Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct
to make the world's books discoverablc online.
It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject
to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the
publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines
Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
Äbout Google Book Search
Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web
at |http: //books. google .com/l
Google
IJber dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch,
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin-
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nu tzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen
unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein,
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen.
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .coiril durchsuchen.
A '^i 3/.
1
^/f^ 9r.
\
/
i
u r
i^\ttu ^eMtfc^e Zitttutm
u n b
@ e f (^ t c^ t e.
von
Sttttet t^etu
S97it einem jtupfet»
Sron5fujt am 3)Join
in Jtommtffion (et Sebt^arb un^ Sk'tthtx
18 15.
1
730. (,
k
\o')i^a^no
S3 r r e b e.
Sie feit bem 3a^t:e 1812 butc^(cbte Stelöniße
Derjoseften tik ^xauiQaU beö bcitten ^^ei(e^ beg
^ranffurtifd^en SJfd^iüö. ©a^J "SBieberaufleben
ttx beutfd^en 0^axiona(fMft geflamt auftj neue Un
freien , burd^ fein ©eful^l ber ©d^wac^e getcu&ten,
9lu^{>(tcf nad; ben e^t:n>u(biden Ue&emflen am
ben Seiten unfrer QJoreitefn. 55efteit t>on bem
Sod^e fwmbe« ^ewfd^aft gewinnt tiai ©tubium
txx t)ate((anbif(^en @efd^i(f;te unb ber alteren
beutfd^en öttewtur einen ^o^ewn SHei^ , «nb üer«»
<jn(a§te ben Herausgeber biefer (Sd^rift jur ^ort^
fe^ung bes frfir)er begonnenen. It)ie ntd^t ungun#
flige Q3eurt^ei(ung ber beiben erfleren 58anbe, in
mehreren geteerten Seitungen mad;ten e^ bem
SJifd^it) (in] mogiic^fl »ielfeitige^ Sntewjfe ju geben,
uni) Ixm in kr QJorwfce beö erflen ^{)tH$ angege/
fcenen groecfe ju entfprec^en , »cfc^cn ex in Um
ifiix mitgct^cttten nid}t unbead^tet gefaffen ju l^aben,
^of)tn t>atf.
3u Un UtFunöen , öie ©efd^icT^te 5wnff«ift^
brtwffenb, »uifbcn bte Urfunbe li. von «^ertn
?8ib(iotbeföf •^unbe^böfl^n in ^ici^baben,
unb III, öon J^vcn (KegierungeJtatb ^xdi^mn Don
. Ulmenflein in9JBe|tot tm ^ewu^gcb« miu
getbeitt , »ofut bcf feibe bicfcn beiben ^emn feinen
SDanf bezeugt, ^t U( 'Mttf)tHmQ Ux ßrbnung
t($ ^fion^fpiciö ber Q5aiftb">tomaiftift^f($u(e ift ex
feinem gelebtten ©onnet, bem njutbigen ^erm
geifl(i(ben!KatbBatton, Custos beeJ cbemaligen
€onegiat(lift^ (St. 55awbotomai verpflicbfet.
^x frube ^obt be« «öertn <^octoit^ ^. ©.
§e per (ein, beip einige ^eitwge ju bcm jweitcn
^f)tik beö ^fanFfuftlfcben 5(rcbiü^ lieferte, f)at
ben Herausgeber eines febr »ertben S^J^eunbes
beroubt. €ln <Ser(u(l, ber für granffurt k|lo
bebeutenber ifl, |e mebr ber QJerflorbene burcb
■ri|tne (3ei(ieSgaben , ausgebreitete i^enntniffe unb
ti^iiin &tkf)xtm fetner <i8atcr|labt geborte. (5>utd^
Me ^enöenj fei'neö @ei(le<5 unb feine üielfad^
$(ü$bt(bund. toc ^nbetn jum £e^(|lu^le deet^nct/
würbe, er bie 3'eif^« ^^f acabemlfd^en gaufbaf)n ge^
werben fepn, Ratten perfondd^e ^iSer^altntflFc i^n
nfd^t ber juribifd^en ^xaj:i6 jugcfutjrt. ^enn e^
tf)m am fpaten $(benb gelang/ ben ermöbenben
®efcl^5ffen feiner 2{bt)ofatur , unb ben (aflcnben
^eburfnijfen beö befd^roerHd^en Einquartierung^*
Stmteö, bejfen @ee(e er (ange ^tit Mnburd^ war,
ftc^ ju ent}ie^en , bienten (ifterarifd^e arbeiten
if)m sur Erholung, ^o kbu er — unbcfannt
mit ben gtrfeln ber Dleid^eren feiner ^Oiitbiirgcr,
benen er befd^eiben fi^ nie oufbrongte •— für Od^
unb feine gciflige ?(uejbilbung. ^er biefen taknt*
öolIen5)?ann na^er fennen (ernte, wirb bd^maijf
nung feinet 5^ameng — jugleid; mit bem ^crauä;»
geber biefer fßlatter , ben er mit feiner ^reunbfd^aft
beehrte — il^m eine ^^rane ber Erinnerung mU
^en, unb biefe wenige ^orte beö '^nU unb
ber 5t^tung i):er nidfjt «npäjfenb finbcn.
©aö lu bfcfcm ^fjcik gcfjovigc Tupfer fc^t
W (Sammlung ber 5ranffurtifd)cn (Stifte # UJl^
VI
5t(o|ler^te9e( fo«. N«. i. tfl ba« gipof et< (Siegel
be^ goUegiatfliftg iu U. £.^cauen; 2. ba« fleine«
(Riegel be^ 35(»rt^o(omau^jlifiteö ; 3. baö (Sieget
öe« ^eißfrauenftoflet^ ; 4. tö« aftefle ©icgeJ öe^
<Vtnö(tgen^atffiferftofler^/ unflcettig öaö feltenfle
Wefer @amm(ung; 5. tai Riegel beö ^?ei){get;#
f(ofler^.
©et wtd^e üot^önbetie ^tojf a«^ ber eigenen
Sammlung beö ^ecau^gebec^/ fo wie bie iffm
g^tig jugefagte beitrage au^nmirtiget; (Rennet unb
greunbe erteid^tecn ^t ^ottfe^ung bicfeö <3Berf5,
Don tt)e(d^em bet ^kxu Q3anb , fobalb eö W ^tiu
umfianbe tmntet mogiidf) mad^en/ etfd^einen n>i(b.
II lai— .1» 1 Ig g
i^Mi
3 n ^ a t t /
I. Xttlia autore Joanne Fichardo • . . • Ctitt 1
Wüte ju granf fürt am üRa^n -^ 131
III. @ammlun9 l^on Urfunten )ur Crläuterung Uv 9ti
fc^if^tc granffurt^. 2)rttee Lieferung — 159
I. SSerfauf \)en ®ütern tn :D'6rntcf$eim an ta^ 9ar/
t^oloIomäu«(!ift 1258 — 176
II. S^ergletc^ bei* G^abt granffurt mit 9(ctti(4rb
fptvvn i?on ^anau/ übet* bie 0ufna^me fetnei*
porigen 2cute unter i(^re Bürger 1266/ ent^^altett
tn einem Vertrag mit Ulri^ iS^errn t>cn ^^anau
Uon 1358 — 177
IIL Seflimmung bei SoOfel/ welc^en^bie QSQrger |u
fSeglorftlr H^ in S^anffurt |u l^erf aüfenbe Stfen
ya entric^en ^aUu 1277 — l8i
IV. ^bpa(^tbel92oi>a(|e|^nbeni)cnbem®art§o(cmäul^
flift an Stttter i^) einrieb i?. <prun!^eim 1296 •* i82
V. S>elg(ei((^en l^on bemfelben an Stitter S)ietri(^
S^nicben f^on ^ommerl^eim 1296 . ... — 185
VI. SBtrfauf einer ©iilte wn bemfeI6en an J5)eilmann
öcrt SBejtar 1315 . • — 187
* VII. Äönig 2 u b » i g v. t>crlci§t bcm @. 2eon^arbli
(iifte bic ^aroc^ie ber £ir($e iu9raun$eimi3i8 — I8a
Till
Vm. Äaifer Sari IV. eefläftge Un SDerfauf einer
®ültc auf hit ^iefigc 3uö«nfdbaft t>on Srj6i'fcfjof
® e r I a (^ t7on iS^aini au bie @rabc granf fürt i35ö @ciee 190
IX. 2>errelbe gefleht Um Sanb&otgt unb beti 9{etc^^
ßäbten Uv ^etferau bag 9rec(^t ber i^tlb^ülft Ui
feinblicl^emangriff ^u 1360 — 191
X. (SdjuIbterfc^rriNng bcr^ofbeamten fti^ntgSem
l^eU über bte/ an ^e foiiiqif^t Stammer auf
^em ^iid^itAQt ju grantfuit gelieferten SBeine
1398 r .... — 192
^rv. aübeutfcbeSiiebcrunb®ebi(ftteau5 ber erj^en ^älfre '
M XVten 3a5)ri^unbertg ........ — 196
I. ffin 2ieb unb ein Spruc^ t?on ©ruber S. • . . — 203
II. Sin ^itbfct) Sieb von einer 2:o4;ter unb ton tintm
jloljen @cf>reiber — 205
m. ©on Um Soncifio ju gontlanj — 2ü8
ly. Metra de principibus « • — 211
V. IDeutf<f)er Äalenber — 212
VI. Passio secimdum curiam romanam ....—- 2l5
VII. (iin gieblein — 217
Vin — XI. Se«glcid)en 218- 222
XII. Sin Jieblein ton @u4>enfinne — 223
XIII* @pru(^ ton cineist $rief!er unb einer grauen
ton bemfelben • * • . — 225
XIV. «in tUhUin ton bemfelben ..•.*.. — 228
XV — XIX» (Dergleichen ton bemfelben . • . . 231.239
XX. ?teb ton einem Jifcfier ton bemfelben . , . — . 24I
XXI — XXIV. Jicber ton bemfelben .... .244-248
XXV. giebicin tom ®rafengel;en. . \ ..... — 249
XXVI. — ton ber grnbte — 249
XXVII — XXXIV. ®erf({)iebene Jieber • . . . 250-255
\
IT
XXXy. StcMcin fcom ^aptn ♦ . 9tiU 255
XXXVI. u. XXXVII. «rufe — 257
XXXIX. tit^ tJOii ^au^fnc^ten — 258
XL. ®n @pni(<^ — ■ — 260
XLII. ein anbrer ®pvu($ ^262
XLIII. tted i^oit eftvem ASuttcm — 263
XLIV. ^leMein — 265
XLV. 2)e^9lei<^cn ..... — 267
XLVr iith uc« einem IDicnflfnectt — 269
XLVII. 8teö fcon einem ^u^Un — 270
XLVni. 8ieb — — — — 272
L. 2ieb i9cn Un ei^gencffen — 275
LI. €in litbUin • — 275
LH. 8icb ton einer Jifc^erin — 279
LIII. iin iUnUin •- 280
Liy. iit^ t?on einer ^c^rei&erin -^ 282
LVII. Zin «icDlefn .... ' — 285
LVIII. Sieb ton dem SKai^en — 285
LIX. ein Jicblein — 287
JLiX. £icb ton Un Srauen — 290
LXr. Sin Spruc^ ton Um Spiele Xaru'öffelin • • — 293
LXIIL (StSe^orie ü5er 5te terfct)iebne Sebeutun^ ber
Sarben) — 297
LXIV. C^on ben guten utA Wmmtn eigenfc^aften
iinti Äönig«) — 316
V. eber^arb Binbecf, ber SiograpJ ÄÖnig
^iegmunbl • • • — 524
SSeilagei,. , — 335
2 — 356
3 — 362
^ 4 - 370
/
i
Seifo^e 5 Seife 373
6 . . . « — 375
-^— 7 — 579
yi. 0rücft9änfi^und<f(^ret6en t%x Stctd^^flabt Sranffure
befletgund / nebfl bet: ViittDort bc^ ^M^i. i660. — 382
VII. Briefe einer ^xOiVX an i^rett Q3räuti$am aul bem
^Xilt beg XVltert 3ajr^unbert« — 386
Vin. 3oMtt" J&iercnimu< ©teffan l>^6ron/
(t et fett/ @faaf^9efandener in oer fSafliUe 1635
fci« 1657 - 397
\
€ r fl e V Z^ t i U
etitt 24 3(tl( 16 Ut^ intrt X^XHII hon.
— 41 — 2 — ex ipio.
— 131 not0 10. enthält einen }u Der^eifernben 3rrt^um.
N S)e^ 5turfur|)en Jrtebrii^l bei Sie^tiaften t>cn der qffall
^ßac^folaer/ n)ar 9)^1(19)9 0er Sufr^dde/ Uv oon I476
hii 1508 regierte/ utib t«n »eI4^em ^ier die 9tebe i(!.
-— 425 2)er ^ier ermä^^nte 9^tiftunqihmfMStlcfitviiimpuvq
an bcr ^ar^e tvarb nac^ dem (aeeinifc^en Original bereit^
tor !8 it r b 19 c i n t?cn Jt r a m e r in beffen Origin« Nait oic
II. 111. befannt gcmacbt.
I
Cette 142. Sie ^ier angefitbrte Unterfc^rift be^ OStfc^cfl &on
0vral/ nac^ bem fef^r iinleferlic^cn Original copirt/ mug
A. Perrenot (reifen. QSefanntlicf) tvar Perrenot ber 0e^
f(f^Ie((^t^name bei berühmten 8(ntcn Granvella, @ci^n bei
9ticoraul/ Aanileri Sarll V. uub fclbfl Seinifler biefc<
Aaifer^. ^amaH %if4)of eon S(rra$ / flieg er fpäcer |u ben
bH(lcn geifiltc^en Sitrben empor. %ei feinem 1563 erf^lgf
een ICobte t»av er Sarbinat unb Sr|bif4)of t^on Beftan9on.
-<• 298 Seile 7 t^on unten lieJ: Sie an Ulm itnb 9(ug^burg
be^gleic^en / ebenbaf. 466 u* 469.
XII
X
Sranf fürt affrebitirtcn ^efanbtert / 9teftbenten :c*
Seite 361 Nifelat f?av6 1760, wit alle (ter m^ i^m m
n)ä^nte / in ^vantfüvt c^m ^Mn alt 5(5 ^a^w
— 362. g. e. i. «plappert (Iar5 17Ö3, alt öv^ Ja^re.
— 363. 3. 2. Jrie« J. ü. L. parB 1738 alt 60 Ja^re!
— 364. 2. 2. fe i (^ ^ D r n (»arb 17Ö1 alt 59 3a^re.
— 369. ®. ». SRofalino jlavb 1781. alt. alt 63 gajre.
— 372. 3. ©• © « 11 m a n n (larb 1734 alt 68 3af>re.
«
— 374. 3. ©• @ tt 1 1 m a n n flarb 1760 alt 64 3a5re.
— — g. ft. t?. JJjugo flarb 1786 alt 62 3a§re.
— 378, 3. g. SRoril war bereit« 1751 aU J^ojeitlo^e*
IBartetifletn. ^{eftbent (ier angeflellt/ er ^eirat^ete
1751 unb flarb 1771 alt 54 Safere.
— — ®. St. SRuprec^t jlarb 1780 alt 34 3a5re.
— 580. ar. £>. <Pfeiff (larb 1748.
— 581. 3. ar. 9r e i b e 1 1 (larb 1763.
— — 3. S. 9?ein5^arb t?. ^eriogenflein f!arb 1778
alt v59 3a^re.
«_-.5e.gf. göler t>. @cbbnf| jlavb 18O4 olt 433a(|re.
— 382. 3. ®. SB i e 1 r flarb 1748 alt 66 Sa^re.
— 383. geile 7 ließ : greif^err t»on S5 cf.
— 386. 5. <p. @ cj) fi b l e r (larb 1797 olt 78 3a5vt.
— 387. l?on greitag.
grani ü. greitag f. <|)reu§if(^er Stvit^ii unb IDomatnen^
ratf^ (larb 1767 alt 74 S^^f t.
X
eette 390. 2. 9. ^vu^m ts-Se^iI flarb 1722.
^ 591« ^. t>. SR « n n e r (1 1: f (kirb 1756 alt 66 3a^re. ^
^ ^ 0. t». ®cngn)eftt (favb in bem 3a(^re 1784 alt
60 3*^<-
■
— 392. 9. V. gK i^ l et .ftacb lb03 alt 53 Sa^re.
— 398. 3. V. <9 apn ßarb i757 alt öl 3a$rc.
©rittet ?MiI-
@(i(e 2 S^^Ic 3 »Ott unten He^ Puteolx.
— 48 — ' 1 üon nnten Ilc^ Summum.
— 58 — 18 IM inargentatas.
— 65 — 5 nad^ fratrum i|! ba^ punctum au^iulalftn.
— 116 — 18 n<« Edem.
— 133 — @.9Ktter^ei?an9eIif($(^2)en(!ma{|I@(itc 31.11. X.
— 210 ^ 2 ton unten Ite^ underwiiz in.
— 215. Passio secundam curiam romanam» tRan terglcicOe
Vrettn^ Q^etträge |ur Gefc^ic^te unb ütteratur. ^anb r.
«tue! V. @eite 78.
— 224 — 14 IM Vil.
— 235 — 1 lie^ oreriimen*
— 290 — 8 IU€ geiant.
— 328 — 9 He^ ftnanc^ unb Jtnanff.
— 328 — 25 »egjulaffen : nun.
— — — 27 »egiulaffen : nm.
>:
/
'jfy-'-"'
■^: ' ''■
0-
I.
I T A L I A.
A ü T O R E
I O A N N E F I C H A R D O.
Sßeiin iebe öftere Steifebefc^reiBung — ble ba^asifb etne^
Sanbe^^ mte e^ Dot 3<^^)^^unberten ftc^ barjleffte^ in bie
€rmnerung {iirflcEruft — etn gatij eignet Snterefje ju
geiDä^ten tm @tanbe tft/ fo fc^etnt bte^ (e^ 9lom unb beit
oorjügd'c^eren @täbteit SBe(f4^ianb^ noc() in ^Sf^erem ®rabe
ber Satt ju fepn. @o man(()e SarBenmifc^uitjen unh etn#
je(ne Sü^e/ bte län^ft ber {>au(^ ber Seiten oerroe^te^ jinb
un6 auf bem 3:oben/ ber fc viele wicbti^e unt bet 9);enf(^i
^ett ^eilige fHüdbUde auf bte SSer^angen^eit oetan(A§t, vor
anbern t)on SBert^. Sied bemog ben «i^eraudgeber be5
Sranffurtifc^en 2(r(^tod bie Steifebefcf^reibung !Z)octor
Sodann Sic^atbd/ buxd) 9SBeIf4)(anb / einem früheren
SSevfprec^en gettiä^(II. 40. n. 5.) ^iet einjutiicfem
SBenn ed auc^ ber ©egenftanb an fld» nct^menbig mad^e/
mand^ed Sefannte oorjubringen/ fo wirb bie }(n|(c^t ber
Seit/ in welcher biefe ^emerfun^en nieberaef (^rieben mürben/
mUm un neued/ eigent^üniUd[)ed ®en)anb verleiben. IDer
Tiniliä Storni im 3<»^re i536 — t>a^ ©c^wanfenbe bei
berä3eurt^ei(ung fo mancf^er Überrejie be6 2((tert^umd — ba^
f
©epräfle ber JHeu^eit Ui Ux iBefc^rtiBunj »ieler, jcjt
ollgemem be!annten Ocöenjlänbe — bie UnUfanntid)aft
mit bem antt<|uattT4)en ^tubiunt/ Bei betti erfl fett mengen
gKenfdjenöftern wieber errtJödS^tew ©efdS^marf an Äunfl unb
SBiffenft^aft — aUci M auf ben Olauben an magifc^e
Siün^e, jur SntbecFung eine^ !Die6fla^(^ an^emenbet/^
Beiei(i)Hen bie (Speere/ in weld^er ber dteifenbe UiU. !Z)te
@c^t(betung be6 alten 3u(t<3nbed ber ^eterifirc^e — be^
Belvedere — ber pä6fl(ic()en Rota — ber Um^eSungett
JReapel^ u. f. w., fo wie »erfcl)iebne jur S^arafteriflif
befannter 9)?ättner unb {iir @itten^ef(^tc()te bienenbe Sei«
tv&Qt , er^i^en ben SBert^ be^ ©anjen. ®d[)cn bie S5erfe
ber Ü6erfd[)rtft beuten barauf })ini ba§ biefe fiüd^iiQ an Ort
unb @teffe niebergefctVieBne S&emerfun^en niz jur &ffent«
\xi}tn ^tioxintmaifWi^ beftinmtt waren« !Die «i^anbfc()rift
be^ Ori^inaU fe(6(t tf{ un(efer(id>er wie anbere dUtd[>jettide
beffelSen 93erfafTer^/ unb ber©tp( trä^t i)\n unb ivieber bie
Spuren ber eilfertigen 2(bfaffung. 3fuf Um weifen 9?anbe
be$ 9)?anufcripr6 beftnben fic^ t)ie(e eigen^änbij^e mit ber Sfeber
gejei(i)nete Untriffe/ ber merfwürbigflen ©egenflänbe/ \>it
ber S^eifenbe fa(; — be^ Triumphbogen be^ Septimius Se-
verus TitUB -- C^onflantin^ — be^ CoUiseums — ber
Überreffe be^ 2fltert]^um^ bei Putcoli unb Baiae, be6 Campo
Santo ' unb ^ängenben S^urm^ ju ^ifa u« a. m* bie ^ai
geiibte TlvLQt be5 3eic^ner^ beurfunben»
■f^
1 T A L I A.
Haec quicunque leg€8 alius mea itinera , (nugas)
Quae mihi sunt celeri tota notata manu.
Da veniam : nee enim (Dil norunt) ipse relegi.
(Tempora plus satis est bis periissa jemel)
Sed diTersorum yolo dum meminisse locorum ^
Haec utcunque uni scripta fucre mihi.
Anno M. D. XXXVL
Autore Joanne Fichardo Jure C*
ItINERARIUM earum urbium ft Oppidorum»
pec quae in Italia ite^ feci. Anno M. D. XXXVI.
Tridentum (hie enim incipit lingud italica). Arx
istic omnium ornatissima cum horto.
Gallianum pagus celeberrimus. XX. MilUa*
IVoffretum V. M.
iUtrumq[tLe oppidum yalde ele-
gans, sita ad lacum Benacum
(Gartensce) ^uo vix potest esiiP^
amoeuior.
TS 2 •
LunatamXn AI. Antiquam oppidum , in alto situm.
Calcianatum ULM.
Brixia XY. M. Munitissima ciyitas et populosa cum
arce fortissima.
Cassanum XLII. M.
Me diolanum XY. M.
Ticinum, Pfipia XY. M.
Noyaria T*M. antiqaam oppidum, sed misere bcllis
VastatuxD.
Yercellae XX. M.
Asta XXXX. M«
Alba Pompeia XIL M.
8avillianum X» M.
Alexandria XYIII. ilL ab Asta.
Gabium XIIII. IL
Janua XLYI. M.
Yultabium XX. M*
Castelassium XYH. M. Hie vidi aliquot yetusta
forma eleganter omata palatia.
Felisanum YI« M. elegans oppidum.
Nun Y. M.
multa hie inter media sunt nobilia et ignobilia
oppida §er Comitatum Montisferrati, sed eorum
nomina mihi exciderunt.^
Pia gras 8 a urbs elegans et munitissima, distat XII.
forte M. a. Mediolano.
Harianum IUI. M. a Mediolano» Illic caesi sunt
Helvetii.
Lode (Laudem Pompeiam Plin. yocat) urbs satis
ampla sed maiori ex parte vastata.
Placeutia XX. M.
Parma XXXII. M. diyiditur Pado, habet elegans Bap-
tisterium ^ Palatium Signoriae.
%
t
Regiam XY. M, ommtissimam loppidum, palatia et
aejes habet magnificas«
Itfutiii'ti Xir. M. Inter.haec oppida arx fortissim^ et
' am)ilissima est Dacia Ferrariensia. B u r g o -
forte.
B o n o n i a FeUina olim- XX. M. *.
Fe rraria XXX. M. Haec ogmofimlere pulcherrimt
est.
Rodigium rulgo Rovigo XXV. M. '
Pat avium XXV. M.
Venetiae XXV. M. per Brentam fluyium«
ITER ROMASüM.
ArgentaLXII. M. a Patayio ^ unde iter ingressus
sum.
Rarenna XXX. M.
C e r y i a XIX. M. M emento agromm istic«
Cesännadigum I. M. portulus maris.
Ar iniinum VI. M.
CatholicaXV. M. portus.
Pi saurem X. M.
Fanum Portunae V. M. Coloniaolim. beneextruc^^
tum oppidum.
SenogalTiae XV. M. habet arcem satis elegantem.
A n e o n a XX. M. Hactenus planiasimum iter est , quod
sequitur düBcillimum asperum ac montosum^
Lorettum XV. M.
Racenatum III. M. oppidum altissime situm , longo
tractu, sed bene aedificatum. NuUi fontes istic.
habet Episcopum.
Toletinum XX. M.
S p o 1 e t u lü XXXUII. M. Elegan» oppidum, sed summe
cUyo^um.
l*erni XII. M. fit hoc elegant oppidam, aquis et
irriguis hortis insuper amoenissimum,
Narnia VI. M. Mire alte sita, intus yetustissims
aedifiora) misere tum yastata. Estcliyosissimum*
Ultregum YII. M. oppidum in monte situm , hospitia
in infima yalle , qua yia est.
Burgettum IIIL M. Arxet aliquot aedes.
ROMA XXX. M.
ITER NEAPOLITANÜM-
Alba XIL
Filetrum YIII. M. Binc usque Fundos, complura
sunt bppida^ in montibus sita, quae tarnen^
quod yia per yalles ducat (prope quam ti^ibus
locis solitario in bos^itio diyertimus) reli-
quuntur.
Fundi LXII. M. Sunt Dominae Juliae de Gon-
zago.
Itri V. M. Puto esse quod Liri Plinius yocat«
Nam et hodie separatum est etc.
31 1 a e Till. M. Hie amoenissimi sunt horti , dicas
iHesperidum, cumfontibus salientibus plurimis.
C a i e t a IUI. M. extra yiam est , mari tamen propius
aditur , vix IL M.
TraiectumX. M. a Mola. Situm admontes, non
transitur tamen. Prope longissimae reliquiae
aquaeductus , et duo yetustissima et amplissima
aedificia, quorum maius amphitbeätrum puto
fuisse^ de altero nescio Dein fluyius Garli-
äin u 8 ultra quem maximus campus , yictoria
Hispanorum contra Gallos celebris.
Alla röca de Monteragona YI» M.
NEAPOLIS XXIIII. M.
Capua Xy. M^ Ubi extat illtad amplissimom svh^
terraneum aedificium«
Puteoli V.M.
Baiae IUI. M.
I
Cumae III. M.
REDITÜS E ROMA PER THUSCIAM.
Roncilium XXyill, M, Mire hiiiiuliter inter inoii«
te8 situm.
Viterbium XIIII. M.
Monte flascone YIII. M.
D e 1 c i n a IIIL M. Ubi la<^us Borsenae amplissimas
T.ecturas interdum instar maris agit.
S» Laurentius Y. M.
Aquaependentes Y. M.
S. Quiricus XXY. M.
Sena XXYIH. M.
Busebonum XIL M,
S. Cassanus X. M.
Florentia YIII. M,
Mont^lon XI. M,
Empolium IIIL M. oppidum munitissimum quadran-
gulnm , intus ad singuloa angulos altiores habens
turres , et altissimam in medio.
Pisa XXY. M,
Luea X. M.
Piscia 'X, M.
Pistorium X. M,
Pratum X. M, amoenissimnm oppidum, pulchraü
areas et fora , palatia item Signoriam bebet.
Foris in yicinis montibus clegantissimae pos-
sessiones.
Florentia X. M. ad (juam redire coactus sum.
8
Scarperia KIIIL M« Elegant oppidulum. litiq in*
geniosissimi fabri ferraiiL
FlorenciolaX. M. Duobas ab bac milliaribvt est
mons Petra mala ^pi pluribus locis intemia ,
ig^ibua (c[aain maxime pluyiis temporibua et
Boctu emicant) ardet. Illi extinguuntur oleo.
BononidiX^I* M^ ^o redire necesse fxiit«
ChioSiiiv XXY. M* a Yenetiis. Elegantissimum oppi-
dum, babet phirima templa. Totum est in mare
aedificatnm*.
Patavium XXV, M, a VäbÜw^
Vii|/5i?|i.tia X^VIII. Mh
Verona XXX. .M.
Mantua XXIL M, t .
fr
Sangenagum XVIII. M.
Li'gnagum IX. M.
Bev elaqua III. M.
Montagnanum III. M. '*
Estum X. M« ^
Moncelisium III. WL
Bataglia rilla VI. M. et inde ad PataTium
VII. M.
Tarvisium X\Y^ M,..a Patavio.
Cugliannm XV. M.
Saravallum VII. M. ~ ubi conficiuntur optimi gladü^ .
Cataponte paucae domus et diversoria. XII. M.
Pioza yilla. S. Martinas Germanis. XV. M^
Ambetzo Heyden Germanis, tibi yidentur quin«
<{ue illa integra cadaveri^ in cimiterio. XV. M.
Inde intra IUI. M. peryenitur ad casas GermaDOioimi
deincepsqiic Germania est.
9
SINGÜLARIA PER ITALIAM
ECCLESIAE.
Maxima omnium est Mediolanensis, Palmerio
teste. Religiosissima et venerabilissima S. J o a b.
, Lateranensis Romae — Pulcherrima et
. omatissima intus Senensis, fori» autem
Florentina, qua non est augustior — Cir*
cuitus extra ccclcsiam praestantissimus est
Pisanus — Adde his ecclesiam S. Antonii
Patavii.
TEMPLA MINOR A.
Templum montis Oliveti^ Neapoli. — S. Mi-
chaelis, Bononiae -— Sacellum S« Joan.
Baptistae Genuae.
■ I I
A L T A R 1 A.
S. Jacobi Pistorii — Sammum altare in Ca^thn»
sia Papieusi.
C O E M I T E R I A.
Campus Sanctus Pisis— " Ager Sanctus Romae.
MONÜMENTA. SEPÜLCHRA.
S. Augustini ex alabastro Papiae— S» Dominici
. BoBOJ^Liai^ -^.Galeacii Ducis Mediolanensis ,
. in CarthusiiPapiae— Quorund^ün ducum Y e n e-
; j^iqrum in padem urbe (Venetiis) — Filiorum
Co smiMedices Flordntiae ad S. Laurentium.
... Ale;&andri Imolae et Crotti lureconsul-
torum Bononiae, Decii Pisis — et inprimis
Hadriani papae YI. Romae. Honim autem
omnium urbium studiosissima fuit Bononia, iude
f atayium et Roma.
CARTHÜSIAE ET MONÄSTERIA.
Florentina et Neapolitana situs amoenitate«
Pap^ensis et Ferrariensis Gellarnm ^t
reli<piaram elegantia -— Monasterium S. M i -
chaelis Bononiae — S. Mariae de portu
Rayennae — - &• Georgii Maioris extra
Tenetias.
C A M P A N I L I A.
Floren tinum inprimis — - Pisanum — ac S.
Marci Venetiis.
■ • ' • ■
OBLIQÜAE ET PENSILES TÜRRES.
Gampanile Pisanum. Tnrris Asinaria Bononiae.
Est et Ravennae rpae inclinatur, sed forte
ruinaiA minatur,
B A P T I S T E R I A.
Augustissimum Pisanum — Ornatissimum Floren«
tinum — elegans Parmense, praesertim
ipsorum laborum — Pistoriense — potes
addere Constantini, ijuod Romae ad Joan.
Lateran, est.
L O C A R E L I G I O S A.
Religiosissimum S. Maria d^ Loretto — inde La
Nunciata Florentiae — S. Maria de Con-
solatione et altera, de populo Romae —
S. Maria de Carmo Neapoli. — S. Rochus
Venetiis — S. AntoniusPatavinu^s Patayü.
H O S P I T A L I A.
ütrumque Mediolanense — inde Senense post-
remo Florentinum«
B I B L I O TH E CtA E.
Celeberrima Yaticana Bomae — omatissüna et siimp*^
tuosissima Urbinas — optima fere. Flojrentina
Medicum, et S. Marci Yenetiis , et S« An-
tonii ibidem,
STATÜAE EQÜESTRE8.
Palcherrima Bomae adS.Joan. Latcranens« altera
Papiae. Patayü una et Yenetiis IL modemae*
A M P H I T H E A T R A.
Amplissimum Bomanum — integerrimum Yero-
nense inde Puteolanum. Apud Traiec*
tum circumferentia tantam restat.
ARCUS.
Ilomae plures. Ariminii unus.
ÜBBES MÜNITISSIMAE.
Pleraeque fere. Ferraria — Patayium— Tervisum — •
Brixia — Mantua — Cremona — Luca#
ELEGANTISSIMAE,
Ferraria — Yerona — Genua — Yenetiae — Floren-
tia — Bononia — Seua — Mantua — Patayium —
Borna.
P A L A T I A,
8. Georgii Bomae. ibidem Cardinalis de
laYalle — Domini Ferdinandi Ürsini— •
Item principis Salernitani Neapoli — •
Strozarum et Miedicum Florentiae — P o m-
J>eii Campegiiet ') Bononiae — Ferrariae
aliqnot, praeffcrtim illias M e d i c i — comprimis
Andreae Doriae Genuae.
j) Hier fchll der Name in der Bandscbrift»
12
P O R T I C ü S.
FreqiienteB snnt elegantescpe Bononiae, frequen-
tissimae Patavü.
T U R R E S A E D I ü M.
In bis civitatibus commanes sunt -*- Astae, Papiac,
Albäe Pompeiae, Yiterbii, Pisae, Rayennae,
Bononiae et Genaae, sed in bis utrisqae rarius.
FORA.
Omnium pulcherrimum est Senense — Mercade
Romae. Peramplum est Neapolitanum
PIAZZAE, utvocant.
Incomparabilit Bononiensis -^ S Marci Venetiis,
M«ediolani ad praetorium« «^ Patarii.
PRAETORIA.
Incomparabile Patayinum •— Magaificentissimum
Venetum — Florentinura,
,<
A R C E S.
Mediolanensis« Caietana. Citadella Florentina —
Neapolitana noyä,-sed parum ad priores« Arx
ducis Ferrariensia prope Mutinam* Arx Tri»
dentina ornatissSiila omnium.
< 1 1
B E L V I D E R E.
Romaniun, Neapolitanum^ Ferrariense , Mantuanum.
PULCHERRIMAE PEMINAE COMMUNITER.
Senis. Caietae. Anconae — Äylbae PomfKjiaö et
SayiUiani« )
13
HORTI PRAESTANTISSIMI.
Molae multi — Andreae Doriae Genuae —
Florcnciae in monasterio alAngelo — Romae
in Quirinali pontificis. Tridenti prop«
arcem*
FONTES SALIENTE8.
Ad Futeos regales et in omnibus palatii» Neapoli
amoenissimi» Omatissimu» Senenait inde
Ariminensis. Ri^^ sed eximius oni ia
foroNeapolitano est. PuteotLoretanut
unicus est.
L A V A C R A.
Magnificentissimnm et elegantissimum Meapolitaniim
ad Puteos regales« Amoenissimum Ferra-
riense, cpod cireulare est, in Belyidero«
POSSESSIONES VEL PRAEDIA.
Pre^entissimae sunt circa Florenti am -^amoenis*
simae circa Gen uam, circa Sen am. Bono-
niam pauciora» Roma quo^e permtilta —*
Pratum non ita multa, sed elegantissimc^
sita.
SIGNORIAE.
Tres omnino scio per totam Italiam — Yenetum —
Senensem — Lucensem. — - Genua qnoque
Signoriam babet , et libera est , sed dubie*
PORTÜSMARIS.
Amoenissimus et maximus Anconitanus.' Inde
Genuensis, Yenetus, Neapolitanus.
i
14
A £ A L T I.
MedioI*n«BS«. Yenetum.
H O 8 P I T I A.
Ferrariense ad aingelum, pendit^otannis CCC« Sc.
Mantuae ad tre» rege».
4
ROMA.
8CRIPTORES DE VETUSTATE URBIS.
Pomponius Laetus.
Franciscus Albertinns io3.
Rhometypii autor. Antonins N. etc.
Fulrius. \
Calyua Rayemiat.
Blondua.
jToaii^es Bartholomeus Marlianua«
PONTIFICES POSTERIORES.
•
A»
M.
D.
Pitts IL Senensit
5
-—
11
—
sS.
Paulus II. Yenetus
6
—
a
—
o.
Innocentius YII.
I
Genuensis —
7
—
10
—
fl3.
Alexander YI.
/
Yalentinus — •
11
—
—
11.
Pius in. Senensis
o
—
o
—
So.
Julius II. Sayonensis
9
—
4
—
1.
JLeo FlorentiAus
8
—
Ü
—
20.
Adrianus VI.
Traiectensis
1
-^
o
—
4.
Clemens YII.
Floren tinus
10
..«.
lO
—»
6.
Paulus III. Romanus. Sedit iam tribus annis.
15
Ob^ervationes atitiquitätum et aliarutn re^
rum magis memorabiliiun quae Romae
videntur. Collectae per me Joannem
Fichardum J. C. in eadem urbe Mense
Vllbri et Vlllbri. Anno M. D. XXXVI.
Qaandoqaidem Topographiam antiquae Romae
complures retroactis annia, omnium yero noviasime
et diligentissime Joan. Bartholomaeus Marliannt
patricius Mediolanensia conscripsit, opera illorum,
quantum yetustatem ipsam attiiiet, contentus, presen-
tem solam urbis formam statumque, tum ea loca quae
ex yeteribus yel aedificiis yel templU yel uniyersis
denique ruinis hodie sup^rsunt, yisuntur et cognos-f
cuntur coniecturis certis, hie obiter memoriae ergo
annotare yolui* Quibus tarnen ea etiam interdum in-
serui, quae licet minime extant, tamen circa ipsa
loca quondam fuisse , certis quibusdam coniecturis ap-
probatur. Quanquam interim mihi yerissimum yide*
atur, quod Marlianus in ipso I. lib. I. capite scribit,
formam urbis adeo esse mutatam, ut prislini situs
yestigium yix retineat, neque Bomulus ipse, si re^
yiyisceret , ubi suam posuisset urbem , agnosceret : j
quod accidisse certum putat propter aedificiornm in-
gentes ruinas , quibus pluribus in locis montibus yalles
ita sunt aequatae, ut ubi montes ipsi incipiant aut
desinant non facile possit dignoscL Est autem pro
urbis amplitudine dif&cillimum, certa quadam ratione,
discretisque regibnibus illam describere; tum quod
tnter se yel ita cohaerent loca omnia, ut separari com*
mode non possint, yel ita inyicem distant etiam, ut
•imul colligi diflficile sit : tum quod eo putissimum
l
16
^ ordine, quo demonttrari, perlustrarique solet, me«»
moriae causa iq litteras referenda yideatur. lUe yero,
qui urbem perlustrat, regiones parum considerat , sed
uno eodemque itinere ut quaeque rel hinc yel inde
occurrunt (dum ad quaedam etiam , ut in huiusmodi
obambulationibus fit , digredimur) inquirit atque per-
»picit. Ut tarnen non omnino sine seopo (quod aiunt)
erremus et incerti vagemur, ea quae ordine coneipinon
possunt, primo annotabo , deinde quae certis regioni-
bus inclusa yidentur y certius aliquante persequar.
DE URBE IN GENERE.
Urbis and)itum yuIgo.yXXX» milliarium fa^iunf ,
sed id re ipsa longe secus babet. Marlianus sub-
ducto cireuitus urbis stadiorum diligenti numerO|
tradit eum tredecim millia passuum non excedere.
tiib. I. Cap. V. et Cap. VIII. Id quod mihi multo
yerius' yidetur. Moenia ipsa certam formam, id est,
quod yel orbicularem yel quadrangularem appellare
possis , non constituunt , sed secundum montium cir-
cüitum, locorumque situm ita dedueta sunt, ut et
contra bostes, et al>a incommoda tutissima r^essent,
Keque dubium yidetur , quin illa super fundamentis
priscis , nunc existunt exstructa. T u r r e s autem ip-
sorum murorum CCCLX. numerantur , quarum multae
sunt coUapsae, multae ita yetustate corrosae, ut in dies
ruinam minentur.
Portae (Marlian C. Vlli. L. I.)
Portarum antiquarum numerum et nomin a apud
Marlianum habes. lUae autem, quae ex illis hodio
restant, inque usu sunt^ haec sunt, et bis^ nostro tem-
pore ) nominibtts appellantur.
OLIM
17
OLIM PORTA ■ ■
Flumentana et dein
Flaminia dicta.
Collatina.
Quirinalis, Aegonen-
si9 etiam , postremo
Salaria.
Timinalis vel Ficul-
nensis.
£ 8 q u i I i n a ut Marlianus,
nam FuItius T i b u r -
' t i n a m putabat. Tort,
- facit utramcpie.
Naeyia vel Labicana,
Coelimontana yel
Asinaria.
Gabiusa dein Metro-
dii dicta*
Latina*
HODIE PORTA
Porta populi, ibi tem»
plum ' M a r i a e' de
populo.
Piijiciana.
Salaria etiam nunc.
Capena dein Appia ab
Appio tjuia y iam Appiam
muniyif — quondam
etiam Triumpbalem,
(^ondam F o n t i n a-
1 e m.
Tergemina aliquando
etiam Hostiensis
quia Hostiam mittit.
S. Agnetis yelNumen-
tana.
S. Laurentii.
M a i o r a S, Maria maiore.
S. Joannis.
Gabiusa quod adGabios
oppidum, bodie Galli-
canum rccta itur.
Latina quae in Latium.
Est prope ecqlesiae D.
Joan. Eyangelistae,
8. Sebastian!,
S. Pauli.
Sranff,^ Vt^\i> ^L Z^.
%
18
THANS TTBERINAE.
Portuensit qoae ducit Ripae yel Portese.
in portum Hostien^em«
Aurelia* S. Pancratii.
Septimiana. Subtus Janum cpiae
Janicülo tubiacet.
MONTES ÜRBI8 VII.
Mona Cajpitolinut* Capitolinus hodie a
Capitolio quoque nomi«
^ natua.
— Palatinusi Ubi domua Neronis et
Circi maximi minae^
proximus capitolino».
— Ayentinuft. E regionePalatini, saper
quo templom Sabinae
olim Dianae, ubi pri«
mum monasterium coe*
pit S. Dominicus.
— - Yaticanus. ^ Ubi nunc palatium Papae
est.
•i— Janiculus Yaticano proxime cobae-
■ ' - ' ' rens.
— - Coelius olim et Ubi templum Fauni ro-
Querquetula- tundum, nunc S. Ste«
nus» pbani, est Hungaro-
rum.
— Coelicolua rel Ubi nunc S. Joan. Eyang«
Co e Hol US. olim Dianae*
«^ Quirinalis. Mons caballinus hodief
licet Blondtts aliter cen*
suit.
19
tfont Yiminalit ubi Hodie tres illi colles con-
Thermae Dio- iunguntiir , ut yix di-
el et iani et est
inter istos IL me-
dius«
Esquilinus.
rimi poise yideantar,
qaoi accidit propter
ingentea aedifiqi
ruiuas.
Ex bis yil« montibus, Yaticanus et Janiculas Trans
Tyberini sunt, reliqui citra Tybrim«
P0NTE8V1L
Pons M i I T i a 8 distat
* ultra primum lapidem
ab urbe in yia Flaminia.
— Aelias ab Aelio
Hadriano , cuius prope
eum moles Sepuldiri
erat*
Taticanus vel Tri-
umpbalis*
Molyius.
-— Janiculen sis rel
Aureliu
«-^ Fabricius olim et
Tarpeiut,
-— Esquilinus olim et
C est ins.
— Senatorum Sive
Palati&tts.
S. Angeli omnium pul*
cberrimut.
Eins pilae tantum adbue
Tidentur e regione ho*
spitalift 8. Spiritus.
Pons Xysti, a Papa
Xysto, qui eum restau«
rarit, propter adreni«
ente^ in Jubileo.
Pons IIIL capitum, a,
quatuor marmoreis si-
mulacris iijuadrifronti«
bus in adjitu coUocatis«
Per bunc itür ad insulam,
PonsS. Bartholomaei»
PonsS, Mariae Aegyp-
t i a c a e*
»} 2
20
Sublicius onuiiuat Non ezut, restigia tarnen^
anti4pii8sinittft et idem qnaeinmcdioalTeo flu*
deinde dictus Aemi- minis , Supra Navalia
Hus. parient, iatiu9 putantur.
Ha olis^ ubi et
c sunt.
DE T T B E R 1.
Tyberis ex Apennino oritur paulo super Amum,
tenuis primus ut ait Marlianus, deinde XLII. amnibus
auctus excrescit. Hie urbemaSeptentrioneiilgredienA,
murorumque extremam partem, Fl^miniamque portam
a sinistra relin({uen8, quanta e$t yallis Martiae Ion«
gitudo, fluxu parum obliquo et retorto defertur, mox
sensim a Septentrione in occasum conyersua , emicycli
fonnam constituit, cuius conycxum Yaticanusy con«
cayum yero Martins esdstat eampnä; infra molem
Hadriani ad pristinum cursum redit^ ubi oblique im
meridiem versus defluens , inter Hostiensem et Por*
tuensem portam urbem egreditur, inque mare Tyrr-
lienum prope Hostiam, uno legitimo se exonerat
ostio« Latitudo dissimilis est, apud pontem S. Angeli
rix, neque medium Moganum nostrum ^) aequat, ad
pontem Xysli duplo et amplius latior. Cursus illiusex
Burgo S» Angeli optime ridetur. Profunditatis me-
dioerisest, accidittamen, quanquam raro , utmirum
in modum auctus, etiam in urbe ipsa restagnet, quod
tum quidem ominosum habetur , babitumque anti-
quitus etiam fuit, unde Plinius. := Quinimo yates
intelligitur potius monitor, attctu sempör religiosus. =
De quo Ludövicus Cornelius rotae auditor libel-
^
2) Die Breitt des Mains bei Frankfuirt api Main.
21
lum aedidit. Nostra memoria sub demente "^I. P. M.
bis ad miracnlum usc[ue excreyit, atque ita in urbe
restagnayit, ut ipsi non mediocriter ab interitu time-
retur« Apud templum Mariae de Populo , propeque
portam Flaminiam in memoriam alterae exundationis
in muro leguntur bi yersus.
Septimus auratum, Clemens gestabat hetruscus
Sorte pedura , liiic saliit quum vagus usque Tyber.
Quippe mcmor campi, quem nön coluere priores
, Amnibus e potis in nova tecta mit.
Vtque foret spacii impla Chilis ultor «dempti
Et Cererem et Bachum sustulit atque lares.
Bcstangnavit VIII. Idus Octobris.
Anno MDXXX.
Signum quo usque ascendit , altitudinem duorum
bominum fere accedit a terra. Item in circo Flaminiov
bodie Campo Agonico prope portam palatii Cardina-
lis ^) legi tabulam quandam , muro in alto indusam,
ita continentem.
(•i^ter fclgt im Original eint teere ©teOe.)
Praeterea in exteriori turri Burgi S. Angeli duae
sipiiliter tabulae leguntur bis yerbis.
Memoriae.
Inusitati Auctus Tiberis Amnis.
Ad Hoc Signum.
Quo Roma Sereno Tempore Facta Est.
Tota Nayigabilis.
yill. Idus Octobris MVXXX.
9 Clem. VII. Pont. Max.
An. VII. Gayido Medices.
Arcis Praef. Posuit.
3) Der Name fehlt in der Bandschrift.
22
Altera woxima«
juexandri Borgiae Papae VI. anno IUI. die
V. Decembris. M. GCGCLXXXXV« Tiberis
ad boc sigüum inundayit*
DE TEMPLIS ET SACELLIS IN GENERE.
Templa et Sacella in urbe passim yidentur pene
inniimerabilia. Ex bis, quae ex Etbnica yetuatate
auperaunt, singularem babent formam. Pleracpia
enim rotunda tantum sunt (^anquam et ^adrata
faerint quaedam) neqae feneatras babent, sed in
summe tbolo foramen solum rotondum patet^ per
quod penetrat lax et etiam pluria. Item unua tantum
ad illa est aditus, unaque porta. Unde Yar. »Omne
templum debct esse continuo septum, nee plus c[uam
unum introitum babere«. Praeterea et boc templa
tpud yeteres babebant, quod in sublimi condita gra*
dibos ascendebantur, uno Consi excepto* Praedicta
Qmnia bodie yidentur in Templo Fauni, Castoris
Pollucis, Bachi, Pantbeo et pluribus aliis,
gradibus tarnen non ascenduntur bodie, cpiod urbs
toties repetiti^ ruinis , incredibilem in modum exere-
yit, de quibus inferius annotabo* Reliqua templa
a nostris olim condita, communem babent formam.
Exomata sunt satis, payimenta tesselatim composita ,
diyersieoloria, maximis orbibus ex marmore porpbj»
retico yel pario binc inde passim interpositis , et
instar speculi relucentibus , maxime apud Salyato*
rem, ubi et somptuosissimum Organum. Columnae
striatae per transyersum tanquam tumo, item pleü
raeque sti^ias in . longum habentes , ex yario genere
marmoruin, non in jtemplis solum, yerum!,etiam in
urbe passim yidentur, Potiores autem celebrioresque
eociesiae sunt istac.
-%.
«5
S. Pauli extra muros, per por-
tam Hostiensem* Ibi effigies
Musarum*
S. Sebastian! extra portam Ca-
penam. Ibi Hippodromus*
Septem ecclesiae \ s. Joam Lateranensi».
S. Crncis in Hierusaleme*
S. Laurentii.
S. Mariae maioris inExquilino«
S, Petri in Yaticanp«
Praeterea Mariae Rotundae, id est Pan*
theon. — - S. Mariae Minervae est Predica«
torunu Istio Papa quotannis XL. puellas yirginet
Romanas elocat, yelatas ne cognoscantur, dote pu-
blica« — Ecclesia Germanorum«— S* Laurentii
inDamaso, nbi quotidie missae cantantur a Sjrm«
phoniacis» — - Maria Populi. — Maria de Con«
solatione« — TTtraijue Maria miraculis clara est,
magis tarnen illa de Consolatione« — Ära Coeli. — «
Habent et Hispani et Galli suas istic eoclesias,
qaemadmodum Germani« Singulacque gentes ex
suae tantum nationis hominibus Sacerdotes istic
babent. -— S. Salvatoris* Hoc quoque memoria
tenendum , multa Sacella templaque Sanctorum hodie
ex illis Diis, quibus olim sacra fuerunt, cognomina
retinuisse, ut Salyatoris in Aerario, istud bodie
TCtustate collapsum, in profanos usns Gonyersuiti
est. -^ Salyatoris de pietate. Item S. Nicolai de
Aricbimoniis. — 8. Nicolai in carcere, — S.
