 313) bei Non. S. 536, 32; Liv. 9, 7, 8, für andere
Purpurstreifen Amm Marc. 16, 8, 8; nur für Steuerruder
findet sich der Plur. clavi nicht.
Magnos equitatus Cic. pro Font. 6, 13 (2, 3) und Caes.
bell. civ. 1, 61, 4; quacumque aceederent equitatus hostiuni
SaUust. lug. 46, 7; circumfusi undique equitatus Flor. 3, 11, 8.
Gaza ist nach Serv. zu Verg. Aen. 2, 763 ein Sing,
tantum, aber der Plur. gazae ist bei Cic. pro Sest. 43, 93; Lucr.
2, 37; Horat. Carm. 1, 29, 2; 2, 16, 9; Liv. 34, 4, 3; Val.
Max. ], 6 ext. 2; 3, 7, 1; Senec. Benef. 5, 4, 3; Senec. Med.
488; Phoen. 509; Herc. für. 168 und Herc. Oet. 624; Lucan.
7, 743; Stat. Silv. 2, 2, 121; lustin. 36, 4, 9; Apul. Met. 3, 28
S. 229; 5, 2 S. 322; Arnob. 4, 24; Claudiau. Nupt. Honor. et
Mar. 226; Symmach. Epist. 10, 29 (22); Sidon. Carm. 10, 4;
22, 52; Avien. Descr. orb. 1256; Mart. Capeila 6 § 578; .Vnth.
Lat. ed. Riese 649, 19, und pia gaza als Acc. Plur. Gen.
neutr. Coripp. Laud. lustini 4, 334; Troica gaza reportat
Orest. trag. 290.
Genius hat nach Charis., Diom. und Plioc. keinen Plur..
und allerdings ist nicht allein C. L L. 3, 1016 genio fabruu)
(gleichbedeutend mit 3, 1424 genio coli, fab.); 3, 4781 und 6.
250 genio Noricorum (d. i. geutis N.) ; I. Neap. 450 genio de-
— 656 -
curion(um) et populi (wie genio coli, decur.), sondern auch C.
1. L. 3, 1407 genio cor. (der vorher genannten Kaiser); 3,
4152 genio candidat(oruin); ö, 2795 genio domnor. ; 10, 1561
(I. Neap. 2593) genio Caesarum; Henz. 5784 genio peregriuorfum),
und PHn. Paneg. 32, 3 sive terris divinitas quaedam sive aliquis
amnibus genius ; aber doch sagt Plaut. Truc. 1, 2, 81 (183)
isti qui cum geniis suis belligerant, parcipromi; Ovid. Fast. 3,
38 acceptus geniis December; Senec. Epist. 90, 28 quid sint di
qualesque declarat, quid inferi, quid lares et genii; Plin. N. H.
2. 1, 5 (16) cum singuli quoque ex semet ipsis totidem deos
faciant lunones geniosque adoptando sibi: Petron. 62, 14 si
mentiar, genios vestros iratos habeam; Apul. Met. 8, 20 S. 560
per fortunas vestrosque genios; Dogm. Plat. 1, 12 S. 206 dae-
monas quos genios et lares possumus uuucupare, und de muudo
35 S. 367 geniis ministratur; Amm. Marc. 21, 14, 5 quibus
primordiis hi genii animis conexi mortalium eas tamquam
gremiis suis svisceptas tuentur; Censoriu. 3, 3 uounuUi binos
genios in iis dumtaxat domibus, quae essent maritae, colendos
putaverunt; Arnob. 1, 28 civitatum genios und 2, 67 maritorum
genios; Prudent. c, Symmach. 2, 446 cum portis, domibus,
thermis, stabulis soleatis assignare suos genios, perque omnia
membra urbis perque locos geniorum milia multa fingere. Von
ingenium aber ist der Plur. auch in der classischeu Prosa,
namentlich bei Cic, Liv., Quintil. und Tac, so gewöhnlich,
dass es kaum glaublich ist, dass Diom. das Wort unter die
Singularia tantum gesetzt haben sollte. Bei Charis. ist ingenium
von Keil aus dem Diom. aufgenommen, die alten Ausg. haben
hoc genu, der Neap. nach Liudemann's Angabe genum, die
Exe. Bob. S. 96 (548) hoc genium, die exe. Cauch. (nach
Keil's add. et corrig. S. 607) hoc genium ij rvx^- ^^^^^ bei
Venant. Fort. 2, 9, 18 und 5, 15, 3. Wenn nicht in den Exe.
Cauch. »/ Tvxtj beigefügt wäre, so könnte man glauben, dass
genum oder genium sich in die Stelle des bei Phoc. unter den
Singularia tantum aufgeführten penum eingedrängt hätte.
Hara ist Sing, tantum nach Charis.; aber harae und
haras haben Varro R. R. 3, 10, 3; 3, 10, 4; 3, 10, 6;
Colum. 7, 9, 9; 7, 9, 10; 7, 9, 13; 7, 9, 14; 8, 14, 1;
S, 14, 9.
Indoles ist sonst überall Sing., aber Gell. 19. 12, 5 hat
— 657 —
bonas et utiles auimi iadoles und Salvian. Epist. 4, 24 parvaa
indoles d. i. liberos; Epist. 8, 2 indoles sanctae.
lus iurandum kommt nur im Sing, vor, ausser dass in
einem Citat aus Pacuv. bei Fest, unter manticularum S. 133,
über welches jedoch Ribbeck zu Pacuv. Incert. fab. fragm.
XVIII S. 126 und 127 zu vergleichen ist, der Plur. iura
iurauda steht.
Macellum erklärt Caper de orthogr. S. 2244 (VII 101,
16) für ein Sing, tantum, er gesteht jedoch zu, dass Memmius
ista macella sage; macella haben auch luven. 11, 64; Arnob.
2, 41; Sidon. P:pist.. 1, 5, 10 (ed. Mohr p. 11, 11); Carm. 23, 42.
Bei Varro L. L. 5, 32, 146 ist macella Conjectur von Müller.
Murmur ist Sing, tantum nach Charis.; murmura ist
bei Dichtern nicht selten, Lucr 1, 723; 3, 1032; 5, 1193; 5,
1221; 6, 288; 6, 410; Verg. Aen. 10, 99; Prop. 2, 5, 29; 5
(4), 4, 61; 5 (4), 6, 16; 5, (4), 8, 50; Ovid. Met. 1, 206; 2,
788; 10, 382; 10, 702; 11, 330; 12, 49; 15, 604; bei Plin.
N. H. 28, 7, 21 (75) war murmura aurium eine nicht glückliche
Conjectur. Den Gen. Plur. murmurum stellt Serv. zu Verg.
Aen. 1, 430 auf, Beispiele desselben fehlen.
Den Plur. nuclei bemerkt der Grammatiker de dub.
Qomin. S. 89 (V 584, 25) aus Cicero, derselbe ist bei Cato R.
R. 37, 1; Plin. N. H. 12, 9, 20 (37); 15, 28, 34 (116); 16, 7,
10 (28); 17, 9, 7 (56); 19, 6, 34 (111); 23, 7, 67 (132); 23,
7, 72 i;i41); Pallad. 10, 14, 1.
Operae in der Bedeutung Arbeiten, Beschäftigungen
Plaut. Asin. 2, 4, 19 (425); 3, 3, 131 (721); Bacch. 1, 1, 11
(45); Merc. 4, 5, 13 (815); Terent. Phorm. 2, 1, 37 (267);
Varro R. R. 1, 17, 2; 1, 18, 2; CIc. Verr. 2, 70, 171; 3, 41,
94; pro Plane. 19, 47; Ein. 1, 4, 10; Off. 1, 42, 150; 2, 3, 12;
2, 19, 68; Parad. 6, 2, 46; de erat. 2, 89, 364; Epist. ad Fam.
13, 9, 3; 13, 65, 1; 16, 10, 2; Epist. ad Att. 11, 10, 1; Lucr.
4, 974; Colum. 2, 13, 1; 11, 2, 46; Senec. de provid. 2, 6; 5,
1; de ira 3, 3, 5; 3, 43, 3; Epist. 29, 6; Quint. 12, 11, 23;
luven. 6, 383; Pallad. 1, 6, 3; 12, 14.
Plebcs als Plur. ist bei Liv. 24, 2, 8; Apul. Dogm. Plat.
2, 24 S. 256; Imp. Constantin. Cod. 3, 12, 2 (3); Augustin.
Epist. 105, 1; Civ. Dci 18, 30 (ed. Dombart 11, 296, 23 und
27) aus Ital. Mich. 4, 2 und 3 (in der Vulg. properabunt gentes
Neae-Wagener, Fonueiiltjhre. I, .>. Aul). 42
— 658 —
multae und iudicabit inter populos inultos); L. Caecil. de inor-
tibus persecutorum 23, 2; Coripp. Laud. lustini 4, 72; luvenc.
1, 33H; Salvian. Gubern. Dei 6, 8, 40; Oros. 6, 7, 4; 7, 27,
8', Isid. Orig. 9, 3, 29; in der Überschrift zu Cyprian. Epist.
67 (plebibus), und von Bienenschwärmen (Jolum. 9, 11, l,
wie sonst populi; über den Gen. plebium vergl. unter 75
Proles als Plur. Colum. 10, 163; Arnob. 4, 28; 7, 35
(49), und für testiculi Arnob. 5, 6; 5, 23; 5, 35; 5 37 (vergl.
5, 21) und 7, 24; über den Gen. Plur. vergl. unter 69.
Prosapia ist ein Sing, tantum nach Charis. und Diom.; den
Plur. prosapiae haben Apul. de mag. 18 S. 435 und Arnob. 4, 15.
Voss, de anal. 1, 40 führt aus Cato bei Non. S. 67 veteres
prosapias an, aber daselbst ist in den Hdsch. veteres prosapia,
woraus Jordan nach Sallust. lug. 85, 10 veteris prosapiae
gemacht hat. Mit nicht geringerer Wahrscheinlichkeit kann
vetere prosapia nach Suet. Galba 2 vermutet werden, vergl.
Wölfflin, Rhein. Mus. 1882, 37 S. 95.
Robur ist Sing, tantum nach Charis.; doch robora ist
bei Cic. pro Cluent. 56, 153 und Epist. ad Att. 6, 5, 3; Lucr. 2,
449; 5, 820; 5, 895; Catull. 64, 4; Verg. Ge. 2, 177 und Aen.
7, 610; 8, 518; Ovid. Met. 7, 510; 15, 229; 15, 421; Liv. 7,
7, 4; 7, 12, 9; 21, 40, 8; 21, 54, 3; 22, 6, 2; 23, 16, 8; 25,
6, 1; Tac. Ann. 1, 24 und Eist. 2, 76; 3, 1; 3, 54; 4, 33;
Plin. Paneg. 34, 3; und für festes Holz Lucr. 4, 56; Verg.
Ge. 1, 175; 2, 305; 3, 377; 3, 420 und Aen. 2, 482; 4, 399;
5, 698; 5, 753; 11, 137; Tibull. 1, 4, 65; Priap. 9 (8), 9;
Ovid. Her. 7, 38 und Met. 1, 303; 3, 94; 5, 123; 6, 691; 7,
204; 8, 769; 11, 82; 11, 83; 12, 329; 12, 515; 14, 391; Quintil.
10, 1, 88, auch roboribus Verg. Aen. 2, 186 und Ovid. Met.
7, 632, und roborum Plin. N. H. 16, 2, 2 (6).
Salus ist Sing, tantum nach Charis.; salutes ist in
der Vulgata 2 Reg. 22, 51; Psalm. 17, 51; 43, 5 und
les. 26, 18.
Suboles als Plur. und subolibus sind häufig, wie Varro
R. R. 2, 1, 24 und (Sat. Menipp. 375) bei Non. S. 456. 7, wo
L. Müller ex creobuli bis für ex subolibus hat; Cic. Leg. 3,
3, 7; Colum. 4, 29, 10; 4, 29, 11; 5, 6, 2; 9, 14, 5; 10. 213;
12, 10, 1 und arb. 5, 4; Plin. N. H. 11. 11, 12 (29), wo Detlefsen
suboli hat, Gell. 19, 12, 7; Apul. de mag 88 S. 576; Arnob.
— 659 —
1, 36; 2, 51; 3, 9; Pallad. 12, 7, 14; Insc. bei Marini fratr.
arv. p. 828.
Supellex ist Sing, tantum nach Charis. und Diom., den
Plur. supelle etiles haben Hieronym. in les. 2 zu Cap. 3,
18; Amm. Marc. 22, 8, 42; Salv. Gubern. Dei 3, 2, 7
ed. Halm.
110. Pluralia tantum sind die Bezeichnungen von
Corporationen, deren einzelne Glieder nicht iuBetracht
kommen. So ist der Sing, von Quirites in der guten Zeit
nur in der poetischen Sprache gebräuchlich. Einen Nomin.
Quirls erwähnen Fest, unter Quirites S. 254; Serv. (Serg.)
Comm. in Donat. S. 1843 (IV 432, 23) und Prise. 4, 5, 29
S. 633 (II 134, 2); die Form Quiritis kommt ausser bei Prise,
a. a. 0. noch bei Venant. Fortun. Mise. 5, 2, 21 und Vita S.
Mart. 3, 498 vor; Quirites führen Serv. a. a. O. und Pompei
Comment. S. 161 (IV 167, 9) aus Petron. an, vergl. Petron.
Fragm. XXII ed. Bücheler p. 111, den Acc. Quiritem be-
merken Charis. Exe. art. gramm. S. 98 (I 548, 35); Diom. 1
S. 315 (I 327, 30); Serv. (Serg.) Comm. in Donat. S. 1843
[IV 432, 23) und Pompei. Comment. S. 183 (V 176, 32),
Diom. mit Anführung des Pers. 5, 75; dieselbe Form hat
Maecenas nach dem Grammat. de. dub. nom. S. 96 (V 588,
22),- Horat. Carm. 2, 7, 3; Ovid Amor. 1, 7, 29 und Trist.
2, 569; luven. 8, 47, den Gen. Quiritis Horat. Epist. 1, 6,
7; Lucan. 2, 386, den Dat. Quiriti Ovid. Amor. 3, 14, 9 und
Met. 14, 823; Symmach. Epist. 1, 1 in Versen; Sidon. Carm.
2, 32; Quiritei I. Neap. 1381; den Abi. Quirite Claudian.
Pescenn. 2, 14.
Von Ramnes oder Ramuenses, Tities, Titienses
oder Tatienses, Luceres, Lucereses, ist ein Sing, un-
lirhört, ausser dass Paul. Festi S. 366 und der vorgebliche
A.scon. zu Cic. Verr. Acc. 1, 5, 14 von einer Titiensis oder
Patieusis tribus reden, und ein sodalis Titiensis Inschr.
Orell. 2365; ein sodalis Titius Inschr. Orell. 890; 2366 und
Henz. 6911 vorkommt; diese letzteren haben aber mit der tribus
Titiensium nichts gemein.
Benennungen von Collegien, wie duovii-i oder duumviri,
tresviri oder triumviri, septemviri, decemviri, quin-
decimviri, stehen mit Beziehung auf ein einzelnes Mitglied
42*
— 660 —
gern im partitivcn Genet. Plur., sowohl im Prädicat des Satzca
wie in der Apposition. Cato bei Fest, unter spatiatorem S, 344
si triumviruin sim. C. I. L. 1, 198 Z. 13 (triumvir)um
a. d. a. siet. fucritve. Varro R. R. 1, 2, 10 alteruni collegam
tuum, vigintivirum qui fuit ad agros dividundos Campanos.
Varro bei Gell. 13, 12, 6 ego triumvirum, vocatus a Porcio
tribuno plebis, non ivi Cic. de rep. 2, 36, 61 quod decem-
virum sine provocatione esset. Liv. 3, 40, 12 im Par. und
Med. comitiorum quae Xviris creandis X vir um ipse habuerit;
Liv. 9, 34, 1 im Par. qui X vir um in annum creatus altero
anno se ipse creavit. Tac. Ann. 6, 12 de libro Sibullae, quem
Caninius Gallus quindecimvirum recipi inter ceteros eiusdem
vatis postulaverat. Gell. 1, 12, 6 cuius pater flamen aut augur
aut quindecimvirum sacris faciundis aut septemvirum
epulonum aut Salius est; und 3, 9, 4 a M. Antonio, qui postea
triumvirum rei publicae constituendae fuit; so in der letzteren
Stelle bei Hertz, sonst triumvir. C. I. L. 2, 2886 L. Lucret.
Densus IL virum. 2, 4297 L. Flavius Silvinus lib. sevirum . . .
et Q. Cornelius Silvicus sevirum. 2, 4299 M. Herennius
Mascellio sevirum. 3, 3354 M. Aurel. Tertullus sexvirum.
3, 3620 Sept. Geier sexvirum. 3, 5583 C. Trebonius Fnustus
Ilvirum. 5, 872 C. Lucilius trium.virum cap. 5, 971 T.
Apolonius P. Babrinius duom.virum. I. Neap. 2517 Col. 2
Z. 7 P. Manlius Egnatius Laurinus duo virum. Inscr. de
l'Alger. 1718; 1727; 1730; 1733; 1743; 1744; 4070 ist II viru
neben dem Nomin. von Nomina propr., und daselbst 1812; 1817
Xvirum und XV virum neben dem Dat. Doch ist bei Cic.
1. agr. 2, 7, 16 ut, quem uovem tribus fecerint, is decemvir
sit; 1. agr. 2, 9, 24 quominus decemvir fieri possit, und ne
cum P. RuUo decemvir fieri possit; 1. agr. 2, 17, 46 is
decemvir, qui aliquam in urbem venerit; 1. agr. 2. 19, 53 ut
sibi iam decemvir designatus esse videatur; 1. agr. 2, 20, 53
P Servilius RuUus tribunus plebis, decemvir. Ferner Horat.
Serm. 2, 5, 56 scriba ex quinqueviro; Liv. 3, 33, 10; 3,
40, 2; 3, 40, 8; 3, 44, 6; 3, 46, 4; 3, 48, 1; 3, 49, 4; 4, 36,
5; 4, 48, 5; 6, 48, 2; 25, 2, 1; 25, 2, 2; 26, 23, 7; 27, 6, 16;
27, 8, 4; 31, 50, 5 decemvir, decemviri als Gen. Sing,
und decemviro; Val. Max. 5, 4, 7 triumviro und 8, 1
damn. 6 triumvir nocturnus; Tac. Ann. 1, 2 posito triumviri
— 661 —
nomine; Plin. Epist. 2, 11, 12 modo consularis, modo septem-
vir epulonum. Unsicher ist die Lesung C. I. L. 1, 198 Z. 16
und 22 quei. tr. pl. q. III vir. cap. tr. mil. 1. IUI. primis.
aliqua. earum. trium. vir. a. d. a. siet. fueritve, und queive. tr.
pl. q. III vir. cap. III. vir. a. d. a. tribum(is) mil. 1. IUI.
prim(is aliqua) earum siet. fueritve; C. I. L. 1, 200 Z. 43 quod.
M. Baebius. tr. pl. III vir. colonie. deducend.; C. I. L. 1, 206
Z. 139 neive. quis. quem, (im Original quei) adversus, ea.
creatum. renuntiatum. erit. ibei. II. vir. IUI. vir. esto; C I.
L. 1, 38 Cu, Cornelius. Cn. F. Scipio. Hispanus. pr. aid. cur.
q. tr. mil. II. Xvir. sl. iudik. X vir. sacr. fac ; C I. L. 1, 538
L. Manlius. L. F. Acidinus. triu. vir. Aquileiae. coloniae. de-
dueundae; und so vielfach in Inschr. Aber öfters stehen diese
Nomina als Subject, bei welcher Anwendung der Gen. Plur.
bedenklich ist, wie C. I. L. 1, 200 Z. 3; 5; 7: 15; 24; 64; 67;
69; 77; 78; 80 III vir dedit adsiguavit, II vir reddito, II vir
facito, und quem II vir dederit adsignaverit; und C. I. L. 1,
205 Col. 1 Z. 6; 15; 16; 28; 38; 40; 41 operis novi nun-
tiationem II vir IUI vir praefectusve eins raunicipei non
remeisserit, II vir IUI vir praefectusve ita ins deicito, quod
II vir IUI vir praefectusve decreverit, dum II vir IUI vir
i. d. praefectusve ius ita deicat. Auch ist der Gen. (Vllvi)ri
epulonum mit vollständiger Endung geschrieben C. I. L. 2,
4129, und der Dat. duomviro oder duoviro, triumviro,
quattuorviro, seviro, septemviro, octoviro, decemviro,
quindecimviro C. I. L. 2, 112; 2, 1262; 2, 1305; 2, 2030;
2, 2161; 2, 3008; 2, 3533; 2, 3620; 2, 3696; 2, 3698; 2, 3709;
2, 4110; 2, 4199; 2, 4216; 2, 4262; 2, 4297; 2, 4298; 2, 4510;
2, 4521; 2, 4523; 2, 4525; 2, 4530; 2, 4609; 2, 4622; 3, 550;
3, 609; 3, 1457; 3, 1741; 3, 2732; 3, 2830; 3, 2846; 3,2870;
3, 2920; 3, 2932; I. Neap. 314; 1110; 1426; 1433; 1517;
1985; 2618; 3537; 3595; 3597; 3600; 4548; 5773; 5782 und
in anderen Inschr. Es kann daher nicht bezweifelt werden,
dass alle diese Nomina aucli im Sing, gebräuchlich waren.
Notwendig scheint der Plur. decemprimi, wie Cic. pro Rose.
Amer. 9, 25; Verr. Acc. 2, 67, 162 und Epist. ad Att. 10, 13,
1; Cenotaph Pis. Taf. 1 Z. 13; sexpriiuorum Cic. Nat. Deor.
3, 30, 74; XVprimos Caes. bell. civ. 1, 35, 1; aber doch ist
der Sing, undecimprimu s Inscr. de TAlg. 1824. Der Nomin.
- 662 —
Sing. Sa Ulis und der Dat. Salio finden sich ausser der olien
angeführten Stelle des Gell. 1, 12, 6 auch Liv. 27, 33, 7;
Lucan. 1, 603; C. 1. L. 2, 1406; 2, 3853; 2, 3854; 2, 3859;
5, 1812; 5, 1978; 5, 2851; 5, 4347; I. Neap. 1110; 1111; 2211;
2616; 4548; 4550; 4933; 5359; Inscr. de l'Alg. 4061 und in
anderen Inschr.
Proceres und priinores sind nach Charis., Diom. und
Phoc. an den unter 101 angeführten Stellen Plur. tantum, nach
Charis. 1, 15 S. 72 (I 93, 17) und Serv. zu Verg Aen. 1, 740
fehlt zu proceres nur der Nomin. und Voc. Sing. Den Acc.
procerem hat luven. 8, 26, den Gen. proceris Alcim. Avit.
Ep. 84 (94) ; Carm. de candido et nigro v. 20 (ed. Baehrens
P. L. M. V p. 373); Pauliu. Nol. de vita Martini 6, 20; Abi.
procere Eph. epigr. 5 S. 380 Nr. 669 Z. 11; aber bei Capitol.
Maximin. 2, 1 ist procer in einen Pal. hineincorrigiert, ur-
sprünglich war procerte geschrieben, welches allerdings einer
Verbesserung bedarf. — Der Sing, von primores ist nur als
Adject in Gebrauch, und auch so fehlt der Nomin., vergl.
Adject. 50 (II 147). — Optimates ist nach den eben ge-
nannten Grammatikern ebenfalls Plur. tantum, doch bemerkt
Cliaris. dabei: sed invenimus optimas, welche Form auch Fest.
iiuter penatis S. 253 aufstellt. Optimatem haben Cael. bei
Cic. Epist. ad Farn. 8, 16, 2 (oder Cic. Epist. ad Att. 10, 9
A 2); Amm. Marc. 25, 7, 5; 29, 5, 51; 31, 9, 3; optimati
als Dat. Cic. Epist. ad Att. 9, 7, 6, und in adject. Gebrauch
viam optimatem Cic. Epist. ad Att. 1, 20, 3 nach der Rand-
bemerkung im Med.; ex tribus generibus illis, regali et optu-
mati et populari Cic. de rep- lib. II bei Non. S. 342, 39; civi
optimati Symmach. Epist. 8, 40. Ein Nomiu. Sing, des
Wortes ist unbekannt. — Charis. fügt hinzu: et infimates
legimus; wir finden dazu nur den Nomin. Sing, infimatis
Plaut. Stich. 3, 2, 37 (493). — Aber summates sind bei Amm.
Marc. 19, 1, 6; 23, 6, 4; 28, 1, 31; 28, 6, 17; 30, 10, 2, da-
neben virginem summatem regionis Apul. Met. 4, 23 S. 289;
summatem deam Apul. Met. 11, 1 S. 752; summatis deae
Apul. Met. 11, 10 S. 775; 11, 22 S. 800; summatem vinim
Amm. Marc. 14, 6, 12; Symmach. Epist. 9, 112. — Primates
Amm. Marc. 14, 7, 1; 15, 5, 18; 24, 7, 1; Impp. Theodos. et
Valent. Cod. Theod. 16, 8, 29 (Cod. lustin. 1, 9, 17); lordau.
- 663 -
Getica 26, 134 (ed. Mommsen p. 93, 2); 48, 247 (p. 121, 21);
54, 277 (p. 180, 1); 59, 304 (p. 136, 7), und primatem als
Subst. Amm. Marc. 28, 6, 4; primatis Inschr. Henz. 6954;
primatem feminam Apiil. Met. 2, 19 S. 134; primate Vulfila
lordau. Getica 51, 267 (ed. Mommsen p. 127, 6). — Magnates
Amm. Marc. 31, 15, 10.
Nostrates ist ein Flur, tautum nach Charis.; die bei-
gefügte Bemerkung: huic singulare quidam dant, velut nostras
nostratis, bezieht sich hauptsächlich auf den adject. Gebrauch
des Wortes, wie Colum. 5, 6, 2 ulmorum duo esse genera
convenit, Gallicum et vernaculum, illud Atinia, hoc nosti'as
dicitur; und daselbst § 3 est autem ulmus (Atinia) longe laetior
et procerior quam nostra. Colum. 9, 4, 2 regio fecunda no-
stratis eunilae, und § 6 nostras cunila. Plin. N. H. 15, 29, 37
(122) sativarum myrtorum genera topiarii faciunt Tarentinam
folio minuto, nostratem patulo; . . . coniugalem existimo nunc
nostratem dici. lul. Valer. Res gest. Alex. Magni 2, 12 (ed.
Kubier p. 75, 10) sacerdos illa templi nostratis. Doch giebt
Prise. 12, 6, 17 S. 943 (II 587, 6) aus Cass. Hemina si quis
nostratis sapiens; über diese Form des Nomin. Sing, vergl.
Adject. 12. — Maiores ist Plur. tantum nach Charis. und
Diom., desgleichen nach Serv. zu Verg. Aen. 1, 532; aber bei
Apul. Flor. 2 S. 6 ist maior meus Socrates, mein Vorgänger
oder Ahnherr. — Posteri ist ebenfalls Plur. tantum nach
Charis. und Diom.; und so auch minores (vergl. Serv. a. a
0), besonders bei Dichtern, Lucr 5, 1197; Verg. Aen. 1, 532;
1, 733; 6, 822; 8, 268; Prop. 3 (2), 15, 47: Ovid. Fast. 3,
327; Val. Fl. 3, 455; Stat. Theb. 4, 613; Sil. 6, 550; luven.
1, 148; 2, 146; 8, 234; Treb. Poll. Claud. 10, 3 v. 4, doch
auch bei Prise. 2, 6, 32 S. 582 (II 62, 21); Hieronym. Chrou. Euseb.
1 S. 13; 41; 2 S. 79; 153.
Von Völkernamen ist Aborigiues sicher ohne Sing.
Bei anderen ist leicht zu begreifen, dass der Sing, seltener ge-
funden wird als der Plur. - Doch ist Acarnan Liv. 35, 18.
1; 36, 20, 5; Stat. Theb. 6, 645; 7, 417 und Achill. 1, 418;
Curt. 3, 6, 1, und von einem Hunde Grat. 188; Acc. Acar-
nana Liv. 36, 11, 6; 37, 45, 17; Abi. Acarnane Liv. 31, 23,
8. — Astur Lucan. 4, 8; Sil. 1, 231; 1, 252; 5, 192; 12, 748;
Mart. 10, 16, 3; 14, 199, 2; Claudian. Laus Seren, reg. 75. —
— 664 —
Baliaris Liv. 38, 29, 5. — Bastarna Liv. 40, 57, 3; Ba-
sterna C. I. L. 3 p. 862 L. 35. — Car Auson. Technop. de
bist. 23; Abi. Gare Cic. pro Flacc. 27, 65 und Corn. Nep.
Dat. 1, 3. — Corybas Claudian. IV cons. llonor. 150 und
Rapt. Pros. 1, 208; Acc. Corybanta luven. 5, 25; Abi. Cory-
bante Mart. 1, 70, 10. — Cr es Cic. Divin. 1, 18, 34; Tibull.
4, 1, 9; Auson. Technop. de bist. 20; Abi. Crete Cic. Lej,'. 2,
11, 28. — Dolopem Liv. 42, 58, 10. — Garamas oder Ga-
ramans Senec. Phaedra 73 und Herc. Oet. 1110; Sil. 5, 194;
6, 705; 9, 222; 12, 749; Claudian. Laud. Stilic. 1, 255; 1, 355
und Nil. 20; Prudent. c. Symrn. 2, 809; Avien. Descr. orb.
323; 324; Antb. Latin, ed. Riese 329, 4; Gen. Garaniantis
Sü. 2, 58; Abi. Garamante Lucan. 4, 679. — Lapithes als
Epitheton von Ossa Val. Fl. 5, 515; 7, 606; Gen. Lapithae
Prop. 2, 2, 9; Lapitbam Auson. Technop. de bist. 4. — Maces
Sil. 5, 194; 9, 222. — Nomas Sil. 5, 194; 6, 705; Prop. 5
(4), 7, 37 (an letzter Stelle Femininum). — Paeou Liv. 42,
51, 6. — Samnis LuciL (26) bei Cic. Tusc. 2, 17, 41 und (16)
bei Non. S. 393, 25; desgleichen bei Cic. de orat. 3, 23, 86; Cic.
Off. 2, 21, 75; Liv. 7, 33, 15; 7, 40, 16; 8, 23, 9; 8, 38, 6;
8, 39, 8 und an anderen Stellen; Lucan. 2, 137; Samnitis
Prudent. c. Symmaeh. 2, 516 und Perist. 11. 207; Acc. Sam-
nitem Liv. 9, 3, 2; 9, 4, 4; über den Abb Samuite vergl. Adject.
38 (II S. 89). -- Saxo, Geu. Saxonis; Acc. Saxona und Abb
Saxone Pacat. Paneg. Theodos. Aug. 5, 2; Claudian. Laud. Stilic. 2,
255; Epithal. Pallad. et Celer. 89 und in Eutr. 1, 392; Sidon.
in dem Gedicht bei Epist. 8, 9, 5 v. 21; Carm. 7, 90; 7, 369; 7,
390, überall für den gesammten Volksstamm. — Scotus, Sco-
tum, Scoto Pacat. Paneg. Theodos. Aug. 5, 2; Claudian. Laud.
Stilic. 2, 251; Bell. Get. 417 und Epithal. Pallad. et Celer.
90. — Ser Senec. Herc. Oet. 671; Auson. Technop. de bist. 24;
Sidon. Carm. 5, 43; Abi. Sere Ennod. Dict. 12 praef. 4 (ed.
Hartel p. 461, 8). — Suevus und Suevo Claudian. IV cons.
Honor, 655 und in Eutrop. 1, 394. — Trevir Lucan. 1, 441:
Tac. Hist. 3, 35; 4, 55; Trever Salvian. Gubern. Dei 6, 15,
88; Orell 192; Not. Tir. 142.
Mehrere Bezeichnungen von Göttern stehen ent-
weder ausschliesslich oder überwiegend im Plur.
Caelites ist Plur. tautum nach Charis., doch caelite hat Ovid.
— 665 —
Epist. ex Pont. 4, 6, 17; 4, 9, 132; caelitem Tert. Fall 4;
dazu der adject. Gebrauch Apul. de mag. 12 S. 412 alteram
vere caelitem Venerem ; Amin. Marc. 16, 12, 13 caelitis dei
favore; Paulin. Nol. nat. 13, 77 corotiam caelitem; Mart. Capella
1 § 62 in aulam caelitem; Mart. Capella 1 § 94 in appetitum
caelitem; Eugipp. Exe. August. 343 S. 1086, 22 caelitem
potestatem; C. I. L. 5, 6725 coelitem ad sedem, über den
Abi. in dieser Anwendung vergl. Adject. 37 (11 S. 85). —
Auch caelicolae und caelestes, wenn nämlich das letztere
als Subst. steht, finden sich nur im Plur., vergl. über caelestes
Charis. Exe. art. gramm. S. 98 (I 548, 24). — Desgleichen
superi und inferi; doch ist in der Vulg. öfters der Gen.
inferi für "Aidov, Psalm. 48, 16 und 88, 49; Proverb. 7, 27;
Ecclesiasticus (Sirach) 51, 7; les. 38, 10; Ion. 2, 3; Matth. 16,
18. In einem alten Verse ist superus und inferus adjectivisch
mit deus verbunden, vergl. Adject. 3 (II S. 6). Fortuna supera
C. I. L. 3, 1014 und Henz. 5794. — Beinahe überall di Con-
sent es, doch Inschr. Henz. 6041 ist Deo magno Mithrae
pollenti Consent! Lari saD(c)to suo. — Meistens di indigetes;
aber bei Verg. Aen. 12, 794; Tibuli. 2, 5, 44; Ovid. Met. 14,
608; Liv. 1, 2, 6; Gell. 2, 16, 9 ist indigetem von Aeneas
gebraucht, bei Sil. 8, 39; Solin. 2, 15 und Serv. zu Verg. a.
a. O. der Gen. indigetis von demselben, und Paul. Festi
S. 106 und Prise. 6, 10, 55 S. 702 (II 241, 1) stellen einen
Nomin. Sing, indiges auf. luppiter indiges, lovem indi-
getem und dei indigetis gebraucht Serv. zu Verg. Aen. 1,
259; 4, 620; 12, 794 von Aeneas. Indigens ist geschrieben
dar. vir. elog. 20 (C. I. L. 1 S. 283). Voss, de anal. 1, 42
führt aus Frontin. de aquaed. an: Romana urbs indiges; die
Worte lauten aber daselbst Cap. 88: Sentit haue curam Impera-
toris piissimi Nervae Principis sui regina et domina orbis
indies. — Zu di noveusiles ist der Sing, bei Arnob. 3, 43
(novensilis). — Beinahe überall wird manes oder di manes
gesagt, wie Charis., Diom., Donat, Prise, Phoc. und Consent,
bemerken (vergl unter 101); doch Apul. de deo Socr. 15 S. 153
hat manem deum. — Ebenso ist lemures ein Plur. tautuni
nach Charis. und Diom., aber Apul. de deo Socr. 15 S. 152
gebraucht himurem. — Penates ist Plur. tantuin nach Charis..
Diom. und Prise. 7, 16, 80 S. 773 (II 355, 13); der letztere
— 666 —
bemerkt dabei: invenitur tarnen ;ipud veteres eius singulare hie
penntis huius penatis. Fest, kannte wenigstens einen Nomin.
Sing, aus dem Gebrauche nicht, denn er schreibt S. 253: Penatis
singulariter Labeo Antistius posse dici putat, quia plurabter
penates dicantur, cum patiatur proportio etiam pcnas dici, ut
optimas primas Antias. Bei Liv. 28, 18, 2 verlangte Sigon. in
eodeui penate, er sagt: quod est in veteribus libri.s; die ge-
wöhnliche Lesart ad eosdem penates ist ohne Anstoss. Einen
Nomin. nsvaq meint Dionys. Hai. Antiq. Rom. 1, 68 zu er-
kennen in der Aufschrift von Götterbildern in einem Tempel
in Rom: h' covro) xeXvxcci tmv TQcai'XMy ^sutv aixopsg ünaüiv,
dsvag smyQacpiji' e'xovüai öijXoiOav rovq nsvarag' doxai ydg fioi,
rov n fjiijnco yQafjtfiarog svQrjfxh'OV, tm dsXra ötjXovi' ti^p ixeh'ov
dvvvfJM' Tovg naXaiovg.
Gratiae als Benennung der Göttinnen ist Plur. tantum
nach Charis. und Diom ; jedoch sagt Horat. Carm. o, 19, 16
Gratia nudis iuncta sororibus und Carm. 4, 7, 5 Gratia cum
Nymphis geminisque sororibus; Ovid Met. 6, 429 nou Hyme-
naeus adest, non illi Gratia lecto; Stat. Silv. 1, 2, 19 nee blandus
Amor nee Gratia cessat amplexum niveos optatae coniugis artus
floribus innumeris et olenti spargere nimbo und Silv. 3, 4, 83
huuc nova tergemina repetebat Gratia dextra; Claudiau. Laus
Seren, reg. 88 terna Gratia und Epithal. Pallad. et Geier. 8
triplex Gratia. — Auch Furiae als Bezeichnung der Göttinnen
ist Plur. tantum; der Sing, wird bei den Aelteren nur von einem
Menschen gebraucht, wie Cic pro Sest. 14, 33; 17, 39; in
Vatin. 14, 33; in Pison. 37, 91 und Epist. ad Q. fr. 3, 1, 4,
11; Liv. 21, 10, 11; 30, 13, 12; 30, 13, 13, und in dem Wort-
spiel des Ovid. bei Quintil. 9, 3, 70 cur ego non dicam, Furia.
te Furiam? Bei Horat. Serm. 2, 3, 140 ist vocando hanc
(Electram) Furiam. Als Abstractum wie furor steht furia erst
bei Apul. Met. 6, 12 S. 404; dann Hygin. Fab. 107 und Fulgent.
]\Iyth. 1, 1; 1, 6, und zur Bezeichnung der Rachegöttin Martial.
10, 5, 18; Apul. Met. 9, 36 S. 660; Anth. Lat. ed. Riese 294,
5. — Aber von Eumenides ist der Sing. Eumenis Sil. 2,
559; Stat. Theb. 8,10; 12, 423 angewandt. — Viel häufiger ist der
Sing. Erinys und Erinyn, Verg. Aen. 2, 337; 2, 573; 7,
447; 7, 570; Culex 246; Ovid. Met. 1, 241; 1, 725; 4, 489; 11,
14; Senec. Agam. 83; Herc. für. 987; Herc. Oet. 612; Trag.
__ 667 —
Octav. 166; 268; 935; Lucan. 4, 187; 8, 90; 10, 58; Val. Fl.
3, 19; Sil. 13, 293; Stat. Theb. 8, 686. — Gewöhnlich Naiades
oder Naides, Dryades und Hamadryades im Plur. Doch
auch Naias Ovid. Met. 1, 691; Nais Verg. Ecl. 2, 46; Ovid.
Met. 4, 49; 4, 329; 4, 356; Fast. 2, 599; 2, 606; 4, 231; 4,
232; 5, 115; bei dem Nachahmer des Tibull. 3, 6, 57; Colum.
10, 299; Stat. Silv. 1, 3, 62; 3, 4,42; Martial. 7, 15,2: Petron.
83, 3; Calpurn. 4, 69, und Dryas Mart. 9, 61, 14; Hamadryas
Stat. Silv. 1, 3, 63.
Auch die Namen der Sternbilder Pleiades oder Ver-
giliae, Hyades oder Suculae, sind in der Prosa Plur. tantum;
doch Pleias oder Plias Verg. Ge. 4, 233; Ovid. Met. 1, 670;
Fast. 5, 447; 5, 664 und Her. 15 (16), 69; 17 (18), 188;
German. Phaen. 266; 712; Lucan 8, 852; Val. Fl. 1, 647; 2,
357; 2, 406; 4. 269; Stat Sil. 1, 6, 22; Claudian. IV cons.
Houor. 438 und bell. Get. 209; Hyas Stat. Silv. 1, 6, 21;
Claudian. bell. Gild. 498.
Unbegründet ist die Aufnahme von lares unter die Plur.
tantum bei Charis. und Diom., welche übrigens beide zuge-
stehen: sed legimus et „lar laris", sicuti „mas maris", oder et
„larem" legimus et „las et lar", oder et „larem" legimus.
Allerdings ist lar mit laris, lari, larem, lare bei den Schrift-
stellern aller Zeiten sehr gewöhnlich.
111. Die Benennungen von Teilen des mensch-
lichen oder tierischen Körpers, welche in der Natur
doppelt oder vielfach zusammengehören, sind Pluralia
tantum. Als ein solches wird nares von Charis. und Diom.
erwähnt; jedoch bemerkt Charis, 1, 15 S, 82 (I 107, 4) aus Aemil.
Macer saucia naris. Der Sing, naris bedeutet eigentlich das
Nasenloch, und so gebraucht ihn Cels. 6, 8, 2; 7, 10; 7, 11
und daneben nares mit genauer Unterscheidung. Derselbe 8, 5
hat zweimal utraque naris; Plin. N. H. 11, 38, 90 (223) aliis
nare alterutra, aliis utraque und N. H. 25, 13, 105 (166) ab
altera nare; Epit. Iliad. 451 dextera naris; Sanion. 979 geinina
nare. Oft aber, besonders bei Dichtern, steht naris gleich
dem Plur., Enn. (Ann. 374) bei Fest, unter nictit S. 177; Horat.
Epod. 12, 3 und Serm. 1, 4, 8; Ovid. A. A. 1, 520 und Met.
3, 675; 5, 138; 6, 141; 12, 253; 12, 315; Senec. Phaedr. 42;
Grat. 172; 191; 247; Phaedr. 3, 3, 14; Pers. 1, 33;
— 668 -
1, 109; Lucan. 2, 183; 7, 829; Pliu. N. H. 8, 20, 29 (71);
26, 1, 5 (7); Sil. 3, 296; 10, 79; 10, 145; 14, 604; Mart. 6,
39, 8; Apul. Met. 7, 9 S. 462; 8, 26 S. 577; Terent. Maur.
237; Samon. 20; 635; Nemes. 248; Olaudian. Laud. Stilic. 2.
215; 3, 299; Anth. Lat. ed. Riese 650, 6. — Clunes und nates
stehen gewöhnlich im Plur., aber von beiden wird der Sing.
dem Plur. gleich gebraucht; clunem und clune Horat. Serm.
2, 8, 91; Priap. 19 (18), 2; Plin. N. H. 10, 50, 71 (140), kurz vor-
her ist clunes; Mart. 9, 47, 6; 11, 100, 3; luven. 2, 21 ; 6, 334;
11, 164; Petron. 23, 3; Ennod. Carm. 2, 75, 3; Anth. Lat. ed.
Riese 308, 1; natis als Nomin. und Gen., natem und nate
Pompon. (97) bei Non. S. 39, 8; Horat. Serm. 1, 8, 47; Fest,
unter pullus lovis S. 245; Priap. 77, 7 (11) und 83, 23.
Über artus sagt Charis. 1, 14 S. 31 (I 45, 6): singulari
numero artus non dicimus. Wir finden aber den Sing. Stat.
Theb. 8, 5 nee enim ignibus artus conditus; Lucan. 6, 754
oinnis palpitat artus; Val. Fl. 4, 310 qua primo cervix commit-
titur artu ; Avien. Arat. 963 virgineusque pudens zonae super
imminet artus und 1108 poplite iam superi celatur corporis
artus; Dracont. Med. 244 nou torta cervice iacet, male palpitat,
artus erigit impatiens; Orest. trag. 728 et male partitos per
vulnera palpitat artus, und Prise. Part. XII vers. Aen. 1, 11
S. 1219 (HI 462, 7) ab armo; artu corporis. — Von lumbi ist
der Sing, weniger selten; derselbe steht mit Beziehung auf
den menschlichen Körper Pers. 1, 20; 4, 35; luven. 8, 16, und
von Tieren Plin. N. H. 8, 51, 78 (210); Mart. 7, 20, 4; 13,
15, 1.
Genae ist Plur. tantum nach Charis. und Phoc, den Sing,
haben Enn. (Ann. XXiV ed. L. Müllerp. 60) bei Serv. zu Verg.
Aen. 6, 686 und (Ann. XXV ed. L. Müller p. 60) bei Isid.
Orig. 11, 1, 109; Plin. N. H. 11, 37, 57 (156); 11, 37, 57
(157); Suet. Claud. 15. — Zu malae ist der Sing, bei Plaut.
Casin. 2, 6, 55 (288); Horat. Carm. 2, 19, 24; Hieronym. in
les. 18, 66 V. 5; zu maxillae Cels. 7, 12 1 (ed. Daremberg
p. 287, 14; 287, 31); 8, (l p. 324, 5; 324, 31; 324, 35; 325,
2; 325, 3); Plin. N. H. 11, 37. 62 (164); 32, 7, 26 (81). —
Glandulae lesen wir beinahe immer im Plur.; Charis. 1, 13
S. 24 (I 37, 15); 2, 6 S. 128 (I 155, 15); Excerpt. ex Char.
arte gramni. S. 81 (I 535, 23) und wie Prise. 3, 8. 44 S. 618
— 669 —
(II 115, 18) sagt, auch Prob., verbinden glandula und glandium.
Glandula als Sing, hat Marcell. Empir. 15 in Zaubersprüchen,
zuerst albiila glandula, nee doleas nee noceas, dann una glan-
dula soror, und una fit glandula, nulla fit glandula; glandium
als Sing. Plaut. Cure. 2, 3, 44 (323); 2, 3, 87 (366) und Stich. 2,
2, 36 (360)- — Toles oder tolles und das demselben synonyme
tonsillae oder tosillae sind durchaus Plur. tantura.
Gewöhnlich labia im Plur., doch labium Vulg. Ezech. 36,
3: Seren, in opusculis bei Non. S. 210, 22; Gromat. vet. 365, 17;
über labia als Sing, vergl. unter 127. — Während Charis. und
Diom. lumina, Augen, für ein Plur. tantum erklären, führt doch
der erstere Exe. art. gramm. S. 100 (I 500, 8) für den entsprechen-
den Gebrauch des Sing. Verg. Aen. 3, 658 u. Diom. 1 S. 315 (I 328,
11) ebendafür Aen. 3, 663 an. So steht der Sing, ferner Lucr.
3, 410; Catull. 64, 86; Verg. Aen. 3, 677; Horat. Carm. 4, 3,
2; Ovid. Met. 1, 740; 2, 787; 4, 774; 9, 27; 10, 293; 13, 851
und Trist. 3, 2, 20; Plin. N. H. 11, 37, 55 (150); Quintil. 6
Prooem. 6; Stat. Theb. 9, 749, und metaphorisch Vell. 2, 52,
3; 2, 99, 1. — Zu palpebrae haben Gels. 5. 26, 23; 7, 7,
2; 7, 7, 4; 7, 7, 8; 7, 7, 9; Cael. Aurel. Acut. 3, 5, 51 S. 229;
Chron. 2, 1, 40 S. 114 und Scrib. Larg. 230; Veget. Art. vet.
2, 15, 1 den Sing, palpebra; über die Form palpebrum vergl.
uüter 127 — Tempora die Schläfe giebt Charis. unter den
Plur. tantum, und bemerkt dabei: sed Vergilius tempus dixit.
Nämlich Aen. 9, 418. So auch Cornific. 4, 55, 68; CatuU. 61,
162; Ovid. Met. 5, 116; Vitruv. 9, 4 (6), 15; Gels. 8, 1 (ed.
Daremberg p. 324, 2); Sil. 12, 414; Stat. Theb. 9, 761; 10, 110.
— Tori die Muskeln, oder andere Anschwellungen am
menschlichen oder tierischen Körper, wie tori venarum
Gels. 7, 18 (ed. Daremberg p. 297, 20); German. Arat. 58,
kommen nur im Plur. vor.
Viscera ist Plur. tantum nach Charis. und Diom.; doch
wird bei Charis. Exe. art. gramm. S. 101 (I 550, 17) und Beda
de orthogr. S. 2804 (VII 293, 35) aus Ovid. viscere diviso, bei
Piisc. 6, 17, 90 S. 721 (II 274, 16) aus Ovid. Met. 6, 290
liaerentia viscere tcla bemerkt, und nach Phoc. 4, 9 S. 1709
(V 428, 28) ist viscere die einzige gebräuchliche Form des
Sing. Aber der Sing, dient eigentlich zur Bezeichnung der ein-
zelnen Teile der Eingeweide, wie Lucr. 3, 266 in quovis ani-
— 670 —
mantum viscere nach den» quadr. ; Geis. 1 Prooern. (ed. Darem-
berg p. 5, 7) quodque viscus intestinumve und (p. 7, 34) prae-
cordia et viscus omne; 3, 21 (p. 109, 10) non huius visceris
unius (nämlich iocinoris); 4, 15 (p. 140, 31) alterius visceris;
5, 26, 24 (p. 139, 17) cuique visceri; Plin. N H. 11, 37, 71
(186) sine illo viscere (nämlich corde); Val. F\. 7, 359 viscere
adeso; bei dem vorgeblichen Quintil. Decl. J, 14 assiduus visceris
pulsus (d. i. cordis); Arnob. 7, 3 aliquod viscus; Lact. Opif.
Dei 11, 4 viscus (nämlich pulmonem); Cael. Aurel. Ohron. 3,
8, 133 S. 269 quolibet viscere patiente. Bei Arnob. 7, 29 ne
quod in stomachi tramite male transvoratum substiterit viscus,
ist viscus ein Stück Fleisch, und auch 7, 24 ofFa penita est
cum particula visceris cauda pecoris amputata, ist das anhän-
gende Fleisch gemeint. An anderen Stellen steht der Sing,
statt des Plur., viscus haben Lucil. (ine. libr. 121) bei Charis.
1, 15 S. 63 (I 83, 15); Lucr. 1, 837, wo dieser Gebrauch von
Charis. 1, 15 S. 70 (I 90, 23) bemerkt wird; Suet Vitell. 13;
derselbe bei Serv. zu Verg. Aen. 7, 627; Samon 789; Prudent.
Perist. 9, 56; 10, 499; visceris Lucr. 5, 903; Apul. de mag.
49 S. 507; Auson. Epist. 7, 46; 9, 24; Firm. Matern. Math.
6, 31 S. 181 ed. Basil. 1551 artuatis visceris partibus, kurz
vorher viscera; viscere Lucil. (14, 25) bei Non. S, 184, 13;
Lucr. 3, 719; TibuU. 1, 3, 76; Ovid. Met. 15, 365 und Ibis
192 (196); Senec. Herc. Oet. 1253; Lucan. 3, 658; Samon.
564;Nemes. 132 ; Auson. Idyll. 10, 86; 10, 97; Claudian. Hystr.
38; Min. Fei. 30, 6; Anth. Lat. ed. Riese 288, 5.
Exta ist Plur. tantum nach Charis., Phoc. und Consent.,
dafür extae und extas Acta fratr. Arv. a. 218 a Z. 19 (eben-
daselbst extam vacc.) ; a. 220 Z 13; a. 2j4 und 225 Z. 23. —
Ilia hat nach Charis. Art. gramm. 1, 15 S. 72 (I 93, 5) keinen
Sing.; vergl. darüber unter 78. — Feudi cae Arnob. 7, 24. —
Hirae gew. Plur. wie Plaut. Cure. 2, 1, 23, (288); Apul. Dogm.
Plat. 1, 15 S. 213; Arnob. 7, 24; 7, 25, aber Sing. Paul Fest.
S. 101, 6; Macrob. Somn. Scip. 1, 6, 77 (ed. Eyssenh. p. 501.,
28) und Schol. Cruqu. zu Horat. Sat. 2, 4, 60, vergl. R. Kukula,
De tribus Pseudacronianorum Scholiorum recensionibus p. 41.
Das von hira gebildete Deminutiv hilla kommt gewöhnlich als
Plur. vor, als Sing, findet es sich bei Laber. (145) bei Non. S.
122, 10 und bei Paul. Fest. S. 101, 6. - Lactes ist Plur.
— 671 —
tantum nach Charis., Diom, und Consent. Prob. Cathol. 1, 16
S. 1445 (IV 7, 9) sagt: Quod Plautus posuit „lactes", id est
non a nominativo „hoc lac vel hoc lacte", sed „hi lactes" genere
masculino numero semper plurali^ sunt autem „lactes" partes
corporis in intestinis pinguissimae. Und Prise. 6, 4, 21 S. 686
(11 212, 16): Non habet plurale nee „allec" nee „lac''-, nam
„hae lactes" partes sunt intestinorum a Graeco yaXaxTidsg dictae,
et servaverunt apud nos quoque idem genus, cuius singulare
haec lactis est. Titinius (90) in Ferentinati: Craticula, cere-
bellum, lactis agnina. Pomponius (61) in Lare familiari: Oro
te, vaso, per lactes tuas. Der von Prise, angeführte Vers des
Titin. lautet bei Non. S. 331, 27: Farticula, cerebellum, lactis
agninas; und so hat Hertz auch in der Anführung bei Prise,
geschrieben. Von einem Sing, lactis ist sonst nii'gends die Rede.
Vergl. ßitschl, Rhein. Mus. 1851, 7 S. 606 folg. (Opusc. 2 S.
574). — Pantices haben Plaut. Pseud. 1, 2, 51 (184); Nov.
(91) bei Non. S. 218, 15; Verg. Catal. 5, 31; Mart. 6, 64, 19,
und eben dieser Plur. wird von Paul. Festi S. 248 erklärt; das
einzige bekannte Beispiel des Sing, ist pantice Priap. 83, 28
(iü der Hdschr. paneie), und dieser ganze Vers, der nur in einer
Hdsehr. gelesen wird, scheint eine Interpolation zu sein. —
Praecordia ist Plur. tantum nach Charis, Diom. und Phoc;
den Plur. finden wir auch in einer solchen Construction, wie
PHn. N. H. 11, 37, 77 (197) exta homini ab inferiore viscerum
parte separantur membrana, quam praecordia appellant. — Pro-
secta haben Licin. Macer bei Non. S. 220, 17; Ovid. Met. 7,
271; 12, 152 und Fast. 6, 163; Lucan. 6, 709; Stat. Theb. 5,
641, aber prosectum Varro L. L. 5, 22, 110, und proseetam
Lucil. (14, 12) bei Non. S. 220, 21, wo jedoch Scalig. prosi-
ciem fordert, wie in einer ebendaselbst angeführten Stelle des
Varro gelesen wird, L. Müller schreibt proseciam. Sonst pro-
siciae Solin. 5, 23; Mart. Capeila 1 § 9, oder praesiciac Ar-
nob. 7, 25; aber Paul. Festi S. 225 hat prosicium. — Renes
oder rienes ist Plur. tantum nach dem Grammat. de dub. nom.
S. 97 (V 589, 10), der hierfür zwei Beispiele aus den Psalmen
(25, 2 und 72, 21) anführt; doch Fest, unter rienes S. 277
führt aus Plaut, an: glaber erat tamquam rien; Charis. 1, 10
S. 16 (I 28, 13); 1, 14 S. 24 (I 38, 8); 1, 15 S. 67 (I 87,
15); Exe. Charis. ex arte gramm. S. 88 (I 541, 26); Mar. Plot.
- 672 —
Sacerd. 2, HS. 50 (VI 474, 10) und Prise. 5, 3, 13 S. 645
(II 149, 7) stellen in einer Genusregel den Nomin. Sing. ri(;n
oder ren auf, und Mart. Capella 3 § 296 sagt: Ken singulaiis
nominativus, nee ullus alius ablativo excepto in usu est. Gels.
4, 1 (ad. Daremberg p. 122, 12) hat a sinistro rene, und Apoc.
2, 23 bei Cyprian. Testim. 3, 56 (ed. Hartel p. 157, 4); Lapid.
27 (p. 257, 11); Dorain. orat. 4 (p. 269, 10); Mortal. 17 (p.
307, 4; 308, 7); Epist. 10, 5 (p. 494, 18) ud 55, 26 (p. 644,
3); Cael. Aurel. Chron. 5, 3, 52 S. 377 Haller und Venant.
Fortun. in land. Mariae v. 100 (ed. Leo p. 373) den Gen. re-
nis; Acc. renem Anth. Lat. ed. Riese 902, 10.
Noch andere Körperteile, welche nicht als doppelt
oder vielfach erscheinen, werden dennoch durch
Pluralia b ez eichnet. Cervi c es war herrschend bis aufHorten-
sius, welcher nach dem Zeuguiss des Varro L. L. 8, 5, 14;
10, 4, 78; Quintil. 8, 3, 35; Ungenannter bei Serv. zu Verg.
Aeu. 11, 496 und des Isid. Orig. 11, 1, 61 zuerst cervix sagte.
Indessen haben schon Enu. (510) bei Serv. zu Yerg Aen. 10,
396; Pacuv. (3) bei Cic. Divin. 2, 64, 133 und nach wahrschein-
licher Vermutung derselbe bei Non. S. 260, 12 (in den Hdschr.
flexivice), und Afran. (414) bei Isid. Orig. 12, 6, 60 cervice
und cervice m. Bei Plaut. Mil. 3, 1, 127 (722) und Terent.
Heaut. 2, 3, 131 (372) ist cervices. Cicero wendet über-
all den Plur. an, auch wo von einer Person die Rede ist,
Orat. 18, 59; pro Rose. Araer. 11, 30; Verr. 5, 42, 110 im
Reg., Guelf. 1 und 2, Leid., cod. Lamb., Lag. 29, und nach
den Anführungen bei Serv. zu Verg. Aen. 2, 707 und bei Isid.
Orig. 11, 1, 61; Verr. 5, 49, 128; pro Sest. 42, 90; in Pison.
34, 83; Phil 2, 21, 51; 11, 2, 5; Tusc. 5, 21, 62; Nat. Deor.
1, 35, 99; doch cerviculam iactare Verr. 3, 19, 49. Dagegen
ist bei Lucr, 1, 35; 6, 744 und Catull. 63, 83 cervice; und
Lucr. 2, 802 bezieht sich cervices collumque auf das vorher-
gehende columbarum. Verg. gebraucht alle Casus des Sing.,
Ge. 3, 52; 3, 79; 3, 92; 3, 167; 3, 186; 3, 524; 3, 536; 4,
408; 4, 523; 4, 540 und Aen. 1, 402; 1, 477; 2, 224; 2, 707;
3, 631; 8, 633; 9, 434; 10, 137; 10, 536; 12, 7; 12, 364; 12,
899, und nur einmal Aen. 11, 496 cervicibus mit Beziehung
auf ein Tier, ein andermal Aen. 2, 219 dasselbe mit Beziehung
auf eine Mehrheit. Bei Horat. ist cervici cervicem cer-
— 673 —
vice Carm. 1, 13, 2; 2, 5, 2: 2, 12J26; 3, 9, 3; 3, 23, 13; bei
Prop. 4 (3), 17, 31; 5 (4), 1, 43; 5 (4), 1, 111; 5 (4), 10, 38
cervix und cervice, aber cervicibus Prop. 3 (2), 14, 11.
Ovid., bei welchem der Sing, vorherrscht, hat doch cervicibus
Met. 1, 542; 4, 716; 6, 175; Liv. gebraucht von einem Menschen
oder Tier cervix, 8, 7, 9; 8, 7, 21; 26, 13, 15; 27, 49, 1,
er sagt auch nudantes cervicem iugulumque 22, 51, 7; tota
cervice desecta divisa a corpore capita 31, 34, 4, und rigida
cervice et extento capite currentium 35, 11, 8; von einer Mehr-
heit steht cervices 3, 45, 9; 9, 6, 12; 28, 24, 14, und von
der Gesamtheit der Bürger eines Staats 4, 12, 6; 22, 14, 12;
22, 33, 6; 35, 44, 6; 42, 50, 6; 44, 39, 7. Ebenso bei Senec.
Epist. 15, 2 cervicem und Tac. cervicem Ann. 1, 53; 6,
14; aber cervicibus publicis depulerunt Hist. ], 16. Plin.
Epist. 5, 16, 3 patris cervicibus und Panegyr. 34, 3 delatorum
cervices. Quintil. bedient sich ausschliesslich des Sing., 1,
11, 9; 4, 2, 39; 11, 3, 82; 11, 3, 83. Pers. gebraucht 1, 98
cervice und 3, 41 cervices. Sil. hat cervicibus 3, 456; 4, 27;
6, 233. Bei Statins ist meist der Sing., so Silv. 1, 4, 6; 2, 1,
51; 2, 1, 202; 3, 3, 188; 4. 4, 98; 4, 8, 48; Theb. 1, 99; 1,
134; 1, 172; 1, 507; 2, 326; 2, 559; 2, 677; 4, 70; 4, 433;
4, 446; 5, 551; 6, 672 (694); 6, 830 (855); 7, 358; 8, 543;
8, 596; 8, 639; 8, 747; 9, 206; 10, 169: 10, 306; 10, 380;
10, 511; 10, 516; 10, 550; 12, 388; Achill. 1, 329; 1, 368;
1, 382; 1, 929 (2, 255); 2, 106 (392), aber Theb. 3, 132 und
7, 4 cervicibus, ebenso bei Mart. der Sing. Sp. 23; 1, 51,
1; 6, 76, 5; 12, 32, 14; 13, 52, 2, aber 1, 22, 3 cervicibus
und bei Lucan. der Sing. 1, 609; 2, 112; 2, 150; 2, 172; 2,
204; 2, 510; 2, 604; 4, 624; 4, 639; 4, 754; 5, 172; 7, 645;
8, 12; 8, 437; 8, 581; 8, 674; 9, 214; 9, 261; 9, 281; 9, 380;
9, 479; 9, 589; 9, 603; 9, 701; 9, 1024; 10, 100; 10, 342;
10, 424; 10, 466; 10, 518, aber 10, 277 cervicibus. Nur
den Sing, gebraucht Val. Fl. 1, 259; 1, 349; 2, 426; 2. 502;
3, 141; 3, 334; 4, 266; 4, 310; 6, 199; 6, 700; 8, 89; cervix
Nemes. Ecl 2, 12; Cyneg. 247; 265. luven, hat gewöhnlich
den Sing., 1, 64; 6, 207; 6, 351; 9, 143; JO, 40; 10, 88; 10,
120; 10, 345; 12, 14, daneben cervicibus 3, 88; 6,589; 10,
260. Bei Suet. ist cervicem und cervice Tib. 68; Nero 15 xmd
Vesp. 5; cervicibus Claud. 30; Galba 11 und Vitell. 17. Im
Neae-Wagener. Formenlehre 1,:>. Aufl. 43
— 674 —
Allgemeinen ist im silbernen Zeitalter der Sing, viel
gebräuchlicher.
Fauces ist Plur. tantum nach Charis.. bei welchem Exe.
art. grarara. S. 98 (1 549, 6) hinzugefügt wird: et faux inveni-
mus; dagegen erscheint Art. gramm. 1, 15 S. 72 (I 93, 18)
fauces unter den Nomina, welche keinen Nomin. und Voc, Sing,
haben. Nach Varro L. L. 10, 4, 78 war faux ganz ungebräuch-
lich. Prise. 7, 8, 44 S. 753 (II 323, 21) hat faux in einer
Genusregel; nach demselben 8, 1, 4 S. 784 (II 371, 19) war
diese Form nicht in Gebrauch, quamvis proportione potestatem
faciente dicendi. Den Nomin. faux hat jedoch Cael. Aurel.
Chron. 2, 11, 127 S. 157 Haller als gleichbedeutend mit arteria
asperior. Sonst lesen wir vom Sing, nur den Acc. faucem
Augustin. Sermon. 387, 2 und den Abi. fauce Horat. Epod.
14, 4; Ovid. Her. 9, 98; Met. 14, 738 und Ibis 551; Phaedr.
1, 1, 3 im Rem. und 1, 8, 4; Mart. 7, 37, 6; Augustin. Sermon.
5, 8 ed. Mai; Macrob. Sat. 1, 16, 17. — Gingivae ist Plur.
tantum nach Charis. und Diom., und allerdings steht das Wort
Plur. nicht nur, wo im Allgemeinen davon gesprochen wird,
wie Gels. 6, 13 (ed. Daremberg p. 250, 14; 251, 2; 251, 12);
7, 12, 1 (p. 287, 5); 8, 1 (p 324, 10); Plin. N. H. 20, 9, 35
(91); 20, 9, 39 (99); 23, 6, 57 (106); 23, 6, 59 (111); 29, 2,
9 (31); 30, 3, 8 (24); 30, 9, 45 (100); 32, 7, 26 (79); 32, 7,
26 (82); Lact. Opif. Dei 10, 18; Cael. Aurel. Chron. 2, 4, 71,
sondern auch mit Anwendung auf einzelne Menschen oder Tiere,
wie CatuU. 97, 6; Plin. N. H. 8, 30, 45 (107); Fronto ad. amic.
1, 12 (1, 1, 3); Apul. Met. 8, 23 S. 569; aber auch der Sing,
findet sich Catull. 39, 19; Geis. 6, 13 (ed. Daremberg p. 250,
23; 251, 5); 7, 12, 1 (p. 287, 7; 287, 12; 287, 25; 287, 29);
Plin. N. H. 11, 37, 62 (164); 30, 3, 8 (26); luven. 10, 200:
Solin. 27, 26. und dazu kommt gingivula Apul. de mag. 6
S. 392. — Palearia steht immer im Plur., ausser Sen. Phaedra
1053, wo palear ist,
112. Benennungen anderer Gegenstände, welche
aus zwei oder mehreren Stücken bestehen, sind eben-
falls oft Pluralia tantum. So aedes und aediculae das
Wohnhaus, im Gegensatz zu dem Sing, aedes oder aedis
und aedicula der Tempel (vergl. unter 109). Für den Ge-
brauch des Sing, von einem Wohnhause ist kein sicheres Bei-
— 675 —
spiel bekannt. C. I. L. 5, 121* ist allerdings ad aedem Fla-
vianam, ad aedem A. Prisci Cartuliani, ad aedera A. Laeliae
Laminiae viduae, ad aedem C. Elii Cerini, ad aedem Vespe-
sianorum, apud aedem Viturii Victuriani; aber diese Inschr. ist
offenbar untergeschoben. Bei Plaut. Poen. 3, 1, 26 (529)
und Trin. 2, 4, 67 (468) ist in aedem nach einem Tempel,
ebenso ist aedis, aedem, aede Varro de vita populi Romani
bei Non. S. 494, 6; Horat. Carm. 1, 30, 4; Serm. 1, 10, 38 und
Epist. 2, 2, 94; luven. 3, 31 von einem Tempel oder einem
gottgeweihten Gemach zu verstehen; und bei Plaut. Most. 2, 2,
44 (475) ist die Lesart aedis falsch, Ovid. Her. 14, 24 unsicher,
und Gell. 4, 14, 5 in aede sua offenbar verderbt. Vergl. Bentl.
zu Horat. Epist. 2, 2, 94. Aber der Sing, kann ein einzelnes
Zimmer eines Wohnhauses bezeichnen. So ist Plaut. Asin.
1, 3, 67 (219) aedis die cella meretricis, und Curt. 8, 6, 3
weisen die Worte excubabant proximi foribus eius aedis, in
qua rex acquiescebat, und 8, 6, 13 stabant ad fores aedis
eius, in qua rex vescebatur, ut convivio egressum in cubiculum
deducerent, deutlich auf die besonderen Zimmer der königlichen
Wohnung hin. Imp. Anton. Aug. Cod. 4, 65, 3 wird richtiger
gelesen: Üiaetae, quam te conductam habere dicis, si pensi-
onem domino insulae solvis, invitum te expelli non oportet, nisi
propriis usibus dominus esse necessariam eam probaverit, aut
corrigere donmm maluerit, aut tu male in re locata versatus es.
Und wenn man mit anderen Büchern aede oder aedem lesen
wollte, würde auch dieses von einem einzelnen Zimmer zu ver-
stehen sein.
Plur. tantum sind ferner antae. — Arma nach Caes.
bei Gell. 19, 8, 4, Charis., Donai, Phoc. und Consent. — So
auch arm amen ta. — Auxilia Hülfstruppen; doch mittat ut
auxilium sine se Ovid. Met. 11, 387. — Cancelli das Gitter,
Plur. tautum nach Charis., Diom., Donat. imd Consent., auch
nach Pompei. Comment. S. 161 (V 167, 9); bei Ulpian. Dig.
43, 24, 9 § 1 si sera vel clavis vel cancellus vel specularium
sit abl.itura, scheint ein einzelner Gitterstab gemeint zu sein,
aber Inschr Henz. 6774 aediculam (cum colum)nis et cancello
aereo k.um nur das ganze Gitter verstanden werden. — Ca-
nistra und canistella überall im Plur, wiewohl in den Not.
Tir. S. 176 canistellus ist. — Carceres die Schranken
43*
— 676 -
der Rennbahn, im Gl-egensatz zu carcer das Gefängniss
(vergl. unter 109), ist Plur. tantum nach Charis., Diom., Phoc,
Serv. zu Yerg. Gre. 3, 104 und Aen. 1, 54; 5, 145, und Caper
de orthogr. S. 2245 (VII 104, 19), und in dieser Form wird das
Wort von Varro L. L. 5, 32, 153 erklärt. Charis. führt jedoch
für das in gleicher Bedeutung gebrauchte carcere Verg. Ge. 3,
104 und Aen. 5, 145 an, und dasselbe haben Enn. (Ann. 95)
bei dem Schol. Bern, zu Verg. Ge. 1, 512; Tibull. 1, 4, 32;
Ovid. Amor. 3, 2, 9; 3, 2, 66; 3, 2, 77; A. A. 3, 595; Met.
10, 652; Fast. 4, 680; Lucau. 1, 294; Sil. 8, 281; 15, 220;
16, 394, und carceris Enn. (Ann. 83) bei Cic. Div. 1, 48,
107 und Ovid. Trist. 5, 9, 29; Sidon. Carm. 5, 169; intra car-
cerem Cornific. 4, 3, 4. — Casses und plagae Jagduetze,
sind Plur. tantum nach Charis. und Diom., casses auch nach
Phoc; doch hat cassem Grat. 28; casse Ovid. A. A. 3,554;
8enec. Agam. 893, und plaga als Nominat. Pacuv. (390) bei Fest,
unter nequitum S. 162; tabulam tamquam plagam ponas Cic.
Off. 3, 17, 68; in plagam Ovid. A. A. 3, 428; extrema plaga
als Abi. vom Netz der Spinnen Plin N. H. 11, 24, 28 (83).
Castra das Lager, Plur. tantum nach Charis., Phoc. und
Consent., im Gegensatz zu castrum die Festung. Nach Serv.
zu Verg. Aeii. 6, 775 hatte Plaut, castrum Poenorum für castra
gesagt; vielleicht aber war dies eine zur Sicherung eines einzelneu
Punktes angelegte Befestigung, und nicht ein Lager des Heeres.
So ist castrum Truentinum Pompei. bei Cic. Epist. ad Att. 8,
12 B. 1; castrum Laurens Varro bei Serv. zu Verg. Aen. 9,
7; castrum Mutilum Liv. 31, 2, 7; 33, 37, 2; castrum Salerni
Liv. 32, 29, 3; castrum Altum Liv. 24, 41, 3; castrum No-
vum Liv. 36, 3, 6; Plin. N. H. 3, 13, 18 (110); castrum
lulium Plin. N. H. 3, 1, 3 (15); castrum Inui Verg. Aen. 6,
775; castram C. I. L. 8, 9725 u. 8, 10937 ist ein Schreibfehler
für castrum. Castra als Plur, tantum werden mehrere Ort-
schaften genannt, wo ehemals Heereslager gewesen
waren, wie castra Pyrrhi Liv. 32, 13, 2; 35, 27, 14; castra
Hannibalis Plin. N. H. 3, 10, 15 (95); castra Cornelia oder
Corneliana Caes. bell. civ. 2, 24, 2; 2, 25, 6; 2, 37, 3; Plin.
N. H. 5, 4, 3 (24); 5, 4, 4(29); castra Postumiana Bell. Hisp.
8, 6; castra Servilia und castra Caecilia Plin. N. H 4, 22,
35 (117); castra Tehnessium Liv. 37, 56, 4; 37, 56, 5. Nach
— 677 —
Non. S. 200, 36 gebrauchte Acc. (praet. v. 16) castra als Fem.
Sing.; wenn auch die angeführten Worte castra haec vestra
est, wofür Ribbeck ohne Grund vesti'um schreibt, für das Femin.
nicht unbedingt beweisend sind, indem haec sich auf ein vor-
angegangenes Nomen Sing, bezogen haben kann, so müssen wir
Nonius doch Glauben schenken, wenn man die beiden Casus-
formen castrae und castras erwägt, welche der Fentateuch-
palimpsest von Würzburg (Itala Exod. 32, 19 Dat. castrae)
und der Epistelcodex von Clermont (Itala Hebr. 11, 34 Acc.
castras) darbieten, vergl. Rönsch, Rh. Mus. 1879, 34 S. 638
(Collectanea phüologa herausgeg. von C. Wagener S. 30). Wie
castra selbst, so sind auch die mit Auslassung dieses Wortes
gebrauchten Adject. stativa, aestiva, hiberna Plur. tantum,
wofür vollständig castra stativa Cic. Verr. 5, 12, 29: Caes.
bell. civ. 3, 30, 3; 3, 37, 1; bell. Afr. 26, 3; Sallust. lug. 44,
4; Liv. 3, 2, 1 und Tac. Ann. 3, 21; castra aestiva Tac.
Ann. 1, 16 und Suet. Claud. 1; castra hiberna Liv. 29, oG,
13; 34, 13, 2 gefunden wird. Hibernacula das Winter-
lager ist ebenfalls Plur. tantum; dagegen hibernaculum das
Winter zimm er Plin. Epist. 2, 7, 17, oder hibernum Varro
L. L. 5, 33, 162; 6, 2, 9.
Clatri, dafür clatra Prop. 5 (4), 5, 72, (74), das freilich
Caper de verb. dub. S. 2248 (VII 108, 16) verwirft, vergl. O.
Keller, Lat. Volksetymologie S. 301.
Claustra oder clostra ist gewöhnlich Plur., und so wird
das Wort von Diom. 1 S. 378 (I 383, 3) aufgestellt. Es wird
auch von einer Ortlichkeit gebraucht, wie Liv. 9, 32, 1 ab
oppuguando Sutrio, quae urbs socia Romanis velut claustra
Etruriae erat; Lucan. 10, 312 regni claustra Philae ; Tac. Hist.
3, 42 Foroiuliensem coloniam, claustra maris; Flor. 4, 2, 70
Uticam velut altera Africae claustra servabat, vergl. Mützell
zu Curt. p. 279 und Bötticher Lex. Tacit. p. 91. Den Sing,
haben Cato R. R. 13, 2; 135, 2; Senec. Benef. 7, 21, 2; Lucan.
10, 509; German. Phaen. 197; Curt. 4, 5, 21: 7, 6, 13; Gell.
14, 6, 3; Apul. Met. 4, 10 S. 259; Amm. Marc. 23, 4, 6; 26,
8, 8; Treb. Poll. Galien. 6, 8; Eutrop. 10, 1, 2; Gros. 6, 21, 11.
Codicilli ist regelmässig Plur. tantum; doch ist codi-
cillus bei Marcell. Dig. 29, 7, 19; Impp. Arcad. et Honor.
Cod. Theod. 8, 18, 7; Impp. Arcad. Honor. et Theodos. daselbst
— 678 --
16, 5, 40 und (Jod. lustiniati. 1, 5, 4 i? 5. Hiernach das ellipt.
pugillares; dafür pugillaria Catull. 42, 5; Gell. 17, 9, 17,
und hiezu der Sing, pugillar Laber. Pisc. bei Charis. 1, 15
S. 75 (I 97, 3) und Auson. Epigr. 146, 3. Pugillares allein
als Plur. und als Masc. billigte Asinius, wahrscheinlich Asin.
Pollio bei Charis. a. a. O.: hos „pugillares" et masculino genere
et semper pluraliter dicas, sicut Asinius in Valeriuni, quia pu-
gillus est qui plures tabellas continet in seriem sutas. At tanien
haec „pugillaria" saepius neutraliter dicit CatuUus in hende-
casyllabis. Item Laberius in Piscatore singulariter hoc „pu-
gillar" dicit. Ziemlich genau stimmt hiermit Beda de orthogra-
phia S. 2796 (VII 285, 16) überein. Elliptisch, mit Auslassung
von codicilli oder von pugillares, steht duplices Ovid. Amor.
1, 12, 27; triplices Mart. 7, 72, 2; 10, 87, 6; 14. 6, 1, und
Vitelliani Mart. 2, 6, 6; 14, 8, 2, auch diese als Plur. tantum.
Aber pugillarem ist in der Vulg. Ev. Luc. 1, 63, und Boda
de orthographia S. 2794 (VII 283, 18) sagt: „pugillares", pro-
ceres, primores, posteri pluralia tantum, sed nostri auctores
„pugillarem" singulariter dixerunt.
Compedes Plur. tantum nach Charis., Diom. und Phoc;
den von Prise. 6, 10, 56 S. 703 (II 241, 15) aufgestellten No-
min. Sing, compes hat Prudent. Hamart. 848 angewandt. Häufig
ist compede, Horat. Carm. 1, 33, 14; 4, 11, 24; Epod. 4, 4
und Epist. 1, 3, 3; Tibull. 1, 7, 42; 2, 6. 25; Ovid. Trist. 4,
1, 5 und Epist. ex Pont. 1, 6, 31; Manil. 5, 187; 5, 663; Co-
lum. 8, 2, 15; 9, 10, 3; Stat Silv. 1, 6, 4; Mart. 3, 29, 1; 9,
22, 4; 9, 57, 3; luven. 11. 80; Tac. Ann. 12, 47; Tert. Pa-
tient. 4; Claudian. in Eutr. 1, 27; 2, 342; compedis Claudian.
in Eutr. 2 prol. 3; compedem Vulg. Thren. 3, 7. Wenn
Cledon. S. 1898 (V 42. 24) nach Erwähnung des Gebrauchs
von Quiritem bei Horat. und luven, sagt: et compedem sin-
gularis numeri dixit, cum sit pluralis, so wird damit der Sing.
im Allgemeinen, nicht die Form compedem, angezeigt.
Concaedes im Singl. nur Abi. concaede Amm. Marc.
16, 12, 15; 17, 10, 6; Plur. concaedes Veget. Res milit. 3,
22 (ed. Lang p. 114, 11); concaedibus Tac. Ann. 1, 50;
Amm. Marc 16, 11, 8.
Confluentes Liv. 1, 27, 4; 4, 17, 12; Tac. Hist. 2, 40;
Suet. Calig. 8; Amm. Marc. 16, 3, 1; Inscr. de Lyon 1, 3 S.
- 679 —
5; dafür confluens Lepid. bei Cic. Epist. ad Farn. 10, 34, 1;
Caes. bell. Gall. 4, 15, 2; Plin. N. H. 3, 26, 29 (149); 6, 26,
30 (122); lustin. 32, 3, 8-, Inschr. Orell. 660, 4. Epithetiseh
ad confluentis Atternum et Tirinum I. Neap. 6265.
Copiae Kriegsmacht, oder auch Vorräte, ist Plur.
tantum nach Charis.; doch Plaut. Amph. 1, 1, 219 postquam
utrimque exitum est maxima copia; Acc. (371) bei Non. S.
256, 16 socium in portu est copia; Cael. Antip. (fr. 57 ed.
Peter p. 163, 16) bei Non. S. 29, 7 a navi ipse cum cetera
copia pedetemptim sequi tur; Cic. Verr. 4, 46, 103 Punicis
beUis quae in his fere locis navali copia gesta atque versata
sunt; pro Mur. 37, 78 non usque eo L. Catilina rem publicam
despexit atque contempsit, ut ea copia, quam secum eduxit,
se hanc civitatem oppressurum arbitraretur; Epist. ad Att. 13,
52, 2 omnis armatorum copia dextra sinistra ad equum; Pom-
pei. bei Cic. Epist. ad Att. 8, 12 A. 1 uti ipse cum omni copia
ad nos veniret; 8, 12 A. 3 ut alter in Siciliam cum ea copia,
quam Capuae et circum Capuam comparastis, proficisceretur;
8, 12 A. 4 ut Brundisium ducerem hanc copiam, quam mecum
habeo; derselbe bei Cic. Epist. ad Att. 8, 12 C. 1. neque solus
cum ista copia tantam multitudinem sustinere poteris ; 8, 12
C. 2 ut quam primum cum omni copia huc venias; 8, 12 G.
3 ut cum omni copia quam primum ad me venias; Caes. bell.
Gall. 1, 48, 5 ex omni copia singuli singulos delegerant; bell,
civ. 1, 45, 7 augebatur illis copia; bell. Afr. 10, 2 classem
cum ea copia conscendit (es waren sieben Cohorten); 10, 4
parva cum copia et ea tironum contra magnas copias se ex-
positos videbant; 38, 4 pedestrem copiam in secunda acie
constituunt; 80, 4 cum expedita copia in cum locum conten-
dit; bell. Hisp. 6, 4 complura castella occupavit, partim ubi
equitatus, partim ubi pedestris copia in statione, et in excu-
bitu castris praesidio esse possent; Sallust. Cat. 56, 1 Catilina
ex omni copia, quam et ipse adduxerat et Manlius habuerat,
duas legiones instituit; 61, 5 ex omni copia neque in proolio
neque in fuga quisquam civis ingenuus captus est; Sallust. Hist.
bei Serv. zu Verg. Aen. 2, 564 cum Sertorius neque crumperet
tam levi copia; Verg. Aen. 2, 564 quae sit me circum copia;
Liv. 35, 50, 7 ex ea copia, quae Lamiae repeute colligi potuit;
Tac. Ann. 2, 52 Mazippa levi cum copia iucendia et caedes
— 680 —
et terrorem circumferret; 4, 27 disposita classiariorura copia
coeptantem coniurationem disiecit; 4, 47 addita praesenti copia;
4, 56 misaa navali copia. In allen diesen Stellen ist copia
eine einzelne Sc haar. Abweichend von diesem Gebrauch
Sil. 11, 264 nunc qualis frenata acies, nunc deinde pedeatris
copia quanta viris, und Tao. Ann. 4, 4 qune tunc Romana copia
in armis.
Grates ist Plur. tantum nach Gharis. und Diom. : bei dem
ersteren wird jedoch hinzugefü^: et cratem dixerunt. Den
Nomin. cratis hat Veget. Art. veter. 1, .06, 5 und crates
Ennod. Dict. XII (ed. Hartel p. 463, 22); den Gen. cratis
Plin. N. H. 18, 21, 50 (186); den Dat. crati Pallad. 12, 22,
2; den Acc. cratim Plaut. Poen. 5, 2, 65 (1025), und cratem
Ovid. Met. 12, 370; Golum. 4, 2, 1; 4, 2, 2; Lucan. 3, 485;
Val. Fl. 2, 109; 3, 199; Sidon. Garm. 22, 60; den Abi. crate
Ovid. Met. 8, 806; Liv. 1, 51, 9; 4, 50, 4; Golum. 2, 18, 4;
12, 16, 2; Lucan. 1, 241; Plin. N. H. 10, 44, 61 (126); 16,
40. 77 (209); 18, 16, 43 (145); 18, 20, 49 (180); 21, 14, 49
(84); luven. 11, 82; Galpuru. 1, 39; Tac. Germ. 12; Petron.
135, 8 V. 3; Sidon. Epist. 8, 12, 5 (superflexa crate). Dazu
craticula als Nomin. Sing. Mart. 14, 221, 1: Vulg. Exod. 27,
5; Acc. craticulam Petron. 31, 11; Vulg. Exod. 27, 4 und
Abi. craticula Petron. 70, 7; Apic. 7, 264; 8. .362.
Diarium in der Bedeutung das Tagebuch gebraucht
Asell. bei Gell. 5, 18, 8 im Sing.; in der Bedeutung Tageskost,
Tagessold kommt es nur im Plur. vor, und Gharis. 1 S. 21
(I 33, 29) zählt es unter den neutra semper pluralia auf, ebenso
auch die Exe. ex Gharis. arte gramm. S. 104 (I 350, 3); so
finden wir es im Plur. bei Horat. Epist. 1, 14, 40; Senec. Gontr.
9, 4 (27), 20 (ed. J. H. Müller p. 412, 12); Petron. 24, 7; 75,
4; 136, 4; Mart. 11, 108, 3; bei Gic. Epist. ad Att. 8, 14, 1
hat Baiter diariis, aber G. F. W. Müller p. 249, 12 congiariis.
Excubiae ist Plur. tantum nach Gharis., Diom. und Phoc.
— Ebenso vigiliae für die Nachtwachen und nächtliche
Feier; aber vigilia als Sing, für das Nachtwachen (wofür
jedoch auch der Plur. zulässig ist), und für den Teil der
Nacht, welcher den sich ablösenden Wachen zugewiesen ist.
Für das Nachtwachen und für eine nächtliche Feier wird
auch der Sing, pervigilium gebraucht, welcher Exe. ex Gharis.
— 681 —
arte gramm. S. 108 (I 554, 22) mit navpvxic zusammengestellt
wird; als Plur. dazu fordert Charis. Art. gramm. 1, 15 S. 43
(I 58, 10) pei'vigiliae wegen vigiliae, indem er zugesteht, dass
über pervigilia als Xeutr. Plur. undpervigiliae gezweifelt werde.
Fasces als Auszeichnung der höchsten obrigkeit-
lichen Gewalt ist der Natur der Sache nach Plur. tan tum, und
die von Charis. 1, 11 S. 20 (I 33, 10) angeführten Worte des
Cic. fascem unum si nanctus esses, können nur als Scherz
gemeint sein. Vergl, auch Claudian. IV cons. Honor. 655 crini-
tusque tuo sudabit fasce Suebus und Symmach. Epist. 8. 13
praeveuisse me arbitror famam, quae te absolutum non modo
honoris verum etiam curarum fasce vulgavit. — Desgleichen
fasti der Kalender, elliptisch für dies fasti. wiewohl dafür auch
fastus als Plur. der vierten Declin. gesagt wird, vergl.
unter 124.
Favisae unterirdische Tempelräume, Felsen-
kammern kommen nur im Plur. vor. Auf die Frage des Serv.
Sulpicius, was favisae Capitolinae seien, antwortet Varro bei
Gell. 2, 10: in memoria sibi esse, quod Q. Catulus curator resti
tuendi Capitolii dixisset, voluisse se aream Capitolinam deprimere,
ut pluribus gradibus in aedem conscenderetur suggestusque pro
fastigii magnitudine altior fieret, sed facere id non quisse, quo-
niam „favisae" impedissent. Id esse cellas quasdam et cister-
nas, quae in area sub terra essent, ubi reponi solerent signa
vetera, quae ex eo templo collapsa essent, aliaque quaedam
religiosa e donis consecratis. Ac deinde eadem epistula negat
quidem, se in litteris invenisse, cur „favisae"' dictae sint, sed
Q. Valerium Soranum solitum dicere ait, quos „thesauros"
Graeco nomine appellaremus, priscos Latinos „flavisas"' dixisse,
quod in eos non rüde aes argentumque, sed flata signataque
pecunia conderetur. Coniectare igitur se, detractam esse ex
60 verbo secundam litteram et „favisas" esse dictas cellas quas-
dam et specus, quibus aeditui Capitolii uterentur ad custodiendas
res veteres religiosas. Diesen Brief erwähnt auch Non. S. 112,
25, wo aber L. Müller iiavissas schreibt. Paul. Festi S. 88, 4
nennt den Ort favisae, ebenso auch Placid. Gloss. ed. Goetz
V p. 69, 2 (ed. Deuerling p. 43, 8).
Fides das Saiteninstrument, haben als Plur. Plaut.
Epid. 3, 4, 64 (500); Terent. Eun. 1, 2, 53 (133); Cic. de orat.
— 682 -
3, 57, 216; Brut. 54, 199; Epist. ad B'aru. 9, 22, 3; Tusc. 1,
2, 4; 5, 39, 118; Divin. 2, 14, 33; Cato Mai. 8, 26 und Leg.
2, 15, 39; Horat. Carm. 1, 12, 11; 1, 26, 10; 1, 36, 1; 2, 13,
24; 4, 9, 12; P:pi8t. 1, 3, 12; 2, 2, 143 und A. P. 83; 216;
Ovid. Met. 6, 178; Quintil. 9, 2, 5; Stat. Silv. 4, 5, 4. Natür-
lich kann fides auch mehrere Instrumente bezeichnen, be-
sonders wo es mit dem Plur. tibiac verbunden ist. wie Varro
de vita populi Romani lib. IUI bei Non. S. 67. 9 und Varro
daselbst bei Non. S. 145, 28; Cic. de orat 3, 51, 197 und bei
Non. S. 313, 24; Quintil. 1, 10, 14; 1, 10, 20; 11, 3, 59. So
auch Cic. Fin. 4, 27, 75 ut in fidibus pluribus, si nulla earum
ita contenta nervis sit, ut contentum servare possit, omnes aeque
incontentae sint, und darauf aeque contiugit omnibus fidibus, ut
incontentae sint; in welcher Stelle besonders der Sing, si nulla
contenta sit zu bemerken ist. Der Sing, fides oder fidis be-
deutet die Saite nach Charis. 1, 15 S. 53 (69, 19) und Agroec.
5. 2266 (VII 115, 9) und auch Non. S. 313, 24 sagt: fides,
chordae quae appellantur. So Sil. 11, 455 chelys compesceret
iras, percussa fide, vel pelagi vel tristis Averni: Verg. Aen.
6, 120 verbindet Threicia cithara fidibus que canoris, ebenso
Horat. Carm. 4, 3, 4 fidibus citharaque Phoebi; Quintil. 5,
10, 124 quibus quaeque vox fidibus iungenda sit; Prudent.
Cath. 3, 82. Bei den Dichtern findet sich nicht selten fides
als Sing, für das Saiteninstrument, Ilorat. Carm. 1, 17. 18;
1, 24. 14 und Epod. 13, 9; Ovid. Her. 5, 139 und Epist. ad
Phaon. 23; Met 11, 167 und Fast. 5, 104; Pers. 6, 4: Val. Fl.
4, 88; Stat. Thel). 4, 358; Pallad. in der Auth. Latin, ed. Riese
628, 1. In der Bezeichnung des Sternbildes bat nicht nur
Cic. Arat. 42; 381; 461, sondern auch Varro R. R. 2, 5, 12
und Colum. 11, 2, 14; 11, 2, 40; 11, 2, 57; 11, 2, 58; 11, 2,
88; 11, 2, 97 den Sing. — Fidiculae als Marterwerkzeug
ist Plur. tantum; für das musikalische Instrument finden
wir es nur in Verbindung mit dem Plui*. tibiae, Cic. Nat. Deor.
2, 8, 22; Gell. 1, 11, 8; für das Sternbild ist überall der
Sing., Colum. 11, 2, 36 und Plin. N. H. 18, 25, 59 (222); 18,
26, 64 (234); 18, 26, 66 (248); 18, 31, 74 (314).
Flemina Krampfadern kommen nur im Plur. voi', so
Plaut. Epid. 5, 2, 5 (670); Plin. N. H. 23. 1, 17 (28). vergr ''
Paul. Festi S 89, 8.
- 683 —
Fores ist Pliir. tantum nach Charis. und Diom., und
ebenso valvae. Aber foris als Nomin. Sing, haben Plaut.
Amph. 1, 2, 34 (495); Aul 4, 5, 5 (665); Bacch. 2, 2, 56 (294);
4, 9, 134 (1057): Casin. 2, 1, 15 "(161); Most. 2, 2, 75 (507);
5, 1, 14 (1062); Mil. 2, 1, 76 (154); 2, 6, 47 (527) im vet. ra.
sec. (in demselben m. pr. und im decurt. und Vat. fobis, im
Leipz. dolus); 4, 1, 38 (985); 4, 4, 61 (1198); Merc. 4, 2, 8
(699); Persa 3, 2, 5 (404) und Stich. 1, 2, 30 (87); Terent. Ad.
2, 3, 11 (264); Liv. 8, 8, 6 im Par., Med. und Harl. 1; foris
als Gen. Ovid. Her. 12, 150; Petron. 92, 2, auch Ovid. Ibis
364 (368) im Moret. und Mentel. (sonst fores); forem Plaut.
Bacch. 4, 7, 35 (833) und Casin. 5, 2, 16 (891); Varro (Sat.
Menipp. 182) bei Non. S. 451, 18 (in derselben Stelle des Va.rro
giebt Non. S. 86, 8 fores); Cic. Tusc. 5, 20, 59 und bei Acron
zu Horat. Serm. 1, 2, 67; Catull. 61, 168 (161); Ovid. Amor.
1, 6, 2; A. A. 3, 228; 3, 587; Remed. amor. 304 imd Epist.
ex Pont. 2, 2, 42; Liv. 6, 34, 6; 40, 2, 2; Val. Max 9, 13 ext.
4; Plin. N. H. 7, 30, 31 (112); Apul. Met. 9, 30 S. 651; Sidon.
Epist. 5, 4, 1 (ed. Mohr p. 108, 12); fore Horat. Serm. 1, 2,
67; Ovid. A. A. 2, 528 und Fast. 2, 738; Apul. Met. 1, 11
S. 44; 9, 30 S. 651; 10, 19 S. 713. - Und valva als Nomin.
Senec. Herc. für. 999; Venant. Fortun. in laud. Mariae 295
(ed. Leo p. 378); valvae als Gen. Petron. 96, 1; valva als
Abi. Pompon. (91) bei Non. S. 19, 22.
Fori loca spectaculorum, item fori sunt in navibus, quo
(oder ubi) nautae sedentes remigant, haben Charis und Diom.
unter den Pluralia tantum. Der erstere sagt noch 1, 15 S. 55
(I 71, 29) von forum handelnd : Masculine autera tabulata navium,
et semper pluraliter, quamvis Gellius fora navium neutraliter
dixerit, et Lucilius negotiorum forum masculine extulerit libro III:
Forus olim ornatus lucernis. Paul. Festi unter forum S. 84:
Quinto locus in navi, sed tum masculini generis est et plurale;
sexto fori significant et circensia spectacula, ex quibus etiam
minores forulos dicimus. Fori ist Plur. tantum auch nach Serv.
zu Verg. Aen. 4, 605 und nach Phoc. Aber Mar. Victor.
S. 2470 (VI 26, 12) sagt: Forus status tarn in foro, quam in
navi et torculari, id est kfjpw; und Isid. Orig. 15, 6, 8: Forus
est locus, ubi uva calcatur, so Verg. Ge. 4, 250; Aen. 6, 412;
Liv. 1, 35, 8; 1, 56, 2; 29, 37, 2; 45, 1, 7. Den Sing, v.m
— 684 -
(1cm Gange auf dem Schiff haben Enn. (Ann. 567) bei Isid.
Orig. 19, 2, 4 multa foro ponet, et agea longa repletur; Sallust.
Hißt. I bei Non. S. 206, 20 illum nautis forum und Pompei.
Comm. »S. 151 (Y 163, 6); Gell. 16, 19, 14 stans in summae
puppis foro. Bei Tert. adv. Marc. 4, 40 ist de foro torcularis
und in foro torcularis, mit Bezugnahme auf lesala 63, 2; 63,3.
Dazu gehört der Plur. fora Colum. 11, 2, 71; 12, 18, 3. —
Foruli und loculi sind Plur. tautum, das letztere nach Charis.
und Diom. Der Plur. bezeichnet die Fächer und Abteil-
ungen. Doch Charis. 1, 11 S. 19 (I 32, 22) erkennt an:
legimus et loculus-, und 1, 15 S. 60 (I 79, 20): Loculos et
locellos pluraliter dici multi putant, cum sit hie loculus, cuius
hypocorisma est hie locellus; nam Varro rerum rusticarum III
(Cap. 5, 18) loculum dixit, et Caesar ad Pisonem: Locellum
tibi signatum remisi. Ebenso ist locellus Val. Max. 7, 8, 9
und Mart. 14, 13, 1; 14, 13, 2. Auch loculus ille Archimedius
quattuordecim eboreas lamellas in quadratam formam inclusas
habet Caes. Bass. (Atil. Fortun.) S. 2684 (VI 271, 26). Sonst
ist loculus ein Sarg, Plin. N. H. 7, 2, 2 (20); lustin. 39, 1,
6, oder die Totenbahre nach Fulgent. Expos, serm. antiq.
S. 558 (ed. R Helm p. 111, 7) sandapilam antiqui dici volu-
erunt fereti'um mortuorum, id est loculum. Bei Plaut. Mil. 3,
2, 38 (852) ist loculus ein PLätzchen.
Horti bezeichnet einen Lustgarten oder Park, wie Cic.
pro Cael. 15, 36; 16, 38; Phih 2, 6, 15; 13, 17, 34; Epist. ad
Q. fr. 3, 1, 4, 14; Epist. ad Att. 12, 19, 1; 12, 21, 2; 12, 22,
3; 12, 23, 3; 12, 25, 2; 12, 29, 2; 12, 31, 2; 12, 37, 2; 12,
38, 4; 12, 40, 4; 13, 28, 1; 13, 29, 2 und Fin. 5, 1, 3; Senec.
Benef. 3, 28, 4; de ira 3, 18, 3; Tac. Ann. 2, 41; 11, 1; 11,
32; 11, 37; 13, 47; 15, 39; 15, 55 und Hist. 3, 38; 3, 82;
Plin. Epist. 8, 18, 11: Suet. Caes. 83; Tib. 15; Calig. 59 und
Nero 47. So auch hortuli Cic. pro Cluent. 13, 37; Fin. 5, 1,
2; Nat. Deor. 1, 43, 120 und Off. 3, 14, 58; Senec. Epist. 21,
10. Hortus ist gewöhnlich ein Obst- und Gemüsegarten.
Doch ist hortus Epicuri Cic. Nat. Deor. 1, 33, 93, sonst horti
Epicuri, wie Prop. 4 (3), 21, 26 illic vel studiis animura emen-
dare Piatonis incipiam aut hortis, docte Epicure, tuis.
Impedimenta das Gepäck der Heere und einzelner
Reisenden ist notwendig Plur.; Cic. pro Milon. 10, 28 ist die
- 685 —
richtige Lesart magno et impedito ac muliebri et delicato an-
cillarum puerorumque comitatu, und nicht magno et impedi-
mento u. s. w. Wenn aber Charis. und Diom. sarcinae unter
die Plur. tantum zählen, so ist zu erwidern, dass der Sing,
sarcina recht häufig ist, Plaut. Most. 2, 1, 83 (430) und Trin.
2, 4, 195 (596); 3, 2, 93 (719): Horat. Epist. 1, 13, 6; Prop.
ö (4), 3, 46-, Ovid. Her. 3, 68; 4, 24; Met. 6, 224 und Epist.
ex Pont. 1, 2, 101; 3, 7, 14; Val. Max. 9, 1, 2; Phaedr. 3,
15, 6; Senec. Epist. 76, 5 (8) und de ira 2, 13, 2; Mart. 8,
75, 14; luven. 2, 103; Petron. 117, 11 (hier folgt sofort se
proiecturura sarcinas); Apul. Met. 1, 9 S. 40; 4, 1 S. 235; 4,
4 S. 243; 4, 4 S. 244; 4, 14 S. 271; 5, 12 S. 343; 8, 15 S.
548; 8, 28 S. 586; 10, 23 S. 722, und sarcinula Gell. 19, 1,
14; Augustin. Civ. Dei 9, 4, 2 (ed. Dombart I 372, 30); Apul.
Met. 1, 14 S. 52; 1, 17 S. 57.
Litterae der Brief, die Schrift, die Litteratur,
Plur. tantum nach Charis. und Diom. Serv. zu Verg. Aen. 8,
168: Cicero per epistulam culpat filium, dicens male cum di-
xisse: direxi litteras duas; cum litterae, quoties epistulam signi-
ficant, numeri tantum pluralis sint. Vergl. Numer. 12. Bei
Dichtern ist jedoch littera für einen Brief oder eine
Schrift nicht selten, Ovid. Her. 3, 1; 5, 2; 6, 9; 12, 114;
15, 234 (16, 338); 16 (17), 144; 16 (17), 266; 17 (18), 9; 17
(18), 15;' 17 (18), 202; 18 (19), 210; 19 (20), 172; Amor. 1,
2, 12; A. A. 1, 428; 1, 457; 1, 483; 2, 500; 3, 628; Met. 9,
515; 10, 216; 11, 706; Fast. 3, 844; Trist. 4, 7, 23 und Epist.
ex Pont. 1, 7, 1; 2, 7, 1 ; 4, 8, 1; Nachahmer des Tibull. 3,
2, 27 ; Mart. 10, 73, 1 ; aber die negativen Ausdrücke, nullam
litteram pupillo, nullam matri eius, nullam tutoribus reddidit
Cic. Verr. 1, 36, 92; ut nullam sit ad senatum litteram mittere
ausus Cic. in Pison. 19, 44; ad rae litteram numquam misit
Cic. Epist. ad Fam. 2, 17, 6; neque ullam litteram ad me Cic.
Epist. Att. 13, 39, 2; ne litteram quidem ullam feciraus nisi
forensem Cic. Acad. 2, 2, 6; nulla quae possit exstat littera
Nasonis sanguinoleuta legi Ovid. Ibis 3 bedeuten einfach keinen
Buchstaben. Während epistula für einen Brief gewöhn-
lich ist, wird doch von einem geschäftlichen Schreiben
zuweilen epistulae gebraucht, Tac. Ann. 1, 36; 2, 70; 3, 59
und Hist 2, 54; 2, 55; 2, 64 (zweimal); 3, 3; 3, 9; 3, 63;
- 686 —
4, 4; Plin. Epist. 10, 10 (5), 1; 10, 67 (15j, 2; lustin. 1, 6,
1; 11, 12, 1; 11, 12, 3; 11, 12, 9; 17, 2, 9; 20, 5, 12.
Ludi Schauspiele, sind Plur. tantum nach Charis. und
Diom., und darnach das ellipt. circenses. Prise, de fig. num.
6, 25 S. 1353 (III 414, 10): Cicero in II Verrinarura (Acc. 2,
52, 130): inter binos ludos; quia ludi, quando spectacula
significant, semper pluraliter dicuntur. Ludus gladiatorius
ist eine Übungsanstalt für Gladiatoren, Cic. Catil. 2, 5,
9 und Epist. ad Att. 1, 16, 5; Caes. beU. civ. 1, 14, 4; Vell.
2, 30, 5; Senec. de ira 2, 8, 2; Suet. Caes. 31 und Domit. 4;
Symmach. Epist. 2, 46. Auf eine solche bezieht sich tu emisti
ludum praeclarum Cic. Epist. ad Att. 4, 4 b, 2; ludi procurator
Tac. Ann. 11, 35; procur. ludi famil. glad. Caes. I. Neap.
2614; proc. ludi magni Henz. 6947; (procuratori ludi) magni
Inscr. de l'Alg. 2548, wenn anders diese Ergänzung richtig ist.
Nicht vollkommen sicher ist die Schreibung ludum gladiatorum
fecit C. I. L. 5, 2529, aber ludum gladiator(i)um Hieronym.
Chron. 1 S. 43; 2 S. 156; sehr bedenklich ist die Lesart der
Hdschr. apparitoribus ludi Liv. 44, 9, 5; unächt I. Neap. fals.
433*, in welcher pub. proc. ludi magni; Orell. 1065, wo pro-
curator lud. matutini proc. lud. magni, und Orell. 1371, wo
ebenfalls procurator ludi matutini procurator ludi magni ge-
schrieben wird. Von der letztgedachten Inschr. giebt übrigens
Mommsen I. Neap. fals. 672* nur den Anfang ohne die nach
Orelli mitgeteilten Worte. Proc. ludi matutini ist auch
Inschr. Henz. 6520 und comm. ludi matutini C. I. L. 6, 352;
ludus matutinus Hieronym. Chron. 2 S. 164. Ludicrum im
Sing, steht wie ludi, Liv. 1, 9, 13; 1, 35, 9; 28, 7, 14; 33, 32,
1; 33, 32, 4; 33, 32, 10; 34, 41, 1; 44, 9, 3; 45, 32, 8; 45,
33, 1; Vell. 1, 8, 2.
Repagula ist, wie claustra, Plur. tantum, aber in der
Bedeutung ein Schlagbaum, eine Barriere auch Sing., igi-
tur cum equites nihil praeter fugae circumspectantes praesidia
vidisset longius Caesar, concito equo eos velut repagulum
quoddam cohibuit Amm. Marc. 16, 12, 38, ja Ennod. Epist. 2,
26 (ed. Hartel p. 68, 10) sagt: nemo enim taciturnitatis repa-
gulo ora porragit; Venant. Fort. 5, 6, 8 (ed. Leo p. 114, 7)
nee evagari propter descendentes versns frenante repagulo
orditura permisit; auch in Glossen steht repagulum, so Götz
— 687 -
II p. 172, 25. — Rostra die Rednevbühne auf dem forum
Romanum, nach den daran befestigten Schnäbeln feindlicher
Schiffe benannt, Varro L. L. 5, 32, 155; Liv. 8, 14, 12; Plin.
N. H. 16, 4, 3 (8); 34, 5, 11 (20); - Scalae ist Plur. tantum
nach Varro L L. 9, 39, 63; 9, 41, 68; 10, 8, 54; Quintil. 1,
5, 16; Charis., Diom., Donat., Phoc und Consent., ferner Cledon.
S. 1898 (V 42, 27). Varro L. L. 9, 41, 69 sagt: Scalas, quod
ab scandendo dicantur et singulos gradus scamierent, magis
erat quaerendum, si appellassent singulari vocabula scalam, cum
origo nominatus ostenderet contra. Dennoch ist der Sing,
scala Cels. 8, 15 (ed. Daremberg p. 356, 15) super scalae
gallinariae gradum; Gaius Dig. 47, 2, 56 § 4 qui scalam sciens
commodaverit ad ascendendum; Hygin. Fab. 125; Cyprian.
Te.stim. 2, 16; Hieronym. Epist. 3, 4; 108, 13; Vulg. Gen. 28,
12; 28, 13; Sulpic. Sev. Vit. S. Mart. 19, 4; Sorau. Lat. 1, 63
(ed. Rose p. 25, 10); Isid. Orig. 7, 8, 34; Schol. luven. 3, 200.
Aquila Rom. de fig. sent. et eloc. 40: Climax, quod Graeci
vocant, ascensus nominetur a nobis ; malo enim ascensum
quam scalam aut gradiculos, ut quidam, dicere, von Augustin.
Confess. 4, 7, 11 in dieser Bedeutung für ungebräuchlich er-
klärt. — Scopae ist Plur. tantum nach Varro L. L. 8, 2, 7;
8, 2, 8; 10, 2, 24; Quintil. 1, 5, 16; Serv. zu Verg. Ge. 1,
192; Charis., Diom., Donat. und Consent., wie auch Cledon.
5. 1898 (V 42, 26). Der letztere sagt: Scopae dici debet,
quia res, quae de pluribus constat, singularis esse non potest;
sie scalae mappae quadrigae. Charis, 1, 11 S. 20 (I 33, 22)
bemerkt: dicimus tarnen et scopa, und in den Exe. ex Charis.
arte gramm. S. 105 (I 553, 12) steht scopa unter den nomina,
welche im Latein. Fem., im Griech. Masc. sind. In der Vulg.
les. 14, 23 ist in scopa terens. Scopa regia ist Benennung
einer Pflanze Plin. N. H. 21, 6, 15 (28), dafür der Plur. 25,
6, 19 (44) eam quae est latissirao folio, scopas regias vocant.
Das Demin. scopula steht im Sing. Colura. 12, 18, 5, dagegen
im Plur, während doch ein Besen gemeint zu sein scheint,
Cato R R. 26; Colum. 12, 38, 4.
Sentes und vepres sind Plur. tantum nach Charis.,
Diom. und Phoc. Auch der Grammatiker de dub. nom. S.
102 (V 592, 19) sagt: Vepres generis feminini, ut Titus Livius
,has vepres"; sed singularem non recipit, quamvis Aemilius
— 688 —
masculine dicat: „Veper occulta ruis" (Haupt vermutet veper
occulit artus, Le Clerc veper occidit arvis), auch in der Append.
Prob. 103 (ed. Heraeus p, 817) heisst es: vepres non vepris.
Capei- de orthogr. 8. 2244 (VII 101, 12) zählt veper vel vepres
unter die Masc., er scheint also das Vorhandensein von veper
zu bezweifeln. Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 18) bezeichnet
das Wort als Plur. tantum durch den Ausdruck hi et hae
vepres, aber 3, 6, 33 S. 613 (II 107, 9) stellt er die Ableitung
vepres veprecula mit vulpes vulpecula, nubes nubecula, dies
diecula. res recula zusammen. Veprem haben Colum. 11, 3,
7; Plin. N. H. 13, 21, 37 (116); Vulg. les. 9, 18-, 27, 4;
vepre Ovid. Met. 5, 628; Eugipp. Exe. ex Augustin. 49 S.
268, 7; C. I. L. 6, 1229; vepris als Nom. Sing, ist vermutet
Horat. Carm. 1, 23, 5 (in den Hdschr. veris). — Sentis als
Nomin. Sing, wird Prudent. c. Symm. 2, 1042 nach dem Rottend.
1 und Thuan. gelesen, in anderen Büchern ist sentix, was
Obbarius und Dressel lesen; sentis als Genet. hat Plaut. Truc.
2, 1, 16 (227); sentem Claud. Mamert. Stat. anim. 3, 17 8.
188, 12; sentem canis als Übersetzung von xi'^'oö'/^ccTor Colum.
11, 3, 4. — Dumeta, rubeta werden nur als Plur. gefunden,
fast immer auch virgulta, doch findet sich virgultum Senee.
Nat. quaest. 3, 27, 5; Augustin. Civ. Dei 1, 20 (ed. Dombart
I 35, 3); Vulg. Gen. 2, 5; les. 53, 2; Ennod. Carm. 1, 9, 27;
1, 9, 142; Paul. Festi 8. 48 unter capra und Varro R. R. 2,
3, 7 im Paris.; virgulti Ennod. Dect. IX (ed. Hartel p. 447,
12), und bei Fest. 8. 329 unter salicem und 8erv. zu Verg.
Ecl. 1, 55 ist virgulti genus. - Tabulae ist ein Rech-
üungsbuch, Testament, Contract, und tabellae beson-
ders ein auf zusammengelegte mit Wachs überzogene
Tafeln geschriebener Brief. Doch Plaut. Asin. 4, 1, 17
(763) ne epistula quidem ulla sit in aedibus nee cerata adeo
tabula. Von der bei der Abstimmung gebrauchten Tafeln
ist tabella im Sing, regelmässig. — Tormina ist nur im
Plur. vorhanden, tormentum auch im Sing. — Utensilia
jcc irtiT^dsia, ist überall Plur., nur als Adject. hat quid
utensile Varro R. R. 1, 2, 6 und bei Augustin. Civ. Dei
4, 22. — Velaria ist nur im Plur. vorhanden, ebenso auch
vermina
113. Noch mehrere andere Nomina werden als Plur.
— 689 —
tantum gebraucht, andere werden von einzelnen Grammatikern
irrtümlich dafür angesehen.
Afannas als Acc. Plur. wird gewöhnlich Apul. Met. 9, 10
ß. 612 und 10, 10 S 697 gelesen; dafür aber haben andere
Hdßchr. asannas. Suidas erklärt ünivdaipog durch dcpava. Vergl.
Scalig. zu Paul. Fest, unter buttubata S. 351 Lindem., Salmas.
zu Trebell. Poll. Gall. 8 und Voss. Etym. L. L.
Altaria ist in der classischen Zeit Plur.. tantum, und
bedeutet sogar zuweilen einen Altar, wie Cic. Catil. 1, 9, 245
Har. resp. 5, 9; Liv. 2, 12, 13; 21, 1, 4; Tac. Ann. 16, 31
und Eist 3, 56; lustin. 24, 2, 8; doch sprechen nicht allein
Grammatiker von einem Sing, altare, wie Paul. Festi unter
adolescit S. 5; Charis. 1, 15 S. 45 (I 61, 21); Serv. zu Verg.
Ecl. 5, 66 und Aen. 2, 515; 6, 124; Isid. Orig. 15, 4, 14,
sondern auch Apul. Dogm. PJat. 1, 1 S. 182 und Petron, 135,
3 haben ex altari und in medio altari. Häufiger ist altare
bei den christlichen Schriftstellern, wie Tert Cor. mil. 9; Scorp,
8; 12; Orat. 5; 11; 28; Patient. 12; Exh. cast 10; Pudic. 18
leiun. 9; 16 und adv. Marc. 4, 39; Cyprian. Epist. 1, 1 ; 1, 2
3, 3; 43, 5; 59, 18; 61, 2; 63, 5; Augustin. Civ. Dei 4, 20
8, 27; 10, 3; 10, 6; 16, 19; 21, 25; Sidon. Epist. 4, 25, 4
6, 1, 8; 8, 14, 4. Bei Prudent. Perist. 3, 212; 5, 515; 9, 100 und
Diptych. 80; bei luvenc. in Levit. 40; 133 ist altar. Über den
Nomin. altarium vergl. unter 128. — Wenn aber nach Charis.
und Diom. arae pro penatibus und foci pro sedibus et pena-
tibus Plur. tantum sein sollen, so gilt dies nur von den Redens-
arten, in welchen arae et foci verbunden sind, wie pro aris et
focis pugnare oder dimicare, aras et focos defeudere; von jedem
der beiden Nomina für sich ist der Sing, gewöhnlich.
Ambages als Nomin. und Accus. Plur., dazu ambagibus,
und einmal, Ovid. Met. 7, 761, ambagum. Einen Nomin. Sing,
ambages stellt Charis. 1, 14 S. 25 (1 40, 1) auf, und bei Tac.
Hist. 5, 13 ist im Med. und in anderen Büchern quae ambages
praedixerat, sonst praedixerant; ausser dieser Stelle findet sich
nur noch der Abi. ambage, Ovid. Her. 7, 149; Met. 7, 520;
8, 161; 14, 57 und Fast. 3, 337; Senec. Oed. 218; Lucan. 1, 638;
PHn. N. H. 2, 9, 6 (41 j; 10, 49, 70 (137); 19, 8, 53 (169); 26,
1, 6 (9); Val Fl. 1, 227; Stat. Theb. 4, 645; Tac. Ann. 6, 46;
12, 63; Apul. Met. 9, 11 S 613; Prudent. Cath. 6, 48. Dafür auch
Keue-Wagener. Formenlehre. I, 3. Aufl. 44
~ 690 -
Nomin. atnbago verborum Mamert. Grat. act. 14 (ed. Baehrens
p. 256, 3); Acc. pati ambaginem Augustin. de dial. 9 (p. 16,
12 ed. Cr.); Abi. ambagine rerum Manil. 4, 304, obwohl
Prob. Cath, i 8. 1449 (IV 10, 8) sagt: ambago Latinum non
est. Vergl. auch Gramm, de dub. nom V 572, 5, der ambago
anführt.
Angustiae Plur. tantum nach Charis , den Sing, haben
Cic. Nat. Deor. 2, 7, 20; Sallust. Ilist. fr. 4, 20 (35); Plin. N.
H. 14, 6, 8 (61); Tac. Ann. 4, 72; Paul. Dig. 4, 6, 16; Apul.
Met. 10, 26; Aurel. Vict. de vir. ill. 45, 4; Augustin. Serm.
22, 3; 38, 1; Hieronym. Epist. 53, 6; Vict. Vit. 2, 31; Salv.
Gub. Dei 2, 6, 24 ; sehr oft in der Vulgata ; Ennod. Epist. 4,
7 (ed. Hartel p. 102, 10); 5, 3 (p. 126, 6); 5, 15 (p. 138, 7);
5, 18 (p. 140, 19); 5, 23 (p. 144, 14); 7, 12 (p. 180, 28); 8,
30 (p. 219, 20); 9, 23 (p. 245, 8); 9, 30 (p. 252, 8).
Antennae Plur. tantum nach Charis. und Caper de or-
thogr. S. 2245 (VII 104, 17); der Sing, ist bei Ovid. Trist. 3,
4, 9; Plin. N. H. 7, 56, 57 (209); Lucan. 9, 328; Sil. 17,257;
Val. Fl. 1, 623; Stat. Silv. 3, 2, 9; lulian. Dig. 14, 2, 6. —
Antes ist Plur. tantum nach Charis , Diom. und Phoc. — An-
tiae ist Plur. tantum nach Charis. und Phoc, und wird in dieser
Form von Paul. Festi S. 17 erklärt. — Apinae und tricae,
nach den Namen der Städte Apina und Trica, vergl. Plin. N. H.
3, 11, 16 (104). — Argutiae Plur. tantum nach Charis. und
Phoc; der Sing, als Abstractum bei Gell. Ind. capit. 1, 4; 3,
1. 6; 12, 2, 1; Apul. Met. 1, 1 S. 3; Arnob. 5, 4; Pallad. 14
Prooem. 1. — Argutiola als Concretum im Sing. Gell. 2, 7,
9; 9, 14, 26; 18, 1, 12; ein Beispiel des Plur. ist unbekannt.
Dass von Tieren nicht notwendig barbae im Plur. zu
gebrauchen sei, wie einige Grammatiker behaupten, ist unter 109
nachgewiesen. — ßigae, trigae und quadrigae sind Plur.
tantum nach Varro L. L. 9, 39, 63; 9, 39, 64; 10. 2, 24; 10,
3, 66; 10, 3, 67; Caes. bei Gell. 19, 8, 4; Charis., Diom.
Donat., Phoc, Consent., und Caper de orthogr. S. 2245 (VII
104, 16). So auch quadrigulae Cic. Fat. 3,5. Den Gebrauch
des Plur. rechtfertigt Varro 10, 2, 24 mit den Worten: sie
bigae, sie quadrigae a coniunctu dictae, und 10, 3, 66 sagt er:
neque enim in his res singularis subest una, quom dicitur biga,
quadriga; Gell, aber lässt 19, 8, 11 den Fronto sagen: Qua-
— 691 —
drigae semper, etsi multiiugae non sunt, multitudinis tarnen
numero tenentur, quoniam quattuor simul equi iuncti quadri-
gae quasi quadriiugae vocantur, neque debet prorsus appellatio
equorum plurium includi in singularis numeri unitatem. Serv.
zu Verg. Aen. 5, 721 urteilt, dass bigis proprio gesagt sei, und
dass Stat. Theb. 1, 338 abusive biga gebraucht habe. Dennoch
hatte Varro (Sat. Menipp. 93) wie Gell. § 17 und Serv. (Serg.)
Comm. in Donat. S. 1843 (IV 432, 25) berichten, quadriga
als Sing, angewandt. Dasselbe haben Pacuv. (399) bei Isidor.
Differ. 47; Prop. 3 (2j 34, 39; 4 (3), 9, 17; Grat. Gyn. 228;
Val. Max. 1, 8 ext. 9; Plin. N. H. 7, 21, 21 (85); 34, 8, 19
(63); 35, 10, 36 (108); 36, 5, 4 (31); 36, 5, 4 (36); 36, 5, 4
(43); Mart. 6, 46, 1; Suet. ViteU. 17; Ampel. 8, 19; Gaius Inst.
3 § 212; Papin. Dig. 31, 1, 67; Ulpian. Dig. 21, 1, 38 § 14;
45, 1, 29; Capitol. Gord. 27, 9; Anthol, Lat. ed. Riese 197, 17;
C. I. L. 9, 1619; OreU. 2593; 4109; quadrigula Plin. N. H.
34, 8, 19 (83); zu quadriga gehört auch duabus quadrigis
Liv. 1, 28, 10; vergl. Numer. 12; biga Senec. Herc. Oet.
1524; Plin. N. H. 34, 8, 19 (89); 35, 11, 40 (141); Stat. Silv.
1, 2, 45; 3, 4, 46 und Theb. 1, 338; Tac. Hist. 1, 86; Suet.
Tib. 26; C. I. L. 8, 7103; 9, 4208; 10, 3702: 10, 3704; 10,
6090; Grell. 2545; 3051; 3714; triga Ulpian. Dig. 21, 1, 38
§ 14; Arnob. 4, 15; und Epigr. in Burmann's Anthol. 2, 248
(Meyer 843; Riese 428; Baehrens IV 38) v. 5 und 6.
Blanditiae Plur. tantum nach Cbaris., Diom. und Phoc;
der Sing, steht als Abstractura Plaut. Bacch. 1, 1, 16 (50) und
Truc. 2, 7, 19 (573); Cic. pro Plane. 12, 29; Lael. 25, 91 und
de rep. 4, 7 bei Non. S. 194, 26; Q. Cic. pet. cons. 11, 41;
11, 42; Syrus 56; 648; Prop. 1, 16, 16; Rutil. Lup. 1, 21;
Quintil. 10, 1, 27, und dafür blandities Apul. Met. 9, 28 S.
647; Augustin. Serm. 115, 11. — Caerimoniae Plur. tantum
nach Charis. und Diom., aber Gell. 19, 8, 13 gesteht zu, dass
der Sing, bei den alten Schriftstellern zuweilen vorkomme.
Derselbe steht für einen einzelnen gottesdienstlichen Gebrauch
Suet. Aug. 94; und als Abstractum (wie sanctimonia) Cic. Invent.
2, 22, 66; 2, 53, 161; pro Rose. Amer. 39, 113; Verr. 5, 14,
36; pro Balb. 24, 55; Har. resp. 10, 21; 17, 37; Leg. 2, 22,
55; Corn. Nep. Themist. 8, 4; Caes. bei Suet. Caes. 6; Liv.
29, 18, 2; 40, 4, 9; Plin. N. H. 6, 27, 31 (135); Tac. Ann. 3,
44*
— 692 —
61; 4, 55; 4, 64; 14, 22; Gell. 4, 9, 9. — Oaulae Plur. tantum
nach Charis., und dieselbe Form geben Paul. Festi S. 46 und
Isid. Orig. 15, 9, 6. — Clitellae als Plur. hat Paul. Festi 8.
59. — Comitia die Volksversammlung, Phir. tantum nach
Gell 19, 8, 4; 19, 8, 5 und Charis. ; comitium ist ein Platz
am Forum. — Compita als Plur. wird von Non. S. 196, 6
und Isid. Orig. 15, 2, 15; 15, 16, 12 aufgestellt, und ohne
Zweifel ist der Plur. des Wortes häufiger als der Sing., aber
wohl überall mit der Bedeutung einer Mehrheit; von einem
Scheidewege wird ebensowohl compitum oder compitus, wie
bivium trivium quadrivium gebraucht, vergl. unter 125. —
Crepundia Plur. tantum nach Charis., Diom. und Phoc. —
Cunae und cunabula nach denselben, so auch cunulae Pru-
dent. Cathem. 7, 164; 11, 98, und öfters incunabula; aber
cuna im Sing. Varro (Sat. Mcnipp. 222) bei Non. S. 5, 3 und
157, 25, und Prudent. Dipt. 112. In den Not. Tir. S. 150 sind
cuna, cunabulum und incunabulum neben in cunis. — Cuppe-
dia als Neutr. Plur. Plaut. Stich. 5, 4, 32 (712) und Paul. Festi
unter cuppes S. 48, dafür cuppediae Gell. 6 (7), 13, 1; 7
(6), 16, 6; Amm. Marc. 25, 2, 2; 26, 7, 1; 30, 1, 20. Bei Cic.
Tusc. 4, 11, 26 avaritia, ambitio, mulierositas, pervicacia, ligur-
ritio, vinolentia, cuppedia steht das Wort im Sing, als Abstrac-
tum für Studium cuppediorum oder cuppediarura, von Non. S.
85, 9 wird es mit Beziehung auf diese Stelle schlechthin durch
cupiditas erklärt.
Dapes ist Plur. tantum nach Charis. und Phoc, doch be«
merkt Charis. Art. gramm. 1, 11 S. 20 (I 33, 9): et haec daps
dixerunt, und Exe. art. gramm. S. 98 (I 549, 5): et dapis
dixerunt; auch der Gramm, de dub. nom. V 578, 1 sagt: dapis
generis feminini, ut luvenc. „quae dapis." Nach Char. Art.
gramm. 1, 15 S. 72 (I 93, 17) ist es eins derjenigen Nomina,
welche den Plur. vollständig, im Sing, aber keinen Nomin. und
Voc. haben; und 1, 13 S. 25 (I 40, 2) giebt er dapes als
Nomin. Sing. Prob. Cathol. 1, 16 S. 1446 (IV 8, 7) sagt: Dapes
numero semper plurali declinantur, dapem tantummodo legi
numero singulari. Den Nomin. daps haben Liv. Andr. (fr. 7
ed. Baehrens) bei Prise. 7, 8, 41 S. 752 (II 321, 9); Cato R.
R. 50, 2; 132, 2; Paul. Festi S. 68, den Gen. dapis Horat.
Carm. 4, 4, 12; Epod. 5, 33; 17, 66: Serm. 2, 6, 89 und Epist.
— 693 —
1, 17, 51; Ovid. Ibis 429 (425); Val. Max. 1, 6 ext. 3; Plin. N. H. 9, 42,
66 (142), den Dat. dapi Cato R. R. 132, 1, den Acc. dapem
Cato R. R. 131; 132, 1; Acc. (218) bei Non. S. 415, 25; Varro
(Sat. Menipp. 443) bei Non. S. 71, 13 und 254, 14; Catiill. 64,
79; Horat. Carm. 2, 7, 17; TibuU. 1, 5, 28; Liv. 1, 7, 12; 1,
7, 13; Phaedr. 2, 4, 24; 2, 6, 15; Senec. Thyest. 897, den
Abi. dape Cato R. R. 132, 1: 132, 2; Varro (Sat. Menipp. 144)
bei Non. S. 452, 1; Catull. 64, 304; Ovid. Her. 9, 68 und Fast.
5, 521; Stat. Silv. 4, 9, 51; Sidon. Epist. 9, 13 in dem zweiten
Gedichte v. 12 (ed. Mohr p. 224). — Deliciae Plur. tantum
nach Charis., Diom. und Phoc; für den Sing, delicia wird
Plaut. Poen. 1, 2, 152 (365j von Gell. 19, 8, 6 und Non. S.
100, 20 angeführt, und derselbe ist Plaut. Rud. 2, 4, 13 (429)
und Truc. 5, 29 (921); Öolin. 46, 3; Apul. Apol. 9 (ed. Ki-Üger
p. 14, 5); I. Neap. 1370; 1572; 1658; Grut. S. 1014,5; dafür
delicies Apul. de deo Socr. Prol. S. 110 und de mag. 9 S.
401; auch delicium Senec. Epist. 12, 3 in den Par. Pp und
anderen Büchern und auch von den Herausgebern geschrieben
sonst (deliciolum, wie kurz vorher in allen Büchern); Ps. Verg.
Copa 26; Phaedr. 4, 1, 8; Mart. 1, 7, 1; 7, 50, 2; 13, 98, 1
Arnob. 4, 26; C. I. L. 2, 1852; I. Neap. 3838; 4398; 6444
7013; 7088; 7204; Grell. 680; 1724; 2679; 2680; 2682; 4393
4394; 4748; 4958 und Henz. 5429; 6299; 6552; 7252; 7353
delicius C. I. L. 6, 800, vergl. Hildebrand zu Gloss. Paris,
p. 96 no. 94; deliciolum Senec. Epist. 12, 3. — Dirue
Plur. tantum nach Charis., den Sing, hat Serv. zu Verg. Aen.
5, 7. — Divitiae Plur. tantum uach Charis., Diom. und Phoc,
aber Acc. (265) bei Non. S. 475, 25 hat divitiam. Ital. Ciarom.
Sangerm. Ephes. 2, 7: ut ostenderet in saeculis supervenientibus
superabundante divitiae gloriae suae, vergl. Rönsch, Collectanea
philologa herausgeg. von C. Wagen er p. 30.
Zu elices, worüber Paul. Festi S. 76 und Serv. zu Verg.
Ge. 1, 109 sprechen, ist der Nomin. Sing, elix nur in einem
alten Glossar (ed. Goetz II 59, 42) mit der Erklärung dtanvoii
oxerov-^ elice giebt der Gramm, de dub. nom. V 587, 1 in dem
Verse des Ovid. Met. 8, 237, den er fälschlich dem Varro zu-
schreibt. Aber zu illices führt Paul. Festi unter inlex S.
113 den Sing, aus Plaut. Asin. 1, 3, 68 (221) an, Non. S. 446,
34 fordert dafür inlix, zur Unterscheidung von inlex, a quo
— 694 —
lex non eervetur. 111 ex animi Venus hat Apul. de mag. 31 S.
467; bei Plin. N. H. 10, 33, 51 (101) ist contra aucupis inlicem
oder illicem für indicem von Scaliger vermutet. Ziemlich häufig
bei Späteren ist illex, illicem, illice, iUices als Adject.,
wie Tert. Paenit. 9; Cyprian. de zelo et liv. 2; Prudent. c.
Symm. 2, 6 und Psych. 328: Paulin. Nol. Epist. 41; luvenc. 1,
687. — Exsequiae ist Plur. tantum nach Gell. 19, 8, 13,
Charis., Diom. und Phoc. Der Sing, exsequium findet sich
C. I. L. 5, 2072, und in einer Glosse: Silicernium, exsequium.
Bei Fest, unter silicernium S. 294 ist exsequium zur Ausfüllung
einer Lücke eingeschaltet. Den Plur. exscquia hat Serv. zu
Verg. Aen. 2, 456, aber Thilo liest obsequia. — Exuviae Plur.
tantum nach Charis. und Phoc, desgleichen das seltene indu-
viae; zu jenem gehört der Abi. Sing, exuvio Prop. 5 (4), 10, 6
Facetiae Plur. tantum nach Charis. und Phoc; den Sing
haben Plaut. Stich. 5, 4, 47 (727); Apul. de mag. 56 S. 518
Cael. Aurel. Chron. 1, 1, 21, und als Abstractum Gell. 3, 3, 3
— Facultates Besitztümer, Geldmittel; neben dem Sing
ist in der Regel ein Genet., wie Cic pro Quint. 4, 16 Romae
sibi nummorum facultatem esse, er könne darüber verfügen
Caes. bell. Gell. 1, 38, 3 omnium rerum, quae ad bellum usui
crant summa erat in eo oppido facultas, und 3, 9, 6 Romanos
nullam habere facultatem navium. In dem Briefe des D. Brutus
bei Cic. Epist. ad Fam. 11, 20, 3 quattuor legionibus iis, quibus
agros dandos censuistis, video facultatem fore ex agris Sullauis
et agro Campano, ist agrorum oder dandi zu facultatem hinzu-
audenken. — Falae als Plur. geben Paul. Festi S. 88 und Non.
S. 114, 5; dasselbe haben Enn. (Ann. 420) bei Non. a. a. O. ;
Plaut. Most. 2, 1, 10 (357); luven. 6, 590; Isid. Orig. 18, 7, 8.
In dem Verse des Nov. (12) bei Non. S. 109, 19 wird fallam
gelesen, und von Non. durch fallaciam erklärt, L.Müller schreibt
jetzt im Non. falam, pro falaricam, und auch die Erklärung des
Placidus, die gewöhnlich für fala angeführt wird und mit der des
Nonius übereinstimmt, ist höchst unsicher, in der Ausgabe von
Deuerling p. 43, 2 steht: falla, [facili] fallacia, a fuco dicta und
Götz liest V. p. 21, 36: facili falacia a fuco dicta und
p. 68, 12 facili fallacia a fuco dicta. Wenn bei Nov. Bothe's
Emendation falam richtig ist, so steht das Wort daselbst meta-
phorisch. — Falerae oder phalerae ist Plur. tantum nach
— 695 —
Charis., Diom. und Phoc, und wird in gleicher Form von Non.
S. 554, 13 und Isid. Orig. 20, 16, 1 aufgestellt. Varro L. L.
10, 4, 73 sagt: Usui species videntur esse tres, una consuetu-
dinis veteris, altera consuetudinis Huius, tertia neuti*a. Vetera,
ut cascus casci, furusfuri; huius consuetudinis, ut albus caldus,
albo caldo; neutrae, ut scala scalam, falera faleram. Ad quas
accedere potest quarta mixta, ut amicitia inimicitia, amicitiam
inimicitiam. Prima est qua usi antiqui et nos reliqüimus, secunda
qua nunc utimur, tertia qua utuntur poetae. Den Sing, falera
hat Aram. Marc. 20, 4, 18 in den früheren Ausg. (im Vat. falere
mit übergeschriebenem a, im Petr. phalerae), Gardthausen schreibt
phalerae; Varro (Sat. Menipp. 97) bei Non. S. 213, 26 illa
phalera gemmea atque ephippia, wo zwischen dem Sing, und
dem Neutr. Plur. gezweifelt werden kann; in der Anführung
aus alten Annalen bei Plin. N. H. 33, 1, 6 (18), wo sonst pha-
lera posita gelesen wurde, haben Sillig, Jan und Detlefsen nach
dem Bamb. phaleras positas geschrieben. — Feriae Plur. tan
tum nach Gell. 19, 8, 13, Charis., Donat, Phoc. und Consent;
diese Form geben auch Paul. Festi S. 86, und Isid. Orig. 5,
30, 12-, 6, 19, 82. Aber Ruric. Epist, 2, 24 (p. 332, 12 ed.
Krusch) sagt: moneo, ut crastino, quod erit quarta feria, Brivae,
temporius tarnen, quod te facturum minime credo, mihi ieiunus
occurras und Epist, 2, 61 (p. 349, 16) saluto plurimum et spero,
ut, si secundo crastino non potueris, vel tertia feria ad nos
venire digneris und Paul. Festi Ö. 85: Feria a feriendis victi-
mis vocata, und in dem Vocab. von Will. Brito bei Ducange
im Gloss. heisst es: Feria idem est quod cessatio, unde et
diem solennem antiquitus feriam appellabant, id est cessabant
ab operibus servilibus. Et nota quod ludaei dies sabbati appel-
lant, nos autem ferias dicimus. quod omni die feriare, id est
cessare, a peccato debemus, unde dicimus primam feriam, sc.
diem dorainicum, secundam, tertiam, quartam, quintam, sextam,
sabbatum. Feria im Sing, für eine Ruhezeit von mehreren
Tagen hat Imp. Theodos. Cod. lustinian. 3, 12, 2 im Par. L
und Vat. V, welche constitutio aus den gedachten Büchern und
dem Montepess. in mehrere Ausg. aufgenommen ist. — Flabra
Plur. tantum nach Serv. zu Verg. Ge. 2, 293, aber im Sing,
bei Macrob. 7, 8, 14: cum aer calidus flabro movetur. —
Flocces für faex vini hat Caecil. (190) bei Non. S. 114, 17:
— 696 —
at pol ego neque florem neque floccea volo mihi, viaum volo;
vergl. Gell. 11, 7, 3: Romae nobis praesentibus vetus celebra-
tusque homo in causis, sed repeütiaa et quasi tumultuaria doc-
triaa praeditus, cum apud praefectum urbia verba faceret et
dicere vellet, inopi quendam miseroque victu vivere et furfureum
panem esitare vinumque eructum et fetidum potare, hie, inquit,
eques Romanus apludam edit et flocces bibit und 11, 7, 6:
rtem flocces audierat prisca voce significari vini faecem e
vinaceis expressam, sicuti fraces oleis, idque aput Caecilium in
Polumenis legerat. — Flustra sunt motus maris sine tempestate
fluctuantis, sagt Isid. Nat. rer. 44 nach Suet. in Pratis (ed.
Roth p. 305, 7) mit Anführung eines Verses des Naev. bell.
Fun. V. 64 (ed. L. Müller p. 165); Paul. Festi S. 89: Flustra
dicuntur, quum in mari fluctus non moventur, quam Graeci
fjbaXaxiccv vocant, Mare de flustris temperatum hat Tert. Pall.
2; flustra und flustris Aldhelm. Laud. virg. v. 817; 1467; 2337.
— Foria für stercora liquidiora ist allein aus Non. S. 114, 9
bekannt, vergl. Keil, Kommentar zu Varro R. R. 2, 4, 5.
Fortunae Glücksgüter, Plur. tantum nach Charis. und
Diom. ; zuweilen steht so der Sing., wie Varro Epist. ad Fufium
bei Non. S. 117, 5 o fortuna! o fors fortuna; Ovid. Trist. 5. 2,
57 nee mea concessa est aliis fortuna; Liv. 1, 47, 12 instituisse
censum, ut insignis ad invidiam locupletiorura fortuna esset, et
parata, unde, ubi vellet, egentissimis largiretur; Liv. 3, 68, 4
ex illis contionibus nunquam quisquam vestrum re fortuna domum
auctior rediit; Liv. 45, 32, 5 praedivites alii, alii, quos fortuna
non aequarent, Ins sumptibus pares; Tac. Ann. 4, 23 ut quis
fortunae inops und 14, 54 iube opes meas in tuani fortunam
recipi; Germ. 21 pro fortuna quisque apparatis epulis excipit;
Saev. Dig. 40, 7, 40 § 8 argentarius coactor cum paene totam
fortunam in nominibus haberet. — Fraces als Plur. tantum
bei Cato R. R. 64, 2; 66, 2; 67, 2; Grat. 474; Vitruv. 7, 1, 5;
Colura. 6, 13, 3 und arb. 14; Plin. N. H. 15, 6, 6 (21); 34,
18, 53 (174); Gell. 11, 7, 6. -- Fraga fast immer Plur., vom
Sing, ist der Gen. fragi und der Acc. fragum nur in der
angeblichen Schrift des Apul. de herbis 37. — Frenum im
Sing, ist selten, wie Serv. zu Verg. Aen. 12, 568 und Charis.
1, 15 S. 76 (I 98, 19) bemerken; es findet sich jedoch Cic.
Tusc. 3, 28, 67 in Versen; Epist ad Fam. 11, 24, \; D. Brut.
— 697 -
daselbst 11, 23, 2; Verg. Aen. 12, 568; Horat. Epist. 1. 10, 36;
1, 10, 38; TibuU. 4, 1, 91; Ovid. Fast. 6, 772; Senec. Epist.
23, 3; Lucan. 3, 269; Val. Fl. 1, 424; Sil. 16, 381; Sidon.
Epist. 9, 12, 2. Über die Formen des Piur. vergl. unter 126.
— Das aus Fest. S. 182 bekannte synonyme oreae ist Plur.
tantum. — Furfures ist Plur. tantum nach Charis., Diom. und
Phoc.; Sing, furfur hat Samon. 68, 263 (267); 464 (468); fur-
fure Plin. N. H. 18, 30, 73 (304); 22, 35, 70 (145); Samou.
530 (535); furfur em Gell. 11, 7, 5; Sidon. Epist. 2, 2, 5,
über Plaut. Capt. 4, 2, 27 (807) vergl unter 61. — Canicae
Paul. Fest. S. 46; Non. S. 88, 17, der Lueü. (27, 28) anführt,
wo aber L. Müller die archaistischen Gen. Sing, canicai herge-
stellt hat.
Gerrae ist Plur. tantum nach Charis, und erscheint in
derselben Form bei Paul. Festi S. 94 und Non. S. 118, 22;
der Acc. gerras Placid. ed. Goetz V p. 24, 21 und p. 71, 21;
der Sing, ist nur in den Glossae Latinae-Graecae ed. Goetz II
p. 33, 27 und p. 388, 55. — Grates Plur. tantum nach Charis.
und Diom.; ausser dem Nomin. und Accus, ist der Abi. gra-
tibus Tac. Ann. 12, 37.
Gratiae Dank, dagegen im Sing, gratia Gunst,
Freundlichkeit. Doch excellentibus gratiis paucorum neben
hominum poteutium studio Cic. 1. agr. 2, 3, 7; externas gratias
quaesivere Tac. Ann. 12, 15; cum suas intellegant gratias
sacrorum acceptionibus obligatas und einige Zeilen weiter contra
suas gratias voluntatesque nitentur Arnob. 7, 12 (ed. Keiftersch.
p. 247, llj; und wiederum est dis gratia Terent. Ad. 1, 2,
58 (138); und dis gratia oder gratia dis Terent, Ad. 1, 2,
41 (121); Ovid. Met. 7, 511 und Epist. ex Pont. 3, 5, 48;
gratia dis domuique tuae Ovid. Fast. 1, 701 und gratia
Lucinae 2, 449; gratia magna lovi Tibull. 1, 4, 23. Immer
gratias agere, aber gratiam habere, dafür in gratiam oder
in gratia habere Sallust. lug. 111, 1, wie in benignitate habere
daselbst Cap. 103, 6. Bei Terent. Andr. 4, 4, 31 (770) ist aus
dem Vict. und zwei von Bentley gebrauchten Hdschr. habeo
gratiam für habeo gratias hergestellt. In der Verbindung nut
agere hat Terent. Phorm. 5, 8, 1 (894) dis magnas merito gra-
tias habeo atque ago, und Cic. Phil. 1, 7, 15 maximas gratias
et ago et habeo Pisoni; Phil. 3, 10, 25 maximas vobis gratias
— 698 -
omnes et agere et habere debemus; Phil. 10, 1, 1 inaximas
tibi gratias omnes et habere et agere debemus Auch gra-
tiam debere alicui, mit einem Liebesdienst und für einen
solchen in des anderen Schuld sein, Cic. Phil. 2, 11, 27; Fin.
3, 22, 73; Sallust. lug. HO, 1, vergl. debitio gratiae Cic.
pro Plane. 28, 68. Gratiam fateri Liv. 34, 23, 3. Gewöhn-
lich referre gratiam sich durch die That erkenntlich be-
weisen, wie Liv. 37, 37, 8 renuntiate gratias regi me agere,
referre gratiam aliam nunc non posse. Doch auch referre
gratias Plaut. Amph. 1, 1, 27.(182); Cic. pro Plane. 42, 101
im Teg. und Erf.; Phil. 3, 15, 39; Symmach. Epist. 7, 104;
8, 58; Hieronym. Epist. 1, 45; ferner perfidiae laudes gra-
tiasque habemus merito magnas Plaut. Asin. 3, 2, 1 (544);
vobis habeo merito magnas gratias Poen. 5, 4, 104 (1274);
summas habeo gratias Trin. 3, 2. 33 (659); ita sibi populum
Romanum senatumque gratias habiturum Liv. 24, 37, 7, vergU
J. H. Schmalz, Antibarbarus von Krebs I p. 576 ff.
Habenae Zügel, steht gewöhnlich im Plur. , auch in
metaphorischer Anwendung; im Sing, aber Varius bei Macrob.
Sat. 6, 2, 19; Horat. Epist. 1, 15, 12; Lucan. 7, 225 in den
Voss. 1. 2. 3 und im Witt. m. pr. (in anderen Büchern habenis);
Sil. 7, 696; für einen zu anderem Gebrauch dienenden Riemen
ist der Sing, gewöhnlich, wie Verg. Aen. 7, 380; 9, 587; 11, 579;
Horat. Epist. 2, 2, 15; Lucan. 3, 710; 6, 221; Val. Fl. 3, 524;
5, 608; Gell. 14, 1, 4. — Harpagoues wird nur im Plur.
gefunden, ausser dass Plaut. Trin. 2, 1, 13 (239) harpago von
einem Menschen gebraucht. — Von indutiae, welches nach Charis.,
Diom. und Phoc. ein Plur. tantum ist, wurde nach Gell. 19, 8, 13
der Sing, zuweilen bei den alten Schriftstellern gefunden. —
Ineptiae ist Plur. tantum nach Charis., welcher jedoch Exe.
art. gramm. S, 99 (I 549, 14) hinzufügt: et ineptia dicitur; dies
ist nämlich als Abstractum Plaut. Merc. Prol. 26; Terent. Eun.
4, 6, 3 (741) und Ad. 4, 7, 31 (749); Ulpian. Dig. 26, 10, 3 § 18;
Prudent. c. Symm. 1, 146; 2, 57. Ineptiola ist nur als Sing,
bekannt; ineptiolae huius materia Auson. Prooem. zu Idyll. 11. —
Inferiae ist nach Gell. 19, 8, 13, Charis., Diom, und Phoc. aus-
schliesslich im Plur. vorhanden; im Sing, wird allein inferium als
Epitheton zu vinum gebraucht. — Inimicitiae ist Plur. tantum
nach. Caes. bei Gell, 19, 8, 4, Charis., Diom. und Phoc. Auch
- 699 —
Varro L. L 10, 4, 73 scheint auf den ungebräuchlichen Sing,
des Wortes hinzudeuten, wenn er zu den drei species des usus,
una consuetudinis veteris, altera consuetudinis huius, tertia
neutra, zu welcher letzteren er scala scalam, falera faleram
zählt, eine quarta mixta fügt: ut amicitia inimicitia, amicitiam
inimicitiam. Den Sing, inimicitia haben jedoch Enn. (Fab. 106)
bei Gell. 19, 8, 6 und Non. S. 129, 27; "(Annal 279) bei Gell.
20, 10, 4, an letzter Stelle hat Hertz inimicitias agitantes,
L. Müller schreibt inimicitiam minitantes: Plaut. Merc. 5, 2, 7
(848); Stich. 3, 1, 8 (409): Pacuv. (111) bei Non. S. 127, 4; Acc.
fab. ine. XXXVIII (ed. Ribbeck I p. 226) bei Charis. 1, 15
S. 75 (I 96, 7): Ulpian. Dig. 5, 1, 15; Greg. Tur. Hist. Franc.
4. 43, und als Abstractum Cic. Tusc. 4, 7. 16; 4. 9, 21; Mart.
Capella 4 § 377. Aber Cic. Catil. 2, 5, 11 ist die richtige Lesart
inimicitias hominum perditorum, nicht inimicitiam, und pro Deiot.
3, 9 perparvam amicitiae culpam, nicht inimicitiae. — Über
insidiae, welches von Charis., Diom. und Phoc. als Plur.
tantum anerkannt ist, bemerkt Charis. 1, 15 S. 75 (I 96, 7):
Sallustius de insidiis prima inquit; nicht, wie bei Fabric. vmd
Putsch, gelesen wird, S. de insidia prima inquit. Die Worte
des Sallust. waren nach Serv. zu Verg. Ge. 2, 98: Quis a
Sertorio triplices insidiae per idoneos saltus positae erant: prima;
wobei Serv. bemerkt: et subaudiendum reliquit insidia, quod
penitus dicere non possumus. Derselbe zu Aen. 11, 896 giebt
aus Sallust.: primaque forte (oder prima quae fronte) venientes
exciperet, mit der Bemerkung: cum de insidiis loqueretur, quas
numeri tantum pluralis esse plus quam manifestum est. Der
Sing, insidia findet sich Itala Hos. 5, 1: quia est laqueum
facti estis ad insidiam bei Lucif. de sancto Äthan. 1, 35 (ed.
Hartel p. 128, 8); Sap. 14, 24: alius alium per insidiam
occidit, vergl. Rönsch, Itala und Vulg. S. 273; Act apost. 23,
30 im cod. Gig.: cum michi perlatum esset de insidia quam
[insidiis quas Vulg".] paraverunt ei ludei, vergl. Rönsch,
Collectanea philologa herausgeg. von C. Wagener pag. 106;
Venant. Fortun. Vit. S. Mart. I 101: insidiae via nulla patet
sub tegmine divo; Gloss. ed. Goetz II p. 362, 61: Ao^oc ^freögn
insidia.
Lamentum Wehklagen gewöhnlich Plur., aber in der
Vulgata nur Sing., wie lerem. 9, 10; 9, 18; 9, 20; Ezech. 26,
— 700 -
17; 27, 2; 32, 2; 1 Macch. 1, 18; 9, 41; auch lamentas
Pacuv. (175) bei Non. S. 132, 29. — Lapicidinae ist Plur.
tantum; desgleichen latomiae oder latumiae, dies nach
Charis. Exe, art. gramm. S. 99 (I 549, 17), doch hat Varro
L. L. 5, 32, 151 auch den Sing. — Lautia, wofür nach Paul.
Festi unter dacrimas S. 68 auch dautia gesagt wurde, ist nur im
Nomin. und Accus. Plur. gebräuchlich und wird immer mit locus,
locum oder loca verbunden. — Lende s ist Plur. tantum nach
Charis. und Diom., und findet sich so Plin. N. H. 28, 11, 46
(164); 28, 11, 46 (166); 29, 6, 35 (111); Samon. 72, vergl. Prob.
Cathol. 1, 12 S. 1444 (IV 6, 16): lens animal lendis, legumen
lens lentis; 1, 49 S. 1471 (IV 27, 11) heisst es: lens lendis et
lentis; Serv. zu Verg. Ge. 2, 372: lens a lente, et a lende
capitis breviore pediculo; Prise. Inst. 6, 18, 96 S. 726 (II 281, 14):
„lens lendis" animal, nam „lens lentis" legumen est; Partit. XII
vers. Aen. 3, 82 S. 1240 (III 477, 36): frons et lens; quae cum
faciunt per tis genetivum, significat Graece frontis tö }isro)vcov
et lentis rriv (paxi^v; cum autem per dis faciunt genetivum, signi-
ficat frondis rr/i' <pvXXäda, lendis autem t6 xotnöiov^ 9, 182
S. 1270 (III 503, 18): lens lendis tÖ xoviöiov; 12, 226 S. 1284
(III 515, 10): lens, quando pullos pediculorum significat, lendis.
Überall wird ein Sing, lens wohl aufgestellt, aber nicht nach-
gewiesen. Jedoch ist der Gen. lendis in Burmann's Anthol.
5, 203 (Meyer 1132; Riese 209; Baehreus 4, 388) v. 9.
Liberi ist Plur. tantum nach Charis., Diom. und Phoc;
Gell. 2, 13, 1 : antiqui oratores historiaeque aut carminum
scriptores etiam unum filium filiamve „liberos" multitudinis
numero appellarunt; den Sing, lesen wir in des vorgeblichen
Quintil. Decl. 2, 8 liberi ac parentis affectus; Aur. Victor
Epit. 12, 9 Traianum in liberi locum adoptavit; derselbe
Caes. 26, 4 liberi exitum; lustinian. Instit. 3, 6 § 10 si quis
in servili consortio constitutus liberum vel liberos habuerit; Imp.
lustinian. Cod. 3, 28, 33 si quis suo testamento maximam quidem
portionem libero derelinquat, minusculam autem alii vel aliis de
sua stirpe progenitis, und 5, 9, 8 § 4 (5) illius etiam patris, qui
in sua potestate talem liberum vel liberos habens maternam
eis substantiam servare compellitur; Ennod. Epist. 2, 15 (ed.
Hartel p. 57, 8) graviter fert circa caritatem neglegentiam qui
parentis silentium Über accusat; lordan. Getica 14, 81 (ed.
— 701 —
Mommsen p. 77, 11) non suscepit liberum. In der classi-
schen 2^it werden allein die Göttemamen Liber und Libera
so gebraucht. Cic. Nat. Deor. 2, 24, 62 quod ex nobis natos
liberos appellamus, idcirco Cerere nati nominati sunt Liber
et Libera. quod in Libera servant, in Libero non item.
Lüstra sowohl für ferarum habitacula, wie für lupanaria.
st Plur. tantum, wiewohl Charis. Exe. art. gramm. S. 107
(I 553, 38) lustrum (fooXsog giebt. Beispiele des Plur. hat Non
S. 333. 13. Von dem lüstrum censoriimi unterscheidet sich
das Wort nach Paul. Festi S. 120 dadurch, dass in jenem
das u kurz ist. — Lutinae rTi]X(afiara, ein sonst nicht bekanntes
Wort, ist Plur. tantum nach Charis.
Mägalia und mäpalia, beide angeblich aus dem
Puuischen stammend, und von ländlichen Wohnungen in Afrika
gebräuchlich, sind Plur. tantum, das erstere nach Charis., Diom.
und Phoc, das zweite nach Charis. und Phoc. Bei Auson.