Petri in carcere (ubi Tullianum fiiit). — S. MaidaS
in p'orticu. — Mincryae — de febribus — est
etiam S. de iuferno. — S. Laurenfii in lucin a,
24
qnia ibi Junonift Lucinae templunu 8. Andreae
in mentuza, cormpto Tocabulo, quod ibi Jnonit
Matutae et multa aiinilia*
FORMA URBtS.
Qui totius urbis iformam sil^iimque yideri cupit
ex Panthco, ^od umbilicus est praesentis Romae,
id commodisslme potest* Item et ex Burgo S* Angeli,
monteque Capitolino. Ego tarnen certam alic[uam con-
cipere yel oculis yel mente non potui , ita montibus
xpsis , bortis , et locis in urbe cultis aedificia passim
dividuntur. Si moenia ipsa longissime distantia cir-
cumspicis , tum considerare al^(juo modo yeteris urbis
amplitudinem potes. Hodie yero istud spatii, quod
lindem includitiir , yix tertia ex parte babitatom yide-
ris; bortis, agris, yineisque binc inde existentibus«
Omni tam^ urbis regione inserta sunt aedificia et
sacella, quanquam sparsim. Foris possessionum (ut
yocant) satis, a nuUo tamen latere numerosius, quam
eo quod bortos Pontificis in Yaticano, Burgumque
8. Angeli respicit. Urbs interior elegans est compri*
mis. Strata yiarum ex lapide coctili ut suntYenetiis,
breyiori crassiorique. Y i a e ipsae communiter angu«-
stiores sunt quam latiores. Omnium autem celeber-
rima , frequentissimaque est , quae a Ponte S. Angeli
ad campum Florae usque perducit , nam cum ipsa in
tres subdiyidatur yias , omnet mercimoniis plenae
^unt. Bibliopolia in iisdem multa , in quibus doctos
istiic animi causa quotidie quasi conyenire, et conferre
inter se , yariis ^de rebus obseryayi. Eodem modo et
ea platea, quae recta ex campo Florae descendit,
prope aedes Pompei , babitatur. Istic yero et Judaei
ngunt, et numismata cuduntur. Yia quae a Burgo
25
S. Angeli in palatium Pontificis ducit omnium maxime
regalis. Via Julist autem (a Julio pontifice facta) reli-
quarum rectissima, longissima et amoenissima yidetur.
Ea prima est a ripa Tybris , et ad pontem Xysti uaqne
descendit. Fora sunt divcrsis in locis, potissimum
tarnen apud palatium S* Georgii , eircaque campum
Florae , et circa pontem S. Angeli eis Tybrinu Item
ad Mariam rotundam. Forum piscavium est ad temp-
lum S. Angeli, ubi omnes mensae marmoreae quadrae
sunt. Yiyi autem pisces ad predictum pontis S. An-
geli locum yenduntur. Caeterum est etiam forum in
Agonico campo , istic die Mercurii singulis septima»
nis yenduntur yestes , panni , gladii et reliqua omnit
gener is , etiam cibaria. Quemamoduin in campo
Florae equi omni die.
P a 1 a t i a passim per urbem babet magnificenfit*
sima, quae porticus saaa non foris, ut Bononiae,
sed intus babent, altis conspicuisque ex marmore
columnis conspicuas. Omnium yero magnificentissi-
mum est et amplissimum Palatium S. Georgii prope
Campum Florae, ubi habitayit olim Cardinalis de.
Medices et nunc est Cancellaria, Exstructum est
illud Julii temporibuis a Cardinale S. Georgii, maxime
tamen ex spoliis Ampbiteatri, quod eo lat^re, qno
respicit urbem fere in totum non modo nudatum est ^
sed fere disiectum, et Tyburtini lapides ad boc pala-
tium transportati. Habet autem hoc palatium inclu-
sum latere sinistro, templum S. Laurencii in
Damaso, quod est inter insigniora; reliquis autent
lateribus circumquaque Tabei^nas pene innumcrabiles.
Et in ipsa ad ingressum sui porticu, statuae duae
sunt, bumana statura non paulo longiores, muliebreS|
integrae , faberrimeque sculptae , in eum locum ,
26
nescio unde translatae. Elegans splendidamque €st
t% Fernesiorum piilatiiiin (ex quafamilia praesens
pontifex est) sed nee media dum soi parte absolutum.
Fontes istic rarissimos yidi) aqua enim cystemali
et Tyberina (quae quottidie per urbe^ circumfertur)
utuntur. In eö tarnen campo, qucd est ante pala*
tium in Yaticano, fontem habet praealtum, pluribus
^ientibus aquam suppeditantem, nee memini me
alinm Romae yidisse eins generis. Crbs denique tota
eis Tyberim est, et urbs antiqua adhnc citerior et in
montibu9 sita foit , ubi restat Capitolium et Amphi-
theatrum« Quantum yero ipsum urbis solum tot anno-
nun ruinis creyerit, yel ex Pantheone satis depre*
hendi potest , quod olim tot gradibus ascendebatur ^
quot nunc descenditur, id quod et basis Columnamm
in ipsius porticu existentium, et area ex quadirato
lapide, snperioribus isthic annis detecta, ostendit.
Item quod in locis profundioribus yaria saepenumero
inyeniuntnr aedificiorum ye^tigia, quemadmodum in
eella yinaria et stabulo Ursinorum in campo Florae
(yide Marlianus foL i34) , Fompeiani Theatri yestigia
yidentur. Neque mirabitur illa, qui hodie yel Sep-
tem Salas iam superius yineis obdutas, yel eas
ruinas, quae ex templo Pacis restant, rupium
instar disiectae iacentes yiderit considerayitque.
DE URBESIGILLATIM.
CAPITOLINÜS MONS.
Annotatis igitur utcunque, quae in genere de
urbis forma situque in memoria tenenda yidebantur ^
praeeipuorum deinceps locorum obseryationem per-
sequar* Et inprimis Capitolium montem, tanquam
ömnium dignissimum et sanctissimum* In eo ipso
27
itaque ascendenti recta Capitolium (hoc est palatiüm ,
in quo Praetor Romanu8, puto Senatoren! urbis yoeant)
habitat), ad dextram rero palatiüm II. Conserrato*
rum, ad sinistram templum Ära Coeli, (utrisque p«.
latus multo altius) occurrit. In medio est satis lata
planitics. Utnimque autem palatiüm Capitolium gene«
raliter dicitur, nam cum ex ipso veteri Capitolio nunc
nihil supersit , sane incmium est Capitolii appellatio*
nem vel huie yel isti atmbuere. Nou dubito autem ^
({uin Capitolium yetus utrunque locum occuparit.
Praetoris igitur Palatiüm , nihil qaod ago
yiderim, yel ex aliis audijerim, memorabile''continet.
Oblonga quadrataque forma est« Intus aulam habet
admodum amplam, in qua causae ciyiles criminalesqoa
aguntur, ipso Praetore iudicio praesidente. Nihil
omati conspicitur. Picturae quae paucaeiin ea fue-
runt, iam senio obliteratae sunt. Breyiter, et intui
et foris yetustate tantum , yeterique Romano nomine
eonspicuum est. A«cenditur intus cliyo contimiQy
mulis potius quam hominibus facto* Fovis parietes
superiorum praetorum insigniis oppleti sunt*
Palatiüm yero Conseryatorum et amplius
multo et splendidius est. Habet enim tam foris quam
intus porticus. Habet in medio aream sub die ele-
gantem, habet adiunctos hortos etc* Primum igitur
ante portictim istius palatii foris duo pari forma mar*
morea fiuviorum simulacm , seminuda , et inyicem se
respicientia , mirandae magnitudinis yidentui*, quorum
alterum. Sphynga Aegypti peculiare auimal^ alterum
tygridem Armeniae truculentam fe^am, cui dextri
innituntur culiito , habent , sinistris autem utrumque
comu copiae, rerum aflluentiam significaus, tenet*
' Ukide quidem yolunt, hot Tygrim, illud^yer o ]Nilum esse«
28
Sphinx facie foemina, et capitio (tttrinqae infiilis
dependentibus , quasi sacro) tecto capite depingitur.
Caetera leo est, et sie yidi moltoties Romae in statuia»
In horto tarnen Bnrgi S. Angeli vidi duplicem Sphyu-
gem^ alteram yirili, alteram muliebri capite, caetera
leones , finguntur autem leonnm iacentium instar«
Praeterea in frontiapicio ipsanun aedimn aeneum
lupae simulacrum yidetur, onod conditores urbia lüpa
enutriti snnt. ~
In ipsa autem porticu cxtat ingent aeneum caput|
quod teste Lampridio, demptum colosso Neronis^
suae imposuit Statuae Commodus Imperator«
Intra limen Palatii a dextris signum aereum auro
perfusum nudi Herculis, et adhuc imberbis, dextra
claram, sinistra Hesperidum aurea mala tenens, coiy
spicitur, qvLod in Foro Boario in ruinis arae maximae
repertom fiiit. Minus aliquante est humana statura*
D. Gjsbertus medicus, cum apud eum essem,
monebat me , ut ipsa mala in Herculis manu diligenter
inspicerem^ iude enim me cognosciturum 9 quod
essent mala aurea.
Non procul inde fragmentatim iacent et crura et
pes alterius cuiusdam marmorei colossi Ungues pedis
Spithama mea fere sunt latiores.^ Caput eiusdem
ingens, alteroque aeneo longe maius, in media area
iacet*
rE regione Herculis cistemA antiqua yidetur, nune
tarnen satis splendide restituta cum boc yersiculo,
Vas Tibi Condidimus, FluTia Tu Juppiter Imple.
Post eam cisternam yisuntur marmorea signa
parietibus inclusa L. Yeri Antonini de Triumbo Par«
tbico , siye M. Antonini de Tridmpbo Dacico , sublata
ex i^ede 8. Hartinae, ut ibidem habet inscriptio^
29
Sunt et alia plura marmorea tigna circomqfna^e
in inferiori parte Palatii huiut poaita. Sed ^ae in
tanta copia non cnrantor.
Item ingredientibua palatiom ad dextram tabula
^paedam mannorea posita est auperioribua annit^
praeteritorum Couaerratorum lege» <piatdam conti*
nens, cum aanctione, ad imitationem yetustatis, ^piäa
lege» et in tabuLas iucidere, et in Capitolio ataerran
conauerit.
In auperiori Palatii parte primum fariae marmo*
jreae et yiriles et muliebrea Statuae occummt^ fihei^
rime elaboratae« Ad ainiatram yero acalarnm^ patet
aula ^aedam elegantiasima. In ejua auperiori parte^
ad medium parietia posita yidetur maxima quaedam
mannorea Statua, Leonia Ppntificia, aedentia^ pulcber««'
rime exque aolido et uno marmtoe facta. Impoaita
antein eat quasi altari cuidam, cum bac inacription«»
Optimo Principi Leoni X.
Med. Joan. Pont. Max. ^
Ob Restitntam Bettauratamque
Vrbem, Aucta Sacra, Bo-
nasque Artet ^ Adscitos Pa-
tres, Sublatum Yectigal Da-
lümque Congiarium S. P. Q. B. P,
Ad ainistram sedentis illiua Leonis, pauIo tarnen
inferius est pulpitum yel auggeatum quoddam, unde
ciyes Romani creantur et promulgantur cum bac in«
acriptione.
Bomanum yirtns non nomen efficit.
Neque tarn bi|niile est opinione ipsorum, cirem
Bomanum esse, quam Erasmus facit^ nam et dignitatia
babetur, neque omnibns temere confertur: quanquam
re ipsa non multo sit am^Jiua irliis«
50
In isU autem aula , adiunctis^a concIaTÜms et
aulis, praestantissimae sunt ex yeteribus Romanomni
Jlistoriis picturae, in quibus cemere licet antiquorum
Homanoriun togas. (Yenetonun Senatorum simile») ,
Item nuda militum brachia et genua, tibialia, succinc«
toria, calceos multis cordis incruciatis circa pedem
ligatos , quae tarnen expressius in Statuis marmoreis
•bique apparent« Ibidem quis modus fuerit feriendi
securi, caedendi rirgis, alligandi palo etc.
Circumposita per suos loculos et in bis locis sunt
Tetera Deomm bominumque simulacra , in quibus
tarnen potissima babentur, Satyri statua pedibus capri*
aismarmorea, etduo simulacra aenea, forma inyenili,
aiteram stans'senri babitu, alterum nudum pueri seden^
tiseunrato corpore e planta pedis acuspinam erellenti
In boc quoque. Palatio Conseryatorum causae
agUBtur et diiudicantur, licet earum partium magis
sitReipublicae incolumitati, urbisque decoro et neces«
sitatibus consAre.
Post Palatiumboc per bortos recta itur ad rupem
Tarpeiam prope coniunctam, est autem iila, ubi nunc
quoque facinorosi cives Romani puniuntur* £x illa
pulcberrimus patet in urbem prospectus.
Ikaxima campana, quam ego Romae audivi 9 quae*
que omnino est, in Capitolio est, illa tantum, ubi sup«
plicium de aliqno sumendum est, et in summis festiyi«
tiitibus Pontificis etc. pulsatur crebro per diem.
Ab altero laterc montis Capitolini , in monte est
Ära Coeli, ubi alii domum Octayii Augusti^
alii olim Templum Joyis Feretrii fuisse dipunt*
Templum bodie est Franciscanorum , oblongum, in
medio splendide Stratum , utiinque negligentius»
lif eo est sepulchrum S« Helenae* Item Reginae
51
3 o • n 1 a e ) Item an^ foret priores tepolclunim
Blondi»
In templo Arae Coeli maximae columnae mormo-
reae extant, perquaroin onam foramen trantit, cui
per ioGum aures admotae sentiunt tibiliiin ab .altero ad
aliad foramen inspirante, ^em dicunt a yespis in co*
Imnna clam inclusis edi, ad quod festiriter, logus^
immo nun dubito , inquam y fjnin respas iUas in cere«
bro tuo clam habeat inclutat. 2^ mü looB ilauUn^
ba5 bu Sßefpen im ^itn ^aift.
Circa Sepolchrum Helenae columnae IIIL marmo-
l^ae yersicolores pulcberrimae , instar yitri respien-
dentes, tum leves sunt^ et tabula istic appensa tuU
4psum altare omnium fuisse primum, ^od Cbristo
Äierit excitatum*
Ära Coeli ascenditur CXXYIIL gradibus, semper
inter octenos interposita ali^pa planitic Ad sinistram
multae sunt marmoreae imagines, quasi in tabulis
sculptae, eo modo etordine, quo yidemus in veterum
^arcopbagis« Tempore autem passim collectae, ad
ascensum istomm graduum, tanquam in locum con^
spicuum positae sunt*
Ad gradus alterius lateris, qui pauciores sunt,
Obeliscus extat in suprema parte ferens cineres; sed
nibil ad alterum in Yaticano. Nam neque ex solido
lapide est neque tel altitudine rel crassitudine con-
spicuus*
Ibidem propc in borto Arae Coeli, Palma arbor,
ramos in cacumine babens , quales pinguntur in mani-
bus Martjrrum, itein in manibus yictoriarum ' in tem«
plis , licet illae plerumque tropbaea portcnt.
Porro^ si iuxta Palatium Senatoris Capitolino
descendamus, ad sinistram ad Tullianum perdu-
82
eimur) locum carceris foeditatem etiam iraiic egregte
prae se lerentem. Ipsum Tullianum nunc diyo Petro
in 6atcere (quod et ipse in eo olim custoditas sit)
«acnim est. Locus est profiindus , frigidus , et angu-
•tus, paulo hybemaculo meo Francofordiae latior.
In eum descendi aliquot gradibus.
E regione istius prope yiam in angulo quarundam
aedium Marforii statua (quam Marlianus Joris
Panarii putat , alii Rhenum , quod citius credam) re-
cumbit, ad eummodumiacens, istiusque magnitndinis
fere, cuius alterae illae duae ante Palatium Conserra-
torum. Hie frater est Pasquilli.
Inde ad dextram redeubdo , perducimur ad aroum
Beyer i iSeptimii, yalde elegantem, marmorenm»
De cuius inscriptionibus utrinque yide Marliantun«
Forma est quadrata trium portarum. Fuit olim ut
facile licet aestimare admodum altius , tamen nunc
terra aggesta tempore , portae ultra tertiam suae
partem breyiores.
Inde iri ad Yespasiani et Constantini arcus pote-
rat) sed de illis eo ordine annotabo, quo yidi.
Ad ri^dices Capitolii extant octo ingentes columnae,
deConcordiae Templi porticu , cum inscriptiotie.
Senalus Populusque Romanus Incendio
Consumptum Restituit.
DE VALLE INTER CAPITOLIO ET
PALATINUM.
Altero quodam die, yia iuxta ecclesiam Mariae
de Consolatione (quae angusta est , tabulis tamen
donariisque yotiyis refeitissima , eidem adiunctum est
amplum Nosodochium) perductns sum in Forum
Romanum quod extat in yalle inter Capitolium et
Pala-
33
Palatinum , nunc cultnm est ab agricolis in quibusdam
locis. In eo templum Augusti fuit. Super quod
deinde Caligula Imperator a colle Palatino ad Capi-
tolium pontem duxit rnarmoreum, ambiliosissimum,
sustentabatur enim LXXX. ingentibus columnis
eandidissimi raarmoris. Hariun hodie tres ad buius,
tres ad iilius montis radices adbue stantes yidentur,
crassae sunt et altissimae, striisque rectis*
Secus pontem in medio furo e regione Diyi
Hadriani extat ingens marmorea columna Marlianus
putat unam ex illis, quae arquum aeneum inauratum
Domitiani olon sustinebant.
Nee procui inde yestigia Templi Faustinae
extant , et porticus yariis. marmoribus exornatae ^
columnarum ingentium cum buiusmodi inscriptione.
Divo Antonio Q et Divae Faustinae
Ex S. C.
Forum Romanmn breyis hodie spMü yisitur, ne«
que olim multo fuit ampKoris , qiium Plinius scribat
»Bre vi quidem spatio forum , sed inter urbis ornamenta
p^perspicuum.« Non autem fuit rerum yenaiium, sed
eorum quae ad iura conyenirent*
Lacus Curtii in medio hoc foro fuit, prope
arquum Domitiani, de quo paulo ante.
' Templum V e s t a e inter Capitolium et Palatinuni
fiiit, ubi Mariae Gratiar.um aedes.
Templum Romuli stetit, ubi niinc aedes 3.
Theodori, et ibidem LupercaL
Yia noya fuit per yallem inter Capitolinum et
Palatinum producta.
^ Super Faustinae porticum eundo yidetur Tem-
plum Castoris et Pollucis, forma sphaerica,
lumen ex foramine tholi accÄpiens , habet portas
Sranff. 9lv(^itf III. £^. S
34
aereas, faodieque D. D. Cosmae etDamiano
•acrum est.
Ubi nunc S. Hadriani, ibi olim Saturni teiu«
plum fuit.
Inde Tempil Pacis ingentes et stupendae ruinae
yidentur^ quod olim a Yespasiano aedificatum^
quantum fuerit , yide apud Marlianumu Habuit maxi<*
mas pulcherrimasque columnas, quarum una adhuc
ibidem est ereeta, tantae crassitndinis, ut tribas ulnis
yix amplectitur; estqiie omnium coliimnarum Romae
fidbnc extantium haec maxima et pulcberrima. Tem«%
plum hoc incendio coneidit. Rudera lateritia pleraque
sunt, ex lateribus latis, sed tenuibus. Fragmenta in-
eredibilis magnitudinis. Non procul distat a Maria e
Novae aede.
In hortis Mariae Novae , Pomponius Laetus col-
locat Templum Concordiae et Aesculapii«
Fulviua putat Isidia et Seraphidis, Marlianut
vero Solis et Lunae idque ex duabua testu*
dinibus etc.
Inde prope Mariam Novam stat areus Titi,
positus a S. P. Q. R, reliquis simplicior, sed propter
triapbaea Hierosolimitani nobis , reliquis visu gratior.
Inscriptionem quaere apud Marlianum. Non est ad*
modum altus; est marmoreus, et omnium nunc exi-
stentium antiquissimus. In interioribus eins parietibut*
seulptae sunt victoriae tanquam virgihes volantes, et
portantes trophaea; arma vacua super hastili. Item
tabulas Moysis, quarum formam libüit observari, et
templi candelabrum eius formae quae pingitur. Reli-
qua Tide apud Marlianum*
Hunc arcum transgressis , paulo post occurrit,
illnd omnium Bomaiiarum antiquitatum amplissimUm.
33
äk magnificentissimum Amphitlieatram, ( Inter
Caelium et Esquilias extat). De <{uo Tide copiose
Marliauum, Fol. 107. Forma est oyali, et duplici
ordine porticuum cinctum. Struetura tota magnifica
et altissima. Restant adhuc quatuor oi^dines. (IUI.
©tocfiuerf)» Caepit hoc Amphitheatrum LXXXVH.
millia hominum. Struptura ex lapide Tiburtino. Ex
hoc priori latere nudatum est, ut supra.
Eius est magnificentiae , ut nemo satis eins eon«
If mplatione exsatiari possit ; < neque ex ullp monomento
Boimini populi amplitudo et matestas facilius considef
rari potest. Quid si olim yidissemos ! cum in singulia
arcubus marmoreac statuae erant, cum incrpstatior !
6um integrum erat ! Intus tui multo quam foris dis&i-«
milius est. Sedeutium loca et cuuei, gradusque ordinum
pleraque piirte, confusi. In raedio area est ingens,
qnam Harenam voearuntTeteres. SolentBomani hoc
f tiam tempore in septimana sacra Paschalis istic agere
passionem Christi , et alia , populo spectante.
Per hoc deinceps itur ad YIL salas, et Latera*
nensem. Sed ut ad Palatinum veniam, redeunduni
inde est ad dei^tram unde yenimus.
Prope hoc amphitheatrum et ante arcum Imp*
Consiantini extat lateritia quaedam et rotimda moles,
piim M^taSudans dicta , quod ex ea aqua manaret,
qua plebs ex proximi amphitheatri spectaculis sitin^
•xtingueret. Est instar metae, fl(d iam plus dimidia
parte decidit; non fuit crassa admodum, altitudinis
•st ad aesquihominis sUturam.
Proxime adest C o n s t a n t i n i Imperatoris arcus^
nd anguIumPalatini, omnium integerrimus et pulcher-
rimuS) adde ^tiam maximus. *In interiori parte
Xriompbi figorae sunt^ inferiu^ autem et foris yictoli^
«a
SS
allatae , «t milites ferentes tropliaea. In interiori par%
a dextris et sinistris legitur , hinc
Liberatori Urbis •
aiinc
Fundatori Quietis
guperius exstat.
Votis X. Votis XX.
Reliquam inscriptionem yide apud Marlianum.
Fol. 89. '
Commendatur hie arcus a pictoribas et statuariiss
Bon mediocriter*
Nota. Cum Caesar Carolus Y,. Via Appia Neapoli
yeniens , ingressums esset urbem , • hie pontifex Pau-
lus llt,^ quanquäm per regionem huius arcus yia pu-
blica non esset , in gratiam tarnen Caesaris , yiam pu-
blicam , (qualis hödie manet) fecit, ut yidelicet Impe-
rator et rectius antitjuitates ipsas yidere , et singulos
illos arCus triumphales yeterum Imperatorum (quasi et
ipse de Mauris triumphan's) transire posset. Primum
igitur bjEinc Constantini, inde Titi, tertio Septimii,
ultimo sibi dedicatum arcum triumphalem prope pala-
tium S. Marci ex asseribus excitatum faberrime et'
splendidissime , transiyit.. Feruntetiam^ cum arcum
Constantini transgressus , amphitheatrum ad dextram
vidisset, con^titisse et operis maiestatem, stupefac-
tum quasi, diu respexisse.
Post hunc ärc9m ad Septizonium usque
Seyeri nihil conspicüum aut memorabile occurrrt.
Erat autem Septi^^onium magna quaedam moles qüa-
drata , quae septem zonis , id est , columnarum ordi-
nibus inyicem super impositis, ita tarnen ut altiores
semper essent breviores, in modumquatuol-pörticuum
aiiibiri poterat. In uiedio qnatuor parietes *, loculo^
^- -^
/
37
quosdam facientes, surgunt, in summo condebantur
cineres. Erat enim pyramis fuirebris* Romae duo
omnino extiterunt. Yide Marlianum Fol. 88. Restant
tres adhuc zonae, ex quibus aestimarc licet reliquam
altitudinem totius fastigii. Memento , columnae erant
pcraltae et tenues. Item ipsa latera non lata sed bre-
yia, non ultra Septem yel VIII. passuum. ^
E regione istius Septizonii est templum S«
G e o r g i i , in cuius frontispicio marmorea porta cum
inscriptione , quam Tide apud Marlianum Fol« 78,
Ibidem yide taurorum immolationes etc.
Inde recta ad radices Palatini pervenitur ad circum
maximum , hie est inter Palatinum et Ayentinum. ^
P A L A T I N U 8.
Palatinus mons, qui hodie palatium inaius
dicitur sustinet ingentes ruinas Palatii Neronis,
qiiod habebat transitum u^que in Capitolium. Ascendi
et perreptayi omnia. Nihil yidetur praeter arcus et
fornices concanierationesque diyersas , nee certa ratio
aedifieiorum Palatii coUigi potest. Protenduntur
ruiuae iliae latissime. In quibusdam^ fornicibus adhuc
ornatus apparet. Inter Ayentinum yero continet
ruinas Circi Maximi de quo yide apud Marlianum
fol. ^34. Fuit Circus Maximus secundum Plinium lon-
gitudine stadiorum trium, latitudine unius cum aedi-
ficiis. Capiebat CG et LX millia hominum sedentium.
Nunc tantum ruinae .yidentur, quae a Palatino ultra
viam nunc publicam Capena porta urbem ingredien-
tibus , et ita ad Naumachiam protenditur. Nauma-
chiae locus pro parte ad radices Ayentini adhuc ap-
paret ^ nunc instar fossae depressus , et cultus hortis,
perpetuis aquis irriguis et floridissimis. Sub his
38
Mortis tatet adtiue paTimentttm reteris Naumachiae äe
C[Uo Marlianus fol. 84.
Istic in ipsa Naumachia ad radices Ayentini
transfluit Almo fluyius in Tyberim, T\iIgo dictiis
Appii rirus. ^ie finUt mann im ©ummet tu^Un
A Circo Haximo urbem rersus euntibus, ad dex-
tram perrenitur in forum Boarium, ad Scholanr
Graecam, ad Mariam Aegyptiacam, Sacellnm
8. Stephani pcryetnstnm. Inde insula Tybridi«
non multum abest. Sed ad Ayent^am.
\ A V E N T I N Ü S.
Ayentinus oppositus est Palatino. In eius yertice
stat Diyae Sabina~e tomplum olim Dianae. Nunc
kst monasterium predicatorum , primum quod S. Do-
minicus ihstituit. In eo xnonstratur a^huc arboir
cpiaedam , puto quercus , ab ipso Dominico sata. Est
juan procul ab ingressu monasterii ipsius , in hortuld
^uodam angusto. Sub ea est aedificata in memoriam
ara.
Haud procul inde aedes S. Mariae Ayenti-»
nae, olim Bonae Deae templum.
übi nunc D, Alexii, ibi olim Herculis Vio-
latoris.
C ä c i Speluncam e regione S. Mariae Ayeutinae
fiiisse, suspicatur Marlianus.
In hoc Ay entin monte fuere Gemoniae Sca«
lae per quas sontes unco in Tyberim trahebantur^
qui proximus est.
Inter Ayentinum J urbis moenia , et Tyberim
surgit Testaceus mons satis a Marliauo descrip»
tus. Fol. 104.
59
E rcgione istin» Testacei montis P3rraniis, una
adhuc ex omnibus extat, moenibus urbis ex media
parte inclusa, quae fuit sepulchrum C. Cestii YIL
Epulonum.
Inter montem Testaceum, Arentlnum, et urbem
iest amoenissima planities , in qua exercent plerumr[ue
priratim cursus equorum.
Horrea populi Romani inter Testaceum montem
^ Tyberim CXXXX. fuere.
Dalnearum yel Thermarum Antonii Cara-
c a 1 1 a e vestigia yidentur adhuc in radicibus Ayentini,
apud nunc S. Balbanum (?)
Aquaeductus 9 cjui yidetur ante portam Capenam,
aquam ducebat ad illias Thermas«
V I M I N A L I S.
Apud S. Lauren tium in Pannisperna (?) fuit D e c ii
Imperatoris Palatium, nunc ibidem ingeutes ruinae.
Ibi assatus fuit S. Laurentius*
Ab altero latere S u b u r r a est. In Suburra
aediculam trium imaginum S. Salyatoris die-
tarn restituit Alexander Y I. , et inscripsit , ibi fuisse
Suburram. Est sita inter Palatinum montem, yersus
tu^rim comitum et Palatium Neryae et inter Quiri-
nalem.
Haud procul a S. Laurentio, in parte quae S.
Vitaiem despicit, layacrum Agrippinae matris
Neronis.
•> Quae yero Suburram, Thenmae Oiympia-
dis, earum extant yestigia in montis supercilio..
. Noyatianae autem ad radices , ubi S. Puden»
tianae templum.
40 • , ■
Sylrani templnm adhnc aliquot ruinas magnas
habet, ad radicem montis Yiminalis, e regione S.
Agathae.
Ibidem extat puteu» Divae Probae. Nunc
sacellum Mariae in Campo.
In dorso Yiminalis Thermae Diocietiani
(yel ut alii quibus magis credo, Constantini)
yidentur. Est aedificium ingens, aliquot coniunctis
ecclesiis simile , oblongum, fornices amplissimos |
loca concamerata et altissima; columnae ex ^oliA^
marmore.. Videntur ubique in muris canalium aqua-
tilium vestigia; ego tarnen formam Thermarum in
tanta amplitudine animo concipere non potui. Mirari
»
magis eiusmodi loca licet quam cognoscere.
Ex altera harum Thermarum parte est Virarium^
in quo sunt animalia fera.
Ante Tbermas est locus apricus et floridus, in
-quo equi exercentur, et m gyrum verti docentur,
f actis duobus circulis.
Inter bas Thermasii^ Tinea quadam repertum est
superioribüs annis sacellum quoddam mire antiqüüm ,
de illo vide Marlianum fol. 117.
Fornices duo, unus superius , alter inferius prope
easdem Tbermas extant, alter cryptam sub se habet,
in quam patent per ambitum 24 quadrata perspiracula
seu foramina. Rotundi sunt sine fenestris, unum
habent ingressum 3 lati et mediocriter alti sunt. Qui«
dam putant fuisse granarium, quod tamen non credidi.
Deinde cum apud Marlianum invenirem, quod quae-
dam loca circa Thermas ad calefaciendas aquas circu-
lari forma fuerint aedificata , ex quibus per siphones
balneis calidam subministrabant ^ credidi haec potiut
esse. Superius musco obducta.
4i
^ ü I R I N A L I S.
Quirinalem esse, qui nunc Caballo, cpntendit
Marlianus contra Blondi opinionem. In eo jace]^
obeliscus aegyptiacis litteris iuscriptus , lunae utferunt|
dicatiis.
In dorso huius montis duo equi marmorei (mutili
tarnen) Praxitelis unus, alter Phidiae , ut tituli ibidem
indicant , quibus astant yiri duo nudi in eos ferocien-.
tes, suspicientes, eosque loro trahentes. Sunt autem
faberriine sculpti. Impositi sunt in basi alta lata et
quadrata, yulgari muro excitata, in cuius reliquis
angulis pedestres statuae , babitu militari , quales ap-
parent et in numismatis , yidentur.
Hinc progrediens in maximi aedificii incidis rui-
nas, Tbern)arum prae se ferentes formam, quidam
putant, has Constannni fuisse.
£ quarum regione in montis supercilio surgit
dimidiata turris Mesa yulgo apellata.
In descensu Quirinalis in boi^is L eonlirdi
Bartholini scribit Marlianus extare sacellum yario-
rum piscium , marinarumque concharum nobili pictura
'exornatum, unde INeptuno sacrum fuisse suspicari
liceret, quod ego yero non yidi.
In ip^o monte cum Domino Joanne Brotonerio,
Pröthonotario Apostolico , ingressuS sum amplissimos
quosdam hortos , et amoenissimos , erant , si recte
itnemyii, Fernesiorunu
VATICANüS.
Vaticanus mons est, in quo Palatium Summi
Pontificis yidetur. Praecipua autem. quae habet
tria sunt. Ecclesia S. Petri, Palatium Rotae illi
^adiunctum, et deinceps Palatiumt Summi Pontiücis.
42
Ante ista tria palatik coniuncta, est piaza (nt ipsi
l^ocant} spatiosissima omnium in urbe, et amoenissiina.
Templum S» P e t r i ascenditnr pluribus gradibus
latissimis, semper post denos (puto) interiocta pla^
nitie. Primae portae pronai sub adventum Caroli
Imperatoris reparatae exoniataeque sunt columnis
marmoreis et inCrustationibus. Itaqae iam primu6
aspectus splendidus est , cum olim fuerit humillimus«
Hac ingressis hypaethrium oecurrit quadratum medio*
etiter amplum. In eo iacent rudera quaedam ex an*
tiquis statuis. In medio yero arca quaedam yidetur
ftenea concaya, inclusa est et septa cancellis feiTeis,
tecto etiam, quod quatuor columnulis sustinetur, super
Janposito« Circa hoc tectum, aenei payones inaxu^ati
videntur*
Inde ad porticum yeram templi peryenitur, in
^uius summo antiquissima quaedam Petri imago con-
spicitur.
Nota* Nayicula 8. Petri super yestibulo primi
ingressus, facta cernitur, ex opere mussiyo, yeimo»
•aico, tesselatim composita; est yetustissima.
Templum portas habet tres, paryo interyallo dis-
. tantes, quarum superior aurea yocatur et muro (ex:
more) tota est obstructa;: yilissimi aspectus. Neque
enim licet, per illam ingredi, nisi tempore lubilaei,
quod auperiori anno XXV. (si bene memini) sub de-
mente fuit, quo aperta fuit, et deinde, ad certunr
quoddam altare muro obturata, prout habet inscriptio,
tum temporis eidem portae imposita. Media autem porta
est communis illa , per qtiam omnibus patet acccssus.
Inferior ad sinistram , ipsa aperitur quidem, sed
. rarius, XJtriusque portae valyae sunt aeneae , sculptae
eleganten ..
t..-
4^
Ipsfim templum qaetnadmodüin et Lateranense
oblongum est, columnarum reeto utrincpie ordine
j)osito , plus tarnen dimidio detectum et imperfectum
est, ut possis inmedio templo herbatum ire. Julius
Papa magnificentissime et ^plissime eam paitem,
quae sub die est aedificare coeperat, absolutis iam
aliquot arcubus mirae altitudinis , totum templum
restauraturus splendidissime , si yixisset , sed mortuua
eius curae successorem nullum habuit. Leo X,
tarnen altare summum , quod est S. Petri , cooperuit
medioeri stimptu. Aedificium est rotundum et ciFh
cumquaque sessiones sunt , pro S. Pontifice et Cardi-
nalibus. @i(>et epm Saptttel^ati^ ^Uid}. fai eod^m sunt
aliquot columnae marmoreae elegantissimae , obliquis
jlexibus elaboratae , quas dicunt ex templo Salömonis
olim per Yespasianum translatas. Sed breriores sunt,
quam ut credam.
Sane foris quaedam est eiusdem formae, nisi
quod altior paulo , quae et in eodem templo fuisse^
et ea esse , in quam Christus doeens , aliquoties re-
clinatus fuerit , dicitur , quOd hoc argumento convin^
titur, quia multa et antehac et nunc interdum mira-
cula edidit, in expellendis vero daemonibus cognitis«^
sima , celeberrimaque eins yirtus. Circumdata quidem
est cancellis ferreis sc aequantibus (hoc est sesquiho«-
minis altitudine) sed puto istos magis Daemoniacorun^
t&nsüL quam religionis factos. Nam quod parum religiös^
custodiatur , ex eo coUigo , quod et fores cancellorum
«Lpertos plus semel inyeni, et illa undique hospitipn
)Bilioiaimque nominibus (cultro incisis , est enim candi-^
dissimi mollisque .marmoris) oppleta est. Adposita est
tabula, quae commemorat, quaesit, etquando istucpo*
JBita. Pro3^ime est regione saceUi buius scilicet S. Petri»
44
Redeundo ad principium ^templi; ad sinistram
\ primo sacellum S. Andreae occurrit , in quo sunt
duo magnifica monümenta P ii sccundi , et P i i tertii
3enensium- Extra illud positae sunt sede VJI. poe-
nitentiariornm , cpiorum- quilibet propter penegrinp-
rum diversitatem , separatam exercet linguam« Super
sedes illas , ehorus in recessu quasi est, nequ«
amplus neque magnificus.
E . regione in sinistro latere monümenta sunt ,
primum Innoccntii YIII. quod totum est aeneum.
Sedet ipse etiam mortuus« Est enim integra ipsiua
imago (dextra manu suljlata, tanquam fulmen iacula'*
turus) in solio sedens, aere expressa. Inde L e o n i s X,
post Clementis Yll. monumentum, utrumque negli-
gentissime. Clementis praesertim, quod a yulgari*
bus prorsus nihil differt.
In eodem latere prope altare quoddam, extat
effigies aenea S. P e t r i sedentis , peryetusta sed
pediocris.
Nicolai y. monumentum spien didum extat
super chorum, scd extra ecclesiae tectum.
Principia, quae novae ecclesiae posuerat, ut
dixi , Julius, ampla sunt omnino et magnifica,
lUis^arte sinistra addi turus erat Sacrarium suis sump-
tibus Galliarum rex Ludovicus, iamque ad eam
formam opus excreyerat , ut aestimare possis , quan-
tum, futurum erat, Tidelicet et splendidiss^num et
amplissimum. S^d cum Julii progressu constitit.
Ad illud co^ptum sacr.arium, yidetur memorabilis
ille , stupendusque obeliscus Julio Caesari Qt
T i b e r i o sacer , ea forma, qua in libris iitipressis de-
pingitur. Saxum est solidum, unumque et incredi^.
biliter altum.
45
Non pröeul inde estager sanctasid est, istud
eoemiterium^ in cuius solum sepülti tridao omnino
Gonsumuntur. Omni biennio yel triennio locum sepe«^
liendi) (quem certum interea habent, egesta ad
hybernaculi mei Francöfordensis amplitudine paalaliim
terra) mutant. Ager totus ^adratus est , coemeterio
Carmelitarum apudnostros , non multo amplior. Quod
autem illati triduo ad ossa usque consumantor, res
est ODnfessa et certa.
R O T A.
Rotae Palatium inter ecclesiam S. Petri'et
Palatium Pontificis includitur, duabus patet portia
(quando patet). . Ante illas portas, breyem habet
porticum, quae duo sustinet moenia. £x inferior!
q[aotanni8, die Coenae Domini , populo omni in piaza
S. Petri congregato, legitur illa terribilis bulla Coenae
Domini , itemque a summo pontifice datur benedictio*
Inferior pars Rotae ima tantum aula est praelonga,
qua^ ab ip^is statim portis patet. In ea utrinque
sunt sedilia, ad eum mödum fere, quo sunt quae
binc inde in ecclesiis babebat Nicolau ß Stal-
burgerns Senator noster. Septum habent cancel-
lorum ferreorum, ne litigantes in eos irruant. Ha-
bet autem Auditorum quilibet (quorum sunt XII.
puto) suum- ab altero ad quatuor yel quinque passus
separatum disjunctumque. In superiori parte aulae
existit consessus qmdam spha^ricus et rotundus
ex lingiio 9 sed ille in usu non est , nisi pro forma
Credo, et quando noyus aliquis Auditor assuiititur,
inibi sedens contra se disputantibus respondere
solet. Alioqui illa rota, quae teti huic collegio
nom&Q deditf est in interiori conclari, in quod
46
praeter ip80$ Protlianotliarios , et tacerdotem ülum,
qui istic lA gratiam ipsortuqi quotidie sacrum facit>
nemo ingreditur. Est autem rota, mensa quaedam
marmorea, sphaerica ad quam consedentes causa«
referre, deque illis conierre «olent.
D0 modo rotalis iudicii mihi ex amicis quaerenti,
ita responsuni est« In ipsa rota publice causas nullaa
9gi^ sed Auditores singulgs domi suae adhibitQ
Notario, partes utrinque audire priyatim, coramquii
ipso, perindeatque toto collegio, ordine iuris procedi.
Omnibus autem utrinque ad finem usque actitatis, per-
^e Notarium in scripta redactis , tum Auditorem
totam causam diligenter excutere , perpendere , et post«
quam satis deliberatam habeat , ad coUegas referre.
CoQTeniunt^lsi feriae nuUae sunt, quottidie, summo
mane, bora XIIII. , et illud praedictum conclaye in«
yrediuntur, ubi primo omnium sacrum audiunt (quod
«acrificulus quidam ad hoc destinatus quotidie istio
facit). Inde ad illam rotam, ut dixi, considentes,
teferunt et eonferunt , idque ad horam usque XYIIl*
Tom primum Prothonotarii introyocantur , ad senten-^
tias expediendas, et inde campana quadani, primo
minori , deinde maiori adyocatur populus , qui tarnen
iam nitro copiosissimns ad est , atque expectat*
Fostea aperiuntur portae, in tromittitur populus. Ille
ingressus anlam, reperit Auditores intra septum quem-r
que suum, Ibi litigantes ad suum quique Auditorem
confluunt, de sententia sollicitant. Auditores sin-»
gulis in locis confusim sententia» ferunt, non tarnen
ad yerbum pronunciant. Est enim haec fere forma.
Dicit: »In nomine Patris et Filii, et Spiritus Sancti
»in causa yertenti inter N. et N. communi fratrum
i^nostrorujn habito ^OAsilio pronuni^iaA^ua prout in
47
'i^Scliedala4i tt sbtol ponigit Sehedulam Notafrio^
a quo deinceps eins copiam partes petunt et accipiunt»
Ita fit ut partes quid scntentia continuerit , rix pos|
biduum resciscant* In sententiis hoc modo ferendit
liltra mediam horam non morantur; dum surgentet
dömum quique suam redeunt. Licet autem a lata
»ententia unius non semel, sed bis terque et amplios
j^uto , si causa snbsit , appellare. Tuncque illa caas%
temper alteri examinanda committitur« Lata sententin
«Gcipiunt auditores a parte quantuni pro conditione
eai^ae aeqi^um est. Persuadent mihi, integerrimct
^os in diiudicandis causis yersari , neque fere quem*
qpe, liisi summo iure laedere, id est, dum nimia
^exacte ad legum normam negocia perpendunt^ aequi^
tatis nonnunquam oblivisci. Cuius tarnen praecipua
temper ratio merito baberi debet« Publicuntur sen*
tentiae tribns tantum, puto, in septimana diebns«
Palati um Pontificis multo amplissimum est,
et quasi multa coniuncta palatia. Ascenditur rariis
arearum^anfractibus. In partibus inferioribus inqlusae
tunt integrae babitationes , in quibus agunt of£ciales»
Inmediis (intellige solum ipsüm distinguere, nam in
monte situm est) habitant dignipres , etiam Cardinalet
aliquot, inter quos praecipuus estEpiscopüs Capu*
an US iam Cardinalis S. Sixti, est Germanus Mis-
Qen&is ex familia Nobilium de Scbauenberg, y oca-
tiif Nicolaus. Apud bunc est Lücretius. Bre<*
yiter autem Palatium totum amplum, magnificum,
auperbum, porticubus, columnis, cubiculis, Aulis , et
yiis, usque ad sunmium tectum equitari commodis.
In eo pontifex babitat.
Potissima sunt in ipso palatio (nam aularum mag«^
nificentiam el; copiam^ tanquam communia palatiorum
48
omittamus) sacellum pontificis^ et Bibliotheca. 8 a c e 1«
lam forma quadrata est scd longa Latitadinis est
niediocris* Locus ille quem poutifes; , Cardinales, et
Episcopi cum familiaribus ingrediuntur , in quo et ip-
•orum conaessuset altareipsum est, septiset cancellis
ferreis inargentatis paulo ultra tertiam partem a reli-
quo in quo hospites Tulgusque consistit, separatus est«
Ad eins dextramprope in alto , quasi in moeniano con-
ftistuAt sjrmphomaci supra modum yocales. Payimen-
tum hnius sacelli omatissimum est, yario marmore^
diyersis circulorum anfractibus, et aliis yermie«la-
tionibus. Reliqua inferius annotabo. Celeberrimum
est hoc sacellum omnium pictorum iudicio propter
incomparabiles picturas Raphaelis Urbinatae,
quamm tarnen colores nunc non mediocriter obfus-
cäti videntur, quod band dubie propter cpiottidianas
aceidit suffumigationes. Totum autem pictum est.
Bibliotheca Vaticana amplissima est, humi
posita, Pulpitis etordine conspicua. Est autem duplex,
cxterior et interior, interior est illa secreta, quae con-
clusa est , nee nisi per Custodem inspici potest. Custos»
Bibliothecae eins est Faustus Sabaeus Foeta,
homo seyerus et senex. Atrium Bibliothecae, domus
ipsius Sabaei est. Bibliothecae indicem habes ^).
£x palatio itur in hortos latissimos, post quos
est locus ille B e 1 1 e y i d e r, qui aedificiis, ämbulacris,
fontibus, arboribus, statuis antiquis, positu et pro-
spectu est ornatissimus et^ incomparabilis. Habet
<^ochleam , per quam ascenditur ad sununun usque y
4) Das hier angeführte Verzeichnifs der Vatil^änischen
Bibliothek findet sich nicht unter den hinterlafsnen
Manüscripten Johann Fi^hards.
unde*
49
tinde potissimiim patet loci amöenitas et prospectus^
cpialem nuftquam esse , puto amoeniorem. ^
Locus ille, in quo positae sunt statuae antiquae^
qnadratus est et oblongus. Ingredienti, in latere
sinistro primum Apollinis statua nuda cernitur*
Deinde Laocoontis cum duobus filiis , et
angue circuindante , artificiosissimum omnium, quae
vidi. Inde Ycneris, paryum Cupidinem alatum et
matrem suspicientem toto corpore iuxta se habentis,
artificiosissimum. In eodem latere et Mercurii
statua est. In altero latere transverso, nudum puellae
simulacrum , cui alter pes (quod mutilus erat) a recen-
tioribus statuariis restitutus est, ita tainen ut cgregie
deprehendas dissiniilitudinem , et illos arte ycteribus
inferiores fuisse« In superiori angulo dextri lateris
inserta est statua iacens alicuius forte fluyii , sub ea
est alveus, in quem fons scaturit, sustentus a testu-
dinibus pergrandibus ((S(()t(bfrcttcn). In altero infe-
riori angulo eiusdem lateris est Cleopatrae cuban-*
tis ad rupem effigies, sub qua similiter in suppositum
alyeum fonticulus scatet , alreolus ille delphinis cum
latis pinnis yeluti auribus, sustinetur. Superius cir«
cumquaque posita sunt capita lata , circularia , per«
grandia, parum prominentia, mire et yarie mitrata,
apertis rotundisque singula oris ; opinantur quidam ea
ex Pantheo istuc translata, exoticorumque Deorum
imagines fuisse , quod tarnen non probayi , sed potius
ora siphunculorum fuisse credidi. Hoc yerius esso
Tide apud Marlianum fol. 166.
Statuae priores ex candidissimo marmore sunt^
stantes in loculis suis muro inclusae« .
In latere ultimo Herculis statua conspicitur,
ferentis exuyias leonis, et altera paryulum quendant
Sranff. %x^\\i III. !t(. i&
50
puemlum, quodcummiliiiiiftolensTideretur, nee yisum
eatenus in Herculis statuis, rogayi ex Lucretio
tum presente, «jualis esset ille Hercules, dubitabat
et ipse. Fortasse inquit, est Hercules furens» Sed
adhuc dubito egQ, Est et illa ex Pario marmore«
In medio areae duo ingentia fluyiorum, alterum
hinc, alterum inde, simulacra iacent, sinistri lateris
Nili est, habens circa se yaria animalia, in eo fluyio
nascentia , puta Crocodilos , Troglotides ayes , Spbin-
ges. Alterum dextri lateris Tyberis, prope se
pueros habens urbis conditores , mammam lupae trac-
tantes« lacent in eadem area , et ti^unci aliquot statua-
ihim quorum alter praecipue ab artificibus eommendatur*
Hunc locum egressus yides aliquot sarcopbaga ele-
ganter sculpta. Inde per moenia urbis transitus est
ad palatium , qui porticibus ingentibus superius exor-
natus olim fuit, nunc multis in locis illae conciderunt.
Per hanc transeunam est pulcherrima deambulatio,
amoenissimus utrinque prospectus, quare hie pontifex»
yaletudinis causa, quotidie per hanc in hortos Bellyider
deambulare solet. Atque haec potissimk sunt Yaticani»
Apollinis templumfuit, ubi nuncS. Petro-
nellae
Martis, ubi S. Mariae de febribus.
Burg um Angeli quanquam multum distet a
Yaticano, tamen quia et ipsum transtyberinum est,
et iuxta illud transitus patet ad Vaticanum^ adjiciam.
Hoc olim moles Traiani fiyt funebris, de qua yide
apud Marlianum* Jam super ipsa eins molis fundamenta
aedificata yidetur arx illa.
Burgum illud custoditur aliquot militibus, semper
clausum, ita ut nemo peregrinus yel alius sine Capi«
tanei permissu mandatoque iutromittatur*
51
• •
In circuita Molis Adriani haeccarmina leguntur«
£ Lybia renit Romanas victor ad arces
Caesar, et in niveis aureus ivit equis.
nie triumphaTit , sed tit plu^ Paule triumphas
Victor namqu^ tuis oscula dat pedibus.
Intromissus intra primas portas , statim yidcs
restigia et fuiidamenta yeteris molis. Inde ascendis
tali yia, qua posscs et eques ascendere. Superius
in duas partes aedificia diyiduntur, quarum altera
pontifici destinata est, altera a custodibus et familia
habitatur. Pontificis conclayia pauca sunt, etangusta»
In porta harum legitur hoc distichon.
Hacc aulam , baec thermas , gelidos baec ducit in
hortos
De tribus hanc quamvis, tu tibi carpe riam.
Hac porta ingressus (quae paryula est) yides
statim hortos angustissimos , sed amoenissimi aspee*
tus, picturis ornatos. Inde peryenis inbalneolum,
quod et ipsum angustum est, sed conchis marinis et
picturis inauratis admodum elegans« Istic sedens sanc-
tissimus in labro quodam oyato layat calida , quae pet
Rudam qnandam aeream puellam subministratur. Sunt
et plures inibi nudae puellae depictae. £x quibus
non dnbko quin magna deyotione tangatur«
Aula et ipsa angusta est , habens adiunctum sacel-
him, paucorum hominum capax.