Perioch. Odyss. 16 (ed. Peiper p. 400) steht der Nom. Sing,
mapale; bei Val. Fl. 2, 460 ist der Sing mapali, ohne be-
stimmte Beziehung auf Africa. — Manubiae der Ertrag der
verkauften Beute [Charis. 1, 15 S. 75 (I 97, 15) ist geneigt
manibiae vorzuziehen, Albin. de orthogr. S. 2339 (VII 305, 7)
schreibt manuviae, und Vel. Long. S. 2216 (VII 50, 3) hält die
Entscheidung zwischen beiden Schreibungen für zweifelhaft],
ist Plur. tantum nach Char. , Diom. und Phoc; der Sing, wird
nur von Blitzen gebraucht. Senec. Nat. quaest. 2, 41, 1 u. 2 :
Fulmen a love dicunt mitti, et tres illi manubias dant; prima.
ut aiunt, monet et placata est, et ipsius lovis consilio mittitur;
secundam mittit luppiter quidem, sed ex consilii sententia, deos
duodecim advocat; hoc fulmen boni aliquid aliqando facit, sed
tunc quoque non aliter quam ut noceat, nee prodest quiden»
impune ; tertiam manubiam idem luppiter mittit, sed adhibitis
in consilium dis, quos superiores vocant, quia vastat in quao
indicit, et utique mutat statum privatum et publicum, quem
invenit. Fest. S. 214: Peremptalia fulgura Graccus ait vocari,
quae superiora fulgura, ut portenta vi sua peremant duobus
modis: prioribus tollendis, aut maiore manubia, ut tertia
secundae, secunda primae cedat; nam ut omnia superentur ful-
gure, sie ictum fulgur manubiis vinci. Bei Fest, unter manubiae
S. 129 ist das Wort in der gleichen Bedeutung als Plur. tantum
— 702 —
behandelt: Manubiae lovis tres creduntur esse, quarum unae
siat minimae, quae moneant placataeque sint; alterae, quae
maiores sint ac veniant cum fragore , discutiantque aut divellant,
quae a love sint, et consilio deoruni mitti existimentur; tertiae
bis ampliores, quae cum igne veniant, et quamquam nuUum sine
igne fulgur sit, hae propriam differentiam habeant, quae aut
adurant aut fuligine deforment aut accendant, quae statum
mutent deorum consilio superiorum.
Mappae ist Plur. tantum nach Prob. Append. 8. 440
(IV 195, 25)-, Cledon. S. 1898 (V 42, 27) und Serv. zu Verg.
Aen. 2, 272; Pompei. Comment. S. 16 L (V 167, 20j erkennt an,
dass der Sing, zuweilen gebraucht werde, und Serv. a. a. 0.
belegt ihn mit Horat. Epist. 1, 5, 22; derselbe ist bei Horat.
Serm. 2, 8, 63; Senec. de ira, 3, 30, 1; Quintil. 1, 5, 57;
Hart. 4, 46, 17; 4, 89, 4; 7, 20, 8; 7, 20, 13; 7, 53, 4; 8, 59,
8; 12, 29, 4; 12, 29, 9; 12, 29, 10; 12, 29, 11; 12, 29, 21;
luven. 5, 27; 11, 193; Petron. 32, 2; 66, 4; Suet. Nero 22;
C. I. L. 4, 1786.
Minae Drohungen, ist Plur. tantum nach Charis. und
Prob. Append. S. 440 (IV 196, 26); die Annahme, dass Cato
den Sing, mina gebraucht habe (vergl. Voss, de anal. 1, 43,
Schneid. Formen!. S. 420), beruht allein auf Scaliger's Ergänzung
einer lückenhaften Stelle des Fest. S. 153, wo nur dies erhalten
ist: M . . . singulariter di non aliter dicimus
cum .... Scaliger macht daraus: Mina singulariter dici pro
eo, quod minae pluraliter dicimus, Curiatius auctor est;
item M. Cato in Suasione mina cogi nulla potuit.
F. ürsinus hat dafür vermutet: Mille singulariter dicebaut
antiqui, quod nunc non aliter dicimus, cum miUe num-
mum proferimus. — Minaciae als Plur. bei Plaut, Mil.
2, 4, 21 (374); Rud. 3, 5, 16 (795) und Truc. 5, 56 (948), an
allen drei Stellen jetzt von den neuesten Herausgebern ge-
schrieben; die Lesart minaciae in Älil. 374 und Rud. 795 war
von Ritschi, Opusc. 2, 650 und Haupt, Opusc. 2, 110 verworfen.
— Moenia wird ausser den unter 101 mitgeteilten Stellen der
Grammatiker noch bei Charis. 2, 6 S. 127 (I 154, 1) als Plur.
tantum bezeichnet; aus Enn. oder Naev. (vergl. L. Müller, Bellum
Poenicum v. 60 p. 164) weist jedoch Fest. S. 145 den Sing,
moene nach. Eine Nebenform moenia nach der ersten De-
— 703 —
klination findet sich in den Excerpt. Vales. 67 (ed. Gardthausen
II p. 298, 10): ad recuperalionem moeniae civitatis singulis annis
libras ducentas de arca vinaria dari praecepit. Die Sing, murus
und munimentum sind häufig.
Nugae ist Plur. tantum nach Charis. und Diom.; Beda
de orthogr. S. 2792 (VII 281, 9); zu bemerken ist hier der
elliptische Acc. nugas, wobei agit zu ergänzen ist, wie es bei
Plaut. Trinum. 2, 3, 5 (396) vollständig heisst: nugas agit, vergl.
Lorenz zu Mostell. v. 1088. Ein solcher Ausruf nugas findet
sich Plaut. Amphitr. 2, 1, 57 (604); Capt. 3, 4, 80 (613);
Mostell. 5, 1, 39 (1088); Persa 4, 7, 8 (718). Von diesem
elliptischen Acc. ist das Adjektiv nugas zu unterscheiden,
das nach Landgraf, Archiv 10, 225 ff. in der Umgangs- und
Volkssprache für nugax gesprochen und geschrieben wurde.
So Varro (Sat. Menipp. 513) bei Non. S. 355, 23 quod si Actaeon
occupasset, et ipse prius suos canes comedisset, [et] non nugas
saltatoribus in theatro fieret; Salv. Gubern. Dei 1, 1, 6 (ed.
Halm p. 85, 2) criminosior quippe est luxuriosa paupertas et
maioris invidiae miser nugas. Totus Romanus orbis et miser
est et luxuriosus. Quis, quaeso, pauper et nugas, quis captivi-
tatem expectans de circo cogitat, quis mortem metuit et i'idef?
Gloss. ed. Goetz IV 126, 42 und 542, 38 nugas inutilis; IV
262, 35 nugas inutilis vilis; V 227, 7 nugas qui ad nullam
utilitatem pertinet; V 374, 42 nugas nequam nequus. Auch
Cael. bei Cic. Epist. ad Farn. 8, 15, 1 muss nach dem cod.
Med. qui tam nugas esset, wo gewöhnlich nugax gelesen wird,
hergestellt werden, vergl. Delbrück, Vergleichende Syntax der
indogerm. Sprachen III S. 372 und Landgraf a. a. O. Auch findet
sich ein indeklinables Adjektiv nugas, das die lateinischen
Grammatiker im Auge haben: Charis. Ars gramm. 1, lU S. 15
(I 27. 5) nugas autem, licet indeclinabile sit, tamen commune
trium generum est. Dicimus enim hie et haec et hoc nugas;
1. 12 S. 22 (I 35, 21) in quibus et communia trium generum
sunt, velut masculini feminini neutri, nequam frugi nihili nugas
pondo; 1, 18 S. 120 (I 147, 21) ablativus casus singularis
quinque vocalibus terminatur, a e i o u, semivocalibus duabus,
m et s, exceptis pronominibus, ut ab eodem et ab hoc, et nomi-
nibus appellativis monoptotis, ut nequam nugas; 1, 18 S. 121
(I 148, 13j quae m et s habueriut, ea et in plurali monoptota
— 704 —
erunt, ut nequam nugas; Excerpt. art. gramm. S. 88 (1541, 13\
nugas autem, tametsi indeclinabile est, tarnen commune trium
genenim est; S. 101 (l 551, 10) in quibus et coramunia trium
generum sunt, ut nequam frugi nugas pondo; Diomed. 1 S. 286
(I 308, 18) Simplex vel unita est quae per omnes casus unifor-
miter currit nee usquam in declinatione variatur, ut frugi nequam
nugas nihili; 1 S. 288 (I 309, 9) üt in bis quae etiam a
Graecis aptota dicuntur, quod a prima positione sui non cadunt,
ut frugi nequam nugas nihili; Prise. 5, 4, 23 S 649 (11 155,
23) hoc fas nefas nugas; 6, 10, 52 S. 701 (II 239, 3) hoc
fas nefas et hie et haec et hoc nugas indeclinabilia; Prob.
Cathol. 1, 43 S. 1464 (IV 22, 7) gas unum Latinum monoptotum
rei)peri generis omnis, nugas; 1, 59 S. 1477 (IV 32, 20) gene-
tivus pluralis fit modis tribus, m s i, horum oratorum horum
nugas horum nihili; 1, 59 S. 1478 (IV 32, 24) vocativus
pluralis fit modis quot nominativus eiusdem numeri, id est quin-
que, a ae i m s, o sceptra o fortunae o nihili o nequam o
nugas; Donat. 2, 9 S. 1749 (IV 377, 26) sunt praeter haec
aptota, quae neque per casus neque per numeros declinantur,
ut frugi nihili nequam fas nefas nugas; Pompei. Comment S.
92 (V 138, 7) inveniuntur nomina, tantum modo ubi tres sunt
casus, fas nefas nugas: hoc fas hoc fas o fas, hoc nefas hoc
nefas o nefas, nugas similiter; Consent. Ars S. 2034 (V 352,
7) ea nomina quae nullam inflexionem neque per numeros neque
per genera sentiunt aptota nuncupantur, ut est frugi nihili nequam
nugas; Phoc. 1, 6 S. 1690 (V 412, 14) quae nomina minime
declinantur, fas nefas nihili nugas gummi frugi sinapi pedum
nequam; Rhemn. Pal. S. 1365 (V 533, 7) ut puta nequam homo,
ab hoc nequam homine, nugas ab hoc nugas dicimus; Mar
Victorin. Ars gramm. S. 1939 (VI 189, 19) sunt quaedam voca-
bula, quae per casus flecti non possunt, ut puta nequam nugas
frugi nihili; S. 1940 (VI 190, 19) ablativus casus singularis
exceptis quidem nominibus aptotis, ut nequam et nugas, una
ex quinque vocalibus terminatur; Beda de orthogr. S. 27u2 (VII
281, 12) nequam et nugas omnis generis et numeri sunt et per
omnes casus currunt semper aequaliter dicta, quamvis Augusti-
nus dicat nugae nugarum nugis. Ferunt autem quod nugas
hebraeus sermo sit et idem apud eos quod apud nos significet,
id est levis et pravae mentis homines. Für dies indeklinable
— 705 —
Adjektiv führt Landgraf a. a. 0. S. 227 folgende Beispiele an,
Vulg. Zephanja 3, 18; Hermae Pastor 9, 5, 2 vers. Palatina;
C. I. L. 4, 1467; Gloss. ed. Goetz II 135, 5; II 429, 28; V
314, 35, vergl, Heraeus, Archiv. 10, 514. Cum nugula ist C.
I. L. 4, 2987: nugulas Mart. Capella 1 § 2; nugamenta Apul.
Met. 1, 25 S. 76 ist nur als Plur. bekannt.
Nundinae ist Plur. tantum nach Gell. 19, 8, 13, Charis.,
Diom., Donat, Prise. 5, 10, 55 S. 663 (II 176, 11), Phoc. und
Consent.; nundinam hat Sidon. Epist. 7, 5, 2, und uundina
als Sing. Venant. Fortun. Vita S. Martini 1, 61, aber in der
Stelle des Varro (Sat. Menipp. 279) bei Non. S. 133, 18 ist nur
im Leid, nundinam, in anderen Büchern nundiua, und in der
Anführung der nämlichen Stelle bei Non. S. 214, 21 wird all-
gemein uundina s gelesen. Abweichenden Gebrauch hat nun-
dinum, wie in trinum nundinum (vergl. unter 12); inter nun-
dinum Lucil, (26, 80) und Varro (Sat. Menipp. 186 und 528)
bei Non. S. 214, 24, und von der Ernennung der Consuln durch
die Kaiser primo nundino Lampr. Alex. Sev. 28, 1. —
Nuptiae ist Plur. tantum nach Charis., Diom., Donat., Phoc.
und Consent., und nach Varro L. L. 10, 3, 66.
Obices als Plur. wird von Paul. Festi S. 187 durch pes-
suli oder serae erklärt, und nach Phoc. 4, 9 S. 1709 (V 428.
28) ist obice die einzige gebräuchliche Form des Sing. Serv.
zu Verg. Aen. 10, 377 bezeugt nicht das Vorhandensein des
Nomin. obex, wenn er darüber handelt, ob hie obex oder haec
obex zu sagen sei. Obex ist jedoch bei Sidon. Carm. 2, 492;
Alcim. Avit. Carm. 1, 281 (288); vergl. Phoc. Ars 1, 7 S. 2152
(V 455, 11), vergl. Fleckeisen und Bergk, die N. Jahrb. 60,
250 und 83, 618 obiex verlangen. Aber Plaut. Merc. 1, 1, 72
wird nicht gelesen, Avie Gesner im Thes. anführt, laetitiam pariet
obex, sondern pariet laetitiam labos. Bei Plaut. Trin. 3, 2, 18
(644) empfahl Ritschi Proleg. S. 80 tu obex für vindex, er hat
jedoch daselbst S. 324 diese Vermutung zurückgenommen. Bei
Plaut. Persa 2, 2, 21 (203) ist obicem von Pius und Camer.
vermutet, in der Hdschr. ist obieci, was die neuesten Heraus-
geber in den Text gesetzt haben. Obicem hat Sidon. Epist.
3, 4, 1 (ed. Mohr p. 58, 6): häufig ist obice, Verg. Ge. 4,
422 und Aen. 8, 227; 10, 377; 11, 890; Ovid. Met. 3, 571;
14, 780 und Fast. 1, 563; Liv. 9, 2, 10; Senec. Herc. für. 241;
Neue-Wagener, Formenlehre. I. 3. Aufl. 45
— 706 —
1004; Lucan. 10, 246; Vul. Fl. 1, 702; Gell. 17, 11, 6; Apul.
bei Prise. 3, 8, 38 S. 615 (II 111, 3); Claudian. in Ruf. 2, 23
bell. Gild. 11; in Eutr. 2, 34; bell. Get. 184; VI cons. Honor
484; Laus Seren, reg. 167 und Kapt. Pros. 2, 225; Prudent
Cath, 9, 74, vom Gramm, de dubiis nomin, V 585, 30 citiert
Hamart. 868; 901; Sidon. Epist. 7, 1, 1 (ed. Mohr p. 139, 7)
AIcim. Avit. Carm. 4, 454; obices Liv. 6, 33, 11; 9, 3, 1
Sil. 4, 24; 13, 252; Tac. Ann. 13, 39 und Hist. 3, 30; 4, 71
Plin. Paneg. 47, 5; Amm. Marc. 21, 12, 13; 25, 9, 3; 27, 10
8; obieibus Verg. Ge. 2, 480; Ilias Latina 760; Claudian
Rapt. Pros. 1, 171; Hieronym. Chron. praef.; Sidon. Epist. .0
14, 2 (ed. Mohr p. 118, 20); 9, 7, 4 (p. 211, 5); Carm. 9, 45
Gros. 1, 2, 61; Inschr. Grell. 708.
Gperae Arbeiter, Cic. Verr. Ace. 1, 56, 147; 2, 5, 13;
5, 18, 47; pro Flacc. 38, 97; pro Sest. 17, 38; 27, 59; Phil.
1, 5, 12; Epist. ad Q. fr. 2, 1, 3; 2, 3, 2: 2, 3, 4 und Epist. ad Att.
1, 13, 3; 1, 14, 5; 4, 3, 3; Colum. 3, 21, 10; Plin. N. H. 16,
26, 65 (241); Tac. Ann. 1, 16, als Sing, nur Horat. Serm.
2, 7, 118.
Opes Reichtum, Wohlstand, Macht, Einfluss, ist
Plur. tantum. Der Nomin. Sing*, ops ist nach Fest. S. 190 und
nach Caper bei Prise. 7, 8, 41 S. 752 (II 321, 25) als Adject.
für opulentus oder copiosus vorhanden, wofür die Worte des
Accius (669) quorum genitor fertur esse ops gentibus, pro opem
ferens et auxilium gentibus, angeführt werden. Indessen be-
merkt schon Prise, § 42 (II 322, 2): Potest tarnen etiam feminiuo
genere hie intellegi ilgurate coniunctum masculino, ut si dixisset:
quorum genitor auxilium fuit gentibus. Nach Charis. Art. gramm.
2, 6 S. 128 (I 154, 19) und Exe. art. gramm. S. 79 (I 535, 10)
und S. 99 (I 549, 20); Diom. 1 S. 288 (I 309, 19); Phoc. 4,
9 S. 170i^ (V 428, 26) waren im Sing, nur der Gen., Acc. und
Ab)., opis, opem, ope, gebräuchlich. Opis haben Enn. (Sat.
70) bei Cic. de leg. 2, 22, 57 und (Fab. 155) bei Cic, Tusc. 3,
19, 44; Terent. Heaut. 3, 3, 31 (592) und Phorm. 3, 3, 20
(553); Varro L, L. 5, 32, 141; Cic. pro Quint. 9, 32; Verr. 5,
65, 168; in Pison. 9, 19; Epist. ad Fam. 4, 1, 1; 12, 10, 2;
15, 15, 3; Cato Mai. 2, 4: Off. 1, 15, 49; de rep. 2, 20, 35
und Leg. 2, 11, 28; Corn. Nep. Cim. 4, 2; Lucr. 5, 998; 6,
1241; Catull. 64, 324; Sallust. Cat. 21, 1 und Hist. Rede des
— 707 —
Cotta 4; Verg. Ge. 2, 428 und Aeii. 1, 601; 2, 803; 8, 377;
Horat. Serm. 1, 2, 74 und Epist. 1, 9, 9; Ovid. Met. 7, 644;
10, 643; 11, 661; Fast. 6, 369 und Trist. 1, 3, 10; Liv. 2, 20,
12; 10, 29, 1; 21, 11, 12; 27, 50, 5; 34, 11, 7; 36, 34, 6;
Val. Max. 2, 4, 4 ; 4, 6 ext. 3; Quintil. 2, 16, 13; Tac. Ann.
3, 54; 13, 40 und Hist. 3, 48. Opern Liv. Andr. (38) bei Fest,
und Paul. Festi unter nefrendes S. 162 und 163; Enu. (Fab.
29) bei Cic, Divin. 1, 31, 67; ein Dichter bei Mar. Victor. 2
S. 2525 (VI 79, 23); Turpil. (118) bei Cic. Tusc. 4, 34, 73
Terent. Ad. 3, 4, 41 (487); Lucil. (29, 70) bei Non. S. 360
23; Cic. de orat. 1, 40, 184; Verr. Acc. 2, 3, 9; pro Font. 11
23 (15, 33); pro Rabir. perd. 1, 3; Epist. ad Fam. 5, 4, 2
Epist. ad Att. 9, 11, 2; 9, 16; 14, 18, 1; Fin. 2, 35, 118
Tusc. 4, 20, 46; 4, 26, 56; 5, 2, 5; Nat. Deor. 1, 43, 121
Leg-. 2, 11, 28; 3, 19, 43 und pro Corn. bei Prise. 7, 3, 11 S
733 (II 294, 4); Catiül. 76, 18; Verg. Aen. 12, 780; Culex 193
Moret. 54; 60; Horat. Epist. 2, 1, 134 und A. P. 411; 461
Sallust. lug. 110, 2; Ovid. Her. 11, 55; 12, 65; Remed. amor
116; Met. 1, 545; 1, 648; 2, 305; 2, 676; 2, 700; 3, 719; 4
695; 5, 23; 5, 213; 5, 618 und an vielen anderen Stelleu
Ope Plaut. Capt. Prol. 15; Enn. (Fab. 404) bei Cic. de orat
1, 45, 199 und (Fab. 171) bei Cic. Tusc. 1, 35, 85; 3, 19,44
Terent. Phorm. 5, 6, 2 (842); Acc. (124) bei Non. S. 127, 1
Laber. (44) bei Macrob. Sat. 6, 5, 15; Cic. pro Milon. 11, 30
pro Scaur. 2, 46; Epist. ad Att. 9, 11 A. 1; 16, 13 c. 2 und
Nat. Deor. 3, 30, 74; Corn. Nep. Lys. 3, 1; Caes. bell. Call
2, 31, 2 und bei Cic. Epist. ad Att. 9, 6 A, vergl. Cic. Epist
ad Att. 9, 11, 2; Catull. 34, 24; 67, 2; Verg. Aen. 8, 685
Horat. Carm. 1, 6, 15; 4, 2, 2; Ovid. Her. 6, 98; Amor. 2, 9
8; Met. 2, 617; 3, 633; 3, 663; 6, 700; 7, 39; 7, 199; 7, 354
8, 172; 9, 125; 9, 339; 15, 535; Fast. 1, 269; 1, 612; 2, 42
2, 420; 3, 22; 3, 318; 5, 402 und Trist. 1, 2, 66; Liv. 1, 12
6; 3, 19, 10; 4, 12, 6; 4, 27, 7; 5, 16, 8; 6, 13, 7; 7, 2, 3
7, 30, 3; 8, 9, 4; 8, 37, 8; 10, 14, 11; 10, 18, 10; 21, 40, 11
21, 52, 8; 23, 28, 11 u. a.; Tac. Ann. 15, 44 und Hist. 4, 78
C. I. L. 5, 6040, und von hemmender Einwirkung Liv. 24, 4,
3; 44, 7, 11. Öfters summa ope, Sallust. Cat. 1, 1; 38, 2
und lug. 9, 2; 25, 2; 31, 17; Ovid. Fast. 6, 486; Liv. 1, 23,
1; 1, 30, 8; 1, 56, 11; 2, 2, 5; 2, 21, 6; 3, 35, 2; 4, 43,
45*
— 708 —
4; 4, 43, 5; 4, 50, 7; 5, 26, l; 22, 34, 2; 23, 7, 4; 24,
4, 3; 26, 15, 10; 30, 7, 8; 32, 21, 30-, 38, 45, 2; 45, 13, 3;
maxima ope Sallust. lug. 14, 20; omni ope Liv. 3, 50, 1;
7, 17, 7; 8, 16, 4; 9, 26, 15; 23, 12, 3; 44, 22, 4; omni ope
atquc opera Cic. Epist. ad Att. 14, 14, 6, Den Dat. opi hat
Fronte ad L. Ver. Imp. 2, 7 (6, 12) S. 135 Nab. hunc a nie
tidei tuae atque opi traditum tuearis. Den Unterschied zwischen
dem Sing, und Plur. deutet Cic. Epist. ad Att. 9, 16 an: a
Caesare mihi litterae redditae sunt, quibus iam opes meas, neu,
ut superioribus litteris, opem exspectat. Opern die Mit-
wirkung, Beihülfe, opes den ganzen Einfluss. Zu-
weilen ist jedoch opibus und opes sehr ähnlich wie
sonst ope und opem gebraucht. Plaut. Mil. 3, 1, 26 (620)
ex opibus summis niei te honoris gratia niihiquc amanti ire
opitulatum; Asin. 1, 3, 92 (245) experiar opibus, omni copia;
Most. 2, 1, 1 (348) luppiter suprenius summis opibus atque
industriis me perisse cupit; Merc. 1, 2, 1 (111) ex summis
opibus viribusque usque experire; Stich. 1, 1, 44 oranibus
obnixe opibus nostrum officium memiuisse decet ; Lucil. (26, 19)
bei Non. S. 353, 10 summis nitere opibus; Cic. pro Coruel. 6,
27 qui hoc summis opibus retinendum putaverunt; Phil. 10, 8,
17 qui D. Brutum omnibus opibus conservatum velint; Tusc.
3, 3, 6 omnibus opibus [viribus], ut uosmet ipsi nobis mederi
possimus, elaboraudum est und 3, 1 1, 25 bis perturbationibus
omnibus viribus atque opibus repugnandum est; Divin. 2, 2, 4
ita prolapsa est iuveutus, ut omni um opibus refrenanda et coer-
cenda sit; Off. 2, 6, 20 quamquam fortuita sunt, tarnen sine ho-
minum opibus et studiis ueutram in partem effici possunt; Caes.
bell. Grall. 6, 21, 2 deorum uumero eos solos ducunt, quos
cernunt et quorum aperte opibus iuvautur; 7, 39, 2 summis
opibus pugnaverunt; 7, 76, 2 ut omnes et animo et opibus in
id bellum incumbei'ent; Sallust. Cat. 1, 3 rectius videtur ingeni
quam virium opibus gloriam quaerere; Verg. Aeu. 2, 799 undi-
que convenere, animis opibusque parati; Aen. 12, 427 non haec
humanis opibus, non arte magistra proveniunt; Horat. Carm. 3,
3, 26 nee Priami domus Achivos Hectoreis opibus refriugit;
Epist. 1, 10, 36 imploravit (equus) opes hominis und 2, 2, 136
cognatorum opibus curisque refectus; Liv. 7, 28, 4 deorum
quoque opes adhibendas ratus, inter ipsam dimicationem aedem
— 709 —
lunoni Monetae vovit und 10, 38, 2 deorum etiam adhibuerant
opes, ritu quodam sacramenti vetusto velut initiatis militibus ;
38, 50, 2 cognati amicique Cn. Manlii siimmis opibus adnisi
sunt; Stat. Silv. 3, 1, 166 macte animis opibusque meos Imitate
labores. Wiederum ist ope wie sonst opibus Enn. (Fab.
171) bei Cic. Tusc. 1, 35, 85 und 3, 19, 44 adstante ope bar-
barica; Verg. Aen. 8, 685 ope barbarica variisque Antonius
armis; Plaut. Capt. Prol. 15 vos qui potestis ope vestra censerier.
Parietinae findet sich nur im Plur., Sisenna (fragm. 24
ed. Peter p. 281, 12) bei Nou. S. 141, 19; Cic. Epist. ad Farn.
4, 3, 2; 13, 1, 3 und Tusc. 3, 22, 53; Plin. N. H. 22, 17, 20
(43); 24, 19, 119 (183); 25, 13, 98 (155); L Neap. 1354 Col.
3 Z. 33. — Perniones Plin. N. H. 20, 3, 9 (18); 23, 3, 37
(74); 23, 6, 58 (109); 28, 16, 62 (221); Scrib. 219; Theod.
Prise. Euporiston Faenom. 87 (ed. Rose p. 92, 6). — Praesti-
giae ist Plur. tantum nach Charis. und Diom., doch giebt Charis.
Exe. art. gramm. S. 100 (I 550, 9) haec praestigia afxavoaaaiq,
und bei Quintil. 4, 1, 77 ist in den Hdschr. ut ipse trausitus
efficiat aliquam utique sententiam, et huius velut praestigiae
plausum petat, Spalding vermutet jedoch petant, so dass prae-
stigiae Nomin Plur. würde. Falsche Lesart ist praestigia als
Plur. bei Impp. Diocl. et Maxim. Cod. 9, 9, 27 (28) im Darmst.
Montepess. und Berl. R ; praestigia als Plur. steht Ennod. Libell.
pro synodo ed. Hartel p. 299, 6.
Preces ist Plur. tantum nach Charis. und Diom. Nach
Charis. 1, 15 8. 72 (I 93, 18) fehlt im Sing, der Nomin. und
Voc, nach Prise. 8, 1, 4 S. 784 (11 371, 18) ist der Nomiu.
prex ungebräuchlich, welcher doch luvenc. in exod. 738 und
Excerpt. ex Char. art. gramm. S. 95 (I 546, 31) vorkommt und
bei Serv. zu Verg. Aen. 1, 591 und in den Gloss. ed. Goetz V 382,
42 aufgestellt wird. Nach Prise. 11, 6, 24 S. 924 (II 564, 2)
waren preci und prece, nach demselben 17, 9, 62 S. 1066
(III 145, 7) preci s und preci üblich, Phoe. 4, 9 S. 1709 (V
428, 28) bezeichnet prece als die einzige gebräuchliche Form
des Sing. Am häufigsten ist allerdings prece, Acc. (661) bei
Diom. 1 S. 380 (I 385, 24); Cic. Invent. 1, 16, 22 und Epist.
ad Att. 11, 15, 2; Cornific. 3, 3, 4; Lucr. 5, 1229; CatuU. 68,
65; Verg. Aen. 3, 437; 10, 368; Ilorat. Carm. 1, 2, 26; 1, 21,
16; 1, 35, 5; 3, 27, 11; 4, 5, 33; Epod. 17, 43; Serm. 2, 6,
— 710 —
18; Epist. 1, 9, 2; 1, 13, 18; 1, 14, 14; 2, 1, 135; 2, 2, 173
und A. P. 395; bei dem Nachahmer des Tibull. 3, 3, 2; 3, 4,
64; 3, 4, 76; 3, 6, 46; Prop. 4 (3), 21, 18; Ovid. Her. 2, 18;
3, 92; 7, 3; Met. 1, 548; 6, 161; 6, 483; 8, 271; 8, 852; 15,
505; Fast. 2, 426; 2, 806; 6, 251 und Trist. 1, 3, 41; Phaedr.
3, 16, 7; Seuec. Nat. quaest. 2, 35, 1; Senec. Herc. für. 574;
1019; Ocd. Fragm. 307 und Herc. Oet. 462; Pers. 2, 3; Sil.
3, 676; Ilias Latina 83; Stat. Silv. 4, 3, 142; Tac. Ann. 12, 19;
Gall. 7 (6), 16, 9; Cypriau. Cathol. eccl. unit. 12 (ed. Hartel
p. 221, 18); de lapsis 19 (p. 251, 11); Domiu. orat. 2 (p. 267,
18); 5 (p. 269, 14); 8 (p. 271, 15); 13 (p. 276, 10); Sentent.
episcop. 18 (p. 444, 8); Epist. 1, 2 (p. 466, 21); 11, 7 fp. 501,
8); 30, 7 (p. 555, 10); Amm. Marc. 14, 9, 5; 16, 12, 65; 29,
5, 26; Sidon. Epist. 7, 7, 6 (ed. Mohr p. 152, 5); 9, 6, 4 (p.
209, 27); Carm. 2, 18; 7, 299; Anthol. Lat. ed. Riese 265, 9;
prege C, I. L. 3, 718 wohl statt prece verschrieben; precem
haben Plaut. Capt. 2, 1, 47 (244); Cato (ed. Jordan p. 46, 10)
bei Fest. S. 242; Apul. Flor. 16 S. 68; Cyprian. Cathol. eccl.
unit. 17 (ed. Hartel p. 226, 8); de lapsis 14 (p. 247, 9); 86
(p. 263, 13); Domin. orat. 3 (p. 268, 11); 8 (p. 271, 5); 17 (p.
279, 21); 28 (p. 287, 17); 34 (p. 292, 12); ad Fortunat. 11 (p.
341, 12); de opere et eleemosynis 5 (p. 376, 25); de bono pa-
tientiae 16 (p. 408, 20); Epist. 11, 7 (p. 501, 7); 37, 1 (p. 576,
15); 65, 2 (p. 723, 5 und 17); 70, 2 (p. 769, 1); Lact. epit. 65,
3; Mort. persec. 46, 10 und Pascha 38; Augustin. Civ. Dei 19,
23; Sermon. 286, 1; Amm. Marc. 29, 1, 34; Sidon. Epist. 2,
5, 2 (ed. Mohr p. 37, 30); Macrob. Sat. 3, 6, 3; selten ist der
Dat. preci, Terent. Andr. 3, 4, 22 (601) und Phorm. 3,3, 14
(547); der Grenet. precis nur Cyprian. de lapsis 25 (ed. Hartel
p. 255, 11); Exe. ex Char. art. gramm. S. 95 (I 546, 31) und
Gloss. ed. Goetz V 382, 42. — Primitiae ist Plur. tantum
nach Charis., Diom. und Phoc. — Quisquiliae nach den-
selben; so auch Nov. (88) bei Fest, unter quisquiliae S. 257:
Abite, deturbate saxo, homonum quisquiliae, wo Scaliger freilich
den Gen. Sing, erkennen wollte, indem er homo non quisquiliae
durch homo non nauci erklärte. Bei Petrou. 75, 8 cetera
quisquilia omuia, ist quisquilia Neutr. Plur., ebenso auch Vict.
Vit. 3, 58 antiquas radices herbarum vel quisquilia alia re-
quirentes, vergl. Rönsch, Collectanea philologa herausgegeben
- 711 -•
von C. Wagener S. 157, und Gloss. ed. Groetz II 167, 46.
Quisquilium bei Plin. N. H. 16, 8, 12 (32) war Conjectur von
Dalech. für cuscolium oder cusculium. — Reliquiae Plur.
tantum nach Charis. und Phoc.; den Sing, hat Apuh de mag.
6 S. 393 in dem Verse converritorem pridianae reliquiae. Bei
Plaut. Mil. 1, 1, 54 ist zwar relliquia erant im Ambr., reliquia
erant in anderen Hdschr., aber dies ist als corrumpiert anerkannt.
— Salinae Plur. tantum nach Varro L. L. 8, 25, 48 und
Charis. — Serta desgleichen nach Charis., Diom. und Phoc,
doch wird in den Exe. ex Charis. arte gramm. S. 100 (V 550,
14) bemerkt: et sertum inveuimus. Den Sing, sertum haben
Samon. 17; Auson. Prof. Burdig. 5, 7 und Idyll. 6, 88. Serv.
zu Verg. Aeu. 1, 417 sagt: Sertum et serta, cum nihil adicitur,
dicitur, ut hoc loco (sertis recentibus), item alibi (Ecl. 6, 16)
expressius : Serta procul tantum capiti delapsa iacebant; si
autem sertos dixero, addo flores; si sertas, addo Coronas, ut
Lucanus (10, 163): Accipiunt sertas nardo florente Coronas.
Charis. 1, 15 S. 83 (I 107, 25): Serta neutro genere dicuntur.
ut Vergilius: Serta procul tantum capiti delapsa iacebant. Sed
Propertius (3 (2), 33, 37) feminine extulit sie: ,,Tua praependent
demissae in pocula sertae"; et Cornelius Severus : „Huc ades,
Aonia crinem circumdata serta." Hier ist also der Sing,
serta, ebenso auch Anth. Lat. ed. Riese 395, 26; ecce coloratos
ostentat lulius artus, crines cui rutilos spicea serta ligat.
Vergl. den Grammat. de dub. nom. S. 99 (V 590, 23): Serta
pluraliter dixit Virgilius"^-' „huc ades Aonia crinem circumdata
serta." Sed Propertius dicit „cum tua praependent demissae
in pocula sertae.'" Sunt enim sertae sicut coronae. — Sordes
Plur. tantum nach Charis., Diom. und Consent. Ein Nomin.
Siogl. sordes oder sordis ist bis jetzt nicht nachgewiesen, aber
Albin. de orthogr. S. 2345 (VIl 309, 33) sagt sors sortis et
sors sordis und führt aus Ambros. an: „Mundet vasa, ne sors
aliqua vini gratiara decoloret; er bemerkt dabei: tametsi negant
quidam sordem nomiuativum singularem habere. Sordem wird
von Charis. Exe. art. gramm. S. 100 (I 549, 31) als gebräuch-
lich, von Consent. S. 2029 (V 348, 12) als von Cic. angewandt
bezeichnet; es ist bei Cic. pro Flacc. 3, 7 und Epist. ad Att.
1, 16, 11; Tac. Hist. 1, 52; 1, 60 (in beiden Stellen im ]\[ed.
sorde, in den übrigen Büchern in der ersten Stelle sordem, in
— 712 —
der zweiten sordes). Den Gen. sordis haben Plaut. Poen. 1,
2, 102 (315); Apul. Met. 1, 21 S. 67; Vul^'. Exod. 32, 25;
Oael. Aurel. Chron. 2, 14, 203 S. 195; 2, 14, 204 S. 196; Maerob.
Sat. 5, 13, 21; Fulgent. Myth. 3, 1, den Dat. sordi Ulpian.
Dig. 50, 2, 3 § 2; über den Abi. sorde und sordi vergl. unter
57. — Spolia ist Plur. tantum nach Charis., Diom. und Phoc.,
bei Charis. Exe. art. gramm. S. 100 (I 550, 14) wird hinzuge-
fügt: et spolium invenitur, bei Diom. 1 S. 315 (I 328, 10):
Vergilius spolium dixit. Der Sing, ist auch der Prosa nicht
fremd, es steht spolium Verg. Aen. 12, 94; Prop. 5 (4), 10,
16; Ovid. Heroid. 4, 100; 6, 13; Met. 4, 614; 8, 87; 8, 426;
Fast. 2, 325; 5, 393; Trist. 1, 6, 7; Nux eleg. 130; Senec.
Coutrov. 2, 1 (9), 12; Senec. Clement. 1, 10, 1; Senec. Herc.
Oet. 790; 1152; Lucan. 3, 132; Val. Flacc. 3, 26; 3, 707; 7,
45; Plin. N. H. 7, 26, 27 (96); Sil. 2, 190; 4, 447; 5, 137; 9,
115; 12, 225; 15, 495; 15, 694; Stat. Theb. 2, 258; 11, 636;
luven. 2, 100; 2, 106; Petron. 13, 1; lustin. 19, 3, 6; Pallad.
12, 7, 4; spolio Verg. Aen. 10, 500; Ovid. Met. 3, 81; 7, 156;
9, 113; Senec. Herc. Oet. 1166; 1670; Suet. Caes. 64. Über
spolia als Feminin, vergl. Appel, De genere neutro iutereunte
in lingua Latina p. 56. — Sudes Nomin. und Acc. Plur.;
sudium Sidon. Epist. 7, 1, 2 (ed. Mohr p. 139, 11); Carm. 23,
52; öfters sudibus; sudem Ovid. Met. 12, 300; Tibull. 1, 10,
65; Sil. 8, 554; sude Prop. 5 (4), 1, 28; Ovid. Met. 12, 299;
Lucan. 6, 174; sudis als Nomin. Sing, ist ein Fisch Varro L.
L. 5, 12, 77 und Plin. N. H. 32, 11, 54 (154). — Talaria ist
Plur. tantum, mag es die Flügelschuhe des Mercurius und
Perseus oder lange Gewänder bezeichnen; im Sing, wird
nur tunica talaris gesagt. — Tenebrae ist Plur. tantum nach
Charis., Diom. und Phoc, den Sing, tenebra haben Apul. Met.
5, 20 S. 357; Lamprid. Commod. 16, 2; Venant. Fort. 10, 17,
36; Lucif. Calat. de S. Äthan. 2 (ed. Hartel p. 191, 1): Gramm,
de idiom. Gen. IV 582, 54.
Verbera ist Pku-. tantum nach Charis. und Diom., welche
jedoch den Abi. Sing, verbere bei Verg. Ge. 3, 106 und Aen.
7, 378 bemerken, und dieselbe Form, deren auch Rhemn. Pal.
S. 1366 (V 534; 28) gedenkt, ist Ciris 453; Horat. Carm. 3, 27,
24; Tibull. 1, 5, 3; 1, 9, 22; Ovid. Amor. 2, 7, 22: 3, 2, 11;
HaHeut. 12; Met. 2, 399; 3, 662; 7, 777; 14, 300 und Fast. 2,
— 713 -
695; Senec. Const. 12, 3; Senec, Herc. für. 987 und Thyest.
96; Lucan. 1, 208; 1, 229; 5, 174; 7, 569; 7, 577; 9, 173; 9,
731; 9, 835; Plin. N. H. 2, 8, 6 (33); Val. Fl. 2, 214; 4, 380;
Sil. 1, 314; 2, 530; 3, 347; 4, 18.; 11, 490; 16, 383; 16, 388;
16, 425; 16, 438; Stat. Silv. 1, 1, 68 und Theb. 5, 232; 5,
480; 5, 538; 9, 353; Mart. 7, 67, 8; 14, 71, 2; luven. 13,
194; 15, 21; Tac. Ann. 5, 9; 6, 24 und Germ. 19; Samon.
801; Auson. Epigr. 72, 4; den Gren. verberis, welchen Phoc.
4, 9 S. 1709 (V 428, 23) aus Lucan. 3, 469 anführt, haben
ausserdem Ovid. Met. 14, 821 und Pallad. 4, 11, 3. — Vin-
diciae ist Plur. tantuni nach Charis., und die nämliche Form
ist bei Fest. S. 376, 2. Doch bemerkt dieser, dass Serv. Sul-
pieius vindicia im Sing, gebraucht habe, qua de re conti'o-
versia est, und citiert aus den Zwölftafelgesetzen : si vindiciam
falsam tulit. Den Sing, vindicia hat auch Gell. 20, 10, 7,
und in der Bedeutung von vindicta Inschr. Orell. 4359; vindi-
eium (mit defensionem verbunden) Inschr. aus dem J. 386
nach Chr., Orell. 4360 Z. 11.
114. Die Namen von Festen sind in der Regel
Pluralia taut um. Vergl. die unter 101 mitgeteilten Stellen
des Prise, und anderer Grammatiker. Macrob. Sat. 1, 4, 9:
Primum aestimo, quod haec nomina quae sunt festorum dierum
neutralia carentque numero singulari, diversae condicionis esse
voluerunt ab his nominibus, quae utroque numero figurantur.
Compitalia enim et Bacchanalia et Agonalia Vinaliaque, et reli-
qua his similia festorum dierum nomina sunt, nee singulariter
nominantur; aut si singulari numero dixeris, non idem signifi-
cabis, nisi adieceris festum, ut Bacchanale festum, Agonale
festum, et reliqua, ut iam non positivum sit, sed adiectivum,
quod Graeci eni&sxof vocant. So Accalia, Adonia, Agnalia,
Agonalia oder Agonia, Ambarvalia, Angeronalia, Bacchanalia,
Carmentalia, Cerealia, Compitalia, Consualia, Equiria, Feralia,
Floralia, Fontanalia, Fordicidia, Fornacalia, Fugalia, Furrinalia,
Hilaria, Larentinalia oder Larentinae, Liberalia, Lucaria, Lupor-
caha, Matralia, Meditrinalia, Megalesia, Neptuualia, Opalia,
Paganalia, Palilia oder Parilia, Pareutalia, Populifugia oder
Poplifugia, Portunalia, Quinquatrus, Quii'inalia, Kepotia, Robi-
galia, Rosalia, Saturnalia, Sigillaria, Tcrminalia, Vestalia, Vina-
lia, Volcanalia, Vortumnalia oder Volturnalia, Aphrodisia, Dio-
— 714 —
nysia, Charistia, Olympia, Pythia, Marcellia, Mucia, Verria.
Indessen ist bacchanal oder bacanal habere oder facere C. I.
L. 1, 196 Z. 4 u. 5 und Plaut. Mil. 3, 2, 44 (858): aber Plaut.
Aul. 3, 1, 3 (408) und 3, 1, 7 (411) ist Bacchanal der Ort der
Feier, und Verg. Aen. 8, 343, Ovid. Fast. 2, 381 Lupercal
ebenfalls Ortsbezeichnung. Für das Fest konnte Agonium ge-
sagt werden nach Paul. Festi S. 10: Agonium dies appcUabatur,
quo rex hostiam immolabat Agonium id est ludum, ob
hoc dictum, quia locus, in quo ludi initio facti sunt, fuerit sine
angulo; cuius festa Agonalia dicebantiir. Notwendig ist der
Sing, in Armilustrium, Kegifugium, Septimontium, Tubilustrium.
Die Namen einer bedeutenden Anzahl grösserer und klei-
nerer Städte sind Pluralia: Athenae, Mycenae, Syracusae, Thebae,
Acerrae, Amyclae, Antemnae, Baiae, Bolae, Bovillae, Cannae,
Cumae, Erythrae, Faesulae, Fidenae, Formiae, Fregellae, Gra-
viscae, Lautulae, Minturnae, Pagasae, Patrae, Pisae (in Etrurien),
Plataeae, Stabiae, Thespiae, Volaterrae; Argi, Arpi, Carseoli,
Circei, Corioli, Delphi, Falerii, Fundi, Gabii, Labici, Philippi,
Pompei, Puteoli, Thurii, Vei, Volsinii; Cales, Cures, Gades,
Sardes, Tralles; Abdera, Leuctra, Megara, Ostia, Patara, Syn-
nada, Thyatira, Arbela, Artaxata, Bactra, Ecbatana, Hierosolyma.
Susa, Tigranocerta. Ferner Aquae Sextiae, Aquae Mattiacae,
wie aquae für sich Heilquellen bedeutet (vgl. unter 103);
castra Cornelia, castra Servilia (vergl, unter 112) und das
elliptische Vetera.
Zu mehreren dieser Namen gehört der Sing, als Nebenform.
Über Mycena und Thebe sprechen Serv. zu Verg. Aen. 5,
52; 6, 773, und Prise. 5, 10, 55 S. 663 (11 176, 18), vergl.
unter 101. In der von diesem citierten Stelle, Verg. Aen. 5,
52, hat der Rom. urbe Mycenis, andere Bücher urbe Mycenae
und Mycena. Priap. 75, 2 ist Mycena als Nomin.; Val. Fl. 5,
645 und Stat. Theb. 4, 56 Mycenes; Sil. 1, 27 Mycenen.
Thebe Seuec. Oedip. 112; Stat. Theb. 1,680; 5,745; 6,493;
10, 594; luven. 15, 6; Thebes Stat. Theb. 4, 610; 5, 681;
9, 255; 9, 294; Val. Flacc. 6, 116; Theben Stat. Theb. 4, 676.
Antemna hat Sil. 8, 365; Bola Verg. Aen. 6, 775; Fidena
Verg. Aen. 6, 773; Plin. N. H. 16, 4, 5 (11); Sil. 15, 91; Tac.
Ann. 4, 62; Gravis ca Vell. 1, 15, 2; Pagasa Plin. N. H. 4,
8, 15 (29); Pagases Prop. 1, 20, 17 ed. Lachmann, L. Müller
— 715 —
hat Pagasae; Pagasan Mela 2, 3, 44. Pisa ist die Stadt in Elis,
welche jedoch bei Mela 2, 3, 42 Pisae genannt wird (im Prag, pisa,
in einigen Büchern pise oder pyse), ebenso auch Prise. Perieg. 367.
Neben Argi ist der Griech.- Nomin. Argos in Gebrauch.
Varro L. L. 9, 50, 89 : Dicimns hie Argus, cum hominem di-
cimus, cum oppidum Graecanice, hoc Argos, cum Latine, Argi.
Von dem Nomin. Argos ist ausser dem gleichlautenden Accus,
kein anderer Casus vorhanden. Argos als Neutrum haben ein
Dichter bei [Censorin.] de metr. S. 2726 (VI 613, 10); Varro
R. R. 1, 2, 6; Horat. Carm. 1, 7, 9; Ovid. Her. 14, 34; Remed.
amor. 166 und Met. 2, 240; 6, 414; Lucan. 6, 356; Mela 2, 3, 41;
Plin. N. H. 7, 56, 57 (194); 36, 5, 4 (14); Val. Fl. 1, 359; Stat.
Silv. 3, 1, 182; Theb. 6, 15; 6, 508; 11, 211 und Achill. 1,
419. So auch Argos Amphilochium oder Amphiloehicum
Liv. 38, 10, 1; Plin. N. H. 4, 1. 2 (5). Den Nomin. Argi ge-
brauchen Liv. 32, 25, 11; 34, 24. 2; 34, 25, 5; 34, 41. 4;
Senec. Thyest. 119; Stat. Theb. 1, 651; 2, 201; 9, 61; den
Dat. und Abi. Argis Acc. bei Fest, unter repudium S. 281; ein
Dichter bei Senec. Epist. 80, 7 und bei Quintil. 9, 4, 140 ;
Varro R. R. 2, 1, 6; Cic. Off. 2, 23, 81; Corn. Nep. Themist.
8, 3; Verg. Aen. 1, 24; 1, 285; 7, 286; 10, 779; Horat. Serm.
2, 3, 132; Epist. 2, 2, 128 und A. P. 118; Ovid. Met. 15, 164
und Fast. 5, 651; Liv. 31, 25, 2; 32, 35, 11; 32, 38, 2; 32,
40, 1; 32, 40, 8; 32, 40, 10; 34, 23, 11; 34, 25, 4; 34, 26, 4;
34, 29, 14; 34, 31, 8; 34, 31, 9; 34, 32, 10; 34, 32, 11; 34,
33, 3; 34, 35, 3; 34, 41, 7: 37, 56, 7; 42, 44, 7; 43, 17, 4;
Plin. N. H. 3, 5, 8 (51); 7, 4, 3 (36); 16, 44, 89 (239); Stat.
Theb. 1, 660; 3, 9; 8, 750; 10, 730; 12, 105; Val. Fl. 1, 107;
3, 666; 4, 360; 5, 487; Gell. 3, 9, 2; 3, 9, 8. Argos ist
als Acc. Plur. zu erkennen Verg. Aen. 10, 782 und Stat. Theb.
2, 743 dulcis Argos, und Stat. Theb. 1, 259 cur hostes eligis
Argos? In anderen Stellen (vergl. unter 142) ist es durch ein
hinzugefügtes Adject., Prononi. oder Particip. als Plur. bezeichnet.
Aber auch wo diese Form als Accus, ohne ein solches Er-
kennungszeichen in der Prosa vorkommt, namentlich bei Liv.,
welcher (ausser von dem Amphilochischen Argos) im Nomin.
immer Argi, nie Argos gebraucht, ist sie als Plur. zu betrachten,
in Versen entscheidet öfters die Quantität der Endsylbe, z. B.
Stat. Theb. 11, 731 für den Plur.
— 716 —
Labici ist Stadtnanic Cic. 1. agr. 2, 35, 96; Liv. 2, 313,
4; 4, 47, 4; 4, 47, 5; 4, 47, 6; 4, 47, 7; 4, 49, 6;
dafür Labicum Sil. 12,534; die Einwohner heissen gewöhnlich
Labicani, doch Verg. Aen. 7, 796 und Sil. 8, 368 Labici.
— Crustuiueri hat allein Verg. Aen. 7, 631; bei Liv. 3, 42,
3 ist Cr US turne ria; bei Plin. N. H, 3, 5, 9 (68) Crustu-
merium; bei Sil. 8, 366 Crustumium. — Thurii ist bei
Varro R. R. 1, 7, 6; Cic. Epist. ad Att. 9, 19, 3; Caes. bell,
civ. 3, 22, 3; Corn. Nep. Alcib. 4, 4; Liv. 10, 2, 1; 27, 1, 14;
Plin. N. H. 3, 11, 15 (97); 6, 34, 39 (216); 31, 8, 43 (94j.
Thurium Cic. Epist. ad Att. 3, 5 (wenn nicht daselbst Thuriis
für Thurii zu schreiben ist) und Mela 2, 4. 68, wie auch bei
Diod. 12, 10 und Steph. Byz. Oovqiov ist. Bei Acren, zu Horat.
Serm. 2, 8, 20 Avird mit Ausfüllung der Lücken geschrieben:
De Thur(io) oppido Calabriae sive de Thur(iis), nam et hoc per
omnes casus singulares declinaverunt veteres et (hi Thurii horum
Thurioruni bis Thuriis). Bei Liv. 10, 2, 2 ist Thuriae redditae.
nachdem § 1 Thurios urbem vorhergegangen ist. Zu Cales
gehört der Nomin. Sing. Calis Gromal. colon. lib. 1 S. 232
Lachm,, und der Ablat. Cale tab. Peuting. V. F.
Von den Neutra Plur. werden mehrere zuweilen als Fem.
Sing, behandelt, Abdera ist als Acc. Liv. 45, 29, 6, aber te
devoveat Abdera Ovid. Ibis 465 (469); Anthol. Lat. ed. Riese
910, 5 und Abderam Plin. N. H. 2.5, 8, 53 (94); Solin. 10, 10.
— Der Acc. Leuctram ist Corn. Nep. Epam. 8, 3 im Parc,
Gud. und Münchn., und Agesil. 6, 1 in allen Hdschr., Leuc-
trae als Nomin. Solin. 7, 7. — Von Megara kommen Formen
nach der ersten und dritten Deklination vor, so ist Megara
sicher Nomin. Sing.: stat Megara, Alcathoi quondam munita
labore Ps. Verg. Ciris 105 und tum capitur Megara daselbst
388; una sed nostras potest fundare vires iuncta regali face
thalamisque Megara ducat Senec, Herc. Für. 347 (351) und o
cara Megara tune, cum furerem, mihi coniunx fuisti Herc. Oet.
1452 (1456); unde regioni nomen est Megara Mela 2, 3, 41;
wahrscheinlich auch post me erat Aegina, ante me Megara Serv.
Sulp, bei Cic. Epist. ad Famil. 4, 5, 4 (ed. C. F. W. MüUer p.
88, 23) und in der Aufzählung bei Plin. N. H. 6, 34, 39 (215);
Acc. Sing. Megaram Comm. pall. fr. ine. 2 uud 3 (ed. Ribbeck
2 p. 113) bei Cornific. 1, 9, 14; Cic. Divinat. 1, 27, 57, vergl.
— 717 -
C. F. W. Müller iu der praef. XVI z. d. St.; Serv. Sulp, bei
Cic. Epist. ad Famil. 4, 5, 4 (ed. C. F. W. Müller p. 88, 21);
Senec. Constant. sap. 5, 6 ed. Haase; Senec. Herc. Für. 1022:
Herc. Oet. 903 (907, avo Peiper "und Richter Megareu haben):
Mela 2, 3, 47; Val. Maxim. 1, 7, 10 (an dieser Stelle hat Epit. Par.
Megara); 4, 1 ext. 3; Megarau bei Mart. 11, 43, 6; Abi. Sing.
Megara Senec. Herc. Für. 203 (206); 1009(1014); Plin. N. H.
4, 6, 10 (23); Sil. 14, 273, an letzer Stelle schlug Sieglin Mazara
vor, was auch Bauer aufgenommen hat; Abi. Plur. IVlegaris
(vom Nom. Plur. Megara) Cic. Divinat. 2, 66, 135; Ovid. Remed.
amor. 798; Liv. 24, 30, 11; Trogi prol. 26 (ed. Rühl p. 258.
3); Cohim. 10, 106; Plin. N. H. 16, 39, 76 (199); lustin. 13, 5,
9; Gell. 7 (6), 10, 2; 7 (6), 10, 4; Acc. Plur. Megara Liv.
24, 35, 2; 28, 7, 16; Trogi prol. 26 (ed. Rühl p. 258, 7);
lustin. 2, 8, 3. Zweifelhaft sind folgende Stellen bei Liv. 24,
30, 9; 24, 31, 5; 31, 22, 6; 31, 25, 2, wo Hertz nach den
besten Handschriften Megaram schrieb, die neueren Herausgeber
nach Madvig ad Liv. 24, 30, 9 und Advers. I 472 n. aber mit
Unrecht Megara; ebenso haben Vell. 1, 2, 2 ältere Herausgeber
Megaram, Halm aber nach Heinsius Megara, vcrgl. Kritz z. d. St.
Anomal ist Megaribus Plaut. Persa 1, 3, 57 (137). Damit
stimmt der Acc. Megares überein, welchen Ritschi bei Plaut.
Merc. 3, 4, 61 (646) statt der Vulg. Megara hergestellt hat; im
vet. Megäre seretriam, im decurt. und Vat. Megäre feretriam.
— Ostia ist nach Charis. 1, 15 S. 76 (I 98, 15) als Stadtname
ein Sing., doch bezeichne Sallust, oft die Stadt mit dem Plur.;
nach demselben 1, 11 S. 22 (I 35, 8) ist Ostia als Stadtname
ein Plur. Nomin. Sing. Ostia bei Enn. (Ann. 142) bei Macrob.
6, 4, 3; Liv. 1, 33, 9; 36, 3, 6; Mela 2, 4, 71; Plin. N. H. 3,
5, 9 (56); Flor. 3, 21, 12; Genit. oder Lokat. Ostiae Cic.
Epist. ad Famil. 9, 6, 1; Liv. 22, 11, 7; 27, 11, 2; 27,22, 12;
27, 23, 3; Plin. N. H. 7, 3, 3 (33); 19, 6, 33 (110); 36. 12.
18 (83); Suet. Calig. 20; 25; lul. Obsequ. 28 (87); 68 (128);
Acc. Ostiam Cic. Epist. ad A. fr. 3, 2, 1; Liv. 4, 30, 6; 22,
11, 7; 22, 57, 1; 29, 14, 10; Liv. Perioch. 1 (ed. Jahn p. 3.
13); 79 (p. 78, 10); Val. Maxhn. 2, 4, 5; 3, 7, 10; Plin. N. H.
2, 47, 46 (121); 14, 6, 8 (61); 19 praef. 4; 36, 9, 14 (70);
Tacit. Ann. 2, 40; 11, 26; 11, 29; Suet. Tiber. 10; Calig. 15;
55; Claud. 12; Nero 27; 31; 47; de rhetor. 1 (ed. Roth p. 269,
— 718 —
24); Flor. 1, 4, 2; Ampel. 17; Eutrop. 1, 5; Fest. Brev. 3, 1;
Abi. Ostia Liv. 2, 34, 3; 22, 11, 6; 22, 57, 7; 23, 38, 8; 2b,
20, 3; Tacit. Ann. 11, 31; 15, 39; Suet. Tib. 11; Claud. 17;
Nero 16; Vespas. 8; C. I. L. 10, 7956; Acc. Plur. Ostia Liv.
22, 37, 1 ; Tacit. Ann. 16, 9 (im Med. Ostia, Lipsius schreibt
Ostiam); luven. 8, 171; 11, 49; Amm. Marc. 19, 10, 4; Abi.
Plur. Ostiis Liv. 9, 19, 4; lustin, 34, 3, 8; Augustin. Confess.
9, 11, 28; Ostis I. Neap. 2464; C. L L. 8, 3283; Orell. 3217;
Henzen 6520; 7194; 7200, vergl. unter 34. — Patara ist als
Neutr. Plur. Liv. 37, 24, 12; 37, 24, 13; 37, 45, 2; Pataris
als Abi. Liv. 33, 41, 5; 37, 17, 10; Pataram Liv. 37, 15, 6;
37, 16, 3; 37, 16, 13; 37, 17, 2; 37, 25, 3; 37, 26, 3; 38, 39,
2 (doch öfters mit der Var. Patara); Plin. N. H. 2, 108, 112
(243); Mela 1, 15, 82. — Alabanda als Acc. Liv. 33, 18, 7;
Alabandis als Abi. Liv. 38, 13, 2; luven. 3, 70; Alabanda
als Nomin. Sing. Plin. N. H. 5, 29, 29 (109). — Synnada
als Acc. Plur. Liv. 38, 15, 14; 45, 34, 11; Claudian. in Eutrop.
2, 273; Synnadis als Abi. Cic. Epist. ad Farn. 3, 8, 3: 3, 8,
5; 15, 4, 2 und Epist. ad Att. 5, 20, 1; Liv. 45, 34, 12;
Synnade als Abi. Cic. Epist. ad Farn. 3, 8, 6 im Med. m. pr.
(m. sec. Synnadae) und Epist. ad Att. 5, 16, 2; Plin. N. H. 5,
29, 29 (105); Stat. Silv. 2, 2, 87, und Synnados als Gen.
Stat. Silv. 1, 5, 37; Sidon. Carm. 22, 138. — Thyatira wkd
in älteren Ausgaben gewöhnlich als Acc. geschrieben Liv. 37,
8, 7; 37, 21, 5; 37, 37, 6; 37, 38, 1, aber von den neuereu
Herausgebei-n nach den besten Handschriften an all den ange-
führten Stellen Thyatiram, ebenso Oros. 6, 2, 11; Liv. 37, 44,
4 ist ab Thyatira, und Plin. N. H. 5, 29, 31 (115) Thyatira
adluitur Lyco.
Artaxata ist Neutr. Plur. luven. 2, 170; Tac. Ann. 13,
39; 13, 41; 14, 23; Fest. Brev. 16, 2; Amm. Marc. 25, 7, 12;
Dat. und Abi. Artaxatis Plin. N. H. 6, 13, 16 (42); Flor. 3,
5, 27; Capitol. Anton. Philos. 9, 1, aber auch Nomin. Sing.
Artaxata Plin. N. H. 6, 9, 10 (26) und Abi. Artaxata Tac.
Ann. 2, 56; 6, 33; Eutrop. 6, 13 und Itin. Anton. S. 180, 1;
210, 5. — Bactra als Neutr. Plur. Verg. Aen. 8, 688; Horat.
Carm. 3, 29, 28; Lucan. 8, 299; 8, 423; Sil. 3, 613; 13, 764;
Stat. Süv. 3, 2, 136; 4, 1, 40; Plin. N. H. 6, 15, 17 (45); Curt.
3, 10, 5; 4, 5, 4; 4, 5, 8; 4, 11, 13; 5, 8, 1; 5, 9, 5; 5, 9,
- 719 -
8; 5, 9, 16; 5, 10, 6; 5, 10, 9; 5, 11, 6; 5, 13, 2; 5, 13, 18;
6, 4, 9; 6, 7, 22; 6, 11, 32; 7, 4, 31; 7, 7, 4; 7, 8, 30; 7, 9,
20; 7, 9, 21; 7, 10, 10; 9, 7, 1; 9, 7, 11; Ampel. 16; Amm.
Marc. 23, 6, 58; Claudian. III cons. Honor. 202; IV cons.
Honor. 656; Iul.Val.Kes gest. Alex. M. 2, 23; Bactris Senec.
Nat. qaaest. 5, 18, 10; Sil. 8, 414; Gurt. 10, 10, 4; aber als
Sing. Bactra te vidit lul. Valer. Res gest. Alex. M. 3, 48 und
circa Bactram Mart. Capella 6,692. — Ecbatana als Neutr.
Plur. Plin. X. H. 6, 14, 17 (43); 6, 26, 29 (116); Gurt. 4, 5,
8; 5, 8, 1; 7, 10, 10; lustin. 12, 1, 3; Amm. Marc. 23, 6, 22;
23, 6, 29; Ecbatanis Plin. N. H. 6, 13, 16 (42); 6, 27, 31
(133); 31, 2, 14 (17); Tac. Ann. 15, 31; Gurt. 5, 13, 1; lul.
Val. Res gest. Alex. M. 2, 31; Vulg. 1 Esdr. 6, 2; 3 Esdr. 6,
23; ludith. 1, 1; Tob. 5, 8; aber Acc. Ecbatanam Lucil. (14,
1) bei Non. S. 533, 33; Hieronym. Ghron. 2 8. 119; Vulg. 2
Mach. 9, 3; Oros. 6, 4, 9; Abi. Ecbatana Oros. 5, 10, 8, und
Ecbatanas Apul. de mundo 26 S. 346, Goldbacher schreibt hier
Ecbatana. — Hierosolyma als Nomin. Plur. Plin. N. H. 5,
14, 15 (70); Tac. Ann. 5, 11, und als Acc. Tac. Hist. 5, 2;
ö, 10; 5, 11; Plin. N. H. 6, 34, 39 (213); Lact. Instit. 4, 13,
24, und (Hierusolima) Exe. Lat. Barbari ed. Frick p. 260, 25;
262, 2; 270, 2; Hierosolymorum Tacit Hist. 2, 4; 5, 9; Suet.
Nero 40; Tit. 5; Eutrop. 7, 21, 2; 2 Mach. 5, 2; 8, 36; Oros.
7, 3, 8; 7, 9, 3 zweimal; Hierosolymis Gic. pro Flacc. 28,
67; 28, 69; Plin. N. H. 5, 14, 16 (72); 5, 14, 17 (73); Tacit.
Hist. 5, 1; (Hierusolymis) Solin. 35, 4; 35, 7; Euü-op. 7, 20, 1;
Amm. IMarc. 14, 8, 12; (lerosolymis) Tulg. Act. apost. 1, 4;
8, 1; 8, 14; 11, 22; 11, 27; 12, 25; 16, 4; 20, 16; 20, 23;
25, 15; 25, 24; 26, 4; 26, 10; 26, 20; 28, 17; 3 Esdr. 1, 1;
1, 21; 1, 35; 1, 49; loann. 1, 19; 2, 23; 4, 20; 4, 21; 4, 45;
5, 2; 7, 25; 10, 22; Luc. 23, 7; 1 Mach. 1, 25; 10, 43;
2 Mach. 1, 1; 1, 10; 3, 6; 4, 9; 4, 19 ; 5, 22; 6, 2 ; 8, 33;
10, 15; 11, 8; 12, 9; 12, 29; 14, 23; 14, 37; Marc. 3, 8; 3,
22; 7, 1; Math. 4, 25; 15, 1; 21, 1; Oros. 6, 13, 1; 6, 18, 24;
7, 5, 7; 7, 5, 8; 7, 6, 14; 7, 9, 6; 7, 30, 5; Sulp. Sever. Dial.
3, 18, 1; Mart. Gapella 6, 679; (Hierusolimis) Exe. Lat. Barbari
ed. Frick p. 248, 18; 258, 15; Gonsul. Ravenn. p. 380, 12;
Liber Ghronec. p. 432, 22, aber doch Nomin. Sing. Hieroso-
lyma Solin. 35, 4; Eutrop. 7, 19, 3; (lerosolyma) Vulg.
— 720 -
Matth. 2, 3; 3, 5; Sulp. Sever. (Jhron. 2, 33, 4: (Hierusolima)
Exe. Lat. I5arbari ed. Frick p. 338, 28; Chron. a. 334 p. 110,
6; Genit. Ilierosolymac Gros. Lib. Apolog. 8, 3; Sulp. Sever.
Chron. 1, 1, 3; 1, 42, 1; 2, 30, 2; Dat. lerosolymae Vulg.
Marc. 11, 1; Ace. Hierosolymain Cic. pro Flacc. 28, 67 ed. C. F.
W. Müller, dagegen Baiter (ed. Turin.) und Kayser mit Unrecht
Hierosolyma; Plin. N. H. 27, 4, 5 (15); Suet. Aug. 93; Flor. 3,
5, 30; Tert. adv. Marc. 5, 3; Eutrop. 6, 14, 2; Fest. Brev. 16,
3; Hieronym. Epist. 5, 1; (lerosolymam) Vulg. Act. apost. 8,
25; 11, 2; 13, 13; 15, 4; 19, 21; 21, 4; 21, 12; 21, 17; 25,
1; 25, 9; 25, 20; 3 Esdr. 1, 31; 2, 15; 8, 7; Gal. 1, 17; 1,
18; 2, 1; loaun. 11, 11; 11, 15; 11, 18; 11, 55: 12, 12, Luc.
2, 42; 18, 31; 19, 28; 1 Mach. 1, 22; 2 Mach. 3, 9; 3, 37;
4, 21; 5, 25; 8, 31; 9, 4; 12, 31; 12, 43; 15, 30; Marc. 10,
32; 10, 33; 11, 11; 11, 15; 11, 27; 15, 41; Matth. 2,1; 5, 35;
16, 21; 20, 17; 20, 18; 21, 10; Amm. Marc. 23, 1, 2; Gros.
6, 6, 2; 6, 13, 1; 7, 3, 5; 7, 6, 12; 7, 13, 5; Lib. Apolog. 9,
1; Sulp. Sever. Chron. 1, 41, 5; Jordan. Histor. Rom. 235 (ed.
Mommsen p. 31, 2); 269 (p. 35, 6 und 35, 8); Wilm. Inscr.
922 und C. L L. 6, 944; Abi. Sing. lerosolyma Vulg. Act.
apost. 25, 7; Luc. 24, 47; 2 Mach. 11, 5 und Hierusolima
Exe. Lat. Barbari ed. Frick p. 358, 2. — Maracanda ist
Neut. Flur. Curt. 7, 6, 10; 7, 6, 24; 7, 10, 20; 8, 1, 7; 8, 1,
19; 8, 2, 13. — S am OS ata Neutr. Plur. bei Plin. N. H. 5,
24, 20 (85); Amm. Marc. 20, 11, 4; a Samosatis Plin. N. H.
5, 24, 21 (86), aber auch Samosatam Amm. Marc. 18, 4, 7;
18, 8, 1; 18, 8, 4; Abi. Samosata Plin. N. H. 2, 104, 108 (235);
Amm. Marc. 14, 8, 7. — Singara war im Griechischen Plur.
nach Dio Cass. 68, 22 und Paean. in der Übersetzung des
Eutrop., der 10, 10, 1 apud Singaram nach den besten Hand-
schriften hat, wo aber Droysen falsch Singara schreibt. Nach
der ersten Deklination findet sich ferner Nomin. Sing. Sin-
gara Amm. Marc. 25, 7, 11; Genit. Singarae Amm. Marc.
20, 7, 4; Acc. Singaram Amm. Marc. 18, 5, 7; 19, 9, 9; 25,
7, 9; Fest. Brev. 27, 3; Hieronym. a. 2363, vergl. C. Wagener,
Philol. Anzeiger 10 S. 49 und Jahresbericht zu Eutrop. im
Philolog. 42 S. 391; Abi. Singara Amm. Marc. 18, 9, 3; 19,
2, 8. — Susa als Nomin. und Acc. Plur. Prop. 3 (2), 13, 1;
Plin. N. H. 6, 27, 31 (134); Curt. 5, 1, 7; 5, 2, 8; 5, 2, 16;
— 721 —
Ampel. 16; Claudian. bell. Gild. 33; Susorum Plin. N. H. 6,
27, 31 (135); Susis Lucan. 2, 49; Plin. N. H. 2, 106, 110
(237); 6, 27, 31 (133); 24, 17, 102 (164); 25, 13, 95 (154);
Curt. 5, 3, 3; 5, 6, 9; Solin. 54, 14. Ein Nomin. Sing. Susa
ist sicher nur Amm. Marc. 23, 6, 26, unsicher bei Lucan. 8, 425 ;
Solin. 54, 14; Plin. N. H. 6, 23, 26 (100) und 6, 27, 31 (133);
Acc. Susam Apul. de mundo 26 S. 346, Goldbacher schreibt
Susa; Abi. Sing. Susa lustin. 11, 14, 9. — Tigranocerta
als Acc. Plur. Tacit. Ann. 14, 23; Dat. und Abi. Plur.
Tigranocertis Tacit. Ann. 15, 6 ; 15, 8; Acc. Tigrauocer-
tam Tacit. Ann. 15, 4; 15, 5; Frontin. Strateg. 2, 1, 14; 2, 2,
4; 2, 9, 5; Eutrop. 6, 9, 1 ; Fest. Brev. 15, 3; Oros. 6, 3, 6; Abi.
Tigranocerta Plin. N. H. 6, 9, 10 (27); Tacit. Ann. 14, 24; 15, 5.
Pergaraa als Neutr. Plur. ist die gewöhnliche Be-
zeichnung der Burg von Troja, Liv. Andr. (fr. 2) bei Non.
5. 512, 38; Enn. (61 ed. Ribbeck) bei Macrob. Sat. 6, 2, 25,
L. Müller (Fab. 43) liest Pergamum; Lucr. 1, 476; Verg. Aen.
1, 466; 1, 651; 2, 177; 2. 291; 2, 375; 2, 556; 2, 571; 3, 87;
4, 344; 6, 516; 8, 374; Horat. Carm. 2, 4, 12; Ovid. Her. 1,
51; 3, 152; 7, 143; Amor. 2, 12, 9; A. A. 1, 478; 2, 139;
Remed. amor. 66; Met. 12, 445; 12, 591; 13, 169; 13, 219;
13, 320; 13, 349; 13, 374; 13, 507; 13, 520; 14, 467; 15, 442
und Fast. 1, 525; 6, 100; Senec. Agam. 206; Troad. 472; Sil.
13, 37; 13, 64; Stat. Achill. 2, 196; Anthol. Lat. ed. Riese 165, 2.
Dafür ist Pergamus (wie IHoyaiioq II. 4, 508; 5, 446; 5, 460;
6, 512; 7, 21; 7, 24; 24, 700; Pind. Ol. 8, 42 Fem. ist), Stat.
Silv. 1, 4, 100; Diomed. 1 S. 314 (I 327, 5) und öfter Per-
gamum als Nomin. Senec. Troad. 14; Agam. 421 (442); Vok.
o Pergamum Plaut. Bacch. 4, 9, 9 (933),- Acc. Pergamum
Plaut. Bacch. 4, 9, 2 (926); 4, 9, 130 (1053); Acc. (653) bei
dem Schol. Bern, zu Verg. Ge. 1, 502 und ein Dichter bei
Cornificius 2, 26, 42; Dat. und Abi. Pergamo Plaut. Bacch.
4, 9, 131 (1054); Pacuv. (167) bei Non. S. 280, 27; ein Dichter
bei Cic. Divin. 1, 21, 42. Auch Nomin. Pergamos ist Stat.
Silv. 3, 4, 106 nachweisbar; Acc. Pergamon Stat. Silv. 3,
4, 68; Aetna 18 (Pergamon igni impositam) und 584 (flebile
Pergamon). Die Stadt der Attali hcisst gewöhnlich Pergamum
oder Pergamus (vergl. unter 142), aber Pergama Varro L.
L. 6, 3, 15; Samon. 5.
Neae-Wagener, Formenlehre. I, 3. Aufl. *6
- 722 —
Melir(!re Namen, grösstenteils von Bergen und
Vorgebirgen, zum Teil auch von anderen Ortlich-
keiten, welche im Sing, us haben, gestatten dauebeu
einen Plur. auf a. Serv. zu Verg. Aen. 5, 732 stellt als
solche zusammen Averna, Gargara, Tartara, Maenala;
Prob. Cathol. 1, 43 S. 1465 (IV 22, 15); 1, 50 8. 1472 (I 28,
3); Prise. 5, 10, 55 S. 663 (II 177, 2) Tartara, Gargara,
Maenala und Phoc. Ars 3, 17 S. 1705 Maenala, Tartara,
Gargara, Ismara. Averna Verg. Aen. 3, 442; 5, 732; 7, 91;
Ovid. Met. 14, 105. — Dindyma Verg. Aen. 9,618; 10,252;
Ovid. Met. 2, 223 und Fast. 4, 234; Val. Fl. 3, 20; 3, 232;
Claudian. Rapt. Pros. 2, 269; Sidon. Carm. 9, 202; 11, 121;
Dindymus Pliu. N. H. 5, 32, 40 (142), Detlef sen schreibt
Didymus; Aec. Dindymon Ovid. Fast. 4, 249. — Gargara
Verg. Ge. 1, 103; 3, 269; Ovid. A. A. 1, 57; Mela 1, 18, 93;
Plin. N. H. 5, 30, 32 (122); Stat. Theb. 1, 549; Val. Fl. 2, 360;
2, 584; Claudian. Rapt. Pros. 1, 206; Sidon. Carm. 7, 147;
Pacat. Panegyr. 4; Macrob. Sat. 5, 20, 2. Bei den Griechen
auch rdqyaqov und FaQyaQog, jenes II. 8, 48. 14, 292. 352. 15,
152 und Strabo 13, 1, 5, dieses als Stadtname fem. Gen. Alkman
bei Steph. Byz. unter FccQyaQa und Etym. M. S. 221; lat. Gar-
garum und Gargarus, und zwar ist Nomin. Gargarus Vib.
Sequester ed. Riese 155, 29; Prise 5, 10, 55 S. 663 (II 177, 2);
Phoc. Ars 3, 17 S. 1705 (IV 426, 16); Serv. zu Verg. Aen. 5;
732; Acc. Gargarum Dictys 2, 27 (ed. Meisterp. 36, 2) und
Macrob. Sat. 5, 20, 4. — Ismara Lucr. 5, 31; Verg. Ge. 2, 37
Prop. 4 (3), 12, 25; Stat. Silv. 1, 2, 224; Theb. 4, 385; 6, 101
7, 685; Sidon. Carm. 23, 189; Ismarus Verg. Ecl. 6, 30
Ismaron als Stadtname Plin. N. H. 4, 11, 18 (42). — Maenala
Verg. Ecl. 10, 55 und Ge. 1, 17; Ovid. Met. 1, 216; Senec.
Herc. Oet. 1886; Lucan. 3, 177; Stat. Theb. 4, 285; 7, 80;
Sil. 13, 346; 15, 771; Claudian. Laud. Stil. 1, 182; 3, 250;
Bell. Get. 575 und Rapt. Pros. 1, 228; 2, 244; Sidon. Carm.
1, 15; Rutil. Namat. 1, 233; Maenalus Verg. Ecl. 8, 22; 10,
15; Plin. N. H. 4, 6, 10 (21); Maenali Senec. Hercul. Für.
226; Hercul. Oet. 17; Maenalos Ovid. Fast. 5, 89 im Patav.
und Zulich.; Acc. Maenalon Ovid. Met. 2. 415; Stat. Theb.
9, 639; Priap. 75 (76), 7. — Taenara Senec. Tro. 413; Stat.
Theb. 2, 32; Prudent. Apoth. 749; Claudian. Rapt. Pros. 2, 307^
I
~ 723 —
Taenarus Nachahmer des TibuU. 3, 3, 14; Senec, Herc. Für.
667; Serv. zu Verg. Ge. 4, 467; Acc. Taenarum Apul. Met.
6, 18 S. 413; 6, 20 S. 421; Serv. zu Verg. EcL 8, 55;
Taenaros Mela 2, 3, 49; Apul. Met. 1, 1 S. 7; Acc. Taenaron
Mela 2, 3, 50 zweimal; Lucan. 9, 36; Val. Fl. 1, 365; Sidon.
Carm. 15, 162; TatV«^o»^ als Nomin. Strabo 8, 5, 1; Taenarum
als Stadtname Plin. N. H. 4, 5, 8 (16), öfters lässt sich aus den
gebrauchten Formen der Nomin. nicht erkennen, wie Taenari
sedes Horat. Carm. 1, 34, 10, oder Abi. Taenaro Mela 2, 3, 51;
Plin. N. H. 4, 5, 7 (15); 4, 5, 8 (16). - Taygeta Verg. Ge.
2, 488; Val. Fl. 4, 329; Sil. 4, 363 ; 6, 311; Stat Silv. 1, 3, 78;
4, 8, 53; Theb. 8, 437 und Achill. 1, 427; Taygetus Plin.
N. H. 4, 5, 8 (16), Acc. Taygeton Val. Fl. 1, 429; tö TavysTov
Strabo 8, 5, 1, oft Taygeti und Taygeto. — Tartara Lucr.
3, 42; 3, 966; 5, 1126; Verg. Ge. 1, 36; 2, 292; 4, 482 und
Aen. 4, 243; 4, 446; 5, 734; 6, 135; 6, 543; 8, 563; 12, 40
12, 205; Horat. Carm. 1, 28, 10; Ovid. Met. 1, 113; 2, 260
5, 371; 5, 423; 10, 21; 11, 670; 12, 523; 12, 619; Fast. 4, 605
Trist. 1, 2, 22 und Ibis 572 (576); Colum. 10, 272; Stat. Silv
5, 1, 193; 5, 3, 69; 5, 3, 74; 5, 3, 261; 5, 3, 269; Theb. 1, 56
1, 102; 1, 308; 4, 506; 7, 820; 8, 20; 8, 58; 8, 79; 8, 513
9, 655; 10, 26; 11, 446; 11, 574; 11, 622; 12, 85; Achill. 1,
134; Val. Fl. 7, 312; Apul. Met. 1, 15 S. 54; de deo Socrat. 5
S. 129; Commodian. Instr. 1, 26; 1, 36; 1,39; Inscr. de l'Alg.
282; 3870; Tartarus Lucr. 3, 1012; Verg. Aen. 6, 577; Horat.
Carm. 3, 7, 17 ; Senec. Herc. Oet. 461; Val. Fl. 4, 258; Acc. Tar-
taron Stat. Silv. 2, 7, 117. Vergl. Prob. Inst. art. ed. Keil
IV 118, 30: sunt noraina, quae in numero singulari, sint generis
masculini, ut puta „hie Tartarus", in numero vero plurali generis
neutri, ut puta „haec Tartara" et cetera alia und Donat 2, 4
S. 1747 (IV 375, 31): sunt praeterea nomina in singulari
numero alterius generis et alterius in plurali, ut balneum Tartarus.
Am gerechtfertigsten ist der Plur. in den Benennungen von
Bergketten, wie Alpes, Acroceraunia oder Ceraunia,
Tifata. Denn dass Tifata, obgleich Tifata mons gesagt wird,
nicht eine einzige Anhöhe ist, geht aus Liv. 7, 29, 6 Tifata
imminentes Capuae colles und I)io Cass. 42, 25 rcc TufQarriva oQtj
hervor. — Montes Acroceraunia hat Plin. N. II. 3, 23, 26
(145); promunturium Acro ceraunium (als Adject.) derselbe
46*
- 724 —
3, 11, 15 (97); 3, 26, 29 (150). — Von Alpes kommt, besouders
bei Dichtern, der Sing. vor. Den Acc. Alpem weist Prise. 7,
10, 51 S. 757 (K 328, 13) aus Lucan. 1, 481; 3, 299 und
luven. 10, 152 nach; Alpen achreibt Venant. Fort. 6, 1, 113;
den Gen. Alpis haben Lucan. 1, 688 und Sidon. Carm. 16, 95,
den Abi. Alpe Ovid. A. A. 3, 150; Flor. 2, 6, 50; Claudian.
B. GUd. 82 und Laud. Stil. 3, 285; Sidon. Epi.st. 5, 16, 1 (ed.
Mohr p. 119, 21); Tab. Peuting. 4a, II C. E und III D ; Itiu. Anton.
S. 296 (141); Alpem und Alpis sind ausserdem mit Nennung
des Athos verbunden bei Sidon. Carm. 2, 510 und 9. 45. Aber
saltus luliae Alpis bei Liv. 5, 34, 8 ist sehr unsicher, Alpis
scheint daselbst vielmehr Acc. Plur. zu sein. — In den Namen
anderer Bergketten ist der Sing, allein gebräuchlich, wie
Apenninus, Haemus, Iura, Pyrenaeus oder bei Dichtern
Pyrene, Rhodope, Taurus, Vogesus. — In Pyrenaei montes
Caes. bell. Gall. 1, 1, 7; Liv. 21, 23, 2; 21, 60, 2: Plin. N. H.
3, 3, 4 (30); 16, 16, 28 (71); 31, 2, 2 (4) ist Pyrenaeus Adject.,
wie in Pyrenaeus sultus Liv. 21, 23, 4 und in tcc IJvQrji^ccTa öqi}
bei Strabo.
Die Namen von Inselgruppen, wie Cyclades, Spo-
rades, Arginussae, Cyaneae, Symplegades, stehen in
der Regel im Plur., doch ist Cyclas Vitruv. 7, 7, 3 ; Senec.
Herc. Oet. 807; Phaedra 1030; Sil. 4, 247; luven. 6, 563;
Sidon. Carm. 6, 10, und Symplegas Seuec. Herc, Für. 1218;
Lucan. 2, 718; Val. Fl. 4, 221; 5, 299; Claudian. in Eutr. 2,
30; Sidon. Carm. 11, 4; Prise. Perieg. 305; Venant. Fortun. Vit.
S. Mart. 4, 14, und dasselbe metaphorisch Mart. 11, 99, 5;
Auson. Epigr. 108, 9; Rutil. Namat. 1, 461. Die Insel Argi-
nussa Plin. N. H. 5, 31, 38 (137) und die Stadt gleiches
Namens Plin. N, H. 8, 58, 83 (225) sind von den Arginussae
verschieden.
Pluralia tantum sind noch Tempe oder Tempea (vergl. unter
84), und die luselnamen Capreae und Cythera, Philae.
Der Acc. Cytheram Tac. Ann. 3, 69 war Conjectur von Beroaldus,
die Hdschr. hat Cythenum, wofür Lipsius Cythuum vermutete,
was auch die neueren Herausgeber aufgenommen haben.
115. Die deficientia casibus, d.h. solche Nomina,
denen ein oder mehrere Casus fehlen, werden vou den
alten Grammatikern nach der Zahl der vorhandenen
- 725 —
Casus monoptota, diptota, triptota, tetraptota genannt.
So sind nach Diom. 1 S. 288 (I 309, 14) die nur im Abi. ge-
bräuchlichen sponte, natu, tabo monoptota, luppiter, welches
nur im Nomin. und Voc. vorkommt, ein diptoton, opis opem
ope und diejenigen Neutra Plur., welche keinen Gen., Dat. und
Abi. haben, triptota, und solche Nomina, welchen der Nomin,
und Voc. fehlt, tetraptota. Vergl. Serv. (Serg.) Comm. in Donat.
S. 1844 (IV 433, 29), und über die monoptota Prob. Instit. art.
S. 326 (IV 118, 19) und S. 330 (IV 120, 26). Dagegen ge-
braucht Prise. 5, 14, 76 S. 672 (II 187, 16) dieselben Be-
nennungen mit Beziehung auf die Anzahl der zum Ausdruck
aller sechs Casus dienenden Formen, so dass die Indeclinabilia,
wie nequam, alpha, beta, quattuor, quinque, sex
monoptota, die Neutra der zweiten Declin. im Sing, und alle
Neuti'a im Plur. ti'iptota, und die Nomina der zweiten Declin.
auf r tetraptota sein sollen; neben denen freilich fors imd forte,
tabi und tabo, verua und veribus (indem veruum sich
nicht finde) als diptota auftreten. Vergl. Consent. S. 2033
(V 351, 20); S. 2034 (V 352, 4). Wiederum nennt Prise. 5,
13, 69 S. 669 (II 184, 8) diejenigen, welche nur für den Nomin.
eine Form haben, die meistens zugleich als Vocat. angewandt
wird, aptota, und solche, in welchen dieselbe Form für alle
Casus gemeinschaftlich ist, monoptota, wobei er zugiebt, dass
bei den antiqui der umgekehrte Sprachgebrauch gefunden wird.
Wie in dieser Stelle werden aptota auch Prise. 5, 9, 47 S. 660
(II 172, 15), monoptota Prob. Cathol. 1, 17 S. 1446 (IV 8, 14);
1, 25 S. 1451 (IV 11, 28) und Asper lun. 5, 7 S. 1729 (V 550,
21), aptota und monoptota Cledon. S. 1897 (V 41, 30) ; 1901
(II 45, 30) und Alcuin. S. 2101 genannt. Diom. 1 S. 287
(I 308, 19) und 288 (I 309, 8) ; Prob. Inst. art. S. 326 (IV 118,
19) und S. 330 (IV 120, 26) und Rhemn. Pal. S. 1365 (V 533, 6)
bezeichnen als aptota solche, welche für alle Casus eine Form
haben; Donat. 2, 9 S. 1749 (IV 377, 25) begreift unter dieser
Benennung sowohl diejenigen, von denen nur ein einzelner
Casus vorkommt, wie solche, welche dieselbe Form für alle
Casus haben, und ebenso unterschiedslos nennt Charis. 1, 12
S. 22 (I 34, 27); 1, 12 S. 23 (I 35, 18) monoptota. Vergl.
leep, Zur Geschichte der Lehre von den Redeteilen bei den
Latein. Grammatikern S, 140 ff.
— 726 —
116. Zu den monoptota nach dem Sprachgebrauch des
Diom. gehören die Neutra fas, nefas, instar. Vergl. Charis.
1, 12 S. 23 (I 35, 18), welcher mehrere ungleichartige damit
zusammenstellt, und über fas und nefas Diom. 1 S. 288 (I
309, 20); Prise. 5, 14, 78 S. 673 (II 190, 2); 11, 6, 24 S. 924
(I 564, 1); Asper Tun. 5, 7 S. 1729 (V 550, 22). Von Prob.
Cathol. 1, 43 S. 1464 (IV 22, 2) und Prise. 6, 10, 52 ö. 701
(II 239, 3) werden fas und nefas als Indeclinabilia bezeichnet,
und von Charis. 1, 10 S. 15 (I 27, 4) wird ausdrücklich ein
Genet. huius fas aufgestellt; dagegen sagt Prise. 8, 1, 5 S. 785
(II 372, 12), dass fas keinen Gen. hat, und 11, 6, 24 S. 924
(II 564, 1) stellt er fas, dicioue und andere Nomina denen gegen-
über, welche non deficiunt aliquo casu certo, sed pro omni casu
eadem terminatione funguntur. Nach Asper lun a. a. O. sind
fas und nefas, nach Alcuin S. 2101 fas, nur als Nomin. in
Gebrauch; richtiger sagt Diom. a. a. O., dass fas und nefas,
und Serv. (Serg.) Comm. in Donat. S. 1845 (IV 433, 37), dass
nefas für drei Casus, den Nomin., Accus, und Voc, gebraucht
werde. Nefas als Acc. weist Consent. S. 2035 (V 352, 24) aus
Verg. Aen. 2, 184 und 4, 563 nach. So wird contra fas, ultra
fas, fas habere oder putare oder existimare, nefas habere oder
ducere, per omne fas ae nefas sequi, fas nefasque confundere
gesagt.
Zu instar giebt Prob. Cathol. 1, 12 S. 1444 (IV 6, 5)
und 1, 36 S. 1458 (IV 17, 2) den Gen. instaris. Dieser findet
sich aber nirgends. Von den besseren Grammatikern, wie
Charis. 1 S. 25 (I 38, 19); Exe. ex Charis. 1 S. 551, 17; Val.
Prob, de uom. excerpt. S. 215 (IV 207, 11); Augustin. Regulae
S. 1980 (V 499, 35); Serv. zu Verg. Aen. 2, 15 wird instar für
ein Nomen gehalten, spätere erklären es für ein Adverb, wie
Virgil. Gramm. Exe. in Anecd. Helvet. ed. Hagen p. 198, 18.
Dagegen ist instar nach Wölflliu, der im Archiv 11 p. 581 ff.
eine übersichtliche Geschichte des Wortes giebt, ein substan-
tivierter Infinitiv = instare, der ursprünglich von dem Gleich-
stehen der Wagschalen gebraucht sei, vergl. Archiv IV p. 357
und ausserdem auch H. Nettleship, Contributions to Latin
Lexicography p. 487. Es steht gewöhnlich als Accus., wie
Cic. Brut. 51, 191; in Pison. 22, 52; Epist. ad Fam. 15, 4, 8;
Epist. ad Att. 10, 4, 1 und Off. 2, 20, 69; Caes. bell. GaU. 2,
— 727 —
17, 4; Lucr. 6, 614: 6, 805; Catiill. 17, 12; Verg. Aen. 2, 15:
3, 637; 1, 707; 12, 923; Horat. Carm. 4, 5,6; Liv. 26, 28, llj
42, 55, 9; Vell. 2, 20, 4; Tac. Ann. 1, 20; 2, 61; 3, 36.
An änderen Stellen ist instar g^anz als Subst. behandelt,
teils als Nomin., teils von einem Verbum abhängig,
zuweilen hat es auch ein Adject. oder Pronomen neben
sich. Caes. bell. civ. 3, 66, 1 cohortes quasdam, quod instar
legionis videretur; Verg. Aen. 6, 865 quantum instar in ipso;
Liv. 28, 17, 2 parvum instar eorum, quae spe ac magnitudine
animi concepisset, receptas Hispanias ducebat; lustin. 18, 5, 11
ex frequentia hominum velut instar civitatis effectum est;
Ulpian. Dig. 39, 1, 21 § 3 si proponatur instar quoddam operis
et quasi facies quaedam facta [operisj; Cic. Tuse. 1, 17, 40
persuadent mathematici, terram ad universi caeli complexura
quasi puncti instar obtinere; Cic. Off. 3, 3, 11 omnia ex
altera parte coUocata vix minimi momenti instar habent; Bell.
Alex. 19, 3 cohortium trium instar in terram exposuerat; Ovid.
A. A. 1, 676 improbitas muneris instar habet und 3, 489 per-
fidus ille quidera, qui talia pignora servat, sed tamen Aetnaei
fulminis instar habet; Her. 2, 30 scelus hoc meriti poudus et
instar habet; Epist. ex Pont. 2, 3, 42 instar et hanc vitam mortis
habere puta; Liv. 35, 49, 10 videretis vix duarum male plenarum
legiuncularum instar; Suet. Caes. 61 equus cuius instar pro
aede Veneris Genetricis postea dedicavit; Galba 10 at e pri-
moribus prudeutia atque aetate praestautibus velut instar senatus
instituit; Flor. 3, 5, 18 classem tempestas tarn foeda strage
laceravit, ut navalis belli instar efficeret; Oros. 2, 14, 13 a quibus
mox mittitur Gylippus, solus quidem sed in quo omnium prae-
sidiorum instar praeferebatur; Cod. Theodos. 12, 1, 74, 2 si
antiquum instar senatorii nominis fueriut consecnti. — Später
setzte man zu instar auch Präpositionen, so ad instar, was
zwar Serv. zu Verg. Aen. 2, 15; 6, 865; 12, 923; Agroec.
S. 2269 (VII 118, 6); Beda de orthogr. S. 2788 (VII 276, 11)
und Arusianus Messus VII 483, 3 verwerfen, doch gesteht Serv.
an der ersten und dritten Stelle zu, dass es von dem Lyriker
Serenus Sammonicus gebraucht sei. Der abhängige Genit. steht
meistens nach ad instar, so lustin. 36, 3, 2; Apul. Met. 1, 25
S. 78; 2, 9 S. HO; 2, 21 S. 142; 4, 13 S. 268; 4, 26 S. 295;
7, 4 S. 453; 9, 26 S. 645; 9, 32 S. 654; 9, 38 S. 666; 10, 1
— 728 —
S. 679; 10, 6 S. (391; 10, 19 S. 714; 10, 30 S. 785; 11, 21
S. 778; 11, 24 S. 805; 11, 29 S. 814; Dogm. Plat. 1, 6 S. 193
und S. 194; 1, 7 S. 194; 2, 24 S. 256; de mundo 16 S. 323;
29 S. 355; Tertull. Idol. 15; de orat. 16; Marc. 3, 24; Resurr,
carn. 33; 55; de anirn. 16; 38; lud. 3; Cyprian. de habitu
virginum 22; Ps. Cyprian. de singularitate clericorum 40; lul.
Valer. Res gest. Alex. M. 3, 57; Veget. Epit. r. milit. 3, 14;
4, 45; Ulpian. Dig. 6, 2, 7 § 6; Fragm. Vatican. 270; 274;
Cod. Theodos. 6, 34, 1; Cod. Hermog. 6, 1; Cod. lustin. 3, 29, 4;
3, 29, 8; Vulg. 2 Par. 17, 12; lob 20, 5; 36, 27; Venant.
Fortun. 5, 1 § 8; Plioc. Ars IT 19 S. 1700 (V 420, 26); Mar.
Victorin. S. 2586 (VI 138, 12 und 17). Der abhäügige Genit.
steht zwischen ad und instar, so ad tantae amplitudinis instar
Gell. 20, 1, 39; ad serpentium instar lul. Valer. Res gest. Alex.
M. 3, 51; ad quoddam paradisi instar Hieronym. Epist. 2; ad
earundem (sc. navium) instar Veget. Epit. r. milit, 4, 33; ad
cibi instar Veget. Art. veterin. 2, 8 (1, 36); 2, 28 (1, 56); ad
cuius instar Sacr. Gelas. 74, 26 ; ad utris instar Sulpic. Sever,
Dial. 2, 2, 5; ad turbinis instar Alcim. Avit. Carm. 4, 76; ad
trinitatis instar Epist. pontif. (Symmach. 3, 1); ad eorum instar
qui Cod. Theodos. 11, 30, 63. Ganz ungebräuchlich ist factoris
ad instar Venant. Fortun. Carm. 2, 4, 4 und instar ad canis
est Fredeg. 4, 9 wie auch ad hoc instar Apul. de mundo 32
5. 361. Andere Präpositionen sind: in instar pontium lordan.
Get. 63 (ed. Mommsen p. 72, 5); iuxta instar sacrorum
scriniorum Cod. Theodos. 6, 30, 3; propter instar universi-
tatis Isid. Orig. 6, 17, 7; s ecun dum instar antiquitatis lustin.
Nov. LXXV; sub legis instar Tertull. ad nat. 2, 5.
Secus das Geschlecht, wird allein in dieser Form gebraucht,
meistens als absol. Accus. Charis. 1, 15 S. 61 (I 80, 15):
Secus neutri generis est nomen, unde et SaUustius „virile secus"
dixit, hoc est virilis sexus, quod per omnes casus integra forma
dechnatur. Plaut. Rud. 1, 2, 19 (107) virile secus (im vet. und
decurt. und in der Anführung bei Prise. 5, 6, 32 S. 653 [II
162, 7] sexus) numquam ullum habui; Sempr. Asell. (fragm. 7
ed. Peter p. 181, 5) bei Gell. 2, 13, 5 eum quem virile secus
tum in eo tempore habebat; Sisenna (fragm. 80 ed. Peter
p. 289, 2) bei Non. S. 222, 23 tum in muro virile ac muliebre
secus popuH multitudine omni collocata; Varro bei Gell. 3, 10,
I
— 729 —
7 quod eius virile secus futurum est; Sallust. bei Non. S. 222,
21 und Macrob. Sat. 3, 13, 7 at Metellus in ulteriorem Hi-
spaniam post annum regressus, magna gloria concurrentiura
(oder coneurrentibus) undique virile et muliebre secus per vias
et tecta omnium visebatur (hieraus citiert Prob, Cathol. 1, 41
5. 1463 [IV 21, 5]: Sallustius virile ac muliebre secus); Liv.
26, 47, 1 liberorum capitum virile secus ad decem milia capta,
und 31, 44, 4 ut Philipp! statuae, imagines omnes nomiuaque
earum, item maiorum eius virile ac muliebre secus omnium
toUereutur delerenturque; Tac. Hist. 5, 13 multidudinem ob-
sessorum omnis aetatis virile ac muliebre secus sesceuta milia
fuisse accepimus-, Suet. Aug. 44 athletarum spectaculo muliebre
secus omnes submovit; Frontin. Strateg. 1, 11, 6 destinatum
Lacedaemoniis omnes virile secus interficere: Amm. Marc. 29,
6, 8 praedas hominum virile et muliebre secus agebant et
pecorum; lul. Valer. Res gest. Alex, M. 3, 14 (23) hi sunt
promisce mares atque aliud secus, Kubier schreibt hier (p. 124, 9)
alius sexus. Als Nomin. steht secus Tac. Ann. 4, 62 affluxere
avidi talium, virile ac muliebre secus, omnis aetas; Apul. Dogm.
Plat. 2, 25 S. 258 communi praeceptorum magisterio docebuutur,
non virile secus modo verum etiam feminarum; Auson. Idyll.
11, 7 tres ordine partae, Vesta, Ceres et Inno, secus muliebre,
sorores; und als Accus, von einem Verbum abhängig Arnob,
1, 59 cor ex his unum secus virile designet; 5, 13 in qua secus
virile non solum homines ponunt; 5, 25 (Baubo) partem illam
corporis, per quam secus femineum et subolem prodere solet;
Apul. de mundo 20 S. 334 sie mare et femiueum sexus iungiter;
Amm. Marc. 16, 11, 9 egressi promiscue virile et muliebre
secus sine aetatis ixllo discrimine trucidabant ut pecudes, und
27, 10, 2 cuiusquemodi fortunae virile et muliebre secus cum
supellectili non parva indefensum abduxit. Zweifelhaft ist die
Lesart Auson. Epigr. 70, 6 corrupit totum qui puerile secus
(oder decus), und Technop. de hist. 26 nota et parvorum cunis,
nmliebre secus (oder pecus), strix.
Pedum gehört nach Phoc. 1, 6 S. 1690 (V 412, 14) zu
denen, quae miuime declinantur, und nach Charis. 1, 15 8. 73
(1 93, 27) zu den nomina unius tantum casus, Keil hat bei
Charis. pessum geschrieben, aber er bemerkt, dass der Neap.
und die Exe. des Paris. 7530 pedum geben, wie bei Putsch.
— 730 —
und Lindem, gelesen wird. Pedum als Acc. hat Verg. Ecl.
5, 88, und mit Beziehung auf diese Stelle Terent. Maur. 1026
(VI 355), als Nomin. Festus S. 210 und 249. In der zweiten
dieser Stellen und in den Schol. Veron. zu Verg. a. a. O. wird
aus Enn. (Fab. 50) angeführt: procede gradum proferre pedum
nitere cessas. Fest, spricht seine Verwunderung aus, dass
Ven'ius Flaccus darin das pedum gefunden habe, da die deut-
liche Construction sei: gradum proferre pedum cessas? nitere.
Richtiger verbindet man gradum proferre pedum nitere, mit der
abgesonderten Frage cessas?
Dass pus ein monoptoton sei, sagen Prob. Cathol. 1, 41
S. 1463 (IV 21, 10); 1, 42 S. 1465 (IV 22, 19); 1, 49 S. 1471
(IV 27, 2); 1, 58 S. 1477 (IV 32, 2); Donat. Ars gramm. 115
S. 1748 (IV 376, 29); Charis. 1, 12 S. 23 (I 35, 28); Diom. 1
S. 314 (I 327, 22); Exe. ex Charis. S. 97 (I 548, 16); Prise.
Inst. 5, 6, 34 S. 654 (II 163, 11); 6. 17, 91 S. 722 (II 275, 9);
de nom. et pronom. et verbo 1, 12 S. 1303 (III 445, 28);
Partit. XII vers. Aen. 7, 144 S. 1258 (III 493, 13); Phoc. 1, 4
S. 1690 (V 412, 5). Aber nicht nur der Nomin. und Acc. Plur.
pura ist gebräuchlich, wie unter 103 nachgewiesen ist, sondern
auch den Gen. puris haben Geis. 2, 8; 3, 27, 4; 5, 28, 4;
5, 28, 12 dreimal; 6, 7, 2; 6, 18, 2; 7, 2; Plin. N. H. 29, 3,
11 (47); Cael. Aurel. Chron. 5, 10, 105 S. 404; 5, 10, 108
S. 405; 5, 10, 113 S. 408; den Dat. puri Gels. 5, 19, 9;
5, 19, 13; 5, 28, 8; 7, 7, 1; 8, 10, 7; Samon. 715 (708); Gael.
Aurel. Acut. 2, 19, 120 S. 144; den Abi. pure Geis. 2, 8; 2,
10; 5, 28, 7; 5, 28, 8; 5, 28, 11; 6, 6, 9; 6, 10; 6, 13; 7, 3;
Gael. Aurel. Acut. 2, 17, 102 S. 134; Prudent. c. Symm. 1, 17;
Bei Gorn. Nep. Att. 21, 3 ist die frühere Lesart fistula puris
nach dem cod. coli. Rom. in fistula putris berichtigt.
Spinter oder spinther kommt nur in dieser Form als
Nomin. und Accus, vor, Plaut. Men. 3, 3, 4 (527); 3, 3, 7 (530);
3, 3, 11 (534V, 4, 3, 8 (682); 4, 3, 9 (683); 5, 2, 56 (807); 5,
9, 2 (1061); Fest, unter spinther S. 333, und Prise. 5, 3, 15
S. 646 (II 151, 8).
Virus ist ein monoptoton nach Prob. Gathol. 1, 41 S.
1463 (IV 21, 10); de nom. S. 216 (IV 208, 19); Gharis. 1, 12
S. 23 (I 35, 29); Gledou. S. 1898 (V 42, 28). Dagegen sagt
Gharis. 1, 10 S. 10 (I 23, 14); 1, 15 S. 57 (I 74, 27), dass
- 731 —
das Wort im Sing, dekliniert werden könne, und Charis. Art.
gramm. 1, 10 S. 9 (I 21, 15) und Exe. art. gramm. S. 85 (I
538, 33); Prise, de nom. et pronom. et verbo 1, 12 S. 1303
(III 445, 28) und Phoc. 3, 16 S. 1700 (V 427, 27) deklinieren
virus viri, in den Exe. ex Charis. arte gramm. S. 86 (I 539,
28) wird noch viro als Dat. und Abi. hinzugefügt. Dieses
viro bemerkt Non. S. 188, 7 aus Lucr. 2, 853. Serv. zu Verg.
Ge. 1, 129; Prise. Partit. XII vers. Aen. 7, 144 S. 1259 (III
493, 13); Serv. (Serg.) Comm. in Donat. S. 1843 (IV 432, 26)
und Cassiod. de gramm. S. 2323 weisen auf den Gebrauch des
Gen. viri bei Lucr. 2, 476 hin, Prise. Inst. 6, 17, 91 S. 722
(II 275, 5) verbindet mit dieser Stelle das Beispiel des Abi.
viro bei Lucr. a. a. O. Viri wird ausserdem Lucr. 6, 805 nach
alter Emendation für vini geschrieben. Dies sind sämmtliche
Stellen, in denen eine andere Form des Wortes als virus ge-
funden wird. Bei Grat. 415 ist viro von Johnson in vino be-
richtigt.
Dicis ergo giebt Charis. 1, 15 S. 73 (I 93, 27) als eines
der Nomina, welche nur in einem Casus gebraucht werden; in
der Ausg. von Putsch, erscheint auch 1, 12 S. 23 (I 36, 14)
dicis causa als Beispiel eines aptoton. Dicis causa und dicis
gratia haben Varro L. L. 6, 7, 61; 7, 9, 95; Cic. Verr. 4, 24,
53 und Epist. ad Att. 1, 18, 5; Plin. N. H. 28, 2, 5 (27); Apul.
Dogm Plat. 2, 26 S- 258; Gaius Dig. 13, 6, 4; Ulpian. Dig.
29, 5, 1 § 34; Arnob. 3, 16; 4, 1 (in der ersteren dieser beiden
Stellen nach einer Konjektur von Lipsius, in der Hdschr. dotis
causa).
Nauci zählt Charis. 2, 13 S. 185 (I 207, 6) unter die
Adverbia, er zeigt jedoch durch die Erklärung: est fabae granum,
cum se aperit, dass er es für ein defect. Subst. ansieht. Prise.
6, 3, 12 S. 682 (II 204, 13) giebt es als aptoton mit der Er-
klärung: putamen nucis significat et pro nihilo accipitur. Er
belegt es mit Plaut. Most. 5, 1, 1 (1041) und Truc. 2, 7, 50
(611); Fest, unter naucum S. 166 weist nauci und non nauci
aus Enn. (Sat. 81); Plaut. Most. 5, 1, 2 (1041); Truc. 2, 7, 50
(611) und aus dessen parasitus piger nach, nauco ducere aus
Naev. (com. 115). Ausserdem hat non nauci faccre Plaut.
Bacch. 5, 1, 16 (1102); non habeo nauci Cic. Divin. 1, 58,
132; non te nauci facio Gav. Bassus bei Fulgent. Expos.
— 732 —
serm. antiq. S. 564. Den Acc. naucum wendet allein Fest, an,
den Nomin. naucus Paul. Festi S. 167.
Sponte ist ein nioiioptoton nach Prob. Inst. art. S. 326
(IV 118, 20); S. 330 (IV 120, 27); Cliaris. Art. gramm. 1, 12
S. 23 (I 36, 13)-, 1, 15 S. 73 (I 93, 27) und Exe. art. gramm.
S. 103 (I 551, 25); Diom. 1 S. 288 (I 309, 14); Prise. 5, 14,
78 S. 673 (II 189, 11); Phoc. 4, 9 S. 1708 (V 428, 19); Asper
Tun. 5, 7 S. 1729 (V 550, 22); Serv. (Serg.) Comm. in Donat.
S. 1845 (V 433, 34); Serg. Explic. in Donat lib. 1 S. 486 (IV
490, 4) und lib. 2 fol. 60 (IV 540, 12); Consent. S. 2040 (V
357, 16). Der letztere gesteht indessen S 2035 (V 352, 18)
zu, dass auch spontis vorhanden ist. Prob. Cathol. 1, 16 S.
1446 (IV 8, 9) zählt das Wort unter diejenigen, von welchen
aliqui casus inveniuutur. Prise. 11, 2, 7 8. 914 (II 552, 9);
14, 2, 17 S. 983 (III 34, 16); 15, 5, 32 S. 1020 (III 84, 27);
17, 10, 69 S. 1069 (III 148, 20) betrachtet sponte als ein
Adverb., welches jedoch in der Verbindung mit sua die Stelle
eines Nomen vertrete; aber 15, 2, 10 S. 1008 (III 68, 6) er-
kennt er darin ein wirkliches Nomen. Ausser der häufigen
Verbindung mit einem Pronom. possess. finden wir sponte qua-
dam Quintil. 5, 10, 125. Mit einem Genit. ist es konstruiert
Lucan. 1, 99; 1, 234; 5, 136; 9, 574; PHn. N. H. 7 Prooem.
1, 4; 9, 51, 74 (160); 11, 49, 110 (263); 12, 1, 2 (4); 14, 4,
6 (53); 14, 7, 9 (74); 23, 1, 24 (47); 28, 7, 23 (79); 34, 18,
50 (166); 37, 1, 3 (5); Val. Fl. 4, 358; Sil. 14, 153; Tac. Ann.
2, 59; 4, 7; 4, 51; 6, 31; 12, 42; 13, 39; 13, 42 und Hist. 4,
19; Curt. 4, 1, 16; Ulpian. Dig. 27, 9, 3 § 2. Zuweilen mit
Präpos., wie de tua sponte Cotta bei Charis. 2, 13 S. 195
(I 220, 1); a sponte, ab eadem sponte, a qua sponte, de
sponte eius, sine sponte und sine sponte sua Varro L.
L. 6, 7, 69. 71. 72. 73; sua ex sponte C. I. L. 8, 4515.
Den Genit. suae spontis haben Varro L. L. 6, 7, 71 ; Colum.
9, 4, 2; 11, 3, 10; Gels. 1, 1; mit Unrecht aber führt Gesner
im Thes. dafür Gell. 13 (Cap. 1, 7) an. Ad spontem hat
Müller bei Varro L. L. 6, 7, 72 nach dem Par. b geschrieben,
wie schon Turneb. für die Vulg. a sponte vermutet hatte. Der
Nomin. spons wird von Charis. 1, 14 S. 34 (I 49, 16) und
Auson. Technop. per interrog. et resp. 11 willkürlich aufgestellt.
Auch pessum ist nach Charis. 1, 15 S. 73 (I 93, 27) in
- 733 —
der Ausg. vou Keil, sonst wird peduin gelesen, ein nomen unius
tantum casus. Pessura ire Plaut. Cist. 2, 1, 12 (223); Senec.
Brev. Vit. 5, 5 und Quaest. nat. 3, 25, 5; Colum. 12, 6, 2; 12,
30, 1; Plin. N. H. 14 Prooem. 1, 5; Tac. Ann. 1, 79; pessum
abire Plaut. Aul. 4, 1, 12 (598); Rud. 2, 3, 64 (395); Truc.
1, 1, 15 (36); Tertull. Apolog. 40; pessum sidere Senec. Const.
2, 3; Lucan. 3, 674; pessum subsidere Lucr. 6, 589; aetate
pessum acta Enu. bei Lact. Instit. 1, 11, 46; pessum dare
Plaut. Merc. 5, 2, 6 (847) und Rud. 2, 6, 23 (507); 3, 2, 3
(617); Caecil. (49j bei Non. S. 514, 8; Pacuv. (320) bei Prise.
5, 12, 65 S. 668 (II 182, 12); Tereut. Andr. 1, 3, 3 (208);
Cic. bei Quintil. 8, 6, 47; Sallust. lug. 1, 4; Ovid. Trist. 3, 5,
45; Val. Max. 4, 4, 5; Senec. Epist. 14, 11; Lucan. 5, 616;
Sü. 8, 288; Tac. Ann. 1, 9; 3, 66; Petron. 43, 6; Amm. Marc.
26, 10, 18; pessum premere Plaut. Most. 5, 2, 49 (1171);
pessum accipere Mela 3, 9, 88; pessum deicere Apul. Met.
5, 10 S. 341; pessum mergere Prudent. c. Symmacb. 2 praef.
36; pessum facere Claudian. Mamert. de statu animae 2, 9
(ed. Engelbrecht p. 136, 11); iugera pessum intercepta
Aetna 137.
Ferner venuni in venum ire Sallust. lug. 28, 1; Liv. 3,
55, 7; Gell. 2, 18, 9; 7 (6), 4, 1; 20, 1, 47, dafür gewöhnlich
venire; venum redire Claudian. in Eutr. 1, 37; venum
dare C. L L. 1, 603 Z. 8; Corn. Nep. Dion 2, 3; Sallust.
lug. 91, 6 und Hist. Rede des Lepidus 17; Prop. 4 (3), 19,
21; Liv. 4, 29, 4; 4, 34, 4; 6, 4, 2; 24, 47, 6; 26, 16, 6; 26,
34, 11; 28, 39, 5; 33, 11, 2; 34, 50, 5; 39, 33, 6; 42, 54, 6;
Tac. Ann. 11, 22; 13, 39; 14, 33; 16, 31; Hist. 1, 68 und
Agric. 28; Suet. Aug. 21; Flor. 4, 12, 52; Gurt. 9, 8, 13;
GeU. 7 (6) 4, 4 und Gael. Sabinus daselbst § 3; Amm. Marc.
25, 8, 1; 28, 1, 18; 30, 4, 18; 30, 9, 3; Claudian. in Ruf. 1,
179, häufiger vendere; venum trade re Lucan. 4, 206;
venum distrahere Gell. 20, 1, 19; venum asportare Plaut.
Merc. 2, 3, 19 (353); venum pccus agcre Pacuv. (121) bei
Non. S. 490, 16 nach wahrscheinlicher Vermutung (in den
Hdschr. ist venum pecu secunde für venum pecus egi, inde).
Aber auch stuprum veno dedisse Apicio Tac. Ann. 4, 1; in
iis quae veno exercerent Ann. 13, 51; posita veno irritamenta
luxui Ann. 14, 15; und haberetne venui lacte Apul. Met. 8,
— 734 —
19 S. 559; canterium istuiii venui subiciemus Met. 8, 23 S. 570;
me venui subiciunt Met. 9, 10 S. 613.
Infitias und suppctias giebt Charis. 1, 15 S. 73 (193,
27) ebenfalls als nomina unius tantuni casus. Infitias,
immer mit ire konstruiert, ist in der That die einzige Form
dieses Nomen. So Plaut. Bacch. 2, 3, 25 (259); Men. 2, 3, 45
(396); Pseud. 4, 6, 24 (1086) und Truc. 4, 3, 76 (850j; Terent.
Ad. 3, 2, 41 (340); 3, 2, 49 (347); Corn. Nep. Epam. 10, 4;
Liv. 6, 40, 4; 10, 10, 8; Quintil. 3, 7, 3; 4, 2, 67 ; 7 Prooem. 4;
Tac. Ann. 15, 2; Frontin. Aquacd. 72; Gell. 16, 19, 22, und
so wird nach sehr wahrscheinlicher Vermutung auch Liv. 9, 9,
4 und 31, 31, 9 geschrieben (in den älteren Hdschr. ist in der
ersten Stelle intitiasse oder inficiassem, in der zweiten inficiari
scimus). Bei Paul. Dig. 10, 2, 44 § 4 ist ad infitias ire;
in infitias ierim Sidon. Epist. 8, 6, 4, Mohr (p. 178, 12) lässt
in aus, und vielleicht mit Recht, da derselbe Sidon. Epist. 6,
12, 5 (p. 137, 15) poterit ire infitias schreibt. — Neben
suppetias ist der Nomin. suppetiae in Gebrauch, und dieser
ist in dem Verzeichnis der Pluralia tantum bei Charis. 1, 11
S. 20 (I 33, 22) und Diom. 1 S. 315 (I 328, 5) angeführt
(vergl. unter 101), und in den Not. Tir. S. 148. Er findet sich
Plaut. Amph. 5, 1, 54 (1107) und Epid. 5, 2, 12 (677). Den
Accus, suppetias haben Plaut. Epid. 5, 1,52 (659); Men. 5, 7,
14 (1003); 5, 7, 31 (1020); Mil. 4, 2, 62 (1053) und Rud. 3,
2, 10 (623); 4, 4, 39 (1083); BeU. Afr. 5, 2; 25, 5; 39, 4;
41, 2; 66, 3; 68, 3; 75, 5; Suet. Vesp. 4; Apul. Met. 9, 37
S. 663 und de mag. 40 S. 491; Arnob. 3, 10. Den Dat.
suppetiis lul. Valer. Res gest. Alex. M. 2, 23.
Astu (für das Griech. äcrrv) ist ein monoptoton, und nicht,
wie Prise. 15, 3, 16 S. 1012 (III 73, 4) sagt, ein Indeclinabile;
die Form kommt nämlich fast allein als Accus, vor, Terent.
Eun. 5, 5, 17 (987); Acc. (509) bei Non. S. 357, 15 nach einer
Konjektur von Turnebus Adv. XXIX 28; Cic. Leg. 2, 2, 5;
Corn. Nep. Themist. 4, 1 und Alcib. 6, 4; Sidon. Epist. 1, 6.
Asty wird geschrieben als Acc. Vitruv. 8, 3, 6. Nach wahr-
scheinlicher Vermutung ist jedoch ex astu Apul. Met. 1, 24
S. 74 hergestellt, und bei Vitruv. 7 praef. 17 ist asty als Abi.
Zu dem Abi. cudone Sil. 8, 495; 16, 59 ist kein anderer
Casus bekannt.
— 735 —
117. Als diptota nennt Prise. 5, 14, 76 S. 672 (II 188, 3)
ausser verua veribus (über welches unter 119 gesprochen ist)
noch fors forte und tabi tabo. Aber die Verbindung- fors
fortuna gestattet nicht allein den Abi. forte fortuna, auch
a forte fortuna (im Gegensatz zu ab deis und a vobis ipsis)
irapetratum Fronto ad M. Anton. Imp. 1, 2 S. 95 Nab., sondern
auch, wenn der Gegenstand göttlicher Verehrung bezeichnet
wird, den Gen. Fortis Fortunae, wie Varro L. L. 6, 3, 17;
Liv. 10, 46, 14; 27, 11, 3; Colum. 10, 316; C. I. L. 6, 170
(I. Neap. 6756); fasti Venus, und Philoc. und menol. rust. Colot.
und Vallense 24. lun. (C. l L. 1 S. 301: 344; 358), dafür
Fortunae Fortis Ovid. Fast. 6, 773; den Dat. Forti
Fortunae fasti Aniitern, 24. lun. (C. I. L, 1 S. 323). Ovid
hat auch deam Fortem Fast. 6, 775, und Varro L. L. 5, 10,
74 zählt als Gottheiten, deren Verehrung von den Sabinern auf
die Eöraer übergegangen sei, Herculem, Vestam, Salutem,
Fortunam Fortem, Fidera auf. Dass alle diese Stellen auf
Fors Fortuna Bezug haben, und nicht dabei an eine Fortuna
fortis zu denken ist, wiewohl fortis Fortuna in den Not. Tir.
S. 73 ist, erhellt besonders aus Terent. Hec. 3, 3, 26 (386)
quae Fors Fortuna est; Varro Epistula ad Fufium bei Non.
S. 117, 4 o Fortuna, o Fors Fortuna; und Donat. zu Terent.
Phorm. 5, 6, 1: Fors Fortuna est, cuius diem festum colunt,
qiii sine ai'te aliqua vivuut; huius aedes trans Tiberim est.
Womit Varro L. L. 6, 3, 17 zu vergleichen ist.
Tabi und tabo als Diptoton giebt Prise, auch 5, 14, 78
S. 673 (II 189, 10); 7, 6, 27 S. 744 (II 310, 10); 11, 6, 24
S. 924 (II 564, 2), und belegt in der zweiten dieser Stellen
tabi mit Lucan. 6, 548 stillantis tabi saniem. Ebenso sagt der
Commentator Cruq. zu Horat. Epod. 5, 65: Est nomen diptoton,
tabi tabo. Nach Charis. 1, 10 S. 17 (I 29, 26); 1, 12 S. 23
(I 35, 28); 1, 14 S. 25 (I 39, 1); Diom. 1 S. 288 (I 309, 14);
Serv. zu Verg. Aen. 3, 29; Serv. (Serg.) Comm. in Donat.
S. 1845 (IV 433, 36); Serg. Expl. in Donat. 1 S. 486 (IV 490,
4); 2 fol. 60* (IV 540, 12); Phoe. 4, 9 S. 1708 (V 428, 19);
Consent. S. 2035 (V 3ö2, 17); S. 2040 (V 357, 16) ist tabo
ein Monoptoton, wie auch Prob. Cathol. 1, 16 S. 1446 (IV 8, 9)
allein dieser Form gedenkt als eines Beispiels, dass multorum
nominum aliqui casus iuveniuntur. Den Abi. tabo haben Eun.
— 736 -
^315) bei Cic. in Pison. 19, 43 und Tusc. 1, 44, 107 (vergl.
Non. 8. 405); Lucr. 3, 661; Verg. Ge. 3, 481; 3, 557 und
Aen. 3, 29; 3, 626; 8, 197; 8, 487; 9, 472; Horat. Epod. 5,
65; Ovid. Met. 2, 760; 6, 646; 14, 190; 15, 627; Seuec. Herc.
Oet. 790; Lucan. 2, 125; 6, 668; Val. Fi. 1, 816; 2, 212; 3,
150; 4, 749; Sil. 1, 49; 1, 102; 2, 463; 4, 791; 6, 237; 10,
542; 11, 335; 13, 294; 13, 487; 15, 428; 17, 498; Stat. 8ilv.
1, 2, 125 und Theb. 1, 82; 1, 618; 2, 506; 5, 311; 7, 765;
9, 19; 9, 73; 10, 290; 10,298; 11, 87; 11, 582; 12, 283; 12,
567; 12, 701; Tac. Hist. 2, 70; 3, 35; Petron. 124 v. 275;
Capitol. Maximin. 32, 1; Sedul. 3, 191; 4, 274. Bei Liv. 4,
30, 9 ist tabo im Par. und Med., tabe in drei Pal. und anderen
Büchern. Tabum fluentum Senec. Herc. Oet. 523 ist zwar in
den besten Hdschr., aber doch nicht zu vei-teidigen ; in den
geringeren Hdschr. ist tabem fluentis, Burmann schrieb tabem
fluentem, L. Müller de re metr. poet. Lat. S. 377 tabum fluentum
als Neutr., Peiper tabo fluentem. Als Nomin. ist expressum
dentibus tabum bei dem vorgeblichen Quintil. Decl. 12, 9.
Hie tabus bei Charis. 1, 11 S. 19 ist ein willkürliches Ein-
schiebsel von Fabric. Tabes hat nach Charis. 1, 15 S. 73
(I 93, 24) und 1, 17 S. 116 (I 143, 33); 1, 17 S. 118 (I 145,
31) neben dem Nomin. allein den Abi. tabe, nach Phoc. 4, 9
S. 1708 (V 428, 20) ausserdem auch den Accus., welcher aller-
dings nicht weniger gebräuchlich ist, als der Nomin. und Abi.
Den Gen. tabis hatte Cinna in der Srayrna, wie Charis. in der
ersten und dritten der angeführten Stellen bemerkt, und den-
selben finden wir bei Liv. 7, 22, 5 und Cels. 3, 22 S. 110
Daremb.; Sedul. Op. pasch. 3, 8 S. 238, 12; Dat. tabi Cels.
2, 1 S. 31 Daremb. Auch Serv. zu Verg. Aen. 3, 29 stellt
haec tabes huius tabis als Declination des defect. Abi.
tabo auf.
Dicam und dicas. Accus. Sing, und Plur., sind nach
Phoc. 4, 9 S. 1708 (V 428, 19) die einzigen gebräuchlichen
Casus dieses Wortes, und ohne Zweifel sind es die üblichsten
Formen, wie Plaut. Aul. 4, 10, 29 (759) und Poen. 3, 6, 5 (800);
Terent. Phorm. 1, 2, 77 (127); 2, 2, 15 (329); 2, 3, 92 (441);
4, 3, 63 (668); Cic. Verr. Acc. 2, 15, 37; 2, 15, 38; auch 2.
24, 59 im Vat. Palimps. und Lag. 29 und in den Par. AB (im
Lag. 42 m. pr. litem, sonst legem); doch hat Cic. a. a. O. § 37
— 737 —
auch scribitur dica, und § 38 omnibus dicis im Lag. 42 m. pr.
und im Fabric. und Meteil. (sonst omnibus iudiciis).
Über das Neutrum flamen sagt Prob. Instit. art. S. 330
(IV 120, 28): Monemus, quod sint aliqui, qui et ab hoc flamine,
id est flatu ventorum, aptote voluerunt singulari numero pro-
nuntiari, at vero pluraliter flamina declinari. Flamine Enn.
(Ann. 489) bei Macrob. Sat. 6, 2, 28; Acc. (390) bei Prise. 6,
4, 19 S. 685 (II 211, 9); Varro (Sat. Menipp. .224) bei Non.
5, 234, 7; CatuU. 64, 9; 64, 107; 64, 239; 64, 272; Verg. Aen.
4, 241; Prop. 2, 9, 33; Ovid. Amor. 1, 6, 54; Met. 2, 875; 7,
629; 11, 600; 11, 664 und Fast. 3, 599; Sil. 4, 322; 5, 504;
6, 527; 7, 243; 8, 97; 12, 7; Stat. Theb. 3, 257; 7, 809; 9,
914; Ps. Cyprian. Resurr, mort, 244; Inc. poet. bei Baehrens
P. L. M. 3, 169; Gen it. flaminis Ennod. Libell. pro synodo
ed. Hartel p. 303, 23; flamina Cic. Nat. Deor. 2, 44, 112 in
einem Verse; Lucr. 1, 290; 6, 135; Verg. Aen. 5, 832; 10, 97
Ciris 404; Horat. Carm. 3, 19, 19; Tibull. 4, 1, 124; Ovid
Met. 1, 59; 1, 263; 1, 528; 13, 184 und Fast. 2, 455; 4, 18
Nemes. Eclog. 1, 16; Cyneg. 275; Sil. 2, 291; 9, 358; 9, 491
16, 364; 17, 207; Stat. Theb. 3, 672; 5, 421; Lucan. 5, 217
Val. Fl. 2, 429; 3, 732; 4, 98; 5, 683; 7, 25; Arnob. 1, 30
2, 37; Ps. Cyprian. Resurr. mort. 388; Ennod. Carm. 1, 6, 17
1, 7, 44; 2, 47, 2; 2, 68, 4; 2, 81, 3; C. I. L. 5, 4512
flaminum Ennod. Epist. 2, 9 (ed. Hartel p. 49, 4); flaminibus
Ovid. A. A. 3, 99; Arnob. 1, 2. Über den Nomin. Sing, sagt
Serv. zu Verg. Ge. 2, 293: Ab eo quod est flamina, flameu
possumus dicere, licet sit vitandum propter aliam significationem;
nam dicitur flamen Dialis, flamen Martialis. Flamen als
Accus, hat Cic. Arat. 10; Ennod. Panegyr. ed. Hartel p. 269,
25; auch de mens. v. 14 hat Baehrens P. L. M. I 207 flameu
geschrieben, während in der Anth. Lat. ed. Riese 395
lumen steht.
Ein Diptoton ist ferner vicem und vice nach Charis.
Exe. art gramm. S. 102 (I 551, 23); Prise. 5, 14, 78 S. 673
(II 189, 10); 11, 6, 24 S. 924 (H 564, 2); Phoc. 4, 9 S. 1709
(V 428, 27), womit die verstümmelte Stelle des Charis. Art.
gramm. 1, 12 S. 23 (1 36, 11) zu verbinden ist. Bei Phoc.
haben zwar die älteren Ausg. noch huius vicis, aber dieses
fehlt in allen bekannten Hdschr. Dagegen stellt Prise. 17, 9,
Neue-Wagener, Formenlehre. I. '^. Aufl. 47
- 738 —
62 S. 1066 flll 145, 8) vicis und vici auf, und Oharis. 1, 15
S. 72 (I 93, 18) setzt vices unter diejenigen Nomina, welche
im Plur. vollständig decliniert werden, im Sing, aber keinen
Nomin. und Voc. haben. Den Gen. vicis haben Liv. 1, 20,2
ne Sacra regiae vicis desererentur und 1, 41, 6 per speciem
alienae fungendae vicis; Sil. 7, 54 vicis meritique labore
aequato; Vulg. Ev. Luc. 1, 8 in ordine vicis suae; C. I. L. 10,
4863 (I. Neap. 4620) provinciae Samnii adiniunctivae vicis (bei
Henz. 5171 nach Grarrucci provinciae Samnitium iniunctivae
vicis). Der Dat. vici ist in der gewöhnlichen Lesart bei dem
vorgeblichen Quintil. Decl. 6, 4 substituit vici curae suae pro-
pinquos; aber diese Lesart ist nicht sicher. Vicem und vice
und im Plur. vices und vicibus sind häufig. Der Gen. Plur.
fehlt, und auch der bei Charis. 1, 14 S. 27 (I 42, 14) und
Prise. 17, 9, 62 S. 1066 (III 145, 10) angenommene Nomin.
Sing, vix ist nirgends gebraucht.
Frugem und fruge als Diptoton hat Charis. Art. graram.
1, 12 S. 23 (I 35, 21) und Exe. Art. gramm. S. 99 (I 549, 8);
frugis, frugi, fruge als Triptoton Prise. 5, 14, 78 S. 673
(I 189, 8) im Par. R, frugi frugem fruge daselbst in den übrigen
Büchern, während nach Phoc. 4, 9 S. 1709 (V 428, 28) vom
Sing, nur der Abi., und zwar nach dem Par. hoc fruge, nach
dem Gud. hac fruge, nach dem Freis. hac frugi, nach dem Goth. und
den alten Ausg. hoc frugi, gebraucht sein soll. Einen Nomin. frux
erwähnt der Gramm, ine. de dub. nom. ed. Keil V 578, 19: frux
generis feminini, ohne jedoch denselben zu belegen; Prise. 6, 18,
93 S. 724 (II 278, 12) verbindet mit dem Gen. frugis einen
Nomin. frux, und führt für denselben aus Enn. (Ann. 439) an:
si iam data sit frux; in einem zweiten Beispiel dieses Dichters
(Ann. 338): dictum factumque facit frux, stehe frux als Adject.
für frugi homo. Frux hat auch Auson. Edyll. 12; Technop. de
cibis 4. Bei Varro L. L. 9, 31, 44 ist im Flor., Kopenh. und
Par. a frix nebst friges und frigi; Müller und Spengel haben
nach mehreren alten Ausg. Phryx Phryges Phrygi geschrieben.
Nach Prise. 5, 14, 78 S. 673 (I 189, 9) gebrauchten die
vetustissimi als Nomin. frux und fruges. Fruges als Nomin.
Sing, giebt auch Charis. 1, 14 S. 25 (I 40, 2), und so lesen
wir bei dem vorgeblichen Quintil. Decl. 13, 15 hostiae causa
pecudi fuit laesa fruges. In den Exe. ex Charis. arte gramm.
— 739 —
S. 105 (I 553, 2) ist frugis xagnög wie ein Nomin. aufgeführt
Varro L. L. 9, 46, 76: Frugi rectus est natura frux, at secun-
dum consuetudinem dicimus, ut haec avis, haec ovis, sie haec
frugis. Frugis als Gren. vom Getreide, novae frugis accessio
hat Symmach. Epist. 6, 14; frugis Libycae adventum 7, 38
und felicia onera Aegyptiae frugis 10, 29 (22); im moralischen
Sinn ist expertia frugis Horat. A. P. 341; frugis bonae Gell.
7 (6i, 11, 2; bonae frugis, frugis optiraae, spectatae frugis
Symmach. Epist. 1, 58; 1, 77; 3, 19; 4, 22; 4, 46; 4, 73 und
Laud. Valent. sen. Aug. 1,3. Frugi der Feldfrucht Macrob.
Somn. Scrip. 2, 5, 11 torpor glacialis nee animali nee frugi
vitam ministrat, und im moralischen Sinn Apul. Met. 5, 29 S.
374 honesta haec et natalibus nostris bonaeque tuae frugi con-
gruentia. Einen arch. Dat. fruge und frugei statt frugi findet
man C. I. L. 1, 1072 und 1, 1256. Dieses frugi vertritt
öfters die Stelle eines Adject. und kann auch so mit
bonae verbunden werden, wie Plaut. Asin. 3, 3, 12 (602j;
Capt. 5, 2, 3 (956); 5, 2, 4 (957); Gas. 2, 4, 5 (283); 2, 5,
19 (327); Pseud. 1, 3, 103 (337); Poen. 4, 2, 23 (845) und
Trin. 2, 2, 39 (320); 2, 2, 40 (32i;); Cic. Epist. ad Att. 4, 8b.
3; Ulpian. Dig. 9, 2, 23 § 5. Charis. 1, 15 S. 81 (I 105, 1):
Bonae frugi sine s veteres dixerunt, sed nunc quidam bonae
frugis cum s pronuutiant, cum antiqui ad frugalitatem, non ad
frugem, haue elationem referre sint soliti. Vergl. Mar. Victor.
1 S. 2457 (VI 9, 13): Item . , ad bonae fruges quoque, nos bo-
nae frugi, quam vis nuUum nomen singulare Latinum per omnia
genera numerosque omnes et per omnes casus i littera termi-
netur, tamen omissa parte eins solum frugi scribimus. Frugem
die Feldfrucht Cic. pro Rose. Amer. 27, 75 und Cato Mai.
15, 51; Tibull. 4, 1, 162; Plin. N. H. 22, 2, 3 (4); Gurt. 7, 4,
27, und metaphorisch bonam frugem libertatis ferre Liv. 2,
1, 6; pervenit ad frugem Quintil. 1, 1, 3 und ad frugem ahquam
perducere 6, 2, 3; ad nullam certam et solidam pervenit frugem
Tac. de orat. 9; facerc frugem Plaut. Poen. 4, 4, 2, 70 (892);
frugem maturae virtutis Fi'onto ad Anton. Imp. 1, 5 S. 102
Nab. und frugem in segete florentem 2, 2; im moralischen
Sinn ad frugem compellere Plaut. Bacch. 4, 4, 10 (1085); ad
frugem conrigere Trinum. 1, 2,81 (118) und ad frugem applicare
animum Triuum. 2, 1, 34 (271); se ad frugem bonam recipere
47*
— 740 —
Cic. pro Cael. 12, 28-, ad bonam frugem ducentia Gell. 13, 27
(28), 2; ad bonam frugem rcdire Lamprid. Hcliog. 15, 1 und ad
bonam frugem evaderc Lact. Instit. 6, 3, 7 ; frugem tuam peri-
clitabor Apul. Met. 6, 10 S. 399. Fruge Horat. Carm. 3, 23,
4 und Epist. 1, 16, 10; Plm. N. H. 14, 22, 29 (149) zweimal;
17, 5, 3 (41)-, 17, 8, 4 (46) dum in fruge est; 22, 25, 57 (119);
Mela 3, 6, 58; 3, 8, 75; Symmach. Epist. 4, 18, überall von
der Feldfrucht (Horat. Epist. von der Eichel); sine fruge salis
Colum. 10, 353; fruge Cleanthea Pers. 5, 64; tuae res non in
germine sed in fruge sunt Symmach. Epist. 4, 20; fecunda laudum
fruge 9, 54 (53); iuvenem cuius fruge gaudere debeas 9, 62;
cum deviaret a fruge bona Amm. Marc. 25, 4, 16. Bona hercle te
fruge arbitror ist Plaut. Merc. 3, 1, 23 (521) im Ambr., in den
übrigen Büchern bonam hercle te et frugi a. Im Plur. sind
fruges, frugum, frugibus im allgemeinen Gebrauch.
Astus als Nomin. Sing, haben Sil. 16, 32 und Tac.
Ann. 2, 20; astum als Acc. Sing, hat Stat. Achill. 1, 283;
astus als Nomin. Plur. haben Stat. Achill. 1, 593; Silv. 1, 2, 27
und Tac. Ann. 12, 45; als Acc. Plur. Grat. Cyneg. 24; Senec.
Tro. 532(523); 622; Val. Fl. 4, 365; 5, 222; Sil. 6, 307; 7, 743;
Gell. 11, 18, 17; Prudent. c. Symm. 1, 74. Bei Cic. Off. 3, 16, 68
haben die neueren Herausg. dafür nach den besten Hdschr.
astutos geschrieben. Viel häufiger ist der Abi. astu, welcher
aus Plaut., Pacuv., Terent., Acc., Verg., Ovid., Liv., Val. Fl.,
Sil., Quintil., Tac, Petron , lustin. bemerst ist.
Der Plur. irpices ist bei Varro L. L. 5, 31, 136 und Paul.
Festi S. 105; hii-pices Placid. ed. Goetz V 26, 3 und hispices
V 74, 12 ; im Acc. Sing, wird urpicem (Keil irpicem) geschrieben
Cato R. R. 10, 2; lypicem Serv. zu Verg. Ge. 1,95 im cod. Dan.
Zu indaginis, indagini, indaginem, indagine ist der
Nomin. indago erst bei Stat. Achill. 1, 459; Sol. 9, 10;
Symmach. Epist. 3, 23; 5, 68; bei den Impp. Theodos. et
Valent. Cod. 1, 7, 4 und Impp. Valent. Valens et Gratian. da-
selbst 9, 49, 7. Indaginis haben Sil. 13, 141 und Tac. Agric.
37; indagini Apul. Met. 8, 4 S. 513 und Ennod. Libell. pro
synodo ed. Hartel p. 316, 10; indaginem Flor. 4, 2, 32;
Amm. Marc. 29, 6, 12; Imp. lustinian. Cod. 4, 31, 14 § 1;
indagine Bell. Gall. 8, 18, 1; Verg. Aen. 4, 121; Tibull. 4,
3, 7; Ovid. Met. 7, 766; Liv. 7, 37, 14; Lucan. 6, 42; Sil 14,
— 741 —
368; Stat. Theb. 2, 553; 12, 451; Tac. Ann. 13, 42; Plin. Paneg.
35, 2; Flor. 3, 6, 11; 4, 12, 48; Arnob. 4, 35; Auson. Epist.
4, 29; Claudian. in Ruf. 2, 376; indagines als Nomin. Plur.
Amm. Marc. 29, 1, 14; als Acc. Plur. GeU. 7 (6), 16, 6 und
Symmach. Epist. 4, 18, aber indaginibus war falsche Lesart bei
Plin. N. H. 9, 7, 6 (16). Der Nomin. fehlt gänzlich zu in-
dagem Paul. Nol. nat. 11, 699, und indage Claud. Mamert.
Stat. anim. 2, 2; Sidon. Epist. 6, 12, 1; Prudent. c. Symm. 2,
846; Paulin. Nol. Carm. 18, 243.
Ein Tetraptoton ist pollinis, pollini, pollinem, polllne.
Nach Prob. Cathol. 1, 20 S. 1448 (IV 9, 11) und Mar. Plot.
(M. Claudii) Sacerd. 2, 11 (VI 474, 14) war der Nomin. hoc
pollen; Charis. 1, 14 S. 27 (I 42, 2); 1, 15 S. 68 (I 89, 10);
Phoc. 2, 14 S. 1697 (V 418, 10) und Corp. Gloss. ed Goetz II
539, 4 stellen pollis auf, und Phocas erklärt dieses Wort für
ein Masc. Prise. 6, 12, 66 S. 708 (II 250, 17) sagt: Haec
pollis pollinis, sie Charisius; Probus autem et Caesar hoc
pollen pollinis declinaverunt. Für das Genus neutr. ist nicht
entscheidend polline quod Graeci ^laKTov appellant Caec Aurel.
Chron. 4, 7, 97 S. 329. Unverträglich mit demselben ist der
öfters vorkommende Accus, pollinem. Dieser ist bei Cato
ß. R. 156, 5; 157, 9; Col. 8, 14, 11; Plin. N. H. 18, 9, 20
(87); 19, 5, 29 (91); 29, 3, 11 (39); pollinis Terent. Ad. 5,
3, 60 (846); Phn. N. H. 13, 12, 26 (82); 18, 10, 20 (89);
Pallad. 11, 14, 5 und Corp. Gloss. ed. Goetz II 152, 48;
pollini Plin. N. H. 13, 11, 20 (67); polline Colum. 6, 30, 6;
Geis. 2, 18 (ed. Daremberg p. 65, 2); 4, 4, 1 (p. 130, 5). Pollen
war bei Cels. 5, 19, 4 Conjectur von van Linden für fuligo.
Bei Samon. 742 schwankt die Lesart zwischen madida und ma-
dido polline. Den Plur. p olline s hat Cael. Aurel. Acut. 3,
3, 14 S. 212 und Chron. 4, 3, 37 S. 299; Abi. pollinibus Cael.
Aurel. Acut. 2, 24, 136 s'. 152.
Zu dicione fehlt der Nomin. nach Donat. 2, 9 S. 1749
(IV 377, 30); Diom. 1 S. 316 (I 328, 24); Serv. zu Verg. Aen.
1, 740; Prise. 8, 1, 4 S. 784 (II 371, 19); Cledou. S. 1901
(V 45, 19); Consent. S. 2034 (V 352, 13); als Defectivum ist
es bezeichnet von Prise. 11, 6, 24 S. 924 (II 564, 1), als Tetrap-
toton, welchem der Nomin. und Voc. fehlen, von Diom. 1 S. 288
(I 309, 24) und ebenso führt Serv. (Serg.) Comm. in Douat. S. 1845
— 742 —
(IV 434, 1) huius dicioiiis, huic dieioni, hanc dicionem,
ab hac diciouc als gebräuchlich auf. Nach Phoc. 4, 9 S. 1708
(V 428, 16) waren nur hanc dicionem und ab hac dicione vor-
handen. In den Not. Tir. S. 72 ist jedoch dicio. Wir lesen
dicionis suae, alienae, Romanae, alicuius esse, fieri, facere
Liv. 1, 25, 13; 21, 53, 5; 21, 60, 3; 22, 20, 11; 23, 28, 5;
23, 35, 2; 24, 29, 7; 24, 29, 12; 26, 24, 12; 27, 51, 13; 28,
1, 3; 30, 9, 2; 32, 21, 32; 32, 33, 8; 33, 1, 1; 33, 39, 4; 33,
40, 4; 39, 23, 12; 42, 41, 13; 44, 25, 11; 45, 9, 5; Plin. N. H.
5, 9, 10 (59); Gurt. 4, 4, 19; 5, 5, 6; provincia novae dicio-
nis, regio est continentis adversus insulam vetustae Rhodiorum
dicionis, suae dicionis urbem und urbium, Ciliciam et
Commagenen dicionis regiae usque ad id tempus Liv. 28, 18,
10; 32, 33, 6; 32, 33, 16; 38, 14, 9; Suet. Vesp. 8; restitu-
turum se Acarnanas in antiquam formulam iurisque ac dicionis
Aetolorum Liv. 26, 24, 6; nee terminus umquam Romanae
dicionis erit Claudian. Cons. Stilic. 3, 159; propagatori imperii
dicionisque Romanae C. I. L. 6, 1140. Dieioni alicuius
permittere, subicere, adicere Cic. 1. agr. 2, 15, 39; Vell. 2, 37,
3; Tac. Ann. 13, 55; Gurt. 4, 1, 26; 6, 5, 9; 6, 9, 22; GeU.
5, 19, 10; ut dieioni iungeret suae Amm, Marc. 27, 12, 1 und
dieioni nosti*ae obuoxiam 31, 5, 5; dieioni suae viudicare
lul. Valer. Res gest. Alex. M. 3, 47 und dieioni suae subiecit
3, 98. Dedunt se in dicionem atque in arbitratum Thebano
poplo Plaut. Amph. 1, 1, 103 (259) und auris meas dedo in
dicionem tuam Mil. 4, 1, 8 (954): in dicionem alicuius esse,
venire, redire, cedere, concedere, dare, dedere, tradere, restituere,
se permittere, redigere, subigere, recipere, accipere Gic. Divin.
in Caecil, 20, 66; 1. agr. 2, 27, 74; Prov. cons. 13, 32; Gaes.
bell Gall. 2, 34; SaUust. Gat. 20, 7; Liv. 1, 38, 2; 7, 31, 4;
8, 20, 6; 10, 10, 5; 21, 61, 7; 23, 15, 9; 26, 21, 17; 26, 33,
12; 26, 43, 4; 28, 11, 15; 28, 38, 2; 28, 43, 14; 29, 17, 1;
29, 17, 2; 29, 29, 10; 29, 31, 6; 29, 31, 8; 29, 38, 1; 30, 7,
2; 32, 31, 5; 33, 13, 12; 34, 35, 10; 35, 51, 10; 36, 14, 9;
37, 45, 3; 38, 3, 3; 38, 11, 9; 38, 16, 9; 38, 31, 6; 40, 28,
6; 40, 35, 13; 40, 49, 4; 41, 11, 9; 41, 17, 2; 41, 19, 1; 45,
1, 9; 45, 44, 5; Tac. Hist. 5, 9; Plin. Paueg. 32, 1; Suet. Glaud.
25; Gurt. 4, 1, 13; 4, 5, 14; sub imperium dicionemque
alicuius cadere und subiungere, sub ius dicionemque redigere,
— 743 -
sub nutum dicionemque Roinanam pervenire Cic. pro Font.
1, 2 (5, 12) und Verr. Acc. 1, 21, 55; Liv. 28, 21, 1; 35, 32,
9; contra nutura dicionemque Naevii Cic. pro Qiiint. 30, 94.
In arbitratu dicione potestate C.I. L. 1, 198 Z. 1; in dicione
alicuius esse, in dicione habere, tenere Cic. pro Quint. 2, 6; Verr
Acc. 1, 38, 97; 4, 27, 60; Caes. beU. Call. 1, 33, 2; Liv. 8
1, 10; 9, 20, 8; 21, 5, 3; 23, 10, 11; 24, 23, 11; 26, 41, 15
31, 5, 6; 31, 1, 9; 33, 19, 11; 37, 54, 15; 38, 48, 3; 41, 6
12;. 45, 3, 1; Curt. 6, 3, 9; 10, 10, 1; Spartian. Hadr, 5, 2
sub dicione alicuius esse Caes. bell. Gall. 1, 31, 7; Ovid. Met
14, 609; Liv. 4, 8, 2; 5, 27, 14; 6, 29, 6; 8, 2, 11; 32, 29, 7
33, 30, 2; 33, 32, 6; 33, 34, 11; 34, 22, 10; 38, 38, 2; 38
38, 10; 4L 6, 9; 42, 5, 3; 43, 6, 8; Ambros. Orat. c. Symmach. 1
C. I. L. 6, 2093; 6, 2094. Qui mare, qui terras omni dicione
tenerent; vastabat Cyprum et victor dicione tenebat; dicione
premebat Sarrastis populos; magna dicione iubeto Carthago
premat Ausoniam; dicione carere virtutem; neque Persarum
dicione deminutum ius; cuius dicione nutuque maria terrae,
pax beUa regerentur; Latia quidquid dicione subactum vivit,
Verg. Aen. 1, 236; 1, 622; 7, 737; 10, 53; Sil. 7, 505; Tac.
Ann, 3, 61; Plin. Paneg. 4, 4; Claudian. in Rufin. 1, 292. Un-
sicher ist die Lesart ea quae gerantur, deorum geri vi, dicione
ac numine Cic. Leg. 2, 7, 15; vidicione wird aus dem Leid.
A m. pr. bemerkt, in mehreren Büchern ist iudicione und iudicio,
in zwei Lag. vi dictione.
Der Gen. von vis wird gern vermieden, daher de vi
condemnati sunt Cic. Phil. 2, 2, 4; de vi publica damnatus
Tac. Ann. 4, 13; de vi reus Cic. pro Sest. 35, 75 und de vi
reum fieri in Vatin. 17, 41, und sogar ei qui de vi itemque ei
qui maiestatis damnatus sit Cic. Phil. 1, 9, 23. Darnach hat
Halm auch § 21 geschrieben et de vi et maiestatis damnati
(im Vat. et maiestates, sonst et de maiestate), und § 22 his
duabus quaestionibus de vi et maiestatis sublatis (im Vat. et
maiestate, sonst et de maiestate). Die Grammatiker erkennen
jedoch den Gen. vis an. Varro L. L. 8, 2, 7 sagt: et recto et
obliquo vocabulo vis; Prob. Cathol. 1, 40 S. 1461 (IV 19, 22);
1, 54 S. 1476 (IV 31, 1); Charis. Art. granmi. 1, 14 S. 27
(I 42, 14) und Exe. art. gramm. S. 90 (I 542, 38); S. 95
(I 546, 34); Prise. 6, 12, 64 S. 707 (II 249, 9); 7, 8, 36 S.
— 744 —
749 (II 318, 1); 7, 9, 45 S. 754 (II 324, 9) geben vis als
Gen., und Prob. Instit. art. S. 296 (IV 98, 19) und Charis. 1,
15 S. 69 (I 89, 14) declinieren das Wort durch alle Casus des
Sing. Wir lesen vis als Gen. Tac. de orat. 26 plus vis (aber
Halm plus virium) quam sanguinis ; Paul. Recept. sent. 5, 30 vis
publicae reus; Ulpian. Dig. 4, 2, 1; 48, 7, 5; 50, 17, 52 vis
ficbat mentio, vis privatae postulari possit, und aut in vis
publicae aut in vis privatae crimen incidat; Macer Dig. 48, 2,
11 § 1 crimen vis; Imp. Antonin. Cod. 4, 65, 1 periculum vis
maioris und 9, 43 1 qui potentatus et vis aliorumque criminum
reum fecit; Impp. Dioclet, et Maxim. Cod. 8, 4, 4 vis privatae
reum postulare und 9, 12, 5 vis privatae reus deferri potest.
Vi als Dat. ist Bell. Afr. 69, 2 equitibus suis hostium vi
oppositis, und C. I. L. 5, 837 vi divioae sacrum. Bei Cic.
Epist. ad Q. fr. 1, 2, 5, 16 und Liv. 3, 13, 4 ist vi neben
resistere Abi. Der Acc. vim und der Abi. vi sind gleich
gewöhnlich wie der Nomin. vis. Dass vis auch Nomin. und
Accus. Plur. sein könne, bezeugt Prob. Cathol. 1, 40 S. 1461
(IV 19, 23) und 1, 54 S. 1476 (IV 31, 1) mit Bezugnahme in der
ersteren Stelle auf Lucr., in der zweiten auf Varro und Lucr. ;
desgleichen M. Plot. (M. Claud.) Sacerd. 2, 66 S. 59 (VI 482,
11) und Prise. 6, 12, 64 S. 707 (II 249, 10), bei welchem
letzteren aus Lucr. 2, 586 quam multarum rerum vis possidet
in se atque potestates, und aus Sallust. Hist. male iam adsuetum
ad omnis vis controversiarum, angeführt wird. Vis als Nomin.
Plur. hat Lucr. 3, 265 sed quasi multae vis unius corporis
exstant; als Accus. Plur. ausser den von Prise, angezogenen
Stellen des Lucr. und Sallust. noch Messalla bei Macrob. Sat.
1, 9, 14 quae vis caeli maxima duas vis dispares colligavit.
Lindsay (Archiv 10, 443) fügt noch den Saturnier des Liv.
Andronic. bei Festus 532 Thewr. hinzu: namque nulluni peius
macerat humanum Quamde mare saevom vis et cui sunt ma-
gnae, da die Lesart des cod. Farnes, viret eher aus vis et ver-
dorben ist als aus vires. Bei Cic. Epist. ad Fam. 14, 18, 1 si
quae vis aut si quae rapinae fieri coeperint ist vis Sing. Falsche
Lesart einer Hdschr. ist vis et iniurias für ins et iniurias Sallust.
lug. 14, 16, und vis dolores Cato bei Non. S. 187 in einigen
der älteren Ausg., die Hdschr. haben daselbst eis dolores, und
in der Anführung derselben Stelle bei Gell. 10, 3, 17 eos dolores.
— 745 —
Zu nemo wird gewöhnlich als Gen. nullius gebi*aucht.
Charis. Art. gramm. 2, 7 8. 133 (I 159, 26) und Exe. art.
gramm. S. 118 (I 561, 11) und Diom. 1 S. 322 (I 333, 27)
lehren: Nemo pronomen non habet genetivum, ut dicamus
neminis, ut quibusdam videtur. Dieselben weisen jedoch ne-
minis bei Plaut. Capt. 3, 5, 106 (764) nach, welche Stelle auch
von Charis. 1, 17 S. 111 (I 138, 7) angeführt wird. Fest,
unter neminis S. 162 (vergl. Paul. S. 163) giebt diese Form
aus Enn. (Fab. 353) und Cato (ed. Jordan p. 67, 7); Non.
S. 143. 14 und Prise. 6, 3, 15 S. 683 (PI 207, 8) aus Plaut,
a. a. O. und Lucil. (30, 109); Commodian. Apol. 355. Bei Cic.
Epist. ad Att. 14, 1, 1 wird gewöhnlich gelesen: in sermonem
se post idus Mart. praeterquam Lepidi venisse neminis, im Med.
ist nemini. Mannt, wollte praeterquam Lepido venisse nemini,
und dies ist im cod. Faerui gefunden und wird jetzt von C F.
W. Müller geschrieben. Nach Mar. Victorin. Art. gramm. 1, 4 S.
2457 (VI 9, 12) war nemini wie nulli bei den veteres gram-
matici. Nicht viel häufiger als neminis ist nomine. Es ist
bei Plaut. Cist. 1, 1, 89 (87) und Mü. 4, 2, 70 (1062); Cic.
in toga cand. in einem Lemma bei Ascon. S. 93, jetzt wird
aber von Kiessling und R. Scholl p. 82, 26 ne quem alium
nominem geschrieben; Tac. Ann. 18, 27 und Hist. 2, 47, doch
oft bei Suet, Aug. 45; 95; Tib. 12; 17; 73; Cal. 46; Nero 47;
Vitell. 17 und Tit. 7; lustin. 1, 9, 10; 9, 1, 4; 12, 11, 8; 19,
3, 12; Ulpian. Dig. 41, 2, 34 §2. Nullius für neminis haben
Cic. de orat. 2, 2, 9; Verr. Acc. 2, 73, 179; 5, 15, 39; pro
Sulla 30, 85; pro Cael. 23, 56 und Epist. ad Farn. 5, 21, 2;
Lucr. 1, 926; Liv. 3, 54, 8; 4, 24, 9; 6, 16, 3; 7, 35, 4; 24,
8, 17; 26, 41, 8; 30, 15, 2; 30, 23, 4; 31, 30, 5; 31, 49, 9;
33, 32, 10; 38, 47, 5; 38, 48, 14; 39, 9, 7; 45, 44, 11; nullius
ist nullius rei Horat. A. P. 324. Und nullo für nemine Cic.
Brut. 88, 301; 88, 302; pro Rose. Amer. 10, 28; Verr. 5, 30,
78; pro Cluent. 59, 161; Off. 1, 4, 14; 3, 9, 38; 3, 17, ßS; 3,
19, 77 und Leg. 1, 9, 27; Caes. bell. civ. 3, 68, 3; Bell. Afr.
62, 5; 90, 5; Sallust. lug. 100, 3 und Hist. Brief des Mithrid.
14; Verg. Ge. 1, 128 und Aen. 12, 423; Liv. 3, 52, 3; 3, 56,
5; 5, 19, 5; 5, 32, 4; 6, 16, 6; 6, 32, 4; 7, 11, 5; 21, 49, 3;
22, 3, 7; 22, 47, 6; 25, 11, 6; 25, 39, 2; 26, 37, 6; 30, 34,
3; 30, 39, 3; 31, 23, 4; 33, 2, 6; 33, 28, 8; 34, 28, 12; 35,
— 746 —
16, 10; 37, 20, 3; 37, 33, 4; 39, 56, 2; 42, 66, 7; niillo für
nulla re Amra. Marc. 14, 1, 4; 17, 5, 15; 20, 8, 19; nihil im-
petrato Amm. Marc. 20, 11, 17.
Neben dem Nomin. lues wird öfters der Acc. luem ge-
lesen, wie Senec. Med. 183; Tro. 594; 863 und Thyest. 88;
Val. Fl. 4, 432; 6, 400; Tac. Eist. 3, 15; Apul. Met. 1, 7 S.
35; Tert. de anima 57; Arnob. 7, 44; Claudian. Bell. Gild. 39;
Oros 3, 5, 1 ; C. I. L. 3, 5567, seltener der Abi. lue, wie Licin.
Macer (fragm. 21 ed. Peter p. 308, 21) bei Non. S. 52, 6, wo
L. Müller lue einklammert; Val. Fl. 4, 529; Cael. Aurel. Acut.
1, 14, 110 S. 48; 2, 39, 131 S. 202 und Chron. 1, 3, 57 S.
30; Cyprian. ad Demetr. 10; lul. Valer. Res gest. Alex. M. 2,
7; 2, 12 (falsche Lesart war es bei lustin. 20, 5, 10); Sedul.
3, 81; und der Gen. luis, Arnob. 7, 40; 7, 47 (37. 44); Cyprian.
ad Demetr. 5; Amm. Marc. 19, 4, 7; 30, 2, 11; Cael. AureL
Acut. 1 praef. 12 S. 5 zweimal; lul. Valer. Res gest. Alex. M.
2, 12; Anth. Latin, ed. Riese 928 v. 41. Über den Pur. vergl.
unter 107,
118. Noch zu mehreren Nomina, welche im Plur. entweder
vollständig decliniert werden oder wenigstens den Nomin. haben,
und von welchen zugleich einzelne Casus des Sing, vorhanden
sind, fehlt der Nomin. Sing, oder ist nur ausnahmsweise ge-
braucht, wie zu den unter 117 erörterten vices und fruges.
Als solche sind unter den Pluralia tantum behandelt proceres,
primores, optimales unter 110; fauces unter 111; casses,
crates, sentes, vepres unter 112; ambages, dapes, obices,
opes, preces, verbera unter 113.
Aber unbegründet ist die Angabe einzelner Grammatiker,
dass zu frondem, laterem, remigis der Nomin. Sing, fehle. Nach
Charis. Art. gramm. 1, 12 S. 23 (I 36, 9) und Exe. art. gramm.
5. 102 (I 551, 23) fehlt zu frondem und fronde, nach Phoc.
4, 9 S. (1709 V 428, 23) zu frondis, der Nomin. Aber frons
für das Laub haben Varro (Sat. Menipp. 390) bei Non. S. 486,
10, wo die Form fros steht; derselbe R. R. 1, 24, 3 (auch hier
wird von Keil nach Charis. 130, 34 und Non. S. 114, 3 fros
geschrieben); 2, 5, 11; Verg. Ge. 2, 372 (nach Non. S. 486.
7 frons, nach Non. S. 114, 1 fros); Val. Fl. 1, 777; Quintil. 12,
6, 2; Samon. 50 (47); 153 (148); 692 (685); 823 (817) und
Pallad. 10, 18. Ausserdem sind frondis, frondem, fronde,
— 747 —
frondes, f roudium, frondibus in Gebrauch. — Zu laterem
fehlt der Nomin. Sing, nach Diom. 1 S. 316 (I 328, 24)-, Donat.
2, 9 S. 1749 (IV 377, 30); Pompei. Comraent. S. 93 (IV 138, 4);
S. 173 (IV 172, 30j; S. 205 (IV 187, 1)-, Serv. Art. gramm. 1,
4; Cledon. S. 1901 (IV 45, 18); Consent. S. 2034 (IV 352, 13);
Phoc. 4, 9 S. 1708 (IV 428, 18). Den Abi. latere und den
Nomin. und Accus, lateres weist Prise. 5, 14, 78 S. 673 (II
189, 11) und zwar latere bei Plaut. Trucul. 2, 2, 49 (304) und
lateres daselbst 2, 2, 50 (305) und 2, 2, 51 (306) nach, und nach
demselben 17, 9, 62 S. 1066 (III 145, 7) gab es einen Gen.
lateris und einen Dat. lateri, wie nach Serg. Expl. in. Donat.
1 S. 486 (IV 490, 6) huius lateris, huic lateri, hunc
laterem, ab hoc latere gesagt Avurde. Den Nomin. later
stellt Prob. Cathol. 1, 36 S. 1458 (IV 17, 4) ohne Beleg auf,
Charis. 1, 17 S. 109 (IV 135, 17) führt denselben aus Varro
de sermone Latino V an, und ein zweites Beispiel dieser Form
aus dem nämlichen Schriftsteller (^Sat. Menipp. 96) giebt Non.
S. 131, 10 und 520, 16 nebst einem Beispiel von latere (Sat.
Menipp. 248) und zweien von lateres (Sat. Menipp. 474 und de
vita populi Romani lib. III). Later haben auch Vitruv. 1, 5, 8;
Colum. 6, 14, 7; lateris Plin. N. H. 18, 10, 23 (98); lateri
Colum. 6, 14, 7; laterem Terent. Phorm. 1, 4, 9 (186); Liv.
36, 22, 11; Vitruv. 2, 8, 18; latere Cic. Divin. 2, 47, 99;
Caes. bell. civ. 2, 8, 1; Sallust. (Hist. III) bei Non. S. 138, 4;
Vitruv. 2, 3, 2; 2, 8, 10; Colum. 9, 1, 2; 11, 3, 2; Plin. N.
H. 2, 82, 84 (197); 19, 10, 58 (178); Mart. 9, 75, 2; lateres
Caes. bell civ. 2, 10, 4; 2, 10, 6; Vitruv. 2, 3, 4; Plin. N.
II. 35, 14, 49 (170); Tac. Ann. 16, 1; Pallad. 6. 12; 7, 8;
laterum Liv. 44, 11, 5; Vitruv. 2, 3, 3; Plin. N. H. 33, 3, 17
(56); lateribus Cato R. R. 38, 3; Varro R. R. L 14, 4; Caes.
bell. civ. 2, 9, 3; 2, 9, 6; 2, 10, 5; 2, 11, 2; Vitruv. 2, 3, 1 ;
2, 3, 4; Auson. Lud. VII sap. Sol. 21. — Zu rcmigis fehlt
der Nom. Sing, nach Phoc. 4, 9 S. 1709 (V 428, 23). Aber
remex haben Cic. Divin. 2, 55, 114; Prop. 3 (2), 27, 13;
Curt. 4, 3, 18; Sidon. Epist. 1, 5, 5; Serv. zu Verg. Aen. 6, 233.
Remigis, remigem, remige, remiges, remigum, remigi-
bus sind ebenfalls nicht selten.
119. Mehrere Neutra haben im Plur. nur den Nom. und
Accus. Ais solche werden von Prob. Append. S. 439 (IV 194.
— 748 —
31) genannt mella, riira, maria, olea, i'ella, tura, vina,
hordea, von demselben Instit. art. S. 326 (IV 118, 17) mella
et cetera talia; von Charis. Art. graram. 1, 10 S. 16 (I 28, 10)
mella und vina, von demselben Art. gramm. 1, 11 S. 21 (I
34, 17 und 20) und Exe. art. gramm. S. 101 (I 550, 22 und
25); S. 102 (I 551, 4) maria, aera, iura und Art. gramm.
1, 15 S. 72 (I 93, 10) frumenta, hordea, mella, und maria,
rura, aera, iura, auch 1, 17 S. 97 (I 121, 3) und 1, 17; S. 109
(I 135, 9) die vier letzten; von Diom. 1 S. 288 (I 309, 22);
S. 315 (I 328, 14) maria, rura, aera; von Rhemn. Pal.
S. 1370 (V 536, 31) iura, maria, vina, mella, fella, aera;
von Prise. 11, 6, 24 S. 924 (II 564, 3) maria und aera; von
Phoc. 1, 4 S. 1690 (V 412, 7) farra, iura, rura, zu denen in
den alten Ausg. noch aera hinzugefügt wird, und von dem-
selben 4, 9 S. 1709 (V 428, 31) iura, rura, aera, maria.
Prise. 7, 6; 28 S. 744 (II 310, 15) sagt: Maria, aera, vina,
mella, hordea genetivos et dativos plurales in usu raro habent
nisi apud vestustissimos; und Charis. in den unter 101 ange-
führten Stellen Art. gramm. 1, 11 S. 22 (I 34, 28) und Exe.
art. gramm. S. 101 (I 550, 30) bemerkt nach Aufzählung von
mel, oleum, vinum, mulsum, defrutum, acetum, lac,
garum, muria, liquamen im Allgemeinen: Si qua horum
nominativo pluraliter efferuntur, ceteris tamen casibus cessabunt.
Von den angeführten Nomina sind vina und frumenta zu
streichen. Vinorum hat Plin. N. II. 13, 4, 9 (40); 14, 6, 8
(62); 14, 20, 25 (126); vinis Cato R. R. 147; 148, 2; Ovid.
A. A. 1, 244; Met. 12, 317 und Fast. 6, 673; Plin. N. H. 14,
2, 4 (20); 14, 2, 4 (35); 14, 4, 6 (55) zweimal; 14, 9, 11 (80);
14, 14, 17(96); 23, 1, 24(45); frumentorum Caes. bell. civ_
3, 49, 6; Colum. 2, 8, 3; 2, 21, 6; 2, 22, 5; 11, 2, 26; Pallad.'
1, 6, 14; frumentis Caes. bell. Gall. 4, 19, 1; Verg. G-e. 1,
150; 2, 228; Colum. 2, 9, 14; 2, 10, 1 ; 2, 10, 7; 3, 8, 4 ; 8,
9, 2; Plin. N. H. 18, 7, 10 (58). — Über die einzigen bekannten
Beispiele des Gen. und Dat. oder Abi. Plur. von mare vergl.
unter 105. Bei Curt. 6, 4, 18 lieisst es mare Caspium dulcius
ceteris, ohne dass maribus ausgesprochen ist. — Zu aera giebt
Prise. 7, 8, 38 S. 750 (II 319, 2) aus Cato (ed. Jordan p. 66,
8) aerum (vergl. unter 76); Paul. Festi unter acribus S. 27;
Charis. 1, 17 S. 97 (I 121, 4) und Prise, a. a. O. aus dem-
— 749 —
selben acribus-, Charis. 1, 15 S. 72 (I 93, SS) und 1, 17
5. 97 (I 120, 34) aus Lucr. 2, 637 acribus. Dasselbe ist
bei Arnob. 3, 41. Für acribus wurde auch aeris gesag-t, so
Ps. Cyprian. de aleat. 6 (ed. Hartcl p. 98, 14) quae sordidissi-
mis aeris totam substantiam perdit und 10 (p. 103, 9) quid
opes et divitias tuas sordidissirois aeris amitttis? Aeroru
Inschr. Henz. 6842. — Zu iura führt Charis. 1, 15 S. 72 (I
93, 21) und 1, 17 S. 109 (I 135, 7) aus Cato (ed. Jordan
p. 30,1) iurum an, welches auch bei Plaut, ist, vergl. unter 76;
derselbe bemerkt 1, 11 S. 19 (I 32, 11) iuribus, welches sich
bei Ulpian. Dig. 13, 5, 3 § 1 findet. — Von rura ist ein
Genit. nicht nachgewiesen, dagegen kommt der Abi. ruribus
bei Augustin. contra litteras Petiliani 3, 31, 36; Coripp. loh.
6, 244 und Prise. Perieg. 32 vor, vergl. Archiv. 7 p. 408; 8,
588; aber ruribus, dessen Rudd. 1 S. 128 gedenkt, war
falsche Lesart bei Plin. Epist. 5, 18, 1 für viribus.
So bleiben von den in den obigen Stellen der Grammatiker
aufgezählten Nomina folgende übrig: mella, fella, tura, hordea,
farra; denn olea, welches Prob. Append. S. 439 (IV 194, 31)
mit aufgenommen hat, kommt selbst nirgends als Plur. vor, vergl.
unter 103.
Hinzuzufügen sind pura, murmura (vergl. unter 103 und
109) und ora. Terent. Heaut. 3, 3, 11 (572) concedas hinc
aliquo ab ore eorum; Cic. pro Rose. Amer. 6, 16 in ore
omnium versabatur und pro Scaur. 2, 50 in omnium animis
atque ore versaris; Verr. Acc. 2, 23, 56 in ore atque sermone
omnium coepit esse; Phil, 10, 7, 14 erat in ore, in sermone
omnium; Epist. ad Att. 14, 22, 2 habent in ore nos ingratos;
Lach 1, 2 multis erat in ore; Sallust. Hist. Rede des Cotta 4
a prima adulescentia in ore vestro egi; Ovid. Trist. 3, 14, 23 und
24 nunc incorrectum populi pervenit in ora, in populi quidquam
si tarnen ore meum est; Liv, 6, 17, 2 ab ore civium und 9,
10, 3 Postumius in ore erat; Tac. Hist. 2, 73 erat in ore
famaque; Hist. 2, 78 und 3, 36 in ore vulgi; de orat. 37 in
ore hominum; Senec. Benef. 7, 19, 7 in ore parentium; Stat.
Theb. 2, 83 leonum ore; Symmach. Epist. 10, 54 in omnium
seraper animis et ore victurus; Epist. 4, 62 in ore multorum;
Epist. 10, 32 in ore plurimorum; Serv. zu Verg. Ecl. 3, 40 in
omnium ore versatur und zu Ge. 3, 3 in omnium ore ver-
- 750 -
santur. Doch ist oribus bei Varro L. L. 7, 3, 64; Verg. Aen.
8, 486; 10, 566; Curt. 7, 5, 7; Apul. Met. 4, 28 8. 300; 8, 29
S. 586; Augustin. Sermon. 34, 6; Salvian. Gubern. Dei 1, 10,
45; Coripp. Laud. lustin. 4, 261; Arnob. 1, 64; 3, 10; 5, 19;
Non. S. 430, 3; Pallad. 1, 39, 2; 3, 25, 9. Vitia oriura war
falsche Lesart Plin. N. H. 20, 9, 36 (92) für vitia earum, näm-
lich narium. Das Fragm. Bob. de nom. et pronom. S. 134 (V
561, 11) bildet orum, oribus.
Dass von alia, balsama und opobalsama, defruta,
sapae oder auch von sensa, vehes keine andere Form des Plur.
vorkommt, erklärt sich bei den meisten dieser Nomina daraus,
dass auch der Nomin. und Accus, derselben nicht gewöhnlich
ist. Von colla ist der Nomin. und Acc, Plur. sehr häufig, so
Lucan. 1, 442; 2, 82; 2, 160; 2, 363; 3, 737; 4, 251; 4, 618;
5, 170; 5, 361; 5, 793; 6, 358; 6, 664; 8, 607; 8, 671; 8, 732
Stat. Achill. 1, 280; 1, 326; 1, 523; 1, 944 (II 270); Theb. 2
632; 2, 657; 3, 331; 4, 826; 5, 558; 5, 562; 6, 122; 6, 308
6, 396; 6, 460; 6, 724; 6, 824; 6, 836; 6, 849; 6, 875; 7, 498
7, 645; 9, 224; 9, 409; 9, 504; 9, 644; 9, 687; 9, 741; 9, 881
10, 150; 10, 308; 10, 718; 10, 786; 11, 314; 11, 687; 12, 603
12, 669, und Genit. coUorum Cic. Nat. Deor. 2, 47, 122. Zu
musta ist mustis vorhanden, Ovid. Amor. 1, 15, 11; Plin. N, H.
14, 20, 25 (125). Dass neben fora auch foris gelesen wird, zeigt
Rudd. 1 S. 129 aus Ovid. Fast. 1, 258 und Trist. 3, 12, 24;
Mart. 7, 65, 2; es ist auch C. I. L. 1, 198 Z. 31 und 1, 206
Z, 83; Liv. 25, 5, 6; 29, 37, 3; 40, 19, 3; Plin. N. H. 34, 1,
9 (17).
Von mehreren Nomina der dritten Deklin. ist kein Gen.
Plur. nachgewiesen, während der Dat. und Abi. derselben
sicher ist; so von vices, dapes, adeps, cos, labes, lux,
pax, faex, calx, lanx. Auch von arx ist der Gen. Plur.
selten, vergl. unter 74.
Den Gen. Plur. veruum erklärt Prise. 14, 76 S. 672 (II
188, 4) für ungebräuchlich, während er verua und veribus an-
erkennt, wogegen Charis. 1, 15 S. 50 (I 66, 9) veruum
und veribus billigt, aber vera für verua verlangt. Vergl.
unter 92. — Von metus fehlen der Gen., Dat. und Abi. Plur.,
wogegen der Nomin. und Accus. Plur. häufig sind, vergl. unter
107. — Über monita und monitus bemerkt Serv. zu Verg.
— 751 —
Aen. 10; 689: A quarta declinatione nee singulari dativo utimiir
nee plurali. Nam unum nomen est de his, quae licet duplicem
habeant deelinationem, tarnen aliquibus eorum easibus propter
asperitatem non utimur; ut laurui. lauribus, cum et huius laurus
et ab hac lauru dicamus. Ebenso fehlt der Gen. Plur. von
monitus, und von vielen anderen Verbalia auf us.
Von den meisten Nomina der fünften Declin. ist der Gen.,
Dat. und Abi. Plur. entweder ganz ungebräuchlich oder doch
selten, vergl. unter 100.
120. Von vielen Verbalia auf us wird allein der Abi.
Sing, gefunden, und zwar gewöhnlieh mit einem Genit. oder
einem Pronom. possess. construiert. Accitu istius Cic. Verr. 3.
28, 68; accitu cari genitoris Verg. Aen. 1, 677; legionum accitu
Tac. Ann. 2, 80. — Meo adhortatu Apul. de mag. 102 S. 600;
über das auch in anderen Casus vorkommende hortatus vergl.
unten. — Adiutu Symmaeh. Epist. 2, 26; Macrob. Sat. 7, 7,
o. — Meo adlegatu Plaut. Trin. 5, 2, 18 (1142), vergl. Gell.
13, 20 (21), 19. — Admixtu voluptatis Macrob. Sat. 2, 1, 6. —
Admonitu mit einem Gen. oder Pronom. possess. Cic.
Catil. 3, 3, 8; Verr. Acc. 2, 25, 60; Epist. ad Fam. 10, 12, 3;
15, 2, 5; Epist. ad Att. 9, 10, 5; 13, 18; Ein. 5, 2, 4; Har.
resp. 26, 56; Corn. Nep. Att. 20, 3; Liv. 1, 48, 5; Ovid. Met.
9, 324; 12, 360 und Fast. 3, 612; Tac. Hist. 3, 81, und für
sich allein Ovid. Remed. amor. 729; Met. 3, 566; 14, 465
und Fast. 5, 36; dagegen ist monitus als Nomin. Plur. vor-
handen, vergl. unter 108. — Adspersu mit einem Gen. Plin.
N. H. 8, 37, 56 (134); 11, 53, 115 (279); 13, 12, 26 (82); 14,
20, 25 (124); 28, 8, 32 (122). — Tristi advolatu Cic. Tusc.
2, 10, 24 in Versen, über volatus als Plur. vergl. unter 108.
— Aestimatu aetatis Macrob. Sat. 1, 16, 31; in aestiniatu
est war falsche Lesart bei Plin. N. H. 11, 15, 15 (38) für
existimatur. — Appositu Plin. N. H. 24, 6, 20 (30); Arnob.
2, 67; Samon. 139; 413; 506; 820. — Tuo arcessitu, ipsius
arcessitu, arcessitu Valentis Plaut. Stich. 2, 2, 3 (327); Cic.
Nat. Deor. 1, 6, 15; Anim. Marc. 31, 10, 3. — Omni graviore
armatu relicto, haud dispari armatu, eodem armatu, toto
fere gravi armatu, Cretico armatu, ne armatu quidem
sustinendo adsueti Liv. 26, 5, 3; 33, 3, 10; 37, 40, 13; 37, 41,
3; 42, 55, 10; Fronte Princ. hist. 4, 8 S. 206 Nab. — Attrec-
— 752 —
tatu saevum arapliiicatis dolorem Pacuv. (266) bei Cic. Tusc.
2, 21, 50. — Coactu mit einem Gen. oder Pronom.
possess. Cic. Verr. Acc. 2, 13, 34; 5, 29, 75; Caes. bell. Gall.
5, 27, 3; alterius magno coactu Lucr. 2, 273. — Variorum
populorum cognitu Apul. Met. 9, 13 S. 619. — Tuo collatu
Censorin. 1, 8; in collatu Bell. Hisp. 31, 2. — Compressu
Plaut. Amph. Prol. 109; Epid. 4, 1, 15 (542) und Truc.
2, 6, 17 (498); Cic. Cato Mai. 15, 51; Plin. N. H. 11,
28, 34 (98); Hygin. Fab. 60; Macrob. Sat. 5, 19, 18; ex eo
compressu Terent. Ad. 3, 4, 28 (475); ex quo compressu
Hygin. Fab. 63. — Concessu mit einem Gen. Cic. Brut. 21,
84; Orat. 62, 210; pro Cael. 12, 28; Epist. adFam. 4, 6, 3; 9, 14,
7; de rep. 1, 33, 50; 2, 21, 38; Tim. 14; Caes. bell. Gall. 7,
20, 2; Tac. Ann. 12, 44; ex concessu Inschr. Orell. 2360. —
Sine conciliatu primorum Lucr. 2, 995; quarum condenso magis
omnia conciliatu arctari possunt Lucr. 1, 576; magis condenso
conciliatu Lucr. 2, 99; quae parvo sunt corpore conciliatu
Lucr. 2, 133. — Consultu collegae Liv. 3, 62, 2; inconsultu
meo Plaut. Trin. 1, 2, 130 (167). Vergl. über senatus consultus
unter 124. — Conversu und crebro conversu Marcian. Dig.
48, 6, 5; Macrob. Sat. 7, 9, 4. — Meo datu Plaut. Trin. 5, 2,
16 (1140). — Decoctu mellis Plin. N. H. 37, 12, 74 (195). —
Dispersu illorum Cic. Epist. ad Att. 9, 9, 2 im Med.- — Dispositu
civilium rerum Tac. Hist. 2, 5. — Distinctu pinnarum Tac.
Ann. 6, 28; longo distinctu ohne Gen. Stat. Silv. 1, 5, 40. ~
Domitu nostro Cic. Nat. Deor. 2, 60, 151. — Efflagitatu
meo Cic. Verr. 5, 29, 75. — Primo germinatu und serotino
germinatu Plin. N. H. 15, 8, 8 (34); 16, 25, 41 (102). —
Uli SU aquarum Sil. 17, 246; occursantis linguae illisu Apul.
Met. 2, 10 S. 114: illisu ohne Gen. Plin. K H. 2, 48, 49
(132); — Imperatu ducis Amm. Marc. 18, 6, 10 und imperatu
eiusdem Gratiani 31, 7, 4. — Incitu adsiduo mundi Plin. N. H.
2, 44, 45 (116). — Increpitu Apul. de deo Socr. 19 S. 164
nach Casaub. Verbesserung (in den Hdschr. increpitum) ; Tert.
adv. Marc. 4, 8. — Huius inductu, alieno inductu Cic. bei
Q.uintil. 5, 10, 69; Cornific. 2,17, 26. — Patentis oris inhalatu
cinnameo Apul. Met. 2, 10 S. 114. — Instructu Cic. de orat.
3, 6, 23. — Interductu librarii Cic. Orat. 68, 228. -
Sine intermissu Plin. N. H. 10, 29, 43 (81). - Interpositu
— 753 —
terrae, interpositu suo Cic. Nat. Deor. 2,40, 103; Plin. N. H.
2, 10, 7 (47). — Inventu novicio Plin. N. H. 17, 21, 35 (162).
— Invitatu tuo Cic. Epist. ad Farn. 7, 5, 2. — lussu mit
einem Gen. oder Pronom. possess. Plaut. Amph. Prol. 19
und Cure. 2, 3, 50 (329); Cic. de imp. Cn. Pomp. 9, 26 und
Off. 3, 13, 55; Com. Nep. Timoth. 4, 3; Sallust. lug. 112, 3
Liv. 4, 3, 10; 4, 4, 7; 4, 14, 4; 4, 17, 2; 4, 20, 1; 4, 20, 4
4, 30, 15; 4, 46, 9; 22, 38, 2; 29, 21, 10; 37, 51, 5 im Mog
(sonst ex iussu populi); C. I. L. 1, 626; 1, 635; ex iussu C
I. L. 2, 1015; 3, 990; 3, 1294; 3, 3911; 3, 4014; 3, 4167;
5, 4242; 5, 5081; 6, 407; 7, 422; Orell. 2055 und Henz. 5865
(Liv. 33, 44, 1 ist anstatt der gemeinen Lesart ex pontificum
iussu im Bamb. ex decreto pontificum iussi); de iussu Apul. Met.
3, 2 S. 174 und 8, 11 S. 538; ex iussu Lampr. Alex. Sev.
27, 5; sine iussu Sallust. Cat. 29, 3; Amm. Marc. 15, 2, 8;
Imp. Gordian. Cod. 4, 13, 1; Impp. Arcad. et Honor. Cod. 8,
11 (12), 13; iniussu mit einem Gen. oder Pronom.
possess. Terent. Phorm. 2, 1, 1 (231) und Hec. 4, 1, 47 (562);
4, 4, 82 (704); Cic. Invent. 1, 33, 56; pro Quint. 26, 82; pro
Rabir. perd. 4, 12; pro Balb. 15, 34; Epist. ad Att. 13, 21, 4;
Tusc. 1, 30, 74; Cato Mai. 20, 73; Off. 3, 30, 109 und de rep.
6, 15, 15; Liv. 1, 28, 5; 2, 12, 4; 7, 10, 2; 8, 34, 10; 9, 46,
7: 10, 3, 8; 10, 37, 7; 29, 27, 15, und iniussu für sich
allein Bell. Afr. 61, 3; Liv. 3, 63, 5; 4, 29, 5; 4, 32, 11; 7,
12, 12; 10, 4, 9; 10, 38, 3; 22, 38, 2; 40, 35, 7. Ein Nomin.
iussus ist nicht nachgewiesen, bei lustinian. Inst. 1, 10 im Ein-
gang ist vielmehr iussum parentis, wie iusso C. I. L. 6, 367 ;
ex iusso C. I. L. 3, 975 ; 6, 14 oder ex iuso C. I. L. 3, 1937 ; 3, 3908 ;
und in den Worten des Augustus bei Serv. zu Verg. Aen. 8,
696 Antonium iussisse, ut legiones suae apud Cleopatram excu-
barent eiusque nutu et iussu parerent, ist wahrscheinlich der
Ablat. zu verstehen, da parere, als gleichbedeutend mit praesto
esse, einen Dat. nicht erfordert; iussibus in der Anth. Lat. ed.
Riese 848, 3 iussibus aequor paruit omue tuis. — Soluto
locutu Apul. Flor. 15 S. 58. — Mandatu mit einem Gen.
oder Pronom. possess. Cic. pro Caec. 7, 19; pro Sulla 23.
65; Epist. ad Fani. 2, 11, 2; Suet. Caes. 7; lex reg. de Vespas.
imp. Z. 29; C. I. L. 5, 532 Col. 2 Z. 35; Orell. 3651; Gaius
Dig. 17, 1, 27 § 5; Paul. Dig. 17, 1, 45 § 1; 17, 1, 45 § 8;
Neue-Wagener, Formenlehre. I, ci. Aufl. 48
— 754 —
Julian. Dig. 17, I, 32; ex meo mandatu Graius Inst. 3 § 156;
bei Cic. pro Plane. 12, 31 war praetoris mandatu Conjectur. -
Missu mit einem Gen. oder Pronom. possess. Cic. Epist.
ad Att. 8, 9, 4; Caes. bell. Gall. 6, 7, 2; Verg. Aen. 7, 752;
Tac. Ann. 1, 60; 2, 43; 3, 21 und Hist. 1, 9; 1, 43; 5, 10;
der Nomin. missus nebst den übrigen Casus wird teils von
dem Wurf eines Geschosses, teils von den einzelnen nach ein-
ander auftretenden Abteilungen von Gladiatoren, Wagen oder
wilden Tieren in den Kampfspielen, teils von den verschie-
denen Gängen eines Gastmahls gebraucht. — Magno natu Corn.
Nep. Paus. 5, 3 und Timoth. 3, 1; Liv. 2, 8, 4; 2, 23, 3; 2,
40, 2; 3, 58, 1; 3, 71, 3; 10, 38, 6; 21, 34, 2; maximo natu
Corn. Nep. Dat. 7, 1; tantus natu Plaut. Bacch. 1, 2, 16 (124);
häufig grandis natu, grandior natu, maior und minor natu,
maximus und minimus natu, auch parva natu Plaut. Persa 3,
1, 22 (350), und animus natu gravior Terent. Heaut. 4, ], 32
(645). — Sine obiectu criminum Hieronym. Chron. 1 S. 45;
2 S. 167; fenoris obiectu Apul. de mag. 33 S. 472. — In
oppressu Lucr. 1, 851. — In raanifesto peccatu Cic. Verr.
Acc. 2, 78, 191 im Lag. 42, und in einem liber Tironianus
antiquissimae fidei nach der Anführung bei Gell. 13, 20 (21), 16;
13, 20 (21), 17. — Permissu mit einem Gen. oder Pronom,
possess. Cic. Verr. 3, 80, 184; 1. agr. 2, 14, 35; pro Balb.
19, 43; har. resp. 12, 25; Off. 1, 13, 40; Liv. 3, 43, 6; 5, 18,
2; 5, 21, 14; 5, 27, 11; 5, 48, 4; 7, 7, 8; 7, 22, 5; 23, 43, 9;
23, 47, 1; 28, 35, 12; 36, 24, 7; 37, 49, 8; 38, 9, 7; 38, 14,
9; 38, 34, 7; 39, 24, 10; 39, 54, 10; 42, 34, 2; 44, 37, 5, und
permissu für sich allein Tac. Ann. 2, 59; de permissu
C. L L. 10, 26; ex permisso C. L L. 5, 5096; 6, 7158; 6,
11719; ex permissu C. L L. 3, 1968; 8, 6357; L Neap. 237;
1537; Orell. 794; 2515; 2741; sine permissu Gaius Inst. 4
§ 187; Gaius Dig. 2, 4, 41. Bei Ulpian. Dig. 11, 7, 8 wird
richtiger permissum pontificale als p. pontificalem gelesen. —
Huius persuasu Cic. bei Quintil. 5, 10, 69; persuasu servi
Argum. Plaut. Epid. 2. — Postulatu populi I. Neap. 646; 1148;
Orell. 2627; postulatu audito matris tutorumque Liv. 4, 9, 6. —
In promptu Enn. (Sat. 83) bei Gell. 2, 29, 20; Plaut. Pseud.
1, 5, 34 (449); Acc. (436) bei Non. S. 234, 24; Cic. de orat.
1, 6, 23; Acad. 1, 2, 4; 2, 4, 10; 2, 15, 46; Divin. 2, 60, 124
— 755 —
und Off. 1, 2, 6; 1, 18, 61; 1, 27, 95; 1, 30, 105; 1, 35, x26
2, 19, 68; Lucr. 1, 879; 2, 149; 2, 246; 2, 583; 2, 868; 3,
106; 3, 185; 4, 97; 6, 941; Sallust. Cat. 7, 1; Liv. 22, 42, 6
25, 29, 9; Ovid. Met. 2, 86; 13, 161 und Epist. ex Pont. 1
1, 24; Quintü. 2, 4, 27; 7, 10, 14; 8 Proem. 28; 9, 1, 3; 9
1, 13; 10, 1, 6; 11, 2, 1; 11, 2, 43; Tac. ffist. 5, 5 und Agric
19; dazu si quid tibi opus erit promptu Plaut. Cist. 1, 1, 113
Leo schreibt prompto. — Prosectu gladiorum Apul. Met. 8
28 S. 584; bei demselben 8, 5 S. 520 tanto fidentius quanto
crederet ferri vulnera similia futura prosectu dentium, wird pro-
sectu als Dat. verstanden. — Provisu periculi, nullo rei frumen-
tariae provisu, provisu civilium rerum Tac. Ann. 1, 27; 15,
8 und Hist. 2, 5; provisu deum Tac. Ann. 12, 6; provisu
ohne Gen. Tac. Ann. 12, 12 und Hist. 3, 22. — Quassu
saevum amplificatis dolorem Pacuv. (266) bei Cic. Tusc. 2, 21,
50; ne succussu arripiat maior dolor derselbe § 48. — Ro-
gatu mit einem Gen. oder Pronom. possess. Cic. Brut. 22,
87; pro Caec. 20, 57; pro Plane. 12, 31; Epist. ad Fam. 7, 1,
4; 13, 36, 1; Epist. ad Att. 1, 9, 2; 6, 3, 6; Nat. Deor. 1, 6,
15; Lael. 1, 4; ex rogatu Inschr. Henz. 7329. — Subvectu
Tac. Ann. 15, 4.
Andere ebenfalls vorzüglich im Abi. Sing, vorkommende
Nomina dieser Form haben daneben auch andere Casus. Neben
arbitratu mit einem Gen. oder Pronom. posses. Plaut. Aul.
4, 4, 20, (647); Cato R. R. 144, 1; 145, 1; 145, 3; 148, 1;
149, 2; Cic. Invent. 1, 25, 35; de orat. 1, 22, 102; Epist. ad
Fam. 7, 1, 5; Fin. 1, 21, 72; 4, 1, 2 und Lael. 1, 3; Liv. 30,
37, 6; 34, 44, 2; 38, 11, 6; Lex col. Gen. (Ephem. epigr. 3,
2) 9, 3; 12, 10; 13, 19; C. I. L. 6, 1374 b 1, 206, ist der
Nomin. arbitratu s Plaut. Asin. 4, 1, 21 (766) und Rud. 5,
2, 68 (1355) und der Acc. arbitratum Plaut. Amph. 1, 1,
103 (259) und M. Caesar bei Fronto 4, 13. — Pastoralem
scelerati pectoris aus um aggrediar meliere lyra Dracont. de
raptu Helen. 2; ductu ausuque suo Bell. Alex. 43, 1; vetito
ausu Cod. Theod. 12, 6 32, 2; ausu gravi atque damnabili
Cod. Theod. 16, 4, 2; ausu protervo Cod. lustin. 1, 2, 14, 1;
aus US im Plur. Petron. 123 v. 184; Val. Fl. 3, 613; Augustin.
Civ. Dei 5, 9, 2; Symmach. Epist. 2, 33; Anth. Lat. ed. Riese
102, 5; 287, 1. — Neben conflictu mit einem Gen. Cic.
48*
— 756 -
pro Caec. 15, 43; Nat. Deor. 2, 9, 25 und Divin. 2, 19, 44 der
Nomin. conflictus Pacat. Paneg. Theodos. Aug. 34, 1; con-
flictibus Mart. Capella 5, 467. — Neben ductu mit einem
Gen. oder Pronom. possess. Plaut. Amph. 1, 1, 41 (196);
Cic. de imp. Cn. Pompei 21, 61; har. resp. 2, 3; Corn. Nep.
Paus. 1, 3 und Dat. 5, 4; Bell. Alex. 43, 1; Liv. 4, 43, 1; 4,
46, 5; 7, 6, 10; 8, 31, 1; 26, 21, 3; 28, 38, 1; 40, 52, 5; Vell.
2, 78, 1; 2, 79, 4; 2, 115, 4; Tac. Agric. 5, steht se ad Pompei
ductum applicaverunt Cic. Epist. ad Fam. 3, 11, 4. Ductus
aquae, ductus litterarum, duetus oris und ähnliches wird auch
im Nomin. und in anderen Casus gebraucht. — Hör tat u mit
einem Gen. oder Pronom. possess. Cic. pro Arch. 1, 1 und
Epist. ad Fam. 13, 29, 7 ; Corn. Nep. Cato 1, 1 ; Caes. bell,
civ. 3, 86, 1; Ovid. Trist. 5, 14, 46; Val. Max. 1, 6, 4; VeU.
2, 89, 4; hortatu für sich allein Tac. Ann. 1, 3 und Hist.
3, 24; ignifero hortatu Sil. 17, 294; daneben hortatui Macrob.
Sat. 7, 5, 5; hortatus als Nomin. Plur. Tac. Ann. 1, 70;
hortatibus Ovid. Met. 3, 242; 7, 339; Val. Fl. 3, 550; 4, 81;
Sil. 8, 29; Stat. Silv. 3, 1, 114; Sidon. Epist. 6, 3, 1. — Im-
pulsul mit einem Gen. oder Pronom. possess. Terent.
Hec. 2, 1, 45 (242); 4, 4, 65 (687); Cic. pro Rose. Amer. 37,
107; Verr. Acc. 1, 31, 80; 2, 66, 161; Epist. ad Att. 1, 14, 1
und de rep. 2, 10, 20; 6, 26, 29; Corn. Nep. Pelop. 1, 2; Caes.
bell Gall. 5, 25, 4; Val. Max. 1, 8, 10; Tac. Hist. 1, 40; im-
pulsu für sich allein Tac. Hist. 1, 5; simili impulsu Cic.
Invent. 2, 5, 19; gravi impulsu Senec. Herc. Oet. 1418; im-
pulsu scutorum Cic. pro Caec. 15, 43; impulsu armorum
Val. Max. 1, 8, 6; dazu impulsus als Nomin. und Acc.
Plur. Val. Max. 9, 8 Prooem.; Senec. de ira 1, 3, 4, und
impulsibus Apul. de mundo 12 S. 317. — Nullum certum nee
inceptum nee finem habuit Prise. 8, 8, 43 S. 808 (II 408, 17);
foedum inceptu Liv. praef. 10; magno in omnia inceptu
veneram Senec. Epist. 108, 15; inceptus als Acc. Plur. Val.
Fl. 6, 124; Corn. Nep. Iphicr. 2, 5 im Gud., St. Gall., cod.
colleg. Rom., Leid, und Voss. A, in den Ausgaben impetus. —
Instinctu mit einem Gen. Val. Max. 1, 6 ext. 3; Tac. Hist.
1, 70; Suet. Vesp. 7; Gell. 16, 17, 1; C. L L. 6, 1139;
sine caelesti aliquo mentis instinctu, aliquo instinctu.
inflatuque divino, instinctu divino adflatuque; divino in-
— 757 —
st ine tu, furore quodam et instinctu, instinctu quodam
et imperio, impulsu et instinctu extraneo Cic. Tusc. 1, 26,
64 und Divin. 1, 6, 12; 1, 18, 34; 1, 31, 66; Tac. Eist. 2, 46;
Plin. Paneg. 73, 2; Gell. 1, 11, 14; impetu et instinctu
fluens Tac. Ann. 14, 16; dann auch sequar classici vocantis
instinctum bei dem vorgeblichen Quintil. Decl. 4, 19, und
instinctibus Lact. Instit. 4, 30, 1. — Interiectu mit einem
Gen. Cic. Nat. Deor. 2, 40, 103; Tac. Ann. 3, 51; 3, 67; 6,
39; temerario interiectu Apul. de deo Socr. Prol. S. 106;
interiectibus Colum. 3, 21,6, Schneider schreibt intersectionibus.
— Illarum oratu Plaut. Gas. 4, 1, 17 (775); oratu tuo Cic.
pro Flacc. 37, 92; oratibus Coripp. Laud. lustini Aug. min.
2, 4. — Petitu mit einem Genit. oder Pronom. possess.
Gell. 18, 3, 6; ApuL de mag. 45 S. 501; C. I. L. 6, 1683;
6, 1704; 6, 1725; 6, 1739; 6, 1740; 6, 1741; 6, 1742; petitus
als Nomiu. Sing. Lucr. 3, 172. — Precatu Stat. Achill. 1,
144; Silv. 5, 2, 81; Theb. 11, 103; Amm. Marc. 24, 6, 5;
Sidon. Epist. 4, 2, 3; precatus Plur. Stat. Theb. 10, 71. —
In procinctu Cic. de orat. 1, 53, 228 und Nat. Deor. 2, 3, 9;
Ovid. Epist. ex Pont. 1, 8, 10; Vell. 2, 5, 3; Senec. de dem.
I, 1, 4; Quintil. 10, 1, 2; 12, 9, 21; Tac. Eist. 3, 2; Gell. 1,
II, 7; 15, 27, 3; in procinctu bellorum Plin. N. E. 6, 19,
22 (66); in ipso procinctu pompae Apul. Met. 11, 6 S. 765;
procinctu palliastri Apul. Flor. 14 S. 49; ad procinctum
tendentibus Plin. N. E. 23, 1, 23 (41); in procinctum eunt
Solin. 32, 33; procinctum videt angeUcum Prudent. Eamart.
923; procinctibus Impp. Valent. et Valens Cod. Theod. 6,
24, 2. — Relatu virtutum opus est Tac. Eist. 1, 30; carmina
quorum relatu accendunt animos Tac. Germ. 3; aliorum relatu
Symmach. Epist. 4, 55; abnuentibus consulibus relatum Tac.
Ann. 15, 22. — Vocatu mit einem Gen. Cic. de orat. 3, 1,
2 und Suet. Calig. 39; uno vocatu C. I. L. 2, 1964 Cd. 2 Z.
6; vocatus meos Verg. Aen. 12, 95.
121. Auch die Supiiia sind Accus, und Abi. defectiver
Nomina verbalia auf us. Dass die Supina auf u von den
Römern selbst als Abi. betrachtet wurden, erhellt aus Stellen,
wie Quintil. 8, 3, 17 verba ipso auditu aspera, und Gell. 18,
11, 2 vocum fictiones, quac ueque abhorrere a poetica facultate
visae sunt neque dictu profatuque ipso taetrae aut iusuaves esse.
— 758 —
Doch finden sich in gleicher Construction zuweilen Formen auf
ui, und zwar solche, zu denen ein Nomin. nicht vorhanden ist.
Plaut. Bacch. 1, 1, 28 (62) istaec lepida sunt memoratui;
Liv. 45, 30, 2 quanta Macedonia esset, quam divisui facilis;
Colum. 11, 3, 57 viridis satureia esui est incunda; Apul. de
mag. 21 S. 439 levia sustentui (Krüger schreibt sustentatui),
gravia deniersui; Tert. da anima 18 deceptui faciles (dieser
hat adv. Marc. 3, 6 auch deceptui obnoxia). Mit dieser Con-
struction ist zu vergleichen Plin. N. H. 6, 32, 37 (203) aqua
potui iucunda und 23, 8, 79 (151) fructum difficilem concoctioni;
Liv. 27, 18, 6 crepido haud facilior in adscensum; Cic. de orat.
1, 49, 213 verbis ad audiendum iucundis und 2, 53, 212
difficilis ad distinguendum similitudo; Fin. 2, 20, 64 cibus
facillimus ad concoquendum; Tusc. 2, 7, 18 dolor est res ad
patiendum tolerandumque difficilis.
Andere Beispiele des Dat. defectiver Nomina gleicher
Bildung sind Varro Sat. Menipp. 262 lecto Strato matellam,
lucernam, ceteras res esui usuique prae se portant; Geis. 4,
16, 9 (ed. Daremberg p. 142, 28) und Plin. N. H. 20, 17, 69
(178) esui dare; Gell. 4, 1, 20 esui et potui esse; Arnob. 2,
23 esse esui und 7, 21 quae habentur esui; Serv. zu Verg.
Ge. 1, 212 quod est esui; Varro R. R. 1, 60 oleas esui optime
condi. Der Nomin. Sing, steht bei Salvian. in Eccles. 2, 5, 20
tunc esus carnium praedicabatur; den Accus, hat Tert. de
anima 43 quid si e s u m et p o t u m de naturae sortibus eximas ;
den Abi. in grammatischer Sprache Serv. zu Verg. Ge. 2, 291
ab esu dicta; Isid. Orig. 20, 1, 1 ab esu et com esu mensae
factum vocabulum.
Nuptui collocare haben Hygin. Fab. 257; Philipp. Aug.
et Philipp. Caes. Cod. 5, 6, 5 und Imp. Gordian. daselbst 5,
14, 3; 6, 40, 1; 8, 56 (57), 2 und nuptui locare Aur. Vict.
Vir. illust. 59. 2 ed. Keil. Aber Caes. bell. Gall. 1, 18, 7
ist nuptui collocasse nur aus einer Hdschr. bemerkt und Colum.
4, 3, 6 ist aus dem Sangerm. nuptum collocasse herzustellen,
vergl. Drakenb. zu Liv. 1, 49, 9, in welcher Stelle ebenfalls
in einigen Hdschr. nuptui dat statt des richtigen nuptum dat
gelesen wird, wie auch Liv. 23, 2, 6 und 30, 13, 5 aus gerin-
geren Hdschr. nuptui dedisset und dederit bemerkt wird. Vulg.
Matth. 24, 38 nuptui tradentes.
— 759 —
Von mehreren solcher Nomina ist der Dat. allein nach-
gewiesen. Charis. 2, 13 S. 170 (I 189, 19): Inter adverbia
quidam haec posuerunt, quae etiam apud veteres observata
sunt, velut „translatui, dimissui, receptui, ostentui," et si qua
eius modi sunt alia, quae casui dativo dantur; in quibus obser-
vabimus ita dicere, „translatui" est et „translatui" facit, mittit
translatum, (translatus) non dicimus, et cetera similiter. Quidam
tamen dicunt similia bis esse „decori, usui" et cetera. Colum.
2, 21 (22), 4 uvas itemque olivas conditui legere licet; Liv.
1, 54, 9; 33, 46, 8 und Gell. 20, 1, 40 divisui esse und
habere, vergl. das oben angeführte divisui facilis. Cornific. 4,
39, 51 filii parvi ludibrio et despectui paternis inimicis erunt
oppositi; Tac. Hist. 4, 57 und Arnob. 2, 5 despectui sit und
sunt; Aur. Vict. Caes. 40, 13 despectui sint; Suet. Galba 17
despectui esse; Aur. Vict. Caes. 14, 9 despectui haberetur;
der Nomin. Sing, und der Accus. Plur. bei Caes. bell. Gall.
2, 29, 3; 3, 14, 9; 7, 79, 3 und Stat. Theb. 5, 351 gehen auf
den Blick von der Höhe herab in eigentlicher Bedeutung. Plaut.
Men. 4, 3, 19 (693) und Cic. pro Flacc. 27, 65 despicatui
habere und ducere; Fronto Princ. hist. ed. Naber p. 205
despicatui habentibus; Spartian. Sever. 19, 6 res Romana
praedonibus direptui fuit; Plaut. Men. 4, 3, 21 (695) und Poeu.
5, 5, 2 (1281) habere frus tratui und ludificatui. Apul. Met.
4, 15 S. 273 parvis respiratui datis foraminibus; bei Cic.
Nat. Deor. 2, 55, 136 war respiratu Conjectur. Favon. bei
Gell. 15, 8, 2; Solin. 45, 8; Ulpian. Dig. 50, 16, 45; Hieronym.
Epist. 130, 1; Vulg. 2 Regg. 11, 13; Daniel 2, 29; 2, 42
stratu; Apul. Met. 1, 7 S. 31 quod unctui, quod tersui,
und 1, 23 S. 72 oleum unctui et lintea tersui et cetera huic
eidem usui profer; de mag. 6 S. 391 petisse aliquid tersui
dentibus: Plaut. Curcul. 4, 4, 22 (578) mea axitia linteumque
extersui.
Anderen fehlt zwar der Nomin., aber sie haben ausser
dem Dat. einzelne andere Casus obliqui. Sallust. lug. 24, 10
ut lugurthae scelerum ostentui essem und 46, 6 deditionis
signa ostentui credere; Tac. Ann. 1, 29 corpora extra vallum
abiecta ostentui; Ann. 12, 14 vivere iubet ostentui clementiae
suae; Ann. 15, 29 iturum Tiridaten ostentui goutibus; Ann.
15, 64 ut ostentui esset multum vitalis spiritus egestura; Hist
— 760 —
1, 78 nova iura dedit ostentui magis quam mansura; Ilist. 3,
35 ostentui niisere; Vopisc. Aurel. 30, 2 ut populi Romani
oculis esset ostentui; Laetant. Mort, persec. 5, 6 ut legatis
nostris semper esset ostentui; Vulg. Hebr. 6, 6 ostentui
habentes, dazu Gell. 20, 1, 48 ati-ocitatis ostentu. Sallust.
Ilist. Rede des Lepid. 24 secundae res inire sunt vitiis obten-
tui; Epist. de rep. ordin. 2, 11, 5 tabella obtentui erit; Val.
Max, 6, 5, 4 maiestatem publicam privatae perfidiae obtentui
esse; Tae. Ann. 1, 10 pietatem erga pareotem et tempora rei
publicae obtentui sumpta; Hist. 1, 49 claritas natalium et
metus temporum obtentui; Ilist. 2, 14 ni victorem exercitum
attinuisset obscuruin noctis, obtentui fugicntibus; Aurel. Vict.
Caes. 2, 2 Capreas insulam quaesierat flagitiis obtentui; Nazai-.
Paneg. Constantino Aug. 5, 3 uou terror obtentui est; ferner
Verg. Aen. 11, 66 obtentu frondis; Liv. 1, 56, 8 sub eins
obtentu coguominis; Senec. Herc. für. 359 vestis obtentu;
PUn. N. H. 31, 1, 1 (2) nubium obtentu; Gell. 10, 22, 1
obtentui philosophiae nominis; lustin. 5, 8, 12 sub obtentu
liberationis und 13, 6, 5 sub affinitatis obtentu; Paul. Dig.
50, 5, 10 § 3 paupertatis obtentu; Ulpian. Dig. 27, 9, 5 § 10
sub obtentu aeris alieni ; Claudian. Rapt. Pros. 2, 26 obtentu
pallae fulgentis; Lact. Instit. 1, 11, 34 obtentu aliquo spe-
cieque velata; Instit. 2, 4, 36 sub obtentu damnationis; Instit.
2, 6, 3 sub obtentu deorum; Mort. persec. 24, 4 sub obtentu
exercitii et lusus; endlich Tac. Ann. 12, 7 cupido auri obtentum
habebat. Varro L, L. 5, 30, 131; 10, 2, 27; Tac. Ann. 16, 4;
Apul. Flor. 9 S. 32 und de mag. S. 518; Symmach. Epist. 3,
10; 8, 3 indutui esse, habere, gerere, uti, usurpare; Amm.
Marc. 24, 2, 5 indutibus rigidis und 30, 7, 4 indutibus
imperatoriae maiestatis. Apul. de mag. 56 S. 518 opertui
rebus sacris usurpatur; Paulin. NoI. Carm. 20, 282 crasso
opertu; Macrob. Sat. 7, 9, 26 opertu naturae. Apul. Met. 5,
3 S. 324 refectui suo accumbit und 8, 18 S. 557 placuit
refectui conquiescere; Scaevola Dig. 36, 1, 78 § 12 ex refectu
paupertatis. Caes. bell. civ. 2, 15, 1; Plin. N. H. 22, 6, 7 (15);
Tac. Ann. 14, 39 und Hist. 1, 7; Apul. Met. 5, 30 S. 376
irrisui esse und habere; Liv. 7, 10, 5 linguam ab irrisu
exserentem; Plin. N. H. 28, 8, 29 (114) irrisu coarguentur
und 37, 9, 10 (124) non sine contemptu et irrisu generis
— 761 —
humani ; Tac. Ann. 1, 20 i r r i s u et contumeliis insectantur;
Tac. Ann. 13, 15 irrisum sperans pueri. Von diesem ist
d e r i s u s zu scheiden, welches als Nomin. bei Senec. Epist.
76, 4 und Quintil. 6, 2, 15; 8, 6, 59 begegnet; dazu Tac. Agric.
39 derisui fuisse falsum triumphum; Phaedr. 1, II, 2 verbis
iactans gloriam notis est derisui; Arnob. 1, 24 iacent
derisui caerimoniae; Arnob. 5, 2 omnia et excogitata et
comparata derisui; Arnob. 6, 12 formas quae cuilibet tristi
possent esse derisui; Porphyrie zu Hör. Epist. 2, 2, 215 ob
hoc delirum senem iuniores ludificeutur habeantque derisui;
Lactant. Mort. persec. 5, 4 ut diu barbaris Romanum uomen
ludibrio ac derisui esset; Senec. Exe. Contr. 4 praef. 10
derisum effugere; Phaedr. 5, 8, 3 ad derisum ducitur;
Suet. Tib. 70 usque ad derisum, und Quintil. 6, 3, 7 a
derisu non procul abest risus. Maximo spretui est Sidon.
Epist. 3, 14, 2; insolentissimo spretu deos negligit Apul. de
deo Socrat. 3 S. 122. Relictui Gell. 3, 1, 9; derelictui Gell.
4, 12, 1.
Nomina abundantia.
122. Zu den Abundantia gehören mehrere Nomina auf
US, hauptsächlich Namen von Bäumen, welche bald nach
der zweiten, bald nach der vierten Declin. flectiert werden.
Varro L. L. 9, 48, 80: Negant esse analogias, quod alii dicunt cu-
pressus, alii cupressi; item de ficis, platanis et plerisque arboribus,
de quibus alii extremum us, alii ei faciunt. Id est falsum, nam
debent dici e et i: fici ut nummi, quod est ut nummi, fici, ut
nummorum, ficorum; si essent plures ficus, essent ut manus, dice-
remus ut manibus, sie ficibus, et ut manuum, sie ficuum, neque
has ficos diceremus, sed ficus, ut non manos appellamus; sed neque
consuetudo diceret singularis obliques casus huius fici neque
hac fico, ut non dicit huius mani, sed huius manus, et hac
mano, sed hac manu, Diom. 1 S. 286 (1 308, 3): Meminerimus
quaedam nomina vel auctoritate veterum vel euphonia modo
secundo modo quarto ordine decliiiari, ut doiuus ficus Inurus
quercus et complura arborum nomina. Oharis. 1, 10 S. 9 (I 22,
1): Similiter errant, qui omnia geuera arborum quartae declinationi
— 762 -
solent adsignare, inventis ipsis apud Vergilium (Ecl. 2, 54):
Et vos, o lauri, carpam, et te, proxima myrte. Item fagus
pirus ulmus cypressus taxus buxus cerasus platanus. (Jonten-
dunt tarnen nonnulli dicentes laurum et myrtum esse quartae
declinationis, et tantura auctoritate mutari in vocativo casu.
Item Vergilius dixit (Aen. 3, 360): Qui tripodas, Clari laurus,
qui sidera sentis. Prise. Instit. 6, 16, 83 S. 717 (II 267, 1):
Feminina eiusdem terminationis (us) correptae, si sint arborum
nomina, seeundae erunt declinationis, ut haec ornus huius orni,
haec fagus fagi, haec pirus piri, haec cupressus cupressi. Exci-
pitur quercus laurus pinus cornus ficus, quae tarn seeundae
quam quartae inveniuntur. Cicero in Chorographia : Ibi quer-
corum rami ad terram iacent, ut sues quasi caprae ex ramis
glande pascantur. Virgilius in VIII (v. 616): Arma sub adversa
posuit radiantia quercu. Statins in VII Thebaidos (v. 647):
Cornu depressus Achiva. Virgilius in XI (v. 135): Ferro sonat
alta bipenni fraxinus, evertunt altas ad sidera pinus. Cicero-
in II de oratore (Cap. 69, 278): Cum familiaris quidam quereretui%
quod diceret uxorem suam suspendisse se de ficu, amabo te,
inquit, da mihi ex ista arbore quos seram surculos. Martialis
in Epigrammatibus (1, 65, 3): Dicemus ficus, quas scimus in
arbore nasci. Prise, de nom. et pronom. et verbo 1, 10 S.
1303 (III 445, 15): In us correptam desinentia feminina, si
sint propria vel appellativa Graeca, in og apud Graecos desinentia»
vel arborum nomina, seeundae sunt declinationis, ut haec Tyrus
huius Tyri, Cyprus Cypri, Arctus Arcti, Pylus Pyli, cupressus
cupressi, arbutus, alnus. Excipiuntur quinque, quae tarn quartae
quam seeundae inveniuntur, ut quercus laurus pinus cornus
ficus, et unum tertiae, Venus Veneris. Und Partit. VII vers.
Aen. 8, 163 S. 1264 (III 498, 11): Omnia arborum nomina
in US desinentia et feminina sunt et seeundae declinationis, ut
cypressus cypressi, myrtus myrti, ulmus ulmi, ornus orni, pirus
piri, exceptis quinque, quae tarn seeundae quam quartae inveni-
untur, quercus laurus pinus cornus ficus.
Zu cornus giebt Prise, auch 5, 13, 71 S. 670 (II 185, 4)
den doppelten Gen, huius cornus et corni. Serv. zu Verg.
Aen. 3, 22 sagt: Cornus declinatur ut ficus, si arbor sit. Den
Dat. Sing, corno hat Colum. 5, 7, 1; den Abi. corno Sil.
10, 37; 10, 122 im Cöln.; Samon. 14; den Dat. Plur. cornis Plin.
— 763 —
N. H 15, 24, 29(101) zM'eimal; den Abi. Sing, cornii ausser
der von Prise, citierten Stelle des Stat. Stat. Theb. 7, 647
noch Varro R R. 3, 16, 22; Ovid. Her. 10, 107; Plln. N. H.
16, 43, 84 (228); 17, 23, 22 (20 1>; Serv. zu Verg. Aen. 9, 698:
den Nomin. Flur, cornus Sil. 4, 552.
Von cupressus ist der Gen. Sing, cupressi Cato R. R.
48, 1: 151, 1; 151, 2; Plin. N. H. 17, 12, 18 (89); 24, 5, 10
(15); Val. Fl. 1, 774: Samon. 598; 691; 839; 1011; cupressus
Plin. N. H. 14, 16, 19 (112) im rescr. Mon.; Apul. Met. 6, 30
S. 443; 8, 18 S. 557; der Dat. cupresso Samon. 688; der
Abi. cupresso Verg. Aen. 3, 64; Horat. A. P. 332; Geis. 4,
9 (16); 6, 13; 6, 18, 6; Plin. N. H. 22, 23, 47 (97); 24, 6, 22
(32); Vitruv. 1, 2, 8; 2, 9, 12; 5. l, 3 im Gud. G; Mart. 6,
73, 7; Plin. Epist. 8, 8, 2; cupressu CatuU. 64, 291; Ovid.
Met. 3, 155 imd Trist. 3, 13, 21; Vitruv. 2, 9, 13; 5, 1, 3 im
Harl. H, Rose schreibt cupresso; Colum. 4, 26, 1; Mart. 6, 49,
4; 6, 49, 11 im Pal. P; Petron. 120 v. 75; Spartian. Sev. 22, 4;
der Nomin. Plur. cupressi Verg. Ecl. 1, 25; Horat. Carm.
1, 9, 11: cupressus Petron. 131, 8, v. 2; Claudian. Rapt.
Pros. 3, 370; der Accus, cupressos Enn. (Ann. 267) bei
Gell. 13, 20 (21), 13 und Non. S. 195, 25; Cato R. R. 28, 1;
Varro R. R. 1, 15; 1, 26; Verg. Ge. 2, 443 und Aen. 6, 216
(hier im Guelf. cupressus); Horat. Carm. 2, 14, 23 und Epod.
5, 18 (hier in den Par. (fipTt und bei Porphyr, cupressus, aber
Meyer hat Epod. 5, 18 cupressos); cupressus Claudian. Rapt.
Pros. 3, 393.
Von fagus ist der Accus. Plur. nach Caes. de analogia
bei Charis. 1, 17 S. 104 (I 130, 6) fagos, wie populos und
ulmos, und Charis. selbst S. 103 (I 128, 27) vergleicht ficos
mit fagos moros ulmos. Und so ist der Gen. fagi Verg. Ecl.
1, 1; 5, 13; Plin. N. H. 16, 5, 6 (16); 16, 6, 7 (18); 24, 5, 9
(14); der Abi. fago Ovid. Met. 8, 669; der Acc. Plur. fagos
Catull. 64, 289; Verg. Ecl. 2, 3; 3, 12; 9, 9 und nach sämt-
lichen Hdschr. Ge. 2, 71; Abi. Plur. fagis Claudian. Cons.
Stil. 3, 324. Aber fagus als Nomin. oder Accus. Plur. hat
Varro (de gente populi Romani libr. 1) bei Charis. 1, 17 S. 104
(I 130, 5), womit das Zeugnis des Charis. S. 103 (I 128, 27) zu
vergleichen ist. Fagus als Nomin. steht auch Culex 141;
unsicher jedoch ist die Annahme Wagner's Quaest. Virg. 12,
— 764 —
14, dass bei Verg. Ge. 2, 71 fagus, wie daselbst allerdings nach
Prise. 8, 15, 85 S. 832 (II 438, 8) zu lesen ist, Nomin. Plur sei.
Über ficus sagt Charis. 1, 15 S. 74 (I 95, 22): Haec
ficus et hae fici et has ficos facit. Genetivus enim singularis
huius fici, non huius ficus est; et Lucilius (5, 27), Fici, inquit,
comeduntur et uvae, et (5, 30) Adsiduas ficos. Sed Varro, de
ficu se suspendit dicendo, dedit multis licentiam, ut hae et
has ficus dicerent, quod usurpare raaluimus propter cacem-
phaton ; de qua re Martialis elegantissime loquitur. Ait enim
(1, 65): Cum dixi ficus, rides quasi barbara verba, et dici ficos,
Laetiliane, putas; dicemus ficus, quas scimus in arbore nasci,
dicamus ficos, Laetiliane, tuos. Quae ante maturitatem hae grossi
dicuntur feminino genere. Et Horatius [urbem et vicos laudabat,
Serm. 1, 9, 13 et] Cum duplice ficu (Serm. 2, 2, 122). Und
1, 17 S. 103 (I 128, 20): Ficos vitium esse corporis, proinque
declinari debere quasi pomum, Martialis in Laetilianum iocantis
nobis occurret exemplum. Nam ita loquitur (1, 65): Cum dixi
ficus u. s. w. Ut sit ccövvdsTO)^ dictum, quamvis quidam ficus
Vitium esse velint, ut doloris quasi souitus audiatur, ficos, ut
fagos moros ulmos. Fagus Varronem dicere sub f littera dedimus
exemplum; ficus Cicero de oratore libro II (Cap. 69, 278), de
ficu suspendit se; Varro quoque de scaenicis originibus libro I,
sub Ruminali ficu. Itaque Plinius Secundus recte arborem ita
dici ait, pomum vero per o litteram dici. Fici Ennius (Anu.
57), Fici dulciferae lactantes ubere toto; Lucilius (5, 27j, Fici,
inquit, comeduntur et uvae. Charis. 1, 14 S. 31 (L 45, 24)
giebt pinorum und pinos, ficorum und ficos als zusammen-
gehörig. Prob. Cathol. 1, 41 S. 1463 (IV 20, 29) sagt: Haec
ficus huius fici, pomum; sie Martialis: Dicamus ficos, quas
coustat in arbore natas; et huius ficus: Dicemus ficus.
Der Gen. ist fici für den Baum Varro R, R. 1, 41, 4;
2, U, 4; Colum. 5, 10, 10; 5, 11, 13; 5, 11, 14; 5, 11, 15;
7, 8, 2 und arb. 21, 2; Cels. 5, 28, 19; Plin. N. H. 22, 23, 47
(97); 23, 7, 63 (117); 23, 7, 70 (135); Saraon. 527 (532), und
für die Frucht Varro R. R. I, 48, 2; Cic. Cato Mai. 15, 52;
Colum. 5, 10, 11; 8, 5, 23; 12, 5, 1; 12, 15, 4 und arb. 21, 2;
Cels. 2, 33; 5, 18, 32; 6, 3; 6, 6, 26; 8, 9, 1; Plin. N. H.
18, 3, 4 (17j; Priap. 69 (70), 1; Mart. 7, 53, 8; Plin. See. 3,
4; Cass. Fei. 34; Theod. Prise. 1, 8 (ed. Rose p. 9, 9); 1, 27
— 765 —
(29, 8); 1, 194 (98, 10); ficus für den Baum luven. 10, 145;
Augustin. Civ. Dei 21, 5, und für die Frucht Geis. 4, 4, 4; 5,
18, 27; Tert. Praescr. haeret. 36 im Agob.; Plin. See. 3, 10;
Theod. Prise. 1, 66 (ed. Rose p. 68, 16); 2, 45 (145, 17); 2,
81 (183, 4); 2, 108 (210, 7); 3, 26 (242 13 und 243, 7). Der
Dat. fieo für den Baum Plin. N. H. 16, 30, 53 ri21); 16, 31, 55
(126); 16, 31, 56 (127); 18, 22, 51 (188); für die Frucht Theod.
Prise. 2, 45 (ed. Rose p. 146, 2). Der Abi. fico für den
Baum Cato R. R. 42; Varro L. L. 5, 11, 76; R. R. 1,
41, 3; 3, 16, 24; 3, 16, 26; Plin. N. H. 7, 2, 2 (21) im Rice.
undChiffl.; 16, 26, 49 (113); 17, 28, 47 (263); 19, 8, 45 (156);
22, 23, 47 (97); 23, 7, 64 (126); Quintil. 6, 3, 88, und für die
Frucht Yarro R. R. 1, 41, 4; 1, 41, 5; Colum. 6, 25; Gels. 6,
10; 6, 19; 7, 12, 1; Plin. N. H. 17, 25, 38 (242); 20, 6, 23
(52); 20, 13, 50 (127); 20, 13, 50 (129); 20, 13, 51 (136); 20,
17, 69 (178); 20, 17, 69 (180); 22, 23, 49 (103); 22, 25, 57
(120); 22, 25, 58 (122); 22, 25, 58 (123); 22, 25, 74 (157); 22,
25, 75 (158); 23, 1, 16 (25); 23, 1, 16 (26); 23, 2, 31 (64);
24, 5, 10 (16); 24, 6, 20 (30); 26, 4, 11 (23); 26, 8, 39 (63);
26, 3, 48 (75), im Voss, ficu; 26, 15, 90 (159); 27, 7, 28 (49)
zweimal; 27, 7, 28 (51); 29, 4, 15 (59); 29, 5, 32 (102); 30,
4, 11 ^32); 31, 10, 46 (116); 31, 10, 46 (118); 36, 24, 58
(181); Plin. See. 1, 21; Gael. Aurel. Ghron. 3, 8, 113; Garg.
Mart. Äledic. 18; ficu für den Baum Varro bei Prob. De
nom. S. 224 (IV 214, 33); Gic. de orat. 2, 69, 278; Plin. N. H.
23, 7, 63 (119); Tert. adv. Prax. 21, und für die Frucht
Horat. Serm. 2, 2, 122; Gels. 4, 3; 4, 9; 4, 22; 6, 9; 8, 10,
7; Samon. 703 (710); Plin. See. 2, 20. Der Nomin. Plur.
fici für den Baum Gato R. R. 94; Varro R. R. 1, 6, 4; Golum.
11, 2, 35; Plin. K H. 16, 31, 56 (130); 17, 24, 37 (221); 17,
24, 37 (225); 17, 25, 38 (242); 17, 28, 47 (261), und für die
Frucht Gato R. R. 99; Plin. N. H. 17, 27, 43 (47); 23, 7, 63
(118); 23, 7, 63 (120); 23, 7, 63 (121); Lamprid. Alex. Sever.
60, 5; Macrob. Sat. 3, 20, 1; Anthim. 87; Theod. Prise. 1, 24
(ed. Rose p. 26, 5); 1, 33 (35, 8); 1, 61 (63, 7); 1, 62 (64, 7);
2, 23 (120, 13); 2, 74 (176, 7); ficus für den Baum Varro
R. R. 1, 7, 6; Plin. N. H. 17, 24, 37 (222); 17, 25, 38 (241);
18, 26, 65 (245); Plin. See. 2, 24; für die Frucht Gels. 2,
18. Der Accus. Plur. ficos für den Baum Gato R. R. 8, 1;
— 766 —
28, 1; 40, 1; 40, 2; 42; Varro R. R. 1, 39, 2; Plin. N. H. 17,
12, 17(88); 17, 21, 35(155); 18, 26, 65 (243); für die Frucht
Plaut. Merc. 5, 2, 102 (943); Lucil. (5, 28) bei Nou. S. 154,
24 und (5, 30) S. 281, 16; Varro R. R. 1, 41, 5; Cic. bei Macrob.
Sat. 3, 20, 4; Colum. 2, 22, 3 (in einigen alten Ausg. ficus);
Plin. N. H. 21, 14, 48 (82) im Voss. m. sec. und im Toi.
und Par. d ficus, und 26, 8, 39 (65); Procul. Dig. 33, 6,
16 § 1 und Paul. 50, 16, 205; TrebeU. Poll. Gall. 16, 2;
Theod. Prise. 1, 25 (ed. Rose 27, 4); 2, 87 (189, 14); 2, 98
(197, 17); 3, 9 (230, 13); 3, 10 (231, 8); für die Feigvvarze
Mart. 1, 65, 2; 1, 65, 4; 7, 71, 6; ficus, welche Form dieses
Casus Caper De verb. dub. S. 2248 (VII 109, 15) ausschliess-
lich billigt, für den Baum Plin. N. H. 18, 26, 65 (243); 18, 26,
65 (245); für die Frucht Nov. (18) bei Prise. 6, 2, 11 S. 681
(II 204, 4), im Amiens., St. Gall., Leid, und Carlsr. ficos; Val.
Max. 9, 12 ext. 6; Geis. 4, 4, 1 ; Colum. 12, 17, 2; Plin. N. H.
17, 27, 44 (256); 25, 10, 74 (121); Mart. 1, 65, 1; 1, 65, 3;
Samon. 1066 (1074), im Turic. ficos ; Lamprid. Alex. Sev. 60, 5.
Nach Prise. 6, 14, 76 S. 713 (11 261, 9) gehört auch ficus,
Vitium corporis, zur vierten Declin. ; derselbe giebt bei Mart. 1,
65, 4 dicemus ficus, Caeciliane, tuos, wie auch im Put. und
Gud. G des Mart. gelesen wird. Der Gen. Plur. ist beinahe
immer ficorum, Cato R. R. 41, 1; Varro R. R. 1, 41, 6; 3,
16, 28; Cic. pro Flacc. 17, 41; Cels. 6, 9 zweimal; Colum. 1
Prooem. 27; 3, 21, 11; 5, 10, 10; 11, 2, 59; 11, 2, 79; 12,
15, 5 und arb. 21, 1; Plin. N. H. 17, 12, 18 (89); 17, 24, 37
(223); 17, 27, 43 (253); 17, 27, 43 (254); 17, 27, 44 (256); 23,
4, 40 (80); Arnob. 5, 28; Macrob. Sat. 3, 20, 1; Theod. Prise.
2, 59 (ed. Rose 161, 16); 2, 97 (196, 14); doch ficuum Cael.
Aurel. Chron. 2, 6, 92 S. 140; Veget. Art. vet. 2, 63 im Corb.
Der Dat. und Abi. Plur. immer ficis, Plaut. Rud. 3, 4, 59
(764): Varro R. R. 1, 8, 3; 1, 41, 3; 3, 5, 4; Horat. Serm. 2,
8, 88: Cels. 4, 19 (12); Colum. 11, 2, 62; 12, 15, 3; 12, 17,
2; Plin. N. H. 17, 24, 37 (221); 17, 27, 47 (259); 21, 17, 68
(108); 23, 8, 77 (149); 26, 6, 15 (29); 26, 8, 39 (63) in den
codd. Gelen, (sonst fici und fic) und 26, 9. 60 (93); Arnob. 4,
10; 5, 13; 6, 25; Macrob. Sat. 1, 7, 25; Theod. Prise. 1, 71
(ed. Rose 74, 13), in cod. B. ficubus; 2, 81 (183, 1); 3, 4 (227,
13); 3, 26 (243, 1), und diese Form allein wird von Caper De
— 767 —
verb. dub. S. 2248 (VII 89, 16) anerkannt, und ficibus ver-
worfen. Ficubus ist falsche Lesart in der Anführung aus Varro
bei Charis. 1, 15 S. 74 (I 95, 22) in der Ausg. von Putsch,
für ficu.
Caprificus folgt durchaus der zweiten Declin., ausser
dass Scribon. Larg. 175 den Gen. caprificus hat.
Über laurus sagt Charis. Art. gramm. 1, 17 S. 109 (I 135,
25): Laurus Maro (Ecl. 8, 13): Inter victrices hederas tibi
serpere laurus. Idem (Aen. 3, 91): Liminaque laurusque
dei. Sed et lauri Maro (Ecl. 2, 54): Et vos, o lauri, carpam.
Idem (Ecl. 10, 13): lUum etiani lauri, etiam flevere myricae.
Idem (Ecl. 3, 63): Munera sunt lauri. Lauro Maro (Ge. 2,
131): Faciemque simillima lauro. Idem (Aen. 3, 81): Et sacra
redimitus tempora lauro. Sed ablativum singularem dativo
non habet similem. Ait enim Plinius, huic lauro et tarnen ab
hac lauru et lauruum facere. Derselbe Exe. art. gramm.
S. 85 (I 539, 9): Plures ut quartae declinationis extulerunt haec
nomina arborum, ut Vergilius (Aen. 3, 360) : Qui tripodas, Clari
laurus. Serv. zu Yerg. Aen. 10, 689: Unum nomen est de
his, quae licet duplicem habeant declinationem, tamen aliquibus
€orum casibus propter asperitatem non utimur: ut laurui
lauribus, cum et huius laurus et ab hac lauru dicamus
Der Voc. Sing, ist laure Ovid. Met. 1, 559. Der Gen. laur
Verg. Ge. 1, 306 und Aen. 6, 658; Gels. 4, 15 (8); 5, 12; 5
19, 12 zweimal; 5, 19, 13; 5, 24, 1; 6, 9; Colum. 11, 2, 30
12, 48, 5; Plin. N. H. 2, 55, 56 (146); 12, 14, 31 (57); 24
15, 90 (141); Sil. 15, 18; Mart. 5, 4. 2: Auson. Nob. urb. 3
1; Theod. Prise. 1, 80 (ed. Rose p. 86, 3); Pelagon. Art. veter
5; 8; 35; 36; 44; 46; 50; 112 u. a. m.; laurus Colum. 6, 7
3; Plin. H. N. 12, 20, 43 (98); 14, 16, 19 (112); 15, 30, 39 (132)
17, 10, 11 (62); 23, 8, 80 (157); 23, 8, 80 (158); Stat. Theb
12, 492; Mart. 7, 6, 10. Der Dat. lauro Verg. Ge. 2, 131
Ovid. Met. 6, 161; Serv. zu Verg. Ecl. 2, 54; laurui Plin. X. H
15, 24, 29 (101) ist Conjectur, der Par, d hat lauris. Der Abi
lauro Sisenna (fragm. 60 ed. Peter p. 286, 16) bei Non
S. 113, 20; Lucr. 1, 739; 5, 112; Verg. Aen. 3, 81; 5, 246
5, 539; 12, 522; Horat. Carm. 3, 4, 19; 3, 30, 16; TibuU. 2
5, 5; 2, 5, 117; dessen Nachahmer 3, 4, 23; Ovid. Amor. 1
7, 36; 1, 11, 25; Met. 11, 165; 14, 720; 15, 591; Fast. 5
— 768 —
677; 5, 679; 6, 91 und Trist. 3, 1, 39; 4, 2, 51 ; Senec. de
morte Claud. 4 v. 4; Gels. 4, 2, 1; Colum. 11, 2, 99; 12, 25,
4; Lucan. 5, 144; Val. Fl. 3, 434; 4, 334; Plin. N. H. 16, 40,
77 (208); 16, 44, 89 (239); 17, 25, 38 (244j; Sil. 6, 661; 12,
641; 15, 100; Stat. Silv. 1, 2, 227 und Theb. 3, 105; 6, 359;
12, 65; luven. 8, 253; Claudian. Nupt. Honor. 299; Cons. Stil.
2, 375; lauru Horat. Carm. 2, 7, 19; Val. Max. 2, 2, 3; Colum.
4, 26, 1; Senec. Agam. 816 im Flor.; Plin. N. H. 10, 57, 78
(157); 13, 1, 2 (10); 15, 7, 7 (26); 15, 30, 39 (130); 17, 14,
22 (99); Stat. Theb. 8, 127; Mart. 8, 65, 5 im Put, Voss. A
und Gud.; Tac. Ann. 15, 71; Hist. 2, 50; 2, 70; Gell. 5, 6, 7;
Symmach. Epist. 1, 53. Der Nomin. Plur. lauri Verg. Ecl.
3, 63; 10, 13; Ovid. A. A. 3, 690; Plin. N. H. 15, 14, 29
(101); Stat. Theb. 4, 279; laurus Verg. Aen. 3, 91; Ovid. Met.
15, 634; Lucan. 5, 155; 6, 409; Plin. N. H. 15, 28, 34 (113)
Stat. Silv. 4, 4, 47; 5, 5, 28; Theb. 8, 203 und Achill. 1, 16
Claudian. Cons. Stil. 3, 16; 3, 59. Der Voc. Plur. lauri Verg
Ecl. 2, 54; Ovid. Amor. 2, 12, 1; laurus Ovid. Fast. 4, 953
Stat. Silv. 4, 3, 110. Der Accus. Plur. lauros Verg. Ecl
6, 83 (im Med. laurus); 8, 13 (in der Anführung bei Quintil
10, 1, 92 im Bamb. und Strassb. und bei Charis. a. a. 0 laurus)
8, 82 (im Med. laurus); Aen. 3, 360 (im Med. m. pr. und bei
Charis. laurus); Tibull. 1, 7, 7; 2, 5, 117 (in der zweiten dieser
Stellen im Eborac. und Par. 7989 laurus); Ovid. Amor. 2, 13,
18; Plin. N. H. 17, 12, 17 (88); Stat. Silv. 1, 2, 181; 4, 2, 9;
4, 8, 19 und Theb. 7, 351; luven. 10, 65; Claudian. Cons. Stil.
1, 384; laurus Catull. 64, 289; Tibull. 2, 5, 63; Lucan. 1,
287; Val. Fl. 1, 209; Plin. N. H. 17, 13, 21 (96) im Par. a
und Chiffl.; Stat. Silv. 4, 3, 118; 4, 6, 98; 5, 1, 105 und Theb.
7, 707; 7, 784; Mart. 1, 108, 3; 3, 58, 46; 8, 50, 5; Claudian.
IV cons. Honor. 25; VI cons. Honor. 38; 120; Optat. Carm.
18 (19), 1 M. Der Dat. Plur. lauri s Plin. N. H. 15, 24, 29
(101); 17, 10, 11 (60) und 17, 12, 17 (88), aber lauribus
Serv. zu Verg. Aen. 10, 689.
Von myrtus ist der Nomin. Plur. myrtus Verg. Ge.
2, 64; Horat. Carm. 2, 15, 6; Grat. Gyn. 129; myrti Plin.
N. H. 15, 29, 36 (120); der Accus. Plur. myrtus Catull. 64,
89, Schwabe schreibt myrtos; myrtos Verg. Ecl. 7, 6 und
Ge. 4, 124; Ovid. A. A. 3, 181; PUn. N. H. 17, 12, 17 (88);
— 769 —
Stat, Theb. 4. 300. Die übrigen Casus werden, soweit sie
überhaupt gefunden werden, ausschliesslich nach der zweiten
Declin. gebildet, als Voc. Sing, myrte Verg. Ecl. 2, 54;
Gen. myrti Colum. 11, 2, 30; 12, 38, 1; 12, 38, 2; 12, 38,
4; Geis. 2, 33; 5, 28, 19; 6, 6, 9; 6, 6, 16; Plin. N. H. 15,
29, 37 (122); 23, 9, 81 (63); 23, 9, 83 (166); 35, 12, 46 (160);
Samon. 596 (603); 677 (684); Abi. myrto Verg. Ge. 1, 28
und Aen. 5, 72; Horat. Carm. 1, 4, 9; 1, 25,- 18; 1, 38, 5;
2, 7, 25; 3, 4, 19; 3, 23, 16; Tibull. 1, 10, 27: 1, 10, 28;
Ovid.Amor. 1, 1, 29; 1, 2, 23; A. A. 3, 53 und Fast. 4, 15; 4, 139;
4, 143; 4, 869; Colum. 12, 25, 4; Plin. N. H. 15, 29, 38 (125);
Stat. Silv. 4. 7, 10; Claudian. Nupt. Honor. 208; 299; Magn.
28 (ed. Koch p. 239); Dat. Flur, myrtis Plin. N. H. 15. 24,
29 (101). Vergl. die oben angeführte Stelle des Charis. 1, 10
5. 9 (I 22, 3).
Von pinus ist nach Prise. 5. 13, 71 S. 670 (II 185, 5) der
Gen. Sing, pinus et pini; pini haben Cels. 4, 15 (8); Vitruv.
2, 9, 17; Arnob. 5, 7; Pallad. 4, 10, 37; Pelag. Art. vet. 165;
173; pinus Plin. N. H. 17, 12, 18 (89); 24, 6, 20 (29); 26,
13, 83 (133); Petron. 123 v. 235. Der Dat. ist pino Plin.
N. H. 16, 24, 38 (91); 17, 24, 37 (228); 17, 24, 37 (235);
pinu Prop. 3 (2), 19, 19. Der Abi. pinu, Sisenna (fragm. 60
ed. Peter p. 286, 16, avo aber fälschlich pino für pinu geschrieben
ist) bei Non. S. 113, 25; Verg. Ecl. 7, 24; Ge. 2, 389 und
Aen. 9, 72; 10, 206; Horat. Carm. 2, 11, 14; Ovid. Her. 5,
137; 6, 47; Met. 1, 699; 12, 267; 14, 248; 14, 638; 15, 742
und Fast. 1, 412; 5, 382; Cels. 4, 17 (10); Lucan. 6, 351;
Plin. N. H. 23, 8, 74 (142); 24, 6, 22 (32); Vitruv. 1, 2, 8;
2, 9, 12 (im Harl. H m. pr. pino); 2, 9, 13; 5, 1, 3; Val. Fl.
1, 457; Sil. 6, 522; 14, 498; Stat. Silv. 5, 3, 143 und Theb.
8, 538; Ulpian. Dig. 32, 55 § 10; 50, 16, 167; Claudian. in
Eutrop. 1, 279, aber selten pino Plin. N. H. 16, 10, 15 (36)
und Comp. Vitruv. 12 (ed. Rose p. 288, 1). Der Nomin. Plur.
pini Colum. 9, 5, 6; pinus Catull. 64, 3; Verg. Ecl. 1, 38 und
Aen. 10, 230; Ovid. Fast. 1, 519; Grat. Gyn. 130; Colum. 4,
26, 1; Sil. 14, 382; Stat. Silv. 2, 3, 52; Petron. 131, 8. Der
Accus, pinos Enn. (Ann. 267) bei Gell. 13, 20 (21), 13 und
Non. S. 195, 23; Cato R. R. 28, 1; Acc. (250) bei Non. S. 506,
18; Varro R. R. 1, 15; Verg. Ecl. 8, 22 (im Pal. und Gud. m.
Neue-Wagener. Formenlehre. I, 3. Aufl. ^9
— 770 —
])r. ist pinus); Ge. 2, 443 im Med., Rom. und lierii. b und im
Gud. m. sec, Ribbeck schreibt pinus; 4, 112; Calpurn. Ecl. 9,
<S7; Arnob. 5, 7; pinus Enn. (Ann. 191) bei Macrob. Sat. 6, 2,
27; Verg. Ge. 2, 443; Aen. 3, 659; 9, 116; 11, 136 (hier ist
im Med. pinos); Ovid. Met. 5, 442: 7, 442; 14, 535 und Fast.
4, 493; Lucan. 7, 450; Val. Fl. 1, 123; Stnt. Silv. 2, 6, 28
und Achill. 2, 346; Hart. 10, 92, 4. Der Gen. pinorum Plin.
N. H. 17, 12, 18 (91); 23, 2, 30 (62), und dies wird von Charis.
], 14 S. 31 (I 45, 24) als zusammengehörig mit pinos, wie
ficorum mit iicos, verbunden. Der Abi. pinis Plin. 37, 3, 11 (42).
Quercus kann nach den oben mitgeteilten Stellen des
Diom. und Prise, sowohl nach der zweiten wie nach der vierten
Declin. flectiert werden. Prob. Cathol. 1, 41 S. 1463 (IV 20, 29)
decliniert haec quercus, huius quercus, und so lesen wir
regelmässig quercus als Gen. Sing, und als Nomin. und
Accus. Plur. ; quercui als Dat. Sing. Vulg. 2 Regg. 18, 9
xmd quercu Marc. Emp. 20 fol. 113 (a), 57; quercu als Abi.
Sing.; über den Dat. und Abi. Plur. quercubus vergl. unter
97. Aber als Gen. Plur. wird quercorum aus Cic. in Choro-
graphia in der oben beigebrachten Stelle des Prise. 6, 16, 83
5. 717 (II 267, 5) angeführt, und querci als Gen. Sing, hat
Pallad. 4, 7, 4; 4, 8, 2, wo jedoch in der zweiten Stelle der
Erf. quercus hat. und in der ersten der cod. Polit. vel querci
auslässt, und darauf aut quernu einschaltet; querci hat Pelagon.
Art. veter. 174. Querco als Ablat. ist bei Varro R. R. 1, 8, 4
in den ältesten Ausg., und Vitruv. 7, 1, 2 im Gud. G und
Harl. H.
Über spinus sagt Charis. 1, 17 S. 117 (I 144, 21):
Spinu, ab hac spinu. Varro in Aetiis: Fax ex spinu alba
praefertur, quod purgationis causa adhibetur. Spino, ab hac
spino. Maro (Ge. 4, 145): Eduramque pirum et spinös.
In dem Verse des Verg. hat der Pal. spinus. Bei Pallad. 3,
25, 6 ist der Dat. Sing, spino, und 14, 63 der Acc. Plur.
spinös.
Buxus, fraxinus und platanus sind als Nomina der
zweiten Declin. anerkannt. Doch buxus ist als Accus. Plur.
in den Gromat. ex libris Dolabellae S. 303, 14; fraxinus in
demselben Casus Horat. Carm. 3, 25, 16 in den Par. (fipTi und
in anderen Büchern, und im Lemma des Münchn. Schol., im
— 771 —
Text steht fraxinos; platanus als Nomin. Plur. Culex
124 im Bas. (im Colb, 2 platanos, in den meisten Büchern
platani mit vernachlässigter Elision vor inter).
123. Von anderen Nomina schwanken besonders colus
und domus zwischen der zweiten und vierten Declin.
Vergl. Prob. Cathol 1, 45 S. 1467 (IV 24, 6); 1, 46 S. 1468
(IV 25, 8); Prise. Inst. 5, 6, 33 S. 654 (II, 163, 6); 6, 16, 85
S. 719 (II 269, 16) und de nom. et pronom. et verbo 1, 11
S. 1303 (III 445, 23).
Der Gen. von colus ist coli nach Charis. 1, 10 S. 9
(I 21, 19); Phoc. Ars II 17 S. 1699 (V 420, 8) und Serv. zu
Verg. Aen. 8, 409, colus nach Charis. 1, 14 S. 31 (I 45, 8).
Coli hat Amm. Marc. 23, 4, 14-, colus Senec. Oed. 985 (1006);
Val. Fl. 2, 148. Der Dat. ist colo Verg. Aen. 7, 805; Sym-
mach. Epist. 6, 67 (68). Der Abi. colo Opimius bei Cic. de
orat. 2, 68, 277 in den Lag. 2; 36, aber Non. S. 198, 16 colu,
daher hier die Ausgaben verschieden, Piderit und Sorof colu,
Friedrich colo; Verg. Aen. 8, 409; Tibull. 1, 3, 86; Prop. 5
(4), 1, 72; 5 (4), 9, 48; Ovid. Amor. 2, 6, 46 und A. A. 1,
702; Stat. Theb. 6, 380 (wo jedoch Prise. 6, 16, 85 S. 719 ed.
Keil II 269, 16 und Serv. a. a. O. colu lesen); Apul. de mundo
38 S. 373, Hildebr. schreibt caelo; lustin. 1, 3, 2; Auson.
Parent. 12, 5; colu Senec. Herc. Oet. 563 (566); Plin. N. H.
8, 48, 74 (194), Detlefsen hat colo; 21, 15, 53 (90); C I. L.
10, 6785 (I. Neap. 3528); Pompei. Commeut S. 187 (V 178,
17). Der Nomin. Plur. colus Stat. Theb. 3, 242; 9, 839.
Der Accus. Plur. colus Afran. (227) bei Prise. 10, 4, 24 S.
890 (II 517, 4); Senec. Herc. Oet. 1084 (1088); Val. Fl. 6,
445; 6, 645; Sil. 8, 438; Stat. Silv. 3, 1, 172 und Theb. 10,
649; Achill. 1, 582; 1, 635; Mart. 7, 47, 8 im Pal. P (im Voss.
A, Put und Gud. ist solus); luven. 14, 249; colos Ovid. Her.
3, 76 und Fast. 3, 818; Senec. Plerc. für. 559 (563); Stat. Silv.
1, 4, 64; Theb. 5, 150; Mart. 9, 17, 2; Claudian. in Eutr. 2,
389 und Apon. 87; Rutil. Namat. 1, 134; 2, 56.
Über domus bemerkt Prob. Instit. art. S. 312 (IV 109,
21): In hac supra scripta forma (auf us) hoc monemus, quoH
hoc unum nomen tantum reperiatur, quod propter rationem
sonorum genetivo, dativo et vocativo casu numeri singularis,
uec non et nominativo, dativo, vocativo et ablativo casu numeri
49«
— 772 —
pluralis sie anomale confirraatum sit decllnari, id est huius
domus, hiiic domiii, o doraus, hae domus, bis domibus»
o domus, ab bis domibus; at vero per ceteros casus ad
sonum cupressi debcat declinari. Quintil. 1, 6, 5: Comparatio
iu nomiiiibus aut genus deprcbendit aut decb'nationem-, . . .
declinationem, ut, si veniat iu dubium, hac domu dicendum
sit an hac domo, et domu um an domorum, simib'a sint
[domus] anus manus. Charis. 1, 14 S. 31 (I 45, 19): Quae-
cumque nominativo in us exeuntia genetivo plurali u geminatum
ante m babuerint, ea accusativo plurali in us terminabuntur, ut
manus manuum has manus, anus anuum has anus, fluctus,
luctus et cetera. Ergo melius has domus quam domos. Item
quae in us cadentia plurali genetivo rum ultiraam babuerint,
accusativo plurali os litteras ultimas habebuut, ut pinorum pinos,
licorum ficos, et cetera similiter; ac per hoc domorum domos.
Item US terminata, si dativo et ablativo singulari ultimam babuerint,
genetivo plurali geminatum u ante m habeant necesse est, ut
anus ab anu anuum . . . . domus a domu domuum, non,
ut quidam putant, domorum. Diom. 1 S. 285 (I 307, 19)
imd Donat. 2, 10, 4 S. 1751 (LV 378, 34): luvenimus ab hac
domo, domorum, domibus. Prise. 6, 16, 85 S. 719 (II
269, 10): Domus huius domi et domus huius domus.
Terentius iu Eunucho (4, 7, 45): Domi focique fac vicissim
ut memineris. Virgiiius in VI (v. 27): Hie labor ille domus et
inextricabilis error. Ovidius in IUI Metamorphoseon (v, 66)1
Domui communis utrique. Derselbe 7, 6, 27 S. 744 (II 309,
17): Nee non a domo, bar um domorum et domuum, bis
domibus, non etiam d o m i s. luvenalis in I (Sat. 3, 72) :
Viscera magnarum domuum dominique futuri. Virgiiius in
II (v. 445): Turres et tecta domorum culmina convellunt.
Idem in II Georgicon (v. 443): Domibus cedrumque cupres-
sosque. Sallustius in Catiliuavio (Cap. 12, 4): Domos suas
gloria decorabant. Terentius in Eunucho (4, 7, 45): Domi
focique fac vicissim ut memineris. Virgiiius in VI (v. 27):
Hie labor ille domus et inextricabilis error. Per omnes igitur
casus tarn secundae quam quartae invenitur absque dativo et
ablativo pluralibus, qui semper in bus exeunt. Serv. (Serg.)
Comm. in Donat. S. 1845 (IV 434, 22): Domus et iugerum
ab antiquis aliter declinabantur, quam hodie declinamus. Nam
— 773 —
dorn US quartae erat deelinationis, iugerum tertiae. Nos auteLo
iu hoc nomine, id est domus, tres [in unum] casus usurpamus
a secunda declinatione, ablativura a domo, genetivum pluralem
harum domo r um, accusativum pluralem has domos.
Den Voc. Sing, domus haben Enn. (Fab. 169) bei Cic.
de orat. 3, 26, 102; 3,58, 217 und Tusc. 3, 19, 44; ein Dichter
bei Cic. OfF. 1, 39, 139; Nov. (40) bei Non. S. 510, 13; Verg.
Aen. 2, 241, Avelcher Vers nach dem Zeugnis des Serv. ganz
aus Enn. entlehnt ist.
Der Gen. Sing, ist domus Varro L. L. 5, 33, 162
zweimal; CatuU. 64, 246; Verg. Ge. 4, 209 und Aen. 1, 356;
4, 318; 4, 645; 6, 27; 6, 53; 6, 81; 7, 371; Culex 64; Horat.
Carm. 4, 12, 6; Epod. 2, 65 und Serm. 2, 5, 108; 2, 6, 88;
Ovid. Met 2, 737; 4, 569; 4, 736; 6, 638; 9, 409; 13, 525
und Fast. 6, 640; Stat. Silv. 5, 2, 77; Quintil. 11, 1, 83; Suet.
Caes. 81; Aug. 5; 25; 65; 100; Tib. 14 und Calig. 22; Justin.
12, 15, 1; 16, 1, 15; Flor. 1, 6, 3; Pompon. Dig. 7, 4, 22;
Papin. Dig. 32, 91 § 6; Ulpiau. Dig. 47, 10, 5 § 2. Dafür
domuis bei Varro (Sat. Menipp. 522) uud Nigid. Figulus bei
Gell. 4, 16, 1 ; domos (oder nach Ritschl's Emendation d o m u o s)
Augustus bei Suet. Aug. 87, vergl. unter 93 und domuus
C. I. L. 2 inscr. fals. 12; Plin. N. H. 34, 8, 19 (84 ed. Detlefsen
iu sellariis domuus aureae). In der alten Sprache wurde domi
als eigentlicher Genit. gebraucht. Charis, 2, 13 S. 169
(1 188, 12) bemerkt über den L o c a t. d o m i in domi sum : Secundum
veteres, qui ita declinaverunt haec domus huius domi. Wie
Prise, in den oben mitgeteilten Stellen 6, 16, 85 S. 719 (11
269, 10) und 7, 6, 27 S. 744 (H 307, 17), so führt auch Prob.
CathoL 1, 46 S. 1468 (IV 25, 10) für den Gen. domi Terent.
Euu. 4, 7, 45 (815) an: domi focique fac vicissim ut memiueris.
Und Donat. zu dieser Stelle vergleicht aus Caecil, (ine. fab.
XXXIV) decora domi, und aus Plaut. Trin. 4, 1, 22 (841)
quamquam domi cupio, opperiar tamen. In dem Verse des
Plaut, wird, ausser im Ambr., domum cupio gelesen. Eius
domi cupiet giebt Ritschi Plaut. Mil. 3, 1, 206 (801), in den
Hdschr. ist eiusmodi. Andere Beispiele des Gen. domi sind
Plaut. Amph. 1, 1, 32 (187) ut salvi poteremur domi, wie die Stelle
auch von Non. S. 498, 4 angeführt wird, in einem Teile der
Hdschr. des Plaut, ist domum; Amph. 1, 3, 5 (503) haut quod
— 774 —
tui me neque doiui distaedeat; Gas. 3, 5, 81 (662) insectatur
omnis domi per acdis; Trin. 4, 3, 20 (1027) non fugitivost hie
homo, commeminit domi. C. I L. 8, 2597 genia domi suae;
8, 5784 domus suae für domi. In der gewöhnlichen Sprache
ist domi Locativ, und vertritt die Stelle eines Adverbium,
vergl. Band II S. 650. Dasselbe nimmt nicht nur ein
Pronom. possess. zu sich, wie meae, tuae, suae, nostrae
Terent. Hec. 2, 2, 15 (257); Cic. Verr. 5, 29, 76; 5, 30, 76;
5, 43, 112; 5, 52, 137; pro Kab. perd. 9, 24; Catil. 1, 8, 19;
1, 9, 24; 1, 13, 32; pro Mur. 37, 79; pro Sest. 18, 41; Epist.
ad Farn. 4, 7, 4; Tusc. 5, 39, 113; alienae Epist. ad Farn. 4,
7, 4; de domo 40, 105, sondern auch den Genit. eines
Pronom. demonstr. oder relat., eins, huius, illius, cuius,
Cic. Divin. in Caec. 18, 58; pro Cluent. 60, 165; pro Sulla 13,
39; Phil. 2, 14, 35; 2, 19, 48; 3, 4, 10, oder eines Nomen,
Cn. Calidii Cic. Verr. Acc. 4, 20, 44; P. Lentuli Cic. Phil. 2,
7, 18; Caesaris Cic. Phil. 2, 29, 74; Epist. ad Att. 1, 12, 3;
2, 7, 3. In mehreren Stellen Avird dafür domui geschrieben,
Cic. Catil. 1, 8, 19 im Erl. und in drei Lag.; 1, 9, 24 im
Duisb., Erl., Teg. o, Rhenaug. und in fünf Lag.; 1, 13, 32
im Benedictb., Rhenaug., Teg. t und Lag. 46; 2, 6, 13 im Teg.
t, Rhenaug. und in drei Lag.; pro Cael. 22, 54 im Erf. ; pro
Milon. 7, 16 im Teg.; pro Deiot. 5, 15 im Oehl.; Phil. 2, 3, 6
im ßamb.; Epist. ad Att. 12, 25, 1 im Med.; Tusc. 1, 22, 51
in corpore tamquam nlienae domui; Off. 3, 26, 99 esse domui
suae im Ambr., Bamb., Würzb. und in den Bern, a b; Cornific.
4,30, 41; 4, 54, 67 alienae domui in der Aposiopesis; Sallust.
Catil. 28, 1 domui suae in mehreren Büchern; Val. Max. 2,
6, 6 ut credam urbi utilem quem domui scelestum cerno; Tac.
Ann. 16, 26 domui im Med.; Augustin. Civ. Dei 3, 21 (ed.
Dombart I 133, 13) domi autem nuUae, sicut alias, discordiae
consolabatur, im Augsb. m. pr. domui; 11, 16 (I 484, 2) quis
enim non domi suae panem habere quam mures, nummos quam
pulices malit?, im Veron. und im Augsb. m. sec. domui; auch
bei Serv. Art. gramm. 7, 4 ist domui sum. Cic. Epist. ad Att.
12, 16 ist domui aus der ed. Asc. pr. und Caes. bell. Gall. 1,
18, 6 aus der ed. Ven. bemerkt. In der Hdschr. des Cic. de
rep. 1, 40, 63 ist domo mit übergeschriebenem i, worin Otto
domoi oder domui erkennen will. Vergl. Klotz, Zeitschr. f. d.
— 775 —
Alterth. W. 1835 N. 92; Otto zu Cic. de rep. 1, 40, 63 und zu
Tac. Ann. 1, 73. Bei lavol. Big. 34, 2, 39 § 1 ist zweimal
im Flor, quod domo meae erit als Locat., ebenso domo Acta
fratr. Arv. a. 87 II Z. 39; 41; a. 91 Z. 35; 36; a. 218 b Z.
24. Domus suae ist dem vorausgehenden peregri gegenüber-
gestellt Inscr. de TAlg. 2495. Als eigentlicher Genit. steht
totius domui nach pro salute et incolumitate Acta fratr. Arv.
a. 90 Z. 11, und dafür toti domui acta a. 87 I Z. 8; 15,
domui auch Z. 27. Könsch, Collect, philologa herausgeg. von
C. Wagener p. 30, meint, dass das Genit. domui eine im Volks-
munde erhalten gebliebene archaische Form ist, er führt aus
der Itala zwei Beispiele an, Marc. 13, 35 dominus domui
(T^g oixiag) venit, Taurin.; Tit. 2, 5 castas domui (Vulg. domus)
curam habentes {oinovqyovc)^ Boerner.
Domui als Dat. haben ein Dichter bei Charis. 4, 5 S.
252 (1284, 10), Fabric. und Putsch, geben dafür domus; Caes.
bell. civ. 3, 112, 8; Ovid. Her. 7, 163; Met. 4, 6ö; Fast. 1,
701; Trist. 1, 2, 101; 3, 12, 50 und Epist. ex Pont. 2, 2, 108;
3, 1, 75; Senec. Contr. 10, 2 (31) 12; Val. Max. 2, 6, 5; 5, 6,
4; Senec. de ira 2, 36, 4; 2, 36, 6; Plin. N. H. 29, 4, 26
(83); Quintil. 1, 10, 32; 7, 1, 53; Tac. Ann. 1, 10; 3, 23; 4,
17; 5, 4; 14, 7; 15, 39; 15, 43 und Hist. 2, 77; 4, 68; Suet.
Aug. 58; lavol. Dig. 19, 2, 57; Scaev. Dig. 17, 1, 60 § 1;
19, 1, 52 § 3; 32, 35 § 3; Papin. Dig. 32, 91 § 6; Ulpian.
Dig. 33, 7, 12 § 42; 39, 2, 15 § 14; C. I. L. 10, 181; Inscr.
de Lyon 14, 24 S. 494; Inscr. de l'Alg. 74; Acta fratr. Arval.
a. 87 I Z. 58 und a. 91 I Z. 33. Viel seltener ist domo als
Dat. Doch C. I. L. 3, 6463 domo aeternae; Cato R. R. 134,
2; 139; 141, 2 mihi, domo familiaeque meae oder nostrae;
Horat. Epist. 1, 10, 13 ponendue domo quaerenda est area, in
einigen Büchern ponenda domo, Avelches nicht minder gerecht-
fertigt werden kann, als explenda simulatione und anderes, das
unter 53 erörtert ist. In den Acta fratr. Arv. a. 218 Z. 23. 24
ist tota domo divin. an der Stelle eines Dat. Lachmann hat
auch bei Luci-. 5, 1266 vermutet: silvasque ut cacdere possent,
materiemque domo, levare ac rädere tigna; wo in den lldschr.
ist materiemque dolaret levare. Dat. domu C. I. L. 3, 231;
5, 1220.
Der Abi. ist gewöhnlich domo, wie Diom., Doiiat., Prise.
— 776 —
und Serv. (Serg.) übereinstimmend angeben. Doeh öfters domu
Plaut. Mil. 2, 1, 48 (126); Cic. Verr. 5, 49, 128 im Reg.; Phil.
2, 18, 45 im Vat. und Leg.; 3, 8, 19 im Leid. P>; Senec. Exe.
contr. 3, 6, 1; fasti Praenest. 28. April; K. Trajan. an Plin.
Epist. 10, 71 (76) in der ed. pr. H. Avant.; Sedul. Cann. pasch.
3, 118; Edict. praet. bei Ulpian. üig. 25, 4, 1 § 10; Labeo
Dig. 19, 2, 60 im Eingang; Pompon. 7, 4, 22; Gaius 30, 65
§ 2; Scaev. 31, 88 § 11; 32, 41 § 1; Papinian. 30, 61; 32, 91
§ 6; Ulpian. 30, 41 § 5; 47, 10, 5 § 2; Paul. 31, 86 im Ein-
gang; C. r. L. 1, 1009 (Burmann Anth. 4, 353, Meyer 1437)
V. 19; 2, 3876; 3, 3353; 3, 5427; 5. 745; 6, 2531; 6, 2570;
6, 2929; 6, 3184; 6, 3239a; 6, 3554; 6, 3651; 6, 3828- 6, 3889;
6, 8653; 6, 8654; 7, 344; 7, 373; 8, 8411; 9, 148; 9, 9258; 9,
10261; 10, 1745; 10, 3474; Orell. 1749; 2414: 3444; 4277; 4851;
5013. Bei Liv, 1, 1, 4 wird von Lipsius aus einer Hdschr.
domu bemerkt, und die nämliche Form hat Hildebr. bei Apul.
Ascl. 8 S. 292 aus dem Flor, aufgenommen.
Der Nomin. Plur. ist immer domus, Caes. bell. Gall. 6,
23, 9; Verg. Ge. 4, 481 und Aen. 10, 52; Liv. 3, 32, 2; 42,
1, 10; Plin. N. H. 36, 15, 24 (111); Suet. Nero 38. Der Accus.
Plur. ist ebenfalls öfters domus, Acc. (170) bei Gell. 14, 1,
34 bei Hertz (Non. S. 95, 8 hat in derselben Stelle domos);
Claud. Quadrig. (fragm. 23 ed. Peter p. 217, 2) bei Gell. 17, 2,
5 und bei Non. S. 113, 8, welcher letztere die Stelle dem
Cael. zuschreibt: Cic. Verr. 4, 4, 7; pro Cael. 7, 18 im Paris.
Phil. 2, 36, 91 im Teg.; Tusc. 5, 4, 10; Off. 2, 18, 64; Leg
2, 16, 40 im Leid. A und Heins.; Har. resp. 27, 58 im Par.
Liv. 2, 14, 9 im Par.; 2, 22, 7 und 3, 29, 5 im Par. m. pr
und Leid. 1; 6, 36, 12 im Par. und Med.; es ist im Text Liv
45, 1, 10; Phaedr. 3, 19, 3; Plin. N. H. 16, 36, 64 (156); 36
15, 24 (110); Stat. Theb. 8, 49; Quintil. 8, 3, 68; Flor. 2, 15
10; Apul. Met. 4, 9 S. 255; 5, HS. 342 und de deo Socr
22 S. 171; Amm. Marc. 30, 8, 9. Aber häufiger ist domos
Enn. (Ann. 263) bei Non. S. 385, 17; Plaut. Poeu. 3. 6, 19
Cic. in Pison. 17, 41; de rep. 1, 13, 19 zweimal; Prov. cons
2, 4; de domo 44, 115; Com. Nep. Themist. 4, 2; Caes. bell
Gall. 1, 30, 3 und bell. civ. 3, 82, 5; Lucr. 1, 18; 6, 241
Catull. 64, 36; 64, 384; Sallust. Cat. 12, 3; 12, 4; 20, 11; 51,
9; 52, 5 und lug. 66, 3. Bei Verg. ist domos an mehreren
— 777 —
Stelleu ohne Var., Aen. 2. 635; 3, 137; 4, 97; 5, 732; 5, 756;
6, 534; 7, 336; 12, 643, wogegen Ge. 1, 182; 2, 115; 2, 209;
2, 511; 4, 446 und Aen. 1, 140; 2, 47: 2, 365: 3, 123; 3,
550; 3, 647; 4, 311; 6, 269; 6, 705; 7, 126; 7, 394; 11, 140
aus einer grösseren oder geringeren Anzahl von Hdschr. doraus
als Var. zu domos bemerkt ist. Der Med. wird nur einmal,
Ge. 4, 446, für domus angeführt, der Pal., Rom. und die schedae
Vat, Sangall. und Veron. nirgends. Bei Horat. ist domos
ohne Var. Carm. 1, 15, 36; 1, 28, 5; 1, 35, 24; 2, 12, 24: 2,
18, 19; 3, 1, 22; 3, 6, 18 und Serm. 2, 3, 24; domus hat
einige Autorität Carm. 3, 15, 9; 3, 24, 10; 3, 29, 37; Epod.
5, 53 und Epist. 2, 1, 150, wiewohl auch in diesen Stellen
domos besser beglaubigt ist. Bei Ovid. und Liv. steht eben-
falls domos allein sicher; doch ist von Heins, bei Ovid.
Met. 1, 121 domus aus dem Flor, und Hamb. 1 notiert, und
daselbst von den neuesten Herausg. aufgenommen; und Drakenb.
zu Liv. 3, 29, 5 hat nachgewiesen, dass an verschiedenen
Stellen dieses Schriftstellers einzelne Hdschr. domus haben.
Domos ist auch bei Val. Max. 4, 3, 14; 6, 3, 7; 7, 2 ext. 1;
Pliu. N. H. 33, 1, 4 (12); 35, 10, 37 (118); 36, 15, 24 (112)
zweimal; Tac. Ann. 13, 54; Hist. 4, 42 und Germ. 46.
Der Gen. Plur. domorum ist in ausschliesslichem Ge-
brauch bei Lucr., 1, 354; 1, 489; 2, 115; 2, 191; 6, 223; 6,
561; 6, 859; 6, 951, und bei Verg, Ge. 4, 159 und Aen. 2,
445; 8, 98; 11, 882, auch bei Flor. 3. 21, 14 im Nazar. Domuum
haben Val. Max. 2, 7, 3; Senec. Epist. 122, 9; Const. 12, 2
und Nat. quaest. 3 Prooera. 8; Plin. N. H. 8, 57, 82 (221);
36, 13, 19 (88); luven. 3, 72; Tac. Ann. 1, 73; 3, 24; 6, 45;
15, 41 und Hist. 1, 85; 4, 1; Flor. 2, 15, 10; Scaev. Dig. 33,
2, 32 § 2; Arnob. 3, 41; Auson. Technop. de deis 9. Serv. zu
Verg. Aen. 2, 445 zieht domorum vor. Der Dat. und Abi.
Plur. ist immer domibus.
Nebeu angiportus Gen. auf us wird angiportum ge-
braucht. Non. S. 190, 7: Angiportus generis masculini, ut
apud multos. Neutri Plautus Cistellaria (ed. Leo v. 384): t^uae
quasi cai-nificis angiporta purgitans. M. Tullius de divinatione
angiporta dixit. Terentius Adelphis (4, 2, 39): Id quidem
angiportum non est pervium. Idem in Eunucho (5, 2, 6):
In angiportum quoddam desertum. Prise. 6, 15, 78 S. 714:
— 778 —
A portu compositum tam masculini quam ucutri generis invenitur
et secundac dcclinationis, liic angiportus et hoc angiportum,
huius angiporti. Sic Plinius Secundus in I artis grammaticae.
Terentius quoquc in Adelphis (4, 2, 39): Id quidem angiportum
non est pervium. Idem in Phormione (5, 7, 8): Sed hinc
concedani in angiportum hunc proximum. Paul. Fest. S. 17,
10: Angiportus iter compendiarium in oppido, eo quod sit
angustus portus, id est aditus in portum. Scholia Terentiana
ed. Schlee p. 66, 22: Angiportus et angiportum a portu
compositum secundac declinationis est, quod Priscianus refert
in IIT libro nominis, ubi lioc pro exeinplo posuit: angiportum;
p. 110, 6: angiportus vel angiportum est compendiosa et
rectior via ducens ad portum; ponitur et pro angusto portu; p.
157, 13: angiportum neutri generis; angiportus est stricta
et recta via ducens ad portum. Es finden sich folgende Stellen:
Nomin. Sing, angiportus ausser den angeführten Grammatikern
noch in dem C. Gl. ed. Goetz II 437, 20; 566, 43; III 306,
32; 353, 61; IV 17, 32; 478, 6; V 265, 50; 342, 17; 421, 45;
430, 27; auch anguiportus C. Gl. IV 405, 49 und angeportus
IV 477, 43 geschrieben; Abi. Sing, angi portu Plaut. Cistell.
1, 2, 5 (124) ex angiportu; Most, 5, 1, 5(1046) abii illac per
angiportum ad hortum nostrum clanculum, ostium quod in
angiportu est horti; Horat. Carm. 1, 25, 10 flebis in solo levis
angiportu; Apul. Met. 4, 20 S. 282 und 9, 2 S. 594 de pro-
ximo angiportu; Genit. Plur. angiportuum Vitruv. 1, 6, 1
(p. 23, 14) platearum et angiportuum; Acc. Plur. angiportus
Cic. Divin. 1, 32, 69 vias omnis angiportu sque, Nouius a. a.
S. sagt angiporta; Cod. lustin. 8, 12, 20 angiportus integros.
Häufiger sind die Formen von angiportum, so der Nomin.
Sing. Plaut. Pseud. 4, 2, 5 (961) hoc est sextum a porta pro-
ximum angiportum; Terent. Adelph, 4, 2, 37 (576) ibi angi-
portum propter est und Adelph. 4, 2, 39 (578) id quidem
angiportum non est pervium; Varro L. L. 5, 32 145 angi-
portum, si id angustum, ab agendo et portu und L. L. 6, 6,
41 angiportum, qua nihil potest agi; ferner Ulpiau. Dig. 50,
16, 59 und C. Gl. ed. Goetz II, 17, 31; 525, 28 und angui-
portum C. Gl. II 566, 36; Genit. Sing, angiporti bei Plinius
an der von Prise, oben citierten Stelle; Acc. Sing. Terent,
Eun. 5, 2, 6 (845) in angiportum quoddam desertum und
— 779 —
Phorm. 5, 7, 8 (891) in angiportum hoc proximuni, wo Prise,
a. a. St. huuc liest; Abi. Sing. Plaut. Asinar. 3, 3, 151 (741)
angiporto illac per hortum eircum iit clam und Pseud. 4, 2,
15 (971) in angiporto; Cornific. ,4, 51, 64 angiporto toto;
Titius bei Macrob. Sat. 3, 16, 15 in angiporto; I. Neap. 3953
ab angiporto und C. Gl. ed. Goetz V 439, 57 angiporto;
Genit. Plur. angiportorum bei Vitruv. 1, 6, 7 (p. 26, 17);
1, 6, 8 (p. 26, 22); 1, 6, 13 (p. 29, 24); Dat. Plur. Bell. Alex.
2, 4 Omnibus viis atque angiportis; Acc. Plur. Cist. 384
quae quasi carnificis angiporta purgitans bei Non, S. 190, 10;
Pseud. 4, 7, 137 (1235) angiporta liaec certum est consectarier;
Apul.dedeoSocr. 19 S. 165 per angip orta; A bl. Plur. Plaut. Persa
3, 3, 39 (444) travorsis angiportis; Catull. 58, 4 in angiportis;
Cic. Verr. 2, 57, 141 omnibus in angiportis; Vitruv. 1, 6, 1 (p.
23, IQ) ex angiportis; 1, 6, 1 (p. 23, 23) in angiportis et
plateis und 1, 7, 1 (p. 30, 1) divisis angiportis et plateis;
G. Landgraf im Archiv 5, 140 und in den Untersuchungen zu
Cäsar und seinen Fortsetzern p. 85 schlägt Caes. bell. civ. 3,
70, 1 angiportis atque viis vor statt angustis portis oder
augustiis partis, was die Herausgeber haben, vergl. Meusel,
Tabula coniect. ad Caes. bell. civ. p. 84. Nicht zu bestimmen
ist, ob dei- Acc. Sing, angiportum von angiportus oder angi-
portum gebildet ist: Plaut. Persa 4, 5, 6 (678) per angiportum
rursum te ad me recipito illac per hortum; Cic, pro Milon. 24,
64 nuUum angiportum esse dicebant; Suet. Galba 10 per angi-
portum in balneas transeuntem paene interemeruut; Apul Met.
1, 21 S. 67 proximum respicientes angiportum; Met. 3, 2 S.
174 dum primum angiportum insistimus; Met. 9, 25 S. 642 in
proximum deportat angiportum und in dem C. Gl. ed. Goetz
IV 17, 40; V 491, 23. Schreibfehler sind angiportas C. Gl. V
340, 28 und angi partas V 345, 32. Vergl. Nettleship, Contri-
butions to Latin Lexicography 194 undAppel, De genere neutro
iutereunte in liiigua Latina p. 79. Dass angiportus jemals nach
der zweiten Declin. flecticrt wäre, wie Prise, angiebt, lässt sich
nicht nachweisen.
Von mehreren Nomina, Avelche gewöhnlich der vierten
Dcch'u. folgen, werden doch einzelne Casus nach der zweiten
gebildet. So von arcus oder arquus der Gen. Sing, arci
oder arqui, und der Nomin. Plur. arci. Prise. 6, 14, 74
— 780 —
S. 712 (II 259, 2): Excipitur arcus, quod differentiae causa
quidam tarn secundae quam quartae protulerunt. De caelesti
enira [id est de Iride] Cicero dicens in III de deorum natura
(Cap. 20, 51) in i finivit genetivum : Cur autem arci species
non in deorum numero reponatur? Non. 8. 425, 1: Arcus et
arquus hoc distant: arcus enim omnis suspensiis fornix appel-
latur, arquus nonnisi qui in caelo apparet, quam Irim poetae
dixerunt; unde et arquati dicuntur, quibus color et oculi virent
quasi in arqui similitudinem. Lucretius lib. VI (v. 526): Tum
color in nigris exsistit nubibus arqui. Varro (de vita populi
Romani lib. IUI) bei Non. S. 77, 10: Eoque pecuniam maguam
consumpsisset, quod arci, quos summo opere fecerat, fessi
pondere, diu facti celei'iter corruissent. In der Stelle des Cic.
haben der Leid. C und Erl. arci, der Leid B arcui, der Leid,
und AVien. m. pr. und der Pal. arqui, der Leid. A und Wien,
m. sec. arcus, Charis. 1, 17 S. 93 (I 117, 16) arcuis. Der
Accus. Plur. arcos ist C. I. L. 2, 3420; der Abi. Plur.
arquis bei Tertull. ad uat. 2, 5. Den von Non. angenommenen
Unterschied zwischen arcus und arqus erkennt Prise. 1, 8, 48
(II 36, 13) S. 560 nicht an. Die von Prise, aufgestellte Unter-
scheidung der Declination nach der Bedeutung wird durch die
Stelle des Varro nicht bestätigt.
Actos für actus C. L L. 5, 5737 Z. 11. — Adfecto für
adfectu Ephem. epigr. 5 S. 368 No 628 Z. 19. — Adito libero
daselbst 4 S. J89 No 655. — Caestis pro caestibus belegt
Non. S. 492, 6 mit Varro (Sat. Menipp. 89): Dicat pugil is:
Spectatoris, qui miserum putatis vinci, quaero a vobis: Si adver-
sarius supercilia mi caestis discopinarit, numquis vestrum sua
mihi est daturus? Und fetis pro fetibus S. 489, 3 mit Ace.
(244): Ubi sanctus Cithaeron frondet viridantibus fetis. — Coeti
Genit. Sing. C. I. L. 6, 9005. — Cornuis als Abi. Plur.
Trebell. Poll. Gallien. 8, 2 im Pal. m. pr., was zu dem Nomin.
Sing, cornuum Isid. Orig. 16, 25, 10 gehört. — Exortos Acc.
Plur. Varro R. R. 1, 12, I5 2, 3, 7. — Flucti als Nomin.
Plur. giebt Non. S. 488, 10 aus einer Stelle des Pacuv. (77)
und zweien des Acc. (33 und 633). — Fructo Abi. Sing.
Itala (Caut.) Matth. 12, 33; Acc. Plur. fructos Varro R. R. 1,
1, 5; 1, 2, 5; 1, 44, 3; Itala (Ashburnh.) Numer. 15, 13;
Itala (Cant.) Matth. 21, 43; Itala (Rehd.) Luc. 3, 8; Itala (Cant.
— 781 —
und Rehd.) Luc. 6, 43; Itala (Rehd.) Luc. 12, 17; 12, 18 u. a.
— Über genuorum vergl. unter 96. — Gradi Nomin. Plur.
Itiner. Hierosolym. S. 587 (276); grados Pacuv, (172) bei Non.
S. 178, 14; per confragosos scalae grados Sulpic. Sev. Vita
S. Mart. 19, 4 im Veron. und im Freis. m. pr.; descenderunt
Septem grados Itala (Cant.) Act. apostol. 12, 10; velut grados
tradet mandata . . per grados ascendere Sermon. Arianor.
fragm. 219 bei Röusch, Collect, philolog. herausgegeb. von C.
Wagener p. 171; per singulos bonorum grados C. I. L. 3, 167;
Abi. Sing, grado C. I. L. 6, 13267; per antigrados C. I. L.
8, 7994 (Henzen Inscr. 6596). — Introito libero C. I. L. 3,
2119; Orell. 2103. — Invectos Varro R. R. 1, 16, 2. —Von
lacus, welches nach Prise. Instit. gramm. 6, 14, 75 S. 712 (II 259,
18); 6, 15, 78 S. 714 (II 263, 11) und de uom. et pronom. et
verbo 1, 8 S. 1302 (III 445, 3) entschieden der vierten Declin.
angehört, ist der Gen. Sing, laci in einer Inschr. aus des
Dictator Sulla Zeit C. I. L. 1, 584, und in einer anderen auf
der basis Capitolina C. I. L. 6, 975 b Col. 1 Z. 37; Col. 3 Z.
36 und a Col. 2 Z. 56; Vulg. Dan. 6, 17; lerem. 37, 15; 41,
7; Cassiod. Var. 11, 14; Abi. Sing, laco Itala Num. 20, 17;
Ephem. epigr. 4 S. 122 No. 420; Itala (Fuld.) Apocal. 14, 20;
C. I. L. 6, 9854; ferner laci als Nomin. Plur. Gromat. S.
296, 8 und lacos Gromat. S. 401, 21; der Accus. Plur.
lacos Manil. 4, 264 im Voss. 2, und dm-chgängig in dem
Curiosum urbis Romae reginonum XIIII bei Becker Rom.
Alterth. 1 S. 712 folg.; der Dat. und Ablat. Plur. lacis in
einer versificierten mensium descriptio, in Burmann's Anthol. 5,
71 (Meyer 1037; Riese 394) v. 12 und Isid. Orig. 13, 19, 5,
vergl. Dederich zu Frontin. Aqu. 3 S. 149. -- Latrato für
latratu Varro R. R. 2, 9, 5. —
Pro magistrato ist in der lex col. Genet. 7, 2 (Ephem.
epigr. 2 S. 115 und 229) und Ephem. epigr. 5 S. 294 No 328;
magistrati als Nomin. Plur. fasti Philocali 31. Dec. (C. I.
L. i S. 356); macistratos als Acc. Plur. C. I. L. 1, 195 Z.
3; magistratos Cic. Verr. 4, 45, 99 im RQg.; Abi. Plur.
magistratis Ephem. epigr. 5 S. 284 No 295. — Pecuis als
Abi. Plur. lul. Valer. res gest. Alex. M. 1, 44 (ed. Kubier p.
56, 4). — In portico Cic. Fat. 4, 8 im Leid. B m. pr.; por-
ticos Colum. 7, 9, 9 im cod. Polit.; C. 1. L. 2, 3420 und I. Neap.
— 782 —
4209 Z. 12. — Abi. querco Varro R. R. 1, 8, 4. — Dasa
rictus Gen. rictus und rictum Gen. ricti neben einander
bestanden, zeigt Non. S. 221, 18, indem er für rictum als
Nomin. Cic. Verr. 4, 43, 94 und für den Plur. ricta Lucr.
5, 1064 anführt. — Canino rito Lucil. (33, 100) bei Non. S.
23, 1, wo Mercier und Quicherat ricto lasen, jetzt haben Lach-
mann Sat. 861 und L. Müller ritu geschrieben. — A salto
Ephem. epigr. 5 S. 330 No 490. — Von senatus ist nicht
nur der Gen. senati sehr häufig (vergl. unter 93), sondern
Quintil. 1, 6, 27 erklärt es nach dem Ambr. und Bamb. m. sec.
und dem Strassb. und Münchn. auch für ungewiss, ob der
Dat. senatui oder senato sei (in anderen Büchern fehlt
senato, vergl. Ritschi, Rhein, Mus. 1867, 22 S. 605)*, ex senato
haben die fasti Philocali 1. Nov. (C. I. L. 1 S. 354): in senato
Cic. Divin. 2, 64, 131 im Leid. B m. pr. ; ab senato Liv. 22,
52, 7 im Put. — Tumulto als Abi. Plaut Bacch. 5, 2, 1
(1120) im decurt.; Caes. bell. Gall. 7, 47, 4 im Par. 1, und 7,
60, 3 in demselben m. pr. ; Liv. 1, 51. 8 im Par. m. pr. ; 37,
29, 5 im Lov. 1; L Neap. 4916 Z. 17; tumultos als Acc.
Plur. Liv. 5, 37, 8 im Par. und Med. m. pr. und im Leid. 1.
— In uso est I. Neap. 6831.
Versi als Nomin. Plur. weist Prise. 6, 14, 73 S. 712
(II 258, 7) aus Laev. (fr. 27 ed. L. JMüller) nach, versorura
aus Laber. (55) ; versis aus Valerius in Phormione, diesen Vers
hat Prise, auch 6, 2, 7 S. 679 (II 200, 2); versos als Acc.
Plur. ist C. I. L. 5, 3513 v. 1. — Nebenformen zu vultus
sind der Plur. vulta Enn. (Ann. 583) bei Non. S. 230, 15 und
Lucr. 4, 1213; vultorum Lucil. bei Beda de orthogr. in Sinner's
catal. codd. biblioth. Bern. 1 S. 440.
Wie in den hier mitgeteilten Lesarten manches unsicher
ist, so ist für in curso Acc. (100) bei Non. S. 20, 25 aus dem
Vat. in cursu hergestellt; corrumpiert ist auch curso Liv. 30, 24,
7 im Bamb., und exercito Cic. Epist. ad Att. 5, 18, 2 im Med.
und Tac. Ann. 13, 35 im Med. Die Worte des Nov. (23) bei
Non. S. 96, 20 sind nicht klar genug, um darin morso als gleich-
bedeutend mit morsu erkennen zu lassen; Ribbeck schreibt: in
molis non ludunt pila datatim, raptim morso [saeviunt], L. Müller:
non ludunt in molis pila raptim datatim vorsa? Vergl. noch
Drakenb. zu Liv. 1, 15, 7.
- 788 —
Über Nebenformen auf nm zu Nomina auf u, cornum,
gelum, genum, testum, vergl. unter 92.
124. Wiederum werden von solchen Nomina, welche ge-
wöhnlich nach der zweiten Declin. flectiert werden, einzelne
Casus auch nach der vierten gebildet. Prise. 6, 14, 74 S. 712
(II 258, 22): Cibus cibi, quamvis et huius cibus antiqui protu-
lisse inveniuntur. Plautus in Captivis (4, 2, 46): Tantus ventri
corameatus meo adest in portu cibus. Prise, hielt also dieses
cibus für den Genit. Bei Cic. Leg. 2, 27, 67 ist cibus als
Accus. Plur. im Leid. B, Heins, und Periz. Aber cibus als
Gen. ist nicht vollständig erhalten C. I. L. 5, 4015, wie Orell.
4108 nach anderen geschrieben hat.
Neben sub dio oder sub divo ist sub diu Plaut. Most.
3, 2, 78 (765), vergl. Lorenz z. d. St.; Acta fratr. Arv. a. 38
c Z. 40 und a. 101 I Z. 14; Vitruv. 5, 9, 5; 5, 9, 6; 6, 3 (5),
9; 7, 1, 5; Paul. Festi unter dium S. 71 im Münchn. und Guelf.
2, und öfters bei Plin. N. H. in einzelnen Büchern, mehrmals
im Rice, Voss, und Par. d, doch auch im Par. a, rescr. Mon. und
Chiffl.; 2, 107, 111 (240); 8, 45, 70 (183); 14, 21, 27 (136);
15, 7, 7 (31); 17, 9, 8 (57); 17, 28, 47 (264); 20, 13, 51 (134);
21, 14, 49 (84) zweimal; 27, 7, 28 (46); 28, 9, 33 (127); 28,
16, 63 (225); 29, 4, 25 (80); 30, 10, 24 (84); 32, 10, 46 (133).
Vergl. Lachmann zu L^^cr. 4, 211.
Nach Prise. 5, 8, 43 S. 658 (II 170, 3) war hie dorsus,
huius dorsus neben dorsum, dorsi vorhanden. Non. S. 203,
4 führt das Masc. dorsus Plaut. Mil. 2, 4, 44 (397) dorsus totus
prurit an, und dies ist im vet. und decurt. (im Ambr. und Leipz.
dorsum totum, im Vat. dorsü totus); über die Declin. entscheidet
die Form dorsus nicht.
Neben fasti Gen. fastorum wurde fastus Gen. fastuum
gebraucht. Prise. 6, 14, 72 S. 711 (II 256, 9): Fastus quando
a fastidio est verbo, quartae est, quando vero pro annali acci-
pitur, a fastis et nefastis diebus sie dictum, frequentius secundae
est. Invenitur tamen et quartae. Lucanus in X (v. 187): Nee
mens Eudoxi vincetur fastibus annus. Quod tarnen errore
Lucani prolatum dieit Servius in commentario tertii libri Virgi-
liani (zu Aen. 3, 326), cum antiquiores quoque siniiliter idem
protulisse inveniantur. [Ovidius fastorum inscripsit libros.] Nam
apud Horatium duplicem invenio scripturam et fastos et fastus
— 784 —
in III Carminum (Caini. 17, 4): Per memores genus omne fastos;
et fastus in aliis codicibus. Varro in Ephemeride : Postea honoris
virtutum causa lulii Caesaris, qui fastus porrexit, mensis lulius
est appcUatus. Bei Horat. a. a. O. ist fastus in den Par. (fip,
im Par. tt m. pr. und im Lomraa des Münchn. Schol., fastos im
Bern., in den Par. A^'Äu und im Tur., im Par. n m. corr. und
im Lemma und in der Auslegung des Schol. des Par. A. Fastus
als Acc. Plur. haben auch Horat. Carm. 4, 14, 4 (fastos im
Par. A m. pr., Par. tt m. sec. und Par. u, imd im Lemma des
Schol. des Par. A m. pr.) ; Colum. 9, 14, 12; Senec. Consol.
Polyb. 14 (33), 2 im Berl. und Bresl, in den Meil. 4 und 5
und den codd. Grut. ; Sil. 2, 10; Claudian. IV cons. Honor. 155;
fastus als Nomin. Plur. Orientius Commonit. 2, 111 (123)
und Astericus in der Anth. Latin, ed. Riese 491 v. 7. Tuis a
fastibus lasen Scaliger und C. ]3arth bei Claudian. Epist. 4, 15,
aus einer Hdschr., wie der letztere angiebt. Vergl. noch Heins,
zu Ovid. Fast. 1, 11.
Neben fretum Gen. freti giebt es mehrere Formen der
vierten Declin. vom Nomin. fretus. Charis. 1, 17 S. 103
(1129,6): Fretus, huius fretus. Porcius Licinus, ut Pliuius
eodem sermonis dubii libro VI refert, salsi fretus; Messalla
contra Antonii litteras, angustiae fretus. Fretu Cicero, a
Gaditano, inquit, fretu; Augustus ad Antonium fretu cessi.
Non. S. 205, 23: Fretum neutri tantum generis esse volumus.
Virg. lib. IIT (v. 127): Et crebris legimus freta concita terris.
Masculini Lucretius lib. VI (v. 364): Nam fretus ipse anni
permiscet frigus ad aestum. Naevius (v. 56): Dubii faventem
per fretum introcurrimus. Eunius (Fab. 431): Crassa pulvis
oritur, omnem pervolat caeli fretum. Lucilius (lib. ine. 177):
Serena caeli lumina (in den Hdschr. serana caecili nomine) et
salis fretus. Varro Gallo aut Fundania; Inter Italiam et Siciliam
qui est fretus, inter Regium et Massanam. Aruob. 1, 59 be-
zeugt, dass sowohl fretus wie fretum gesagt werde. Prise. 5, 8,
43 S. 658 (II 170, 3) und 6, 15, 79 S. 715 (II 264, 4) gedenkt
der Bildung hie fretus, huius fretus; derselbe 1, 6, 35 S.
554 (II 27, 4) belegt die Form fretu für freto mit Lucr. 1, 720.
Ein Nomin. Sing, fretus findet sich bei lordan. Getica (30,
157 und 33, 167; wir lesen den Abi. fretu noch Cic. Verr. 5,
66, 169 im Lag. 42 und in der Anführung bei Gell. 13, 20
— 785 —
(21), 15; pro Sest. 8, 18 im Par. m. pr.; Wasse schrieb f retu
auch Sallust. lug. 18, 9 nach dem cod. Martin. Dasselbe h aben
bei Solin. 27, 7 der T.eid. und Gud. Bei Gell. 10, 26, 6 wird
nach der Verbesserung von Gronov gelesen: brevitas tarn an-
gusti fretus, qui terram Africam Hispaniamque interfluit; in den
Hdschr. ist freti qui; fretu auch bei Oros. 1, 2, 101, derselbe
hat 1, 2, 94 ad fretum und 1, 2, 100 usque s üb Solanum
fretum.
Zu humus Gen. humi wird ein Abi. h umu angeführt.
Non. S. 488, 5: Humu pro humo. Varro Pranso parato (Sat.
Menipp. 422) : Contra coactus cervus (in den Hdschr. servus)
latratu canum fertur, bisulcis ungulis nitens humu (so nach
Verbesserung von Bentin., in den alten Ausg. ne se humu
videant). Varro Tatfri Msvinnov (Sat. Menipp. 531): In pavi-
mento non audes facere lacunam, at in humu calceos facis
elixos. Die erstere dieser Stellen hat Non. auch S. 353, 20,
wo das richtige nitens erhalten ist, die zweite S. 48, 10. —
Über den Dat. lanui und den Abi. lanu zu lanus Gen.
lani vergl. unter 29. Diese Declination von lanus wird unter-
stützt durch die Bildung des Wortes ianua. — Zu lectus Gen.
lecti hatte die alte Sprache einen Gen. Sing, und Nomin.
Plur. lectus; Dat. lectui C. I. L. 9, 5140. Prise. 6, 14,
73 S. 711 (II 257, 4): Excipitur hie lectus, «/ xA/Viy, huius
lecti, quod tamen etiam huius lectus antiquissimi protulerunt.
Cornilicius in I de etymis deorum: Ipsis vero ad Cereris me-
moriae novandae gratiam lectus sternuntur. Plautus in Amphi-
trione (1, 3, 15): Quam lectus ubi cubuisti concaluit locus.
Prob. Cathol. 1, 43 S. 1476 (IV 29, 31) und M. Plot. (]\I. Claud.)
Sacerd. 2 S. 58 (VI 480, 32) fordern lectus lecti, non, ut
quidam imperiti, huius lectus. — Von manus finden sich vul-
gäre Formen nach der zweiten Decl., so mani C. I. L. 5, 8768;
Abi. mano C. I. L. 3, 88 und Ephem. epigr. 4 S. 98 No 305;
Acc. Plur. manos Itala (Taurin.) Marc. 9, 31; Itala (Clar.)
1 Timoth. 2, 8.
Den Nomin. senatus consultus hat Isid. Orig. 9, 4, 9,
dagegen 5, 12 das gewöhnliche senatus consultum. Ex senatus
consultu ist in einer Anführung aus Cic. bei Nou. S. 288, 26 ; dasselbe
geben bei Sallust. Cat. 42, 3 beide Fabric, der Bas. 2, Eccard., Guelf.
1, Weim. 1 und Sen. 2; und auch bei Liv. ist öfters in einzelnen
Neae-Wagener. Formenlehre 1, 3. Aufl. 50
— 786 —
Hdschr , aber nicht in den besseren, nicht nur der Abi. senatus
consultu, sondern auch der Nomin. und Gen. senatus con-
sultus, wie Drakenb. zu 5, 13, 5 nachweist. Corte zu Sallust. a. a.
O. bemerkt, dass lustin. 20, 5, 12 in verschiedenen Hdschr.
facto senatus consultu ist; wenn jedoch derselbe mit Gronov
zu Liv. 3, 62, 2 aus Plin. N. H. 3, 20, 24, (138) vetere consultu
patrum citiert, so finden wir daselbst viehnehr consulto ohne
Var. Aber bei Cic. Verr, Acc. 2, 16, 40 ist im Lag. 29 und
in den Par. AB cum senatus consultum intercederet, cuius con-
sultu P. Rupilius de X legatorum sententia leges constituerat;
Capitol. Maximin. 14, 2 ex senatus consultu im cod. Bamberg.,
Peter schreibt hierfür ex senatus consulto; lordan. Getica 15,
88 (ed. Mommsen p. 80, 8) absque senatus consultu. Übri-
gens war gerade bei diesem Worte wegen der sehr häufigen
Abbreviatur SC. die Verfälschung der Endung besonders nahe
gelegt. — Ex scitu pagi ist C. I. L. 5, 4148; populi iussu aut
plebi scitu Cic. Epist. ad Att 4, 2, 3; de senatus sententia
plebique scitu Liv, 25, 7, 5 im Put. und Med. und im Colb.
m. pr. — Die Declination hie sibilus, huius sibilus belegt
Prise. 6, 15, 79 S. 715 (II 264, 4) mit Sisenna in XII histo-
riarum (frag. 131 ed. Peter p. 295, 9): Procul sibilu signiticare
consuli coepit. So im Halb, m, sec, Bern, und Wien. 347,
sonst sibilus. — Von sinus führt Röusch, Collect, philolog.
herausgegeben von C. Wagener p 29 Acc. Plur. sinos aus
Itala (Palat.) Luc. 6, 38 und Gl. Parisin. p. 272 196 an. —
Als ein Beispiel, dass consuetudo nostra multa declinavit, führt
Varro L. L. 6, 1, 2 an ut ab solu solum. — Zu sonus Gen.
soni finden wir mehrere Formen nach der vierten Declin. Non.
S. 491, 26 giebt aus Sisenna bist. lib. III (frag. 26 ed. Peter
p. 281, 18): Postquam sonu signorum proelium magno cum
clamore virorum commissum est Der Abi. sonu ist ferner
Mela 3, 9, 91 im ßhed. und Prag., Frick schreibt sono; ApuL
Met. 8, 30 S. 589 im Flor. 3; Amm. Marc. 14, 6, 18; 18, 8,
5; 20, 9. 6; 27, 1, 5; 27, 6, 10; 30, 6, 3; der Gen. sonus
Amm. Marc. 20, 4, 14; Vel. Long. S. 2216, aber Keil VII 49,
19 schreibt soni nach einer Conjectur von Commelin und Schneider;
der Nomin. Plur. sonus Amm, Marc. 22, 9, 15; der Acc. Plur.
sonus Lucr. 4, 584 im quadr. und Lugd. 2, die Herausgeber
sonos. — Zu sucus Gen. suci haben Apul. Met. 9, 32 S. 655
— 787 —
im Flor. 3, Guelf. 1 und 2 und in mehreren anderen Büchern,
und Isid. Orig. 17, 9, 28 im Zitt, Guelf. 1 und 2 den Gen.
sucus; Colum. 9, 15, 12 im cod. Polit; Pelag. Vet. 6 p. 37-,
PaUad. 10, 13, 2; Samon. 510 und Apic. 7, 9 § 294; 7, 12 §
311 den Abi. sucu; Samon. 199 den Nomin. Plur. sucus; Apul.
Met. 10, 13 S. 701 im Guelf. 1 und 2 und in anderen Büchern
den Gen. Plur. sucuum; Manil. 3, 144 und Macrob. Sat.
praef. 8 den Acc. Plur. sucus. — Zu susurrus- Gen. susurri
ist bei Apul. Flor. 17 S. 80 der Abi. susurru. — Über
tributum ist die Bemerkung des Gell. 13, 20 (21), 18 und 19 zu
beachten: Huius vocis (peccatu) cum elegantior hoc in loco sonus
est, tum ratio certa et probata est. Hie enim peccatus, quasi
peccatio, recte Latineque dicitur, sicut hie incestus, non qui
admisit, sed quod admissum est, et hie tributus, quod tributum
nos dicimus, a plerisque veterum dicta sunt. Den Xomin. tri-
butus haben Plaut. Epid. 2, 2, 43 (217); 2, 2, 44 (228);
Cato (Orig. ine. libr. frag. 1 ed. Jordan p. 30, 5) bei Xon. S.
229, 12. — Vadus (für vadum) steht bei Prise. 6, 15, 79 S. 715
(II 264, 4) unter denjenigen Nomina, welche eigentlich zur
zweiten Declin. gehören, aber zuweilen nach der vierten flectiert
werden. Den Nomin. vadus haben Tragic. vet. fr. bei Fronto
ad M. Caes. 3, 13 (ed. Naber p. 51, 15) und Varro bei Serv. zu
Verg. Aen. 1, 111. Zum Beweise des Gen. masc. des Wortes
führt Non. S. 231, 25 aus Sallust. Eist. (1, 68) an: haut facilem
pugnantibus vadum. Auch bei Val. Max. 3, 2, 23 ist im Bern,
in vadum transitu facilem. Über die Declination ist aus diesen
Stellen nichts zu ersehen. — Zu vannus Gen. vanni gebraucht
Non. S. 19, 16 einen Abi. vannu, — Über volgus sagt Charis.
1, 17 S. 119 (I 147, 1): Volgus, huius volgus. Varro anti-
quitatium divinarum XV, volgus rumorem. Vulgu, ab hoc
vulgu Oppius de vita Cassii, item de \nta prioris Africani
opinante vulgu, Varro hebdomadon Villi a vulgu coudem-
naretur. Auch nach Prise. 6, 15, 79 S. 715 (II 264, 4) wird
das eigentlich zur zweiten Declin. gehörige Wort zuweilen nach
der vierten flectiert. — Von vultus steht Itala (Cant.) Luc. 24,
5 ein Acc. Plur. vultos.
Noch mögen angeführt werden in huc locu Inscr. de Lyon
S. 550 Nr. 9, und unu locu Grut. S. 840, 1: unu C. I. L 8,
670; 8, 760. (Ijn agru Grut. S. 755, 3 steht für in agrum.
50*
- 788 —
Sequester wird gewöhnlich nach der dritten, zuweilen
aber, besonders in der alten Sprache, nach der zweiten Declin.
flectiert. Prise. Instit. 6, 6, 32 S. 692 (II 223, 20): Excipitur
Sequester sequestris, quodduplicirationecompellitursecundae
esse, quoniam et st ante er habet nee est possessivum, et quod
in a facit femininum [id est sequestra]. Virgilius in XI (v. 133):
Et pace sequestra. Tertiae tarnen invenitur dcclinationis apud
plerosque. Cicero in II Verrinarum (Act. 1, 12, 36): Aut
sequestres aut interpretes corrumpendi iudicii. Sed Plautus
hoc quoque secundum analogiam declinavit, ut in Vidularia:
Animum advortite, amabo, sultis, vidulum hie apponite; ego
servabo, quasi seqestro detis, neutri reddibo, donicumres iudicata
erit haec. In eadem: Haut fugio sequestrum. Und De nom. et
pronom. et verbo 1, 5 S. 1301 (HI 444, 12): Excipitur hie Se-
quester huius sequestris, quod, quamvis tertiae declinationis
invenitur, tarnen femininum in a facit, haec sequestra, quam-
quam vetustissimi et secundae declinationis rationabilius protu-
lerunt, hie Sequester huius sequestri. DasFemin. sequestra
zu Sequester Gen. sequestris wird auch von Phoc. S. 1694 (V
415, 21) bemerkt. In der von Prise, angeführten Stelle des
Plaut, giebt Non. S. 508, 6 sequestri als Dat. Der Accus.
Sing, ist sequestrem Cic. pro Plane. 16, 38; 19, 47; 19, 48;
Val. Max. 9, 1, 7; Seuee. Epist. 118, 3; Sil. 6, 347; Gell. 20,
11, 2; 20, 11, 5; Tert. Resurr. 63 und adv. Prax. 27; Papin. Dig
36, 3, 5 § 1; Ulpian. Dig. 16, 3, 5 § 1; 19, 5, 18; Florent
Dig. 16, 3, 17; Impp. Valer. et Gallien. AA. et Valer. Caes
Cod. 4, 34, 5; der Abi. sequestre Cic. pro Cluent. 8, 25:
32, 87; Labeo Dig. 16, 3, 33; Pompon. Dig. 16, 3, 12 § 2
Ulpian. Dig. 4, 3, 9 § 3; 16, 3, 5 § 1; Paul. Dig. 16, 3, 6;
der Nomin. Plur, sequestres in der von Prise, angeführten
Stelle Cic. Verr. Act. 1, 12, 36; der Acc. Plur. sequestres
Cic. in P. Clod. et C. Cur. 6, 2; Papir. lust. Dig. 49, 1, 21
§ 3; der Gen. Plur. sequestrium Cic. pro Cael. 7, 16; der
Abi. sequestribus Cic. or. in toga cand. c. C. Anton, et L.
Catil. zu Anf. (bei Ascon. S 83). Aber auch der Accus. Sing,
sequestrum Plaut. Rud. 4, 3, 65 (1004) und Vidul. bei Prise.
10, 7, 37 S. 898 (II 528, 23), desgleichen in der letzten der
von Prise. 6, 6, 32 S. 692 (II 224, 7) citierten Stellen, und
lulian. Dig. 41, 2, 39; sequestro dare und ponere Plaut. Merc.
— 789 —
4, 3, 36 (738); Rud. 4, 3, 79 (1018) und iu der ersten der
beiden von Prise. 6, 6, 32 S. 692 (II 224, 4) aus seiner Vidul.
beigebrachten Stellen, Cato (Orat. reliqu. ed. Jordan p. 10, 8)
bei Fest, unter Sequester S. 339 (in der Hdschr. seques prodent
für sequestro dent) und (Orat. reliqu. ed. Jordan p. 43,1) bei
Gell. 20, 11, 5; sequestro als Abi. Apul. Met. 6, 31 S. 444; in
sequestro esse Imp. Constantin. Cod. 7, 18, 3 § 2; sequestri
als Nomin at. Plur. Petron. 15, 4. Vergl. Heins, zu Ovid,
Fast. 1, 287.
Generi für genero C. I. L. 3, 1584; 8, 3708; fili et
gen eres C. I. L. 8, 3492; 8, 7928; Inscr. de l'Alg. 2868, über
generibus vergl. unter 34. — Socri tuo für socero tuo giebt
Non. S. 223, 21 aus Naev. (66); socro C. I. L. 6, 11638.
Von Mulciber kommt neben dem Gen. Mulciberis (Ovid
A. A. 2, 562) oder Mulcibris (vergl. unter 45) ein Gen.
Mulcibri oder Mulciberi vor Cic. Tuse 2, 10, 23; Mulciferi
Mart. Capella 1 § 17; ein Dat. Mulcibero C. I. L. 5, 4295,
und ein Abi. Mulcifero Mart. Capella 6 § 576. — Genit. Sil-
vestri C. L L. 6, 2185 Z. 12; 9, 4125; dem Dat. Silvestro
Imp. Gord. Cod. 4, 48, 4; C. I. L. 2, 4024; 3, 6385; I. Neap.
1015; 5050; 5508; C. I. L. 9, 893; 9, 1404; 9, 2676; 9, 3704;
9, 6277; Orell. 4990, steht gegenüber der Dat. Silvestri I.
Neap. 731; 2862; 5714; dem Genit. Decembri C. I. L. 6,
9788 und dem Dat. Decembro C. I. L. 3, 2307; I. Neap. 2009;
4894; Orell. 3685, der Gen. Decembris Inschr. Orell. 4577;
auch Septembro C. I. L. 6, 2361.
125. Mehrere Nomina der zweiten Declin. haben
eine Doppelform auf us oder er und auf um, vergl. Appel,
De genere neutro intereunte in lingua Latina.
Neben abrotonum steht abrotoni graves Lucr. 4, 125 und
gravem abrotonum Lucan. 9, 920.— Neben absinthium istabsin-
thium gravem Varro (Sat. Menipp. 440) bei Non. S. 314, 10 und S.
337, 8. — Neben aevura ist vitalem aevom Plaut Poen. 5, 4, 14
(1187); aevom per omnem Lucr. 2, 561 und omnem per aevom
3, 605. — Alabaster bemerkt Non. S. 545, 12 aus Cic. Acad.
n fr. 11; dazu alabastros Plin. N. H. 21, 4, 10 (14) und
graciles alabastri I. Neap. 4378; alabastra als Plur, Mart.
11, 8, 9; Sidon. in dem zweiten Gedicht bei Epiat. 9, 13 v. 63
(ed. Mohr p. 226) und Carm. 9, 324. — Neben amaracus
- 790 —
auch amaracum Plin. N. H. 21, 7, 18 (37); 21, 10, 33 (59); 21,
11, 35 (61); 21, 22, 93 (163); 21, 30, 104 (176). — Für an-
thriscus Plin. N. H. 22, 22, 38 (81) ist anthriscum hergestellt
nach dem Voss, und Par. d, welche enthriscum und entriscum
haben, wie anthriscum 21, 15, 52 (89) gelesen wird, — Neben
dem Neutr. apium ist apium viridem Veget. Art. veter. 2, 11,
1 und Apic. 7, 6 § 288; Gen it. Plur. apiorum Garg. Mart.
Medic. 2 und apios Pallad. 5, 3, 2 und Apic. 3, 2 § 65; 4, 2
§ 133; 4, 5 § 181. - Für aratrum hat Hygin. de limit. S.
112, 24; 201, 8; 203, 16 arater: secundum legem divi
Augusti, qua falx et arater ierit oder exierit. — Asserculum
Cato R. R. 12 und 152; asserculus Coluiu. 8, 3, 6 und 12,
52, 4, vergl. Goetz, Gloss. VI 105. — Autumnus etautumnum
verbindet Charis. 1, 11 S. 21 (I 34, 16), und Beda de orthogr.