Breyiter omnia Burgi aedificia angusta sunt.
Murturn habet duplicem, utrumque sphaericum, ex
quatuor locis fbrtalicia , fossam foris aquaticam, prae-
alttim est, satisque forte , tantum multitudinis incapax,
quam ob causam paryuiu in eo praesidium est.
In suprema parte angeli stant duo, strictis gladiis,
alter humi, alter deauralus, in altissima pertica collo-
© 2
52
catus. Inde nomen habet bargum« Ibidem süperius
cisternae sunt.
Inf erius prope ingressum primarum portaruin ad-
iunctum habet amoenissimum hortum, sed non admo-
dum et ipsiim amplum« In eo Sphinges IL masculus et
foemina, forma solita sculpti yidentur. In eodem
porticus est, antiquis Alexandri Y I. picturis (quoties
ille a Carolo IUI. puto ^) osculo pedum, bonoratus
sit) ornatn?»
Eodem adiuncta conelayia duo , quaioim interius
ornatissimum est, tabulatis supemis in totum deauratis.
BurgumAngeli foris non aliam, quam ttirrisrotun-
dae, breyis sed crassissimae, spcciem prac se fert, lapide
tyburtino elegantissime exstructum per Alexandrem VI»
Hospitale S. Spiritus amplum etcelebre, paulo
supra Burgum S« Angeli est, quod habet plurimas
domo» proprias , quas mercede elocat, numero signa-
tas I. IL IIL LX. LXVIL etc.
DE ÜRBE PLANA, PROMISCÜA» OMISSA.
Forum Romanum de quo et supra, a radici«
bus Capitolii produccbatur secundum longitudinem
usque ad ecclesiam S, Mariae Noyae*
Comitium erat foro iunctum, rel potius fori
pars, incipiens a porta palatii (haec fuit e regione
aedis D. Laurentii inMiranda) terminansque ad aedem
Mariae novae.
R o s t r a in medio fuere foro ad radices palatii ,
ubi nunc S. Mariae Liberatricis saceUum est«
ff
5) Hier scheint von König Carl VIIL von Frankreich
die Rede zu seyn.
53
Castoris et Polluc is templum, nunc Cos.
mae et Damiani , ante rostra fuit»
Ficus Ruminalis in comitio e regione Cosmae
et Damiani«
August! forum fuit, ubi nunc Marphorii
simulacrum, fcreve erat.
«
Viam sacram suspicatur Marlianus olim per
1^ hortos Mariae Novae , secus templum Pacis , et forum
Caesaris recta ad Capitolium fuisse productam. In
eandem ponit et Yespasiani arcum«
Apud arcum Septimii fuit milliardum aureum,
hoc columna quaedam, in qua omncs Italiae viae et
mensurae regionum ad singulas portas incisae fuerunt.
Ubi nunc aedes D« Hadriani, olim Saturni
templum stabat, quo aerarium ex Capitolio transla-
tum fuit.
Nervae forum (qui et Transitorium dicebatur)
post aedem illam S. Hadriani occurrit.
Huius Neryae palatii pars ex lapidibus qua-
dratis, ingentesque columnae, cernuntur adhuc inter
comitum et militiae turrim , cum ecclesia S. B 1 a s i i
inclusa*
Busta gallica sunt , ubi nunc ecclesia S.
Andreae ad busta gailica, yulgo portugallo
dictum; non abest multum ab Amphitheatro.
Carcer plebis Romani inter Capitolium et
Tyberim, ubi nunc ecclesia S« Nicolai in carcere.
InForoTraiano extat cochlidis eius columna ,
gradus babens LXXXV., fenestellas XLV. circum-
quaque rerum ab illo gestarum simulacra, et maxime
belli Dacici, insculpta sunt. Posita fuit ci a populo
nitro* Ad basim eins iam est sacellum. Forma est,
prout depicta yidetur.
54
luxta aedem S. Stephan! de Trullio, ex
porticu quae arbitratur esse Antonii Pii Irnpera-
toris , restare yidemus XI. coliuniias marmoreas,
ingeiites et magnificae.
Hinc ipsius Antonini Cochlidis columna parum
distare yidemus, quam instar Traiani sibi erexit,
altitudinis pedum CLXXVI. cum interiore Cochlea
et gradibus C\'l. fcnestellis LYL circumquaque res
ab illo gestae incisae spectantur.
Triumphalis arcus mutilatus, et suis spoliatus
ornamentis titulisque intcr S.Sylyestri et S* Lau*
rentii in Lucina aedes cernitur , Domitiano
adiudicatur. Tide Marlianum \i\i. Tripholi
yulgo dicitur.
Junonis L u c i n a e aedes ubi nunc & Lauren-
tius in Lucina.
Et nota , Domitiani opera omnia ad Sylyestrum
usque ad S. Laurcntium in Lucina nunc ccrni, quem-
admodum Constantini in Monte Caballo, hie enim
moris principibus fuit, ut monumenta sua in unum
fere locum conferrent.
Ubi yulgo Augusta dicitur, iuxta S. Rochi
ecclesiam extat interior circumferentia , reticulato
opere, de Mausoleo Augusti. Nota etiara con-
fractus obelftcus in yia injter Mausoleum et Tyberim
iacet.
Prope ecclesiam S, Susannae horti Sallus-
tiani fuerunt.
Archimonium forum ibi fuit, ubi aedes
8. Nicolai de Archimoniis.
Theatrum Marcelli ubi nunc palatium Sa-
bellorum; restat adhuc magna pars exterioris cir-
cumferentiae , -yisu digna.
55
Porticus Octariae fuit intcr aedes sacras
S. l^^icolai in carcere, et S. Mariae quae ab ea in
p o r t i c u cognomen accepit.
Circus Flaminius, — Blondus voluit esse,
qui nunc Campus Agonicus. Pomponius Laetus autetnv
quem sequitur Fulyius et approbat Marlianus» eum
esse yult, cuius vestigia quibusdam in locis adhuc
extant apud apothecas obscuras , in cuius medio nvtnt
aedes S* Catharinae est sita, et fuues torquentur«
Campus agonicus., Hunc autem Neronis
siye Alexandri circum Marlianns putat , quod
harum Thermaiiim ycstigia prope et ferc contigua
sint, et principes, ut supra dictum, consuerint, in
uno loco sui monumenta exstrucre. Celebrabantur
istic IX Januarii, Agonalia istic Jano Sacra. Ibi«
demque et hodie yarii lusus fiunt ; est enim locus spa*
tiosissimus , longissimusque , quadrata foima , pul*
cberrima planitie conspicuus. De hoc plui^a annotayi
supra de forma urbis.
Ad latus huius campi Agonici est ecclesia S. J a-
cobi, et est ecclesia Hispanorunu
E regione hi^ius ecclcsiae est ex altera parte
Domus Sapientiac yel Sapientia, bacc sola
est publica schola Romae , quam ego sciam* Superior
pars aedium yasta est , tarnen in reliquis liabet^ adhuc
sex lectoria, in quibus assidue (exceptis feriis) legi-
tur in omni facultate ^ Jure , Thcologia , Medicina
PhilosopFia, Chirurgia, Logicis , Mathematicis , in
graecis et latinis etc. Icctores* habet pluvimos.
Ex campo Agonico (ut in illum rcdeam) prope S.
Jacob\im, itur recta ad statuam Pasquilli qui in
acie Palalii Cardiualis Neapolitani (credo) ad princi-
pium plateae sedet. Amisit manus et nares ille bonus
56
senex. Qnotaimift die S. Marti a Cardinale illarum
aediuin yestitur nova aliqua persona, quam refert.
Hoc anno XXXVI relligio fuit , indutus vesle sacer*
dotali Aegyptiorum. £o die cuilibet quodlibet licet
affigere , et interea toto anno. Platea ad cuius in*
gressum sedet propter Agonicum frequens est, et
ante ipsam statuain area satis lata, ut spectatorum
lectorunique satis habere possit.
Pantheon positum a M. Agrippa Joyi ultori,
nunc a rotunditate Maria Rotunda dictuni , om-
nium Romanorum monunientorum integerrimum , et
post Amphitheatrum magnificentissimum est, forma
tota circulari et perfecti&sima, Altitudo ut Marlia-
nus tradit , brachia qontinet LXXYII et totidem lati-
tudo, cuius cxactissimam habes descriptionem apud
eundem Marlianum. Fol« i32. Caesar Carolus Y hoc
anno , quum Romae esset, in huius fastigium conscen«
dit, qiiod cum tarn ipsius maxim^ miri et stupendi
operis gratia, quam ut inde totam urbem commodia-
sime oculis pcrlustrare posset, fecisse crcdiderim«
£st enim Pantheon huius presentis urbis umbilicua.
Ingressus est unus. Eius yalvae altissimae aereae
sunt. Intus ex uno superiori foraroine lucidissimum
est* Altaria circumquaque sunt inter ipsa epistylia
commode inserta- Porticum foris habet magnificum,
altissimum et crassissimura , columnis XIII , quas ego
duobus brachiorum amplexibus non circumdarem; et
illae quidem ex uno soHdoque lapide , quare prae
Omnibus, quae Romae sunt (illa ad Paois excepta)
admirationi ,^ stuporique sunt, Reliqua Tide apud
Marlianum, .
In area Pantheonis (in qua forum est) prope ante,
ecclcsiam, videwtur duo iacentium leQnwu simulaorji
57
ex Marmaridum nigro lapide, sub suis basibus collo-
cataeteJata, quibus in circuitu hieroglyphicae litte-
rae mirabili forma incisae sunt«
In medio horum leonum est elegans monumentum
porphyreticum , a Leone istuc reslitutuin.
Ibidem ingens labrum , in quo hostiae forte lava-
bantur. Marlianus putat ex proximis Agrippae aut
Neronis thermis extitisse.
Aliud simile videtur ante templum nunc Pacis*
Item prope S. Eustachium.
Aliud in campo Yaticano prope portam*
Aliud maximum ante Palatium S. Marci , et plura
hinc inde per urbem sunt eius formae , qua depingun-
tur in libro regionis Romanae, sed tarnen pröfundiora ,
quam istic putantur.
Templum Mineryae nunc Mariae Miner-
va e non proc^l distat a Pantheo , est elegans et am-
plum, de quo et supra. Ipsius autem antiqui templi
extant in coenobio fratrum , parietes oblongam et qua«
dratam formam templi ostcndentes ,, sed nofl magnam.
In CO coejiobio est bibliotheca satis quidem spatiosa ,
sed non optima, inter communcs tamen Bomae prae*
stantior est. Praeter enim Yaticanam, bibliothecas
istic paucas habet excellentes , haec igitur Minervae
€t fratrum Mariae de populo (quae tamen longe
minor est , sed ordinatissima) in primis laudantur.
Templi Boni Eyentus yestigia quadrata et ob*
longa spectantur inter Mineryae et S. Eustachii aedes.
Therm ar um olim Neronis fornices et arcus
quidam adliuc extant prope S, Eustachii aedem, inter
Pantheoniset Longobardoiiim plateas.
Prope Pantheona in loco nunc Cyambella M,
Aginp.pac Thermarum reK<j[uiae adbuc exlaat,
58
Diftcedenti a yia lata versus Pantheona occurrit
rudis, nullisqme ornamentis insignis arcus, caetero- ^
rum ut Tidetur antiquissimus* Yacant Caznillia-
num, sed retro diyersum habet. Est instar yeteris
portae.
Forum Suarium fuit circa S. Nicolai aedem^
inde in Forcilibus cognominatom.
Palatium S. Marci est amplum et magnifice
coeptum, sed nee ex^ dimidio perfectum. Habet
spatiosissimas aulas , in cjuarum altera interiori yide*
tur mappa mundi (ut yocant) maxima et ornatissime
pictar Est longitudinis hybernaculi mei inferioris
Francofordiae, altitudinis fere eiusdem. Septa est
ligneis cancellis, ne prope accedentium manibus
contaminetur. Pontifcx bic Paulus, ' plerumque
hie in aestiyis agit.
Prope hoc palatium extat arcus asseritius Carolo
urbem ingredienti excitatus, tumque totus in argen-
tatus« Est etiamnum ornatissimus et elegantissimus ,
•ed tempestatibus imbribusque in dies magis et magis
corrumpitur.
Carinae ea pars urbis fuerunt, quae secundum
yiam Labicanam, ad Sanctorum XL Martyrum et
Clementis, et inde ad S. Petri in yinculis, et Martini
in montibus ecclesias perducit; fuerunt autem aedi-
ficia in modum carinarum.
In ea parte carinarum , ubi nunc apud aedem S.
Petri ad yincula , fornices maximi inter ruinarum
vastitatem , quäle Amphithcatrum , extare yidentur.
Curiam yeterem fuisse putat Blondus.
Septem Salae non longo ab ecclesia S.
IMlartini in montibus ad dextram sunt. Marlianus
dicit, esse cistemas ex thermis Titi Imper. super-
5d
fttites , eas enim thciisias magnum ambitum amplexas
fuisse, ita quod quidam, ex illis, fornices, in hortig
etiam D. Petri in yinculis irideaiitur, de cpio ego tum
non inquisiri. Istae salae sunt instar ecclesiae, in
yil aequales, similesque partes, interpositis murig*
directis, distinctae« Singuli muri tria vel quatuor
babent Ostia, caeteris ita opposita, ut in quocunque
omnino st es ostio , per septem directe videas ostia,
et in intima sala sedens , primum ingredientem «tatim
perspiceas , id quod \isu est gratissimum» Dum
igitur ita muris (quatuor pedum crassitudinis aut quin-
que) distinguuntur , iisdcm sine ulla columna susti-
nentur. Longae sunt pedes CXL, latae XX, qui
numerus alioquin per septenarios exactissime dividi-
tur. Quare cisternas yocet Marlianus non intelligo^
nam licet subhumidum intus sit , tarnen eius alia est
ratio. Jam infra terram existunt, obductae etiam
fiuperius yineis 5 unde colligere licet, quantum ruinis
iirbs immutata sit.
Nota hueusque domus aurea Neronis
dcducta est, incipiens in palatio^e regione S. Grego-
rii , unde merito ille dixit
Roma domus fiet, Veios migrate (Juiriles
Si non et Velos occupat ista domus.
Nam in ea et stagnum maris instar, et rura et
Tineta et pascua et silyae crant. Vide mira de bac
domo apud Marlianum Fol. iio.
Nota etiam quod scribit Marlianus, binjO. haud
procul Lal»coontis statuam in yinea inventam fuisse«
Nam cum et PUnius Laocooutis opus eximium in Titi
Imper. domo extitisse commemoret , argumentum esset,
et ipsum Laocoontcm genuinum esse, et istic Titi
palatium propefuisse. Nam apud has tbermasfuitoUm.
60
Marlianns scrihit, post has salas, ifiter ortum et
Boream, in supercilio montis apparere ingentes ruinas
Thermarum ^ quas quidam P h i 1 i p p i Imper* , all'
Hadriani fuisse yclint. Ego tarnen non inquisiyi*
Yia secus S. M artinum in montibus , ad Joannem
Lateranensem perrenitur-
Domus Lateranorum olim, nunc Eccle-
sia S. Joannis Lateranensis. Antecpiam ad
illam peryenias , duceris per aliquot foris circumstan-
tia sacella, multo antiquissima et religiosissima ,
deserta tarnen omnino et inculta. Ante alterum
istoram duae extant humiles marmorcae columnae
candidae, quae nescio iam quo nomine demonstran-
tur et commendantur. Inde yenis ad baptisterium ,
ubi baptizatus fuit Constantinus , apcllatur nunc S.
Joannis in fönte, est locus spbaericus in circuitu
quasi porticus , colunmis excellentibus , quarum quae«
dam sunt ex solido porphyro , testudinem sustinenti«
bus. In inferiori circumferentia columnarum, descen-
ditur aliquot gradibus in Baptisterium , quod sphaeri-
cum est, X passuum plus minus amplitudine, mar*
moreum. Adhaerent etiam buic aliquot yeneranda
sacella.
Tandem ad S. Joannem Lateranensem peryenitur,
Ecciesia est amplissima , longa, lataqne. Sub ingres-
sum yidetur primum . aerea illa tabula legis Regiae y
quam descriptam habes in altero libro« (De aereis
tabulis legum, yide Marlianum libro I.) Affixa est
muro, quadrata, spithamarum quatuor latitudine, digi->
torum duorum crassitudine , sed admodum inforniis
et negligenter facta. -
Haud procul inde yides quatuor illas columnas
aereas, de quibus Marlianus fol. 54* Sunt altitudinis
61
duorum iustonim dominum, mediocris ^crassitudinis.
Solae staut liberaeque , hinc duae et inde dnae.
Inde incipit templum in longitudinem extendi^
snntque duo tttrincpie altarum columnarum ordineg
iongissimae. In parietil)u& superionbus quibusdam
iocis restant antiquissimae picturae , in quibus quodam
loco obiter ostenditur tibi caeruleus color, qui inter
obsoletes reliquos antiquissimos colores, ipse tarn
nitidus est , ac si heri pictus fuisset , quod sane mira-
%amur. Payimentum satis est omatum, non per
totum tarnen. Incendii etiam in eo restaut yestigia.
Medio laterehuius templi egredimur, per longam
qtiandam aulam, in qua^, alias racua, ridetur trA$^ qui-
dam quadratus, quatuor columnulis, ad altitudinem
bumanaestaturae Domini nostri Jesu Christi, eleyatus.
Istum ego subiens et ad altitudinem metiens me , in.
Teni tribus iustis digitis latis , illam me longiorem
staturam fuisse.
Inde aedificio aedifieium excipiente paulo post
Tenimus in transitum quendam, ubi primum sellas
duas perbumiles, ex porpbyro factas yidi, mira forma.
Indicabant mihi, has olim eas fuisse, quibus pontifi-
cum testes examii^arentur , mihi tamen incertuin est ,
quod credam fuisse. Dubito enim ex eo , quod duae
«unt, cum ad illud negocium una sufHcere poterat,
nisi dicas alteram , quae superius fracta est, repositam
Alisse, et secundam fabricatam. Sunt ut dixi yalde
homiles, et simplices.
Deinde monstrabatur mihi columnula quaedam,
cuius dimidia pars a dextra, dimidia a sinistra muro-
rum parte stabat. Imposita hinc inde trabs , - inscrip-
tionem continebat, hanc columnam, cum moriretur
Christus, in templo Salomonis ex «ledio dissiliis^^
62
I
omne crederepotestf si verum est. Ego alteram partem
retro manu contrectayi , et rupturae nulla sensi yesti-
gia , erat enim mnlto leyissima et planissima ^ eadem
habebat foramen , ad medii fere digiti profunditatem ,
quod non'alia re, quam contactu per tot saecttla digi-
torum religionis ergo statuae istic adhibitorum fac-
tum , mihi non aegre persuadebant. Inde peryenitur
ad sacellum (iam non recordor cuius) ubi est remis«
sio omnium peccatorum. Tabula foris appensa , prope
fenestram quandam cancellatam docet, quäle sit^
quodque mulieribus nullis istud ingredi liceat, quae
si per cancellos illos deyote introspiciant, participes
sint omnium earum , qnarum viri , indulgentiarum.
Sacellum alioquin perquam angustum est, altaris
tantum unius , et in latere unam habet portulam.
Inde redeundo in hoc transitum multas hinc inde,
nescio quo demittentes , aereas fores yidimus. Tandent
per gradus illos ex domo Filati translatos, qui candidi
marmoris sunt , descendimus. Quanquam iuxta sint
alii gradus, tantum pariete disiuncti, per quos vulgo
descenditur ; sunt XXX plus minus , mirum in modum
lubrici. Circa medium, in quodam gradu crucicula
ferrea est, ad muniendum eum locum, in quem .
«anguis Domini, cum per eos gradus deduceretur
ceciderit. Et ecce tibi et illic similiter foveola quac-
dam est, haud dubie deyotorum digitis tempore facta.
Nam et proximus inde, et tertins ante hunc gradus^
orantium genubus mire excayatus extritusque estr
Unde mihi tum in mentem venit S. Stephani et Lauren"
tii templum Bononiae , in quo ad incredibilem modum
huiusmodi deyotorum hominum yestigia yidentur.
Extra templum Lateran ense in area stat aere»
equestris statua multo elegantissima , quam alii M.
^
63
Aurelii Antonini, alii L. Yeri, alii Septimi
Yeri putant fuisse. Itaque ncsojtac cuius. di ift
Breyiter de templo Lateranense ita recordare,
esse amplissimum , celeberrimarum historiarum , mal-
tis monumentis autiquissimis , prae reliqnis omnibiu
inclytum, yaria amplissimaque sui structnra summe
aogustum et yenerandura. In eo yeteres pontifices,
antec[uam totius urbis imperio potirentur, palatium
•nom habebant.
Prope banc domum Lateranonim Flayii Con*
stantini palatium fuit olim.
Templum S. Crucis in Hierusalem longio*
distat,ubi Statilii TJiauri ampbitheatri magnam
partem adbuc extare , sctibit Marlianus. Ego tarnen
(cuius negligentiae nunc piget) eo non yeni. Itaque
hoc nescio. \
Casträ peregrina Augusti, ubi nunc aedes
8- Qua'tuor Coronatorum. Illam in reditu ad
nrbem a sinistra yides in colle alte sitam.
Mansiones Albanae ubi S. M a ri a e in
Dominica aedes.
Templum Fauni, antiqua cil^cnlari foi^na, in*
tegmm adbuc, in medio montis Coelii dorso extat,
hodie diy o Stephano Sacrum , istbic sunt Monacbi
Hungarici.
Apud aedem S. Y iti occurrit arcus Triumphalis
Galieni Imperat: ex lapide Tiburtino, non multis
omamentis insignis, cum bac inscriptione.
Gallieno Clementissimo Principi Cuius Inyicta
Virtus Sola Pictate Superata Est M. Aurelius
Victor Dadic«tis»imu8 Nümiui Maiestatique
Eius.
64
InPraenestinayia adAesquilinam portam ducente^
ad sinistram semfl^ta latcritia moles yidetur , in qua
sunt duo marmorea trophaea. Alterum habet thora->
cem cum oriiamentis et clypeis , et ante se imaginem
captivi iuyenis manibus post tergum yinctis, alterum
rero instrumenta omnia ad pugn^ndum et clypeos*
Dieuntur C. Marii fuisse de triumpho Cpnbrico.
A sinistra yia Fraenestino prope S. Eusebii
templnm thermae et domus Gordiani Imper. fuenmt*
Inter portam Aesquilinam et Naeyiam non procul
a moenibus , yetusti et inslgnis aedificii ruinae spec-^
tantur , et inter has concameratus fomix paene inte,
ger, quo post Pantheon nullus in urbe maior, yocant
Galucii thermas yulgo. Fuit autem insignis illa
basilica et porticus , quam Caesar sub nomine nepo-
tum^ Caii et Lucii erexit.
Templum nunc S. Mariae Aegyptiacae yete-
rem suam formam adhuc obtinet , sed angustam qua-
dratam oblongam, de eo yarie sentiunt. Marlianus
putat fuisse Fortuna e yirilis. 75.
Ibi proxime yidetur antiquissimum quoddam
templum circulari forma, columnis, intus in circuitu
dispositis, eins testudo, quae unica totum cooperit,
sustinetur* A Sixto pontifice hoc restitutum est,
et . D. S t e p h a n o dedicatum. Olifii erat Y e s t a e
sacrum*
Inde in forum Boarium, scholamque
g r a e c a m , (quae ecclesia quaedam est) , peryenitur.
Neque multum hinc abest Tyberina insula.
TYBERINA INSÜLA.
ünde estiterit illa , habes apud Liyium et Marlia-
num. Latitudo ubimaior, teli iactuui non excedit,
inquit,
65
inquit, longitudo vero stadiorum duorum yel circa.
Formam habet navis , oblonga enim est ut dixi , et in
superiori parte acuta , in posteriori vero latior est.
I^ihil in ea vidi praeciarum. Templum in ea S. Bar-
tholomaei est vulgare, fratrum. Franciscanoruni,
in illius hortis, in fronte, si descendas vides in
sinistro latere ex lapide Lasio formam nayis, et in
latere eins reptantis sei^pentis signum. De reliquis
aedis Aesculapii yestigiis, de quibus Marlianus,
nihil in eo horto vidi, qui non admodum spatiosus est.
£ regione templi S. Bartholomaei extat aliud
templum parvum et vulgare. •
ü R B S.
Inde redis per pbntem quatuor capitum, dic-
tum a quatuor saxis quadratis , quasi terminis , qua-
j
ternis quodlibet capitibus , biiiis masculinis senilibus,
et binis foemineis, sed ita ut quodque latus marem
et foeminam habcat.
Domus P i 1 a t i ex adverso pontis est. Prae se
fert magnam v-etustatem, veterum etiam oraamen«
torum , et nonnihil emblematum foris honnihil habet,
ut non dubitem, olim excellen^em fuisse : sed hodie
quia aperta est et deserta, immundissima reddita est,
ut non de nihilo sit hominum nostrorum proverbium,
quod indignabundi iubent aliquem in Pilati domum
abscedere.
Domus P o m p e i fuit , ubi nunc habitat Orator
Caesaris in Campo Florae.
EXTRA URBEM.
Romanarum vetustatum (quae ego plus , reliquis
Jocis sanctis, videre curayi) extra urbem pauca
extant memorabilia raonumeuta.
Sranff« Hv^it) III. X^. € ,
66
Extra portam Sabinam in via Salaria, yides sepul-
crum in templi modum constructum , in quo Cereris
et Bachi figurae yidentur»
Item extra portam Numentan am, nunc S. Agnetis,
circa secundum lapidem extat rctustissimum templum
Bachi, forma circulari, intus duplicibus in circuitu
columnis, (sed iis tenuioribus) sustinetur uterque
fomix. Fuit intus opere Mosaico ornatissimum , quod
pleriscpie in locis adhuc yidetur. Superius ex eodem
opere etiam picturae gestorum et sacerdotum ipsius
Dei, Tisu dignissimae, adhuc apparent/ In medio
stctit sepulcrum cpioddam, quod est porphyreti-
cum , augustum , yitibus et uvis puerulisque
insculptum omnium, quae Tidi ego, ornatissimum ,
sed iam post altare summum repositum est , quo
templum esset spatiosius , quod iam S. Clementi
dedicatum est.
Proxime apud hoc templum apparcnt ruinae
magni cuiusdam aedificii, quod aliquod theatrum
putant fuisse (est cnim in formam hemicycli). Sed
mihi tarnen angustius quam pro theatro yisum est.
Inde prope extat ecclesia S. Agnetis, a nostris
condita olim , sed et ipsa antiquissima. Opere mus-
siyo, et maximis marmoreis crustis exornata, ita
tamen ut omatus ille iam supra modum consenuerit.
Extat admodum profunde in terra , plurimisque gra-
dibus, interiecta duplici lata planitie, descenditur« '
Angusta tamen est, et pauca habet altaria. In summo
situm est corpus S. Agnetis. Fuit istic ante L annps,
monasterium yirginum, sed propter earum corrup-
tissimam yitam , monachae translatae sunt, et census
istius monasterii (quod alias amoenissimum fuit) alterj
ecclesiae collati.
67
Extra poHam Capenum longissimae reliquiae
V 4
sunt aquaeductuum , mediocriter altae, ^ae fuerunt
ad oppositos usque montes perductae.
'Extra hancportam, Appia yia fuit, quae nunc
usque Neapolim fere yidetur, multis tarnen in locis
internipta. Strata est silklbus latis et subnigris.
Olim Brundusiiun usque, Stralione teste', et trans-
yerso itinere per Atellam , Puteolos, circa Baianum
sinum, usque Cumas. In> hac Appia via plurima
extant, a dextris et sinistris Albam usque et ultra,
sepulcra, ex Tiburtino lapide, varia li^ra, nunc
qucidrata , nunc spbaerica, sine apice , nunc pyramii a.
Nam et priscis temporibus erat Appia yia sepulcris
frequentissima.
Si plura- extra urbem sunt yisu digna (qualia
Marlianus quaedam annotayit) ego non yidi. £a
quaere apud illum in Libro ultimo.
' 8INGULARIA URBIS ET VISU DIGNIORA-
S. Joannis Lateranensis
IMfaria maior
Istae sunt maiores et
pulcbriores ecclesiae.
S. Pauli ecciesia
S* Petrus in Yaticano.
Rota.
Palatium Pontificis cum liortis et Belleyider et
Bibliotheca.
Palatium S. Georgii.
Maria Minerya.
Maria de Populo.
Germanorum templum, et ibi sumptuosissimum
onmium Romae monumentum Hadriani Seiti.
Sapientia. ^
Campus agonicos«
S 2
68
Pasquillfis«
Burgum Angeli.
T e t u s ta.
Capitolinus mons.
Forum Romanum.
Arcus Imperatorttm* •
Amphitheatrnm nunc Colosseum dictum.
Septem salae.
Thermae prope montem Quirinalem.
Mons Caballus.
Columifae cochlides Traiani et Antonini,
Rninae templi Pacis
Ruinae Palatii maioris et Circi Maximi.
Pantheon.
r
Templum Baclii,
Templum Fauni.
Qnanquam nihil ferc sitRomae, non yisu dignum.
Domus Cardinalis de la Yalle. Hie
Terus est omnis Romanae yetustatis thesaurus. Nam
tota superior aedium pars intus |in circuitum omatis-
sima est exquisitis yeterum marmoreis statuis. Ibidem
etiam lupa cum conditoribus urhis ex Porphjro.
£ regione post illam domum hortus est attinens
ad domum, in eam ingressus tan tum statuarum vides,
ut credas in eum locum unum, quibquid usipiam
Bomae fuerit inyentum , esse congestum. Inferius in
curia plurima iacent neglecta. Superius in porticu
utrinque in loculis suis positae sunt lectiores statuae
marmoreae. Lectissimae autem in horto pensili,
proxime adiuncto , qui elegantissime exstructus ita
insuper istis monümentis ornatus est, ut nihil sit istic
sculpti marmoris fere , quod non ex antiquitate repo-
situm adaptatumque sit. Locus est quadratus oblongus,
6a
in latitudine utriuque porticus , latera longitudinis
Kabent statuas in loculi» suis. Supcrius iutei^ositae
qasisi tabulae, baec verba- haben t«
Sinisirum Latus
Ad CoUaben^ium Statuarum InstauratlouGm , Peniillum-
•que Hortorui|i Ornanlentuin.
II. Tab.
Ad Amicorum J.ucunditatem Civium Adrenarumque Delee«
tationem.
III. Tab.
Non Ad Voluptatem Sed Ad- Cen^u9 Foftunarumqu«
Fayorcm. .
IUI. Tab.
Ad Delicium Vitae Elegantiarum Gratiarumque Secessum«
• Dextrum latus.
V. Tab.
Sibi et Genio Posterisqiie Hilaritati.
VI. Tab,
Antiquarum Herum Viyario Pictorum Poetarümque
Subsidio.
VII. Tab.
Honesti Otii Oblectamenfo Domedticaeqae Commoditati.
VIII. Tab.
Maiorum Memoriae Nfepotunrlque Imitationl.
Singula commemorare , quarum illde yidelicet
statuae qualesque fuerint, nimium foret , et memiuisse
ex loeo potes.
Ad dextrum latus descendebatur in conclave
q[Udddam, cui erat adiunetum balneolum elegantissi-
mis lascivissimisquc nudarum puellarum lavantium etc.
picturis ornatissimum , Pontiiicis in Burgo Angeli et
ämplius et sumptuosius , more Romano extructum.
In eadem platea, sed multo inferius est domus
q^uaedam cuiusdam civis^ in atrio infeiiori et ipsa
InceriH^ Cifictüiil , '' r6%am soiis supenus agitatam 9 et
qiiicqiiid"p#i^ riaturafm pulreris bombardici quoque
modo tßiii e^kiberi potest. Alter dies totus est festiis,
Ckt^din^es ^p^eiididi^srima pompa in Yaticanum yehun-
tnr, «t'ib^^rttndio"a pontifice post sacrum excipiun-
tiir. £0 di^''^ampa'na maior inCapitolio creberrime
palsattti»; ' -Stlb no^t^m rursnm instauratur spectaculum
homhstväif^ktiJ ^ Jacemaruin et ignium.
Vidi etiam modio tempore Pontifieem Viterbio
redi&«ifiteili' ,'inaxiniaponvpa , numerosissimoque coini«
tat«^t^olft.;io ififttei^ praecedentes eum, fuit etiam Cor-
pus Domini , in arcula quadam quadrata et fornicata ^
deaurata, equo candidissimo yeetum. Rediens S.
Fetrum ingreditur , ubi paululum orans , inde in pa-
latium suum proiiciscitur.
Cum ego in urbe essem, publica subhastatione
Tcndebantur bona Cardinalis deMedices, qui quan- •
quam omnium esset ditissimus (babebat enim quot-
annifr ihtrata €. M. Ducatorum , ut minimum) maximaf
tameil', plnrimaque debita reliquit.
Cum Romae apud D. Gysbertum Horstium
Amstelredahum Medicum Hospitalis S. Mariae de
Consolatione essem , in bortulo suo milii ille yiperas
suas (quas tribus iam annis, ut aiobat , alebat) et mihi
exposuit, se diligentissime observasse eas, quod ex-
periri cognoscereque vellet, num yera essent, quae
de coitu partuque earum ab autoribus quibusdam tra-
dita essent, yulgoque tanqitam yera crederentur.
Verum , inquit ille , reipsa comperi , neque in com-
plexu femellam prae dulcedine ooitus marito caput;
abi*odere, neque pullos (tanquam patris ultor^)
ycntrcm matris perrodere, sed baee esse yanissima.
O&tcndcbat mihi instrumenta illa, quibus coiörentj
75
utriqne habcnt 8ub caudae posteriorie part« , masculus
( si prcmas manu , crudum ibi ) stimulum , - ad raedü
digitalis articuli instar , album , femella (si distendas
caudam) eadem regione foramen parvulum, ut cun-
nulum agnoscas. Inde et pariunt , non simul omnes j
•ed singulos singulis diebus. Habent renenum non
in cauda , sed ore sub dente , quo« hinc inde acutissi-
mos habent , yenenum est subflayam. Impostnra est
porro , inquit , quod multi yulgo linguas yipierinas
diyendunt contra yenena , quum illae aliud non sint,
quam dentes Amiae piseis , qui quidem septem habet
dentium ordines. Eeadem etiam similisque impos-
tura est, ait, eorum qui lapides bufonis (trotten ilepn)
diyendunt, cum illae siut ranae marinae. Idque se
ex piscatoribus certum habere , et cum modia omnihus
in bufonibus huius lapidis ergo periculvm fecerit,
nihil tanK3n se effccisse. . • : .- : i
Romae a quodam ciyi, Neapolim profecturas,
annulos aliquot meos aureos, in deposito dedecam,
quos fdrto amiserat ille , ad Judaeum quendam cele-
brem Magum et Nigromanticum deductüs sum, vidi
illum coniurantem et Demonem in yitream caraffara
tegentem , sed quae respondit , certe yana erant«
Deposueram autem illos apud .nebulonem ^ quem ego
tamen honestum antea arbitrabar esse«
Epitaphia quae Romae plaouerunt, in alterum
libellum collegi.
Nota pro memoriai
Marmor numidicum Äi§frf>wavj.
— porphyricum Braunrot)^.
— parium fd)neemeiß.
Lapides Tiburtini, saxa quadrata wie flrae ^ccfcn«
l^et^uier. . . • .
opus musirum, mosaicum, mofatfc^ marmorayel
vitreata tessellatim composita. ^
NEAPOLIS.
Neapolis Chalcidensium et ipsa Partfaenope a
tiunalo Syrenis apellata. Plinius lib. 5. c. 5.
Profecturis Neapolim, ultimo ad urbem lapide,
transeundus est mons ille, Crotta de Yergilio
(ita enim, ni fallor memoria, yoeant) celeberrimus.
Crotta yero illa est rectissimus quidam planusque per
ipsum montem ab inferiori parte transitus, longitu-
dinis medii milliaris Italici (ut minimum) latitudiuis
eius, ut duo cuttus onerarii non impediti transire
simul possunt. Altitudinis imparis, sub utroscpie
enim ingressus (qui portarum formam haben t) ita pa-»
tent, ut equo insidens, recta lancea ingredi possit,
intus yero altitudo submittitur, ut trium hominum
statui^am non multum excellat. Excisus est mons
summa -industria , lateribus utrinque planis atque
aequalibuS) in alto fomicatim coeuntibus. Utraque
porta superius foramen quoddam habet, quo lumen
ad magnam utriusque ingressus partem suppeditatur«
Interiora yero obscurissima sunt. Quapropter moris
est, ut cum aliqui sibi curru yel equis obyient (quod
non ita facile, propter pulyerulentum solum exauditur)
alla montagna yel alla marina clament, ut
utrinque sciant, in quod latus concedant. Persuasio
vulgaris est , si quis istic aliqiiem iugulet spolietque,
latronem exire nullo modo posse , idque usu comper-
tum aiunt. In medio fere ad parietem est imago
crueifixi imposita.
Sub primum ingressum., . super portam sacellum
quoddam S. Yirginis adhuc yidetur , quod olim nescio
75
qua religione , celeberrimum erat , et per gradus in
montem incisos , quorum superiores restant , asceup»
debatur. Verum quod multae matronae non Yirginem
Diyam, sed Yenerem colebant (nam inde in arbusta
montis diyerti potest) iuferioribus gradibus rescisis,
ascensum probibuerunt. Ad boc sacellum ad dextram
sepulcrum Yirgilii Maronisa quibusdamdemon«
sti*atur« Yeruxn alii dicunt , id non istic , sed in horte
monasterii fratrum , quod est supra montem , extare^
cum Ulis yersibus, quae Tulgo noti sunt.
Mantua me genuit, Galabrae rapuere, tenet nuno
Parthenope etc.
Quod ut .yerisimilius mihi videtur , ita tarnen yiz
credo ^ yel bic yel istic bodie istud sepulcrum restare.
Alterum ad egressum statim templum Nostra
Donna de la Crotta yidetur. lUa miraculis clarcjt,
incipitque paulatim colligere tabulas yotivas, nam
recens et iuyenis adbuc est.
Paulo post urbs Neapolis; yidetur, cuiust ppsses^«
siones et borti non multo a dicto templo incipiente9
ad ipsam usque urbem producuntur*
Ürbs ipsa ad sinum maris Tyrrheni sita est.,
forma 4;riangulari , utroque angulo mare , tertio
montes, qui non ita magno interyallo distapt respi-
ciente. Arces babet quinque , quarum duae in mari ,
duae in urbe sita sunt , altera Castello yeggio
altera :€astillio noyo dicitur, ^ et quintam in
•ummo monte ciyitati incumbeate , quae omnium est
non sui fortitudine sed natura, loci potissima. Urbs
non plana est, sed paulatim assurgentibus aedifipiis
(accliye enim solum est) quasi bifida constituitur^
Inferiorem parte m , quae babitatissima est, a ynlgo,
mercatoribus , et pubUcis foris occupatur. Superidr
76
a nobilibus (quorum magna istic est copia) babitatur,
qitare in hac etiam pulchriora totius urbis palatia
Tidentur, inter cpiae potissima sunt palatium princi«
pis Salernitani et palatimn Domini Urs in i, e
regione ecclesiae montis oliveti, relicpiorum posses-
sores non noTi. Sed et in caetera urbe' egregiae
splendtdaeqne sÜnt domus.
niad inter pulcherrimas illius urbis dotes nnmc-
rahdum est , quiod singulae fere domus , fontes habent
salientes, copiosa et saluberrima aqua, qua amocni^
täte niilla huic totius Italiae urbs comparari potest.
Plateae sunt in communi strictiores quam latiores,
praeter caeteras autem tres mirae longitudinis,
superiör in la Vicaria rocatur, altera Capua-
na, tertia quae in regione arcis ad usque forum
producitur. Singulae memorabiles sunt.
Capnana ab ipsa porta Capuana (ducit enim
Capuam , quae distat XII milliaribus ) ineipit , qua
Caesar irigtefssus est, itaque et moiiumentä illa adhuc
restantV qnae siub ingressu illius in eius bonorem
posita sunt. Ante portam yidelicet Oeeanus et
Tb^tis y deinde per plateam hinc inde commodis locis,
Herciile^V Atlaä, Pcrpetuitas, Relligio, multacque
ialiae, quae cbmmemorantur in TriumphoNeapolitano.
Ecclesias habet mediocriter splendidas. Catbe-
drialis vel Episcopalis. S. Clarae. S. Mariae,
Praedicatorum etc. Ornatissimum omifium est
Templurii montis Oliyeti, in amoenissimo per-
altoque intra urbem loco positum, intus fere totum
maimoreis incrustatum, sed tamen angustum est.
Frequentatissimum autem relligione , S. Mariaede
Carmo (est monasterium fratrum) quae fplusquam
referta iutnsque tota obscurata est donaiiis votiyis.
. 77
Est antem illa non procal a foro. Est etiam ecclesia
S. L o i , sed tarn tenebrosa ut ex ofHcina sua erectam
putare possis*
Forum quadratum est, spatiosissimumque , sed
non Stratum lapide , in medio furca , alterumque tabu«
latum super quod insecantur cervices, extat. Ad
regionem templi praedicti , etiam fons quidam saliens,
cuius labioim maximum capacissimumque omnium est,
quae yidi. In foro sunt aliquot diyersoria, sed
bumilia aspectu, nee puto esse laudabilia. Est autem
Neapoli Tel maximus defectus amoenorum mundo-
rümque hospitiorum.
Ego apud yiduam quandam Hispanam , bonestam
diTitemque matronam amieitiae iure , quia eram ipsi
per Dominum de Corteyilla commendatus, diyei^
egique. \
Sex in urbe sunt quasi stoae, loca quadrata,
circum sessionem habentia , aperta , in quibus statis
temporibus anni, babetur nescio quibus de. causis,
publicus consensus et traetatus.
Ad portum babet molem quandam , quae ad sinis-
tram inflectitur (qucmadmodum Genuensis ad dextram),
longitudinis puto ad sesquiiactum teli. Habet et ipsa
in extremo turriculam quandam cum lucerna noctur«
na. Sunt et aliae paryulae moles , sed nullius momenti.
Paucae Galerae ( meo tempore ) in portu erant , naye^
ad octo.
Ecclesia S. Martini est Cartbusianorum in
monte urbi coniuncto, loco admodum alto sita.
Prospectus istic ex bortis et quibusdam cellis supra
urbeni , totumque mare amoenissimus , sed praeterea
nihil admodum magnificum.
78
Recta super Carthnsiam est aTx stunma^ non
alia, quantum foris apparet, quam loci natura forti^^si-
ma. lila et.quisquis illam occupat, toti urbi , quae
distincta quasi sub pedibus yidetur , plane dominatur.
Non potui intrare hospes , sed nee ciyes intromittun-
tur. Speciem habet longaeyae antiquitatis. Deino-
liebantur tum muros quosdau) , totam arcem ad horum
saeculorum usum mutaturi et munituri.
In arce autem yeteri (quae ad yiam Capua-
nam est sita ) fui , ibidemque ab ipso prioris yicei egi*
nae (quae yidua iam in hac cc/mmoratur) curiae
praefecto humaniter acceptus, cbnyiyiolo apparato.
Erat autem is. Brabandus , yir perhumanus. Inde me
per potiora conclayia duxit , quae ad superiorum sae-
culorum continentiam aedificata yidebantur, omnia
autem iam senio erant fere squalida. Jueundum
tarnen fuit, yetusta aedificia contemplari , et praeser«
tim antiquissimas in iisdem picturas. Adduxit etiam
in eam cameram, ubi armaria sunt, interque caetera
arma , panopliam F r a n^c i s c i regis Gallorum in qua
apud Payiam captus est, ostendit. Erat illa quidem
elegantissimi et optimi ferri , sine tarnen omni omatu
auri , ut in aliis panopliis yidebam. Thoraculus ille
superiorlibrandus mihi aliisque , manibus , porrige-
batur mire grayis. Istae exuyiae ad memoriam seryan-
tur. Ex arce transitus est ad bortos multo maximos
atque etiam amplissimos. In arce quoque hortulus
est pensilis, in quo tarnen praeter late amoeneque
patentem prospectum nihil est memorabile«
Arx noya ad ipsum urbis ingressum in piano
maris littore sita est. Forma quadrangulari , ex
lapide Tiburino, moenibus et turribus elegantissime
«xstructis. Prae se fert itaque et fortissimam et
79
pulcherrimam structnrae speciem. Cingitur eo latere^
quo urbem respicit , profundissima fossa. Est autem
duplex, nam ingressus, ipsam yeram arcem yideS)
quae simili fossa moenibus turribusque munita est,
ipsius pfiyimentuin tarnen ita alte positum est, ut per
clivum ad eam porro ascendatur. In eo loco ante
steterat monasterium praedicatorum , Rex permutato
loco istuc , ubi nunc est transtulit.
Porta interior buius arcis est omnium , quae yidi
splendidissima , tota ex marmore elaborato. Inde in
aream ipsam peryenitur, quae yalde spatiosa est,
quadrata, oblonga.' Ad sinistrum in amplissimam
illam aulam ascenditur , in qua quotannis conyentus
regni celebratur.
In eadem Yice Rex omni septimana ad minus bis
8ui copiam facit , supplicationes et querelas quorum-
cunque se accedentium humaniter cognoscit. Juxta
illam est turris, in qua custodiuntur Caesaris ^}
iocajia (ut yocant ipsi) a Magnifico Domino Joan-
ne de Corteyille, qui me sibi a Domino Joanne
Baptista Naturello Decano cathedralis
ecclesiae Antwerpiensis commendatum, summa buma«
nitate aflPecit, inyitayit, secum umbram ad aliorum
eonyiyia adduxit. Est Flamin gus« Habet quendam
Cornelium secum, yirum doctum, comitem meum
quotidianum. Habitant illi in eadem turri, quae
satis ampla est.
Supradicta Jocalia pro bumanitate sua Dominus
de Corteyilla mibi exhibiturus, et alios qüosdam
amicos suos cum ipsorum uaLoribus filiabusque adyoca«
6) localia, Monilia, gemmae, annuli, aliaque id
genus pretiosa gallice : Joyaux. Du C&u^««
80 .
rit , ita me duplici spectaculo mimm in modum oblec-
tavit. Erant autem haec fere.
Yagina cum integro capulo, ex auro et gemmis
utrincpie elaboratissima.
Sceptrum in supremo solis.fere'margaritis per-
grandibus , üt scis , exornatum.
Caesarea Corona, gemmis incredibilis magnitu-
dinis rutilans.
Pomum Caesareum yetustum.
Cappa imperialis , cuius philacteria ^) erant
resertissima , singula in suis locis posita*
Crux aurea apertibilis, ad palmae longitudinem ,
in fpia erant reliquiae ex Cruce sancta, ad formam
i|^sius crucis coniunctae.
Poculum magnum yetustum, gemmis undique
exornatum elaboratissimc.
Poculum aliud sed minus priori et recentioris
formae.
Dici non potest, quantum istic gemmarum mar-
garitarumque fuerit, quantaeque illae magnitudinis
et pretii. Erant autem pleraeque tantum ex bis,
Adamantes (plerique acuti) Smaragdi, Rubini ,
Sapbiri etö. Non puto me per omnem yitam quicquid
visurum yel sump tuosius yel splendidius.
Istic etiam yidimus Caroli ipsius effigiem expres-
sissimam, et admodum eleganter depictam in liateo
quo dam.
Extra urbem ad primum lapidem sunt putei rega>
les, locus yulgo Puts real yocatus.
7) Phillateriura seu Filacterium gallice filatiere^
Titta. Du Cange.
Est
81
Est ejnsdem generis , enias Romae et Ferrariae
Belyider id est, locus aestivus, aedificiorum , hör-
toroiii) riTulommy prospectüs situs^e amoenitate
elegantissimus. '
Palatium maios quadratum et oblongum est,
habitationes ia siugulis angulis , antiquae pic.
tarae, media area sub coelo ad layandi usuni solum
est destinata« Descenditar tribus gradibus , aqua in-
tromittitur, quoties et quantumvolunt; porticu orna-
tissima circumdatur. Sed Galli in obsidione postiema,
misere nonhanc solum porticum, sed totumfere locum
tractarunt. Quod si ad pristinum suum nitorem redu-
ceretur aliquando , non puto in tota Italia et amplius
et magnificentius et amoenius layacrum esse posse.
£ regione istius palatii est aliud äypaithrion
cum porticu« Ibi locus, ubi deriyatur aquaeductu»
in tirbem.
Inde descenditur in bortos, ubi rursum alterae
porticus, e regione lacus ad modum amplus, sed
neglectus iam et arundinibus oppletus; inde in alios
atque alios hortos, tandem ad ipsum riyum, patrem
omnium istarum aquarum et fontium, qui est limpidis-
aimus et amoenissimus.
Istic cellae ayium diyersarum , quae erant secun-
dum sua genera distinctae olim , et ibi conclusae , sed
et illae a Gallis confractae.
Inde per aedificia, quae olim erant familiae , redi-
tur ad primum locum. Ubique fonticuli et blandissima
prolabentium aquarum murmura, sylyarum ärborum
fructuumque gratissimus aspectus»
Verum et reliqui circa Neapolim horti et agri
incredibilis cuiusdam sunt amoenitatis, nee ullus locus
i]|.1iac parte Campaniae anteferendus in Italia« .
»ranff. «r<<^H> III. 1£^. 5
i
82
Neapolis vulgp Gentüis cognominatur, et merito,
cum innalla aliaurbe nobilium maior sit copia, quique
ftüam dignitatem praeclarius asserant« ltac[ue nemo illo-
rum dignatar pedibus incedere, nemo negligenter yes-
titns. Equidem plas uno die elegantissimorum equorum
(quibus celebris alioqui est Neapolis) istic yides, quam
in tribus nostrorum principum aulis medio anno.
Notp. Si equum indigenam inde abducas, istic
emptiun, solyere oportet de singulis decem scutis,
quibus emptus est , unum scutum pro telonio.
Regnum Neapolitanum asinorum yocatur, nescio
unde. Gerte exti^a urbem locus est , quae schola
asinorum dicitur, ibi enim docentur , commode scite«
que incedere.
' Keapoli yeterum statuarum*, quae alicuius essent
momenti , paucas yidi« Est tamen palatium in platea
Yicariae, quod est egregiis statuis per circuitum
curiae in loculis suis collocatis, exornatissimum. Istic
Mercurium, Bachum, Herculem, pluresque Deorum,
tum B rutum, et alias militaris habitus, item tugatas
plures statuas yides. Item maximum equi Caput aeneum
faberrimq factum et istic in mnseo positum. Sunt
yisu dignissima^ nee uno in loco plura integrioraque
yidi et selectiora (excepto paiatio et horto Cardinalis
de la Yalle in Roma).