S. 2776 (VII 262, 32) sagt: Autumnus genere masculino et
autumnum dicitur neutro, utrumque numero singulari, vergl.
Goetz, Gloss. VI 119. Autumnum als Nomin. hat Varro bei
Non. S. 71, 16; Colum. 7, 7, 2 im cod. Polit. u. Leip., aber den
Plur. autumna Tertull. Resurr. carn. 12; Cyprian. ad Demetr.
3. Herrschend ist autumnus.
Gewöhnlich wird baculum gesagt, vergl. Heins, zu Ovid.
Met. 2, 681. So ferner Ovid. Met. 2, 789; 15, 655; Plin. N. H.
30, 14, 44 (129); Sil. 13, 334; Paul. Festi unter agolum S. 29;
Flor. 4, 11, 3; Apul. Met. 1, 4 S. 22; 6, 30 S. 442; 7, 25 S.
493; de mag. 22 S. 442 im Flor. 3; und im Plur. bacula Gels.
8, 20. Baculus Ovid. Fast. 1, 177; Apul. Met. 4, 14 S. 271;
Auson. Epigr. 53, 1; Vulg. Gen. 38, 18; 38, 25; Exod. 12, 11;
1 Regg. 17, 40; Psalm. 22, 4; Esai. 10, 5; 10, 15; lerem. 48,
17; Ezech. 29, 6; 39, 9; Osea 4, 12; Zach. 8, 4; Ambros. de
Tob. 5; Hieronym. in Matth. 1, 10 v. 9; 1, 10 v. 10; Isid. Orig.
18, 2, 5; 20, 13, 1; Goetz, Gloss. VI 125; Schopen, Unedierte
Schollen zu luven. III Sat. p. 18 und 19; Prob. Append. 9 (ed.
Foerster p. 18; ed. Heraeus p. 303): baculus non vaclus; Auct.
de dub. nom. V 572, 13: baculum et baculi, quia masculini
generis est; nam quidam dixerunt bacilli et bacilla; Caper de
verb. dub. S. 2247 (VII 108, 7): baculum hunc, non hoc. —
Bacillum aber ist die allein übliche Form; bacillus wird zwar
bei Isid. Orig. 20, 13, 1 gelesen, aber auch da ist im Zitt. und
in der ed pr. bacillum. — Für balneum hat Petron. 41, 11
— 791 —
balneus, dieselbe Form findet sich im Itin. Hierosolym. S. 585
(276) und S. 588 (277), ferner bei Marini Acta fraü\ arv. p. 532-,
Oribas. 15, 27; 19, 32; über den Plur. vergl. unter 127. ~
Über balteus sagt Charis. 1, 15 S. 59 (I 77, 5): Balteus
masculino genere semper dicitur, ut clipeus. Infelix umero
cum apparuit alto [ingens] balteus, Vergilius dixit (Aen. 12,
941). Plinius tarnen vult masculino genere vinculum significare,
neutro autem lora ad ligandum apta. Sed Varro in Scauro
baltea dixit, et Tuscum vocabulum ait esse; iteiiQ humanarum
XVIII. Non. S. 194, 14: Balteus masculini generis. Virgilius
lib. XII (v. 941): Umero cum apparuit alto balteus. Neutro
Varro rerum divinarum lib. XI: Tragica viucula baltea sunt.
Accius didascalicon lib. Till: Actoribus manuleos, baltea,
machaeras. Liyius lib. Villi: Auratae vaginae, aurata baltea
illis erant. Serv. zu Verg. Aen. 10, 494: Balteus in numero
singulari masculini est tantum generis. luveualis (Sat. 6, 256):
Balteus et tunicae et cristae. In numero vero plurali et neutri,
ut idem luvenalis (Sat. 9, 110): Quotiens rumoribus ulciscuntur
baltea? Den Nomin. Sing, balteum haben Varro L. L. 5,
24, 116; Isid. Orig. 19, 33, 2 im Zitt., Guelf. 1 und 2 und in der ed.
pr.; den Nomin. undAcc. Plur. baltea Prop. 5 (4), 10, 22; Plin,
N. H. 33, 12, 54 (152); luven. 9, 112; Flor. 2, 4, 3. Doch ist der
Nomin. Plur. auch baltei Vitruv. 3, 5, 7; der Acc. balteos
Tac. Hist. 1, 57; Fronto de orat. 13 S. 158 Nab.; Trebell. Poll.
Gallien. Salon. 2, 3. — Über den Unterschied von buxus und
buxum vergl. unter 140 und Serv. zu Verg. Aen. 12, 764.
Doch gebrauchen buxum für den Baum Enn. (Ann. 266) bei
Philarg. zu Verg. Ge. 2, 449; Ovid. Met. 10, 97; Fast. 6, 697
und Plin. N. H. 16, 43, 84 (231); und buxus für die Flöte,
welche Ps. Verg. Ciris 166; Prop. 5 (4), 8, 42; Ovid. xMet. 14,
537; Senec. Agam. 689; Stat. Theb. 7, 171 buxum nennen,
haben Verg. Aen. 9, 619; Ovid. Met. 4, 30; Val. Fl. 1, 319;
2, 583; 3, 231; Stat Theb. 2, 77; 5, 94; Claudian. in Eutr. 2,
286 und Rapt. Pros. 3, 130.
Über das seltene caelus vergl. unter 105. — Die Form
calamistrum und den Plur. calamistra belegt Charis, 1, 15 S.
61 (I 80, 11) mit Plaut. Cure. 4, 4, 21 (577) und einer Stelle
des Varro, und derselben bedienen sich Varro L. L. 5, 29, 129;
Non. S. 546, 12; Serv. zu Verg. Aen. 12, 100 und Isid. Orig.
- 792 —
20, 13, 4; hunc calamistrum giebt Charis. a. a. O. aus
Varro-, calamistri als Nomin. Plur, hat Cic. Grat. 23, 78;
calamistros Tac. de orat. 26, ein Nomin. Sing, als Masc. fehlt.
— Über callum sagt Charis. Art. gramm. 1, 15 S. 55 (I 72,
1): Callum neutro genere dicitur. Cicero Tusculanarum II (Cap.
15, 36): Ipse labor quoddam callum obdueit; et Plautus in Milite
(vielmehr Persa 2, 5, 4): Magis tabello quam prunum (bei
Plaut, wird richtig geschrieben: magis calleo quam aprugnum)
callum callet. Sed Marsus fabellarum Villi sie: Callum sibi
pectore quendam. Hoc callum haben ferner Charis. Ai't.
gramm. 1, 11 S. 19 (I 32, 9) und Exe. art. gramm. S. 97
(I 548, 12); Diom. 1 S. 314 (I 327, 23) und Beda de orthogr.
S. 2781 (VII 268, 1). Callum ist auch bei Cic. Tusc. 5, 32,
90; Plin. N. H. 9, 35, 54 (108); 32, 10, 41 a20); Pallad. 4,
10, 28; callus Cels. 5, 18, 36; 5, 28, 12; 8, 8, 5; 8, 10,
7; Scrib. Larg. 37; 205. Vergl. Goetz, Gloss. VI 169. —
Über candelabrum bemerkt Non. S. 202, 12: Candelabrum
generis neutri, ut saepe. Masculi Caecilius Meretrice (111):
Memini ibi candelabrum ligneum ardentem. Nach Arnoh. 1,
59 waren candelabrum und candelaber nebeneinander in
Gebrauch. Bei Petron. 75, 10 ist hie candelabrus. — Neben
dem Neutr. canistrum ist can ister Ven. Fortun. App. 26, 6
und Acc. Plur. canistros Pallad. 12, 17, 1, und neben canistella
canistellus Not. Tir. S. 176. — Capillum als Neutr. giebt
Non. S. 198, 20 irrtümlich aus Plaut. xMost. 1, 3, 97 (254), indem
er anführt: Vide capillum satin compositum sit commode. Bei
Plaut, wii'd gelesen: Viden capillus satis compositust commode;
Plur. capilla C. I. L. 10, 8249. — Neben capulus auch
capulum Paul. Festi 61, 12; Tsidor. Orig. 20, 16, 5. — Über
caseus und caseum sagt Charis. 1, 15 S. 60 (I 79, 15):
Caseus mascuiini generis est, ut Vergilius (Ecl. 1, 34): Pin-
guis et ingratae premeretur caseus urbi. Et Lucilius XIIII
(v. 15): Caseus alia mollit. Sed Pomponius (62) neutraliter
dixit in Lenone caseum molle. Non. S. 200, 7: Caseus generis
mascuiini. Virg. in Bucolicis: Pinguis et ingratae premeretur
caseus urbi. Caseum neutri. Novius (46) Macco: Pecunia
quid? bonum breve est, respondi, Sardis veniens caseum. Plautus
Medico parasito: Cum virgis caseum radi potest. Beda de
orthogr. S 2780 (VII 266, 19): Caseus mascuiini generis est;
— 793 —
sed Pomponius neutraliter dixit caseum molle. Auch Cato R. R.
76, 4 hat omne caseum. Ebenso Oribas. 4, 6; Anthim, 79
caseum, quantum dieunt, non solum infirmos sed sanos gravat
und 80 caseum recens et dulce.- — Gewöhnlich castellum;
aber C. I. L. 1, 199 Z. 17 in castelum quei vocitatust Alianus;
8, 8426 castello quem constituerunt ; Itala (Cant.) Marc. 11,
2 in castellum qui est contra vos und Itala (Cant.) Luc. 19,
30 ite in contra qui est castellus. Vergl. Rönsch, Itala und
Vulg. S. 266 und Appel, De genere neutro intereunte in lingua
Latina S. 83. — Catinus als Nebenform zu catinum weist
Non. 546, 7 aus Varro R. R. 1, 63, 1 und demselben de vita
pop. Rom., Charis. 1, 15 S. 61 (I 80, 1) aus Maecenas nach.
Charis. fährt dann fort: et hinc deminutive catillus fit, ut
Asinius contra maledicta Antonii „volitantque urbe tota catilli"
Sed Varro ad Ciceronem XI catinuli dixit, non catilli; catilla
hat Petron. 50, 6. — Cavus für cavum haben Varro R. R. 3,
15, 2; Horat. Serm. 2, 6, 116 und Epist. 1, 7, 33; Phaedr. 4, 6, 3;
Colum. 12, 8, 1. — Neben cerebrum wii'd auch eine Form
ce reber erwähnt, die aber Caper de orthogr, S. 2245 (VII 103,
6) verwirft, aber Fulgent. 3, 9 (ed. Helm 74, 8) hat interiorem
cerebrum. — Cingulum Varro L. L. 5, 23, 114; Paul. Festi
unter cingulo S. 63 schreibt: cingulo nova nupta praecingebatur,
quod vir in lecto solvebat. Der Plur. cingula bei Dichtern.
Verg. Aen. 1, 492; 9, 360; 12, 942; Sil. 4, 257; Val. Fl. 3, 142^
3, 342; 3, 526; 6, 471; 7, 174; Stat. Theb. 8, 405; 8, 567;
12, 440; 12, 528. Cingulus ist der Erdgürtel, Cic. de rep.
6, 20, 21; Imp. lustin. Cod. 12, 33 (34), 5 § 4; Macrob. Somn.
Scip. 2, 5; ferner sagt Paul. Festi S. 43: Cingulos appellabant
homines, qui his locis, ubi cingi solet, satis sunt tenues. Serv.
zu Verg. Aen. 9, 359 und Isid. Orig. 20, 16, 4: Cingulum
hominum generis neutri est; nam animalium feminino genere
dicimus has cingulas. So steht cingula als Fem. von einem
Pferde Ovid. Remed. amor. 236, welche Stelle der Grammat.
de dub. nora. S. 76 (V 576, 17) anführt, und von einem Hirsche
Calpurn. 6, 41, aber von einem Menschen Ovid. A. A. 3, 444,
wo in mehreren Büchern lingula ist, wie auch geschrieben wird.
Über clipeus und clipeum sagt Charis. 1, 15 S. 59
(1 17,13): Clipeus masculino genere in signifieatione scuti ponitur,
ut Labienus ait, neutro autem genere imagiuem significat. Sed
— 794 —
Asinius pro Urbiniae heredibus imaginis clipeum masculine dixit:
Clipeus praetextae imaginis positus. Et Livius iu siguificatione
scuti neutraliter saepius, et Pomponius f29) in Capella, cum ait:
Clipeum in medium lixum est Quare . . . dubii sermonis II
indistincto genere dici ait, sed littera difFerre, ut pugnatorium
per i clipeum dicaraus, quod est clipeus dno rov x'/Jureif, id
est celare, dictus, imagiuem vero per u a cluendo. Sed haec
differentia mibi displicet propter communionem i et u litterarum.
Kam et maximus et inaxumus dicimus et optimus et optumus.
Non. S. 196, 21: Clipeus geneiis masculini. Virgilius (Aen.
2, 734j: Ardeutis clipeos atque aera micantia ceruo. Neutro
Virgilius (Aen. 9, 709): Et clipeum super intonat ingens.
Licinius Macer: Pars magna levius clipea portant. Laberius
Sororibus: Hoc voluit clipeum contra pelvem proici. Serv. zu
Verg. Aen. 3, 286: Clipeum hie masculino, at neutro alibi:
Clipeum super intonat ingens. Und zu Aen. 9, 709: Et clipeum
super intonat ingens; aut ipse ingens super clipeum intonat, aut
ingens clipeum super ipsum tonat. Nam lectum est etiam huc
clipeum, ut probat Caper; quod magis debemus accipere. Nam
Homerum imitatus est, qui ait (IL 4, 504; 5, 42; 58; 294; 540;
8, 260; 13, 187; 17, 50; 311 und Od. 24, 525): '^Q^ßijas de
T6vx€^ sn avTO). Cledon. S. 1896 (V 40, 21): Clipeus masculini,
ut Ingentem clipeum Informant (Verg. Aen. 8, 447), neutri,
Clipeum super intonat ingens (Verg. Aen. 9, 709). Diom. 1 S.
314 (I 327, 13) und Donat. 2, 4, 2 S. 1747 (IV 375, 34) zählen
clipeus zu den zwischen dem Masc. und Neutr. schwankenden
Nomina. Clipeum haben ausser den von Charis. und Non.
angeführten Stellen Varro L. L. 5, 3, 19; Liv. 1, 43, 2; 34,
52, 7; Vitruv. 5, 10, 5; Inschr. Orell. 3701 (in clupeo quod),
und den Plur. clipea Liv. 34, 52, 5; 35, 10, 12; 35, 41, 10;
38, 35, 5; 40, 51, 3; Mart. Capella 6 § 569; C. I. L. 5, 1829
und Orell. 2500; clipeus Enn. (Fab. 436) bei Varro L. L. 7,
5, 93; Plaut. Trin. 2, 4, 195 (596); Cic. Fin. 2, 30, 97 und
Divin. 1, 44, 99; Verg. Aen. 2, 389; 2, 422; 2, 443; 7, 186;
7, 626; 7, 789; 10, 242; 10, 261; 10, 482; 12, 432; Ovid.
Met. 8, 27; 12, 621; 15, 192 und Fast. 4, 209; Liv. 9, 19, 7;
Senec. Nat. quaest. 1, 1, 14; Plin. N. H. 35, 3, 4 (14); Sil. 8,
385; Tac. Ann. 2, 83; Suet. Calig. 16 und Domit. 23; clupeus
C. L L. 6, 912 C. Beachtenswert sind die Worte des Trebell.
— 795 -
Poll. Claud. B, 3: illi clypeus aureus, vel ut grammatici loquuntur,
clypeum areum in Romana curia collocatum est.
Über Collum und collus sagt Non. S. 200, 14: Collum
neutri est generis. Vergilius (Aen. 12, 8Q)' Et colla comantia
pectunt. Collus masculini. Accius (302) Epigono: Quid cesso
ire ad eam: em praesto est, camo collum gravem. Lucilius
Satirarum lib. VII (v. 27) : Caldissime ac bene plena iias olorum
atque auseris collus. Idem lib. XXVII (v. 34): Modo sursum,
modo deorsum, tamquam collus (L. Müller colus) cernui. Cae-
cilius (56) Harpazomene: Hunc collum ludo praecidi iube. Idem
(215) Svnepbebis : Ad restim res redit; immo collus, non res,
nam ille argentum habet. Cato in Sercia; Accipite, si vultis,
hoc onus in vestros collos. Naevius (115) Cor.: Utrum scapulae
plus an collus calli habeat, nescio. Plautus Amphitryone (1, 1, 289):
Malae mentum barba collus. Varro Sexagesi (500): Ut nitens
pavonis collus, nihil exti'insecus umens. Die zweite der Stelleu
des Lucil. giebt Non. auch S. 21, 6; in der Stelle des Plaut,
wird gewöhnlich collum gelesen. Aber Plaut. Amphitr. 1, 1,
289 (445); Capt. 2, 2, 107 (357); 4, 3, 2 (902) und Persa 4,
6, 9 (691j ist collus, collos und hunc in collum die gemeine
Lesart, und so Avird die erste dieser Stellen von Donat. 3, 2,
3 S. 1769 (IV 393, 31) angeführt. Quintil. bemerkt 1, 6, 42
missbilligend, dass Calvus collos gebraucht habe. Collus hat
Gargil. Mart. de cura boum § 10 und Ace. Plur. collos
Fronte ad M. Caes. 2, 16 (ad M. Anton. Aug. 1, 7, 4). — Commen-
tarium findet sich Varro L. L. 6, 9, 90; Cic. Brut. 44, 164; Liv.
42, 6, 3; Plur. commentaria Gell. 1, 12, 18; 2, 6, 1; die
gebräuchliche Form ist Sing, c o m m e n t a r i u s und Plur. c o m m e n-
tarii. — Compitus weist Non. S. 196, 8 aus Varro de scenicis
originibus lib. III nach; adiacentem compitum (in den
Hdschr. ist adicientem c.) aus Caecil. (226); per sermonum
conpitos Ven. Fortun. 3, 4, 3 (ed. Leo p. 52, 16); compitum
haben Varro L. L. 6, 6, 43 und Tert. Resurr. 60; der Plur.
compita ist häufig. — Gewöhnlich coriaudrum und Plur. co-
riandra Colum. 10, 244, aber coriaudrum viridem Veget, 2, 35;
coriandrum sectam Cato R. R. 157, 6. — Corius belegt
Paul. Festi unter corius S. 60 mit einem Verse des Plaut, iuc.
fab. V ed. Leo II p. 543; ferner corius Varro (Sat. Menipp.
135) bei NcE S. 199, 16, woselbst auch Ace. Plur. corios mit
— 796 —
Plaut. Poeii. 1, 1, 11 (139) belegt ist. — Costum llorat. Carm.
3, 1, 44; Prop. 5 (4), 6, 5; Eoa costos Lucan. 9, 917, und
nach einem Teile der Hdschr. costum suam Ovid. Met. 10^
308 und sicca costo Claudian. Nupt. Honor. et Mar. 95. —
Über crocus und crocum sagt Non. S. 202, 6: Crocum
generis neutri. Sallustius Ilist. lib. II: Iter vertit ad Corycum
urbem inclitam, pastusque nemore, in quo crocum gignitur.
Masculini Vii-gilius Georgicorum lib. IUI (v. 182): Et glaucas
Salicis casiamque crocumque rubentem. Serv. zu Verg. a. a.
O.: Sallustius in Historiis ait: in qua crocum gignitur. Genere
neutro secundum artem usus est; hie poetice raasculino, referens
ad puerum, qui in hunc florem dicitur esse conversus. Charis.
Art. gramra. 1, 11 S. 19 (I 32, 10); Exe. art. gramm. S. 97
(1,548, 13) und Diom. 1 S. 314 (I 327, 24) geben crocum.
Arnob. 1, 59 erwähnt beide Formen als ohne Unterschied an-
gewandt. Crocum haben noch Gels. 3, 21 S. 107 Daremb.
und 5, 11; Plin. N. H. 19, 6, 31 (99); 21, 6, 17 (31); 21, 7,
18 (36); 21, 11, 39 (67); 24, 20, 81 (137); crocus Culex 401;
Ciris 97; Apul. Met. 10, 34 S. 748, über den Plur. croci und
erocos vgl. unter 104. — Neben cubiculum auch cubiculus
Itin. Hierosolym. S. 590 (278), daselbst auch Plur. cubicula;
cubiculus auch Grut. inscr. 172, 8; Inscr. im Bullet. Napol.
1854 p. 101; Inscr. bei Biraghi Archaeol. sacr. p. 9. — Cul-
mum statt culmus bezeugt der Grammatiker de dub. nom. V
576, 12 : Culmum generis neutri, ut Nepos vult. Cicero autem „erit
brevis culmus". Ergo non neutrum nee femininum, sed mascU'
linum ut Varro „in tritici culmo". Virgiiius (Ge. 1, 150) dixit „mala
culmus". — Cuniculum hoc bemerkt Caper de verb. dub
5. 2248 ( VII 109, 4) aus Varro; cuniculum ist auch bei Paul
Festi S. 50 im Lemma und findet sich Cassiod. Ilist eccl. trip
6, 12. — Cyclaminum für cyclaminos, Plin. N. H. 21, 9, 27 (51)
21, 11, 38 (64). ~ Cyperum Varro R. R. 2, 16, 13; Colum. 12
20, 5; ciperum Apic. 1, 5; cyperon Petron. 127, 9 v. 4
cypirus und cyperos Plin. N. H. 17, 13, 20(95); 21, 18, 69
(115); 21, 18, 70 (117). - Cytisum Varro R. R. 2, 1, 17
2, 2, 19; 3, 16, 13; Colum. arb. 28, 1 im cod. Polit, vergl
unter 140; cytisus Verg. Ecl. 1, 78; 2, 64; Colum. 2, 11, 1
5, 12, 1; 5, 12, 4; 7, 6, 1; 9, 4, 2; Plin. K H. 13, 24, 47 (130)
— 797 —
16, 38, 73 (186); 17, 24, 37 (239); 18, 17, 46 (165), und im
Plur. cytisi Verg. Ge. 2, 431.
Dictamnum Plin. N. H. 25, 8, 53 (92); 25, 8, 55 (101);
26, 14, 87 (142); dictamnus Cio. Nat. Deor. 2, 50, 126. —
Dass für dipondius (dipundius, dupondius, dupundius) auch
dupondium gesagt wurde, erwähnt Varro L. L. 9, 49, 81,
doch gebraucht er seibist L. L. 5, 36, 169 dupondius. Frontin.
de limitibus lib. II (ed. Lachmann p. 28, 14) steht der Nomin.
dipondium, vergl. Goetz, Gloss. VI S. 369. — Über dorsus
vergl. unter 124.
Fatus für fatum Petron. 42,5; 71, 1; 77, 2; Amm. Marc.
23, 5, 8; C. I. L. 3, 1854; 3, 3196; 5, 6710; Ephem. epigi-. 2
S. 288 Nr. 328; Orell. 2613; 4748; Fabr. 123, 28, vergl. Ritschi,
Opusc. 4 S. 247, 253. — Favum für favus will der Grammat.
de dub. nom. S. 79 (V 579, 5) finden in super mel et favum
Psalm. 18, 11 und Sirach 24, 27, daselbst ist aber der Accus.
nicht zu verkennen. — Neben fimus ist fimum häufig, Plin.
N. H. 19, 8, 41 (138); 28, 8, 31 (121); 28, 11, 46 (165); 28,
11, 48 (174); 28, 11, 48 (177); 28, 12, 50 (185); 28, 12,
52 (192); 28, 14, 58 (209); 28, 14, 58 (210); 28, 15, 60 (213);
28, 15, 61 (218); 28, 17, 70(234); 28, 17, 71 (235); 29, 5, 82
(101); 29, 5, 32 (102); 29, 6, 38 (125); 30, 9, 23 (76); Lactant.
Opif. Dei 11, 20; Plin. Valer. 2, 35; 2, 49. In älteren Aus-
gaben des Samon. las man v. 714 (721) fimum, da aber Samon.
75; 350; 599 fimus schreibt, so hat Bährens überall diese Form
hergestellt. — Dass für negotiorum forum forus gesagt werden
könne, beweist Charis. 1, 15 S. 55 (I 71, 27) mit Lucil. (3, 63)
forus olim ornatus lucernis. Non. S. 206, 17: Forum geueris
ueutri. Masculini Lucilius lib. III (63): Romanis ludis forus
olim ornatus lucernis. Sallustius lib. I: Illum nautis forum.
Pomponius (38) Petitore: Balnea, forus, macellus, fana, portus,
porticus. Auch in dem Verzeichnis De idiom. gener. (Gramm.
Lat. IV 574, 41) ist forus ayoQcc^ forus auch Isidor. Orig. 15, 2,
27; 15, 6, 8; 18, 15, 1. Über die Stelle des Sallust. bei Nou.
vergl. unter 112.
Galbeum Paul. Festi 96, 6; Acc. Plur. galbeos Cato
(Origines 7, 8 ed. Jordan p. 29, 1) bei Fest. S. 265, 3. —
Über galer US sagt Serv. zu Verg. Aon. 7, 688: Galorus gcnus
est pilei, quod Fronto genere neutro dicit hoc galerum. Dies
— 798 -
If^tztere hat auch Apul. de mag. 22 S. 442 und Hieronym.
Epist. 64, 13. — P'ür geniculum gebraucht Vitruv. 8, 6 (7),
6 (ed. Rose p. 208, 22) den Nomin. geniculus. — Gladiolus,
einen Plur. gladiola hat Messala bei Quint. 1; 6, 42. Hoc
gladium war neben hie gladius in Gebrauch, wie Varro L. L.
9, 49, 81 bezeugt und durch eigene Anwendung L L. 5, 24,
116; 8, 23, 45 und R. R. 1, 48, 3 bestätigt. Non. S. 208, 12:
Gladius masculini. Neutri Lucilius (Sat. iuc. fr. 85): Haerebat
mucro, gladium in pectore totum ; Itala (Clar.) Rom. 8, 35.
In der sehr verstümmelten Stelle Plaut. Gas. 5, 2, 28 (908)
kann aus id nicht auf ein Neutr. gladium geschlossen werden.
Quintil. 1, 5, 16 urteilt: Gladia qui dixerunt, genere exciderunt.
Hibiscus für hibiscum hat Serv. zu Verg. Ecl. 2, 30; Apul,
de herba 38. — Für hyssopum ist hyssopus Gels. 4, 4, 2;
Colum. 7, 5, 22 (in der collat. Polit. und im Leipz. hysopum
oder ysopum).
Über intubus oder intibus und intubum oder intibum
bemerkt Gharis. 1, 15 S, 77 (I 100, 26): Intiba neutro genere
Vergilius dixit (Ge. 1, 120): Et amaris intiba fibris. Et sie
multi eruditorum. Sed et masculino genere frequenter a veteribus
dictum est. Nam Lucilius in V (v. 21) derideus rusticam cenam
enumeratis multis herbis: Intibus (L. Müller hat intubus)
praeterea pedibus perserpsit equinis ; et Aemilius Macer: Quales
aget intubus herbas. Non. S. 208, 32: Intiba geueris neutri.
Verg. Georgicorum lib. IUI (v. 120): Quoque modo potis gau-
derent intiba rivis. Masculini Lucilius Satirarum lib. V (v. 21):
Intibus praeterea pedibus praetensus equinis. Idem XX (v. 3):
Pulmentaria, ut intubus aut aliqua [et] id genus herba. Pom-
ponius (128) in Placenta: Rustici edunt libenter [pedibus] tristis
atros intibos. Die letztere Stelle des Lucil. hat Non. auch S.
137, 28. Intubum agrestem Veget a. vet. 3, 42, 2; intubi
als Plur. Gels. 4, 16 (9j; Plin. N. H. 19, 8, 39 (129); 20, 8,
29 (73); intubum als Nomin. Plin. N. H. 19, 8, 39 (129);
Cael. Aurel. Acut. 2, 37, 210; Gargil. Mart. de cura boum § 12;
Isidor. Orig. 17, 9, 37. Intuba als Plur. Moret. 86; Ovid.
Met. 8, 666; Golum. 10, 111; Pallad. 1, 30, 1; 5, 3, 5; 11, 11,
1: Edict. Diocl. 6, 3. Es ist also nicht begründet, wenn Diom.
1 S. 314 (I 327, 2) nur hie intibus als Sing und haec intiba
als Plur. anerkennt. L. Müller safft in Lucil. S. 27 Anm.:
— 799 —
Servii cd. quidam quo usus Burinannus (eius apographum a
Momseno factum possidet Hagenus) ad Georg. I 120 intyba
pluraliter neutri generis, singulariter vero masculini ut Lucilius
(ita V., cd. Lucius) in V. Schol. Bern, ad Verg. Georg. 3, 526:
hie intubus et haec intuba. — lugulum und iugulus sind in
Gebrauch, wie Arnob. 1, 59 sagt. lugulum haben Cic. Epist.
ad Att. 1, 16, 4 und Fat. 5, 10; Cels. 8, 8, 1 ; Plin. N. H. 11,
43, 98 (243); iugulus Senec. de ira 1, 2, 2; Lucan. 2, 317;
3, 743; 4, 821; 5, 63; 5, 370; 7, 182; 7, 645; 9, 264; 10
387; Stat. Theb. 3, 379; 12, 680; luven. 4, 110; Flor. 3, 10,
13; der vorgebliche Quintil. Decl. 9, 21; Prob. Append. S. 443
(IV 197, 22). — Neben iugum auch iugus lordan. Getica 7,
54 (ed. Mommsen p. 68, 14); Rossi Inscr. Chr. 1 no. 177;
iugum coniugalem C. I. L. 8, 5030.
Lapathos oder lapathus Lucil. (4, 1) bei Cic. Fin. 2, 8,
24; Colum. 10, 373; lapathum Cels. 2, 21; 2, 25; 2, 29; 3, 6
(ed. Daremberg p. 87, 35); Plin. N. H. 20, 20, 85 (23!). —
Libus für libum giebt Non. S. 211, 31 aus Nigid. — Hoc
locum lectum est apud Ennium (ed. L. Müller p. 136 X), sed
nemo dicit hodie, sagt der (jrammat. in dem cod. oHm Bob,
nunc Vind. exe. 21 (VII 542, 9); Gruter Inscr. 129, 14. Voss,
de anal. 1. 37 meinte locum als Nomin. zu finden in der An-
führung aus Varro libro octavo rerum divinarum bei Macrob.
Sat. 3, 4, 2: Et adiecit: Sicut locum in quo figerent candelara,
candelabrum appellatum, ita in quo deum pouerent, nominatum
delubrum. Hier ist aber der Acc. c. inf. auch in dem relat.
Satze der oratio obliqua angewandt, wie bei Varro L. L. 9, 33,
46 nach vorhergegangenen respondco: Itaque sicut abacum
argento ornari, ut alia paria sint, alia disparia, sie orationem;
Liv. 33, 45, 7 ut feras quasdam nulla mitescere arte sie immitem
et implacabilem eius viri animimi esse; Tac. Ann. 12, 20 cui
inopi quanto longiorem vitam, tanto plus supplicii fore ; Suet.
Claud. 40 si quem alium, et se liberum esse ; und in den Bei-
spielen bei Hand Tursell. 3 S. 472. — Lorus statt des sonst
üblichen lorum Petron. 57, 8; Apul. Met. 3, 13 S. 197; 3, 14
S. 198; Schol. luven. 6, 480. — Neben der Pluralform lupatos
Solin. 45, 13 auch lupata Germanic. Arat. 212; Mart. 1, 104,
4; Serv. zu Verg. Ge. 3, 208. — Lupinum Cato K. R. 34, 2;
Colum. 2, 15 (16, 5), vielleicht auch 2, 10, 1 und 2, 15 (16), 6;
— 800 —
Cels. 4, 24 (17); Pliii. N. H. 18, 7, 10 (50); 18, 21, 50 (185),
daneben auch lupinus Mart 5, 78, 21; Pallad. 1, 6, 14;
Flur, lupini Colum. 6, 25; PHn. N. H. 22, 25, 74 (154);
lupinos Ovid. Medic. fac. 69. — Lutus für lutum Claud.
Quadrig. (frag. 94 ed. Peter p. 236, 17) bei Non. S. 212, 7;
C. I. L. 4, 1516 ; 5, 4905. Bei Caper de ortogr. S. 2244 (VII
101, 16) lesen wir: hoc lutum atque macellum /yixütg exire
memeuto, Memmius ista macella licet, Caesar luta dicat, E.
Baehrens (Archiv für lat. Lexicographie II S. 476) will hie
lutus schreiben, da lutus die vulgäre Form sei und zu Capcrs
Zeit stimmte.
Macellus für macellum Pompon. (38) bei Non. S. 206,
20] mit Unrecht wird Mart. 10, 96, 9 conturbator macellus so
gedeutet, da dieses von macer abgeleitet ist. — Non. S. 213,
21: Medimnum generis neutri; masculini. Lucilius Satyrarum
lib. XV (v. 23): praeterquam in pretio primus semisse, secundus
nummo, tertius iam plurest quam totus medimnus; ferner
Corn. Nepos. Att. 2, 6 modus mensurae medimnus Athenis
appellatur. Dagegen medimnum Cic. Verr. 3, 47, 112; 3, 47,
113 u. a.; Auson. Edyll. 11, 16; Plural medimna. — Einen
Voc. metalle hat Spartian. Pescenn. Nig. 12, 6 im Pal. (im
Reg. metalla). —Neben dem gebräuchlichen modius auch ein-
mal medium bei Cato R. R. 58 salis uni cuique in anno
medium satis est. — Über mundus und mundum sagt Gell.
4, 1, 3: Mundum quoque muliebrem Lucilius in Satirarum
XVI (v. 3) non virili genere, ut ceteri, sed neutro appellavit
bis verbis: Legavit quidam uxori mundum omne peuumque;
atqui quid mundum, quid non? quis dividet istuc? Vergl. Non.
5. 214, 14, der auch die Stelle aus Lucil. anführt.
Für nardum ist nardus Prob. Cathol. 1, 42 S. 1464
(IV 21, 19) und Isid. Orig. 17, 9, 3. Bei Horat. Carm. 2, 11,
16 Assyria nardo und Ovid. A. A. 3, 443 liquida nardo; auch
bei TibuU. 2, 2, 7 und seinem Nachahmer 3, 6, 63 ist im Par.
B und im cod. Dati pura nardo und Tyria nardo, wie bei
Prudent. Psych. 359 die Var. infusam nardum bemerkt wird.
Scrib. Larg. 110; 113; 120; 176; 177 hat nardi Syriacae, In-
dicae und Celticae, derselbe 126; 144; 170; 271 nardi Syriaci und
Indici. — Über nasus und nasum sagt Prob, de nom. S. 221
(IV 212, 10): Nasus hie an hoc nasum? Antiqui neutraliter
— 801 —
dicebant-, itaque Lucretius: Nasum diductius quam pandius
paulo vellem. Qui nunc masculino genere dicitur; nam Cicero
(Nat. Deor. 2, bl, 143): Nasus itaque, qui diduetus est, quasi
murus oculis interiectus esse videatur. Non. S. 215, 2: Nasus
masculini. Neutri Lucilius lib. VII (v. 16): Queis oculi non
sunt neque nasum, et qualia sunt. Idem lib. XXII (v. 7):
Nasum rectius nunc homini est, soeraene pedesne? Grammat.
de dub. nom. S. 89 (V 584, 24): Nasum generis neutri, ut
Lucilius: Nasum hoc corpusque scutum. So ist nasum Plaut.
Amph. 1, 1, 288 (444); Cure. 1, 2, 18 (HO); Men. 1, 2, 57
(168) und Mil. 4, 6, 41 (1256); Vitruv. 3, 1, 2. — Neben
nuntius kommt auch nuntium vor; Non. S. 215, 9 sagt: Nuntius
generis masculini; neutro aput aliquos non receptae auctoritatis
lectum est, sed doctos; Serv. zu Verg. Aen. 6, 456 über nuntius:
Sane qui nuntiat, genere tantum dicitur masculino. Quod autem
nuntiatur, licet neutro dicatur, tarnen invenitur etiam masculino
und zu Aen. 11, 896: nuntius est, qui nuntiat, nuntium quod
nuntiatur; Isidor. Orig. 10, 189: Nuntius est et qui nuntiat et
quod nuntiatur, id est ayysXoq xal dyysAia: sed nuntius ipse
homo genere masculino; id vero, quod nuntiat, genere neutro, ut
hoc nuntium et haec nuntia. Vergl. auch Appel a. a. O.
p 79. De caelio nuntium erit Cens. tabul. bei Varro L. L.
6, 9, 86; tale nuntium Apul. Met. 7, 1 S. 446; 8, 6 S. 522;
nunc calida ad sensum decurrunt nuntia rerum Luc. 4, 704;
nova nuntia Catull. 63, 75; nuntia dura Commodian. Apol.
892; grandia nuntia Sedul. 2, 474; veredarii celeres nuntia
perferentes Vulg. Esth. 8, 14.
Für ocimum wird von Charis. 1, 15 S. 55 (I 72, 18)
und Beda de orthogr. S. 2794 (VII 282, 19) aus Aemil. Macer
ocimus angeführt, und bei Apic. 5, 3 § 193 ist ocimum viridem,
Schuch schreibt viride. — Für das gewöhnliche oleaster giebt
der Grammat. de dub. nom. S. 90 (V 585, 22) als übliche Form
oleastrum; den Plur. oleastra hat Calpurn. 2, 44. — Oleum
viridem haben die Handschriften des Apic. 1, 28 § 27 und 5,
2 § 190, hier schreibt Schuch viride wie auch 5, 2 § 191 und
5, 2 § 192; Nomin. oleus Oribas. fr. Bern II 6 (ed. Hagen p.
8, 28).
Palatus liat allein Cic. Fin. 2, 8, 24; palatum Varro R. R.
3, 3, 7; Horat. Serm. 2, 8, 38; Senec. Conc. Helv. 9, 11;
Neue-Wayeuer. Formenlehre. I, ">. Aufl. ^^
— 802 —
Colum. 8, 16, 4; Plia. N. H. 11, B7, 65 (171). — Pannumala
Nomin. Nov. (86) bei Non, S. 218, 22. — Papyrum für das
üblichere papyrus Plin. N. H. 13, 11, 22 (71); 13, 11, 22 (73);
13, 12, 23 (76); dazu der Acc. papyrum intortum Gels. 5, 28,
12 S. 215 Daremb. und der Abi. Aegyptio papyro Plin. N. H.
33, 5, 30 (94). — Pastillum statt des gewöhnlichen pastillus
sagte Varro nach Charis. 1, 13 S. 24 (I 37, 15), und die näm-
liche Form wendet Fest. S. 250 an. Pastillus vergl. pistillus.
— Über patibulum sagt Non. S. 221, 13: Patibulum genere
neutro. Masculino Licinius rerum Romanarum lib. XXI (frag.
23 ed. Peter p. 309, 5): „Deligat ad patibulos, deligantur et
circumferuntur, cruci defiguntur". Plautus Carbonaria (frag. 11
ed. Leo II p. 530): „Patibulum ferat per urbem, deinde ad-
iigat (vielmehr adfigatur) cruci". — Über pilleus bemerkt Non.
S. 220, 11: Pilleus generis masculini. Plautus Captivis: Pilleum
quem habuit, diripuit, eumque ad caelum tollit, Neutri Plautus
Comic, (frag. VI ed. Leo II p. 533): Te obsecro, Lyde, pilleum
meum, mi sodalis, mea salubritas. Der Plur. pillea (pilia) ist
bei Pers. 5, 82; Stat. Silv. 4, 9, 24; Mart. 2, 68, 4; 14, 1, 2
und Paul. Festi S. 207, ferner bei Serv. zu Verg. Aeu. 8, 664;
9, 916. Pileolum (pilleolum) Hieronym. Epist. 64, 13; 85, 6
(ad Fabiolam uud ad Paullin., aber pilleolus Horat. Epist. 1,
13, 15 ; Colum. Arb. 23, 2. — Über pistillus und pistillum
sagt Non. S. 221, 1: Pistillus masculino. Novius Mauia medica
(^59): „Lacrimae cadent, calet pistillus". Idem FuUonibus (28):
„Testas (so nach Bothe's Verbesserung für testis), patinas,
pistillos mihi cantant". Neutro Munatius: „Pistillum grande
est". In der ersten Stelle des Nov. hat der cod. Cuiac. cadet
pastillus; über Munatius vergl. den Kommentar von L. Müller
zu Nonius. Pistillus ist auch im Moret. 112, aber aus einem
Colb. wird die Var. pastillus bemerkt; pistillum in dem Ver-
zeichnis de idiom. gen. Gramm. Lat. ed. Keil IV 580, 45. —
Neben pluteus auch p luteum Vitruv. 5, 1, 5; 5, 6, 6; C. I.
L. 2, 152 No. 34. — Podium, selten podius, so Chronograph,
ed. Mommsen p. 648, 25 partectorum podius ruit, und Anth.
Lat. ed. Riese 373, 1 amphitheatralem podium. — Porrus für
porrum haben Cels. 4, 13 (6); Pallad. 3, 24, 11; 3, 24, 12;
5, 3, 5; Oribas. 1, 16; C. L L. 2, 154 No. 1. Der Plur. ist
fast immer porri. Prob. Cathol. 1, 17 S. 1447 (IV, 8, 18);
— 803 —
1, 43 S. 1465 (IV 22, 14); Charis. Art. gramm. 1, 15 S. 80
(I 104, 7) und Exe. art. gramm. S. 103 (I 551, 28); Diom. 1
S. 314 (I 327, 5); Phoc. 4, 5 S. 1706 (V 426, 28); Consent. S
2026 (V 345, 14) und Schol. Bern, zu Verg. Ge. 3, 526 ver-
binden den Sing, porrum und den Plur. porri, und auch
Donat. 2, 4, 2 S. 1747 (IV 375, 31) schreibt diesem Nomen
verschiedene Genera für den Sing, und Plur. zu. Doch ist
porra Moret. 74. — Für puteus hat puteum . Pompon. Dig.
19, 1, 14; I. Neap. 6832 und Orell. 4456b, und den Plur. pu-
tea Varro bei Non. S. 217, 3 (in den Hdschr. putei, da doch
ein Beispiel des Gen. neutr. angekündigt ist); Frontin. Aquaed.
89; Uipian. Dig. 19, 1, 17 § 8; Itala (Veron.) loh. 4, IL
Eine Nebenform zu qualus oder quallus ist qualum; so
qualus Colum. 9, 15, 12; Prise. 3, 8, 44 S. 618 (II 115, 12); Isidor.
Orig. 20, 14, 13; Acc. cum qualum Cato R. R 52, 1; Plur.
in qualos Cato R. R. 52, 1; quallos Verg. Ge. 2, 241 und
Serv. z. d. St.; quala Cato R. R. 11, 5; 23, 1; 68; Colum. 7,
3, 9; das Deminutiv lautet quasillus und quasillum, das
Mascul. findet sich bei Cato R. R. 133 eum quasillum und
ebendaselbst quasillum, per quem, ferner Paul. Festi 350:
talassionem vocabant quasillum, qui alio modo appellatur
calathus; Acc. Plur. quasillos Cato R. R. 133, 3 und Paul.
Festi 47: calathos Graeci, nos dicimus quasillos. Prise, a. a.
sagt: hie qualus hoc quasillum und Isidor. Orig. 19, 29, 3:
nam Latine quasillum dicitur. Cicero in Philippicis (3, 4, 10):
at vero inter quasilla pendatur aurum.
Reticulus Varro R. R. 3, 5, 13; Feuestella bei Non. S. 221,
33; PHn. N. H. 12, 14, 32 (59); Pctron. 67, 6; Uipian. Dig. 19,
1, 17 § 4; C. I. L. 2, 174 No. 14. Vergl. Charis. 1, 15 S. 45.
— Hoc rogum bemerkt Non. S. 221, 23 aus Afran. (114).
Über sagum sagt Charis. 1, 15 S. 81 (I 105, 17): Sa-
gum neutro genere dicitur. Sed Afranius in Deditioue (44)
masculine dixit: „Quia quadrati sunt sagi". Et Ennius (Ann.
255): „Sagus caerulus". Die Stelle des Afran. giebt auch der
Grammat. de dub. nom. S. 100 (V 591, 9). Non. S. 223, 33:
Sagum generis neutri, ut plerunHpie. Masculini Ennius (Ann.
254): Tergus igitur sagus pinguis opertat. Varro Virgula divina
(Sat. Menipp. 569): Cum neque aptam moUis umeris tibulam
sagus ferret. Die Stelle des Varro hat Non. auch S. 538, 28.
61*
— 804 —
Bei Cic. Verr. Acc. 1, 38, 95 wird richtig saccos gelesen, nicht
sagos, wie Forc. im Lex. wollte. — Über salum bemerkt Non.
S. 223, 24: Salum neutri generis est vulgari consuetudine.
Masculini Ennius Hecuba (Fab. 186): Undantem salum. —
Sampsuchum für sampsuchus Plin. N. H. 13, 1, 2 (10); 21, 11,
35 (61), wo Detlefsen sampsucum schreibt; 21, 22, 93 (163);
mit dem Plur. sampsucha Colura. 10, 171. — Sarculum Plaut.
Truc. 2, 2, 21 (276); Cato R. R. 10, 3; Pompon. (90) bei Non.
S. 18, 21; Varro L. L. 5, 31, 134; Ovid. Met. 11, 36 und Fast.
1, 699; 4, 927; Colum. 10, 91; sarculus Pallad. 1, 43, 3,
falsche Lesart aber war sarculos für sacculus in den Versen
des Lucil. (22, 4) bei Cic. Fin. 2, 8, 23. — Zu dem gewöhn-
lichen saxum ist der Voc. saxe Inschr. Orell. 2982. wieder-
holt Henz. 6406. Ein Norain. saxsus ist C. I. L. 10, 4431;
saxum ingentem quem superponeret inquisivit Anonym. Vales.
16 § 96 (ed. Mommsen p. 328, 48), mit Unrecht schreibt Gardt-
hausen nach cod. Palatin. saxum ingens quod; insuper statu-
minetur ne minore saxo quam qui possit manum implere
Vitruv. 7, 1, 3, qui haben alle Handschriften wie auch Faven-
tius; Rose schreibt im Vitruv. (p. 163, 12) nach Philander quod,
dagegen im Faventius in der neuern Ausgabe p. 296, 35 und
297, 17 qui, wie auch im Vitruv. geschrieben werden muss. —
Neben scalprura und scalpellum kommen scalper und
scalpellus vor, jenes Geis. 8, 3 (ed. Daremberg p. 331, 18
und 331, 22) und 8, 4 (p. 336, 5 und 336, 17); dieses Gels.
2, 10 (p. 54, 25 und 54, 30); 7, 7, 4 (p. 274, 26) und 7, 19
(p. 299, 18 und 299, 30). Der Grammat. de dub. nom. S. 101
(V 591, 14) sagt: Scalper generis masculini, sicut culter, ut
Titus Livius; quamvis quidam scalprum dicant. Bei Liv. 27,
49, 1 ist vielmehr fabrile scalprum, wie Senec. Epist. 65, 13
scalprum und Horat. Serm. 2, 3, 106 der Plur. scalpra; Gic.
pro Sest. 65, 135 und Senec. de ira 2, 27, 4 scalpellum; bei
Isidor. Orig. 19, 19, 13 lesen wir den Nomin. scalprus. — Neben
scutum stellt Non. S. 226, 12 den Nomin. scutus aus Turpil.
(40); und Prise. 3, 8, 44 S. 618 (II 115, 8) verbindet scutum
vel scuta als Grundwort von scutula, scutella, indem er aus
Lucil. (5, 25) anführt: scutam ligneolam in cerebro infixit.
Hierüber vergl. L. Müller zu Lucil. S. 28 und 212. — über
sibilus und sibilum sagt Gharis. 1, 15 S. 61 (I 81, 11) :
— 805 -
Sibilus dici oportet, ut Vergilius (Ecl. 5, 82): Nam neque me
tantum venientis sibilus Austri. Cicero de Gloria II: In Tu-
sculanum mihi nuntiabantur gladiatorii sibili. Sed et neutro
genere quidam dixerunt, ut Ovidius (Met. 4, 493): Sibila dant
saniemque vomunt; Cornelius Severus: Et sua concordes daut
sibila clara dracones; et Macer Theriacon: Longo resonantia
sibila coUo. Beda de orthogr. S. 2801 (VII 291, 6): Sibilus
dici oportet: Vergilius (Ecl. 5, 82) : nam neque me tantum venientis
sibilus Austri. Sed et neutro genere quidam dixerunt, ut Cor-
nelius Severus: et sua concordant sibila saeva dracones, et
Macer Theriacon: longo resonantia sibila collo. Non. S. 223,
25: Sibilum neutro, ut apud Serenum: Suave sibilum. Mascu-
lino Virg. in Bucolicis (Ecl. 5, 82) : Nam neque me tantum
venientis sibilus Austri. Lucilius (ine. lib. v. 90): Saxa et Stridor
ubi atque erunt dum sibilus institis (Lips. vermutete ubi ac-
quierunt, tum sibilus instat oder infit, L. Müller ubi atque
ruentum (oder furentum) sibilus instat). Prise. 6, 15, 79 S. 716
(II 264, 4): hie sibilus, huius sibilus, vadus, vulgus,
fretus. Sisenna in XII historiarum (frag. 131 ed. Peter p. 295,
9): procul s i b i 1 u significare consuli coepit und 1. 8, 46 S. 559
(II 35, 20): sifilum quoque pro sibilum teste Nonio Marcello
de doctorum indagine dicebaut. In den Fragm, Bobiens. ed.
Keil VII 542, 41 heisst es kurz sibilus et sibila. Sibilus
hat auch Pacuv. (336) bei Varro L. L. 5, 1, 7; Cael. an Cic.
Epist. ad Fam. 8, 2, 1 und Serv. zu Verg. Aen. 1, 87; ferner
Quintil. 8, 6, 31 ; im P 1 u r. ist s i b i 1 o s Senec. Epist. 56, 1
und Amm. Marc. 28, 4, 32; sibila Lucr. 5, 1382; Ovid. Met.
3, 38; 13, 785; 15, 670; 15, 684; Lucan. 7, 772; 9, 631; 9,
643; 9, 724; Calpurn. Ecl. 4, 45; 4, 101; Nemes. 3, 10; Grat.
Cyneg. 30; Val. Fl. 6, 201; 7, 526; 8, 103; Sil. 1, 96; 2, 99;
3, 186; 6, 189; 7, 424; 9, 247; 9, 443; Stat. Silv. 3, 3, 26;
Theb. ], 115; 2, 290; 5, 528; 6, 226 (248); 6, 316 (338); 8,
345 und bei anderen Dichtern. — Sputum mit Nebenformen
nach der zweiten Deklination, so s p u t u s Cael. Aurel. Chron.
2, 9, 120 und vorher in demselben Paragraph Acc. Sputum
und Abi. s p u t 0, woraus anzunehmen ist, dass Cael. Aurel. hier
und Chron. 3, 2, 18 s p u t u s als Nomin. Sing, nach der zweiten
Deklination behandelt hat; Acc. Plur. sputos Gregor. Tur.
Vit. patr. 13, dagegen Formen nach der vierten Deklination:
— 806 —
Abi. Sing. 9 p u t u Itala (Rehd.) loh. 9, 6; Cael. Aurel. Chron
4, 4, 80; de sign, diaet. pass. 84 (Anecd. ed. Kose 2 p. 233
84); A c c. Plur. sputus Augustin. Civ. Dei 18, 23, 2 (ed
Dombart II 287, 23). — Stadinra und Formen von stadius
wie Nomin. Plur. stadii Itin. Alex. 49 (112); A c c. Flur
stadios Plin. N. H. 4, 12, 20 (62) und Macrob. Somn. Sei
pion. 1, 15, 18, — Neben s t a g n u m auch N o m i n. Sing
stagnus Gromat. vet. 365, 22; 365, 24 und lord. Getic. 5, 30
— Supparus 7isQi(afiiov et hoc supparum erscheint bei
Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 17) unter den Nomina, welche bei
den vetustissimimit verschiedenen Genera gebraucht wurden. Nach
Fest, unter supparus S. 310 war supparus (Naev. Com. 64)
dasselbe wie subucula; bei Paul. S. 311 ist im Leipz. und. Berl.
und im Guelf. 1 m. pr. supparum, und diese Form hat Non. S.
540, 8; bei Fest, ist jedoch auch der Acc, Plur. supparos.
Varro L. L. 5, 30, 131 hat supparus, Nov. (70) bei Non. a.
a. 0. supparum Viliensem, Im Plur. ist bei Dichtern suppara,
Senec. Med, 328 und Herc. Oet. 703; Lucan. 2, 364; 5, 429;
Stat. Silv. 3, 2, 27; Anth. Lat. ed. Riese 198, 23; zuweilen mit
der Var. sipara, wie siparum auch Senec. Epist. 77, 1; 77, 2
und Isid. Orig. 19, 3, 4 geschrieben wird. — Neben dem Neutr.
symbolum kommen Nomin. Sing, sumbolus Plaut. Pseud.
2, 2, 50 (648) und sumbolum oder sumbulum als Acc.
eines Masc. vor Plaut. Bacch. 2, 3, 29 (263); 2, 3, 31 (265);
und Pseud. 1, 1, 55 (57); 2, 2, 4 (598); 2, 2, 57 (652); 2, 4,
27 (716); 2, 4, 63 (753); 4, 6, 30(1092), und symbolos haben
Cato (Orat. fr. 2 ed. Jordan p. 37, 14) bei Fronto ad Antonin.
Imp. 1, 2 (ed. Naber p. 100, 13); lustin. 2, 12, 2.
Über tergum sagt Non. S. 227, 16: Tergum neutro
genere dici et consuetudo et veterum firmat auctoritas. Plautus
Pseudulo (1, 2, 21 = 134): Numquam edepol vestrum durum
(bei Plaut, durius) tergum erit, quam hoc terginum meum.
Masculino Plautus in Asinaria (2, 2, 53 = 319): Habeo opinor
familiärem tergum, ne quaeram foris. — Thesaurum Petron.
46, 8; Paul. Fest. 8, 14; Itala (Rehd.) Luc. 12, 34; Vict. Vit. 1,
32; Caper de orthogr. S. 2239 (VII 93, 6) vergl. Appel a. a.
O. p. 106, und thesaurium*Itala (Colb.) 3 Esdr. 5, 45; Cassiod.
in Psalm. 21, 31. — Neben titulus auch titulum Orell. 2754;
- 807 -
Henzen 6293; Fabretti Inscr 8, 47. — Torus, Nebenform to-
rum Varro (de vit. populi Romani) bei Non. S. 11, 14; Anthol.
Lat. ed. Meyer 1472, 2; Fabretti Inscr. 252, 42; toris quae Lact.
6, 23, 15. — Über uterus und uterum bemerkt Non. S. 229,
28: Uterus masculino genere dicitur. Neutro Plautus Aulularia
(4, 7, 10 = 691): Peru, mea nutrix, obsecro, uterum dolet.
Turpilius Philopatro (179): Disperii misera, uterum cruciatur
mihi. Afranius in Vopisco (346): Sedit uterum,. non ut omnino
tamen. So auch Apul. de mag. 85 S. 581 o infelix uterum
tuum. Non. S. 188, 11: uter pro uterus. Caelius Imbriis (v.
94): nunc uter crescit, non potest celari; uter wird auch in der
Exe. Charis. S. 86 (I 540. 13) angeführt. — Über vadus vergl.
unter 124. — Vallus, welches gewöhnlich einen einzelnen
Pfahl bedeutet, ist für vallum gebraucht Caes. bell. civ. 3, 63,
2; 3, 63, 3; 3, 63, 6; 3, 63, 8; Bell. Alex. 2, 4. Vergl. Gronov
Obs. 3, 18. — Vatillum mit der Nebenform vatillum can-
dentem Marc. Empirie. 27. — Vinus hat Petron. 41, 12; so
auch Itala (Veron.) loh. 2, 10; Itala (Fuld. und Amiat.) Apoc. 14,
10, undindenSchol.Bern. zuVerg. Ge. 2, 98heisstes: Notandum
hie, quod vinum masculino genere dicit Tmolius, nee immerito,
quoniam et apud Petronium in satyra (in der Hdschr. Franiuni
in satyria) invenitur. — Über viscus und vis cum sagt der
Gramm, de dub. nominib. ed. Keil V 593, 7: viscus ad capien-
dum generis masculini, ut illud: in quercu viscus extat. Sed
consuetudo vis cum quasi neutri dicit. Charis. 1 S. 20 (I 32,
14): vis cum, sed Plautus (Bacch. 1, 1, 16) viscus dixit, vergl.
Serv. zu Verg. Ge. 1, 139. — Neben vitellus, welches Horat.
Serm. 2, 4, 57 und Gels. 6, 6, 1 S. 227 Daremb. haben, wie im
Plur. vitelli und vitellos Mart. 13, 40, 1; Scrib. Larg. 115;
221, steht vitellum Varro bei Prob, zu Verg. Ecl. 6, 31 (ed.
Keil p. 19, 3 und 19, 5); der Plur. vitella Apic. 4, 1 § 116;
5, 3 § 194; 10, 1 § 447; 10, 2 § 453; 10, 14 § 478.
Aus Inschr. sind noch anzuführen collegius Acta fratr.
Arv. a. 81 (unter Titus und Domit.) Z. 27; 34; 39; I. Neap.
744; 1750; 5602; 5720; Grell. 2413; 4101; 4947, und noch an
vielen Stellen, und hunc collegiura Grell. 4123; mouimen-
tus C. I. L. 6, 2530; 6, 3324; 6, 8457; 6, 8931; 6, 11913; 6,
14670; I. Neap. 6843 Z. 11, dafür munimentus C. I. L. 2,
266, und hunc monumentum oder monimentum I. Neap. 1641;
— 808 -
3545 Z. 7 und 6916 Z. 14, dafür hunc luunimentum I. Neap.
7043 Z. 9 und Orell. 4469; cepotafius C. I. L. 6, 3554;
Grell. 4516; horreus C. I. L. 2, 3222; huuc sepulcrum
C. I. L. 3, 2632; tabularium pensilem Orell. 1430;
eum templum Inscr. de l'Alg. 3730; alium theatrum OrelL
4955; vexillus C. I. L. 3, 79, und vexillum argento insignein
C. I. L. 3, 1193; hoc sarcofagum Orell. 4432; hoc titulum
C. I. L. 5, 6246; 6, 2346; 6, 9199; Orell. 2784 und Henz. 6293;
hoc tumul(um) C. I. L. 3, 2341; 5, 8294; 6, 14578.
126. Einige Nomina der zweiten Deklination,
deren Nomin. Sing, immer auf us ausgeht, lassen im
Plur. die neutrale Endung a zu, und umgekehrt haben
andere, welche im Sing. Neutra auf um sind, im No-
min. Plur. i Charis. Exe. art. gramm. S. 103 (I. 551, 26):
Sunt quaedam, quae singulariter cum declinantur, in plurali
mutant geuera, velut hie locus, pluraliter haec loca; hoc
porrum, pluraliter hi porri; hoc fr en um, pluraliter hi freni;
hoc iocum, pluraliter hi loci et haec ioca. Womit die ver-
stümmelte Stelle desselben Art. gramm. 1, 12 S. 23 (I 37, 1)
zu vergleichen ist: Sunt quaedam, quae singulariter cum decli-
nantur, in plurali .... pluraliter haec loca et hi loci, hie
pomarius .... hie iocus haec ioca et hi ioci, hoc por-
rum .... Diom. 1 S. 314 (I 327, 1): Nomiuum genera numero
saepe plurali mutantur et sunt anomala. Masculina in neutrum,
ut hie intibus, Maenalus, Tartarus, locus, iocus, sed
haec intiba, Tartara, Maenala dumtaxat neutro. Nam haec
loca, hi loci et haec ioca, hi ioci dupliciter declinantur.
Feminina in neutrum, ut haec Pergamus, Pergama; neutra
in masculinum, ut hoc porrum, caelum, forum, hi porri,
caeli, fori, sed haec fora melius declinantur. Phoc. 4, 3 S.
1706 (V 426, 14): In singulari numero generis masculini, in
plurali neutri, hie locus haec loca, dicimus tarnen et hi loci;
hie iocus et haec ioca et hi ioci; hie Maenalus haec
Maenala, hie Tartarus haec Tartara, hie Gargarus
haec Gargara, hie carbasus haec carbasa, hie Is-
marus haec Ismara, hie sibilus haec sibila. Pompei.
Comm. S. 150 (V 162, 21): Saepe coutingit ut in singulari nu-
mero alterius generis sit et in plurali alterius. Invenimus enim
in singulari numero aliud genus et aliud in plurali, ut est bul-
- 809 —
neum. Hoc baineu m dicimus in numero singulari, et in
phirali dicimus hae balneae has balneas: occisus est a bal-
neis Pallaceni a cena rediens Romae Sextus Roscius (Cic. pro
Rose. Amer. 7, 18). Item est femininum in singulari et pliu-ali
neutrum, ut haec carbasus et haec carbasa dicimus in
plurali. Item in singulari numero invenitur masculinum, in
plurali neutrum, hie Tartarus et haec Tartara. Debemus
ergo notare, quando sunt uomina in numero singulari alterius
generis et alterius in plurali, ut sie dicamus. Sed scire debes, quod*
haec balnea, ut est: secreta fugit loca, balnea vitat (Horat.
A. P. 298). Caelum numero singulari generis ueutri est, in
plurali masculini: hoc caelum dicimus et hi caeli; quis toti-
dem vertat caelos Lucretius (II 1097) dixit. Et porrum,
caepe, iocus: hie iocus et haec ioca; sed possumus
dicere et hos iocos, ut est: mox iuvenes agitare iocos
(Persius 6, 5). Et forum; sed scire debemus quod est hie ah qua
dififerentia: quando f o r o s dicimus, tabulata navium significamus;
quando de deambulatorio, haec f o r a dicimus. Quamquam
SaUustius etiam de deambulatorio masculino genere dixerit,
illum raptis forum et castra nautica Sertorius mutaverat. Vide
ergo ne te fallat, quoniam masculinum fecit.
Über die geographischen Benennungen D i n d y m u s ,
Ismarus, Maenalus, Taenarus, Taygetus und ihre Plur.
auf a vergl. unter 114. Über locus und iocus sagt Serv. zu
Verg. Aen. 1, 306: Et Iocos et loca dicimus, cum in numero
singulari locus tantum dicamus. Simile est et iocus, nam et
ioca facit et ioci. Ut (Sallust. lug. 96, 2) loca atque seria
cum humillimis exercere; et (Cic. Phil. 2, 4, 7) Quam multa
ioca solent esse in epistulis. Et Persius (6, 5): Mox iuvenes
agitare iocos.
Von eigentlichen ürtlichkeiten wird gewöhnlich loca
gebraucht, Enn. (Fab. 178) bei Cic. Tusc. 1, 21, 48 und (Ann.
142) bei Fest, unter quaeso S. 258; Plaut. Cist. 4, 2, 8 (677);
Pacuv. (1) bei Diomed. 1 S. 336 (I 345, 2); (203) bei Non. S.
382, 8; (272) bei Non. S. 353, 14; (303) bei Non. S. 178, 8;
Acc. (237) bei Varro L. L. 7, 2, 11 und (554) bei Macrob.
Sat. 6, 5, 9; Dichter bei Fest, unter tesca S. 356 und bei Apul,
Flor. 18 S. 84; Cato (Grat. 30, 2 ed. Jordan p. 54, 2) bei Non.
S. 195, 2; Cic. Epist. ad Farn. 9, 2, 5; 9, 19, 2; Fin. 1, 20,
1
— 810 —
69; 5, 1, 2; 5, 1, 3 und bei Quintil. 5, 13, 28; Caes. bell
Gall. 2, 4, 2; Lucr. 1, 209; 1, 373; 1, 522: 1, 926; 1, 1062
2, 40; 2, 146; 2, 323; 2, 344; 2, 357; 2, 1073; 3, 141; 4
573; 4, 576; 4, 580; 4, 591; 4, 596; 4, 597; 4, 607; 4, 870
5, 42; 5, 299; 5, 570; 5, 575; 5, 694; 5, 760; 5, 770; 5, 779
5, 1255; 5, 1387; 6, 88; 6, 173; 6, 284; 6, 384; 6, 396; 6
421; 6, 468; 6, 557; 6, 580; 6, 738; 6, 742; 6, 818; 6, 1133
6, 1262; 6, 1267; 6, 1275; Catull. 9, 7; 63, 3; 63, 14; 63, 70
63, 82; 63, 87; Sallust. lug. 18, 11; 20, 4; 35, 5; 54, 3; 54
6; 54, 8; Verg. Ge. 2, 140; 4, 515 und Aen. 1, 51; 2, 495; 2
698; 3, 414; 5, 756; 6, 265; 6, 434; 6, 462; 6, 534; 6, 761
7, 131; 9, 190; Horat. Carm. 1, 22, 7; Epist. 1, 17, 28 und A
R 298; Tibull. 4, 1, 97; Ovid. Met. 1, 345; 1, 510, 2, 457
3, 228; 3, 237; 4, 111; 4, 337; 4, 436; 5, 362; 7, 353; 7, 819
8, 377; 10, 29; 10, 230; 11, 61; 11, 365; 11, 393; 12, 483
13, 564; 14, 103; 14, 125; 14, 126; 14, 361; 14, 681; 14, 785
und Fast. 1, 502; 2, 388; 4, 78; 4, 481; 5, 14; 5, 592; 5, 639
6, 115; Liv. 1, 1, 5; 1, 5, 2; 1, 6, 4; 1, 7, 4; 1, 7, 8; 1, 7
12; 1, 8, 4; 1, 21, 5; 1, 35, 8; 1, 35, 10; 1, 38, 6; 5, 33, 10
5, 33, 11; 9, 11, 5 (hier ist iis locis quae ante pacis mentionem
habuimus); 9, 19, 16; 28, 11, 14; 31, 44, 5; 42, 3, 7; Vell. 2,
70, 1; Val. Fl. 3, 685; 4, 278; 7, 491; Stat. Silv. 5, 1, 200
und Theb. 12, 145; Mart. 7, 84, 4; 12, 9, 4; 12, 52, 11;
Quintil. 1, 4, 26; 11, 2, 18; 11, 2, 25; Tac. Ann. 13, 39; Hist.
1, 86; Germ. 40; Agric. 20 und de orat. 12; Amm. Marc. 15,
9, 8; 22, 8, 19; 23, 6, 64; 26, 6, 11; 27, 4, 5; 27, 4, 9; 28,
5, 3; 28, 6, 18; 29, 6, 4; 31, 2, 14; 31, 6, 6; 31, 7, 2; 31, 8,
5; 31, 9, 3; 31, 13, 12; 31, 16, 2. Aber auch loci, Plaud.
Pseud. 2, 2, 1 (594); Sallust. lug. 78, 5; Vitruv. 3 Prooem. 3;
5, 8, 1; Tac. Ann. 12, 17; 12, 55 und Hist. 3, 85; und locos,
Naev. (bell. Punic. III) bei Non. S. 211. 7 und (trag. 25) S. 323, 1
(an der letzteren Stelle ist in den Hdschr. lucos); Enn. (Ann.
33) bei Cic. Divin. 1, 20, 40; Plaut. Trin. 4, 2, 86 (931); Cato
bei Gell. 3, 7, 3; Acc. (530) bei Varro L. L. 7, 2, 11; Lucr.
4, 509; Sallust. lug. 18, 4; 30, 1; 66, 1; 76, 1 in den Fabric.
1 und 2, im Bas. 1, Acad. und in anderen Büchern; 78, 1; 87,
4; 97, 1; Verg. Aen. 1, 306; 1, 365; 2, 28; 6, 638; 9, 387;
Prop. 5 (4), 8, 22; Liv. 5, 35, 1 (dagegen ist 24, 2, 10 locos
wahrscheinlich eine Interpolation); Vell. 1, 4, 4; 2, 116, 1;
— 811 —
Plin. N. H. 18, 8, 19 (83); Val. Fl. 1, 541; 1, 558; 2 67; 2,
301; 3, 214; 4, 557; 8, 200; Sil. 1, 24; 4, 90; 9, 624; 14, 116;
Tac. Ann. 1, 61; 2, 20; 2, 54; 3, 21; 6, 34; 12, 14; 13, 36;
13, 37; 13, 54; 13, 57; 14, 24 und Hist. 2, 42; 2, 70; Suet.
Tib. 43 (Venerios locos); Amm. Marc. 15, 9, 3; 28, 2, 1; 31,
7, 10; Auson. Epist. 24, 77. Bei Cic. ist in dieser Be-
deutung weder loci noch locos, aber er schreibt Orat-
partit. 10, 36 in locis et illa naturalia, maritimi. an remoti a
mari, plani an montuosi, leves an asperi, salubres an pestilentes,
opaci an aprici, et illa fortuita, culti an inculti, celebres an deserti,
coaedificati an vasti, obscuri an rerum gestarum vestigiis nobilitati,
consecrati an profani; und Fat. 4, 7 inter locorum naturas
quantum intersit videmus: alios esse salubris, alios pestilentis,
in aliis pituitosos et quasi redundantis, in aliis exsiccatos atque
aridos; multaque sunt alia, quae inter locum et locura plurimum
differant.
Amtliche stellen in der Staatsverwaltung oder im
Heere oder in Priestercollegien sind loca, Liv. 4, 57,
11; 5, 10, 11; 6, 37, 6; 10, 8, 3; 10, 15, 8; Tac. Ann. 2, 55;
ebenso werden die im Kampf spiel oder im Kriege den
einzelnen zugeteilten Plätze oder Posten bezeichnet,
Verg. Aen. 5, 132; 10, 238; Liv. 2, 39, 9; 42, 34, 15; Amm.
Marc. 25, 6, 14; der gebührende Rang, Ovid. Fast. 6, 304;
die von leblosen Dingen eingenommeneu Plätze, Verg.
Ge. 2, 235. Loca sind auch die den fremden Gesandten
angewiesenen Wohnungen, gewöhnlich mit lautia verbunden,
Liv. 30, 17, 14; 42, 26, 5; Apul. Met. 3, 26 S. 223; 9, 11 S.
614; Symraach. Epist. 4, 56; Sidon. Epist. 8, 12. Die Plätze
für die Beisetzungen, Grell. 4103; 4404. Ferner die Sitze in
den Schauspielen, Liv. 1, 35, 8; 34, 44, 5; VeU. 2, 32, 3;
Plin. N. H. 8, 7, 7 (21); Vitruv. 5, 6, 2; Suet. Claud. 21 und
Nero 11; C. I. L. 2, 3364; Inscr. de Lyon 10, 8 S. 390 und
11, 2 S. 466; 11, 3 S. 456 und 11, 4 S. 467; Acta fratr. Arv.
a. 80 Z. 25; doch Tac. Ann. 15, 32 hat dafür locos. Loci
muliebres sind die weiblichen Geschlechtsteile Varro
L. L. 5, 2, 15; so locos Cato R. R. 157, 11; Lucr. 4, 1246;
Plin. N. H. 11, 37, 84 (209); Gbsequ. 97; Scrib. Larg. 156;
aber Colum. 7, 7, 4; 8, 7, 2; 8, 11, 8 loca genitalia, loca
naturaha und loca feminarum. Auch andere Körperteile
— 812 —
werden loci genannt, wie Geis. 5, 26, 26 nervosi loci; Samen.
688 (695) obscaenos loeos und 748 (755) locos dolentes, doch
Öamon. 869 (875) loca laesa.
Loci bezeichnet das in der Mnemonik der Alten an-
genommene Fachwerk, Cic. de orat. 2, 86, 354; 2, 87, 358,
und in iis locis quos haberet 2, 88, 360; ferner Cornific. 3, 16,
29; 3, 16, 30; 3, 17, 30; 3, 18, 31; 3, 19, 31; 3, 19, 32; 3,
22, 37; 3, 24, 40; 4, 2, 3; Quintil. 11, 2, 22; doch steht dafür
auch loca Quintil. 11, 2, 18; 11, 2, 20; 11, 2, 25 und locis
quae vel linguntur vel sunmntur und in iis quae didicerunt locis
daselbst § 21 und 23. Locus mit dem Plur. loci ist eine
philosophische Materie, Gegenstand der Betrachtung,
bei den Rhetoren eine Beweisquelle. So steht loci und
locos Cic. de orat. 1, 13, 56; 3, 55, 210; Fin. 1, 2, 6; Parad.
Prooem. 1; 4; ex quattuor locis in quos honesti naturam vimque
divisimus Off. 1, 6, 18. Ferner loci und locos, desgleichen locis
qui oder quos Cic. Invent. 2, 3, 11; 2, 5, 16; 2, 8, 26; 2, 8,
28; 2, 14, 46; 2, 18, 56; 2, 22, 68; 2, 37, 112; 2, 51, 155; 2,
58, 176; 2, 59, 177; de orat. 1, 31, 141; 1, 33, 151; 2, 27,
118; 2, 30, 130; 2, 30, 131; 2. 31, 134; 2, 72, 291; 3, 30,
119; Orat. 14, 44; Top. 2, 7; Orat. partit 2, 5; 14, 51; 17, 58
und Epist. ad. Farn. 7, 19; Cornific. 2, 6, 9; 2, 31, 50; 3, 4,
8; Senec. Contr. 2, 9, 26; Quintil. 2. 4, 27; 2, 4, 31; 2, 11, 6;
3, 6, 24; 3, 6, 28; 3, 8, 27; 5, 8, 4; 5, 10, 20; 5, 10, 53; 5,
10, 113; 5, 12, 15; 5. 13, 59; 7, 1, 1; 7, 2, 31; 7, 2, 53; 7,
10, 5; 8 Prooem. 12; 11, 3, 144; 12, 8, 13; luven. 6, 245;
Tac. de orat. 22; 31. So loci communes Cic. Invent. 2, 15,
48; 2, 15, 49; 2, 15, 50; 2, 16, 50; 2, 16, 51; 2, 18, 56 und
Parad. Prooem. 3; Cornific. 3, 8, 15; Quintil. 2, 1, 9; 2, 1, 11;
3, 1, 12; 5, 1, 3; 5. 13, 57; 10, 5, 12. Endlich sind loci
einzelne Stellen von Schriftstellern, wie Cic. Fin. 1, 3,
7; Quintil. 1, 1, 36; 1, 4, 4; 5, 13, 42; 6, 3, 36; 8. 4, 14; 11,
3, 84; Tac. de orat. 22; dafür ist jedoch loca gebraucht Horat.
Epist. 2, 1, 223; Aram. Marc. 29, 2, 8.
Von locus ist der Plur. ioca ausser in den von Serv.
angeführten Stellen (bei Cic. Phil. 2, 4, 7 ist im Vat., Bamb.,
Bern, und Teg. loca dafür geschrieben) noch Cic. Epist. ad Att.
14, 14, L und Fin. 2, 26, 85; Lucr. 5, 1397; Apul. Flor. 16
S. 63; Spartian. Hadr. 20, 8; Capitol. Anton. P. 11, 8 und Ver.
— 818 -
7, 4; Auson. Parent. 7, 11; 18, 1; Prof. Burd. 7, 2 und Epist.
12, 22; Augustin. Confess. 1, 14; Macrob, Sat. 2, 3, 1; Sidon.
Epist. 4, 4, 1; 8, 11, 3; 9, 16 v. 33. Doch auch ioci Verg.
Catal. 5, 17; Ovid. Fast. 3, 695; Stat. Süv. 4, 6, 13; Quintil.
8, 3, 22; Mart. 10, 48, 21; Plin. Epist. 6, 15, 2; Apul. Met. 2,
19 S. 138; bei dem vorgeblichen Quintil. Decl. 321; Diom. 1
5. 315 (I 327, 32); und iocos Plaut. Bacch. 3, 4, 21 (519) im
Ambr. (sonst iocum) und Stich. 5, 2, 10 (658); Cato (Orat. fragm.
40, 5 ed. Jordan p. 58, 13) bei Macrob. Sat. 3, 14, 9; Culex
6; Horat. Carm. 3, 21, 2; Serm. 1, 5, 98 und Epist. 2, 2, 56;
Ovid. A. A. 3, 367; 3, 381; Met. 3, 320; Fast. 3, 738; Trist.
1, 9, 62; 2, 238; 2, 444; 2, 494 und Epist. ex Pont. 2, 10, 42;
Liv. 1, 4, 9; 5, 49, 7; Vell. 2, 67, 4; Senec. Contr. 1 Prooem.
14; 1, 2, 10 (Iocos); 7 Prooem. 9; 9, 25, 1; Senec. Epist. 97,
6; 97, 7; 99, 21; De ira 2, 9, 2; Tranq. 15, 10; Const. 12, 3
und Consol. Helv. 16, 14; Pers. 6, 5; Phaedr. 3, 8, 7; 6, 9
(10), 13; Quintil. 1, 5, 71; 2, 10, 9; 6, 3, 2; 9, 4, 131; Stat.
Silv. 1, 6, 93 und Epist. ad Marcell. vor dem vierten Buch;
Mart. 1, 4, 3; 1, 14, 1; 3, 20, 5; 4, 8, 11; 4, 10, 8; 4, 49, 2;
6, 82, 5; 6, 85, 10; 7, 8, 9; 7, 12, 2; 7, 28, 8; 10, 17, 3; 10,
35, 13; 10, 64, 2; 10, 87, 7; Tac. Ann. 2, 13; K. Hadrian. bei
Spartian. in seinem Leben 25, 9; Suet, Calig. 27; 33; Nero 34
und Vita Horat.; lustin. 7, 3, 4; 9, 8, 8; Apul. Met. 8, 23 S.
570; Claudian. in Eutr. 2, 357 und VI cons. Honor. 60; Macrob.
Sat. 2, 1, 8; 2, 1, 14; 2, 3, 13; 2, 4, 1; 2, 4, 12; 2, 4, 19;
Sidon. Carm. 2, 42; 9, 210; 23, 302; Anthol. Lat. ed. Riese 22,
2; 412, 17. Hoc iocum in der oben mitgeteilten Stelle des
Charis. Exe. art. gramm. S. 103 (I 551, 28) ergiebt sich schon
durch die Vergleichung mit den daneben stehenden Stellen des
Charis. Art. gramm. (I 37, 3) und Diom. (I 327, 2) als falsch.
Acinus Plin. N. H. 14, 1, 3 (14) und ein Ungenannter
bei Non. S. 193, 14; dazu der Plur. aeina öfters bei Varro nach
Non. a. a. O., desgleichen Cato R. R. 112, 2; 112, 3; Colum.
12, 39, 1; 12, 39, 3; 12, 43, 4; 12, 43, 8, aber auch acini
und acinos Colum. arb. 9, 1; Plin. N. H. 14, 16, 18 (98); 15,
24, 29 (100); 17, 21, 35 (161); 17, 21, 35 (162); 17, 22, 35
(189); 18. 31, 74 (300); 23, 1, 8 (13); einzeln steht der Abi.
acina Catull. 27, 4 (im Sangerni., (Jyii'. uud Dat. acino, im Saut.
aeinae), worüber Gell. 7 (6), 20, 6 zu vergleichen; Genit. acinae
— 814 —
Oael. Aurel Chron. 4, 3, 61; Oass, Fol. 35 (ed. Rose p. 75, 9),
vergl. Goetz, Thesaur. Glos.s. VI p. 17. — Alveus mit einer
Nebenform alveum Isidor. Orig. 20, 6, 8; Paul. Festi 168 und
dem Plur. alvea Gromat. veter. p. 317, 27 und 323, 15; C.
I. L. 6, 8718. — Carbasus Lucr. 6, 109; Catull. 64, 227;
Verg. Aen. 3, 357; 4, 417; 8, 34; Prop. 5 (4), 11, 54; Val.
Max. 1, 1, 7; Val. Fl. 2, 579; 4, 615; 8tat. Achill. 1, 558; im
Plur. carbasa Ovid Her. 7, 171; A. A. 2, 337; Remed. amor.
531; Met. 6, 233; 11, 48; 11, 477; 13, 419; 14, 533 und Fast.
3, 587; 6, 715; Senec. Herc. F. 542; Lucan. 2, 697; 3, 239;
3, 596; 5, 421; 5, 428; 5, 560; 8, 50; 8, 185; 8, 254; 8, 471;
9, 77; 9. 324; 9, 799; Val Fl. 1, 8; 1, 575; 1, 607; 4, 422;
5, 424; 6, 225; Sil. 6, 354; 15, 163; Stat Silv. 4, 3, 106; Achill.
1, 446; 1, 704 (2, 30); 2, 25 (311); 2, 47 (333); Theb. 4, 29;
7, 793; Mart. 12, 29, 17; Sidon. Carm. 22. 8; Doch im Sing,
carbasum als Neutr. Pacat. Paneg. Theodos. Aug. 33, 4, und
ira Plur. carbasos Amm. Marc. 14, 8, 14. — Cavillum Apul.
Met. 1, 7 S. 32; Paul. Festi S. 46; cavillus Apul. Met. 2, 19
S. 138. - Zu clivus giebt Non. S. 194, 29 den Plur. cliva
depressa aus Cato (Grat. 30 fragm. 2 ed. Jordan p. 54, 2), und
ardua fortunae cliva aus Memmius (fragm. 1 ed. L. Müller p.
93), cuius auctoritas dubia est. Bei Frontin. de limit. S. 43
giebt Goes per cliva et coufragosa loca, Lachmann aber (Fron-
tin. 1 de controv. S. 24) hat clivia, und bemerkt dabei aus dem
Gud. divia, aus dem Erf. devia. Clivos als Acc. Plur. haben
Horat. Epist. 1, 13, 10; Liv. 21, 32, 8; Paul. Dig. 8, 2, 20
§ 1. — Cullea als Plur. von culleus hatte Cato (Orig. 2 fragm.
10 ed. Jordan p. 10, 22) gebraucht nach der Anführung des
Varro R. R. 1, 2, 7 und des Grammat. de dub. nom. S. 76
(V 576, 19), welcher letztere dabei bemerkt: Dixerunt alii culleos,
sed non recipitur. Cullea hat auch Non. S. 197, 24, wo er zum f
Beweise, dass zu dem Masc. culleus ein Plur. gen. neutri ge-
höre, die obgedachte Stelle des Varro beibringt. Ein Neutrum
Sing, culleum hat Isidor. Orig. 5, 27, 36, die Stellen aus den
Glossaren hat Goetz, Thesaurus Gloss. p. 292 verzeichnet. Bei
Plin. N. H. 14, 4, 5 (52) in der Relation über die nämliche
Stelle des Cato ist culleos gebraucht, und diese Form haben
Cato R. R. 148, 1; Varro R. R. 1, 2, 6; Corn. Nep. Eum. 8, 7;
Colum. 3, 3, 3; 3, 3, 10; 3, 3, 11. — Crystallus als Mascul.
— 815 —
und als Femin. Helv. Ciuna bei dem Schol. zu luven. 6, 155;
Prop. 5 (4), 3, 32; Solin. 15, 29; Isidor. Orig. 16, 13, 1; ex
crystallo fracta Plin. N. H. 36, 26, 66 (192); in tralucidam cry-
stallum Plin. N. H. 37, 9, 46 (129); crystallum sexangulatam
Solin. 33, 20; crystallum als Neutr. Vulg. Apoc. 21, 11 und
Gramm, ine. de dub. nom. ed. Keil V 576, 6: cristallum generis
neutri, ut Ovidius: currus cristallo lucidus alba, wo aber sicher-
lich albo zu schreiben ist, vergl. die Note von Keil z. d. St.;
Plur. nur crystalla. — Von fusus ist bei Hieronym. Epist.
130, 15 und Symmach. Laud. in Gratian. Aug. 9 der Plur. fusa,
ebenso auch Anth. Lat. ed. Riese 198 v. 25; sonst fusi Lucr.
5, 1353; Catull. 64, 327; 64, 333; 64, 337; 64. 342 u. s. w.,
und fusos Ciris 446; Ovid. Her. 12, 4; Plin. K H. 28, 2, 5
(28). — Libra als Plur. von liber Petron. 46, 7. — Pala Plur.
von palus Varro (Sat. Menipp. 179) bei Non. S. 219, 19. — Von
sparus, welche Form Verg. Aen. 11, 682; Sil. 3, 388; 8, 523;
Serv. zu Verg. a. a. O. und Isid. Orig. 12, 6, 31 anwenden, hat
Lucil. (fragm. ine. 109) bei Fest. S. 330 und Non. S. 224, 2 den
Plur. spara. Spari und sparos sind bei Sallust. Cat. 56, 3;
Gell. 10, 25, 2. Ein Nomin. Sing, sparum steht Non. S. 555,
20, ist jedoch aus den Worten des Serv.: Varro ait sparum
telum missile, a piscibus ducta similitudine, qui spari vocantur,
nicht mit Sicherheit zu erkennen.
Zu dem Sing, filum gehört nach Phoc. 4, 5 S. 1707 (V
426, 29) ein doppelter Plur. fili vxnd fila. Für tili citiert Phoc.
Lucan. 6, 460, es findet sich auch Verecund. in cant. Ezech.
5, 5 (im Spicil. Solesm. 4 p. 74), fila ist gewöhnlich. Nach
Arnob. 1, 59 wurden filus und filum gebraucht, hierfür aber
schreibt Reifferscheid p. 41, 5 pileus et pileum.
Über den Plur. von frenum sagt Prob, de nom. S. 220
(IV 211, 24] : Frenos et frena apud Vergilium legimus, ut
(Ge. 3, 184): Stabulo frenos audire sonantis; et (Ge. 3, 115):
Frena Pelethronii Lapithae gy(rosque dedere). Charis. 1, 15
S. 76 (I 98, 17): Frena neutrahter frequenter. Vergilius frenos
quoque ait in Georgicon III (v. 115): Et stabulo frenos audire
sonantes. Sed et singulariter hoc frenum dixit in XII (v. 568):
Ni frenum accipere et dicto parere fatentur. Quod tarnen cou-
suetudo repudiavit. Phoc. 4, 5 S. 1706 (V 426, 28): Uoc fre-
num, hi freni, ut Lucanus (6, 398): Frenosque momordit.
— ^16 —
Dicimus tarnen et haec freria, vergl. Non. S. 206, 11. Fren
haben Fest, unter oreae S. 182; Val. Max. 2, 9, 5; Senec. Epist.
41, 6 und de ira J, 7, 4; Sil. 1, 240; Curt. 3, 13, 10; 7, 10, 16;
Nemes. Gyn. 268; Augustin. Confess. 10, 31, 47; Prudent. Perist.
11, 89; Mart. Capella 5, 518; frenos Acc. (416) bei Non. 8.
307, 17; Varro R. R. 2, 7, 12 und (Sat. Menipp. 177) bei Non.
5, 82, 11; Cic.Brut. 56, 204; Top. 8, 36; Phil. 13, 9, 20 und
de rep. 2, 33, 58; Syr. 665 (829); Tibull. 1, 3, 42; Liv. 1, 48,
6; 4, 33, 7; 8, 30, 6; 34, 2, 13; 45, 19, 7; Manil. 1, 924; 3,
682; Senec. Epist. 47, 14; 94, 23; de clem 1, 4, 2; de ira 1,
7, 4; Tranq. 15, 17 und Benef. 1, 10, 2; Senec. Phaedra 582
und Thyest. 496; 817; Phaedr. 4, 4, 9; Lucan. 4, 751; 5, 176
6, 398; 7, 124; Plin. N. H. 7, 56, 57 (202); Sil. 3, 226; 4, 212
4, 416; 10, 481; Stat. Silv. 2, 6, 13 und Theb. 3, 231; 6, 475
7, 633; 8, 542; 9, 871; Tac. de orat. 38; Plin. Epist. 5, 9, 6
9, 26, 7; Flor. 1, 11, 3; Curt. 7, 8, 24; 8, 5, 4; der vorgebliche
Quintil. decl. 260; Apul. Met. 1, 2 S. 13; Calpurn. 6, 35; Lact.
Instit. 6, 16, 7; 6, 23, 37; Claudian. Rapt. Pros. 3, 180; Sidon.
Epist. 9, 6 und Carm. 5, 182; Mart. Capella 5, 514 Frena
Acc. (686) bei Non. S. 206, 12; Verg. Ge. 3, 252 und Aen. 3,
542; 4, 135; 5, 818; 6, 100; 8, 168; Horat. Carm. 4, 15, 10
Prop. 4 (3), 19, 3; 5 (4), 8, 22; Ovid. Amor. 1, 2, 16; 2, 9
30; 3, 4, 16; A. A. 1, 20; 1, 472; Met. 2, 121; 2, 186; 2, 191
2, 316; 6, 231; 6, 234; 8, 37; 10, 704; 15, 519; Fast. 1, 532
3, 455; Trist. 1, 4, 14; 2, 42; 5, 4, 16 und Epist. ex Pont. 2
9, 33; 3, 9, 26; 4, 2, 23; 4, 12, 24; 4, 13, 27; ManÜ. 4, 232
Senec. Phaedra 428 und Agam. 115; 297; Val. Fl. 1, 455; 1
680; 2, 388; 3, 14; 3, 24; 5, 513; 6, 377; 6, 414; 6, 696; Sil
2, 199; 3, 387; 4, 236; 6, 135; 8, 285; 10, 319; 10, 541; 12
255; 12, 681; 12, 695; 16, 201; 17, 554; Stat. Silv. 1, 1, 6; 1,
2, 28; 1, 2, 142; 3, 2, 93; 3, 5, 26; 4, 4, 68 und Theb. 2, 574;
3, 411; 3, 445; 4, 234; 5, 708; 6, 225; 6, 341; 6, 481; 7, 637;
7, 766; 7, 819; 8, 393; 9, 182; 9, 249; 9, 817; 9, 818; 10, 524;
10, 703; 10, 880; 11, 405; 11, 452; 11, 518; Mart. 8, 21, 8;
12, 14, 11; luven. 2, 169; 8, 88; 10, 45; 10, 128; Apul. Met.
3, 29 S. 233 im Mangan, und Bemb. Puteani (sonst foena oder
fena); Lact. Instit. 6, 1, 7; 6, 18, 21 und Epit. 2, 3; 59, 7;
Claudian. Prob, et Olybr. cons. 59; in Rufin. 1, 64; 2, 22; 2,
80; 2, 175; III cons. Honor. 28; Nupt. Honor. et Mar. 330; B.
— 817 —
Oild. 214; Land. Stil. 2, 350; 2, 371; 3, 9; 3, 121; 3, 292; B.
Get. 417; VI cons. Honor. 189; 266; Epithal. Pallad. et Celer.
104; Rapt. Pros. 1, 181; 2, 202 und Epigr. 15 (20), 3; 17 (22),
9; 18(23), 1; Sidon. Epist. 7, 7, 6; 8, 6, 9; 9, 9, 8; Carm. 7,
398. Als Sing, kommt einigemale frenum vor mit dem Abi.
freno, vergl. unter 113. Frenus, welches von Consent. S. 2026
(V 346, 1) als schwankend zwischen dem Masc. und Neutr. auf-
gestellt wird, wie Porapei, Comment. S. 152 (V 163, 27) frenum
als schwankend zwischen dem Neutr. und Masc. bezeichnet, so
wird es von Caper de verbis dubiis S. 2248 (VII 110, 1) und
Beda de orthogr. S. 2786 (VII 273, 17) geleugnet, doch schreibt
Ennod. Vita Epiphani ed. Hartel p. 373, 26: frenum nesciunt
inimicitiae, quem tu, Christianae lucis iubar, ostendis. Bei Donat.
2, 4, 2 S. 1747 ist aus dem Leid, allein frenus bemerkt, welches
in der Ausg. von Putsch, ist, aber Keil (IV 375, 34) schreibt
frenum. — Manipulus mit der Nebenform manipulum Vulg.
(Amiat.) Deut. 21, 29; Isidor. Orig. 17, 9, 107; Plur. manipula
Spart. Hadrian. 10, 2.
Zu rastrum gehört der Plur. rastri Varro L. L. 5, 31,
136; Verg. Ge. 1, 164; Ovid. Met. 11, 36, und rastros Plaut.
Merc. 2, 2, 6 (277); Cato R. R. 10, 3; 11, 4; Terent. Heaut. 1,
1, 36 (88); 5, 1, 58 (931); Verg. Ecl. 4, 40 und Ge. 2, 421;
Plin. N. H. 15, 1, 2 (4); 17, 5, 3 (33); aber auch rasta Ovid.
Met. 14, 2; Geis, bei Non. S. 222, 6; Stat. Theb. 3, 589;
luven. 15, 166; Arnob. 2, 19; Isid. Orig. 20, 14, 6. Vergl.
Serv. zu Verg. Ge. 1, 49. Der Nomin. Sing, raster findet
sich nur bei Grammatikern, wie de idiom. gener. Gramm. Lat.
IV 575, 46 und Corp. Gloss. ed. Goetz II 513, 17. Serv. zu
Verg. Ge. 2, 421 stellt neben rastros den Nomin. Sing, rastrum.
— Zu rastelli Varro L. L. 5, 31, 136; R. R. 1, 22, 1; 49, 1;
Coluni. 2, 13, 6; rastello Suct. Nero 19 ist der Nomin. Sing,
unbekannt. — Zu scamnum ist das Deminut. scamnellum,
wie Prise. 3, 8, 38 S. 616 (II 111, 2) bezeugt, scabellum
(auch scabillum geschrieben) und scamillum Vitruv. 10, 10
(15), 3; Plur. scamilli und scamillos Vitruv. 3, 4, 5; sca-
billos steht in den Handschriften des Vitruv. 5, 9, 4, Rose
schreibt scamillos. — Von salin um hat Varro (de vit. pop.
Rom. I fragm. 43) bei Non. S. 546, 14 einen Plur. salin i. —
Von tignum ist bei dem Schol. Vindob. ad Hör. Art. poet. 279
Neue-Wagener, Formenlehre. I. '^. Aufl. ^-
— 818 —
der Plur. tigni, gewöhnlich aber tigna, so Liv. 34, 39, 11. —
Über hellebori, den Plur. zu helleborum, vergl. unter 104.
Forum gehört nach Donat. 2, 4, 2 S. 1747 (IV 375, 31)
zu den Nomina, welche im Plur. ein anderes Genus haben als
im Sing., und Diom. 1 S. 314 (I 327, 5) und Consent. S. 2026
(V 345, 14) geben ihm geradezu den Plur. fori, der erstere
jedoch mit dem Hinzufügen: sed haec fora melius declinantur.
Fora haben Lucil. (ine. libr. v. 120) bei Charis. 1, 15 S. 55
(I 71, 28); Cic. Verr. Acc. 2, 70, 169 und pro Cluent. 14, 40;
Ovid. Fast. 4, 188 und Epist. ex Pont. 1, 8, 35; 2, 4, 19; Liv.
25, 22, 4; 39, 14, 7; 40, 37, 3; Senec. de ira 2, 9, 1; Quintil.
12, 10, 74; Tac. Hist. 3, 34 und Agric. 43; Lucan. 5, 32; 8,
734; Claudian. in Eutr. 1, 59. Nirgends finden wir dafür fori,
da doch forus für forum stehen kann, vergl. unter 125. Was
fori sind, ist unter 112 gezeigt.
127. Mehrere Nomina der zweiten Declin , be-
sonders Neutra, haben Nebenformen nach der ersten.
Über mendum und menda sagt Caper de verb. dub. S. 2249
(VII 110, 12): Menda et mendum recte. Charis. 1, 15 S. 55
(I 72, 23): Mendum neutraliter Varro in Admirandis dixit,
magnum mendum; sed Ovidius feminine (A. A. 1, 249) Nocte
latent mendae; item (A. A. 2, 653) Eximet ipsa dies omnis e
corpore mendas. Ergo mendum in mendacii significatione
dicetur, menda in culpa operis vel corporis. Eutych. 2, 5 S.
2174 (V 473, 3) führt für menda dieselben Stellen des Ovid.
an, für mendum Cic. Verr. Acc. 2, 42, 104. Non. S. 214, 2
giebt für menda eine Stelle des Lucil. (ine. libr. v. 87) und aus
Cic. Verr. die Worte quae mendosa denique litora, welches
Citat Victor, var. lect. 3, 2 auf Verr. Acc. 2, 42, 104 mit der
Lesart quam mendam bezieht; für mendum Cic. Epist. ad Att.
2, 7, 5. Ausserdem haben mendum Cic. Epist. ad Att. 13, 23,
2; 14, 22, 2 und Caecina bei Cic. Epist. ad Farn. 6, 7, 1;
menda Ovid. Amor. 1, 5, 18 und A. A. 3, 781; Suet. Aug.
87; Gell. 1, 7, 3; 20, 6, 14. Zweifelhaft ist die Lesart Ovid.
A. A. 3, 261 und Remed. amor, 417.
Pascuum mit der Nebenform pascua Tert. Apol. 22;
Vulg. Psalm. 78, 13; Augustin. Serm. 47, 1; in Psahn. 129, 4;
Arnob. iun. in Psalm. 78; Cael. Aur. Chrou. 4, 3, 55, vergl.
Beda de orthogr. S. 2797 (VII 286, 25): pascuas genere
i
— 819 —
feminino et pascua neutro pluraliter decimus. — Neben pisum
ist pisa Edict. de pretiis rer. venal. exempl. Stratonic, 1 S. 3
und 4 Z. 15, 16 (C. I. L. 3 S. 805); Pallad. 11, 14, 9; Apic
5, 3 § 194; 197; 199; 200; 201; 5, 4 § 204; 205; 206; 207;
5, 5 § 209. — Neben rapum auch rapa, was von Caper de
verb. dub. S. 2250 (VII 111, 7) verworfen wird, doch findet
sich rapa bei Colum. 11, 3, 16; 11, 3, 59; 11, 3, 62; Petron.
66; Aurel. Vict. Vir. illust. 33, 7; Ampel. 18, 8; Apic. 1, 24;
3, 13 § 94; 3, 13 § 95; 4, 2 § 153; 6, 2 § 216; Scrib. Larg.
176; 177; Edict. Diocl. 6, 18.
Statt des gewöhnlichen caementum ist caementa ge-
braucht C. I. L. 1, 577 Col. 2 Z. 20 bis 22: nive maiorem
caementa struito quam quae caementa arda pendat P. XV. Bei
Non. S. 196, 30 wird als ein Beispiel des Fem. aus Enn. ge-
geben caementa cadunt, Junius hat das auch für das Versmass
notwendige caementae cadunt hergestellt, was auch L. Müller
(Fab. 398) schreibt. — Neben essedum ist Nebenform esseda,
davon Acc. Plur. essedas Senec. Epist. 56, 4. — Für ra-
mentum ist ramenta Plaut. Bacch. 3, 4, 15 (513); 3, 4, 23
(518); Rud. 4, 3, 77 (1016), vergl Non. S. 222, 3. — Duas
fluvias und fluviam giebt Non. S. 207, 4 aus Sisenna (frag.
53 ed. Peter 286, 1): Quod oppidum tumulo in excelso loco
propter mare parvis moenibus inter duas flavias infra Vessu-
vium conlocatum und (frag. 54 ed. Peter 286, 2) : Transgi*essus
fluviam (Peter schreibt nach der Hdschr. fluvium), quae se-
cundum Herculaneum ad mare perfluebat. — Terricula mit
der Nebenform terriculum, so Nom. Plur. terricula Acc.
(324) bei Non. 227, 30 und (623) Non. 227, 31. — Myrtetum
mit der Nebenform myrteta Plaut, bei Prise. 4, 2, 32 S. 625
(II 124, 1), so auch neben rayrtum die Formen myrta Wilm.
Inscr. 754; Plin. Val. 4 fol. 314 (a), 59; Soran. p. 44, 21; Cass.
Fei. 4 p. 12, 5 und murta Cato R. R. 125; Varr. L. L. 5, 22,
110; Soran. p. 70, 20; Cass. Pel. 2, p. 10, 19. — Über cingula
als Nomin. Sing, vergl. unter 125, über extam, extae und
extas unter 111, über serta als Sing, mit sertae und sertas
unter 113.
Wiederum haben einige gewöhnlich nach der ersten
Declin. flectierte NominaNebenformen auf um. Neben aniyg-
dala steht amyg dal um Colum. 12, 55, 2 (in vielen alten Ausg.
52*
- 820 -
amylum), Pallad. 3,25, 6; 3, 25,33;HieroDym. in Ezech. 1 ad 1, 11;
Plur. amygdala Ovid. A. A. 3, 183; Colum. arb. 25, 1; Pallad.
2, 15, 6; 2, 15, 7; 2, 15, 8; Apic. 7, 6 § 284; 7, 6 § 285; 8
1 § 333; 8, 1 § 337; 8, 2 § 346; 8, 8 § 397; amygdalorum
Colum. 11, 2, 11 im cod. Polit, und Scrib. Larg. 5. 147. — Colostra
mit der Nebenform Colostrum Mart. 13, 38 Lemm.; Isidor.
Orig. 20, 2, 33; colustrum Serv. zu Verg. Eccl. 2, 23 (colo-
strium Osbern thcs. 148); Plur. colostra Mart. 13, 38, 2. —
Comitium, aber comitiae C. I. L. 6, 10213. — Für labium
ist Labia Apul. Met. 3, 25 S. 220; 10, 16 S. 709, und labea
hat O. Ribbeck in einem von Non. S. 221, 15 und 456, 1 er-
haltenen Verse des Titin. (172) vermutet (bei Non. ist an der
ersten Stelle habeat, an der zweiten labeat); labeas giebt
Nonius an mehreren Stellen, so S. 210, 25 aus Plaut. Stich. 5,
4, 41 (723), aus zwei Stellen des Nov. (die eine ist bei Ribbeck
V. 51, die andere hat er den Pompon. v. 144 zuerteilt, vergL
Ritschi Parerg. 1, 134) und einer des Lucil. (22, 9); ferner S.
455, 18 in einer zweiten Stelle des Lucil. (9, 74), in den Hdschr.
ist labeat, sodann S. 18, 1 aus Pompon. (158) und S. 456, 3
aus Pompon. (156); 1 ablas oder labeas haben auch Nigid.
Figulus bei Gell. 10, 4, 4, und ein ungenannter Dichter bei
demselben 19, 11, 4; labearum Gell, selbst 18, 4, 6; labiae
und labias Apul Met. 2, 24 S. 149; 3, 24 S. 220; 7, 3 S.
451; 10, 22 S. 719; 10, 28 S. 732. — Suppetiae Nebenform
suppetium Commodian. Instr. 2, 2, 15; 2, 29, 12; Apol. 1013
(1006), vergl. Ludewig zu Commed. Apol. praef. p. 40.
Über margarita und margaritum sagt Charis. 1, 15
5. 83 (I 108, 4): Margarita feminini generis est, quia Graeca
nomina ijg terminata in a transeunt et fiunt feminina, ut 6 xäqxrig
haec Charta, ixaQyaqirriQ margarita, aut communia, ut d^XTjrrj?
athleta. Ergo neutraliter hoc margaritum dicere vitiosum est;
et tameu multi dixerunt, ut Valgius in epigrammate: Situ rugosa
rutunda margarita. Et Varro Epistularum VIII margaritum
unum, margarita plura. Sed idem Varro saepe et alii plures
margarita feminine dixerunt; in genetivo tarnen plurali nonnisi
feminino genere margaritarum. Derselbe 1, 15 S. 42 (157, 27):
Margarita an margaritum dicendum sit, quaeritur. Et ferunt
peritiores huius conchae ipsum corpus, quo plena est, animale
esse, et ideo secundum superius catholicum [canonem] feminino
I
— 821 —
genere margaritam proferendum, quemadmodum ostream. Ego
de margarito contra sentio. Non enim ipsa carnis, qua concha
praegnans est, margaritum est, sed dicitur illi inesse calculus
hie, quem nos margaritum vocamtus; sicut in cerebris piscium
lapilli quidam sunt, nee ideo animales sunt. Quare, cum materia,
in qua margaritum nascitur, animalis, ipse autem calculus, qui
nascitur, inanimalis sit. longe suavius, salva observatione supe-
rioris catholiei, margaritum neutrali genere dicitur. Caper de
verb. dub. S. 2249 (VII 110,13j: Margarita haec singulariter generis
feminini, et haec pluraliter neutri. Beda de orthogr. S. 2790
(VII 278, 22): Margarita feminine genere et margaritum
neutro dicendum: in proverbiis (c. 25, 12) „inaures aurea et
margaritum fulgeus^'. Serv. zu Verg. Aen. 1, 655: Dicimus
et haec margarita et hoc margaritum et haec margaris,
quod Graecum est, quomodo Nais Margarita haben Varro
(Sat. Menipp. 283 und 382) bei Non. S. 213, 25; Cic. Orat. 23,
78 und Verr. 4, 1, 1; Senec. Cons. Helv. 16, 3 und Benef. 2,
12, 1; Plin. N. H. 6, 22, 24 (81); 9, 35, 53 (105); 9, 35, 54
(106); 9, 35, 54 (107); 9, 35, 54 (112); 9, 35, 56 (114) zweimal; 9,
35, 58 (120); 9, 35, 59 (122); 12, 18, 41 (84); 13, 3, 4 (20); 13, 15,
29 (91); 33, 3, 12 (40); 37, 1, 6, (12); Suet. Caes. 47 und Cal. 37;
Procul. Dig. 34, 2, 11; Scaev. Dig. 35, 2, 26; Ulpian. 34, 2,
25 § 10; Tert. ad uxor. 2, 5 im Agob.; Solin. 53, 23; 53, 25;
53, 26; 53, 28; und als Hundename Petron. 64, 9; margaritum
Varro (Sat. Menipp. 97) bei Non. S. 213, 25; Syrus bei Petron.
55, 6 V. 9; ein Dichter bei Isid. Orig. 19, 32, 6 (Anth. Lat.
ed. Meyer 82, 3); Tac. Agric. 12; Plin. Epist. 5, 16, 7 im Med.;
Afric. Dig. 30, 108 § 13; Ulpian. Dig. 17, 2, 44; 19, 5, 17
§ 1; 34, 2, 25 § 11; Tert. Martyr. 4; Pall. 5 und Cult. fem.
1, 6; Hieronym. Epist. 66, 6; 125, 4; Prudent. Perist. 10, 648 und
Psych. 875; Sulp. Sev. App. Ep. 2, 13 (ed. Halm p. 243, 13);
Venant. Fortun. 3, 20, 2; Isid. Orig. 16, 8, 1; Inschr. Ürell. 2510,
und als Schmeichelname August, bei Macrob. Sat. 2, 4, 12 imd
Petron. 63, 3. Vergl. Meibom Maecen. S. 156 und Unger de
Valg. Rufo S. 215 folg.
Über ostrea und ostreum sagt Charis. 1, 15 S. 42
(I 57, 24): Haec ostrea feminine genere singulari numero an
hoc ostreum neutrali dicendum sit, quaeritiir. Et dicenda
haec ostrea feminine singulari numero, quia ita ab eruditis.
- 822 —
non vane adnotatum est, nullius animalis speciale nomen in-
veniri quod neutrale sit. Caper de verb. dub. S. 2249 (VII
110, 17): Ostrea et ostreas, quia nullum animal speciale neu-
trum est. So auch Serv. zu Verg. Ge. 1, 207. Cledon. S. 1897
(V 41, 24): Ostrea si primae declinationis fuerit sicut Musa,
feminino genere declinabitur, ut ad animal referamus; si ad
testam, o streu m dicendum est neutro genere et ad secundam
declinationem, ut sit huius ostrei, huic ostreo ; quia dicit Varro
nullam rem animalem neutro genere declinari. So auch
Serg. Explan, in Donat. 1 S. 492 (IV 493, 20), nach welchem
frange omnia ista ostrea, aber comedi multas ostreas zu
sagen ist. Doch diese Unterscheidung wird durch den Ge-
brauch nicht bestätigt. Beda de orthogr. S. 2794 (VII 282, 17)
sagt: Ostrea feminino genere, non ostreum neutrali. Non.
S. 216, 4 giebt ostrea aus Turpil. (23), Afran. (142), Lucil.
(3, 25), Varro (Sat. Menipp. 501 und 549) und Cic. im Hortecs.;
ostreum aus Lucil. (9, 8; 13, 8) und Varro (Sat. Menipp. 173).
Ostrea haben ferner Plaut. Rud. 2, 1, 8 (299); Horat. Serm.
2, 2, 21; Plin. N. H. 2, 41, 41 (109); 9, 12, 14 (40j; 9, 15,
20 (52); 9, 54, 79 (168); 11, 37, 46 (129); 11, 39, 92 (226);
31, 8, 44 (95); 32, 11, 53 (149); Gell. 20, 8, 3; Samon. 124;
ostreum Senec. Epistel. 77, 16; ostrei Pallad. 1, 41, 3;
ostreo Plin. N. H. 32, 9, 30 (93); Plur. ostrea Lucil. (ine.
libr. 46) bei Gell. 20, 8, 4; Ovid. Fast. 6, 174; Senec. Epist.
78, 23; 95, 25; 95, 27; 95, 28; Plin. K H. 32, 6, 21 (59);
32, 6, 21 (65); Plin. Epist. 1, 15, 3; luven. 4, 142; 6, 302;
8, 85; 11, 49; Apul. Apol. 35; ostreorum Plin. N. H. 28, 6,
18, (66), hier von den Schalen; Mart. 7, 20, 7. Zweifelhaft ist
die Decl., weil ostrea sowohl als Sing, wie als Plur. gefasst werden
kann, Eun. (Sat. 52) bei Apul. de mag. 39 S. 485; Horat.
Serm. 2, 4, 33; Plin. N. H. 9, 51, 74 (160); Gell. 7 (6); 16, 5.
— Situla (auch sitla Auct. de idiom. gen. ed. Keil IV 578, 14)
Plaut, Amphitr. 2, 2, 39 (671); Casin. 2, 6, 7 (359); Paul. Dig.
18, 1, 40 § 6; Anthol. Lat. 65, 3 ed. Meyer; situlus Cato R. R.
10, 2; 11, 3; Vitruv. 10, 4 (9), 4; Paul. Sent. 3, 6, 83; Paul
Festi 176, 6.
Für ganea haben ganeum Naev. (com. 117) bei Paul.
Fest. S. 29; Plaut. Asin. 5, 2, 37 (887); Men. 5, 1, 3 (703);
Terent Ad. 3, 3, 5 (359); Varro (Sat. Menipp. 481) bei Non.
— 823 —
S. 208, 14; Isid. Orig. 10, 114, vergl. Paul. Festi S. 96, 9 und
Donat. zu Terent. a. a. 0. — Für gaza auch gazum, Dat.
gazo Commodian. Instr. 2, 14, 12; Abi. gazo daselbst 2, 30
(31), 14; Plur. gaza Coripp. Laud- lustini Aug. minoris 4, 334
und Trag. Orest. 289.
Für palpebra war palpebrum üblich, wie Non. S. 218, 18
bezeugt; palpebrum, palpebro, palpebrorum hat Cael. Aurel.
Chron. 2, 1, 5 S. 96; 2, 1, 8 S. 97, bei demselben ist aber
auch palpebra, vergl. unter 111, und öfters der Plur. palpebrae.
— Neben vertebra ist vertebri, vertebro, vertebrorum
bei CaeL Aurel. Acut. 1, 11, 79 S. 35 und Chron. 4, 3, 75
S. 318; 5, 1, 1 S. 351; 5, 1, 2 S. 352; 5, 1, 3 S. 352.
S p i c a hat auch eine Nebenform masc. Gen. s p i c u s.
Fest, unter spicum S. 333 giebt in einem alten Verse (bei
Ribbeck II 123 v. 1) unumquemque spicum, und Non. S. 225,
31 führt für spicus aus Cic. Cato Mai. 15, 51 spici ordine an;
damit ist farreo s p i c o bei Paul. Festi unter restibilis S. 280, 9,
zu vergleichen, in den Hdschr. des Fest. S. 281, 16 ist allein
CO erhalten. Den Gebrauch von spicus erläutert Serv. zu
Verg. Ge. 1, 314. Klare Beispiele des Neutr. spicum sind
nullum est spicum uequam aus Varro (Sat. Menipp. 241) bei
Non. a. a. O., und spicum illustre Cic. Nat. Deor. 2, 42, 110,
welche Stelle Serv. zu Verg. Ge. 1, 111 anführt. Aber spica
triticea Mamert. Grat. act. luliano 23, 3 kann sehr wohl Sing. sein.
Zu charta gehört der Plur. charti, welchen Non. S. 196,
20 aus Lucil. (27, 46) aufbewahrt hat.
Einige Neutra der zweiten Declin. gehen im Plur. in die
erste Declin. über. Diom. 1 S. 314 (327, 7): Neutra numero
plurali mutantur in femininum, ut hoc baineu m, epulum,
caepe, balneae, epulae, cepae; sed et haec balnea sive
balinea pluraliter per ordinem decliuantur. Caepe vero singu-
lariter aptoton nomen est generis neutri, ut Caere Praeneste,
pluraliter genere feminino sublata priore diphthongo velut Musae,
Medeae decliuabitur. Phoc. 4, 4 S. 1706 (V 426, 20): In singu-
lari numero generis neutri, in pluraU feminini, hoc epulum,
hae epulae. Sic luvenalis (Sat. 3, 229): Unde epulum possis
centum dare Pythagoreis. Alii hae epulae semper pluraliter
dechnant. Hoc balneum hae balneae; dicuntur et haec
balnea. TuUius (pro Rose. Amer. 7, 18): ad balneas Pallacinas;
— 824 —
luvenalis (Sat. 1, 143): Et crudum pavonem iu balnea portas.
Hoc caepe, c^uod in singulari numero est aptotum, in plurali
femininum, hae caepae, et ordine declinatur.
Über balneum insbesondere sagt Varro L. L, 8, 25, 48:
Non singulari specie dicitur salina et balnea. Neque ab
eo quod dicunt balneum, habet multitudinis consuetudo; nam
quod est, ut praedium, balneum, debucrint esse plura, ut
praedia, balnea, quod non est. Non est ergo in bis quoque
analogia. Vergl. die unter 103 mitgeteilte Stelle desselben L.
L. 9, 41, 68. Charis. 1, 15 S. 76 (I 99, 3); Balneum veteres
dixerunt sive balineum, nihil enim differt, sed in privatis; in
publicis autem feminini generis, et quidem numero semper plurali
frequenter balneas et balineas nee immerito. Nam parsimoniae
causa uno igni duplex balneum calfaciebant pariete interiecto,
uti pudor viris mulieribusque constaret. Pompei. Comm. S. 150
(IV 162, 28): Debemus ergo notare, quando sunt nomina in
numero singulari alterius generis et alterius in plurali, ut sie
dicamus. Sed scire debes quod * „haec balnea", ut est
secreta fugit loca, balnea vitat" (Hör. A. P. 298). Donat. 2,
4, 2 S. 1747 (IV 375, 31) bemerkt, dass balneum im Plur. ein
anderes Genus habe als im Sing. Serv. (Serg.) Comm. in Donat.
5. 1842 (IV 431, 29): Balneum generis neutri est in numero
singulari; in numero autem plurali feminini quidem secundum
usum, ut (Cic. pro Pose. Amer. 7, 18) Occisus est ad balneas
Pallicias ; tarnen et neutraliter legimus, ut Balnea vitat in
Horatio (A. P. 298). Consent. S. 2026 (V 345, 11): Singulariter
ut hoc balneum, pluraliter hae balueae facit. Die Form
balineum scheint bis gegen das Ende der Republik die allgemeine
und einzig herrschende gewesen zu sein, später siegte die syn-
kopierte Form balneum, so dass sogar Caper de verb. dub. S.
2247 (VII 108, 7) sagen konnte: balneum et balneas, non baU-
neum, vergl. O. Keller, Lateinische Volksetymologie S. 263.
Auch balneus findet sich bei Marini Act. fratr. arv. p. 532;
Petron. 41, 11; Oribas. 15, 27; 19, 32. Balineae haben Plaut.
Asin. 2, 2, 90 (357); Most. 3, 2, 69 (756); Merc. 1, 2, 17 (126)
und Rud. 2, 3, 52 (383); Vitruv. 5, 9, 9; Plin. N. H. 9, 54, 79
(186); 20, 15, 59 (166); 33, 12, 54 (153); Suet. Nero 31; Tac.
Hist. 3, 32; 3, 83; balneae Caecil. (98) bei Non. S. 194, 10;
C. Gracch. bei Gell. 10, 3, 3; Varro R. R. 1, 55, 4; Cornific.
— 825 —
4, 10, 14; Cic. de orat. 2, 55, 223; pro Rose. Amer. 7, 18
pro Cluent. 51, 141 und pro Cael. 25, 61; 26, 62; Colum
I, 6, 19; Val. Maxim. 2, 7, 9; Plin. N. H. 13, 3, 4 (22); Tac
Ann. 15, 52 und Hist. 3, 11; Suet.Calig. 37; Galba 10; Lamprid
Alex. Sev. 23, 5; PaUad. 1, 40, 4; I. Neap. 2575; 6150. Da
gegen balinea als Plur. Liv. 23, 18, 12; Val. Maxim. 9, 1, 1
Tac. Agric. 21; Plin. Epist. 2, 8, 2; 2, 17, 26; 7, 26, 2; 10
49, 6; Inscr. Neap. 6685; balnea aber Pompou. (37) bei
Non. S. 206, 20; Horat. Epist. 1, 1, 92; 1, 11, 13; 1, 14
15 und A. P. 298; Ovid. A. A. 3, 640; Senec. Epist. 86, 6
90, 25; Geis. 1, 6; Plin. N. H. 28, 19, 77 (248); 36, 15, 24
(121); Stat. Silv. 1, 3, 44; 2, 2, 18; Mart. 1, 59, 3; 2, 14, 11:
3, 51, 3; 5, 70, 4; 6, 93, 8; 9, 19, 1; 10, 70, 13; 11, 22, 8^
II, 47, 2; 11, 52, 4; 12, 50, 2; 12, 83, 1; 14, 60, 2; luven.
1, 143; 6, 375; 6, 419; 7, 131; 7, 178; 7, 233; Ulpian. Dig.
30, 41 § 8; Lamprid. Alex. Sev. 24, 2; Auson. Mosell. 338;
Hieronym. Epist. 1, 45; Inschr. Orell. 3324; 4816. An einigen
Stellen ist in den besseren Hdschr. balueae und balnearum, in
anderen balnea und balneorum, wie in den drei ersten Stellen
des Tac. Einzeln steht a balnea C. I. L. 6, 5 Nr. 971 *
(Inschr. Reines. 11, 115). Auch balneolum hat einen Plur.
balneolae Augustin. c. Acad. 3, 4, aber balneola Cic,
Hortens. bei Non. S. 194, 12.
Über e p u 1 u m und e p u 1 a e ist noch Non. S. 204, ] 5
zu vergleichen. Paul. Festi L. 82 sagt: Epulam antiqui etiam sin-
gulariter posuere. Dieses epulam ist Itala (Colb.) 3 Esdr. 3,
1 und im Itin. Alex. 14 (35) ed. Volkni. p. 9, 5, vergl. Rönsch,
Collectanea philologa p. 30, und e p u 1 ä Ovid. A. A. 2, 227 im
Reg. — Neben h o r r e u m findet sich auch das Femin. h o r -
rea; Non. S. 208, 30 sagt: Feminino genere Calidius oratione
in Quintum Gallium; Quarum iacent murei, nee ullae horreae
curiaque et tabulariae publicae, eius generis tabularias quo et
h 0 r r e a s dixit, die letzten Worte sind von L. Müller ein-
geklammert; auch horreus findet sich C. I. L. 2, 3222. —
Über delicium, delicia und d e 1 i c i e s mit dem Plur.
deliciae, exsequium und e x u v i u m, Plur. e x s e q u i a e
und exuviae, vergl. unter 113.
Zu armentum bildete nach Paul. Festi S. 4 Enn. (Ann. 603)
armentas. Dieselbe Form weisen Serv. zu Verg. Aen. 3
— 826 —
540 und Non. S. 190, 20 aus Enn. fAnn. 603) und Pacuv. (349)
nach. — Von arvum hatten Naev. (22j und Pacuv. (396) arvas
nach Non. S. 192, 31. — Zu fulmentuin ist fulmentas ge-
bildet. Non. S. 206, 25 führt dafür Plaut. Trin. 3, 2, 94 (720j
und zwei Stellen des Lucil. (4, 29; 28, 33) an, und die nämliche
Form hat Cato R. R. 14, 1. — L a m e n t a s statt des gewöhn-
lichen lamenta giebt Non. S. 132, 26 aus Pacuv. (175).
Neben den Singularformen der ersten Declin. caltha und
satureia begegnen die gleichlautenden Pluralformen, vergl.
unter 104.
128. Mehrere Nomina der dritten Declin. kom-
men in doppelter Form vor, iudem sie entweder im
Nomin. Sing, s, im Accus. Sing, m an den Wortstamm
anhängen, oder in beiden Casus den Stamm ohne
Zusatz zeigen. Im letzteren Falle sind sie Neutra, im ersteren
gewöhnlich Femin., obgleich die Möglichkeit des Gen. masc.
nicht ausgeschlossen ist.
Die Doppelform allec und allex bezeugt Prise. 6, 4, 20
und 21 S. 686 (II 212, 9 und 15), indem er mit Bezugnahme
auf Caper aus Verrius Flaccus allecem hanc anführt. Non.
S. 120, 4 sagt: halle c genere neutro. Plautus in Aulularia (frag.
V ed. Leo) : qui mi holera cruda ponunt, hallec adduint. Prob.
Append. S. 446 (IV 199, 12) verwirft allex, aber eben diese
Form hat Plin. N. H. 31, 8, 44 (95) zweimal; 32, 10, 44 (127)
und 32, 10, 45 (128); allecem Cato R. R. 58; Plin. N. H. 9,
17, 30 (66); Mart. 11, 27, 6 und Apic. 7, 288; Abi. allece Mart.
3. 77, 5; Apic. 7, 262; 7, 288; 9, 431.
Zu dem Neutr. lac oder lacte (vergl. unter 42) kommt ein
Acc. lactem vor, der von Ritschi Opusc. II 574 ff. bestritten
ist. Kein Grammatiker des Altertums erwähnt zwar lactem, aber
die Form ist handschriftlich gesichert und kommt an folgenden
Stellen vor: Petron. 71, 1; Gell. 12, 1, 17; Apul. Met. 8, 19 S.
559; 8, 28 S. 584 und 585; Itala Isai. 1, 16 bei Ps. Cyprian.
adv. lud. 8 (ed. Hartel III 142, 12); Cyprian. Epist. 8, 1 (II
486, 10); Cael. Aurel. Chron. 4, 3, 56; Gloss. ed. Goetz II 120,
35 und V 69, 7 mit Wahrscheinlichkeit von Baehrens herge-
stellt, vergl. W. Heraeus, Die Sprache des Petron S. 44; Schob
Basiliens. in Caes. German. Arat. 457 (ed. A. Breysig p. 104,
8; ed. Eyssenhardt p. 422, 19); I. Neap. 5299 (= C. I. L. 9,
— 827 —
3009), vergl. C. Wagener, lac, lact, lacte (Neue Philolog. Rund-
schau 1899 S. 73—81). — Für mare ist maris C. I. L. 5, 3014.
— Neben praesepe gab es einen Nomin. Sing, praesepes
nach Prob. Cathol. 1, 16 S. 1446 (IV 8, 3), welcher aus Plaut,
beibringt haec praesepes mea est genere feminino; im Bob.
ist zwar zuerst geschrieben hoc praesepes meus est, aber beide
offenbare Fehler sind darin korrigiert, auch M. Plot, (M. Claud.)
Sacerd. 2, 5, 7 (VI 472, 25) hat haec praesepes. Charis. 1,
15 S. 44 (I 59, 14) giebt aus Plaut. Cure. 2, 1, 13 (228) ad
praesepem suam, und aus Varro haec praesepes; in der
Stelle des Plaut, hat Non. S. 218, 5 ad praesepim suam, mehrere
Hdschr. des Plaut, aber ad praesepem suum. Ferner ist Abi.
Sing, praesepe bei Sedul. Op. pasch. 2, 62; 4, 301 und Acc.
Plur. praesepis bei Plaut. Gas. Prol. 57 intra praesepis suas
und Rud. 4, 3, 99 (1038) intra praesepis meas, in der letzteren
Stelle ist bei Non. a. a. O. fälschlich praesepias. Cato R. R.
4, 1 hat bonas praesepis und 14, 1 praesepis hibernas et
aestivas; Varro R. R. 1, 13, 6 in der Vulg. praesepias laxas,
aber im cod. Polit. praesepiis, d. i. praesepis, Non. giebt dafür
praesepim latam. Das Neutr. praesepe haben Horat. Epist.
1, 15, 28; Ovid. Met. 7, 544 und Fast. 1, 663; Phaedr. 2, 8,
22; Vulg. Prov. 14, 4; Charis. 1, 15 S. 44 (I 59, 11) und
Excerpt. art. gramm. S. 107 (I 554, 21). Das häufig vor-
kommende praesepibus kann auch zum Nomin. praesepes oder
praesepis gehören, das ebenso gebräuchliche praesepia zum
Nomin. praesepium. Denn auch diese Form war vorhanden,
wie Charis. a. a. 0. nach den exe. cod. Paris. 7530 sagt: praesepe
et praesepium neutro genere dicimus. Praesepium als Accus,
hat Apul. Met. 7, 14 S. 472; 9, 11 S. 614; 9, 13 S. 617; 10,
7 S. 692; praesepio als Dat. Apul. Met. 3, 26 S. 224; 7, 27
5. 499; 8, 26 S. 577; 9, 15 S. 621; praesepio als Abi. Plin.
N. H. 8, 10, 10 (29); Apul. Met. 10, 1 S. 677; praesipio Vulg.
(Amiat.) Luc. 2, 7; 2, 12; 2, 16; 13, 15; praesepiis als Abi.
Plur. Varro R. R. 2, 5, 16 und C. I. L. 6, 8413 (Inschr.
Orell. 4377).
Über rete und retis sagt Charis. 1, 15 S. 45 (I 61, 15):
Rete neutrali genere an retis masculino dicendum sit, quaeri-
tur, ut in neutrali quidem plurali numero faciat haec retia, in
masculino hi retes. Feminine enim nullam capit adfirmationem,
- 828 -
cum per deminutionem aut masculinum sit, ut hie retieulus, aut
neutrum, ut hoe retieulum. Nemo autem tarn obstinatae impu-
dentiae est, ut dicat feminino gcnere liaec reticula huius reti-
culae, quemadmodum haec navicula huius naviculae. Dieeadura
est ergo singulari numero hoc rete, plurali haec retia, tam-
quam hoc nltare haec altaria, mare maria, monile monilia. Quam-
quam enim neutralibus masculina suavitate enuntiandi similia
sint, aliquid tarnen auctoritati Vergilii nostri tribuendum est di-
centis (Aen. 4, 131): Retia rara plagae et lato venabula ferro;
et alio loco (Ecl. 3, 75): Ego retia servo; quippc cum in com-
paratione certaminis non potest nihil esse quod plus est. Er
bemerkt jedoch Art. gramm. 1, 11 S. 20 (I 33, 20) und Exe.
art. gramm. S. 100 (I 549, 28): In consuetudine dicimus: in
retes meas incidisti. Prise. 5, 8, 45 S. 659 (II 171, 1) stellt
hie et haec retis et hoc rete auf und giebt 7, 11, 55 S.
759 (II 332, 15) als Beispiel des Genus masc. Plaut. Rud. 4, 3,.
5 (941) uvidum retem, in welcher Stelle er jedoch 6, 16, 86 S.
719 (II 270, 16) mit den Hdschr. des Plaut, uvidum rete liest;
er fügt (II 332, 17) hinzu Rud. 4, 3, 45 (984) retem atque ha-
nmm, wie auch der decurt. des Plaut, hat, und (II 332, 22)
Rud. 4, 1, 9 (900) retiam, statt dessen in den Hdschr. des
Plaut, das richtige retia ist. Bei Varro R. R. 3, 5, 11 ist rete
cannabina als Abi. und per retem (im Bresl. per rete); § 14
intra retem und sub retem (vor Vict. beidemale rete), aber § 8
obiecto rete. Retem hat auch Geis. Dig. 19, 1, 12; Isidor.
Orig. 19, 5, 2; 19, 5, 4; retem plenum Itala loh. 21, 11; Plur.
retes Isidor. Orig. 19, 4, 1; 19, 5, 1. Wie Prise, bei Plaut,
a. a. O. retiam las, so ist retia als Nomin. Sing, in Placid.
Gl. unter cassis V 52, 28. Acc. Sing, retiam Itala Matth. 4, 18;
Luc. 5, 5 u. a.; Schol. luven. 8, 208 ed. Jahn; Acc. Plur. re-
tia s Itala Luc. 5, 4, und dazu gehört der Ablat. Plur. retiis
Amm. Marc. 16, 2, 12, vergl. Rönsch, Itala und Vulgata S. 259.
— Arnob. 1, 59 gedenkt noch der Doppelformen hoc pane und
hie panis, hie sanguis und hoc sanguen. Über das letztere
vergl. unter 43; den Nomin. pane erkennen Charis. 1, 15 S.
69 (I 90, 5) und Non. S. 218, 12 bei Plaut. Cure. 2, 3, 88 (367)
haec sunt ventris stabilimenta, pane et assa bubula, poclum
grande et aula magna, ein Abi. Sing, pani ist bei dem Schol.
luven. 6, 473. — Dazu kommt die von Non. S. 231, 38 und
— 829 —
Arnob. 1, 59 erwähnte Doppelform des Plur. utres und utria;
Non. belegt das sonst unbekannte utria mit einer Stelle des
Lucil. (Sat. fr. ine. 91).
Ferner gehört hieher eine Anzahl Griech. Nomina auf is
und auf i. Capparim als Accus, eines Fem. capparis wird von
dharis. 1, 15 S. 79 (I 103, 12) aus Varro angeführt mit Ver-
gleich ung des Griech. rj xccTircagcg'^ wir lesen den Nomin. cap-
paris Colum. 11, 3, 17; 11, 3, 54; Plin. N. H. 27, 11, 71 (95);
Pallad. 11, 11, 4; Vulg. Ecl. 12, 5; den Accus, capparim
Plaut. Curcul. 1, 1, 90 und capparin Mart. 3, 77, 5; Abi.
cappari Plin. N. H. 29, 4, 25 (80) und cappare Cael. Aurel.
Acut. 2, 9, 54; 2, 9, 55; Chron. 3, 4, 59, und wieder den Nomin.
cappari Gels. 4, 16 (9) und Plin. N. H. 13, 23, 44 (127); 24,
14, 74 (121); 25, 8, 54 (96), und nach vorhergegangenem de
cappari, non utendum transmarino. innocentius est Italicum und
qui id edunt Plin. 20, 15, 59 (165), desgleichen den Gen. cap-
paris Scribon. 129; 261; Veget. Art. vet. 4, 10, 4. — Den Nomin.
cinnabaris hat Plin. N. H. 13, 1, 2 (7); 33, 7, 39 (117), und
den Acc. cinnabarim Plin. N. H. 33, 7, 38 (115); den Abi.
cinuabari Lucil. (sat. fr. ine. 138) bei Porphyr, zu Horat. Sat.
S. 1, 6, 117 und Plin. N. H. 29, 1, 8 (25); den Acc. cinnabari
Solin. 25, 14 und bei Plin. N. H. 33, 7, 38 (117) der Rice, und Par.
h und die früheren Ausg., aber auch bei Solin. geben der Heidelb.
und Bern, cinnabarim, so dass das Neutr. cinnabari nirgends ganz
sicher steht. — Der Nomin. cummis ist bei Plin. N. H. 13,
1, 2 (7); 13, 9, 19 (63); 13, 11, 20 (67); 24, 1, 1 (3); 37, 3,
11 (42); Beispiele des Acc. cummim sind unter 55 zusammen-
gestellt; Alpina cummi giebt Non. S. 202, 30 aus Cinna, liquida
gummi und crassa gummi oder cummi hat Colum. 12, 50, 16;
12, 50, 17; die gewöhnliche Form des Wortes ist nach Prob,
Cathol. 1, 49 S. 1470 (IV 8, 16) und Append. S. 439 (IV 194,
32) und Non. a. a. O. cummi als Neutr., und so finden wir
den Nomin. gummi Gels. 5, 1 ; 5, 2; 6, 6, 3; 6, 6, 5; PHn. See.
de medic. 1, 24; Mart. Capeila 3, 291; den Accus, commi Scrib.
Larg. 251; den Gen. commis Alexandrini daselbst 24; den
Abi. cummi admixto Plin. N. H. 33, 6, 34 (102).
Senapis oder sinapis als Fem. wird von Prob. Cathol.
1, 17 S. 1447 (IV 8, 16); 1, 49 S. 1470 (IV 26, 28); M. Plot.
(M. Claud.) Sacerd. 2, 5, 7 (VI 473, 15); Charis. 1, 17 S. 117
— 830 —
(I 144, 10) und Prise. 6, 3, 12 S. 682 (II 205, 3) aus Plaut.
Pseud. 3, 2, 28 (817) angeführt, während Charis. 1, 15 8. 47
(I 63, 6); 1, 15, 83 (I 107, 31) und 1, 17 S. 116 (I 143, 30)
senapis oder sinapis nur als Genit. anerkennt, und an der
ersten dieser Stellen aus dem nämlichen Verse des Plaut, teritur
sinapi citiert. Sinapis als Nomin. ist bei Colum. 10, 122;
11, 3, 15 (hier im Sangerm, sinapi); Scrib. Larg. 132; 174;
Isid. Orig. 17, 10, 9; der Acc. sinapim Pallad. 11, 11, 2.
Aber überwiegend ist der Gebrauch des Neutr. sinapi,
wie von den oben genannten Grammatikern gesagt wird. So
haben sinapi als Nomin. Gels. 2, 31; 2, 33 u. öfter; Colum.
11, 3, 29; Plin. N. H. 19, 7, 35 (117); 19, 8, 54 (170); 20,
22, 87 (236) u. öfter; Scribon. 9; 130; 131; 180 und Acc. Enn.
(Sat. 23) beiMacrob. Sat. 6, 5, 5; Gels. 4, 3, 2 (ed. Daremberg
p. 125, 18); 4, 4, 2 (p. 125, 28); Colum. 12, 57, 2, ferner im-
posito sinapi, sinapis contriti, Alexandrino sinapi, lacrimosi
sinapis Gels. 3, 27, 1; 4, 2, 1; 5, 18, 12; Plin. N. H. 12, 7,
14 (28); Samon. 588. — Seselis als Nomin. ist bei Gic. Nat.
Deor. 2, 50, 127 und Plin. N. H. 8, 32, 50 (112); seseH, welches
in den früheren Ausg. des Plin. N. H. 25, 8, 52 als Accus, ge-
lesen Avurde, ist nach den in den Hdschr. erhaltenen Spuren in
helxinen verbessert, aber seseli Greticum hat Scrib. Larg. 121.
Neben baccaris Plin. N. H. 12, 12, 26 (45) ist nicht
baccari, sondern baccar Plin. N. H. 21, 6, 16 (29), wovon
der Abi. baccare Verg. Ecl. 4, 19; 7, 27.
Über Städtenamen auf is und i vergl. unter 142.
Mehrere Nomina auf ar haben Nebenformen auf
arium. Neben Cochlea r (coclear) und cochleare (cocleare)
auch cochlearium (coclearium), so cochlearii Cael. Aurel.
Ghron. 2, 14, 204; 4, 3, 65; 4, 8, 125; cocleario Scrib.
71; 76 zweimal; 96; Acc. coclearium Scrib. 71; 94; cocle-
ariorum Scrib. 16; 76; cochleariorum Cael. Aurel. Ghron.
2, 13, 65. — Für exemplar ist exemplarium bei Tert. Idolol.
5 und adv. Hermog. 38; 40; Arnob. 6, 13, dazu exemplarii
Procul. Dig. 31, 47; exemplariorum Hieronym. adv. Helv. 8;
Ghron. Euseb. 2 Prooem. S. 54; exemplariis Ulpian. Dig. 29,
3, 10 und Tert. adv. Marc. 1, 1; 1, 16, vergl. Paucker, Supplem.
Lexic. Latin. I p. 257. — Den Nomin. lacunarium und
laquearium bezeugen Serv. zu Verg. Aen. 1, 726 und Isid.
- 831 —
Orig. 15, 8, 6 und 19, 12; lacunar hat Horat. Carm. 2, 18, 2,
und laquear, welches Prise. 4, 3, 18 S. 627 (II 127, 7) und
6, 6, 31 S. 291 (II 222, 6) mit lacunar lupanar calcar zusammen-
stellt, ist gesichert durch den Ablat. laqueare Culex 64; den
Gen. Plur. lacunariorum gebraucht Vitruv. 4, 3, 1; 4, 3, 5;
6, 3, 4; lacunarium Apul. Flor. 18 S. 83; den Abi. Plur.
lacunariis Vitruv. 5, 2, 1; 6, 3 (5), 9; 6, 7 (10), 3; 7, 2, 2;
laqueariorum Inschr. Henz. 6584; laquear iis Amm. Marc.
29, 2, 4. — Der Acc. lupanarium und der Abi. lupanario
Ulpian. Dig. 4, 8, 21 § 11; 5, 3, 27 § 1; 23, 2, 43 im Ein-
gang; Ps. Cyprian, de spect. 5; 6; lupanar Catull. 42, 13;
Senec. Contr. 1, 2, 1 ; 1, 2, 2 ; 1, 2, 3; 1, 2, 4; Senec. Nat.
quaest. 1, 16, 6; luven. 6, 121; Apul. de mag. 74 S. 551, über
den Abi. lupanari vergl. unter 60. — Nubilarium Varro R. R.
1, 13, 5; Colum. 1, 6, 24 (in cod. Polit. und Goes. nubilar)
und 2, 21, 3 (im St. Germ, und Leipz. nubilar); nubilare C.
I. L. 6, 2204 (Orell. 4369). - Der Nomin. specularium
(Spiegel) ist bei Ulpian. Dig. 43, 24, 9 § 1; specular (Fenster-
scheibe) Tert. de anima 53; speculariorum Senec. Epist. 90,
25. — Der Nomin. torcularium Cato R. R. 12, 1; 13, 1; 18,
1; torcular Colum. 1, 6, 18; 12, 50, 10; 12, 52, 13; Vitruv.
6, 6 (9) 2; 6, 6 (9) 3; Plin. N. H. 18, 26, 62 (230); Vulg. Isai.
63, 3; Threni 1, 15; Apoc. 19, 5, vergl. Prob. Instit. art. S.
245 (IV 124, 29); Charis. 1 S. 14 (I 26, 16); 1 S. 66 (I 85,
19); in torculario Cato R. R. 67, 1; 67, 2; torculariorum
Colum. 12, 50, 3 und Vitruv. 10, 1, 3. — Vergl. über alarius,
articularius, auxiliarius, iocularius undähnliches Adject. 51
Aber zu alveare scheint kein alvearium gebildet zu sein,
wenigstens ist alvarium, zu alvus gehörig, in den meisten Stellen
besser beglaubigt. So Charis. 1, 15 S. 82 (106, 31) und in
den daselbst angeführten Stellen des Cic. in Oecononiico (apes
in alvarium concesserant) und des Verg. Ge. 4, 34 (seu lento
fuerint alvaria vimine texta), bei diesem auch im Med. m. pr.
und im Pal, Rom. und Bern, b; Colum. 9, 6, 1 im cod. Polit,
(albaria) und 9, 7, 4 im Sangerra, ; Plin. N. H. 12, 20 43 (98)
im rescr. Mon.; 21, 12, 41 (70); 21, 12, 42 (72) im Rice, und
Voss.; 21, 14, 47 (80) im Voss, und Par. d (im Rice. albarinX
und 28, 7, 23 (79) im Voss., doch ist der Nomin. alvearium
ohne bekannte Var. bei Varro R. R. 3, 16, 10; 3, 16, 11; Pallatl.
— 832 —
7, 7, 8; Ambros. in Luc. 2, 71, wo alvearia gelesen wird, kann
CS von alveare abgeleitet werden. — Welcher Declination der
von Cato R. R. 14, 2 und von Späteren gebrauchte Plur.
lumiuaria angehört, lUsst sich nicht mit Sicherheit entscheiden.
Luminaribus ist zwar Cic. Phil. 2, 21, 51 im Bamb., Gud. und
Teg., aber in anderen Büchern luminibus; und luminarium
Cic. Epist. ad Att. 15, 26, 4 wird allein aus dem cod. Orusell).
angeführt (im Med. und Torn. luminarum). Doch giebt Forcell.
luminaribus aus einem Briefe des Papstes Gregor I. — Für
altare oder altär (vergl. unter 118) begegnet ein Nomin.
altarium, Inschr. C. I. L. 6, 414 (Orell. 2519; Murat. 344, 3)
aus dem J. 191 nach Chr.; Sulpic. Chron. 1, 19 und Dial. 2,
2, 1; Mart. Capeila 8 § 843, dazu in altario Hieronym. Epist.
69 (83); a quorum altariis Or. prid. quam in exil. iret 10, 24,
Hierzu fügt Paucker, Supplem. Lexic. Latin. I p. 23 noch fol-
gende Beispiele: Hieron. adv. Lucif. 5 altario . . super altarium;
in Is. hom. 1. 4; epist. 52, 11 al.; Concil. Carth. (a. 390) 2;
epp. Lupi et Euphr. 2; Arn. iun. in ps. 67; Euagr. altere. Theoph.
et Sim. s. f.; excc. Vales. de impp. 83; Ps. Cypr. ad Vigil. 9;
sing. der. 38 (altariis); Isid. ep. 1, 7 (sed ib. 11 altare).
129. Zu aes Genit. aeris gehört der Gen. Plur. aeroru
Inschr. Henz. 6842. — Über aplustre sagt Prise. 7, 15, 74 b.
769 (II 350, 24): Aplustre quamvis faciat ablativum, „ab hoc
aplustri", nominativum tarnen pluralem non solum in a sed
etiam in ia terminat; et aplustra enim et aplustria antiqui
protulisse inveniuntur. Cicero in Arato : Navibus absumptis
fluitantia quaerere aplustra. Caesar in Arato (German. Phaen.
345): Fulgent Argoae stellis aplustria puppis. Auch Lucr. 2,
555 wird nach sicherer Verbesserung aplustra gelesen (in
den Hdschr. plaustra, im oblong, mit einem Punkt über dem
ersten a), und 4, 437 ist in den Hdschr. aplustri s als Abi.
Plur. erhalten. Vorherrschend ist aplustria und aplustribus,
Manil. 1, 694; Paul. Festi S. 10; German. Phaen. 492; 624;
688; Sil. 10, 325; 14, 422; Rutil. Namat. 1, 513. — Für aquilex
ist aquilegus C. I. L. 2, 2694, vergl. Ephem. Epigr. 2 S. 242.
Caepe ist ein Sing, tantum monoptoton neutr. Gen. nach
Charis. 1, 12 S. 23 (I 35, 29), wo es neben haec caepa huius
caepae gestellt wird. Bei demselben 1, 15 S. 43 (I 59, 1) wird
es mit rete Soracte monile praesepe mare verbunden, weshalb
— 833 -
eine Lücke der Hdschr. durch die Declinationsformen caepis
caepi ab hoc caepe ausgefüllt ist. Nach Charis, Exe. art gramm.
S. 106 (I 553, 19) steht das Latein. Fem. caepa dem Griech.
Neutr. xQOfjbiAvov gegenüber. Nach Donat. 2, 4, 2 S. 1747
(IV 375, 31) ist caepe eins derjenigen Nomina, welche im Plur.
ein anderes Genus haben als im Sing.; nach üiom. 1 S. 314
(I 327, 7)5 Serv. (Serg.) Comm. in Donat. S. 1842 (IV 431, 34)
und Phoc. 4, 4 S. 1706 (V 426, 25) ist es im Sing, ein aptoton
neutr. gen., im Plur. wird es als Fem. regelmässig decliniert,
und zwar, wie Diom. bemerkt, sublata priore diphthougo.
Prise. 5, 14, 78 S. 673 (II 190, 2) zählt caepe unter diejenigen
Nomina, welche nur in der einen Form vorkommen. Derselbe
sagt de nom. et pronom. et verbo 1, 16 S. 1304 (III 446, 11):
Excipitur hoc cepe , quod aptoton est ; dicitur tarnen et haec
cepa huius cepae. Und ausführlicher Instit. 6, 2, 11 S. 681
(II 203, 13): Excipitur unum indeclinabile in singulari numero,
hoc cepe huius cepe. Apuleius in medicinalibus: Cepe
sucum melle mixtum. Quod in plurali numero femininum est
primae declinationis , hae cepae harum cepa r um; quam vis
antiquissimi in a quoque singulare feminino genere hoc recte
protulisse inveniuntur. Naevius in ApeUa (19): Ut illum di
ferant, qui primum holitor cepam protulit. Lucilius in Saturarum
(5, 23): Lippus edenda acri adsidue ceparius cepa. Fre-
quentier tamen usus hoc cepe protulit. Naevius in Apella (18);
Cui cepe edundo oculus alter profluit. Novius in Eculeo (18):
Oleas, cepe, ficus. Varro de actionibus scenicis III: Multi-
fariam in patellis coquere cepe. Caper tamen et cepicius et
cepicium veteres dixisse ostendit. Non. S. 201, 2 giebt für cepe
als Nomin. und Accus, zwei Stellen des Lucil. (5, 23; 16, 9)
und zwei des Varro (Sat. Menipp. 63; 138), für den Nomin.
cepa eine des Varro, für den Accus, cepam desgleichen eine
des Varro, für den Abi. cepa die von Prise, angeführte Stelle
des Lucil. Caepe als Nomin. und Accus, haben femer Enu.
(Sat. 24) bei Macrob. Sat. 6, 5, 5; Horat. Epist. 1, 12, 21;
Pers. 4, 31; luven. 15, 9; Gell. 20, 8, 7; als Gen. der von
Prise, angeführte Apul., bei welchem übrigens vielleicht cepae
zu schreiben ist. Bei Cael. Aurel. Acut. 3, 4, 46 S. 226 wird
gelesen: illa quae conficiuntur ex cepe et omphacii suco et
rhu rubro vel horum similibus; was keinen Beweis für den Gen.
Neae-Wagener, Formenlehre. I, 3. Aufl. o3
- 834 —
cepe abgiebt. Der Nomiii. und Voe. Sing, cepa ist bei
Ovid. Fast. 3, 340: Colum. 10, 123; 12, 10, 2; Geis. 2, 21;
2, 22; Petron. 58, 2; der Gen. cepae Colum. 12, 8, 1; Plin.
N. H. 19, 6, 32 (101); 19, 6, 23 (106); Pallad. 4, 10, 31; der
Acc. cepam Colum. 12, 10, 1; Plin. N. H. 19, 6, 34 (115);
der Nomin. Plur. cepae Plin. N. H. 19, 6, 31 (99); 19, 6,32
(106); 20, 5, 20 (39); Pallad. 3, 24, 3; der Gen. ceparum
Colum. 11, 3, 58; Plin. N. H. 19, 6, 32 (107); Samon. 184:
Min. Fei. 28, 10; der Acc. cepas Plin. N. H. 2, 7, 5 (16);
19, 6, 32 (101); 19, 6, 32 (107); Mart. 3, 77, 5; der Abi.
cepis Plin. K H. 20, 5, 20 (41); Mart. 12, 32, 20. Im Moret. 84
haben die Hdscbr. grösstenteils caepa oder cepa (im Wien. T.
ist cepe); ebendaselbst v. 74, wo früher capiti nomen debentia
caepe gelesen wurde , ist aus vielen Hdschr. porra für caepe
hergestellt. — Cossi Paul. Festi unter diesem Worte S. 41;
Plin. N. H. 11, 33, 38 (113); Veget. Art. veter. 1, 44, 5; 1, 45, 4;
4, 10, 1; Placid. Gl. ed. Goetz V, 14, 3, vergl. dessen The-
saurus S. 282; CO SS es Plin. N. H. 17, 24, 37 (220); 30, 13, 39 (115).
Femur Gen. femin is stellt Prise. 9, 1, 4 S. 846 (II 454, 2)
zusammen, und Mar. Victor. 1 S. 2464 (VI 18, 11) sagt: Hoc
femur quamvis uominativo per litteram r dicamus, tamen gene-
tivo feminis, dativo femini, ablativo femine scribite. Charis.
1, 10 S. 17 (I 30, 14): Hoc femur femoris et feminis; und
1, 15 S. 66 (I 87, 2): Hoc femur huius femoris, sed fre-
quenter huius feminis huic femini dictum est, et pluraliter
tarn femina quam femora, ideoque et Tibullus hoc ipsum
erudite custodit, cum dicit: Implicuitque femur femini; et
Vergilius (Aen. 10, 788): Eripit a femine. Prob. Instit. art.
5. 344 (IV 130, 16): Declinatio feminis: generis neutri numeri
singularis hoc femus, huius feminis, huic femini, hoc
femus, o femus, ab hoc femine, numeri pliiralis haec
femina, horum feminum, his feminibus, haec femina,
o femina, ab his feminibus; declinatio femoris: generis
neutri numeri singularis hoc femur, huius femoris, huic
femori, hoc femur, o femur, ab hoc fernere, numeri plu-
ralis haec femora, horum femorum, his femoribus, haec
femora, o femora, ab his femoribus. Dagegen stellt Paul.
Festi S. 92 femur femoris et fernen feminis auf, in den
Not. Tir. S. 129 sind ebenfalls femur und femen. Prise. 6,
— 835 —
10, 52 S. 701 (II 238, 15) sagt; Dicitur et hoc fernen fe-
ininis, cuius nominativus raro in usu est. Aber Charis. 1, 17
S. 105 (1 130, 36): Femini Tibullus: Implicuitque femur fe-
mini; non femori, quasi sit hoc femur huius feminis. Femen
enim uominativo, ut semen, necdum legimus a veteribus ad-
sertum. Serv. zu Verg. Aen. 10, 344: Femur dicimus, quia
lectum est, et declinatur huius femoris. Illius vero ablativi
non invenitur nominativus: Laetus eripit a femine (Aen. 10, 787).
Licet Caper in libris enucleati sermonis dicat fernen, sed non
ponit exemplum. Ergo aut hoc femur aut hoc fernen, nam
femus non dicimus penitus. Und zu Aen. 10, 788: Ut etiam
supra diximus, secundum Caprum erit nominativus hoc femen,
licet nusquam lectum sit, ut etiam ipse commemorat. Femus
hat Apul. Met. 8, 31 S. 590 und S. 591, beidemale in den
Flor. 2 und 3, im Guelf. 1 und in anderen Büchern; über die Stellen
in den Glossen vergl. Goetz, Thesaurus S. 442. Femen finden
wir als falsche Lesart einer Hdschr. bei Ovid. Amor. 2, 4, 22
und bei Apul. Met. 2, 17 S. 130. Feminis Cornific. 3, 15, 27;
Caes. bell. Gall. 7, 73, 6; Plin. N. H. 28, 8, 29 (116); femini
Plin. N. H. 28, 15, 61 (217); femine Plaut. Mil. 2, 2, 48 (203);
Verg. Aen. 10, 788; Ovid. Met. 13, 928; Liv. 30, 18, 13; Plin!