Neapolis hyemem yix duobus mensibus sentit,
Januario et Februario , aestates autem econtra feryi-
dissimas. Cuius gratia rai^a sunt istic aedium tecta;
illae enim crassiori muro paululum, ut yix sentias,
decliyi teguntur. In eo sub noctem ascendere , istic ,
obambulare , totam urbem et mare contemplari potes,
si domus yero (ut mea luit) sit in superiore ciyitati»
parle sita. Seryi istic seryaeque (praescrtim Maurae)
«^ 83
plarlmi sunt, emuntar reyenduntarque pro libita»
Inaores mulieribus omnibas tarn nobilibus quam tuI-
jpüribas communes , inque frequentissimo nsu sunt*
PUTEOLUM.
Pateolosa salubribas aquis, isticpassim scaturien-
tibus dictos esse, Plinias significat Lib. 3i. cap. i.
In itinere Puteolum versus primum in alumina-
rias ineidisti , quarum formam , coquendique aluminia
rationem memoria tene.
Inde per montes aliquamdiu ingressus ad lacum
quendam circularis formae deyenis, qui undique^mon-
tibus septus , ripis tamen circum sat latis , amoenam
loci speciem reddit*
Istic ad dextram e yia digressus, e regione lacus
aliquot thermas yides humiles et angustas, sulphuri
omnes odoris , et tum eyaporantes« Unde qui fortiua
sudare yolunt, in subtabulatum per gradus quinque
aut sex descendere possunt', isticque considere, est
enim ibi maximus calor. Dicunt has esse yalde salu«
bres , et quotannis Vice Regem in yere istuc sudandi
causa yenire.
Supra has est Crotta de cane. Specus ille,
quem letalis esse aeris , nee in eo quicquid yiyere
posse dicunt. Inde dictus, quod canes utplurimum
hospites experiendi causa immittere soleant, quo»
$emimortuos si extrahant, et aqua ex proximo lacu
reficiant, superyiyunt. Nos ranas iniecimus maius-
culas, et remanserunt. Specus non altus est, sed
infra hominis staturam, neque latus, neque in montem
ultra quatuor passos protenditur , in fiae paulatim
descendit. Cxbalat autem ealidum quendam humi-*
dumque spiritum, c^uod brachicf immisso sentire potes»
84
Quin et ipsum solnm , quod ante specum est , in kjao
consistis calet, quod statim in plantis pedum persen-
tiscis. Plinius Lib. S. cap. g5» dicit in Sinuessano
Puteolanoque agro es8e*sp^cus, quos spiracula, alii
Charoneas scrobes vocent, mortiferum etiam homini
spiritum exhalantes» Horum unus hie esse potest»
Hinc rediens mrsum in yiam , perpetuis monti-
bus tantem in altum progressus , odore diutino
sulpburis commonitus , ad dextram cireularem
omnino quandam planitiem despicis, totam sulphure
flayescentem. In ea qiioque una parte lacus est,
sed non magnus, ut ille prior. Nos altero mon-
tis latere in eum descendimus , invenimus solum ex
mera sulphuris constare materia. £rant aliquot hinc
inde casulae, frondibus exstruetae, ubi fomaces sta-
bant, quibus sulphur excoquitur. Inde ad lacunas
ilias perreximus, quae non aliter quam densissimo
fumo evaporant, et aquammulto ferrentissimam miro
aestu undose in altum iaculantur, Volyuntque. Dicunt
mihi , si quod istic animal iniicias * parvula interpositä
mora , te praeter ossa nihil extrahere. Locus maioris
lacunae circumquaque est parris cruciculis refertus,
quos in extrjDma ora posuerunt illi , qui audaculi sibi
yisi sunt« Quocunque incedas panlo fortius , percipis
aiiditu quandam subterraneam concayitatem , lapides-
que desuper preiecti, non aliter currunt (ut ita
dicam) aut alium reddunt ß-onum , quam super glaciem
proiecti. Est enim leyis et arida superficies , nee in
ea , ubiyis , spatiari licet.
£x hac ingenti profundaque planitie , ubi rursnin
in montem peryasisti, yides ad radices montis amoe-
uissimo, omniumqui esse possunt usquan^ , prospectu,
et ips«m Puteolim ita prominenter in litor6 sitam , ut
85
in mari potius esse positum videatnr, alicjnot insalas,
et totum e regione Baiainim ex longinquo portum. .
Pateolum, ut Plinius scribit colonia, olim Di-
caearchia dictum , oppidum parvum est , in alto
ftitum, yetustuxn. ktic ciVemcpendamsenempistorem
Germanum casu oiTendi. In ipso oppido nihil fere
visQ dignum« Foris autera sparsim in Kttore maris
amoenissime , et monasteria aliquot , et nobiliom pos«
sessiones sunt satis elegantes. Mnlta etiam ex ipsa
Romana vetustate y identur adhue aedificiorum yestigia.
Ibidem inborto fratrum Franciscanorum Terminus
Tidetur, etproximeconiunctaf altaequaedamfomices,
concamerationesque , quidamputant Thei*mas fuiss^.
Momente etiam liL columnarum , q^e ad sinis*
tram, ubi ad monasterium äscenditur, yidentur.
Ex menasterio descendejfido alter^ yia ad C o 1 o s-
seum perrenitur, quod est admodum amplum, forma
oyata, foris Romano corruptins, sed intus multo
integrius« Nam et sessiones adbuc optime yidentur,
quamyis terra plerisque locis et arbustis obrutae , et
muroram ambitus integer» qui yalde in altum attol-
Inntur. Area arenae (hoc est medius locus) totus
iam cultus est , ut totus iam locus sit elegantissimus
hortus, isto magnifico aedificio inclusus. In prima
porticu eius Galli Neapolitano hello praesepia murata
pro centum amplius equis extruxerunt altero latere ,
quo ego yidi (neque enim circumiyi totum) isticque
•uos equos collocarunt« In quibusdam portis emble<
mata quaedam yidi adhuc restantia , quidam etiam ista
forma , plane ut hodie fiunt*
Istud amphitheatrum mihi ita placuit, ut non
dubitem, ipsum intcr potissima, quae ex Romana
yetttstate supersunt, monumenta eonnumerare.
86
Item deinceps in concameratum quoddam aedifi-
cium yenitur , mire structum, multis cameiis, una in,
alias subinde dimitt^ite , distinctum* Quaelibet fere
Camera interior quatuor habet portas, in coiiiunctaa
Cameras dimittentes . Tocant totom le Gamarellae.
HaBitant Puteolis plerique piscatores* Isti non
paryum faciunt lucrum ex bospitibns , qai adyeniunt
perlustrandorumistorum locorum gratia, quaecpiidein
ipsi singula notissima habent, et hospitibus navigio
8U0 adyecüs, binc inde C(Hnmonstrant, ii^cpie ea
praeeuntes ducunt.
Extant istic in Puteolano sinu maximi cuinadam
pontis (qui ex littore Puteolano in oppositom littns
recta yidetiÄ^ foisse constructus) adbuc ingentes pilae,
in medium fere interstitii (quod est profecto longis-
simüm) excurrentes. *
PORTUS BAIANÜS.
Moris est nautarum , ut hospites ad remotissima
loca primum adyehant et inde demonstrationem inci-
piant* Itaque Uli relicto littore recta mare transeunt
quasi Procidam petituri, quae ubiprope in conspecta
est, tum ad littus accedunt, hospitesque exponunt«
Procida insula parya sed elegans est. Montem
habet praealtum , in cuius summo aric sita est fortis-
sima. Caesar donayit eam, (ut audio), Marchioni
de - Guasco.
Primum quod nautae in littore isto ostendunt est
locus ille quem tocant la pescina mirabile^
Ingrederis molem quendam , statimque pluribus gradi-
bus descendis in aedificium grande, oblongum, qua-
draiigulare, fornicatun^ et ecclesiae simillimum. In
longum habet quaiuor ordines columnarum quadrata-
87
mm crassarum (his fomiccs et totum opus sustine-
tur) cpiorum ordiniun quilibet continet XII coliunnas.
Sunt uno num^ro XLYIII columnae , ontnes eiusdem
magnitudinis et formae. Ad primum ordinem colum-
narum descenditur duobus gradibus circum circa
continuatis. lu duobus autem transrersalibus angulis
.«nt .imüi forma gradas scalarum, <iuibu8 ascenditur
et descenditur. Fenestrarum ego nullam vidi figuram,
neque indicium etiam. Foramiua quidem aliquot hinc
inde. yidimus , quibus lumen incidebat , sed Tideban-
tur ruina muri potius , quam hominum manu factae.
Alioquin ipsum aedificium quasi integrum fuit. Quid
autem iuerit olim , non intellexi. Yocant Piscinam
mirabilem, dicuntque ^piscinam olim fuisse, quod
mihi propemodum yerisimile fit, tum ex loci forma,
tum quo^ recordor , alicubi Plinium tradere, (Lib.
IX. cap. 55) apud Baulos in parte Baiana piscinam
habuisse Hortei^sium oratorem, pro Huraenis ,
quarum unam ita dilexit, ut exanimatam flesse crede-
retur« In eadem yilla etiam Antonium Drusi
murenas habuisse. Quanta autem piscium yiYaria,
murenarum inprimis, fuerint, ex autoribus facile
coniectare licet. Äuget et hoc eam coniecturam,
quod in ipso monte ( qui omnino mediocris est , hoc
est non paryus) illa extat, et apud eundem autorem
tegatur , yeteres aliquot nobiles, ut Lucullum et
Hortensium summis impendiis montes excidisse,
' ut mare admitterent, Blondus opinatur Luculli
domum iuisse.
Ex hoc loco egressi ducti sumus ad le ceiite
camarelle, qui locus ad alterum teli iactum ex oppo-
sito huius Piscinae yidetur. Sic dictus, quod aliud
nihil quam cameras , una subinde in alias dimitteute ^
8»
habet. Extant etiam illae hodie in monte ipso^ qm
an et olim sie istic fuerit, dubium est» In eo si
paululom descendas yides ruinas pnmum magni aedi-
ficii, fornicumque partim iam snb die existentiuni.
Unde crediderim superiori saeculo istud aedificium
multo amplius , integrius , pluribustjue cum cameris
i^tic yisum fuisse. Superioresqne quasque cameräs
ampliores altioresque fuisse. Descendis igitur,
ingredei isque ipsas ruinas, tanquam secundo ioco
positas, Istic yides aedificium quadrangulare , paulo
altum, crassis quadratis columnis duplici ordine
sustentum. Prope unam istarum, foramen quoddam
est, quod yidetur ruina non arte lactum; per illud
iTese nauta ductor cum face primus dimittit, inde
descensuris opitulatur, eosque excipit.
Quo si dcscendimus in transitum quendam statui*
mur, iile hinc et inde Cameras habet. Camerae
quadratae sunt , aliae aliis ampliores £x Ulis in alias
Cameras, aliosque transitus dimittimur. Nam est
pluribus transitubus ( ut ita dicam ) distinctum aedi-
ficium , quod est tam intricatum perplexumque yariis
sui simiiibus cameris , ut non immerito quidam
putent, labyrinthum fuisse, ausintque ita nominare,
quorum in numero est Anton in us de Russis
Jureconsultus Cälaber, qui mibi ex Borna Neapolim
usque gratissimus comes fuit, homo omnium litte-
rarum doctissimus. Sed puto eos similitudinem
potius, quam X!em ipsam dicere« Haec loca com«
memorat partim et Peti^archa Lib. II. Episto-
larum ad Sulmonensem Barbatum (fuit is cubicu-
larius pontificis) quem ut ea secum inyiset hör-
tatur. Puto et Pontanum alicubi earum men-
tionem fecisse.
89
Item ipsae camerae «pian^am altitudine parum ,
tarnen ipsis foribus admodum decrescant , ita demissis
arotisque quam multis, ut non hominibus adultitf , '
sed pueiis exstructae yideantur. Non nisi incurTna
et transyersus ingredi potes.
Parietes undique ex Gypso etiam nnnc albent^
liec in cameris quicquid omnino ridere potes , et,
quo earum usus ullum sumere possis indicium. Non
riscus, non clavus, nihil omnino. In foribns nuUa
Tel cardinum vel serarum vestigia. Nusqnam fenes-
trae, yel quod fenestrarum loco esse possit. Jam
quod maxime sumus mirati , in intimis plerisque came-
ris, puram terram ad extremum parictem, sesqui
cubiti nonnunquam altitudinis, congestam yidimus;
cum neque finde eo perrenisset ( omnibus {yidelicet
circum integris ) , neque quomodo aut cur fom
impoitari debuerit istuc, iuyenire rationem ullam
possemus. Res profecto admiratione digna» Yemm
idem postca et in Sybillae antro yidimA Yesperti-
liones bic fere nuUas sensimus» Quid a^|em hoc
aedificium fuerit olim , coniectare planissime nequeo.
Ad eum igitur modum, cum inferiores qnasque
camerellas pen^epsissemus, tandem per priorem
locum rursum superas eyasimus ad auras. Adque
nayigium redeuntcs inde solyimus.
In reditu praeteryecti sumus n^^tem Gay ita
(sie yulgo dicunt) ad quem in proprio quasi scopulo^
montem aequante sed separato , proxime arx quaedam
yidetur , summo ingenio exstructa. Forma situs rara
est. Ad radicem huius est alia quaedam quasi arx
yetustissima, ampla aedificia^ dicebant fuiase habita-
tionem Tulliae*
90
Inde in portum Baunum penrenimui, eint
montes, montagna da Baie, et regio late le
Baie dicitur. Istic rursum egressi, iuxta frequen-
tissimas aedificionun ruinas *), iam yepribus et arbori-
bus maiori parte obductas perreiimus ad lacum
Averni bodie quoque lacu d^Ayerno dictum,
qiu quasi^in aece&su quodam sitos, montibus circum-
datur. Eät et ipse fere circulari forma, iustae
amplitudinia» Mautae negant in eo fondum reperiri.
In eiu8 passim litore ad montes hinc inde aedificia
nostromm saeculonun existunt , partim aatis elegan-
tes, maiori autem ex parte sunt thermae.
Ad buius ainistrum ( accedentibus ) latus, est
indgnis ille mons, qui specum et cameram SjbiU
lae, ut ynlgo nominant, continet. Ad ipsum montem
paululum ascenditur, deinde tenebricosum quendam
ingressum conspicis. Nos rursum accenso funali,
qnod pergrande attuleramus, intrayimus, Mercurium
nostrum se^entes. Primus ingressus satis et latus
et altiM^ est, ita ut dao simul fere recti, transire
possint, yerum progressu magis et magis] demittitui;.
Hie äditus igitur piano itinere quinquaginta , aut
sexaginta passibus recta dncit, inde declinat in con-
camerationes qnasdam mirabiles , et prioribus Cento
Camai^cUis minime simile8;vjiam et ampliores et qua-
dratiores et ^iores sunt, neque tali ordine, aut
I
I
'") Plinius scribit , iuxta lacum Ayemi Gimmerium
oppidum fuisse, ego autem iion ausim dicere,
has ruinas (quanquam oppidi alicuius omnipo
fuisse videantur ) inde restare. Alioquin Ayf rno
yalde sunt Ticinae*
X
91
aequali intcr se ftoli altitudine positae. Itaque huc
descendendum , illuc ascendendum est, et sie ipsi
quoque transitus nunc dccliyes, nunc decliyes sunt.
Parietes obscuri et squalidi ubique/ unde locus ipse
hörridior aliquanto apparet et tristiur. Inter has
Cameras una extat, quam Sybillae cameram
yocänt, quadrata, ad superioiis hybemaculi mei
Francofurti amplitudinem , ea multo elegantissima
fuit olim 3 opere musiro (ad instar templi Bacbi prope
Roiinam) undique exomaia. Et licet ipsae tessclae
omnes fcre per eos qui diyersis ftemporibus istio
fuerunt, exemptae sunt, tarnen adhuc totius ornatus
yestigia et emblemata (quanim quaedam integra
sunt) satis restant. Unde arbitror hanc cameram
potissimum ( quod elegantissima esset ) Sybillae yulgi
opinione tribuitam fxiisse* Nam dum opinentur illam
in hoc specu propter Ayerni yicinitatem habitasse,
consequens erat, ut hanc ipsam cameram prao aliia
occuparet. Haec undique continua §st, uno ostiolo
patens. £ regione ostii habet arcum quendam in
ipso muro ad sesquipassum retrocedentem , non älia
forma , quam si caminus esset , qui tamen esse hoe
loco non potest« Haec Camera est omnium purissima«
Hinc regressus per transitum quendam mimm duce-
ris, latitudinis est quatuor passuum, longitudinis
XX aut paulo pluris. Altitudinis mediae humanae
staturae. Superior pars non arcuata est, sed ex
muro piano propter gypsum leyissimo, quanquam et
eam speciem prae se ferat' quam habent piurimum
attriti. Per hanc incuryi iri?epsimus in quandam
quasi aululam. Haec erat quasi extrema« Erat alti-
tudinis HI hominum fere , passuum LXX longitudi-
nis, TU aut octo latitudine, qnadrtng^arii , n^
/
92
habebat aliam aditnm quam praedictum. Intus
omnium renun Yacua) a yespertilionibus tantum,
qui anmmis parietibus copiose adberebant, nobisque
mox. conspecta face permolestae fuerunt , inhabitata«
Sic igitnr excedere coacti, per priorem locum reces-
aimu»*
Et memento Cameras bas per varios anfractus
sorsum deorsumque collocatas, turbare iudiciom ut
certam aliquam aedificii speciem animo concipere
non facile possis. Item quod quaedam coUaterales
parietes superius apertas babebant , ita ut coniuncta-
rom fomices conspiceres (quod in cento camarellis
non fait). Item quod in quibusdam illamm ad eundem
modum terra congesta yidetur, quo apud C camerellas*
Hoc quoque obseryayi, bunc nostrum ingressum
recenter inyentum fuisse , esse autem et alium quen-
dam , qui antea in usu ftierit , quem ego tapien non
.yidi, nee id. facile credidero. Itaque omnes istae
camerae quasi Aedio in monte exstructae sunt , neque
aerem neque lumen coeli babentes, ut quod fuerint
aut cuius rei gratia istuc impositae sint, mirari
iantum , non scire possis.
(Ilic obiter notabis Acidemiam Ciceronis,
yillam porticu et nemore, celebratam, ab Avemo
lacu Puteolos tendeutibus impositam litori fuisse , in
qua post eins obitum fontes calidi oculis salubres
eruperunt, ut Plinius Lib« XXXI* Cap. IL comme-
morat. )
£x boc igitnr montium quasi septo egressus , per
planitiem snaritimi littoris, non paryo interyallo
deflectis sinistrorsum in Thermas yarias sudatorias
etaquaticas. Situs loci est yalde amoenus, ordine
ad radicem montis domus coUocatae, aliae aliis
93
elegantiores, pleraeqae Hnmile» neglectioresqu^ , ut
quae plurima anni parte deaertae aunt. Yere tarnen
^ et Maio mense frequentatae. Tum istic plurima
hominum multitudo conflait aalutis caussa, tun^
quoque istic hospitia habitata aunt. Interea temporis
nemo fere istic habitat. Sunt autem hae balneae
omnium quae sciuntur celeberrimae , quandoquidem
aquae nusquam largius ( ut Plinius . tradit Lib. 3 u
cap. II.) quam in hoc Baiano sinu nee pluribus
auxiliandi generibus emicent, aliae sulphuris, aliae
aluminis, aliae salis, aliae nitri, aliae bituminis^
nonnuUa etiam acida salsaye mixtura. Quaedam etiam
yapore prosunt. Tanta eis ris , ut balneas calefaciant,
obsonia percoquant, in mari ipso quaedam yaporent.
Vide Plinium*
Hinc tribus miliaribus Cum am itur, de qua
istud dicere potes : Cuma fiiit. Toteres ruinae yiden-
tur adhuc passim , habitatur tamen adhuc , sed tenui-
ter. Monumenta memorabiliora yidentur eo loci ,
quem lo cayallo dicjant« Ibi adhuc arcus fatis
integer et elegans , aliaque praeterea restant.
Inde si ad Baianum sinum redeas, rursumque
nayigium conscendas, inter caetera praeteryeheris
sinum quendam, in euius late littore tractimque per
montes, continuas yides magnorum aedificiorum
maximasque ruinas» Vnde facile colligere potes
oppidum et elegans et amplutn fuisse. Quod tarnen
crebris terremotibuS disiectumque , proptereaque ab
incolis desertum fuit , üt mihi poUea retulit Marcus
Antonius Antimachus graccus Fein^ariae pro-
fessor, is dicebat fuisse ^. Yides autem istic
8) Hier fehlt ein Wort in der Handsclirift.
94
.ei[pres8issimaiii figuram devastatae collapsaeque orbis
iamque arbustis et yepribus frondescentia. Quidam
tarnen adhuc istie in Ulis locis , quae integriora sunt,
kabitamt) narigia maiora minoraque reficientes; eat
enim ibi quasi portus quidam tutior. Inter caeteras
rtiinas in imo littore, quaedam quasi media turris,
rotunda, crassaque festat.
INota. Totis istis littoribus continui snnt montes.
Tandem adyeberis ad eum montem, in quo 'est
lo sudatori. Ad bunc quam proxime accedit mare,
ut rix aliter quam narigio accedi posse videatur.
Hie mons , eum intus band dubie rebementer arderet
foris tarnen nihil eins rei prae se fert. Egressus in
littus primum amplam quandam peraltamque intras
cameram, cuius fornix (et) parietes antiquo reticu«
latoque opere exornati fuerunt, quae tarnen satis in-
tegre adhuc Tidentur. , licet non splendide. Porta
eins magna lataqüe est* Ad sinistram dextramque
aliquot lectisternia murata, quibus lecti imponi, et
inibi vel aegroti rel alii qui lararunt conquiescere
possunt.
Nota* Haec yalde lata sunt, continuanturque
ad totos utrosque parietes. Ad principium tarnen
portae, sunt II* quadrata labra, in quibus importata
aqua layari potest.
In ei^tremo pariete e regione portae, in medio,
balneum est aquae calidae , sed egregie temperatae* .
Locus est quadratus, non admodum amplus. Utrinque
quatüor aut qninqne gi^adibus descendittnr. Aqua
duorum pedum profunditatis, nullius grayioris odoris,
nihil habet sulphuris , nitrosa yel aluminosa tantum.
Est istie specus , ex quo calefacitiir et profluere vide-
tur. Hie tani coimiiode exCayatua est, ut plures
95
personae »iib ip30 sedere larareqne possint. Sed
quanto interior^ tanto feryentior. Itaque subinde
tibi calorem mntato loco temperarc^ potes. Extra
specum (c[ui patulus et lucidus est) acpa^ temperatis*
simaesunt« Dicunthasbalneasessesaluberrinias. Nos,
quoditem essent amoenissimae , in iisdem (postquam
cxsudatorio descenderamus) , layimus. Camera enim
lucidissima est, et audis^yicini maris grata murmura etc*
Extat autexn tota in ipso primo monte.
Extra hanecameram, proximae ad sinistram scalae
sunt qualesquales, yiginti plus minus graduum, quibus
foris fiexuose adscenditur ad adittun sudatorü. lUe
antri instar patet, satis ubique altus, (inteUige ut
rectus transire .possis) sed arctior, neque enim nisi
unum bominem latitudine excipit. In eo quam pau«
latim sensimque ascendendo , et deinde reeto tramite
ad quinquaginta .amplius passns fueris progressus, ad
sudatorium peryenis. Tum enim yia bifariam diyiditur.
Altera enim recta producitur ad passus ultra septua-
gix\ta, lumine binc inde per fbramina quaedamillucente
ita clara ut sine lumine transire que^s. Haec ad sinis*
tram ordine continuo aliquot habet lectisternia murata,
sed non lata. Ad dextram yero distinctas habet cama«
rellas eodem ordine, singulae cum suo lectisternio
murato. Horum idem est usus cum superioribus. Et
ista yia a principio ad sui finem (qui tandem in prae-
ruptam quandam montis partem desinit) non interiora
inontis petit , sed in latere eins tota perdueitur.
Altera autem yia , quae ad dextram tendit (eins-
dem cum priore altitudinis et latitudinis) in ipsa mon-
tis yiscera perducit. Nos igitur omnibus exuti vesti-
buSf^ rursus accensa face (nam in ea nihil videtur)
ingressi sumus. Forir huniidum tantum quendam
96
Taporem, iugrcssus paulatim calorem sentis. Ad X
paMUS progrcssus sentis calorem (qui superiora petit)
capiti grayem. Itaque demittere caput oportet , idque
quo lougius procedis magis et magis, ut deüiceps
totus incuryus inceiiere , . tandem etiam manibus
genibusque repere cogaris ; siquidem penetralia
petas , alioqui ubi yoles consistere , sudareque Toles,
quanto in calore magis lubeat. Im^m autexn solum
frigidiusculum est , in quo respirare et calorem
ftursum tendentem declinare lic^t. Nos, qui non
iudandi sed inspiciendi loci causa eramus ingressi,
quoad potuimus pro ardore, iiTepsimus. Tandem
rursum ad bivium pervenimus , cuius sinistra ita tem-
peratum erat) ut ex eo nullum calorem senserimus
nobis obyium, unde suspicor fortasse et ipsam ex
altera parte esse aditum ad sudatorium. Quae autem
ad dcxtram erat , adco feryentem yaporcm exbalabat,
ut prorepere in illam non possemus, et paulatim decli-
nare yidebatur , ut putem non procul inde in ardentes
montis caycmas eam desinere. Nos igitur redeimtes,
cum effusissime sudaremus, in inferioribus balneisi
nos abluimus« N^qiue hie locus sulphu^* admodüm ölet.
In reditu ad Puteol.os, adyecti sumus ad eum
locum , quem fqnte marin o (si bene memini)
appellant. In ipso mari yides yiyidissimam quandam
renam, aquam dulcem, in forma Ci;pitis mei ad pedis
altitudinem eiaculari*^ Res profecto mira. Plinius
scribit in Baianis, in ipso mari calidam alicubi etapo»
raiHs , de quo milii tarnen nihil e^^ploratum est,
A l. B X.
In Alba ycteri, quam Albanum hodie
yocant, nihil fere yisu dignum restat.. Oppidum est
longiori
97
longiori tractulin montibus situm, longa yetustate, et
noyissime etiam in sacco Romano misere yastatunu
Quicqoid statuanim aut sin^lium rerum istic foit Bomam
tempore translatum est, quare istic nihil yidi praeter
marm«r quadratum in qi^o erant XII magni Dei multo
fai)errime sculpti, tres subinde in quoque latere. Stabant
autem omnes, excepto Jove qui sedebat et altera manu
in sinum posita, fulmen tenebat in extremo fiammas
habens* Beliquis quoque Diis sua insignia. Deae
fere omnes yestitae. Elegans omninp opus* Extafi
in sacello ecclesiae parocbialis, cuius fores marmoreis
emblematis antiquis exornatae sunt. Similia emble-
mata ex marmore antiquissima et elegantissima yides
in ecclesia Episcopali in colle prope portam.
Extra urbem via Appia, Romam yersus ad
leyam extat sepulchrum et monumentum. Pjra«
mides sepulcbro impositae altae sunt et totum monu-
mentum crassum et grande. Dicunt hoc esse trium
illorum Curiaciorum. Tota deinceps Appia via usque
Bomam plurimum videtur variorum monumentorum
et variae formae«
F ü N D I.
Fundi amoenissimo loco siti sunt. Foris Neapo<»
litana^ia monasterium habentsupra mo^uiu amoenura,
Eadem via est arx cum hortis vetustissima , urbi in-
clusa, in qua habitat Domina Julia deGonzago,
celeberrimae onmium quaeinitalia snntformäe. Mauri
ante duos annos, XXXIIII. scilicet anno, inopinata
classe appuUi (mare enim paucis miliaribus distat)
post meridiem, apertam urbem nemine resistente
irruentes, incautQs et minime hoc metuentes incolag
oppresserunt , occi^is primo impetu multis, reliquia
granff« Hv^^ii) III. Z^. <$
#8
deinde omnibus, cum totis facultatibus , nayibus im*
positis , discedseioint. . Qui in montcs ricinos confa-
gere, eyaserant; ex quibus fuit ipsa Domina Julia ^
eius loci Domina. Quae rix , paucnlis rebus arrepds,
sine caligulis suis , in montes efTugit. Unde in eam
lusit Pasquillus illudanno XXX Y. «Prout festinans
abiit in montana.«
. \
C A I E T A.
Eleganti satis^ sed minime tuto loco sita est.
Oppidum Tetustatem prae se fert , qua notum est.
Ha])itatur in yallc et monte , sed qui in monte habi-
tant , tuti soli sunt couti^a Maurorum incursiones.
Maior ciyium pars piscatorcs sunt, utrinque enim
habent mare, et sinister sinus Mol am respiciens,^
Talde amoenus' est. Est ipsa in monte satis alto sita,
Terum adiuuctum habet alium maximum montem, in
quo arx Caietae collocata est, quam quidam audent,
omnium totius Italiae fortissimam diccre , et iila arce
sola et mons et ipsa civitas ab hostibus defenditur«
Mulieres istic habet foelicissimae formae. Inter
caetera miraculum ostenditur in rupe quadam, quae
in duas parte» tota diyisa est, adeo ut ad quatuor
aut quinque pedes , utrique parietes disteut * Rup-
turae. in utraque parte iüncturam satis ostendunt.
Vulgi autem persuasio est, eam rupem dissiliisse,
quum in cruce Dominus Ihesus moreretur*
V I T E R B I U M.
Oppidum satis amplum , elegantem fontem habet,
^Itum .et multis salientibus uberem. Turriculas aedi-
bus adiuuctas habet inulta^ , vctusta spccie.
89
jS E N A.
.1.
^Civitai elegantissima , alte sita, montes circnm-
q[aaq[ue liabens , sed eos planiores humiliore que , et
inde oinoes cultos , et in agros reduclos. Possessionea
iniiadem habet passim admodum multas. In ipsaurba
aedificia, Tetustiori quidem forma, sed tarnen inprimia
elegantia , et nonnihil angusta. Palatia Habet plurimai
cpiae ampla et superba omnino sunt, inter qnae pala*
tium Cardinalis Senensis, et illius ^) qui Tyran-
nus yulgo dictus est, potiora sunt Sed istic in communi
aedificia puichra praestantiaque yidentur. Forum
amplissimum est orata forma, pene caldario simile^
ita concayum ad defluxum aquarum. Sed , quod mire*
ris, in ipso foro aedificia minus splendida sunt , paucia
exceptis. In eodem foro f bns marmoreus , oblongus ^
multis imaginibus yirtutum et quorundam yeterum
omatissimus, aquae salubris copiosissimus« In eodem
foro est ' Palatium amplissimum , intus summe magni-
ficum , yarüs aulis et cubiculis. Uli adiuncta est turris
eleganS' alta , sed non erassa* Hanc ascendere bos«
pites possunt, urbemque inde contemplari, quae tri«
quetra est. In eadem tibicines sunt quatuor aut quin-
que, qui statis horis sub prandium et cenam Signoriae^
et alias in die, concinunt istic«
Signoria* auten\ constat ex noyem yiris, magna
cura , per sufiragia omnium classium , quae ex multis
familiis constaut, elcctis. Hi duobus tantum mensibus
regnant, et in palatio perpetuo. habitant. Yestiuntur
P4tU)ip rubris, longis, et cappis capita inyolvuntur.
Istorum unus Capitaneus dicitur. Ulis tamen trea
9) Ohne Z weife] Ist hier von 4em Pallaste der T^*
true€i die Rede ^ welche damals Siena beherrschtem
@ 2
100
Trihuni plebis et XX Senatorcs (qui singulariter etiam
caiisis audiendis praesujit) adiunguntur ^^ suffragiis
electi, et lii YI mensibus praesant. Exaeto tem-
pore omnes (aliis electis) magistratu hoc diacedunt
et rediguntur rursum in ordinem. Totus autcm
senatus ex CCC ciyibus coustat. Familiae nobilltim
istie quam multae sunt , potentes et factiosae , dici-
turquc urbs ista seditionibus prae ceteris crebro
aestuare.
Tcmplum habet Tetustisslmum ^ et supra quam
dici potest exornatimi. Omnia intus marmoreis
'incinistata. PayimcntiAn totum tesselatum , rariis
£guris et historiis ex utroque testamento splendidis-
simum. Prope portam habet circulum , in quo Italiae
potentiorum civitatiim insiguia ordine locata sunt , ea
autem pleraque animalia habent , elephantes , leones,
lepores, grucs etc. Superius tabulatum sub tecto
angustum, veneto colore et aureis Stellulis exornatum. .
Iii circuitu autem omnium Pontificum , qui aliquando
fuerunt, capita circumposita. Ante portas templi humi
ficta historia Publicani et Pharisaei orantium.
£ regione huius est faospitale amplissimum-,
transitus habet in longum tres , in transversum duos ,
/ct utrinque maximum lectorum numerum. Prospec-
tum altera parte valde amoeiium habet. Decumbe-
bant in eo pauci. Ex eo bis singula septimana panes
dantur undecunque venienti, etiam summa frumenti
penuria, et triduo quilibet hospes recipituy. Aiunt
redditus hospitalis non multo minores esse Reipubli«-
cae ipsius. . .
Iiisignia urbis sunt Bomulus et Renius sub lupa,
qnae hine inde columiiis iuipositn per urbem passim
vidcntur.
101
Foeminarum istic mira foelicitas, et ornatun
etiam, c[ui mihi plus onmibus arrisit. Fui istic diem
dominicam , et vidi ipsas frequentcs et suo more
comptas yestitasrpe. Placuere. Sapientiä est
contubemium scolarium, in eo pro quadraginta
duobus scutis semel solutis y Septem annis , tel pro
dijpiidio in tres et medium annum. Pro habitatione
quocjue XV scuti solvuntur , sed eam licet revendere,
quanti potent. Erant tum ad quinquaginta plus minus
in eo'scolares, ex quibus quatuor erant Germani.
Schola non usque adeo frequens est, cum locus
tarnen sit amoenissimus et satis salubris. Verum
quod remotior est , desertier etiam est. Audio doctis
professoribus esse numerosisque in omni litterarum
genere eam egregie institutam.
Guardia^ quae istic est| ex soldatis Hispanicis
constat*
FLORENTIA.
Haec Tulgo Bella cognominatur , quod ego
quidem non urbis ipsius caus^a, quam eorum quae
foris sunt palatiorum et possessionum innumerabi-
lium, quibus omnes Italiae urbes superat, gratia
dictum putarim« Neque enim intus ipsa tam exacte
pulchra est.
Nota. Super Florentiam Cartusia est in monte
instar arcis amoenissime sita, ita muris clausa, ut
etiam arcis speciem omnino procul referat, et totus
ipse fere mons, qui altus undique est, ab ipsa occu-
pälur. Puto haue esse amoenissimam omnium Cartu-
sianim , quae usquam sint , si situm rcquiras.
Est urhs amplissima ^ plateas habet aliquot mire
longas , sed non perinde latas. Fora habet tria , dis-
102
tinctä, sed singula pro tanta urbe angusta/ Palatia,
^ae sint magni&ca , opinione multo pauciora habet»
Sunt autem ex bis potissima , Palatium Medicum*
ad S. Laurent! um, Pacaeoruin, Strozaru'm
(quod tarnen nondum est absolutum, nee ex integro
tectum) Spinolarum, (juod est e regione Templi
Trin.itatiS) y etustae formae , et ideo parum
magnificum.
Palatium M e d i c u m (in eo iam häbitat dux
Alexander) post primum Testibulum, quadrangu-
larem habet porticum, quibus aedificia sustinentar,
columnae omnes inargentatae , reJicjua inaurata omnia
bracteis auri pictorii. In media area (quae exigua est)
statua stat marmorea, Orphei puto. £x| porticu tran-
situs in aliam aream, <jualem curiam nos yocamus,
in ^a pila luditur. In 60 yides LaocooAta integre
cum duobus filiolis, ad illum Romanum tarn feliciter
efBcti , ut felicius et propius non possit. Est autem
exmarmore candidissima sculptus, oum.inscriptione
BACCIÜS BANDINELLUS. FLOREN : t'AClEBAT.
Non procul inde extant et aliquod statnae yeterum j
paucae tarnen , inter caetera autem et caput aeneum
equi, cum seryice, n^i^diocris magnitudinis, scd multo
illo Neapolitano minus. Item ad eam portam, cpia in
yiaifi publicam egredimur, utrinque est posita Marsii
excoriati simulachrum marmoreum , et sinistrum qui-
dem ex brachüs dependet (quäle vidisti et in pensili
horto Cardinalis de la Yalle Bomae) dextrum yero
sedet, bracchiis tarnen sursum tlelegatis* Et est ex
lapide porphiro , quo colore mire refertur ipsius eit^
coriati Marsiae forma
Strozarum palatium ceptum est aliqnanto
magnificentius , quadrä^gulare , qtiatuor habens
103
portas hinc inde sibi responclentes , altum, splendi*
dum. Sed ex altero latere nondum plene tectum est.
Pulso enim urbe altero Strozarum (puto Philip po)
quöd cum iis fuerat, cpii Medices an^ea urbe eiece-
ränt, Bux A.1 exander de Mcdicis mediam eius
Palatii partfein occupayit, etitaopus cessat.
Palati um Signoriae| altum est et admodum
amplnm, sed ut vetusta solent, non splendidum.
In eo est memorabile illud opus Cursus Planetarum
Magistri Laurentii Ynlpiani, quod ^«uperiori
anno reficiebat filius eius Camillus opus insignibus
Medicum simile TU J^oiüTs. Antfe portam duae Kinc
et inde statuae Parii- .onarmoris sunt, praegrandes,
et mire expolitae, altfera Herculis intra pedes
prostratüih gigantem rllum, fuste occidens; altera
OrpKei* Utraeque habent superiorem inscriptio-
nem in basibus BACCIÜ8 BANDINELLUS etc. Hie
fuit quantum ex bis stätuis et Läocoonte licet iüdi-
care statuaria arte inpruihis ibsolutus. Sed tarnen
hoc tempore multo magis ee!te!haendatur et celebratur
MICHAEL ANGELDS BONAROTI cuius aliquod
statuae marmoreae, Herculis, Minerrae etc.
nondum tarnen absolutae ad S. La*nrentium in
Camera prope cborum videntur. / lUe iam Romae
agit , statuariae et pictoriae Ut äicunt omnium absolu-
tissimus , et ex iisdem artibus ctiam admodum ditatus»
E region<p dicti palatii aliud est, et ipsum Rei-
' püblicae. Sub cuius porlicu stat columnula
qnäedäm, impositam sustinens feminaip, quae in
ntidum sub se sedentem yirum gladium inten tat , tan-
quam Caput ( quod a laeya altera ^er dapiUos- tenct )
abscissura. bt sü]pibirräri circulo columnae^ haec est
inscriptio :
104
EXEMPLÜM SAL. PUB. CIVE8 POS. ANNO
MCCCCXCV.
Ante utrumque palatium , area ( yulgo P i a z a )
est ampla et stratarum tota urbe amoenissima!
Vidi istic tria leonum adaltomm paria ^ mares et
foeminas (quarum altera tum catulos habebat) et
Leopardum , animal efTerum et fortissimum. Illuil
autem, dictu mirum^ aqua fugatur et terretur, ut
mihi custps istorum animalium refcrebat.
Urbs ipsa per A r n u m fluvium ( super quem IUI
sunt pontes) diyiditur. Doctos istic yiros habet
plurimos. Medici sunt XXYI, Doctores omnes, ut
mihi retulit Doctor Joannes Rott Germanus de
Burch Swalbach , prope Wisbaden , non longe n
patria mea, qui et ipse per M^dicen suam egr'egie
istic ditatus est. £x illis sunt Academici etc.
Hospitalia habet duo sibi opposita, alterum
viroinim , alterum mulierum , ampla qüidem , sed
tarnen Senensi non paulo minoria. Singula enim ultra^
tre^ transitus , qui longissimi tarnen sunt , non
habent. Istic tantum vidi aegrotorum, quantum in
vita mea nunquam. Omnes fere lecti occupati , per
omnes omnino ordines, quod mihi qui in Senensi
antea yix quinque videram, varldc mirum Visum e^
Unde cepi de aere istius civitatis male suspicari.
Templa habet non plurima, et ea mediocriter
exstrü^ta. Magnificentissimae et splendidissimae
omuiuni quae in Italia sunt formae est templum
maius qucJä S. Mariae de fiore vel Reparatae
dicitur, forls totum nigro alboque marmore incrus-
tatufb, statuisque superius ^in circuitum iustae
staturae (hae tamen multis locis deßciunt) exorna-
tum. Formam habet minime vulgarem vel communem^
105
sed quod nobis referre rideatar , illud Salomonicum.
Choro late in tres circalares sinus , subsaiella haben-
tibus , extenso. Superlas pergrandi eupula imposita ,
opus profecto summa admiratione dignum. Intus
ecclesia neglectissima , et plane sui dissimilis ridetur,
nullum habet ornatum , tenebricosa est« Circa chorum
tarnen lithostroto marmoreo nonnibil eonspicua.
Prope adiunctum habet Campanile (ut rocant)
mediocris altitudinis, quadratum, yarii coloris roar-
more yariegatum, et undique ad summum incrusta*
tum,^sine tecto. Non potest esse elegantius.
E regione huius templi est Baptisterimm^
templum S. Joannis Baptistae,: ante cuias
medias portas ( habet autem tres in triangulum ) stant
Pisanae illae columnae, ex porphyro lapide, multis
locis disrnptae illae, sed ferreis yinculis rursum
constrictae. Illae mcdiae portae ex aere sunt , cras-
sae et historiis biblicis, norique Testament!, ycnus-
tissime, cxornatae. Opinio yulgi est, et has ex Pisana
praeda Florentiam relatas. Sed aliter habet Pal-
me r ii historia , qai has quincpagesimo tandem anno
absolutas tradit. Tide eundem. Reliquae duae
portae et ipsae aereae sunt , sed simpliciores necpie
^tis neque opet*ae tantum habent. Limina etiam
singularum portarum aerea sunt. Templum angularis
rotunditatis angustum est. Intus payimentum elegan-
tissimum habet, nee yidi quod esset maiori cura
yariatunu In medio Baptisterium^ est, quadratum.
Istic pueri ipso tantum S. Joannis Baptistae die, si
qui tum nati sunt, baptisantur.
Praeter^a est templum S. Mariae Noyellae
ubi aedes sunt D. Rothi. Item^ S. Cr u eis est
Franciscanorum. Item citra Arnom Sancti Spiri-
106
t a s , qnod est simillimiim et anifonne com Templo
S. Laurontiif quod ipsupi tarnen absolutius et
elcgantias est, et post malus Templum reliqao-
ram pulcherrimum. In hoc est sepultura M edicum.
Habet in adiuncto cpasi circuitu, habitationes
Canonicorunu Ibidem etiam celebris illa Bibliotbeca
Medicum est, cuius indicem habes, optimis yetustis-
ftimisque tum grecis tum latinis autoribus referta.
liibri omnes manuscripti plerique cum insignibus
Medicum. Ego sane molem hanc comperi , ut Yaticana
nihil inferiorem putem. Est et monasterium fratrum,
diQ^m all Angelo (si bene memini) in quo sunt
amoenissimi totius Florentiae horti, ambulacris et
topiariis et sessionibus mire amoeni. Ductus snm in
aliud quoque fratrum monasterium quod noviter per
quendam istins ordinis, (sunt autemPredicatores) locu-
pletatum restauratumque est^ quod et ipsum hortos
amplos amoenosque habet , sed amoenitate superioH-
bus cedunt. Omnium autem Tempi orum devotione
cclcberrimum est AUa Nunciata, ^uod non ita
quidem magnum est, sed tarnen scatet miraculorum
testimoniis. Nee in ullo loco yidi digniorum hominum
Totiya simulachra« Integri istic in solenni omatu
suo ex summo tabulato dependent Papa Leo X. Cle-
mens yil , Papa item Alexander YI. in uno , iste Dux
Alexander alterolatereadorant altare Nunciatae , dno
item reges, regina una, et reliqui infiniti. Altare
N^onciatae ad levam est ingreäientibus in ipso portae
quaMCOutactu. Inclosumestsacello perspicuo. Dicunt
istic imaginem Diyae Yirginis ab angelo salutatae de-
pictum esse, cui pictarae Caput celitus adaptatüm est,
quod quidem tanquam sculptum extra tabulam super-
eminet et deyotis suo tempore ostenditur« Hinc illa
107
4ot niiracula, tantusque hominum cpncursas, quem
predicti pontifices suis simulacKris etiam amplius
instigant.
Carcer publicus yocatur le stinche, singuluri
videtur industria aediiicaius. Is enim per portuiam
demissam angustamque acceditur. Intus area est et
circumquaque carceres distincti. Superius carcer
Clericorum* £ regioue carcerum altare est, in quo
singulis diebus festivis sacrum habetur , pro devotione
captivorum. Ibidem efiam duae tabulae sunt, quae
coutinent nomina Praefectorum carceris, qui plures
sunt.
LaCitadella, ita yocatur arx iUa, quam
qucbPtumnunc annum aedificat Dux Alexander , futura
'inexpugnabilis posterorum Ducujn sedes. Quadrata
est forma, singulis; augulis, alicubi etiam in inter-
mediis fbrtalicia hbbet- amplissima. Subterraneus
meatus exquisitissimus; Omnia tanta solertia insti-
tuta, ut constans sit et indubitata omniun^ opinio,
fortitudine hanc nihil Mediolanensi concessuram, ne-
que facilius expugnandura fore. Muri ex lapide coCf
tili lateritio omnes, crassi, fossa lata et alta. Est
tarnen ambitu loci, multo Mediolanensi minus et
angustius. Ea parte qua uibem respicit, ipsis urbis
moenibus inclusa est, reliquis partibus extat foris.
Erit omnino altera in Italia celebris arv ista » novique
Ducatuspropugnaculum quasi aetemum. Est ad viam
Pistoriensem. ■ ' .,
Florentia antealibera et regina aliarum ciTitatum,
tandem et ipsa in ordinem coacta 9^t inque I>ucatus
sedem constituta Domino Alexandro de Medi-
ces, primo Duci, anno MDXXX. cum obsessa esset
Mno fere aihpliut.^
108
Fuit antiquitas et perpißtao durat in hac urbe
summa Tectigalium datiorumqaae exactio , cpod gra-
yamen tot possessionibus , c[uibus incredibiliter fori»
circumdata est, ad qainque sex et amplius miliaria
circumquacpe , causam dcdit- Itaquc aestiyis mensi-
bus plures foris<[uamin urbe habitant, in possessiones
enim libere, qnae rolunt, inyehunt.
P I S A.
Tetustissimam hanc esse urbem aatis constat.
Sed et in maiori templo tabula quaedam legitur , quae
originem yetustatemque urbis Pisanae declarat. Guius
summa baec est; Pisam olim a Pelope ayo Agamem-
npnis et Menelai , et eius sociis conditam , itaque ab
antiqua ({uadam Arcadiae urbe yocatam. Multo autem
ante urbem Romam conditam esse aliquot rationibus
Golligit et tandem autoritate Yirgilii probat, apud
quem legatur Pisanos mille socios Aeneae misisse,
unde constet eos tum praepotentes fuisse. Yersus
sunt bi , in X. aeneid.
Pandite nunc Hellcona Deae cantusque movete
et post X. yersus.
Mille rapit densos aeie atque horrentibus armis
Quos parere iubent Alphaei ab origine Pisae
Urbs H^trusca solo, sequiturj pulcherrimus Astur,
Tandem concluditur ante urbem conditam annis
CCCCLIIII. ante adyentum Domini DCCLII. annis
exstructam.
Urbs est satis ampla, aedificia onmia obsoleta
quoddammodo, magnifica autem. yel splendida nuUa,
et miratus sum in potentissima olim ciyitate, tam
vulgariter babitasse ipsum etiam#enatum , tot urbium
109
externarum dominum. Palatium enim fere nallum
istic yidetar, ^od sit memorabile, Plateae plcris-
que locis yirent , plures domi ampliores quasi yacaut,
tota nobilitate istincf (quod serritutem sustiuere neque-
ant) emigrata. Dividitur et ipsa per Arnum fluyium,
ad cuius ripas non iniucundam habet deambulatio-
nem. Ibidemque etiam fere omnium mercatorum ta-
bemae, et mercatus est. Urbs ipsa nee moenibus
admodum nee fbssis, satis munita est, exceptis qui-
busdara locis periculosioribus, Itaque hodie praeter
ipsius urbis yetustissimam frugalissimamque aedificio-
rum formam , haec tantum istic conspectiora sunt.
Templum summum, perquam amoeno loco situm,
mire elegans est, solerterque conprimis exstrnctum.
Quinque aut sex gradibus undiquaque a&cenditur in
ambitum eins , qui sex passuum est circumquaque ,
marmore stratus, templum foris et ipsum marmore
incrustato sediam obsolete. Portae aereae sunt, sed
non elaboratae admodum.
Maior porta templi, quae Baptisterium respicit,
'elegantissime columnis mai*moreis yetusto opere ex-
omatissima. Interiora Templi minus spendida sunt,
*^S§®^^u>^ ^^ V^^ Eyangelium cantatur marmoreum
est, et ipsum statuis exquitissime ornatum, et sane
conspicuum. Foris ad praedictam portam maiorem
utrinque tabula est marmorea, qutbus inscripti sunt
hi triumphi. In dextra
Anno ex incamatione MTL
Millia sex decies Siculum prostrata potenter
Dum supcrare volunt exsuperata cadunt
N-amque tiu^ Sicula cupiens geus perdere nomen
Te pctiit finea clepo[|ulata tvos
Undc dolenf-liiiiuuui , inodieum differre nequisti
HO
In proprios fines , quin sequeneris eos
Hos ibi conspiciens cunctos Messana porils
Cum gcmitn quiTitf haec lua facta refert.
AiiBO Dominicae Incamationis MXVI.
His maiora tibi post baec urbs clara dedisti
Viribus eximiis cum superata tuis
Gens Saracenorum periit ^ine laude snofum
Hinc tibiSardinia debita semper erit«
Annö Domini MXXXIIII.
Tertia pars mundi sensit tua Signa triumpbi
Afirtca, de coelis praesule Rege tibi
r^am iusta ratione petens ulciscier inde
* Est Vi capta tua urbs superata bona»
In Siiiistr a
(tempus conditae ecclesiae et unde.)
Anno , quo Christus natus de virginc , ab illo
Trafisierant mille decies sex tresque subinde
Pisani cires celebri virtute potentes
Istius ecclesiae primordia dantur inissäe
Anno quo' Siculas est stolus ^^ factus ad oirks
CD stmul armati Oiulta cum classe profecti
Qmnes maiores , medil , pariterque ' minoi^j^s
Intendere riam primam sub sorte Fanöi^am
Intrantes rupta portum pugnaiido catbehaf
Sex capiunt magnas' naVes opibusque repl^as
Una'm rendcntes reliquas prius igne cremaht^t
Quo pretlo murbs coiistat hos es^e levatos.