N. H. 28, 2, 4 (21); Sil. 1, 540; Gurt. 3, 12, 2; Ampel. 30, 2;
femina Plaut. Asin. 2, 2, 73 (340); Pseud. 4, 7, 92 (1189);
Poen. 3, 1, 67 (570) im vet. und decurt. (im Par. femura);
Nov. (41) bei Non. S. 505, 31, Ribbeck und L, MüUer schreiben
nach Palmer interfeminia; Paul. Festi unter suppernati S. 304
(bei Fest. S. 305 ist allein na erhalten) ; Manil. 4, 708 (im Voss. 1
femora); Colum. 6, 2, 6; 6, 38, 3; Geis, 8, 1 (ed. Daremb.
p. 328, 11) und 8, 10, 2 (p. 347, 10); Plin. N. H. 11, 10, 10 (21)
30, 7, 19 (55); Quintil. 6, 3, 91; Cm-t. 6, 1, 4; Petron. 138, 2
Apul. Dogm. Plat. 1, 16 S. 214; Anth. Lat. ed. Riese 712, 14
femiuum Lucr. 4, 828; Plin. N. H. 28, 14, 58 (210); 28, 18,
73 (239); 28, 18, 73 (240); 28, 18, 74 (243); 29, 2, 10 (35);
Auson. Ep. 4, 47; Lactant. Opif. Dei 13, 4; femin ibus Scipio
bei Gell. 7 (6), 12 (5); Varro R. R. 3, 9, 5; Cic. Nat. Deor. 1,
35, 99; Cael. bei Fest, unter oreae S. 182; Liv. 22, 51, 7;
Colum. 6, 29, 3; 6, 37, 6; Gels. 8, 10, 1 (cd. Daremb. p. 344, 32
und p. 345, 22); Suet. Tit. 4; Apul. Met. 8, 25 S. 573. Aber
auch femoris Geis. 8, 1 S. 328 (ed. Daremb. p. 328, 23 und
53"
— 836 —
p. 328, 32); 8. 10, 1 (p. 344, 31); 8, 10, 5 (p. 349, 2); 8, 10,
7 (p. 349, 18); Avien. Descr. orb. 1118; femori Tibull. 1,
8, 26; Ovid. Amor. 1, 4, 43; 3, 7, 10; 3, 14, 22 und Met. 3,
312; Geis. 8, 10, 5 (ed. Daremb. p. 348, 32); 8, 20 (p. 359, 9
und p. 359, 26); femore Cic. Verr. 4, 43, 93 im cod. Lamb.,
Reg., Leid, und in den Guelf.; Val. Max. 3, 2, 23; Geis. 8,
10, 7 (ed. Daremb. p. 349, 17); 8, 21 (p. 360, 33); Suet. Gaes. 68
und Aug. 80; lustin. 15, 4, 5; 15, 4, 9; Petron. 23, 3; Apul.
de mag. 54 S. 515; Auson. Edyll. 13; Oros. 4, 10, 5; femora
Gels. 4, 4, 5 (ed. Daremb. p. 135, 2); Plin. N. H. 28, 15, 61 (218),
Detlefsen schreibt femina; Auson. Epigr. 108,4; Amm. Marcell.
22, 15, 23; Lactant. Opif. Dei 7, 4; femorum Ovid. Met.
14, 64; Lucan. 9, 771; Auson. Epigr. 128, 5; femoribus
Gels. 8, 25 (ed. Daremb. p. 362, 6); Apul. Met. 8, 25 S. 573
im Flor. 1 und Oxf. Vergl. Heins, zu Verg. Aen. 10, 788,
Gronov und Drakenb. zu Liv. 30, 18, 13, Drakenb. zu Sil. 1,
540, Gräv. und Oudend. zu Gornific. 3, 15, 27 und zu Suet.
Tit. 4. — Fulica mit der Nebenform fulix Gic. Poet, de
divin. 1, 8, 14; Avien. Arat. 1676.
Neben gausapum, dessen Plur. gausapa bei Ovid. A. A.
2, 300 und Pers. 6, 46 vorkommt, waren gausapa, gausapes
und gausape vorhanden. Gharis. 1, 15 S. 80 (I 104, 9):
Gausapa Ovidius (a, a. O.) neutraliter dixit: Gausapa si
sumpsit, gausapa sumpta; et Gassius Severus ad Maecenatem:
Gausap o purpureo salutatus. Sed Augustus (im Neap. Au-
gusta) in testamento: Gausapes, lodices purpureas et colorias
meas. Varro autem ait vocabula ex Graeco sumpta, si suura
genus non retineant, ex masculino in femininum Latine transire
et a littera terminari, velut xoxXiaq Cochlea, 'Eqiiijg herma,
XccQTfig Charta, ergo yavdccTirjg g aus fi])a. Gui generi elegantiores
addiderunt necessitatem, ut dicereut tunicam gausapam, quod
quomodo diceretur merito non constitit, quia usus eins apud
veteres non fuit. Et M. Messalla de Antonii statuis: Armenii
regis spolia gausapae. Prise. 7, 11, 55 S. 759 (II 333, 1):
Horatius in II Sermonum (Sat. 8, 10): His ut sublatis puer alte
cinctus acernam gausape purpureo mensam pertersit. Unde
Persius (Sat. 6, 46), quasi in e tantum desiuente supra dicti
nominis ablativo, gausapa dixit plurale, non gausapia: lam
chlamydes regum, iam lutea gausapa captis. Idem (Sat. 4, 37):
— 837 —
Balanatum gausape pectes. Antiquissimi tarnen et hie gau-
sapes et haec gausapa et hoc gausape et phirale neutri
haec gausapa quasi a nominativo hoc gausapum protulisse in-
veniuntur, unde Cassius ad Maecenatem: Gausapo purpureo
sahitatus. Varro vero de lingua Latina ait, talia ex Graeco
sumpta ex masculino in femininum transii'e et a littera finiri,
0 xox^iccg haec Cochlea, 6 %uqTrig haec chaiia, 6 yavodiiijg haec
gausapa. Seneca Ovidium sequens: Gausapa si surapsit,
gausapa sumpta proba. Vergl. 7, 15, 74 S. 769 (II 350, 17).
Gausapae als Gen. hat Plin. N. H. 8, 48, 73 (193); involutus
cocciua gausapa Petron. 28, 4; Nomin. Plur. gausapae
Plin. N. H. 8, 48, 73 (193); gausapum quadratum Überschr.
zu Mart. 14, 152 im Thuan., Put., Gud. und in den Voss. ABC
(in anderen Büchern gausape quadratum); gausape als Abi.
ausser Horat. a. a. 0. noch Lucil. (Sat. 20, 1) bei Prise. 9, 9, 50
S. 870 (II 486, 18). — Neben gluten auch glutinum Varro
fragm. bei Char. 1 S. 67 (I 88, 2) und 1 S. 106 (I 131, 25);
Sallust. Hist. fragm. 4, 2 (23); Vitruv. 7, 2, 2; Plin. N. H. 11,
39, 94 (231); Mart. Capeila 3 § 296.
Zu iecur ist eine Nebenform iocur Liv. 27, 26, 13 im
Put. m. pr. und 41, 15, 1 im Laurish., desgleichen in einzelnen
Hdschr. des Plin. N. H. an mehreren Stellen, 28, 8, 27 (96);
28, 8, 27 (lOlj; 28, 8, 27 (104); 28, 8, 29 (113); 28, 8, 29
(117); 28, 10, 42 (152); 28, 10, 43 (156); 28, 10, 45 (162);
28, 13, 55 (197), bald im Rice, bald im Voss., bald in beiden,
und 32, 7, 24 (76); 32, 7, 26 (81); 32, 10, 38 (113); 32, 10,
45 (128) im Bamb. Prob. Append. S. 444 (IV 198, 10) sagt:
iecur, non iocur. Sehr unsicher ist die Schreibung locus,
welche Plin. N. H. 28, 8, 24 (88) aus dem Voss, und Chiffl.
und 28, 20, 81 (265) aus dem Chiffl. allein bemerkt wird. Die
Form iocinus, welche, wie Charis. Art. gramm. 1, 14 S. 34
(I 48, 20) und Exe. art. gramm. S. 94 (I 546, 8) sagt, von
einigen aufgestellt wurde, war nicht in Gebrauch, wie Prise. 6
10, 52 S. 701 (II 238, 16) anerkennt. Die regelmässige Decli-
nation mit dem Genit. iecoris befolgen Varro L. L. 5, 13, 79;
5, 22, 112; Cic. Nat. Deor. 2, 55, 137; 2, 55, 138; 3, 6, 14;
Divin. 1, 52, 118; 1, 52, 119; 2, 13, 32, und in den Versen
Tusc. 2, 10, 24; ferner Pacuv. (84) bei Cic. Divin. 1, 57, 131;
Pers. 1, 25; 5, 129; Plin. N. H. 8, 51, 77 (209); 9, 17, 29
— 838 —
(63); 9, 17, m (66); 9, 42, 67 (148): 10, 22, 27 (52j; 11, 3, 2
(5); 11, 37, 74 (192); 11, 37, 75 (194); 11, 37, 80 (204);
Tert. de anima 48; 53; Arnob. 3, 13; 7, 9; Amm. Marc. 22,
1, 2; 25, 3, 6; Lact. Instit. 6, 15, 4; Opif. Dei 14, 5; 14, 6;
14, 7 und Mort. persec. 10, 1 ; Augustin. Civ. Dei 2, 24. Einen
Gen. iecineris stellt Charis. Art. gramm. 1, 15 S. 66 ([ 86, 17)
und Exe. art. gramm. S. 94 (I 546, 8) auf, an der zweiten
dieser Stellen und Art. gramm. 1, 14 S. 34 (I 48, 20) heisst es
noch: quidam dicunt hoc iocinus iocinoris. Bei demselben 1, 10
S. 17 (I 30, 15) ist nur et iecoris et ioci erhalten. Phoc. 2, 11
S. 1695 (V 416, 26) hat iecinoris vel iecoris; derselbe sagt
4, 10 S. 1709 (V 429, 6): iecur, iecinoris, sed et iecoris lec-
tum est. Iecoris vel iocineris giebt Prise. 6, 10, 52 S. 701
(II 238, 16). Iocineris hat Liv. 8, 9, 1 im Par., Voss, und
in beiden Leid, (im Med. ioeicineris); 25, 16, 3 im Med. (im
Harl. und in anderen Büchern eo cinere); 30, 2, 13 im Put.,
Med., Bamb. und Leipz.; 41, 14, 7 und 41, 15, 3 im Laurish.
ferner Val. Max. 3, 7 ext. 6; Plin. N. H. 11, 37, 73 (190)
20, 2, 5 (10); 20, 4, 13 (25); 20, 5, 15 (31); 20, 5, 18 (36)
20, 8, 29 (73); 20, 8, 30 (74); 20, 12, 48 (119); 20, 13, 51
(136); 20, 14, 53 (148;; 20, 15, 57 (161); 20, 15, 59 (167);
20, 16, 62 (170); 20, 19, 78 (206); 20, 22, 90 (246); 20, 22
92 (250); 20 23, 96 (256); 21, 19, 78 (134); 21, 20, 79 (135);
21, 20, 81 (137); 21, 20, 85 (148); 22, 8, 9, (21); 22, 9, 11
(25); 22, 20, 23 (49); 22, 21, 25 (52); 22, 21, 26 (54); 22, 21,
30 (65); 22, 25, 28 (122); 23 Prooem. 5 (8); 28, 8, 27 (95);
28, 13, 55 (197); 32, 9, 30 (93); 37, 11, 71 (186); Vitruv. 1,
4, 9 zweimal; Scrib. Larg. 123 bis 126 und 258; 259; Obsequ.
107; Plin. luu. 1, 18; 1, 21 im Voss. Iocinoris Paul Festi
unter pestifera auspicia S. 244 (im Leipz. iecinoris, bei Fest.
5. 245 iociuere); Val Max. 1, 6, 8; 1, 6, 9; Cels. 2, 7 S. 39;
2, 8 S. 44; 2, 8 S. 47; 2, 8 S. 49; 3, 21 S. 109 zweimal;
4, 11 (4, 4, 5) S. 134; 4, 15 (8) S. 140; 4, 15 (8) S. 141;
5, 18, 5; 5, 26 2; 5, 26, 3; 5, 26, 10; 5, 26, 12; 5, 26, 24;
6, 6, 38 (Daremb. adnot. crit. zu S. 39 bemerkt, dass in Hdschr.
und Ausg. bald iecinoris bald iocinoris sei, er selbst hat in allen
hier aufgeführten Stellen ausser 5, 18, 5 iecinoris iecinori ieci-
nore geschi'ieben); Apul Dogm. Plat. 1, 15 S. 221 und de mag.
41 S. 493; Hygin. Poet, astron. 2, 15. lecinora und ieci-
— 839 -
noribiis Seuec. Epist. 95, 25 (im Bamb. iocineribus, iu den
Pal. 1 und 3 iecoribus); Macrob. Sat. 1, 12, 32, lecinoris
haben auch einige geringere Hdschr. bei Liv. 30, 2, 13, iecineris
der Hav. daselbst.
Impes Gen. impetis für das gewöhnliche impe tu s Gen.
impetus wird von Prise. 6, 10, 55 S. 702 (II 241, 1) auf-
gestellt, und impes ist bei Flor. 4, 12, 54 im Nazar. Prise.
belegt nur den Abi. impete pro impetu mit Ovid. Met. 3, 79
und Stat. Theb. 7, 585. Die erstere dieser Stellen geben auch
Charis. 4, 3 S. 249 (I 279, 17); Diom. 2 S. 437 (I 442, 30)
und der vorgebliche Prob, de ult. syll. 18, 13 S. 1440 (IV 264,
14) als Beispiel der Antithesis. Impete haben ferner Laev.
bei Gell. 19, 7, 7; Lucr. 2, 330; 4, 416; 4, 903; 5, 505; 5,
913; 6, 138; 6, 153; 6, 174; 6, 186; 6, 239; 6, 328; 6, 334;
6, 340; 6, 518; Ovid. Met. 8, 359; Sil. 2, 243; 13, 189; 13
248; Samon. 155 ( 160); 638 (645); Auson. Prof. Burd. 21, 15
und Epist. 10, 25; Prudent. Apoth. 65; Itin. Alex. 25 (60),
ebenso auch in dem Gedichte unter Tert. oder Cypr. Namen
Sodoma v. 62 und Orest. trag. v. 259; 510. Der Gen. impetis
ist bei Lucr. 6, 327; aber bei Sil. 6, 257 ist in den Hdschr.
nicht impetis, sondern das nicht anzufechtende impetus, vergl.
Rudd. 1 S. 124. Der Abi. Plur. impetibus Lucr. 1, 293
gehört zum Nomin. impetus.
Über die Declination von iugerum sagt Charis. 1, 17
S. 108 (I 134, 5): lugeris Ateius Philologus pinacon III, sed
et Cato his iugeris, ut notat Plinius eodem libro VI (sei'monis
dubii). lugeribus quidam grammatici, inquit Plinius, ita dicen-
dum putant, quasi sit hoc iuger tamquam hoc tuber, et ab hoc
iugere tamquam ab hoc tubere, et ita ut tuberibus iugeribus, et
tantum iugerum. Varro rerum rusticarum III (Cap. 12, 1) iu-
gerum agelli et iugero uno cum dixerit, ideni in iugeribus
multis; sed et I rerum rusticarum (Cap. 18, 1, 5) iugeribus
saepe dixit, quod utique descendit a nominativo iuger, ut tuber.
Diom. 1 S. 285 (I 307, 19): Inveuimus ab hoc modio horum
modium, item ab hoc nummo horum nummum, ab hac domo
domorum domibus, ab hoc iugero iugerum iugeribus. Prob.
Instit. art. S. 230 (IV 48, 11): Ab hoc iugero horum iugerum.-
Daselbst S. 315 (IV 111, 8): Hoc monemus, quod hoc unum
nomen repcriatur, quod propter soni ratiouem geuetivo, dativo
- 840 -
et ablativo casu numeri pluralis sie anomale confirmatum sit
declinari, id est horum iugerum bis iugeribue ab bis iuge-
ribus, at vero per ceteros casus ad souum templi debeat decli-
nari. Donat. 2, 10, 4 S. 1751 (IV 378, 34): Contra regulam
invenimus ab hac domo domorum domibus et ab hoc iugero
iugerorum iugeribus. Sed scire debemus multa quidem
veteres aliter declinasse, ut ab hac domu harum domuum domibus
et ab hoc iugere iugerum iugeribus, verum euphoniam in
dictionibus plus interdum valere, quam analogiam vel regulam
praeceptorum. Serv. (Serg.) Comni. in Donat. S. 1845 (IV 484,
22): Domus et iugerum ab antiquis aliter declinabantur, quam
hodie declinamus. Nam domus quartae erat declinationis,
iugerum tertiae. Nos autem in hoc nomine, id est domus, tres
[in unum] casus usurpamus a secunda declinatione, ablativum a
domo, genetivum pluralem harum domorum, accusativum pluralem
has domos; in nomine autem iugeris unum tantummodo casum
usurpamus, ablativum ab hoc iugero. Pompei. Comment. S. 22
(V 193, 31): De iugero unum casum usurpamus, ablativum
singularem ab hoc iugero. Ceterum maiores nostri hoc nomen
tertiae declinationis esse voluerunt totum, iuger iugeris iugeri
iuger iugere, iugera iugerum iugeribus iugera iugera iugeribus ;
tertiae declinationis voluerunt maiores nostri esse hoc nomen.
Posterior tamen aetas usurpavit sibi unum casum, istum solum
ablativum singularem ab hoc iugero. Unde in Plinio Secundo
legimus quoniam nominativus singularis non debet esse iuger,
sed hoc iugerum. Nam non potest in ablativo singulari o littera
terminari in neutro genere nisi a uominativo um terminato, hoc
templum ab hoc templo, hoc tectum ab hoc tecto. Si sie dixeris,
ab hoc iugero, erit iugerum. Sed iterum falsura est, quia, si
dixeris iugerum, omnes casus secundae erunt declinationis.
Quem ad modum hoc scamnum huius scamni huic scamno hoc
scamnum, sie habes et hoc declinare, hoc iugerum huius iugeri;
non huius iugeris, sed huius iugeri. Sed non hoc sequimur,
sed usurpamus casum ablativum singularem; reliqui omnes
casus remanserunt in tertia declinatione. Phoc. 4, 6 S. 1707
(V 426, 32): Hoc iugerum in singulari numero secundae de-
clinationis est, in plurali tertiae, nam genetivum horum iugerum,
dativum et ablativum his et ab bis iugeribus facit. Cledon. S.
1903 (V 47, 3): Modo nos iugerorum debemus dicere, antiqui
— 841 —
iugerum dicebant sicut tuberura. lugerum ideo facit iugeri-
bus, quia antiqui iuger iugeris dicebant, quomodo iter itineris;
ideo ab analogia discrepat. Et uunc dicendum iugero, quia
hoc nomen secundae declinationis est. Prise. 7, 6, 24 S.
742 (II 307, 9): In eadem (oratione Cic. Verr. 3, 29, 70):
„minus te iugerum professum esse dico" pro iuger orum.
Nam quod singulare huius „hoc iugerum" est, ipse ostendit in
eadem (Cic. Verr. 3, 47, 112): „in iugerum Leontini agri medim-
num fere tritici seritur". Di citur tarnen et „hoc iugus iugeris",
unde luvenalis in IUI (Sat. 9, 59): „iugeribus paucis lumbos
donare clientis". Der Nomiu. und Accus. Sing, ist immer
iugerum, Varro L. L. 5, 34 und R. R. 1, 10, 1; 1, 10, 2;
Cic. Verr. 3, 48, 114; Liv. 42, 34, 2; Colum. 5, 1, 5; 5, 1, 6;
5, 1, 8; 5, 1, 12; 5, 2, 3; 5, 2, 5; 11, 2, 75: Plin. N. H. 16,
31, 56 (130); 18, 3, 3 (9), später auch einmal iuger bei Remig.
in Sedul. S. 323, 9. Der Gen. iuger i Varro R. R. 1, 10, 2;
Colum. 5, 1, 5; 5, 1, 8; 5, 1, 9; 5, 1, 13; 5, 2, 2; 5, 2, 3; 5, 2, 4 ;
5, 2, 6; 5, 2, 8; 5, 2, 9; Plin. N. H. 2, 106, 110 (237); 17, 20,
34 (150); Quintil. 1, 10, 42, schwach beglaubigt ist iugeris
als Gen. Curt. 5, 1, 26, aber bei Mela 3, 5, 40 ist diese Form
im Vat. A, in den Flor. CD und anderen Büchern; der Dat.
und Abi. iugero Varro R. R. 3, 12, 1; Cic. Verr. 3, 47, 112;
3, 47, 113; Plin. N. H. 13, 24, 47 (130); 17, 22, 35 (172);
18, 13, 35 (131); 18, 16, 42 (143); 18, 26, 64 (236); iugere
als Abi. wurde geschrieben Plaut. Men. 5, 5, 15 (913), wo in
den besseren Hdschr. iungere ist (im vet. ist uine über ere
übergeschrieben, Ritschi liest mit Lachmann unguine); dasselbe
haben bei Cic. Verr. 3, 47, 112 die Lag. 5 und 27; bei TibuU.
2, 3, 24 der Askew. in späterer Correctur, in den übrigen
Hdschr. des Tibull. ist ut multa innumera iugera pascat ove,
vergl. Lachmann, Rhein. Mus. 1844, 3 S. 609 folg. Über den
Gen. Plur. iugerum vergl. unter 31; der Dat. und Abi.
Plur. iugeribus Varro L. L. 5, 6, 35 und R. R. 1, 18, 1;
1, 18, 5; 3, 12, 1; Cic. Verr. 3, 23, 56; Ovid. Met. 4, 457 und
Ibis 183; Liv. 34, 4, 9; Vell. 2, 6, 3; Val. Max. 4, 3, 4; 4, 3, 5;
4, 8, 1; Colum. 2, 13, 8; 3, 3, 7; 4, 30, 2; 5, 1, 7; Plin. N. H.
14, 4, 5 (52); 17, 20, 32 (142); 17, 20, 34 (150); 18, 31, 74
(317); Mart. 6, 43, 4; 6, 73, 10; luven. 2, 132; 9, 60; Auson.
Idyll. 3, 22; C. L L. 10, 2810 (L Neap. 3294); iugeris hat
— 842 —
dafür allein VaiTo R. R. 1, 10, 1; 1, 19, 1, und bei (Jic. a. a.
O. schrieb Lamb. ebenso ohne Hdschr.
Über den Gen., Dat. und Abi. Plur. von manes spricht
Pompei Comment. S. 226 (IV 195, 38): Numero siugulari nemo
dicit „hie manis aut hie manes aut hie mania" aut nescio quid
tale. Quem ad modum habemus facere genetivum pluralemV
„herum maniorum an herum manium?" vel quem ad modum
dativum et ablativum pluralem? his et ab his manibus an manis?"
Non invenis regulam, sed redeo ad rationem Donati. Da nomen
etiam numero singulari, quod nomiiiativo plurali in es exeat.
Agiles; ecce hoc nomen in es exit, et illud nomen in es exit.
Fac genetivum pluralem, horum agilium; sie habes facere „herum
manium": his et ab his agilibus; sie habes facere „his et ab
his manibus". Habes quidem has regulas tenendas, secundum
quarum rigorem possint declinari; tamen scire debes maiores
nostros ista nomina numeri pluralis pro sua licentia protulisse.
Licebat illis, et dicebant „horum maniorum et horum manium".
Qua ratione? Quoniam non poterat eis obicere inperitiam
regulae sublatio numeri singularis. Ein Beispiel für maniorum
ist nicht nachweisbar, wohl aber für manium; maanium ist ge-
schrieben C. I. L. 1, 1410.
Neben man tele (aueh spät mantile) ist mantelum oder
mantellum, welches von Philarg. zu Verg. Ge. 4, 377 aus
Plaut. Capt. 3, 8, 6 (521) angemerkt wird, dafür mantelium
Varro L. L. 6, 8, 85 (in den Par. a b montellum); Inschrift im
Hermes 15 S. 595; Plur. mantela Lucil. (5, 32) bei Philarg.
a. a. O.; mantelorum Fest, unter manticularum S. 133 und
Paul, unter manticularia S. 132 im Münchn. und in den Guelf.
1 und 2 (im Leipz. mantellorum, im Berl. manteliorum); in
mantelis Acta fratr. Arv. a. 218 a Z. 14. (Orell. 2271 vol. 1
p. 391, 8; C. I. L. 6, 2104 a.)
Von martyr findet sich auch der Gen. Plur. martyro-
rum C. I. L. 5, 6186 und marturorum C. I. L. 8, 7924.
Neben munera, dem regelmässigen Plur. von munus, ist
munia oder moenia häufig, Naev. (bell. Punic. 56) bei Non.
S. 474, 16; Plaut. Stich. 5, 4, 13 (695); Trin. 3, 2, 61 (683)
und Nervolaria (fragm. II ed. Leo p. 538) bei Fest, unter
moenia S. 145; Cic. pro Mur. 35, 73 und pro Sest. 66, 138;
Horat. Carm. 2, 5, 2; Serm. 2, 2, 67; 2, 2, 81 und Epist. 2, 2,
— 843 —
131, besonders bei Liv. 1, 41, 5-, 1, 42, 5; 6, 23, 11; 39, 16,
13 und Tac, vergl. Drakenb. zu Liv. 36, 31, 12, Bötticher,
Lex. Tacit. S. 146 und Gerber und Greef. Lex. Tacit. S. 856,
über den seltenen Gen. muniuni und muniorum vergl. unter 78.
Über ossum sagt Prob. Cathol. 1, 39 S. 1460 (IV 18, 33):
Quidam hoc ossum dicunt, sed eiTant. Charis. 1, 15 S. 40
(155, 3): Ab hoc rege huius regis, ab hoc osse huius ossis.
Sic enim debet declinari, non ab hoc osso; sicut Varro dicit:
Osse scribebant; Titinius (160): Velim ego osse arare campum
cereum. Huius nominativus est hoc os (in der Hdschr. ist hoc
osse), quamvis Gellius libro XXXIII dixerit : Calvariaeque eins
ipsum ossum expurgarunt inauraveruntque. Und 1, 17 S. 112
(I 138, 18): Osse. Monosyllaba extra analogian esse Plinius
eodem libro VI (sermonis dubii) scribit, et addit eo magis con-
suetudinem in eo esse retiuendam. Titinius (160): Velim ego
osse arare campum cererum. Varro quoque, osse, inquit,
scribebant, non osso. Ossum dici non potest, quoniam neutrale
nomen quodcumque nominativo singulari m littera terminatur,
in bus syllabam dativo et ablativo plurali dari non potest, ut
aptum, bonum, cavum, datum. Gellius tamen libro XXXIII:
Calvariaeque u. s. w. Derselbe Exe. art, gramm. S. 95 (I 546.
37): Os ossis, sed et ossum ossi. Prise. 6, 13, 69 S. 710
(II 254, 3): Hoc ös, correptum ossis: Ovid. in V (v. 39) Meta-
morphoseon: qui postquam cecidit ferrumque ex osse revulsum est.
Quidam tamen veterum et hoc ossu et hoc ossum proferebant,
unde Pacuvius in Chryse (103): ossuum inhumatum aestuosam
aulam. Accius vero in Annalibus: fraxinus fissa ferox, infensa
infinditur ossis. Cato tamen ös protulit in HH Originum:
si quis membrum rupit aut os fregit, talioue proximus
cognatus ulciscitur und 7, 8, 37 S. 750 (II 318, 3): in os cor-
reptam uuum Latinum neutrum hoc os huius ossis, quod etiam
hoc ossum an tiqui protulcrunt. Gellius libro XXX : calvariaeque
eins ipsum ossum expurgarunt inauraveruntque. Augustin. de
doctr. Chr. 3, 3, 7 giebt zu, dass ossum ein Barbarismus sei,
aber er hält es des sicheren Verständnisses wegen hier und 4,
10, 24 für zulässig, dasselbe zu brauchen. Derselbe schreibt
Explan. Psalm. 138 (139), 15 der Deutlichkeit wegen ossum
für os, indem er hinzufügt: Melius est, ut roprehendant nos
grammatici, quam non intelligant populi. Den Gen. ossi hat
- 844 -
Apul. de mag. 49 S. 507 in den Flor. 1 und 3 und im Dorv.,
den Nomin. ossum das Gedicht unter Tert. Namen adv. Marc.
2, 195; Eugipp. Exe. Augustin. 265 8. 851, 16; Itala (Verc.)
Luc. 24, 39; Itala (Verc.) lo. 19, 36; Cass. Fei. 29 (ed. Rose
p. 553); den Acc. ossum Cyprian. Testim. 2, 15 iin Münchn.
m. pr. und Bamb.; Gen. Plur. ossorum der vorgebliche Cyprian.
de aleat. 6 in St. Germ. D, sonst ossuorura. Über ossu ossua
ossuum vergl. unter 92.
Über palumbes bemerkt Charis. 1, 15 S. 82 (I 106, 24):
Palumbes Vergilius feminine genere dixit (Ecl. 3, 69): Aeriae
quo congessere palumbes, item (Ecl. 1, 57) Raucae, tua cura,
palumbes. Sed Lucilius XIIII (v. 14) masculine: Macrosque
palumbos. Varro autem in Scauro palumbi dicit, quod con-
suetudo quoque usurpavit. Und 1, 17 S. 113 (I 140, 14):
Palumbes Maro ait. Palumbes a quo nominativo veniat,
quaeri solet. Den Nomin. palumbis verwirft Prob. Append.
S. 444 (IV 198, 15) und fordert dafür palumbes, vergl. unter
48. Den Acc. palumbem haben Plaut. Bacch, 1, 1, 17 (51)
und Poen. 3, 3, 63 (676); Pompon. (41) bei Non. S. 219, 8;
Plin. N. H. 18, 28, 68 (267j im Toi.; den Abi. palumbe Plin.
N. H. 30, 15, 50(144), im Par. d palumbo; den Nomin. Plur.
palumbes Verg. Ecl. 1, 57; 3, 69; Horat. Carm. 3, 4, 12; den
Acc. Plur. palumbes Cic. bei Serv. zu Verg. Ecl. 1, 58; Horat.
Serm. 2, 8, 91; Calpurn. 3, 76; 9, 67, und dafür palumbis
Plin. N. H. 10, 35, 52 (106); über den Gen, Plur. palumbium
vergl. unter 69. Dagegen ist der Nomin. palumbus Plin. N.
H. 30, 7, 20 (60), palumbis im Rice. m. pr., Voss, und Par c,
und 30, 15, 50 (144) im Rice. m. sec, Voss, und Par. d, vergl.
unter 48; der Gen. palumbi Gels. 6, 6, 39 zweimal; der Dat.
palumbo Pers. 3, 16 in mehreren Hdschr. imd in den alten
Ausg. (sonst columbo, vergl, Bentley zu Horat. Carm. 1, 2, 10);
der Acc. palurabum Cato R. R, 90; Lamprid. Anton. Diadum.
4, 6; Apic. 6, 4 § 226; der Nomin. Plur. palumbi Plin. N.
H. 10, 53, 74 (147); Mart. 13, 67, 1; der Accus, palumbos
Varro R. R. 3, 9, 21; Colum. 8, 8, 1; 8, 9, 2; der Abi. pa-
lumbis Varro R. R. 3, 9, 1; Apic. 6, 4 § 223; palumborum
Lamprid. Alex. Sever. 41, 7; Porphyr, zu Horat. Carm. 1, 2,
10; bei Plin. N. H. 30, 9, 23 (78) ist"^ es unbeglaubigt. In dem
von Charis. angeführten Bruchstück des Lucil. (14, 14) hat nicht
— 845 —
nur Non. S. 219. 4, sondern auch Beda de orthogr. S. 2796 (VII
285, 23), welcher ganz dem Charis. folgt, macrosque palumbes,
und dies ist bei Charis. selbst dem Gedankengange angemessener
als palumbos.
Zu pecudes fehlt nach Charis. 1, 15 S. 72 (I 93, 18) der
Nomin. und Voc. Sing. Derselbe sagt 1, 17 S. 113 (I 140, 8):
Pecus si neutri sit generis, pecoris dicitur, pecudis, si
feminini. Nach Diom. 1 S. 314 (I 327, 14) schwankt pecus
zAvischeu dem Fem. und Neutr. Prise. 5, 6, 34 S. 654 (II 163,
21)". Pecus, quod femininum haec pecus pecudis declinatur,
teste Capro neutrum, hoc pecus pecoris. Derselbe 5, 8, 44
S. 659 (II 171, 4): Hie et haec et hoc pecus. Ennius in Nemea:
Pecudi dare viva marito. Potest tamen figurate hoc esse pro-
latum, ut si dicam aquila maritus vel rex avium. Ennod. Carm.
2, 124, 10 sed nexus certa loquendi dui-a catenati rostra ligat
pecudis; Salvian. Gubern. Dei 7, 4, 18 in morem eorum pe-
cudum, qui mariti gregum appellantur; Apul. Met. 8, 15 S. 549
inertissimorum pecudum; Oros. 7, 37, 16 vilissimorum
pecudum. Ferner sagt Prise. 6, 16, 86 S. 719 (II 270, 4):
Pecus quoque femininum pecudis facit, quod etiam neutrum
est, hoc pecus pecoris. Caesar in auguralibus "• Si sincera
pecus erat. Dies ist das einzige bekannte Beispiel des Fem.
pecus im Nomin. Sing. Denn solche Stellen, in welchen auf
pecudis oder pecudem ein cuiusmodi quaeque sit oder quae fuerit
folgt, wie Varro R. R. 2, 1, 14 und Colum. 7, 5, 17, oder worin
quaeque pecudum verbunden ist, wie Varro 2, 1, 17, beweisen
nicht den Gebrauch des Nomin. pecus. Pecuda als Nomiu.
und Accus. Plur. weist Non. S. 159, 5 aus Acc. (409), Sisenna
(bist. 4 fragm. 76 ed. Peter p. 288, 14) und Cicero de rep. (4,
1 ed. C. F. W. Müller) nach, die Stelle des Accius hat er auch
S. 467, 37. Über pecu pecui pecua pecuum vergl. unter 92,
und über den anomal gebildeten Abi. Plur. pecuis unter 123.
Über penus sagt Gell. 4, 1, 2: Peuus quoque variis ge-
neribus dictum et varie declinatum est; nam et hoc penus et
haec penus et huius peni et penoris veteres dictaverunt.
(Nach peni wurde in früheren Ausg. et peneris et peniteris ein-
geschaltet.) Charis. 1, 15 S. 57 (I 74, 28): Peuus quomodo
debeat declinari, incertum est. Nam Plautus in Pseudulo eodem
fere loco (1, 2, 45; 1, 2, 91) et masculiuo genere dicit hie
— 346 —
penus et neutro hoc penus; Vergilius autem (Aen. 1, 703)
etiam feminino long am peniim. Igitur cum possimus secuii-
dura neutroium formam huius penoris clicere, vel secundum
masciilinorum et femiainorum huius peni, neutrum dico, quia
apud auctores nondum exemplum quod sequar inveni. Derselbe
1, 17 S. 113 (I 140, 11): Penu Pomponius (183): Careo tarn
pulchra penu. Penus peni, si femininum; penoris ut
pecoris, si generis neutri sit, ut quidam putant. Serv. zu Verg.
Aen. 1, 703: Sane dicimus et hie et haec et hoc penus;
sed a masculino genere et feminino quarta est declinatio, a
neutro tertia, quomodo est pecus pecoris, unde Horatius (Epist.
1, 16, 72): Portet frumenta penusque. Masculino vero genere
Plautus (Pseud. 1, 2, 15): Nisi mihi annuus penus datur.
Feminino Lucilius (16, 5) posuit, ut Uxori legata penus.
Quartae autem declinationis Persius (Sat. 3, 74) esse docet, ut
In locuplete penu defensis pinguibus Umbris. Non. S. 51,
3: Peni, penus vel penoris (sie enim a plurimis declinatum
est) proprietatem docti veteres hanc esse voluerunt, quod, quae
in ea sunt, quasi penitus et in penetralibus recondantur. Hoc
in antiquis libris et philosophorum tractatibus invenitur. Und
S. 219, 30: Penus generis feminini Lucilius (ine. libr. v. 89):
Magna penus per vos spatio consumpta peribit. Masculini
Pomponius Dogali (41): Unum penura quae omnem ceterum
aliam praeberem penum. Novius Dofacta (16): Meam penum
componam satius est. Neutri etiam lectum est apud plurimos,
quorum auctoritas non probatur. Die offenbare Vermischung
der angeführten Stellen ist zu heben versucht durch die Ver-
mutung: Pomponius Togatis oder Dotali: Vinum penumque
omnem. Novius Dotata: Ceterum alium (oder aliam) praeberem
penum. Atta: Meum (oder meam) in penum componam satius
est. Prise. 5, 8, 44 S. 658 (II 170, 13): Hie et haec et hoc
penus et hoc penum. Plautus in Pseudulo (1, 2, 45): Nisi
mihi annuus penus hie ab amatoribus congeratur, cras populo
prostituam vos, o puellae. Lucilius (ine. libr. v. 89): Magna
penus parvo spatio consumpta peribit. Plautus in Captivis
(4, 4, 12): Dicam seni, curet sibi aliud penus (bei Plaut, ist
vielmehr: ut sibi penum aliud ornet). Caesar Strabo in oratione,
qua Sulpicio respondit: Deinde propinquos nostros Messallas
domo deflagrata penore volebamus privare. Afranius (328) in
— 847 —
Talione: Vos qiiibus cordi est intra tunicam [manus] laeva,
dextra intra penum herile. Ebenso 6, 14, 76 S. 713 (II 260,
17): Pen US quoque et masculini et feminini et neutri invenitur
teste Donato et Capro. Plautus in Pseudulo (1, 2, 45): nisi
mihi annuus penus ab amatoribus congeratur. Lucilius (ine.
libr. V. 89): magna penus parvo spatio consumpta peribit.
Horatius in I (16, 72) epistularum : annonae prosit, portet fru-
menta penusque, cuius neutri genetivus est penoris, ut pecus
pecoris. Caesar Strabo contra Sulpicium tribunum plebis: pro-
pinquos uostros Messalas domo deflagrata penore volebamus
privare (hoc penum etiam Afranius (328) protulit: in penum
erile). Bei Prise, in einem Zusatz am Ende des fünften Buchs,
welchen Hertz (II 192) aus mehreren Hdschr. aufgenommen
hat: Hoc penum peni, hoc penus penoris, hie penus penus
haec penus penus, hoc penu penu. Derselbe de nom, et
pronom. et verbo 1, 9 S. 1303 (III 445, 10): Penus et specus
tam masculini quam feminini et neutri generis inveniuntur, et
secundae et tertiae et quartae declinationis, ut hie et haec
penus huius peni, et hoc penus penoris, et hoc penum peni,
et hoc penu huius penu. Cledon. S. 1895 (V 40, 8): Penus.
Hie penus Plautus in Pseudulo (1, 2, 45): Nam nisi mihi
penus annuus hodie convenit. Haec penus Pomponius (183):
Quo pacto caream tam pulchra peno. Haec penus huius
penus, hie penus huius peni. ut est haec manus huius manus,
hie panus huius pani. Penus per omnia genera declinamus.
Dass das Masc. oder Fem. penus gewöhnlich nach der vierten
Declin. flectiert wird, geht hervor aus dem Gen. penus Papin.
Dig. 45, 1, 115 § 2; Paul. Dig. 33, 9, 4, dem Dat. penui
Ulpian. Dig. 33, 9, 3 § 3, dem Acc. penum regiam Pacat.
Panegyr. 13, 4; penum cellariam Fulg. Exp. serm. antiqu.
24, wo jetzt Helm p. 119, 2 eellarium schreibt, und aus dem
häufiger vorkommenden Abi. penu, Pompon. (183) bei Charis.
1, 17 S. 113 (I 140, 11)5 Cic. Nat. Deor. 2, 27, 68; Pers. 3,
74; Gell. 4, 1, 9; 4, 1, 12; 4, 1, 13; 4, 1, 20; 4, 1, 22; Ulpian.
Dig. 33, 9, 3 § 4; 33, 9, 3 § 7; Paul. Dig. 33, 9, 4; 33, 9, 5;
33, 9, 6; Marcian. Dig. 33, 9, 2; denn ein Nomin. oder Accus,
penu wird nirgends gefunden, und auch der Zeugnisse für ein
Neutr. penu sind wenige, vcrgl. unter 92. Dass penus der
zweiten Declin. folgen könne, dafür ist nur ein klares Beispiel
— 848 —
bekannt, lulian. Dig. 36, 2, 19 ti-adita peno. Bei Plaut. Truc.
2, 2, 19 ist die Lesart der früheren Ausg. penos annuos un-
beglaubigt, der Ambr. hat das richtige aenos anulos, der vet,
decurt. und Vat. henos anuos. In einem Verse des Pompon.
ist zwar bei Cledon. S. 1896 (V 40, 12) tarn pulchra peno,
aber bei Charis. a. a. O. tarn pulchra penu. Der Gen. peni
Plaut. Pseud. 2, 2, 14 (608) und der Abi. de quodam litterarum
peno Macrob. Sat. 1 Prooem. 2 können vom Nomin. penum
sein; penum als Neutr. hat ausser den oben genannten Plaut,
und Afran. noch Pompon. Dig. 33, 6, 2. Von dem Neutr.
penus Plaut. Pseud. 1, 2, 93 (228) ist der Gen. penoris Gell.
4, 1, 23; lulian. Dig. 36, 2, 19; Scaev. Dig. 33, 9, 7; Ulpian.
Dig. 33, 9, 1 zweimal und 33, 9, 3 § 10; Paul. 33, 9, 5;
Inschr. Henz. 5087; der Dat. penori Gell. 4, 1, 21; Ulpian.
Dig. 33, 9, 3 § 5; Acc. penus Horat. Epist. 1, 16, 72; Abi.
penore Schol. Pers. 3, 74; penori als Abi. Ulpian. Dig. 33,
9, 3 § 8; 33, 9, 3 § 9; der Nomin. und Accus. Plur. penora
Colura. 12, 4, 3; 12, 4, 4; 12, 4, 5. Von der vorgeblichen
Declination penus G. peneris oder peniteris ist nirgends eine Spur.
Zu prora giebt es einen Acc. prorim oder prorem,
vergl. unter 54. — Zu quies Gen. quietis bilden Afran. (77)
und Laev. (fragm. 10 ed. L. Müller) bei Prise. 6, 11, 58 S.
703 (II 242, 12) den Abi. quie. — Requies folgt gewöhnlich
der fünften Declin., wie Prob. Cathol. 1, 38 S. 1460 (IV 18,
15); Charis. 1, 15 S. 52 (I 69, 2); 1, 15 S. 85 (I 110, 2); 1,
17 S. 103 (I 128, 14); 1, 17 S. 114 (I 142, 6) und Exe. art.
gramm. S. 96 (I 547, 34) lehren, während Prise. 6, 11, 58
5. 703 (II 242, 12) und de nom. et pronom. et verbo 1, 18
S. 1305 (III 446, 31) requiem und requietem, requiei und
re quietis für gleich üblich erklärt. Requiem haben Cic. de
orat. 1, 52, 224 und pro Arch. 6, 13; Verg. Aen. 4, 433; 12,
241; Culex 205; Horat. Epist. 1, 7, 79; TibuU. 1, 7, 41; Sallust
Catil. 51, 20; Hist. frag. 3, 61, 17; Ovid. A. A. 2, 351; Met.
1, 541; 3, 618; 4, 628; 4, 641; 8, 628; 12, 135; 12, 146 und
Fast. 1, 668; Liv. 9, 17, 1; Colum. 12 Prooem. 7; Pers. 5, 43
Curt. 9, 6, 3; Val. Fl. 7, 245; Tac. Ann. 1, 35; 2, 33; 4, 25
Plin. Panegyr. 13, 3; 61, 9; 87, 2; luven. 6, 106; 11, 184
Stat. Silv. 4, 1, 9; Frontin. 2, 10, 2; Suet. Caes. 4; Tib. 10;
24; Apul. Met. 6, 12 S. 402; Tert. c. Valent. 11; Lact. Inst. 1,
— 849 —
1, 11; 7, 16, 12; Epit. 71, 7 und Mort. persec. 24, 8; Vulg.
Gen. 49, 15; Exod. 5, 5 und noch oft; Commodian. Instr. 2,
17, 20; Lucifer de reg, apost. 1 (ed. Hartel p. 38, 5); Claudian.
IV cons. Honor. 245; Land. Stilich. 1, 211; beU. Getic. 361;
C. I. L. 9, 4796, 20; requie Culex 92; Sallust. Hist. frag. 1,
97; Ovid. Her. 4, 89 und Met. 13, 317; 15, 16; 15, 214; Liv.
22, 9, 5; Lucan. 4, 195; Amm. Marc. 31, 15, 14; Aurel. Vict.
Epit. 10, 12; Auson. Grat. act. 37, 2; Vulg. lob 30, 27; Eccli.
20, 23 u. s. w. ; über den Gen. requie vergl. unter 99. Dagegen
requietis Cie. Epist. ad Att. 1, 18, 1 und Ein. 1, 15, 49;
Tert. de anima 37; reqietem Cic. Ein. 5, 19, 54; Cato Mai.
15, 52 (C. F. W. Müller requiem) ; Leg. 2, 1, 2 ; 2, 12, 29 und
bei Charis. 1, 15 S. 85 (I 110, 2) und 1, 17 S. 114 (142, 6);
Tert. adv. Marc. 5, 16; requiete Cic. Diviu. 1, 13, 22; Tert.
de aninaa 52 im Agob. Bei Lucceius an Cic. Epist. ad Fam.
5, 14, 1 ist im Med. requirem. — Inquies als Subst. kommt
nur im Nomin. vor.
Für quinquatrus wurde nach Prise. 7, 16, 80 S. 773
(II 355, 14) quinquatres Gen. quinquatrium gesagt, und
nach Prob. Append. S. 441 (IV 196, 8) und Prise. 7, 6, 27
S. 744 (II 309, 17) Quinquatria. Diese letztere Form verwirft
Charis. 1, 15 S. 61 (I 81, 20), wir finden sie jedoch bei Suet.
Domit. 4; Tert. Idolol. 10, und in den fasti Philocali 19. März.
Quinquatres schreiben auch Charis. 1, 11 S. 20 (I 33, 3);
Diomed. 1 S. 315 (1 327, 31); Porphyr, zu Horat. Epist. 2, 2,
197, in den Exe. art. gramm. S. 98 (I 548, 35) ist Quinquatrus;
der Gen. quinquatrium ist Tac. Ann. 14, 4 im Med., und
Suet. Nero 34 im Periz., Harlem. und Copes.
Für satietas wurde satias und saties gebraucht. Ein
Genit. wurde nach Charis. Art gramm. 1, 14 S. 34 (I 49, 9)
und Exe art. gramm. S. 94 (I 546, 14) nicht von satias, sondern
von satietas gebildet; übereinstimmend damit lehrt Phoc. 4, 9
S. 1708 (V 428, 15), dass satias keinen anderen Casus als den
Nomin. Sing, zulasse. Satias ist daselbst im Freis. und Goth.,
im Par. satis, in den alten Ausg. saties. Satias haben Plaut.
Pseud. 1, 3, 100 (334); Terent. Eun. 5, 5, 3 (973) und Hec.
4, 2, 18 (594); Afran. (325) bei Prise. 6, 7, 36 S. 694 (II 227,
10) und 6, 16, 82 S. 717 (11 266, 9); Acc. (659) bei Cic. Nat.
Deor. 3, 38, 90; Acc. (176), Lucil. (29, 68), Varro (Sat. Menipp.
Neue-Wagener. Formenlehre 1, .3. Aufl. ^^
— 850 —
429) und Sallust. Eist. (2, 29) bei Non. S. 172, 5; Liv. 25,23,
16 im Put. und Med.; Senec. Thyest. 978 (in den geringeren
Büchern satics); Tac. Ann. 3, 30; 3, 54; 6, 38; 16, 16; Sil.
4, 110; 6, 52; Solin. 22, 2; Amm. Marc. 18, 2, 4; 19, 2, 14;
31, 6, 5; Macrob. Sat. 7, 12, 21; luvenc. 1, 637, doch auch
satiatem Lucr. 5, 39; satiate Lucr. 2, 1038; 5, 1391. Saties
C. L L. 8, 1523 b Col. 2 v. 1; luvenc. Evang. Hist. 1, 673;
Dictys Cret. 3, 25; 4, 7; 5, 12; 5, 13; Acc. satiem luvenc.
Evang. Hist. 3, 216; Anth. Lat. ed. Meyer 1408, 5 (C. I. L. 8,
1523); Abi. satie Plin. N. H. 8, 51, 77 (209), der Barb. hat
satietate. Liv. 27, 49, 8; 30, 3, 4 und Sil. 4, 110; 6, 52 ist
satias Conjectur. Apul. Met. 9, 9 S. 609 ist im Fux. satiate,
in den übrigen Büchern satietate.
Neben spadix Gen. spadicis auch der Plur. spadica
Amm. Marceil. 24, 3, 12.
Neben specus Gen. specus giebt es ein Neutr. spe-
cus nach Donat. 2, 4, 2 S. 1747 (IV 375, 34); Diomed. 1 S.
34 (I 327, 13); Serv. zu Aen. 7, 568; Prise. Instit. 5, 8, 45
5. 659 (II 171, 8j; 6, 14, 75 S. 712 (II 259, 18); de nom. et
pronom. et verbo 1, 10 S. 1303 (III 445, 12); Cledon. S. 1896
(V 40, 23). Dazu soll nach dem bei Prise, am Ende des
fünften Buch von Hertz (II 192, 2) aus mehreren Hdschr. auf-
genommenen Zusatz und nach Prise, de nom. et pronom. et
verbo a. a. O. der Gen. specoris sein. Dagegen sagt Serv.
a. a. O.: Virgilius neutro, quod hodie in numero singulari tribus
tantum utimur casibus, hoc specus, huius specus, o spe-
cus. Nam pluralem tantum a genere masculino habemus in
Omnibus casibus. Hinc est (Verg. Ge. 3, 376): Ipsi in defossis
specubus. Und zu Verg. Ge. 4, 418: In singulari numero hoc
specus, in plurali hi specus dicimus. Hiernach Prise. 6, 14,
75 8.713(11259,22): Hoc specus melius dici in singulari, in
plurali hi specus, Servio placet. Schwerlich aber meinte Serv.,
dass der Gen. des Neutr. auch specus heissen könnte; die drei
Casus, denen diese Form gemeinsam ist, sind, wie bei allen
Neutra, der Nomin., Accus, und Voc. Wir lesen das Neutr.
specus an drei Stellen, Verg. Aen. 7, 568 specus horrendum
(wofür nach Serv. in alten Hdschr. specus horrendus war); Sil.
13, 425 invisum caelo specus (im Cöln. und in alten Ausg. in-
visus), und bei dem vorgeblichen Quintil. Decl. 10, 19 profun-
— 851 —
dum specus als Acc. Prise. 6, U, 76 S. 713 (II 260, 6) fährt
fort: Dicebant tarnen et hoc speciim et haec speca. Gate
(ine. libr, fragm. 9): Speca prosita, quo aqua de via abiret.
Derselbe de nom. et pronom. et verbo 1, 10 S. 1303 (III 445,
13): Similiter hie et haec specus huius speei, et hoc spe-
cus huius specoris, et hoc specum huius speei, et hoc
specu huius specu. Non. S. 487, 24: Specis pro specubus.
Accius Alcmaeone (63) : Quo di infernum (in den Hdsehr. quod
di interdum inferam) penitus depressum altis elausere specis.
Es ist nicht vollkommen klar, ob bei Cato speca als Sing, oder
als Plur. gemeint ist. Jordan im Index zu Cato's Fragm. hält
es für den Plur., und dafür spricht der umstand, dass Prise,
kein Beispiel von specum beibringt, so dass das angeführte
speca prosita zugleich für hoc specum und für haec speca als
dessen Plur. gelten zu sollen seheint. Dazu wird dann auch der
Abi. Plur. specis in der Stelle des Acc. gehören. Von einem
Nomin. specus Gen. speei lesen wir allein in der zuletzt an-
geführten Stelle des Prise. ; von einem Nomin. speca ist nirgends
ausdrücklieh die Rede, Mart. Capella 3 § 293 sagt: apud
veteres etiam speeua (als Plur.) dicebant.
Von spes war ausser dem gewöhnliehen Nomin. und
Acc. Plur. spes (vergl. unter 107) in der alten Sprache spe-
res gebräuchlich, welches Fest, unter speres S, 333 mit zwei
Beispielen des Enn. belegt und zwar Nomin. Plur.: (Ann.
448) spero, si speres quiequam prodesse potissunt und Aec.
Plur.: (Ann. 119) et simul effugit speres ita funditus uostras.
Dazu gehört ein Dat. und Abi. speribus, wofür Non. S.
171, 24 zwei Stellen des Varro anführt (eine derselben giebt
er auch S. 16, 21) und zwar: (Sat. Menipp. 1) ita sublimis
speribus iaetato nomina tuo voluntatis altos nitens trudito und
(Sat. Menipp. 350) quibus suam delectet ipse amusiam et avidi-
tatem speribus lactet suis. Mit Unrecht aber stellt Non. S.
171, 25 einen Acc. Sing, sperem auf. Speres und speribus
sind von spes gebildet, wie wenn das s dieser Form zum
Stamme gehörte, wie vires virium viribus von vis, vergl. unter 47.
Über tapetum und tapete sagt Serv. zu Verg. Aen. 7,
277: Tertio declinatur hoc nomen. Hoc tapetum tapeti, ut
tcmplum templi; unde est his tapetis hoc loco. Item hoc
tapete huius tapetis, ut sedile sedilis; unde est (Aen. 9, 325):
54*
— 852 —
Qui forte tapetibus altis exstructus. Declinatur et Graece
6 tdnijg Tccm^Tog, unde est (Aen. 9, 358): Pulchrosque tapetas,
Tovg TccTtijrag. Charis. 1, 15 S. 45 (l 61, 29): Hoc tapete
dicimus, ut hoc facile, et sie similiter per omnes casus, huius
tapetis, huic et ab hoc tapeti, pluraliter haec tapetia
tapetium tapetibus; quam declinationem Vergilius (Aen. 9,
325) sequitur, cum dicit: Qui forte tapetibus altis. 8ed et
hoc tapetum, ut stragulum, similiterque declinatur, hoc ta-
petum huius tapeti huic tapeto, pluraliter haec tapeta
horum tapetorum his tapetis. Nam et sie quoque Vergilius
declinat dicens (Aen. 7, 277): Instratos ostro alipedes pictisque
tapetis. Sed et masculino genere dicit (Aen. 9, 358): Pictos-
que tapetas. Caius nominativum faciunt quidam hie tapes,
qui facit hos tapetas; quod ego, quia nusquam scriptum puto,
nequaquam probo. Prob, de nom. S. 218 (IV 209, 27): Apud
Vei'gilium tapetas mascuKno genere invenimus, ut (Aen. 9,358)
Pulchrosque tapetas, a nominativo hie tapeta, cuius decli-
nationis ablativus pluralis apud ipsum Vergilium (Aen. 7, 277)
est, Pictisque tapetis. Item alii a nominativo hie tapes dicunt,
qui facit hos tapetas; sed lectum nusquam est. Beda de orthogr.
S. 2803 (VII 293, 8): Tapete tapetis tapeti a tapeti et plura-
liter tapetia tapetium tapetibus : Vergilius (Aen. 9, 325) qui forte
tapetibus altis. Sed et hoc tapetum huius tapeti huic tapeto,
pluraliter haec tapeta tapetorum tapetis: Vergilius (Aen. 7, 277)
insti-atos ostro alipedes pictisque tapetis. Sed et masculino
genere dicit (Aen. 9, 358) pictosque tapetas. Tapete als
Nomin. oder Accus. Sing, giebt Non. S. 229, 4 und 542, 16
aus Caecil. und Turpil. (glabrum tapete); tapetia als Nomin.
und Accus. Plur. ist bei Plaut. Pseud. 1, 2, 14 (147) und
Stich. 2, 2, 54 (378); Valer. Imper. bei Vopisc. Aurel, 12, 1;
Vulg. 2 Regg. 17, 28; Gen. tapetium bei Charis. 1, 15 S.
45 (I 61, 30); tapetibus haben ausser Verg. a. a. O. noch
Varro (Sat. Menipp. 212) bei Non. S. 539, 7 und 542, 12; Liv.
40, 24, 7; Ovid. Met. 13, 638 und Val. Fl. 4, 487; Vulg. Prov.
7, 16 und Ezech. 27, 20. In der Anführung des Turpil. bei
Fest, unter tapete S. 351 scheint tapetem (oder tapeta) veterem
geschrieben werden zu müssen. Tapeta als Acc. Sing, hat
Sil. 4, 270; tapete als Abi. Sil. 17, 64; Nomin. Plur. tapetes.
Matius bei GeU. 20, 9, 3; tapetas als Acc. Plur. ausser
— 853 -
Verg. a. a. O. auch Stat. Theb. 1, 518. Bei Stat. Theb. 10,
106 schwankt die Lesart zwischen tapetas und dem Dat. Plur.
tapetis. Tapeta und tapetas geben die gleichen homerischen
Formen II. 24, 230; 24, 645 un.d Od. 4, 124; 4, 298; 7, 337;
20, 150; 24, 276 wieder, auch der Nomin. jänrj^, Avelcher II.
10, 156 gelesen wird, ist als Latein. Wort in das Verzeichnis
de idiom. gen. Gramm. Lat. IV 576, 8 aufgenommen. Es ist
ein offenbarer Irrtum, wenn Prob. a. a. 0. und Serg. Expl. in
Donat. 2 fol. 62 (IV 541, 26) tapetas von einem Nomin. Sing,
tapeta G. tapetae herleiten; und sehr unsicher ist es, ob der
bei Fest, unter tapete S. 351 genannte Enn. tapetae gebraucht
hatte. Aber tapeta als Nomin. Plur. hat Lucil. oder ein un-
bekannter Dichter bei Prob. Instit. art. S. 344 (IV 130, 1) und
Serg. a. a. O., und tapetis als Dat. und Abi. Plur. ausser der
obgedachten Stelle des Verg. noch Plin. N. H. 8, 48, 73 (191);
Val. Fl. 1, 147; 6, 696; Mart. 14, 147, 1 und Apul. Met. 10,
18 S. 713
Für terminus sagte Acc. (fr. ine. XXXVII) nach Varro
L. L. 5, 4, 21 termen oder, wie Ribbeck nach der Vermutung
von L. Spengel schreibt, terimen. C, I. L. 1, 199 (5, 7749)
Z. 8 ist der Nomin. Plur. termina, vielleicht von terminum,
denn unmittelbar darauf folgt ex eis termiuis; aber überall ist
der Nomin. terminus in demselben Denkmal gebraucht, von
Z. 7 bis 23 zwanzigmal, und der Acc. Plur. terminos v. 3,
ferner ex eo termino quei stat Z. 11, und ad terminum
quei stat Z. 13. Ein Nomin. terminum findet sich bei den
vorgeblichen Cyprian. Laud. martyr. 4. Termine ist für anno
gebraucht C. I. L. 2, 59. Termunibus Aue. sacr. C. I. L.
3, 5036; in den Gromat. ist sehr häufig terminibus: Comment.
zu Frontin. de controv. S. 12, 17; 12, 21; 19, 19; 21, 27; bei
Frontin. de controv. 2 S. 55, 21; Agenn. Urb. de controv. agr,
S. 70, 26; 86, 24; Balb. Expos, mensur. S. 103, 14; Hygin.
de gen. controv. S. 126, 10 126, 19; Lib. colon. 2 S. 252, 15;
256, 9; 256, 21; 258, 27; 258, 11; 262, 1; Agr. quae sit
inspect. S. 283, 8; Ex libr. Latini de terminibus S. 305, 1;
Latin. Togat. S. 309, 23; Ex libr. Magonis et Vegoiae auct.
S. 349, 9; 349, 21; Arcad. Aug. de terminibus S. 351, 13; 351,
19; 352, 1; Vitalis auctor S. 352, 24; Litt. sing. S. 353, 21.
An anderen Stellen derselben Schriftsteller ist terminis, Avio
- 854 —
Sic. Flacc. de condic. agr. S. 140, 15; Agr. quae sit inspect.
S. 283, 5; Litt. sing. S. 340, 10, und überall terminus und
terminos. Enn. bei Fest, unter termonem S. 363 hat zweimal
(Ann. 591 und 592) termo, Graeca consuetudine, wie Fest. sagt.
Für torris war, wie Serv. zu Verg. Aen. 12, 298 sagt,
bei Enn. (ed. L. Müller p. 137 XIV) und Pacuv. (fab. ine. LVI
ed. Ribbeck p. 135) hie torrus huius torri. Non. S. 15, 29
giebt aus Acc. (452) Meleager torrus und aus desselben (439)
Melanippus torris. Nach Fest. S. 355 ist torreri a torro
deductum.
Neben trapetum und trapetus ist trapetes als Nomin.
Plur. Varro L. L. 5, 31, 138; trapetas als Acc. Plur. eben-
daselbst im Flor. (O. Müller und A. Spengel schreiben trapetes)
und R. R. 1, 55, 5; Plin. N. H. 7, 56, 57 (199); trapetibus
Cato R. R. 18, 2.
Für vas Gen. vasis gab es eine alte Nebenform vasum;
bei Petron. 57, 8 kommt auch vasus vor. Charis. 1, 17 S. 119
(I 146, 24): Vasi: genetivo singulari i finita nomina genetivo
plurali rum syllabam capiunt, vasorum, et nominativus erit
hoc vasum. Pluralis utrisque communis est, haec vasa. Caper
de verb. dub. S. 2250 (VII 112, 3): Vas, alii vasum. Cledon.
S. 1902 (V 46, 12): Antiqui rectius dicebant vasum, quomodo
scamnum. Mart. Capella 3 § 295: Vasum an vas dici debeat,
quaeritur. Diesen alten Nomin. und Accus, vasum haben
Plaut. Truc. 1, 1, 33 (53); 1, 1, 34 (54); Fab. Pictor bei Non.
S. 544, 22 (im Guelf m. pr. vasam); Cato (Orat. iuc. fr. 10)
bei Gell. 13, 23 (24), 1; Vitruv. 8, 1, 5 (bald darauf folgt vas)
und 9 Prooem. 11 (kurz vorher vas); Petron. 51, 3; den Genit.
vasi Porphyr, ad Horat. Epist. 1, 7, 30. Mart. Capella 3 § 295
sagt: Lucretius (6, 233) tamen genitivo vasi ut „rarique facit
lateramina vasi", die neueren Herausgeber schreiben aber
vasis; den Dat. und Abi. vaso Cato R. R. 66, 1; 71; Colum.
2, 2, 20 im cod. Polit.; PHn. N. H. 24, 10, 47 (79) im Voss.
und Chiffl.; 27, 7, 28 (47) im Par. a und 29, 6, 34 (109) im
Voss. m. sec; 31, 6, 35 (68) im Chiffl.; Vitruv. 8, 1, 4; 9
Prooem. 12 zweimal; Scrib. Larg. 122; 125; Gell. 3, 14, 5 im
Reg. und Rottend.; C. I. L. 3, 2214; Plin. lun. 1, 6; 1, 25;
2, 4; 2, 5; 2, 8; 2, 9; 2, 11; 3, 16; 3, 24; 3, 32; 3, 33; 3, 37;
überall im St. Gall.; Anthim. 3; 10; 83; Gargil. Mart. de medic.
- 855 —
41; 43; 54; 57 im St. Gall. und Voss.; Soran. Lat. fr. 11 p.
121, 28; Apic. 1, 22; Schol. luven. 4, 33. Vergl. Lachmann
zu Lucr. p. 363. Während aber im Sing, die Formen der
dritten Declin. vorherrschend -sind, ist im Genit. Plur.
vasorum notwendig, und im Dat. und Ablat. Plur. vasis,
vergl. unter 78 und 80. Der Nomin. und Accus. Plur. vasa
wird ebenfalls gewöhnlich zur zweiten Declin. gezählt, die
Form stimmt jedoch, wie Charis. bemerkt, auch, mit der dritten
überein.
Neben vesper ist vespera häutig. Dies haben als
Nomin. Plaut. Cure. 1, 1, 4; Sallust. Hist. nach Charis. 2, 13
S. 198 (I 223, 26), die Worte des Sallust. sind verloren ge-
gangen; Stat. Theb. 5, 250; Plin. Epist. 2, 11, 18; 9, 36, 4;
Amm. Marc. 20, 11, 24; Augustin. Civ. Dei 22, 30 (ed. Dombart II
635, 19); Macrob. Sat. 1, 3, 15. Gewöhnlich ad vesperum,
ante vesperum, in vesperum, sub vesperum, Plaut.
Amph. 1, 1, 97 (253); Asin. 3, 3, 40 (630); Bacch. 4, 9, 106
(1029); Most. 1, 1, 64 (67); 3, 2, 11 (700); 3, 2, 80 (767);
Mil. 2, 6, 23 (503); Merc. 3, 3, 19 (580) und Pseud. 1, 5, 116
(530); Terent. Hec. 3, 4, 28 (442); Varro R. R. 2, 2, 15; Cic.
Epist. ad Att. 2, 8, 1; 7, 8, 4; 12, 15; Fin. 2, 28, 92 und 3,
2, 8 im Erl. und Spir.; Tusc. 5, 34, 97; Divin. 1, 46, 103;
Lael. 3, 12; Caes. beU. Gall. 1, 26, 2; 1, 50, 3; 2, 33, 1; 5,
58, 3; 7, 60, 1 und bell. civ. 1, 3, 1; 1, 42, 1; Bell. Afr. 10,
2; 52, 1; 73, 5; Liv. 25, 34, 14; Colum. 1, 6, 2; 5, 6, 8; 8,
4, 3; Amm. Marc. 17, 13, 8; 22, 8, 11; 26. 8, 13; Solin. 1,
98; Macrob. Sat. 1, 2, 15; doch auch ad vesperam, Cic. Catil.
2, 4, 6; Phil. 2, 31, 77 im Yat.; Plin. N. H. 18, 25, 57 (215);
Suet. Calig. 18; Symmach. Epist. 2, 48; Amm. Marcell. 26, 1,
9; ad usque vesperam Amm. Marcell. 24, 8, 7; ante ve-
speram Amm. Marcell. 29, 5, 48; circa vesperam Cael.
Aurel. Acut. 1, 15, 144 S. 62; 1, 15, 146 S. 63; in vesperam
Tacit. Ann. 1, 16; Curt. 4, 7,22; 6, 11, 9; Amm. Marcell. 21,
12, 11; 22, 13, 5; 31, 15, 15; post vesperam Fronto ad M.
Caes. 5, 40 (55); sub vesperam Curt. 6, 7, 20; vesperam
usque Suet. Claud. 34; bei Colum. 6, 2, 5 schwankt die Les-
art zwischen ante vesperum und ante vesperam. Den Ablat.
vespera haben, und zwar in der Bedeutung von vesperi, Plin.
N. H. 13, 18, 32 (109); 18, 27, 67 (251); 19, 12, 60 (183);
— 856 —
32, 4, 14 (36); Fronto ad M. Caes. 1, 4 S. 11 Naber (J, 1, 12);
2, 6 Ö. 31 ( 2, 2, 8); ad Anton. Imper. 2, 1; Charis. 2, 13 S.
198 (I 223, 27) citiert: Aurel. Caesar ad Frontonem 11: vespera
fatigatus, luce dormitans; vespera aut noctu Suet. Aug. 53;
mit einem Adjektiv verbunden vespera multa Fronto ad M.
Caes. 5, 39 (54); prima vespera Liv. 34, 61, 14; 36, 29, 5;
Curt. 5, lo, 10; prima fcre vespera Cart. 7, 5, 13; pro-
pinqua vespera Tacit. Ann. 15, 60; in der Konstruktion des
Ablat. absol., vespera incedente Amni. Marcell. 24, 1, 6;
31, 11, 4; inumbrante vespera Tacit. Hist. 3, 19; vespera
Oriente Atta (24) bei Non. S. 231, 21; propinquante ve-
spera Amm. Marcell. 26, 2, 1; 27, 2, 6; vespera tenebrante
Amm. Marcell. 19, 8, 5; 25, 8, 18. Den Gen. vesperis
Auson. Epist. 19; Paulin. Nol. nat. 11, 611; primo vespere
Caes. bell. civ. 2, 43, 1; Liv. 35, 30, 10; Stat. Silv. 4, 3, 113;
lustin. 18, 4, 12; sero vespere Ovid. Met. 4, 415 und Trist.
1, 2, 28; vespere ab atro Manil. 4, 597; ap propinquante
vespere lustin. 31, 2, 3; maturato vespere Lucan. 6, 340
und vespere pacato Lucan. 7, 17; sub vespere Flor. 4, 10,
3; Scribon. Larg. 20; Auson. Epigr. 67, 1. Über de vesperi
vergl. unter 61 und über das adverb. vesperi oder vespere vergl.
Adverb. II 649. Selten ist der Dat. vespero in cedens ve-
spero dies Amm. Marc. 31, 7, 15 und adversa vespero Solin.
5, 2. Vespero surgente Horat. Carm. 2, 9, 10 und puro te
sirailem Vespero Horat. Carm. 3, 19, 26 bezeichnet den Abend-
stern, welchen nach Censorin. 24, 4 schon Ennius Vesperum
narmte.
Von dem Nomin. Adonis ist der Voc. Adoni Ovid. Met.
10, 543; 10, 682; 10, 726; Gen. Adonidis Amm. Marcell. 19,
1, 11; Prise. 6, 13, 67 S. 709 (II 252, 5): Udu)i>iq 'Adihvidog,
hie Adonis huius Adonidis; Dat. Adonidi Cic. Nat. Deor.
3, 23, 59; Acc. Adoni dem Claudian. in nupt. Honor. et Mar.
fesc. 1, 16 und Vulg. Ezech. 8, 14; Adonin Grat. 66; Auson.
Edyll. 6, 58; Adonim Serv. zu Verg. Aen. 5, 95 (aus dem
Guelf. 1 wird Adona bemerkt). Dagegen ist der Acc. Adonem
Prop. 3 (2), 13, 53 im Gron. und Neap. ; Vulg. (Amiat.) Ezech.
8, 14; Arnob. 4, 27; Serv. zu Verg. Ecl. 8, 37; 10, 18 und
Aen. 5, 72; Prudent. Perist. 10, 228; Fulgent. Mytholog. 3, 2
(ed. Helm p. 62, 6); 3, 8 (p. 73, 1 und 3); Mythogr. Latin. 1,
— 857 —
200; 1, 232; 2, 34; 2, 38; Anth. Latin, ed. Riese 220, 6, und
der Abi. Adone Apiil. Met. 8, 25 S. 574: Lact. Instit. 1, 17,
9; Serv. zu Verg. Eel. 10, 18; Mythogr. Lat. 3, 11, 17; Prise.
6, 16, 85 S. 719 (II 269, 6) in dem Titel eines Gedichts des
Laevius; Luxer, bei Baehrens P. L. M. IV 244, 2, Riese Anth.
Latin. 56, 2 schreibt amore. Mit diesen Formen sind zu ver-
binden der Gen. Adonis Pliu. N. H. 19, 4, 19 (49); Apul.
Met. 2, 26 S. 155 im Dorv.; Macrob. Sat. 1, 21, 1; Arnob. 7,
33; Serv. zu Verg. Eel. 8, 37; 10, 18, und zu Ge. 1, 306 im
Guelf.; Fulgent. Mytholog. 3, 8 (ed. Helm p. 72, 10) in der
Überschrift; Respensiau. in der Anth. Latin, ed. Riese 253, 33,
und der Dat. Adoni Serv. zu Eel. 8, 37. Über den dazu ge-
hörigen Norain. sind die Grammatiker uneinig. Prise. 6, 13,
68 S. 709 (II 252, 13) vergleicht hie Adonis huius Adonis
mit "Adbovic "Adwi^ioq, vergl. unter 41; dagegen lehrt Prob. In-
stit. art. S. 332 (IV 121, 29): Declinatio Adonis : numeri singu-
laris hie Adon huius Adonis huic Adoni hunc Adonem o Adon
ab hoc Adone. Derselbe Append. S. 446 (IV 199, 13) schreibt
vor: Adon. non Adonius. Den Nomin. Adon haben Varro
(Sat. Meni])p. 540) bei Non. S. 158, 15; Augustiu. Civ. Dei 6,
7, 3; Dracont. Hylas v. 120; Mart. Capeila 2 § 192; Fulgent.
Myth. 3, 8 (ed. Helm p. 72, 15); Venant. Fortun. Carm. 7, 12,
18; Mythogr. Latin. 1, 200; 2, 34; den gewöhnlichen Nomin.
Adonis Verg. Eel. 10,18: Ovid. Met. 10, 532; Hygin. Fab.
58; Mythogr. Latin. 2, 128. Also ist die Behauptung des Serv.
zu Verg. Eel. 10, 18: Adon nusquam lectum est, unbegründet.
Den von Hesyeh. bezeugten Acc. "Adoava gebraucht Nossis
Anth. Pal. 6, 275, 4, der Voc. "Aö(av ist erkannt Theoer. 15,
149. Noch ist der Nomin. Adoneus Catull. 29, 8 (nach Sta-
tins Verbesserung für idoneus oder ydoneus), und der Acc.
Adoneum Plaut. Men. 1, 2, 35 (144) und Auson. Epigr. 30, 6
anzuführen.
Bellerophon mit der Nebenform Bellerophontes Auson.
Epist. 29, 72 (ed. Peiper p. 288); Hygin. Fab 272 (ed. Schmidt
p. 147, 20); Poet. astr. 2, 18; Firm. Math. 8, 6 p. 216, 43;
Serv. zu Verg. Aen. 5, 118 und 6, 288 (Belerofontes); Acc.
ße llerophontam Plaut. Bacch. 4, 7, 12 (810) nach Götz,
Leo schreibt Bcllcrophontem.
Sowohl Geryon wie Geryones wurde nach Varro L. L
- 858 —
9, 51, 90 gebraucht; eine dritte daselbst hinzugefügte Form ist
in den Hdschr. teils in Gerionus teils in Gerionis corrumpiert,
Müller hat Geryoneus geschrieben, eine vierte Form Geryo
bei Boeth. Inst, arithm. 1, 19 p. 40, 26 Fr. Den Nomin.
Geryon haben Senec. Herc. für. 487 (491) und Herc. Oet. 26;
Tert. de pall. 4; Hygin. Fab. praef. zu Ende (ed. Schmidt p.
12, 23) und Fab. 30; den Gen. Geryo nis führt Serv. zu Verg.
Aen. 7, 662 aus Sallust. (iuc. lib. no. 122) an, dieselbe Form
haben Prep. 4 (3), 22, 9 im Gron. und Neap. ; Suet. Tiber. 14
und lustin. 44, 4, 15; den Acc. Geryonem Hygin. Fab. 30;
Mart. 5, 49, 11; 5, 65, 12; lustin. 44, 4, 14; 44, 4, 16, und
Geryona Avieu. Ora mar. 264; Nomin. Plur. Geryones
Corp. Insc. Latin. 4, 2440. Der Nomin. Geryones ist bei
Ovid. Her. 9, 92; Pliu. N. H. 4, 22, 36 (120); Sil. 13, 201;
Claudian. in Ruf. 1, 294; der Gen. Gery onai Lucr. 5, 28, und
Geryonae Verg. Aen. 8, 202; Senec. Herc. für. 1170; Agam.
841; Herc. Oet. 1900; Sil. 3, 422; der Acc. Geryon en Horat.
Carm. 2, 14, 8. Der Abi. Geryone bei Verg. Aen. 7, 662
(in der Elision); Liv. 1, 7, 4; lustin. 43, 3, 4; 42, 1, 9, kann
zu den beiden Flexionen gehören.
Prise. 0, 17, 88 S. 720 (II 272, 6) sagt über die aus dem
Griech. stammenden Nomina auf us: Si eiusdem sint et
apud Graecos terminationis, in is faciunt genetivum Latinum,
ut Oiöinovq Oidmodog, Oedipus Oedipodis; quam vis Plautus
ablativo casu ab Oedipo dixit pro ab Oedipode in Poenulo
(1, 3, 34) : Nam isti quidem hercle orationi Oedipo opus [est]
coniectore, qui Sphingi interpres fuit. MeXd(xnovq MsldfiTvodog,
Melampus Melampodis. Prob. Cathol. 1, 49 S. 1471 (IV
27, 4): Graeca pus terminata tertiae sunt declinationis dis
facientia genetivo, Melampus Melampodis, Oedipus Oedi-
podis; quamvis hie [domus] Oedipodes lectum est. Melam-
podis haben Cic. Leg. 2, 13, 33; Colum. 1 praef. 32; Pliu. N.
H. 25, 5,21 (47); Melampodi Plin. N. H. 10, 49, 70 (137);
Melampode Stat. Theb. 8, 278; Plin. N. H. 7, 33, 33 (119). Oedi-
pus Senec. Oed. Fragm. 313; Gen. Oedipodis Cic. Fin. 5,
1, 3; Val. Max. 5, 3 ext. 3; Stat. Theb. 2, 465 nach wahr-
scheinlicher Vermutung (in den Hdschr. Oedipodes) und 12,
260; Tert. ad nat. 1, 7; Lact. Inst. 6, 20, 23; Hygin. Fab. 67;
68; 69; 70; 71; Acc. Oedipodem Suet. Nero 21 und 46;
— 859 —
Abi. Oedipode Cic. Fat. 14, 33 und Val. Max. 8, 7 ext. 12;
Accus. Plur. Oedipodas Ovid. Trist. 1, 1, 114 und Mart.
9, 25, 10; Voc. Oedipe Sen. Oed. Fragm. 178; nach der
zweiten Deklination Acc. Oedipüm Cic. Fat. 13, 30 und Cato
Mai. 7, 22; Hygin. Fab. 66; Mythogr. Latin. 1, 204; 2, 230;
Anth. Latin, ed. Riese 180, 3 (Edipum); Gen. Oedipi
Hygin. Fab. 76: Anth. Latin, ed. Riese 199, 84 (Ydippi):
Dat. Oedipo Mythogr. Latin 2, 78; Abi Oedipo Plaut. Poen.
1, 3, 34 (443); Mythogr. Latin. 1, 151; Anth. Latin, ed. Riese
74 in der Überschrift. Nebenform Nominativ Oedipodes Stat.
Theb. 1, 48; 11, 505; Claudian. in Eutr. 1, 289; Gen. Oedi-
podae Senec. Oed. Fragm. 89 und Herc. für. 500; Stat. Theb.
1, 17; 1, 164; 8, 609; 12, 510; Dat. Oedipodae Senec.
Oed. 216; Stat. Theb. 10, 699; Acc. Oedipoden Stat. Theb.
2, 436; 8, 242; 11, 491; U, 666; Mart. 10, 4, 1 im Pal. P
(sonst Oedipo dem), und Claudian. in Ruf. 1, 84; Abi. Oedi-
pode Stat. Theb. 7, 513 nach der Hdschr., Kohlmann hat
nach Weber Oedipoda aufgenommen; Acc. Oedipodam Senec.
Oed. 1003 (1025) in den besseren Büchern (sonst Oedipodem);
Oedipoda Senec. Oed. 943 (964).
Indeclinabilia.
130. Indeclinabilia, d. h. in unveränderter Form für
alle Casus anwendbar, sind die Griech. und Latein. Namen
der Buchstaben. Varro L. L. 9, 36, 51 und 52: Dicunt,
quod vocabula litterarum I^atinarum non declinentur in casus,
non esse analogias; hi ea quae natura decliuari non possunt,
eorum declinatus requirunt, proinde ut non ea dicatur esse
analogia, quae ab similibus verbis similiter esset declinata.
Quare non solum in vocabulis litterarum haec non riquirenda
analogia, sed ne in syllaba quidem ulla, quod dicimus hoc ba
huius ba, sie alia. Quodsi quis in hoc quoque velit dicere
esse analogias rerum, teuere potest; ut enim dicunt ipsi alia
nomiua, quod quinque habent figuras, habere quinque casus,
alia quattuor, sie minus alia, dicere poterunt esse litteras ac
syllabas in voce, quae singulos habeant casus. lu rebus plurimia
quemadmodum inter se conferent ea quae quaternos habebunt
vocabulis casus, item ea iater se quae ternos, sie quae singulos
- 860 —
habebunt, ut conferant inter se dicentes, ut sit hoc a huic a,
esse hoc e [hiiius e] huic e. Vergl. 8, 35, 63 : Primum si in
bis esset analogia, dicuDt debuisse omnis nominatus et articulos
habere totidem casus, nunc alios habere unum soluni ut litteraa
singulas omnis, alios tris ut Praesidium Praesidii Praesidio,
alios quattuor ut Mel Mellis Melli Melle, alios quinque ut
Quintus Quinti Quinto Quintum Quinte, alios sex ut Unus Unius
Uni Unum Une Uno ; non esse ergo in casibus analogias, und
8, 36, 64: Secundo quod Grates, cur quae singulos habcnt
casus, ut litterae Graecae, non dicantur Alpha Alphati Alphatos,
si idem mihi respondebitur quod Crateti, non esse vocabula
nostra sed penitus barbara, quaeram, cur idem nostra nomina
et Persarum et ceterorum quos vocant barbaros cum casibus
dicant. Prise. Instit. 1, 3, 7 S. 540 (II 7, 26): Accidit litterae
nomen, figura, potestas. Nomen, velut a, b. Et sunt indeclinabilia
tam apud Graecos elemeutorum nomina quam apud Latinos,
sive quod a barbaris inventa dicuntur, quod esse ostendit Varro
in II de antiquitate litterarum, docens lingua Chaldaeorum
singularum nomina litterarum ad earum formas esse facta, et
ex hoc certum fieri, cos esse primos auctores litterarum, sive
quod simplicia haec et stabilia esse debent quasi fundamentum
omnis doctrinae immobile, sive quod nee aliter apud Latinos
poterant esse, cum a suis vocibus vocales nominentur, semivocales
vero in se desinant, mutae a se incipientes vocali terminentur,
quas si flectas, significatio quoque nominum una evanescit.
Derselbe Partit. XII vers. Aen. 6, 134 S. 1255 (III 490, 23):
Litterarum nomina tam in a quam in quascumque alias litteras
desinentia et apud nos et apud Graecos indeclinabilia sunt, ut
alifa ßijra yä^iia. Non recte enim Donatus digammon posuit.
Vergl. de nom. et pronom. et verbo 1, 3 S. 13O0 (III 443, 18).
Bei Cic. de orat. 3, 12, 46 ist iota litleram; bei Quintil.
1, 4, 8 medius est quidam u et i litterae sonus; 1, 4, 11
geminata i als Ablativ; 1, 4, 16 t litterae cum d quaedara
cognatio; 1, 4, 17 non e quoque i loco fuit?; 1, 5, 60 quod o
et n litteris iiniretur; 1, 5, 61 in a atque s litteras; 1, 6, 7
quae e et o Utteris fatendi modo terminantur und si in infinitis
e litteram media syllaba acceperunt; 1, 6, 8 quae o solam
habent; 1, 6, 14 us litteris finita und cum es litteris finita; 1,
6, 15 o littera als Ablativ; 1, 6, 22 in o litteram und u litteram.
— 861 —
und so an vielen anderen Stellen, besonders durch das ganze
siebente Kapitel des ersten Buches hin; bei Charis. 1, 4 S. 2
(I 12, 1) desinit in consonantem c; 1, 4 S. 3 (I 12, 20) desinit
in duplicem litteram a; 1, 5 S.' 3 (I 12, 21) in z; 1, 5 S. 3
(I 13, 29) cum 1; 1, 5 S. 3 (I 14, 2) a littera h; 1, 5 S. 4
(I 14, 8) principali littera u; 1, 5 S. 5 (I 15, 15) natura c
litterae; 1, 5 S. 5 (I 16, 6) und 1, 5 S. 6 (I 16, 24) o littera
als Ablativ; 1, 10 S. 7 (I 18, 18) per i; 1, 10 S. 8 (I 19, 13)
0 Graeco in i mutato; 1, 10 S. 8 (I 20, 3) quae in a aut in
es exeunt; 1, 10 S. 8 (I 20, 8) similiter in a; 1, 10 S. 8 (I 20
14) aut in as aut in a efferuntur; 1, 10 S. 9 (I 21, 1) in a
effertur; 1, 10 S. 10 (I 22, 10) in a faciunt; 1, 10 S. 11 (I 23,
11) geminata i als Ablativ: 1, 10 S. 11 (I 23, 15) quae ante
um habent i similiter declinantur geminata i in genetivo u. s. w.
Bei Prise. 1, 2, 6 S. 539 (II 7, 17); 1, 4, 12 S. 542 (II
11, 11); 1, 4, 20 S. 546 (II 15, 8); 1, 4, 23 S. 547 (II 18, 13);
1, 5, 25 S. 548 (II 19, 19); 2, 9, 48 S. 589 (II 74, 4); 6, 13,
69 S. 709 (II 253, 17) ist digamma als Genit. (freüich bei-
nahe überall mit der Var. digammae), und 1, 4, 20 S. 546
(11 15, 2); 1, 4, 21 S. 546 (II 15, 7); 1, 6, 35 S. 554 (II 27,
13) dieselbe Form digamma als Ablativ. Dagegen haben Terent.
Maur. 162 (VI 330); Pompei. Comment. S. 21 (IV 105, 3); Serv.
zu Verg. Aen. 1, 292; Serg. de litt. S. 1827 (IV 476, 15) und
Expl. in Donat. f. 55 (IV 521, 13); Anecd. Helv. p. 93, 14
den Nominativ digammos, und Terent. Maur. 645; 648;
794 (VI 344); Diom. 2 S. 420 (I 425, 32); Caecil. Vindex bei
Cassiod. de orthogr. S. 2317 (VII 206, 18); Serv. zu Verg.
Aen. 6, 359 und Serg. an beiden angeführten Stellen den Acc.
digammon; Quintil. 1, 4, 7; Donat. 1, 2, 1 S. 1736 (IV 367,
18); Diom. 2 S. 416 (I 422, 21) und Macr. Exe. Paris. V 606,
30 digammon als Nomin.; Serv. Comm. in Donat, f. 167
(IV 422, 1) digammi als Gen., und diese Form ist in einzelnen
Hdschr. bei Prise. 1, 2, 6 S. 539 (II 7, 17) und 2, 9, 48
S. 589 (II 74, 4); digammo als Abi. Serv. zu Verg. Aen. 1,
451; 1, 642. Bei Serg. Expl. in Donat. 1 f. 55 (IV 520, 33)
ist digammae als Nomin. Plur., bei demselben de litt.
S. 1827 (IV 476, 16) ex duabus garamis. Auson. Technop.
de litt, monosyll. Gr. ac Lat. v. 7. 13. 14. 21 gebraucht als
Gen. iotae, betae, deltae, gammae.
— 862 —
Delta ist auch als geographische Bezeichnung im Abi.
unverändert geblieben Bell. Alex. 27, 5, und im Accus. Mela
1, 9, 51 in den Vat. AB, im Berl. und Cibin. (in anderen
Büchern Del tarn). — Aber von sigma in der Bedeutung eines
Speisesofa von der Gestalt dieses Buchstaben hat Lamprid.
Heliog. 29, 3 den Abi. sigmate, und von gamma für einen
Acker von der Form des Buchstaben ist der Acc. gamma m
Frontin. de controv. agr. 2 S. 43, 16 und in der Wiederholung
dieser Stelle bei Agenn. Urb. S. 74, 13, der Nomin. Plur.
gammae Sic. Flacc. de condic. agr. S. 144, 21, und der Acc.
Plur. gammas daselbst S. 140, 9; doch auch gamma als Acc.
Sing, agrorum quae sit inspect. S. 281, 15. Gamma als Abi.
Gas. litt. S. 325, 18 in gramma iacet ist nicht entscheidend; in
gamma C. I. L. 6, 10284.
131. Indeclinabilia sind ferner einige apocopierte
Wortformen. Als solche giebt Auson. Technopaegn. grammati-
comastix v. 3. 17. 18 aus Enn. gau, cael und do ; v. 5. 6
aus den Verg. Catal. das Celtische al und tau; ferner v. 8. 9
Sil und min. Mar. Victor. 1 S. 2499 (VI 56, 6) sagt: pari
ratione in versu et apocope praecepta est, id est subtractio
syllabae syllabarumve cuiuslibet partis orationis metro cogente
facta, quae sive in verbo sive in nomine acciderit, pro integra
parte orationis accipietur, ut „endo sua do" id est in sua domo.
Item „ac famul iniimus esset" pro famulo. Similiter „proras
detondete et despoliate guberna", id est gubernacula, sicut
diximus, metri necessitate, der letzte Vers gehört dem Lucil.
(20 12) an, wie wir aus Non. S. 490, 31 ersehen. Guberna
steht auch bei Lucr. 2, 553 disiectare solet magnum mare
transtra guberna und 4, 437 et recta sperne guberna. Fest.
S. 205 sagt: pa pro parte; et po, pro potissimum positum est
in salinari carmine. Do giebt das Griech. Jw wieder, welches
bei Homer oft als Nomin. und Accus. Sing., bei Hesiod. Theog.
933 als Accus. Plur. gelesen wird. Endo suam do geben Charis.
4, 3 S. 249 (I 278, 24); Diom. 2 S. 436 (I 441, 34) und
Auson. a. a. 0., bei Consent, de barbar. et metapl. S. 7 (V 388,
22) ist in der nämlichen Formel ut endo in Hdschr. in tetendit
corrumpiert, bei dem vorgeblichen Prob, de ult. syll. 18, 7
5. 1438 (IV 263, 13) ist namque suam do, bei Mar. Victor.,
wie oben angeführt ist, endo sua do. In dem von Quintil. 8,
- 863 —
3, 28 unter dem Namen des Verg. erhaltenen Gedicht (Verg.
Catal. 2, Burmann Anthol. 2, 242, Meyer 89) haben die besten
Bücher: Corinthiorum amatoriste verborum, Thucydides Britannus,
Atticae febris (in den Hdschr. des Quintil. febres), tau Gallicum
enim (oder ehim) et spinet (oder spine) male illisit, ita omnia
ista verba miscuit fratri. In einzelnen Hdschr. der Catal. ist
minet spinet, minel prosinet, minet prominet, et psinae, iminet
ipsimet. Nach Anleitung des Auson. vermutete Scaliger: taur
Gallicum, min ipsum et al, ei illisit; Ph. Wagner: tau Gallicum,
min, al, sit ut male elisit, und dies hat Ribbeck aufgenommen,
Halm hat bei Quintil. tau, Gallicum al, min et sil ut male elisit
geschrieben. Tau soll den sanguis taurinus bedeuten, al für
alium und min für minium stehen.
Prob. Cathol. 1, 17 S. 1446 (IV 8, 13) sagt: I littera
terminata nomina quattuor tantum modo repperi sine aliqua
declinatione. Nam monoptota sunt duo generis omnis, hie et
haec et hoc nihili frugi, et duo generis neutri numero tantum
modo singulari, hoc cummi, hoc sinapi; ders. 1, 25 S. 1451
(IV 11, 27): Ir pura unum indeclinabile vel monoptotum repperi,
hoc ir, contra rationem neutrorum nominum r littera termina-
torum, quae omnia, sicut ante docui, tertiae sunt declinationis,
id est genetivo is syllaba terminantur; ders. 1, 43 S. 1464
(IV 22, 2): Latina duo repperi indeclinabilia, hoc fas, hoc
nefas und 1, 58 S. 1477 (IV 32, 1): Omnia nomina monosyllaba
tertiae sunt declinationis: nam is faciunt genetivo exceptis
quinque, tribus indeclinabilibus, git, ir, pus. Phoc. 1, 4 und
1, 6 S. 1690 (V 412, 6 und 14) bezeichnet als Indeclinabilia
fas, nefas, git, pus, ir, nihili, nugas, gummi, frugi,
sinapi, pedum, nequam. Charis. Art. gramm 1, 12 S. 22
(I 35, 21 und 28) nennt als monoptota nequam, frugi, nihili,
nugas, pondo, fas, nefas, hir, tabo, git, instar, pus,
sinapi, virus, caepe, welchem letzteren er hinzufügt: et,
haec caepa huius caepae. Die meisten derselben werden in
den Exe. ex Charis. arte gramm. S. 102 (I 551, 8) ebenfalls
aufgeführt.
Von cummi (oder gummi) und sinapi, für Avelche die
Nebenformen cumrais und sinapis vorhanden sind (vergl. unter
128), müssen der Accus., Dat. und Abi. dem Nomin. gleich-
lautend sein. Also hängt die Entscheidung darüber, ob die
— 864 —
Formen auf i Indeclinabilia sind oder nicht, allein von dem
Genit. ab. Non. S. 202, 29, welcher cummi für ein monoptoton
erklärt, betrachtet den Gen. cummis als zum Fem. cummis
gehörig; dass aber auch die Neutra cummi und sinapi den
Gen. auf is bilden können, zeigen die unter 128 angeführten
Beispiele commis Alexandrini, sinapis contriti, lacrimosi sinapis.
Prise. 5, 12, 70 S. 669 (II 184, 20) decliniert hoc gummi,
huius gummi, und diese Form des Gen. hat Geis. 5, 18,
1; 5, 23, 1; 5, 23, 3; 5, 28, 12 (hier wird aus dem Med. 1
cummis bemerkt); 6, 6, 1; 6, 6, 3; 6, 6, 4; 6, 6, 5; 6, 6, 6;
6, 6, 7; 6, 6, 8; 6, 6, 9; 6, 6, 16; 6, 6, 17; 6, 6, 19; 6, 6,
20; 6, 6, 21; 6, 6, 24; 6, 6, 25; 6, 6, 27; 6, 6, 30; 6, 6, 31;
6, 6, 33; 6, 18, 8. — Den Gen. sinapi, welchen Prob. Instit.
art. S. 297 (IV 98, 36) aufstellt, hat Caei. Aurel. Chron. 5, 10,
118 S. 411; luvenc. Hist. evang. II 813; Dat. sinapi Gargil,
Mart. Medic. 29; bei Piin. N. H. 16, 36, 66 (167) quoniam vis
eadem est quae sinapi, kann sinapi Dat. sein.
An diese Nomina schliesst sich misy au, dessen Gen.
zwar bei Plin. N. H. 34, 12, 29 (114); 34, 12, 29 (117) und
bei Marc. Emp. 15 misyos; bei Plin. N. H. 33, 4, 25 (84) und
Scrib. Larg. 208; 227 misyis; bei demselben 34; 240 misys
(oder mysis) geschrieben wird, aber bei Gels. 5, 19, 7 ; 5, 19,
8; 5, 19, 15; 5, 19, 27; 5, 20, 1; 6, 6, 22; 6, 6, 27; 6, 7, 2;
6, 18, 2 S. 254 ed. Daremb. zAveimal und Scrib. Larg. 177 misy.
Über caepe vergl. unter 129. — Über git sagt Gharis.
1, 17 S. 106 (I 131, 7): Git. Varro ad Giceronem XI per
omnes casus id nomen ire debere commeminit; vulgo autem
hoc gitti dicunt. Itaque ut Plinius sermonis dubii libro VI ... .
Als monoptoton wird das Wort noch von Gharis. 1, 11 S. 21
(I 34, 27) bezeichnet, als indeclin. von Prob. Gathol. 1, 56
S. 1476 (IV 31, 21); Prise. 6, 4, 22 S. 687 (II 214, 6); Gassiod.
de gramm. S. 2324; Albin. de orthogr. S. 2336 (VII 302, 28).
Gith oder git steht als Gen. bei Gels. 5, 28, 18; Scrib. Larg.
70; 131; 145; Marcell. Empir. 15, als Abi. Plin. N. H. 1 Inh.
von B. 20 ed. Detlefsen 1 p. 44, 33.
Frit, welches Voss, de anal. I, 34 mit git verbindet, ist
in der einzigen dafür angeführten Stelle Varro R. R. 1, 48, 3
als Nomin. gebraucht.
- 865 -
Naphthas (oder auch napta geschrieben) ist ein monop-
toton nach Prob. Cathol. 1, 44 S. 1465 (IV. 22, 22), welcher
dabei bemerkt: Sallustius posuit; nach demselben Cathol. 1, 52
S. 1473 (IV 29, 4); 1, 54 S. J475 (IV 16, 8) und Mar. Plotü
[M. ClaudiiJ Sacerd. 2, 50 (VI 480,3); 2, 58 (VI 481, 20) kann
hoc naphthas huius naphthae decliniert werden, wobei
SaUust. in den Hist. genannt, aber auch hinzugefügt wird, das
Wort sei melius indeclinabile. Den Gen. naphthae hat
Plin. N. H. 2, 105, 109 (235); den Acc. naphtham Plin. N.
H. 35, 15, 51 (179) und Amm. Marc. 23, 6, 38.
Ir oder hir (die letztere Sehreibung ist bei Charis.) wird
noch von Charis. 1, 10 S. 12 (I 24, 20); Prise. 5, 3, 18
S. 648 (II 153, 21); 6, 9, 45 S. 698 (II 234, 8) und Phoc. 2,
9 S. 1694 (V 416, 1) für indeclin. erklärt; Prise, an der zweiten
Stelle bemerkt dabei : quamvis quidam, ut Charisius, ir iris decli-
naverunt. Nämlich Charis. 1, 14 S. 27 (I 42, 15) giebt hir
d^svaq hirris. Hir als Nomin. gebraucht Lucil. (22, 3) bei
Cic. Fin. 2, 8, 23 nach wahrscheinlicher Verbesserung, in einem
anderen Casus kommt das Wort nicht vor.
Ab ad dir quoque (abaddier ö ßairvloq), declinatum non
legi, sagt Prise. 6, 9, 45 S. 698 (II 234, 16). Derselbe 7, 7,
32 S. 747 (II 313, 24): Quidam addunt hie abaddir o ßccirvXog,
huius abaddiris, lapis quem pro love devoravit Saturnus ; sed
in usu hoc non inveni. Die Form abidir steht bei dem My-
thogr. Latin. 1, 104. Den Plur. abaddir es hat Augustln.
Epist. 17 (ad Max. Madaur.).
Sil erscheint als indeclin. bei Veget. Art. vet. 4, 28, 31
sil Gallici. Aber nicht nur Cels. 5, 23, 1 und 5, 21, 3 hat
den Gen. silis, und Plin. N. H. 22, 22, 37 (79) silis effigie
nnd N. H. 24, 19, 117 (177) semen silis; Plin. N. H. 27, 7,
28 (48); 33, 12, 56 (158); 35, 6, 20 (38); 35, 11, 40 (137)
den Abi. sile, und 20, 5, 18 (36) sili, sondern bei Veget.
selbst 3, 40, 1 ist silis Gallici; daher in der erstgedachten
Stelle desselben sil Gallici für corrurapiert zu erachten ist.
Manna im alttestamentlichen Gebrauch ist Neutrum, und
kommt beinahe überall als Nomin. oder Accus, vor. Vergl.
Tert. de carne 5, 12; Augustin. Serm. 352, 3; Salvian. Gub.
Dei 1, 10, 45 und 1, 12, 55 im Corb. (sonst mannam); die
Vulgata 2 Esdra 9, 20; losua 5, 12; Psalm. 77, 24; Baruch 1,
Neue-Wagener, Formenlehre 1, 3. Aufl. t^O
— 866 —
10; Ev. loh. 6, 31; 6, 41; 6, 59; Hebr. 9, 4; Apocal. 2, 17.
Jedoch Deuteron. 8, 16 cibavit te man na in solitudine ist es
Abi., womit Sulpic. Sev. Chron. 1, 20, 3 mannae cibo zu
vergleichen. Auch im Evangeliencodex Palatin. heisst es loh.
6, 49 manducaverunt panem in deserto mann am, und bei
Invencus in libr. losue v. 52 als Feminin, caelicolum victum
nivalis manna paravit, vergl. Rönsch, Rhein. Mus. 1879, 34 S.
638 (=Collectanea philologa, herausgeg. von C. Wagener S. 30);
vergl. noch Hieronym. in Psalm. 131, 16 und Augustin. Serm.
353, 2. Manna für mica turis folgt der ersten Declination.
Pascha ist zwar im Griech. indeclin., im Latein, wird es
häufig nach der ersten Declin. flectiert Paschae und pascha-
rum Tert. Cor. mil. 3; de orat. 18; Bapt. 19; ad uxor. 2, 4;
adv. Marc, 4, 40; c. Prax. 23 und adv. lud. 8; 10; Augustin.
Civ. Dei 22, 8; Eugipp. Exe. Augustin. 163 S. 574, 20; Cyprian.
Epist. 21, 2; 56, 3; 75, 6; Hieronym. de vir. ill. 17; 34; 35;
45; 61; 76; Sedul. 4, 1; Sulp. Sev. Chron. 2, 30, 4; Firraic.
Mat. Err. prof. relig. 27, 5; Auson. Epist. 8, 9; Symmach.
Epist, 10, 78 und K. Honorius an Symnach. Epist. 10, 77; 10,
fO; Impp. Valent. Theod. et Arcad. Cod. 3, 12, 6 (7) § 5;
Impp. Honor. et Theod. 3, 12, 8 (10); pasch am in dem Ge-
dicht unter Tert. Namen adv. Marc. 2, 80; 2, 85; 2, 120; super
pascha Hieronym. de vir. ill. 24; 38; 44: 61; 69; 70; 73;
118; appropinquante pascha Augustin. Civ. Dei 22, 8, Wo
pascha als Accus, steht, wie Tert. leiun. 14; Augustin. Civ.
Dei 16, 43; 22, 8; Auson. Epist 10, 17; Sulp. Sev. Chron. 1,
50, 2, ist das Wort als Neutr. gebraucht, wie pascha tuum,
nostrum, celebratum, verum Prudent. Apoth. 348; 355; Hiero-
nym. de vir. ill. 43; 45; Sulp. Sev. Chron. 1, 52, 4; Firmic,
Mat. Err. prof. relig. 27, 5 gesagt wird. In der Vulgata komm*
pascha oft vor, und zwar pascha als Norain. Ev. Matth. 26,
2; Marc. 14, 1; Luc. 22, 1; loh. 2, 13; 6, 4; 11, 55; 1 Corinth.
5, 7; pascha als Acc. 1 Esdr. 6, 19; 3 Esdr. 1, 1; 1, 6; 1,
21; Ev. Matth. 26, 17; 26, 18; 26, 19; Marc. 14, 12; 14, 14;
14, 16; Luc. 22, 7; 22, 8; 22, 11; 22, 13; 22, 15; loh. 18,
28; Hebr. 11, 28; paschae als Genit. Ezech. 45, 21; Luc.
2, 41; loh. 12, 1; 13, 1; 19, 14; pascha abhängig von Prä-
positionen: ad immolandum pascha 1 Esdr. 6, 20; ante pascha
loh. 11, 55; post pascha Act. apost. 12, 4; in pascha (als Acc.)
— 867 -
loh. 18, 39; in pascha (als Ablat.) 3 Esdr. 1, 8; loh. 2, 23.
Pondo wird von Charis. auch 1. 10 S. 17 (I 29, 26) und
1, 14 S. 25 (I 39, 1) zu den Monoptota gezählt. Es steht ur-
sprünglich wie der Abi. eines defect. Nomen neben libra, as,
uncia, und bedeutet an Gewicht. Plaut, Men. 3, 3, 3 (526)
huc ut addas auri pondo uuciam und Men. 3, 3, 17 (541)
inauris da mihi faciendas pondo duom nummum, stalagmia;
Pseud. 3, 2, 27 (816) eo laserpici libram pondo diluont; Rud.
4, 2, 8 (913) neque piscium ullam unciam hodie pondo cepi.
Cato R. R. 84 mellis pondo quadrantem; R. R. 85 mellis
pondo semissem und R. R. 158, 1 de perna frustum pondo
semissem, vergl. Krumbiegel, Index verborum in Catonis
de re rustica p. 80. Varro L. L. 5, 36, 174 libram
pondo as valebat und 5, 36, 182 asses libras pondo
erant. Paul. Festi unter grave aes S. 98: quia deni asses
singuli pondo libras efficiebant denarium. Liv. 3, 29, 3
ut coronam auream dictatori libram pondo decreverit; Liv. 4,
20, 4 dictator coronam auream libram pondo in Capitolio lovi
donum posuit; Liv. 26, 36, 5 und 6 ut, quibus uxor filiaeve
sunt, singulas uncias pondo auri relinquant, argenti, qui curuli
sella sederunt, equi ornamenta et libras pondo, ut salinum
patellamque deorum causa habere possint; Liv. 26, 47, 7 paterae
aureae fueruut CCLXXVI, libras ferme omnes pondo. Colum.
12, 5, 1 fici aridae pondo quadrantem und mentae viridis
pondo selibram; Colum. 12, 12, 2 cum dodrante pondo mellis;
Colum. 12, 20, 5 calami pondo libram und amomi pondo
quadrans; Colum. 12, 22, 3 huius medicaminis pondo qua-
drantem; Colum. 12, 28, 1 irim cribratam, quae sit instar
pondo quincuncem et trientem, foeni Graeci pondo quincuncem
et trientem, schoeni pondo quincuncem in unum permisceto,
tum in serias singulas addito medicaminis pondo unciam et
scripula octo; Colum. 12, 30, 2 pondo quadrantem; Colum.
12, 33, 1 und 2 Scillae aridae adde pondo libram und Scillae
aridae pondo libram et quadrantem adici oportere; Colum. 12,
57, 5 mellis adicies pondo semunciam. Cels. 5, 19, 19 aeru-
ginis rasae pondo bessern und 5, 25, 16 resinae terebinthinae
pondo scxtantes. Plin. N. H. 26, 7, 19 (33) Vettonicae
tusae pondo libra und N. H. 33, 12, 56 (158) pretium in
pondo libras denarii duo. Gell. 2, 24. 2 neque argenti in
- 868 —
convivio plus pondo quam libras ccutum inlaturos. Dann wird
pondo mit Auslassung von librae anstatt dieses Wortes
gebraucht. Charis. 1, 12 S. 22 (I 35, 21): Quainquam unum
pondo non dici sciamus, sed in libram roferamus, ut puta unam
libram, duas libras ; duo enim pondo et deinceps observamus.
Zwölftafelgcsetz bei Gell.' 20, 1 , 45 quindecim pondo ne
minore aut si volet maiore vincito. Plaut. Asin. 2, 2, 33 (299)
quot pondo ted esse censes nudum?; Persa 2, 2, 49 (231) tu
quidem haud etiara es octoginta pondo; Trucul. 4, 5, 21 (913)
plus decem pondo amoris pauxillisper perdidi. Varro (de vita
populi Romani lib. IUI) bei Non. S. 149, 15 rettulit auro pondo
mille octingentum septuaginta quinque und (de vita populi Romani
lib. III) bei Non. S. 163, 27 corona aurea pondo ducentum.
Cic. Invent. 2, 40, 116 vasorum argenteorum pondo centum;
pro Cluent. 64, 179 auri quinque pondo abstulit: pro Flacc. 28,
68 expensum est auri pondo centum paulo minus; Parad. 3,
1, 21 cum lucrari impune posset auri pondo decem. Caes. bell.
civ. 2, 18, 4 argenti pondo XX milia. Bell. Afric. 97, 3 XXX
centenis milibus pondo olei. Sallust. lug. 62, 5 argenti pondo
ducenta milia. So ferner Liv. 1, 55, 9 qui quadraginta milia
pondo argenti seposita in eam rem scribit; Liv. 5, 48, 8 mille
pondo auri pretium populi gentibus mox imperaturi factum;
Liv. 7, 38, 2 fuit pondo viginti quinque; Liv. 8, 14, 6 ut eius
. . usque ad mille pondo assium clarigatio esset; Liv. 10, 46,
5 argenti . . pondo mille octingenta triginta; Liv. 21, 62, 8
donum ex auri pondo quadraginta Lanuvium lunoni portatum
est; Liv. 22, 1, 17 ut lovi primum donum fulmen aureum
pondo quinquaginta fieret; Liv. 22, 23, 6 ut argenti pondo
bina et selibras in militem praestaret; Liv. 22, 37, 5 iam omni-
um primum ominis causa Victoriam auream pondo ducentum
ac viginti adferre sese; Liv. 25, 39, 13 in ea praeda fuisse
clipeum argenteum pondo centum triginta septem; Liv. 26, 14,
8 argenti triginta milia pondo; Liv. 26, 47, 7 librae ferme
omnes pondo und an vielen anderen Stellen. Val. Max. 2, 9,
4 decem pondo argenti. Senec. Epist. 95, 42 quattuor pondo
et selibram fuisse aiebant Colum. 7, 4, 2 tum etiam cordi
foeni septena pondo; Colum. 12, 18, 7 sunt satis sesquiculleari-
bus dolus picis durae pondo vicenaquina; Colum. 12, 41
mellis optimi pondo decem. Plin. N. H. 7, 20, 19 (83) cothur-
— 869 -
nis quingentum pondo calciatum per scaenam ingredi; N. H.
9, 30, 48 (93) reliquiae adservatae miraculo pependere pondo
DCC; N. H. 11, 42, 97 (241) ad siugula milia pondo premitur;
N. H. 18, 7, 10 (54) LX pondo panis e modio reducunt. N.
H. 33, 6, 31 (58) si quinariae erunt sexagena pondo; N. H.
33, 3, 15 (51) XVI pondo annua in quinquaginta annos; N.
H. 33, 11, 50 (141) triginta duo libras argenti Africauus sequens
heredi reliquit idemque, cum de Poenis triumpharet, IUI
CCCLXX pondo transtulit und frater eins pondo mille habuit;
N. H. 33, 11, 50 (142) propter quinque pondo notatum a
censoribus triumphalem senem fabulosum iam videtur; N. H.
37, 9, 43 (127) inde erutam chrysolithon XII pondo a se
visam. Quintil. 6, 3, 79 cum ei Galli torquem aureum centum
pondo dedissent; Quintil. 7, 6, 11 argenti pondo quinque
miUa; Quintil. 7, 9, 9 argenti quod elegerit pondo centum.
Bei Liv. 27, 4, 9 terna pondo paterae aureae und 44, 14, 2
torquis aureus duo pondo, ferner bei Vitruv. 10, 11, 3 balista
duo pondo saxum mitterre debet, steht der Accus, ebenso wie
in den obigen Beispielen Cato R. R. 158, 1 de perna frustum
pondo semissem-, Liv. 3, 29, 3 und 4, 20, 4 coronam auream
libram pondo und 26, 47, 7 paterae aureae libras ferrae omnes
pondo; und wo in dieser Construction das Zahlwort ein lu-
decHn. ist, darf man mit gleichem Recht den Accus, wie den
Genit. erkennen. Vergl. über pondo Sanct. Min. 4, 4 und
Periz. Anm. 53, Gronov pec. vet. 1, 6, 7, Rudd. 1 S. 116.
Semis, welches sonst, wie Charis. 1, 15 S. 68 (I 89, 9)
und Prise. 6, 12, 66 S. 708 (II 250, 18) bemerken, im Gen.
semissis hat (vergl. unter 48), kann in Verbindung mit einer
ganzen Zahl durch alle Casus unverändert bleiben, welcher
Gebrauch indessen öfters durch Anwendung der Abbreviatur S.
verdunkelt ist, wie z. B. Cato R. R. 18, 1 in Angaben des
Masses und Gewichts geschrieben wird foramina longa P. III. S.;
ebenso R. R. 18, 2 foramen primum P. I. S. inter arbores et
arbores und lingulara P. IL S.; R. R. 18, 3 longiim P. V.,
latum P. IL S., crassum P. I. S.; R. R. 18, 5 longum P. IL S.,
latum P. IL S., crassum P. IL S. und trabeculam pedum
XXIIL S.; R. R. 18, 6 latam P. IIIL S.; Cels. 5, 18, 11 pa-
nacis P. x. S., plumbi combusti P. x. I. S. ; Cels. 5, 18, 12
calcis P. S., sevi bubuli P. IL S ; Cels. 5, 18, 17 fuliginis turis
— 870 —
P. S.; Cels. 5, 18, 23 sevi taurini P. S.; Gels. 5, 18, 28 cerae
P. S.; Cels. 5, 18, 31 singulorum P. S.; Cels. 5, 19, 4 aeru-
ginis P. S ; Cels. 5, 19, 9 salis ammoniaci P. S. Vollständig
wird semis geschrieben Cic. Verr. 3, 49, 116 multi HS binos,
multi HS öingulos semis, im Lag. 42; Vitruv. 5, 1, 6 pedes
duos semis, pedem uuum semis und 5, 6, 3 latitudines ne plus
pedes duos semis, ne minus pedes duo coustituantur; Frontin.
Aquaed. 7 ductus habet longitudinem passuura sexaginta milium
et DCCX et semis, rivo subterraneo passuum quinquaginta
quattuor milium CCXXXXVII semis; Veget. R. milit. 2, 7 (ed.
Lang p. 42, 7) duplares duas, sesquiplares unam semis con-
sequebantur annonam ; 2, 8 (p. 42, 18) princeps primae cohortis
centuriam semis, hoc est CL homines, gubernabat; 2, 8 (p. 43,
3) item secundus hastatus centuriam semis, id est CL homines,
regebat; 2, 15 (p. 49, 9) hastili pedum quinque semis, quod
pilum vocabant; 2, 15 (p. 49, 14) hastili pedum trium semis,
quod tunc vericulum, nunc verutum dicitur; 3, 8 (p. 83, 10) longus
pedes semis; Pallad. 2, 10, 2 pedum duorum et semis und
duorum et semis (oder duum semis) pedum; Pallad. 2, 18, 3
pedibus duobus semis; Pallad. 2, 18, 4 duorum semis pedum;
Pallad. 2, 13, 7 duobus semis pedibus und in pedem semis
(d. i. in pedem unum semis); Pallad. 2, 15, 6 pede uuo semis;
Pallad. 3, 9, 10 duos semis pedes; Pallad. 3, 10, 1 pedum
duorum semis; Scrib. Larg. 177 duum, trium semis; Impp.
Valent. et Martian. Cod. 12, 41, 10 duas semis domos und
unam semis domum; C. L L. 3, 53 und 3, 61 hora prima semis.
Bei Vitruv. 4, 1, 8 war octo semis Conjectur, in den Hdschr.
ist novem. Bei Ascon. zu Cic. in Pison. 4, 9 ist in den Worten
frumentum quod antea senis aeris ac trientibus in singulos
modios dabatur, von Mannt, senis in semis geändert nach Cic.
pro Sest. 25, 55 remissis semissibus et trientibus ; aber vielleicht
schrieb auch Ascon. semissibus. Übrigens wird das Wort von
anderen auch in Verbindung mit einer ganzen Zahl decliniert,
wie Liv. 6, 16, 6 bina iugera et semisses agri; Liv. 39, 7, 5
vicenos quinos et semisses; Liv. 41, 13, 5 quinquagena et sin-
gula iugera et semisses agri; Vitruv. 3, 3 (2), 12 in partes sex
et semissem und quinque et semisse superior; Colum. 3, 13, 8
duos pedes et semissem'; Apul. bei Prise. 6, 12, 66 S. 708
(II 251, 1) dipondium (oder dupondium) semissem; Prise, de
— 871 —
fig. numer. 2, 9 S. 1347 (III 407, 29) duarum semissis librarum.
Was die übrigen von den obengenannten Grammatikern
als indeclin. aufgeführten Nomina anbetrifft, so sagt über nihili
auch Varro L. L. 9, 37, 54: De homine dicimus: hie homo
nihili est, et huius hominis nihili et hunc hominem nihili. Es
ist dies nämlich nichts anderes als der Gren. von nihilum. —
Nequam ist ein indeclin. Adjectivum, vergl. Adject. 53 Band II
171. Über fas, nefas, instar, pedum, pus, virus vergl«
unter 116, über tabo unter 117, über nugas unter 113, über
das adjectiviseh gebrauchte frugi unter 117.
132. Über barbarische Nomina propria sagt Prise. 5, 2,
11 S. 644 (II 148, 6): In im uuuni poprium neutrura Cim, nomen
vici, ut dieit Celsus. Et barbara indeclinabilia non solum in am et
in im, sed in alias quoque litteras terminant, in quas Latina vel
Graeca nomina non solent desinere, ut Abraham, loachim,
Loth, Ruth, lacob, David, Balac. Sed haec nomina nuUa
regula Latina vel Gi'aeca sunt moderanda, nisi transferantur in
aliquam declinabilem formam, quod quidam historiei fecerunt,
ut Abrahamus Abrahami. Derselbe 6, 5, 24 S. 688 (II 215,
13): In im unum indeclinabile, Cim (nomen est vici), ut dicit
Celsus. Nach Varro L. L. 8, 36, 64 und 65 werden zwar die
Namen der Perser et cetei'orum quos vocant barbaros (§ 65
nennt er die Gallier) cum casibus gesprochen, dagegen die der
Phönicier und Agyptier singulis casibus.
Im Bell. Afr. 79, 2 ist ab Aggar, wie Cap. 67, 1 ad op-
pidum Aggar und 76, 3 ad Aggar. — CLL 8, 5683 und 8,
5695 (luscr. de 1' Alger. 2470 und 256.5) steht Sigus als Locat.
— Dagegen hat Sallust. lug. 37, 3 zwar ad oppidum Suthul,
aber Cap. 38, 2 relicto Suthule, wie Prob. Cathol. 1, 12 S.
1444 Suthul Suthulis (IV 6, 3) decliniert. — Liv. bild.-te
nach Prise. 5, 2, 10 S. 643 (II 146, 19j; 6, 4, 22 S. 686 ^I
213, 16 und 214, 2) von dem Namen des Maurischen Königs
Bogud den Gen. Bogudis und den Acc. Bogudem. Bogu-
dem ist auch Bell. Alex. 59. 3; Bogudis Asin. PoU. Epiat. bei
Cic. Epist. ad Farn. 10, 32, 1 (vergl. J. H. Schmalz, Über d(!n
Sprachgebrauch des Asinius Pollio S. 8; 9); Bell. Afr. 23. 1;
Suet. Caes. 52. Das bei Prise. S. 687 (II 214, 4) hinzugefügte
Beispiel aus Liv., circa Pulpud, beweist ebenso wenig wie <lie
Worte des Mela 2, 6, 90 inter Subur, dass diese Städtenameu
— 872 —
indeclin. sind. Aber der Ägyptische Name Theuth (früher
Thoth geschrieben) ist im Accus, unverändert geblieben bei Cic.
Nat. Deor. 3, 22, 56 und Lact. Instit. 1, 6, 3.
Vorzüglich biblische Namen werden als Indeclin. ge-
braucht. Sala als Accus. Augustin. Civ. Dei 16, 3, 10; Liber
Generationis ed. Frick p. 8, 12; Chronic. 334 ed. Frick p. 84,
29; 109, 5; Liber Chronecor. ed. Frick p. 428, 17; für Sala
ist auch Salam als Nomin. und Acc. geschrieben. Thara als
Abi. Vulg. Esther 12, 1; als Acc. Augustin. Civ. Dei 16, 10;
Chron. 334 ed. Frick p. 109, 17; Hilarian. de cursu temporum
ed. Frick p. 160, 17; Chron. 452 ed. Frick p. 178, 7. daneben
auch Acc. Tharam Liber Generationis ed. Frick p. 36, 15;
Exe. Lat. Barbari ed. Frick p. 220, 21. Es au als Gen. Vulg.
Gen. 36, 1; 36, 9; 36, 10; 36, 12; 36, 14; 36, 15; 36, 17;
36, 18; 36, 19; Deut. 2, 4; 2, 5; 2, 8; 2, 12; 2, 22; 2, 29;
1 Par. 11, 34; 11, 35; Abd. (Obadi.) 18; Augustin. Civ. Dei
16, 42; 18, 31; als Dat. Vulg. Gen. 32, 4,- 32, 18; losua 24, 4
(bis); als Abi. Vulg. Abd. (Obadi.) 8; 9; Augustin. Civ. Dei
16, 41; als Acc. Vulg. Gen. 25, 28; lerem. 49, 10; 4 Esdr.
3, 16; Abd. (Obadi.) 6; 19; 21; Malach. 1, 3; Rom. 9, 13;
Augustin. Civ. Dei 15, 15; Sulpic. Sever. Chron. 1, 8; Origo
Humani generis ed. Frick p. 144, 1; ad E sau Vulg. Gen. 32,
3; 32, 6. Ragau als Acc. Augustin. Civ. Dei 16, 10. Nave
als Gen. Lact. Instit. 4, 14, 12; Augustin. Civ. Dei 18, 11; 18,
12; 18, 13. Noe als Gen. Vulg. Gen. 6, 9; 8, 1; 10, 32;
Augustin. Civ. Dei 15, 10; 15, 11; 15, 15; 15, 20; 15, 24; 15,
26; 16, 1; 16, 12; Sulp. Sever. Chron. 1, 4, 2; 1, 4, 7; als
Dat. Vulg. Gen. 7, 9; 9, 1; Augustin. Civ. Dei 15, 26; als
Acc. Vulg. Gen. 5, 29; 4 Esdr. 3, 11; Augustin. Civ. Dei 15,
15; 15, 20; 16, 1; 16, 12; 17, 1; Sulp. Sever. 1, 3, 1; als Abi.
Augustin. Civ. Dei 16, 11; 16, 43; ad Noe Vulg. Gen. 6, 13;
7, 9; 7, 15; 8, 15; 9, 17. Osee als Gen. Vulg. 4 Regg. 18,
1; 18, 9; 18, 10; Augustin. Civ. Dei 18, 27; als Acc. Cyprian.
Testim. 1, 19; 2, 6; 2, 25; 3, 47 und Epist. 67, 3; 67, 4; 69,
9; Vulg. Num. 13, 17; 4 Regg. 17, 4; als Abi. Cyprian. Testim.
3, 1; Sulp. Sev. Chron. 1, 49, 2; ad Osee Vulg. Osea 1, 1;
1, 2; in Osee Rom. 9, 25. Heli als Gen. Vulg. 1 Regg. 1, 3;
2, 11; 2, 12; 4, 4; 4, 11; 3 Regg. 2, 27; 4 Esdr. 1, 2; Augu-
stin. Civ. Dei 17, 5; Liber Generationis ed. Frick p. 44, 9; Exe.
- 873 —
Lat. Barbari ed. Frick p. 226, 11; 246, 5; 246, 12; 246, 17-,
300, 24, aber Gen. Helis Liber Generationis p. 66, 19; als
Dat. Vulg. 1 Regg. 1, 25; 3, 15; als Acc. Augustin. Civ. Dei
17, 5; Sulp. Sever. 1, 28, 8; 1^ 29, 7; Origo Humani generis
ed. Frick p. 151, 23; als Abi. Vulg. 1 Regg. 1, 9; ex Hell
Vulg. 1 Regg. 14, 3; ad Meli Vulg. 1 Regg. 2, 27; 3, 5; 3, 6;
3, 8; 4, 16; adversum Heli Vulg. 1 Regg. 3, 12: coram Heli
Vulg. 1 Regg. 3, 1. Je hu als Gen. Vulg. 3 Regg. 16, 7; 16,
12; 19, 17; 4 Regg. 9, 17; 9, 20; 12, 1; 13, 1; 14, 8; 2 Par.
20, 34; Osea 1, 4; als Acc. Vulg. 4 Regg. 9, 2; 9, 21; 9, 22;
9, 31; 1 Par. 2, 38; 2 Par. 25, 17; Sulpic. Sever. 1, 45, 5;
ad lehu 3 Regg. 16, 1; 4 Regg. 10, 5; 10, 30; 15, 12; ad-
versum lehu 2 Par. 22, 7. Nechao als Gen. Vulg. 2 Par.
35, 22; lerem. 46, 2; als Dat. Vulg. 4 Regg. 23, 35; als Acc.
Sulpic. Sever. 1, 52, 5. Jacob als Gen. Vulg. Gen. 27, 22;
27, 36; 29, 13; 30, 42; 31, 33; 32, 18; 32, 32 u. a. m.; Au-
gustin. Civ. Dei 15, 19; 16, 37; 16, 40; Prudent. Cathem. 12,
186; Sulp. Sever. 1, 10, 2; 1, 14, 2; Liber Generationis ed.
Frick p. 68, 1; als Dat. Vulg. Gen. 28, 6 u. a. m.; als Acc.
Vulg. Gen. 25, 25; 25, 28; 27, 41; 27, 42; 28, 1 u. a. m.;
Augustin. Civ. Dei 15, 15 (nach Matth 1, 2) und 16, 11;
Cyprian. Epist, 58, 10 und 59, 2; Liber Generationis p. 38, 3;
Origo Humani generis p. 144, 1; 150, 17; Hilarian. de cursu
temporum p. 161, 19; Exe. Latina Barbari p. 222, 16; Liber
Chronec. p. 429, 10; als Abi. Vulg. Gen. 27, 30 u a. m,; Lact.
Instit. 4, 13, 10 (nach Num. 24, 17); Augustin. Civ. Dei 16,
37; 16, 40; 16, 43; Sulp. Sever. 1, 9, 6; 1, 9, 7; ad Jacob
Vulg. Gen. 31, 51; 32, 6 u. a. m.; Chronic. 334 p. 109, 23;
Hilarian. de cursu temporum p. 162, 1; contra Jacob Vulg.
Gen. 31, 24. Job als Gen. Vulg. Tob. 2, 12; Job 2, 11; Jacob.
5, 11; als Dat. Tob. 2, 15; lob 32, 1; 38, 1; als Acc. Job 1,
8; 2, 3; 2, 7; 32, 3; 32, 4; 32, 12; als Vokat. lob 33, 31; als
Abi. Augustin. Civ. Dei 18, 47; adversum Job Job 32, 2.
Achab als Gen. Vulg. 3 Regg. 18, 9; 21, 1; 21, 8; 21, 18;
22, 41; 22, 50; 22, 52; 4 Regg. 3, 1; 8, 16; 8, 18; 8, 25; 8,
28; 8, 29; 9, 7; Sulpic. Sever. 1, 45, 2; Liber Generationis
p. 64, 12; Exe. Lat. Barbari p. 252, 3 (auch Achap Liber Ge-
nerationis p. 64, 8 und Achaz daselbst p. 46, 23 geschrieben^;
als Dat. Vulg. 3 Regg. 18, 1; 18, 2; 18, 44; ad Achab Vulg.
— 874 —
3Regg. 17, 1; 18, 41; 20, 2; 20, 13; 21, 15; de Achab Vulg.
3 Rcgg. 21, 21; 4 Regg. 9, 8; 10, 17. loab als Gen. Vulg.
2 Regg. 3, 29; 14, 19; 14, 30; 17, 25; 23, 24; 1 Par. 11, 20;
27, 7; 1 Esdr. 8, 9; 2 Esdr. 7, 11; als Dat. Vulg. 2 Regg. 19,
1; Sulpic. Sever. 1, 37, 6; 1, 42, 4; als Acc. Vulg. 2 Regg. 10,
7; 11, 1; 11, 18; 1 Par. 4, 14; 19, 8; ad loab Vulg. 2 Regg.
2, 14; 2. 22; 2, 26; 3, 31; 11, 6; 11, 14; 14, 21; 14, 29; 14,
32; 18, 12; 18, 22; 20, 21; 20, 22; 24, 2; 1 Par. 21, 2; cum
loab Vulg. 2 Regg. 11, 16; 20, 15; 3 Regg. 1, 7; pro loab
Vulg. 2 Regg. 19, 13; 20, 11. Nadab als Dat. Sulpic. Sever
1, 37, 6; 1, 42, 4; als Abi. Vulg. Lev. 10, 1. R-aab als Gen
Vulg. Psalm. 86, 4; Prudent. Dipt. 61. Oreb als Aec. Vulg
Tu die. 7, 25; 8, 3; Psalm. 82, 12 ; lesai 10, 16; als Abi. Lact. Instit
4, 17, 4; Isaac als Gen. Vulg. Gen. 25, 19; 26, 20; 26, 32
26, 35; 31, 42; 35, 28; 46, 1; 48, 16; Exod. 32, 13; 3 Regg
18, 36; 1 Par. 29, 18; lerem. 33. 26; Luc. 3, 34; Rom. 9. 10
Augustin. Civ. Dei 16, 35; 16, 37; Sulpic. Sever. 1, 14, 2
Origo Humani generis p. 143, 28; Chronic. 452 p. 178, 12
Exe. Latin. Barbari p. 280, 20; als Dat. Vulg. Gen. 24, 4; 24
14; 24, 66; 25, 5; 25, 11; Exod. 33, 1; Num. 32, 11; Deuter
1, 8; 4 Esdr. 1, 39; 3, 16; Baruch 2, 34; Hebr. 11, 20; lacob
2, 21; Augustin. Civ. Dei 16, 33 (nach Gen. 34, 3; 34, 4) und
18, 3; als Acc. Vulg. Gen. 22, 2; 22, 3; 22, 9; los. 24, 4
1 Par. 1, 34; Daniel 3, 35; Luc. 13, 28; 20, 37; Act. apost
7, 8; Augustin. Civ. Dei 15, 15 {nacb Matth. 1, 2) und 18, 3
Cyprian. Epist. 58, 10; Prudent. Perist. 10, 748; Sulpic. Sever
1, 6, 3; 1, 7, 4; Liber Generationis p. 38, 2; Origo Humani
generis p. 143, 4; Hilarian. de cursu temporum p. 160, 26
Chronic. 452 p. 178, 11; Exe. Lat. Barbari p. 220, 10; 220
29; 222, 2; Liber Chronec. p. 429, 7; als Abi. Vulg. Genes
24, 64; Augustin. Civ. Dei 16, 32; 16, 34; 18, 4; Sulpic. Sever
1, 7, 6; als Vok. Vulg. Tob. 7, 15; ab Isaac Vulg. Gen. 25, 6;
Hilarian. de cui-su temporum p. 161, 16; 161, 26; ad Isaac
Vulg. Gen. 17, 21; 26, 16; 27, 46; 31, 18; 35, 27; Psalm. 104,
9; 2 Mach. 1, 2; usque ad Isaac 4 Esdr. 6, 8; cum isaac
Genes. 21, 9; 21, 10; Exod. 2, 24; Lev. 26, 42; 4 Regg. 13,
23; 1 Par. 16, 16; Hebr. 11, 9; in Isaac Vulg. Gen. 21, 12;
Eecli. 44, 24; Rom. 9, 7; Hebr. 11, 18; secundum Isaac
Vulg. Galat. 4, 28; super Isaac Vulg. Gen. 22, 6. Melchi-
— 875 -
sedec als Gen Vulg. Psalm. 109, 4; Hebr. 5, 6; 5, 20; 11, 17;
Augustin. Civ. Dei 17, 5: 17, 20; als Abi. daselbst 16, 22;
Sulp. Sev. 1, 5, 6. Abimelech als Gen. Vulg. ludic. 9, 21;
9, 53; Psalm. 51, 2; als Dat. Vülg. ludic. 9, 27; als Acc. Vulg.
ludic. 9, 6; 9, 16; 9, 18; 9, 20; 9, 29; Augustin. Civ. Dei 16,
30; Sulpic. Sever. 1, 8, 2; 1, 35, 5; ad Abimelech Vulg. Gen.
20, 3; 26, 1; ludic. 9, 31; contra Abimelech Vulg. ludic. 9,
39; in Abimelech Vulg. ludic. 9, 19; 9, 24' post Abime-
lech Vulg. ludic. 9, 3; 10, 1. Amalec als Acc. Vulg. 1 Regg.
15, 3; 15, 20; 15, 32; Lact. Inst. 4, 17, 12 (Amalech); als
Vok. o Amalec Vulg. ludic. 5. 14; ab Amalec Vulg. 1 Regg.
15, 6: contra Amalec Vulg. Exod. 17, 9; 17, 10; 17, 16; ex
Amalec Vulg. 1 Regg. 15, 12; in Amalec Vulg. ludic. 5, 14
12, 15; 1 Regg. 28, 18. losedech als Gen, Vulg. 1 Esdr. 3
8; 5, 2 u. a. m; Lact. Instit. 4, 14, 12; als Acc. Vulg. 1 Par
6, 14. Enoch (Henoch) als Gen. Augustin. Civ. Dei 15, 8
15, 19; 15, 20; als Dat. Vulg. 4 Esdr. 6, 51: als Acc. Vulg
Gen. 4, 17; 5, 18; 4 Esdr. 6, 29; Augustin. Civ. Dei 15, 8
15, 13; 15, 17; 15, 23; Sulpic. Sever. 1, 2. 3; 1, 2, 5. La-
mech als Gen. Augustin. Civ. Dei 15, 10; 15, 20; als Acc.
Vulg. Gen. 5, 25; Augustin. Civ. Dei 15, 11; 15, 13; 17, 20; Sulpic.
Sever. 1, 2, 4; 1, 2, 6; als Abi. Augustin. Civ. Dei 15, 20;
de Lamech Vulg. Gen. 4, 24. Phalech als Gen. Augustin.
Civ. Dei 16, 11; als Acc. Augustin. Civ. Dei 16, 3; 16, 10;
16, 11. Seruch als Acc. Augustin. Civ. Dei 16, 10. David
als Gen. Vulg. Ruth 4, 17; 1 Regg. 16, 20; 17, 50; 18, 1; 18,
23 u. a. m.; Hieronym. in Oseam 1; Lact Inst. 4, 13, 21; 4,
13, 24; 4, 14, 1; 4,' 18, 31; Augustin. Civ. Dei 17, 1; 17, 7;
17, 8; 17, 9; 17, 11; 17, 19; Prudent. Apoth. 418; Psych. 386
und Dipt. 77; Sulpic. Sever. 1, 34, 7; 1, 35. 8; als Acc. Vulg.
Ruth 4, 22; 1 Regg. 16, 19; 17. 38; 17, 55: 18, 9; 18, 12; 18,
16; 18, 25; 18, 29; 19, 1; 19, 4 u. a. m.; Lact. 4, 8. 13; 4,
13, 22; 4, 15, 3; Augustin. Civ. Dei 15, 15; 16, 24; 16. 43;
17, 1; 17, 12; Sulpic. Sever. 1, 34, 6; 1, 35, 5; 1, 36, 4; als
Dat. Vulg. 1 Regg. 17, 43; 18, 4; 18, 8; 18. 19 u. a. m.; Lact.
4, 13, 22 (nach 2 wSam. 7, 5); Augustin. Civ. Dei 17, 7; 17, 8;
17, 9; 17, 11; 17. 12; Sulpic. Sever. 1, 35, 10: als Abi.
Augustin. Civ. Dei 17, 8; 17. 9; 17, 10; 17, 18: Sulpic. Sever.
1, 36, 2; 1, 42, 2; ad David Vulg. 1 Regg. 17, 17; 17, 33;
- 876 —
17, 37; 17, 43; 17, 44; 18, 17; 18, 21; 18, 22; 18, 25 u. a. m.;
adversum David Vulg. 1 Regg. 17, 41 u. a. rn.; contra
David Vulg. 1 Regg. 17, 28; 17, 48 ii. a. m. ; cum David
Vulg. 1 Kegg. 18, 28 u. a. jn.; de David Vulg. 1 Regg. 19,
4 u. a. m.; in David Vulg. 1 Regg. 16, 13 u, a. m. lared
oder lareth als Gen. Vulg. Gen. 5, 20; als Acc. Vulg. Gen.
5, 15; 1 Par. 4, 18; Augustin. Civ, Dei 15, 13; Sulpic. Sever.
1, 2, 5. Nembrod als Acc. Vulg. Gen. 10, 8; 1 Par. 1, 10;
Sulpic. Sever. 1, 4, 3. Baal als Gen. Vulg. Num. 22, 41;
ludic. 6, 25; 6, 28; 6, 30; 6, 31; 3 Regg. 18, 19; 18, 25; 18,
40; 4 Regg. 3, 2; 10, 19; 10, 21; 10, 22; 10, 23; 10, 25; 10,
26; 11, 18; 23, 5; 2 Par. 23, 17; Prudent. Apoth. 325; als Dat
Vulg. 3 Regg. 16, 31; 16, 32; 22, 54; 4 Regg. 10, 20; 17, 16;
21, 3; 23, 4; lerem. 32, 29; 32, 35; Osea 2, 8; 10, 14; Sophon.
1, 4; Hieronym. in Oseam 2; Prudent. Cath. 12, 196; Acc.
Vulg. 4 Regg. 10, 18; 10, 28; Sedul. 5, 147; als Vok. Vulg.
3 Regg. 18, 26; ante Baal Vulg. 3 Regg. 19, 18; Rom. 11,
4; contra Baal Augustin. Civ. Dei 17, 22; cum Baal Vulg.
Indic. 8, 33; in Baal Vulg. lerem. 2, 8; 23, 13; Osea 13, 1.
Abel als Gen. Vulg. Matth. 23, 35; Luc. 11, 51; als Acc.
und Abi. Vulg. Hebr. 12, 24; Tert. adv. Valent. 29; Augustin.
Civ. Dei 15, 15; 15, 17; 15, 18; 18, 51; Cypriau. de zelo 5
und Epist. 58, 5; 59, 2; Prudent Dipt.; 7 ad Abel Vulg. Gen
4, 4; 4, 8; pro Abel Vulg. Gen. 4, 25. Daniel als Acc
Sulpic. Sever. 2, 6, 4, in der Vulg. aber wird Daniel decliniert
und zwar Danielis Gen. Dan. 6, 26; 14, 4; 14, 21; 14, 40
Dat. Danieli 4 Esdr. 12, 11; Dan. 1, 9; 1, 17; 2, 15; 2, 19
2, 26; 2, 47; 6, 4; 6, 5; 10, 1; 14, 33; Acc. Daniel em Dan
2, 25; 2, 46; 2, 48; 6, 11; 6, 16; 6, 23; 6, 24; 6, 27; 12, 13
14, 28; 14, 29; 14, 31; 14, 39; Vok. Daniel Dan. 6, 20; 9
22; 10, 11; 10, 12; 12, 4; 12, 9; Abi. Daniele Ezech. 28,
3; a Daniele Matth. 24, 15; in Daniele Dan. 5, 12; pro
Daniele Dan. 6, 14; contra Danielem Dan. 6, 17. Gabriel
als Acc. Prudent. Perist. 2, 454. lesabel als Gen. Hieronym.
in Oseam 1. lobel als Acc. und Thobel als Gen. und Acc.
Augustin. Civ. Dei 15, 17 (nach Gen. 4, 20, 22). Ismael als
Gen. Vulg. Gen. 25, 12; 36, 3; 2 Par. 19, 11; ludith 2, 13;
als Acc. Vulg. Gen. 17, 23; 2 Par. 23, 1; lerem. 40, 14; 40,
15; Sulpic. Sever. 2, 4, 2; ad Ismael (Ismahel) lerem. 41,8;
— 877 —
adversum Ismael (Ismahel) lerem. 41, 12; cum Ismael
(Ismahel) lerem. 41, 13; super Ismael Gen. 17, 20, in der
Vulg. wird Ismael an einigen Stellen auch flectiert, Gen. Is-
maelis Gen. 25, 16; 25, 17; 1 Par. 1, 29; 1, 31; Acc. Ismaelem
Gen. 16, 16; ad Ismaelem Gen. 28, 9. Israel als Gen.,
Dat., Acc, Abi. an vielen Stellen in der Vulg., als Gen. Lact.
4, 11, 6 (nach 1 Reg. 19, 10); 4, 12, 18 (nach les. 45, 3), 4,
17, 12; 4, 20, 6 (nach lerem. 31, 31); Augustin. Civ. Dei 15>
13; 16, 24; 16, 41; 17, 5 (nach 1 Sam. 2, 28; 2, 29; 2, 30);
als Acc. Lact. 4, 18, 32 (nach 1 Reg. 9, 7); Augustin. Civ. Dei
17, 7; als Abi. Lact. 4, 13, 10 (nach Num. 24, 17); Augustin.
Civ. Dei 17, 7. Samuel als Gen. Vulg. 1 Par. 6, 28; 11, 3;
als Acc. 1 Regg. 3, 4; Cyprian. Epist. 66, 3; ad Samuel 1
Regg. 15, 10; Act. Apost. 13, 20; de Samuel Hebr. 11, 32;
gewöhnlich wird Samuel in der Vulg. flectiert, Gen. Samuelis
1 Regg. 7, 13; 8, 19; 9, 15; 13, 8; 28, 20; 1 Par. 29, 29; 4
Esdr. 7, 37; Dat. Samueli 1 Regg. 3, 21; 15, 12; Acc. Sa-
muelem 1 Regg. 3, 6; 3, 8; 3, 16; 12, 19; 19, 20; 28, 11; 28,
12; Vok. Samuel 1 Regg. 3, 10; ad Samuelem 1 Regg. 3,
11; 7, 8; 8, 4; 8, 7; 8, 22; 9, 18; 10, 14; 11, 12; 12, 19; 15,
20; 15, 24; 16, 1; 16, 7; a Samuele 1 Regg. 10, 9; coram
Samuele 1 Regg. 16, 10; 19, 24. Malalehel (oder Malaleel)
als Acc. Augustin. Civ. Dei 15, 12; Sulpic. Sever. 1, 2, 5. Rachel
als Gen. Vulg. Gen. 35, 20; lerem. 31, 15; Sulpic. Sever. 1, 9,
3; als Acc. Gen. 29, 28; pro Rachel Gen. 29, 18; 29, 20;
29. 25; daneben auch Gen. Racheiis Vulg. Gen. 30. 22; 35,
25. Saul als Gen. Vulg. 1 Regg. 14, 1; 14, 16; 14, 49; 14,
50; 14, 51; 14, 52; 16, 15; 17, 8; 17, 31; 18, 5; 18, 6; 18,
19; 18, 20; 18, 23; 18, 24; 19, 10; 20, 25; 21, 7; 22, 9; 23,
12; 23, 16; 23, 17; 26, 12; 27, 1; 29, 3; 31, 12; 2 Regg. 1,
21; 1, 22; 2, 8; 2, 10; 2, 12; 3, 1; 3, 6; 3, 8; 3, 10; 3, 13;
3, 14; 4, 1; 4, 2; 4, 4; 4, 8; 6, 16; 6, 20; 6, 23; 9, 1; 9, 2;
9, 3; 9, 6; 9, 7; 9, 9; 16, 5; 16, 8; 19, 17; 19, 24; 21, 7; 21,
11; 21, 12; 21, 13; 21, 14; 22, 1; 1 Par. 1, 49; 5, 10; 10, 12;
12, 2; 12, 29; 13, 3; 15, 29; Psalm. 17, 1; 56, 1; Mach. 4,
30; als Dat. 1 Regg. 33, 11; als Acc. 1 Regg. 15, 11; 16, 1;
16, 23; 23, 10; 26, 7; 31, 8; 2 Regg. 2, 4; 1 Par. 8, 33; 10,
2; 10, 5; 10, 8; Act. Apost. 13, 21; Saul als Acc. Augustiii.
Civ. Dei 17, 7; Cyprian. de bono patient. 10 und Epist. 3, 1 ;
— 878 —
Sulpic. Sevcr. 1, 33, 5; 1, 34, 1; als Abi. 2 Regg. 2, 5; Sulpic
Sever. 1, 50; a Saul 1 Kegg. 16, 14; 17, 15; 2 Regg. 17, 15
ad Saul 1 Regg. 9, 3; 9, 27; 14, 40; 14, 45; 15, 1; 15, 13
15, 16; 15, 26; 16, 21; 17, 34; 17, 39; 18, 1; 18, 18; 19, 4
19, 17; 23, 27; 24, 10; 24, 17; 26, 1; 26, 6; 28, 12; 28, 15
28, 21; Psalm. 53, 2; adversus Saul 1 Par. 12, 19; ante
Saul 1 Regg. 9, 24; 28, 25; contra Saul 2 Regg. 21, 4; 1
Par. 10, 3; cum Saul 1 Regg. 14, 21; in Saul 1 Regg. 11,
6; 19, 9; 24, 8; 31, 2; 31, 3; post Saul 1 Regg. 17, 13;
propter Saul 2 Regg. 21, 1; super Saul 2 Regg. 1, 12; 1,
17; 1, 24; 1 Par. 10, 11; daneben kommen auch noch folgende
Formen vor: Gen. Saulis 1 Regg. 11,4; Dat. Sauli 1 Regg.
9, 19; 14, 33; 16, 20; 19, 19; 20, 28; 20, 32; 22, 22; 23, 13;
27, 4; 2 Regg. 21, 8; Psalm. 51, 2; Acc. Saulem 1 Regg. 9,
17; 9, 22; 9, 26; 15, 31; 15, 35; 17, 14; coram Säule 1 Regg.
17,57; cum Säule 1 Regg. 9,25; 13,22. Nabuchodonosor
als Accus. Tert. Idolol. 15, und als Dat. Sulpic. Sever. 2, 6, 4.
Über Adam und Abraham sagt Charis. 1, 17 S. 94
(I 118, 13): Adam ö TtgooTOTTkaarog monoptoton est proin Laline
ut et Graece. Abraham adaeque monoptoton esse censeto.
Adam als Gen. Vulg. Gen. 11, 5; Deut, 32, 8; 2 Regg. 7,
19; 4 Esdr. 4, 30; Eccle. 3, 21; Eccli. 40, 1; 49, 19; lerem.
32, 19; Osea 11, 4; als Dat. 4 Esdr. 3, 5; 7, 46; als Acc.
Gen. 3, 9; 3, 24; Tob. 8, 8; als Abi. Tert. de paeuit. 2; Augustin.
Civ. Dei 15, 8; 15, 15; 15, 17; 15, 19; 15, 20; 15, 21; 16,
21; ab Adam 4 Esdr. 6, 56; Rom. 5, 14; ludae 14; ad Adam
Gen. 2, 19; de Adam Gen. 2, 22, daneben auch Gen, Adae
EccU. 35, 24; Rom. 5, 14; Dat. Adae Gen. 3, 17; 3, 21; 4
Esdr. 3, 10. Abraham im Alten Testament für alle Casus
(ausser Abrahae als Genit. Gen. 25, 7; 25, 12), als Gen.
Tert. de orat. 8; Cult. fem, 2, 2; Paenit, 2 (im Flor, habrahae)
und de carne Chr. 20; Augustin. Civ. Dei 16, 5; als Abi. da-
selbst 16, 3; 16, 20; 16, 21; 16, 23; 18, 1; Cyprian. Epist. 59,
3 (im Sangerm. C, Par. P und Regln. R Abrahae); Sulpic
Sever. Chrou. 1, 14, 2; im Neuen Testament finden sich öfter
die flektierten Formen, Gen. Abrahae Matth. 3, 9; Luc. 3, 8
3, 34; 13, 16; 16, 22; 19, 9; loh. 8, 33; 8, 37; Act. Apost
7, 2; 7, 17; Rom. 4, 9; 4, 13; 4, 16; 9, 7; 2 Corinth. 11, 22
Galat. 3, 7; 3, 14; 3, 29; Hebr. 2, 16; 7, 5; Dat. Abrahae
— 879 —
Galat. 3, 8; 3,16; 3, 18; Hebr. 6, 13; 7, 1; 1 Petr. 3, 6. Abram
in der Vulgata nur indeclinabel; Abram als Gen. und Acc.
Augustin. Civ. Dei 16, 12; 16, 13 (nach Gen. 11, 27; 11, 29;
11, 30); als Gen. auch Sulpic. Sever. 1, 5, 1. Cham in der
Vulgata indeclinabel, als Gen. und Abi. Augustin. Civ. Dei
16, 1; 16, 3; 16, 11; als Acc. Sulpic. Sever. 1, 4, 2. Hieroboam
als Abi. Hieronym. in Oseam 1. Roboam in der Vulgata
indeclinabel, als Gen. Augustin. Civ. Dei 17, -21. loram in
der Vulgata indeclinabel, als Acc. Sulpic. Sever. 1, 46, 1.
Bethlem oder Bethlehem, in der Vulgata nur Bethlehem und
zwar auch indeclinabel, als Gen. Prudent. Cath. 7, 1; luvenc.
1, 238; 1, 260. Ephraem als Gen. und Abi. Augustin. Civ.
Dei 16, 40, in der Vulgata Ephraim geschrieben. Hierusalem
als Gen. Augustin. Civ. Dei 16, 31; 17, 10; 17, 20; als Acc.
Lact. 4, 14, 7 (nach Sacharja 3, 2); Augustin. Civ. Dei 17,
10; 17, 12; 17, 23; als Abi. Lact. 4, 17, 3 (nach Micha 4,2);
Augustin. Civ. Dei 17, 13; 17, 14; 17, 20; 17, 21; 17, 22; 17,
23, in der Vulgata Jerusalem geschrieben, Mathusalem als
Gen. und Abi. Augustin. Civ. Dei 15, 10; 15, 11; 15, 13,
Sem als Gen., Dat., Acc, und Abi. Augustin. Civ. Dei 16,
1; 16, 2; 16, 3; 16, 10; 16, 11; als Acc. Sulpic. Sever. 1, 4,
2. Edom als Acc. Sulpic. Sever. 1, 9, 5; 1, 21, 4. Gersom
als Acc. .Sulpic. Sever. 1, 13, 5. Aran als Gen. und Acc.
Augustin. Civ. Dei 16, 12 (nach Gen. 11, 27; 11, 29). Cainan
als Acc. Augustin. Civ. Dei 16, 3; 16, 10; Sulpic. Sever. 1,
2, 5; als Abi. Augustin. Civ. Dei 15, 12. Chanaan als Gen.
Augustin. Civ. Dei 16, 21; als Acc. 16, 3; 16, 16; 16, 18; als
Abi. 16, 15; 16, 21; 16, 43 (wenn es nicht überall in der
Verbindung mit terra Gen. ist). Ha man als Acc. Sulpic.
Sever. 2, 13, 9. lectan als Gen. und Abi. Augustin. Civ.
Dei 16, 11. Laban als Gen., Acc. und Dat. Sulpic. Sever.
1, 8, 4; 1, 8, 6; 1, 9, 1. Nathan als Acc. Lact. 4, 13, 22;
als Gen. und Acc. Augustin. Civ. Dei 17, 8; 17, 12. Rüben
als Abi. Sulpic. Sever. 1, 10, 7. Beniamin als Dat. Augustin.
Civ. Dei 17, 21; als Acc. und Abi. Sulpic. Sever. 1, 11, 1;
1, 11, 2; 1, 11, 3. Cain als Gen., Acc. und Abi. Augustin.
Civ. Dei 15, 7; 15, 8; 15, 15; 15, 17; 15, 19; 15, 20; 15,21;
15, 23, als Gen. auch Prudent. Dipt. 8. Aaron als Gen.
Augustin. Civ. Dei 17, 5; 17, 6; 17, 17; Prudent. Psych, 884)
— 880 —
als Acc. Sulpic. Sevcr. 1, 21, 1; 1, 21, 2, als Abi. Augustin.
Civ. Dei 17, 5; Sulpic. Sever. 1, 14, 3; 1, 14, 5; 1, 17, 2; 1,
19, 1. Amnion als Acc. (oder als Gren.) Sulpic. Sever. 1, 26,
5. Dagon als Gen. Sulpic. Sever. 1, 31, 1 und Hebron als
Abi. 1, 7, 3. Samson als Acc. Sulpic. Sever. 1, 27, 2; 1,
28, 5; 1, 28, 8; 1, 29, 7. Sion als Abi. Lact. 4, 17, 4;
Augustin. Civ. Dei 17, 17. loseph als Gen. Augustin. Civ.
Dei 16, 40 mehrmals und Sulpic. Sever. 1, 13, 2; als Acc.
Augustin. Civ. Dei 16, 38; Sulpic. Sever. 1, 9, 3; 1, 11, 5; 1,
11, 6; 1, 12, 6; als Abi. Augustin. Civ. Dei 16, 43; 18, 6;
Cyprian. Epist. 66, 10; Sulpic. Sever. 1, 11, 7. Agar als
Abi. Augustin. Civ. Dei 16, 25; 16, 26. Sennaar als Abi
(oder vielleicht in der Verbindung mit terra als Gen.) Augustin
Civ. Dei 16, 8. Eliezer als Acc. Augustin. Civ. Dei 16, 23
Sulpic. Sever. 1, 13, 5. Heber als Gen., Acc. und Abi
Augustin, Civ. Dei 16, 3; 16, 10; 16, 11. Hester als Gen
Sulpic. Sever. 2, 12, 2. Machir als Gen. Augustin. Civ. Dei
16, 40. Nachor als Gen. und Acc. Augustin. Civ. Dei 16, 10
16, 12 (nach Gen. 11, 27; 11, 29) und 16, 33; als Gen. auch
Sulpic. Sever. 1, 7, 5. Assur als Acc. und Abi. Augustin.
Civ. Dei 16, 3; 16, 11; als Gen. Prudent. Hamart. 449. Enos
als Acc. Augustin. Civ. Dei 15, 12; 15, 15 (nach Gen. 5, 6);
Sulpic. Sever. 1, 2, 5. Arphaxat als Acc. Augustin. Cic. Dei
16, 10. Elisabet als Acc. Augustin. Civ. Dei 17, 24; luvenc.