Post hinc digressi parüm ' terraque pötiti
Qua fluvii sursum mare sentit solis ad örhun«
Mox equitum turba ped|tum cumulahte catcfrra
10) 6 tolus pro cxpeditione navAÜ accipitur.' Du C«iifa.
111
I
Armis accingtint sese clasBemque relinquimt.
Inradunt hostes contra sine more füren tes
Sed prior incursus mutans discrimina casus
Istos victores illos dedit esse fugaces
^uos cires isti ferlentes yulnere tristi
Plurima prae portis straverunt milia morti
Conversique cito tenturia littore figunt
Ignibus et ferro lastantes omnia circum
Victores victis sie facta caede relictis
Incolumes multo Pisam rediere triumpho.
prope hoc templum stat turris rotunda iuclinata y
a principio ita in specimcn artiiicii exstructa , habet
cirouitus quatuor et hanc inscriptioncm'
JkiNNO DOMIIS' I |kj. C. LXXIIII. CAMPANILE
HOC FÜIT FÜNPATÜM MENSE AUG.
£ regione Terapli recta est Baj^isterium
rotunda iigura, tecto alto e\ mire eleganti, spectatu-
que dignissimum« Intus minus ex.ornatum aliquanto.
Ex latere autera extat Cimiterium publicum Tulgo
c am p o s a n c t dictum , aedificium memorabilissi-
mum. Longitudo passuum meorum CLXYII Latitudo
J>VI. lUud totum saxeis sepulchralibus quadratis (ut
sunt apud nos) marmoreis Stratum est. Sub singulis
saxis tumbae sunt, ad latitudinem saxi, profunditate
fere bicubitali. Quae saxa incisa habent insignia,
eins familiae sepulchi'um, istic distinguunt. Quatuor
talia saxa ordine transverso iacent, interyallo semper
aliquo (quod nigro marmore distinguitur) interposito.
Ista media pleraquß Italiae sepulchra habent.
In medio habet ar^am yiridem , secundum quali^
tatem huius loci extensam , in qua plurima consistunt
sarcophaga , yeterum sp^cie , et ea quidcm secun-
dum ordinem suum. In intcriori circuitu sepulchro
112
proprio alto et magnifico sepultus est clarissimiu
Jureconsul tus Philippus Decius de quo y ide
libellum meum EpitapLiorum.
Item mcmento eius maimorei praegrandis poculi,
quod ad angulam graduum prope priorem portam
Tempil in columnula quadam porphyrea extat, cum
quadam circumscriptione. In hoc olim tiibutum
populi coliectum Imperatorique oblatum mihi refere-
baut. Est monumentum memorabile«
LUC A.
Est civitas libera, parva quidem sed egregie
munita ; fossam aquatilem circumquaquc, fortalitia YIII.
Habet Signoriam , qui sunt IX. , regnaiit sex mensibus
(puto), inteiimque in palatio perpetuo manent.
Ilabent et ifj^i suos tibicines qui singulis prandiis et
coenis canunt. Item Guardiam C. militum. Palatium
Signoriae mcdiocriter amplum et splendidum est.
Alioqui egregias aedes , et quaedam magnifica palatia
habet , plateae tarnen ubique sunt angustae. Magnus
istic mercatorum numerus , maguum commercium«
Monasteria IX. habet et alias, ecclesias, inter qua»
Cathedralis S. Martini mediocriter elegans est. In
eamulta sanctoriun integra Corpora, qui magno numero
in fornice, super primam ipsius templi portam , depicti
sunt. Ccleberrimum autem est in eadem , Caput Do-
mini nostri Ihesu Christi. Id in singulari quadam
cella , ( quae instar S. 'Martini, in Dominico Mogun-
tinensi est) ad sinistrum ecclesiae latus posita, con*
servatur. De quo sie praißdicant : Nicodemum
et Josephum cum condere corpus Domini sepul-
chro TcUent, eius funus ^imulacrum efBnxisse (qiiod
et ipsum ibi est) Caput autem ipsum divinitus impo-
situm
115
situmfxiisse, manibus Serapliim» super montem Cedron
haud dubie effectuin. Ostensum hoc caput est, et
Cae^ari Carolo, cum hoc aiino Luca transiret. Mihi
Tero interim dubiiare subiit^ simulque mirari, cur,
quum haec ita sint , nullum tarnen miraculum eius rei
extaret, nee locus hictabulis rotiris ita ut La Nunciata
Florentiae ornatus esset (rix tres habet tabellas) quum
.hoc certe caput illo divinius esse fatcri cogamur.
P I & T O R I ü M.
Urbs elegans et Luca multo maior. Foris omnium,
quae eius conditionis vidi, est nudissima, uecpic fossis,
neqne fortalitiis, nee aggeribus munita. Intus ut
dixi elegans amplas habet plateas, multa imo plurima
egregia habet palatia, sed tarnen pleraque non ita
splendida. Habet monasteria XI, ecclesias multas,
inter quas et Cathedralis est satis elegans. In.
CO argenteum illud altare S. J a c o b i , ommum quae
in Italia sunt sumptuosissimum et celeberrimum. XII
Apostolos habet ex solido argento cubitales. Eorum
maior est ipse S. Jacobus, sedetque, est enim in
regno suo. Bcliquum altare laminis argenteis undique
tectum. Sodalitas S. Jacobi magna est, habetque
reditus multos. Domus angularis prope Palatium
Capitanei est ipsius sodalitatis. Ante hoc summum
templum priori et transrersali latere habet aream
planam amplam et amoenam. Circa illam Falatia sunt,
Capitanei, Potestatis, Senatus urbani, Episcopi. E
regione Templi est Baptisterium, rotunda forma,
ad imitationem aliorum , fori» nigro alboque marmore
undique incrustatum. Sed prae Florentino et Pisano
in aestimatione esse non potest. Domus quoque
S a p i c n t i a e noviter constructa^ istic ex\.vi\ V^^V^^^xä
Sfrantf. Qfrdjiv TU. Z^. ^
114
est cum amoena porticu), in ea legunt ali([not profet^
sores. £x ea ctiani singulis annU duo Studiosi iayenes
Heipublicae sumptibus studiis addicanlur, et ad alias
»cholas publicas mitiuntur (non tarnen ea habitatur).
R A V E N N A.
Habet pauca eximia. Tum urbs obsoletae yetus-
tatis; sunt et istic domesticae turres, sed tarnen haud
ita frequentes. Habet P i a z a m yucdiocriter amplani
et elegantem, in qua est Palatium Capitauei. Memento
^orum quae ad eandem risa , qualia essent cognoscere
Qon potuisti. Tcmpla istic fere uulla sunt , quae Tideri
iQLir^ntur* Sunt autem S» Apollin aris, Fran«
C^isci, I>ominici, INicolai, Yitaiis etc. Tem«
plum Yitaiis pulcheiTimum oxmiium est, totumqu«
votmidum , parYO tarnen sed alto. Ad dexteram sacel-
ki;m eßt, ubi 8. Yitaiis iacet, ad sinistram area, in
qua decollati sunt martyres* Ibidem yestigium in
marmore ostenditur, ex genuflexione saepe orantis
S. Yitaiis. EcclesiA catbedralis praeter vetustatem
^ihii T6re habet co^spicuum. Strata et ipsa marmore,
sed saepe rupto. Intus spina piscis marini longissima et
alia oi&sa,maxiinaTideatiu.\ Ad umam aquae benedictae
i^ inarniore albp quadrato sculptus est Hercules in
qursu cprnibus apprebendens ceiTum, clmra inter
ped^es. iacet. J^^ori^ aliquot sunt sepulchra. Deind»
eßt nionasterium regularium Canonicorum S. Maria e
i^ Portu. Habet LXXXY monachos. Creayit ex
eo Julius pontifex Cardinaies Y- In eo ^duplex est
circuitus, inferior et superior, multo elegantissinu
^t mfignificqnti&simi. Superior ex ea parte, qua hortoa
(quae a^plissinii sunt) rcspicit, aulani habet yalde
anioenain. Iitci^ius slaisiio pariqte dcpictaest magna
115
et explicaU piettira : ürbs Yenetiartim in imari iacens.
In dextro rero efißgies Insulae 8. Mariae de
t r a m i t e qpam ipsi monaclii possident in tnare
■
Adriatieo« Ea aliqnoties petita est Barbarosae,
aed frostra, nam fortissime monita est. Hi monachi
ditissimi. Dederunt mihi aqnam et yinum calore
•estnali^ nam aq[ua Bona istie rarissima est, ^od
Martialis sensit, dnm ait.
Sit cisterna mibi quam vinam malo RaTennae
Hie cpionilün potsum rendere plnris aquam»
ARIMINUM.
Elegans oppidum est. Cires gloriantur isthic^
ae iria habere egregia et eximia, dicnnt bell pont,
bellarcu, bellfont. Föns praestantissimus est,
rotundus et amplns, homilis tarnen , ex albo marmore,
acpaeditissimus, quae ipsa optima etiam est. Estsitna
inlatailla platea, qma itn^ ad arcem, quae yetnsta est.
Arcus antem altns qnidem est , sed non la'tns et omnino
Simplex. Inscriptionem superius habet yetustissimam^
aednonnbiqxie integrain. Estsitus propeportam, qua
itar Pisanrum. Pens antiquissimus est, unus ex illia
yil, ab Angnsto olim conditis reliquus, de quo ride
Marliantim in ultimo libro. Extat apud portam, ubi
TempluiA S. Julian!. Cathedrale Templum ad S.
Columbanum. Ibi prope Palatium est Pontificis«
Elegantior ecclesiaS.F rancisei, aed nondum absoluta.
Haee forisin dextro lateif^^ in alto habet cellulas quas«
damy quae partim iam areis septilehralibns sunt impletae
(inqualibetcellaunumsarcophagum, inter quae. etiam
€f]st sarcophagus Vulturii, qui soripsit de re mili.«
tari etc. partim adhucracant. Item forisrectaata^ Y^-
mam templi portaim est hunu sepu\cVxtuTCL «^f^^i^^^xa '^^'<
116
Aum, ci'ateferrea tectuin,nequisperilludeatar. Aiunt
«sse cuiusdam Malaie stae, illius ecclcsiae funda-
toris. Ipsomm tarnen Malatestarum ((pii Domini
olim Ariminii fuerunt) sepultura in ipso templo est.
Anno MDXXXy. mense Augusto, Sigismundus
Malatesta (Dominus olim Ai iminii) classe advenit^
ui-bem de improviso interceptui^us , sed tempestate
maris et proditione impeditns, re infecta abiit.
^ Li' villani -se mazano
Li signori se ahrazano.
Aedes habet multas egregias , «jnaedam etiam
palatia elegantia. Locus cemitur, ubi dirutum fuit
Palatilun Sigismundi Tudini, qui aecusatus
erat perduellionis. lUe adbuc, puto, vixit, sed
phreneticus.
In foro est altare columnulis ciiccumdatum et
tectum , cum inscriptione :
Non pauci ad Christi fldcm conTersi, D. Antonio
hie Ejicharisliac Sacramento concionantc.
P I S A ü R ü M.
Pulchra ciyitas sed parva , est habitatissima , prae*
sertim a mercatoribus , qui qi^idcm istic magno sioit
numero,, quo nomine et frcquens est, et yaide etiam
elegans. Aedificia pulchra, multa pulchra palatia.
Habet p i a z a m quadratam, et ibi magnificum Palatium
Potestatis. Templum Cathedrale S. Tcrcntii
prope portanu Item monuterium Franciscano-
rum (ubi sumptuosiss^um Organum) Praedica-
torum et ipsorum pulcherrimum Augustiniano-
rum, quod in longissima et latijssima platea situm est,
qua itur ad portum maris, quem istic habetb Est
aujoeniun Fisaurum, sed aquaeinopia laborat, nee aer
117
semper , quantuift ' audilur , salubris istic est. Datur
in urbe boletüm (id est carta signo pei*fu8sa) gratis,
id ad portam recipitur, nescto qua ex causa.
A N C O N A.
Habet potiora haec. Arcem praealtam, quae-
iam ex noyo ( ad urbis ingrcssum ) aedificatur.
Portum maris ipsa loci natura ricgantissimum et
commodissimum omnium fere in Italia portuum , qui
optime spectari potest ex loco ubi conveniunt
mercatores , in R e a 1 1 o , qui instar aulae est ,
' superius babitatus. Celebcrrima istic commercia,
praesertim earum rerum, qiiae ex Turcia adyehuntur,
ut pellcs et vellera (J^eub) , memento proxenetarum.
Multi istic Tburcae yersantur mercatores , plures
Judaei. In portu habet molem, sed brevemt Templa
istic yetustae figurae , ut illud quod ad poi*tum , item
quod inforo est etgradibus ascenditurmultis. Forum
non magnum est. Ibi superius, palatium est Capitanei,
cum Guardia C. Per illud in forum transimus. Urbs
est plurimum montosa , ubique yel ascendendum yel
descendendum, et quidem longioribus cliyis. Longis-
simus autem et princeps omnino cliyus ille est, quo
descenditur secundum arcem in ciyitatem , per quem
yeniunt hospites. Optimum istic bospitium. ad C a n e 1 -
lettum, e cuius regione sunt salientes iUi (XII puto)
quibus gloriari solent Anconitani. Sed meo tempore
duo tantum (exsiccato fere fönte , prae nimio calore)
saliebant, nee aqua aliquid yalebat. Inferior fons^
saliens exsiccatus erat. Plateae angustae et inaequales'
ut dixi. Mihi urbs ista, nescio quomodo yisa est
melancholica.
118
LORE7T0 1t.
Lprettnm parvum oppidohim , trium aiit ^[aatnM
longascularoia plateamm, utpote quod tantum ex
religione loci S. Virginis creyerit, Itaque tum hos-
pites istic (habent elegantia hospitia) rasores , mer-
eatorea, qui ordinea oratorios (pater noster) et aigna
Loretana ex omni genere Hetalli, et aKa hoqiitibiia>
fantum commo^a yendont, item fabri ferrarü et
subtiles. Situm est loco amoenissimO) sed yalde
excelso« Ambitur moenibus pulcherrimis , l^at (u^t^e
Sinnen* &ub ingressum portae habet putenm quen*^
4am elegaulem., altum, ex albo marmore, est puteo*
rnm Italiae putcberrimus. IpsumTemplumS. Mariae
est amplumet altum, prima parte oblongum, crasais
t quadratisque utrinque columni^ sustentatum. Superiov
autem pars in aliquot circülos et sacella )liyiditur,
et late extenditur, ad instar Florentini templi. Cum
ego istic essem , incrustabant exomabantque pilas ,
partim ex nlarmore, partim ex politiori lapide.
Totum templum , omnes columnae et ps^ietes tabulis
yotiyis repletae. Vidi etiam quodam loco , magnum
eanun cumulum, quae iam tanquafn obsoletae reieo-
taeque. erant , nt locus fieret noyus. In reliquis ordo-
&re obseryatnr. In uno enim circulo yel sacella
Ataiay in alio catenae, in alio integra simulacbr«
iustaq staturae hominis (in quibus multa sunt etiam^
Oardinalium) reposita sunt In medio superioris
partis est Camera quaedam, ^ eins amplitudinis et
fiuüoae^ cnius bybemaculum meum Francofordonse
superius, ex lapidfi lateritio constructa. In ea est
simulachrum^ Bea|;aew Virginia Y ante.quod ardent:Xir
grandes lampades. Inde cancelli, a^te canpellos
•Itarei in quo ardent aliae candelae, et in eo-ofier*
S)
fl9
tür. Habet utriii^u^ j^brtulam ünam. In primö
transterso patiete feneBtrulam unam qaadratam, iii '
summo positam, .saltem ad hicem adnUttendaKn. Esc
igitur intils nigemma, fttdi», et retustinimi muri.
Forift autem ex albö marmote sumptüosissiiiie exoma-
ta , tota incrustata , cum rtiagnificift epistiliis , statais^
et strtificiosissimis sculj^turis. Öpu^ Qmnino* splendi*
dum et meiuorabile. Ad dexf^am eius in choro
appensa est tabula quaedam, huins stimmae: Quod '
praedictus religiosissimüs locus fuerit olitt camera
S. Yirginis in Nazareth, in qua nataet edücata sit,
in qua etiam perpetuo yixerit. Post eius mortem t
JKscipulis Domini fuissc in ipsius memoriam ih eccle-
-siam eonsecrata. Verum occuparta iam ierra sancta
ab infideHbus Angelos hanc transtulisse ää partes
Sciayoniae, et posuisse ad quoddamf caistrüui dictum
F 1 u m e n , verum quia ibi yirgo non sati% honoi^äba-
tur, iterüm transtulemnt eam Angcfi, transportan«»
tes supra mare in partes territoriillacenati, ponentes
in quandam sylyam, quae erat cuiusdam Dominae,
dictae' Loretae, undcdeinceps ha^cecclesia nomen
retinuit. Sed quia in hac sylra plurima' latrociniÄ
fiebant in deyotos, hanc ecclesiam intbi yisitantes,
Angeli rursus eam transtulcrutit ad yiaitf commiineA
in locum, ubi nunc est, ubi maximu^ eam iii dies
populus yisitat. Haec autem ^d|k; sflit anno
MCCLXXXXVI quia 8. Virgo appnRKit in soannd
cuidam sancto riro, et baec reyelayit. (bonaeonclu-
sio, tfi toott öerfie^ett.) Adduntur et alia miracula,
in horum confirmationem etc.
Utrumque bab^at , locus hie ( qui certe röli'gio-
nem et yenerationem animis incülit', et niihi., pro
foco sancto ifatime et ex corde pfecuit\ ^\»x\sb^ä
120
miraculis tot seculi» claruit et hodie claret« Cum
inde Romain peterem , in itinere obyios habui cpiam^
plurimos , qui Lorettum erant religiouis caussa ituri ,
itincre &ane omnium diflficiliimo et grayiseimo.
Istorum plerique tabulas yotiyas, cpiidam etiam
ftupcriore parte nudi, catena$ quibu» Tincti nuper
fiierant (puto in Galeris) secum afferebant. Erat
autcm post octidifcun futura eins loci festivitas,'
nempe in die N^tiyitatis Mariae , ad quod festum
omncs yicini populi, ex Roma etiam ipsi Cardinales
confluere solent. Itar^ue proxiine apud templum
aedificabatur tum magnificum Palatium, mire (pro-
spectus gratia) amoenum, in gratiam Cardinalium,
£piscoporum et Principum^ ut in eo adyenieQtes
digne recipi possent , omnibus bospitiis yulgo opple-
tis, et erat tum maiori ex parte perfectum. Nee
dubito quin ipsa etiam eccle^ia, si pergant ut cepere,
post decem annos , magnificcutissima sit fiitura«
•
B Ö N O N I A.
Amplissima ciyitas. Porticus habet bmc inde
frequentes et elegantes. Palatia multa et magnifica^
inter quae praestantia , Pompeii Campegii, ^*)
quod mire splendidum est , sed nondum absolutum
et alia plürima. Aedes quoque ditiorum in communi
intus el||gaiü|wmae sunt, pleraeque hoitos habent
et areas. rSniliae nobilium istic multae, barum
autem potentissimae Pepulorum (qui sunt a parti-
bus Regis Fjanciae) et Malyitiovum, qui sunt
Caesareani. Habent bae utraeque familiae istud
priyilegium , nescio an ex longa yeterique consuetu-
ii) Hier fehlt der Name in der Handschriftt
• t
121
dlne , ut qui^ in ipsiorum palatia confiigerint homici-
dae etc. non minus a^ue in Templo tuti sint. F e-
pulorum Palatinm yetnstissimum est, et incaltis-
ftimum, in quo quidem ipsi gloriantur, itaque neque
omant) neqne immutant. Est prope hospitium
arietis»^ Habet autem Bononia haec eximia et visu
digna.
Aream yel Piazam amplissimam et planissi*
mam, cui nulla ex tota Italia conferri potest. Ad eam
Palatium Gubernatoris (in quo et Guardia C
Sdn^fn<4^torum) situm est, in quo Caesar in coro-
natione egit. Istic tibicines ante prandium et coenam
Signoriae ex alto moeniano concinunt. Hoc amplissi»
mum est, Consiliariorumque simul aedes includit*
E Tegione Palatium Potestatis« Ex opposito
huius ecclesia S. P#tronii, quae praeter priores
gradus, quibus ascenditur,| quique item circumduci
* debebant , nibil habet magnificum. Est alioquin
ampla et magna« Memento eius loci ubi, cum Papa
Julius postprimam occupationem , sui simulachrum
imposüisset, Bentiyoli recupei^ata urbe , istud
deiicientes, salvatoremreposuerunt, cum subscriptione
COGNOSCITE QüONUM IPSE EST DOMINUS.
Item Templum S. Dominici elegantiüs
omnium, quae istic vidi« In eo autem sacellum S.
Dominici, in quo marmoreum eius sepulchrum
(ibi enim requiescit) elegans recensque super altare.
Item ligneas istic picturas historiae suae , in tabulis ,
Stupendi artificii. Fui istic in festo S. Dominici ,
yidique hoo sacellum (quod in alto est) exornatum,
caputque ipsius Dominici. Item tabulae lignearum
picturarum eiusdem magistri (qui fiiit frater in
eodem conyentu, puto yiyere adbuc, picturae enim
122
ipsae recentes sunt) in chpro. Inibi altar^ «laitls et
marmorcum splendidissimitm iftonumentiim Alexan-^
dri Imolensis, et plnra monomenta Doetorum^
praecipue antem Crotti quod prope feres est, et
«olum cum Alexandri monumenta magnificentia certat.
Extant et foris in cimiterio maxima et yetustissima
monumenta, quae pleraque Doetorum sunt, qui xslie
olim docuerunt. Sed et altae eccleiiae earamque
cinnteria hisce repleta sunt. Breviter, nnlla orbs
Italiae monumentorum studiosior fmt, itaqne nns»
quam vel erebriora Tel praestantiora reperiuntur«
In praedicto festo vidi ibidem et spinam ex
Corona Domini, longam et aeutam. Ostenduntautem
et tib^os Ilfoysi, in antiquissima scriptos xnatexia^
rem dignissimani risu , ego neglexeram inscius horae#
Haec enim ista tantum festo q«otannis ostenduntur«
In eodem monasterio est circuitus , plenus epitapbiiS|
in eo etiam sepultura nationis Germanicae. Memento
obambulatienum in Templo quos dicere posses ex
Pktone.
Item portulae in alto, ubi eüj^ponuntur cumpar«
mula heretici qui reyocarunt, conclusis retro fori«
bus, impetendi a Yulgo oyis et pomis. Si perstant,
ex opposito )oco extra cimiterium concremantur.
Tidi istic cruorem prope] portam templi, cuiusdam
paulo ante a sicario quodam occisi.
Item Collegium bispanicum magnificum
et elegantissimnm cum bibliotbeca.
Item ruinas Palatii Bentiyolorum, qui in
coUem excreyerunt* Forum boarium amplissimunk
Rotae illae opificii serici plane stupendae, sed et
Yenetiis tales yidentur. AntiqUitatum thesaurus^
qui er nmnisikLatis , statuarum fra^mentis ^ xntiltisqu«
123
aliis TetastiBBiBiis et eximiis rebus collectas , asser-
yatur a Domine Joanne de Aeliillxnis, - et
inspicere c;pientibu. ' hBmanissime at^« ordine
ostenditur. Mihi maxime placuerant duo illa capita^
Senecae (quod senile est et calyum) et alterum
pveBaFe , ( quod ipse dicit Tulliolae esse } quo
nihil neque amabilins , neque Tiyidifis nnqttam vidi«
Epkomius utraque siki depingi fecit*
Tnrres illae, altera perlonga et tennis, altera
obUqua, quasi casura. Sacellum S. M ariae (aesciot
cognomen), ego Toearem: de yiridario. Nuper est
exstructum Templum, cum antoenissima porticu*
Utrinqoe sunt horti.
Ecclesia S. Laurentii yetustissima onmianr
quae Bononiae sunt , ubi .mira yides yestigia inr grad^»
bus ante altare , ex frequentt gemiflexiene eonim qaSe
istic orarunt* Et multo am plins in proxime coniuntv
ta ecclesi a S. Stephani, ubi ante sepidchrum-
quoddam, quod crate ferrea obductnm est, inxta'
altare, duo gradus itaj contriti sunt genubus oran*-
tium , ut profiinditas pedem mciiih aequayerit; Hcs*
profecto mira. Dicitur autem mnlti olim persuasione
fuisse , istic sanctos Petrum et Paulum requiescere;
Ibidem etiam est effigies strueturae sepulchri Domini;
Extra urbem proxime aliquot habes monasteria,
et paulo longius in monte S. Michaelis monaste-
ritun el^gantissimum et amoenissimnm. Ecclesia
parya, sed tota marmorea intus, ipsius quoque*
monasterli habitationes omnes amuenissimaei Elegant-
istic bibliotheca et in ea prbi^ globus, grandis, et
singularis praestantiae, (Apud monachos quoque
Salyataris elegantissima bibliotheca , in urbe^)' £x
boc monte totanrurbem et omnes ciJxna&'^^MSiwwMffiMii^
124
binc inac sparsas satis multas viderO' potes. In altera
parte, cjuum ex xnonasterio deacenditor est elegan-
tissimus fons perfluens.
M E D I O L A N ü M.
Ciyitas oinnium, quae habet Italia maxima et
habitata undique. Eins potissima haec sunt. C as-
te llum, cui non putant uUum conferri posse.
Introduxit me quidamex satellitibus Caesaris (Joan-
nes de Campis), fecitque ut mihi perlustrandi
singula, copia esset* Ante Castellum latissimus,
amoenissimusque campus. Templum summum, yo-
cant Dominicum, quod Palmerius seribit amplis-
sim^iun esse omnium Italiae. Est magnifice exstruc-
tum^ sed non absolute. Ego ipsius summum circui-
tum, et campanile ascendi, ductore Christophoro
H aller Patricio Numbergensi,. comite Daniele
zum Jungen meo populari. Praetorium,
deambulatio quae sub ipso et extra ipsum est, latis-
sima et elegantissima. Est Realtum mercatorum.
Item aula Notariorum, est instar iusti auditorii
cum Pulpitis etc. Et Jura (id est) distincta loca
in c[uibus ius redditur. Ecclesia S. Satyri fratris S.
j\jnbrosii. Palatium Signoriae ubi habitant Senato-
resurbis, estamplissimum, prope Dominicum. Hos-
pitale et domus pestilenti^e quae est instar
arcis, quadrata, fossa circumdata, extra urbem, P 1 a t e a
au.r ifabrorum, ubi yides elegantissima opera.
Suburbia midere plerisque locis yastata sunt bellis.
P A P I A,
liliris modis haec urbs superiorum annorum bellia
deya^tata est plurimis locis, maxime ubi yiciniora
125
sunt portis. Itaquc pleracqne plateac Tirent, quem«
admodum Pisis. Alioqui urbs amoena et magna.
Ostcnduntur hospitibus bacc ferc.
Monunicntum ex Alabastro S. Augustini
(puto in ecclesia Salvatoris)', est egregium et
elaboratissimum , sed iionnibil obsoleto opere* In
cadcm ecclesia monumentum Boetii. Statua equcs-
tris in foro est asportata olim Ravenna. Castollum
cum citadella, in qua fuerunt olim habitationes
omniuin curialium , quae adhuc pleraeque restant«
Et ibidem aula ad pilae lusum acdificata, longis-
sima. Turris Boetii, in qua'scriptam Pbilosopbiae
diüunt consolationcm, Duxerunt etiam me in aedes
ff
Jasonis Magui satis elegantes et magnilicas ,
habent turriculam, quae inversa videtur. Audiri
istic Andrea m Alciatnm Jureconsultum , et in
Musaeo suo cum illo postea collocutus sum. Yir est
humanus et festirus. Papia '"^praeterfluentem habet
Paduni, ponte ex urbe super ipsum stracta mediocH.
Frequentes et istic domesticae turres, ut in vetustio-
ribus solct urbibus.
Extra urbcni hortus (ber !$^terj^artt) nniu» in
longitudinem et alieiius in latitudinem germanici
miliaris, undiquemoenlbuscirouiudatus. Pfope illum
in extremo Cartliusia sita est, cuius ecclesia, et
intus, post SenensC^ni, oniatissiniu est, et foris, ulii
absoluta erit, incoinparabilis futura. Marmoreis enim
elaboratissiniis operibus toti parietes obducuntur, et
prius quideiii latus iam ^erfectum est. Galeatii
ipsius lundatoris (qui pjL'imus Mediolancnsium Dux
iiiit) nionuiuenluiii clegantissimum albissimi marmoris
in ipsa ecclesia cxtat. In sacrario monstrant frotres,
duus aicas ex ebgre subtilitsime et urti&clQsvsAvavKi
126 •
9cnlptas opere antiqno, cpias permagno «estimaiit.
Eiusdem materiae est et tabula, in summo altari.
GENUA.*
Urbs ornatissima. Palatia pluriina et ea magni'»
ficentissima. Aedes onmes jiraealtae, plateae angu-
stiores« I»tic potiora* Aedes Andreae l^oriae
amoenissimae , com duplicibns bortis, ad max^ asque
productis. Moles maritima longissima et cras«
sissima^ sunt et aliae moles minores Tempi um'
f u m m u m , cuius pnores portae sunt splendidissimae
et eiaboratissimae. Intus bäbet sacellum S. Jo a n n i s
Baptistae (cuius istic corpus requicscit) mixe exor«
aatum. Columnae altaris porpbireae , et circum ad
parietes Adami et Erae nudae , Zacbariae et aliorura
marmoreae statuae. Poii;a porpbirea in aedibus Gri-*
m a 1 d i spicndidissima. B e a 1 1 u m quod lanien an-
gustins est. Yidi istic quomodo texitur velutum,
Tidi aedes D o r i a e a Republica donatas cum in«
acriptione.
lUustri principi .Andreae Dorcae liberatori
Patriae S. P. Q. G. munus publicum.
Fui istic quatuor diebus et medium , in quibus erat
festum corporis Cbristi , quod omnium est maximum
Genuae. Vidi instructas exornatasque Galeras XXV ^
nayes XI, Galeones duos. Vidi processionem (ut
vocant) peruvbem etadmolem. Sclavorum in Galeris
clamores et reliquas ceremonias. Vidi nobilissimas quas-
que matronas, ut maxime poterant , exornatas. Heu
quantuiu pignientorum ! Nusquam perinde obscrVavi.
Habent istic aquam duleem, sed tantum ex aquaeduc-
tibüs. Seryi seryaeque etiam ibi permulti. Extra
urbem posscssiones , primum coniunctae (quas ex
i-
i27
eÜTO',* quo ex nrbe reditur quasi ex turri rides),
postea ad utrosque montes fere per ti4ä miliana
Italica dispersae, innumerabiles sunt. Sunt autem
supra modum amoenae.
AL{:XANPRIA.
Haec diyiditur in duas quasi urbes per Padum ,
quae coniungun^ur ponte lapideo, qui omatissimu»
fuit, epistiliis utrinque tectum austinentibus recto
ordine. Sed ea multis in loeia confracta disiectaqua
sunt) et egregius i)le pons miaere et yetustate et
npiaxiiue superioribus bellis (deyastatus).
Urbs ipsa mihi plurimum placuit. Palatia habet,
pulchra, quorum praecipuum est Comitis Gabien«
sis. Ante ecclesiam maiorem campus est latissimus
et elegantissimus. Sed et in urbe pulchrae piaieae.
Est tarnen eadem multis etiam ruinis deformis hino
inde. Sed hoc illi cum plurimis Italiae urbibus et
oppidis commune malum. Extra urbem arcem liabet
yeterem, neque admodum fortem»
H A S T A PO M P E I A.
Plinius üb« 3. cap. 4« ^^^ hac aulam Caesareae
Maiestatis inyeni. Urbs magna est, pulcherrima habet
Palatia, frequentissimam nobilitatem. Nusquam
turriuxn maior copia. Singula fere Palatia suam
habent turrim. «Minimo istic Tiritufl Habet arcem ,
quae yetustate fere corruitura yidetur. £st autem et
ipsa urbs yetustissima. Populus humanus et fidcJia»
Istic agit Bruno Astensis Jureconsultus.
ALBA POMPEIA.
Plinius lib. 3. cap. 4« Oppidum amoenum, ele-
gantibus aedibas (quac et ipse tutx^^ ^x^^^t^^^
128
habent) omalum^ pulclicrriniis autem puellis ornatls-
simum* ReTerentiosae (ut ita dicam) admodum sunt
illae, gallico more, ad quem Pedemontanae parte»
accednnt. Populus bonus est«.
SAVILIANÜM.
Hoc oppidiim Alba maius est , sed minus amoc-
num. Habet et ipsum clegantissimas xnulieres, gallico
yestitn , gallica humanitate. Forum oblongum,
quadrum, utrinque longissimas babens porticus. In
CO turrim amoenam. Extra urbem monasterinm
Frauciscanorum est cum maxiniis hortis. Fui
istic HL Septimanis cum aula«
F R R R A R I A.
Haiec urbs cum pulcherrimis atquc munitissimis
urbibus totius Italiac connumeranda est. Magnificen-
tissima istic Palatia, eaque creberrima. Plateae
latae et rectissimac longissimaeque. Aquae autem
fontanae inopia laborat , quod intellige de aqua salu-
bri. Prope summum Tcmplum, qui vetustum est,
elegans area est, in qua crebrae nobilium deam-
bulationes. Comitum et nobilium in ea maximus na«
merus. Arcem habet elegantem, non fortem tarnen
sed ciyilem, Templa mediocriter exornata exstxtic«
taque, Cartnsiam tamen mire elegantem» Foris
in Pado insulam habet, ubi est hortus principis ,
vulgo Belyidere, ubi elegantissima aedificia,>
topiaria, layacrum ingens, rotundum, sub dio.
Circum sylvae. Ibi vidi yarii gencris animalia ,
histrices marinas, gallinas et asinos indicos, qui
minimi sunt sed fortes* ]\Iemento historiae in hortis
depictae.
Bellon-
129
BELLONGUARDÜÜL
Distat X xniliaribns a Ferraria, ubi ut plurimnm
apse princeps'^iii- aestiris est. Locus hortorum et
aedificiorom amoenitate splendidissimas. [stie qua-
triduum egi , apud generosissimum heroem Dominum
Antanium Pontanum.
P A T A V I ü M.
Ürbs multo amplissima. Continet in circuitu XI
millia passnum. Aedificia et Palatia habet pulcberri-
ma. Palatium Praetorii amplitudinis et maiesta-
tis rarae. Templa habfet multa, ex quibus S. An-
tonii maximum ist, quod cum augusti ^ribus totius
Italiae connumerari dfebet. In nulla urbe crebriorea
porticus, quae istic tantum non contiuuae sunt.
Sunt istic yestigia etiam Amphiteatri , locus hodie In
Arena dicitur. Scbola frequens et celeberiima istic
jneo tempore fuit. Professores dum erant celebriores,
Dominus Marianus Socinus (quem ego solum de
sero legentem audi vi) Dominus JoannesAntonius
deRubeis Alexandrinus, legebat de mane , F a b i u s
Eugubius concurrebat cum Soccino. Lazarus
Bonamicus legebat graecas et latinas litteras. Ego
istic ex peregrinatione Romäiia consediXX Noyembris
Anno MDXXXyi et discessi XXII Augusti anni
>equentis.
y VERONA.
Urbs est elegans cymprimis. Arces babet tres.
Templa et monasteria pulchra et multa. Inter monas-
teria primarium est illud ad S. Z e n o n e m , in quo ex
fundatione ipsius primi Episcopi soli sunt GermaxA.
(qui omnes erant ex inferiQii QermaxAa) iv^^ -c^Oc^^oosk
graaff, «rc^iff IIL 2^. -^
in eo quisqüis Haitis, alteriusye nationis. Hoc mo-
nasterium pei^vetustum et perdiye$ est. . Abbatein
haben t, qui non solet isiic residere, plerumque autem
suiil Episcopi, ut meo tempore erat Episcopus Biixien-
sis. Est alterum monasterium , paryom quidem, sed
clegans, Tocant Nostra Donna all Organe.
Amphiteatrum istic habet omnium , quae in
Italia vidi, integen^imiim intus. Et sessiones ordines-
que oplime adhuc apparent. Illius circumferentia
superior haltet passus Oii. Area media habet in lon-
gitudiiiem passus plus minus i36 per longum, 64
plus minus per latitudinem, est enim forma oyali ut
reliqui« Gradus adhuc reliqui sunt 4°. Ordines in-
gressuum habent quatuor, vmum supra alium ad gradus
decem fere« In singulis ordinibus sunt ingressus 16
aequaliter distincti. Quae in area aguntur , et 1 el
raediocriter etiam pronunciantur, tarn bene yidentur
atque audiuntur in summis gradibus yel sedibus, quam
in mediis yel infimis , cuius periculum nos fecimus.
131
II
Örbnung M ?>affion6fptef^ htt @t
g5art^o(omdiflift6fc|)u(e jugranffurt
^ebe^ ber bret doUtgiatftifttx granffurt^ utUeri^iert eine
.©4)ute jum Unterri4>t ber Suflenb/ bie früher unter ber
2(uf|lc^t bed Scholasticus ober. @di)u(mei(ler^ (mie biefe
0etfllt4)e SBurbe in beutfdf^en Urfunben genannt irirb)
geflanben ju l^aSen fc^einr. £)a^ Stift @t* Sart^olomäi
l^atte jtvei t?erfc()tebene @€()u(en* S)ie erfle n^ar jum Unter«
ric^t ber iun(]ien ©eifilicben (eftimmt/ unb l[)te^ bie Som u
celtarfcbule. £)er ©c()o(af!er war 3f uf feiger uftb Pe^rer
ber jungen ©omiieflaren/ bie fc^cn im liiUx »e« ^ Sa^reit
bie primam tonsuram clericalem erl^alten konnten/ unb
i^re ^inber^ unb 3ün9ling^ja^i:e ju Srternunj ber nSt^ü
gen ^enntnifTe ann^enbeten/ um in bem Q^ften Sa^reaß
Subdiaconi ober aU ^riefter in bie Sanontcatfteflen einju«
treten. !t)iefe (Z(l)nU, bie t)on ben ä(teften Seiten l^er
bej^anben ju ^aben fc^eint, ^5rte 1477 mit ber ©tifturt^
ber Untoerfttät ju 9!}?aing unter ^urfiirfl iSiet^er i>oa
3fenburg auf/ tvul ba6 geifüidi^e @tubium t)on ta an au^t
f(()Iie^enb auf berfelben betrieben marb.
Sie jweite war bie Änabenfc^ii(e, bie einen Cel^rer
^atte/ ber unter bem @c^o(a(ier flanb/ unb t>on biefem
nod) in ben neue(ten Seiten ztwäl^H warb« ^^^ ü^r waren
biefe ßej^rcr juweilen Vicarii Dc^ Stiftet felbfl/ unb
würbet! (fo wie auc^ in ben hüben anbern ^ieftgen (Sofle/
giatfliftern) i(iim Unterfct)ieb oon bem @c()i>(atier ober
@c^u(mei(ier/ ^inbermei(ter genannt !&ag bU^jt
unterf(|^etbenbe SBenennunj an m^^xettw 0\Xtxv *S:>t\xx\^^
132
lant^ ^emö^nUd; ^eivefen/ f. 9Bo(f^ tiptcmattfc^e (Se<
id)id)U bcd g>eterfrift5 ju 9?6rten ©. 32.
Huff{6 wixh bereite iSpö be6 ^Ainbermeiflcrd jur 9-^^arre«
ba^ ^ci^t iu 6t. 85artf)cIomäi al^ bem ^faxtftiftt, unb
1/^00 te^/ y>3i^^<2nti «i^alber ^inbcrmetfler^ ju St. Seoti«
()art«i ern?äf)nt.
Unter btefeti @di)u(en war bie ju @t. S3artl^o(omäi/ Ui
oücflen unb retd)(len ^teftj)en Stiftet , in Doriüg(id)em
2(nfe()en/ unb tx^itUfid) a(6 feiere bi6 ju bcr @äcu(anftrun0
b€^ Stiftet fe(6fl/ ba bie beiben anbern @tift^f(^u(en / bie
nect) ju 3cit ber SKeformaticn bejtanben (®. S^^^^^^f* ^f4)iv
II 9) f(()on feit (anderer 3ett nietet inel^r im ©an^e waren.
!Der @ebrau(t^ / üen ben @c^ü(ern ju gewifTen
Seiten / öffentliche ®c^aufpie(e auffiil^ren ju lafTen ^ ber in
S)eutfd)(anb / mä^renb bem 9D?ttte(aIter/ bereite iiemfic^
allgemein gewefen iufe^n fd^eint/ n^or auc^ (ei berJ^iefigen
@(^u(e ju St. $6art^c(om(it eingefüf^rt/ unb e6 (ag in
bem 2fmte be^ jtinb^rmeifter^ biefe @pie(e anjuorbnen^
tinb (u leiten» SDiefe ©c^ufpiefe — bie erfte Sna^rung
be^ ®t^d)madi ber Seutf4)en an bramatifc^en X)arfleffun«
jen — n»aren t>en $ei|i(ic()en ®e<)enfiänben ent(e()nt/ unb
au^ ber f)eiligen @(^rift ^e^ogen^ n>ie e^ bem Orte ber
Unffü^vund unb ber Werfen* ber SRitfpietenben an jic^
angemeffen fc^ien. Su^feic^ tt>arb ben j;u^&renben Capeu/
btmn ber^n^^tt ber®c()rift minber (efatint fe^n mufle/
mand^e^ auf btefe SSBeife oerftnnlic^t unb bem ©ebäd^tniffe
eingeprägt. ^a$ @anje n>urbe a(^ eine ^arapl^rufe ^eiliger
@egenflätibe im SSelf^ten bargeflefft/ unt> a\i eine iDtebeiibund
an9efe(;en / bie btn moralifd^en Sn^ecf be^ d^rifllic^en Unter«
tid)t^, mit einer itfcnt(i4)en Suflbarfeit t^erSanb. 93on biefer
Qüte betrachtet n^irb bie Sfter^ grote^^fe i)!nifci)ung me(t(id;er
unb geifific^r 3^een minber auffattenb fd>ctnen«
153
S)a^ 9eibett unb ber ^c^df^nuh^M^H btB J^tihnhei
war ein J^öupt^gcitflant^ Wefer ©arfletfungen.
gm feft^ef ^öff tVn^fpter warb auf bim^id^t Dot
bem !M6mer 1498 nnb i5o6 von 25ö ^erfonen 4 Sai^e (ang
Slac^mittas^Ättfeefö^rt. ®.8fr^iier«e^rehiP. IL IL 107.
!Die Selge ttttb* UeBei^P<^t btefed ^piM gewährt eine
in ber »ibiiet^tt btß Z)omf(tfte^ @t. liBart^fomäc (eflnb*
It(^e ^rqamentroOfe / ti^Hd^i^-tiiid!^ etiler genauen 7lbfd)tiftf
bie ber »i^auÄgeber biefer S3(ätter felbjl Jeforgte, l^ier
m&rtlic^ ab^ebrucft erfc^einb
2)iefe^ aWönufcrtpt Nfc^reiM ber ttjürbige unb gelehrte
*9err 93atfon/ Gustos unb 93iMictMar biefe^ €$tift6 in
bem t>cn i^m verfertigten m^ u neb tr ten Elenchus ber
S3äct)er unb ^anbfd^rtften biefer ^Sammlung in folgenber
@>teffe/ bie iu^Uid) tint fnad)xiä)t übet biefe 0pie(e fef(|t
enthält/ unb un^ btUf^xt, baß bie 9^rfon be^ *i^ei(anb^
imi^nlii^b ^^n einem ^etfKiif^en barjefteOt warb.
Ultimum appcndicis Hanuscriptum , ludus pas-
•ionissistit, q[uales seculo XY et XYI a rectoribus
f cholamm celebrati (uerunt. De singulis , quos
modo commemoro Philippus Schurg Canonieus et
Ciustos (*j[* 1601) in suis CoUectaneis Francofurtensi-
bus testatur.
Anno MCCCCLXyil ikistituerunt ludos passionisy
in quibus salyator Ewaldus Dottenfeld rector
Tero D. Enolpfaus fnerat
Anno subsequenti in' hidis de extremo iudicio
et Antichristo rector fuit Johannes Vog.
Anno MCCCCXCyill exhibiti sunt ludi passionis
sub rectoratu D» Job«; Kolmesser quibus CCLXY
personae interfuenmti» > - Primariam salyatoris tnnc
sustinebat D. Balthasar parochus in Eschbach.
Anno MDYI similes apparuerunt ludos. Sal^^^^^'&v^
134
perMnam repraesentabat Wilhelxnus Stein de
Casscl, parpicbus Triam Regum in Sachsenhausen.
Beet ores .4gebant. Job. Ko^lipesser et Petrus
Selge.nsta^t ambo . Yicarii B. M. Y. in Monte ^
numerus aptepn personarum ad CCLXVII excurrebat.
Jam Y^ro Sliaauscripti coi^ditionem paulo accura-
tius examinautes, illud quoque Membraneum esse^
atque in pjlindi*o ad instar prioris conyqlutuin per-^
spicimus. ; Qptp-^ Membi*anae , quibus constat , non
assutae, sed conglutinatae sunt, opto poUices latae,
totidenic|ue u)n^,>.longae* Characteres sA prioris
Manuscripti elegantiam plurinU) • c[uancpijam - minio
expressi sint, oninime. acce^untt..^- ■
£)iefe ^^erdamentrcie ^at ^r.iif auf einige am
@(^(u§ ber ^nbfcprift fe^lenbe ^crte/ gut erwarten.
S)ie Sieben unb.!Keime(tnb mit rotier/ aUei üivi<^e abtx
mit fcf)warier Ipinträefc^rieBe^^4,J.5>ie.@d!?|riftiii.(^e bürften
jrpar nid)t über baf XV. Sa^rl^unbfi;^ feinauf (leigeii/ bie
beutfdi)en dteime aber ((fyeinen ber^pracbe nad)Ji\t fcf>Ite.gcn/.
ein ^ö^ered iiiUx ^u oerrat^eri/ ui)b tai ©atije bie fpätere
2(bfc^rift ^imi älteren Orij^inaC^ {u /et^n. .
■ & befanb fic^ biefe ^ergamentrjHDfe Q^ne gweifel bei
ber iebe^maligen 2fuffü^runö beö g>»iffien5fpief^, aH 2tiU
faben bc^ ©anjen in ber J^anb beffen / ber bie Oberauf ftd)t
über ba^ @pie( ^atte. ®ie enthält nur bin 2(nfand jeber
SRebe, Steinte* ober 2izUif baöSort, mit welchem ieber
üJIitfpielenbe beginnen mufle/ unb einige Bemerkungen
über ba*/ wi^xtnb bem ©ang ber £)ar(leQung ju S3ecb«
act^tenbe.
£)er tSialog befielt au* beutfd^en 9teimen/ Umn
jiuweilen ber^ejrt ber Yulgata, über welchen fie fi(^ öcr*
breiten/ vergefe^t ifi. SDIit bem S)ia(cg n)e4)feln ©efänge
in fateinifc()er ®prad;e ab.
135
£)a$ ®anjfi fc^eint urfprünoric^ tn Uttinif^tx®^xad)€
ai^efa^t, unb bit beutfcbeit Stetme jur Srf(ärun9 be^
©e^enflanbe^ uttb jum Sf^eü felbft jur Sr^etterunj ber
3ufc()auer beigefügt j^u fepn ^ benn fo t>te( ftd^ bteß ou^
ben TinfanQßxtimm fc^Ue^en läft^ ftnb mehrere @ceneti
Umi\d)en 3nf)a(t^/ n)te }. fß. bte Verätzungen ber 3uben
unter f\d), unb bie Unrerrebung ber bret Wiatitn mit bem
Kaufmann auf bem SBege ^u bem ®ra6e Q^f^riflu
2)i>cen tn befTen 3)?t^ce0aneen II 195 f(inbt<)te ein
Fragment etne^ fc(c()en @pte(e^ aui bem XIII. Z<^i^^un»
bert aU/ n)erd)e^ er in TTretin^ 93etträsen K. ¥11.497
obbrucfen (ie^. Sd unterfd)etbet ftc^ ^aiijpt\ci(i}üd) bartn
ten bem l^ier mit^ut^eilenben^ ta^ e^ tn (atetntfc()er
@prad)e/ unb ^wat jum S^ett in gereimten SSerfen ah(\c$
faßt t(l^ bte hur burd) emjelne beutfc^e Strophen f^ter unb
ba unterbrochen werben. £)tefe$ Fragment fd^etnt mir
^Ui(i)faü6 für bte ^fufu^rung in 0ttft^» ober Jt(oflerfc()U«
len Ibeflitnmt geiuefen ju fcpn/ wentgflene^ wiberfprtc^t bie
(ateintf4)e @prad£)e — bie tn jenem Seitraum nur ben
®ziftiiä)en oerflänbttc^ war, — ber in (Dojen^ ^M^eUat
men a. a. O. geäußerten SSermut^ung^ baß fold^e @tücfe
ren umf^erwanbernben Seuten^ bte zin ®emer6e bamtt
trieben/ aufgeführt n^orben fepen/ ba fte ben Sapen
eben ber @prad^e megen^ fein grcße^ Sutereffe einflößen
tpnnttn. Z>a$ @anje fc^eint me^r für eine ®c^ulü6ung
paffenb ^u fe^U/ unb bte eingelegten beutf(t)en @efängc ju
einem 3ni^t^nteii(o für bie n^eltlic^e 3uf(()auer ju bienen.
3um %efdt^(uß eine (urje Ue6erjtd)t bed ^ier fclaenben
^affion^fpiel^. 2(ugutlin er&ffnet btn Prolog ne6ft £)aüib/
@a(omon unb mehreren ^^t^cp^eten. !Dte ^anbiunsy fangt
mit ber Saufe be^ »i^eilanb^ an^ bem bi^ ©efangenne^/
mung 3i>Z<^nne^ be^ Säufer^ buvd) «i^erobe^ folgt. !l)ann
erfc^eint bie 93etfu(hung S^rijli, too un gaß bie Si.^v^^
136
bed Sem^cM unb tin anbetti beit l^ol^en 95er$ Dorfteffen
muß. 'iiüf bie <Sinfe|uns ber 3und^t: unb bie «i^eirung be<
»Ijnbett — Säumen — HuißiiQtn — ®tummen —unb
&i(i)tbTÜd)id^n f fol^t bte Enthauptung 3<^^<inn^ be^
Säufer^/ utib bte 2(ufern)ecfung bed Sajavu^. !&er Stnjug
tn S^triifalem fii^rt ju bem 9}ac()tma^( be^ «i^errn^ bem
®anj^ auf ben Oelberg / ber ©efangennel^mung be^ J^ei«
lanbd/ ber S3erläu<)nung 9>etri/ bem Snbe be^ 3uba^^
bejTen S5ilb/ imago ( ma^rf((^einltc(^ tint au^g^flopfte
$uppe) ium ©al^en ^in^efd^Ieift mtrb — bem ®ert(^t
be^ $il(Uu$ f mit) ber ^retfiirtung / bei mel^Ki^ angeorbnet
tt)trb/ ba^ bte SSSunben be^J^eilonb^ attfbeffen jt&rpet ganj
i^nltc^ ^ui^cr angemalt tvttUn feUen. Sßit bem' 4&egräbntß
be$ Srlöfer^ enbet fi(^ ber er^e S^eil be^ 0pttl^/ tDtl(i)t$
l^ier a^gebrodl^en iDtrb/ um am felgenben Sage bte 2lufer^
fle^uug be£( J^errn beflo feierlt<()er bar^ufteden/ unb ma^r»
fd>emltd) in ber 3n>tfc^0ni<ct bte n&t^igen SSeränberungen
ber i&ü^ne ^uoeranflalten. 2(uduttm (abet bte Sufc^auer
etU/ ben anbern Sag mteber ju erfc()etnen. 3efu^/ in
bem erfien S^et( ali (eSenb bargefledt/ mirb^ in bem
{weiten Z^eiit, loo er nad^ Um ^reuje^tob atß erfct^einenb
M {ur ^immeifafyct »orfommt/ dominica persona ge«
nannt. ^ie>J^anb(ung beginnt in biefem mit ber Sr(5fung
ber ®ee(eit au^'ber )^iUz tuvd) ben &c^n ®otte9/ bann
folgt befjen Srfc^einung an bie bret Sffarien unb- an bie
Süngcr. 3«te|t bie «i^immelfal^rt / bei meCcfter ber (S'rWfer
mit ben Befreiten 0ee(en/ auf mehreren @tufen{u bem
S^ron im ^arabiefe ^tnonfteigt/ (auf ^dMti ®ott ber
SJater (Maicstas) ft^t)^ um von ben @n|fe(n geArSnt ju
werben. S)a^ ®an^e befd^Iie^t äff Sptlog tin ®e{>rä($
jmifc^en ber (f^riftUcben jttr(^ unb ber SS^nagog«/ Um )u
S^lge ber l^eiltge 2(udu{ttnu5 mehrere 3uben tauft.
137
(£x Orig.")
Xncipit ordo sive registrum de passione Domini«
Primo igitur pcrsone ad loca sua cum instrumen-
tis musicalibus et clangore tubarum soUempniter
deducantur« Quo peracto surgant pucn clamantes.
Silete Silete. Hoc claniore finito Augustinus
proponat sermonem qui sequitur, Jt ^ftfc^f (ItlUt
UXOntt f\)Cil' Dayid rex respondeatV percussus
s um. 3^ t^etsin ^avib (Bebte Fne^t Isac Judeus
respondeat Qvi^ d fOciVib. Augustinus ad Salomo-
nen!. Salomon dicat. Bandir iudeus respondeat*
Item Augustinus ad Danielem JDi) f^Orct Mt (Bobi0
titltm Daniel surgat et dicat Post septuaginta
eb dorn ata et dicat tXÜ l)CVt tDa) t^^ U(|^ faqmfÖJ.
Joseph iudeus respondeat QtOlQ d b03 XOiXi Claffi6
&U. Item Augustinus ad Zacbariam prophetam @tCt
Uf f^cr iCiit)(XXid» Zacharias propbeta respondeat
Exulta satis f i : et dicat Tltit gantsiltt fli^e
frouwe bi^. Jacob iudeus respondeat XOai feie bU
bümmer oWI crage item Augustinus 3r 3nbm
Wai baug UWer fttit. Osce propbeta dicat Post
duos dies dominus. 34^ Funbe uüf aüin fuitbct
f^Ot* Abraham iudeus respondeat @tt>t9 nnfkUcUd^ii
^dttt 0* Item Augustinus ad Jeremiam prophetam
dicat. ^er 3eremiae qübit tnan^ Jere^iias j^ropheta
dicat. Ci) VDOTt Funbe i^ Udf fc^One* Lieberman
iudeus respondeat &xol^ a bumecli(^r man. Item
l) Sollte odil nicht Ton dem Worte odilis , (odlosus)
aus dem Latein des Mittelalters herzuleiten seyut
S. Dnfresne.
3) Barn, ein Rind, Knabe. Sehers. GU
138
Augustinus dicat. Jt lU&m ff ffat fpC^m ^) IflUt.
, Ysaias propheta dicat Domine quis credidit et
dicat VOev gdoubit une ^erre nu ju ^ant Moshe
iudeusrespondeat XDCLV 5U ift düfe rede gut. Augus-
tinus concludat iuideis dicens. 3r iu^ftl it })'at U>0(
ge^^Ort. Hac conclusione facta persone uniyersaliter
cantabunt anthiphonam, puer Ihcsus profi-
c.i«i>at etc.
Inesus autem surgat a loco suo et. yadat ad
Johannem Bapti^tam. Qui aspiciens eum clamet
Ecce agnuA D ei etc. @c^t der ^erre lobifam.
Hoc rigmo conpleto dicat Ihesus Johani 3o|^anne0
liebe. Hepe min. Johanne» respondeat 16^ ttteifter
^er. Ihesus respondeat. VX^yti 3ob()nnee lieber
ttXd^, Persone cantabunt Babtista contremuit.
Johannes aspergat aquam super personam Ihesu.
Maiestas quoque cantet. Hie est filius mens
di: et dicat @ebt bi5 tfl ttlttl Sarter fun. Hoc rigmo
finito persone cantabunt. Anno hominis usque
Te mi fili.
Interim Johannes baptista yeniat ad Herodem et
dioat ei. ^erobee Funtg rtdl^e. Hei ödes furioso
animo dicat. VOd fit iv f nebte unbe mtne man. Unus
seryorum respondeat. ^erre be0 en (an ipir niet.
Hoc dicto seryi ducant Johannem in carcerem statim-
que persone cantabunt anthiphonam. Arguebat
Herodem Johanes.
Jam itaque angelus ducat Ihesum in desertum et
Sathanas assit. Ostensis lapidibus dicat. (Du t^afl
gePdfttt* Hie persone contabunt. Ductus est
Ihesus. Ihesus respondeat Sathane. 0IOig QdtlfCin
3) Spebe, Hinterlist, Nachstellung*. Sehers GL
139
Ungetrumer Wifft ^}. Deinde Sathanas ducat Ihesum
* super dolium , quod positum sit in medio ludi, repre-
sentans pinnaculum templi et dicat. Sifl btl HU
(Bobi^ &Un (b val. Item Ihesus respondeat Sathane.
UnnuSSe tflMrre Sofe Hfl. Item Sathana» ducat
Ihesum lad alium locum ludi , super dolium represen-
tans montem exeelsum , ubi ostendat ei thesaurum et
omnia regna mundi dicens. Qidf bicfetl fl^a^ Utttl
bU]m ^ört 0- Ihesus respondeat Sathane. Ha}
fXtl^anM bU refre lin. Hoc dicto Sathanas confnsus
recedat et angeli accedentcs ad Ihesum ministrent
ei, statimque persone cantabunt universaliter. Re-
linquit eum temptator.
Interea Salyator yidens Petrum et Andream,
yocabit eps ad appstolatum dicens. Yenite post
me fa: 3r ^erift Fuitiet fO(gU mir» Andreas respon«
deat Sahatori. tPtr folgiti ^erre seme Mr. Hoc
' dicto persone uniyersaliter cantabunt yersiculumhunc.
Ad unius yisionis yocem yel hänc aathipho-'-
nam. Ambulans Ihesus yix: Salyator cum hiis
duobus praecedat et videns Bartholomeum, Matthiam,
Thomam., et Judam dicat. Qui sequitnr me.,
3r ^ertn von mir D0(S^ nad^. Deinde respondeat
Bar)holomeu8. iDa) btiti xoit ^ntc funt)er matt.
Item yidens filios Alphei^ et Zebedei dient. Vos
a m i c i etc. 3r ttiaQt ir Itebtn. Symon respondeat.
VDai bU Sebttbte das bun mt. Collect is itaque
4) Wiht gleichbedeutend mit W i c h t. Scherz Gl.
5) Hier wird das Wort S e h a t z , welches Geld und
Gelde^swerth , Güther, Besitzungen, im Allge-
meinen bedeutet, dem Worte Hort, Schatz an
G«lde , entgegengesetzt, ibid»
140
omnibut apostolis dicat eis Ihesus. Amen dico
T o b i s etc. ^c frunbe Ifot^t xoai idf u<b fftgen.
Hoc dicto Ihesus dirigat yiam suam ad Judeos ,
in media autem yia sedens cecus damabit ad Ihesum
dicens. Ihesu fili etc. 31^ Ctlft iDat)i&ee fum
Ihesus dicat ceco. ^rutit ipe0 mubee ^u mir yi.
Cecus respondeat. ^erre Crifl maq ii Qfflftifm.
Ihesus tangat oculos ceci. Qui yidens agat Deo
grates. 3^ru Crifl idf bütifin Mr.
Ihesus procedat ulterius obi sedeat clandos qut
dicat. iCfa ^erre JJfefU Crtfl. Ihesus tangat olau-
dum et dicat. Hu ftant tif licbtt ün&e gang. Glau-
dus surgat et dicat. (Bebeite^tet (t (er ®ot«
Item Ihesus ulterius procedat ubi leprosns sedeat
qui dicet. 3^<ftt rc^CT ^tilatlt Ihesus tangat
leprosum. .Leprosus autem yidens se mundatum,
dicat. (BtloM fte bu ^ef lant*
Item Ihesus ulterius procedat et inyeniat mutum
•edentem in yia. Cuius auribus digitos imponat. £t
mutus statim surgat dicens. (BÜObtt fl bit \fOtf
gflPdCt. Hie Johanes mittat ad Ihesum dicens. Jt
Ritgen frunbe. Discipulus respondeat. IDi^S butl
mir IHscipuli ad Ihesum. ^erre mir (in* ihesus
respondeat. £)il fuUtt tr* Discipulus Johani renun-
ciet. !Der öerre 3t^eftt6 f^ier dir fogen.
Item Ihesus appropinquans loco iudeorum inye«
.niat infinniim iacentem 'in lectp, cui dicat. @ifd^r
m(tni>U ((Ige mir. Respondeat infirmus. Ufa l^tVt
mi>bu 1) vitHn. Bicat ei Ihesus. ^runt nu ftant
lif' iinbe gailg;'^ Infirmus tollat lectnm. Quod yiden*
tos iüdei'yeiii^t ad eum dicentes. Syzehjmt. @age
an fhge ah bu biimmer man. Respondeat qui sanus
factus est. J^ tti müi nit re^tf wtv er wm^ Judei
141
revertantur ad locum auum, Ihesus quoque recipiat
se in loco , donec ordo eum iterum taugat.
Hie conTiyium Herodis incipiat et filia Goram
discmnbentibaa' saltet et Intat cnrizando et eum satis
faerit Herodes dicat pnelle. £)0|;^t(r lirbe IDo^ter tnitt.
Puella dicat Herodi. 9De6 batiU i^ vt^n Fuitig ditv
Hoc dicto -puella yadat admatrem eius tpie specialiter
cum dominabua sedeat et dicat ei. jirauipe ttlUtfP
Stpmtrrat Regina respondeatpuelle. iDo|;^ter|Kr^a
folge ttlit' Puella rerertatur ad Herodem et dicat ei.
«S<^tO&i0 tuniq ridS^e. Herodes respondeat. @a gC0$
en Hnn ii ni^t geftn. Puella dicat @a tfl min
WU^e trIOUbtt* Herodes hac peticione audita tristis
respondeat. Üiy bcifttt n>C9 \)M bU begert. Item
Herodes dicat aertis. XOa fit tC h\€}fU UTib mint
titan. Servus r espondieat. ^aj fal weij (Bcb ^fttt
(in. Jam seryus allato capite Johanis dicat puelle.
3ungfraÜl9e mmn. Puella gavisa dicat bis yel ter.
XOOl mtd^ 1l>0(. Mortuo itaque Johanne, discipuli sui
portent eum in pheretro ad sepulchrum cantantes.
Ecce quomödo morituij iustus (in'margines
iudei cantabunt hebreum)«
Hoc peracto surget iterum Jhesus et yeniens ad
Judeos cantabit. (^ui manducat carnem meam.
3r iUben (ÜUet UWern f^al. Kaiman iudeus respon-
deat. Qwiq bu bifl ejrn Stimmer man. Ihesus dicat.
ja l^rt was ii) Ud^ fagen fOl. Jtem Kaiman iudeus
respondeat. Hu fage mir bU bummcr man. Ihesus
^icat. Se^t ber t^yltgt Tlbtabam. Item Mannes iu-
deus respondeat. XOic tfl bU vebt fO gcftalt. Item
Ihesus Ja t<^ fage Ud^. Item Mannes. VOaViO Ift
6ife. Hie iudei queraiit lapides quasi Ihesum yelint
lapidare. et dicat Ihesus. > ®Ute XOtxq \}an i<(| q|(t^^^
142
Hoc dicto rccedat Iliesus a iudels et recipiat se in
loco, jubi moram faciet.
Hie Maria Magdalena habitu superbo arroganter
incedat et dicat ei Martha, tttavia liebe flPefler lllitt.
Maria respondeat. @1l>tg bu liebe ftpeflet. Hoc
dicto Ihesus yeniat predicando sie« Jv feligetl lUte
ix (B0&i6 Fint* Hoc finito Ihesus ulterius procedat
nbi itcrum predicabit sie. @eltng ftnt Me armen.
Hoc sermone conpleto ancilla Marthe nomine Narcila
8urget et clamet sie. Ancilla. Beatus yenter
quj te por: (Bebenebiet tfl ber Itb. Bespondeat
Ihesus. 3a bah l)a^ bu reffte tr s^bin. Hoc dicto
persone cantabunt, Mirabantur. Statimqae
Maria Magdalena dicat Marthe. @Ufler iftattlfa lofe ^)
mir. Martha respondeat. Ünfer ^erre 3|>efu6 Crifl.
Hoc rigmo finito veniat regulus ad Ihesum dicens»
2^(i^ beileclicber crifl. Bespondeat ei Ihesus. IDe0
geloubin ipoit ir nibt Derjebtn 0* Bicat regulus. i^j^
igerre balbe Fum Ifin ab^. Item Ihesus respondeat.
nugang (yej^m idS^fagen btr. BegulusagatDeogrates.
(Bebenebiet ftber (Bot Hoc dicto regulus ad propria
reycrtatur et servi in media yia accurrant.ei.dicenteft.
XVit bun bir Funig beirre Funt Hoc dicto regulus
deponat pallium suum et det seryis.
Ilic Lazarus cgrotans appareat etmittatnr nuncius
ad Ihesum qui dicat. 3|^efU0 ^erre. Respondeat
Ihesus. ^te fud^nbe nit. Hie Lazarus sepeliatur et
Judei assint qui cum M,artha reyertantur Lezaro
sepulto. Statimtpie Ihesus cantabit Anthiphonam.
6) losen, hören, Scherz Gl.
7) veriehm, belieimea, ibid.
' 145
Xasa'rus amic.as noster dormit etc. et dicat.
Xlnftr frtint (^er ilasariie* Hespondeat Jacobus maior.
apostolus. QUfit er fo weis i^ woU wai er gar.
Statimque dicat Tatheus. @a gen IPir VtCti^fC bav*
Hoc dicto Ihesus dirigat yiam suam yersas Marthain.
Oue ridens Domiuuni accurrat ei dicens. ^erre idf
clAge btr unfer not« Dicat ei Jhe»us. 3(^ fage Mf
vnattlfa funbit wan: Respondeat Martha, ^errc
nun bai tvei) i^ u>oI. Dicat Jhesus. 3d^ bin bat*
Martha respondeat. 3a td^ ^erre ftd^erlid^. Hoc dicto
Martha eurrat prae sorore dicens. 2luni ^er fipefter
cn^eIU|^• Maria hoc audito yelociter eurrat ad Jhesum
dicens ei. St6 tDiUeFume ^etre min. Dicat Jhesus.
trtu 1901 b(tn gen lOir Ifin. Respondeat Martha. iSj^
«Hl) toilt bn ^err e bar. Dicat ei Jhesus. iDodS^ las
UM ii\)m ftne gruf t. Hoc dicto eant pariier ad sepul-
chrum Lazari, et Jhesus lacrimabitur. coram Judeis.
Sahnan Judeornm dicat, Hu fe|;^t ipte lieb er in Ifau
Item dicat Jhesus. £)iefen flejrn bctt rucFet abe.
Deposito itaquc lapide clamabit Jhesus. Lazare
▼ eni fo: ^runt Harare bu fom (^erfur* Lazarus
consequenter erigat se prodien s de sepulcro et grates
agens Deo -dicat. (gebcnbtet ft ber (Bot. Hiis dictis
Lazarus induatur yestibus et cum eo eant ad domum
Marthe Ihesus et discipuli eins. Judei qnoque qui
ibi fuerant ad loca sua reyertantur. Statimque uui«
yersi jüdei concilium colligant adyersus Jhesum et
dicat unus scilieet Dayid. 3r Ferren finbet eynen
rat. Kayphas pontifex dicat« IDe0 t^ret VOai i(^
UCb (agtn fo(. Item Kyrsan iudcus dicat. ^ort axi^
ir ^errtn minen rat. Item Lauwendin iudeus respon-
deat. 6ebt ba3 i(l gar ej^n nu^e vat^. 9ic persona
cantabunt» Celle gcrunt etc. ;
ff
Höc coupleto statim JhesQs dicat discipulis snii.
3cl^ fage Ud^attin fütl^tr bar. Dicat ei Jacobus minor.
XOai mit bu lieber ^erre bat. item ihesos respon-
deat. 3a nu Wiiitt tr bO^ tOoU Hie Ihesiis mittat
pro asino dicens. Ite in cafttellum etc« 3t get
}fin qtin ber flebe ii^ert. Philippu« respondeat. ^s
bun Wit ^erre wisse ®0t.' Discipuli enntes in-
yeniant asinum ligatum quem solutum addncani
et super quem Salrator sedect TOstimentis tamen
discipnlorum superpositis et eat Tersüs iudeos. Dis*
cipuli quoque cantabnnt aoliempniter. Hie est qui
Tenturus est in salutem popuH usque ad
finem. Pueri etiam hebveorum obyiabunt ei portan*
tes flores et paknas et ramos de arboribus eantabunt
quoque* Benedietus qui Tenit in nomine
Domini* Osanna. Persone eantabunt. Pueri
ebrco ete. Item pueri« Gloria. Et notandum
quod pue!k>i-'et populus spergent flores et palmas in
via Domini. Persone quoque unirersaliter cantabnnt.
Oecurrunt tube etc.
Hoc conplcto indei babeant sollempnitatem
cantando et diem festum agendo.
Quo peracto Symon phariseus invitabit Ibestun
ut secum manducet dicens. ^erre tttej^fler 3l^efU0.
Respondeat ibesus. 83^mon mee bu f^0 begert.
Hoc dicto ibunt pariter ad domum Syinonis et prepa-
retur mensa et comedant. Post comestionem yeniet
Maria Magdalena ad Ihesum dicens. Tluxot mir 14^
ril armer IPtp. Statimque lacrimis layabit pedes et
unget Caput Ihesu. Symon quoque dicat* iStlte
^tngee munbcr, Respondeat Ibesus. ^uitt lieber
@]^mon iQft mir- Judas iam ductus inyidia clamabit.
ütq. perditio baec. 6e^t ipas bo(^re bie perloft.
145
$et Üd^ die IDInge alfb geloft. Quo sermone auditö
•tatim JhesQS dicat. Quid mo • es • Ii . mu. 3ff
^nttn fimit Umme 1l>aS» Hie Jhesas conTersns ad
Jffariam dioet. Ecce dimittuntur. t.p. ntajTto
(Kt^ Maria cantat. Lau« tibi Christe . q,
Peraone cantabunt. Dimissa a. ei peccata
multa quoniam dilexit multum. Hie Jliesus
recedat a Symone et dicat. dfmott (Bot tnuse Md^
l^ttHlttl. Postea dicat Matheus. Ubi yis paremus
t. pascba. 1S7 ^erre mit bu (hgett mir. Ihesus
respondeat. ®et Utüit JUme ÜOt ^itl batl Discipoli
euntea ad patrem familias dicant. ^runt IkbtV ^ttVt
lofe^ mir. Pater familias respondeat. 3r liebctl
jfrtmde fit geipert.
Jam itaque Jhesas in mensa sedens discipulia
dicat. ^Xt ire liebe frunde nun. Statimque accipiat
Jhesus panem | benedicat et porrigat discipulis suis
dicens Hoc est cor: fit) nemet gar bequame.
Item Jhesus accipiat calicem porngat eis dicens. Hie
est calyx noyi testamenti etc. ttu ticmet
bai ift aüdf mein 25lUt Hoc audito discipuli sigil-
latim dicant. Numquid ego sum do: Judas quo-
que ultimo dicat. Num quid ego sum rabi»
Dicat Jhesus. 9DU Ifaft gefoget a(e ij ift. Petrus ,
dicat. ^erre fid^ X^byn gereit Respondeat Jhesus.
tVet} ®oe peter bu en maift Petrus dicat. Qa
muftt i^ ummer fin unbro* Hüs dictis toliatur
mensa et Jhesus precinctus lintheo accipiat aquam in
pelirim et layet pedes discipulorum donec yenitur a^d
Petrum qui dicat ei. VOtii (Bot ^erre bu tn bttft.
Dicat ei Jhesus. Petir|a tvie baj gef*^it Respondeat
Petrus. Wei} (Bot (^erre e bai Qtff^lf^* Jhesus
itaque pedes Petri et aliorum ulteriUA Xac^^^xX* 1&5^^
Ifranff. Slrcf/h III. Z^. %
146
facto lintheo deposito et Testet eius resumpta, tedebit
in loco suo et sie cantare incipiat. Mandatum
nöTum do Tob: Discipuli qiioque yersum« Beati
in macula* Item Jhesus. Mandatum etc. Item
discipuli* Gloria pri : Item Jhesns. Manda«
tum etc. Hoc finito cantabunt discipuli. Diliga-
mus noft inTicem, quia Caritas exdocuit»
Item Jhesus. In hoc cognoscetur omnis etc.
Hoc completo dicat Jhesus. Jt lUbtn frünbe ntmtt
Hie Jhesus ciun discipulis suis Tadat in montem
olyreti ubi posite sint ( NB. in m argine. Persone
educabunt in montem) yirides ai'bores in modum orti
ubi Jhesus dicat discipulis suis. Sustineteh. eto.
^it beMt Unbt beißet min. Hoc dicto recedat
paululum ab eis tristetur et oret. Judas autem iam
non erit cum discipulis , sed retro eos manens currat
ad iudeos dicen» eis. tttin WOtt ürmettttt ^fttm lt.
Gumbrah iudeus respondeat. iDu ma^ Iin6^ dtfie
nub€ crfOtljt. Item dicat Judas. Hu Qfbct mir Og
bri3t0 Hoc dicto iudei dent sibi XXX. argenteos et
mittant cum eo coortem. Persone oautabunt« T r a -
ditor au:
Jhesus autem oret ad patrem dicens. Abba
p a t e r. ^erre Patir mw^ gef^^in. Cum hec di^erit
re vertat ur ad discipulos suos et inreniens eos dor-
mientes dicet eis. Una kora non po: 6agC W\i
peter mo^tit it.
Judas et iudei iam yeniant. Petrus percutiat
senrum clamans. Domine si percutimus» Et
Jhesus dicat Petro. Vtf pMt bU. JKesus dicat iudeis.
Quem queritis. 3r ^ffrett alle fagtt ttitr. Jude!
pariter clament. jhesum Nasareu um. Dicat eis
147
Jliesus. IDa hCtUt ir titt ferre gm. Hie cadant iudei"
et itemm dicat Ihesuft. Quem qneritis. 3r 5^rf n
tPOlt ir« Item JudeL Jhesum Nasarenum. Item
Jhesas. 3C^ iK^tl i) ud^. Itemm cadant iudei. Quibus
dicat Judas. 3r ^errctl* Judas statim dieat Jh'esO.
Are rabi* Segnijtt 1901. Hie osciiletnr Jhesum
et statun dicat ei Jhesus. jrtUtlt bin f U0 Itif n>0( mftaU
Hoc dicto iudei apprehendant Jhesum. Statimque per*
tone cantabunt. R . o • iuda qui dereliquisti.
Discipuli fugiant praeter Petrum et Joannem. Malchus
dicat iudeis. 3r^ ^rtetl (^Oiref. Annas dieat suis.
U(& tfl gelünsen ^uncfet mtd^* Accedat primus falsus
testis et dicat sie. (gesttge }fan XO\t ^attt tiU Secun*
dus testis. Jdf fage u^ xoai i^ l)an gef^rl. Tertius
testis dicat. 3d^ iMi) &a$ tne snrisen mag. Hoc
dicto unus serrorum clamet contra Petrum sie. 3tt
tVUmn Mrre ber \fit ftaU Petrus neget primo dicens.
^efette toeii (Bot i^ tn bytu Hoc dicto Kajphas
pontifex interroget Jhesum de doctrina eius dicens«
3^fu fage Un^ Uf tyn ort. Respondeat Jhesus. mifl
lavt td^ U^ npi) nie VtV^aU Cum hec dyxerit Jhesua
Joselyn pontificis (seryus) det ei alapam et dicat.
^r nad^ left bU bi^ tmrffen* Respondeat Jhesus.
^anidf arge^ ifft geret. Statim secundus serris dicat
Petro. Stunt bu bif! bct felbeit ej^n. Item neget
Petrus dicens. IDu |K^(t utirec^te ttiidS^ erfet^tn. Item
Hayphas dicat Jhesu. lFd^ befc^iperen bi^ bf (Bebt.
iRespondeat ei Jhesus. Tu diicisti. Quia filius
Dei ego sum. 2^ bin ja bn WMt crif!. Hoc
audiens Kayphas cindens yestimentum suum clamet.
Quid adiiuc desideram: testes. XOC^fdlUM
fltt gesuge me. Onmes iudei clament. Reus est
mortis. Item dicat Joselin. XDlt XOVv^ttv ^t \oxcW
148
« WOU Deinde tercius serrus dicat Petro. ^rutlt Ulf
ttnntn bidf gar WOU Hoc audiens Petrus eleyans
manus super caput suum clamabit. 7li) fimillit ^
bet IVOrC ®0t. Cum hec dixerit Petrus gallus can-
tabit* Jbesus quoque Petrum inspiciat unde recor-
datus yerbi quod dixerat Jhesus antequam gallus cantet
ter me negabis, incipiet flere et dicat. 7lUV0€ mit
tXüttli^* Fletu Petri conpleto Joselin (unus) ser-
Torum.yelabit faciem Jhcsu et Kjrsan coUofiset eum
dicens. Prophetiza nob. Criste etc. Kr^rigt
3tKfU ^tn gebot. Jbesus ad boc non. respondeat.
Judas quoque iam penitentia ductus currat ad iudeos
dicens. %UWt Iflir id^ iril Mttltt man. Hec dicens
Judas proiiciat triginta argenteos ante pedes eorum,
et dicat ei Macban iudeus. Stunt fagc IM) Set ttM
^as M. Hoc dicto Judas ad Suspendium cat. Sit
ymago autem facta ad instar Jude , que ad patibulum
trabatur. Quo peracto iudei statira ducant Jbesum
ad Pylatum presidem et accusent eum coram Pjlato
et dicat Kajfa^. P]^laru0 ^erte mir dir clegtn. Pyiatus
respondeat* Qu an tarn accusacionem etc. 3t
Ferren alle foget an. Kaypbas respondeat. mya
ric^ter.^ Nychodemus respondeat. Pyiatus dicat ad
Jbesum. 3|^efu l)a^ bu nit Vtmumm^ Jbesus non
respondeat quiccpid. Quod yidens Pyiatus ducat eum
in palatium dicens ei. Qaqt ont 3^fu6 gubet matu
Item Jbesus taceat et dicat ei Pyiatus. Micbi non
1 o q u e r i s. <BuVpt man IPee feigie du« Respondeat
Jbesus. tbU f^ettielU^il ^} Ubtt mi^. Item dicat ei
8) Simmir. So wahr mir ^tc. €ine Eidesformel. Schtrs
Gl.
9)> lu^tzil wenig, ibid«
149
Pylatus. Ergo rex es tu* &a bunM tlttd^ ifl
aUe ipi0. Jhesus respondeat. fitt ttUn nit in bittt
rrtft. Hoc dicto Pylatus dicat serris. TSityn (bc^
i<^ nUtQtnb ftnben taiU Seryl cedant Jhesum yirgis
secnndum yerbum Pylati. Pylatus quoque eat foras
ad iudeos diceus. Jv iudetl fttt tPA) mult it nu*
Ciamet Sander iudeus. 8i dimittis hunc etc. Jd
Ie3t0 bn in (ebig farn item dicat Pylatus. Welt tr
ban ffn Ubtn Ifan* Dathan iudeus respondeat. XOit
ffan bin f^ube audf me gefeit. £r fürte grose bruge«
^dt. Pylatus audiens Ihesum de Galylea dicat. 3<l
i(t bCt man DOn (Bcdylt^ Hie Jhesus ducatur ad Hero-
dem et quidam ex iudeis sequantur cum , miorum unus
dicat. Dathan. ^erobed FutliS rtC^^ Herodes gau*
yisus de presencia Jhesu dicat ei. Tltti jit iK^fl ICJ^
begert. Jhesus autem nichil respondeat. Quodyidens
Herodes dicat. Sit ift tyn bOV bai f^lft i^^ nu. Serri
induant eum alba yeste et reducant ad Pylatum in
pretorium. Herodes vero yidens honorem a Pylato
sibi impensum yeniat ad eum et Pylatus in occursum
ei. OsCulentur se inyicem« Deinde dicat Herodes.
P]^latU0 tfübt minen ®rU3. Quo facto Herodes ad
locum redeat. Pyldtus quocpie in pretorium ad Jhesum
yadat. Statimque foras ad iudeos yeniat sie dicenß*
^te fe|Kt tr Ferren aber 3tl. Respondeat Selegman.
Heyn a rid^ter lObefam. item respondeat Pylatus.
Hu faget mir was bun wir ban. Judeus respondeat
Joseph. @t(^ 3l>efUi &er fal f^angen. Respondeat
Pylatus. 3r (Krren voitl u^ nit t>erfma|^m. Joseph
iudeus respondeat. Qtift oUt iu6ifli(^ biet ^)w
lo) diet, Volk, Pöbel, (als Schimpfwort hier |e-
brauciit) Sehers GU
150
Jam itaque Procia uxor Pjlati mittat ei ancillam
^icens. üy btU tufttl Ünbt nta^. Ancilla respon-
deat. ' nunme liebe VtOUWt min. Hoc dicto ancilla
yadat ad Pylatum dicens ei. X^latU^ ^etre ^eloubc
mir. Pylatus audiens hoc dicat iudeis. 3r tU^ett ir
moget mmen in« Annas respondeat. <t>be man ymt
Unrel^te. Pylatus dicat seryis. (Bebet Iftt tDoSSet.
Hie Pylatus layei manus.
. Deinde Jhesusinpretorio induatur Teste purpurea
et inponatur ei Corona spinea et lancea in maiiu eius
detur. Quem yidens Pylatus clamet. Ecce tet
n o s t e r. Hu fe^t ir Ferren nnif r ift. Judei flectant
genua Jheso. Sanuwel dicat. (BtQtUiU it. Person^
cantabnnt. Sicut ovis.
Interim docatur Ihesus ad cmcifigendum et cum eo
latrones hie idem crucifigantur. Maria iam ^aiino cir«
cumdabit Jhesunu Ipse «pioque cantabit. P o p u 1 e
meus quidfecerit. @age an min DoCg min }arte biet»
Hie milites diyidant vestimenta Ihesu et 'dicat
unus. 3r gefeUtn f^ret minen rat. Deinde ludant
pro tunica. Statimque dicat Maria« TlUXO^ mir innec«
Ii<^ atttl>e« Michilmann iudeus stans ante crucedi
blasphemet eum dicens. Si rex Israel est des*
cendat nunc de cruceetcredimusei« 3(1 et
^eritibenfunlgc^rijt« item secUi iudeus dicat. VlUfilft
1l>er btt (0Obi6 fun. item latro in ci*uce blasphemet eum
dicens. ^runt (hge bift bu (Bobie fun. Alter latro.
Güiga bor IMS feie bnnu. Dicat ei Jhesus. (Betrtt/
tl^er Stunt i4i fage bir. Cum hec dixerit Jhesus
aspiciens matrem eius dicat Muliei- ecce Fil: tuus.
Htt (td^ vt^uvoe muter min. bin fun fa( nu io^K^nnee
ftn. Item dicat Johanni. 3ofK^nee nim in lieber gir.
snarien nu ju mubir bir«
151
Farrobabito interyalloJhesus clamabitsiG. Hcly
H e 1 y 1 a etc. Hie non seq[uatur rigmus sed clamore
Ihesu finito statim dicat Abraham iudeus« ^Mrt tt
fif^it ") ^e(]^am. Hoc rigmo finito dicat Iheauf.
Sitio. tnin itt^i bai ift mottm Prang. Quod
audientes ministri accipiant spongiam circumpositam
ysopo et intinctam aceto porrigant ori sao et ipse
non bybens dicet. Consamatum etc* ftu ift
ivfolt 3U birre frift* XDai je von mir gt f<^ri^ t(t*
Item dicet Ihesus aspiciens in celom. In ma : tu : do :
comm« spiritum meum re :do: ds comonicas. 3tl bittt
Ifinbe vam min. 0al bit min geijt btfcVfm fin.
Hoc dicto Jhesos inplinato capite mortuus appareat
centurio autem stans ante crucem demonstrans digito
clamabit. Yere fil : Dei erat iste. Qe\)t b^
ittti wattig. XOm (Bobi^ fun von ^pmclrid^.
Consequenter Longinus accepta lancea dicat servo
suo. (Lieber Fned^t (^]^r. Respondeat seryua« JDd}
bun i^ mepfter ff mmir (Bot.
Hec.dicena seryus accipiat peplum et ducat
Longinum ad crucem et ponat lanceum ad dextrum
latus ihes^ dicens. titef fler nim nu reifte ti>ar*
Statim Longinus fingat se fixurani facere. Yulnus
autem latoris et alia yulnera similiter sint prius
depicta ut quasi yulnera yideantur. Longinus etiam
tangat oculos quasi sanguine Christi madidos et
yideat* Grates quoque agat Deo diccns. (S^bC^ntit
ft bit \)tttC Crtfl. Cum hec dixerit Longinus ad locum
suum reyertatur. Et Maria mater Domini planctum
incipiat qui sequitur. StUtPe mir atme IC. Maria
post planctum dicat. E y c r u c e. Hoc dicto Joseph
ii) eischen, heischen , yerlangen. Sehers GL
152
ab Aramathia a Pylato postolan» corpus Ihesu dicat.
pUatM tfnvt i^ biöm bi^. Pjlatus miretur Ihesum
6886 iam mortuum dicat centurioni. Uf UtOtV btutot
(bflit an* Centurio dicat Pjlato. Ja tt ^tnt
fUfyttli^, Hoc audiens Pylatus dicat Joseph« 3off p^
gmuiper fie ^tmtrt.
Deinde Joseph Njchodemus et eorum adiutores
induti stolis et albis circumdati deponant Ihesuxn et
pannö mundissimo inTolutum deportent ad monumen^
tum cantantes sub silentio. Ecce quomodo
moritur iustus. Sepulto itaqae Domino iudei
reniant ad Pylatum petentes custodiam et dicat
Selegman. PflatUB Ifttti ttn0 tfl Mant. Pylattts
dicat. Jt tuten ale ir Ifat gefett Salman dicat
militibus. Hu get it |Ki*ren t)Ubit wcl. Hilites
andientes premissa iudeorum gaudeantur et dicat
onus miles. Jt ^ttvtn tcj^ Ifan wol oemtimen*
Euntibns igitur militibus ad sepulchrum peisone
cantabunt sollempniter. Sepulto do: etc*
Et notandum quod optime congruit , ne populus
nimium moram faciendo grayetur et ut resurrectio
Domini gloriosius celebraretur ut ulterior ordo ludi
in diem alterum conseryetur : cjuod si apud reotores
deliberatum fuerit , Augustinus coram populo procla«
juet, dicens sine rigmo ut in die crastino revertantur.
Cum igitur persone iterato in locis suis convene-
rint y Dominica persona iam induta yestibus trium*
phalibus ridelibet sub'tili et dalmatieo casulaque
mbea cvbcumdatus habens coronam cum djademate in
capite et crucem cum rexillo in manu sua, ibit ad
portas infemi pulsans ibi et cantans. Tollite
portas paradisi* Diaboli respondeant« 3Ar a
ia iper» Item Ihesus» 3t futflen» Item dyaboli
15S
pariter clamabunt. Qnis est iste rex glorieetc*
3<^ ^tt tfl bitU Funig f^t. item dominica persona
pulset sieut prius et fiat per totum sicut dietuin est»
Quo finitp Dominica persona tertio cantet. ToIlit#
portas etc. Janua quocpe infemi ad tereiam
pulsacioAem apperiatur ei et yidentes anime yidelioet
Adam et alie dominum yenientem cani magno gaudip
cantabunt. Advenisti desiderabilis etc. nsque
extra. Dominica autem persona precedat animaa
ad paradysum et cantantes sequentnr eum obi relin«^^^
quei crucem et animas« Recedens ^[uocpe reyerte«^'
tur ad sepulchrum. Facto iam tonitmo custodas territi
iacebunt et Dooainus yideator resurrexisse. Persone
quoque cantabmnt« Terra tremait et quieyit«
Statimque custodet errigant se et dicat onus. 9id^ it
^etttn fagit an Respondeat alter miles. S)a IfOtt
<IUC& tOdi td^ U^ (hgctl. Jam custodes sepulchri eant
ad Pylatum iuxta €[uem sedebit Annas et Kayphas et
meliores iudeorum dicatque unus miles. "^ittt IPUt
btl imttibit l^rilt; Hoc attdientes iudei stupefiant et
dicat Annas militibus» Jt fftwm bt§ ge(totget ir*
Hoc dicto det militibos marsupiom plennm thesaurcu
Hoc conpleto yeniant Maria Magdalena. Jacobi
et Salome yolentes yisitiare sepulcbrum tristi animo
cantabont. Heu quantus est nost: do: Quod
repetant bis et dicat prima TlüWt Un9 IfUbt tttlbe
tmtmermrr. @o gros ift unfer t^nt fet. Prima
Maria deinde cantabit An tiphonam. Heu n o b i s
internas mentes. Item secnnda Maria precedens
cantabit Antipbonam. Jam percusso cen
pa Store. Item tertia Maria. Sic eamus ad
eius proper emua tumulum. Item prima Maria«
Omnipotens pater« ItepA secui^a^ Ami^imus
154
6 u m. Item tercia Mariau S i c e a^ u s. Quöd cum
ultimo cantaverit propinque enmt mercatoribu»
quomm unus dicat. Sägtt tr Vtoumm alle bvi.
Bespondeat prima Maria. 3ttnser matt bai ft Ud^
fünf. Marie adhuc erunt distantes a mercatoribus
ad spacium daorum passuum aut triam et Mercatorea
" eantabunt. Huc propius. 3t fallen ütOUlDen
ttH)I getMtU Marie accedentes eliga^t tves pixides et
«antent simol. Die tu uobis mercator iuye-
l^pis. Dieat seeunda. junger fouftttan ll>0C Qtbatl.
^Respondeant mercatores. Hoc ungentum«. Item
Marie simul. Heu *quaiAu8 est nosier dolor* Jt
ptouwm Ifott toai td^ ud^ fagen. V^or mercatori»
dicat. tiy meiftcr. Medicus respondeat. GiPiS
lM>t lüt}' Mit. Hie percutiat uxoresn que fleat et
dicat ttxor alterius medici. . ^(l^iliUtg Itybtt» Prima
Maria dicat. ^t Pauftttan lat bai iutnm fam. Hoc
dicto eant pariter versus sepulchrum oantaiites. Sic
eamus. Deinde persone* Dum transis: Yiden*
tes autem Marie monumentum eantabunt. Quis
tevolyet nobis la: Dicat seeunda Maria. tUf
VHt tnStt tin0 iftt abt* Hoc dicto yideant rerolu-
tum lapidem et angelos in monumento , territe Stent
seorsum , quibus dicant angeli. Quem queritis.
3r protttvin alle fagit mir. item Marie, ihesum
Nazarenum. Dicat seeunda Maria. 3^^ttt 6(1
Wnnaiüttt. item angelL Non «st hie quem
queritis, et statim Venite et videte. Dicat-
que unus angelus. 3r fuUet UWtt fO^te latU Hoc
audientes Marie accedant ad sepulchrum. Yaouum
yideiites accipiant secum sudarium Cristi e|; statim
revertentes eantabunt. Ad monumentum veni-
mus» Quo conpleto dicat Maria Magdalena aliis
i55
m
duabus. 3t DCOtmen 4E(ler min. Hoc dicto Marim
Magdalena revertatur circa sepulchrum et paulo
ulterms &ic cantans. Cum yenissein ungere.
Item« Ell lapis est. Item. Dolor crescit.
Item. Heu redemptor Israel. Hoc repetet
bis Tel ter.
Quo linito domiaica persona quasi ortulanus
habens fossorium in manu appareat Marie sie dicens.
Muller quid plo: Stauioe fage tu mit litt. tDO)
tpeinte bU. Item Maria. T u 1 e r u u t d o^. 3^efutn
Iftttt von . tldiatttlf. Hoc dicto dominica persona
salutet Mariam Magdalenam et cantet sie. Maria«
Ipsa quoque respondeat. Habj quid dicitur.
Item dominica persona. Primaquidem suffra-
gia. Item Maria flexis geoibus cantet. Sancte
Dens. Item dominica persona. Hec priori.
Item Maria. . Sancte fortis. Et querat tangem
pedes Domini, qui parum retrocedens cantet. Ergo
noli me tangere. Item Maria. Sancte et in
mortal.: Et sie prostrata ante pedes Domini moram
faciet iacendo usque 'dominica persona dixerit rigmum
qui sequitur. Qtant uf tttaria felis xoib. Hoc
audiens Maria surgat et recedens a Domino cantabit.
Laus tibi Cbriste usque illuc. Mariam yisi«
tasti Magdalenam et tunc incipiat antiphonam.
Yere vidi Dominum. Sic cantando ad alias
Teniat quibus dicat. 3r ftauwn (ie{>Ch. Jam Ibunt
pariter versus discipulos et cantabunt* Victime
pas: usque rcgnat yiyus. Respondeant discipuli.
Die nobis Maria. Item Marie. Sepulcbrum
Cbristi Tiyentis usque. Precedet suos in
gloria. Cum autem cantant. Sudarium et
yestes tunc ostendatur Sudarium« Item discispli»
156
Credendnm tst magi^. Item Maricf. Sarrexit
Dominas. Dicat quoqae Maria Petro et discipalii.
Peter bU (alt nie Persagetl. Hoc audientes Petrus
et Johannes f elociter corrant ad monumentiun.
Johannes yero Petro longo precurrat. Hie persone
cantabunt*. Currebant duo simul« Johannes
itacpe yidens sej^olchtom esse racuum dicat Petro
pös^ se yenienti. Peter lieber firtiber min. Hoc
dicto querat Dominum, qui appareat eis dicens. Pax
Tobis. Petrus quoque fleris genibus dicat ei.
tneffter f^erre Ufy Üben bU^ Bespondeat dominica
persona. Ego pro te rogari Petre. Peter id^
^Cn für Md^ gete^en. Surgat Petrus et iterum dicat
Dominus. Ite nunciate fratribus meis. tltt
get hatbt unbt ilit ffin. Petrus et Johannes hiis
auditis rerertantur ad discipulos dicentes. Surrexit
enim sicut dixit Dominus etc. ttHr fagen UCJ^
Srueber tlfflflllH^r« Discipuli hunc canonem. Sur^
rexit Dominus et apparuit Petro aeyiaetc*
Thomas autem dicat sie. iDer rede i<|^ nit qtlcvbm
tun. Jam itaque Cleophas et Lucas eant tamquam
peregrini. Quibus mppareat Dominus dicens« Qui
sunt hü sermones. ®O0 fi mit ttd^ 3U aUir ftebe»
Cleophas respondeat. Tu solus pe: ^runt Ue{)er*
Item Dominus. Cttr<^ <Bobt0 wU* Item Cleophas.
9it^ frunt. Item Dominus dicat. Tläf ir &ore ir
tmmme Met* Hec dicens Dominus fingat se ulterius
iturum esse. Discipuli quoque trahentes cum dicant.
Mane nobiscum quoniam etc. SU litbtt fruttt
bU fi(^i0 XOCU Hec dicentibas discipulis Dominus
cum eis maneat, ipsi quoque cenam iam prepar^nt.
Quibus sedentibus accipiat Dominus panem benedicat
etfrangat statimque eyaneat quod yidentes diacipuU
157
aicant ad inTicem. 3^ ptUWtn W0l in birre frifl.
I{pc rigmo conpleto incipiant Terauin. Nonne cor
n o s t r u m. Hone cantantes reyertantur ad apoitoloa
et dicat eia Lucks. 3r btubtvt und iv Ijetoi fnint
Hoc aodito apoatoli gauyiai cantabnnt inyitatoriuia.
SuYrexit Dominus vere et pariter ibunt ip,
Galyleä. Pertone quoque cantabunt loUempniter.
CognoYerunt diicipuli.
Discipulia igitur omnibus aimul commanentibos
Dominui appareat et dicat eis. Fax yobis ego
SU m etc. 3r l^errcn ipiss^t funber xoan. Hoc dicto
Thomas palpet ad latus Domini dicens. riu ptufc
td^. Jtem Dominus, ^u |h^0 gefe(^tn a(0 i) t^.
Item dicat discipulis« Est alicjuid hie ut man*
ducetur. ^at it ib fpife fägit mir. Hoc dicto
discipuli ex preordinatione habeant mensam et men-
sale panem Tinum et pisces assos aut etiam oya et
tortas. Sedentibus qUocpe eis dominica persona
benedicat distribuat et cum eis comedat* Prandio
äutem breyiter conpleto surgant et cantet dominica
persona. Ascendo ad patrem meum et
patrem yestrum aspiciens Deum meum et
Donkinum yestrUm attendens» J^ (iM(e U<^
lieben IMS tr but» Dicat Phjlippus, Dom ine
omnimode no: Ob ii btttt mag sefbe^in. Domi-
nica persona respondeat. Phylippe qui yid:
PbpUppe 1|>i3Sie f UC al WM. Hoc conpleto dominica
persona precedat discipulos et yeniens ad paradysum
accepto yexillo sumat aniinas et dirigat yiam yersus
locum ubi yelit ascenderc. Anime yero indutis
yestibus albis sequantur Dominum cantantes.
Summi triumphi re : usque yeniant ad gradtts
ubi debent ascendere. Sit aut am thronus ubi Mai<^%*
158
tas 8edeat excellen» et altiis satis et tante latitudkiis
Mt animas comode possit capere. Habens etiam
gradas ^ibus comode talis altitudo scandatur.
Hie ascendens dominica persona cantabit. P a c e m
•meamdoTobis. Deinde dominica persona et omnes
tnime cnm eo. Ascendo adpatremmeum. Quo
flnito persone cantabunt hanc yersum. Concedit
iubilans^ quouscjue in tbronum ascenderint. Jam ab
angelis coroneator Ihesus qui cantabit. Patermani-
festayi. Apostoli in terra respiciant ascensionem
Domini ^ibns angeli dicant. Yiri Galylei quid
ammiramini etc. Jt IfeVVin ta VOtt (BCilylf.
Hoc igitur conpleto incipiat ecclesia cum sjna*
goga dispntare clamans prirao sie Domine da
rectum, iiy leerte fatn 3^fU drifl Synagoga
audiens hec respondeat. Nos alium De um nes:
Umme ttynm (Bot en ivet$ td^ nit item respondeat
ecclesia. iDu |^af^ gatr uppecH<^en mut Item
synagoga respondeat. IDu 1^6 nxilf t>e6 btffftybtn
t90f. Item ecclesia. ^in Übt ift ^Tti fp^. Item
«jnagoga. Hu (i ^i) aUtSfatlttt war. item respon-
deat ecclesia. Ja t>tfl bu StPtPel^aft t> me.
Hie ludei octo Tel decem >eant pariter ad Augusi>
tinum petentes baptizari et dicant.'' VttgUftitI üU
\V}\t^tX XMXi* Augustinus adspergens aquam super
iudeos dicat. iDe0 l^pmelttd^e fit tr ivm. Hec Tidens
synagoga tristi animo cantabit Israel • • • • sime«
3ftacl min jarte biet. Hie. . . . et corona de ca^ite.
Quo facto ecclesia letabündo (animo canta) bit. Cori-
gratulamini nunc omnes. ^Ott tt feligitl (B0bi9
ftnt. Hie • • Augustinus incipiat populo et hortetur
hominescantare . . . en ftatlb^ 8ialudo>fiat finis.
159
IIL
0amm(und t>on Urfitnben $ur (Erläuterung
ber ©efc^ic^te Sranffurt«.
dritte Sieferung.
I.
^te ^tfütiduns tti oerliedenbeit S(auft$ hux^ Un
^rior bei 3o^Anniterorbenl Beweist/ ba§ btefem Orbeii
butc^ tintn Erbpacht bal nu^bare (Siflent^um jener ®fite(
gegen einen ja^rlid^en Sanon juftanb/ welchen berfelbe bem
Siaufit ferner ju i<if}Un fid) Derbtnb(td^ mod^t Ob Senrab
^. Stonneberg Ilu^ einer bekannten/ (ängff alcidbtmn
SatnUie bei SBetterauifd^en TlMi, ber @tief - ober @c^mie^
gerfe^n «i^elfrid^l d« SKttbicf^im war / mA^fen anbere
Urfunben ncl^er bcflimmen./ ^a bal SBort filius in bem
^tnen unb anbern @tnne gebray4)t wirb/ f. Senj von ben
(Qern)anbf4)aftlnamen ic« 44.
II.