1, 82. laphet als Gen., Acc. und Abi. Augustin. Civ. Dei
16, 1; 16, 3; 16, 11; als Acc. auch Sulpic. Sever. 1, 4, 2.
Seth als Gen., Acc. und Abi. Augustin. Civ. Dei 15, 8; 15,
15; 15, 19; 15, 20; 15, 21; 15, 23; 15, 24; als Acc. Sulpic. Sever
1, 2, 5. Judith als Gen. und Dat. Sulpic. Sever. 2, 14, 1;
2, 16, 1. Loth oder Lot als Gen., Acc. und Abi. Augustin.
Civ. Dei 16, 15; 16, 18; 16, 20; 16, 30; Sulpic. Sever. 1, 5,
2; 1, 6, 4; 1, 6, 7, als Acc. Prudent. Psych, praef. 16. Nebroth
als Gen. Augustin. Civ. Dei 16, 3, als Acc. 16, 3 (nach Gen.
10, 8) und 16, 4. Ruth als Acc. Prudent. Hamart. 778. Booz
als Gen. Prudent. Hamart. 786. Achaz als Gen. und Acc.
Hieronym. in Oseam 1; Augustin. Civ. Dei 18, 27. Die
Hebräischen Pluralformen Cherubim, Seraphim, Zabaoth
bleiben unverändert, wie Prudent. Cathem. 4, 4; 4, 5; 4, 7;
Seraphim oder Seraphin hat Prudent. Cathem. 4, 5 suum
— 881 —
neben sich; de Seraphim Hieronym. de vir. illustr. 135. Bei
Sulpic. Sever. Chron. 1, 15, 3 ist praeter terram Phylistim,
und 1, 31, 6; 1, 36, 4; 1, 37. 4 in Cariathiarim oppidum
und oppido.
Die Gen. luda Lact. Instit. 4, 20, 6 (nach lerem. 31,
31) und 4, 20, 10; 4, 20, 11; Augustin. Civ. Dei 17, 21; 18,
27; 18, 28, und Manasse Augustin. Civ. Dei 16, 40; 18, 24,
weisen nicht auf Indeclin. hin, sondern die Nomin. sind Judas
Augustin. Civ. Dei 15, 8; 15, 15; 16, 41, und Manasses
Augustin. Civ. Dei 16, 40, die Acc. lud am Civ. Dei 15, 15 (nach
Matth. 1, 2), und Manassen Civ. Dei 17, 21 und Sulp. Sev.
Chron. 1, 11, 9. Vergl. über die Griech. Declination dieser
Namen Buttmann § 56 Anm. 1. Als Nomin. ist jedoch luda
(nicht von dem Erzvater, sondern von dem Volke) gebraucht
Augustin. Civ. Dei 17, 21; 18, 33 (nach lerem. 33, 16); als
Gen. ludae lustin. 36, 2, 5; Augustin. Civ. Dei 18, 6; 18,
24; 18, 46, und von dem Apostel Civ. Dei 1, 8, 38, von dem
Verräter Civ. Dei 20, 5. Als Dat. steht ludae und als Abi.
luda daselbst 17, 21, beides von dem Volke. In der Vulgata
lautet das Nominat. bald ludas bald luda, so Judas Genes.
35, 23; 37, 26; 38, 1; 38, 6; 38, 8; 38, 11; 38, 15; 38, 18;
38, 20; 43, 8; 44, 14; 44, 16, u. a. m.; Juda Genes. 49, 9;
1 Reg. 11, 8 u. a. m.; Genit. Judae Genes. 38, 12; Num. 2,
9; Deut. 33, 7 (bis); losua 15, 1; Judic. 18, 12; 1 Reg. 17, 1;
30, 26 u. a. m. und Juda Genes. 46, 12; Exod. 31, 2; 35,
30; 38, 22; Num. 1, 26; 7, 12; 10, 14; 13, 7; 26, 19; 26, 20;
26, 22; 34, 19 und noch sehr oft; Dat. Judae Genes. 38, 24;
Ruth 4, 12; 1 Reg. 27, 10; Acc. ludam Genes. 29, 35; 46,
28; Judic. 10, 9 u. a. m. und Juda Josua 11, 21; ad Judam
Genes. 38, 22; contra Judam 1 Reg. 30, 14; Vok. Juda Genes.
49, 8; Abi, Juda, so in Juda Josua 19, 34; de Juda Numer.
1, 7; Judic. 15, 11; cum Juda Judic. 1, 19 u. s. w.
Mehrere andere biblische Namen erhalten d\irchgüngig die
Latein. Casusendungen. Solomonis, Solomonem, Solomone
Lact. Jnstit. 4, 6, 6; 4, 8, 13; 4, 13, 25; 4, 16, 10; Salomo-
nis, Salomonen!, Salomoni, Salomone Augustin. Civ. Dei
17, 8; 17, 9; 17, 10; 17, 12; 17, 20; 17, 21; 18, 20; 18, 45;
Sulpic. Sever. Chron. 1, 38, 9; 1, 41, 1; 1, 14, 2; 1, 14, 3; 1,
14, 5. Pharaonis und l^haraoncm Augustiu. Civ. Dei 16,
Neue-Wagener, Formenlehre 1, 3 Aufl. ^ß
— 882 -
19; 16, 43; 18, 37; Prudent. Cathem. 12, 141. Simeonem
Augustin. Civ. Dei 17, 24. Gedeoni Sulpic. Sever. 1, 25, 8
I, 26, 1. Elias, Eliae, Eliam Lact. Instit. 4, 11, 6; Augustin
Civ. Dei 18, 32; 20, 29; Esaias, Esaiae, Esaiam; Hiere-
mias; Esdras, Esdram; Malachias, Malachiam; Zacha-
rias, Zachariam; Micheas oder Michaeas, Michaeam, Mi-
chaea; Aggaeus, Aggaeum Lact. Instit, 4, 11, 4; 4, 11, 5; 4,
II, 8; 4, 11, 10; 4, 11, 12; 4, 11, 13; 4, 12, 4; 4, 12, 8; 14, 13, 7;
4, 13, 8; 4, 13, 10; 4, 13, 19; 4, 14, 6; 4, 14, 11; 4, 15, 13;
4, 16, 15; 4, 17, 3; 4, 18, 13; 4, 18, 16; 4, 18, 22; 4, 18, 24;
4, 18, 27; 4, 18, 30; Augustiu. Civ. Dei 17, 24; 18, 29; 18,
30; 18, 31; 18, 33; 18, 35; 18, 36; 18, 37. Carmelus Tac.
Hist. 2, 78; Hieronym. in Esai. 10, 18; in lerem. 4, 26 und
Onomast, de locis; Gen. C arm eil Plin. N. H. 36, 26, 65 (190);
Carmeli dei Suet. Vespas. 5; Carmelo Cyprian. Test. 3, 20.
Azelus lustin. 36, 2, 3. Moses oder Moyses luven. 14, 102;
Tac. Hist. 5, 3; 5, 4; lustin. 36, 2, 11; 36, 2, 14; Apul. de mag.
90 S. 580; Lact. Instit. 4, 17, 5; 4, 17, 9; 4, 17, 12; 4, 18, 29;
4, 20, 2; Augustin. Civ. Dei 16, 43; 18, 8; 18, 11; 20, 29;
Acc. Mosen oder Moysen Tac. Hist. 5, 3; lustiu. 36, 2, 16;
Lact. Instit. 4, 17, 1; 4, 17, 4; 4, 20, 10; Augustin. Civ. Dei
18, 8; 18, 37; Sulpic. Sever. 1, 14, 4; 1, 16, 3; 1, 16, 4; 1,
16, 6; Dat. Mosi oder Moysi Augustin. Civ. Dei 18, 11;
Sulpic. Sever. 1, 14, 1; Abi. Mose oder Moyse Augustin. Civ.
Dei 16, 43; Sulpic. Sever. 1, 14, 5; über den Gen. vergl. unter
87. lohannes oder loannes Tac. Hist. 5, 12; Augustiu. Civ,
Dei 20, 7; Gen, loannis und Acc. loannem Augustin. Civ.
Dei 17, 24; Abi. loanne Lact. Instit. 4, 15, 2. lordanes Tac.
Hist. 5, 6; Plin. N. H. 5, 15, 15 (71), dafür lordanis Solin.
35, 1; Sulpic, Sever, Chron. 1, 22, 3; Isid. Orig. 13, 21, 18.
Rebeccae Sulpic, Sever. 1, 8, 4. Liae, Tiiam, Lia (Abi.)
Sulpic. Sever. 1, 9, 2; 1, 9, 3.
Auch vofi solchen Namen, welche als Indeclin. behandelt
werden, und von anderen mit gleicher Endung, finden sich an
anderen Stellen Decliuationsformen. Ausser dem von Prise, er-
wähnten Abrahamus, Abrahami istAbrahae oder Abraae
teils als Gen. teils als Dat. Tert. Idol. 13; Patient. 6; Monog.
6; Pudic. 10; 20; adv. Marc. 3, 5; 3, 24; 4, 13; 4, 34; 5, 3;
5, 4; adv. Hermog. 12; 37; de carne Cln\ 6, 22; Resurr. 52
- 883 -
uud de anima 7; 9; 21; Cyprian. Epist. 63, 4; Augustin. Civ.
Dei 1, 12; 10, 8; 10, 32; 13, 21; 14, 15; 15,2; 15, 3; 15, 8;
15, 16; 16, 12; 16, 13; 16, 15; 16, 16; 18, 1; 18, 3; 18, 28;
Sulp. Sev. 1, 6, 3; 1, 7, 2; Abrae Prudent. Apotli. 373; Sulpic.
Sever. 1, 6, 1. Den Gen. Abraami hat Sulpic. Sever. 1, 7, 5.
Auch Adamus und Adam um Carm. de genesi 2; 3; 4, und
Adae Tert. adv. Marc, 2, 2; 2, 8; contra Hermog. 3; de carne
Chr. 8; 16; 17; contra lud. 2; Resurr. 26; 49" und de anima
36; 43; Prudent. Apoth. 691; 911 und Hamart. 697. Oseas
und Oseam Lact. Instit. 4, 19, 9; 4, 29, 11. Matusalae
Tert. Cult. fem. 1, 3; Mathusalam Sulpic. Sever. Chron. 1, 2,
4. Tharae Augustin. Civ. Dei 16, 12; 16, 13; 16, 15. Elea-
zarus und Eleazarum Tac. Hist. 5, 12; Eleazaro Augustin.
Civ. Dei 18, 43. losephus Suet. Vesp. 5 bezeichnet den Ge-
schichtschreib ei-, lacobus Augustin. Civ. Dei 18, 52 den Apostel,
und auf denselben bezieht sich der Voc. lacobe Claudian. Epigr.
22 (27), 2. Saulus Augustin. Civ. Dei 17, 9; 18, 52 ist der
frühere Name des Apostels Paulus. Dagegen von dem Namen
des Jüdischen Königs Gen. Saulis, Dat. Sauli und Abi. Säule
Tert. de anima 57; Saulis, Saulem, Sauli, Säule Augustin.
Civ. Dei 16, 24; 17, 1; 17, 4; 17, 6; 17, 7; 17, 7; 17, 8; 17,
10; 17, 24; 18, 20; Sulpic. Sever. 1, 34, 2; 1, 36, 6 (in der ed.
Vorst. Saulum). Bahali oder Baali Tert. contra lud. 1; Sulpic.
Sever. 1, 43, 1. Abelis Tert. adv. Marc. 2, 25; Prudent.
Perist. 10, 829. Bethuelis Sulpic. Sever. 1, 7, 5. Danielus
Prudent. Cathem. 4, 70; Danielum Amm. Marcell. 30, 1, 11;
SO, 1, 16; (Cyprian.) Orat. 2, 2 (ed. Hartel p. 148, 4); Dauie-
lo (Cyprian.) Orat. 1 (cd. Hartel p. 145, 17); Danielis und
Danielem Tert. adv. Marc. 4, 41 und Resurr. 22; Danielis,
Danieli, Danielem, Daniele Sulpic. Sever. 2, 1, 1; 2, 1,8;
2, 2, 3; 2, 6, 6; 2, 7, 4; 2, 8, 4; 2, 8, 8. Emmanuelen!
Tert. Resurr. 20. Gabrielo (Cyprian.) Orat. 2, 3 (ed. Hartel
p. 149, 7); Gabriele Tert. de carne Chr. 2. lezabelis Tert.
adv. Marc. 5, 11. loelem Tert. adv. INIarc. 4, 39; 5, 4; 5,
8; 5, 17 und Resurr. 10; 22. Israhclem lustin. 36, 2, 3;
Israelis, Israelem, Israeli, Israele Tert. adv. Marc. 4, 43;
5, 11; 5, 14; 5, 17 und Resurr. 20; 22; 39; 58. Nathauaelis
luvenc. 2, 119; Nathanaele Augustin. Civ. Dei 16, 38. Sa-
muelis, Samuelem, Samuele, Augustin. Civ. Dei 17, 4; 17,
56*
— 884 -
5; 17, 7; 17, 24-, Sulpic. Sever. 1, 32, 4; 1, 33, 1; 1, 33, 3; 1,
33, 4; 1, 34, 1; 1, 35, 4-, 1, 36, 1; 1, 36, 3; 1, 36, 5; 1, 36,
6. Belzebulis Prudent. Perist. 5, 267. Davidis als Gen.
luvenc. 1, 121; 1, 151; 4, 47, und Davida als Acc. daselbst
1, 149; 2, 576. Hamanis als Gen. Sulpic. Sever. 2, 13, 8.
Nachore Sulpic. Sever. 1, 7, 5; Potifari Sulpic. Sever. 1, 10, 7.
133. Declinationsfähige Nomina werden gewöhn-
lich als Indeclinabilia behandelt, wo sie ausser dem
Zusammenhang, namentlich wo sie in grammatischer
Beziehung betrachtet werden. Varro L. L. 6, 3, 16 ab
robigo; 9, 28, 38 ab Terentius; 10, 2, 28 a praetor, consul; 10,
3, 50 ab hie iste; daselbst 9, 38, 57 in doctus et docta et doc-
tum, pro hae cervices; 10, 4, 78 pro fauces; 9, 49, 84 dicimus
dupondius et tressis. Quintil. 1, 5, 61 apud Caelium legimus
Pelia Cincinnatus ... et apud Ciceronem Hermagora. Charis.
1, 10 S. 7 und 8 (I 18, 19) dicimus inde perseverasse pater
familias, dann (I 19, 14) nos Dryas Dryantis, Eupolis Eupolidis
dicimus, und (I 20, 4) hie Oronta, cum Latine reformatur, et
hunc Orontam dicimus. Prise. 1, 4, 23 S. 547 (II 18, 11) etiam
Bruges et Belena antiquissimi dicebant; 2, 5, 28 S. 580 (II 60,
8) dicimus magnus imperator laudantes, et maguus latro vel für
vituperantes ; 2, 7, 36 S. 584 (II 66, 9) Anchises Anchisades
vel Anchisides debuit facere, fecit autem Anchisiades; 2, 7, 37
S. 584 (II 67, 2) iuveniuntur poetae in quibusdam addentes
quasdam litteras vel adimentes; addentes, ut Peliades pro Pelides
et Chalcodontiades pro Chalcodontides, Atlantiades pro Atlan-
tides .... adimentes, ut Deucalides pi'o Deucalionides et Sci-
piades pro Scipionides, et . . . Aenides pro Aeneades; . . . De-
mades per synaeresin pro Demeades; 2, 7, 38 S. 584 (II 67,
17) Aeneades secundum analogiam Aeneas debet facere, non
Aeneis; ergo quomodo auctoritas est, quod dixit Aenides pro
Aeneades, sie auctoritate usus et Virgilius in tituli scriptione,
quo Aeneis inscripsit; 2, 8, 40 S. 585 (11 68, 16) Euandrius
ensis pro Euandri ensis, et regius bonos pro regis honor; 2, 8,
43 S. 586 (II 70, 5) Italia Italiacus debuit facere, Cyprius Cy-
priacus (nam Cyprus Cypricus facit), Ilium Iliacus, cardia car-
diacus, mulio mulionicus; 2, 10, 57 S. 592 (II 78, 12) quamvis
quidam et Pisoninus et Miloninus dici putaverant; 2, 10, 57 S.
593 (II 78, 15) possumus dicere, quod a Caesarius et Milonius
— 885 —
et Pisonius et lovius derivata siiit Caesarianus Milonianus Piso-
nianus lovianus; 2, 11, 62 S. 595 (II 81, 6) antiqui aevitas
et aeviternus dicebant ab aevo. . . . Vetus praeterea veternus
facit, non solum veteranus, sed diversas habent significationes.
Quercus etiam quernus, corylus colurnus, tacitus taciturnus.
mensis mensurnus; sie enim Cicero posuit pro menstruus in
primo Rhetoricorum (inv. 1, 26, 39). Auffallend ist I. Neap.
2764 man(ipularis) III Liber pater (vorher man. HI Cerer.).
Dagegen sagt Varro L. L. 9, 35, 50 qiiod sit ab Romulo
Roma et non Romula, neque ut ab ove ovilia, sie a bove
bovilia. Charis. 1, 10 S. 9 (I 22, 4) contendunt nonnulli di-
centes laurum et myrtum esse quartae declinationis und 1, 10
S. 14 (I 26, 14) horum duorum, paris et imparis, ablativus
dupliciter effertur. Prise. 1, 9, 54 S. 563 (II 41, 6) raro dixi-
mus propter Medeam, Plateam; 2, 10, 54 S. 591 (II 77, 4) alia a
nominibus fiunt, a Roma Romanus, a Caesare Caesarianus; 2,10,59
S. 593 (II 7 9, 8) excipiuntur ab humo humanus et mundo mundamus,
et priscus Priscianus, sed hoc magis a Priscio videtur esse deri-
vatum, nam quod a Taurominio Taurominitanus dicimus, sequimur
Graecos, qui Taurominites dicunt; 2, 10, 59 S. 594 (II 80, 4)
ovinus ab ove et suinus a sue; 2, 10, 60 8. 594 (II 80, 14)
fiscina corripit paenultimam, quomodo fuscina, cur ergo piscina
producit? Quia hoc sine dubio derivatum est a pisce; fiscina
autem a fisco, an fiscus a fiscina, an neutrum a neutro, dubium
est. Nam nee fuscina a fusco, uec pagina a pago nee Mutina
a muto nee Ariminum ab Arimo derivata, cum sint primitiva,
paenultimam corripuerunt; 2, 11, 63 S. 596 (II 82, 4) a Cara-
libus Caralitanus, a Salapia Salapitanus, a Gadibus Gaditanus,
a Taurominio Taurominitanus, a Cephaloedio Cephaloeditanus,
a Drepano Drepanitanus ; 7, 18, 91 S. 779 (II 364, 25) artibus
et partibus et arcibus ab arte parte arce nascuntur.
Benennungen von Menschen und Sachen werden
gern der Konstruktion so eingefügt, dass sie mit Nomen
oder Cognomen in gleichem Casus stehen. Sallust. (^Hist.
III 8 D.) bei Acron zu llorat. A. P. 18 nomeu Danuvium habet
Liv. 1, 1, 11 stirps virilis ex novo matrimonio fuit, cui A-
scauium parentes dixere nomen; Liv, 1, 34, 10 L. Tarquinium
Priscum edidere nomen; Liv. 7, 22, 3 quidam Kaesonem, alii
Caium nomen Quinctio adiciuut; Liv. 8, 18, 2 Flaccum Potitumquc
— 886 —
varie iu annalibus eognomen consulis invenio; Liv. 30, 45, 6
Africaaum eognomen militaris prius favor an popularis aura
celebraverit, parum compcrtum liabeo; Liv. 35, 47, 5 filiis duobus
Phiiippum atque Alexandrum et filiae Apainiam iiomina im-
posuerat. Senec. Epist. 12, 6 Heraelitus eui eognomen Scotinon
fecit orationis obscuritas. Tae. Hist. 5, 2 Solymos eonditae urbi
Hierosolymam nomen e suo fecisse. Plin. N. H. 22, 6, 6 (12)
addat huic gloriae superbum eognomen Felicem. Flor. 3, 7, 6
nee quiequam amplius de tarn famosa victoria quam eognomen
Cretieum reportavit. Hygin. Fab. 99 nomiua imposuerunt Iler-
eulis filio Telephura, Atalantes autem Parthenopaeum. Min.
Fei. 8, 2 Diagoras Melius, cui Atheon eognomen apposuit anti-
quitas.
Unvei'äudert ist jedoch die Benennung geblieben
Ovid. Met. 15, 96 vetus illa aetas, eui feeimus aurea nomen-
wogegen bei demselben Met. 1, 169 laetea nomen habet, der
Nomin. laetea durch die passive Bedeutung des nomen habet
gerechtfertigt wird.
134. Einige aus einem Substant. und einem Adject.
zusammengesetzte Nomina lassen bei der Declination
zuweilen dasSubstant.unverändert. Von olus(holus) atrum
bildet zwar Colum. 11, 3, 18 und nach einigen alten Ausg. 12^
7, 1 den Gen. oleris aü'i, aber bei Plin. N. H. 12, 12, 26 (45);
12, 15, 34 (67); 19, 12, 62 (187); 22, 22, 37 (79); Scrib. Larg.
126; 195 ist olusatri, und Apic. 4, 2 § 124 zweimal der Plur.
olisatra. — Für ros marinus haben Colum. 9, 13, 6 in
Leipz.; Plin. N. H. 19, 12, 62 (187); 24, 11, 59 (99); Veget
Art. veter. 3, 15, 21; 3, 60, 6; Apul. de herb. 79; Isid. Orig.
17, 9, 81 rosmarinum, und Scrib. Larg. 268 gebraucht einen
Gen. rosmarini; mit Unrecht aber wird diese Form von Gesner
im Thes. und im Lex. rust. aus Colum. 12, 36 angeführt, wo
vielmehr zweimal roris marini gelesen wird. — Fenugraeci
bilden Veget. Art. veter. 1, 38, 6; Caec. Aurel. Acut. 3, 8, 78
S. 243; 3, 8, 82 S. 243; 3, 17, 149 S. 275; 3, 18, 183 S. 289;
Chron. 1, 1, 14 S. 9 und fenugraeco Veget. Art. veter. 4, 9,
1. — Zu ius iurandum wird statt des von Prise. 8, 16, 88
S. 834 (II 440, 5) allein gebilhgten Gen. iuris iurandi hier
und da in alten Büchern iusiurandi gefunden. Jedoch bei Cic,
pro Rose. Com. 15, 44 und pro Font. 13, 30 (9, 20) ist diese
— 887 —
Form längst, in der ersteren Stelle schon seit Naug., in iuris
iiirandi berichtigt, in der Dichterstelle bei Cic. Off. 3, 26, 98,
■svo das Versmass den Fehler zeigt, ist sie aus dem Oehl be-
merkt, bei Caes. bell, civ. 1, 76, 4 allein aus dem fehlerhaften
Lov., desgleichen bei Liv. 1, 32, 8 und 32, 21, 5 aus einigen
mittelmässigen Hdschr., bei Tac. Ann. 12, 47 aus dem Med.,
bei Suet. Tib. 35 aus dem cod. Salm. Bei Tac. Hist. 4, 31,
aus welcher Stelle Gesner im Thes. cetera ius iurandi verba
citiert, wird allgemein iuris iurandi gelesen. Aus Amm. Marc.
21 wird ebenfalls ius iurandi angeführt, aber 21, 5, 11 ist viel-
mehr iuris iurandi, und 14, 11, 20; 17, 10, 7 wohl iurandi
crebritate und iurandi exsecratione, nirgends aber iusiurandi.
Noch auffallender ist summarudi C. I, L. 6, 10201
(= Orell. 2575); aber Henz. S, 225 bemerkt, dass auf dem
Stein summa rudis steht, was freilich zu dem vorhergehenden
Cornelio Eugeniano nicht passt; summa rudis aber lesen wir
C. I, L. 8, 10983. (Sum)mae radi ist I. Neap. 6397. - Coelesy
riam war falsche Schreibart Liv. 42, 29, 7; das richtige Coelen
Syriam ist überliefert Liv. 45, 11, 9. — Falsch ist ferner die
Schreibung Megalepolim Liv. 32, 5, 5; 35, 36, 10; aus Hdschr,
wird Megalepolim, Megalempolim, Megalenpolin bemerkt. Gegen
Megalopolim Liv. 36, 31, 7, und Megalopoli Liv. 36, 31, 6;
38, 34, 7; 41, 24, 20 ist nichts einzuwenden.
Von Marspiter, wie bei Gell. 5, 12, 5 geschrieben wird,
oder Maspiter, wie bei Varro L. L. 8, 26, 49; 9, 46, 75; 10,
3, 65 in den besseren Hdschr. ist und wie Prise. Instit. 6, 7,
39 S. 695 (II 229, 8) und Partit. XII vers. Aen. 12, 225 S.
1284 (III 515, 2) giebt (ähnlich wie nach Fest. S. 161 in einer
priesterlichen Formel Marspedis sive sine r littera Maspedis
gebraucht wurde), ist nach Prise, in der erstgedachten Stelle
der Gen. Maspiteris oder Maspitris, wie von Opiter Opiteris
oder Opitris, und von Diespiter Diespiteris oder Diespitris.
Vergl. unter 45. Bei Macrob. Sat. 1, 19, 3 ist Marspitrem,
id est Martem patrem. Nach Varro L. L. 8, 17, 33 ist Mars-
pitrem, wie luppitri, zwar der Analogie gemäss, aber unge-
bräuchlich. Vergl. unter 50. Daraus darf jedoch nicht gefolgert
werden, dass Maspitrem üblich gewesen wäre, sondern da Varro
8, 26, 49 luppiter und Maspiter als allein im Nomin. vorkommend
anführt, und da nach demselben 10, 3, 65 Marti zu JSIaspiter
— 888 —
ebenso wie lovi zu luppiter gehört, so scheinen diejenigen
Recht zu haben, gegen welche er 9, 46, 75; 9, 46, 76; 9, 46,
77 spricht, welche Diespitri Diespitrem Maspitri Maspitrem ver-
warfen; und Varro selbst gesteht § 77 zu, dass Diespitri und
Diespitrem weniger gebräuchlich sei als Diespiter. Dass Dies-
pietris und Diespitrem einigemale, wenn auch nur bei Späteren,
gefunden werden, ist unter 45 nachgewiesen. Daraus folgt aber
nichts für die Casus obliqui von Marspiter oder Maspiter. Denn
die beiden Nomina sind darin unähnlich, dass Diespiter aus dem
alten Gen. dies (vergl. unter 99) gebildet ist, daher es von
Gell. 5, 12, 5 durch diei et lucis pater erklärt wird, Marspiter
dagegen ist Marspater, wie Gell, ebendaselbst sag-t, indem er
Neptunuspater, Saturnuspater, oder auch luppiter, d. i. lovis
pater, vergleicht, wie lovis Nomin. sein kann (vergl. unter 50).
Prise. Partit. XII vers. Aen. 12, 225 S. 1284 (III 515, 2) meint
freilich, Maspiter sei Martis pater, quomodo Diespiter, hoc est
diei pater, luppiter.
Genus der Substantiva.
135. Alle männlichen Namen sind männlichen,
alle weiblichen Namen weiblichen Greschlechts. Unter
den letzteren sind besonders die aus dem Griechischen her-
stammenden auf ium zu bemerken. Charis. 1, 15 S. 80 (I
104, 1): Leontion et Chi-ysion et Phanion ex neutris Graecis
feminina nostri fecere, et Plautus quod dixit haec Phronesium,
et Caecilius Leontium. Vergl. Prise, b, 1, 4 S. 641 (II 142,
23): inveniuntur feminina . . in um, sed figurate, ut Gly-
cerium mea et Dorcium et Philotium; 5, 3, 12 S. 645 {II
148, 13): inveniuntur apud comicos feminarum quoque propria,
quae in hanc terminationem deminutionis sive adulationis causa
proferuntur ut Glycerium, Philotium, Dorcium, Sophro-
nium; 7, 4, 12 S. 734 und 735 (II 295, 12): in um neu-
trorum tarn Latinorum quam Graecorum et figurate femininorum
apud comicos, ut . . haec Glycerium huius Glycerii, haec
Sophronium huius Sophronii; 8, 3, 11 S. 789 (II 376, 18):
vel Philotium, Sophronium, Glycerium, Dorcium voce
neutra, significatione feminina; 12, 6, 18 S. 944 (11 587, 22):
quomodo etiam in feminis Glycerium, Dorcium. Plaut.
Cure. 1, 3, 2 (159) mea Planes ium; Cist. 1, 1, 2; 1, 1, 59;
1, 1, 72 mea Gymnasium; Cist. 1, 1, 107; 1, 1, 112 Gym-
nasium mea; Cist. 1, 1, 24; 1, 1, 53; 1, 1, 79 mea Selenium;
Cist. 3, 1 (631) mea Selenium in codd. B' V E, Leo hat me,
Selenium, Götz und Scholl me[a], Selenium; Mostell 1, 3, 96
(253) Philematium mea; Mostell. 1, 3, 137 (295) mea Phile-
matium; Mostell. 1, 4, 29 (343) Delphium mea; Meuaech. 2,
2, 26 (300) haue meam Erotium; Mil. 2, 2, 83 (238) Philo-
comasium hanc im vet., decurt. und Vat., Leo schreibt Philo-
comasio; Mil. 4, 7, 13 (1296) haue Philocomasium; Poen.
1, 3, 10 (419) per Adelphasium meam und 3, 5, 12 (757)
- 890 —
Adelphasiura tuam-, Stich. 5, 4, 27 (709) bene nostram etiam
Stephanium und 5, 4, 54 (736) inea suavis amabilis amoena
Stephaniura; Truc. 2, 3, 2 (323) haec Phronesium und 2,
4, 11 (362); 2, 6, 18 (499); 2, 6, 48 (532) mea Phronesium
Mil. 4, 4, 48 (1185) Philocomasium arcessito, ut, si itura sit
Athenas, eat tecum ad portum cito und 5, 35 (1428) Philo-
comasium iam profccta est? Terent. Andr. 1, 1, 107 (134j
mea Glyceriura uud 5, 6, 5 (969) Glycerium mea;
Phorm. 2, 2, 2 (316) Phanium relictam solam? und 2, 3, 5
(352) negat Phanium esse hanc sibi cognatam? Mart. 5, 34,
3 parvula ne nigras horrescat Erotion umbras und 10, 61,
1 und 2 hie festinata requiescit Erotion umbra, crimine quam
fati sexta peremit hiems.
Desgleichen haben Appellativa, welche auschliess-
lich männliche oder ausschliesslich weibliche
Stellungen oder Geschäfte anzeigen, auch in
grammatischer Beziehung das entsprechende Ge-
schlecht. So sind nauta oder navita, pirata, poeta, athleta,
citharista, sophista, pycta; bibliopola oder bybliopola, myropoia,
agricola, auriga, gumia, lanista, lixa, popa, scriba, scurra, verna,
adsecula, cacula, collega, conviva, perfuga, transfuga, accola,
incola, rabula, advena, convena, und die Völkernamen Persa,
Scytha, Geta, Sarmata Masc, wenn nicht einmal eines oder
das andere dieser Nomina von einer Frau gebraucht ist (vergl.
unter 137); ancilla, concubina, paelex, meretrix, obstetrix Fem.,
ausser wo paelex einen zu unnatürlicher Unzucht sich her-
gebenden Mann anzeigt, wie Arnob. 5, 7 Galli filia paelicis,
vergl. Paul. Festi unter pellices S. 222. Doch mancipium,
servitium, prostibulum, scortum sind Neutra, und operae,
gedungene Leute, Fem. Serv. zu Verg. Aen. 11, 184: Si
feminino genere dixerimus operas, ipsas personas, quae aliquid
faciunt, siguificamus. So Cic. Verr. Acc. 1, 56, 147 paucae
operae fabrorum; pro Sest. 27, 59 per tribunum aliquem et
sescentas operas; Epist. ad Q. fr. 2, 3, 2 und Epist. ad Att.
1, 14, 5 operae Clodianae; Epist. ad Q. fr. 2, 3, 4 operas suas
Clodius confirmat.
Besonders haben diejenigen Nomina, welche den
Gegensatz der natürlichen Geschlechter und die
Alters- und Verwandtschaftsverhältnisse für jedes
— 891 -
derselben gesondert ausdrücken, das dem bezeich-
neten Geschlecht entsprechende grammatische Genus.
Masculina sind also vir, mas; puer und puellus; maritus,
pater, avus, proavus, abavus, atavus, filius, nepos, pronepos,
abnepos, adnepos, vitricus, privignus, socer, prosocer, gener,
progener, frater, patruus, avunculus; Feminina femina, mulier,
anus; puera und puella; virgo, uxor, matrona, mater, avia,
proavia, abavia, atavia, filia, neptis, proneptis, abneptis, adneptis,
noverca, privigna, socrus, prosocrus, nurus, pronui'us, soror,
amita. matertera. Für neptis ist nepotia CLL. 3, 2599; 3,
2690; 3, 2756; 3, 2798; 3, 6155; Ephem. epigr. 4 S. 88 Nr.
238; nepota C. I. L. 3, 3173; neptia C. L L 3, 3582; 5,
2208; für socrus socera C. I. L. 3, 3895; 5, 6047; 5, 6116;
5, 7055; 5, 7620; 7, 229; Orell. 289, und socra C. I. L. 2,
530; 2, 2936; 3, 655; 3, 1665; 3, 2649; 3, 3403; 3, 5616;
5, 4389; 6, 5280; 8, 1213; 8, 2906; 8, 3994; 9, 563 (I. Neap.
817, vergL Haupt Opusc. III 535); Inscr. de FAlg. 1201; Orell.
4221; Rönsch, Rhein. Mus. 1879, 34 S. 636 (Collect, philolog.
herausgegeben von C. Wagener S. 29), führt für socera Gloss.
Parisin. p. 273, 214 und für socra, das noch üblicher gewesen
sein muss, aus dem Evangeliencodex von Cambridge die Stelle
Matth. 10, 35 an. Aus Append. Probi ed. Keil V 199, 1 (ed.
Foerster S. 31 Nr. 170; ed. Heraeus S. 325 Nr. 170) socrus
non socra geht hervor, dass socra um die Mitte des 4. Jahrh.
als rustike Form gang und gebe war; für nurus nura C. I.
L. 5, 7367; 8, 2604; 8, 4293; 8, 9065, 15; auch Append.
Probi Nr. 169 nurus non nura; nurua findet sich C I. L. 5, 2442.
Coniunx, compar, consors, parens, adfinis, patruelis, senex,
iuvenis, adulescens, infans, in der alten Sprache auch puer,
nepos, socrus, sind beiden Geschlechtern gemeinschaft-
lich und daher in grammatischer Beziehung Communia,
indem das grammatische Genus sich in dem einzelneu Falle
nach dem natürlichen Geschlecht richtet.
Coniunx ist häufiger Fem., Pacuv. (216) bei Fest, unter
vecors S. 372; Acc. (205 und 213) bei Cic. Nat. Deor. 3, 27
68; Cic. Verr. 1, 5, 14; Catil. 4, 9, 18; pro Flacc. 38, 95;
Phil. 3, 6, 16; Epist. ad Q. fr. 1, 3, 3; Epist. ad Att. 8, 2,
3 und Nat. Deor. 2, 26, 66; Lucr. 4, 1277; Catull. 23, 6; 64,
298; 64, 329; 78, 1; Verg. Ecl. 8, 18; Ge. 1, 294; 2, 326;
- 892 —
4, 456; 4, 465; 4, 504 und Aen. 1, 47; 2, 597; 2, 651; 2
673; 2, 678; 2, 711; 2, 725; 2, 738; 2, 783; Horat. Carm. 1
1, 26; 2, 19, 13; 3, 3, 64; 3, 5, 5; 3, 5, 41; 3, 24, 20; 4, 4
68; 4, 9, 24; Serm. 2, 5, 31; 2, 1, 46 und Epist. 2, 1, 142
Liv. 1, 9, 9; 1, 21, 3; 1, 35, 4; 1, 59, 11; 2, 1, 5; 2, 38, 3
2, 40, 4; 2, 40, 7 und an vielen anderen Stellen; Quintil. 6
1, 33; Masc. Cic. pro Cael. 32, 78, sonst meistens nur bei
Dichtern und in Inschr, ; Pacuv, (289) bei Non. S. 501, 21
Acc. (38) bei Non. S. 178, 12; Catull. 61, 32; 62, 59; 64, 123
64, 182; 64, 373; 66, 63; 68, 73; 68, 81; 68, 139; Verg. Aen
I, 343; 1, 354; 2, 519; 2, 572; 2, 777; 3, 317; 4, 21; 4, 324
4, 338; 4, 458; 6, 473; 8, 372; 8, 377; 8, 413; 8, 612; IQ
611; Tibull. 1, 2, 41; 1, 6, 15; Ovid. Met. 1, 395; 6, 538
II, 445; 11, 660; Fast. 1, 35; 2, 759; 2, 815; 2, 821; 2, 829
3, 210; 3, 461; 4, 604; 5, 241; 5, 530; 6, 80; 6, 554 und
Trist. 2, 162; 5, 5, 21; C. L L. 1, 1053; 1, 1220; 1, 1242
1, 1479 (2, 3495); 2, 346; 2, 535; 2, 797; 2, 815; 2, 1769
2, 2534; 2, 2997; 2, 3001; 2, 3087; 2, 3235; 2, 4124; 2
4186; 2, 4187; 2, 4379; Orell. 4629; 4641; 4646; 4651; 4658
4659; 4663; vergl. Fabr. S. 298. Compar, gewöhnlich Masc.
steht als Fem. Ovid. A. A. 3, 359; C. I. L. 3, 1895; 5, 1642
5, 1671; 5, 1732; 5, 2065; 5, 6233; 5, 6239; 5, 8617; 6, 2662
Ephem. epigr. 4 S. 169 Nr. 592 und Henz. 7219. Consors
als Femin. Ovid. Fast. 3, 873; Senec. Thyest. 235; Claudiau.
Nupt. Honor. 325; C. I. L. 8, 6027.
Parens als Masc. Cic. Verr. 5, 53. 138; pro Sulla 29,
81; Phil. 2, 5, 12; 2, 13, 31; 2, 20, 49; Epist. ad Fam. 5, 8,
4; Epist. ad Att. 9, 10, 3; Fin. 2, 1, 1 und Tim. 11; Lucr. 1,
89; 1, 99; 2, 1167; Catull. 23, 5; 61, 51; 64, 159; 64, 210;
67, 29; 68, 119; 68, 142; Verg. Aen. 1, 646; 2, 138; 3, 58;
4, 599; 5, 47; 5, 80; 5, 747; 6, 609; 10, 443; 10, 840; 12,
43; 12, 395; 12, 932; Horat. Carm. 3, 10, 12; 3, 11, 34 und
A. P. 313; Liv. 4, 3, 12; 5, 24, 11; 5, 49, 7; 6, 14, 5; 7, 5,
7; 8, 35, 6; 10, 13, 13; 10, 39, 13 imd an anderen Stellen;
Quintil. 1, 1, 3; Tac. Ann. 2, 55; 2, 80; 2, 87; 3, 13; 3, 28
und Hist. 1, 84; 4, 58; Plin. Paueg. 6, 1; 26, 3; 39, 6; 80,
5; als Fem. Cic. de orat. 1, 3, 9; Epist. ad Att. 9, 9, 2 und
Leg. 1, 24, 62; Verg. Ge. 2, 173 und Aen. 2, 591; 2, 664; 3,
341; 4, 178; 4, 365; 6, 197; 8, 531; 9, 84; 10, 252; Horat.
- 893 —
Serm. 2, 3, 134; Ovid. Her. 1, 137; 12, 198; Amor. 2, 14,31;
2, 19, 28; 3, 6, 34; 3, 15, 15; A. A. 2, 383; Remed. amor.
30; Met. 1, 383; 6, 192; 9, 407; Epist. ex Pont. 2, 3, 98; 3,
1, 123 und Ibis 568; 618; Liv. 4, 9, 6; 8, 22, 3; 26, 49, 13;
Plin. N. H. 22, 24, 56 (117); Quintil. 12, 1, 2; Samon. 940
(931); Tac. Ann. 1, 14; 4, 55. Daher uterque parens Ovid.
Her. 6, 62 und Amor. 1, 3, 10; Quintil. 11, 1, 65, und parentes
als Nomen m asc. Gen. für Vater und Mutter, wie coniuges
für Gatte und Gattin. Paul. Festi unter masculino genere
S. 151 sagt: Masculino genere parentem appellabant antiqui
etiam matrem; masculino genere dicebant crucem, ut est illud
Gracchi: Dignus fuit qui malo cruce periret; masculine etiam
dicebant et frontem et alia multa similiter. Und Gharis. 1, 15
S. 79 (I 102. 20): Heres, parens, homo, etsi in communi sexu
intellegantur, tamen masculino genere semper dicuntur. Nemo
enim aut secundam heredem dicit aut bonam parentem aut
malam hominem, sed masculine, tametsi de femina sermo
habeatur. Nam Marcus ait: heredes ipsus secundus; et Pacuvius
in Medo (219), cum ostenderet a Medo matrem quaeri, ait: Te,
Sol, invoco, ut mihi potestatem duis inquirendi mei parentis,
Sed Gracchus: suos parentes amat; cum dicit in signifi-
catione matris. *Et in alia epistula: tuus parens sum, ait,
cum de se loqueretur. Et apud Vergilium (Aen. 3, 341) sie
legimus: Ecqua tamen puero est amissae cura parentis? So
haben auch die Hdschr. des Verg., Fabric. aber schrieb bei
Charis. amissi. In den oben für parens als Fem. aufgeführten
Stellen ist antiquissimam et sanctissimam parentem, magna
parens, alma parens, diva parens, cara parens, occisa parente,
cum parente sua, saeva parens, dira parens, nulla parens,
magnae parentis, ipsa parens, und nirgends, wo parens die
Mutter bedeutet, findet sich dabei ein Adject., Particip. oder
Pronom. masc. Gen. In Beziehung auf die von Charis. an-
geführte Stelle des Pacuv. ist der Zweifel erlaubt, ob Medus
wirklich seine Mutter, und nicht vielmehr seinen Vater auf-
suchen wollte; und wenn der zuletzt erwähnte Brief, wie es
scheint, von Cornelia ist, so konnte diese nacii dem Tode
ihres Gatten sehr Avohl an einen ihrer Söhne schreiben: ich,
bin dein Vater.
Adfinis steht als Fem. Cic. post red. in sen. 7, 17, und
in der Überschr. zu Auson. Parent. 19.
— 894 —
Patruelis ist Fem. bei Afran. (243) bei Non. S. 514, 1
und Pers. 6, 53; soror patruelis C. I. L. 6, 8409 {= Grell. 2931).
Sencx als Fem. haben Papin. oder Pompil. bei Varro
L. L. 7, 3, 28 und Prise. 3, 2, 11 S. 602 (II 90, 2); Tereut.
Eun. 2, 3, 66 (357); Tibull. 1, 6, 82; Val. Fl. 1, 349; Stat.
Theb. 5, 149; dagegen wird senior nach Pompei. Comment.
S. 128 (V 152, 34) nicht de femina gebraucht, so steht es
jedoch C. I. L. 5, 2435, während es sonst adjectivisch mit
Nomina fem. Gen. verbunden wird, wie Cic. Brut. 43, 160
senior oratio und Leg. 2, 4, 9 vis senior; Senec. Herc. Oet.
393 aetas senior; Sil. 16, 597 turba senior.
luvenis als Fem. Ovid. A. A. 1, 63 und Epist. ex Pont.
1, 4, 47; Phaedr. 2, 2, 5; Senec. Benef. 1, 3, 3; Colum. 12,
1, 1; Plin. N. H. 7, 36, 36 (122); Stat. Theb. 5, 149; Apul.
Met. 1, 21 S. 488; Auson. Parent. 12, 9; 19, 9; Ckudian. Bell.
Gild. 114 nach C. Barths Vermutung; Cael. Aurel. Acut. 3, 18,
180 S. 288 iuvenum feminarum und 3, 18, 186 S. 290 iuvenem
feminam; C. I. L. 2, 1848; 2, 5117; 3, 423; 10, 3980 Z. 5,
und von einem weiblichen Tier Colum. 7, 3, 6; daher iuvenes
utriusque sexus Suet. Aug. 31.
Adulescens als Fem. Plaut. MiL 3, 1,193 (788); Afran.
(52) bei Non. S. 394, 1; Terent. Andr. 3, 2, 8 (488); Phorm.
5, 3, 11 (794) und Hec. 4, 4, 39 (661); Cic. Diviu. 1, 18, 36;
Orell. 4582; daher adulescentula Plaut. Epid. 1, 1, 41; Rud. 2,
4, 3 (416); Terent. Andr. 1, 1, 91 (118); Heaut. 3, 3, 41 (602).
Infans als Fem. Cic. Verr. Acc. 1, 58, 153; Quintil. 6,
1, 39; Tac. Ann. 15, 23; C. I. L. 2, 2295; 9, 320; 9, 3252;
I. Neap. 2984; 5415; Inscr. de Lyon S. 512 Nr. 55 und S. 550
Nr. 8; Grut. S. 671, 13. Bei Verg. Aen. 11, 541; 11, 549;
II, 573 ist infans ein Mädchen; ein Anzeichen des Gen.
fem. ist in diesen Stellen nicht hinzugefügt.
Über puer sagt Charis. 1, 15 S. 64 (I 84, 5): Puer et
in feminino sexu antiqui dicebant, ut Graeci 6 rcatg -/.cd ?/ naXc,
ut in Odyssia vetere (ed. Baehrens v. 3) quod est antiquissimum
Carmen: Mea puer, quid verbi ex tuo ore audio? Et in
Nelei carmine (5) aeque prisco: Saucia puer filia sumam; ubi
tarnen Varro cum a puera putat dictum, sed Aelius Stilo, ma-
gister eins, et Asinius contra. Prise. 6, 8, 42 S. 697 (II 232,
2) giebt aus Livius in Odyssia (ed. Baehrens 15): Sancta
— 895 -
puer Satiirni filia regina ; und aus Naevius in II belli Punici (ed. L.
Müller V. 30): Prima ineedit Cereris Proserpina puer. Der-
selbe 11, 5, 21 S. 923 (II 562. 8) sagt nur: licet inveniantur
vetustissimi protulisse et haec puera et hie et haec puer.
Paul, Dig, 50, 16, 163 § 1: Pueri appellatioue etiam puella
significatur; nam et feminas puerperas appellant recentes ex
partu, et Graece Ttaidiov communiter appellatur. Pueri sind
ein Knabe und ein Mädchen Inscr. de 1' Alg. 3582.
Nepos als Fem. ist in dem Verse des Enn. (Ann. 47):
Iha dia nepos, quas aerumnas tetulisti? welcher teilweise von
Fest, unter recto fronte S. 286, ganz von Charis. 1, 15 S. 70
(I 90, 28); (Serg.) Explan, in Donat. 2 S. 72* (IV 563, 15) und
Non. 215, 8 erhalten ist. Auch C. I. L. 2, 389 (vergl. das
auct. add. S. XL) ist nepoti piissumae; C. I. L. 8, 7859
(=Inscr. de l'Alg. 2116) und I. Neap. 3026 nepoti suae; I.
Neap. 6430 Atilia Fructuosa nepos; Grut. S. 678, 11 nepoti
suae, so wie I. Neap. 2706; 3051; 4960; 6054 und Orell. 3773
nepos und nepoti neben den Namen von Frauen stehen. Bei
Grut. 477, 5 ist auch Flavia Valeriana nepos, doch in der
nämlichen Inschr. C. I. L. 2, 2099 neptis. Serv. zu Verg. Aen.
12, 519 sagt: Ab hoc nepote, hie et haec nepos; nam ut
neptis dicamus, [in iure] propter successionis discretionem ad-
missum est. Und Prise. 6, 13, 68 S. 709 (II 253, 2): Excipitur
nepos nepotis, quod quidam commune putaverunt, quamvis
femininum sit neptis Isid Orig. 9, 5, 26 sagt: Nepos utiiusque est.
Socrus als Masc. wird von Non. S. 223 21 imd Prise.
6, 8, 44 S. 698 (II 223, 8) bemerkt. Der erstere sagt: socrus
et masculino genere veteres dici posse voluerunt. Naevius in
Pellice (66): desim socru tuo, fratri patrueli meo? Ribbeek
schreibt: desine socri tuo; der andere schreibt: vetustissimi
communiter hie et haec socrus proferebant. Accius in Atreo
(196): Sinuil et Pisaea praemia arrcpta a socru possedit suo.
Bentley schrieb auch in der Stelle eines alten Dichters (ed.
Ribbeck I S. 250 v. 108) bei Cic. Tusc. 3, 12, 26 a socru
Oenomao rege, ebenso Ribbeck und C. F. W. Müllrr, Baiter
mit Klotz a socro, in den Hdschr. ist a socoro, vergl. unter 25.
Neptis als Masc. ist sehr unsicher. In der Inschr.
Murat. 692, 2 wird C. Coelio Vero nepti gelesen, dies kann
aber leicht ein Fehler des Steinhnuers für nepoti sein.
— 896 -
Virgo kann bei kirchlichen Schriftstellern einen jung-
fräulichen Mann oder Jüngling bedeuten, und ist alsdann
masc. Gen. Bei Hieronym. Epist. 22, 21 ist virgo Elias, Eliseus
virgo, virgines multi filii prophetarum; bei demselben adv.
lovin. 1, 4 werden Adam und Eva bezeichnet als nudi et ex-
pediti et absque ulla macula virgines, darauf folgt die Anrede
vos utriusque sexus virgines et continentes; Paulin. Nol. Carm.
24, 2 von einem Brautpaar: virgo puer Christi, virgo puella
dei. Hiernach heisst Elias ^virgo sacer, Daniel virgo almus
bei Aldhelm. de laud. virginum 250; 324; vergl. noch daselbst
V. 707; 1622 und I. Neap. 3495.
Von mehreren Verwandtschaftsbenennungen,
welche für die beiden Geschlechter verschieden lauten,
wird doch der Plur. des Masc. für die Zusammen-
fassung beider Geschlechter gebraucht. So patres für
das üblichere parentes Verg. Aen. 2, 579, wenn anders der
Vers echt ist'; Stat. Theb. 2, 464, und C. I. L. 5, 1658 Flavio
Victorino et Perelliae . . . patribus dulcissimus; 5, 5320; 5,
6128; 9, 1866; Orell. 4579 Hermodorus et luliana patres; Bur-
mann Anth. Latin. 4, 10 (Meyer 1164), v. 1 captus ego superis
patribusque ablatus inique. — Fratre s für Bruder und
Schwester Tac. Ann. 12, 4; Paul. Dig. 2, 10, 38; 2, 14, 35
C. I. L. 5, 1091; 5, 3497; 5, 4908; 8, 1574; 8, 1858; 8, 2088
8, 2583; 8, 2786; 8, 2844; I. Neap. 3546; Inscr. de l'Alg. 751
3085; Orell. 4583; so sagt Non. S. 557, 8: amitini frati-um
maris et feminae filii. Vergl. Periz. zu Sanct. Min. 4, 10 Anm.
5 und Bentl. zu Horat. Serm. 1, 1, 100. — Über filii sagt
Quintil. 9, 3, 63 marem feminamque filios dicimus, und Paul.
Dig. 50, 16, 84 fiHi appellatione omnes liberos intellegimus;
daherlmp.Zeno Cod. 5, 27, 5 cuiuslibet sexus filiosu.filios utriusque
sexus. Bei Tac. Ann. 11, 37 sind filii maerentes Britanniens
und Octavia. Vergl. C. I. L. 2, 5072; 5, 1142; 5, 2137; 5,
5, 2381; 5, 4165; 5, 5445; 5, 6796; Ephem. epigr. 3 S. 32
Nr. 3; Orell. 3216; 3947, und über filiis unter 13. — Über
avi bemerkt Prob. Instit. art. S. 341 (IV 127, 31): Quaeritur,
qua de causa Varro masculum et feminam avos pronuntiarit.
Hac de causa, quoniam, quaecumque generis feminini nomina
generibus masculinis reperiuntur esse coniuncta, haec sub sono
generis masculini necesse est ut procedant. Qua disciplina et
— 897 —
Vergilius Priamum et Hecubam mascuiino genere appellat, dicens
de Andromacha (Aen. 2, 456): Ferre incomitata 8olebat
ad soceros. Item idem Maro Helenum et Andromacham (Aen.
3, 492): Hos ego digrediens läcrimis adfabar obortis. Item
idem Vergilius (Aen. 8, 207): Quattuor ab stabulis praestanti
corpore tauros avertit. totidem forma superaute iuvencas; atque
hos, ne qua forent pedibus vestigia rectis, cauda in speluncam
tractos saxo oecultabat opaco. Über avi vergl. C. I. L. 3, 3181;
5, 5888 und I. Neap. 1358. — Soceri sind, wie in der zuerst
angeführten Stelle des Verg.. so Ovid. Met. 3, 132; Liv. 26,
50, 6; Val. Fl. 1, 403; 6, 274; C. I. L. 5, 4908; 5, 7357; 5,
8891; 8, 9129; Inscr. de TAlger. 3636; Henz. 5117, während
dasselbe Wort bei Senec. Med. 106 und Tac. Ann. 1, 55, wie
sonst consoceri, die beiderseitigen Väter des Ehepaares
bezeichnet.
136. Über homo sagen Diom. 1 S. 276 (I 301, 9): sunt
communia duum generum ex mascuiino et feminine, ut hie et
haec homo; Prise. 5, 1, 4 S. 641 (II 142, 24): communia in
easdem litteras desinunt, quas et masculina, ut hie et haec
advena, homo; 5, 2, 10 S. 643 (II 146, 5): quae communia
esse tarn ipsa natura quam exempla Graecorum nobis demon-
strare possunt, apud quos vel communia vel mobilia haec in-
veniuntur, ut hie et haec humo, 6 ccvd^ooanoq xal ^ äv^QMTTog;
6, 3, 15 S. 683 (II 206, 14): quidam tarnen veterum etiam
feminino genere hoc protulerunt . . ordo etiam ordinis, homo
hominis, quod est commune und der Gramm, de dub. nom.
S. 81 (V 580, 4): homo promiscui generis. Nam ut vir homo,
ita et mulier homo dicitur, et lesus ideo filius hominis, quia
filius virginis. Danach ist homo bei den alten Grammatikern
ein Commune oder promiscui generis, und ohne Zweifel umfasst
das Wort beide Geschlechter, und wir lesen nicht nur mares
homines Plaut. Poen. 5, 5, 32 (1311); homo masculus Varro
(Sat. Menipp. 482) bei Non. S. 248, 16, sondern auch id quo
discernitur homo mas an femina sit Varro L. L. 7, 2, 17 und
homines feminae im Gegensatz zu mares homines Augustiu.
Civ. Dei 3, 3. Aber homo steht nicht, wie ^ di'O-Qcojiog, einfach
für muHer, und nimmt kein Adject. oder Pronom. fem. Gen. zu
sich, wie Charis. 1, 15 S. 79 (1102, 20) mit Recht sagt: Heres,
parens, homo, etsi in communi sexu intellegantur, tamen ma-
Neue-Wagener. Formenlehre 1, 3. Aufl. 3'
— 898 —
sculino genere semper dicuntur. Nemo enim aut seeundam
heredem dicit aut bonam parentem aut malam hominem tametsi
de femina sermo habeatur. In den von Prise. 6, 3, 15 S. 683
(II 206, 14) angeführten Stellen, Cic. pro Cluent. 60, 199 at
quae mater? cuius ea stultitia est, ut eam nemo hominem, ea
vis, ut nemo feminam, ea crudelitas, ut nemo matrem appellare
possit; Verg. Aen. 1, 327 quam te memorem, virgoV namque
haud tibi voltus mortalis, nee vox hominem sonat-, Lucan. 5,
166 non umquam plenior artus Phoebados irrupit Paean, men-
temque priorem expulit, atque hominem toto sibi cedere iussit
pectore; desgleichen Serv. Sulpic. bei Cic. Epist. ad Fam. 4,
5, 4 Tullia si hoc tempore non diem suum obisset, paucis post
annis tarnen ei moriendum fuit, quoniam homo nata fuerat;
Ovid. Fast, 5, 619 Phariam iuvencam, quae bos ex homine est,
ex bove facta dea; luven. 6, 284 homo sum, Ausruf der ihr
Menschenrecht gegen den Mann behauptenden Frau; Arnob. 5
8 hominem iUam fuisse, non divam; Augustin. Civ. Dei 18, 46
ex homine virgine; C. I. L. 3, 3989 (Ma)ximiana homo fuit,
mortua est; geht homo überall auf die menschliche Gattung, im
Gegensatz einerseits gegen das göttliche, andererseits gegen
das tierische; und auch Plin. N, H. 28, 9, 33 (123) lac dul-
cissimum ab hominis camelinum, ist hominis gewählt, um die
menschliche Gattung den Tieren gegenüber zu stellen. —
Nemo aber ist ein wirkliches Commune, welches ein Adject.
oder Pronom. fem. Gen. neben sich haben, und die Stelle von
nulla mulier vertreten kann. Plaut. Gas. 2, 2, 12 (181) vicinam
neminem; Merc. 3, 1, 22 (520j de lanificio neminem metuo,
ima aetate quae sit; Titin. (159) bei Prise. 6, 3, 15 S. 683
(II 207, 10) quod rogas, neminem decet bonam; Terent. Andr.
3, 2, 26 (506) neminem peperisse hie.
Civis, gewöhnlich Masc, steht doch auch als Fem., öfters
mit einem Adject. fem. Gen. Plaut. Poen. 1, 2, 159 (372) ut
sis civis Attica atque libera; Persa 4, 3, 6 (475) qui Atticam
hodie civitatem maximam maiorem feci atque auxi civi femina?
und Rud. 3, 4, 37 (742) opsecro, defende cives tuas, senex;
Terent. Andr. 1, 3, 16 (221) und 4, 4, 41 (780) civem Atticam
esse hanc; Andr. 5, 2, 18 (859) Glycerium se scire civem esse
Atticam; Andr. 5, 3, 4 (875) civis Glyceriumst?; Andr. 5, 4, 5
908) Glycerium hinc civem esse ais?; Eum. 4, 7, 35 (805)
- 899 —
civem Atticam; Eum. 5, 2, 19 (858) virginem vitare civem;
Phorm. 1, 2, 64 (114) illam civem esse Atticam und Ad. 4, 7,
7 (725) hoc peccatum in virginemst civem; Cic. pro Balb. 24,
55 ut ea civis Romana esset; Liv. 29^ 23, 8 se nuptiis civis
Carthaginiensis, filiae Hasdrubalis . . iunctum optare; Liv.
30, 14, 10 etiamsi non civis Carthaginiensis esset . . quae und
Liv. 38, 36, 2 petierunt ut sibi cives Romanas ducere uxores
liceret; Lucan. 8, 152 civem videre suam; Gaius Instit. 1 § 29;
1 § 30; 1 § 32; 1 § 56; 1 § 66: 1 § 67; 1 § 68; 1 § 70; 1
§ 71; 1 § 74; 1 § 75; 1 § 77 ; 1 § 78; 1 § 80; 1 § 84; 1
§ 90; 1 § 91 civis Romana; Corp. Inscr. Lat. 2, 813 civis re-
cepta est. — Municeps ist ebenfalls zuweilen Fem. Plin. N. H. 35,
11, 40 (125) Pausias amavit in iuventa Glyceram municipem
suam; Mart. 12, 21, 1 gebraucht municipem von einer Frau;
C. I. L. 2, 1963 Col. 2 Z. 30 wird geschrieben si is eave
(statt des überlieferten ereve) municeps municipi Flavi Salpeu-
sani erit, und Orell. 3738 ist omnis ordinis muheribus muni-
cipibus. Mart. 10, 87, 10 Cadmi municipes lacernas uud 14,
114 hanc testam municipem misit casta Sibylla suam; luven.
14, 270 de litore Cretae municipes lovis advexisse lagoenas;
vergl. Prise. 5, 7, 40 S. 657 (II 167, 17). — Tuas populäres
Plaut. Poen. 5, 2, 5 (965) und mea popularis Rud. 3, 4,
35 (740). — Tua familiaris Cic. Epist. ad Att. 15, 11, 2. —
Contubernalis als Fem. haben Cael. bei Quintil. 4, 2, 123;
Plin. N. H. 36, 12, 17 (82); Petron. 57, 6; 70, 10; 96, 7; C.
L L. 2, 561; 2, 2655; 2, 2656; 2, 2796; 3, 3150; 5, 1067; 5,
5961; 6, 4888; 6, 5122; 6, 7691; 6, 8436a; L Neap. 395; 2588;
3119; 3135; 5107; 5109; 5116; 5179; 5230; 5388; 6399; 6910;
Orell. 2585; 2838; 2839; 2840; 2848; 4158; 4653; Henz. 5391;
6291; 6296; 6298. — Hostis ist ein Commune nach Prise.
5, 5, 27 S. 651 (II 159, 18) und Rhemn. Pal. S. 1374 und
1375 (V 539, 46): In communi genere is in nominativo ablativo
e mittit, nisi neutrum genus sit in e, ut puta hie et haec hostis
ab hoc et ab hac hoste; licet civis |a cive vel civi faciat. Es
ist mit Adject. fem. Gen. verbunden Ovid. Her. 6, 82 non ex-
spectatä vulnus ab hoste tuli und A. A. 2, 461 cum certa
videbitur hostis; Quintil. 2, 2, 10 studiorum perniciosissima
hostis. Bei Plaut. Merc. 4, 4, 56 (796) ist in den Hdschr. con-
civit hostis domi, uxor acerrumast, wie auch Leo aufgenommen
57*
— 900 —
hat, Götz und Scholl meinen, dass vor domi etwas ausgefallen
sei, Ritschi hat concivit hostem domi mi uxorem acerrumam
geschrieben. Bei Liv. 30, 14, 2, wo Gronov captam hostem
geschrieben hat, geben die Hdschr. teils captam reginam, teiU
captum hostem. An anderen Stellen ist hostis mit Beziehung
auf Nomina fem. Gen. gebraucht, so Plaut. Stich. 1, 2, 83 (140)
hostis est uxor, invita quae viro nuptum datur; Terent. Hecyr.
5, 2, 23 (789) nam nupta meretrici hostis est, a viro ubi segre-
gatast; Quint. 12, 1, 2 si facultatem dicendi sociam scelerum,
adversam innocentiae, hostem veritatis invenit; Gurt. 4, 11, 4
et ille tameu uxorem, tu hostem luges. — Sodalis gewöhnlich
als Mascul., von einer Frau gesagt C. I. L. 5, 5957; vergl.
Ovid. Remed. amor. 586 quae relevet luctus, turba sodaHs ab-
est. Femiu. Nebenform ist sodalia Grut. Inscr. 1134, 2;
Murat. Inscr. 1474, 10.
Zu hospes gehört das Fem. hospita, Pacuv. (232) bei
Varro L. L. 7, 3, 34, Serv. zu Verg. Aen. 11, 543 und Macrob.
Sat. 3, 8, 7; Terent. Andr. 2, 6, 8 (439); Cic. Verr. Acc. 2,-
8, 24; 2, 36, 89 und Epist. ad Att. 5, 1, 3; Syrus 7; doch
findet sich auch hospitem depositam Acc. (51) bei Non. S. 279,
11; hospes amica Ovid. Fast. 6, 510; benignae hospitis Stat.
Theb. 5, 35; hospes Aurora Theb. 6, 279 (257) und rogos
hospes posco (Worte der Argia) Theb. 12, 261; hospitis tuae
Apul. Met. 2, 6 S. 101, und (murena) quovis hospes freto
Colum. 8, 16, 10. Vergl. noch C. L L. 5, 2435 lin. 2 und über
die Motion von hospes im adject. Gebrauch Adject. 14. —
Cliens wird von Caper de verb. dub. S. 2248 (VII 108, 16)
und Charis. 1, 15 S. 77 (I 100, 16) für ein Commune erklärt;
aber der letztere weist nur das Fem. clienta aus Afran. (239)
und Horat. Carm. 2, 18, 8 nach, und dasselbe haben Plaut. Mil.
3, 1, 194 (789); Poen. 5, 4, 7 (1180) und Rud. 4, 1, 2 (893);
Auson. Parent. 24, 12; Argum. 2 zu Plaut. Mil. 13. Cliens
als Femin. C. I. L. 6, 3442 und Plaut. Mil. 3, 1, 194 (789) in
cod. B clientem electricem, wo aber nach den besten Hdschr.
habeo eccillam meam clientam, meretricem adulescentulam ge-
lesen wird.
Exsul (exul) und praesul sind Communia nach Prise.
5, 2, 11 S. 644 (II 147, 19), exsul auch nach Phoc. 2, 5
S. 1693 (V 414, 24). Medea exsul ist Titel einer Tragödie des
— 901 —
Enniixs bei Prob, zu Verg. Ecl. 6, 31 und bei Non. S. 39, 2;
261, 21; 292, 20; und Pacuv. (225) bei Non. S. 467, 25 exul
incerta vagat; Ovid. Fast. 3, 595 exul Phoenissa; Stat. Theb.
5, 499 exul Lemnias; Tac. Ann. 14, 63 non alia exul; Amm.
Marc. 25, 9, 5 matrona exul; Hygin. Fab. 26 Medea Corintho
exul; an anderen Stellen ist das Wort auf Nomina fem. Gen.
bezogen, so Ovid. Her. 7, 115 exul agor cineresque viri patri-
amque relinquo auf Dido; Her. 10, 66 temperet ut ventos
Aeolus, exul ero auf Ariadne; Her. 14, 129 exul Hypermestra
pretium pietatis iniquum . . ipsa tulit; Lucan. 3, 339 numquam
felicibus armis usa manus, patriae primis a sedibus exul
Lucan. 6, 357 ubi quondam Pentheos exul colla caputque ferens
supremo tradidit igni questa; Lucan. 8, 837 exul adhuc iacet
umbra ducis; Lucan. 10, 87 exul in aeternum sceptris depulsa
paternis ; luven. 6, 470 mulier . . exul Hyperboreum si dimit-
tatur ad axem; Ser. Samon. 677 nee non e stagnis cessantibus;
exul hirudo sumitur. — Praesul ist nach Phoc. a. a. 0. Masc,
als Fem. kommt es nur bei Späteren vor, Solin. 1, 6 diva
praesul; Mart. Capella 6 § 568 praesul corusca; Avien. Descr.
orb. terr. 519 lunone praesule; Vopisc. Prob. 12, 7 tu virtutum
praesul Minerva; C. I. L. 6, 2177,
Antistes, ein Commune, ist als Fem. Liv. 1, 20, 3;
23, 11, 5; Val. Max. 1, 1, 1; 1, 8, 10; Mela 3, 6, 48; Tert.
Cult. fem. 2, 1 im Wien, (im Agob. antistita); Pall. 4 und
Monog. 8; Serv. zu Verg. Ecl. 6, 48; C. L L. 6, 2139; 6, 2143;
Orell. 1750; antistita giebt Non. S. 487, 20 aus Acc. (167);
Charis. 1, 15 S. 77 (I 100, 23) sagt: antistes habet antistitam,
ut Varro Divinarum HII et Cicero in Verrem HII (4, 45, 99, mo
die meisten Lagom. antistites, der Erf. und die Guelf. 1 und 2
antistes haben) et Pollio: Veneris antistita Cupra; sed et Cor-
nelius Severus: stabat apud sacras antistita numinis aras, und
antistita ist bei Plaut. Rud. 3, 2, 10 (624) Ciris 166; Ovid.
Met. 13, 410; Apul. de mag. 26 S. 451; Insehr. Orell. 2200.
Nach Gell. 13, 20 (21), 22 schrieb Cic. a. a. O. antistitae, non
secundum grammaticam legem antistites; und ebenso liest in
der nämlichen Stelle Prise. 5, 4, 25 S. 650 (I 157, 11), welcher
dabei bemerkt: invenitur etiam antistita pro antistes. — Sa-
cerdos ist Commune nach Diom. 1 S. 278 (I 302, 24) und
Prise. 6, 13, 68 S. 709 (II 253, 4); auch als Fem. ist es sehr
— 902 —
häufig, Plaut. Rud. 2, 4, 17 (430); 3, 2, 30 (644); Cic. Verr
4, 45, 99; 4, 45, 100; pro Font. 21, 47 (17, 37); pro Balb
24, 55; Tusc. 1, 47, 113 und Divin. 1, 34, 76; Verg. Aen. 1
273; 4, 483; 4, 509; 6, 35; 6, 41; 6, 321; 6, 544; 6, 628
7, 419; 7, 659; Horat. Carm. 3, 3, 32; Tibull. 1, 6, 43; 2, 5
51; Ovid. Amor. 3, 7, 21; 3, 13, 3; 3, 13, 30 und Fast. 3, 9
5, 573; 6, 457; 6, 531; Liv. 1, 4, 3; 5, 39, 11; 39, 13, 8
39, 13, 9; Stat. Achill. 1, 600; luven. 6, 544; Gell. 13, 20 (21)
22; C. I. L. 1, 1106; 1, 1176; 1, 1182; 1, 1183; 1, 1209
1, 1275; 2, 1046; 2, 1571; 2, 1572; 2, 1956; 2, 1958; 2, 1978
2, 2416; 2, 3278; 2, 3279; 2, 4265; I. Neap. 2318; 2319
2350; 2378; 3988; 4066; 5006; 5434; 6147; Grell. 618; 2166
2185 bis 2190; 2193; 2196; 2231; 2319; 3744; 4036 und Heuz
5974; 5982; 6311; aber dafür sacerda C. I. L. 8, 3307 (Inscr
de l'Alger. 744); sacerdota Inschr. Orell. 2184; sacerdotia
Inscr. de Lyon 1, 23 S. 36 und sacerdotissa Schol. ad Lucan.
7, 778. — Vates, ebenfalls Commune, steht als Fem. Cic.
de har. resp. 13, 27; Verg. Aen. 3, 187; 3, 246; 3, 443; 3, 456;
5, 636; 6, 65; 6, 78; 6, 82; 6, 125; 6, 161; 6, 189; 6, 211;
6, 259; 6, 372; 6, 398; 6, 419; 6, 562; 8, 340; Tibull. 2, 5, 18;
2, 5, 65; Ovid. Met. 7, 761; 14, 129 und Trist. 3, 7, 20; Lucan.
5, 115; 5, 124; 5, 183; 6, 651; 8, 824; Val. Fl. 1, 5; 2, 316.
— Popa, sonst überall Masc. , ist von einer Frau gebraucht
Inschr. Orell. 2457 (4276). — Augur ist Commune nach
Prise. 5, 4, 20 S. 648 (II 155, 3); 7, 7, 34 S. 748 (II 315, 26)
und Phoc. 2, 11 S. 1695 (V 416, 27). In der zweiten Stelle
des Prise, wird für das Gen. fem. Horat. Carm. 3, 17, 12 aquae
nisi fallit augur annosa cornix angeführt. Entscheidender sind
Stat. Theb. 9, 629 sim augur cassa futuri, und Serv. zu Verg.
Aen. 3, 374 augur loquitur auguriorum perita, wo jetzt Thilo
perito liest. Wenn Prob. Cathol. 1, 30 S. 1455 (IV 14, 25) hie
et haec et hoc augur aufstellt, so wird damit der mögliche
adject. Gebrauch des Wortes bezeichnet; denn wie bei Claudian.
Bell. Get. 18 augure lueo ist, so konnte auch nemore augure
und ähnliches gesagt werden.
Rex wird von Charis. 1, 14 S. 34 (I 49, 19) als ein
Commune betrachtet, wahrscheinlich nur wegen des Gebrauchs
von reges für König und Königin, wie Caes. bell, civ. 3,
107, 2; 3, 109, 1; Bell. Alex. 33, 1; 33, 4; Liv. 1, 39, 2; 27,
— 903 —
4, 10; 37, 3, 9; 37, 3, 10; 37, 3, 11; 44, 19, 6; 44, 19, 10;
45, 13, 7; Senec. Med. 56; Mart. Capeila 1 § 41 ; 1 § 68. —
Dux, comes und satelles sind Communia. üux ist mit
Adject. fem. Gen. verbunden, Varro L. L. 6, 2, 3 ea dux; 10,
1, 1 cur dissimilitudinem ducem haberi oporteret; Cic. Acad,
2, 20, 66 und Nat. Deor. 2, 41, 106 in einem Verse qua (oder
hae) fiduut duce nocturna Phoenices in alto; Fin. 1, 13, 43 cer-
tissimam ducem; Tusc. 3, 1, 2 optima duce;' Cato Mai. 2, 5
und Lael. 5, 19 optimam ducem; Ovid. Met. 14, 121 cum duce
Cumaea; Val. Fl. 5, 138 quantus duce terror in ipsa; Stat.
Theb. 4, 778 ne tarda Pelasgis dux foret und 12, 226 dux
vesana; auf Nomina fem. Gen. bezogen Cic. Fin. 3, 15, 49;
4, 4, 10; 5, 15, 42; Tusc. 1, 12, 27; Nat. Deor. 1, 15, 40;
Divin. 1, 52, 118; 2, 15, 35; 2, 40, 83; Off. 1, 7, 22; 1, 28,
100 und Leg. 1, 6, 20; 1, 22, 59; Lucr. 2, 172; 6, 95; Verg.
Aen. 1, 364; 6, 263: Ovid. Met. 3, 12 und Epist. ex Pont. 3,
1, 110; Liv. 2, 13, 6; Val. Fl. 5, 396; Quintil. 4, 5, 3; 7, 1,
40; 10, 7, 6; Tac. Agric. 16; 31, besonders in der Formel
duce natura oder natura duce Varro L. L. 8, 3, 10; Cic.
Fin. 1, 21, 71; 2, 10, 32; 2, 33, 109; 5, 24, 69; Tusc. 1, 13,
30; Nat. Deor. 1, 1, 2; 2, 51, 128 und Off. 1, 35, 129; 2, 21
73; Quintil. 6, 2, 25. — Comes hat Adject. , Particip. und
Pronom. fem. Gen. bei sich, Cic. Mur. 6, 13 multarum deliciarum
comes est extrema saltatio; Verg. Aen. 6, 292 docta comes;
Aen. 10, 220 atque illi medio in spatio chorus ecce suarum
occurrit comitum; Aen. 11, 586 comitumque foret nunc una
mearum; Aen. 11, 655 lectae comites; Aen. 11, 805 trepidae
comites; Horat. Serm. 2, 7, 115 comes atra; Ovid. Her. 17 (18),
60 ut comes in nostras officiosa vias; Met. 2, 426 o comitum,
virgo, pars una mearum; Met. 2, 588 data sum comes incul-
pata Minervae; Met. 2, 726 comitum mearum; Met. 3, 186 quae
quamquam comitum turba est stipata suarum; Met. 4, 542 Si-
doniae comites; Met. 6, 106 comites clamare suas; Met. 8, 144
comes invidiosa; Met. 8, 175 comitemque suam; Fast. 4, 444
nulla secuta comes; Epist. ex Pont. 1, 2, 138 est iuter comites
Marcia censa suas; Liv. 8, 18, 10 compreheusae comites; Vell.
Paterc. 1, 9, 6 sit adsidua eminentis fortunae comes sit; Val.
Max. 5, 1 prooem. liberalitati quas aptiores comites quam liu-
manitateui et clementiam dederim ; Val. Fl. 7, 265 comitum
— 904 —
tuarum; Stat. Achill. 1, 757 (2, 83) comites pudicas; Theb. 10,
385 rara comes; Theb. 11, 404 sua quemque comes stimulat;
Theb. 11, 632 comes aegra; Theb. 11, 723 una comes; Theb.
12, 195 ad comites Pelasgas; Lucan. 4, 93 iamque comes
semper magnorum prima malorum saeva fames aderat, vergl.
Boch Decl. c. L. Catil. unter Pore. Latro's Namen Cap. 7
C. I. L. 5, 3726; comes steht mit Beziehung auf Nomina fem
Gen. Plaut. Merc. 2, 3, 69 (404); Cic. de orat. 1, 17, 75
Brut. 12, 45; pro Font. 21, 49 (17, 39); Phil. 2, 25, 62; Fin
4, 7, 17; Tusc. 3, 2, 3 und LaeL 22, 83; Verg. Aen. 2, 729
2, 778; 4, 677; 6, 448; 11, 479; 11, 542; Horat. Carm. 1, 35
225 3, 11, 13; 4, 5, 24; 4, 12, 1; Prop. 4 (3), 16, 20; 5 (4)
4, 82; 5 (4), 5 46; Ovid. Her. 3, 10; 4, 103; 13, 161; 14, 106
15 (16), 21; 15 (16), 153; 16(17), 268; Amor. 1, 3, 11; 1, 4
15; 2, 16, 17; 2, 16, 43; 2, 18, 38; 3, 1, 44; 3, 9, 65; A. A
1, 301; 1, 385; 3, 17; Met. 6, 495; 8, 48; 10, 533; 11, 705
13, 353; Fast. 5, 50; Trist. 1, 6, 20; 4, 1, 20; 4, 1, 50; 4, 10,
119 und Epist. ex Pont. 3, 1, 109; Liv. 39, 10, 5; Vell. 2
53, 3; Yal. Fl. 1, 95; 3, 387; 7, 202; Stat. Silv. 3, 5, 43
AchiU. 1, 345; Theb. 10, 632; 11, 60; Lucan. 2, 346. — Sa-
telles lovis (der Adler) mit dem Epith. pinnata und mit nach-
folgendem darauf bezüglichen saucia, satiata, ulta und haue Cic.
Divin. 1, 47, 106, und dasselbe mit nachfolgendem farta, satiata
und avida Tusc. 2, 10, 24, beidemale in Versen; ferner avis
illa videri posset interpres et satelles lovis Divin. 2, 35, 73;
virtutibus quas tu voluptatum satellites et ministras esse voluisti
Fin. 2, 12, 37 und obsequitur Phoebo memoranda satelles Anth.
Lat. ed. Riese 731, 33. — Gustos ist Commune nach
Serv. zu Verg. Aen. 6, 574, Charis. 1, 15 S. 71 (I 91, 32) und
Prise. 6, 13, 69 S. 710 (II 254, 14); es ist mit Adject., Pronom.
oder Particip. fem. Gen. verbunden Enn. (Fab. 260) antiqua
eriUs fida custos corporis bei Non. S. 39, 1 und 292, 15; Plaut.
Cure. 1, 1, 91 exsuscitate vostram huc custodem mihi; Menaech.
1, 2, 22 (131) custodi catae ; Truc. 4, 3, 38 (812) tu bona ei
custos fuisti; Cic. Tuscul. 2, 10, 24 nach Bentley's Verbesserung
si hanc custodem maesti cruciatus alo (in den Hdschr. hunc
custodem); Leg. 2, 17, 42 illam custodem; Ovid. Met. 8, 320
ex umero pendens resonabat eburnea laevo telorum custos;
Fast. 1, 261 custos armillis capta Sabinis; Fast. 6, 258 cum
— 905 —
flammae custos aede recepta sua est; Val. Max. 2, 6, 7 eadem
civitas severitatis custos acerrima est; Senec. Consol. Marc. 4, 3
custodem diligentissimam ; Val. Flac. 5, 356 audit virginei custos
grandaeva pudoris; Stat. Achill." 1, 696 Tritonia custos; Theb.
1, 530 fidissima custos; 10, 659 ipsa insanire videtur Sphinx
galeae custos; Trachalus bei Quintil. 8, 5, 19 diligentissimae
pudoris custodes; C. I. L. 6, 529 Minervae custodi; und auf
Nomina fem. Gen. bezogen Plaut. Cure. 1, 1, 76; Cic. Fin. 4,
7, 17; Tusc. 2, 14, 33 und Nat. Deor. 2, 27, 67; Lucr. 3, 324;
Verg. Aen. 4, 484; 11, 836; Tibull. 1, 3, 84; 1, 5, 21; Prop.
4 (3), 16, 24; Liv. 34, 9, 4; Manil. 5, 556; Val. Max. 1, 1, 6;
2, 9 Prooem. — Vigil soll Commune sein nach Phoc. 2, 5
8. 1693 (V 414, 21); Prise. 7, 12, 65 S. 764 (II 342, 2) sagt:
vigil, quod quidam duorum, quidam trium generum commune
putant esse debere. Dasselbe ist zwar häufig Adject., und kann
so auch mit Fem. verbunden werden, wie vigil Aurora (vergl.
Adject. 14), aber als Subst. wird es nicht von einer Frau ge-
braucht, und ist also nur Masc.
Miles erklärt Prise. 5. 4, 24 S. 650 (II 156, 15) und 7,
8, 35 S. 749 (II 316, 16) für ein Commune, indem er Ovid.
Met. 2, 415 anführt, wo von Callisto gesagt wird miles erat
Phoebes; ausserdem hat Ovid. Her. 11, 48 nova miles, und
Her. 6, 54 milite tarn forti von den Lemnierinnen. — Strenuas
quasque equites sagt lul. Valer. Res. gest. Alex. Magni 3, 75
(ed. Kubier p. 154, 24) von den Amazonen, ebenso 3, 76
(p. 155, 5) quingentas equites armatas et strenuas. — Inter-
pres ist Commune nach Charis. ], 14 S. 34 und 35 (I 50, 2);
Liv. 1, 7, 10 hat interpres veridica deum, und Ennod. Epist. 4,
17 (ed. Hartel p. 111, 12) fida interpres, sonst ist das Wort
mit Beziehung auf Nomina fem. Gen. gebraucht, Plaut. Pseud. 1,
1, 40 (42); Cic. Divin. 2, 35, 73 und Leg. 1, 10, 30; Lucr. 6,
1149; Verg. Aen 4, 608; Horat. A. P. 111; Stat. Silv. 5, 1.
101; luven. 6, 544.
Iudex uberrima principum heisst fama Senec. Consol.
Marc. 4, 4 und Senec. Controv. 7, 8 (23), 6 quod iudicis suae
clementiam novit; sonst steht iudex in Apposition zu einem
Nom. fem. Gen., wie Prop. 3 (2), 13, 14 domina iudice tutus ero;
auch Cic. Acad. 2, 28, 91 dialecticam inventam esse dicitis, veri et
falsi quasi disceptatricem et iudicem, oder im Prädikat, besonders
- 906 —
im Abi. absol., wie Ovid. Met. 2, 428 me iudice (in der Rede
einer Jungfrau) und Met. 8, 24 hac iudice; Phaedr. 8, 13, 3
Vespa iudice; Petron. 122 v. 174 iudice Fortuna; Lucan. 10,
226 Libra sub iudice und 10, 367 sumus tarn saeva iudice
soutes; Claudian. Nupt. lionor. 63 ni probet ante suos diva
sub iudice cantus; Ambros. de viduis 8, 44 nulia ante iudex
femina. — Vindex ist Commune nach Charis. 1, 14 S. 35
(I 50, 4). Bei Val. Max. 4, 7 ext. 2 ist optima vindex inso-
lentiae; Stat. Theb. 1, 80 debita vindex; an anderen Stellen ist
vindex auf Nomina fem. Gen. bezogen, wie Cic. 1. agr. 2, 2, 4;
Nat. Deor. 3, 18, 46 und Leg. 3, 17, 39; Liv. 3, 56, 6; Val.
Max. 5, 3 ext. 3; Senec. Phaedra 266. Über den adjekt. Ge-
brauch des Wortes vergl. Adjekt. 14 — Index, gewöhnlich
Masc, ist als Fem. behandelt Ovid. Epist. ex Pont; 3, 9, 49
index nimium vera; Val. Max. 2, 5, 5 certissima index; Amm.
Marc. 25, 8, 13 index tristiorum casuum velocissima; Ennod.
Epist. 5, 3 (ed. Hartel p. 126, 16) fida index; öfter iu Beziehung
auf Nomina fem. Gen., Cic. 1. agr. 2, 2, 4; Off. 1, 37, 133;
Ovid. Amor. 3, 13, 21 und A. A. 1, 389; 1, 397; Liv. 7, 37,
2; 8, 18, 5; 8, 18, 7; 8, 18, 8; 9, 23, 14; 39, 13, 5: Quintil.
11, 3, 62; 11, 3, 75; Stat. Achill. 1, 674 und Theb. 9, 356.
— Testis, sonst Masc, nimmt Adjekt. oder Partizip, fem. Gen.
zu sich, Ovid. Fast. 4, 203 im Patav. (in mehreren Hdschr. pro
magno teste, wie Epist. ex Pont. 3, 9, 50 beinahe in allen
Büchern incorrupti testis); Trag. Octav. 78 testis nostra fida
doloris; Sil. 7, 449 testis certissima; Suet. Claud. 40 inducta teste;
öfter ist es auf Nomina fem. Gen. bezogen, wie Terent. Hec.
4, 4, 72 (694); Cic. Verr. Acc. 2, 59, 146; 3, 24, 59; pro Plane.
30, 74; pro Scaur. 2, 29, 45 a; Divin. 1, 40, 89; Off. 1, 22, 75;
Verg. Ecl. 5, 21 und Aen. 9, 288; Ovid. Amor. 1, 6, 70; Met.
2, 45; 5, 543 und Fast. 2, 273; 3, 322; 4, 344; Liv. 2, 23, 4;
4, 11, 7; 9, 8, 4; Val. Fl. 7, 418; Quintil. 11, 2, 24, einigemale
auf Nomina neutr. Gen., wie Horat. Carm. 4, 4, 38 testis Metaurum
flumen; Prop. 2, 9, 41 sidera sunt testes; Liv. 41, 20, 8 templum
potest testis esse. In einem Falle, wie der der letzterwähnten
Beispiele ist, sagt Alcim. Avit. 6, 576 caelum teste vocat, wie
wenn testis ein Adjek. auf is e wäre.
Praeses arcis wird Minerva genannt Liv. 31, 30, 9; 37,
37, 2 ; 45, 28, 1 ; praeses belli Tritonia virgo Verg. Aen. 11,
— 907 —
483; praesidem terrae deam Senec. Phaedra 114, ferner Stat. Silv.
3. 2, 107. — Obses ist Commune nach Prise. 6, 10, 56
5. 703 (II 241, 18). Es ist von Frauen gebraucht Ovid. Met.
8, 48; Liv. 2, 13, 7; 2, 13, 8; Senec. Contr. 9, 6 (29), 3; Val.
Max. 3, 2, 2; Lucau. 8, 130; Anzeichen, dass das Wort fem.
Gen. sei, sind nicht vorhanden. — Praes hat das Verb, parata
est neben sich Plaut. Persa 2, 4, 17 (288) nach Palraer. Ver-
mutung, im Ambr. ist praest, in den übrigen Büchern praestost,
Heres ist nach Prise. 5, 4, 27 S. 651 (II 159, 12) und
6, 11, 59 S. 704 (II 243, 8) ein Commune; dagegen lehrt
Charis. 1, 15 S. 79 (I 102, 20), dass heres zwar für beide Ge-
schlechter gelte, aber nur masc. Gen. sei, und dass nicht secunda
heres gesagt werde. Vergl. unter 135. Wir finden jedoch das
Wort nicht allein auf Frauen angewandt, wie Plaut. Most. 1, 3, 77
(231); Cic. Verr. Acc. 1, 41, 104; 1, 43, 111 und de rep. 3,
10, 17; Ovid. Her. 9, 110; Senec. Contr. 2, 15, 6; 2, 15, 7;
2, 15, 8; 2, 15, 9; Gaius Inst. 2 § 274 und Dig. 37, 7, 2;
Papin. Dig. 37, 7, 5; Ulpian. daselbst 1. 1 § 8 und 1. 3; Sym-
mach. Epist. 10, 59; C. I. L. 2, 2050; 2, 2052; 2, 2098; 2,
4147; 2, 4347; 2, 4390; 2. 4400; 3, 1520; 3, 1539; 3, 5817;
3, 5841; 5, 543; 7, 325; 10, 3445; 10, 3447; I. Neap. 2696;
2705; Orell. 2671 uud llenz. 6730, sondern Gaius Inst. 3 § 14
und Ulpian. Fragm. 26, 6 haben auch legitima heres; Paul.
Dig. 29, 5, 22 ingratae heredis; Gaius Inst. 3 § 40 und Tryphou.
Dig. 37, 7, 9, ferner Mos. et Rom. legura collatio 16, 2, 3
sua heres; Hieronym. Chron. 2 S. 159 Ol. 204 heredis suae;
C. I. L. 2, 2326 Aemiliae Arteraisiae uxoris et hered. suae;
6, 2563 secunda heres, uud Venant. Fortun. Carm. 8, 6, 44
claram heredem. Dagegen werden C. I. L. 3, 6207 zwei Frauen
heredes primi genannt.
Artifex ist Commune nach Prise. 7, 16, 79 S. 772 (II
354, 18). Bei Val. Max. 1, 8 ext. 18 ist omnis bonae malaeque
materiae fecuuda artifex natura, und Plin. N. H. 22, 24, 56 (117)
von der Natur parens illa ac divina reinim artifex. Cic. Fin. 1,
13, 42 sapientia expetitur, quod est tamquam artifex conquirendae
et coinparandae voluptatis, und Nat. Deor. 2, 22. 58 natura uou
artificiosa solum, sed plane artifex dicitur. Tac. Ann. 12, 66
artifex talium Locusta. — Opifex coronae heisst Europa bei
Horat. Carm. 3, 27, 30; esse rhetoricen persuadendi opificem
— 908 —
Quintil. 2, 15, 4; Tisias suasionis opificem (nämlich die eben
erwähnte professionem oratorum forensium) esse memorat Amm.
Marc, 30, 4, 3; fallend] versuta opifex Prudent. Psychom. 260;
optima natura rerum opifex Sidon. Carmen 7, 140. — Carnifex
scheint von Charis. 1, 14 S. 34 und 35 (I 50, 5) nur wegen
der adjekt. Anwendung, über welche Adjekt. 14 zu vergleichen,
als Commune angesehen zu werden, aber Cyprian. de lapsis 24
sagt ipsa sui carnifex. — Munifex gebraucht Plin. N. H. 11,
40, 45 (234) als Femin. : uno vero ex omni turba relicto sola
munifex, quae genito fuerat adtributa dependet. — Au sp ex er-
scheint zuweilen als Apposition oder als Prädikat zu Nomina
fem. Gen. So Horat. Epist. 1, 3, 13 auspice Musa; Senec. Tro.
873 (863) auspice Helena dignus und Med. 68 auspice dextera;
Eumen, Paneg. Constantio Caes. 3, 1 o Kalendae Martiae, sicuti
olim annorum volventium, ita nunc aeternorum auspices impera-
torum; Claudian. in Ruf. 1, 83 hac (Megaera) auspice; VI con.
Honor. 653 auspex Victoria und Epist. 2, 51 auspex purpura.
137. Über auctor sagt Prob. Cathol. 1, 26 S. 1452 (IV
12, 28): Auctor si sit tractum a verbo augeo, auctrix facit; si
non venit a verbo, sed significat principem, quod nomen non
venit a verbo, et feminino genere auctor facit, sicut Vergilius
(Aen. 12, 159) ex persona lunonis: Auctor ego audendi; princeps,
non quae augeam, nam auctrix diceret. Prob. Instit. art. S. 286
(IV 91, 30): Sane in hac forma generis masculini, qua dixiraus
nominativo casu numeri singularis nomina tor syllaba terminari,
hoc monemus, quod hoc unum nomen, id est auctor propter
sonos communis generis esse operteat, hoc in sonis conpetenter
tractabimus und S. 342 (IV 128, 17): Quaeritur, quare Vergilius
(Aen. 12, 159) de lunone „auctor ego audendi" et non auctrix
pronuntiarit. Hac de causa, quoniam quaecumque nomina a
verbis anomalis venire intelleguntur, haec aut deficiunt aut recte
anomale prouuntiantur. Nunc cum et hoc nomen a verbo ano-
malo oriri reperiatur, id est ab audeo (facit enim specie perfecta
ausus sum), et ideo hoc nomen feminini generis auomalum facere
pronuntiatur. Charis. 1, 14 S. 29 und 30 (I 44, 3): Omne
nomen masculinum, quod per tor syllabam nominativo casu
terminatur. feminino per trix finietur, nihilque ex numero sylla-
barum translatum amittet .... excepto auctore, cum etiam haec
auctor dici debeat Auctor siquidem propterea dicitur.
— 909 —
quod augere generavit, auctricem dicemus, quod pariter augere
possit; cum vero ad auctoritatem referatur, pro communi reci-
piendum. Serv. zu Verg. Aen. 12, 159: Nomiua in tor exeuntia
feminina ex se faciunt, quae in trix terminantur, si tarnen a
Terbo veniant, ut ab eo quod est lego, et lector et lectrix tacit,
doceo doctor et doctrix. Si autem a verbo non venerint,
coramunia sunt. Nam similiter masculina et feminina in tor
exeunt, ut hie et haec Senator, hie et haec balneator, licet
Petronius usurpaverit, balueatricem dicens. Tale est et hie et
haec auctor, sed tunc, quando ab auctoritate descendit, ut hoc
loco. Cum autem venit ab eo quod est augeo, et auctor et
auctrix facit; ut si auctor divitiarum dicas, vel auctrix patrimonii.
Prise. 5, 4, 20 S. 648 (II 154, 22): Auctor quando av^svxriv
significat, commune est; quando ccv^rjT^p, auctrix facit femiuinum,
sicut omnia verbalia in or desinentia. Cledon. Art. S. 1892
(V 37, 7): Haec nomina verbialia dicuntur, quae de verbis fiunt
[dictor facit dictrix, lector facit lectrix, auctor non facit aucti'ix],
die letzten Worte von Keil eingeklammert; Placid. ed. Goetz
V 49, 14: Auctrix ab augendo dictum est ut vero ab aucto-
ritate generis est communis, ut hie et haec auctor. Auctor
als Fem. steht, wie bei Verg. Aen. 12, 159 auch Cic. Divinat.
1, 15, 27 sibi eas aves, quibus auctoribus officium et fidem
secutus esset, bene consuluisse; Ovid. Met. 8, 108 merito-
rum auctore relicta und 10, 673 dea muneris auctor; Fast.
5, 192 optima tu propra nominis auctor eris, und 6, 709 (in einer
Rede der Minerva) sum tamen inventrix auctorque ego carminis
huius; Her. 14, 109 quorum mihi cana senectus auctor; Liv.
40, 4, 14 auctor mortis von einer Frau, und 7, 40, 18 ira et
spe fallacibus auctoribus; Manil. 1, 301 Poenis haec certior
auctor; Senec. Med. 987 ipsam sceleris auctorem; Arnob. 4, 27
(von der Venus) Romanae dominationis auctorem; Lact. lustit.
1, 17, 10 Venus auctor mulieribus in Cypro fuit, uti vulgo cor-
pore quaestum facerent; Gell. 7 (6), 1, 8 numquam hoc convenisse
naturae auctori parentique omniumrerumbonarum; Capitol. Maxim,
duo 7, 5 quidam Mammaeam dicunt auctorem fuisse; Oros. 4, 6, 21
Carthagiuienses cum Tyrum urbem, auctorem originis suae, ab
Alexandro Magno captam eversamque didicissent; Prise. Land,
imp. Auast. 302 qua laudes meritas Augustae dioere possini,
auctor quae fuerat tantorum et causa bonorum?; Maerob. Somn.
— 910 —
Scipion. 1, 11, 7 nee dubium est, quin ipsa sit mortalium cor
porum et auctor et conditrix; Serv. zu Verg. Ge, 1, 222 Ari-
adnen utpote salutis auctorem-, zu Aen. 2, 602 (von der Venus)
nisi ipsa rapieudi Helenam Paridi auctor fuisset, zu 6, 280 aucto-
ribus furiis, und zu 7, 762 quae tanti auctor est generis. In gleicher
Bedeutung ist auctrix Tert. Cor. mil. 4-, adv. Marc 2, 12: 5, 10; de
anima 57; adv. Hermog. 5; Spcct. 18; Iinpp. Dioclet. et Maxim.
Cod. 8, 44J45), 16; Chalcid. Tim. 297; Salvian. Gub. Dei3, 9, 48.
Noch andere Nomina auf tor oder sor werden in Be-
ziehung auf Frauen gebraucht, ohne jedoch Adjekt., Pronom.
oder Partizip, fem. Gen. zuzulassen. Successor in solcher
Anwendung belegt Charis. 1, 15 S. 66 (I 86, 7) mit Com.
Severus: Iguea iam caelo ducebat sidera Phoebe, fraternis
successor equis, auch Hygin . Fab. 143 (ed. Schmidt p. 124.2
habiturus successorem (nämlich seine Tochter) regni sui. — J
Sponsor ist in einer Interpolation Ovid. Her. 15 (16), 114)
Sponsor coniugii stat deapictasui. — Conditor von AgrippinaTac,
Germ, 28: Ubii quamquam libentius Agrippinenses conditoris
sui nomine voceutur, wo Lips. conditoris suae wollte. — De-
fensor bei Ulpian. Dig. 16, 1, 2 § 5 si raulier defensor alicuius
exstiterit; Cassian. Collat. patrum 8, 11 mulier quae huius rei
persuasor exstitit. — Wenn Mart. 1, 90, 6 sagt: at tu, pro
facinus, Bassa, fututor eras, so war hier die Form des Masc.
erforderlich, weil futuere auf männliche Unzucht geht. Bassa
ist also eine tribas. Das Fem. fututrix wird nur als Adject.
gebraucht, wie bei manus und lingua. Charis. 1, 14 S. 30
(I 44,16) sagt: Viator et institor et tutor ae similia pro
communibus accipienda, nihil enim quasi praecipuum per verba
habent. Nerat. Dig. 26, 1, 18 bemerkt zwar: Feminae tutores
dari non possunt, quia id munus est masculorum, nisi a prin-
cipe filiorum tutelam specialiter postulent; aber doch ist tutrix
bei Ps. Verg. Cul. 23 ed. Haupt te tutrice; bei Imp. lustinian.
Cod. 5, 35, 3 § 1 ita filiorum suorum vel filiarum natiiralium
tutricem eam existere sancimus und bei Fulgent. Myt. praef.
ed. Helm p. 14, 21 bis te, inquit, Fulgenti, tutricibus spon-
dideram largiturum. Viator und institor sind ebenso wenig wie
tutor als Fem. irgendwo nachgewiesen: Mart. Capella 6 § 581
hat viatrix. Dasselbe als Nom. propr. C. I. L. 5, 1045. —
Balneator, welches nach Serv. zu Verg. Aen, 12, 159 Com-
- 911 —
inune sein soU, ist als Fem. gleich unerhört; Prob. Cathol. 1, 26
S. 1452 (IV 13, 1) giebt balneatrix als Fem., und Serv. selbst
erkennt an, dass diese Form von Petron. gebraucht sei. —
Wie Senator, welches von Serv. zu Verg. Aen. 12, 159 neben
balneator genannt wird, als Fem. habe stehen können, ist schwer
zu begreifen, und doch führt Prise. 4, 7, 40 S. 638 (II 140, 16)
senatrix unter den Substantiven an, die von denen auf -or ge-
bildet sind. — Dictatrix Plaut. Persa 5, 1, 18 (770) und
imperatrix Cic. pro Cael. 28, 67 sind im Scherz gebildet, aber
Ambros. de instit. virg. 2, 11 ut esset animae tamquam impe-
ratrici suae caro subditiva; Ennod. Epist. 2, 19 (ed. Hartel
62, 18) via enim scelerum non imperatrix nostra legitur esse,
sed famula, cum de peccatis dicitur: sub te erit adpetitus eorum;
Auct. de S. Hei. 11, 13 imperatrix uxor imperatoris.
Auriga bezeichnet Prise. 6, 1, 2 S, 677 (II 195, 21) als
Commune, wobei er wohl an Verg. Aen. 12, 918 nee currus
usquam videt aurigamve sororem gedacht haben mag-, aber
aui'iga wird dadurch nicht zum Commune, dass eine Frau so
genannt wird, welche unter aussergewöhnlichen Umständen
diese Stellung einnimmt. Indessen ist auch bei Colum. 3, 10, 9
verbunden velut aui'igam rectricemque membroi'um animam. —
Conviva ist Commune nach Charis. 1, 15 S. 37 (I 52, 9)
Prise. 5, 2, 6 S. 642 (II 144, 5) und Donatian. Fragm. ed. Keil
VI 276, 13, welche für das Gen. fem. aus Pompon. (16) omnes
convivas meas anführen. — Verna ist nach Prob. Cathol. 1, 1
S. 1439 und 1440 (IV 3, 10); 1, 15 S. 1445 (IV 7, 1) und
1, 52 S. 1473 (IV 29, 6) gen. omnis, so dass verna puer, verna
puella und verna mancipium gesagt werden soll; als Bezeich-
nung von Frauen, öfters auch mit einem Pronom. oder Partizip,
fem. Gen. verbunden, ist es in Inschr., C I. L, 2, 3501; 5, 3950;
5, 5959; 6, 485; 6, 1911; 6, 2650; 6, 5313; 6, 5693; 6, 6043;
6, 6588; 6, 6644; 6, 6714; 6, 6931: 6, 7497; 6, 7767; 8, 4283;
8, 7556, 7; 8, 9422; 9, 1527; 10, 1981; 10, 2670; 10. 2869;
10, 3005; 10, 3369; I. Neap. 4153; 6957; 7097; luscr. de
l'Alg. 2038; 2039; Orell. 1320; 2809; 2963; 4742; 4791; Henz.
6322; 7194; Grut. S. 654,3. — Perfuga ist Commune nach
Prise. 4, 1, 6 S. 622 (II 121, 5); dafür fehlen Belege, aber
Liv. 2, 1, 4 verbindet illa pastorum couvenarunique plcbs, trans-
fuga ex suis populis. — Naiades undicolae hat Varro (Sat.
— 912 —
Menipp. 130) bei Non. S. 250, 23; pistrira undicolam Aviea.
Arat. 809. — Gens accola Nili Sil. 9, 224; accola gentis
mulier Sedul. 4, 225; iucola als Femin. schon Catull, 64, 228
tibi si sancti concesserit incola Itoni, ferner Caraeren incola
turba vocant Ovid. Fast. 3, 582; incola quaedam stagni (d. i.
rana) Phaedr. 1, 6, 6; corrupta incola luxu Prudent. Hamart. 942;
nemorum incolam Dianam C. I. L. 6, 124; amnicolae salices
Ovid. Met. 10, 96. — Advena, welches nach Donat. 2, 4, 4
S. 1747 (IV 376, 12) und Prise. 4, 1, 6 S. 622 (II 121, 6);
5, 2, 6 S. 642 (n 144, 5) Commune, nach Prob. Cathol. 1, 1
S. 1440 (IV 3, 11); 1, 15 S. 1445 (IV 7, 1); 1, 52 S. 1473
(IV 29, 7) gen. omnis ist, steht neben den Fem. anus Terent.
Heaut. 1, 1, 44 (96); neben paelex Ovid. Her. 9, 121; neben
quercus Calpurn. Eclog. 4, 67 und dem Nomen proprium Dido
Sil. 4, 767, und mit Beziehung auf Anna Sil. 8, 164; uxorem
advenam Hygin. Fab. 25; in aquis advenis Amm. Marc. 15, 11,
18 und 18, 7, 10 ist es zum Adject. geworden. Convena,
welches nach Prise. 4, 1, 6 S. 622 (II 121, 6) ebenfalls Com-
mune ist, steht als Adject. in convena multitudine Amm. Marc.
15, 5, 25, und aquis convenis Amm. Marc. 23, 3, 8; 23, 6, 57;
Solin. 37, 1. — Adsecula wird von Cbaris. 1, 15 S. 37 (I 52, 9)
und Prise. 4, 1, 6 S. 622 (II 121, 6), athleta von Charis. 1, 15
S. 83 (I 108, 6), agricola, caelicola, parricida, Graiugena
von Prise. 5, 2, 6 S. 642 (II 144, 6) zu den Communia ge-
zählt. Parricida gebraucht Serv. zu Verg. Ecl. 6, 74; 8, 48
von Scylla und von einer bösen Mutter; Arnob. 4, 16 von IVIi-
nerva; dasselbe ist in parricida nece Arnob. 3, 26 als Adject.
behandelt. Von den übrigen der eben zusammengestellten
Nomina finden wir keines mit Beziehung auf eine Frau oder
auch nur auf ein Nomen fem. Gen. gebraucht; Graiugenas
domos war falsche Lesart Catull. 64, 36. Aber mit einem Neutr.
ist ruricola verbunden Ovid. Trist. 4, 6, 1 ruricolae aratri.
Für ist nach Charis. Art. gramm. 1, 15 S. 66 (I 86, 15)
und Exe. art. gramm. S. 91 (I 544, 7); Prise. 5, 4, 20 S. 648
(II 155, 3); 6, 10, 51 S. 701 (II 237, 21); 7, 7, 34 S. 748
(II 316, 4) und Phoc. 1, 5 S. 1690 (V 412, 8) Commune;
Charis. Art. gramm. 1. 15 S. 66 (I 86, 16) giebt hie für furis,
mit dem Hinzufügen : dicitur autem für et commune esse. Plaut.
Poen. 5, 4, 67 (1237) fures estis ambae, zeigt nur, dass es zu
— 913 —
für kein eigenes Fem. giebt, nicht aber, dass für fem. Gen. ist.
— Homicida ist Mascul., Femin. aber Senec. Contr. 1, 2, 5
quid si tantum capta, quid si tantum prostituta, quid si tantum
homicida, quid si tantum rea fuisses?; Dracont. Medea 231 und
232 cur homicida vacas et stas rea? sed rea non es, si fueris
homicida magis. — Latro ist Commune nach Charis. Exe. art.
gramm. S. 92 (I 545, 4); Serv. zu Aen. 12, 519; Prise. 5, 2, 10
S. 643 (II 146, 8); nebulo nach Charis. Exe. art. gramm. S. 93
(I 545. 5); cupo und fullo nach Charis. Art gramm. 1, 15
S. 47 (I 63, 10), wo jedoch hinzugefügt wird: quamvis Ver-
gilius librum suum Cupam inscripserit: fullo auch nach Serv.
zu Verg. Aen. 12, 519; mango nach Rhemn. Pal. S. 1370
(V 537, 13), während Prise. 5, 2, 10 S. 634 (II 146, 11) es
nur als Masc. kennt. Beispiele des Gen. fem. dieser Nomina
fehlen gänzlich. Bei Prise. 5, 7, 41 S. 657 (11 168, 12), wo
von den auf zwei Consonanten ausgehenden Nomina die Rede
ist, heisst es: Quae supra syllabam sunt, si sint propria vel in
ps desinentia. masculina sunt: Arruns, Ufens, Cinyps, Mavors
manceps, adeps ro Xinog forceps, auceps, quae tamen veteres
etiam feminine genere protulerunt. Darauf folgen einige Bei-
spiele von adeps und forceps als Fem. Aber die Bemerkung
über das Gen. fem. ist notwendig auch auf auceps und Avahr-
scheinlich ebenfalls auf manceps zu beziehen, welche beide wir
nur als Masc. kennen. Denn wenn die Kupplerin bei Plaut.
Asin. 1, 3, 67 (220) in der Vergleichung des lenocinium mit
dem aucupium sagt: auceps sum ego, so bedeutet dies: ich bin
der Vogelsteller, und beweist nichts für das Gen. fem. des
Wortes. Prise. 5, 7, 40 S. 656 (II 167, 10) sagt: In duas
desinentia consonantes, si sint adiectiva, communia sunt trium
generum, ut hie et haec et hoc expers, prudens. inops,
insons. In bis sunt ponenda et illa omnia, quae apud Graecos
vel communia sunt vel faciunt ex se feminina; princeps o
ixQxrjyög xai ^ ccQXfjyog. Virgilius in X (v. 254) : Tu mihi nunc
pugnae princeps, tu rite propinques augurium, Phrygibusque
adsis pede, diva, secundo. So auch Cic. Nat. Deor. 3, 21, 53
Minervam, quam principem et inventricem belli feruut. Als
Adject. haben princeps neben femina K. Augustus bei Macrob.
Sat. 2, 5, 6; Ovid. Epist. ex Pont. 3, 1, 125; Plin. N H. 8,
32, 50 (119); Plin. Epist. 7, 24, 4; Curt. 10, 1, 3; als Subst.
Neue- Wagener. Formenlehre. I, 3. Aufl. 58
— 914 —
nimmt es wohl Romanus zu sich Tac. Ann. 2, 57, aber Roma-
nae principis wird durch Consol. ad Liv. Aug. 356 nicht ge-
währleistet; vergl. P. L. M. ed. Baehrens V 103 Nr. 24 v. 4
arsit et in vidua principe verus amor.
Nach Mart. Capella 3 § 296 sollen fidicen und tibicen
Communia sein, er bemerkt jedoch selbst: quod frequentissimi
auetores non probant. Charis. 1, 15 S. 67 (I 87, 19): Sunt
qunedam et communia, ut cornicen, liticen; nam tibicen
masculinum est, facit enim feminino genere tibicinam. Prise.
5, 1, 4 S. 641 (11 142, 26) giebt als Communia tibicen und
fidicen, mit dem Hinzufügen: ut quibusdam placet, nam usus
eorum feminina in a terminat, fidicina et tibicina. Bei Charis.
Art. gramm. 1, 10 S. 16 (I 28, 14); 1, 14 S. 24 (I 38, 5) und
Exe. art. gramm. S. 88 (I 541, 24) und bei Prise. 5, 3, 12
S. 645 (I 148, 19) werden alle Composita aus cano, ausser den
bisher aufgeführten noch tubicen, einfach für Masc. erklärt, und
Prise, bemerkt dabei: quorum feminina, quae sunt in usu, a
genetivo figurantur mutata is in a: lidicinis fidicina, tibiciuis
tibicina. Wir finden als Fem. nur fidicina Plaut. Epid. 1, 1,
47; Stich. 2, 2, 56 (380); Terent. Eun. 3, 2, 4 (457); 5, 5, 15
(985); Capit. Ver. 8, 11; Mart. Capella 3 § 296; Porphyr, ad
Hör. Carm. 1, 17, 18 und tibicina Enn. (Sat. 88) bei Varro
L. L. 7, 5, 104; Plaut. Aul. 2, 4, 13 (289); Most. 4, 2, 44
(960); Terent. Ad. 5, 7, 7 (905); 5, 7, 9 (907); Cic. de suis
consil. (fr. 3 p. 75 Kays.) bei Boeth. Inst. mus. 1, 1 (ed. Fried-
lein p. 185, 15) und Augustin. c. lul. Pelag. 5, 4, 23; Hör.
Epist. 1, 14, 25; Ovid. Fast. 6, 687; luven. 2, 90; Mart. 14,
64, 1; Gell. 1, 11, 7, Zu cornicen, liticen, tubicen fehlt das
Fem. darum, weil die dadurch angezeigten Instrumente gewiss
nur von Männern gespielt wurden. Charis. aber betrachtet
cornicen und liticen als Communia, weil keine Fem. dazu vor-
handen sind, wie eben dies einzelne Grammatiker dazu be-
wogen zu haben scheint, die oben erwähnten Nomina für, latro,
nebulo, fullo, mango für Communia zu erklären.
Communia sind noch einige aus dem Griech. stammende
Gentilia. Cum Aethiopibus aniculis Lamprid. Heiig. 32, 5.
Arabern Myrrhum Anth. Lat. ed. Riese 923, 1. — Areas
steht als Fem. Sil. 6, 636; C. I. L. 3, 2924, und als Adject.
fem. Gen. Verg. Aen. 11, 835 Arcades alae; Val. Fl. 5, 205
J
- 915 -
Arcados deae; Stat. Silv. 5, 2, 128 Arcadas turmas und Theb.
1, 94 Arcadas aras. — Ausone terra Terent. Maur. 2170;
Ausone voce Avien. Arat. 102. ^— Terraeque in fine Libyssae
Lucan. 9, 666; turbae Libyssae Sil. 1, 247; belua nee retinet
tardante Libyssa timore Sil. 3, 459; coniux Libyssa Sil. 4,376;
facibus Libyssis Sil. 6, 712; gentis Libyssae Sil. 8, 205; exuviae
Libyssae Sil. 16, 566. — Ligus als Fem. Sallust. (Hist. 11-8)
bei Prise. 6, 15, 80 S. 715 (II 264, 10) und Tac. Hist. 2, 13,
und als Adject. fem. Gen. Pers. 6, 6 Ligus ora. — Nomas als
Femin. Prop. 5 (4), 7, 37; Mart. 8, 55, 8; 9, 75, 8. — Numi-
darum mulierum Ephem. epigr. 5 S. 370 Nr. 633 Z. 1. —
Phaeacas silvas Prop. 4 (3), 2, 11. — Phoenissa arma Sil. 3,
362; classis Phoenissa Sil. 7, 409; Phoenissa agmina Sil. 17,
146; Phoenissa iuventa Sil. 17, 631; Phoenissae domus Stat.
Theb. 3, 189; Phoenissa cohors Stat. Theb. 9, 527. — Thrax
steht als Fem. C. I. L. 6, 2734; 6, 13352; natione Thrace
C. l L. 8, 3198. — Matre Scytha natum Rutil. Lup. 2, 9. — Da-
tames matre Scythissa natus Corn. Nep. Datam. 1, 1 ist nicht
sicher, denn Nipperdey bemerkt hierzu: Scythissa muss Eigenname
sein, da die Mutter des Datames eine Paphlagonierin war. — Auch
EHssa domo Phoenix Solin. 27, 10 ist ungenau, indem das Fem.
Phoenissa heisst. Phoenix elate Plin. N. H. 29, 3, 13 (56) ist
nicht nach Phönicieu benannt, sondern sagt dasselbe, wie N. H.
23, 5, 53 (99) palma elate sive spathe, so wie N. H. 12, 28,
62 (134) elate, abies, palma und spathe als Namen des näm-
lichen Baumes angegeben sind.
138. Mehrere Tiergattungen unterscheiden die
Benennungen der beiden Geschlechter durch die End-
ungen US und a: agnus agna, aper (für aprus) apra (Prise. 6,
7, 44 S. 698 = II 233, 12, nach Varro L. L. 8, 24, 47 ist
aper allein auch für das Fem. gebräuchlich), asinus asina,
asellus asella, caper capra, capellus (Prise. 3, 8, 40 S. 617 =
II 112, 17) capella, catulus catula, cervus cerva, columbus co-
lumba (vergl. unter 139), equus equa, hinnus hinna (Non. S. 122,
4), iuvencus iuvenca, lupus lupa, mulus raula, porcus porca.
porculus porcula, ursus ursa, vitulus vitula. Zuweilen stehen
sich o im Masc. und a im Fem. gegenüber: leo lea, pavo
pava (Auson. Epigr. 67, 4); für pavo ist indessen archaisch
pavus, Enn. (Ann. 9) bei Charis. 1, 15 S. 75 (I 98, 5); Varro
58*
— 916 —
bei Gell. 7 (6j, 16, 5; Mart. b, 37, 12 im Put, in den Voss.
ABC und im Gud.; Capit. Get. 5, 8; Tert. de pall. 3; 5 und
de anima 33; Arnob. 7, 8; Auson. Epigr. 69, 4; Apic. 2, 2 § 49;
Vulg. 3 Reg 10, 22, vergl. Beda de orthogr. S. 2796 (VII 285,
19) und Albin. Orthogr. S. 2341 (VII 306, 34): pavus pavi et
pavo pavonis. In einigen Fem. hat die Endung eine Er-
weiterung erfahren: gallus gallina, haedus haedilia,*) und
nach griech. Art draco dracaena und leo leaena. Bei einigen
Tieren gehören die Bezeichnungen der Geschlechter ver-
schiedenen Wortstämmen an: Masc. aries und vervex, Fem.
ovis; Masc. catus, Fem. feles (faeles); Masc. taurus, Fem. vacca;
Masc. verres und maialis, Fem. scrofa.
Andere Tiernamen sind Communia, ohne dass jedesmal das
dem gewählten grammatischen Genus entsprechende natürliche
Geschlecht ausgedrückt werden soll. Öfters wird bei ihnen
mas und femina hinzugefügt, und dadurch das sonst schwankende
Genus bestimmt.
Animas steht als Masc. für ein vernünftiges Wesen,
Cic. Fin. 4, 11, 27; Nat. Deor. 1, 10, 24 und Tim. 4 dreimal
und 6 (hier ist in den Hdschr. a quo animanti omnis reliquas
contineri vellet animantes); dann 11 und 13: Horat. Serm. 2,
1, 40, vergl Görenz zu Cic. Fin. a. a. 0. Als Fem. für ein
Tier, Cic. Fin. 4, 11, 28; Nat. Deor. 2, 47, 121; Off. 1, 28,
97 und Leg. 1, 9, 26; Lucr. 2, 944; 3, 666; 4, 645; 5, 69;
PHn. N. H. 23, 4, 41 (84); Arnob. 7, 49; Lact. Instit. 7, 4, 9;
7, 4, 10. Bei Lucr. 2, 668 ist in den Hdschr. quemvis animantem,
ex Omnibus una, Lachmann hat mit Lamb. quamvis und unam
geschrieben; bei demselben 3, 266 giebt der quadr. in quovis
*) Da haedüia bis vor km-zem an keiner anderen Stelle als Horat.
Carm. 1, 17, 9 sich nachweisen Hess und man annahm, dass von haedus
nicht haedilia gebildet werden könnte, „gleich als wollte jemand im Deutschen
Bockinnen sagen statt Ziegen" (M. Haupt Opusc. III 47), wurde diese Form
lange beanstandet und man erklärte nach einer Notiz der Bevner Scholien
haedilia für einen Berg in der Nähe des horazischen Landgutes, der aber
nirgends aufzufinden war. Erst Bücheier (Coniect. Ind. schol. Bonn 1878
p. 23 sq.) setzte die feminine Deminutivform haedilia in ihr grammatisches
Recht ein und später wurde auch haedilia in der Bedeutung „Zicklein" in
dem Corp. Gloss. Lat. III p. 432, 37/38: aiQifos haedus, aiQKpiov haedilia
nachgewiesen, vergl. C. Wagener, Zu Horat. Carm. 1, 17, 9 in der Neuen
Philolog. Rundschau 1899 Nr. 10 S. 217—220.
— 917 —
animantum viscere, nicht, wie sonst gelesen wird, visere. Aber
als Masc. ist animans für ein Tier gebraucht Lact. Instit. 2, 11,
2. Den Plur. des Neutr. animantia hat Cic. Nat. Deor. 2,
10, 28; 2, 15, 42 und Tim. 4; 9, und dazu gehört ohne Zweifel
der Gen. aliorum animantium Cic. Nat. Deor. 2, 15, 42; non-
nuUorum animantium Cic. Nat. Deor. 2, 52, 130; eorum ani-
mantium Cic. Nat. Deor. 2, 53, 133; mixtorum animantium
Liv. 3, 6, 3; miserorum animantium Arnob. 7, 36, und der
Abi. in iis animantibus quae lacte aluntur (es folgt eaque quae
paulo ante nata sunt) Cic. Nat. Deor. 2, 51, 128. Ob das Masc.
oder Neutr. gemeint ist, lässt sich aus den Wortformen nicht
erkennen in: toto animante deleto Cic. Tusc. 1, 37, 90; dissoluto
animante Cic. Tusc. 5, 31, 88; nuUo in animante Cic. Leg. 1,
9, 27; animanti absoluto simillimus Cic. Tim. 4, in der letzten
dieser Stellen ist jedoch das Gren. masc. nicht zu bezweifeln.
Aufiallend ist Cic. Tim. 6 a quo animanti omnis reliquas contineri
vellet animantes, und doch hat die Emendation reliquos keine
besondere Wahrscheinlichkeit. Animans omne Lucr. 5, 823 war
eine unsichere Conjektur, die von dem in einigen Büchern ge-
fundenen animas ausging. Den Plur. animantia haben noch
Plin. N. H. 2, 63, 63 (155); Arnob. 1, 33,- 1, 38; 2, 16; 2, 17;
2, 40; 3, 33; 7, 28, und damit ist ceterorum animantium Apul.
de mundo 5 S. 297; caesorum animantium Arnob. 2, 39; 6, 1;
terrenorum animantium Arnob. 3, 8; mutorum animantium Arnob.
3, 15; innoxiorum animantium Arnob. 7, 4; aliorum animantium
Arnob. 7, 15 ; miserorum animantium Arnob. 7, 50, und auch
wohl cognati animantis Arnob. 1, 6; terreno in animante Arnob.
1, 17 ; caduci animantis Arnob. 3, 15 zu verbinden.
Über pecus vergl. unter 129 S. 845, Quadrupes ist
nach Serv. zu Verg. Ecl. 5, 25 ein Commune. Er führt für
das Gen. masc. Verg. Aen. 7, 500 saucius at quadrupes nota
intra tecta refugit an. So ist das Wort ferner Verg. Aen. 3,
542; 10. 892; 11, 714 und Ovid. Met. 2, 84; Stat. Theb. 4, 813.
Gewöhnlich aber Fem., Naev. (28) bei Non. S. 9, 24; Eun.
(Fab. 130) bei Non. S. 407, 22; Cato R. R. 102; Pacuv. (2)
bei Cic. Divin. 2, 64, 133; Varro R. R. 3, 13, 3; L. L. 7, 3,
39; Cic. Nat. Deor. 2, 44, 114 (Arat. 211); Parad. 1, 3, 14 (in
zwei Oxf. und sechs Manut. quadrupedem aliquem); Verg. Ecl.
5, 26; Plin. N. H. 8, 17, 23 (62); 10, 33, 50 (96); Quintil. 2,
- 918 —
10; 6; Stat. Silv. 4, 3, 35; Gaius Instit. 3 § 210; 3 § 217;
Solin. 30, 5. Als Neutr. ist quadrupes bei Plin. N. H. 8,
25, 37 (89); 11, 36, 42 (119); 11, 36, 43 (120), und im Plur.
quadrupedia Colum. 11, 2, 14; 11, 2, 33 und Pallad. 4, 13,
9, und immundorum quadrupedum Arnob. 3, 10.
Ales ist meistens Fem., Varro R. R. 3, 3, 1; Cic. Arat.
85; Lucr. 6, 821; CatuU. 61, 20; Verg. Aen. 1, 394; 5, 506;
12, 862; Horat. Epod. 5, 100; 10, 1; 16, 24; Ovid. Amor. 2,
6, 1; 2, 6, 9; 2, 6, 55; A. A. 2, 150 und Met. 2, 537; 4, 362;
10, 157; 13, 771; 15, 392; Liv. 1, 34, 9; Phaedr. 1, 13, 8;
Colum. 9, 14, 7; Plin. N. H. 10, 3, 4 (15); 10, 12, 14 (30);
10, 21, 24 (48); 10, 21, 24 (49); 10, 22, 27 (53); 10, 22, 29
(56); 10, 23, 30 (60); 14, 18, 22 (117); 18, 1, 1 (4); 18, 25,
57 (208); 18, 26, 66 (249); Sil. 3, 683; Nemes. 305; Mart. 6,
55, 2; 9, 11, 4; 9, 55, 1; 14, 67, 2; Tac. Eist. 1, 62; Masc.
Cic. Arat. 294; Verg. Aen. 11, 721; 12, 247; 12, 255; Moret. 2;
Horat. Carm. 2, 20, 10; 2, 20, 16; 3, 4, 78; Ovid. Met 2, 544;
6, 517; Fast. 1, 455; 2, 767 und Trist. 5, 1, 11; Manil. 1, 417:
Colum. 8, 15, 7; Stat. Theb. 8, 675; Auson. Idyll. 11, 16;
11, 17. Bei Ovid. Met. 10, 327 ipsa, cuius semine concepta
est, ex illo concipit ales, wechselt das grammatische Genus
nach dem natürlichen Geschlecht der Tiere. — Volucris ist
Masc. bei Cic. Divin. 2, 30, 64 in Versen; Colum. 2, 15, 1
und Coripp. in Laud. lustini Aug. min. 1, 199, sonst, avo immer
dasselbe als Subst. vorkommt, ebenso wie avis Fem. — Oscen,
gewöhnlich Masc, wird als Fem. behandelt Varro L. L. 6,
7, 76 oscines dicuntur apud augures, quae ore faciunt auspicium;
und Plin. N. H. 10, 19, 22 (43) in duas dividitur species, o-
scines et alites, iUarum generi cantus oris differentiam dedit,
und N. H. 10, 29, 42 (80) oscines fere mutant colorem vocem-
que tempore anni, ac repente fiunt aliae.
Accipiter wird von Non. S. 192, 25 als Fem. aus Lucr.
4, 1009 bemerkt; sonst ist es durchaus Masc. — Anguis
gewöhnlich Masc, 'doch zuweilen Fem., und zwar, wie
Prise. 5, 5, 29 S. 652 (II 160, 17) sagt, bei den vetustissimi.
Non. S. 191, 21 citiert aus Plaut. Amph. 5, 1, 56 (1108) angues
iubatae, in unseren Büchern des Plaut, ist iubati, wie auch Leo
schreibt, und aus Varro Atac. torta angue; derselbe S. 291, 42
aus Verg. Aen. 8, 289 geminas angues, unsere Hdschr. des
— 919 —
Verg. haben geminos, wie auch Ribbeck schreibt-, Charis. 1, 15
S. 70 (I 90, 13) giebt ausser der von Non. bemerkten SteUe
des Yarro aus Tibull. 1, 8, 20 iratae anguis, aus Ovid. Med.
form. 39 mediae angues. Ferner hat Cic. Nat. Deor. 1, 36, 101
volucris anguis vento invectas; Val. Max. 1, 6, 4 prolapsam
anguem und 1, 8 ext. 19 anguem baUistarum tormentis petitam;
Tac. Ann. 11, 11 uuam anguem visam. Bei Cic. Divin. 2, 29,
62 ist nach duobus anguibus femina anguis und mas anguis,
und darauf folgt alteram utram, dann neuter anguis. — Ans er
gewöhnlich Masc, aber Varro R. R. 3, 10, 3 sagt von diesen
Tieren singulae non .plus quater in anno pariunt, und Colum.
8, 14, 4 singulae ter anno pariunt, si prohibeantur fetus suos
excludere, quod magis expedit, quam cum ipsae suos fovent;
auch Horat. Serm. 2, 8, 88 nach dem Bland, und anderen
Büchern anseris albae. — Aquila war nach Prise. 5, 8, 42
S. 658 (11 169, 11) bei den vetustissimi Commune. Wir kennen
es nur als Fem., und auch die dichterische Bezeichnung sa-
telles lovis hat dasselbe Genus, vergl. unter 136. Prise. 5,
8, 44 S. 659 (II 171, 4) sagt über den Ausdruck des Enn.
(Fab. 367) pecudi marito, welcher als Beleg für hie pecus
dienen soU: Botest tamen figurate hoc esse prolatum, ut si
dicam aquila maritus vel rex avium. Nämlich mit einer solchen
Apposition konnte aquila als Masc. behandelt werden. Der
Ausdruck des Varro L. L. 8, 2, 7 et mas et femina aquila, be-
zeichnet nicht verschiedenes grammatisches Genus.
Bos meistens Masc. , doch nicht selten Fem., besonders
im Plur. von einer Heerde, wie Verg. Ecl. 1, 9 und Aen. 7,
663; 8, 217; 8, 263-, Horat. Carm. 1, 10, 9; Tibull. 2, 3, 20;
Prop. 5 (4), 1, 4; Ovid. Met. 2, 685; 2, 700 und Fast. 1, 543;
1, 546; 5, 692; 6, 80; Liv. 1, 7, 7, aber auch von einzelnen
Tieren, Verg. Ge. 3, 52; 3, 532; Horat. Epod. 8, 6; 9, 22; Ovid.
Amor. 3, 5, 23; A. A. 1, 296; 1, 324; Met. 1, 612; 3, 10 und
Fast. 3, 658; 4, 346; 4, 630; 4, 631; 4, 670; 4, 671; Liv. 1,
7, 12; 1, 45, 4; 1, 45, 6; 3, 10, 6; 23, 31, 15; 41, 13, 3.
Öfters bos femina, Liv. 25, 12, 13; 27, 37, 11; 43, 13, 3;
Plin. N. H. 8, 46, 71 (186); Tac. Germ. 40; Acta fratr. Arv;U.
a. 86 Z. 16; 17; 19; 22; a. 183 I Z. 6; 7; II Z. 9 und III
Z. 17; 18. — Bubo, sonst überall Masc, wie z. B. Varro
L. L. 5, 10, 75; Ovid. Met. 5, 550; 6, 432; 10, 453; 15, 791;
— 920 -
Plin. N. H. 10, 12, 16 (34); Arnob. 2, 59; Amm. Marc. 30, 5,
16; Vulg. Levit. 11, 17; Obsequ. 30 (90); 32 (92); 43 (103);
46 (106); 47 (107); 49 (109); 53 (113); bubo wird als Fem. aus
Verg. Aen. 4, 462 bemerkt von Serv. zu dieser Stelle, von Non.
S. 194, 2 und von dem Anonym, de dubiis nominibus ed. Keil
V 572, 28; es steht als Femin. noch Lampr. Commod. 16, 5
und Obsequ. 40 (100) avis incendiaria et bubo in urbe visae.
Nach Prise. 5, 1, 2 S. 639 (II 141, 18); 6, 3, 14 S. 683 (II 206, 9)
und Rhemn. Pal. S. 1370 (V 537, 12) ist es Commune.
Camelus Masc. Liv. 37, 40, 12; Fem. Plin. N. H. 8,
18, 26 (67); 11, 37, 62 (164); Apul. Met. 7, 14 S. 472; Trebell.
Poll. Claud. 14, 3 (im Pal. camelas). — Struthocamelus
Masc. Plin. N. H. 10, 1, 1 (1); 10, 22, 29 (56); Fem. Plin.
N. H. 11, 37, 56 (155). — Canis ist nach Prise. 5, 5, 29 Ö. 652
(II 160, 10) Commune; Masc. Enn. (Ann. 376) bei Fest
S. 321, wo Dacier den Zusatz im Verse machte; Plaut. Baceh
5, 2, 27 (1146) und Mil. 2, 2, 113 (268); Varro R. R. 1, 21
2, 9, 3; 2, 9, 6; 2, 9, 8; 2, 9, 10; 2, 9, 12; Cic. pro Rose
Amer. 20, 57; 32, 90; Verr. 4, 13, 31 und Divin. 1, 31, 65
Lucr. 4, 994; 4, 1210; Verg. Ge. 2, 353; 3, 345 und Aen
12, 751; Horat. Epod. 6, 1; 12, 6 und Epist. 1, 2, 26; Tibull
1, 2, 52; 1, 4, 6; 2, 4, 34; Prop. 4 (3j, 14, 16; Ovid. Her
5, 20; Amor. 3, 12, 22; 3, 12, 26; A. A. 1, 272; 1, 332
2, 206; 2, 374; 3, 670; Met. 1, 533; 11, 599 und Fast. 4, 500
4, 941; Colum. 7, 12, 3; 7, 12, 4; 7, 12, 5; 7, 12, 7; 7, 12, 8
7, 12, 10; Plin. N. H. 8, 40, 61 (142 bis 146); Fem. Enn
(Ann. 596) bei Varro L. L. 7, 3, 32; Plaut. Capt. 3, 1, 25
(485); Most. 1, 1, 40; 3, 2, 167 (854); Men. 5, 5, 34 (933)
Pseud. 1, 3, 85 (329) und Poen. 5, 4, 64 (1234); 5, 4, 66
(1236); Pacuv. (38) bei Non. S. 124, 2; LucÜ. (1, 32) bei Charis
1, 17 S. 100 (I 125, 20); Varro L. L. 7, 3, 32; 7, 3, 33 und
R. R. 2, 9, 5; 2, 9, 11; 2, 9, 15; Verg. Ge. 1, 470 und Aen.
6, 257; Horat. Epod. 5, 23; 5, 58; Serm. 1, 8, 35 und Epist.
2, 2, 75; Tibull. 1, 6, 32; Prop. 5 (4), 5, 71; Ovid. A. A. 2,
484 und Fast. 4, 936; Grat. 166; Liv. 40, 6, 1; Senec. de ira,
1, 1, 5 und de morte Claud. 13, 2; Colum. 7, 13, 2; Plin.
N. H. 10, 63, 83 (177); 10, 63, 83 (178); Lucan. 9, 141; Curt.
10, 9, 12; lustin. 43, 4, 4; Obsequ. 70 (130); besonders von
Jagdhunden xvmv ebenfalls in dieser Anwendung gern Fem.
- 921 —
ist, Plaut. Stich. 1, 2, 82 (139); Varius bei Macrob. Sat. 6, 2, 20
Verg. Aen. 7, 494; Horat. Epod. 2, 31; Ovid. Met. 3, 140;;
Grat, 185; 187; Apul. Met. 8, 4 S. 513; dies steht aber nicht
dem Ausdruck canis venaticus Plaut. Mil. 2, 2, 113 (268);
Cic. Verr. 4, 13, 31 und Apul. Met. 8, 31 S. 590 entgegen.
Canis femina lustin. 1, 4, 10.
Damma ist nach Prise. 5, 1, 2 S. 639 (II 141, 18) Com-
mune. Als Masc. wird es von Quintil. 9, 3, 6; Charis. 4, 1
S. 240 (I 269, 2); Serv. zu Verg. Ge. 1, 183 und Aen. 8, 641,
und Prise. 5, 2, 7 S. 642 (II 144, 16) aus Verg. Ecl. 8, 28
bemerkt, desgleichen von Serv. zu Verg. Ecl. 8, 28 und Aen.
5, 122 aus Verg. Ge. 3, 539, während Serv. in der letzteren
Stelle aus Ecl. 8, 28 timidae dammae citiert. Von den Hdschr.
des Verg. Ecl. 8, 28 hat die Med. timidae, und die Pal. timide.
Timidos dammas ist auch Stat. Achill. 2, 407; damas in
fugam pronos Sidon. Epist. 8, 6, 11; dammae ducenti CapitoL
Gord. 3, 7. Dagegen Horat. Carm. 1, 2, 11 pavidae dammae;
Sil. 13, 335 tenerae dammae; Sil. 16, 572 nullam cursu
non tollere dam am; Mart. 1, 49, 23 inligatas moUibus
dammas plagis; Mart. 3, 58, 28 impeditam cassibus dammam;
Spect. 30, 1 und Anth. Lat. ed. Riese 390, 22 concita damma.
— Dorcas pavidos hat Grat. 200, da doch nach dem Griech.
sowohl dorcas wie dorx und dorca, wenn man die letztere Form
nach Eurip. Herc. für. 373 annehmen will, fem. Gen. sein sollte.
— Elephantus und elephas sind sonst durchaus Masc, nur
Plaut. Stich. 1, 3, 14 (168) elephantum gravidam. — Grus
ist Commune nach Serv. zu Verg. Aen. 11, 580; Prise. 5,
1, 2 S. 639 (II 141, 18); 6, 16, 81 S. 716 (II 265, 16); Phoc.
1, 5 S. 1690 (V 412, 8); es ist gewöhnlich Fem, doch Masc.
Laber. (47) bei Non. S. 208, 19; Horat. Serm. 2, 8, 87. Bei
Cic. Nat. Deor. 2, 49, 125 ist in Beziehung auf einen Zug von
Kranichen ipse dux gesagt, während auf die Gesammtheit der
Tiere durch eae und quae hingewiesen wird. — L e p u s ist
nach Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 15) Commune. Horat.
Serm. 2, 4, 44 hat im Blaud. und in anderen Büchern fecuudae
leporis. Sonst überall Masc, selbst da, wo von den weib-
lichen Functionen die Rede ist, wie Varro R. R. 3, 12, 5 qui
lepus dicitur, cum praegnans sit, tamen concipere, und Plin.
N. H. 8, 55, 81 (219) lepus solus praeter dasypodem super-
— 922 —
fetat, aliud educans, aliud in utero gerens. — Limax gewöhnlicb
Fem., aber Masc. Colum. 10, 324. — Lynx, meistens Fem.,
wird als Masc. von Prise. 6, 5, 26 und 27 S. 689 (II 218, 5)
aus Horat. Carm. 2, 13, 40 bemerkt. — Milvus oder miluus
wird von Serv. Art. gramm. 2, 3 als Commune bezeicbuet, wii*
kennen es nur als Masc. Bei Ovid. Met. 2, 716 ut volucris
visis rapidissima miluus extis, gehört rapidissima zu volucris,
und V. 719 folgt avidus. Milva gebraucht Petron. 75, 6 suadeo,
bonum tuum concoquas, milva, et me non facias ringentem,
amasiuncula. — Mus immer Masc, doch schreibt Plin. N. H.
10, 65, 85 (185): Super cuncta est murium fetus. . . . Gene-
ratio eorum lambendo constare, non coitu dicitur. Ex una
genitos CXX tradiderunt, apud Persas vero in praegnantis
ventre parientis repertas. — Na t rix, sonst Fem., hat bei
Lucan. 9, 720 violator aquae neben sich, wie Prise. 5, 7, 37
S. 655 und 656 (II 165, 15) und Phoc. 2, 19 S. 1700 (V 421, 15)
bemerken. — Palumbes ist nach Prise. 5, 8, 42 S. 658
(II 169, 16) Commune. Quintil. 1, 6, 2 behandelt aeriae
palumbes Verg. Ecl. 3, 69 als eine dem Dichter zu gute zu
haltende Anomalie; Adamaut. Martyr. bei Cassiod. de orthogr.
S. 2306 (VII 191, 10) sieht ebenfalls raucae palumbes Verg.
Ecl. 1, 57 als eine Ausnahme der Regel an, und Charis. 1, 15
S. 82 (I 106, 24) citiert für das Gen. fem. des Wortes die
nämlichen beiden Stellen des Verg. Ebenso ist Horat. Carm.
3, 4, 9 fabulosae palumbes, und Plin. N. H. 10, 35, 52
(106) vivere palumbes ad XXX. annum, aliquas (nicht aliquos,
wie in den älteren Ausg.) et ad XL., habemus auctores, Avorauf
nominatam palumbem folgt; desgleichen Agroec. de orthogr.
S. 2269 (VII 118, 17) palumbes ferae. Für das Gen. masc.
citiert Non. S. 219, 7 Plaut. Bacch. 1, 1, 17 (51); Lucil. (14, 14)
und Pompon. (41); der Ausdruck des Lucil. ist auch bei Beda
de orthogr. S, 2796 (VII 285, 24), und mit der wahrscheinHch
unrichtigen Schreibung palumbos bei Charis. a. a. O., vergl.
unter 129. Palumbes oder palumbis als Masc. haben ferner
Plaut. Poen. 3, 3, 63 (677) und Plin. N. H. 30, 8, 21 (67);
30, 15, 50 (144). — Pedis, welches nach Non. S. 220, 24 für
pediculus gebraucht wurde, wie Fest. S. 210 pedibus unter
Beibringung einiger Beispiele des Plur. pedes durch pediculis
erklärt, war nach Non. a. a. O. Commune. Er giebt aus Nov.
— - 923 -
(107) pedis unus ingeiis, aus Plaut. Vidul. quamque pedem. —
— Perdix ist nach Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 15) Com-
mune, nach dem Grammat. de dub. nom. S. 92 (V 587, 1)
Fem. Für das Gen. masc. citiert Non. S. 218, 16 aus Varro
perdicas ßoeotios. Dasselbe haben Plin. N. H. 10, 33, 51 (101),
wo speciell von den mares gesprochen wird, und Stat. Silv. 2,
4, 20. Das Gen. fem. wenden Varro R. R, 3, 11, 4 und PHn.
N. H. 10, 33, 51 (100); 10, 33, 51 (102); 10, 33, 51 (103) an,
diese mit Beziehung auf die feminae, ferner Ovid. Met. 8, 237;
Mart. 3, 58, 15; Samon. 387; Apic. 6, 3 § 221. — Phoenix
ist gewöhnlich Masc, Ovid. Met. 15, 401 folg.; Senec. Epist.
,42, 1; PHn. N. H. 10, 2, 2 (3); Stat. Silv. 2, 4, 36; Tac. Ann.
6, 28; Claudian. Laud. Stil. 2, 417 und Epist. 2, 15; Solin.
33, 11 bis 14; Fem. Mela 3. 8, 83; Cyprian. Resurr. mort. 133;
Anthol. Latin, ed. Riese 389, 29, aber bei Plin. N. H. 13, 4,
9 (42) folgt quae auf phoenice ave. — Polypus ist Masc.
Plin. N. H. 9, 29, 46 (85); 9, 51, 74 (163); 10, 70, 90 (194);
Fem. Lucil. (29, 114) bei Non. S. 220, 3.
Sepia ist Fem. Pers. 3, 13; Auson. Epist. 4, 76; Veget.
Art. veter. 4, 27, 7; Masc. Tert. adv. Marc. 2, 20. — Serpens
ist nach Charis. Exe. art. gramm. S. 105 (I 552, 32) gewöhnlich
Masc, aber serpens perniciosa feminine. Wir finden es häufiger
als Fem., Varro R. R. 3, 7, 3; 3, 9, J 4; Cic Nat. Deor. 2, 48,
124; Har. resp. 25, 55; Corn. Nep. Hannib. 10, 4; Lucr. 3, 658;
4, 60; 4, 638; Horat Carm. 1, 37, 27; Ovid. Amor. 2, 13, 13
und Met. 1, 439; 1, 447: 1, 454; 2, 173; 2, 652; 2, 772;
4, 362; 9, 693; Vell. 2, 129, 3; Lucan. 6, 407; 6, 491; 9, 397;
Colum. 2, 15, 6 im Sangerm.; Plin. N. H. 2, 25. 23 (93); 8,
14, 14 (37); 8, 23, 35 (85); 8, 23, 35 (86); 10, 62, 82 (170);
10, 74, 95 (206); 11, 47, 107 (257); 11, 53, 115 (279); 12,
17, 40 (81); 19, 1, 4 (19); 22, 23, 49 (106); Vitruv. 8, 3, 17;
Mart. 11, 18, 11; Nemesian. Ecl. 4, 41; Samon. 863; als
Masc. Lucr. 5, 33; Sallust. lug. 89, 5 in den Bas. 1 und 4,
den Leid. ABC, den Berl. 1 und 2, den Par. bcz und im
X m. pr.; Verg. Aen. 2, 214; 5, 273; 11, 753; Culex 164;
Horat. Serm. 1, 3, 27; Tibull. 1, 4, 35; Ovid. Met. 3. 38;
3, 62; 3, 98; 3, 325; 4, 570; 9, 69; 9, 266; 12, 17 (vergl. mit
v. 22); 15, 659; Plin. N. H. 8, 59, 84 (229); 32, 5, 18 (48);
Gell. 6 (7), 3; bei Plin. N. H. 30, 3, 8 (21) ist serpens masculus
1
— 924 —
et albus. — Sus ist Commune nach Prise. Instit. 6, 16, 81 S. 716
(II 265, ]0) und de nom. et pronom. et verbo 1, 12 S. 1303
(III 445, 31); Phoc. 1, 5 S. 1690 (V 412, 8), und der Gramm,
de dub. nom. S. 98 (V 590, 6) sagt: sues genere feminino
dixerunt antiqui, ut illud (Petri ep. II 2, 22): sus Iota in volu-
tabro luti; sed Virgilius (Ge. 1, 400) genere masculino : im-
mun di merainere sues. Es ist Masc. Cato bei Varro R. R.
2, 4, 11; Varro (Sat. Menipp. 361) bei Non. S. 555, 33; Lucr.
5, 25; 5, 985; 5, 1309; Vcrg. Ge. 1, 400; 2, 520; 3, 255;
3, 497; 4, 407 und Aen. 1, 635; 7, 17; 11, 198; 12, 170; Ovid.
Met. 8, 272; 8, 359; 10, 549; 10, 710 (vergl. mit v. 715);
Liv. 35, 49, 7; Phaedr. 5, 11 (10), 4; Plin. N. H. 8, 51, 78
(210); Fem. Plaut. Mii. 2, 6, 104 (387); Cato bei Varro R. R.
2, 4, 11 und Varro selbst 2, 4, 5; 2, 4, 12; 2, 4, 13; 2, 4, 18;
Cic. Divin. 1, 17, 31; 1, 45, 101; 2, 32, 69; Verg. Aen.
3, 390; 8, 43; 8, 83; Horat. Epist. 1, 2, 26; 2, 2, 75; Ovid.
Fast. 1, 352; 4, 414; 6, 179; Phaedr. 2, 4, 3; 2, 4, 12; Colum. 1
Prooem 26; 6, 5, 1; 7, 9, 8; 7, 9, 9; 7, 10, 1; 7, 11, 3; Plin.
N. H 8, 51, 77 (207); 8, 52, 78 (211); Sil. 3, 23; Claud. Saturn.
Dig. 48, 19, 16 § 7; Lact. Instit. 3, 8, 9; femina sus CoUun. 7,
9, 3; Plin. N. H. 11, 37, 61 (161); 28, 17, 67 (230). — Talpa
als Masc. wird von Quintil. 9, 3, 6; Charis. 4, 1 S. 241 (I 269, 6);
Prise. 5, 2, 7 S. 642 (11 144, 14) und dem Grammat. de dub.
nom. S. 102 (V 592, 1) aus Verg. Ge. 1, 183 bemerkt; sonst
ist es Fem., wie Plin. N. H. 10, 69, 88 (191). — Thunnus oder
thynnus, gewöhnlich Masc, ist doch als Fem. gebraucht
Plin. H. N. 9, 15, 18 (47) thyunos fetas. — Tigris ist meistens
Fem., Verg. Ecl. 5, 29; Ge. 2, 151; 3, 248; 4, 407 und Aen.
4, 367; Horat. Carm. 1, 23, 9; 3, 3, 14; Nachahmer des Tibull.
3, 6, 15; Ovid. Her. 10, 86 und Met, 6, 637; 8, 121; 11, 245;
15, 86; Senec. Phaedra 68; 353 und Thyest. 708; Lucan. 1,
327; 5, 405; Plin. N. H. 8, 4, 5 (lOj; 8, 18, 25 (66); Val. Fl.
1, 491; 2, 260; 3, 635; Sil. 15, 81; 17, 648; «tat. Achill. 2,
124 (410); Theb. 6, 788; 7, 564; 8, 474; 10, 289; 10, 820;
12, 170. Masc. Varro L. L. 5, 20, 100; Plin. N. H. 8, 17,
25 (65). — Turtur ist nach Serv. zu Verg. Ecl. 1, 59 und Art.
gramm. 2, 3 (IV 494, 18) bald Masc. bald Fem.; ebenso auch
nach Beda de orthographia S. 2802 (VII 293, 1). Charis. 1, 10
5, 17 (I 30, 14) hat haec turtur, aber 1, 15 S. 66 (I 86, 15)
— 925 —
hie turtur. Der Grammat. de dub. nom. S. 102 (V 592, 3)
sagt: Turtur generis masculini, ut Plautus (Most. 1, 1, 44): Tu
tibi habeas hos turtures. Quamvis Pollio et alii dicant turtu-
rellas. Nach Phoc. 2, 11 S. 1695 (V 416, 23) ist turtur, wie
vultur, generis masculini et epicoeni. Wir finden es als Fem.
Plin. N, H. 30, 8, 21 (68) turturis fimum in mulso decoctum
vel ipsius discoctae ius; als Masc. Colum. 8, 9, 3. — Vespertilio
ist Masc. Plin. N. H. 29, 4, 26 (83); 30, 15, 50 (144); Fem.
Plin. N. H. 10, 61, 81 (168) volucrum animal parit vespertilio
tantum, cui et membranaceae pinnae uni; eadem sola volucrum
lacte nutrit ubera admovens.
Auch von denjenigen Nomina, welche nach dem Obigen
den Unterschied der Geschlechter durch besondere Wortformen
ausdrücken können, waren einige in der alten Sprache Communia.
Fest, unter recto fronte S. 286: Recto fronte ceteros sequi si
norit, Cato in dissertatione consulatus. Antiquae id consuetu-
dinis fuit, ut cum ait Ennius quoque a stirpe supremo, et Ilia
dia nej)os, et lupus feta, et nulla metus. Etiam in commentariis
sacrorum pontificalium est hie ovis et haec agnus ac porcus;
quae non ut vitia, sed ut antiquam consuetudinem testantia,
debemus accipere. Derselbe unter malo cruce S. 150: Malo
cruce masculino genere cum dixit Gracchus in oratione, quae
est in P. Popillium, posteriore, tam repraesentavit antiquam
consuetudinem, quam hunc frontem atque hunc stirpem idem
antiqui dixerunt, et rursus hanc lupum, hanc metum.
Agnum marem ist in einem Gesetzfragment bei Fest,
unter opima spolia S. 189, und agnum feminam in einem an-
geblichen Gesetz des Numa bei Paul. Festi unter pellices S. 222
im Berl. und Leipz. und bei Gell. 4, 3, 3; agnus mas
idemque femina bei Liv. 28, 11, 3 ist ein Zwitter. Dass
hie et haec lupus gesagt wurde, bezeugt auch Serv. zu Verg.
Aen. 8, 641; lupus femina hat Enn. (Ann. 58 u. 59) bei Non.
5. 378, 18 und bei Serv. zu Verg. Aen. 2, 355, und Quintil. 1,
6, 12 schreibt: Varro in eo libro, quo initia urbis Romae enarrat,
lupum feminam dicit, Ennium Pietoremque Fabium secutus.
Porcus femina ist bei Cato R. R. 134, 1; 134, 2 und Cic.
Leg. 2, 22, 57, wie vultur es feminae bei Tert. adv. Valent.
10. Bei Liv. 1, 24, 8 wollte Guther. de vet. iure pontif 4, 18
hanc porcum für hunc porcum, und bei Verg. Aen. 8, 641
— 926 -
Heins, caesa porco für caesa porca. Dass ein weibliches Tier
bei dem Abschluss eines Vertrages geopfert werden konnte,
geht aus Cic. Invent. 2, 30, 91 hervor und wird nicht wider-
legt durch Varro R. R. 2, 4, 9, wo porcus die Tiergattung an-
zeigt, aber deshall) war nicht bei Liv. die Bezeichnung des
weiblichen Geschlechts zu fordern, und dass bei Verg. caesa
porca die alte Lesart ist, zeigt besonders QuintU. 8, 3, 19:
Quaedam non tarn ratione quam sensu iudicantur; ut illud,
Caesa iungebant foedera porca, fecit elegans iictio nominis;
quod si fuisset porco, vile erat.
Über ovis als Masc. sagt Grell. 11, 1, 4: Quando nunc
quoque a magistratibus populi Romani more maiorum multa
dicitur vel minima vel suprema, observari solet, ut oves genere
virili appellentur; atque ita M. Varro verba haec legitima, quibus
minima multa diceretur, coucepit: M. Tereutio, quando citatus
neque respoudit neque excusatus est, ego ei uuum ovem
multam dico. Ac nisi eo genere diceretur, negaverunt iustam
videri multam. Die nämliche Urteilsformel giebt Non. S. 216,
30 aus Varro, nebst einer Stelle desselben Schriftstellers Rer.
human, lib. 23: Ut etiam nutantibus (L. Müller schreibt anno-
tant illos), qui oves duos, non duas dicunt, Homerum secutos,
qui ait: noXXol d' oisg (11. 23, 31). Apic. 8, 4 § 352 in ovi
fero (andere schreiben ovifero als Compos., nach einer Glosse:
TtQÖßarov äyQiov o vifer, mit Vergleichung von equifer Not. Tir.
S. 175, equiferis Plin. N. H. 28, 10, 45 (159) und equiferorum
Plin. N. H. 28, 13, 55 (197). Varro L. L. 5, 19, 98 erklärt
vervex durch is quoi ovi mari testiculi dempti.
Leo war Commune nach Serv. zu Verg. Ge. 3, 245 und
Aen. 12, 519, und Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 15). Als
Fem. kennen wir es nicht, vielleicht aber konnte dieselbe Form
beide natürliche Geschlechter bezeichnen, vergl. unter 139. Nach
Serv. zu Verg. Aen. 5, 610 waren auch catus und gallus als
Fem. in Gebrauch.
139. Epicoena, promiscua, werden solche Tier-
namen genannt, welche beide Geschlechter mit gleicher
Wortform und gleichem grammatischen Genus be-
zeichnen. Vergl. Donat. 2, 4, 1 S. 1746 (IV 375, 13); Serv..
Comment. in Donat. S. 1782 und 1783 (IV 407, 39); Charis.
1, 8 S. 7 (I 17, 10); 2, 6 S. 126 und 127 (I 153, 16); Diom.
— 927 —
1 S. 276 (I 301, 9); Pompei. Comment. S. 147 (V 161. 4);
Prise. 5, 1, 1 S. 639 (II 141, 14 1 und Consent. S. 2025 (V
344, 32). Yarro L. L. 9, 38, 55 und 56 bemerkt gegen die-
jenigen, welche es auffallend fanden, dass wohl corvus und
turdus, nicht aber corva und turda, und dass dagegen panthera
und merula, nicht aber pantherus und merulus in Grebrauch
seien: Ad haec dicimus, omnis orationis, quam vis res natura
subsit, tarnen si ea in usum non pervenerit, eö non pervenire
verba. Ideo equus dicitur et equa, in usu enim horum di-
scrimina; corvus et corva non, quod sine usu id, quod dissi-
milis natura. Itaque quaedam aliter olim ac uunc; nam [etj
cum omnes mares et feminae dicerentm* columbae quod non
erant in eo usu domestico quo nunc, contra propter domesticos
usus quod internovimus, appellatur mas columbus, femina
columba. Derselbe R. R. 3, 5, 6 turdi, qui cum sunt nomine
mares, re vera feminae quoque sunt, und in merulis, quae nomine
feminino mares quoque sint, Columbus haben Catull. 29, 8;
Horat. Epist. 1, 10, 5; Colum. 8, 8, 1; Plin. N. H. 10, 9, 11
(25); Apic. 6, 2 § 213; 6, 4 § 226. Corvus wird von Adamant.
Martyr. bei Cassiod. de orthogr. S. 2306 (VII 191, 3) als pro-
miscuum bezeichnet. Non. S. 229, 13 bezeugt, dass Varro
turdus als Fem. gebraucht habe; die angeführte Stelle desselben
ist sehr korrumpiert. Aber Pers. 6, 24 hat turda rum, wie
auch Serv. Art. gramm. 2, 3 und [Serg.] Explauat. in Donat. I
S. 493 (IV 494, 22) daraus anführen; Pompei. Comment. S. 148
(V 161, 23) sagt nach dem Wolfenb.: Turdus epicoenon est a
masculino, Persius commune fecit hie et haec turdus, ut est Et
tenues turdorum nosse salivas. Aber in beiden Sangerm. ist
tur darum.
Epicoena sind die Namen der meisten Tiere, vor-
züglich der kleineren, überhaupt aber derjenigen,
deren Geschlechtsunterschied zu beachten kein Anlass
war. So sind immer Masc. fiber, pardus, crocodilus, glis,
sorex, graculus, olor, passer, picus, voltur, piscis, acipenser,
fario, mugil, mullus, rhombus, salar, scarus tursio, chamaeleou,
ciniex, culex, murex, pulex, papilio, stellio, vermis; Fem. panthera,
volpes; bidens das Schaf; hystrix, mustela, nitela, testudo, avis,
anas (daher anaticula oder anetioula, wenn anaticulos bei Non.
S. 145, 17 in der Anführung von Cic. Fiu. 5, 15, 42 in einigen
— 928 —
Hdschr. steht, so ist dies ein Versehen und nach den Hdschr.
des Cicero anaticulas herzustellen, wie es auch L. Müller ge-
than hat); apus (Name eines Vogels bei Plin. 10, 39, 55, 114);
aquila, ciconia, ciris, cornix, coturnix; fulica oder fulix; hirundo,
ibis, merula, noctua, pica; lagopus (als Name eines Vogels Plin.
10, 48, 68, 133); murena, solea, rana, apis, cicada, formica,
hirudo, musca, vespa; und das Plur. tan tum lendes. Auch pavo
wird für beide Geschlechter gebraucht, denn pava findet sich
allein in der unter 138 angeführten Stelle des Auson. Masculus
pavo hat Colum. 8, 11, 5; feminae pavones derselbe 8, 11, 10.
Femina piscis Ovid. A. A. 2, 482; in piscibus feminis Isid.
Orig. 12, 6, 64; musca femina Plaut. Truc. 2, 2, 29 (284).
Über vultures feminae, lupus femina und porcus femina vergl.
S. 925.
Gliß wird von Phoc. 1, 3 S. 1690 nach dem Freising. m.
corr. unter die Fem. gesetzt, im Freising. m. pr. und Par. ist
glix, Keil (V 412, 2) hat glos geschrieben; nach Charis. Exe.
art. gramm. S. 94 (I 546, 21) und Prise. 6, 12, 64 S. 707 (II
249, 8) ist es Masc, und dies wird bestätigt durch Varro bei
Charis. 1, 15 S. 69 (I 90, 3) und 1, 17 S. 106 (I 131, 16);
Varro R. R. 3, 15, 1; 3, 15, 2; Plin. N. H. 8, 57, 82 (223);
Mart. 3, 58, 36; Petron. 31, 10. Gracula wird, wie Gesner im
Thes. bemerkt, aus Plin. N. H. 8, 27, 41 (101) zitiert, daselbst
wird aber, wie er selbst sagt, gi-aculi gelesen. Bei Salvian.
Epist. 4, 13 ist vestra gracula die Bezeichnung eines jungen
Mädchens. Merula allein, nicht merulus, wird auch von Charis.
1, 15 S. 42 (I 58. 16) und Beda de orthographia S. 2791 (VII
280, 5) anerkannt, aber merulus steht Anthol. Lat. ed. Riese
762, 13. Chamaeleon als Name des Tieres steht als Masc.
bei Plin. N. H. 8, 33, 51 (122); 28, 8, 29 (112); 28, 10, 45
(162); Solin. 40, 21; Tert. de pall. 3; über dasselbe als Name
einer Pflanze vergl. unter 140. Hystrix ist im Lateinischen
wie im Griechischen Commune ; Femin. Plin. N. H. 7, 35, 53
(125) und Calpurn. Ecl. 6, 13, Mascul. Claudian. Hystr. 4. Für
cimex als Fem. wird Plin. N. H. 32, 10, 47 (136) cimices in-
vectas angeführt, aber invectas hat keine Autorität, Cana culex
bei Plaut. Gas. 2, 3, 22, womit das Gen. fem. von culex be-
wiesen werden sollte, ist wahrscheinlich korrumpiert. Oculata
bei Plin. N. H. 32, 11, 53 (149) ist Name einer besonderen
— 929 —
rischg-attung, mit Epitheton des vorhergehenden murex, und kann
daher nicht zum Beweise für das Gen. fem. des letzteren dienen.
Panthera soll nach Prise. 5, 1, 2 S. 639 (II 141, 18) Commune
sein; wir lesen es nur als Fem., wie Cic. Epist. ad Fam. 2, 11,
2; Cael. bei Cic. Epist. ad Fam. 8, 9, 3; Horat. Epist. 2, 1,
195; Ovid. Met. 3, 669; Plin. N. H. 8, 17, 23 (62). Lendes
ist nach Charis. Art, gramm. 1, 11 S. 19 (I 32, 21) und Exe. art.
gramm. S. 98 (I 548, 28) und Diom. 1 S. 314 (I 327, 28) Masc,
aber iu der einzigen bekannten Stelle, aus welcher sich das Genus
erkenuen lässt, Samon. 72, ist lendes iniquas. Das Plur. cosses
ist Masc. Plin. N. H. 17, 24, 37 (220); 30, 13, 39 (115).
Mit einigen dieser Epicoena wird die Bezeichnung des Ge-
schlechts verbunden, ohne dass dieses auf das grammatische
Genus einwirkt: volpis masculae Plin. N. H. 28, 11, 46 (166)
und anatum mascularum Plin. N. H. 30, 7, 20 (60). Doch
ist bei Scrib. Larg. 177 anatis masculi nach anatis ferainae,
und bei Plin. lun. Medic. 2, 6 anatum masculorum.
Einige Tiernamen, die in doppelter Form auf us
und auf a gebräuchlich sind, gehören insofern zu den
Epicoena, dass beide Formen für die Tiergattung im
Allgemeinen und ohne Beziehung auf den Geschlechts-
unterschied gebraucht werden, obgleich in grammatischer
Hinsicht die auf us Masc. und die auf a Fem. sind. So ara-
neus und aranea bei Non. S. 192, 9; coluber und colubra
bei Non. S. 201, 19; lacertus und lacerta, luscinius und
luscinia bei Charis. Exe. art. gramm. S. 104 (I 552, 11).
Früher wurde noch palumbus und palumba hinzugefügt; durch
die neuere Kritik ist palumba aus den wenigen Stellen entfernt,
iu welchen es stand, indem nach den Hdschr. bei Prop. 5 (4),
5, 63 (65) vielmehr columbae, bei Cels. 6, 6, 39 zweimal
palumbi gelesen wird. Für das weibliche Tier ist palumbi
gebraucht Plin. N. H. 10, 53, 74 (147). Simius als Masc. und
simia als Fem. werdeu ebenfalls von beiden Gesclilechtern
gebraucht; nur als Schmähwort auf einen Mann kann simia
Masc. sein. Charis. 1, 15 S. 84 (I 108, 20): Simiam auctores
dixerunt etiam in masculino, ut Afranius (330) in Temerario:
Quis hie est simia, qui me hodie ludiücatus est? Labeiüus (40)
tamen in Cretensi ait: Farmacopoles simium deamare coepit.
Et Cicero ad Marcellum (vielmehr ad Marium Epist. ad Fam.
Neue- Wagener, Formenlehre 1, 3. Aufl. '•^'^
— 930 -
7, 2, 3) simiolum deminutive dixit. Plaut. Most. 4, 2, 4 (886)
vide ut fastidit simia (nämlich Phaniscus); Cael. bei Cic. Epist.
ad Farn. 8, 12, 2 malui collegae eius me obligare, quam illius
simiae (des Appius) vultuni subire-, Plin. Epist. 1, 5, 2 Rusticum
insectatur atque etiam Stoicorum simiam appellat; Capitol.
Maxim. Tun. 1, 5 dictus est simia teraporis sui. Aber ebenso
steht simius, Vatin. bei Cic. Epist. ad Farn. 5, 10, 1 ; Horat. Serm.
1, 10, 18; Senec. Contr. 9, 3 (26), 11; Phaedr. 1, 10, 6; 3, 4, 1.
Feminam leonera hat Plaut, bei Philarg. zu Verg. Ecl.
2, 63. Ausserdem wird bei Val. Fl. 6, 346 und Stat. Silv. 2,
1, 9 leo von der Löwin erklärt. Die Stelle des Val. Fl.: At
vero ingentem Telamon procul extulit orbem, exanimem te,
Canthe, tegens: ceu saeptus in arto dat catulos post terga leo,
sie comminus hastam Aeacides gressumque tenet, contra que
ruentem septeno validam circumfert tegmine molem, ist den
Homerischen Versen IL 17, 132 folg. nachgebildet: Aia(; d'
diKfl MsvoiTiädfi accxog ev^v xaXvipag, earrjxei, ag Tig .rs ksoav
nsqi oiCi Tixeociv, m qä re vijni^ äyomi (JvvavrriOwvrai sv vÄfi
(kvdqsg snaxT^Qsg' ö ds je a^ive'C ßXefisaipsr nccv ds r' srcionv-
vtov xccTCo aXx£Tai, ÖGOe xaXvntoav Stg Aiag jieQi üaTQOxXü) tJqco'i
ßeß^xsi. Da heisst es in den Ven. SchoL: (faai (jirj axvfivayüoyely
Tov XsovTU. iGutg ovv rriv ^rjAeidv g)rjGtV ovx oide ydg OfirjQog
fo Xsccvva' dio (fd^cioag elnstv Xacav öXa aQüsvtxutg snccyei. Jedoch
schon bei Eustath. wird erwidert: xal [itjv 'Avri^a'x^og xai dXXoi
üxvfxvayuiysXv iGxoqovai xai tov äq^sva Xsovja. Bei Val. Fl. aber
schweift nicht einmal der Löwe mit seinen Jungen herum,
sondern er ist in arto, mutmasslich in der eigenen Höhle, mit
denselben eingeschlossen. Um so weniger sind wir berechtigt,
statt des Löwen die Löwin zu fordern. Und wenn Stat. in dem
Gedicht, mit welchem er den Melior über den Tod eines ge-
liebten Knaben trösten will, sagt: Intempesta cano: citius me
tigris abactis fetibus orbatique velint audire leones ; so bedeutet
leones das Löwenpaar, vergl. reges unter 136, oder auch patres,
fratres, filii, avi und soceri unter 135. Hätte der Dichter
Löwinnen allein bezeichnen wollen, so Avürde er gewiss orbatae
leaenae geschrieben haben. Über den Plur. solcher Tiernamen
sagt Servius bei Julian. Dig. 32, 62: Mulorum appellatione
etiam mulae contiuentur, quemadmodum appellatione servorum
etiam servae plerumque continentur.
- 931 —
140. Die Namen von Bäumen, Sträuchen, Stauden
und Pflanzen sind grösstenteils Fem.: acacia, castanea,
olea, picea, tilia, aesculus, alnus, arbutus, balanus, buxus,
byblus, cedrus, cerasus, citi'us, cornus, corulus, cupressus,
ebenus, fagus, ficus, caprificus, fraxinus, hyssopus, iuniperus,
laurus, lentiscus (Dichter bei Cic. Divin. 1, 9, 15 und Avien.
Arat. 1784), lotus, malus, morus, myrtus, nardus, omus, papyrus,
pinus, pirus, platanus, pomus, populus, prunus, quercus, sa-
bucus, spinus, ulmus, vitis, abies; carex (Prise. 5, 6, 36 S. 655
[II 164, 20]), ilex, rumex, filix, larix, salix; laver, tüber oder
tubur: harundo.
Laver als Fem. hat Plin. N. H. 26, 8, 32 (50) laver con-
dita et cocta torminibus medetur. Tubur Plin. N. H. 16, 25,
42 (103) : Ab amygdala proximae florent Armeniaca, dein tu-
bures et praecoces, illae peregrinae, hae coactae. Fem. sind
ferner faselus Colum. 10, 377, aber Masc. Colum. 12, 9, 1
alisma Plin. N. H. 25, 10, 77 (124); cissanthemos Plin. N. H
26, 15, 90 (156); crocodileon Plin. N. H. 27, 8, 41 (64)
echios Plin. N. H. 25, 9, 58 (104); paliurus Plin. N. H. 13
19, 33 (111); periclymenos Plin. N. H. 27, 12, 94 (120)
peristereos Plin. N. H. 25, 10, 78 (126); 26, 15, 90 (155)
polyanthemum Plin. N. H. 27, 12, 90 (112); polygonus
PHn. N. H. 26, 15, 90 (158); 27, 12, 91 (113); 27, 12, 91
(116); 27, 12, 91 (117); poterion Plin. N. H. 27, 12, 97 (122);
lagopus Plin. N. H. 26, 8, 34 (53).
Manche Nomina dieser Art kommen mit wechselndem
Genus vor. Malus der Mastbaum ist immer Masc, Verg.
Aen. 5, 489; 5, 504; 5, 511; Horat. Carm. 1, 14, 5; Ovid.
Her. 5, 53 und Met. 11, 470; 14, 533; 15,737; Lucan. 5, 418;
Val. Fl. 1, 126; 1, 312; 1, 620; malus der Apfelbaum Fem.,
Varro R. R. 1, 7, 6; 1, 40, 6; Pallad. 14, 78. Vergl. Caper
de orthogr. S. 2243 (VII 100, 16) und Serv. zu Verg. Aen. 5,
487. Bei Prob, de nom. S. 225 (IV 215, 24) lesen ^vir: Nomina
arborum generis masculini, ut oleaster et malus, sed non arbor
navis, et cyparissus; wahrscheinlich ist nonnisi für non zu
schreiben. Cupressus war Masc. bei Enn. (Ann. 267), aus
welchem von Gell. 13, 20 (21), 13 und Non. S. 195, 24 rectos
cupressos bemerkt wird, ebenso Masc. auch (Ann. 265) bei
Philarg. zu Verg. Ge. 2, 444. Ficus ist Masc. Cato R. R. 42
59*
— 932 —
librum cum gemma de eo fico. Prob, de nom. S. 224 (IV 214, 33)
will aus den auch von Charis. 1, 15 S. 74 (I 95, 27) citierten
Worten des Varro de ficu se suspendit beweisen, dass bei
diesem Schriftsteller ficus Masc. sei; er sagt: cuius aldativus
masculiui generis est. Dasselbe ficu haben noch andere, vergl,
unter 122. Aber die Beweiskraft der Endung u für das Masc,
leuchtet nicht ein. Nach Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 10)
waren ausser cupressus noch platanus, populus und
laurus Communia, Donat. 2, 4, 2 S. 1747 (IV 375, 33) zählt
pinus dazu; so findet sich substrato lauro Pallad. 12, 22, 4;
pini frugiferi Pallad. 11, 14, 7; populi albi Veget. Ars vet. 5,
67, 5, ferner fagus diff'usus Anth. Latin, ed. Riese 726, 16;
ulmi vernaculi radices Gargil. Mart. curae boum 7. Wenn Serv.
zu Verg. Ge. 4, 145 sagt: prunorum arbor vocatur spinus geuere
masculino, nam sentes has spinas dicimus; so scheint mit genere
masculino nur die Form auf us bezeichnet zu werden. Larix
ist Masc. Vitruv. 2, 9, 14; Fem. Plin. N. H. 16, 12, 23 (58);
16, 40, 79 (218) und Pallad. 12, 15, 1. Rumex Masc. Moret. 73;
Fem. Plin. N. H. 11, 8, 8 (18) und Scrib. Larg. 253. Sandyx
Masc. Grat. Cyneg. 86 interdum Libyco fucantur sandyce pinnae;
Fem. sandyx Indica Vopisc. Aurel. 29, 3.
Amaracus Masc. Plin. N. H. 21, 11, 39 (67); Fem. N. H. 13,
I, 2 (14). Centunculus als Pflanze Masc. Plin. N. H. 24,
15, 88 (138); Fem. Plin. N. H. 26, 11, 66 (105); 26, 11, 70
(114). Chamaeleon als Pflanze Masc. Plin. N. H. 22, 18, 21
(45); Fem. Plin. N. H. 30, 4, 10 (30). Crocus ist als Masc.
bezeichnet Culex 401 Cilici crocus editus arvo; als Fem. Apul.
Met. 10, 34 S. 748 vino crocus diluta. Cyclaminos Fem.
Plin. N. H. 25, 9, 67 (115); 25, 9, 68 (116); 25, 9, 69 (116);
25, 11, 84 (134). Cytisus Fem. Colum. 2, 11, 1; 9, 4, 2;
de arb. 28, 2 im cod. Polit.; Plin. N. H. 16, 40, 76 (204); 26,
II, 66 (106); Masc. Colum. 5, 12, 1; 5, 12, 2; 5, 12,5 (wenn
nicht auch hier cytisum als Neutr, anzunehmen ist, vergl. unter
125); Plin. N. H. 13, 24, 47 (130); cytisum als Neutr. Colum.
de arb. 28, 1 im cod. Polit. und 28, 4. Dictamnum pota
Plin. N. H. 26, 14, 87 (142); nach vorhergehendem Nomin.
dictamnum und pseudodictamnum, eas , utramque und
veram dictamnum Plin. N. H. 25, 8, 53 (93); dagegen folgt bei
Verg. Aen. 12, 416 hoc auf das v. 412 vorausgegangene dictam-
- 933 —
num, und auch Plin. N. H. 25, 8, 53 (92) verbindet dictamnum
ramis praetenue , puleio simile, acre gustu und 25, 8, 53 (93)
pseudodictamnum folio simile, a quibusdam chondris vocatum.
Bei Cic. Nat. Deor. 2, 50, 126 ist" dictamnus, ohne Anzeichen des
Genus. Der Genit. ebuli als Fem. Plin. N. H. 25, 10, 71
(119) im Voss., Rice, und Par. d; ebulum als Neutr. Plin. N, H.
26, 8, 49 (81). Gros SU s ist Fem. nach Charis. 1, 15 S. 75
(I 96, 4), und SO bei Plin. N. H. 15, 18, 19 (73); 17, 27, 43
(254), aber Masc. Matius bei Macrob, Sat. 3, 20, 5; Gels. 5, 12
und Pallad. 4, 10, 28. Lapathos Masc. Lucil. (4, 1) bei Cic.
Fin. 2, 8, 24; Fem. Colum. 10, 373. Lotos oder lotus ist
beinahe überall Fem., Culex 124 ; Ovid. Met. 9, 341 ; 10,
96; Fast. 4, 190 und Epist. ex Pont. 4, 10, 18; Colum. 10,
258; Plin. N. H. 13, 18, 32 (110); 16, 30, 53 (121); 22, 21,
27 (55); 24, 2, 2 (6); Sil. 8, 505; 11, 432; aber Masc. Cic. Epist.
ad Fam. 7, 20, 1; Mart. 8, 51, 14. Pampin us ist Masc. und
Fem. nach Donat. 2, 4, 2 S, 1747 (IV 375, 33); Pompei. Comment.
S. 145 (V 160, 14); S. 152 (V 163, 14); Serv. (Serg.) Comm.
in Donat. S. 1842 und 1843 (IV 432, 6); Diom. 1 S. 314 (I
327, 12); Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 15); Cledon. S. 1896
(V 40, 15). Als Fem. haben dasselbe Lucil. (fab. ine. 131) bei
Cledon. a. a. 0.; Corn. Sever. bei dem Grammat. de dub. nom.
S. 94 (V 588, 2); ein Dichter bei Charis. 1, 15 S. 81 (I 105,
19), vielleicht ist der nämliche Vers des Corn. Sever. gemeint ;
Claudian. Epithal. Pallad. et Celer. 5 und Cons. Stilic. 3, 367;
Sidon. Epist. 5, 17, und nach dem Zeugnisse des Serv. zu Verg.
Ecl. 7, 58 öfters Varro; als Masc. Cato R. R. 33, 4; Acc. (257)
bei Cledon. a. a. 0.; Colum. 3, 17, 3; 3, 18, 4; 4, 29, 11;
Plin. N. H. 23 Prooem. 3; 23, 1, 11 (14). Papyrus ist Fem.
Ciris88; Lucan. 4, 136; Mart. 3, 2, 4 ; 10, 97, 1; luven. 4,24;
7, 101; Veget. Art. veter. 2, 57, 1; papyrus als Masc. ist un-
bekannt. Raphanus Fem. Samon. 375; Pallad. 9, 5, 3; Masc.
Plin. N. H. 19, 5, 26 (78); 19, 5, 26 (79); 19, 5, 26 (83); 19,
5, 26 (84); 19, 5, 26 (85); 19, 5, 26 (86); 19, 5, 26 (87).
Rubus Masc. Verg. Ecl. 3, 89; Colum. 11, 3, 5; Plin. N. H.
17, 13, 21 (96); 24, 13, 73 (119); 24, 14, 75 (123); 24, 14,
76 (114); Pallad. 1, 34, 5; Fem. Gell. 19, 12, 7; Samon. 236;
561; Prudent. Cathcm. 5, 31 und Apoth. 55; 70. Für ruscus
als Fem. wird Colum. 10, 374 hirsuta rusco angeführt, wo
— 934 —
jedoch die Var. tirsuto oder tyrsuto bemerkt ist; es scheint
also auch hier ruscum gebraucht, wie bei Fest. S. 262, doch
ist der Nomin. ruscus bei Colum. 12, 7, 2. Sampsuchus
Fem. Plin. N. H. 13, 1, 2 (10); Masc. Geis. 5, 11. Tithy-
mallus Fem. Samon. 841; 1106; Masc. Plin. N. H. 26, 8, 39
(62). Über die neutr. Nebenform amaracum, crocum, cycla-
minum, cytisum, lapathum, papyrum, sampsuchumvergl. unter 125.
Oleaster ist Masc. nach Serv. zu Verg. Aen. 12, 764
und Prise. 5, 4, 19 S. 648 (II 154, 16), und so lesen wir es
Cic. Verr. 3, 23, 57; Verg. Ge. 2, 182 und Aen. 12, 766;
Plin. N. H. 16, 44, 89 (240). Der Grammat. de dub. nom.
S. 90 (V 585, 22) giebt als gebräuchliche Form ohne Beleg ein
Neuti-. oleastrum, jedoch den Plur. oleastra Calpurn. 2, 44.
Pinaster ist als Fem. behandelt Plin. N. H. 14, 20, 25 (127);
weniger klar ist dieses Genus Plin. N. H. 16, 10, 17 (39)
pinaster nihil est aliud quam pinus silvestris minor altitudine
et a medio ramosa, sicut pinus in vertice, denn ramosa kann,
wie auch das folgende crassiorem dat haec resinam, auf pinus
silvestris bezogen werden.
Masc. sind ferner acanthus Verg. Ge. 4, 123 und Aen.
1, 649; 1, 711; Ovid. Met. 13, 701; Colum. 10, 241; Stat.
Silv. 3, 1, 37; Plin. Epist. 5, 6, 36; aspalathus Plin. N. H.
12, 24, 52 (110); asparagus Cato R. R. 161, 2; Colum. 11,
3, 43; 11, 3, 45; Plin. N. H. 19, 4, 19 (54); 19, 8, 42 (142);
luven. 11, 69; Pallad. 4, 9, 12; asphodelus Plin. N. H. 12,
17, 68 (108); calamus Cic. Epist. ad. Q. fr. 2, 15 b, 1; Catull.
63, 22; Horat. Carm. 1, 15, 17 und A. P. 447; Ovid. Met.
8, 30; Plin. N. H. 6, 29, 33 (166); 12, 22, 48 (104); 16, 36,
65 (159); Carduus Plin. N. H. 20, 23, 99 (263); Pallad. 4, 9,
2; dumus Ovid. Met. 12, 356, wo jedoch andere solido trunco
lesen; intubus Plin. N. H. 19, 8, 39 (129); 20, 8, 29 (73)
mit der Nebenform intubum (vergl. unter 125); iuncus Verg.
Ecl. 1, 48; Colum. 10, 306; Cels. 3, 21 S. 107 Daremb.; Plin.
N. H. 21, 18, 69 (112); 21, 18, 70 (117); 21, 18, 72 (120);
26, 8, 46 (72); muscus Cato R. R. 6, 2; Colum. 4, 24, 6;
Pallad. 3, 12, 4; 10, 10, 3; rhamnus Plin. N. H. 24, 14, 76
(124); scirpus Plin. N. H. 16, 37, 70 (178); tibulus Plin.
N. H. 16, 10, 17 (39). Aber gewöhnlich apium als Neutr.
Horat. Carm. 1, 36, 16; 4, 11, 3; Colum. 11, 3, 33; 11, 3, 34;
— 935 —
Plin. N. H. 19, 8, 46 (158); 20, 11, 14 (112); doch über apium
viridem und apios vergl. unter 125. Auch hellebor um oder
elleborum als Neutr. ist herrschend Plaut. Pseud. 4, 7, 89
(1185); Plin. N. H. 14, 16, 19 (110); 25, 5, 21 (48); 25, 5, 22
(54); 25, 5, 23 (56); 25, 13, 94 (150); 27, 2, 2 (6); 31, 6, 33
(63); Cael. Aurel. Acut. 3, 8, 86 S. 245; 3, 16, 135 S. 269;
Chron. 2, 1, 52 S. 537; für das Masc. helleborus spricht nur
der Accus. Plur. helleboros (vergl. unter 104) und das Griech.
6 sXXsßoQOc und rovq iXXeßoQOvg.
Neutra sind von den Namen der Bäume acer, siler, suber,
robur. Dies bezeugt für suber und siler Prise. 5, 3, 14 und
15 S. 646 (II 150, 15 und 151, 2); für siler Serv. zu Verg.
Ge. 2, 12 und Aen. 12, 764, und Charis. 1, 14 S. 32 (I 46, 7)
in den Exe. Cauch. Molle siler hat Verg. Ge. 2, 12; siler
montauum Veget. Art. vet. 3, 4, 34; suber als Neutr. Plin.
N. H. 17, 24, 37 (234). Also ist hie suber suberis bei Prob.
Cathol. 1, 25 S. 1452 (IV 12, 9) unrichtig. Acer soll Fem.
sein nach Prise. 5, 3, 15 S. 646 (II 151, 2), welcher 6, 8, 44
S. 698 (II 233, 14) haec acer arbor acri aus Serv. in commento
Virgilii anführt. Serv. zu Aen. 2, 26 gebraucht den Acc.
acerem, aber Neutr. ist acer Ovid. Amor. 1, 14, 28; Plin. N. H.
16, 15, 26 (67). Robur ist häufig als Neuti'. bezeichnet, wie
Cic. Divin. 2, 41, 86; CatuU. 64, 107; Verg. Ge. 1, 162 und
Aen. 2, 230; 6, 181; 8, 221; 10, 479; Ovid. Met. 8, 753; Plin.
N. H. 16, 40, 76 (204); 16, 40, 79 (218). Auch Namen von
anderen Gewächsen auf er sind Neutra, laser, papaver, siser,
tüber (Morchel), zingiber, und Namen von Früchten gleicher
Endung, cicer, piper, und wieder laser und papaver. Vergl.
Prise. 5, 3, 15 S. 646 (II 151, 2). Doch papaver war in der
alten Sprache Masc. nach Non. S. 220, 9; Charis. 1, 15 S. 64
(I 83, 26); Prise. 5, 8, 44 S. 658 (I 170, 13) und dem Graramat.
de dub. nom. S. 92 (V 586, 23). Papaver Gallicanus hat
Cato (Orig. II fragm. 12 ed. Jordan p. 11, 5) bei Charis. a. a.
O., und den Acc. papaverem Plaut. Poen. 1, 2, 113 (326)
und Trin. 2, 4, 8 (410) und Varro in Admirandis bei Non.
Charis. und dem Grammat. de dub. nom. a. a. O. Auch Serv.
zu Verg. Ge. 1, 212 bedient sich des Acc. papaverem. Piper
war auch Masc. Oribas. 12, 31. Siser hat im Plur. siseres
Bei PHn. N. H. 20, 5, 17 (35) ist tris siseres nach kurz vorher-
— 936 -
gegangenem § 34 siser erraticum. Vnrro L. L. 8, 25, 48 sagt
darüber: Siiigularia solum sunt multa, ut cicer, siser; nemo
enim dieit cicera, sisera. Neutr. sind ferner far und ador, eben-
so wie frumentura, ordeum, triticum.
Zu mehreren Baumnamen auf us gehören die Namen
der Früchte und Hölzer auf um neutr. Gen., wie arbutum,
buxum, cerasum, citrum, cornum, elcnum, mal um, morum,
myrtum, nardum, pirum, pomum, prunum. Vergl. Donat. 2, 4,
2 S. 17 47 (IV 375, 35); Diom. 1 S. 314 (I 317, 14); Serg. Explan,
in Donat. 2 fol. 60* (IV 540, 9); Pompei Comment. S. 153 (V
163, 30); Prise. 5, 1, 3 S. 640 (II 142, 10). Doch über buxum
und nardum vergl. unter 125. Balsamum ist bei gleicher
Form und gleichem Genus sowohl der Strauch wie der daraus
gewonnene Saft, Verg. Ge. 2, 119; Phn. N. H. 12, 25, 54 (111);
16, 32, 59 (135); Tac. Hist. 5, 6; Solin. 35, 5; lustiu. 36, 3,
4; Claudian. Nupt. Honor. et Mar. 96 und Epithal. Pallad. et
Celer. 121.
Einige Nomina auf a und auf us sind dem Baum
und der Frucht gemeinsam, wie castanea, olea, ficus, capri-
ficus, balanus, und in der Regel, auch wenn sie die Frucht
bezeichnen, fem. Gen. Doch primos ficos hat Lucll. (5, 28)
bei Non. S. 281, 16 von der Frucht, imd bei Gels. 5, 18, 32
ist fici aridi partem in den Med., aber Daremberg hat aridae;
Cael. Aurel. Acut. 3, 3, 16 fici suculenti; Chron. 3, 2, 26
S. 214 ex arido fico und 3, 2, 40 S. 221 ex fico calefacto;
3, 4, 53 S. 228 fici impressi patientibus locis als Gen.; 3, 5,
76 S. 240 cum fico arido; 3, 8, 147 S. 276 aridi fici pinguia
duo vel tria; 4, 8, 126 S. 344 sicco fico; 5, 2, 44 S. 373 ex
fico decocto. Mit Unrecht aber wird Varro L. L. 9, 48, 80
dafür angeführt, wo die Vulg. hi (oder hei) et hae fici ohne
Autorität ist. In den Citateu aus Gels, und Gael. Aurel. kann
man auch ficum als Neutr. finden, und bei Gael. Aurel. Ghron.
3, 8, 113 S. 259 ist tundendum aridum ficum, sed quod sit
pingue ac sucidum, und bei Plin. lun. 3, 22 im St. Gall. und
Dresd. ficum als Nomin.; Rose schreibt hier p. 95, 15 falsch
ficus. Nach Prise. 6, 14, 76 S. 713 (II 261, 9) geht hie ficus,
Vitium corporis, nach der vierten Declin. Er führt Mart. 1, 65
an, bei welchem allerdings v. 4 ficos (im Put., Gud. und Leid.
z. ficus) Gaeciliane tuos gelesen wird, und fügt hinzu : Ex quo
- 937 —
ostendit, et vitium et fructum posse quartae esse declinationis,
genere autem differre. Aus der nämlichen Stelle des Mart.
giebt Charis. 1, 15 S. 75 (I 96, 1) und 1, 17 S. 103 (I 128,
23) ficos Laetiliane tuos; vergl." unter 122. Balanos Sardianos
hat Plin. N. H. 15, 23, 25 (93) als Griech. Benennung der Ka-
stanien; sonst ist balanus Fem., wie Horat. Carm. 3, 29, 4;
Scrib. Larg. 129. Verschieden davon ist balanos nigros und
balanos albos, Avelches Metell, bei Macrob. Sät. 3. 13, 12 als
Fischnaraen gebraucht. Cerasos dulces Prop. 5 (4j, 2, 15 von
der Frucht des Baumes, welche gewöhnlich cerasum als Neutr»
heisst, ist ohne Zweifel als Fem. anzusehen, und ebenso cute
et suco constant cerasi Plin. N. H 15, 28, 24 (112). Aber
tüber die Nusspfirsiche kennen wir nur als Masc. aus oblatos
tuberes Suet. Domit. 16; denn vernae tuberes Mart. 13, 43,
2 stehen im Gregensatz zu quid tibi cum Libycis? also ist nicht
vernus a um gemeint, sondern verna ist als unveränderliches
Adjekt. zu verstehen (vergl. unter 137), wie in vernas apros
Mart. 1, 49, 24; lupos vernas Mart. 10, 30, 21; verna liber Mart.
3, 1, 6, daher das Genus des Subst. nicht daraus erkannt wird.
141. Die Benennungen edler Steine sind grössten-
teils Fem. oder Communia. Jaspis Fem. Verg. Aen. 4,
261; Plin N. H. 37, 8, 37 (115); 37, 10, 56 (151); Stat. Theb.
4, 270; 7, 659; luven. 5, 42; Claudian. IV cons. Honor. 591;
Avien. Orb. terr. 469; 1322; Prise. Perieg. 755; 1020. Onyx
Fem. Plin. N. H. 37, 6, 24 (90); Mart. 7, 94, 1; dasselbe Wort
bezeichnet auch eine Marmorart, welche zu Salbengefässen,
Trinkgefässen, Bettfüssen und Sesseln verarbeitet wurde, vergl.
Plin. N. H. 36, 7 12 (59); 36, 8, 12 (61). Von dieser Mar-
morart gebraucht ist es Masc. bei Lucan. 10, 116; Plin. a. a. 0.,
Stat. Silv. 1, 2, 149; Mart. 12, 50, 4, uud insbesondere als
Salbengefäss Masc. bei CatuU. 66, 83; Horat. Carm. 4, 12,
17; Prop. 3 (2), 13, 30; 4 (3), 10, 22; Mart. 11, 50, 6, aber
Fem. Mart. 7, 94, 1. lasponyx ist Fem. Plin. N. H. 37, 9,
37 (118). Sardonyx Fem. Pers. 1, 16; Plin. N. H 37, 6, 23
(86); 37, 6, 24 (90); luven. 7, 144, und mit lliuzutuguug von
gemma Solin. 33, 18; 33, 19; Masc. Mart. 4, 28, 4; 9, 59, 19;
10, 87, 14; 11, 37, 2; luven. 6, 382. Achates Fem. Plin.
N. H. 37, 1, 3 (5); 37, 10, 54 (139 bis 142); Isid. Orig. 16,
11, 1; Masc. Claudian. Nupt. Hon. et Mar. (10), 92. Fem. sind
— 938 —
auch dendrachates, aethachates und coralloachates Plin.
N. H. 37, 10, 54 (139); 37, 10, 56 (153).
ADicthystus ist Fem. Ovid. A. A. 3, 181; Plin. N. H.
37, 9, 40 (121); Avien. Orb terr. 1326; Prise. Perieg. 1022;
Masc. Isid. Orig. 16, 9, 1. Chrysolithus Fem. Plin. N. H.
37, 7, 28 (101) in den codd. Barb. und 37, 9, 42 (126); 37,9,
43 (127); Masc. Prop. 3 (2), 16, 44; Prudent. Psych. 854;
Isid. Orig. 16, 15, 2. Chrysoprasus Fem. Plin. N. H .37,
8, 34 (113); Prudent. Psych. 865; Masc. Solin. 30, 34; Isid.
Orig. 16, 7, 7; 16, 14, 8. Crystallus Helv. Cinna beim Schol.
luven. 6, 155; Fem. Prop. 5 (4), 3, 52; Ovid. bei dem Grammat.
de dub. nom. S. 75 (V 576, 6), die Stelle soll jedoch als Beleg
für das Gen. neutr. dienen; Priap. 63, 6; ferner Plin. N. H.
36, 26, 66 (192); 37, 2, 9, (23); 37, 9, 46 (129); Solin. 33, 20;
Masc. Solin. 15, 29; 15, 30; Isid. Orig. 16, 13, 1; eine Neben-
form crystallum Vulg. Apoc. 21, 11. Sapphirus oder sap-
pirus Fem. Plin. N. H. 37, 9, 39 (120); Masc. Isid. Orig. 16,
9, 2; Anth. Lat. ed. Riese 728, 5. Sraaragdus Fem. Ovid.
Met. 2, 24 im Thuan., Barb. und in anderen Büchern (sonst
claris smaragdis); Lucan. 10, 121 in einem Bersm. und im
Amsterd.; Claudian. VI cons. Honor. 563 in einer Hdschr.;
Ennod. Carm. 1, 4, 77; aber gewöhnlich Masc, Prop. 3 (2), 16,
43; Plin. N. H. 37, 1, 3 (6); 3, 1, 4 (8); 37, 5, 16 bis 19 (62
bis 118); 37, 10, 59 (162); Samon. 953 (943); Inschr. Orell.
2510; Lact. Phoenix 135; Isid. Orig. 16, 7, 1; 16, 7, 2. Chalco-
smaragdos Fem. Plin. N. H. 37, 5, 19 (74) und Isid. Orig.
16, 7, 3; in der Stelle des Plin. geht gerama vorher. Topazus
Fem. Plin. N. H. 37, 8, 32 (107); 37, 8, 35 (114); Masc. Prise.
Perieg. 1021; dafür topazion als Fem. Isid. Orig. 16, 7, 9.
Ferner sind Fem. apsyctos Plin. N. H. 37, 10, 54 (148);
Isid. Orig. 16, 11, 2; chalcophonos Plin. N. H. 37, 10, 56
(154); Isid. Orig. 16, 15, 9; exhebenus Plin. N. H. 37, 10,
58 (159); Isid. Orig. 16, 10, 11; melichrysos Plin. N. H. 37,
9, 45 (128); Isid. Orig. 16, 5, 6; acopos Plin. N. H. 37, 10,
54 (143); baroptenus Plin. N. H. 37, 10, 55 (150); chry-
selectros Plin. N. H. 37. 9, 43 (127); cyanos Plin. N. H. 37,
9, 38 (119); erotylos Plin. N. H. 37, 10, 58 (160); eureos
Plin. N. H. 37, 10, 58 (161); leucophthalmos Plin. N. H. 37,
10, 62 (171); morochthos Plin. N. H. 37, 10, 63 (173); phlo-
— 939 —
ginos Plin. N. H. 37, 10, 66 (179); sandastros Plin. N. H.
37, 7, 28 (100); thelycardios Plin. N. H. 37, 10, 68 (183);
zoraniscaeos Plin. N. H. 37, 10, 70 (185); lycophthalmos
Plin. N. H. 37, 11, 72 (187); Isid. Orig. 16, 15, 20; trichrus
Plin. N. H. 37, 10, 68 (183); Isid. Orig. 16, 11, 7; enhydros
Isid. Orig. 16, 13, 9; sardius Isid. Orig. 16, 8, 2; paederos
Plin. N. H. 37, 9, 46 (129); Isid. Orig. 16, 10, 2; paneros
Plin. N. H. 37, 10, 66 (178); astrion Plin. N. H. 37, 9, 48
(132); Isid. Orig. 16, 13, 7; heliotropium Plin. K H. 37, 10,
60 (165); Isid. Orig. 16, 7, 12; ion Plin. N. H. 37, 10, 61 (170);
mormorion Plin. N. H. 37, 10, 63 (173); antipathes Plin.
N. H. 37, 10, 54 (145); diphyes Plin. N. H. 37, 10, 57 (157);
eumeces Plin. N. H. 37, 10, 58 (160); balanites Plin. N. H.
37, 10, 55 (149); Isid. Orig. 16, 15, 10; astriotes Plin. N. H.
37, 9, 49 (133); batrachites Plin. N. H. 37, 10, 55 (149);
gassinnades Plin. N. H. 37, 10, 59 (163); asterites Isid.
Orig. 16, 10, 3; Choaspites Isid. Orig. 16, 7, 16; dracon-
tites Isid, Orig. 16, 14, 7; lychnites Isid. Orig. 16, 14, 4;
molochites Isid. Orig. 16, 7, 11; myrrhites Isid. Orig. 16,
7, 24; syrtites Isid. Orig. 16, 14, 10; argyrodamas Plin.
K H. 37, 10, 54 (144); androdamas Isid. Orig. 16, 5, 8;
chalazias Plin. N. H. 37, 11, 73 (189); Isid. Orig. 16, 10, 5;
cyamias Plin. N. H. 37, 11, 73 (188); icterias Plin. N. H.
37, 10, 61 (170); myrmecias Plin. N. H. 37, 10, 63 (174);
ostracias (sive ostracitis) Plin. N. H. 37, 10, 65 (177); Dio-
nysias Isid. Orig. 16, 11, 8; chrysolampsis oder chryso-
lampis Plin. N. H. 37, 10, 56 (156); Isid. Orig. 16, 15, 4;
cepionis Plin. N. H. 37, 7, 56 (156). Detlefsen schreibt ceti-
onides; enorchis Plin. N. H. 37, 7, 58 (159); erythallis
Plin. N. H. 37, 7, 58 (160); lyclmis Plin. N. H. 37, 7, 29 (103);
alabastritis Plin. N. H. 37, 10, 54 (143); anthracitis Plin.
N. H. 37, 7, 27 (99); cadmitis Plin. N. H. 37, 10, 56 (151);
cepitis Plin. N. H. 37, 10, 56 (152); chloritis Plin. N. H.
37, 10, 56 (156); Choaspitis Plin. N. II. 37, 10, 56 (156);
galactitis Plin. N. H. 37, 10, 59 (162); haematitis Plin.
N. H. 37, 10, 60 (169); hephaestitis Plin. N. H. 37, 10, 60
(166); Isid. Orig. 16, 15, 15; molochitis Plin. N. H. 37,8,36
(114); paeanitis Plin. N. H. 37, 10, 66 (180); sideritis Plin.
N. H. 37, 10, 67 (182); mitridax Isid. Orig. 16, 12, 2.
— 940 —
Aber Masc. ist überall adamas, Verg. Aen. 6, 552; Prep.
5 (4), 11, 4; Ovid. Amor. 3, 7, 57 und Epist. ex Pont. 4, 12,
32; Plin. N. IL 20 Prooem. 1; 37, 4, 15 (55); Val. Fl. 3, 225;
Stat. Silv. 1, 2, 69. Beryllus oder berullus Prop. 5 (4), 7, 9;
Plin. N. H. 37, 5, 20 (76); Solin. 52, 61; Isid. Orig. 16, 7, 5.
Chry soberyllus Solin. 52, 62; Isid. Orig. 16, 7, 6. Car-
bunculus Plin. N. H. 37, 7, 25 (92); Isid. Orig. 16, 14, 1.
Hyacinthus ist Masc. nach dem Grammat. de dub. nom. S. 82
(V 580, 30), Avo dafür Lact. Phoenix 137 angeführt wird. So
auch bei Solin. 30, 32; 30, 33; Isid. Orig. 16, 9, 3. Die Stelle
des Plin. N. H. 37, 9, 42 (126), in Avelcher auf den Satz:
hyacinthos Aethiopia mittit et chrysolithos aureo fulgore tralu-
centis, mehrere Epitheta fem. Gen. folgen, entscheidet nicht
über das Genus von hyacinthus, indem jene Epitheta sich viel-
mehr auf chrysölithus beziehen. Opalus ist Masc. Plin. N. H.
37, 6, 21 (80); Isid. Orig. 16, 12, 3.
Als Masc. stehen ferner melichrus und melichloros
Plin. 37, 11, 73 (191); anthracites Isid. Orig. 16, 14, 2;
chelonites Isid. Orig. 16, 15, 23; chryselectus Isid. Orig.
16, 15, 3; droselytus Isid. Orig. 16, 12,2; haematites Isid.
Orig. 16, 8, 5; hexecontalithos Isid. Orig. 16, 12, 5; pan-
chrus Isid. Orig. 16, 12, 1. Bei demselben Orig. 16, 8, 8 ist
lyncurius vocatus und darauf est autem fulva; Orig. 16, lOj 4
galacites lacteus est, qui attritus, dann suspensus, hernach
mittunt eam; Orig. 16, 15, 16 ostracites lapidosus, mit fol-
gendem altera.
142. Die Namen der Städte sind in der Regel
Fem., wie auch die Kunst die Städte in weiblicher
Gestalt darstellte. Aber die Plur. tantum auf i sind
Masc. Arpi restituti ad Romanos Liv. 24, 47, 10 und Arpi
recepti Liv. 26, 41, 15. Herculeos videt ipso in litore Baulos
Sil. 12, 156. Coriolos victos Flor. 1, 11, 9. Orbe in medio
positi Delphi Ovid. Met. 10. 167; Delphos meos Ovid. Met.
15, 144 und dudum taciti Delphi Claudian. IV cons. Honor.
144. Falerios captos Liv, 6, 7, 4. Qui nunc nulli, maxima
turba Gabi Prop. 5 (4), 1, 34 und Gabios fecerat suos Ovid.
Fast 2, 690. Iterum madefacti caede Philipp! Ovid. Met. 15,
824; latos Philippos Lucan. 1, 680; diris sucis conspersos
Philippos Lucan. 6, 581; puros fecere Philippos Lucan. 7, 872;
— 941 —
gemina iam Stratos morte Philippos Petron. 121 v. 111 und
nuUos Philippos Calpurn. Ecl. 1, 50. Auch bei Phocas vita
Verg. (Burmann's Anthol. 2, 186, Meyer 288, Riese 671) v. 69
(94) hat der Par. P eaede priorum perfusos acies legitur visura
Philippos; andere geben perfusas, und wegen dieser Lesart
wird der Vers von Heins, zu Ovid. Met. 15. 824 angreführt.
Ad obsidendos Pompeios Gros. 5, 18, 22. Adsunt Puteoli
toti Cie. Verr. 5, 59, 154-, Puteolos, qui nunc in sua potestate
sunt, totos novo populo occupabunt Cic. 1. agr. 2, 31, 86 und
nescio cur ego Puteolos non meos faciam Cic. Epist. ad
Att. 7, 3, 9; Puteoli . . dicti Plin. N. H. 3, 5, 9 (61). Thau-
maci loco alto siti sunt Liv. 32, 4, 3; ab eo miraculo Thaumaci
appellati Liv. 32, 4, 5 und faucibus super quas Thaumaci siti
sunt Liv. 36, 14, 12. Post Veios captos Cic. Divin. 1, 44,
100; circumsessi Vei sunt Liv. 4, 61, 2; ad obsidendos Veios
Liv. 5, 7, 1; Veios captos Liv. 5, 23, 1; 6, 7, 4; habitaudos
Veios Liv. 5, 24, 8. Volsinios expugnatos Plin. N. H. 34,
7, 16 (34). Vulsinios pristinos Tert. Pall. 2. So auch in
der Griech. Form Soloe Cilicii Plin. N. H. 5, 27, 22 (92).
Der Name der Stadt Argos wird im Latein, entweder,
wie im Griech , als Neutr. der dritten Declin. behandelt, oder
€r geht in ein Plur. tantum der zweiten Declin. über. Varro
L. L. 9, 50, 89 : Dicimus hie Argus , cum hominem dicimus,
cum oppidum Graecanice, hoc Argos, cum Latine, Argi. Vergl.
unter 114, Öfters ist Argos, selten Argi, durch ein Adject,
Pronom. oder Particip. als Masc. Plur. bezeichnet. Argos ipsos
nou vetere fama magis quam morte Pyrrhi nobilitatos Liv. 31,
7, 9; Argos ab Nabide occupatos Liv. 34, 22, 10; restituti
Argi in commune Achaiae concilium Liv. 34, 41, 4; patiios
Argos Verg. Aen. 2, 95 und Stat. Silv. 3, 1, 23; clusos Argos
Val. Fl. 1, 239; Perseos in Argos Stat. Theb. 1, 225; tuos iu
Argos Theb. 1, 286; infrenos Argos Theb. 2, 180; totos
Argos Theb. 3, 14; veteres Argos Theb. 3, 337; vacuos
Argos Theb. 3, 649; invisos Argos Theb. 7, 175; saevos
Argos Theb. 8, 472; fractos ad Argos Theb. 10, 237; ad-
flictos Argos Theb. 10, 437; maternos Argos Theb. 10, 892
und captos Argos Achill. 2, 350.
Der Grund, weshalb Städtenameu der oben an-
gegebenen Form Masc. sind, liegt im allgemeinen
— 942 —
darin, dass sie eigentlich die Bürgerschaften be-
zeichnen. So steht Delphi Catull 64, 392 cum Delphi
tota certatim ex urbe ruentes acciperent laeti divum ; lustin. 24,
7, 8 urbem suam Delphi permimivere; lustin. 24, 7, 9 Del-
phorum sociorumque nonnisi quattuor milia, militum erant;
lustin. 24, 8, 2 Delphi plus in deo quam in viribus reponentes,
cum contemptu hostium resistebant, scandentesque Gallos e
summo montis vertice partim saxo partim arrais obruebant.
C. I. L. 3, 567 Z. 5 in(ter Ant)icyrenses quoque et DeI(p)hos
Wie Herod. 1, 54 Kqotaoq nsiiifjag ig Uv^to JaXifovg ÖMgierai,
nvd^ofisvog avTcov ro nX^d^og. Leontini Stadt und Einwohner-
schaft Cic. Verr. 2, 66, 160; Liv. 24, 7, 2; 24, 9, 1; 24, 9, 6;
24, 9, 8; 24, 9, 12; 24, 30, 1; 24, 30, 7; 24, 30 8; Mela 2,
7, 118. So auch Vei Liv. 5, 1, 1 Romani Veique in armis
erant. Über Puteoli vergl. Varro L. L. 5, 5, 25; Strabo 5, 4,
6; Paul. Festi S. 219. Sonst heissen freilich die Gentilia der
vorgenannten Städte Arpini, Coriolani, Falisci, Gabini, Phi-
lippenses, Puteolani, Yeientes, Volsinienses, Argivi, wie die
Einwohner von Pompei und Fundi Pompeiani und Fundani.
Noch ein Plur. tantum, Cales, ist Masc. nach Consent.
S. 2030 (V 348, 35); die Einwohner werden Caleni genannt,
Sil. 12, 525 bedient sich der Bezeichnung Threiciam Calen.
Über andere Formen des Sing, vergl. unter 114. Parvi Cures
Ovid. Fast. 2, 135; Tatiae Cures Prop. 5, (4), 9, 74, vergl.
das Griechische; Cures Sabini C. I. L. 9, 4963.
Auch von den im Sing, gebräuchlichen Städte-
namen der zweiten Declin. sind einige Masc. Orcho-
menus Minyius antea dictus Plin. N. H. 4, 8, 15 (29), wie
'Oqxoix£V<5 Tft> Bot(ariw, ^Oqxo[j^£v6v t6i> Mivvrsiov nqoreqov xaXov-
f/€VOV vvv de BoicoTtoy, ^ Oqxo^svbv rov ^Aquadinov, tov 'Oqxo-
^,£v6v und rov ' Oqx^l^^vov Thucyd. 3, 87. 4, 76. 5, 61. 62 und
Strabo 9, 2, 29. 40. 41. 42. Pellaei Canopi Verg. Ge. 4, 287;
ineesti Canopi Prop. 4, (3), 11, 39; suo Canopo Ovid. Met.
15, 828; aestivi Canopi Grat. 43; Pelusiaci Canopi Luc. 8,
542; Stat. Silv. 2, 7, 70; Therapnaei Canopi Stat. Silv. 3, 2,
111; Amyclaeo Canopo Sil. 11, 432; famoso Canopo luven.
15, 46; a Phario Canopo Sidou. Carm. 5, 458; Pelusiaeo
Canopo Sidon. Carm. 9, 271; Pharii Canopi Anth. Lat. ed.
Riese 274, 1, wie tov Kävoaßov und tw Kavooßao Strabo 17, 1, 16.
— 943 —
17. 18. Parva Canopos Nili ostio, quod Canopicum vocant,
obvia est bei Mela 2, 7, 103 geht auf die Insel des Namens,
nicht auf die Stadt; unmittelbar auf die angeführten Worte
folgt: Menelai gubernator Canopus ibi moriens nomen insulae,
illa ostio dedit, und das ganze Capitel handelt von Inseln.
Oreo oppugnando Liv. 31, 46, 5; bei Strabo 10, 1, 3 ist
'SiQsog und top ^Qqsov, und Liv. 33, 31, 3 der Nomin. Oreus
im Bamb.
Einzeln steht Corinto deleto in einem tit. Mumm. C. I. L.
1, 541, vergl. Ritschi, Opusc. 4 S. 86 ff. Bei Cic. de imp. Cn.
Pomp. 5, 11 Corinthum patres vestri, totius Graeciae lumen,
exstinctum esse voluerunt, ist exstinctum auf lumen bezogen,
in ähnlicher Construction, Avie Brut, 75, 262 omni ornatu ora-
tionis tamquam veste detracta; Verr. Acc. 1, 58, 153 communi
praesidio talis improbitas tamquam aliquod incendium restinguen-
dum est (nach dem Vat. Palimps., in welchem restinguendum
sit ist), und pro Cluent. 13, 36 hoc Avillio tamquam aliqua
machina admota; bei Vell. 1, 3, 3 aber war Corinthum, qui
antea fuerat Ephyre, für quae, ein willkürlicher Einfall von
Scioppius. Bedenken erregt die Lesart Thebis Phthioticis et
Pharsalo excepto Liv. 33, 34, 7, wie die Hdschr. haben, mit
Kreyssig liest man jetzt excepta, nicht exceptis, was gegen den
lateinischen Sprachgebrauch wäre; sowohl bei Lucan. 6, 349 ist
melius mansura sub undis Emathis aequorei regnum Pharsalos
Achillis, wie auch Strabo 9, 5, 6 0aQaaXog als Fem. gebraucht.
Pindenisso capto schreibt Cic. Epist. ad Famil. 15, 4, 10
und ad Att. 6, 1, 9. Für Carysto adiecto Liv. 33, 34, 10
wird aus dem Bamb. Cartysto adiecta bemerkt; bei Liv. 32,
16, 8 ist Carystus firma visa est und 32 17, 1 Carystus inde
repetita, und Lucan. 5, 232 hat saxosa Carystos, ferner Stat. Silv.
1, 5, 34 undosa Carystos und Theb. 7, 370 saxosa Caryste,
ebenso ist das Wort fem. Gen. bei Strabo 10, 1, 6. Coriolus
victus war falsche Lesart bei Flor. 1, 11, 9 für Coriolos victos;
die Stadt wird überall Corioli, nirgends Coriolus genannt.
Conditus excelso colle Zacynthos Sil. 1, 275 ist Bezeich-
nung eines Heros, wie die nächstfolgenden Worte hie comes
Alcidae zeigen. Ostriferi A b y d i Verg. Ge. 1, 207 und
Helle spontiaci Abydi Auson. Epist. 9, 29 gehören zum Nomin..
Abydum, dessen sich Plin. N. U. 5, 32, 40 (141) bedient
— 944 —
Abydos ist Fem. Ovid. Pier. 17 (18), 127 und Val. Fl. 1, 285,
wie bei Thucyd. 8, 62 und Strabo 13, 1, 18; 22; 28. Ad
Lampsacum oppugnandum wird Liv. 33, 38, 4 gelesen; aber
wegen des im § 3 vorhergegangenen Lampsacus, welches Liv.
auch 35, 42, 2 hat, muss man mit Bekker nach dem Bamb.
oppugnaudam schreiben, obgleich Lampsacum als Neutr. bei
Cic. Verr. Acc. 1. 24, 63; Mela 1, 19, 97; Plin. N. H. 5, 32,
40 (141); 6, 34, 39 (216) ist. Lampsacus ist als Fem. be-
handelt Ovid. Trist. 1, 10, 26 und Val. Fl. 2, 624, wie Thucyd.
8, 62 und Strabo 13, 1, 12. 18. Ausser Abydum und Lamp-
sacum für Abydus und Lampsacus finden sich Apsendum für
das gewöhnliche Apsendus Plin. N. H. 5, 27, 26 (96); Astacum
für Astacus Plin. N. H. 5, 32, 43 (148); Carystum für Cary-
stus Plin. N. H. 6, 34, 39 (216); Cyzicum für Cyzicus Mela
1, 19, 98; Plin. N. H. 5, 32, 40 (142); 6, 34, 39 (216); Flor.
3,5, 15, vergl. Rossbach z. d. St.; Doriscum Plin. N. H. 4,
11, 18 (43); Epidamnum Plin. N. H. 3, 23, 26 (145); Epi-
daurum Plin. N. H. 3, 22, 26 (143); 4, 5, 9 (18); 5, 31, 35
(130); Orchomenum Plin. N. H. 4, 6, 10 (20); Oricum Mela
2, 3, 56; Plin. N. H. 2, 89, 91 (204); 3, 23, 26 (145). Ilium
ist die einzige Latein. Form neben den Griech. Ilios und Ilion,
vergl. unter 35.
Die Städtenamen auf üs Gen. untis sind zuweilen
Masc. So Pessinus Cic. Har. resp. 13, 28. 29 dreimal und
Arnob. 7, 46 (49); Hydrus Lucan. 5, 375, wie Strabo 6, 3, 5;
Phycus Lucan. 9, 40, wie Strabo 17, 3, 20; Sipus Sil. 8,
635, wie Strabo 6, 3, 9, dasselbe ist Fem, Lucan. 5, 377.
Selinunte recepto (es ist die Stadt in Cilicien gemeint) bei Liv.
33, 20, 5 ist verdächtig, weil nach vorhergegangener Aufzählung
mehrerer Ortschaften auf Selinunte recepto die Worte folgen:
Omnibus his aliisque eins orae castellis aut metu aut voluntate
sine certamine in deditionem acceptis, daher recepto als inter-
poliert erscheint. Selinus (die Stadt in Sicilien) ist Fem. Verg.
Aen. 3, 705; Hieronym. Chrou. 2. S. 121; desgleichen Myus
Corn. Nep. Themist. 10, 3; Vitruv. 4, 1, 4; Amathus Ovid.
Met. 10, 220; 10, 531; Rhamnus Mela 2, 3, 46; Hiericus Plin.
N. H. 5, 14, 15 (70), dies ist Masc. bei Strabo 16, 2, 34. 40;
Eleus Mela 2, 2, 26 dies wird von Strabo 7 Epit. 55 aus-
drücklich als Masc. bezeichnet, und auch von Herod. 6, 140
so gebraucht.
— 945 —
Städtenamen auf as Gen. antis, welche in dieser Form
ausschliesslich in dichterischer Sprache gefunden werden (vergl.
unter 85), kommen nur als Masc. vor: Acragas Verg. Aen.
3, 703 (so auch Thucyd. 7, 46. 50, aber Fem. Strabo 6, 2, 5)-,
Taras Lucan. 5, 376 (dies ist Masc. auch Strabo 6, 1, 15; 6,
3, 5; 6, Fem. Strabo 6, 3, 3 und Dionys. Perieg. 376). Ferner
ist Masc. Tunes G. Tunetis Liv. 30, 9, 10, wie Polyb. 1, 73
und Diod. 20, 33, 61.
Von den Städtenamen auf o sind mehrere Fem.,
nicht allein Carthago G. Carthaginis, sondern auch solche, welche
im Gen. onis haben. So Barcino Auson. Epist. 24, 69; 24,
89; Castulo Sil. 3, 99, 391 (dasselbe ist Masc. Liv. 28, 19, 4,
wie Strabo 3, 2, 11); Ruscino nach Prise. 6, 3, 14 S. 683
{II 206, 8); Tarraco Sü. 3, 369; 15, 177; Mart. 10, 104, 4;
13, 118, 1; Auson. Parent. 24, 11 und Epist. 24, 89; Gros. 7,
22, 8 (bei Strabo ist es Masc. 3, 4, 9, aber Fem. 3, 4, 20);
Urgao Plin. N. H. 3, 1, 3 (10). Ebenso Lacedaemo (vergl.
über die Form unter 44) Cic. de rep. 1, 33, 50 und Leg. 2, 15,
39. Masc. dagegen sind Croto Liv. 24, 2, 2; 24, 2, 5 wie
bei Strabo 6, 1, 12 (doch Fem. in der Form Croton Sil. 11,
18, und so Herod. 3, 136. 137. 138); Frusino Sil. 12, 532;
Hippo Plin. N. H. 5, 4, 3 (23); 6, 34, 39 (212); Sil. 3, 259;
Solin. 27, 7, wie bei Strabo 17, 3, 13, daher Hippo Regius
Liv. 29, 3, 7; Mela 1, 7, 33; Plin. N. H. 5, 3, 2 (22), aber doch
Hippo nova Plin. N. H. 3, 1, 3 (10); Narbo Martins Cic.
pro Font. 1, 3 (5, 13); Vell. 1, 15, 5; 2, 8, 1; PHn. N. H. 3,
4, 5 (32); Auson. Nob. urb. 8, 2; 13, 1; Sidon. Epist. § 1 vor
Carm. 22 und ohne Martus Sidon. Carm. 7, 475; 23, 37 (doch
Narbo als Fem. Mart. 8, 72, 4; 8, 72, 5; Prudent. Perist. 4,
34, und so Strabo 2, 4, 3; 4, 1, 6; 4, 1, 12); Sulmo Gvid. Amor.
3, 15, 11; Fast. 4, 81 und Trist. 4, 10, 3; Sil. 8, 512; ad
occupandum Vesontionem Caes. bell. Gall. 1, 38, 1, wie xov
BsaovTicova Dio Cass. 38, 34.
Die Städtenamen auf on nach der dritten Declin.
sind grösstenteils Fem.: Anthedon ultima tractu Stat. Theb.
7, 335; litoream Anthedona Stat. Silv. 3, 2, 38; Lacedaemon
Liv. 34, 40, 5; 34, 41, 6; Babylon Lucan. 1, 10; 6, 449; 8,
225; 8, 300; 10, 46; Stat. Silv. 3, 2, 137; Mart. 9, 75, 3;
osti'iferam Ohalcedona Lucan. 9, 959; Calydon Verg. Aen.
Neue-Wagener, Formenlehre. I. 3. Aufl. 60
— 946 —
7, 306; 11, 270; Ovid. Met. 6, 415; 8, 525; Lucan. 6, 365;
Stat. Theb. 1, 401; 1, 453; 8, 482; Mart. 9, 48, 6; Lauronein
captam Oros. 6, 23, 7; Pleuron Ovid. Met. 7, 382; Sil. 15,
310; Stat. Theb. 2, 727; 4, 103; 8, 483; Sidon Lucan. 3, 217;
Sil. 14, 479; Barcinon oder Barchinon Prudent. Perist. 4, 33.
Masc. aber sind Brauron Stat. Theb. 12, 615; Marathon
Mela 2, 3, 45; Stat. Theb. 5, 431; 12, 581; 12, 617, wie Herod.
1, 62. 6, 107. 111. 113. 120; Demosth. de falsa leg. 311, Paus.
1, 27, 9. 1, 32, 5. 1, 32, 6, Aristid. Panath. S. 217 (dagegen Fem.
Ovid. Met. 7, 434, und so Pind. Ol. 13, 110, Herod. 6, 102
nach mehreren vorzüglichen Hdschr., Cratin. und Nicander bei
Porphyr. Quaest. Homer. 4 S. 290); Sicyon Cic. Epist. ad Att.
1, 13, 1, wieXen. HeU. 4, 2, 14; 4, 5, 12; 7, 1, 44; 7, 2, 11;
7, 3, 1; 7, 3, 4; Polyb. 2, 52; 4, 67 (aber Fem. Ovid. Ibis 315
(319); Stat. Theb. 2, 179; 4, 50; luven. 3, 69, wie auch Pind.
Nem. 9, 53, Strabo 8, 6, 25, Epigr. bei Athen. 14 S. 629 a.j;
Tecmon Liv. 45, 26, 10. Nach Consent. S. 2030 (V 348,
34) war auch Caulon und der daneben übliche Plur. Cau-
lones Masc.
Die Städtenamen auf um, wie Beneventum, Metapontum,
Paestum, Parium, Surrentum, Tarentum, Tusculum, nebst den
Griechischen der zweiten Declin. auf on, wie Dorion, Pteleon,
Thrion, und die Plur. tantum auf a, wie Hierosolyma, Susa,
sind Neutra. Aber die auf um oder on werden zuweilen als
Fem. behandelt. Elatium dimidio propior Petrae quam Da-
mascus Plin. N. H. 5, 26, 21 (89); Campana in Benevento Auson.
Epigr. 69, 13; ad Sirmium vicensimo sexto lapide disparatam
Amm. Marc. 29, 6, 7; Aquini, ex qua familia originem ducebat
Spartian. Pesc. Nig. 1, 3; conditae Ariminum et Beneventum
Hieronym. Chron. 1 S. 35; Byzantium condita Chron. 1 S.
28; 2 S. 121; Ilium condita Chron. 2 S. 86; haec Byzantium
Oros. 3, 13, 2. Doch mit Unrecht wird dafür angeführt Sen.
Tro. 14 excisa ferro est, Pergamum incubuit sibi; denn excisa
est bezieht sich nicht auf Pergamum, sondern auf das vorher-
gehende ad cuius arma venit v. 8, und dieses weist zurück auf
te Troia v. 4.
Mehrere Städtenamen sind in doppelter Form,
auf um und us oder auf on und os vorhanden, wo dann
die Form auf um oder on als Neutr., die auf us oder
— 947 —
OS als Fem. gebraucht wird. So ist Ilium und Ilion
Neutr.j wie Verg. Aen. 3, 3; 5, 261; 5, 756; Horat. Carm. 1,
10, 14; 3, 19, 4; 4, 4, 53 und Epod. 10, 13; Ovid. Her. 16
(17), 240; Plin. N. H. 5, 30, 33 (124); 36, 8, 14 (65); llios
Fem. Horat. Carm. 4, 9, 18 und Epod. 14, 14; Ovid. Her. 1,
48; A. A. 1, 363; Met. 14, 467. Neben Saguntum, das sich
Liv. 21, 7, 1; 21, 15, 5; 28, 39, 11; 28, 39, 17; 31, 7, 6;
Phn. N. H. 3, 3, 4 (20;); 35, 12, 46 (160); Lucan. 3, 350; Sil.
17, 328 findet, kommt auch Nominat. Saguntos vor, Sil. 1,
502; 2, 446;. 3, 178; 9, 186; luven. 15, 114; Flor. 2, 6, 3;
Eumen. Grat. act. Constantino Aug. 3, 1; Auson. Idyll. 15, 30;
C. I. L. 2, 3867 und der Vokat. Sagunte Sil. 2, 569; 17,
495; und dazu gehören Wortverbindungen, wie accensae tecta
Sagunti Sil. 1,676; castaeSagunti Sil. 3, 2; obsessae Sagunti Sil.
3, 66; miserae SaguntiSil. 7,280; captae stimulatus caede Sagunti
Sil. 9, 292 ; S agunti quo anno deleta est ab Hannibale Plin. N. H.
7, 3, 3 (35); immeritae Sagunti Stat. Silv. 4, 6, 83; altae
Sagunti Pi'udent. Perist. 4, 100; Sagunto superatae Sil. 1,
650; miserae Sagunto Sil. 12, 432; Saguntum ilJam fide et
aerumnis inclitam Mela 2, 6, 92; Saguntum miseram Sil. 2,
105; totam Saguntum Sil. 2, 541; 2, 662; luctantem fatis
Saguntum Sil. 2, 514; Rutulam Saguntum Sil. 4, 62; passam
iufanda Saguntum Sil. 5, 160; captam Saguntum Sil. 6, 701;
aequondam Saguntum Sil. 15, 409; Saguntum Romanis
foederatam Aurel. Vict. de vir. illustr. 42, 2; Saguntum, quam
deleverant Isid. Orig. 15, 1, 68; ob restitutam Saguntum C.
1. L. 2, 3836; Ausonia Sagunto Sil. 1. 332; Sagunto excisa
Liv. 21, 19, 1, hierzu bemerkt Wölfflin: excisa berechtigt nicht
zur Annahme einer in Prosa üblichen Femininform Saguntus,
sondern ist per synesin durch Ei'gänzung von urbe zu erklären,
vergl. Liv. 21, 7, 1, So Ariminus für Ariminum Eutrop.
2, 16, wo Rühl mit Unrecht Ariminum schreibt. Lugdun us
für Lugdunum Amm. Marc. 15, 11, 11, daher Lug-
dunum incautam Amm. Marc. 16, 11, 4 und Lugdunum tuam
Sidon. Carm. 5, 576. Tarentus für Tarentum Mela 2, 4,
68 in den Vat. AB, im Flor. C und in anderen Büchern;
Sil. 12, 434; Flor. 1, 18, 2; 2, 6, 42; Prudent. c. Symmach.
2, 748; Sidon. Carm. 5, 430; Oros. 4, 18, 5; Philarg. zu Verg.
Ge. 2, 203; Serv, zu Verg. Ge. 2, 197 im cod. G. Mogon-
60*
— 948 —
tiacus und Argentoratus Amm. Marc. 15, 11, 8, und
Mogontiacum praesidiis vacuam Amm. Marc. 27, 10, 1 ; bei
Eutrop. 9, 9, 1 heisst es apud Mogontiacum, quae adversus eum
rebellaverat L. Aeliano res novas moliente. Über Argentoratus
vgl. I. H. Schmalz zu Krebs Antibarbarus I 180. Pergamus
für Pergamum zur Bezeichnung der Stadt der Attali Mart. 14,
51, der Voc. Pergame Stat. Silv. 3, 4, 12, und celsam Perga-
mon daselbst v. 68 ; dass die eben angegebene Stadt gemeint
ist, erhellt aus der Vergleichung von v. 23 mit Tac. Ann. 3,
63. Dass die Burg von Troja, welche gewöhnlich Pergama als
Plur. genannt wird, ebenfalls Pergamum und Pergamus heissen
kann, wo dann die letztere Form fem. Gen. sein muss, ist
unter 114 nachgewiesen. Übrigens sind mit diesen Städtenamen,
welche vorherrschend Neutra sind mit fem. Nebenformen, die
oben erörterten zu vergleichen, in denen zu den gebräuchlicheren
Fonnen auf us Nebenformen auf um gehören.
Die Städtenamen der dritten Decl. auf e, i und y,
auf ar, er, ir und ur, und auf al und ul, sind gleichfalls
Neutra. Praeneste hat Adj. oder Particip. neutr. Gen. bei
sich Verg. Aen. 7, 682; Horat. Carm. 3, 4, 23; Sil. 8, 365;
Stat. Silv. 4, 4, 15, es steht als Accus. Cic. Catil. 1, 3, 8; Liv.
6, 29, 7; 7, 12, 8; 28, 9, 5; Mart. 4, 64, 33; Euü-op. 2, 12, 1;
5, 8, 1; dagegen sagt Verg. Aen. 8, 561 Praeneste sub ipsa;
luven. 3, 190 gelida Praeneste; Eutrop. 2, 2 ipsam Praeneste
adgressus, wo die Hdschr. wie auch 2, 12, 1 Praenestem haben,
vergl. Serv. zu Aen. 7, 682. Bibracte als Acc. hat Caes. bell.
Gall. 1, 23, 1. Magnae Reate dicatum caelicolum matri Sil.
8,417. Magnum Teate Sil. 8, 522 und darum Teate Sil. 17, 458. —
Die Namen auf i gehören hauptsächlich spanischen Städten an.
Als solche nennt Plin. N. H. 3, 1, 3 (8) Sexi, Murgi; N. H. 3,
1, 3 (10) Iliberri, Artigi, Vesci, Singili, Tucci, Ossigi,
Illiturgi, Isturgi, Sacili; N. H. 3, 1, 3 (12) Iptuci, Ucubi,
Astigi; N. H. 3, 1, 3 (14) Lacinimurgi, Arunci (oder
Arungi), Lastigi; dazu kommt Aizi, welches Prise. 6, 3, 13
S. 682 (II 205, 7) aus Traianus Dacica anführt, und Intibili
Liv. 23, 49, 12; Tingi Plin. N. H. 5, 1, 1 (2). Einige davon
haben Nebenformen fem. Gen. auf is. So wird der Acc.
Iliturgin oder Iliturgim geschrieben Liv. 24, 41, 8; 26, 17,
4; 28, 19, 4; allerdings stimmen die Hdschr. nirgends völhg
I
— 949 -
überein, und Iliturgi als Nomin. ist bei Liv. 23, 49, 5 (wie
auch Prise, a. a O. daraus anführt) und 28, 19, 1; als Accus.
Liv. 34, 10, 1; 34, 10, 2, welche Schreibung bestätigt wird
durch Illiturgi obsidione liberato Liv. 23, 49, 12. Den Acc.
Ucubim hat Bell. Hisp. 7, 1; 8, 6; 20, 1; 27, 4. '^(TTt^iC und
Tovxxic giebt Strabo 3, 2, 2, Ovsöxiq, ^cexi/Jc, ^DJ.ißsQig Ptolem.
2, 4, 11. Iliberrim haben bei Liv. 21, 24, 5 der Med. und
Colb., aber § 1 ist in denselben ad oppidum Iliberri. Wenn
Strabo 4, 1, 6 von den Flüssen Ruscino und Iliberris sagt
nöXiv e^cav b(xi>n'Viiov exdzfQog avrwv, und wenn Athen 8 S. 332a
mit Bezugnahme auf Polyb. schreibt: noraixovg ^iXksßegiv xal
'Potfxwop, osovrag naqd no/^ig oficovvfiovg, so konnten dessen
ungeachtet die Namen der Städte von denen der Flüsse in der
Endung und dem Genus verschieden sein. Andere den oben
aufgeführten sonst sehr ähnlich lautende Namen Spanischer
Städte kennen wir nur mit der Endung is, wie Anatorgis Liv.
25, 32, 9; KoviüTOQYic Appian. 6, 57 (nach welcher Stelle bei
Strabo 3, 2, 2, die Lesart Koviaroqatq berichtigt ist); Cala-
gurris Liv. 39, 21, 8; Flor. 3, 22, 9; Oringis oder Oningis
Liv. 28, 3, 2; Plin. N. H. 3, 1, 3 (12). Diese müssen fem.
Gen. sein.
Aepy als Name einer Stadt mit der Bezeichnung suramis
ingestum montibus ist bei Stat. Theb. 4, 180, nach svxtitov
Amv II. 2, 592, worüber Strabo 8, 3, 24 spricht. Zidar ist
Neutr. nach Prob. Cathol. 1, 28 S. 1453 (IV 13, 24), ohne
Zweifel auch das Indeclin. Agar oder Aggar, vergl. unter 132;
Desar Plin. N. H. 6, 30, 35 (191); Sapphar Plin. N. H. 6,
23, 26 (104); Succabar Plin. N. H. 5, 2, 1 (21) lad er als
Accus. Plin. N. H. 3, 26, 30(152) und Itin. Anton. S. 272; 496;
497 (129; 241); devexum lateri Tuder Sil. 6, 645. Dass
Gaddir Neutr. sei, schliesst Prise. 5, 3, 18 S. 648 (II 154, 4)
und 6, 9, 45 S. 698 (II. 234, 13) aus den Worten in Sallust.
Hist.: Tartessum Hispaniae civitatem, quam nunc Tyrii mutato
nomine Gaddir habent, weil, wenn es Fem. wäre, der Acc.
Gaddirem heissen würde. Auch Plin. N. IL 4, 22, 36 (120)
schreibt: nostri Tarteson appellant, Poeni Gadir, ita Punica
lingua saepem significante ; und Avien. Orb. terr. 615: Poenus
quippe locum Gaddir vocat undique saeptum aggere praeducto.
Der Beweis für das Neutr. ist jedoch damit nicht geführt, da
— 950 —
es denkbar ist, dass man die specifisch Punische Benennung
nicht auf Lateinische Art flektieren wollte. Auch sagt Avien.
Orb. terr. 610 Gadir prima, und Prise. 7, 7, 32 S. 747 fll 313,
24) schreibt dem Worte das Gen. fem, zu, wahrscheinlich aus
dem nämlichen Grunde, welchen er 5, 2, 11 S. 644 (II 147,
19) für Suthul und den Flussnamen Muthul, und 6, 2, 8 S. 680
(II 201, 12) für die Flussnamen Mulucha und Turia geltend
macht, weil das Punische, gleich dem Hebräischen, Chaldäischen
und Syrischen, kein Neutrum habe; welcher Grund freilich für
den Latein. Gebrauch nicht entscheidend ist. Rhysaddir,
Name eines Hafens in Afrika, steht als Accus. Plin. N. H. 5,
I, 1 (9), und ist also entweder als Neuti*. oder als Indeclin. be-
handelt. Anxur ist mit Particip. neutr. Gen. verbunden Horat.
Serm. 1, 5, 26; Liv. 4, 59, 3; 4, 59, 9; 5, 12, 6; 5, 13, 1,
dasselbe steht als Accus. Liv. 5, 16, 2; 8, 21, 11; dagegen ist
candidus Anxur Mart. 5, 1, 6; superbus Anxur Mart. 6, 42, 6
und splendidus Anxur Mart. 10, 51, 8, wahrscheinlich mit Be-
ziehung auf den gleichnamigen Berg, auf welchem die Stadt
lag, und derselbe ist in litora quae post Formias in Anxurim
porriguntur Symmach. Epist. 2, 6 zu verstehen. Tibur steht
mit Adject, Pi'onom. und Particip. neutr. Gen. Verg. Aen. 7,
630; Horat. Carm. 2, 6, 5; 3, 4, 23; 3, 29, 6; 4, 3, 10 und
Epist. 1, 7, 45; Sil. 8, 364; Stat. Silv. 1, 3, 1; luven. 3, 192;
Mart. 4, 62, 1; 4, 64, 32; 5, 71, 6; 10, 30, 5, und als Accus.
Horat. Epist. 1, 8, 12; Liv. 7, 11, 7; 9, 30, 5; 9, 30, 6; 22,
II, 3; 22, 12, 1; 43, 2, 10. Subur als Accus, hat Mela z, 6,
90. Hispal ist Sil. 3, 392 mit dem Adj. celebre verbunden,
und dieselbe Form wenden Mela 2, 6, 88 (im Vat. B und Leipz.
Hispalis oder Hyspalis) und Plin. N. H. 3, 1, 3 (11) an; sonst
Hispalis als Fem., Caes. bell. civ. 2, 20, 4; BelL Alex. 56,
5; Bell. Hisp. 27, 3; 35, 1; 35, 4; 39, 3; 40, 8; 42, 1; Isid.
Orig. 15, 1, 71, und ebenso Strabo 3, 2, 1. Suthul ist Neutr.
Sallust. lug. 37, 3; ad oppidum Suthul und 38, 2 relicto Suthule,
und wird als solches von Prob. Cathol. 1, 18 S. 1447 (IV 8,
30) anerkannt. Dagegen sagt Prise. 5, 2, 11 S. 644 (II 147, 18):
In ul unum reperitur masculinum Latinum, consul, duo communia,
praesul exul, et barbara, Suthul Muthul; et sunt propria,
quae ideo quidam neutra esse putaverunt, quod appellativis neutris
sunt coniuncta: oppidum Suthul. Sed melius est figurate sie
— 951 —
esse apposita dicere, iit si dicam mons Ossa vel Tiberis flumen
quam quod neutri generis in ul terminantia sint, et maxime,
cum lingua Poenorum, quae Chaldaeae vel Hebraeae similis est
et Syi*ae, non habeat genus neutrum. Dass diese letztere Be-
merkung für den Latein. Gebrauch kein Gewicht hat, wurde
eben bei der Erörterung über das Genus von Gaddir ausge-
sprochen.
Prise. 5, 2, 11 S. 644 (II 148, 6) giebt als Neutr. noch
Cim, nomen vici, ut dicit Celsus, welches Wort er 6, 5, 24
S. 688 (11, 215, 13) ebenfalls mit Beziehung auf Celsus, als
Indeclin. bezeichnet. Die Lage der Ortschaft ist unbekannt.
Apul. de mag. 24 S. 448 hat illud tuum Atticum Zarath.
Neutra waren wahrscheinlich auch die nur im Nomin. vor-
kommenden Spanischen Städtenamen Suel Plin. N. H. 3, 1, 3
{8); Osset Plin. N. H. 3, 1, 3 (11); Callet PUn. N. H. 3, 1,
3 (12 und 15), wiewohl aus der Construction oppidum Osset
quod cognominatur lulia Constantia § 11 nichts für das Genus
von Osset folgt. Denn jeder Städtename wird in der Appo-
sition von oppidum zum Neutrum. Liv. 2, 33, 9 Corioli oppidum
captum; Liv. 36, 10, 11 oppidum Gonni in ipsis faucibus saltus
situm ; Liv. 42, 54, 1 Mylae proximum oppidum ita munitum;
Plin. N. H. 2, 52 (53) Volsinii oppidum Tuscorum opulentissi-
mum totum concrematum est fulmine; Plin. N. H. 3, 5 9 (70)
oppidum Latinorum Apiolas captum a L. Tarquinio rege; Plin.
N. H. 3j 8, 14 (89) oppidum Acragas, quod Agrigentum nostri
dixere; Plin. N. H. 6, 5, 5 (16) Pityus oppidum opulentissimum
ab Heniochis direptum est; Plin. N. H. 6, 23, 26 (97) Arbis
oppidum a Nearcho conditum. Ahnlich sind die Stellen, in
welchen es in der Aufzählung mehrerer Städte nach voraus-
geschicktem oppida oder oppidis heisst Correa quod Potentia
cognominatur Plin. N. H. 3, 5, 7 (49) und Myus quod primo
condidisse lones narrantur Athenis profecti N. H. 5, 29, 31
(113). Einigemale jedoch behandelt Plinius Städtenamen, welche
nach der Endung ein anderes Genus haben müssen, als Neutra,
ohne dass oppidum daneben steht oder aus dem nächstvorher-
gehenden zu ergänzen ist, wie N. H. 3. 1, 3 (10) XVII p.
remotum in mediterraneo Obulco quod Pontificense appellatur
(bei Strabo 3, 4, 9 ist 'OßovXxc^v Fem.); N. H. 3, 5, 10 (73)
Hippo quod nunc Vibonem Valentiam appellamus; N. H. 4, 10
— 952 —
17 (38) Amphipolis liberum; N. H. 6, 4, 4 (11) Trapezus libenim
monte vasto clausuni (§ 12 folgt der Acc. Trapezunta).
143. Die Namen der Länder und Inseln sind eben-
falls Fem., nicht nur die auf ia, Italia, Graecia, Thessalia, Mace-
donia, Arcadia, Germania, Gallia, Hispania, Sicilia, Sardinia, Bri-
tannia, Pannonia, Asia, India, Media, Assyria, Babylonia, Syria, und
die gauTi wie Adject. fem. Gen. gebildeten, Africa, Attica, Laconica,
Corsica, Belgica, oder die nach Art Griechischer weiblicher
Patronymica auf is Gen. idis ausgehenden, Persis, Megaris,
Argolis, sondern auch Aegyptus, Epirus, Cyprus, Chios, Delos,
Lemnos, Lesbos, Pharos (Masc. Val. Fl. 7, 85), Rhodos, Samos.
Wenn Pontus das Land am Pontus Euxinus bedeutet (Pontus
Polemoniacus Eutrop. 7, 14, 5; Hieronym. Chron. 2 S. 161 Ol.
211), so ist es Masc. ebenso wohl, wie wenn es für das Meer
selbst steht, Cic. de imper. Cn. Pomp. 8, 21; 9, 22 und pro
Arch. 9, 21; Prov. cons. 4, 6; Ovid. Trist. 3, 2, 8 und Epist.
ex Pont. 4, 12, 34; Vopisc. Aurel. 21, 11; Inschr. Henz. 6940,
wiewohl Prise. 18, 4, 41 S. 1130 (III 225, 18) aus Sallust. an-
führt: Bithyniam et Pontum consuli datam esse; und wenn
irgendwo das Genus von Hellespontos, wo die Umgebung
dieser Meerenge angezeigt wird, zu erkennen ist, so wird das
Wort auch in dieser Anwendung nur Masc. sein können. Aber
von dem Bosporanischen Reich sagt Prop. 4 (3), 11, 68 Pompeia
Bospore capta manu, und Sulpic. Sev. Dial. 1, 26, 2 Bosporus
exclusa.
Der einzige Inselname masc. Gen. ist Sason Lucan.
2, 627 und Sil. 7, 480, dafür Sasonis als Fem. Plin. N. H.
3, 26, 30 (152). Die Halbinsel Sirmio ist Fem. Catull. 31, 12.
Isthmus oder Isthmos ist eigentlich Appellativum, es wird
jedoch vorzugsweise von der Corinthischen Landenge gebraucht.
Es ist Masc. Mela 2, 3, 48; Plin. N. H. 4, 11, 18 (48) und
Stat. Silv. 4, 3, 60; Fem. allein Apul. Met. 1, 1 S. 6. Unter
den Griechen hat Pind. überall, Ol. 7, 81; 8, 48, Nem. 5, 37,
Isthm. 1, 32, das Wort als Fem. behandelt.
Das Genus der Bergnamen richtet sich nach den
Endungen. Masc. sind die auf us, is, ys, ös, es, x, an und ön,
as G. antis, obgleich einige davon bei den Griechen als Fem.
vorkommen: Apenninus, Caucasus, Haemus, Olympus, Parnassus
(oder Parnasus), Pindus, Taurus, Vesuvius; LucretiHs (Horat.
— 953 -
Carm. 1, 17, 1); Othrys (Ovid. Met. 12, 513; Lucan. 6, 335,'
Stat. Theb. 4, 655 und Achill. 1, 238, Fem. Hesiod. Theog.
632, Herod. 7, 129, Stvabo 8, 3, 32; 9, 5, 6. 8. 14); Athos^
Farnes (Senec. Phaedra 4 und Stat. Theb. 12, 620, Fem. Paus.
1, 32, 1); Eryx (Verg. Aen. 12, 701; Ovid. Fast. 4, 478; Mela
2, 7, 119); Azan (Stat. Theb. 4, 292); Cithaeron (Verg. Aen.
4, 303; Ovid. Met. 2, 223; 3, 702; Senec. Oed. Fragm. 13);
Helicon (Euer. 1, 118; 3, 133; Ovid. Met. ■ 2, 219; 5, 254;
8, 533); Atlas; Mimas. Als Ausnahmen sind zu bemerken
apertam Taenaron umbris Lucan. 9, 36; Hymettos Attica
Apul. Met. 1, 1 S. 6 und Taenaros Spartiaca Apul. Met. 1, 1
5. 7 und (Lacedaemonis) conterminam deviis abditam locis
Taenarum Apul. Met. 6, 18 S 413.
Die der ersten Declin. auf u und e sind in der
Regel Fem. Aetna Cic. Verr. 5, 56, 146; Verg. Aen 3, 554;
3, 579; Horat. Carm. 3, 4, 76 und Epod. 17, 33; Prop. 4 (3),
2, 5; Ovid. Remed. amor. 491 und Met. 13, 868; Senec. Epist.
79, 8 und Benef. 3, 37, 2; 6, 36, 1; Mela 2, 7, 117; Aetna
201; 329; Lucan. 1, 545; 6, 295; Stat. Theb. 5, 50; 6, 709
und Achill. 2, 149; Claudian III cons. Honor. 161; Rapt. Pro-
serp. 1, 154; 3, 438; Oros. 2, 11, 3 (Aethna) und 5, 10, 11,
und Aetne Ovid. Met. 13, 770; 15, 340 und Fast. 4, 491.
Cyllene Ovid. Fast. 2, 276; 5, 87; Sil. 3, 203; Stat. Theb.
4, 288; 7, 187. Hybla Ovid. Trist. 5, 13, 22 und Ibis 201;
Sil. 14, 200; Mart. 2, 46, 1. Ida Verg. Ge. 4, 41 und Aen.
2, 801; 3, 6; 5, 252; 5, 449; 10, 158; 12, 412; Horat. Carm.
3, 20, 16; Ovid. Her. 16 (17), 115; Amor. 1, 14, 11; 3, 10,
25; A. A. 1, 289 und Fast. 5, 115; Val. Fl. 1, 549; 2, 414;
Stat. Silv. 1, 2, 43; 3, 4, 12; Theb. 7, 188 und Achill. 1, 67;
Claudian. Cons. Stil. 3, 251; und Ide Ovid. Her. 5, 73 und Met. 2,
218; 10, 71; 12, 521 ; Stat. Achill. 2, 197. Oeta Culex 203; Ovid.
Her. 9, 147; Senec. Herc. für. 133 im Flor, und Herc. Oet. 866;
Sil. 6, 452; Stat. Theb. 4, 158; 12, 67; und Oete Ovid. Met.
9, 230; Lucan. 3, 178; 8, 800; Stat. Theb. 1, 119. Ossa
Ovid. Amor. 2, 1, 14 und Ibis 287 (283); Senec. Herc. Oet.
1740; Lucan. 1, 389; Val. Fl. 7, 606; Stat. Silv. 3, 2, 65;
Theb. 2, 82; 3, 319; 5, 261; 9, 220 und Achill. 1, 320; Clau-
dian. Bell. Get. 76; Sidou. Carm. 23, 418. Pholoe Lucan.
3, 198; Val. Fl. 3, 66; Stat. Theb. 3, 604. Pyrenc TibuU.
— 954 —
1, 7, 9; Lucnn. 1, 688; Sil. 1, 548; 16, 279; Auson. Epist.
24, 87. Rhodope Horat. Carm. 3, 25, 12; Ovid. Met. 2, 222;
6, 87; 10, 77; Lucan. 7, 451; Sil. 3, 494; 11, 476; Stat. Theb.
8, 408; Claudian. in Ruf. 1, 335 und Laud. Stil. 1, 130.
Die auf um oder on und die der dritten Declin.
auf e sind Neutra. Pelion Ovid. Met. 7, 224 (im Marc.
Flor. m. corr. altus Pelion) und Fast, 3, 441, (in mehreren
Büchern Pelion altior); Stat. Theb. 6, 714 (724) in einer Avahr-
scheinlich interpolierten Stelle, und 10, 852; Achill. 2, 342.
Soracte Horat. Carm. 1, 9, 2; Sil. 8, 492.
Aber als Masc. steht Aetna Aetna 341; Solin. 5, 9. Oeta
oder Oete Ovid. Met. 9, 165; 9, 204; Claudian. Gigant. 66,
vergl. Markl. zu Stat. Silv. 2, 2, 45. Ossa Ovid. Met. 1, 155.
Für Pelion ist bei Pliu. N. H. 4, 8, 15 (30) Pelius, bei Cic.
Fat. 15, 35 mons Pelius gebraucht. Plin. N. H. 7, 2, 2 (19)
sagt auch montem Soractem, während er 31, 2, 19 (27) mit
Nennung des Varro ad Soracte hat im Rice, (im Par. d ist
Soracten). Wie alle Städtenamen mit der Apposition oppidum
als Neutra behandelt werden (vergl. unter 142 g. E.), so alle
Bergnamen mit der Apposition mons als Masc, wie Prise. 5, 2,
11 S. 644 (II 147, 22) oppidum Suthul als figurata dictum mit
mons Ossa und Tiberis flumen vergleicht. So hat Caes. bell.
1, 2, 3 monte Iura altissimo und 1, 8, 1 ad montem luram
qui, derselbe 7, 8, 2 mons Cevenna qui und 7, 56, 2 oppositus
mons Cevenna; Ovid. Fast. 5, 381 Pelion Haemoniae mons est
obversus in Austros; Plin, N. H. 3, 8, 14 (88) mons Aetna
nocturnis mirus incendiis; Serv. zu Verg. Ge. 3, 351 Rhodope
mons Thraciae protentus.
Die Flussnamen sind der überwiegenden Mehr-
heit nach Masc, nämlich die der zweiten Decl. auf us und
er, die auf is, es, as, üs, ys, ns, ps, rs, x, o und io, on, ar
und er der dritten Decl., wie Arnus, Aturus, Aufidus, Cephi-
sus, Danuvius, Hebrus, Hiberus, Ilissus, Indus, Nilus, Padus,
Rhenus, Rhodanus, Silerus, Tagus, Vulturnus; Hister; Albis,
Athesis, Clanis, Liris, Phasis, Sybaris, Tiberis, Tigris; Araxes,
Euphrates, Ganges, Meles; Aeas, Melas, Eurotas; Selinüs; Halys;
Ufens; Cinyps; Sars; Atax, Atrax; lapyx, Phoenix; x4.1mo, Anio,
Formio, Frento, Natiso, Rubico; Acheron, Ladon, Phlegethon,
Strymon, Thermodon; Aesar, Arar, Nar; Liger.
— 955 —
Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 18) sagt, dass Tibris bei
den vetustissimi Commune gewesen sei, andere Beglaubigung
füi* das Fem. fehlt. Acheruns steht als Fem. Plaut. Capt. 5,
4, 2 (999), wie von Non. S. lÖl, 29 bemerkt wird. Darnach
hat Klotz in der Stelle eines alten Dichters bei Cic. Tusc. 1,
16, 37, wo der Reg. und Gud. alte Acheruntis geben, altae A.
vermutet. Sonst ist Acheron durchaus Masc, Lucr. 3, 978;
Verg. Ge. 2, 492 und Aen. 6, 107; 6, 295; Övid. Met. 11, 504.
Anienem novam C. I. L. 6, 1256 (Wasserleitung). Styx ist,
wie im Griech., Fem., Verg. Ge. 1, 243; 4, 480 und Aen. 6.
439; Ovid. Fast. 2, 536; 3, 322; 3, 802 und Epist. ex Pont.
4, 14, 11; Senec. Nat. quaest. 3, 25, 1; Senec. Herc. für. 104;
562; 717; Phaedra 633; 952; Oed. 400; 405; Thyest. 666;
1011; Tro. 439; Med. 635; Agam. 514 und Herc. Oet. 1165;
1202; 1771; 1927; Val. Fl. 1, 464; Plin. N. H. 2, 103, 106
(231); Stat. Theb. 1, 57; 4, 524. Nar ist Masc, Verg. Aen.
7, 517; Auson. Technop. de deis 10; Claudian. Prob, et Olybr.
cons. 256, und hat im Acc. Narem Tac. Ann. 1, 79, daher
auch wohl Cic. Epist. ad Att. 4, 15, 5, wo Nar als Acc. ge-
lesen wird, die Emendation Narem angenommen werden muss.
Auch bei Strabo 5, 2, 10; 5, 3, 7 ist 6 NaQ. Bei Serv. zu
Verg. Aen. 7, 712 wird mit Anführung des Varro im Guelf. 1
Naren vel Nartem, in anderen Büchern Naram vel Nartem,
Narran vel Narren und anderes geschrieben. E laver ist Neuti*.
Caes. bell. Gall. 7, 34, 2; 7, 53, 4; lader desgleichen Lucan. 4,
405. DasGenus von Tader, Plin. N. H. 3, 1, 3 (9); 3, 3, 4 (19),
und von Ger oder Gir, Plin. N. H. 5, 1, 1 (15), ist unbekannt.
Die Flussnamen auf a sind grossenteils Masc, vor-
nehmlich diejenigen, welche im Griech. auf as aus-
gehen, es fehlt aber bei mehreren derselben auch nicht an
Beispielen für das Gen. fem. Masc sind Addua Claudian.
VI cons. Honor. 195; 488; Sidon. Epist. 1, 5, wie ö ^Aöovccg
Strabo 4, 3, 3; 4, 6, 6; 4, 6, 12; 5, 1, 6. Albula Ovid. Fast. 2,
398; Mart. 12, 99, 4; Paneg. Coustautino Aug. 21, 5; Symmach.
Epist. 4, 33; Burmann's Anthol. 1, 164 (Meyer 686, Riese 71)
V. 2; dasselbe Fem. Ovid. Fast. 4, 68; Mart. 1, 12, 2. Masc.
Bagrada Lucan. 4, 588; Sil. 6, 141; 6, 678; Stat. Silv. 4, 3,
91, wie 6 Bayqddag Strabo 17, 3, 13, und dies Genus des
Wortes bezeugt Prise 5, 2, 5 S. 641 (II 143, 9). Chrysa
— 956 -
Sil. 14, 229, dafür Chrysas Cic. Verr. 4, 44, 96, wie t6v
XqvGav noTufxov Diod. 14, 95. Cinga Lucan. 4, 21. Cremera
Ovid. Fast. 2, 205; 2, 206. Druentia Sil. 3, 468, wie 6 Jqovsv-
Tiaq Strabo 4, 1, 11 ; 4, 6, 5; 5, 1, 11; dasselbe Fem. Auson.
Idyll. 10, 479. Masc. Garumna Tibull. 1, 7, 11; Mela 3, 2,
21; Sidon. Carm. 7, 394; 22. 101; 22, 108 und in den Ge-
dichten bei Epist. 8, 9 v. 44 und bei Epist. 8, 11 v. 3; Venant.
Fortun. Carm. 1, 21, 1, wie 6 Faqovvaq Strabo 4, 1, 1; 14. 4,
2, 1; 4, 3, 3; dasselbe Fem. Auson. Idyll. 10, 483 und Epist.
14, 1; 24, 73. Masc. Himera Mela 2, 7, 119, wie bei Find.
Pyth. 1, 79 und Polyb. Exe. legat. 1 der Gen. 'Ifjbsoa und bei
Polyb. a. a. O. und Diod. 19, 109 der Acc. röv 'Ifxsoav noraiiov
auf den Nom. 6 'Ifisgag, Himeras hinweist, was Vitruv. 8, 3, 7
hat; dasselbe Fem. Sil. 14, 233, nämlich v. 235 folgt incita.
Masc. Isara Lucan. 1, 399. Macra Lucan. 2, 426. Marsya
Lucan. 3, 207; Claudian. in Eutr. 2, 266, dafür Marsyas Liv.
38, 13. 6; Plin. N. H. 5, 29, 29 (106); Curt. 3, 1, 2, wie bei
Xen. Anab. 1, 2, 8. Mella Catull. 67, 33. Moseila Masc.
Auson Nob. urb. 4, 6 und Idyll. ]0, 350; 10, 381; 10, 469;
Symmach. Epist. 1, 14, aber Fem. Auson. Idyll. 10. 73; 10, 148;
10, 374; 10, 467 und Venant. Fortun. Carm. 7, 4, 7. Masc.
Rutuba Lucan. 2, 422. Sequana Plin. N. H. 4. 17, 31 (105),
wie 6 ^riKoccvac Strabo 4, 1, 14. 4, 3, 3. 4. 5. 4, 4, 1, 4, 5, 2.
Trebia Plin. N. H. 3, 16, 20 (118); Sil. 4, 645; 6, 108; 6,
707; 9, 189, wie 6 TQsßtac Strabo 5, 1, 11; dasselbe Fem.
Manil. 4, 660, Masc. Tutia oder Turia (ein Flüsschen nahe
bei Rom) Sil. 13, 5; 13, 6.
Gleich diesen Flussnamen ist Hadria Masc, Horat. Carm.
2, 11, 2; 2, 14, 14; 3, 3, 5; 3, 9, 23; Senec. Thyest. 362; Lucan.
5, 614; Prise. Perieg. 95; 104, wie 6 'Aöqiac Strabo 5, 1, 2. 3. 8.
Andere Flussnamen auf a finden wir nur als Fem.
gebraucht. Allia Liv. 6, 28, 6; Ovid. A. A. 1, 413 und
Remed. amor. 220; Lucan. 7, 409. Duria, Name zweier Flüsse
in Oberitalien, Plin. N. H. 3, 16, 20 (118), obgleich dafür bei
Strabo 4, 6. 5. 7. 5, 1, 11 6 Jovqiag ist; formosus Duria
Claudian. Laus Serenae reg. 72 ist der spanische Fluss, welcher
gewöhnlich Durius heisst. Matrona Auson. Idyll. 10, 462.
Sagra Plin. N. H. 3, 10, 15 (95); Strabo 6, 1, lo"' sagt ^äy^ag
ov x^rjXvxwg ovo^d^ovaiv, und darauf iisra r^v ^äyqav. Sura
— 957 —
Auson. Idyll. 10, 355. Von anderen Flussnamen der gleichen
Endung, Luppia, Mosa, Sena, Tinia, Vistula, ist das Grenus
unbekannt; Strabo 7, 1, 3 Aovniaq uorafiog, derselbe 5, 2, 10;
5, 3, 7 0 Tevsag.
Über Mulucha oder Muluccha, einen Fluss in Africa,
und Turia, einen Fluss bei Valentia in Spanien, sag-t Phoc. 2, 1 S.
1691 (V 412, 28); Barbara neutri generis duo lecta sunt apud SaUu-
stium nomina fluminum, hoc Muluccha, hoc Turia; und Prob.
Cathol. 1, 1 S. 1140 (V 3, 13) citiert als nomen generis neutri
aus Sallust. et dextrum flumen Turia, indem er hinzufügt huius
Turiae; und 1, 16 S. 1445 (V 7, 2) giebt er hoc Turia, nomen
fluminis lectum in secunda historia Sallustii, und nochmals 1,
52 S. 1473 (V 29, 7) hoc Turia huius Turiae, flumen. Hoc
Turia, nomen fluminis lectum in SaUustio, giebt Mar. Plot (M.
Claud.) Sacerd. 2, 1 S. 47 (VI 471, 15) als emziges Neutrum
auf a nach der ersten Deklination, und 2, 2 S. 50 (VI 480, 7)
heisst es: hoc [flumen] Turia huius Turiae. Übereinstimmend
damit schreibt Vib. Sequester S. 83 (ed. Riese p. 151, 19):
Turia Hispaniae, quod Valentiam parvo intervallo praeterfluit;
offenbar nach der unten angeführten Stelle des Sallust., in
welcher flumen Turiam quod ist. Dagegen bemerkt Prise. 6,
2, 8 S. 680 (II 201, 12): Mulucha flumen et Turia, et si qua
similia inveniuntur, magis figurate masculina cum neutris iun-
guntur, ut si dicam Tiberis flumen vel Hister flumen. Quod
autem non sunt neutra Turia et Mulucha et similia, ostendit
etiam natura ipsius sex'monis Punici, in quo omnia nomina vel
mascuhna sunt vel feminina. Derselbe 5, 2, 6 S. 641 (II 143,
18) und 6, 2, 9 S. 680 (II 201, 19) führt aus Sallust. Hist. an:
inter laeva moenium et dextrum flumen Turiam, quod Valen-
tiam parvo intervallo praeterfluit, und folgert aus dem Acc.
Turiam, dass das Wort nicht Neutr., sondern Mase. sei. Ohne
Zweifel geht aus dieser Stelle und aus Sallust. lug. 19, 7 und
110, 8 (flumen Muiucham) dies hervor, dass der Schriftsteller
beide Nomina nicht für Neutra ansah; ob aber für Masc. oder
für Fem., ist daraus nicht zu erkennen. Die Worte des Mela
1, 5, 29 Muluclia ille quem diximus ainnis est, entscheiden
ucht für das Gen. masc. von Mulucha.
Leth e ist, wie im Griech., immer Fem., Ovid. Trist. 4,
1, 47 und Epist. ex Pont. 2, 4, 23; Senec. Herc. für. 684;
— 958 —
Lucan. 5, 221; Sil. 1, 236; Stat. Silv. 3, 3, 187; 5, 1, 161 und
Theb. 4, 622; 6, 492; Mart. 10, 2, 7.
Prise. 5, 8, 43 S. 658 (II 170, 4) bemerkt als einen Fall
der bei den vetustissimi üblieh gewesenen Vermischung der
Genera den Gebrauch von liistrum für Hister, von Rhenum,
Tanagrum, Metaurum, Hiberum, Vulturnum, Oceanum, indem er
hinzufügt: hoc tarnen quotiens flumen sequebatur, solebant facere.
So ist als Nomin. flumen Rhenum Horat. A. P. 18; Metau-
rum flumen Horat. Carm. 4, 4, 38; Oros. 4, 18, 13. sonst
Metaurus Plin. N. H. 3, 5, 10 (73); Lucan. 2, 405; Sil. 8,
450; Claudian. VI cons. Honor. 501, wie Strabo 5, 2, 10; 6,
1, 5; flumina Symaethum, Terias, und flumen Elorum
Plin. N. H. 3, 8, 14 (89), Symaethos Serv. zu Verg. Aen. 9,
584 und Elorus Sil. 14, 269; flumen Evenum Plin. N. H.
5, 30, 32 (122); flumen Granicum Plin. N. H. 5, 32, 40
(141); flumen Ascanium Plin. N. H. 5, 32, 40 (144); flumina
lasonium und Melanthium Plin. N. li. 6, 4, 4 (11); flumen
Absarrum PHn. N. H. 6,4, 4(12); flumen Chobum Plin. N.
H. 6, 4, 4 (14). So auch flumen Charien Plin. N. H. 6, 4, 4 (14),
Xagievra noraiJböv Arrian. peripl. Ponti Eux. 13. Fl. Varura
ist auf der Tab. Peuting. II E. Aber bei Caes. bell. Gall.
1, 1, 5; 1, 53, 1; 2, 29, 4; 4, 1, 1 ist flumen Rhenum
und bell. Gall. 1, 6, 1; 1, 8, 1 flumen Rhodanura
Accusat. ; desgleichen ad flumen Apsum Caes. bell. civ.
3, 13, 5; trans flumen Apsum Caec. bell. civ. 3, 13, 6-
flumen Genusum Caes. bell. civ. 3, 76, 1; ad flumen
Genusum Caes. bell. civ. 3, 75, 4; flumen Hiberum Caes.
bell. civ. 1, 60, 2; ad flumen Varum Caes. bell. civ. 1, 87,
1; ad Varum flumen Caes. bell. civ. 1, 86, 3; 1, 87, 5, vergl.
ad Vulturum flumen Liv. 10, 20, 6; 22, 14, 1; Vulturnum
flumen Liv. 23, 35, 5; 23, 36, 9; ad Galaesum flumen Liv.
25, 11, 8; ad Hiberum flumen Liv. 26, 17, 3; 28, 33, 1; ad
Metaurum flumen Liv. 27, 47, 9; ad Apsum flumen Liv.
31, 27, 1; prope flumen Bevum Liv. 31, 33, 6; ad Aspha-
gum flumen Liv. 31, 39, 5; ad Aoum flumen Liv. 33, 4, 1;
ad Harpagum flumen Liv. 38, 13, 2; ad Alandrum flumen
Liv. 38, 18, 1; ad Singarium flumen Liv. 38, 18, 7; ad
Hebrum flumen Liv. 38, 41, 4; ad Peneum flumen Liv.
42, 38, 10; ad Aratthum flumen Liv. 43, 21, 9; ad Ascor-
— 959 —
dum flumen Liv. 44, 7, 6; prope Axium flumen Liv. 45,
29, 7. Mare Oceanum als Nomin. hat nur Ampel. Cap. 1
(ed. Wölfflin p. 1, 11) und 7 (p. 6, 20), dagegen mare Oce-
auus Tac. Hist. 4, 12, und als Accus, mare Oceanum Caes.
beU. Gall. 3, 7, 2; Catull. 115, 6; Mela 2, 6, 86 (Oceanum
mare). Aber auch fluvius Crustumium verbindet Plin. N.
H. 3, 15, 20(115), und dieselbe Form des Nomin., welche Gen.
neutr. sein muss, hat Luean. 2, 406. Muthul, dessen Genus aus
Sallust, lug. 48, 3 erat flumen oriens a meridie, nomine Muthul,
nicht erkannt wird, war nach Prob. Cathol. 1, 18 S. 1447 (V 8,
30) Neutr., wie der unter 142 aufgeführte Stadtname Suthul;
welche Meinung Prise, in der dabei mitgeteilten Stelle 5, 2, 11
S. 644 (11 147, 21) dadurch widerlegen will, dass das Punische
kein Neutrum habe.
Wie nach dem Obigen mons Iura, mons Cevenna, mons
Aetna, Rhodope mons als Masc. behandelt wird, so jeder Fluss-
name mit der Apposition flumen als Neutr. Caes. bell. Gall.
1, 38, 4 flumen Dubis ut circino circumductum ; daselbst 2, 5,
4; 2, 9, 3 flumen Axonam quod, und 2, 18, 1 ad flumen Sabim
quod; bell. civ. 3, 36, 3 ad flumen Haliacmonem quod; 3, 75,
4 ad flumen Genusum quod. So ist auch flumen Turiam
quod in der oben angeführten Stelle des Sallust.
Die Namen der Monate sind Masc, denn sie sind
eigentlich Adject. zu mensis, welches auch öfters dabei steht,
wie Cato (Orat. reliqu. XVIII, 4 ed. Jordan p. 48, 5) bei
Prise. 6, 7, 40 S. 696 (II 230, 19); Cic. 1. agr. 1, 2, 4; Epist.
ad Farn. 5, 6, 1 und Epist. ad Att. 1, 1, 2; 1, 2, 2; 6, 2, 6;
14, 7, 2; Horat. Epist. 1, 11, 19; Ovid. Fast. 5, 1; 5, 147;
5, 427; 5, 490; 6, 35; VelL 2, 56, 3; Colum. 11, 2, 27; 11, 2,
42; 11, 2, 46; 11, 2, 55; 11, 2, 57; 11, 2, 62; 11, 2, 99; Plin.
N. H. 15, 3, 4 (13); Mart. 5, 18, 1; luven. 3, 9.
Die Namen der Winde sind ebenfalls Masc, Sep-
tentrio, Aquilo oder Boreas, Subsolanus oder Eurus, Volturnus,
Auster oder Notus, Caurus oder Corus, Favouius oder Zephyrus,
Africus, Circius, lapyx; und so auch Etesiae Cic. Epist. ad
Farn. 15, 11, 2; Caes. bell. civ. 3, 107, 1; Senec. Nat quaest.
4, 2, 24; 5, 11, 1; 5, 18, 2; Plin. N. H. 2, 47, 48 (127); dafür
venti Etesiae Cic. Nat. Deor. 2, 53, 131, und Etesias als
Sing. Plin. N. H. 18, 34, 77 (335); desgleichen Ornithiae
- 960 —
Apul. de mundo 12 S. 316. Die von Seyfert § 1338 für das
Oen. fem. von Etcsiae beigebrachte Stelle Senec. Thyest. 129 be-
weist nichts, denn daselbst ist veliferis Etesiis, aber etesiae als
Fem. steht sicher Hygin. Poet, astron. 2, 4 (p. 365); Isid. Orig.
13, 11, 15.
Serv. zu Verg. Aen. 5, 122, wo Centauro invehitur magna
gelesen wird, bemerkt, dass die Namen der Schiffe als Fem.
gebraucht werden. Indessen hat Sil. 14, 572 uritur undivagus
Python et corniger Hammon und 14, 578 et Triton cap-
tivus als Bezeichnungen von Schiffen. Nach Donat. 2, 4, 1
S. 1747 (IV 375, 25) sind Eunuchus comoedia, Orestes tra-
goedia, wie Centaurus navis, sono masculina, inteliectu femi-
nina. So ist Terent. Eun. Prol. 19 quam nunc acturi sumus
Meuandri Eunuchum und Prol. 32 transtulisse in Eunuchum
suam ex Graeca; Apul. de mag. 37 S. 479 Coloneum suam,
und in den Didascalien zu den einzelnen Stücken des Terent.
lesen wir Graeca, acta, facta secunda, tertia, quarta, sexta neben
den Titeln Eunuchus, Heautontimorumenos, Phormio und Adelphi
ebenso wohl wie das entsprechende neben Andria und Hecyra.
Auch Serv. a. a. O. stellt Centauro magna und in Eunuchum
suam zusammen, erinnert aber zugleich an luven. 1, 5 und 6
summi plena iam margine libri scriptus et in tergo, necdum
finitus Orestes.
144. Neutra sind alle ludeclinabilia, die barbari-
schen Personennamen ausgenommen, vergl. 130 und 131, nebst
den nur im gleichlautenden Nomin. und Accus, vorhandenen,
fas, nefas, instar, secus, vergl. unter 116. Daher auch die
Latein und Griech. Namen der Buchstaben. Varro L. L.
5, 4, 21 cum r uno; L. L. 5, 24, 116 c in g commutato; L. L.
5, 30, 133 r exclusum; L. L. 5, 31, 134 g 1 quod fuit, früher
las man g in 1 mutatum quod fuit; L. L. 5, 31, 136 s detrito
(mit der Var. detrita); Cic. de orat. 3, 12, 46 e plenissimum;
Prob. Cathol. 1, 6 S. 1442 (IV 4, 19); 1, 7 S. 1442 (IV 4, 31)
und 1, 16 S. 1446 (IV 8, 1) e correpto; Cathol. 1, 9 S. 1443
(IV 5, 12) aut producto aut correpto e und zweimal e
producto; Terent. Maur. 331 e vel o Graecum putetur ne
Latinum e vel o; v, 359 ccXtpa primum est, inde rcora,
tertium quod v vocant; v. 398 akcpa quod videtur dichro-
non; v. 425 iwTa quod Graecum fuit; v. 484 dichronon quod
— 961 —
«Ay«; V. 486 e Graecum breve; Prise. 1, 3, 11 S. 542 (II 10,
15) invenitur m ante n positum; 1, 4, 15 S. 543 (II 12, 11) ut
osteudat sequens u perdere vim litterae; 1, 4, 18 S. 545 (II
14, 1) ab eo auf das vorausgegangene i bezogen; 1, 4, 20
S. 546 (II 15, 11) u loco digamma positum. Wenn aber littera,
vocalis oder consonans hinzugefügt ist, muss das Gren. fem. ein-
treten, yvie Quintil. 1, 7, 4 adiecta secundae syllabae s littera
und remota; Quint. 1, 7, 7 secundam b litteram; Quint. 1, 7,
10 cum sit c littera quae ad omnes vocales vim suam perferat;
Quint. 1, 7, 11 sicut apud Graecos o litterae, quae interim
longa ac brevis, interim pro syllaba posita est; Quint. 1, 7, 17
adiectione i litterae, quam dativis casibus adscribunt; Charis.
1, 4 S. 1 und 2 (I 11, 21) haec quoque auf duplex littera x
bezogen, und qua nach in consonantem c; Diom. 2 S. 416 und
417 (I 422, 14) ex vocalibus i et u transeunt in consonantium
potestatem, cum aut ipsae inter se geminantur, aut quando aliis
vocalibus adplicantur, ita tamen, ut quae prior et praeposita
fuerit, vicem et vim consonantis obtineat, und h interdum con-
sonans, interdum adspirationis creditur nota, haec si c mutae
subiuncta fuerit, x notat Graecam. Doch auch ohne dass eines
der gedachten Nomina unmittelbar vorhergeht, ist öfters das
Fem. gebraucht. Quintil. 1, 4, 11 geminata i; Quint. 1, 4, 15
eadem auf b bezogen; Quint. 1. 7, 6 ut quicquid c quartam
haberet; Quint. 1, 7, 8 m gemina; Quint. 1, 7, 12 d ultimam
adiectam; Quint. 1, 7, 16 i tam longae quam brevis naturam
habet; Quint. 1, 7, 26 u gemina; Prob. Cathol. 1, 1 S. 1440
(IV 3, 14) e sola sive correpta sive producta; Cathol. 1, 4
S. 1441 (IV 3, 24) u producta; Cathol. 1, 6 S. 1441 (IV 4, 14
und 29) e correpta; Cathol. 1, 7 S. 1442 (IV 5, 2) u sola;
Cathol. 1, 8 S. 1442 (IV 5, 31j a, e, o correpta, o producta; Cathol.
1, 19 S. 1447 (IV 8, 23) aut una i aut duabus; Cathol. 1, 20 S. 1448
(IV 9, 10 und 14) e in i mutata und o et in uominativo et in
genetivo correpta; Terent. Maur. v. 396 tatra tantum et r vide-
mus subditas vocalibus, bis enim solis duabus quinquc praeponi
solent; v. 399 neutra de duabus {i und v) ante tres istas data,
aX(fa et £ et 0 ; V. 412 V sibi adnexam tenent; v. 420 uon, ut
in Graecis souis Icora subiungi necesse est alteram vel i' dari,
semper i vel u Latinas posse subdi ceteris; v. 426 u secundam
iungimus ; v. 520 ipsae cum iugantur i et u; v. 522 u sequens
Neue-Wagener. Formenlehre 1, '5. Aufl. 61
— 962 —
correpta; v, 542 ante consonam u reperta sola; v. 617 est quo
separatae i et u dissentiant, i media cum conlocatur hinc et
hinc vocalium; v. 621 i sola sequente; v. 665 haec erit lex his
duabus i et u, quas rettuli, syllabam per semet ipsae quando
nudam copulant; v. 672 media si locetur u; v. 711 prima q
praescribitur ; Diom, 2 S. 417 (I 423, 17) si t praeposita fuerit
aspirationi, pro ^ ponitur Graeca, sicut p et s simul positae ip
Graecam adserunt litteram ; Prise. 1, 4, 14 S. 543 (II 12, 1)
uon fixis labris est pronuntianda f, und x a Graecis inventam,
desgleichen k penitus supervacua est; 1, 4, 15 S. 543 (II 12,
10) q scribenda videtur esse; 1, 4, 17 S. 544 (II 13, 11) i et
u non sunt in eisdem elementis accipiendae; 1, 4, 20 S. 545
(II 14, 19) ante eam loco positam consonantis auf i bezogen,
und u loco consonantis posita; 1, 4, 21 S. 546 (II 16, 1) i ante
u consonantem posita; 1, 5, 28 S. 550 (^11 22, 6) in e modo
productam modo correptam, und 1, 5, 29 S. 550 (II 22, 17)
u et 0 in principalibus syllabis positae; 1, 6, 30 S. 551 (II
23, 1) s ante mutam posita; 1, 9, 52 S. 562 (II 38, 21; 39, 8
und 11) i post u addita transit eadem u in consonantium pote-
statem, darauf in o productam, in u longam und 1, 9, 53 S. 562
(II 39, 13) in e longam.
Delta ist auch als geographische Bezeichnung Neutr.,
Plin. N. H. 3, 16, 20 (121); 5, 9, 9 (50). Digamma ist Neutr.
Prise. 1, 2, 6 S. 539 (II 7, 17); 1, 4, 12 S. 542 (II 11, 5);
1, 4, 20 S, 546 (II 15, 3); 1, 4, 21 S. 546 (II 15, 15); 2, 9,
48 S. 589 (II 74, 4); auch in metaphorischer Anwendung Cic.
Epist. ad Att. 9, 9, 4, wenn anders die Lesart daselbst richtig
ist. Aber digammos (vergl. unter 130) ist Fem., wie Serv.
zu Verg. Aen. 1, 292 digammos adiecta; zu Aen. 1, 451 sub-
lata digammo und zu Aen. 1, 642 addita digammo; Serg. de
litt. S. 1827 (IV 476, 15 und 17) est digammos dicta und istam
digammon. Digammon kann nur Neutr. sein; bei Donat. 1, 2,
1 S. 1736 (IV 367, 18) und Diom. 2 S. 416 (I 422, 21) be-
ziehen sich die Worte cum sibi ipsa praeponitur, nicht auf das
nächstvorhergehende huic digammon adscribi solet, sondern auf
u littera, auf welche huic zurückweist.
Die Infin. werden überall, wo sich ein Adject.
oder Particip. als Prädicat darauf bezieht, als Subst.
neutr. Gen. behandelt. Cic. pro Quint. 31, 95 miserum est
— 963 —
exturbari fortunis omnibus, miserius est iniuria; acerbum est
ab aliquo circumveniri, acerbius a propinquo; calamitosum est
bonis everti, calamitosius cum dedecore; funestum est a forti
atque honesto viro iugulari, funestius ab eo, cuiiis vox in prae-
conio quaestu prostitit; indignum est a pari vinci aut superiore,
indignius ab inferiore atque humiliore; luctuosum est tradi al-
teri cum bonis, luctuosius inimico; horribile est causam capitis
dicere, horribilius priore loco dicere. Epist. ad Fam. 4, 9, 2
tempori cedere, id est necessitati parere, semper sapientis est
habitum. Epist, ad Att. 2, 21, 6 mihi periculosum est credere.
Acad. 1, 2, 7 magnum est efficere, ut quis intellegat, quid sit
illud verum et simplex bonum. Off. 2, 22, 77 habere quaestui
rem publicam nou modo turpe est, sed sceleratum etiam et
nefarium. Öfters haben Infin. auch Pronom. oder Ad-
ject. neutr. Gen. als Epitheta neben sich, so dass der
Infin., wie Quintil. 9, 3, 9 sagt, pro appellatione, gleich
einem Subst., gebraucht ist. Plaut. Cure. 1, 1, 28 tuum
amare und 1, 3, 21 (177) totum insanum amare; Cic. Epist. ad
Fam. 15, 15, 2 ipsum vinci; Epist. ad Att. 7, 11, 2 hoc ipsum
velle und ad Att. 13, 28, 2 vivere ipsum; Cic. Fin. 1, 1, 1
totum hoc philosophari ; Fin. 2, 3, 9 non dolere istud; Fin. 2,
27, 86 beate vivere vestrum; Fin. 3, 13, 44 sapere ipsum;
Tusc. 3, 6, 12 istuc nihil dolere; Tusc. 4, 20, 46 ipsum illud
aemulari; Parad. 3, 1, 20 ipsum illud peccare; Senec. Epist.
110, 4 ipsum illud cadere und Nat. quaest. 6, 32, 4 ipsum
perire; Pers. 1, 9 nosti-um istud vivere triste; Pers. 1, 27 sciretuum;
Pers. 1, 122 hoc ridere meum und Pers. 5, 53 velle suum;
Mart. 5, 83, 2 velle tuum; Petron. 52, 3 meum intelligere; Tert.
Resurr. 7 totum vivere animae und de anima 45 sapere nostrum;
Augustin. Civ. Dei 11, 28 esse nostrum, nosse nostrum, amare
nostrum und Confess. 8, 5, 10 velle meum; Macrob. Sat. 3, 1,
4 contra suum velle; Burmann's Anthol. 2, 184 (Meyer 583,
Riese 672) v. 20 amittant vigilasse suum.
Auch andere Verbalformen, besonders Imper., ferner
Adverbia, können, wenn das Wort als einzelnes be-
trachtet wird, ein Pronom., Adject. oder Particip.
neutr. Gen. neben sich haben. Plaut. Poen. 1, 2, 50 (262)
MI. taceo. AG. si tacuisses, iam istue taceo non natum foret;
Trin. 2, 4, 173 (574) nunquam edepol quoiquam (tarn) expectatus
61*
— 964 -
filius natus, quam est illud spondeo natum mihi; Quintil. 12,
10, 29 illa (littera) quae est sexta nostrarum, quotiens
aliquam consonaiitium frangit, ut in hoc ipso frangit, multo fit
horridior; Ovid. Met. 3, 501 dicto vale; Met. 6, 509 und 10,
62 supremum vale und Her. 13, 14 illud triste vale; Pers. Prol.
8 suum X"*?*5 C!ic. Epist. ad Q. fr. 3, 5, 7 illud yvutd^i aeavxbv
noli putare ad arrogantiam minuendam solum esse dictum;
luven. 11, 27 yVM&i asavTov figendum et memori tractandum
pectore; Apul. Met. 2, 6 S. 99 salve propere addito; Plaut.
Most. 1, 1, 68 istuc actutum sino; Terent. Ad. 3, 2, 26 (324)
quid istuc prorsus ergost? Cic. pro Marc. 9, 27 quid est hoc
ipsum diu? Phil. 2, 39, 101 utinam couere, ut aliquando illud
paene tollatur; Acad. 2, 26, 82 ubi illud est semel? und Tusc.
5, 9, 26 hoc ipsum honeste sapienter iuste; Senec. Epist. 49,
4 modo te prosecutus sum, et tarnen hoc modo aetatis nostrae
bona portio est; Pers. 1, 49 euge tuum et belle; Mart. 1, 49,
37 grande et insanum aocfcog-^ Mart. 1, 76, 10 magnum semper
inane üotpoog-^ Mart. 3, 46, 8 tergeminum co^wg; Mart. 6, 48, 1
grande üocpoög; Pers. 5, 68 iam cras hesteruum consumpsimus,
ecce aliud cras egerit hos annos; Mart. 5, 58, 2; 5, 58, 3;
5, 58, 5; 5, 58, 6 cras istud.
Wenn ein Wort in grammatischer Beziehung be-
sprochen wird, ist es ebenfalls Neutr. Quintil. 1, 7, 21
paulum superiores illud quod nos gemina dicimus, iussi, una
dixerunt; Quint. 1, 7, 22 veterum comicorum libris invenio,
heri ad me venit, quod idem in epistulis Augusti deprenditur;
Quint. 1, 7, 24 sibe et quase scriptum in multorum libris est;
Quint. 6, 3, 51 quam quam hie ludus per translationem dictum
est, magistri per ambiguitatem ; Gell. 2, 20, 4 Vivaria autem,
quae nunc vulgus dicit, quos naqadslaovg Graeci appellant, haut
usquam memini apud vetustiores scriptum; Prise. 1, 4, 21
S. 546 (II 16, 8) Horatius siluae trisyllabum protulit, und nisi
siluae trisyllabum accipiatur, darauf 1, 4, 22 S. 546 (II 16, 15)
nisi soluit trisyllabum accipias; 2, 8, 43 S. 586 (II 69, 22)
Libycus quod solum y ante cus habens invenitur, dann 2, 8,
46 S. 587 (II 72, 5) primitivum Chius, und 2, 8, 46 S. 588
(II 72, 11) Lyrcius quod in quibusdam Lyrceus reperitur codi-
cibus scriptum; 5, 2, 10 S. 643 (II 146, 12) caupo caupona
f.icit, quod est tam taberna quam mulier; 5, 3, 16 S. 646 und
- 965 —
647 (II 151, 18) Unter quod apud Graecos masculinum est,
d XovrriQ, apud nosti'os femininum est.
145. Das grammatische Genus der Nomina wird
grossenteils durch die Endungen bestimmt, indem in den
einzelnen Lauten etwas der Eigentümlichkeit des einen oder
des anderen der natürlichen Geschlechter Analoges gefunden wird.
In der ersten Declination sind die Nomina, welche
aus dem Griech. mit Beibehaltung der Endung as oder es
in das Latein, übergegangen sind, Masc, wie raandragoras,
tiaras, cometes, catarrhactes, pyrites; wogegen solche, welche
statt der Griech. Endung as oder es die Latein, a annehmen (mit
Ausnahme derer, welche männliche Stellungen oder Geschäfte
anzeigen, vergl. unter 135), Fem. sind. Charis. 1, 158.80(1104, 13):
Varro ait vocabula ex Graeco sumpta, si suum genus non
retineant, ex masculino in femininum Latine transire et a littera
terminari, velut noxXlag Cochlea, 'EQfiijg herma, xccqrriq charta,
ergo yccvaaTii^g gausapa. Derselbe 1, 15 S. 83 (I 108, 4):
Margarita feminini generis est, quia Graeca nomina f/g terminata
in a transeunt et fiunt feminina, ut 6 xdqTrjg haec charta,
fiaQyaQiTijg margarita, aut communia, ut dd^Xrjri^g athleta.
Prise. 5, 2, 6 S. 641 (II 143, 14): Excipitur haec charta et
haec Cataracta, margarita, catapulta, quae cum sint ma-
sculina apud Graecos, apud nos etiam genus cum terminatione
mutaverunt. Derselbe 7, 11, 56 S. 759 (II 333, 12): Varro de
lingua Latina ait, talia ex Graeco sumpta ex mascuhno in
femininum transire et a littera finiri: ö zoxXiag haec Cochlea,
6 /a^T>/c haec charta, 6 yavcydnijg haec gausapa. Hinzu-
zufügen sind catapulta als Fem. Plaut. Cure. 3, 28 (398);
Persa 1, 1, 28; Liv. 26, 47, 5; 32, 10, 11; Cataracta Cypr.
ad Novat. 4; metreta und parastata, beide Fem., für die
Griech. Masc. fX€TQip:r}g und naQaarccrrig. Metreta Plaut. Älcrc.
1, 1, 75; Cato R. R. 100; Colum. 12, 47, 11; 12, 51, 3; Mart.
5, 16, 7; Vulg. loh. 2, 6; parastata Cato (ine. frag. 18 ed.
Jordan p. 86, 21) bei Isid. Orig. 19, 2, 11. Desgleichen das
Fem. paenula anstatt das Masc. (faivoXijg^ Varro (Sat. ]\Ienipp.
267) bei Non. S. 448, 22 und (Virgula divina) S. 537, 12; Cic.
pro Sest. 38, 82 und pro Milon. 10, 29; Sencc. Epist. 87, 2
und Benef 5, 24, 1; Tac. de orat. 39; Suet. Calig. 52.
Nach Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 9 imd 18) waren
— 966 —
Charta und tiaras bei den vetustissimi Communia. Für
Charta als Masc. führt Non. S. 196, 20 Socratici charti aus
Lucil. (27, 46) an, vergl. unter 127. Tiaras als Masc. hat
Verg. Aen. 7, 247, und tiaran ebenso Val. Fl. 6, 700 und
Sidon. Carm. 2, 51; der Abi. Phrygia tiara luven. 6, 516 und
posita tiara 10, 267 und tiara deducta Suet. Nero 13 ist vom
Nomin. tiara. Dass haec tiara das gewöhnliche war, bezeugt
Serv. zu Verg. a. a. O. Im Griech. wurde sowohl 6 rianccg
wie >/ TKXQa gesagt-, vergl. Wessel, zu Herod. 1, 132. In
gleicherweise sind catarractes als Masc. und Cataracta als
Fem. vorhanden, jenes Plin. N. H. 5, 9, 10 (54); 5, 9, 10 (59)
und Solin. 32, 7, dieses Liv. 27, 28, 10; 27, 28, 11 und Veget.
R. mil. 4, 4, aber bei Vitruv. 8, 2, 6 folgt auf ad cataractam
im Harl. H und Gud. E ab eoque. Herma als Nom. Sing,
steht Orell. Inscr. 1728; C. I. L. 2, 1195; Inscr. Neap. 1678,
aber wir lesen keine dazu gehörige Form als Fem. ; bei Cic.
Epist. ad Att. 1, 8, 2 ist hermae tui Pentelici und Leg. 2, 26,
65 hermas quos vocaut; bei Arnob. 6, 13 illos hermas; bei
Sidon. Epist. 4, 12 illum ipsum hermam.
Von den Nomina auf as und es können die
Namen der Edelsteine als Fem. gebraucht werden,
vergl. unter 141. Pandectae ist Fem. lustinan. Instit. 1, 10
§11 in libris Digestorum seu Pandectarum ex veteri iure
collectarum. Wo pandectes im Sing, steht, wie Charis. 2, 13
S. 186 (I 207, 30), Albin. de orthogr. S. 2341 (VII 306, 16)
kann es nur Masc. sein, und so ist in pandecte Latino corporis
grandioris Cassiod. Instit. div. litt. c. 5; hunc pandecten c. 12;
Graecum pandecten c. 14 und 15.
Voss, de anal. 1, 19 führt noch cometa und planeta als
Masc. auf. Aber in der besseren Zeit wurde allein come-
tes gebraucht, wie unter 15 nachgewiesen ist; und planeta als
Nom. Sing, ist gleich beispiellos wie planetes. Der Gen. pla-
netae ist bei Firmic. Math. 2, 6; der Acc. planetam C. I. L.
5, 3466; der Plur. planetae bei Auson. Eclog. de nom. VII
dier. V. 2; Serv. zu Verg. Ecl. 8, 75; Ge. 1, 33; 1, 335; 1,
336; 1, 337 und Aen. 1, 742; 3, 284; 3, 515; 4, 239; 4, 489;
4, 519; 5, 42; 6, 127; 10, 272; Firmic. Math. 2, 1; 2, 2; Sidon.
Epist. vor Carm. 22; lordanes Got. 11; Mart. Capeila 7 § 738;
Anth. Lat. ed. Riese 678 v. 2; Isid. Orig. 3, 66; 3, 70, 20;
— 967 —
19, 24, 17; Chalcid. Tim. 87 (ed. Wrobel p. 159, 1); Fabretti
Insc. 709, 307. Bei Gell. 14, 1, 12 sind alii quidam planetes,
«benso auch Chalcid. Tim. 87 (ed. Wrobel p. 159, 3); Gen.
planetum Chalcid. Tim. 87 (p. 158, 12). Cic. sagt steUae
errantes Tusc. 1, 25, 62; Nat Deor. 1, 13, 34; 2, 34, 88; 3,
20, 51; Divin. 2, 6, 17; 2, 71, 146; stellae quae falso vocantur
errantes Nat. Deor. 2, 20, 51; stellae quae errare dicuntur Nat.
Deor. 2, 46, 119 und Divin. 2, 3, 10; stellae vagae Nat. Deor.
1, 13, 34; 2, 31, 80; eae stellae quas vagas dicimus Nat. Deor.
2, 40, 103; earum stellarum quae errantes et quasi vagae uomi-
narentur de rep. 1, 14, 22; errantia sidera Nat. Deor. 1, 31,
87; sideribus quae vocentur errantia Divin. 2, 42, 89; quae
sidera vaga et mutabili erratione labuntur Tim. 10. Nach Varro
bei Gell. 3, 10, 2 und nach GelL 14, 1, 11; 14, 1, 18 sagten
mehrere stellae erraticae, Nigid. aber errones. Der Ausdruck
Stella erratica ist auch bei Senec. Nat. quaest. 7, 23, 3; stellae
vagae Lucan. 9, 12; errantia sidera Plin. N. H. 2, 8, 6 (32);
stellae quae vulgo vagae ab imperitis nuncupantur Apul. de
deo Socrat. 2 S. 119; stellae quas nos non recte erroneas et
vagas dicimus Apul. Dogm. Plat. 1, 10 S. 201 und vagantium
Stellarum Dogm. Plat. 1, 10 S. 203.
Mandragora wird von Gessner im Thes. als Fem. be-
zeichnet und findet sich auch Cassiod. Expos, in cant. 7, 13,
daneben im Nominat. gewöhnlich mandragoras, und zwar als
Masc, Plin. N. H. 25, 13, 110 (175) und bei der Anwendung
eines anderen Casus Plin. N. H. 25, 13, 94 (147) ist doch das
Gen. masc. zu erkennen. Quinquatriae, welches bei Diom. 1
S. 315 (I 327, 31) in der Reihe der Plur. tantum masc. Gen.
stand (in den Hdschr. ist quinquadriae und quinquadrigae), ist
von Keil in Quinquatres geändert; vergl. über diese Form
unter 129.
Die Nomina aufa, mit Ausnahme derjenigen, welche
nach ihrer Bedeutung dem männlichen Geschlecht an-
gehören (vergl. unter 135), und die auf e sind Feminina.
Jedoch ist zu beachten, was über einige Tiernamen auf a
(damma, sepia und talpa), über die Bergnauicu (Aetna, Oeta
oder Oete und Ossa), und über mehrere Flussuamen auf a nebst
Hadria unter 138 und 143 bemerkt ist.
Von den Nomina auf e ist aloe bei Veget. Art. veter. 1,
- 968 --
14, 5; 1, 45, 5 als Neutr. behandelt, es wird nämlich optimi
aloes und als Acc. aloe epaticum gelesen, U7id auch Pallad.
11, 14, 8; 11, 14, 13 ist aus mehreren alten Ausg. aloes epatici
bemerkt; aber dieses sind wahrscheinlich verderbte Schreibungen.
Wenn naphtha, manna undpascha für Neutra ausgegeben
werden, so haben sie doch dieses Genus nicht, insoferii sie zur
ersten Declin. gehören, sondern insofern sie Indeclin. sind;
vergl. unter 131. Plin. N. H. 35, 15, 51 (179) schreibt uaph-
tham de qua diximus. Wenn aber, wie Prob. Cathol. 1, 44 S.
1465 (IV 22, 22); 1, 52 S. 1473 (IV 29, 4); 1, 54 S. 1475
(IV 30, 16); Mar. Plot. [M. Claud.] Sacerd. 2, 50 (VI 480, 3)
und 2, 58 (VI 481, 20) sagen, naphthas mit dem Gen.
naphthae vorkam, wofür Sallust. genannt wird, so konnte dies
nicht, wie diese Gramatiker meinen, Neutr., sondern es musste
Masc. sein, wie nach Suidas im Griech. ö väffd^aq neben ^ vd(f&a
und t6 va(f&a gebraucht wurde. Manna, welches bei Plin.
N. H. 12, 14, 32 (62) durch micae turis concussu erklärt wird,
bildet daselbst den Accus, mann am; und 29, 6, 38 (119) ist
als Abi. turis manna una. Das alttestamentliche manna
dagegen, welches nur in dieser Form gefunden wird, ist mei-
stens Neutr., vergl. S. 865. Pascha ist ebenfalls nur als Indeclin.
Neutr., vergl. die dafür unter 131 S. 866 angeführten Stellen.
146. Die Nomina der zweiten Declin. auf us nebst
den Griech. auf os, so wie diejenigen, welche die Endung
erus oder rus in er verkürzt haben, und vir mit seinen Com-
posita, sind Masc, die auf um Neutra.
Von denen auf us sind nach Charis. 1, 10 S. 9 (I 21, 19);
Prise. 5, 6, 33 S. 654 (II 163, 2); 6, 16, 84 S. 718 (II 268,
16); 6, 16, 85 S. 719 (II 269, 16); Phoc. 2, 16 S. 1699 (V
420, 8) alvus, colus, domus, humus Fem. (domus fehlt
bei Charis., und ist bei Phoc. unter die Nomina der vierten
Declin. gestellt). Dazu kommen vannus, Verg. Ge. 1, 166;
Apul. Met. 11, 16 S. 788, und die aus dem Griech. aufgenom-
menen arctos, carbasus, pharus, plinthus, methodus,
periodus, nebst den elliptisch gebrauchten Adject. abyssus,
antidotus, apostrophus, atomus, cathetus, dialectus,
diphthongus, eremos. Miltus und paragraphus, welche im
Griech. Fem, sind, werden auch im Latein, gebraucht, das
Genus derselben ist aber nicht angezeigt, und ?.ijxvd^og ist, avo
— 969 —
es vorkommt, Cic. Epist. ad Att. 1, 14, 3 und Plin. Epist. 1^
2, 4, als Griech. Wort behandelt.
Alvus war in der alten Sprache Masc., wie Serv. zu Verg.
Aen. 2, 50 aus Plaut. Pseud. 3, 2, 34 (823); Prise. 6, 16, 84
S. 718 (II 268, 20) aus Cato (ad filium: ex dolore, ex febri,
ex siti, ex medicamentis bibendis, ex cataplasmatis, ex alvo
lavando), Accius (in annalibus: ut quam fragilissimus alvus)
und Helv. Cinna (in Smyrna: At scelus incesto Cinyrae cresce-
bat in alvo); Non. S. 193, 26 aus Acc. (annalibus: ut quam
fragilissimus alvos) und einem Dichter auctoritatis obscurae,
dessen Vers von Prise. 5, 6, 33 S. 654 (II 163, 5) unter dem
Namen des Acc. angeführt wird (Maia nemus retinens gravido
concepit in alvo); Charis. 1, 15 S. 61 (I 80, 21) aus Calv.
(partus gravido portabat in alvo) und Helv. Cinna (at scelus
incestum turpi crescebat in alvo) nachweisen. Charis. bemerkt
dabei (p. 81, 2), dass Laber. und Acc. das Wort häufig so ge-
brauchen, und fügt noch hinzu : quod magis usus celebravit.
Adamant. Martyr. bei Cassiod. de orthogr. S. 2306 (VII 191,
6) giebt hie et haec alvus, aber die Lesart ist unsicher, Keil
hat hie et haec clavus, und Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 8)
setzt dasselbe unter die Nomina, welche bei den vetustissimi
verschiedene Genera hatten. Bei Colum. 10, 146 ist im Leipz.
und in einigen alten Ausg. materno arvo für materno alvo;
und bei Obsequ. 40 (100) ed. O. Jahn p. 124, 7 lesen wir alvo
aperto, ferner Anth, Lat. ed. Riese 481, 149 pulchra in angusto
me mater concipit alvo. Dass carbasus uiid colus ehemals
verschiedene Genera hatten, bezeugt Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II
169, n. Caper de verb. dub. S. 2247 (VII 108, 11) fordert
carbasus haec, non hie. Phoc. 4, 3 S. 1706 (V 426, 17) wollte
durch die Zusammenstellung hie carbasus haec carbasa vielleicht
nur die Endung des Sing, auf us betonen. Wir lesen carbasus
meistens als Fem., doch ist bei V.al. Max. 1, 1, 7 in den besten
Büchern carbasuin quem optimuni habebat, und Amm. Marc. 14,
8, 14 supremos carbasos. Bei Prudent. c. Synimach 1 praef.
48 panso carbaso ist zweifelhaft, ob carbasus Masc. sein, oder
ob carbasum als Nomin. Sing, gelten soll, vergl. unter 126.
Aber von colus hat Catull. 64, 311 colum molli lana amictum;
Tibull. 1, 3, 86 im Par. pleno colo, aber Ililler schreibt plena. .
colu; Prop. 5 (4), 1, 72 dextro colo und 5 (4), 9,48 Lydo colo;
— 970 —
Ovid. Amor. 2, 6, 46 et stabat vacuo iam tibi Parca colo; A. A.
1, 702 fortia nam posito sumpserat arma colo; Senec. Herc.
Oet. 1087 consumptos iterum deae supplent Eurydices colus;
Aram. Mai'c. 23, 4, 14 in muliebris coli formam, quo nentur
lintea stamina. Prise, betrachtet 6, 16, 85 S. 718 und 719
(11 269, 7) den Accus, humum humidum bei Laev. und dem
Tragiker Gracchus als Beweis für ein Neutr. humum, während
uns ein Masc. humus näher liegt, wie Prise, selbst 5, 8, 42 S.
658 (II 169, 13) hie et haec humus giebt. Nach solchen Vor-
gängern schrieb Apul. Met. 1, 13 S. 48 parvo humo. Bei Heges.
4, 16, 2 (p. 249, 41) lesen wir unde et coalescente vitio nimiae
siccitatis atque humo [cod. Gronov., humi vulg.] arido corruptior
aer miseraudas incolis conficit aegritudines und bei Ambros. de
Fide: multa gigaentia humo arido arenosoque pascuntur; C. I.
L. 8, 684 steht hoc humo. Wenn aber bei Sallust. lug. 48, 3
humi arido atque areuoso, wie Arusian. Mess. S. 521 (VII 477,
32j und Prise. 18, 31, 306 S. 1214 (III 377, 3) anführen, und
bei Ambros. de Virgin. 3: si nou aspero montium, non humi
arido expers quietis existat (vergl. Rönsch, Collectanea philologa,
herausgegeben von C. Wagener S. 77) geschrieben wird, so ist
zu beachten, dass humi nicht Genit. ist abhängig von dem Ablat.
des substantivischen Adjektiv aridum, auch nicht als Masc. ge-
braucht ist, sondern dass für humi arido ein analoger Fall in
der altertümlichen Verbindung primo luci und luci claro vorliegt,
wo luci richtig als Lokativ erklärt wird, vergl. C. Wagener,
Philolog. Rundschau 5 S. 1340, und Band II S. 642.
Lembus und limus, die sich auch in dem Verzeichnis
der Nomina, welche in der alten Sprache verschiedene Genera
hatten, bei Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 13 und 15) befinden,
kennen wir nur als Masc, aber Non. S. 534, 7 führt aus Turpil.
(98) lembi redeuntes domum duae ad nostram adcelerarunt
ratem an, vergl. Ribbeck Corollarium p. XXXV. Die An-
führung desselben, supparus nsQioofjiio^' et hoc supparum, be-
zieht sich allein auf die doppelte Endung und das dadurch be-
dingte verschiedene Genus, nicht darauf, dass supparus ein
Commune sein sollte. Fimus ist nach der gewöhnlichen Les-
art bei Apul. Met. 7, 28 S. 502 liquida fimo stiictim egesta
ein Fem., und allein im Bert, liquido fimo strictim egesto, wie
freilich Met. 4, 3 S. 242 fimo fistulatim excusso. Dass haec
— 971 —
ludus gesagt werden konnte, lesen wir nur bei Paul. Festi
unter corius S. 60, und daselbst ist die Lesart bezweifelt; Non.
S. 211, 16 stellt entschieden lusus und ludus als Mase. dem
Fem. lusio gegenüber.
Are tos ist immer Fem., da es überall die beiden Stern-
bilder Ursa maior und Ursa minor bezeichnet. Pharos oder
pharus ist Fem, vergl. Fragm. Bobiens. S. 208 (VII 542, 32),
nicht allein als Nom. propr. der Insel, sondern auch wenn es
als Appellat. einen Leuchtturm anzeigt, wie Stat. Silv. 3, 5,
101; luven. 12, 76; doch ist Val. Fl. 7, 85 darum pharon, und
Suet. Claud. 20 Alexandrini phari, wie 6 Odqog Strabo 3, 1, 9;
17, 1, 9. Plinthus Fem. Vitruv. 3, 3, 7 (3, 5, 2) und 4, 7,
3. Abyssus Fem. Tert. adv. Hermog. 32; Cassiod. Inst, divin.
18; Masc. Commodian. Instr. 1, 27, 19; Isid. Orig. 13, 20, 1.
Antidotus Fem., wie Caper de verb. dub. S. 2247 (VII 107,
3 6) lehrt, Gell. 17, 16, 6; Samon. 397; 861; 1069; Scrib.
Larg. 99; 106; 167; 171; 176; 177; 178. Apostrophus Prise,
de fig. num. 1, 7 S. 1346 (III 407, 9). Atomus Fem. Cic. Acad.
2, 40, 125; Fin. 1, 6, 17; 1, 6, 19; 1, 6, 20; Nat. Deor. 1, 20,
54; 1, 23, 65 und Fat. 10, 22; 11, 24; 20, 46; 20, 47; 20, 48;
Senec. Nat. quaest, 7, 13, 2; Serv. zu Verg. Ecl. 6, 31 und
Aen. 6, 747; Masc. Vitruv. 2, 2, 1 im Harl. H, Gud. G und
Bresl. und in der ed. pr. (in anderen Büchern atomos, quae
nostri insecabilia corpora, nonnuUi individua, vocitaverunt) und
Lact. Ira Dei 5 und 6; Sidon. Epist. 9, 11; Lucifer Cal. de
regg. apost. 10 (ed. Hartel p. 59, 20). Cathetus Fem. Vitruv.
3, 5, 6 (3, 3, 11); Chalcid. Tim. 124. Dialectus Fem. Suet.
Tib. 56. Diphthong US Fem. Terent. Maur. 390; 402; 407;
412; 416; 418; 419; 428; 430; 437; 453; 459; 475; 485; 488;
502; 526; Prise. 1, 9, 51 S. 562 (II 39, 6); 1, 9, 53 S. 563
(II 39, 22); 2, 2, 11 S. 572 (II 51, 13); 2, 9, 49 S. 589 (II
74, 17). Eremos Sulp. Sev. Dial. 1, 10, 1; Claud. Mam. Stat.
anim. 3, 11 (ed. Eugelbrecht p. 175, 22); Eugipp. Exe. ex
August. S. 117, 27; vergl. den Grammat. de dub. nom. S. 82
unter heremus (V 580, 27).
Diametro s ist Mase. Vitruv. 3, 3 (2), 11; 4, 8, 2; 10,
9 (14), 3; Fem. 4, 8, 3; 9, 7 (8), 5, bei demselben 4, 8, 1 hat
der Gud. G ex suo diametro, der llarl. ex sua d.; perimetros
- 972 —
ist Fem. Vitruv. 5, 6, 1. Exodus ist Fem. Tert. adv. lud. 11,
aber Masc. Eugipp. Exe. ex August. S. 376, 5.
Barbitos als Fem. kennen wir allein aus der unter dem
Namen des Ovid. gehenden Epist. ad Phaon. 8; als Masc, steht
es, wie bei Athen. 14 S. 635 d, so bei Horat. Carm. 1, 32, 4
age die Latinum, barbite, Carmen ; Stat. Silv. 4, 5, 60 barbiton
latentem und Sidon. Carm. 16, 70 barbitus hie noster, vielleicht
auch Horat. Carmen 1, 1, 34 und 3, 26, 3, obgleich die Accus.
Lesboum barbiton und defunctum hello barbiton ebenso wohl
zum Neutr. barbiton gehören können. Caminus ist Masc.
Cic. Epist. ad Fam. 7, 10, 2-, Ovid. Met. 7, 106; Caper de verb.
dub. S. 2248 schreibt caminus haec vor, aber Keil VII 108,
12 lässt caminus haec weg, vergl. not. critica; und im Griech.
ist das Wort Fem. Phaselus die Gondel, ist Masc. bei Cic.
Epist. ad Att. 14, 16, 1; Catull. 4, 1; 4, 10; Prop. 4 (3), 21,
20; 5 (4), 7, 59-, Auson. Idyll. 10, 221; Fem. Lucan. 5, 518;
Stat. Silv. 3, 2, 21; 5, 1, 245; Mart. 10, 30, 13; über faselus
Schwertbohne, vergl. unter 140.
Über die Benennungen von Tieren, Bäumen, Sträuchen,
Stauden, Pflanzen, Edelsteinen, Städten, Ländern, Inseln und
Bergen vergl. unter 138 bis 143.
Neutra sind nach Prob. Cathol. 1, 41 S. 1463 (V 21, 8);
Charis. Art. gramm. 1, 10 S. 9 (I 21, 15); 1, 15 S. 57 (I 75,
2i) und Exe. art. gramm. S. 85 (I 538, 33); Prise. Instit. gramm.
5, 6, 34 S. 654 (II 163, 9) und Partit. XII vers. Aen. 7, 144
S. 1258 (III 493, 13) pelagus, virus und vulgus. Aber
vulgus war auch Masc. Vergl. Prob. a. a. 0.; Serv. zu Verg.