9$e(annt|!nb bie, (ieti erneuerte 0treitigfeiten iwifd^en
ben 9tetd^l(läbten unb ben btnad^iaxttn iD^naflen/ über
bie i^on ben erfteren in Sc^uj genommene ^fa^lbfirger»
(Sine nic^t minber ergiebige CtucQe i|u 9)?il^eUigfeiren mt
tü6 Stnwanbern ber ^Srigen Untertanen ber Sanb{)erren
tn bie SKci(^l(läbte. 3(ul|id^t ju rci(bli4)em Srwerb/ grSßert
grei^eit unb<3emä(^(icbfeit bc6 Sebenl im ildbttfd)en OSereiU/
fo wie ber bewährtere &(l)Ui Dor 9?aub unb Überfall bei ben
»er^eerenben Se^b^n / (cg mit unwjber(}e^(i<j^(m 9(tCV^^^
160
ianbUuti Ux ®egtnb an , 3uflud^t unter ben 95firgem ju
fud&eit. SBiUts unb oft nur |u f<(nea$<wi(rten bte Untere/
tm ® ef fi(( Ux er^t^ten ^ai^t bur(() Der^rt^erte SS^tf ^menge/
bic 9Bftnf((e ber SinuHinbemben ^ unb mai^ten fte ^u
©fQcffen be5 SBAr^etrcc^tel* @e(ten würben bte %t\^tn
erwogen/ bie für bte flAbttfc^e ©emembe ))on ber9tad)e unb
bemgef(()ma(erten93efi^flanbber&anb^erren — we((f)e tn \i%x^
gtec^^nungen t^rer ®(()affner bte 2f6na^me ber Sindbauern
nur ju beutftcb be merf ten -^ ju erwarten fianb. ©egenfetttge
Sefe^bungen waren bad S!)?ttte(/ burcb we((^ed mit obwecft«
felnbem ® läcf/ ba6 SRecbt gefucf^t unb errungen warb. 3war
läßt H ftc^/ a\xt ^oxi^tX näherer 9lad^rtc()ten ntc^t befttm«
tneu/ we(c(^e frtebbrfid^tge 2fuftrttte jwtfcb^n Stetn^arb
«i^rrt n iU «i^nau/ unb ber @tabt Sr<tnffurt/ tn bem @%rftl
ben beibe au^ bem angegebnen ®runbe fii()reten — i>orge#
faffen fepn mögen; tnbeffen beweist ber Dorltegenbe/ im
So^re 1266 abgefcbloffene 93ertrag / xoxz fe()r ber %ort^et(
auf Stetnl^arbd Seite war. !Dte Stabt mußte jtc^ Derpfitd^i
tvx an ben erfleren unb feine SRacbfoIger bte Summe oon
fioo 2Rarf «i^etter aud juja^ten/ fo lange btefe ntcbt abgetragen
fep / bur((^ eine ia^rttc^e ©ütte von %o SRarf bte Sc^ulb (u
verjtnfen/ unb iiberbied fiir jeben ber 83auem ober
l^(rtgen Seute SKein^rbd / bte (ünfttg in S^^^nffurt ba5
%ijrgerre((^t erhalten würben / ^unbert ^axl ^u erlegen»
iDrücfenbe SBebingungeU/ we((be im 93erg(etcb mit anbern
ä^nltcben 93erträgen bte Ueberma^bt be6 2)pna(len in ba^
l^eafle eicbt fe((en. So j. SB. ent^AU txn tm 3a^re 1289
über benfelben ©egenflanb mit ®raf (Sber^rb 0. Ca^en«
eOnbogen abgefcbloßner / unb mit ber 'Kntgltc^n 93eftl«
Itgung perfe^ener 93ertrag , Uxm Strafe auf ben Uebertre*
tungdfaa S. ^ent ^eß* ©efcbicbte I Urfb. od. !^te
(ter oerft^riebene ®ü(te / warb oj^ne Swetfcl an Stein^arb
unb beiJen So^^n Ulricb I* ber fein 3(nfc^en burcb bt«
erhalt
161
tt^aUtnt Satibvogtei bet SSetterati Ui^^nb ^txmt^ttt,
xid^tid auiUia^lt. Unter U(r ic^ IL Wn J^anau/ betn
minber fid) auiitid)ntnUn ^e^n bei &tUtn i3o6 oerflorBnett
Ulricftl, entjog granffutt fid^ — wie bie gotge beweist —
tiefer 3a^(ungloerb,tnbIi4^feit/ uitb ber frieblic^er geftnnte/
ober tDcntger in perf&ntic^em 2(nfe]^en fie^enbe ©(äubiger^
wenbete fein BwanQmitUl au feinem ^ort^eife an. 2(nber^
i^erl^ielt e# ftc^ unter beffen @e^ne/ bem unterne^menben
Ufric^ III. 3N -" ^«"^ Snfel — gelang el, im^a^r
»3/|9 bie (anboogteitid^e SBfirbe ber SßetteraU/ bie fein
Orofoater bereit^ befeffen ^attt, auf 6 neue mit bem'®Ian|
feinet J^aufel iu vereinigen. $BBe(c(;en 3}ort^e4( er von bem
Sinflu^ iu tiefen wufte/ ben biefe @teae i^m aM @tatt«
l^alter uttb (SteKoertreter bei 9teidS)lc6i;r^au)»tl in bem
Umfang ber fGBetterau/ unb ii^rer vier 9tei(^6^aDte gemährte/
Uwti^t bie' @ef(^i4^te granffurtl/ unb ber biirgerticben
Unruhen / bie um jene Seit biefe ^auptflabt b^r 9)roDin|
crfc^fitterteit. 0e(bfi oerjäj^rte 2(nf|^rfi(^e feinel J^aufe«
wuptetr geltenb ju macbeN-/ wetufein perf&n(i(^er Stnjluf
bei Aaifer Sar( lY. fel^r vielel (eitrug. Sin oen biefem '
SKonard^en jdulgemärftel 9Ranbatf beffen in ber Dortiegen«
ben Urtunbf Utricbl erm&^nt jvir^ ^^ feinem 3n^a(te nad^
)^il ieit.jwar unbekannt — p^n^ 3K>etfe( inbeffeu/ ein fe^r
ernfler Sefe^I/ bie verjährte @c^u{b etnj^ul&fen/ mufte
jebem 93er jug {uvorfommen / unb granff urt mar geni^t^igt,
toie ber 93erlrag von i3ä8 beweist/ nicbt nur jene @umme
9tn jmei^unbert 9!)?arf abiuja^Ien/ fonbern aucb bte xüd»
fianbtge 3in6*®üUe t>on me^r wie 41 3<^f)^«n ju üergiiten.
(Einigen Srfa^ gemährte ber @tabt bie enbUc^e $Bei(egung
iebel m>icben @treitel über bal $6iirgern)er&en/ ber
ti^anauifcben l^brigen 2euU. 3e^er von biefen^ ber in
^rantfurt burcb ^fn^eurat^ung bai ^Bürgerrecpt erlangte^
feilte ti unge^inbertgenieptn^ unb aux oi\x\ Ut^ %<)$^ ^^%\^
■I
162
fiercti/ itnb in |^ frfi^eren tOerl^Artiitffe wieber eintreten
wcinn er ben 2fufent^aft in ber ^tabt mieber mit bem
!&om(ji( tn bem J^onauifAen Panbe i»ertaufc()te*
£)te ^ter mit^et^ei(t# Urlunbe tt)irb mit wenigen SSer«
ten in ber »fleoflrop^ifc^en $6ef(l^reibuns ber ©raffc^^öft
J^anöu * 9!)?ünjenBerg 2C. J^anau 1780^ @, 6* ern^ä^nt/
fie erfd)etnt übrigen^/ wie aDe anbete ^ier mtti)et^ei(te/
jum erflenmal im !^ruc(.
III.
%\z ^tabtSBe^far trie( Bereite in bem XIII. 3<il^r^un«
berfe einen bebeutenben Sifen^anbe(. ^xn 5ffent(i(^r $(af(
bafelbf} bei^t ber Sifenmarft / unb biefer fcmmt ft^on itt
einer Urfunbe i^en 1262 oor. S. Guden Cod. dipl. Y« 49.
2)a^ bie S3iirser SBe|(ar^ ti^t bebeutenbe SRenge (Sifen ttt
nnb au^er ben Wtt^tn nad^ g^antfurt einf it^rten / (emeif t
bie ^ier mitget^eilte Urfunbe. Z)iefet «^anbel felbft fc^inl
txn 3mif<f)en^änbe( unb ber 3(bfaj ber Stfenl^rgmerCe in
ben @ie>jf^niunb !Diffenbur$ifd^en Canben jetoefen iufe9n>
^itixi fd)en m, XIII. 3a^rf)unbert mürben bie Sergmerfe ivx
@ieoenf(()en gebaut/ unb be^ SKAfener 0tal[)(bergc^ boi
felbft ermi^ne txm Urfunbe oen i3iS» 0. SS^ec^et
mineralegifd^e fBef^^reibung ber SRaffidtt'Oranififyen Sanbe
©. 378 unb 453.
\^ - ^ IV. unb v^
3m 3a^re88fl l^atte ftaifer Sari ber £>irfe bemÜBar*
e^olcmäu^ftifte ben mwxtt^ S^ei( von aSem Srtrage un^
3(nbau mehrerer hzxiQXCXUnihnx^Xxi^^ti Xammergfiter/ unter
bcnen ftd> aud) ^ranffurt beftnbet / ert^eilt. ^v\t 2(l6gabe
bie t>ermutf>lt<^ juoor f4)on beflanb/ unb 9on bem Jlinifle
a($ £i.()entf)ümer biefer 93iaen er()ebell marb. !&ie Sßorte
ter Urfunbe (Gudf^nus Cod. dipl. L 3.) ^etpen nonam
V
163
ptrtem de omni conlflboratu« Conlaboratio ober '
Conlaboratus 6f beutet ben (Srtrag Don anstbautcm
ianb / 0. du Fresne Glossar. Don btefem beftimmt bte
tw&^nte Urf utibe^ baf er in ® etr^ibe f SBein/ &ä)xotintn,
®elb/ unb in iver(f)erlei iDtngien ti fep/ Beftel^en feile.
iDiefe ^fb^abe (onnte f\d) ben SBorten be^ (Dtpfem^ ju Solge
ntlr atif bte bebaute ^inbete^en beV Villa %tünifuxt erflret«
fen/ bie ju ben Seiten ber Tinifttti^un^ bev Urhinbe^ nur
bt^eit^ be^ fßlaM um bie Yilla ^er delegen n^aren» ^ai
jenfeitige Ufer^ — wo ber SRoinfurtl^ gegen iiber ©at^feni
^ufen bamali wa^x^^^itüi^ nur loentge «i^&ufer . auf^Uf
weifen ^attt, unb tin fe^r unbebeutenber offner gtecfen
mat, — bebedCte fiberaO ein bicfer iSBätb/ ber ju bent
8tei<6^fcrfl (Sre^eic^ gel^firte, eber mit mnbern SBorten^
ber Sorft 3!>xtfftii) ttftttdH ftc^ bi^ an ba^ Ufer beö SRain^«.
€rfi in ber Scfge be^nte {{<^ ber t»er$U'i§erte 2(nbau be<
jtammergute^ Franeofard auf ba^ anbete SSoinufer ani,
nnb e^ mürben auf ben au^gerobeten 2£^ei(en »bei SBalbeC
bif S)irfer Ober unb 92ieber 0tcbe (bie in i^em ülamn
bie 3(rt unb SBeife ü^rer SntfleJ^ung enthalten) fo, mit
mel^rere einjetne SReper^Sfe angelegt. 3enel Stecht ;bejr
aonat fonnte a(fo urfprfingltd^ auf bem bamoll noc^ unlultif
9irten jenfeitigen 9)7ainufer nic^t (latt ftnben/ unb |i>arb
nur mit beffcn »etgrSffertem 3(nbau (iuf baffelbe angen)enbet*
^ep el nun^ ba^biefe (Erweiterung unb 2(ulbel^nung jene#
9>rii>i(egi Streitigkeiten veranlagt l^abe ober nii^t, fo
erlangte ba4 SBart^blemSM^flift ^ (wal^rfc^einlic^ mie el in
l^lic^en giOen immer einjuteeten «pflegte/ auf beffen
3(nfu(t»en) von Kaifer Otto IL eine SBejlätigung beroon
bem Sarottngifc^en ^&ntgt)|tamm ert^eiUen ^^rtotlegiem
SSeibe barüber oor^anbene Urfunben geben bem @ttfte bai
neuerlangte 9tecbt/ fi<^ mit bem n&t^igen Srennfyo^e in bem
Nniglic^en %oxftt (nostro foresto) ^x^'^ix^ yx x>^x\<^%^
164
3ttt ü6rt()en ftnb (etbe Urfunben bfm Snl^afte unb Ut
Zifaf^utid naä) oerfc^teben. (Die Zed^t^cit ber älteren oon
974 (@. SSBürb» ein Dioecesis Moguntina IL 4i3. ).
würbe bereit^ au^. mehreren toi^ißcn @riinbenfe^r bejtoeu
fe(t. e SxantU ütd^w I. 278. 0te ent^cift ben £ejrt ber
Carofingifc^en ®(ftenfuna/ welche fiebeftätidt^ ntcf^t m&rU
(i((^ / fonbern mit bebentt nben SSeränberim^en*
3n ber Urfunbe oen B82 ^et^ e^ »nonam partem -^
ex nostris indominicatis Tillis^ quamm kec sunt
nomina Franlioiiofui*d Triburias, Ingileuheün, Cruz»
nacba , Lutra , ^ Gerinesheim , Neristein* et quicquidf
pertinet ad Wermaeia et ex parte Yogasi.«
X>xt an^el^ttd^ Ottonifcbe Seflättgung^^Urfunbe ^on
974 qizht biefe @tetfe auf folgenbe SBeife wieber: »nonam
partem -«- ex nostrii indominicatia TÜlis, quaruxa
hec sunt nomina« Triburias cum omnibus ad eam>
pertinentibus , Ingelenheim cum omnibus appon*.
dioiis, Krucinacba, similiter Lutera cum omnibua
ad eam pertinentibus , Gerineskeim, Syeinbeimf'
Meristein cuift omnibus adiacentibus , in Francona«*
¥urt quoqüe ««cum omnibus locis illuc pertinentibus^
«ona parte ^t^ decima, et forestb nastra
Trieich nuncupato nonam partem et decit
Aiam de denariis f^riscingis et in omnibua
ntensilibus et quicquid pertinet ad Wormatiani
et expartibus Yosagi.« 2)er bei je&er .Villa beigefügtlt
3ufa| »cum omnibus ad eam pertinentibus etc. i|t
ein beutUd^r iBewei^^ ba§ ber dencipift ber Urfunbe e#
bem^ortl^etf betf ^tifte^ an^cmeffen fanb/ bie nona auf
ben feit bemalte meinem S^^r^unberte in bem 2fnbau be<
Siebend fe^r t)crderütften 3u(lanb biefer SßiUtn im 3a^v
974 fiU beflimmen / jene frühere 9?crm/ bie e^nt 3n>^ifc(
tUh erjl fpäter ium Sruc^^tlanb umflef^^affne wäfle ^läjt
165
matK^e dnetle Ui (Streite ju (efetttgett. Slod) auffaSetiber
tft btefe^ beiSranffurC/ wo t>on bem gonjen ba^u ^t^ixi^m
©tiiete au^ex ber Nona audl nod^ ber Se^enbe ^fforbert
merbett foff/ unb (etbe Sr^ebungeti au5briidF(t(^ auf ben
!&retctcher ^crfl au^aebe^net weirben.
£^te Urfunbe Don 977 (0. SEBürbtoein am anb«
Ort 41Ö. ) i(l bagegen burdi^au^ fernem 3>t)etfe( bec
2(ed)f^ett untermcrfen. (®. ^ranffurter Tlxd)w I. A79.)
i&rei ;3a^re fpäter iDte btt por^erge^enbe au^gefleOtf
I&^t jtd^ fein ©runb erbenfen/ warum fte jene bem @tift
ff Dort^eit^afte 2(6änberunj) unb (Srmeiterung be^ früf^eren
iextei nid)t QUiöyfaU^ enthalten fcDfte/ ftatt beffen (\Ber
wieberl^olt (le n)6rr(td[) ben Sarottngifc^en Sext/ o^ne äffe
jene tUn (erül^rte 3ufä|e mit aufjune^^men^ nur fe|t fte
Md) ber Yilla Gerineshehn, bie Villa Svenheim (bai
ie^tge Z)crf @d;wan^etm) ^inju* Sin fßtwtUf baß btefe
Yilia in ber Swtfc^enjeit Den 882 )u bem 3al^re 977 neu
ange(egt worben war. 93on bem außer ber Nona in bem
Umfang ber Yilla ^ranffurt ju er^ebenben Se^nben^ unb
ber SrflrecEuns betber 9te4>te auf ben !&reieic^er S^^^ft
erwähnt biefelbe ni(S)t t^i geringfie/ fo wefentltc^ ed bcd^
'nn fi(^ gewefen wäre^ bcefe^ 9te((^t/ wmn e^ brei 3a^re
früher toixHiit) ert^eüt werben^ ^ter in ben 3n(egrtff ber
fBeflätigun^en mit aufzunehmen.
Tlui aUexn biefem/ vereint mit htm früher an^efü^v«
ten/ tritt bie Unä(()t()eit ber Ottonifcf^en Urfunbe oon 974
immer beutlid^er ^^eroor.
(Die S5eflätidun9 oon 977 gewäl^rte . inbejfen bem
@ttfte ben a3ert>ei(/ baß ta6 Siecht bec. Nona auf bie
Yilla @(()manbeim^ unb a(fo auf bix^ jenfeiti^e äRainufer
au^gebel^nt warb/ unb e^ tft gewiß/ t>a^ baffeiOe in bem
vertießenben Steile bef S)reieicf^erforp:e^ bie I^^^idä. U\^^ 1
166
htn {Rotiatie^enbeit a(et in ^Tttf^ruc^ nofm ^ o^ne fiBeraO
)u bem gati) unsefl&rtett fSeftl^ beffeKen. get^ngen in
Knneit/ e^ ^(e (enteren nun traft ber Urfunbe von 977
ober a(^ eine bem ®ttft nat^ beir Gegriffen M danoniiibtn
Stec^t^ Don bett Se^etfben üBer^aupt julommenbe^ $Befu0i
titp 9ev(angt.
3n bem 127? jwtfc^en bem 95axt^chminSftiftt unb
bem beutfc^en Crbeti ab^efcbfoffenen ^ittraQ, f. ^ranff.
3(r(^it> TL 98. unUxwaxf ^(f) festerer ber Nona, räumte
bem @ttfte a(er/ unter 93t>rf(f)ü^uiis ber ^rtpilegten Ui
CrbeH^^ ba$ Ütecbt |U bem fnottalje^enben nicf^t etn^
welchem auc(^ ba^ @ttft entfagen muffe.
IteBer bie Nona, bk bem @ttft nac^ ber (£arottrtgi#
f4^eit Urfunbe auf ben äbri^en UniiUd)cn SitOeit ^uflanb/
fc^eint fein ®treit ob^emaltet ju ^beu/ benn etf toarb noc^
1275 in biefem 3ie(S)U btx Nona ju ^ugel^etm von bem
Srifitfte SRainj defcbü^t^ f. SBürbn)etn Subs. dipl. IL
4^. unb 9er(cel^ baffelbe i34ytn (^rbpad^t @. SBürbiDetn
a. a« O. 42S. Serner oerlie^ ba6 @ttft noc^ i32o feine
IJ^ona in Sribur auf Srbpad^t an «i^artmut^ de Indagine.
0. Ort^^ Stec^t^^änbel lY. 1019.
!Do(^ mar bce^ mitbem fnooaljtel^enben nid)t gani bejrfe((i
Sfaff* 9}?it bem 2(nbau ber junäc^it um Sacbfen^aufen gele«
^enen Cänberepen / unb ber 2(u^robun ^ he^ SBalbe^ naf^men
bte Tfnfprüc^e be^ ®tifte^ auf ben Snooaljel^enben {tet5 jU/
itnb fanben aw!^ ^rft^eren SSBiberfianb. £)ie Urfunbe lY, be«
mei^t/ baß ber Sr^btfc^&flicbe ®tu^(. ju üRainü biefen
Slcoafie^enben fetbfl in ^fnfprUc^ na^m, unb (Sribtfc^of
fSer^t^er (erma^U ifi59/ ßarb 1284) btefe 2(nfprii(^f
t^&tid betrieb. S)a^'@tift/ na^ berfelben Urhinbe^ jiiber
ba^ Stc^t be^ 9fi»va(je^enben nid^t ol^ne Ißefcrgnifi , 000
bem 9tctc()^o6er^aupt/ bem Sribifcf^^f vm aRainj/ feinem
167
ßtiftti^tn OBerett/ ia fefBft »ort bem etgcnen ^xclfiz, unb
anbern (oermut^Uc^ foldi)CN/ bie n^e^en 93eftgun^en m
biefer ©eioetib ein )>erf&nltc^e^ SnterefTe baran i^atten)
an jefeinbct ju n?erben / fud)te ild^ buvct) (Srb)>a(^t£l<93erträ je
mit einzelnen ber (enteren für tU Butunft ju ftct^etn. 3im
3a^re 1296 n^urben jwei fo(((^e SSerträge mit 9)erfoncn
aui bem ®tanbe ber 9tet(^^mtnifieria(en abdefc^IcfTett. !&te
Urfunbe lY. betrifft ben SRcoalje^enben Don bem ®ute bc$
iKittertf «i^einric^ oon ^^raun^eim/ einmaligen
^ieftgen 9tei(t)5fc^u(t^eifen unb SKttter^ 93 otrab^ feinet
Slad)foiQtr^. 2)iefer JE)einri(l^ (ommt uxtunbUä) ))cn 1273 ,
ii^ 1284 a\$ wixtii^ctf t>on 1290 M i3o5 aber a(^ el^e«
maliger @<^ult^eig Dor. . SfRel^r über t^n unb feine 3(bflam«
mutifi {ünftig in einer 2(bf)anb(und über ba^ ®ef(b(e(bt
berer t)cn Sacbfen^aufen. 2)iefer «^einricft, bomal^
Scbult^ei^/ unb SSolrab; bamaU Unterfcbult^eip ^ Ratten
90m Sr^bifebof Sßern^er Don SD7ainj im S^^r 1277 ben^
ber Urfunbe nacb^ i^m ge^Srigen (Sf^ooal) Se^enben
von einem @tüdF SBa(b/ ber IBaumgarten genannt/ im
iDreieitb^tforfle gelegen ^ ber HiUn al6 9teic^^(e^eivge^i>rr
te/ n)et(^en btefe erfl neulid^ ^lu^juroben unb anjubaueit
angefangen Ratten/ gegen tin^ jä^rlic^e in ber Urtunbe
niö)t befitmmte @ii(te auf 10 Saläre abgefauft. @. bie Ur«
iunbe inSEBürbmein^ Subs. dipl. IL 4&ä. ^a^ biefe
lojä^rige ®ü(te ^ierjig SQ?arf ^^fennige betrug/ erfahren
wir bur4)bte oorliegenbellrfunbe/ biejugleicbbemcigt^ baß
»^einrieb bee^alb mit bem Sart^olomäu^flift/ n^etcbe^ biefe
93er|anb(ung ai^ einen (Singriff in Jeine Siechte anfa^/ m
&erett gerat^en / ber nun butd) mfen Sievtrag ietnbißt '
loarb/ (aut beiJen er einen jä^rlicben/ für alk füufrige
Seiten ^auf feinem ^ute taftenben Cauou r^on 20 2(cbtelu
©etreibe ju geben oerfpra(^ / unb bU Don ^iaini crl;altene
Urlunbe b^m Stifte j^erau^gab/ mobei e6 un.i)C)vif} bleibt,
168
teiDirfte.
Nro. y. tft ein (i^n(td^er SSertrag mit dtitttv 2)tet*
ric^ Senic^en von SBemmer^^eim A6er beiTeti in
bem !&reiei(^er S^rft neuandeledte^ ®ut^ (noyale) bal
neBen btm fßitUt^eft unb @ute (noväle et curia) hzi
^Umtw&^nttn Stituvi «i^einric^ Don ^^raun^eim gelegm
wat. !Siefe Untere Curia mar/ wit au^ ber ^ergleicf^unj
mel^rerer urfunblic^en STtac^rtd^ten/ bon bcnen tünfei.^ bit
Stebe fepn wirb/ ev^eDet/ )>er jel^t fogenannte 9?teb^of/
Itnb (eibe ®ütti ß^^ixttn ju bem Dor ©ac^fen^aufen (te<
geitben/ bamal^ neu au^^erobeten Z\)tiU be^ 9{et(()^for«
M ^xzUid). ^iet ifl oen ber bem @rift nac^ beffen 2(u^«
faQtf gebiri^en/ decima maidr unb ber Nona jugletc^
bce Stebe* ^on ber (enteren meOfetc^t be^^alb / meil bie
%etl|ung !Dtetr((()^ i|um i^cil fc^cn au6 früher angebaiu
tem Sanbe be(lanb. l&ietrtd^ jo^U oon 2fc^t J^uben an^e«
lautem Canbe lo 2id)tcl iäl^rtic^en Canon, unb t)erfprtc(>t/
n)enn Eunfttg me^r Sanb t>on t^m ober feinen 9la4)fo((Krn
angebaut werben foUte^ bvn jeber «i^ube fold^en Sanbel
tünftiQ ebenfbDtel im 93erl^äUntß ju geben/ ein S3emet^/
ta^ nod) ein bebeutenber ^txid) toüfte Itegenben Sanbel ju
beffen St^ent^um ge^Srte Sinjelne X^atüf bte nur be#c
^alb merdtoürbtg (tnb / weil fle bte 3ortfc(^rttte be^ 2(nbauel
be^ ienfeieigen IDfainufer^ (^ronolcgifd^ beflimmen.
VI.;
Oefter^ flnb Urfttnben/ bie bem ©egenftanb nad^f.
' an fjc() fein gefc^ic^tti^^ Sutereffe ^aSen , be^^alb ber
fBefanntma4iung wert^ / n>et( fte im ^flKgemeinen S3emeirf
ber ^enfart unb be^ ®et|le^ ber Seit / in vnl^^^e aui»
gefertigt mürben, enthalten, ©te^ i^ ber gaff mit ber
^iex ocrtiegenben / totiö)Z mtti J^tU^üUiiin S5emetl abriebt/
, 169
mt 9it^a$t bett iSfirsern Utantfnxtt Uxtiti im Knfani
U$ XlVten 3A^t^unberttf bte ber ®ci^ii^hit tu tntxid^
tenbe CSiilten wareti. Z)ie SJRenge ber burd^ QSermicbtnifrf
unb 2fntauf an bie tobte «i^anb gefommenen Stnfe imb
@efäO[e/ 9erme^rte fic^ T^ fe^r^ ba0 ettt betcäc^tUc^erS^eil
ber ^oufer in ber @tabt jtn^f>f(i4tid wurbe^ unb iä^xü^
Ui Stnfammtung ber Sinfen unb ®ü(ten / bte ^iet in ber
Urfunbe mit bem SRamen ber Seebe ober Steuer (precaiia)
benennet werben / bte «i^au^^ejt^er auf eine nnandene^mt
flBeife an bte S&tlaftunq 'il^re^ Sigent^uml erinnerten.
«i^äufta tourben Sinreben unb SLunft^xifft mancher Tlxt
biefen 3a^(ungen entsegen^efe^t/ bie man bem immer
reicher werbenben Clerus mißgönnte/ unb bereite im 3a^r
i3i5 wifllgt» ba6 93art^o(omäul(|tift in ben 93erfauf
einer fotc^en ®ü(te an einen 2aif^n unb in bie ^Inmenbung
ber ^auffutnme jum Srwerb 9on (Selbgittern ein/ um nur
ber (äfligen Sinfammlung be^ ii^xUd^zn dinfel fiSer^eben
|u feyn. Sänge bauerte biefe^ aRifoergnügen ber f&üt^^t
fort / 6i^ bie {wifc^en bem 9tat^ unb ber ©eifUic^feit X'\aj
abgefü^lofTene SKac^^tung (f. Ort^^ Jfnmerfun^en 0. 7i5.)
bem ferneren 2(uf^äufen biefer 3infe in ^tn «$4nben bfc
festeren tin 3i^( f^^te* •
VIL
^it, ber ^eiligen Sunafrau unb (Seorg bem l^etligen
97?art9rer geiDet^te^ Sapede^ gegrünbet im 3a^r ^219
burc^ ^Kontgj^.Srtcbrtc^^ n. @(^enhtng me$ bem Steic^
ge^6rfden %aup(a^el (area seu cartis) ober einer *$of«
ftabt (n)te fo((!^e müfle (tegenben ^(ä^e ehemaliger «i^tfe
unb äßo^nungen In ^ieftgen Urfunben be^ 9!)?itte(a(ter^
genennt werben) -^ mar mit allen i^ren Suge^ftrungen
pon biefem SRonarcben in ber barüber ausgefertigten
UrCunbe (9>ricrtf. i&u^ i«) unter ben befonbern ®cf)u^ beS
AaiferS unb^ Siti^i aufgenommen toorben« *3^<^> VU\^^
170
biefev 93efre9Uif9 9on aOfer dttbent OUxf)txx\i^U\i , U%
wo^l bariit/ tveü jte auf bem ®vunb unb SBobeit be^ aUcn
nnigftd^n Stqent^um^/ wa^rfd^einlt^) auf ben Sriltmtiierii
br^ ifteflen ^iefigen fftnt^Itc^en f^aflafie^ errichtet warb«
3m 3<t^r^ ^317 würbe biere(£ape0e oon Srjl^tfcf^of $eter
von SDfainj ^um Soae^tatftifee erhoben* (Sftrbmein
Dioeces. Mog. IL 684. )• 3n bem fo(<|ienben 3<^^te i3i8
lam JCStttg Sutwtd Y. nadl> ^ranffurt / auf bem ^n^u^e
iiac^ tEBi^baben/ wo er mehrere fEBed)en vergebltd^ ba<
@c()(o§ be^ (Srafen ®er(ac^ ooti IRaffau / eine^ 2(nf)än9erl
be^ ©e^eiiBnio^ ^riebrtc^ oon O^^txxtiö^, betagerte. *^i%
fromme ^dl^enhing S^ebrtcb^ IL/ bte ba< erfte (Siiefte^en
bed ®otte6^aufe<l 8. 8. Mariae et Georgii an bem ^orn«
martte (iuxta forum frumenti) veranta^te/ bleute ein
Sa^r^unbert fpater, feinem SWoc^fotger auf bem J^rone
ium SSorbilb/ bem neuerric^teten @ttfte feine Uni^\i4^i
^tb iu beweifen. (Sr itber^ab bemfelben ba^ ^acronats
Slect^t ber ^aroc^te itu^raun^eim^ unb ber baju ^^%hx'\(\tn
%i{ioXt. iDie Stnfiinfte jener wo^( bottrten jlircbe foflten
bem @tifte einoerCeibt/ ju rei4)rt(^erer ^fu^Mtun^ ber
^nonicate beffelben bienen^ wogegen ber jiöntg ftcb bte
SSergebung einer ber ^»räbenben be^ @tift^ ffir ftc^ unb
feine SRadjfotger oorbef)iel^
SDa^ o^weil granffurt gelegene ISorf ^raun^eim^ in
ben alteilen Urfunben Brumheim genannt/ Eommt bereirl
in bem ^oS^xz 80S vor^ wo eine 'Scbenfung^^Urfunbe on
bte 2(]&tetSu(b bafelifl ausgefertigt warb (@((^annat Tra-
dit. fttlden». gS.)* ^i war ber0tammf!$ t>z6 ehemaligen
®efd[)(ec^teS ber 9?eicbSminifieria(en biefeS ?Slammi f ^it ti
iwxi Sf^eil a(S 9iei(t)S{e^en befagen. ( 2>. i&efd^reibung ber
Jg)anau»9Künienberg. ianU. 37.) ^m 3a(»r 11 32 faufte
"Srjbifdi^of 2fbe(bert von Snaini oon @otfrieb ootf iBruc^/
beifen SraU/ Sibam/ unb .$:p^^r/ bie 3>^<^<tur bu
171
/
I
J(tr$e {ti Prumheim , mit tebf utenben Suge^kungen an
2anb unb Be^itben. (Er üitviai bitfe^ ettaufte Sigeiw
ti^uttt/ iu Stiftung timi ^eelgerit^e^ ben fratribui
Canonici» Beati Martini. (@. bte UvFunbf in Gudeai
Cod. dipL I. io5.) ^err jtircbnev (in bcffcn ®ef4)i(b(t
granffurt^^ L afi6. notc i) fü^vt ben Snl^alt bitferUrtunbf
an/ unb »erfic^ett^ bap ?(bd(ett biefe £tr(^e mit aOen
®üt€vnbnn &tift iu &t. ÜRavtin bUtdAtn^U.
Sine Utnt Ueberfelung / bie bem Sefer bie ^ra^e aufbrin^^
me(4^e^ @tift biefe^ diamentf ^ier i>erflanben mevbf / unl
$1 ni^t etwa oon bem Soae^iatiiifte S. Martini (U 8)tnfle«
|ier bie SRebe fe^. 2)em «i^errn QSerfaffer fcbeint $i 9i0ig
unbefannt getoefen ju fe^n / ba^ ^ier von (einem anbern^
n^ie bem SRainjer 2)omfiift bie Siebe feyn Unm, n>e\d)U
md^ bem 0c^u|f>atron ber Sat^ebrale in ben alteften Seiten
Monasterium S. Martini — Conventus fratmm de 8.
Martino genannt marb* (0. Joannis rer. Mog. IL 2ii.)
Ueberbte^ wirb in ber Urtunbe am Ifnfan^ berfelben
defagt/ baS biefe ^cbenfung Ecclesie beati Martini de
Domo et Canonici» ibidem Deo seryientibaa aber«
lieben merbe/ unb am ^d)lu^z bem SDomprobd betf Srj«
flifte^ (Prepositns einsdem Ecclesiae; de
Domo) bie befonbere 2fufft(bt über biefe Investitur fiber#
trafen. Siiefer Jtirc^enfa^mup inbeffen ntc^t lange im
fBef!^ be^ SRain^r !Domflifte€ ^ewefen fepn/ ba ASnig
Subwig in ber eortiegenben Urfunbe »erficf^ert f ba{l ba5
ermil^nte ^atronatrec^t von alten Seiten ^er (ex antiquo)
3^m unb bem 9iet(^ jufle^e. 2(uf wcfcbe Sßeife e^ in ben
fBeft^ beffelben gekommen / mu^ au^ Snan^ei an näf)eren
fRa<()ri<:^ten unentfcbieben Metben/ ba§ inbeffen ber f&cfi^'
flanb be^ 9tei(b^ober^auptetf auffer Smetfet mar> erweift
({(j^ baburcb/ ba§ ^ain^ jene frii^r gehabte Sttec^re nit
»ieber geUenb ^u machen (uc^te.,
172
J^err Atrd^ner a. a. O. erwähne Ux i^tritf^ttihin
lintgüc^eti 2)onatipn^urf iittbf ^ e^m bai^af^vi^xtvTiu^ftTtim
$uiig — wrmat^fict» aW einer utiSebeutcnben fWcbenfacJ^e —
ottju^eBen. Sr i^erftd^ert ixt^Uid^ f bd$ Submii) burcft biefe
®4enhitiö bte ©efäDigfcU biefe^ ©tifte^ geqen i^n (e.
fel^nee« SBortn a(er jene @efäiridtett btefed erfl bad 3a^r
tu»er errtd^tetcn (Eoffej^tatfltfte^/ ju einer Beet/ wo bet
(an^mäl^renbe @treit fubmi^^ mit bem ^)>äbf^It(ben @tu^e
iiec(^ntd)t begonnen ^atte^ beftanben l^aben foOf/ ^at un^
^er SSerfaffer Deufcftwtegen. 2)te Urfac^e biefe^ ^xxt^vmt
(eftanb batin/ weil J^r. S>. ebne ba^ Datum jener Sdi^en»
fung^.Urfunbe ju wiffen'cber ;(u beachten btefe auf bal
%<x\)x i338 jurCicf |'e|te. @. beffen ©ef^^id^te Jrfrt« 1. 170.
•
VIIL
i^tefe Urfunbe giebt einen nicbl unmic^tt^en S3ettra9
iu ber ®efc^t<t>te ber 9iei(()^pfanbfcJ>aft ber granffurttfd^en
Sttben (®. granff. 2lrc()ir)I. 4i3.) 3m 3a^re i568 lofetf
bte @tabt granffurt pon Srjbtfd^of ®ertad!> t>on 99?acn^ eine
(Sittte von gito $funb J^eQer auf bte frankfurter 3ubens
fc^aft mit 7500 ©ulb^n baarer Ballung t\n. (@. @enfen«
berg Selecta VI. 5»4.) ®a biefe ®ü(te, tt^ie ber Äauf«
brief fetbft befagt, Don bem 9?eic^^ ^errfi^rte, fo erfcrberte
btefer ^erfauf bie Sintt^tai^tMig be^ !Ket$^cberbaupred*
©ie SEBicbtigfeit bei ©egenflanbe« für bie ©tabt — bte
ti ju einer bet angelegenflen @erden il^rer ^Utif mac^^te^
bte 9?e(()te ober' bie in i^ren SRingmauern wo^nenbe 3H^en/
jeber fremben Sinmtrfung ju ent^te^^eh — (teg üoraui«
fe^en/ ba^ nid^ti 9ernad)(äfTtgt n^erbe'n »äre/ biefe beflä«
tig'enbe SinmiOidung fofd)neII ati immer mbgliil) ^\x^^xmx»
fen. 3nbefjen war bid^er nur txm SReuti 3A^re fpäter
(1367) erfolgte 5taiferltd)e UrCunbe befanntj (©enfenberg
a. a. O. 599) we(d;e btefer @ü(te »on 900 ^ftinb fetter
171
liiert au^brücFUc^ txmi^nt , . fenbeirn im 2fQ96metiten bcM
aSerfauf a(Ur SUc^te ttitb ©üttcn bt^ Sriftiftc^ SSatitl
duf bü Srütif furter 3ubeit an bu @tabl bcftätt^^, lOfl^t
a(fe außer ber «m^^nten %k\%t noc^ auf mehrere attbrt
3(nfprfi(^e bitfe^ Srjftifte^ auf bte Sratiffurter 3ubett ^ii
beuten f((^eint. (^ie 9orUegenbe Urtunbe^ au^ einem a^teil
Copiario etnel ^iefiflcn $rit)at«2(r(^ioe4 entlehnt , ent^d
wca bte H^^er fel^(enbe ff^ecieOe i&efldttgund jene^ SRain^if
f(^en aSerfaufe^ ber ©iiUe t>on 900 9>funb «i^enem. fBiy
!l3erg(et4)ung ber SDo^en fd^tnt ({(^ bageflen em Sweifif
iu ergeBen^ ber einer SBeric^ttj^ung (ebarf. 2)ie 9)?ain|ti
fc^e aSerfauf^urfunbe (f. @enfen(erg a. a. O. YL 684.)
t(t am 9Siärt^(Mtiiu^ta(se (24. 3(uauft) i35B au^Acftefft»
!Die ^ter mitgetl^ilU SBeflätidung att bem (limQxii^^ (A»
3(udu(l) beffelielt 3a^retf « . SStt • foOte bie 9$efUtidung
fräl^er aM.ber fOnfauf fel(^ au^gefertiflet feyil} ^6<^
loa^rfebeinUi^ Mmr inbeffen ber SSerf auf abrief ®er(a(^^ »tu
früherem Danm , unb warb erft nad^ erfolgter ^aifertt«
i(ena3e#itidttiijl/iiio(^maU in feperltc^er Sorm / mii beffen
itnb be^ JDomiäjpttd^ 3nfte0e(n oerfel^en^ au^gefertiflt»
IX.
•9&ufi9 würben in ben unru^igien S^l^beiriten bei
XlVten 3«»^t^unbert^ bie SJerbinbungen ber S3ter SBetrerp
«utfc^en @t<ibte .ju Si^Unng be^ Stiebend in ber 9>roDiii|
unb ju gegenfeitiger «i^tilfefeiitung erneuert. SSefannt iil ber
i3d9 auf ^xo^i 3a^re 9on Sr^bifc^of ©erracb'pon ^(xxnif
Aem Sanbootgt U(rt(^ oen «i^nau / unb ben 93ier benannten
@täbtenerri(bteteSetterauif(t)e8anbfriebe/ ber auf S&efel^I
be^ ^aifer^ abgef(()(o(Ten warb* Sin|e(ne SSorfälle ge.qen
bie ^rieben^Üirer fcbeinen -* »ieQetcbt Don @etten b<#
iinruf)igen I^Dpnaflen $^iUpp^ Den ^^(fenftetn/ ^lai^eit
$egen ben. Sanbooigt unb, bie ®tabU ^txgiv.U^x v^ V^^ ^
174
Mf ^tfer (Earl lY. iü btffen ^effo^et in SOfatii) oovge«
frdi^ mürben. 2>ie^ war 9ermue^(i(^ Me Serantoffuns
feer 9er(te jenbf n Urf unbe / in wdd)et Mt wn ben fQerbftm
Uttn )U i^rer SSert^ribigun^ »orjune^menbe @(brttte>
•entemmen gerec^tfertt^et werben. lZ>tefe Vnerf ennutig
M {Kec^e^ ber @e(((t^fi(fe / bte aOerbtngl ein^ ®eftdnbntf
ber &ä)waAt ber »(erften etaatiptli^Jin Hd) enc^AU>
fennte inbeffen hU ®egner nt((^t 9en ferneren Serben
«galten/ bU noc^ (i^ jum Sa^re i366 bte umliegenbe
. Oegenb l^unru^tflten« C S^anff. Hxd)i9 1. S64.
<
2>te fd^d^e 9tegterung be5 unt^ieigen Senden ^
nnb bte {errättenbe ^cl§tn berfeßen für 2>eutf(^!anb;
^tten bereite bte dSgemttne @ttnimiiiig ber SRajten ge^en
btefe(6e aufgeregt; unb- mehrere ber mäw^tlgften benef%(»en
§flr{len (u einer SSerfammtuftg ju granffurt im Tfprü be^
Sal^re^ 1397 veranlag/ auf we((^er wa^rft^inlit^ ber erfte
feite (Sntr<)(u0 )ii ber (finftigen 2(bfe|ung bei jtinigel gei
faptwarb. «Qerr jtird^ntr nennt btefenSurfentag in ferner
®ef((^t(^te Srantf urt^ L 3i5 — iG.eine SRetcb^oerfammtung/
oermut^Iict) / wtil er f!e mit bem 9iet(()^tage be^ folgen»
ben liffifttn Sa^rtf 9erwe(^fe(te. iDer 9teic^ltag jn Anfang
^el^al^re^ iS^B war ber UfiUf ben SBenjetflaul all rtnffs
fi^r SUnid befud^te. @o wenig er bajit biente/ bal )»trw
fSnlid^e Vnfe^en bei itSf igl im Stetere ju befefltgen/. wie
bie $o(ge bewtel/ unb fo für) auc^ beffen 2)auer war/
(ben 3. Sanuar befanb f%d^ SBenjel in ^vantfuttp 0.
@ecrgtf(^. regesta ad h. a., unb ben aSfien. beffelben
SKonatI Bradi) bal «i^eflager wteber auf, wie bte oorHegenbe
Urtunbe beweist)/ fo war bo^ ber 2fufwanb bei «i^ofel für
iwt BtiUn nid)t unbcbeutenb. ;Ser SSBetn/ ben bteSteben
gfranff urti lieferten > mad^ oOetn einen iBetrag oon 459
17Ä
Quiben 2 ®tof((en. Sße^re Qinwt^mx ^xantfutUf
unb unter biefeti j^mei ber rcic^den unb an.9eff|^eif(len ®t»
f^ltd^trt, Sol^annvon J^of^J^ufefi nttb Scfri^' jUi^ 9>Ava^
ftet^/ Ratten biefeti/ 9ermut^(t(^ vtn Um ®etoimi i^relKtgneti
Sfiitterge^ ber SiinidU^en iUmmer jugeffilrt:; KuffaU
Unt tft bo^ sertnge Sutraueit an ber reb(i(^fii SA^iiifd be^
•i^ofe^/ me((^^ o^ne 3n>etfe( burc^ fr&^ere S3eifpte(e ver«
«tt(d0t> bte (BliuBtfler erf&ate. Sie erfteti ^ofitamUn
M SiinM tttu^eett (Ic^ pttfinlii^ für bie 3A^(ung oerBfir«
fittif fld^ ttxpflid)Un, im ffli^Ha^luniifM i^re ^ftt^e^l^
trige ium etitfagcr tui^ .gfran^furt ju feiibfii>' iinb bte
0((u(boerf(^ret6ung mit aUtn .batttaU üMi4eti C^iiteleii
imn Sortl^eil ber ©(luBtger Au^^eHeiu 2>ie SBefir^niffr
Ur Unteren nMren fp gvft$> -bdp biefe *- «nrntber Si^tuf
feer Urfunbe Umift — eiiMit fßoleit baf «i^ilager Ikgteif
lett It<M/.um fe(B^ v^r betn angefelten 34(tertttt»/
weiut trgenb etnr Oelb^ueSe ber tini^Ud^xi: Sümmtt fu(
trtffnen feUe/.btefe (»gleich in Zn^ptuä^ ju Jie^eii.. (Ss
Sitg ^ ber mel^r wie jeber %nbrt / bie {err fittete |i«att jtefft
JBer^Ittiiffe Aitiiq 9Btxii$l$ , unb feinen gefnnietten €rebtt
in !Deutfi^(anb^ ju (eweifen im €itanbe ift* :
I . •
i7«
I.
^Betioitf t>on (Sütem in ^omif^eim an. (oi
$23act{^(otndu^(itft/ t>on ml^n Ut 3o^atu
ititet«C?Den Den btöMd^n ^tbpod^t funec
|tt io^len ftd^ t»e(binMt(& tnod^t. 1258.
(Ex eopio.)'
■E* raMr Berengernt ordinit Suicti Jounfe rieeitf
geren« per Alemanniain, prior Sancte domo« Iiespi»'
tali* Hieroaolymitane , omnibut present •criptmil
Tisaria MloMm et sinceram in Domino charitatem.
Borerint uniTerti tarn presentes cpiain fiituii, fuod
nos emptionem que facta est inter Conradam mi*
li'tem deRonneburg filium Helfrici de Ru«
denk« im «f> Dominos Canonicos Ecclesie Franco*
fordensif aaper boais in Ifora-cliheimf seriptia
presentibiu confirmamus«, profitendo mantfestissime,
^od cnm in dictomm bonorum quieta fuerimaa
possessione, quindecim octalia Siliginis, Francofor«*
densis mensure, de bonis prehabitis annuatim pre-
dictis €anonicis solyere nos tenemur. In cuius rei
testimoninm presentem literam nostri sigilli munimine
duximns roborandam. Acta sunt hec anno Domini
MCCLV m. Calenda Angusti , in rigilia B. Sixti.
■H
u.
177
II.
^eröWd^ ^t @tabf %tanffütt mit bem ©pnaflen
fXein^atb öwi ^anau fibet bfe SJufha^me
feinet l^yorigen €eute unter t^re borget eon
1266. entsaften m einem ^ertcag mit Uifid^
^enn ju ^anau öom Sa^re 1358.
(Ex copia coaeva in folio membranaceo
scripta. )
▼ »^ ir Ulrich herre zu hanauw irhennen nffin-
liche mit dysem briffe , daz zusehen uns und unsem.
erben und nachhomen uff eyne siten und den Burger-
mestem, den scheffiii dem rade und den bürgern
gemeTnlich zo franhinfurd , uff dj andern siten eyne
richtunge yirfazzet und gereddit ist , als yon worte
zu Worte hernach geschrtben stet» Wir dy burger-
meistere, dj schefHn und der rat zu fra^nhinfurd
irhennen uns ufBnliche mit djsem briffe , daz wir hau
gesehin eynen briff, der ron worte zu worte stet^
als hernach geschriben stet, dendye stat vonfranhin-
fxird besigelt hat — »ISos Scultetus, Scabini, Consu-
les, totumcjue commune franhinfurdense, ad noticiam
unirersorum cupimus pervenire, presentibus pro-
fitendo , (juod super discordia seu controrersia , (jue
inter nos ex una parte , et nobilem yirum R e i n h a r-
dum Dominum de hanauwe ex altera , aliquociens
Tertebatur, amicabilis et firma ex utriusc[ue partit
consensu et yoluntate conpofricio est rationabiliter
ordinata seu statuta in hunc moduni.| Vv^<^\^^X ^a^^<^
iranff. ÜTr^^/d III. X^. ^\
178
ipsi Reinhardo, si est in tempore, aut ipsius
heredihus qui tunc eruRt pro tempore, ducentas
marcas denariorum legalium et bonorum integraliter
p^rsolyemus, et (juam diu, dictas marcas, persoU
yere neglexerimus predictis Reinhardo et suis
beredibus , viginti marcas tarn diu dare annis singulis
nos presentibus obiigamus, hoc adjecto, si quando
persolverimus ducentas marcas pertractatas , exclusis
viginti marcis, annis singulis persolrendis , ab hujus*
modi solutione annua erimus penitus absoluti. Eciam,
si contingeret aliquem aut aliquam Tel plures ex suis
hominibus siye rusticis in nostre civitatis recipi in
conciyem, tot centum marcas denariorum dabimus
prefatis Reinhardo et suis heredibus, quot recepi
fuerint ex ipsorum Reinhardi et heredum hominibus ^
ad nos declinantibus in conciyes , yolentes nichilomi«
nus a prescripto Reinhardo super prefata compo-
sicione amicabiliter ordinata , suas litteras nobis dari.
He igitur prefate ordinacionis , ordinacio «eu arbi-
trium possit per successum temporis aliquatenus
infirmari, sigillum civitatis nostre duximus presenti-
bus apponendum , datum anno Domini MCC Sexa-
gesimo Sexto in vigilia beati Michaelis Archan*
geli.« — Den briff sollen und wollen wir und unser
nachkommen stede undvestehalden dem edeln herren
faern Ulriche herren zo Hanawe und sinen erbin
und nachhomen , und auch den brifF den ime der
allerdurchluchtigiste furste unsser gnediger herre,
romischer Reiser Rarle zu allen ziten merer des
ryches und Runig zu Beheim gegeben hat, der uffe
den seibin briff sagit,. ane alle argelist und ge^FCrde.
Auch irkennen wir uns , umb dy zwentzig mark
geldes^ dyin demselben brife Stent, und wider ^tent
179
flsu lieuffin mit zwejn hundert marken , und umb dje
Tcrsezzen gulde , waz anspräche he darum zu uns hat
gehabit, biz uff dysen hudigen tag, ' daz wir uns
darum mit yme hau gerichtet ^ und hau yme dye
zwenzig marh geldes abegehauft umb zweihundert
mark, und han jme für dye yirsezzen gulde gegeben
Tusent phunt, und han yme dye rierzehin hundert
phunt myner yirtzig phunde heller gutliche bezalet
un^ gewerit und hat he fiir sich und sine erben und
nachhomen uff dye zwentzig marh geldes, und uff
soliche anspräche und forderunge , alse he ron der
Sache wegen bitz uff dysen hutigen tag zu uns hat
^ gehabit luterliche und gentzlichc verzigen.