Aen. 1, 149; Charis. an den angeführten Stellen und ausserdem
Art. gramm. 1, 14 S. 31 (I 45, 17); 1, 17 S. 119 (I 146, 13)
und Exe. art. gramm. S. 97 (I 548, 18); Diom. 1 S. 314 (I 327,
13); Non. S. 230, 17; Pompei. Comment. S. 150 (V 162, 18);
S. 152 (V 163, 28); Rhemn. Palaem. S. 1367 (V 535, 10);
Prise, an den angeführten Stellen und Instit. 6, 17, 91 S. 722
(II 275, 8); 7, 4, 12 S. 734 (II 295, 8); Serv. (Serg.) Comm.
in Donat. S. 1842 (IV 431, 28); Cledon. S. 1896 (V 40, 23);
Consent. S. 2026 (V 345, 31). Quem si vulgus secutus esset
Varro (Sat. Menipp. 81) bei Non. S. 230, 28; omnem vulgum
Senec. Epist. 104, 31; vulgus superstitiosus Min. Fei. 2, 4;
omnis qui celsa scandit cenacula vulgus Prudent. c. Symmach.
- 973 -
1, 580; vulgus nescius Alcim. Avit. 6, 604. Den Accus,
vulgum giebt Non. a. a. O. aus zwei Stellen des Acc. (288
und 348); aus Sisenna (lib. III fragm. 48 ed. H. Peter p. 284,
14); Varro (Sat. Menipp. 359) und Verg. Aen. 2, 99 (die Stelle
des VaiTO hat er auch S. 182, 31); derselbe ist bei Lucr. 2,
920; Caes. bell. Gall. 6, 14, 4; Corn. Nep. Ale. 8, 7; SaUust.
lug. 69, 2; 73, 5; Liv. 6, 34, 5; 24, 32, 1; 29, 22, 8; Grat.
370; Senec. Epist. 81, 11 (13); 98, 12 (13); Vita beata 2, 1
und Nat. quaest. 1 Prooem. 13; Senec. Tro. 1108; Plin. N.
H. 2, 12, 9 (53); 8, 15, 17 (43); 35, 10, 36 (84); Sil. 4, 266;
8, 266; 10, 617; 13, 279; 14, 81; 14, 129; 14, 287; 16, 287;
16, 303; Tac. Ann. 1, 47; 3, 76; 4, 14; 6, 44; 6, 45; 12, 21;
14, 60; 15, 48 und Hist. 1, 78; 3, 10, vielleicht auch Hist. 1,
36, wo im Med, volgüs ist; ferner Gurt. 9, 1, 20; Apul. Met.
2, 12 S. 118 (wo jedoch der Flor. 3, beide Guelf. und andere
Bücher in vulgus haben); Augustin. Civ. Dei 6, 6; Lamprid.
Hehog. 21, 6; Alex. Sev. 48, 6; Auson. Epist. 9, 45; Prudent.
Perist. 6, 51; Vulg. lob 24, 9; 2 Esdr. 7, 5 (im Amiat).
Über den Accus, pelagum vergl. unter 86 S. 503. Fimus
ist für ein Neutr. genommen Samon. 75 nee pudeat tractare
fimus, quod bucula fudit; 350 harum mala commemoratur muri-
num fimus ex pluvio sedare liquore; 599 sive palumborum
capitur fimus acre ferorum; 714 praeterea fimus, ex gallo quod
legeris album, vergl. 954 aut veteri Baccho caprae fimus inde
petulcae hoc aperit clausum, trahit haerens, sanat apertum; in-
dessen ist ungeachtet der sonstigen Unklarheit der Stelle wohl
zu erkennen, dass fimus nicht Accus., sondern Nomin. ist. Als
Neutr. ist fimum häufig, vergl. unter 125.
147. Von den Nomina der dritten Declin. sind die
auf o Gen. önis Masc, wie carbo; der defect. Abi. cudone;
ligo vergl. Prob. Cathol. 1, 21 S. 1449 (IV 10, 8); matellio,
mucro, pugio, septentrio, sermo, titio, udo. unio (die Perle), mit
Einschluss der Griech. paro, myoparo, scipio, seorpio, sipho.
Arrabo ist Masc. Plaut. Mil. 4, 1, 11 (957); Claud. Quadrig.
(lib. I fragm. 20 ed. II. Peter p. 215, 13) bei Gell. 17, 2, 21
und in den Worten des Gell, selbst an dieser Stelle; Fem.
Isid. Orig. 9, 7, 5; wenn Voss, de Anal. I c. 22 p. 471 arrabo
sie data Varro L. L. 5, 36, 175 als Fem. anführt, so irrt er,
indem data auf pccunia geht, vergl. Keisig, Vorlesungen über
— 974 —
lateinische Sprachwissenschaft herausgegeben von Hagen I p.
205. Garbo ist Fem. nur bei ülpian. Dig. 32, 55 § 7. Utra-
que septentrio bei Mart. Capeila 8 § 838 ist dasselbe wie utra-
que ursa, aber neuter septentrio Mela 3, 7, 61. Das Genus
von harpagones ist unbekannt.
Fem, aber sind alle Verbalia auf io, sowohl die von
Supina abgeleiteten, actio, deditio, dictio, emptio, lectio, missio,
motio, oratio, satio, satisdatio, satisfactio, seditio, venatio, veu-
ditio, wie die nach den reinen Wortstämmen gebildeten, adagio
(Varro L. L. 7, 3, 31), adoptio, capio, contagio, consortio, elu-
vio, excidio, interuecio, legio, oblivio, obsidio, occidio, opinio,
optio, pacio Fest. S. 250, perduellio, rebellio, regio, religio,
suspicio und das defect. dicionis. Das Genus fem. behalten
auch diejenigen, welche konkrete Bedeutung angenommen haben,
wie cenatio, factio, mansio, natio. Contio, gewöhnlich Fem.,
war doch nach Paul. Festi S. 59 bei den antiqui Masc. Auch
communio, talio (bei Tert. adv. Marc. 4, 16 gehört opposito
nicht zu talione, sondern ist abl. absoL), proportio, portio sind
Fem. Die Substaut. numeralia ternio, quaternio sind Masc,
Prise. 5, 2, 10 S. 643 (II 146, 5), ebenso senio Pers. 3, 48,
von Prise, de figur. numer. VII 29 (III 415, 28) citiert; Phoc.
2, 1 S. 1691 (V 413, 8), Ternio behandelt Mart. CapeUa 7
§ 759; 7 § 762 als Fem., aber § 772 und 794 als Masc. Unio,
von der Einzahl gebraucht, ist Fem. Hieronym. in Amos. 5
decima unione.
Die Nomina auf o Gen. inis (vergl. unter 44) sind bei-
nahe alle Fem., nämlich alle Abstracta auf tudo, edo und
ido, wie amplitudo, altitudo, fortitudo, latitudo, longitudo, magni-
tudo, multitudo, pulchritudo ; dulcedo, pinguedo; cupido, formido,
libido; und mehrere andere auf do und go, als crepido Liv.
27, 18, 6, grando, unguedo, adspergo, aerugo, caligo, cartilago,
compago, farrago, ferrugo, fuligo, imago, lanugo, lentigo, origo,
porrigo, propago, prurigo, scaturigo, uligo, vertigo, vorago, und
die defect. ambagine, indaginem und indagine, und so auch
caro Gen. carnis. Vergl. Prise. 5, 2, 9 S. 643 (II 145, 16)
und Phoc. 2, 3 S. 1692 (V 413, 20).
Masc. sind ordo, cardo, margo, turbo. Cardo ist jedoch
als Fem. gebraucht von dem Tragiker Gracchus bei Non.
S. 202, 17 und bei Prise. 6, 3, 15 S. 683 (II 206, 13), daher
— 975 —
Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 9) das Wort unter die bei den
Früheren mit verschiedenem Geschlecht vorkommenden setzen
konnte. Rudd. S. 16 bemerkt, dass bei Plin. N. H. 6, 30, 35
(197) nicht meridiana cardine, "sondern meridiano cardine ge-
lesen wird, und dass bei Boeth. Consol. philos. 3, 10 summa
nicht Epitheton von cardo, sondern Subst. ist. Margo ist nach
Caper de verb. dub. S. 2249 (VII 110, 10) notwendig Masc, nach
Prise. 5, 1, 2 S. 639 (11 140, 18); 5, 2, 9 S. 643 (II 145, 24);
6, 3, 17 S. 684 (II 208, 12) und Placid. Gloss. ed. Goetz V 32, 8
Commune. Beispiele des Gen. fem. giebt Charis. 1, 15 S. 49
(I 65, 6) aus Aemil. Macer (flumina margine summa) und Rabir.,
(Idaeos summa cum margine colles), ein solches Prise. 6, 3, 17
S. 684 (II 208, 17) aus luven. 1, 5 (aut summi plena iam
margine libri). Andere Beispiele dieses Genus sind Vitruv. 5,
12, 4; Apul. Met. 2, 4 S. 94; 4, 6 S. 248 und de mundo 17
5. 327; Amm. Marc. 30, 1, 10; 30, 3, 4; Tert. pall. 5; aber
Gen. masc. ist margo Ovid. Amor. 1, 11, 22; Met. 1, 14; 3,
114; 3, 162; 9, 334 und Fast. 3, 361; Plin. N. H. 9, 10, 12
(37); 9, 33, 52 (102); 12, 20, 43 (98); 37, 2, 7 (18); Stat.
Theb. 3, 407; Gurt. 7, 9, 5.
Cupido ist nicht allein dann Masc, wann es die Personi-
fikation der Begierde, den Gott bezeichnet, wie Non. S. 421,
12 und Prise. 5, 2, 9 S. 643 (II 145, 21) und 6, 3, 16 S. 684
(II 208, 10) sagen, sondern es hat dasselbe Genus auch als
Abstractum, Plaut. Amph. 2. 2, 210 (840); Horat. Carm. 2, 16,
15; 3, 16, 39; 3, 24, 51; Serm. 1, 1, 61 und Epist. 1, 1, 33
(hier ist in geringeren Büchern misera cupidine); Ovid. Met. 8,
74; 9, 733: 10, 636 und Fast. 6, 575; Senec. Phaedi-a 536;
Sil. 4, 99; 6, 615; gewöhnlich jedoch ist es in dieser Anwendung
Fem., wie Lucr. 3, 59; 3, 1077; 4, 876; 4, 1057; 4, 1115; 5,
963; Sallust. Cat. 7, 3; lug. 6, 3 und Hist. Brief des Mithrid.
5; Verg. Ge. 1, 37 und Aen. 2, 349; 5, 138; 6, 133; 6, 373;
6, 721; 6, 823; 7, 263; 9, 185; 9. 760; Ovid. Met. 3, 620; 5,
529; 10, 689; 14, 634; Fast. 1, 211 und Epist. ex Pont. 2, 8,
71; Liv. 6, 35, 6 (im Leid. 1 und Harl. 1 immodicus cupido)
und 10, 25, 1; Manil. 4, 539; Lucan. 1, 87; 10, 268; Val. Fl.
4, 247; 5, 536; Tac. Ann. 3, 52; 13, 13; 16, 14 und Hist. 1,
52; 2, 38; 4, 6; 5, 13; Stat. Theb. 11, 300; 11, 433; Amm.
Marc. 29, 1, 35. Grando als Masc. weist Non. S. 208, 9 aus
— 976 —
Varro (Sat. Menipp. 557) nach, für das Gen. fem. führt er Verg.
Ge. 1, 449 an; dasselbe ist an mehreren Stellen des Verg., und
sonst häufig.
Adspergo (aspargo) war nach Prise. 5, 8, 42 8. 658
{II 169, 8) Commune, wir lesen es als Fem., Lucr. 6, 525;
Verg. Aen. 3, 534; Ovid. Met. 3, 683; 14, 796 und Fast. 4,
427; Petron. 102, 15; Ennod. Carm. 2, 82, 5, aber als Masc.
daselbst Carm. 2, 128, 3 fundebat rutilos madefacto aspargine
erines. Uligo und farrago wurden nach Charis 1, 15 S. 49
(I 65, 11) als Masc. gefunden, Belege dafür fehlen; Fem. ist
uligo Varro R. R. 2, 2, 7; Colum. 1, 5, 6; 2, 9, 8; Sih 8,
379; Tac. Ann. 1, 64, und farrago Varro R. R. 1, 31, 5;
Verg. Ge. 3, 205; Colum. 2, 7, 2; 2, 11, 1; 2, 11, 8; 11, 2,
99; Plin. N. H. 18, 16 (41). Propagines e vitibus altius prae-
tentos schreibt Gronov in der Anführung aus Fab. Pictor bei
Gell. 10, 15, 13, Hertz praetentas. An allen anderen bekannten
Stellen ist propago Fem.
Die Nomina auf os und or, Gen. öris, alt ösis (vergl.
unter 46), sind Masc, arbör oder arbös Gen. arböris ist Fem.
Doch iuter duos arbores Inscr. de Lyon 1, 27 S. 42. Flos ist
Masc , aber bei Späteren auch Neutr., Pelag. Art. veter. ed. Ihm
219 (p. 78, 3); 239 (p. 81, 3); 260 (p. 85, 1); GargiJ. de cura
boum 29. Neutra sind ös Gen. öris und mehrere mit dem
Gen. auf öris, von denen einige, ador, aequor, marmor, im Nom.
or, andere, nämlich ebur, femur, iecur, robur, im Nom. ur haben,
doch zum Teil mit Nebenformen auf or. Vergl. unter 46.
Liquor war nach Prise. 5, 8, 44 S. 658 (II 170, 13) ehemals
bald Masc. bald Neutr. (im Bern, ist hie et haec liquor, aber
unmittelbar darnach auch hie et haec papaver). Calor bei
Plaut. Merc. 5, 2, 19 (860) wurde sonst unrichtig mit metuo
construiert, und darnach als Accus, angesehen. Bei Non. S. 200, 2
in dem Abschnitt de indiscretis generibus wird für calor als
Masc. Verg. Ge. 2, 344, für dasselbe als Neutr. Plaut, a. a. 0.
citiert, und doch bei diesem calorem geschrieben, welches auch
gegen das Versmass ist. In dem Verse des Verg. hat der Pal.
die freilich entschieden falsche Lesart frigusque calorque inter,
welche auch von Philarg erwähnt, und mit der Stelle des Plaut,
verglichen wird. Fälschlich will ferner der Grammat. de dub.
mom. S. 85 (V 582, 11) beweisen, dass livor Fem. sein könne,
— 977 —
indem er aus luvenc. 1, 402 (367) mox livor daemonis atra
citiert; bei luvenc. ist vielmehr atram, das zu dem nachfolgen-
den mentem gehört. Aber marmor ist von Plin. Valer. 3, 14
als Masc. behandelt, indem der Accus, marmorem gebildet ist.
Die Stämme auf er, sowohl die Griechischen, welche
im Nom. das e verlängern, wie die Lateinischen, deren Nom.
auf er endet, mögen diese letzteren in der Flexion das e aus-
stossen oder behalten (vergl. unter 45), sind grösstenteils Masc.
Mehrere mit dem Nomin. auf 6r Gen. eris sind Neutra wie
cadaver, iter oder itiner, tüber (die Beule, der Buckel), über,
das defect. verberis verbere verbera, und mehrere Benennungen
von Bäumen und Früchten, über welche unter 140 gesprochen
ist. Auch das defect. spiuter ist Neutr., vergl. Prise. 5, 3,
15 S. 646 (II 151, 8). Ob gibber Masc. oder Neutr. ist, lässt
sich nicht entscheiden, ausser dass Charis. 1, 15 S. 65 (I 85,
7) den Acc. gibberem bildet. Daselbst wird bemerkt: Plinius
gibbus Vitium ipsum, ut ulcus, maluisse consuetudinem tradit;
quod mihi displicet. In dieser Form müsste das Wort Neutr.
sein. Neutr. ist auch ver Gen. veris, wie das Griech. eag ^Qog,
aber personifiziert Masc. Anth. Lat. ed. Riese 687 v. 6 ver
quoque florigero succinctus stemmate venit. Von den Nomina,
welche gewöhnlich Masc. sind, war Cancer (Krebsschaden) bei
den vetustissimi auch Neutr., wie Prise. 5, 3, 16 S. 646 (II
151, 15) bemerkt, und 6, 8, 43 S. 697 (II 232, 14) mit Claud.
Quadrig. (lib. III fragm. 49 ed. H. Peter p. 222, 18) belegt,
vergl. Scrib. Larg. 206-, 240. Cyprian. Sent. episcop. 10 (ed.
Hartel p. 442, 8); Epist. 43, 5 (p. 594, 11). Novissimum
Vesper stellt Varro L. L. 9, 44, 73 dem primum mane gegen-
über. Dass carcer von einigen als Neutr. gebraucht wurde,
wird von Prise. 5, 3, 16 S. 646 (II 151, 16) gemissbilligt.
Auf das Gen. neutr. weist ferner die archaische Form utria hin,
vergl. unter 128.
Späte Schriftsteller bilden als Nomin. und Acc. Plur. neutr.
Gen. aera und aethera, in unrichtiger Nachahmung solcher
Stellen der alten Schriftsteller, in denen diese Formen als Acc.
Sing, stehen, vergl. unter 83. So ist aera bei Cassiod. Var.
1, 31; 4, 40-, Venant. Fortun. Carm. 9, 1, 141 und Vita S.
Martini 2, 125; 2, 321; Orient. Commonit. 1, 114; Aldhelm.
Laud. virginum v. 14; 2389; aethera j\[ar. Victor. Massil. in
Neue-Wagener. Formenlehre. I, 3. Aufl. "^
— 978 —
Gen. 1, 143; Venant. Fortun. Carm. 3, 9, 7; 8, 4, 1; 8, 8, 32;
Anth. Lat. ed. Riese 230, 3; 736, 22; Aldhelm. Land. virg. v.
429; 1065; 1097 und in der praef. ad Maximam abbatissam v.
32; Beda Vita Cutbercti 9 v. 22. Im Culex 166 wollte C. Barth
adv. 41, 23 obvia aera verbinden, so dass das Wort ebenfalls
Neutr. Plur. würde; obvia ist jedoch daselbst mit vibranti con-
struiert, und vertritt die Stelle eines Adverb. Vergi, Voss, de
anal. 1, 26 und 39. Aber aer ist als Fem. gebraucht von Enn.
(Ann. 495) bei Gell. 13, 20 (21), 14, er sagte aere fulva, wie
Homer ^sqcc ßad-stav und aether Accus. Ennod. Epist. 2, 13
S. 53, 18; 6, 38 S. 171, 23; pro synodo p. 290, 17; Ps.
Cyprian. Laud. martyr. 13. Und linter ist gewöhnlich Fem.
nach Prise. 5, 3, 16 S. 646 und 647 (II 151, 18), während er
es 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 15) unter diejenigen setzt, welche
bei den vetustissimi verschiedene Genera hatten. Als Fem.
haben dasselbe Liv. (vermutlich Liv. Andr.) bei Prise. 5, 3, 16
5. 647 (II 151, 19); Caes. bell. Gell. 7, 60, 4; Ovid. Fast. 6,
779; Liv. 21, 26, 8; 21, 27, 8; Tac. Hist. 5, 21; 5, 23; Con-
solat. ad Liv. 428; Amm. Marc. 16, 11, 9; Sidon. Carm. 5,
403 ; Sedul. Epist. ad Maced. S. 2, 1 ; Pasch, op. 3, 6 ö. 235,
6, und mit der Form lintris Sidon. Carm. 5, 283; als Masc.
Tibull. 2, 5, 34; Vell. 2, 107, 2. Bei Cato R. R. 11, 5 wird
teils lintres duos, teils lintres duas, teils untres II geschrieben,
und Ovid. Fast. 2, 864 ist in mehreren Hdschr. mea (für
mihi) linter.
An die Nomina auf er schliessen sich zunächst die auf is
Gen eris an (vergh unter 47). Vomis oder vomer in Masc;
cucumis, cinis und pulvis werden von Prise. 6, 12, 65 S.
707 (II 249, 16), und cinis und pulvis von Phoc. 2, 14 S.
1697 (V 418, 9), ebenfalls als Masc. behandelt; dagegen nennt
Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 9) cinis als eines von denen,
welche ehemals verschiedene Genera zuliessen. Auch nach Caper
de verb. dub. S. 2248 (VII 108, 15) ist cinis Masc. oder Fem.,
aber nicht Neutr. Für das Gen. fem. giebt Charis. 1, 15 S. 78
(I 101, 10) aus Calvus: cum iam fulva cinis fuero, und forsitan
hoc etiam gaudeat ipsa cinis. Non. S. 198, 12 sagt darüber:
Feminino apud Caesarem et Catullum et Calvum lectum est,
quorum v^ciU^t auctoritas: Cum iam fulva cinis fuero. Cinis
ist Fem. Lucr. 4, 926; CatuU. 68, 90; 101, 4 (hier ist im cod.
— 979 -
Dati mutum cinerem); Apul. Met. 9, 12 S. 617; Samon. 379;
802; 806; Auson. Parent. 27, 3; Scrib. Larg. 216; 228; 230.
232; 245; Anth. Lat. ed. Riese 447, 3; Inschr. Orell. 4479
(Burmann Anthol. 4, 39, Meyer 1188), auch im Plur. Inschr.
OreU. 4393. Bei Colum. 2, 2, 25 gehört solutam zu terram,
nicht zu cinerem. Pulvis als Fem. weist Non. S. 217, 7 in
zwei Stellen des Enn. (Ann. 312 und 340} nach, zu welchen
eine dritte desselben Dichters (Fab. 431) bei Non. S. 205, 28
kommt. Charis. 1, 15 S. 69 (I 89, 22) und der Grammat. de
dub. nom. S. 95 (V 588, 5) geben aus Prop. 3 (2), 13, 35
horrida pulvis. Prop. hat noch 1, 22, 6 pulvis Etrusca, aber
1, 19, 22 a nostro pulvere und 5 (4), 9, 31 congesto pulvere
(im Neap. congesta pulvere). Bei Cael. Aurel. Chron. 2, 1, 33
S. 110 Haller ist iis pulveribus quae sunt, dagegen 4, 2, 16
5. 289 purgativos pulveres. Über das Neutr. pul v er vergl.
unter 47 S. 274.
Von den Nomina auf ar sind Neutra alle im Nomin. aus
äre in är abgekürzten (vergl. unter 49), und unter denen,
deren Stamm auf är endet, baccar, iubar und nectar (vergl.
unter 45). Masc. ist ausser mehreren männlichen Namen (Caesar,
Aspar, Bostar) und Lar noch der Fischname salar (vergl. unter
139). Den Plur. exemplares haben Tac. Hist. 4, 25 und
Fronto ad Anton. Imp. 2, 5. Dass iubar ehemals Masc. sein
konnte, zeigt Prise. 5, 8, 44 S. 658 (II 170, 6) durch Anführung
von albus iubar aus Enn. (Ann. 94), und der Grammat. de dub.
nom. S. 83 (V 581, 7) durch Verweisung auf iubar splendidus
ohne Nennung des Schriftstellers. Ausserdem ist iubar aureus
Aetna 334; Anth. Lat. ed. Riese 197, 4. Das von Charis. Art.
gramm. 1, 14 S. 27 (I 42, 12) und Exe. art. gramm. S. 95 (I
546, 30) und S. 105 (I 553, 7) als Fem. angegebene nar für
QboS^cov das Nasenloch, ist ebenso irrtümlich aufgestellt, wie bei
Phoc. 1, 3 S. 1690 (V 412, 4) im Freising, nas (in der Ven.
Ausg. und in denen von Ascens. und Putsch, nar); den richtigen
Nomin. naris haben Charis. 1, 15 S. 82 (I 107, 4) und Prise.
6, 6, 31 S. 691 (II 222, 11).
Dass far Gen. farris Neutr. ist, wurde unter 140 bemerkt.
Von den Stämmen auf ür sind Neutra fulgur, guttur, mur-
mur, sulfur, und einige Städtenamen (vergl. unter 142); ]\[asc.
ist furfur. Dazu kommen die Communia augur und turtur und
62*
— 980 —
das Masc, voltur (vergl. unter 136. 138. 139). Guttur und
murmur waren in der alten Sprache auch Masc, wie Prise. 5,
8, 43 S. 658 (II 170, 2) bemerkt. Non. S. 207, 19 bringt
gutturem bei aus Naev. (135); Plaut. Aul. 2, 4, 25 (304) und
Mil. 3, 2, 22 (835) und aus Lucil. (fragm. ine. 84) und capacior
guttur aus Varro (Sat. Menipp. 237), und guttur fusorius Anth.
Lat. ed. Riese 205, 13. Die Stelle aus Plaut. Aul. ist auch bei
Prise. 5, 4, 21 S. 649 (II 155,8) angeführt. Ausserdem ist gutturem
bei Plaut. Trin. 4, 3, 7 (1014); Gargil. Hart, de cura boura § 2.
Für murmur als Masc. führt Non. S. 214, 12 murmur verus
(oder vielmehr ferus) aus Varro (Sat. Menipp. 493) an. Den
Acc. sulfurem giebt Tert. adv. Prax. 16 in der Übersetzung
von Gen. 19, 24 (wo jedoch in der Vulg. sulphur ist); Hieronym.
in Nahum 1, 9, und Veget. Art. veter. 1, 38, 9 (mit der Var.
furfurem).
Der Nomina auf ir in der dritten Declin. sind sehr wenige.
Ir oder hir (vergl. unter 131) ist Neutr. nach Prob. Cathol. 1,
25 S. 1451 (IV 11, 19); Charis. Art. gramm. 1, 12 S. 23 (I 35,
28); 1, 14 S. 27 (I 42, 15) und Exe. art. gramm. S. 95 (I 546,
36); Prise. Instit. 5, 3, 18 S. 648 (II 154, 6); 6, 9, 45 S. 698
(II 234, 16) und de nom. et pronom. et verbo 1, 6 S. 1302
(III 444, 22); Phoc. 1, 4 S. 1690 (V 412, 5); 2, 9 S. 1694 (V
416, 5); Masc. nach Charis. Art. gramm. 1, 10 S. 12 (I 24, 20)
und Exe. art gramm. S. 86 (I 540, 16). Abaddir ist Masc. nach
Prise. 5, 3, 18 S. 647 (II 153, 19). Über einige geographische
Bennungen mit gleicher Endung ist unter 142 gesprochen.
148. Die Stämme auf it, Nomin. auf es (vergl. unter
41), sind Masc, wie caespes, fomes, gurges, limes, palmes,
poples, stipes, termes, trames. Vergl. Prise. 6, 10, 55 S. 702
(II 240, 7) und Phoc. 2, 13 S. 1696 (V 417, 20). Stipes steht
jedoch als Fem. Apul. Met. 8, 22 S. 566. Trames hatte nach
Prise 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 18) ehemals verschiedene Ge-
nera, wie kennen es allein als Masc. Auch das seltene ames
ist als Masc behandelt bei Acren zu Horat. Epod. 2, 33. Aber
merges finden wir nur als Fem., Plin. N. H. 18, 30, 72 (296)
inter duas mergites, und Philarg. zu Verg. Ge. 2, 517 mergites,
fasces culmorum spicas habentium, quas metentes brachiis sinistris
complectuntur; Prise. 6, 10, 55 S. 702 (II 240, 7) bezeichnet
es als Masc, denn wenn er dem Verzeichnis von Nomina auf
I
— 981 -
es Gen. itis vorausschickt masculini vel communis generis, so
bezieht sich communis generis allein auf die durch vorgesetztes
hie et haec ausgezeichneten Adject. sospes, superstes, dives.
Über die Communia hospes, antistes, miles, ales vergi. unter
136 und 138.
Von den Stämmen auf et, Nomin. auf es (vergl. unter
41). sind seges und teges Fem., paries und das alte impes (vergl.
unter 129) Masc. Vergl. Prise. 6, 10, 55 und 56 S. 702 und
703 (II 241, 8) und Phoc. a. a. O. Über interpres, aries, abies
vergl. unter 136; 138; 140.
Quies und requies, Gen. auf etis, sind Fem., die Griech.
Nomina der gleichen Endung aber, lebes, magnes, der defect.
Acc. Plur. tapetas und der Nomin. Plur. trapetes (vergl.
unter 129) sind Masc
Die Stämme auf tat und tut, Nomin. auf täs und
tüs, lauter Abstracta (vergl. unter 41), sind Fem., wie aetas
oder aevitas, auctoritas, benignitas, bonitas, brevitas, Caritas,
civitas, dignitas, lenitas, pietas, probitas; iuventus, senectiis,
servitus, virtus. Vergl. Prise. 5, 4, 22 S. 649 (II 155, 16); 5,
6, 35 S. 654 (II 164, 2); Phoc. 2, 12 S. 1695 (V 416, 29); 2,
16 S. 1699 (V 420, 11). Zwar citiert Non. S. 192, 21 aus
Plaut. Trin. 4, 3, 83 (1090) hoc aetate, aber in den Hdschr.
des Plaut, ist hac aetate. Bergk, Beitr. z. Lat. Gramm. 1 S.
149, hält hoc aetate für die richtige Lesart, indem aetate eine
verkürzte Form des Genet. sei, vergl. unter 52. Auch aestas,
lis, cos, dos, Salus, glus, alle mit dem Gen. auf tis mit vorher-
gehendem langen Vocal, sind Fem. Vergl. Prise. 6, 13, 69 S.
709 (II 253, 16); 6, 16, 83 S. 718 (II 267, 20); Phoc. 2, 15
S. 1698 (V 419, 4); 2, 16 S. 1699 (V 420, 12), und über glus
Charis. 1, 14 S. 27 (I 42, 10), welcher damit den Gen. glutinis
verbindet; Pliu. Valerian. 1, 26 schreibt glutem taurinum liquabis
cum aceto, vergl. Rönsch, Collect, philolog. herausgegeben von
C. Wagener S. 30 Anm. Über nepos und sacerdos vergl.
unter 135. 136. Die aus £Q(ag und xigag zusammengesetzten,
die letzteren, sofern sie auf ceros ausgehen, sind wie im
Grieh. Masc.
Fem. sind ferner nox Gen. noctis, puls Gen. pultis, die
Nomina auf rs Gen. rtis, wie ars, pars, cohors, fors, mors, sors,
und von denen auf ns Gen. ntis gens und mens, und gewöhn-
— 982 —
lieh lens und frons. Masc. dagegen sind dens mit bidens (der
Karst) und tridens, fons, raons, pons, rudens. Vergl. Prise. 5,
7, 41 S. 657 (II 168, 5). Desgleichen sind Masc, quadrans,
triens, sextaus, dodrans, dextans Cic. Epist. ad Att. 1, 14, 7;
Horat. Serm. 2, 3, 93; Pers. 3, 100; Colum. 5, 1, 10; 5, 1, 11;
5, 1, 12; Plin. N. H. 7, 2, 2 (26); 34, 13, 38 (137); Hart. 2,
44, 9; 3, 7, 1; 6, 86, 1; luven. 3, 267; 7, 8; Suet. Aug. 77.
Das Genus des aus Paul. Festi S. 119 und aus Non. S. 131,
19 bekannten Wortes lucuns ist ungewiss, für das Masc. spricht
das Demin. lucunculus.
Über bidens das Schaf vergl. unter 139. Lens hat als
Masc. Titin. (163) bei Non. S. 210, 4. Das frons in der alten
Sprache Masc. war, wird von Fest, unter malo cruce S. 150
und von Paul. Festi unter corius S. 60, frontem S. 90 und mas-
culiuo genere S. 151 bemerkt, und nach Prise. 5, 8, 42 S. 658
(II 169, 12) hatte das Wort bei den vetustissimi verschiedene
Genera. Fest, unter recto fronte S. 286 bringt recto fronte aus
Cato in dissertatione consulatus (ed. Jordan p. 36, 9) bei; Gell.
15, 9, 1 fronte hilaro aus Caecil. (79); Gell. 15, 9, 5 aequo
fronte und recto fronte aus Cato (Orig. lib. V fragm. 13 imd
14 ed. Jordan p. 26, 4 und 6). Non. S. 204, 28 coloratum
frontem aus Plaut. (Plocin. fragm. 1 ed. Leo II p. 540, wo co-
loratilem mit Goetz geschrieben wird), den nämlichen Vers hat
Non. S. 149, 8 ; fronte hilaro aus Caecil. (79), es ist dieselbe
Stelle, welche Gell, anführt; fimbriatum frontem aus Titin (112);
fronte longo aus Cato de re militari 10 (ed. Jordan p. 81, 17).
Das Citat ebendaselbst aus Pacuv. (382) innato fronte ist offen-
bar verderbt, auch sagt Non. S. 204, 30 feminine Pacuvius;
L. Müller hat feminine mit Mercier eingeklammert und inplicato
statt innato geschrieben, Ribbeck hat mit Kiessling striato ge-
setzt, vergl. dessen Note z. d. St. Aber Plaut. Mil. 2, 2, 46
(201) hat severe fronte im Ambr.; Varro (Sat. Meuipp. 387)
bei Non. S. 193, 6 cavo fronte ist verderbt, Popma vermutete
fönte; L. Müller schreibt cantus e fronde uti cum, Bücheier
e cavo fönte ductum; Vitruv. 10, 11 (17), 7 frons transver-
sarius; C. I. L. 2, 4085 fronte templi vetustate corrupto. Ru-
dens hatte nach Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 16) ehemals
verschiedene Genera; Non. S. 221, 31 citiert für das Fem.
Plaut. Rud. 4, 3, 1 (938), auch bei Vitruv. 10, 15 (21), 7 ist
— 983 —
quarum nach rudentibus im Gud. Gr und Harl, H, und wie es
scheint, in allen Büchern. Für fons als Fem. wurde sonst aus
Plaut. Stich. 5, 4, 26 (708) decuma fönte angeführt, statt dessen
jetzt decumara a fönte hergestellt ist.
Von den Nomina auf ens Gen. entis, welche eigent-
lich Participia sind, aber elliptisch als Subst. gebraucht
werden, sind oriens und occidens Masc. wegen der Ergänzung
von sol, welches auch zuweilen hinzugefügt wird, wie Cic. de
rep. 6, 20, 22-, Caes. bell. GaU. 1, 1, 6; 5, 13, 1; 5, 13, 2; 7,
69, 5; Liv. 33, 17, 5; 45, 30, 3; Monum. Aucyr. Taf. 5 Z. 14.
Torrens ist Masc, weil fluvius hinzugedacht wird, Verg. Aen.
2, 305; 7, 567; Ovid. Amor. 1, 7, 43; Met. 3, 291; 8, 555 und
Fast. 2, 219; Liv. 28, 6, 10; 33, 18, 12; 33, 18, 15; 44, 35,
17. Vollständig ist gesagt fluvio torrente Avian. Fab. 38, 1;
torrentes fluvii Varro R. R. 1, 12, 3; flumen torrens Arnob. 1,
5 (ed. Reiffersch. p. 7, 26); torrentia flumina Verg. Ecl. 7, 52;
flumina torrentia Arnob. 2, 14 (p. 59, 10); torrentium fluminum
Arnob. 2, 30 (p. 72, 26); torrens amuis Gurt, 8, 2, 20; amne
torrenti Gurt. 8, 10, 23, sonst torrentis aquae Verg. Aen. 10,
603; aqua torrente Senec. Epist. 4, 5; torrentes aquas Gurt. 9,
2, 17; torrentem undam Verg. Ge. 2, 451; torrente unda Senec.
Vita beata 14, 1; torrentibus undis Sil. 6, 200 und Epit. Iliad.
916 (921). Confluens ist Masc. Plin. N. H. 3, 26, (149) a con-
fluente supra dicto. Unsicher aber ist die von Gudend. ge-
billigte Lesart des Flor. 1 und einiger Ausg. bei Apul. Met. 6,
18 S. 417 pigrum fluentem für die Vulg. pigrum Huentum.
Dass saliens Masc. ist, zeigt der Grammat. de dub. nom.
S. 99 (V 590, 21) aus Gaelius, perpetuum salientem. So Vitruv.
8, 3, 6 ducti sunt salientes; Frontin. Aquaed. 11 pubHcorum
salientium und 104 salientium publicorum; Aquaed. 87 binos
salientes; Aquaed. 103 ad novos salientes, und in einem SC.
in Gap. 104 salientes pubUci und publicorum salientium. Sonst
wird aqua saliens gesagt Plin. Epist. 2, 17, 25 und Suet. Aug.
82, auch Marcia saliens Vitruv. 8, 3, 1. Gontincns ist Fem.
Plin. N. H. 5, 31, 39 (140) a proxima contiuente; zuweilen terra
«ontinens, wie Varro (de gente populi Romani libro I) bei Charis,
1, 17 S. 100 (I 125, 13); Gorn. Nep. Themist. 3, 2. Früher
war continens Masc. Gurt. 4, 2, 1 habebat rex castra in con-
tinenti, a quo urbem angustum fretum dirimit, dass es nicht
- 984 —
daselbst Neutr. ist, zeigt der Acc. continentem § 16, aber jetzt
hat Hedicke a qua statt a quo in den Text gesetzt, vergl.
E. Kräh, Curtius als Schullektüre I p. 10 und Mützell zu Cur-
tius I p. 188 ». Aber mit Unrecht führt Rudd. 1 S. 35 dafür
Cic. Acad. 2, 33, 105 an: mare, quod nunc, qua a sole collu-
cet, albescit et vibrat, dissimileque est proximo et (in den
Hdschr. eij continenti; denn daselbst ist mari zu continenti
hinzuzudenken. Auch Flor. II 2, 2 will Opitz, In lulio Floro
spicilegium criticum 1884 p. 14 mit Unrecht ad continentem
suum herstellen, vergl. C. Wagener, Philolog. Rundschau 1884
S. 494.
Die Nomina mit Stämmen auf d, also die auf aus Gen.
audis, auf es Gen, edis, auf is Gen, idis, auf üs Gen. üdis,
auf ns Gen. ndis, ferner das defect. compede und compedes,
und mehrere Griechische auf äs Gen. ädis, auf is Gen, idis
und auf ys Gen. ydis (vergl. unter 41) sind Fem. Vergl.
Prise. 5, 5, 26 S. 651 (II 158, 5)-, 5, 5, 30 S. 653 (II 161, 6);
5, 6, 34 S. 654 (II 163, 22); 5, 6, 35 S. 654 (II 164, 2).
Von denen auf is Gen. idis ist allein lapis gewöhnlich Masc,
doch haben Eun, (Ann. 608) bei Non. S. 211, 10 und Varro
R. R. 3, 5, 14 auch dieses als Fem. gebraucht, wie XiS^oq von
Homer an öfters das gleiche Geschlecht zeigt. Fem, ist lapis
noch Ampel. 8, 11; Gromat. ed. Lachmann 1306, 20; 306, 22;
306, 23; 337, 9; 361, 4; 361, 9; 362, 2; 362, 13; 362, 15;
Anthim. Epist. ad Theuderic. 81 steht in den besten Hdschr.
lapides puras ingenerare, aber Rose (p. 21, 2 oder Anecdota
Graeca et Graecolatina 11 p. 95, 7) schreibt mit Unrecht lapides
puros, vergl. Rönsch, Collect, philolog. herausgegeben von
C. Wagener S. 31 und S. 171, der an letzter Stelle noch aus
den Serm. Arian. Fragra. 240 pulchritudinem pretiosarum lapi-
dum anführt. Über pecus Gen. pecudis unter 129 S. 845.
Frons Gen. frondis ist immer Fem., aber Veget. Art veter.
4 (3), 6 (4), 2 steht in den Hdschr. tenerrimum quemque fron-
dem, wofür aber Schneider tenerrimam quamque frondem schreibt.
Von dem schwankenden Genus von lapis scheint auch Fest,
imter (philo)logam S. 241 in einer jetzt verstümmelten Stelle
gesprochen zu haben. Pes Gen. pedis ist Masc, aber com-
pede und compedes beinahe überall Fem,, wie Plaut. Capt.
3, 5, 76 (734); 5, 4, 30 (1027); Pseud. 4, 7, 80 (1176) und Persa
— 985 —
4, 4, 24 (573); Terent. Phorm. 2, 1, 19 (249); Cic. Epist. ad
Att. 8, 3, 5; Horat. Carm. 1, 33, 14; 4, 11, 24 und Epod. 4,
4; Tibull. 1, 7, 42; 2, 6, 25; Colum. 8, 2, 15; 9, 10, 3; Mart.
3, 29, 1; 9, 22, 4; luven. 11, 80; Claudian. in Euh-op. 1, 27;
2 praef. 3, doch Masc. Lact, de mort. persec. 21, 3 compedes
parati, und Vulg. Thren. 3, 7 compedem meum. Über qua-
drupes vergl. unter 138.
Andere sind als Bezeichnungen von Personen Ma-
sculina oder Communia, wie vas, praes, heres, obses, praeses,
custos, Hbripens, die Völkernamen Areas und Nomas, vergl.
unter 136 und 137. Von den Composita aus jrovg ist tripus
Masc; über apus, den Namen eines Vogels, und lagopus,
den Namen eines Vogels und einer Pflanze, vergl. unter 139
und 140.
Neutra sind diejenigen Nomina mit Stämmen auf
t und d, welche im Nomin. Sing, kein s annehmen, vergl.
unter 42. Also caput, occiput und sinciput mit dem Gen. auf
itis, lac Gen. lactis, cor Gen. cordis. Caesell. Vindex meinte,
dass Enn. cor als Masc. gebraucht habe, was von Gell. 7 (6);
2 als ein Irrtum nachgewiesen wird. Von lac ist der Accus,
zuweilen lactem, vergl. unter 128. Verschieden von lac ist
lactes, vergl. unter 111.
Neutra sind ferner die Griechischen auf ma Gen.
matis, auf meli Gen. melitis. Dazu kommen die auf ceras
und creas Gen. ätis, in denen im Latein, wie im Griech. das
t des Stammes zu Ende des Nomin. in s übergegangen ist, wie
aegoceras, buceras, artoereas, nebst erysipelas.
Die Nomina mit Stämmen auf ic. Nomin. auf ex, zum
Teü auf ix, sind Masc. Vergl. Prise. 5, 6, 36 S. 655 (II 164,
11); 5, 7, 37 S. 655 (II 165, 8) und Phoc. 2, 18 S. 1700 (V
420, 29). Jedoch cortex und silex sind Communia nach Prob,
de nom. S. 218 (IV 209, 19); Diom. 1 S. 314 (I 327, 12); 2
5. 449 (I 453, 35); Non. S. 199, 25; S. 225, 18; Pompei.
Comment. S. 144 (V 159, 34); S. 145 (V 160, 1); S. 434 (V,
291, 7); S. 435 (V 291, 10); Consent. S. 2026 (V 345, 26);
Serv. zu Verg. Aen. 8, 233 und Art. gramm. 2, 1 ; Prise. 5,
1, 2 S. 639 (II 141, 17); 5, 6, 36 S. 655 (II 164, 13 und 24);
18, 28, 287 S. 1206 (III 361, 1); Grammat. de dub. uoni. S. 75
(V 576, 7); S. 100 (V 591, 4). Cortex steht als Fem. Lucr.
— 986 —
4, 51; Verg. Ed. 6, 63; Culex 282; Ovid. Met. 8, 762: 10,
512; 14, 630; Phaedr. 2, 6, 12; Mart. 14, 209; Solin. 35, 6;
Sanion. 553; 828; 1098; Scrib. Larg. 60; Cael. Aurel. Chron.
2, 4, 78; Oros. 5, 11, 2; Garg. Mart. de cura boum 7; 9; 12;
als Masc. in zwei Stellen des Varro (Sat. Menipp. 424 und
547) bei Non. S. 199, 25 und 29; Verg. Ge. 2, 74 und Aen.
7, 742; 9, 743; Moret. 94; Horat. Carm. 3, 8, 10; Ovid. Her.
5, 28; Amor. 1, 14. 12; A. A. 1, 286; Met. 1, 5-54; 4, 375;
7, 626; 8, 642; 9, 353; 9, 362; 9, 391; 9, 658; 10, 736 und
Fast. 2, 649; 4, 128; 4, 608; Plin. N. H. 2, 103, 106 (226);
16, 6, 8 (24); 16, 31, 55 (126); 17, 23, 35 (206); 19, 5, 24
(71); 20, 6, 22 (49); 21, 4, 10 (14); 29, 4, 27 (84); Stat. Theb.
2, 709; Samon. 551; 649; 1066. Dass namentlich Verg. das
Wort sowohl als Masc. wie als Fem. braucht, wird von Quintil.
1, 5, 35 hervorgehoben.
Silex ist Fem. Verg. Ecl. 1, 15 und Aen. 6, 471; 6,
602; 8, 233; Catal. 11, 46; Ovid. Met. 9, 614; Trist. 4, 6, 14;
Manil. 1, 856; Rutil. Namat. 2, 66; Apul. Met. 6, 26 S. 433;
Amm. Marc. 29, 5, 18; Claudian. Rapt. Pros. 1, 201; Gigant.
99; Magn. 42; Apon. 20 und Epigr. de quadrig. marm. 7 (87),
2, 3 (ed. Koch p. 217); de crystallo 34 (57), 4 (p. 249); 37
(60), 7 (p, 250); Sidon. Carm. 5, 51; Anth. Lat. ed. Riese 34,
2; 131, 1; Anonym, de idiom. generum ed. Keil IV 577, 70;
Masc. Lucr. 1, 571; 2, 449; 5, 313; Ovid. Met. 2, 706; 5, 199;
7, 107; 9, 225; 9, 304; 10, 242; 11, 45; Epist. ex Pont. 4, 10,
3; Manil. 5, 282; Colum. 3, 11, 8; Plin. N. H. 36, 22 (49);
Sil. 1, 491; Stat. Silv. 1, 2, 148; 3, 1, 122; luven. 3, 272; 6,
350; Suet. Calig. 37. Bei Charis. Exe. art. gramm. S. 105 (I
553, 10) wird silex als Fem. dem Griech. 6 ttvqwöi^q kid-og
gegenübergestellt.
Forfex wird von Charis. Exe. art. gramm. S. 103 (I 552,
8) und in dem Verzeichnis de idiom. generum ed. Keil IV
574, 35 als Masc. mit dem Griech. Fem. ipakig verglichen.
Vitruv. 10, 2, 2 hat ferrei forfices, und Cels. 7, 12, 1 S. 288,
13 Daremb. im Med. 1 ad id facto forlice (sonst facta); dagegen
Cels. 8, 4 S. 336, 20 forfice ad id facta, und 7, 12, 1 S. 287
20 recta forfex ducenda est. Aber Daremberg hat mit van
Linden an allen drei Stellen ad id facto forcipe, forcipe ad id
facto und recta forceps ducendus est geschrieben, und über-
— 987 —
haupt, wo 7, 12, 1 forfex uud forfice gelesen wurde, dasselbe
mit forceps und forcipe vertauscht. Forfice hat Daremberg
noch beibehalten Cels. 7, 16 p. 293, 26 und 7, 21, 1 p. 302,
21 und 26. Bei Isid. Orig. 20, 13, 3; Cassiod. de orthogr. exe.
ex Papir. S. 2292 (VII 161, 2) und Albin. de orthogr. S. 2335
(VII 302, 12) heisst es übereinstimmend; foi-fices quae sunt
sartorum. Bei denselben folgt: forpices quae sunt tonsorum,
und forpices werden auch bei Charis. 1, 15 S. 74 (I 94, 23)
nach Lindemann's Vermutung (im Neap. forcipes) als Werkzeuge
der tonsores genannt, wie forfices als die der sarcinatores.
Frutex, imbrex und latex hatten nach Prise. 5, 8, 42
5. 658 (II 169, 12 und 13) bei den antiquissimi verschiedene
Genera. Frutex finden wir als Fem. allein bei Oros. 7, 33,
9 und Mart. Capeila 3 § 225, als Masc. häufig, wie Ovid. jMet.
1, 122; Colum. 2, 15, 5; 9, 13, 8; Plin. N. H. 16, 36, 64 (156);
20, 11, 44 (114); 26, 8, 53 (85). Bei imbrex zieht Serv. zu
Verg. Ge. 4, 296 das Fem. vor. So sagt Plaut. Mil. 2, 6, 24
(504) meas imbrices; Cato R. R. 31, 3 imbrices medias, aber
Plin. N. H. 17, 14, 24 (114) inter duos imbrices, und Arnob.
3, 13 suspensum imbricem narium. Latex als Fem. hat allein
Acc. (666) bei Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 14); als Masc.
Cic. Divin. 2, 30, 63 in Versen; Lucr. 1, 941 (4, 16); 3, 192
6, 1072; Verg. Ge. 3, 509 und Aen. 1, 686; 4, 454; 4, 512
6, 218; 6, 715; Ovid. Met. 5, 263; 7, 327; 8, 275; 14, 56
Trist. 3, 10, 29 und Epist. ex Pont. 3, 1, 17.
Das defect. obice ist als Masc. bezeichnet von Phoc. 4,
9 S. 1709 (V 428, 28), es kann aber nach Serv. zu Verg. Ge.
4, 422 und Aen. 8, 227; 10, 377, der sich au der letztgedachten
Stelle auf Caper in libris dubii generis bezieht, auch Fem. sein.
Als Fem. findet es sich Plaut. Persa 2, 2, 21 (203), wo Leo
jetzt apud hanc obieci * schreibt uud in der Note vermutet
<standumst> apud hanc obicem; Verg. Aen. 10, 377; Ovid.
Met. 14, 780; Liv. 9, 2, 10; Plin. Paneg. 47, 5; Gell. 17, 11,
6; Apul. bei Prise. 3, 8, 38 S. 615 (II 111, 3); Amm. Marc.
21, 12, 13; 25, 9, 3; 27, 10, 8; Claudian. in Eutrop. 2, 34;
Sidon. Epist. 7, 1; Alcim. Avit. Carm. 4, 454, und so auch ob ex
Sidon. Carm. 2, 493; als Masc. Senec. llerc. für. 241; 1004;
Sil. 4, 24; Tac. Ann. 13, 39 uud Ilist. 3, 30; Claudian. in Ruf.
2, 23; Prudent. Cathem. 9, 74; Apoth. 752 und llamart. 868;
— 988 -
902; Ennod. Epist. 1, 5 (ed. Hartel p. 10, 17) und 2, 13 (p.
53, 10). Pumcx soll nach Serv. zu Verg. Aen. 12, 587 und
Caes. Bass. [Atil. Fortun.] S. 2676 (VI 261, l) bei Catull. 1,
2 als Fem. stehen; aber in den Hdschr. des Catull. ist arido
(oder arrido) pumice, und so wird der Vers von Terent. Maur.
2563; Mar. Victor. 4 S. 2596 (VI 148, 23); Isid. Orig. 6, 12,
3 und dem Schol. Veron. zu Verg. Ecl. 6, 1 angeführt, und
Mart. 8, 72, 2 sagt mit deutlicher Nachahmung des älteren
Dichters: aspero morsu pumicis aridi politus. Auch sonst ist
pumex überall Masc, Plaut. Aul. 2, 4, 18 (297) und Per.sa
1, 1, 42; Verg. Aen. 5, 214; 12, 587; Ovid. Met. 3, 159; 8,
561; 10, 692 und Fast. 2, 315; 4, 495; Plin. N. H. 36, 21, 42
(154). Zweifelhaft ist die Conjectur von Bährens Priap. 32, 7
quae suco caret estque pura pumex statt quae suco caret usque
putris pumex, wie die Hdschr. haben. Atriplex, statt dessen
nach Paul. Festi S. 29 früher atriplexum gesagt wurde, ist bei
Plin. N. H. 20, 30, 83 (219) gleich einem Adject. (vergl. Adject.
10) als Neutrum behandelt; aber Pallad. 5, 3, 3 hat atriplicem,
und bei Gargil. Mart. Medic. 7 (Plin. Valer. 4, 7) folgt auf
atriplex — crudus sive coctus impositus. Triplex ist Masc,
Mart 7, 53, 3; 7, 72, 2; 10, 87, 6; 14, 6, 1.
Von den Nomina auf ix Gen. icis werden von Prise. 5,
7, 37 S. 655 (II 165, 11); 5, 7, 38 S. 656 (II 166, 1); 5, 7,
39 S. 657 (II 167, 5); Phoc. 2, 19 S. 1700 (V 420, 29) calix,
fornix und varix als Masc. bezeichnet. Calix wird von Charis.
Exe. art. gramm. S. 103 (I 552, 3) als Masc. mit dem Griech.
Fem. xvXt^ zusammengestellt. Calix und fornix kommen nur
als Masc. vor, calix Cato R. R. 39, 1; Varro (Sat. Menipp.
114) bei Non. S. 545, 19 und L. L. 5, 27, 127; Cic. in Pison.
27, 67 und Tusc. 3, 19, 44; Copa 30; Horat. Epist. 1, 5, 19; TibuU.
2, 5, 98; Prop. 3 (2), 33, 40; Ovid. Fast. 3, 534; 5, 509; Plin.
N. H. 36, 26, 66 (195); 37, 2, 7 (18); 37, 2, 10 (29); Mart. 2,
1, 10; luven. 11, 145. Und fornix Cic. Verr. 1, 7, 19 und
2, 63, 154; Bell. Alex. 19, 4; Verg. Aen. 6, 631; Liv. 33, 27,
4; 36, 23, 3; 40, 51, 4; 40, 51, 7; 44, 11, 5; Mart. 10, 5, 7.
Aber varix ist einigemale Fem., Seuec. Epist. 78, 17, und
Cels. 7, 17, 2, und damit stimmt das Demin. varicula Cels. 5,
26, 32 überein; an anderen Stellen Masc, wie Cels. 2, 8 S. 46
Daremb. und 7, 31 dreimal, und Quintil. 11, 3, 143. Pix ist Fem.
1
— 989 -
Ob irpicem (oder urpicem) zu einem Nom. auf ex oder
auf ix gehört, ist zweifelhaft. Es steht als Masc. Cato R. R.
10, 2 urpicem oder irpicem unum, und Varro L. L. 5, 31,
136 irpices (cod. B hirpices) regula compluribus dentibus,
quam item ut plaustrum boves trahunt, ut eruant quae in terra
serpunt (in den Hdschr. ist serunt); sirpices, postea s detrita a
quibusdam dicti. Dagegen sagt Serv. zu Verg. Ge. 1, 95:
instrumenta rustica ad agrorum scilicet exaequationem ; quam
rustici irpicem (cod. hyrpicem) vocant. Placid. ed. Goetz
V 26, 3; 74, 12; 109, 33 hirpices tribiila. Subices ist Fem.
Enn. (Fab. 98) bei Fest. S. 305, Gell. 4, 17, 14 und Non.
S. 169, 1. Der defect. Abi. thomice oder tomice gehört
wahrscheinlich zu einem Nomin. thomix oder lomix, im Griech.
ist ^Mfiiy^ oder &u)[ii^, Gen. i^^oi^iiyyoq. Thomice haben als
Fem. Lucil. (fragm. ine. 111) in der verstümmelten Stelle des
Fest, unter thomices S. 356; Colum. 12, 32; Plin. N. H. 17,
10, 11 (62j.
Über hystrix, lilix, larix, salix vergl. unter 139 und 140.
Die Nomina mit Stämmen auf ic sind Fem. Vergl.
Charis. 1, 15 S. 72 (I 92, 25); Prise. 5, 7, 37 S. 655 (II 165,
14); Phoc. 2, 19 S. 1700 (V 421, 6). Dass auch vibex, wie
Adamant. Martyr. bei Cassiod. de orthogr. S. 2307 (VII 193,
2) schreibt, oder vibixFem. ist, bezeugtPrisc. 5, 7, 39 Ö. 65(11 167,
ö),'^und dies wird durch Plaut, (ed. Leo II 536 fragm. I) bei Varro
L. L 7, 3, 63; Pers. 4, 49 und Sidon. Epist. 3, 13 bestätigt.
Cervix hatte ehemals verschiedene Genera nach Prise. 5, 8,
42 S. 658 (II 169, 9), und radix ist Masc. und Fem. nach
Donat. 2, 4, 2 S. 1747 (IV 375, 33); Diom. 1 S. 314 (I 327,
21); Pompei. Comment. S. 152 (V 163, 26); Cledon. S. 1895 (V
40, 3); wir lesen beide nur als Fem., mit Ausnahme von radix,
das Vict. Vit. 1, 46 auch als Masc. gebraucht (intexti radices),
und bei Phoc. 2, 19 S. 1700 (V 421, 7) werden diese beiden
Nomina mit anderen als Beispiele für dieses Genus aufgeführt.
Das Gen. fem. von lodix, welches von Charis., Prise, und Phoc.
bezeugt ist, wird noch durch das Demin. lodicula unterstützt,
und so hat luven. 7, 66 de lodice paranda. Hos lodices, wie
PoUio geschrieben hatte, wird von Quintil. 1, 6, 42 gemiss-
billigt. Cicatrix medius in einer Stelle des Lucil. (27, 17) bei
— 990 —
Non. S. 284, 28 ist wahrscheinlich corrumpiert; L. Müller hat
naevis für raedius geschrieben.
Fornax und pax, Gen. auf äcis; fax Gen. fäcis, faex
Gen. faecis, das defect. fauce und fauces, nex Gen. necis,
das defect. pröcem prece preces, vox und celox Gen. auf
öcis, sind ebenfalls Fem. Fornax wird bei Charis. Exe. art.
gramm. S. 1.04 (I 552, 27) als Masc. mit dem Griech. Neutr.
Xoavov zusammengestellt, und nach Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II
169, 12) hatte es ehemals verschiedene Genera; aber Charis.
Art. gramm. 1, 15 S. 72 (I 92, 23) verlangt dafür das Gen.
fem., unter Hinweisung auf das Demin. fornacula, und mit An-
führung von Verg. Aen. 8, 446. Auch Prise. 5, 6, 35 S. 655
(II 164, 6) und Phoc. 2, 17 S. 1700 (V 420, 24) legen dem
Worte dieses Genus bei, und so steht es Cato R. R. 38, 1 ;
38, 3; Ovid. Met. 2, 229; 7, 107; PHn. N. H. 9, 38, 62 (133);
Ennod. pro synodo ed. Hartel p. 320, 14, daher die Göttin
Fornax Ovid. Fast. 2, 525. Faex war nach Prise. 5, 8, 42
S. 658 (II 169, 16) in der alten Sprache Commune, und wird
bei Charis. Exe. art. gramm. S. 103 (I 552, 8) als Masc. dem
Griech. Fem. TQvyia gegenübergestellt; nach Prise. 7, 8, 44
S. 753 (II 323, 20) ist es Fem., und dies wird durch den con-
stanten Gebrauch bestätigt. Dass celox Fem. ist, lehren Prise.
5, 7, 39 S. 657 (II 167, 6) und Phoc. 2, 20 S. 1701 (V 421,
22), der letztere mit Bezugnahme auf Plaut., und Non. S, 532,
24 und S. 533, 2 belegt das Gen. fem. mit Plaut. Asin. 2, 1, 10
(258) und Capt. 4, 2, 94 (874) und einer Stelle des Varro (Sat.
Menipp. 49); andere Beispiele sind Plaut. Mil. 4, 1, 39 (986)
und Pseud. 5, 2, 12 (1806); Liv. 21, 17, 3 (im Med., Par. und
Cant. Masc.) und 37, 27, 4 (im Bamb. und in anderen Büchern
Masc).
Auch lux Gen. lüeis. crux und nux Gen. auf ücis, und
die Nomina mit Stämmen auf Ic, nc und rc, sind Fem.
Vergl. Prise. 7, 8, 44 S. 753 (II 323, 15 und 17) und Phoc.
2, 21 S. 1701 (V 421, 23) und 4, 8 S. 1708 (V 427, 26).
Über dux Gen. dücis vergl. unter 136. Tradux Gen. tradücis
ist Masc. Varro R. R. 1, 8, 4; Colum. 4, 29, 14; 5, 7, 3; PHn.
N. H. 17, 23, 35 (211); Fem. Colum. 5, 6, 30; 5, 7, 4. Dass
in der archaischen Sprache hoc luci, luci claro, primo luci
und cum primo luci, in poplico luci üblich war, ist Band
— 991 —
II S. 644 und 645 nachgewiesen, und in dem Verse eines
Komikers bei Non. S. 210, 18 heisst es: prior ire luce claro
non queo. Die Worte des davor bei Non. genannten Cic. Off.
3 sind ausgefallen; sie lauten, Cap. 31, 112 cum prima luce,
oder nach einem Bern, cum primo lucis. Crux und calx
hatten nach Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 10) verschiedene
Genera. Malo cruce sagen Enn. (Ann. 395) bei Non. S. 195,
12, und Gracch. bei Fest, unter malo cruce .S. 150 und bei
Paul. Festi unter masculino genere S. 151. I in malum crucem
ist Plaut. Pseud. 4, 7, 86 (1182) allein im decurt., sonst überall
in malam crucem, wie 1, 3, 101 (335) und 5, 2, 5 (1294).
Bergk, Beitr. zur Lat. Gramm. 1 S. 146 folg., hält dieses cruce
für Verkürzungen des Genet, crucis.
Calx die Ferse, w4rd von Charis. Exe. art. gramm.
S. 103 (I 552, 1) als Masc. mit dem Griech. Fem. nrsQva und
dem Neutr. XaxTia^ia verglichen. Nach demselben Ai't. gramm.
I, 15 S. 72 (I 92, 31) gebrauchte Lucil. das Wort in dieser
Bedeutung als Masc. Ebenso steht es Grat. Gyn 278; Pers.
3, 105; Stat. Silv. 5, 2, 116 (wo jedoch Bährens mit dem
Rhedig. nuda calce geschrieben hat). Für das Fem. eitleren
Charis. 1, 15 S. 72 (I 93, 1) und Non. S. 199, 19 Verg. Aen.
II, 714, wo einige geringere Hdschr. ferrato calce geben. Das
Gen. fem. in dieser Stelle billigt Prob. lustit. art. S. 342 (IV
128, 23). Bei Sil. 7, 696; 13, 169; 17, 541 ist ferrata calce,
bei Apul. Met. 7, 19 S. 483 im Flor. 3, Guelf 2 und in anderen
Büchern calces validas. Calx Stein im Brettspiel, Avofür
gewöhnlich calculus gesagt wird, ist nach Non. S 199, 20 Masc.
bei Plaut. Poen. 4, 2, 86 (908), wo in einem Teile der Hdschr.
unara calcem ist, was auch Leo aufgenommen hat. Die Worte
des Paul. Festi unter cancri S. 46: calces qui per diminuti-
onem appellantur calculi, sind nicht entscheidend, indem qui
auf calculi bezogen sein kann. Calx der Kalk, wird von
Charis. Exe. art. gramm. S. 103 (I 552, 1) als Masc. dem
Griech. Fem. cccJßeajOQ gegenübergestellt C. I. L. 1, 577 Col.
2 Z. 17 ist calce harenato, aber Z. 18. 19 calce uda und calcis
restinctai; bei Cato R. R. 18, 7 calce arenato, und ebeiulaselbst
calcem cribro succretam, Cap. 16 calcem coqueudani und Cap.
38, 4 calx cocta erit. Sonst ist calx Fem., Lucr 6, 1068;
Vitruv. 7, 9, 5; 8, 6, 14; Plin. N. H. 17, 8, 4 (47); 29, 3, 11
— 992 —
(51); 36, 23, 52 (173); 36, 23, 53 (174); 36, 24, 57 (180).
Calx das Ende der Reunbahn, hat als Masc. Varro (Sat.
Menipp. 288) bei Non. S. 199, 22,^ als Fem. Cic. Tusc. 1, 8,
15 und de rep. bei Seuec. Epist. 108, 32, und Lucr. 6, 92. Vergl.
Bücheler Rhein. Mus. 1865, 20, S. 419. Masc. sind immer
quincunx, septunx, decunx, deunx, so Colum. 5, 1, 11
quiueunx, in quo; Pers. 5, 149 quincunce modesto; Mai-t. 1, 27,
2 quincunces peractos; Mart. 2, 1, 9 mixto quincunce; Plin.
Epist. 7, 11, 1 pro meo quincunce; Mart. 3, 82, 29 septunce
multo; Colum. 5, 1, 12 deunx, in quo; Pers. 5, 150 avidos
deunces.
Die unverändert aus dem Griech. aufgenommenen Nomina
auf X, Gen. auf eis, behalten das Genus, welches sie im Griech.
haben, so weit sich dasselbe aus den wenigen vorhandenen
Beispielen erkennen lässt. So ist thorax Gen. thoräcis Masc.
in mehreren Stellen des Verg.; unklar ist expressa thorace
Trebell. Poll. Claud. 3, 3; corax Gen. coräcis Masc. Solin. 40,
24; dropax Gen. dropäcis Masc. Mart. 10, 65, 8; opopanax
Masc. Scrib. Larg. 207; storax Masc. Ciris 168; styrax Plin.
N. H. 12, 25, 55 (125); 24, 6, 15 (24). Abax wurde zwar
früher bei lavol. Dig. 32, 100 § 3 als Fem. gelesen, aber in
den Hdschr. ist an der Stelle von abaces vielmehr ßäaeig oder
dafür baces, und Prise. 7, 8, 42 S. 752 (II 322, 13) giebt
hie abax.
Die wenigen Nomina mit Stämmen auf g, deren Genus
nicht durch das natürliche Geschlecht bestimmt wird (vergl.
unter 40), sind beinahe alle Fem,, wie lex, das Defect. frugem
und fruge, und die Griech. phalanx und syrinx. So auch
nix Gen. nivis oder ninguis (vergl. unter 48). Nur grex ist
gewöhnlich Masc, doch hatte es nach Prise. 5, 8, 42 S. 658
(II 169, 12) ehemals verschiedene Genera. Buceriae greges
Lucr. 2, 662 wird als Beweis für das Gen. fem. bemerkt von
Non. S. 208, 23; Serv. zu Verg. Ge. 3, 287 und Charis. 1, 15
S. 72 (I 92, 30), bei welchem letzteren im Neap. der Name des
Dichters in Lucilius verderbt ist. Auch lesen wir Non. S. 208,
16 aus Lucil. (4, 32) longior hie quam grus grege concita cum
volat olim, vergl. L. Müller zu Non. a. a. O. In der Inschr.
Orell. 2620 ist in greg. Veturian. quae et luniorum, und Grut.
- 993 —
S. 338, 5 und Marini atti de' frat. Arv. S. 257 gregis ryssatae.
Über coniunx vergl. unter 135.
Die Nomina mit Stämmen auf b und p, wie plebs,
trabs, urbs, stips, und die Defect. dapis dapem dape und
opis opem ope, desgleichen hiems oder hiemps Gren. hiemis,
sind Fem. Vergl. Prise. 5, 1, 41 S. 657 (II 168, 11). Über
das Genus von scobs und scrobs spricht Prise. 7, 8, 40
S. 751 (II 320, 24), über das von scrobs auch 5, 7, 41 S, 657
(II 168, 6); da aber die gewöhnlichen Formen des Nomin. scobis
imd scrobis sind (vergl unter 49), so behandeln wir diese
Nomina unter 139.
Adeps war nach Prise. 5, 7, 41 S. 657 (II 168, 15) Masc,
jedoch bei den Früheren auch Fem., nach demselben 5, 8, 42
S. 658 (II 169. 9) hatte es bei den vetustissimi verschiedene
Genera, und nach 7, 8, 41 S. 752 (II 321, 19) ist es schlecht-
hin Commune, nach Phoc. 2, 23 S. 1701 (V 422, 8) Masc.
Wir lesen es als Masc. Varro R. R. 2, 11, 7, welche Stelle
Prise, in der ersten und dritten der angezogenen Stellen für
das Gen. fem. anführt, vergl. unter 38. Masc. ist es ferner Plin.
N. H. 8, 36, 54 (127); 11, 37, 85 (213); 17, 24, 37 (219); 28,
9, 37 (135); 28, 9, 37 (137); 28, 9, 37 (J40); 28, 9, 37 (142)
28, 11, 46 (163); 28, 11, 47 (167); 28, 11, 48 (177); 28, 16
62 (219): Samon. 150; 179; 218; 799; 820; 896; 1000; 1007
1097; Fem. Marsus bei Prise. 5, 7, 41 S. 657 (II 168, 17)
Gels. 3, 7, 2; 4, 1 (S. 122 Daremb.); 4, 6 (3); 4, 14 (7); 4,
22 (15); 4, 27 (20), 1; 4, 31 (24) S. 157: 5, 19, 25; 5, 19,
28; 5, 21, 4; 5, 21, 7; 8, 4 S. 337 im Med. 1; Colum. 6, 2,
7; 6, 12, 5; 6, 30, 3; 7, 5, 22; 7, 13, 1; 8, 14, 11; Quintil.
2, 10, 6; Apic. 2, 2 § 44; Pallad. 4, 12, 3 im cod. Polit., Pal.
und Lugd. ; Veget. Art. veter. 3, 47, 10; 4, 22, 2; Marcell.
Empir. 15; 36.
Forceps ist Masc. nach Prise. 5, 7, 41 S. 657 (II 168,
15), wo jedoch aus Nov. (42) calida forcipe angeführt wird; als
Fem. steht das Wort auch bei Ovid. Met. 12, 277; Pers. 4, 40
und bei Serv. zu Verg. Aen. 8, 453, vergl. S. 986 forfex.
Über stirps sagt Prob, de nom. S. 218 (IV 210, 23):
Stirpem Vergilius et masculino et feniinino genere dixit: ma-
sculino, cum radices arborum signiticarc vult, ut (Aen. 12, 770)
Stirpem Teucri nuUo discrimine sacrum; feminino, cum ad pro-
Neue-Wagener, Formenlehre 1, A. Aufl. fi3
- 994 -
geniem refert, ut (Aen. 7, 293) Heu stirpem invisam, et (Aen.
7, 579) Stirpem admisceri Phiygiara. Und Charis. 1, 15 S. 85
(I 109, 17): Stirps in significatione sobolis feminine genere
dicitur, ut ait Vergilius (Aen. 7, 293) Heu stirpem invisam; sed
cum materiam signifieat, masculino: Imo de stirpe recisum (Verg.
Aen. 12, 208); item (Aen. 12, 770) Sed stirpem Teucri nullo
discrimine sacrum sustulerunt. Dixeruut tarnen etiam in signi-
ficatione sobolis masculino genere, ut Pacuvius (421): Qui stir-
pem occidit meura. Vergl. Fest, unter spicum S. 333; Scrv.
zu Verg. Aen. 1, 626; 3, 94; 7, 99; 12, 208; Consent. S. 2026
(V 345, 26); Cledon. S. 1895 (V 40, 4); Beda de orthogr.
S. 2801 (VII 291, 18). Nach Diom. 1 S. 314 (I 327, 12) und
Prise. 7, 8, 42 S. 752 (II 322, 12) und 18, 28, 287 S. 1206
(III 361, 1) ist stirps Commune, nach Fest, unter malo cruce
S. 150 ist hunc stirpem den antiqui eigen, und auch Prise. 5,
8, 42 S. 658 (II 169, 17) sagt, dass es bei den vetustissimi
verschiedene Genera habe; derselbe 5, 7, 41 S. 657 (II 168,
11) führt es unter den Beispielen von Fem. auf, bemerkt jedoch
dabei: quod etiam raasculinum invenitur, et maxime in arbori-
bus. Quiutil. 1, 6, 2 schreibt imo de stii'pe recisum bei Verg.
Aen. 12, 208 der Dichter spräche zu. Stirps der Baum-
stamm und die Baumwurzel, ist Masc. ausser den von Prob,
und Charis. angeführten Stellen des Verg, noch Cato R. R. 40, 2;
Verg. Ge. 2, 379 im Med. m. pr., Gud. und Bern, c, und im
Bern, b m. sec. und in der Anführung bei Serv. zu Ge. 2, 196;
Aen. 12, 781; Colum. 5, 9, 13; Plin. N. H. 8, 26, 40 (96);
Apul. de mag. 90 S. 579; Gargil. Mart. Medic. 30; Fem. Cic.
pro Cael. 32, 79; Tusc. 3, 6, 13; 3, 34, 83; Nat. Deor. 2, 32,
81; 2, 51, 127; Divin. 2, 72, 149 und Leg. 1, 1, 1; Horat.
Carm. 3, 29, 37; Ovid. Met. 13, 635; Grat. Cyn. 139; Colum.
2, 2, 28; 5, 6, 12; 5, 6, 14; 6, 15, 1; Plin. N. H. 16, 36, 65
(163). Stirps die Abstammung und die Nachkommen-
schaft, haben als Masc. Liv. Andr. bei Fest, unter stirpem
S. 313 (Graio stirpe); Enn. (Ann. 180) bei Fest, ebendaselbst
und unter recto fronte S. 286 und bei Non. S. 226, 30 (a stirpe
supremo); Pacuv. (52) bei Non. S. 226, 32 (ad stirpem exqui-
rendum nach sicherer Emendation, in den Hdschr. a stirpem
exquirentem), wozu die von Charis. und Beda de orthogr. citierte
Stelle des Pacuv. kommt; als Fem. Accius in den drei Stellen,
— 995 —
(235) bei Non. S. 467, 25; (596) bei Non. S. 426, 1 und (643)
bei Non. S. 467, 28; Laber. (43) bei Macrob. Sat. 6. 5, 15:
Cic. pro Scaur. 2, 48; Divin. Ij 12, 20 in Versen; Leg. 2, 1,
3; Lucr. 1, 733; Verg. ausser den von Prob, angeführten Stellen
noch Ge. 4, 282; 4, 322 und Aen. 1, 626; 3, 326; 5, 297; 5,
711; 6, 864; 8, 629; 12, 166; Ovid. Met. 1, 159; 2, 633; 2,
757; 3, 543 und Fast. 2, 843; 4, 876; 6, 559; Liv. 1, 4, 2;
1, 5, 5; 1, 26, 9; 1, 34, 1; 1, 40, 2; 1, 40, 3; 1, 47, 10; 1,
53, 6; 3, 17, 6; 9, 18, 4; 24, 25, 10; 24, 26, 8; 26, 19, 6;
27, 9, 11; 29, 29, 11; 33, 21, 5; 34, 58, 13; 37, 8, 4; 38, 58,
7; 40, 8, 11; 41, 8, 10; 42, 11, 6; 45, 19, 11; 45, 42, 11;
45, 43, 4.
Die Nomina mit Stämmen auf 1 sind Masc., so sol und
sal. Vergl. Prise. 5, 2, 10 S. 643 (II 147, 8); 5, 2, 11 S.
644 (II 147, 17); Phoc. 1, 2 S. 1690 (V 411, 34); Caper de
verb. dub. S. 2250 (VII 111, 10); Consent. S. 2030 (V 348,
24); Grammat. de nom. dub. S. 99 (V 591, 1). Der letztere
führt aus Fabianus sal mixtus an, und bezieht sieh auf den
Plur. sales, Doch konnte sal auch Neutr. sein. Prise.
5, 2, 10 S. 643 (II 147, 6): Inveniuntur tarnen vetustissimi
quidam etiam neutro genere hoc posuisse, Non. S. 223, 19
teilt nach Varro eine Stelle des Fab. Pictor mit, in welcher id
sal gelesen wird. Prob, de nom. S. 218 (IV 209, 25) giebt
aus Afran. (205) meum sal si bene visum mihi; Prise. 5, 8,
45 S. 659 (II 171, 19) aus demselben (30) quicquid loquitur,
sal merum est; Charis. 1, 15 S. 82 (I 106, 19) aus Varro (de
poematis II): nunc vides in conviviis ita poni sal et mel; und
aus Fabian, causarum nat. : cur sal aliud perlucidum, aliud in-
quinatum aut nigrum? quia sal ex arido congelatum est; welche
letztere Stelle bei Prob. a. a. O. so lautet: cur sal aliud in-
quinatius vel nigrius? quia sal e luto cougestum est. Charis.
bemerkt dabei noch: quod gcnus etiam Verrio placuit. So hat
ferner Paul, Festi S. 159: muries dicebatur sal in pila tuusum
et in oUam fictilem coniectum et in furno percoctum;
Samon. 1113 sal niveum sumes; Auson. Tcchuop. de cibis
2 aequoreum sal; Itala Matth. 5, 13 bei Ps. Cyprian. de aleat,
2 (ed. Hartel p. 93, 9) sal autem si iufatuatum fuerit, uihilo
valebit; Veget. Art. veter. 1, 52, 4 (2, 24, 4) sal tritum cum
melle decocto mixtum; bei Colum. 7, 3, 20 ist pi-aebito sale.
63*
996
quod velut ad pabuli condimentum per aestatem canalibus
ligneis impositum lambunt, und 8, 6, 2 omne aal im cod.
Polit., aber 12, 53, 4 ist zu sal coctum sed modice infractum
aus dem Leipz. coctus und infractus bemerkt; Plin. Secund. 3,
30 wird sal . . . intinctus in aquam ferventem et ita calefactus
von Rose (p. 102, 19) gesehrieben, in den Hdschr. r b steht
intinctum. So durften Diom. 1 S. 314 (I 327, 13); Prise. 5, 8,
45 S. 659 (II 171, 8); Beda de orthogr. S. 2801 (VII 291,
11) und Albin. de orthogr. S. 2346 (VII 310, 13) sal als Masc.
und Neutr. bezeichnen. Aber weit üblicher ist das Gen. masc.,
für welches Prob, de nom. S. 217 (IV 209, 11); Charis. 1, 15
S. 82 (I 106, 13); Non. S. 223, 16 und Prise. 5, 2, 10 S. 643
(II 147, 5) den Accus, salem geltend machen. Diesen haben
Plaut. Cure. 4, 4, 6 (562); Merc. 1, 2, 92 (205) und Persa 3,
3, 25 (430); Cato R. R. 88, 1; Terent. Eun. 3, 1, 10 (400),
wo Bentl. qui sal habet geschrieben hat wegen des folgenden
quod in te est. Consent. S. 2030 (V 348, 27) giebt qui in te
est; Lucil (3, 39) bei Prob, de nom. S. 217 (IV 209, 11);
Nov. (117) bei Prise. 10, 9, 57 S. 910 (II 546, 17); Varro R.
R. 1, 7, 8; 2, 4, 10; Cic. de orat. 2, 23, 98 und Nat. Deor. 2,
29, 74; Catull. 16, 7; Sallust. lug. 89, 7; Horat. Serm. 1, 5,
46; Colum. 12, 6, 1; 12, 6, 2; 12, 21, 2; Plin. N. H. 31, 7,
39 (73); 31, 7, 39 (75); 31, 7, 39 (76); 31, 7, 39 (82); 31, 7,
40 (83); 31, 7, 41 (89); Serv. zu Verg. Aen. 2, 81. Auch in
anderen Formen ist sal als Masc. bezeichnet, wie Cato (Orig.
II, 32 ed. Jordan p. 14, 9) bei Prise. 5, 8, 45 S 659 (II 171,
8) ex sale qui apud Carthaginienses fit; Varro R. R. 2, 11, 6;
Colum. 6, 17, 7 montanus sal und 12, 21, 2 sal quam candidis-
simus; Plin. N. H. 31, 7, 39 (73) sal omnis; 31, 7, 40 (83)
sal niger est; 31, 7, 41 (85) salsissimus sal qui siccissimus,
suavissimus omnium Tarentinus atque candidissimus est und
anderes. Dass der Plur. sales ist, nicht allein für witzige
Reden, ist unter 104 nachgewiesen. Salia hat keine Autorität.
Wo sale als Nom. Sing, steht (vergl. unter 43), ist es Neutr.
Die aus äle in äl verkürzten Nomina (vergl. unter 49)
sind Neutra. Dasselbe Genus haben fei und mel. Gen.
auf ellis.
Pugil, vigil, consul. exul, praesul sind teils Masc. teils
Communia; mugil ist Masc; vergl. 136 und 139.
— 997 —
Die Nomina mit Stämmen auf en, lien Gen. lienis, das
gewöhnlich im Flur, vorkommende renes oder rienes (vergl.
unter 111), und das Griech. spien, sind Masc. Vergl.
Charis. 1, 15 S. 67 (I 87, 19); Prise. 5, 3, 13 S. 645 (II 149, 7)
und Phoc. 2, 6 S. 1693 (V 415, 1). Neben spien findet sich
auch ein Nominativ splenis, über den S} Brand im Archiv,
f. lat. Lexikogr. 8, 130 und 131 spricht. Rien wird freilich von
Prob. Instit. art. S. 334 (IV 123, 4) als Fem. behandelt. Das
Griech. paeän Gen. paeänis ist ebenfalls Masc.
Von den Nomina, welche im Gen. inis haben, sind Masc.
eines, welches den Nomin. auf is bildet, sanguis (vgl. unter
43) und zwei mit dem Nomin. auf en, pecten und turben,
wenn anders dieses letztere in der unter 44 angeführten Stelle
des Tibull. die richtige Lesart ist; die ebendaselbst erwähnte
Angabe des Serv., Catullus hoc turben dicit, ut hoc carmen,
verdient keinen Glauben. Vergl. Catull. 64, 107 nach Spengel,
und Bährens S. 116. Die grosse Mehrzahl der Nomina auf
en und mön, vorzüglich die Verbalia (vergl. unter 43), sind
Neutra. Vergl. Charis. 1, 15 S. 67 (I 87, 13); Phoc. 2, 6 S.
1693 (V, 414, 30) und Prise. 5, 3, 12 S. 645 (II 148, 19). So
auch sanguen (vergl. unter 43) und gluten Verg. Ge. 4, 40;
4, 160, vergl. Charis. 1, 14 S. 27 (I 47, 10); 1, 15 S. 67
(I 87, 22); 1, 17 S. 106 (1 131, 19). Über das Genus des
defect. pollinis pollini polliuem poUine vergl. unter 117.
Coruicen, fidicen, liticen, tibicen, tubicen sind Masc, vergl.
unter 137; desgleichen flamen Priester eines besonderen
Gottes , dessen Fem. flaminica ist. Über o s c e n vergl.
unter 138.
Von den Nomina mit Stämmen auf s sind väs Gen.
väsis, aes Gen. aeris, crüs, iüs, püs, rüs, tüs, Gen. auf
üris, und die zahlreichen auf üs, deren Gen. teils auf oris,
teils auf 6ris endet, Neutra. Vergl. unter 47. Tellüs Gen.
tellüris ist Fem. tlber Ligus Gen. Liguris, müs Gen. müris
und lepiis Gen. lepöris vergl. unter 137 und 138, und über
die Nomina auf ös Gen. öris, auf ös Gen. üris, und auf is
Gen. öris unter 147. Das grammatische Genus von mas Gen.
märis und von Ceres Gen. Ceröris und Veniis Gen. Venöris
folgt dem natürlichen Geschlecht.
Von den Nomina, deren Gen. auf ssis ausgeht (vergl.
— 998 —
unter 48), ist ös Neutr., as Masc , vergl. Prise. 6, 10, 52 S. 701
(II 239, 1) und Phoc. 1, 2 S. 1690 (V 411, 33). Dass bes
Masc. ist, geht hervor aus bessern appellatum esse bei Paul.
Fest. S. 33; bei Fest, unter trientem S. 363 ist lignum bes
alterum dicimus, id est pedem et bessern latitudinis habens.
Vitruv. 3, 1, 6 hat bessern quem difji/Oiqov dicunt (im Harl. H
besem, im Gud. E bösem, im Gud. G fehlt das Wort), darauf
aber im Harl. H und in den Gud. EG als Acc. bes alterum,
quem sTTidifiolQov vocitant. Centussis misellus bei Lucil. (4,
12) bei Gell. 2, 24, 4. Semis ist ebenfalls Masc. Varro L. L.
5, 36, 173 semis tertius, quartus semis; und Fest. a. a. O.
sestertium, id est duos asses et semissem tertium.
149. Die Nomina mit Stämmen auf e, Nomin. auf
es, Gen. auf is (vergl. unter 48), sind Fem. Vergl. Prise. 5,
5, 27 S. 651 (II 159, 12) und Phoc. 2, 13 S. 1695 (V 417, 7).
Aber Ovid. hatte nach dem Grammat. de dub. nom. S. 103
{V 592, 27) inuumeros vehes, und bei Vitruv. 4, 6, 5 ist
medii impages. Imp, lustinian. Cod. 6, 57, 6 schreibt proli
servaudo.
Die Nomina auf is Gen. is sind im allgemeinen Fem.,
möge das i des Nomin. zum Stamm gehören oder Bindevokal
sein (vergl. unter 49). Doch lehrt Prise. 5, 5, 28 S. 652 (II
159, 27): Alia in „is" desinentia, n vel duas consonantes in
eadem syllaba vel duplicem consonantem ante „is" habentia, et
quae paenultimam syllabam una ex liquidis terminant, masculina
sunt, ut „panis", „fuuis", „amnis", „ignis", „piscis", „fascis",
„fustis", „postis", „vectis", „axis", „ensis", „anguis", „unguis",
„collis", „follis", „mensis", „corbis", „orbis", „torquis". Exei-
pitur „haec bipennis", quod ideo femininum est, quod quasi
adiectivum est securis, vel quod a penna, quod ipsum quoque
femininum est, compouitur. Sed magis adiectivum hoc esse
Virgilius ostendit, „ferro bipenni" ponens in XI (v. 135): Ferro
sonat alta bipenni fraxiuus. Excipitur etiam „canis" commune,
quod et natura sie esse ostendit. (Cap. 29) „Finis" quoque et
„clunis" tam masculini quam feminin! generis usurpavit auctoritas
in una eademque signilicatione. luvenalis in IUI (Sat. 11, 164):
Ad terram tremulo descendant clune puellae. Horatius in
I Sermonum (Sat. 2, 89): Quod pulchrae cluues, breve quod
— 999 —
Caput, ardua cervix. Multa tarnen et in hac et in aliis termina-
tionibus confudisse genera inveniuntur vetustissirai, quos non
sequimur, ut „haec amnis", „funis", „anguis"
^Pestis" etiam et „neptis" et v-estis", cum duas consonantes
ante „is" habeant, feminini sunt generis, et „vallis", „turris",
„pelvis", „pellis", quamvis paenultimae syllabae liquidis termi-
nantur, tarnen feminina sunt. Derselbe giebt 5, 8 42 S. 658
(II 169, 10) unter denjenigen Nomina, deren- Genus bei den
vetustissimi ohne Unterschied der Bedeutung verschieden sein
kann, folgende auf is: coUis, crinis, hie et haec cassis, clunis,
callis, torris, amnis, torquis, hi et hae vepres; und fügt § 45
S. 659 (II 171, 7) hie et haec retis et hoc rete hinzu. Phoc.
2, 14 S. 1697 (V 418, 4) sagt: Is syllaba finita praepositis n
et c consonantibus masculini sunt generis, ,.hic panis" „hie
funis", „hie finis", „hie amnis", „hie ignis", „hie clunis", „hie
piscis", „hie fascis". Unum est feminini generis, „haec bi-
pennis", unum communis, „hie et haec canis" Sunt
praeterea pauea nomina eadem clausula generis masculini,
quae neque n aut c ante is syllabam habent, nee in genetivo
plus una syllaba proferuntur, ut „hie fustis", „hie ensis", „hie
postis", „hie anguis", „his unguis", „hie collis", „hie follis",
„hie corbis", „hie mensis", „hie vectis", „hie torquis", „hie
torris", „hie axis", „hie orbis".
Dass amnis ehemals Fem. sein konnte, wird auch von
Fest, unter Petronia S. 250 und unter spicum S. 333 ; Paul.
Festi unter corius S. 60 und Serv. zu Verg. Aen. 9, 124; 9, 469
bezeugt. Non. S. 191, 31 bis 192, 8 führt dafür Naev. (42)
an, L. Müller schreibt sie quasi amnis eita ruit, Ribbeck sie
quasi amnis celeris rapit, ferner Plaut. Merc. 5, 2, 18 (859),
Aec. (297 und 323) und Varro im Periplus an; es ist ferner
bei Varro R. R. 3, 5, 9 (im cod. Polit. not. see. alter amnis).
— Das Plur. tantum antes ist Masc. nach Charis. Art. gramm.
1, 11 S. 19 (I 32, 16) und Exe. art. gramm. S. 97 (I 548. 20);
Diom. I S. 314 (I 327, 25); Phoc. 4, 8 S. 1708 (V 428, 5) und
ist so von Verg. Ge. 2, 417 und Cato bei Philarg. zu dieser
Stelle gebraucht. — Axis oder assis das Brett oder die Bohle,
ist Fem. Pallad. 1, 9, 2; Veget. Art. veter. 3, 4, 44; Masc.
Vitruv. 7, 1, 2; 10, 7 (12), 1; 10, 7 (12), 2; 10, 8 (13), 4;
Veget. Art. veter. 3, 14. — Axis die Axe ist überall Masc. —
— 1000 —
Buris, welches bei den Grammatikern übergangen ist, hat
Varro bei Serv. zu Verg. Ge. 1, 170 als Masc.
CalHs als Fem, wird von Non. S. 197, 23 aus Liv. 22,
14, 8 bemerkt, mit dem Hinzufügen : idem sie frequenter. Es
steht ebenso Varro R. R. 2, 2, 10; Liv. 31, 42, 8 imd 38, 2,
10 im Bamb. und in einigen anderen Büchern; 36, 15, 9; 3ö, 15, 6;
18, 40, 12; Curt. 3, 10, 10; 4, 19, 11; 5, 4, 10; Amm. Marc. 18,
8, 11; 30, 1, 15; 31, 10, 9. Aber auch als Masc, Varro R. R.
2, 9, 16; Verg. Aen. 4, 405; 6, 443; 9, 383; Ovid. Met. 7,
626; Val. Fl. 3, 568; 5, 394; Curt. 5, 4, 4. — Canalis wird
nach Serv. zu Verg. Ge. 3, 330 und Isid, Orig. 15, 8, 16 besser
als Fem. gebraucht, und so steht es Cato R. R. 18, 2; 18, 6;
Varro (Divin. VI) bei Philarg. zu Verg. Ge. 4, 265 und R. R.
3, 5, 2; 3, 7, 8; 3, 11, 2, womit das Demin. canalicula Lucil.
(Hb. ine. fr. XLIX) bei Non. S. 198, 5; Varro R. R. 3, 5, 14
und Gell. 17, 11, 2 übereinstimmt. Aber viel häufiger ist das
Gen. masc, Liv. 23, 31, 9; Vitruv. 8, 6 (5), 2; Senec. Epist.
108, 10 undNat. quaest. 3, 11, 1; 3, 20, 4; 3, 27, 8; 4, 2, 6;
Geis. 1, 4; Colum. 9, 5, 5; Plin. N. H. 8, 10, 10 (29); 3;^, 4, 21 (68);
Stat. Silv. 1, 2, 205; Apul. Met. 6, 14 S. 406; 6, 18 S. 414;
9, 11 S. 614; Ulpian. Dig. 43, 21, 3 § 2; Pallad. 1, 18, 1; 2,
15, 17, und darnach caualiculus Vitruv. 4, 3, 5; 7, 1, 5; 10,
9 (14), 3; 10, 10 (15), 3; Geis. 8, 8, 1; 8, 19 (24); Golum. 8,
10, 5; 8, 15, 6; Pallad. 6, 11, 2. Zweifelhaft ist die Lesart und
in Folge davon das Genus von canalis Aetna 127 und 149.
Für das Gen. fem. von cassis (gewöhnlich casses als
Plur., vergl. unter 112) und von collis, welche nach Prise 5,
8, 42 S. 658 (II 169, 10) ehemals verschiedene Genera hatten,
sind keine Belege bekannt. — Für caulis als Fem. konnte
sonst fruticosa caule Plin. N. H. 25, 8, 50 (89) angeführt
werden, aber daselbst fehlt caule in allen genauer verglichenen
Hdschr., und fruticosa ist als Nomin, auf chelidonia zu be-
ziehen. Bei demselben N. H. 22, 18, 21 (47) una nascuntur
caule cubitali ist una Adverb. — Dass clunis Masc. ist, lehrte
ausser Phoc, 2, 14 S. 1697 (V 418, 5); Verrius Flaccus nach
Charis, 1, 15 S. 78 (I 101, 8), und auch Gaper de verb. dub,
S, 2248 (VII 108, 17) und Serv. zu Verg. Aen. 2, 554 sprechen
sich dafür aus, Glunes infractos oder clunes desertos geben Paul,
Festi unter clunes S. 61 und Non, S. 196, 34aus Plaut.; bei Mart. 11,
— 1001 -
100, 3 ist clune nudo, hierzu tremulo cluae in der von Prise.
5, b, 29 S. 653 (II 160, 12) und Serv. citierten Stelle des luven.
Als Fem. wird es ausser der von Prise, Charis., Serv. und
Non. beigebrachten Stelle des Horat. von Charis. und dem
Grammat. de dub. nom. S. 74 (V 575, 24) aus Scaevola nach-
gewiesen. Charis. nennt dafür forner den Laber. und den Gram-
matiker Melissus. Wir lesen noch clunes repellendae Cels.
7, 29 (S. 318 Daremb.); extremas in clunis Plin. N. H. 8, 8, 8
(26) und exacuta clune daselbst 29, 6, 39 (141), unsicher ist
Luxor. bei Baehrens P. L. M. 4, 462 v. 1 zelaris plures incurva
clune puellas, wo Riese 308 zelo (agitas) plures, Incurvus, clune
puellas liest. — Cor bis ist Fem. nach Caper de verb. dub. S.
2248 (VII 109, 1) und Serv. zu Verg. Ge. 1, 165. Der letztere
führt Cic. pro Sest. 38, 32 messoria corbe an, vergl. A. Koehler,
De auctorum belli Africani et belli Hispaniensis latinitate S.
389. Bei Petron. 33, 3 wird gewöhnlich cum corbe in quo ge-
lesen, jedoch der Memm. und Scalig. und die Ausg. von Pith.
und Torn, haben cum corbe in qua. Darnach das Demin.
corbicula Pallad. 3, 10, 6, oder das gebräuchlichere corbula,
Caecil. (142) bei Non. S. 197, 29; Cato R. R. 11, 5; 33, 5;
Varro L. L. 5, 31, 139 und R. R. 1, 15; 1, 22, 1; 1, 22, 6.
Masc. ist cor bis übereinstimmend mit der Vorschrift des Prise,
und Phoc. bei Varro L. L. 5, 31, 139; Bell. Hisp. 5, 1; Colum.
11, 2, 99; Suet. Nero 19; Prudent. Dittoch. 147, und wahr-
scheinlich auch Colum. 6, 3, b, wo zwar gewöhnlich corbis
pabulatoria, aber im Leipz. und in einigen alten Ausg. corbis
pabulatoribus gelesen wird. — Crinis als Fem. bringt Non. S.
202, 24 aus Plaut. Most. 1, 3, 69 (226) und Atta's Epigr. bei,
wie nach Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 11) das Wort ehe-
mals verschiedene Genera hatte. In der Stelle des Plaut, hat
auch der vet. m. pr. capiendas crines.
Fasces giebt Charis. Art. gramm. 1, 11 S. 20 (I 33, 10)
unter den feminina semper pluralia; er bemerkt jedoch dabei:
sed Cicero dixit: fasccm unum si nanctus esses; per quod iu-
tellegimus masculino genere dici et non esse tantum plurale.
Derselbe Exe. art. gramm. S. 98 (I 549, 9) sagt: hae fasces,
et fascem invenimus masculino genere; S. 103 (I 552, 7) stellt
er fascis öeo^jitj unter die nomina, quae apud Romanos mascu-
lina, apud Graecos feminina, wie Prise, und Phoc. dem Worte
- 1O02 -
einfach das Gen. masc. zuschreiben. Wir lesen fascis und
fasces immer als Masc, sowohl in seiner allgemeinen Be-
deutung, Plaut. Epid. 1, 1, 26 (28); Sisenna (IUI fragm. 83 ed.
H. Peter p. 289, 9) bei Non. S. 556, 11; Bell. Gall. 8, 15, 6;
Verg. Ecl. 9, 65 und Ge. 3, 347; Liv. 40, 29, 6; luven. 7,
107; Plin. Epist. 3, 9, 9, wie wenn fasces das Zeichen der
obrigkeitlichen Gewalt sind, Cic. 1. agr. 1, 3, 9 und Epist. ad
Att. 8, 3, 5; Lucr. 5, 1234; Verg. Aen. 6, 818; 7, 173; Horat.
Carm. 1, 12, 35; Ovid. Fast. 1, 81; 5, 51; Liv. 28, 27, 15; 30,
28, 7; Vell. 2, 99, 4; Plin. N. H. 10, 21, 24 (49); Sil. 8, 484;
Tac. Ann. 3, 2; Plin. Paneg. 61, 7. Zur Bestätigung dient das
Demmin. fasciculus. Doch ist bei Cic. 1. agr. 2, 34, 93 im
Erf. und Franc. 1 und im Salzb. m. pr. cum fascibus duabus.
Dass finis Fem, sein könne, bemerken Donat. 2, 4, 2 S.
1747 (IV 375, 33); Diom. 1 S. 314 (I 327, 12); Prise. 5, 1, 2
S. 639 (II 141, 17); 5, 5, 29 S. 652 (II 160, 10); 18, 28, 287
S. 1206 (III 361, 1); Consent. S. 2026 (V 345, 26) und Cledon.
S. 1895 (V 40, 3), und Charis. Exe. art. gramm. S. 109 (I 555,
27) sagt, dass Verg. das Wort bald als Masc. gebrauche, wie
Aen. 1, 240; 10. 116, bald als Fem., wie Aen. 2, 554; 5, 384.
Gell. 13, 21 (20), 12 sagt: in illo quoque itidem Vergilii versu:
baec finis Priami fatorum, si mutes „haec" et „hie finis" dicas,
durum atque absouum erit respuentesque aures, quod mutaveris.
Sicut illud contra eiusdem Vergilii insuavius facias, si mutes:
Quem das finem, rex magne, laborum? Nam si ita dicas; „quam
das finem", iniucundum nescio quo pacto et laxiorem vocis so-
num feceris. Non. S. 205, 8 weist Beispiele von finis als Fem.
nach aus Acc. (577); Cael. Antipater (V fragm. 38 ed. H. Peter
p. 158, 14); Cass. Hemina (IUI fragm. 35 p. 106, 6); Sisenna
(IUI fragm. 59 p. 286, 14); Varro (de vita pop. Rom.) und aus
desselben Meleagri; aus Lucr. 1, 107 undVerg. Aen. 3,145. Andere
Beispiele dieses Genus haben Varro L. L. 9, 28, 36 und Sat.
Menipp. 294; Cic. Epist. ad Fam. 12, 1, 1 und Leg. 2, 22, 55;
Atticus bei Cic. Epist. ad Att. 9, 10, 4; Asin. Pollio bei Cic.
Epist. ad Fam. 10, 32, 4 (vergl. J. H. Schmalz, Über den
Sprachgebrauch des Asin. Pollio S. 9); Lucr. 1, 551;
1, 561; 1, 577; 1, 584; 1, 953; 1, 976; 2, 513; 2, 1050; 3,
1021; 3, 1078; 5, 1213; 5, 1433; Catull. 64, 217; Verg. Aen.
3, 145; 5, 328; 12, 793; Horat. Carm. 2, 18, SO und Epod. 17,
— 1003 —
36; Prop. 1, 16, 21; Ovid. Amor. 2, 12, 13 und Met. 13, 755;
Liv. 4, 2, 4; 9, 26, 9; 22, 57, 5; 37, 26, 11; Manil. 1, 825;
2, 884; Colum. 3, 21, 11; 5, 11, 5 und arb. 26, 5; Plin. N. H.
6, 1, 1 (1), Detlefsen schreibt sine ullo fine; 33 Prooem. 1; 33,
6, 31 (98); Sil. 15, 68; Cato Distich. 1, 22; Claudian. Gigant.
80; Commodian. Instr. 1, 33; Apol. 393; Orest. trag. 269; Ass.
Mos. XI 45, vergl. Rönsch, Itala und Vulgata S. 269. Bei
Lucr. ist nach den Hdschr. finis nur einmal Masc , 2, 1116.
In den Verbindungen ea fini oder fine, hac fini, qua fini
oder fine, welche unter 57 erörtert sind, ist das Gen. fem.
constant, vergl. GeU. 1, 3, 16. Auch im Plur. ist dasselbe zu-
weilen, Varro L. L. 5, 1, 13, quae radices egerit extra fines
suas; Liv. 4, 59, 2 ad devastandas fines im Med. (nicht im
Par.); Cenotaph. Pis. Taf 2 Z. 9 ultra finis extremas populi
Romani; Hygin. Gromat. S. 178, 7 opportunarum finium; Gas.
litt. Gromat. S. 313, 5 fines tortas und 316, 18 fines requiren-
dae sunt.
Funis als Fem. wird von Gell. 13, 20 (21), 21 und Nou.
S. 205, 21 aus Lucr. 2, 1154 bemerkt. Quintil. 1, 6. 5 gedenkt
der Frage, funis masculinum sit an femininum, und Prise. 5, 5,
29 S. 652 (I 160, 17) bezeugt, dass die vetustissimi haec funis
sagten. Das gewöhnliche Demin. funiculus bestätigt das weit
gebräuchlichere Gen. masc. von funis; aber Charis. 1, 17 S. 100
(I 125, 22) stellt canicula mit turricula und funicula zusammen.
Das Plur. tantura lactes ist Masc. nach Prob. Cathol. 1,
16 S. 1445 (IV 7, 6) und Consent. S. 2030 (V 348, 22), Fem.
nach Charis. Exe. art. gramm. S. 99 (I 549, 16); Diom. 1 S.
315 (I 328, 2) und Prise. 6, 4, 21 S. 686 (II 213, 1). Wir
finden es als Fem. Titin. (90) bei Non. S. 331, 26; Pompon.
(61) bei Prise, a. a. O , wo auch der bei Non. erhaltene Vers
des Titin. ist (doch ist hier lactis agninas in lactis aguina ver-
derbt), und Plin. N. H. 11, 37, 79 (200). Vergl. Ritschi, Rhein.
Mus. 1851, 7 S. 608 (Opusc. 2 S. 576). — Man es gewöhnlich
Masc, aber Fem. I. Neap. 3037 und Henz. 7382 Z. 10. —
Messis als Masc. ist allein aus Lucil. (27, 47) bei Non. S. 213,
33 bekannt. — Penis ist Masc, obgleich es von den Gramma-
tikern übergangen ist. So Naev. bei Fest, unter penem S.
230; Cic Epist. ad Fam. 9, 22, 2; Catull. 15, 9; 25, 3; Horat.
Epod. 12, 8; Augustus bei Suet. vita Horat.; Priap. 6 (5), 2;
- 1004 -
18 (17), 1; 37, 3; 83, 19; luven. 9, 43. Aber bei Paul. Festi
unter penem S. 231 ist penis a pendendo vocata est, und bei
Charis. Exe. art. gramm. S. 106 (I 553, 29) unter den nomina
quae apud Romanos feminina, apud Graecos neutra: haec penis
tö cctdoXov, von Keil sind die letzten Worte eingeklammert. —
Retis, eine Nebenform zu rete {vergl. unter 128), wird mit
Beziehung auf den Plur. retes als Fem bezeichnet von Charis.
Art. gramm. 1, 11 S. 20 (I 33, 20) und Exe. art. gramm. 8.
100 (I 549, 28); unter Hinweisung darauf, dass man gewöhnlich
sage: in retes meas incidisti. Aber derselbe sagt Art. gramm.
1, 15 S. 45 (161, 15): Rete neutrali genere an retis mascu-
lino dicendum sit, quaeritur, ut in neutrali quidem plurali numero
faciat haec retia, in masculino hi retes. Feminine enim
nuUam capit adfirmationem, cum per deminutionem aut mascu-
linum sit, ut hie reticulus, aut neutrum, ut hoc reticulum.
Nemo autem tarn obstinatae impudeutiae est, ut dicat feminino
genere haec reticula huius reticulae, quemadmodum haec navicula
huius naviculae. Nach Prise. 5, 8, 45 S. 659 (II 171, 7) ist
retis Commune, nach demselben 7, 11, 55 S. 759 (II 332, 14)
Masc. Bei Varro R. R. 3, 5, 11 ist rete cannabina als Abi.;
sub retem Varro R. R. 3, 5, 14. Das Demin. reticulus haben
Varro R. R. 3, 5, 13; Feuestella bei Non. S. 221, 35; Plin. N.
H. 12, 14, 32 (59); Ulpiau. Dig. 19, 1, 17 § 4.
Scobis ist Fem. nach Prise. 7, 8, 40 S. 751 (II 320, 24),
welcher scobs als Nomin. aufstellt (vergl. unter 49), und zeigt
dieses Genus bei Cels. 8, 2; Colum. 4, 29, 15; 7, 10, 4; 12,
43, 4; 12, 44, 6; Plin. N. H. 34, 11, 26 (111); 34, 18, 50(168);
34, 18, 50 (170); es ist Masc. Vitruv. 8, 3, 8; Pallad. 3, 17, 7,
bei welchem jedoch der Leid, educta omni scobe hat, —
Scrobis ist Masc. nach Prob. Cathol. 1, 40 S. 1462 (IV 20, 3)
und Serv. zu Verg. Ge. 2, 50; 2, 288; Fem. nach Non. S. 225,
7; Prise, 5, 7, 41 S. 657 (II, 168, 6) und 7, 8, 40 S. 751
(II 320, 24), welcher beidemale scrobs als Nomin giebt, und
Phoc. 2, 14 S. 1697 (V 418, 16). Aber Serv. erkennt an,
dass es auch als Fem. vorkomme, und Non. führt für das Masc.
aus Plaut, scrobes sexagenos und denos scrobes, und aus Varro
(Sat. Menipp. 255) in scrobe fodiendo an; die erste dieser Stelleu
haben auch Prob., Prise, beidemale, und Serv. zu Ge. 2, 288,
welcher letztere noch bemerkt, dass auch Cic. in Oeconomicis
— 1005 —
so spreche. Andere Beispiele des Gen. masc. sind Cato R. R,
43, 1; Varro R. R. 1, 37, 4; Colum. 4, 1, 1; 4, 1, 5; 4, 15,
2; 5, 5, 2; 5, 5, 4; 5, 6, 18; 5, 6, 19; 5, 10, 3; 5, 10, 7; 5,
10, 8; 5, 10, 14; 11, 2, 28 und arb. 4, 3; 19, 2; Plin. N. H.
9, 51, 76 (166); 15, 17, 18 (63); 17, 4, 3 (27); 17, 22, 35(168);
17, 23, 35 (203); 17, 27, 44 (256); 18, 30, 73 (306); 19, 5,
24 (74). Nou. weist noch auf das Demin. scrobiculus bei
Varro R. R. 1 hin, welches wir Colum. 4, 15, 3 und 5, 6, 8
finden. Für das Gen. fem. führt Serv. zu Ge, 2, 288 aus
Gracch. an: abunde fossa scrobis est; Serv. an beiden Stellen und
Mart. Capella 3 § 302 bemerken aus Lucan. 8, 755 exigua
scrobe. Ferner findet sich scrobis als Fem. Ovid. Met. 7,
243; Colum. 4, 1, 2; 4, 1, 6; 4, 4, 1; 12, 44, 4; Plin. N. H.
16, 31, 57 (131); Tac. Ann. 1, 61; 15, 67; Pallad. 1, 5, 3; 2,
15, 4; Prudent. Perist. 10, 1011.
Sentes ist Masc. nach Charis. Art. gramm. 1, 11 S. 20
(I 33, 3) und Exe. art. gramm. S. 98 (I 548, 35); Diom. 1
S. 315 (I 327, 31) und Phoc. 4, 8 S. 1708 (V 428, 7), und
steht so Plaut. Cas. 3, 6, 1 (720) qui vero hi sunt sentes, im
Ambr. quid s. s.; Verg. Aeu. 9, 382; Colum. 6, 3, 1; Pallad.
1, 34, 6; als Fem. Culex 56; in der angeblich Ovidischen Nux
113 hat Bährens at rubus et sentes tantummodo laedere uatae,
Riese schreibt nati. - Sudis ist gewöhnlich Femin., aber Masc.
bei Oros. 5, 24, 15 sudes sparsi sunt nach allen Hdschriften.
Das Plur. tan tum tolles oder toles ist Masc. bei Samon.
291, Fem. bei Marceil. Empir. 15. Die Stellen des Fest.
S. 356: Toles tumor in faucibus, quae per deminutionem ton-
sillae dicuntur, und des Isid. Orig. 11, 1, 57: Toles Gallica
lingua dicuntur, quas vnlgo per diminutionem toxillas vocant,
quae in faucibus turgescere solent, entscheiden nicht über das
Genus des Wortes. — Torquis oder torques (vergl. unter
49) hatte nach Prise. 5, 8, 42 S. 658 (II 169, 18) ehemals
verschiedene Genera, es ist Commune nach Charis. 1, 17 S. 1 18
(I 145, 19) und Beda de orthogr. S. 2802 (VII 292, 18), Masc.
nach Prise. 5, 5, 28 S. 652 (II 160, 3) und Phoc. 2, 14 S. 1698
(V 418, 29), Fem. nach dem Grammat. de dub. nora. S. 102
(V 592, 5), welcher aus Prop. torqueni auream anführt. Bei
Prop. 5 (4), 10, 44 ist torquis uiica. Charis. a, a. U. bringt
mit Bezugnahme auf Caper aus Laev. Cypria Ilias torques
— 1006 —
gemmata bei, und Non. S. 228, 10 weist torquis als Fem. aus
Claud. Quadrig. (I fragm. 10 ed. H. Peter p. 210, 7) und zwei
Stellen des Varro (Sat. Menipp. 170 und de vita populi Roniani
lib. 11) nach. Die Stelle des Claud. Quadrig. ist vollständiger
bei Gell. 9, 13, 7 bis 19 zu lesen. Andere Belege dafür sind
Ovid. Fast. 1, 601; Gell. 9, 13, 3; Apul. Flor. 12 S. 43; Ca-
pitol. Pertin. 8, 4. Für das Gen. masc. führt Non S. 227, 31
und 228, 1 eine Stelle des Lucil. (11, 1) an, welche bei dem-
selben S. 506, 24 besser erhalten ist, und die der Interpolation
verdächtige Stelle Cic. Off. 3, 31, 112. Torquis als Masc.
haben ausserdem Cic. Fin. 1, 7, 23; Bell. Hisp. 26, 1; Liv. 7,
10, 11; 24, 42, 8; 33, 36, 13; 36, 40, 12; 43, 5, 8; 44, 14, 2;
Plin. N. H. 10, 42, 58 (117); Quintil. 6, 3, 79; Sil. 4, 154; 15,
256; Stat. Theb. 10, 518; Suet. Aug. 43; lustin. 43, 5, 7; Cal-
purn. Ecl. 6, 43; Eutrop. 2, 5, 1 ; Capitol. Maxim. 3, 5; Trebell.
Poll. Claud. 14, 5; Vopisc. Prob. 5, 1; Claudian. Laud. Stilic.
2, 241; Inschr. Orell. 1572. — Torris, welches nach Prise.
0, 8, 42 S. 658 (II 169, 17) ehemals verschiedene Genera
hatte, findet sich nur als Masc, Acc. (439) bei Non. S. 15, 24,
wo L. Müller die Form, torrus hat, Ribbeck aber torris; Verg.
Aen. 7, 506; 12, 298; Ovid. Met. 8, 512; 12, 272; Val. Fl.
3, 116, und so schreibt Serv. zu Verg. Aen. 7, 506 und 12,
298 hie torris vor. -- Unguis ist immer Masc, aber Femin.
nach den Hdschriften bei Veget. Art. veter. (4, 3) 3, 4, 10
inter duas ungues, wofür freilich Schneider p. 157 inter duos
ungTies schreibt. — Über vectis sagt Caper de verb. dub.
S. 2250 (VII 112, 3): Vectes hae et hi, ut veteres; und der
Grammat. de dub. nom. S. 104 (V 593, 20): Vectes generis
masculini, ut in Psalmis (106, 16) „vectes ferreos"; sed Trogus
genere feminino dixit. Es ist Masc. nach Non. S. 231, 8, welcher
dafür eine Stelle des Lucil. (4, 34) und Verg. Aen. 7, 609 bei-
bringt. So auch Cato R. R. 31, 1; Cic. Nat. Deor. 1, 8, 19;
Ovid. Met. 12, 452; Vitruv. 10, 3 (8), 2; 10, 3 (8), 3; 10, 3
(8), 6; 10, 14 (20), 1; 10, 16 (22), 12; Claudian. IV cons.
Honor. 573 und in Eutrop. 1, 81. — Das Plur. tantum vepres
ist nach Non. S. 231, 13 und Prise 5, 8, 42 S. 658 (II 169,
19) Commune, nach Charis. Art. gramm. 1, 11 S. 20 (I 33, 3)
und Exe art. gramm. S. 98 (I 548, 36); Diom. 1 S. 315 (I 327,
32); Phoc 4, 8 S. 1708 (V 428, 7) und Philarg. zu Verg. Ge.
— 1007 —
3, 444 Masc. Auch Caper de orthogr. S. 2244 (VII 101, 12)
zählt veper vel vepres unter die Masc. Der Grammat. de dub.
nom. S. 102 (V 592, lf>) sagt: Vepres generis feminini, ut Titus
Livius has vepres. Non. S. 231, 13 führt für das Masc. Verg.
Aen. 8, 645 an, Non. S. 231, 15 und Philarg. für das Fem.
Lucr. 4, 62. Andere Beispiele des Masc. sind Yerg. Ge. 3,
444; Horat. Epist. 1, 16, 9; Colum. 11, 3, 7; Sidon. Epist. 7,
6 und Carm. 5, 94. Non. S. 231, 17 weist noch zu Gunsten
des Fem. auf das Demin. veprecula in einem freilich corrum-
pierten oder interpolierten Verse des Pompon. (130) hin, und
auch Prise. 3, 6, 33 S. 613 (II 107, 9) führt vepreculis bei
Cic. pro Sest. 33, 72 auf den Nomin. veprecula zurück.
Von denjenigen Nomina auf is, welche eigentlich
Adject. sind, aber elliptisch als Substant. gebraucht werden,
ist annalis, nämlich liber, immer Masc. — Das Genus von
aqualis ist aus Varro L. L. 5, 25, 119 matellio a matula
dictus, qui posteaquam longius a figura matulae discessit, [et]
ab aqua aqualis dictus, nicht zu erkennen; und Plaut. Mil. 3,
2, 39 (856) ist aqualis mit folgendem ea allein aus der ed. pr.
fortgepflanzt, im vet., decurt. und Vat. ist avilis hie, im Leipz.
aulis hie, Ritschi hat aula sie vermutet. Das Demin. aquali-
culus beweist nichts für das Genus von aqualis, da es in der
Bedeutung nicht mit demselben zusammengehört. — lugalis,
nämlich equus, ist Masc, Verg. Aen 7, 280; Sil. 16, 400;
Claudian. Rapt. Pros. 2, 319; sacros iugales Ovid. Met. 5, 661
auch von den angues (vergl. v. 642), aber Hyrcanae iugales
Stat. Theb. 4, 678 von den Tigern des Bacchus (vergl. v. 658). —
Molaris, nämlich entweder dens oder lapis, ist überall Masc. —
Natalis, nämlich dies, ist ebenfalls immer Masc, Cic. Epist.
ad Att. 7, 5, 3; Verg. Ecl. 3, 76; Horat. Carm. 4, 11, 18;
TibuU. 1, 7, 63; 4, 8, 1; 4, 9, 2 und dessen Nachahmer 3, 5,
17; Lucan. 7, 391; Mart. 10, 27, 1; Plin. Epist. 3, 7, 8; 10,
28, 2; Suet. Calig. 49. Das Genus des Plur. natales, Herkunft,
ist nicht angezeigt. — Novalis, nämlich terra, ist Fem., Verg.
Ge. 1, 71; Claudian. Mall. Theod. Cons. 177; in Eutrop. 1,
454; PaUad. 1, 6, 13; 2, 10, 1. — Pugillarcs, nämlich eo-
dicilli, ist Masc, wie pugillares citrei und eborei in den Lem-
mata zu Mart. 14, 3, 5; vergl. unter 112.
Die Nomina mit Stämmen auf i, welche im Nomin.
— 1008 -
kein s annehmen, sind Neutra, mögen sie im Nomin. das
i beibehalten, wie bei den aus anderen Sprachen entlehnten ge-
schieht, oder dasselbe in e übergehen lassen, wie dies in den
ursprünglich Lateinischen Statt findet (vergl. unter 49); und so
Äuch die aus äre und äle in är und äl verkürzten (vgl.
unter 147 und 148).
150. In der vierten Declin. sind die Nomin. auf
US im allgemeinen Masc, die auf u ohne Ausnahme
Neutra. Von denen auf us sind nach Prise. 5. 6, 33 S. 654
(II 162, 10) und Phoc. 2, 16 S. 1699 (V 420, 6) Fem. manus.
porticus, tribus, und die schon bei der zweiten Declin. auf-
geführten colus und dorn US (bei Phoc. fehlt tribus); dazu
kommen die Plur. tantum idus und quinquatrus, die nach
ihrer Bedeutung dem weiblichen Geschlecht angehörenden
anus, socrus und prosocrus, nurus und pronurus, und
die Baumnamen (vergl. unter 140).
Acus war Masc. nach Prob. Cathol. 1, 41 S. 1463 (IV
20, 27), wo noch bemerkt wird : deminutio genus servat, hie
aculeus, non haec aculea. Prise. 5 6, 33 S. 654 (II 162, 10)
«rklärt es für ein Masc, aber er gesteht ein: in usu frequenter
haec acus invenimus; nach demselben 6, 14, 75 S. 712 (II
259, 9) ist es Commune. An beiden Stellen werden für das
Gen. fem. Lucan. 10, 142 und luven. 2, 94; 6, 498 angeführt,
und unter Bezugnahme auf Prob, auf das Demin. aculeus hin-
gewiesen. Als Masc. steht acus Plin. N. H. 26, 1, 4 (5) evulso
acu tam parvo ut vix cerni posset. — Porticus ist als Masc.
gebraucht C. I. L. 2, 3420 binos porticus und I. Neap. 244
porticum qui est; die letztere Inschr. ist aber nicht unver-
dächtig. — Arcus der Regenbogen als Fem. giebt Prise. 6,
14, 74 S. 712 (II 259, 7) aus Enu. (Ann. 428); Serv. zu Verg.
Aen. 5, 610 sagt: Notandum sane etiam de iride arcum
genere masculino dicere Virgilium; Catullus et allii genere
feminine ponunt, referentes ad originem. Prise. 5, 8, 42 S. 658
(II 169, 9) zählt arcus unter den Nomina auf, welche bei den
vetustissimi ohne Unterscheidung der Bedeutungen verschiedene
Genera hatten. — Dass metus ehemals Fem. war, lehren Fest,
unter malo cruce S. 150 und unter specus S. 343, und Paul.
Festi unter corius S. 66; der letztere unter metus S. 123 hat
einen Vers des Enn. (Fab. 411) erhalten: Vivam an moriar.
— 1009 -
nuUa in me est metus. Fest, unter recto fronte S. 286 bemerkt
aus Enn. (Ann. 526) nulla metus, und Non. S. 214, 9 aus dem-
selben ni metus ulla tenet.
Das gewöhnlich als Adverb, gebrauchte noctu
(Adverb. 15) nimmt in der alten Sprache Adjekt, und
Pronom. fem. Gen. zu sieh. Plaut. Amph. 1, 1, 116 (272);
1, 1, 248 (404); 2, 2, 99 (731) und Trin. 4, 2, 27 (869) hac
noctu imd Amph. 1, 1, 256 (412); Älil. 2, 4, 28, (381) noctu
hac (im Ambr. nocte); Afran. (105) bei Non. S. 207, 32 intem-
pesta noctu; Macrob. Sat. 1, 3, 16 noctu futura, cum
media esse coeperit, welcher Ausdruck bei demselben 1, 4, 2;
1, 4, 17; 1, 4, 18 gerechtfertigt wird durch qua noctu con-
cubia und hac noctu, welches bei Enn. (Ann. 157 und 256),
und noctu multa, welches bei Claud. Quadrig. (lib. III fragm.
45 ed. H. Peter p. 222, 6) gelesen wurde; hesterna noctu
Gell. Lemma zu 8, 1. Die Worte des Cato R. R. 156, 3 ponito
pociUum in sereno noctu beweisen nicht, dass noctu Masc. ist,
da in sereno als Neutr. von noctu za trennen ist.
Über das Genus von penus vergl. die unter 129 ange-
führten Stellen des Gell. 4, 1, 2; Serv. zu Verg. Aen. 1, 703;
Charis. 1, 15 S. 57 (I 74, 28); 1, 17 S. 113 (I 140, 11); Non.
S. 219, 28; Prise. 5, 8, 44 S. 658 (II 170, 14); 6, 14, 76 S.
713 (II 260, 17) und de nom. et pronom. et verbo 1, 9 S. 1303
(m 445, 10); Cledon. S. 1895 (V 40, 8). Von diesen giebt
Serv. aus Lucil. (16, 5) legata penus; Non. imd Prise, aus
demselben (lib. ine. 89) magna penus; Charis. 1, 17 S. 113
(l 140, 11) und Cledon. (V 40, 11) aus Pompon. (183) tarn
pulchra penu; Charis. 1. 15 S. 57 (I 74, 30) aus Verg. Aen.
1, 703 longam penum, und dieser Lesart, welche statt der
gewöhnlichen ordine longo cura penum struere aus dem Pal.
bemerkt wird, gedenkt Gell. 4, 1, 15. Bei Non. S. 219, 30 ist
auch nach Ankündigung von Beispielen des Gen. masc. aus
Pompon. (41 1) omnem ceterum aliam penum (das vorher-
gehende unum peuum quae ist in vinum panemque berichtigt),
und aus Nov. (16 1) meam penum im Harl. (sonst mea in
penum). Häufig ist penus als Fem. bei den Rechtsgolehrten,
LabeoDig. 33, 10. 12; lulian. Dig. 36, 2, 19 (hier in der Form
peno); Papinian. Dig. 45, 1, 115 § 2; Ulpian. Dig. 33, 9, 1;
33, 9, 3 § 2; 33, 9, 3 § 3; 33, 9, 3 § 4; Paul. Dig. 33, 9, 4;
Neue-Wagener, Formenlehre. I. 3. Aufl. "*
— 1010 —
33, 9, 4 § 1; 33, 9, 4 § 4; 33, 9, 4 § 5; 33, 9, 4 § 6; 36, 2,
24; Marcian. Dig. 33, 9, 2. Ferner longa penus Auson. Idyll.
3, 28; penum regiam Pacat. Paneg. Theodos. Aug. 13, 4;
penum cellariam Fulgent. Expos, serm. antiq. S. 563 im
Gud. 2. Penus als Masc. ist ausser der von Charis., Prise,
und Cledon. angeführten Stelle Plaut. Pseud. 1,2,45(178) noch
Prudeut. c. Symmach. 2, 918 penu pro virginis ulciscendo.
Bei Donat. 2, 4, 2 S. 1747 (IV 375, 32), wo unter den zwischen
dem Masc. und Fem. schwankenden Nomina pinus auftritt,
empfiehlt Lindemann penus, mit Hinweisung auf Pompei.
Comment. S. 152 (V 163, 15). Daselbst ist nämlich in der
Aufzählung der Nomina incerti generis inter masculinum et fe-
mininum, ut cortex radix finis stirps pinus pampinus, im
Wolfenb. in pinus das i getilgt und von anderer Hand paenus
gesetzt, jedoch zuletzt pinus hergestellt, welches beide Sangerm.
haben. Penus als Neutr. folgt der dritten Declin., und hat
im Gen. penoris.
Specus als Fem. belegen Fest, unter specus S. 343;
Serv. zu Verg. Aen. 7, 568; Non. S. 222, 25 und Prise. 6, 14,
75 S. 713 (II 259, 23) mit einem Verse aus Enn. (Ann. 486);
Fest, fügt einen Vers des Pacuv. (99), Prise, einen anderen
unter dem Namen desselben Dichters (252) hinzu, welchen
Nonius dem Accius zuschreibt; L. Müller hat jetzt auch Pacu-
vius statt Accius gesetzt. Als Fem. steht das Wort ferner bei
Sil. 6, 276; Frontin. Aquaed. 17 (bei welchem es sonst als
Masc. gebraucht wird) und Gell. 5, 14, 18, welche letztere
Stelle Prise, deshalb anführt. Gewöhnlicher ist das Gen. masc.
Nach Serv. zu Verg. Ge. 4, 418 und Aen. 7, 568, auf welchen
Prise, a. a. 0. Bezug nimmt, ist im Sing, hoc specus, im
Plur. hi specus vorzuziehen. Aber specus als Neutr. ist bei-
nahe ebenso selten, wie der Nomin. oder Accus, specu, vergl.
unter 129. Ein Beispiel des Masc. im Sing, giebt Non. S. 222,
25 aus Varro Rer. divin. IUI; andere sind Ovid. Met. 3, 29;
7, 409; 11, 235 und Fast. 4, 495; Liv. 10, 1, 5; Tac. Ann.
16, 1; 16, 3; Gurt. 9, 8, 14, und insbesondere im Abi. Sing.
Liv. 1, 21, 3; 1, 56, 10; 7, 6, 1; 10, 10, 1; Senec. Agam. 2;
Tac. Ann. 4, 59; ein Beispiel des Masc. im Plur. hat Non.
S. 222, 33 aus Enn. (Fab. 148); andere sind Catull. 61, 28;
Horat. Carm. 3, 25, 2; Liv. 39, 13, 13; Senec. Med. 745;
— 1011 —
Phaedra 1210; Tro. 186 und Thyest 105; Tac. Ann. 12, 57
und Germ. 16; Petron. 89 v. 7.
Die Verbalia auf us sind sämtlich Masc. Bei Ulpian.
Dig. 24, 3, 7 § 12: Si fundum viro uxor in dotem dederit, is-
que inde arbores deciderit, si hae fructus intellegantur, pro
portione anni debent restitui, bezieht sich hae auf das vorher-
gehende arbores.
151. Die Nomina der fünften Declination sind bei-
nahe alle Feminina; nur dies und meridies sind Masc,
doch kommt dies im Sing, oft genug als Fem. vor. Prob, de
nom. S. 218 (IV 210, 6): Dies cuius generis sit, quaeritm*.
Quidam putant generis feminini esse, quia, quaecumque nomina
ablativo casu numero singulari e littera producta terminantur,
generis sunt feminini, ut ab hae re et ab hae spe, item ab hae
die. Contra plerique masculini generis esse dixerunt, quia neque
in numero neque in qualitate femininum genus recipit; numero
sie, paucos dies, non paucas dicimus; qualitate, quia dies festos
et non festas dicimus. Potest tamen in adverbio genus depre-
hendi, ut hodie, quod significat hoc die. Observabimus tamen
secundum veteres hanc differentiam, qui spatium diui'nae lucis
significantes rriv ^fisgav masculino genere dixerunt, ut Ver-
gilius (Aen. 2, 218): Nos delubra deum miseri, quibus ultimus
esset ille dies; feminino autem genere absolute tempus: Quam
nee longa dies pietas nee mitigat ulla (Verg. Aen. 5, 783).
Dies, cum praesens tempus significat, generis est masculini;
cum praeteritum aut futurum, feminini, ut Donec longa dies per-
fecto temporis aevo (Verg. Aen. 6, 745). Charis. 1, 15 S. 85
(T 110, 8): Dies communis generis est. Qui masculino genere
dicendum putaverunt, has causas reddiderunt, quod dies festos
auctores dixerunt, non festas, et quartum et quintum Kalendas,
non quartam nee quintam, et cum hodie dicimus, nihil aliud
quam hoc die intellegitur. Qui vero feminino, catholico utuntur,
quod ablativo casu e nonnisi producta liniatur, et quod demi-
nutio eins diecula sit, non dieculus, ut ait Terentius (Audr. 4,
2, 27): Quod tibi addo dieculam. Varro autom distinxit, ut
masculino genere unius diei cursum signihcaret, feminino autem
temporis spatium; quod nemo servavit. Nam et secundum
distinetionem dixit Vergilius (Aen. 2, 324): Venit summa dies,
id est tempus; et (Aen. 4, 169) Ille dies primus leti, pro uno
64*
- 1012 -
die. Tarnen et femiuino genere diei spatium significat, cum ait
(Aen. 5, 104): Exspectata dies aderat. Serv. zu Verg. Aen. 2,
324: Dies si feminino genere ponatur, ternpus significat, ut
(Aen. 5, 783) Quam nee longa dies; si masculino vero, ipsum
diem. Et de masculino genere tria observanda sunt, in quali-
tate, numero, adverbio; in qualitate, serenus si dies, non serena;
numero, (Aen. 2, 126) Bis quinos silet ille dies, non bis quinas;
adverbio, hoc die, non bac die. Ceterum diecula nihil prae-
iudicat, quia multa diminutiva recedunt a nominibus primae
positionis, ut scutum scutella, canis canicula, rana ranunculus.
Non. S. 522, 2: Diem volunt, cum feminino genere dicimus,
tempu.s siguificare, masculino diem ipsum. Nos contra iuveni-
mus. Turpilius Paedio (159): Quando equidem amorem inter-
capedine ipse lenivit dies; id est ipsum tempus. Pacuvius
Duloreste (115); Gnatam despondit, uuptiis hanc dat diem.
Virgilius Aeneidos lib. II (v. 132): Ergo dies infanda aderat,
mihi Sacra parari. Prise. 5, 5, 26 S. 651 (II 158, 11): In es
productam, si sint quintae declinationis, feminina sunt. Exci-
pitur unum dies, quod tam masculiui quam feminin! generis in
singulari numero invenitur. Ex quo et diminutio fit diecula.
Terentius in Andria (4, 2, 27): Eho impudens, non satis est,
quod tibi dieculam addo? pro dilatione aiiqua temporis. In
plurali vero semper masculinum invenitur; non enim incertum
tempus videtur siguificare, quod plerumque in feminino genere
invenimus numeri singularis. Ideo autem diximus plerumque,
quod invenitur in usu et pro certo tempore femininum et pro
incerto masculinum e contrario. Virgilius in II (v. 324): Venit
summa dies et ineluctabile tempus Dardaniae. Lucanus in III
(v. 138): Non usque adeo permiscuit imis longus summa dies,
ut non, si voce Metelli servantur leges, maliut a Caesare tolli.
Statins in I (v. 638): Longumque in saecula digne promeriture
diem. Ex eo quoque compositum semper masculinum est, hie
meridies, certum enim significat tempus diei. Terentius in
Adelphis (5, 3, 62): Ipso meridie stipulam coUigendo. Derselbe
7, 19, 92 S. 780 {II 365, 12): Quinta declinatio terminationem
habet nominativi unam in es productam, et sunt omnia feminin!
generis et Latina. Excipitur unum dies, quod in singulari
numero tam masculini quam feminin! generis invenitur. Ut
Lucanus in II (v. 98): Pro fata, quis ille, qu!s fuit ille dies?
— 1013 —
Virgilius in IUI Aeneidos (v. 169): Ille dies priinus leti priinus-
que malorum causa fuit. Idem in 11 '• Venit summa dies et ine-
luctabile tempus Dardauiae. In plurali vero semper masculini
invenitur, hi dies, sicut etiam ab eo compositum semper ma-
sculini generis est, hie meridies. Terentius in Adelphis: Prae-
terea meridie ipso faciam ut stipulam colligat. Der vorgebliche
Ascon. zu Cic. Verr. Act. 1, 2, 6 sagt: Dies femiuino genere
tempus, et ideo diminutive diecula dicitur breve tempus et mora.
Dies horarum XII generis masculini est; unde hodie dicimus,
quasi hoc die. Charis. Art. gramm. 1, 10 S. 18 (I 31, 12):
Profertur autem per es, velut hie et haec dies huius diei; dum
tamen sciamus pluraliter feminine hae dies et has dies non
oportere nos dicere, quamvis singulariter feminine dicamus;
derselbe Exe. art. gramm. S. 96 (I 547, 19): Exempla, hie dies
haec dies huius diei; dum tamen sciamus pluralem feminine
hae dies et has dies non oportere nos dicere, quamvis singu-
lariter feminine dicimus. Diom. 1 S. 281 (I 304, 34): Dum
tamen sciamus feminine genere pluralem numerum non de-
bere diei, id est hae dies, quamvis singulariter et feminine
genere dicamus. Prise. Partit. XII vers. Aen. 3, 71 S. 1236
(III 475, 20): Quia omnia nomina quintae declinationis feminiua
sunt excepto dies, quod in singulari numero tam masculinum
quam femininum invenitur, in plurali vero masculini dumtaxat.
Est etiam nomen quod ab eo componitur, hoc est meridies,
masculini.
Dies ist Fem. vorzüglich da, wo es einen bestimmten
Tag, wie den zu einer Gerichtsverhandlung oder zu irgend
einem anderen Geschäft festgesetzten, bezeichnet. So dies
dicta von einer Anklage Cic. pro Flacc. 32, 77 und in Vatin.
17, 41; de domo 22, 57; 31, 83; Liv. 2, 35, 6; 2, 41, 11; 2,
52, 6; 3, 13, 4; 3, 31, 5; 3, 56, 10; 3, 58, 10; 3, 66, 2; 4,
11, 7; 5, 11, 4; 5, 29, 6; 5, 32, 8; 6, 1, 6; 7, 28, 9; 8, 22,
3; 10, 13, 14; 10, 46, 16; 24, 43, 2; 26, 2, 7; 38, 56, 1; 38,
Ö6, 2; 38, 56, 7; 39, 52, 9; 43, 8, 9; 43, 16, 12; 44, 22, 9;
Val. Max. 8, 1 damn. 5. Dies dicta und diem dicere qua
oder diem primam quamque dicere von anderen Geschälten
Cic. Epiat. ad Fam. 16, 10, 2; Caes. bell. Gall. 1, 6, 4; Liv.
29, 1, 5; 42, 48, 4; 45, 12, 10; 45, 12, 12. Dies cdicta.
edicere in eam diem, cdiccre diem qua, und ad diem
— 1014 -^
quam edixerat, in quam diem edicta erant Cic. Verr.
Acc. 1, 54, 141; Liv. 22, 33, 9; 23, 31, 5; 23, 48, 12; 27, 37,
11; 29, 1, 3; 33, 14, 11; 34, 8, 6; 34, 56, 12; 42, 28, 4. Dies
indicta und in priinam quamque diera indictis feriis Liv.
10, 27, 3; 27, 30, 6; 42, 10, 15. Dies prodicta (zuweilen
in producta oder in prodita verderbt) und improdicta Cic. Epist.
ad Q. fr. 2, 3, 1; 2, 7 (2, 5, 4); de domo 17, 45; Liv. 2, 61,
8; 3, 58, 6; 25, 13, 7; 38, 51, 1. Diem praedicere qua
Liv. 22, 38, 10. Nuntium misit qua die Liv. 25, 13, 6.
Dies edita Liv. 40, 39, 4. Proseripta die Cic. Verr. Acc.
1, 54, 141. Dies stata Liv. 27, 23, 7; 34, 41, 1. Die sta-
tuenda und statuta Liv. 26, 17, 6; 31, 29, 1; 43, 10, 3.
Dies praestituta, praestituere diem intra quam oder
quam ante, und praestituere diem mit nachfolgendem istam
diem, Plaut. Pseud. 1, 3, 140 (374); 2, 2, 28 (623); Terent.
Phorm. 3, 2, 38 (523); Cic. Verr. Acc. 1, 56, 148; 1, 56, 149;
3, 14, 37; in Vatin. 15, 37 und Tusc. 1, 39, 93; Corn. Nep.
Chabr. 3, 1; Liv. 6, 4, 5; 10, 20, 16; 45, 11, 11. Dies con-
stituta, eam diem constituit, ea dies quam constituerat,
diem constituit qua, Cic. Verr. Acc. 2, 15, 38; Catil. 1, 9,
24; pro Caec. 11, 32 und Epist. ad Fam. 2, 11, 1; Caes. bell.
Gall. 1, 4, 2; 1, 8, 3; Liv. 27, 16, 13; 44, 19, 4. Dies com-
posita Liv. 25, 16, 9. Dies praefinita Cic. pro Rose.
Amer. 45, 130. Dies certa Cic. Epist. ad Att. 6, 2, 9 und
Nat. Deor. 3, 34, 84; Caes. bell. Gall. 1, 30, 4; 5, 1, 8; Liv.
1, 50, 1; 1, 52, 5; 4, 36, 3; 5, 19, 4; 26, 12, 5; 26, 34, 7;
27, 30, 6; 27, 38, 3; 28, 11, 11; 34, 22, 6; 38, 1, 8; 38, 34,
2; 38, 38, 6; 39, 17, 2; 45, 25, 6. Ferner opinor esse in lege,
quam ad diem proscriptiones venditionesque fiant Cic. pro
Rose. Amer. 44, 128; quam diem testium postularet pro
Scaur. 2, 23; borti qam in diem proscripti sint Cic. Epist. ad
Att. 12, 49, 2 und in eam diem cadere nummos qui debentur
Epist. ad Att. 15, 20, 4; quam ad diem frumentum deberi
sciebat Caes. bell. Gall. 6, 33, 4; quam ante diem in castra
adduci velit bell. Gall. 7, 31, 4 und praeterita die qua
suorum auxilia exspectaverant bell. Gall. 7, 77, 1; in eandem
diem pecuniae frumentum et cetera, quae belli usus postulabat;
praebenda publicani se conducturos professi erant Liv. 34, 6, 13.
Doch ist auch status dies in einem Zwölftafelgesetz bei
— 1015 —
Cic. Off. 1, 12, 37; status condictus Plaut. Cure. 1, 1, 5;
dies praefinibatur quo die adessent Cincius bei Gell. 16, 4, 3,
dann Status condictusve dies Grell. 16, 4, 4, und die qui
prodictus est 16, 4, 5; status dies auch bei Fest. S. 314;
Pliu. Epist. 9, 39, 1; Suet. Claud. 1; Flor. 1, 13, 16. Hie nuptiis
die tust dies Terent. Andr. 1, 1, 75 (102). Dies colloquio
dictus, hibernis oppugnandis dictum diem, certum diem
conveniendi dicit Caes. bell. Gall. 1, 42, 4; 5, 27, 5; 5, 57, 2,
Dies praestitutus, statutus comitiis constitutus, indictus
concilio, ad conveuiendum exercitui dictus, eo die qui dictus
erat, Liv. 3, 22, 4; 24, 27, 1; 27, 16, 16; 36, 6, 6 im Bamb.;
36, 8, 2; 44, 17, 3; C. L L. 2, 1964 Col. 1 Z. 25; prodicto
oder praedicto die Liv. 6, 20, 11 (in anderen Büchern pro-
ducta, prodicta oder praedicta die); in quem diem primum
potuit edixit, die quem dixerat ad conveuiendum militibus,
diem edicerent quo convenirent, Liv. 27, 6, 2; 35, 3, 2; 40,
26, 6. Quo die frumentum militibus metiri oporteret Caes.
bell. Gall. 1, 16, 5 und quem ad diem ad legionem reverti
constituerat bell. Gall. 6, 35, 1.
Regelmässig wird gesagt hie dies, ille dies, eo die und
eo ipso die, Drakenb. zu Liv. 27, 13, 6 und 30, 22, 3. Aber
doch pluribus ea die vulneratis Liv. 44, 4, 6; qua die Hannibal
est transgressus Liv. 23, 13, 2 und qua die magistratum inissent
Liv. 42, 28, 7; ad hanc diem, ad illam diem, ad eam diem
ad quam diem Cic. Verr. Acc. 1, 12, 34; 4, 58, 130; Catil. 3
7, 17; post red. in senat. 11, 27; Epist. ad Att. 3, 7, 1; 5, 5
1; 12, 32, 1; Liv. 1, 59, 8; 2, 21, 6; 4, 10, 1; 6, 23, 9; 8, 7
16; 8, 25, 3; 8, 33, 17; 9, 36, 1; 10, 38, 1; 22, 22, 11; 22
38, 3; 23, 26, 1; 23, 44, 1; 24, 14, 4; 25, 4, 3; 28, 38, 4
29, 1, 23; 29, 16, 4; 29, 18, 4; 30, 20, 6; 30, 22, 3; 32, 8, 9
32, 28, 4; 33, 1, 1; 35, 42, 2; 38, 37, 10; 39, 33, 6 (ad eum
diem hat Aischefski Liv. 22, 61, 10 ohne Hdschr. geschrieben
ante eam diem Cic. Epist. ad Fam. 13, 57, 1 und Epist. ad
Att. 2, 11, 2; 13, 45, 1; Liv. 5, 9, 8; 8, 18, 11; 31, 25, 10
38, 36, 6; post eam diem Liv. 25, 22, 12; 35, 7, 3; ex hac
die, ex illa die, ex ea die, qua ex die Cic. in Pison. 25
61 und Verr. Acc. 1, 12, 34; Caes. bell. civ. 1, 5, 4; Liv. 6
37, 11; 27, 17, 14; 34, 35, 3; 35, 7, 3; 40, 46, 5; a qua die
Caes. bell. civ. 1, 36, 5. Über dies in den mit ante, ad, post.
— 1016 —
ex zusammengesetzten Verbindungen, vergl. Kühnast, Livianische
Syntax S. 33; Sirker, Taciteische Formenlehre S. 21; Becher,
Über den Sprachgebrauch des Caelius S. 10; J. H. Schmalz,
Antibarbarns von Krebs I 402 und Über den Sprachgebrauch
des Asinius Pellio S. 9; C. Wagener, Philolog. Rundschau II
1527 und Philologus N. F. I 551. lila die quaestione liberatos
esse Cic. Brut. 22, 88 ist gerechtfertigt durch die Beziehung
auf dies dicta; illam diem negabat esse mense Maio, istam
non negabat Cic. Epist. ad Att. 13, 5, 1 geht auf Tage, die zur
Betreibung von Geschäften bestimmt sind; dum dies ista venit
qua exercitus moveatis Liv. 8, 7, 7 bezeichnet den dafür fest-
gesetzten Tag; ubi ea dies venit oder advenit bezieht sich bei
Caes. bell. Gall. 7, 3, 1 aaf das vorhergehende tempore eius
rei constituto 7, 2, 3, und bei Liv. 23, 49, 1 auf edixit qua die
23, 48, 12, wie 34, 35, 3 auf ex qua die, und 38, 1, 9 auf die
certa § 8, desgleichen eadem die 31, 11, 1 auf ad conveniendum
diem edixerat.
Ferner unus dies und uno die, Drak. zu Liv. 28, 28,
9; alterum diem und alter o die, Drak. zu Liv. 37, 29, 2
(auch Liv. 31, 14, 2 ist im Bamb. altero die quam solvit); per
diem totum und toto die, Drak. zu Liv. 27, 13, 1 (auch
Liv. 1, 50, 2 ist in den besten Hdschr. toto die); hodierno
die Liv. 10, 25, 2; 27, 13, 7; 44, 38, 7; hesterno die Cic.
Catil. 2, 3, 6; 2, 6, 12; Liv. 1, 51, 4; 7, 35, 5; 25, 38, 9; 27,
13, 4; 27, 13, 5; 32, 21, 2; 40, 10, 7, doch hesterna die
Cic. de erat. 3, 6, 22; Liv. 40, 9, 10; 44, 38, 1, und so haben
mehrere Hdschr. in beiden aus Cic. Catil. 2 angeführten Stellen;
crastino die Liv. 2, 56, 9; 10, 25, 2; 24, 38, 5; 26, 36, 5;
27, 13, 8; 36, 17, 16; 44, 38, 7; crastina die Liv. 3, 20, 4;
3, 46, 8; postero die Cic. Tusc. 5, 35, 100; 5, 40, 118;
Caes. bell. Gall. 5, 53, 2; Liv. 1, 12, 1; 3, 46, 4; 24, 39, 1;
26, 48, 3; 27, 15, 1; in posterum diem Cic. Off. 3, 14, 58,
aber postera die Liv. 2, 49, 2; 7, 8, 6; Quintil. 6, 3, 90; 11,
2, 43; in posteram diem Liv. 6, 22, 8; bei Cic. Off. 3, 14,
58 und 59 ist die ältere Lesart postera die nach den Hdschr. in
postridie verwandelt; die incerto Liv. 27, 23, 5 im Med., Voss,
und Harl. Ferner die primo, tertio, quarto, quinto, Drak.
zu Liv. 8, 11, 15; aber prima die Liv. 5, 42, 2; bei Plin. N.
H. 19 Prooem. 1, 3 ist septima die, sexta die, nona die un-
— 1017 —
sicher. Non. S. 441, 8 sagt: Die quarto et die quarte hoe
difFerre prudentis volunt, quorum tarnen auctoritas in obscuro
est, ut sit die quarto temporis praeteriti, die quarte futuri. Dies
behält das Gren. masc. auch dann, wenn dasselbe Wort in der
oben dargelegten Weise als Fem. in der Nähe steht. Cic. Verr.
2, 15, 37 dies advenit, quo die sese dicas sortiturum iste
edixerat, darauf eo die und illum diem, aber § 38 eam diem
constituit und posteaquam ea dies venit; Epist. ad Att. 2. 11,
1 diem quo Roma sis exiturus, und § 2 ante eam diem; Caes.
bell. Gall. 1, 6, 4 diem dicunt, qua die ad ripam Rhodani
omnes conveniant; is dies erat a. d. V. Kai. Apr.; bell. Gall.
6, 33, 4 und 5 post diem septimum und ad eum diem, und
doch quam ad diem frumentum deberi sciebat.
Fem. ist dies noch, wo es das Datum eines Briefes be-
deutet, wie Cic. Epist. ad Fam. 3, 11, 1 earum epistularum in
altera dies erat adscripta Nonarum Aprilium, und Epist. ad Q.
fr. 3, 1, 3, 8 quod antiquior dies in tuis fuisset adscripta litteris
quam in Caesaris.
Ferner bezeichnet dies als Fem. eine bestimmte Zeit-
dauer, eine Frist. Cic. Verr. Act. 1, 2, 6 cum ego diem in-
quirendi perexiguam postulavissem; Verr. Acc. 1, 11, 31 si,
quam diem qui istum eripiendum redemerunt, in cautione vide-
runt, in eam diem ego incidissem; Verr. 3, 7, 16 exiguam diem
praefinire operi, qua ceteros ab negotio excluderes, ipse in tuo
redemptore nullam certam diem observares; Epist. ad Fam. 7,
23, 1 nomina se facturum, qua ego vellem die, und darauf pri-
mum rogare de die, deinde plus annua postulare; Epist. ad
Att, 6, 1, 16 diem statuo satis laxam; Epist. ad Att. 12, 3, 2
annua die; Epist. ad Att. 13, 3, 1 quod dies longior est, puto
fore istam etiam a praecone diem, certe ab heredibus; Verg.
Ge. 3, 66 optima quaeque dies miseris mortalibus aevi prima
fugit; Liv. 34, 19, 7 dies ad consultandum petita; Liv. 36, 35,
6 indutiis in diem certam datis; Liv. 38, 52, 1 die longiore
prodicta (in den Hdschr. praedicta, producta, poita); Liv. 41,
10, 12 brevis dies ad conveniendum edicta est; Liv. 45, 12, 1
dies data indutiis und 45, 12, 7 die finita. Bei Tac. Ann. 12, 4
reliquus praeturae dies in Epriuni Marcellum collatus est, ist
ein einziger noch übriger Tag gemeint.
Auch für den unbegrenzten Zeitverlauf wird dies
1018
als Fem. gebraucht, Plaut. Epid. 4, 1, 18 (545); Cic. Epist. ad
Farn. 1, 6, 1; 5, 16, 6; 7, 28, 3; Epist. ad Att. 12, 10 und
Tusc. 3, 22, 53; Lucr. 3, 908; 4, 1031; Verg. Aen. 5, 783; 6,
745; 9, 7; 9, 281; 9, 447; 10, 467; 12, 202; Horat. Carm. 3,
6, 45; 3, 28, 6; 4, 13, 16 und A. P. 293; TibuU. 1, 4, 17; 1,
4, 18; 4, 5, 16; Ovid. Amor. 3, 6, 18; Met. 14, 148; Fast. 1,
232 und Trist. 3, 8, 12; Senec. Cons. Marc. 8, 1; luven. 10,
265; Plin. Epist. 8, 5, 3. Aber in gleicher Anwendung steht
dies als Masc. bei Turpil, Lucan. und Stat., wie Non. und
Prise, in den oben mitgeteilten Stellen nachweisen.
In freierer Art ist dies für einen einzelnen Tag öfters
als Fem. gebraucht. Cic. de domo 17, 45 intermissa die
zwischen improdicta die und prodicta die; Caes. bell. Gall. 4,
36, 2 propinqua die aequinoctii; Liv. 1, 45, 6 ut prima apta
dies sacrificio visa est; Liv. 29, 24, 7 quae prima dies cursum
navibus daret; Liv. 44, 37, 8 nocte quam pridie Nonas Septera-
bres insecuta est dies. Ausgedehnter ist der Gebrauch des
Gen. fem. bei Dichtern. Plaud. Pseud. 1, 3, 67 (301) emito
die caeca olivom, id vendito oculata die; Lucr. 3, 899; 5, 95
5, 1000; Nachahmer des Tibull. 3, 6, 32; Prop. 1, 13, 25; 3
(2), 20, 18; 4 (3), 11, 70; Ovid. Amor. 1, 15, 24; Fast. 2, 235
2, 236; 3, 166 und Trist. 4, 10, 12 una dies; Tibull. 2, 5, 36
Ovid. Met. 10, 270; 12, 150 und Fast. 6, 239 festa die und
fiesta dies; Verg. Aen. 6, 429; 11, 28; Prop. 3 (2), 11, 4
Ovid. A. A. 1, 418 atra dies; Verg. Aen. 7, 149; 12, 114
Ovid. Amor. 1, 5, 6; 1, 13, 48 und Fast. 2, 813 orta dies
mit verschiedenen Pronom., Adject. und Particip. fem. Gen
st dies verbunden CatuU. 68, 152; Verg. Aen. 2, 132; 2, 324
5, 43; 5, 104; 9, 107; 10, 257; 10, 508; Horat. Carm. 1, 13
20; 1, 36, 10 und Epist. 1, 1, 20; Tibull. 1, 3, 18; 2, 4, 11
4, 1, 205; Prop. 3 (2), 15, 24; 4 (3), 5, 31; Ovid. Amor. 3
9, 27; A. A. 1, 213; 1, 218; 3, 152; Met. 3, 136; 5, 444; Fast
1, 8; 1, 87; 1, 658; 1, 661; 3, 788; 4, 387; 4, 819; 4, 878
und Trist. 4, 2, 73.
Im Plur. ist dies nach Prob., Serv,, Charis., Diom. und
Prise, notwendig Masc. So sind auch stati dies Liv. 5, 52,
2; 39, 13, 8; Tac. Eist. 4, 81. Bei Cic. pro Plane. 41, 99
wurde vor Lamb. o reliquas omnes dies noctesque geschrieben;
reliquos ist aus dem Barb. m. sec. notiert, Baiter hat reliquos
— 1019 —
im Text, ohne eine Var. anzumerken. Bei dem Nachahmer
des Tibull. 3, 6, 32 venit post multos una serena dies, haben
einige Hdschr. und mehrere alte Ausg. multas; multos ist von
Huschke gerechtfertigt durch Vergleichung von Verg. Ge. 1,
276 dies alios, worauf v. 277 quintam und v. 284 septuma post
decuraam folgt. Aber bei Eumen. Paneg. Constantino Aug. 9,
3 haben alle bekannten Hdschr. longissimae dies. Sicher
steht auch der Titel M. Cato dierum dictarum de consulatu
suo bei Charis. 2, 13 S. 179 (I 199, 28); 2, 13 S. 181 (I 202,
23); 2, 13 S. 184 (I 205, 12 und 17); 2, 13 S. 185 (I 207,
25); 2, 13 S. 186 (I 208, 23); 2, 13 S. 187 (I 209, 8); 2, 13
S. 190 (I 213, 3 und 7); 2, 13 S. 191 (I 214, 10, 28 und 29); 2, 13
S. 193 (I 218, 1); 2, 13 S. 194 (I 218, 15); 2, 13 S. 197
(I 222, 31); 2, 14 S. 204 (I 229, 27); hier ist also das im Sing.
dies dicta für den gerichtlichen Termin constante Gen.
fem. im Plur. beibehalten.
Meridies ist von den Grammatikern mit Recht als Masc.
bezeichnet; eine Ausnahme macht Amm. Marc. 26, 1 9 meri-
diem plenam.
Dtnek von Max Schmersow vorm. Zahn & Baendel, Kirchbain N.-L.
O
University of Toronto
Library
DO NOT
REMOVE
THE
CARD
FROM
THIS
POCKET
Acme Library Card Pocket
LOWE-MARTIN CO. UMJTED