^ Auch irhennen wir uns umb daz stuche als in
demselbin briffe stet , als ron der lüde wegen , idaz
wir daz stuche und artihel sollen und wollen ste^e
und Teste halden in aller dermAse, als daz stucke
in dem briffe stet, ane alle argelist und jge verde ^
ane alleyne daz der rorgenant herre, her Ulricb
herre zu hanaw für sich und sine erben und nach-
komen uns und unsem erben und nachkomen dye
gnade und «fruntschaft getan hat ob dheyne dynest-
knecht odir dynesmeyt, dy in odir sine erbin odir
nochkomen anhörten durch yrundes willen, zu
dyneste, ane alle argelist und geyerde by ims zu
frankinfurd (jwemen, und sich do yerandirten unjl
zu der ee grifßn , dy solden wir für unszer burger
Terantwortin , alse andere unszere bürgere, ob sie
unszere bürgere worden und burgerschaft halten
wolden, doch also bescheidenliche , duchte den
Torgenant herren odir sine erbjn odir nachkomen,
daz daz mit geyerde were gesehen , so solden wir
in unyii^zoginliche tage bescheidLeiv ^ o\^ \% ^;& ^'oi's»
SR a
y
180
gemudet worde, und soldin in odir iren frunden^
den odir dye , uff den tag darstellen dye dye sache
und anspräche zu der zeit rurte , und der odir dje
solden uffe den heiligin swerin, daz es dem yorge-
nant herren hem Ulriche herren zu hanawe
und sinen erben und nachhomen und irer herschaft
zu heyme arge odir geverde were geschehen, were
abir daz sie wider uz der stat, zu frankinfurd uffe
daz land qwemen und do uze mit huse won^de
wereufl so ensolden "wir odir unsir erbin odir
nachkomen, sie nicht wider den Torgenant herren ,
hem Ulrichen, herren zo Kanaw, odir sine
erben odir nachhomen yerantwurtin, odir rirtedin-
gen odir für unszer bürgere nicht^ halden. Alle dyse
Torgeschribin stucke und artihel» und ir • ygliches
besundem globen wir dye Torgenant Burgermeistere
scheflfin rat und dy i)urgere gemeynlicbe zu frankin-
ftird , für uns und unszer erben und nachkomen stede
und raste ewiclich zu halden ane alle argelist und
geyerde, dem yorgenant herren, hern Ulriche
herren zu hanawe sinen erbin und nachkomen. Zu
gezugnisse dyser dinge han wir unszer stede ingesigel
an dysen briff gehangen. Datum anno Domini
MCCCLVIII feria cpiarta ante diem beate Katherine
yirginis. Und wir Ulrich herre zu hanauwe
yorgenant bekennen für uns und unser erben und
nachkomen uffinliche an dysem seibin briffe , daz alle
dyse yorgeschriben stucke und artikel, und yr igli-
chesbe sundern mit unserm guten willen und yerheng-
nisse geschehen sin , und han des zu Urkunde unser
ingesigel ftir uns und unser erbin und nachkomen an
dysen briff gehangen. Datum anno Domini MCCCLVIII
feria guaita ante diem beate Katherine yirginis.
181
III.
OSeflimmuitg be^goße^, n>e(d)en We OSÄfget ju
. ^c^tat für baö in g^f^wffurt ju »erfaufenbe
©fen entfid^tcn foUem 1277.
(£x originali.^
J-^* OS Heinricus Scultetus , Scabini Consules et
universi cives franhenTordenses ad uniyersorum
presencium et futurorum noticiam cupimus peryenire^
quod nos cupientes dubitacionis et ambiguitati»
scrupulum qui singulis annis super dando thelonio
oriebatur, per scripta litterarum nostraruiii ppbüca
extirpare. Dicimus quod dilectorum et speCjiaIi^m
amicorum nostrorum ciTium Wetphlariensium eminuF
ferro onerati , in nundinis , videlicet in fpro ^ailnuaU
franlienyort dabunt^ pro thelonio , quilibet cun^uum
pro se duos leyes denarios. Extra yero nundinaii
quilibet predictorum ciyium currus solye't pro thelo-
nio unum denarium leyem. Et si prefati ciye«
Wetphlarienses ferrum suum in nundinis in ciyitate
iranhenyordensi yendiderunt yel extra ciyitatem
deduxerint, Quodlibet centum ferri solyet pro thelo-
nio denarium leyem. Extra yero nundinas quodlibet
centum ferri , si in civitate frankenyordensi venditur
yel extra ciyitatem deducitur solyet pro thelonio
obulum leyem. In cuius rei eyidenciapi sigilluift
nostrum presentibus litteris duximus appendcndumi
Actum et datum anno Domini Millesimo CCLXXYll«
VIL Rah Septembris. %, w^*
182
IV.
S5aö Q5art^ofomau«f«ft gicbt cmeit ^f^il feint»
5Rot>a(jc^nben an Tüittet ^etnnd^ öon^raun^
^eim in kibpa^t 1296.
(Ex copia.')
•L^overint imiversi presencium inspectores, ^öd
Nos Decanus , totumque Capitnlum Ecclesie Francof.
sui nostrum, vidclicet decimam nostram noTalium
«pud Francofurd, miam Henricus Miles' dictus
A Pfraunheim qüondam Scultetus Franco-
ford* et Volradus mile's Scultetus Fran\co«
fordensis colunt, super quibus aliquamdiu causa
ftive questio inter nos , yidelicet Decanum et Capitu«
lum idx parte una , et pr'efatum Henricum ex altera
Tertebatur, ad exhortacionem proborum rirorum et
consilium i concessimus et tenore presencium conce*
dimus prenominato Henrico et suis heredibus sub
annnua pensione pro yiginti octalibus siliginis annone,
legalis Francof. mensure, perpetuo possidendam »
quam yidelicet pensionem idem Henricus et sui
heredes nobis super granarium nostrum , yel domum
quam deputayerimus Francof. infra duo festa Ascen*
sionis et Natiyitatis B. M. Y. presentabunt et assigna«
bunt suis laboribus et expensis. Etsi alique meliora-
ciones yidelicet in agricultura yel domorum edificiis
in prefatis noyalibus facte fiierint in futurum, propter
hoc prenorainata pensio XX octalium siliginis non
minuetur yel augmentabitur ullo modo, etsi, quod
ahsh, grando y/e] generalis exercitus predicta jQoyalia
18S
molestaTcrint seu destruterint, preiPatus Henricüi
aut süi heredes super his facient , quod iuris fuerit
et consuetudinis terre generalis , de bonis. superius
yel inferius circumquaque sitis* Preterea predictus
scultetus aut sui heredes de noyali Yolradi sculteti
supradicti , et heredum suorum nihil amplius requt-
rent seu accipient quam decimam huc usque recep-
tam« Adiectum est et, quod si Dominus noster,
Romanorum Rex , vel reverendus pater ac* Dominus
noster Archiepiscopus Moguntinus, aut Ecelesie
nostre prepositus, seu quisque nostrum, quod alter ius
in predictis noyali bus habemus a nobis per iusticiam
cyicerit, seu abstulerit violenter, hoc erit in
nostrum preiudiciujaoi , atque damnum, sed nee ipse
Henrieus, seu quisqäin alter nomine suo ad hoc
adhibebit aliquam operam, consilium, yel iuyamen^
quemadmodum promisit data fide. Insuper prefatus
Henricus quondam scultetus pro se et suis hcredibui
renunciayit* omni actioni, que sibi de iürie vel de
facto competere posset , contra reyerenduih patrem
ac Dominum Archiepiscopum Moguntinum, qui pro
tempore fuerit, yel contra Ecclesiam Moguntinam occa-
sione prefatorum noyalium, quoinim noyaliüm decimam
idem Henricus asserebat sibi concessam seu obligatam
pro quadraginta marcis Denariorum Coloni^hsium a
reyerendo patre et Domino Wernhero quondam
Archiepiscopo Moguntino, quibus yi^elicet quadra-
ginta marcis, idem Henricus olim scultetus pro se
et suis heredibus renunciavit simpliciter et precise.
Renunciayit quoque prelibatus Henricus omnibus
literis, que sibi date fuerunt super concessionem
seu obligacionem decime supradicte a reyerendo
patre Domino Wernhero Mo^UT\lmv> kvOokfe^^Sk^vy^^
Ir
184
•upradicto, et ipsas literas nobis in Signum renuncia-
cionis presentayit. Ceterum si Dominus Henricus
Tel 8ui heredes ipsa noyalia Tendere yel alienare
Toluerint, yendicionem seu alienacionem huiusmodi
non impediemus, dummodo ab emptoribus certificari
possimus de pensione yiginti octalium siliginis
supradicta, annis singulis persolyenda« Et ego
Henricus quondam scultetus supradictus Obligo me
meosque heredes ad solucionem pensionis supradicte, '
iuxta condiciones et modos, prout superius sunt
expressa, recognoscens per presentes omnia et
singula suprascripta yera esse per omnia ut narran-
tur , et ad obseryacionem eorum omnium me Obligo
per presentes. Ut autem omnia premissa hinc inde
inyiolabiliter obseryemus , et ne a nobis nostrisque
successoribus equaliter yaleant infirmari, nos presen-
tes litteras , super bis confeetas utrinque nostrorum
sigillorum una cum sigillo uniyersitatis oppidi Francof«
dedimus punimine robor^tas , in memoriam et firmi-
tatem omnium predictorum. Et nos Yolradus scultetus
et scabini Francof» quia yidimus presentes litteras
sigillis Decani et Capituli, ac Hcnrici quondam
sculteti prefatorum sigillatas, ad rogatum partium
earundem sigillum nostrum presentibus duximus
appendendum. Datum MCCXCYL secunda feria
proxima post Oetayam Pentbecostes«
185
^Khpa^tmtttaQ übet einen ^^etl bejfelben
^e^enben mit "SiitHt ^ktxi^ ^tni^m t>on
S5ommer«()eim 1296.
(jEx copia.^
XJecanas et Capitulnm Ecclesie Francofordenait
notum facimus uniyems , has literas inspecturis quod
nos unanimi consensu et voluntate concessimus et
locayimus honorabili yiro Theoderico dicto
Zenichin de B ommerslieim militi propter
grata ipsius seryitia nobis et Ecclesie nostre hactenus
impensa et in posterum impendenda, ut promiMt^.
suisque heredibus legitimis et successoribus omne iM
nostrum, yidelicet decimam nostram maiorem et
nonam ad nos pertinentes de noyälibos^ &itis in
nemore Dreyeich nuncupato, apud Francofordiam,
iuxta noyale et curiam Henrici dicti de Praum-
heim militis quondam sculteti Prancofordensis,
qui noyalia excoluit, et excplet idem Theodericua
yidelicet octo mansos pro decem octalibus siliginis
Francofordensis mensure, nobis singulis annis p6r-
petuo solyendis et assignandis in oppido Francofur-
densi ad igranarium nostrum, yel ad quamcunque
domum , quam deputayerimus infra duo festa Assum-
ptionis et Natiyitatis Sancte Marie Virginis suis peri-
culis' laboribus et expensis. Et si quid amplius
ibidem excolat dictus Theodericus yel sui berede»
vel succcssores quam octo mansus , pro rata plus
dabunt de quolibet manso prout co\\\\^\X \sv.q^>& ^x
186
conditionibus supraclictis , si rero grando rel exerci-
tns generalis predicta noralia destruxerint teidem
Theoderico suisque heredibus et successoribus 9
faciemus quod iuris ftierit et consuetudinis terre , de
bonis perpetuo localis et conOessis superius et infe*
rius circumquaque sitis , preterea si prefatus Theo-
dericus aut sui heredes ipsa novalia yendere yel
alienare Toluerint, venditionem seu ahenationem
huiusmodi non impediemus , dummodo ab emptoribus
certificari possimus de pensione nobis competenti-^
at est premissom, annis singulis persolvenda. Et
ego Theodericus predictus qbligo me etmeos heredes
ad Solutionen! pensionis predicte iuxta modos et
conditiones superius expressas* Ut autem omnia
prehiissa hinc inde inyiolabiliter obseryemus , et ne
a nobis nostrisque successoribus aliqualiter yaleant
infirmari, nos presentes literas super his confectas
utrinque sigillorum nostrorum unal cum sigillo uni-
Versitatis Francofordensis dedimus mnnimine robo-
ratas in memoriain et firmitatem omnium premissorum«
£t nos Yolradus scultetus et scabini Francofur«
denses , quia yidimus presentes^ literas sigillis Decani
et Capituli ac Theoderici predictorum sigillatas ad
rogatum partium earuhdem sigillum nostre uniyersi-
tatis presentibus duximus appendendum» Actiim et
datnm anno Domini MCGXG VI« YIII Idus Julii.
187
VI.
^erffluf einer &nlu toon bera Q3a«^o(omduö|ltfte
an J^tiimam üon ^e^(at i3i5.
Jl\o8 Philippus Decanus , totumqu<( Capitulum
Ecclcsie f'rankenfordensis, ad universorum presen^
cium et fiiturorum noticiam cupimus perTcnire , quod
cum yicaria Altaris Beati Joannis Eyangeliste , in
nostraEcclesiapredicta, indomodicta zume Ranen
apud sanctum Georgium sita , haberet unam marcam
denariorum legalium censas annualis, et singulis
annis cum precarie coUigebantur a ciyibus, exegeren«
tur precarie ab eadem , et multe insultaciones
per inpignoraciones nobis et iiostre
Ecclesie orirentur, Dominus Nie o| aus sacer«
dos Vicarius prefati altaris de scitu et benerolo
nostro consensu, ad eyitandum annnales in-
vestaciones dictam marcam (denariorum annui
census Heilmanno de Wetflaria et Elyza-
beth filie quondam Dosonis uxori eius
legitime eorumque heredibus iusto yendicionis
titulo yendidit in perpetuum possidendam , tollendam
et percipiendam , pro decem et octo marcis denario-
rum usualium legalium et bonorum , quam quidem
pecuniam prefatus Nicolaus ab eodem Heilmanno et
eiusconiuge recepit numeratam et cum eadem pecunia
addita alia pecunia unum dimidium mansum terre
arabilis situm in teiminis yille Budenshe"^\xv.^
deseryiejidumaltari prtlibato Vu^ey^eXwöCKi^ ^««s^^-
188
ravit. Nos una cum prefato Nicoiao Vicario renun-
ciando omni iuri , quod Ecclesfie nostre et Vicarie
predicto in antedicta marca census annui competebat
resignamus eandem marcam prenominatis coniugibus
libcre et precise litteras per presentes. Promittimus
etiam eisdem de prenotata marca census facere
Warandiam iustam debitam et consuetam« Dantes
supradictis coniugibus has litteras* sigilli nostri
Capituli munimine roboratas , in testimonium omnium
premissorum. Actum anno Doraini MMlesimo
Trecentesimo Quinto Decimo in die beati
Ambrosit«
VII.
Äontö £ubh)i3 V. \>ttkii^t bera ©tifte S. Mariae
et Georgii, fpater ju ©t. £eon^afb genannt,
bte ^rod^ic bct Äird^e ju ^Mun()c{m 1318.
(Ex copia.')
X-iudovicu8 Dei gratia jHomanorum rex, scmper
Augustus , universis , presentes litteras yisuris , vel
audituris presentibus ac futuris gratiam suam et oitnne
bonum. Regie liberalitatis munificentia, cui largi*
tionis immensitas est mensura, tunc yere largitatis
opus ostendit, cum ad honorem et cultum eins qui4
largitur, qüi diyes in omnes bonorum omnium abun-
dantissimus est largitor. Ea propter exemplis diyae
recordationis Imperatorum et Regum Bomanorum,
predecessorum nostrorum edocti , et legibus piissimis,
189
cpie Ecclesiis Dei fiindandis et forendis fayorem
concedunt precipuum informati, Ecclesie noye sab
patrocinio sancte Marie et beati Georgii Martyris in
oppido nostro regali Francofurt Moguntine dioecesis
erecte noviter et constructe, ad ipsius gloriose
Yirginis et dicti Martyris gloriam et honorem , nostre-
ipie et ipsorum predecessorum nostrorum salutis
meritiun augmentandum Jus patronatus Eccle-
eie parocbialis in Praumheim, dicte Mogun*
tine dioecesis et annexarum sibi filiarum, c[uod ex
antiquo Nobis et sacro Imperio pertine-
b a t donavimus , tradidimus , et presentibus tradimus
et donamus , et in ipsam Eeelesiam Sanctorum Marie
et Georgii Martyris transferimus pleno iure. Yolentes
quantum in nobis est predictam parochialem Ecciesiam
in Praumbeim cum annexis filiabus et omnibus
redditibus iuribus et pertinentiis suis, pre dicte
Ecclesie incorporari et Canonicis eiusdem Collegii
ad commodiorem sustentationem suam , fructus ipsius
integraliter applicari. Ut yero incorporatio buiuar>
modi autoritate eorum quorum interest facta fuerit
cum effectu , ex tunc Nobis et successoribus nostris
in Imperio ius competet presentandi unum sacer«
dotem idoneum , aut alium , qui infra annum in sacer-
dotem yaleat promoyeri ad Canoniam et prebendam
in ipsa Ecclesia collegiata predicta, qui libere
reeipietur inibi cum plenitudine juris Canonici in.
stallo choro et capitulo ac singulis aliis, que ceteris
Canonicis conceduntur. In cuius rei testimonium et
roboris (irmitatem has literas conscribi et Nostre
Maiestatift sigillo iussimus communiri» Datum in
Francofurt, oppido Nostro regali, quinto Calcndas
Octobris, anno Domini Mille ^\xglo 'Y^^^^t^^x^-
190
simo Decimo Octavo, Regni vero Nostri
* • I
Anno Quarto.
VIII.
^aifcf ear( IV. beflatigt öcn QJerFauf einer ®ü(te
ton 900 ^funb feuern , üon bem €f jbifd^of
©etfflc^ toon ^Diflinj an We ©tabt Jtanffurf ,
auf We 3ut)enfd^aft tafelbfl 1358.
(JEx copia.^
Wir Carl Ton Gottes gnaden romischer Kayscr,
zu allen ziten merer des Richs und Kunig zu Beheim,
erkennen und tun bunt oifenlicli mit diesem brieff
allen den, die in ansehen oder horent lesen, umb
soliche Nunhundert pfund geldis, und änderst alle
Gült, gevelle, und recht die der erwirdig Ger lach
Ertzebischof zu Mentze von sines Stifts wegen roa
Uns und dem Riebe zu leben hatte, welcher wis das
0-
wer, of den iuden zu Franhenfurd , die er mit willen
sines Capitels und yerbenchnisse , den Burgermei«
Stern, dem rat und der stat gemeinlich daselbst
yerkauA; hat mit namen umb siebentausend funflhun«
dert guldin , das Wir ünsirn willen und verhengnus
darzu geben haben und geben mit diesem gegenwer-
tigen brieff, und dieselbe siebentausend funffhun»
dert guldin, und nit me, als von des Torgenan«
ten hauiis wegen, sollen die Torgenante Burger*
meistere rat und stat ufnemen und haben yor aller«
meniglich yon den iuden , die allcrnehst zu Franhen-
ftird wonhafUg oder s^delhafti^ werden, als lang en^
191
iie die siebentausend funffhundert guldin gans
nfheben und ingenemen. Mit urkund dis briefs Ter»
aigelt mit Unserm Keiserlicben Maiestat ingesigeL
Geben zu Rotenburg nach Christi gehurt Druzehen« '
hundert Acht und funifzig iar an Sant Ciriacusdag
Unser Riebe des Romischen im Drizehenten, des
Behemischen Im zvelfl^en und des Kaisertums im
Vierten iar.
IX.
Äatfet Sari IV. gefielet tm ^anÖöDigt tinb ben
?Keicl^öflat>ten bcr ^tttevau baö ?Kecl^t ö«
<Selb|l^u(fe bei feinößc^em Stngriffe ju. i36o.
(JEx copia.y
Wir Karl yon Gots genaden Romischer Keyser
zu allen ziten merer^dez Richs und Kunig zu Beheim.
Bekennen und tun hunt oifenlich mit disem briefe
allen den die in sehent oder horent lesen das Wir
dem edeln Ulrichen herren zu Haynow lantfogt
in der W^edreib und den 'burgern gemeinlich der
stet Frankenfurt, Fridberg, Geilnhuseu
und W e tf 1 ar Unszer und des Richs üben getruwen
Ton Unszer heiserlichen macht sulche gnade getan
haben. Wer das sie ymand gemeinlich oder besunder
angriffe oder schediget unerclagter Sachen das sie'
sich des weren mügen und sullen. Und wer auch
daz yemand dieselben, die sie in sulcher mazze
angriffen enthilde , den oder die selben sullen und
mugen sie aairenleutenuildga.VetL^L^\:\xls^^^^^^^^^
192
ob sie das niclit wider tan und wieder kent schiben za
hant nach der zit es yn yerbundet wirdet. Und
domit snllen die selben Ton Haynow und stete
nicht frevelt oder wider das Rieh getan haben. Mit
urknnd ditz briefes yersigelt mit Unser Keiserlichen
Maiestat insigeL Geben zu Mentz nach Cristus
geburte dreyzen hundert iar und domach in
dem sechzigsten iare am Sunnabend nach Sant
Dyonisii tage Unszer Riebe in dem funfzeh enden und
des Keisertums in dem sechsten iare.
Per Dominum Magistrum Curie.
Johannes Ejstetensis.
X.
^midi hbn bie an i»le lhmQM)t ^ammtz
<^(m 1398.
(£x Orig.")
»
Wir Hertzoig Hans von Dropaw, des
Allirdurchluchtigesten fursten und herren, Unsirs
liebin gnedigen herren des romischen Koniges hofe-
meister, Gunthir grave zu Swartzeburg,
herren zu Arnstete und zu Sundirshusen des
egenantunszirs gnedigen herren hoferiechter , Bor-
ssoboy von Swynar desselben myns gnedigen
herren lantvoigt in Elsaszen und heubitman in Beyern
erhennen uns ofHnlichen mit diesem brieffe , daz
wir und unszere erbin unyerscheidenlichen, unsir
195
tglicher Tur toI «nd unszip heyner sich mit siner
antzail nyt abe an scheidene als von des egenanten
mnsirs gnädigen herren des römischen honiges wegen
schuldig sin zu betzalne zu franchinfort off den
suntag als man singet in der fasten in der heiligen
hirchen letare mi nest homet, nach datum diesit
brieifs den erbam luten Johan ron Holtshusen,
Sifriden zum Paradysz, Johan zn Roden-
bach, Bechtolt Hellir, Buprechten znm
fraszkellir und Jechiln Drinpurgir bürgeren
zu franhinfurt, und iren erbin, oder wer diesen
geinwurtigen brieff von irentwegep ynne hat , mit
namen funff\;ehalbhundirt gülden nun gülden und
zween grosze guter cleyner s^erer gewegener gülden
franMnfbrter werunge, als yon wine wegen die
in unsirs obgenanten herren des romischen honiges
hammern und zernnge zu franhinfort hommen
•in. Dissir egenanten somme geldis gebnrit zu Johan
Ton Holtzhusen und sinen erbin für ir antzale funffe
und funfftzig gülden, andirhalbin gülden und yier
alte thomose so Syfriden zum paradyse und sinen
-erben für ir antzail vier und funfilzig gülden. Item
Johan zu Rodenbach und sinen erben für ir antail
Tiere und yiertzig guldin, item Bechtolt Hellir und
sinen erben für ire anta^al hundert und eyn und
driszig gülden , item Ruprecht fraizhellir und sinen
erben für ir antzal hundert zwene und funffbsig
gülden und zwene grosze. Item und Jechil Drym» -^
purger und sinen erbin für ir antzail ein und zwentzig
gülden und zwene grosze , und wer is sache , daz
den Torgenanten personen odir iren erben oder wer
dieszcn brieff yon iren wegen ynne hat , ir^ ielichem"
sin antzal geldis als vor irlut hat n\\ b^Xxsü&X %«^^?£@$l^
graatf. 9r(pit> III. ^. ^
194
off die Torgenante zyt. Wann wir dann von den
Torgenant schuldenem odir iren erben semetllchen
oder besundem odir wer diessen brieff von iren
wegen ynne hat, affter der Torgenant ziet der betca-
lange gemanet werden montlicb odir mit botten oduc
brieffen zu huse odir zu bofe, so sollin wir Ton
stunt , nacb der manunge unsir iglicbir ejnen ediln«
hnecht und eynen hengest und dartzu eynen andent
knecht und eyn phert in rechtir gisels wyse in fran«
hinfort in eyne offene berberge senden, darin wir
von yn semptlichen odir von ir eyme besundem odir
. me , odir yon iren erben oder boten gewyset werden^
und soUent da yiine mit knechten, hengesten und
pberden rechte giselscBafl halden und tun als rechte
gude gisele unverdingeter dinge und auch eynen
knecht und phert nach dem andirn so diche des noit
geschiecht in die giselschafft zu stellen und •ollin
numer usz dem gisel, noch | uz franchinfort kommen«
den Torgenant personen odir iren erben odir wer
diessin brieff Ton iren wegen ynne hait, ir iglichem
Tur sin antzal ensy dan vor gnug gescheen an
betzalunge des Torgenant geldis und dartzu gisels
Schaft koste botenlone und andirs schaden, als sie
davon huntlich hetten odir gewonnen, odir wes yn
dartzu daynne in begnugit ane geyerde, und was
Schadens an koste als Ton nachreisen ires boten odir
Ton yn selbis semptlichen oder bcsundern sie dartzu
dayon hetten odir gewonnen , davon redin wir sie ir
iglicben sip antzal auch zu richten und gentzlichen
abe zu tun, mitsampt dem Torgenant heubitgude,
ane allirley indrag odir widderrede. Alle Turge*»
schribiii avtickele semetlichen und besundem globin
wir Torgenant sachwalden ;ia guten truweu mit
195
rechter warheit fiar hns und unszer erben unyer«
brochlichen stede und feste zu halden sundir alle
widersatze und behelife odir ander bedräng geistli«
cbir und wemtlicliir iacbe an welche wjse die itzuud
sin odir hernach ununerme wurden , die uns fui*dert>
f
lieh und jn ir iglichem an sime antzail hinderlich
odir schedelich mochte gesin« Auch irliennen wir
Borzoboy Torgeoant das wir den vorgenant per*
•onen den schuldener genemlichen by uz geret hau,
obe isz sich geburte daz uns zusehen hie und * dem
tage der betzalunge als rorirlut hat, eynche geldis
wurde wiltziet oder yon wem daz were, daz, solUn
wir, iren boten der uns von iren wegen .darumb
nach zuhit yon iren wegen yon stunt richten und
antwurten vor allirmenlichen. Mit «rhunde diesis
brieffis so han wir yorgenant selbschuldigcln unszir
iglichir sin eigen ingesss an diesen brieff gehangen»
Datum anno Domini Millesimo Trecentesiina
Nonagesimo Octtiyo feria quinta proximal i^te
conyersionem saneti Pauli»
tft %
196
IV.
S((tbeutf(^e Eieber unb ®ebtc^te au$ ber
erflen ^älfU be« XVun 3a^r^unbert«^
^enTweife unb &itUn ber beutfc^ti 93ori|fll tu etit
l^eSere^ Sic^t ju fleffen/ unb SBeiträ^e ju berfti nä^erev
(Srforfcbuns ju liefern/ i(l eine «i^upttenbenj be^ franffuv#
itf4^en 2rrcbio^ / unb bem gemä^ erfc^eint ^itt in 2(if(brifk
ein Codex chartaceut in 4to au^ ber Sammlung bei
•i^erau^geier^ / ber eine ^tlQt hU^tt nocb unbefann»
ter Sieber unb ^ebic^te entölt/ bie babur((^ einen 9r6^reii
litterar if(^en tBert^ gewinnt/ weil M in berfelien me^
rere Sieber ven bem bi^l^er nur bem {Ramen nad^ befannten
2)i4^ter 0u((enfinne be^nben^ pen benen weiter unteit
Quif&^xH^iv bie 9tebe fepn wirb.
SDiefer Codex ifl von einer unb berfefben «i^nb/ mie
ben unltudiattn Sfi^en be^ XY. Sa^r^unbert^ gefcbriebeit*
Die $o(ge be^ in bemfelben ent^Itenen mad)t ti mSglic^/
biefer eommrung bie SRitte bti' XY. 3a^r^unbert« ati
ben beflimmten Seitpunft^ in wefd^m f!e niebergefcf^rieben
warb / anjumeifen* iS>ai 3te biefer Sieber l^anbett pon
bem Sonftanjer Concilinm unb ift mit ber Sa^r^a^f i^iS
(fjeii^net. 2>a^ Softe unb bte fcfgenbe 55 unb 56ften
(efreffen ^SerfäOe aui bem vierten unb bem Unfan^ bti
fünften 2>ejennium4 be^ ermähnten 3a^rfrunbert^. (Si
mu^ biefer Codex bemnacb um ^ie 9Ritte beffetben flefcbrie«
ben fepn. SRit neuerer «i^anb finb auf ben festen Letten
bie brei ®ebi(bte über bie &^ia(i)t bei Secfenf^eim im
Sa^re 146s ^iniugefiiat/ bie im 2Un Z^tiU biefe^ Vt(iM
&. 54 unb fotgenbe erfcf^ienen (tnb»
197
SDie ^ier fofgenbe &ihi^tt finb jmar t^on ungleie^em
bic^terifct^eti SBert^C/ bocft aber äffe für bte @ttten utit
ifiu(turgefc()i(^te ji^tie^ Btitxaumi wic^ttg. !&te in (ateinu
fc^eit unb htutiä^tn 9teimen aiwtd^ftlnht iUttt, von
benen btefe @amiti(un<) tini^t tnt^lt, \d)tintn tiüi bem
jtreife ber @(()reiber unbSnotarien/ wcicbe von ben J{(o(ter>
fcbuUn bte i^nen unentbe^rUcbe JtennCni§ ber lateintfc^en
0pra(^e mitgebracht ^atun , oteffeidi^t felbft a\xi bem acabe»
mtfdi^en Seben ber ^of^en @cbu(e ju $ra$ ^eroergedan^en
jii fepn. 3n biefen^ fo mte in einigen anbern^ l^errfcf^e
eine ungeBunbenere Sprache/ bie ben ®eniu^ jener Seiten
Ultxi^mU Sur SSoOflänbigfeit bc^ flonjen ®emäfbe^
ge]^6ren aiicb biefe Sfeugerungen ber 3ooia(ität unb Ui
93o(Nwi$e^^ unb biefem jufolae mürben fie ^ier aufge»
tiommen^ foflten (te fiir anflißij gelten^ fo beruft {!(^ ber
«i^erau^geber auf bie Sfeu^erun^en eine^ iffabigen beutf(()en
®e(e^rten imintm i})n\\6i^9n^CLVit. 0. Siejend S^i^jef«
(aneen ^meite 2fuflage I. 2(n^ang« @. lo. Slerfd^iebne
anbre^ biz o^ne fiir ben angegebenen 3n^cf ju bienen
niebrige geift(ofc 0((^erje enthielten / mürben au^gelaffen/
tinb ocn i^nen nur bie 2(nfang^reime Benierft,' iRun
einige ISorte aber cinie(ne @tii(fe biefer Sammlung
IIL «nb IV. #
JDie ^ier ermA^nte 93orfäffe be4 CTenftanjer dtxnis
Mnmi bebürfen feiner meitercn gefcf^ic^tUd^n Sriäuteru ng»
Ueber Sr jbifc^of ^ 3 o ^ a n n e ^ IL pon SfRainj STnl^än^ic^«
feit an ^^abjl Sodann XXIII. unb ben JTnt^eii^ mXi^tn
man if)m m ber gfuc^t biefe^ (entern jufcbreibt. 6.
Joannis rer. Mog. I. 73o. /Si. JDa^ befonbre Cob ^urffirft
Submig^pon ber ^^fatj fc^eint an^ubeuten / ba$ biefe^
Sieb einen feiner Untert^anen jum 93erfaffer ^abe, fo mie
überhaupt mehrere Umflänbe permut^en (af^tn ^ ^<i^ ^vt
198
${er itUnnt ^eittad^ee ^dtttttttung in J^tMUv^ tiitUtatä
\d}titUn warb f^etanntUd) befatib {id^ ^abft Sodann XXIIl.
na(b feiner üi^itiun^ im ^ahxt 1410 ^wei 3a^re fang aU
befangner untet bet QeriDa^rung biefel 5turf&rflen auf
bem «^eibeßeraer 0d)hift.
V.
:3[m Saufe be^ 3a^te$ iüMtn i^tüM bit $et^er $ uM
«i^eUigen $a$e ei^iie Venoben / bie auf hfftntUd^t unb
^twat fBefct)äftidunaert beti Ji)i(ibtidfleit (Sinflu^ Ratten;
93c(f6fejle/ ^otte^bienilUc^e ©ebräuc^e^ üetjune^menb«
®ef4)äfte be^^tabt« unb 8anb(eben^/ 3a^(termtne/ mancf)^
alt^ergebracbte 2(ufttitte be^ ^äu^ticbert unb Samttten«
jirfet^/ affe^ n^urbe burd) biefe Uitid)nH, unb bte Seil
«•r unb nad^ i^nen btxtibiUt. !&efto wtc^tt^er war el/
bietn jebem i9?onat fallenbe bebeutenbere ^efl • unb^eiügett
ia^t au^R)enbt^ ju n^ifTen. £^ie^ fc^^eint ju bem ®thx^d)t
ber ä^eiitifafenbet/ ober bed beutfct)en Cisioians (belegen«
^ett ge,9eben ju (>a6en, 3n ®vätei'^3^nnna unb^^ermobc
tft (ei jebem SRonate ein feiert Steimfatenbet ju ftnben./
t>cn bem ber f^ier mitaet^etlte ganj i9erfd)ieben tfl. @o
wie man bie grammaticalifc^e SRegeln ber r&mifd)en (Sprache
in ajerfe brachte, umi fie bem (Sebädjtni^ ber Sugenb beffer
einjuprägell^fD aud) ^ter mit biefen 9^eimen/ bei benen
ittan 9ie(e SHamen {ufammen^ufleUen fu4)te/ mobei @inn
unb Sitfammen^ang nur feiten erwartet merben barf.
X)iefe^ (Ramendt9erjeic|)ntß wirb ^ier unb ba von einzelnen
2(nfpielunflen auf biz gigen^citen ber üerfc^iebenen gejltage^
ober befannte Sjer^ättnitJe au^ bem Seben ber genannten
«i^eitigen unterbroct^en»
VI.
©iefe ©attee auf ben r6mif*en J^ef trennt bie
ZitUt ber «$anbfd;rift/ unb i|t ber ein^iae profaifc|^e
199
Tluffa^^ ber fti) in btHtfH Codice Befinbet.. ; Sie .^arobie
auf man(i)c SteOen bet Vulgata unb ber nad^qzal^mtc Qtpt
berfelben fott bie ^cbärfe be^ «Spottet er^ö^en / unb e^
fcbecnt ba5 &aniz auf timn beutfcben SStfcbcf Qmd}Ut ju
fepn/ beffen Sugenben il^n be^ Palliums ni^t eben würbtj
mad;leti.
XII — XXIV.
@ud^enf(nne/ ein biel^er nur. betn 97amen na($
befannter £)ic^ter/ befünbet ,iic(^ unM benen^ luetc^e
ber noc^ nii)t im ^tud bekannte Selmarifc^e Codex oon
SDtinne unb 99?eif!er(iebern enthält Sr fcbHeßt bce Steige
ber älteren SDtcbter unb fein 97ame (le^t rn bem 93erje(cbni$
ber SSerf affer / bie biefer Codex liefert^ oor bem be^ «i^an^
Sufll^ Don @tra^burg ber idd4 ^^^^^/ ^^^ ^^^ ^^^ äUefte
ber eigentlich fogenannten 9!}?eitierfän<jer angefe^en kotrb.
@. 0« b. «i^dgen u. SSiifcbing (itterar. @runbri^ ber
beutfc^en ^oefte ®. 5ü2. be^gUi^^en o. berJ^agen/
S € e n unb $6 ii f 4) i n g S97ufeum fiir altbeutfcbe Sitteratur
iinb Äunjl, I. »^eft i, @. s5j. U. ^eft i. 0. 184.
(i6 (aßt ftcb aui$ ber i^m in bem ermähnten Codex
angemiefenen ®te0e fcf^Ueßen/ baß er ju ben ^Siebtem be5
XVtett S^^r^unbertd gebore/ bie jwifc^en ben frü()eren
9}?innefängern unb ben 9!)?et(terfängern in ber 9J?itte fle^eit
itnb tzn Itebergang t)on ben einen ju ^en anbern bilben.
£)ie^ trift mit bem Codex von wcicbem ()ier biz 2ibfcbrift
begannt ßcma(t)t wirb, ooUfommen überein. 2)a biefer tute
f((^0n oben bemerf t warb/ mit ber erjlern «i^älfte be$ XYten
3a^r^unbert$ fcbließt/ unb eine Sammlung gleicb^citiger
®ebid)t€ enthält/ fo läßt fid) bie Seben^jeit bicfed ^i(i)ttxi
auf benfelben Seitraum befiimmen» @ein 9!ame tft of^ne
Sti'etfeC/ fein ®t\d)Ud)t^ß fonbern zin n^iaSii^rric^ ange«
nommener S3einame wie ^u^znwixt unb ®ud)cn*
ioo
tanä. 0. bf II att^effil^rteti (Srunbrtl bei: be utft^en ^oefte
C 408 u. 411«
!Der Jtrifg ber 3firt(^er mit bett fiBri^en Sib^etioffeit/
ber im 3a^re 14^6 l^eganii/ brachte bte erftere fe^r in$
©fbrtoge. 6te fc^^leffen^ um t^rem ©fticfr wieber aufju#
^e(fen 1442 ein 93finbittg mit Stinis ^rithxid) Uh^ bai
bei bem VinwtUtn ber ®i^met|er ge^ett ba6 J^^ani Oefler«
rei4^/ biefe fe^r erbitterte. Z)ie bamafijje ^d^wid^t
Oeflerrei4)l/ oerbunben mit $riebri(()~^ Unt^tiafeit ttnb
®e(bmaitge( (auf me(d>en bie lote Strophe be^fiebe^ an^
fpUU) tonnte bie Sage ber Sfiric^er nietet verbeffern/ bte
1450 einen nac^^t^eitigen Stieben fc^fieflen / unb bem bfler«
reid)irc^en Siinbntß entfagen mußten. \^ai Sieb felbft
fc^eint iu 2(nfan0 bei 3<^^r5 1443 gebic^tet ju fepn.
LV. unb LVL
Btoti lieber aui ber S|)0(^e bei fc^wäbifd^en @tSbtc«
Bunbel / unb ber Serben befTe(ben gegen SBiirtemberg unb
benSanbabe(/ bie ^ier aulgefaffen mürben / um j!e künftig
anbermärti mit bem (Kommentar timi ber oerbientcfien
beutfc^en ®e(e^rten erfc(^einen ju feiern ,
LXI.
X>(ii aitefte ber beutf(()en Jtartenf|)ieTe fc^eint hai
^arniffetfpiet ju fepn. $3reitEopf in feinem 93ef«
fud^/ ben Urfprung ber Spiel! arten ju erferfc(^enK./ 1.1217.
eermut^et/ ta^ beffen Urfprung ni(()t meit über bal XYIte
3a^rf)unbert f^inaulge^e. S)al ^ier mitget^eitte Sieb its
weißt/ ti\^ ei bereit! in ber 9)7itte bei XVten fe^r aü^u
mein befannt gewefen fejn mu^ !&er 93erfajfer tinti
201
3f uf fa|e4 »SS/tttd^ jttr ®tfd^ii^U ber beutf$ett Aartetifpiele«
in bem 3anuar^eft be6 beutrc^en SKerfur^ 3a^rsang 1783^
l^t uni bit SBBf iff wie tiefet 0pif( tiodl> unter bem Sanb«
Dolf in S^üringen flefpielt werbe/ aufbe^aften/ er glaubt
&. 73. ba0 biefe^ ®pie( »weil e^ ^auptfäd|>licb iur Seit ber
Stefomtatieit üblid> gewefen« fic^ auf ben Streit ber weit«
tic^^en fDtad)t wtber ben päbftlic^en Stu^t grfinbe.
Sßir fe^en ^Uti^a^ biefe^ @piet bereite ju Un Seiten
ber Soflnijer unb $Ba^(er ^irc^enDerfammlungen übtic^
war/ wo bie S^^tn Don ber weltli^^en unb geiflUcbeit
Cbermac^t unb i^rem Sufammentre ffen / ^urc^ bie Vorfälle
ber B^it aud) unter bem größeren ^^iiblifum re^e gemacf^t
würben* Spangenbers in feiner @>cbrift wiber bie
lifen Sieben in t^ Seufel^ Sarniffelfpiet fii^rt ani
einer älteren Slugfc^rift oon i537. T^^taf^t M — Orben^
ber ^artenfpieler an ba^ Sonciltum ju fJiMtm*^ me^reref
an wa^ über biefe^ Spiel tiniQen ^fuffdi^luß giebt. ^an
(le^t barau^ ba^ bie ^bcbfle £arte/ ber ^arniffet einen
ianHtmd)t Dorfledte/ ber ben ^abfl unb Aaifer flac^*
SSermut^lic^ lag alfo biefem Spiel bie 3bee von ber SBic^«
tigfeit be^ 9!)?i(itair)lanbe^/ fo mc bie ^iQUd)tut burc^
biefen bie ^&(bfle SBürben ju erringen/ unb über jebe gefej»
Ii4^e Sfßac^t im Staate ficb ju ergeben/ jum ®runbe»
SDa^^ier mitget^eitte Sieb beweist/ bag bie Dier ^cu
(ige Sirc^enoäter/ ber '}>abfl/ ber Jtaifer mit einem ©efolge
von ©rafen unb ^rei^errn unb ber Teufel auf ben einjedien
iSarten gemalt waren. 2)ie J^auptfarte/ ber ^arniiffel
fcbeint l^ier unter bem 97amen Heintz eff (äffe) mich wol
vor jufcmmen/ ber oft unerwartet t>a^ auf bem Spiel (le^enbe
®elb einbog.
3um %efd[)ru^ folgen LXIII unb LXIY, jwei gr&§ere
©ebic^te/ bie beibe äCter wie allef anbere in biefem Codex
enthaltene |u fepn f(()einen. !Der ©egenflanb M u^tx^\\\^
202
eine ZUt^ttit üUx hit verfdiiebefie äSebeutunjj ber ^arBem
(Sin ©e^enflanb ber oon mehreren Z)t(()tern be^ 9>?itter#
Altera be^anbeltwarb. 0. ®runbrt$ ber beutfd)en ^oefteic.
G* 3i7 — 19« lDo(() finb bie an biefem Ort an^efü^rte
Gebleute ocit bem ^ier mttget^eiUen gatt) verfc^ieben. 3>a^
tejtere/ n>e((^e^ von bett guten unb rct^(ittimen (Stgenfc^afteit
iinti gtegettten ^anbelt^ fc^etitt bem befannteit Cel^r^ebic^t
Mnis S^ro ven Schotten tiatf^geBübet jii fepn.
203
I.
( Ein liet und ein sprach von bruder C.
y^UevLA in adiutorium meam intende 4C
Sprach ein hübsches nunnelin das was behende
» Venito et yenite a
£s ist bruder Conradt. Sie sprach vsilete«
»Miserere mei Beusic su aller syt
Wer ist der an mynem bette lyt
ft Venife exultemus
Liebe s^ester<( stemus et or^mvL$^
I
:s> Inclinate capita yestra «
£fs geschach in der fasten »flectamus genua«
Da sprach bruder Conradt »levateK
Wir wollen rügen» Sie sprach »non eessate^
Da sungen sie die metten , biss man die prime hübe an
Er lasz ir uquicunque Tult<^ biss man die tercie began
Er las2 ir den » de profundis«^
Liebe s wester hab^ dir das k cum iocundis «
^ Domine probasti me« wie gefall ich dir
» Tu cognovisti me« in siben stunden ^) zwirnet
Da sprach sich die schöne usz notten
!»Dilacero tua Doinineii die wil mich döden
1) zweimal.
204
Da tnngen sie die messe« terribilit
La re fa rc )»ut in excelsisic
Bist an das graduale
Liebe awester habe dir das su diessem male.
i^Mirabilia testimonia tna Dominea
Lieber bruder Conradt singe mir der nonen »•
)>Gres8os meos dirigc«
Nach dinem willen )» toIo yirere *
^ Sede a dextrls meis « bruder Conrat
Er greiff sie da metten au dem bette , druck
«Letatus sum in tea
Dinen willen vsemper intelligere«
>»Recordare mei dum steteris^
Ich han dir dicke yil dinst getan in der tenebria
9 In conspectu tuo < ich bit dich din
Triiwe das du gedenckest myn
)» Pater mi eonfiteor nechtent^c was ich fro
Mit unserm bruder Conrat des orden stund also
)»JuTentutem meam«
Hat er wol befunden y eum diligam K
tMisereatur mei >»liebesK swesterlin«^
Ich enkan numme gehelffen das bringet mir gross« pin
» Parce scrvo tuo a
Suche ein andern iungen der dich mach froi
20S
II.
Ein hübsch liet von einer dochter und
von einem stoltzen schriber.
A,
Linabillt puella
Per omnia tenella
Basiorum mella
Dulce ore mihi prelmit
Ein iuni^frauw minnieliche
Gar hubscli und weidelichen *)
Bot mir gar lugentliche ,
Iren chuss uss irem mund roienroit
Hec iuncta mnria edi
Cui letiis consedi
Dona tum dedi
Quod fieri de iure debuit
Da begund icb zu sitcen
Zu ir mit hübschen witsen
Mit sinnen und mit listen
Ich mich der lieben in iren dinst yerbot.«
Tandem prece victa
Pormitum ivimus
Ibi consueyimus
Cum culis alternatim stramen construimui.
1) weideilich, zierlich « sngeiiehni.
206
In einem bett beswungen
Da sprach ich sie an die fart
Das Kindelin was so zart
Von unser beyder mynneo das stro surieben wartt.
De mane cum surrexit
Caput Crinale texit
Quod prius bene pexlt
Ac si nesciret ludum reneris
Des andern morgens zware
8atz ein krents ebn uff ir hare
Auch die yil clare
Als ir die mynne nie wer« worden chunt
Tandem mater experta
De nostro ludo certa
Mater deridcns serta
Imprecabatur anni tenuls
Die mutter setz ir synne
Darnach sy des inne
Von unszer beider mynne
Und sy begund die tochter straffen da
Dicensque« omarit
»Crinale roseo
»More virgineo
»Cum iam sis suberrata culo femineo.
Sie sprach, wer heiszt dich tragen
'ISin iungfreulich wat ')
2) wat^Qewtfid« Kleid.
SI07
£sz ist ein missetat
Ich weisz wol das ein ichriber by dir gelegen hat
Mater tecum iam itare
Nolo tunc numerare
Sed volo portare
Id quod prius portaTimut
Mutter ich wil dir sagen
Mit dir wil ich nicht pagen ')
Ich will den bortten tragen
Den ich vor malz getragen han
Est rusticus in villa
Qui credit ^od sim illa
Gasta pridem ancilla
Quamvis hac decus fecim)AS
Ich hab mich wol entsprungen
Mit einem Schriberiungen
Damit ist mir gelungen
Der buwer weisz nicht wasz ich hab geton
Hunc inazinabo ^)
Pulchris coloribus
Electis floribus
Non credit me strupatam *) poslerioribus
3) pagen, streiten.
4) vielleicht von dem Wort Asinata^ eine Eselsladung (S. Du Can^e)
abzuleiten.
5) Stropiatus , mancus. (Du Gange).
208
Ben wil ich betriegen
Mit hubscher clugheltl
Ich weisx mich also gemeit ^
Als ich het nie gemynnet des ftwur der biier ein eit
III.
Von dem Concilio zu Costentz von
herren.
JIn den iaren da man salt
Das Ihesus ifvas worden alt
XV iar und yierhundert
Alle die weit das rerwundert
Zu Gostenz in dem concilio
Von Konig Wentzelao RexBohemie
Der Konig in Behem ist
Und zu einem Narren worden ist
Ketzer, narren, stnt sin rait
Die sant er dar in ein ambasiat
Aller der Welt ist worden huntt Rex Romanomm
Der stritpar her honig Sigmuntt
Der durch sin dogent schon
Besitzet dez romischen richesz krön
£r ist bewert des keiszers rieh
Sin macht übet Tvunderlich
Sins richis lowc der griezet ^)
Sin adeler das zürnet ^)
Zu
wrti
6) gemeit, arti^, lachend» heiter , (anbefangen).
4) griezeji , verwimden , zerAeiscIi«».
2) xurnen, streiten.
» 209
Zu machen in der crfstenheit
Der dryber bebst ein einickeit
«
Sin rieh und auch sin leben
Wil er dar umb geben
Die fursten hatten einen mutt Serri nequitiae
Das ducht den tüfel also gutt
Dem rechten waren sie gehas»
Aber Got der stercker was
Vor dem der weit wiszlieit
Ist gar und gantz ein torheit
Babist Johan wo ist diu golt Job.annnei papa
Das hertzog friderich nam zu solt
Das er dich solt geleiden
Du hast verlorn ■ die selbe sum
Din syn din ere sint worden tum
HertKOg friderich dir das drawt
Das ir sint bede der eren beraubt
Wo bettest du das vor einem jare gelaubt
Durch geltes willen bernhart Marchio Badens is
Von Baden dez ein hilffer wart
Ich fuchte er sy in schulden
Und müsz es helffeu dulden
Bischoff hans von Ment« Episcopus Mogun*
Der nam ein presentz Jt i n u 6
Und hub sich von Gostentz
Im wartt we da er wolt
Als ein hunt der da hinclien wult
Der hincket wan er wil
Böser ducke kan er vil
Ach du vergifftig slange
Wie gclept du ye so lange
Du biat dinem stiiFt
Ein rechte dodes vergifft
grattff. 8frc^il> III. Z^. O
210 '
Du wüste hülfTe der mlssettt
Aller laster an dir statt
Dins namen unwirdig bist
Ein yerlieufrer des antichrist
Johannes ist din name
Jehenna ist der flamme
Den dir der tüfel hat bereit
Mit dinen gesellen in ewiclieit
Alle boszheit wert ein zil
Als lange als es got yerhengen wil
Babist iohan spräche besunder Johannes pap
Vor allen dingen hat mich wunder
Das der pfaltzgrare by rine
Te als gedorstig ^) dorste sine
Das er sich alleine '
Weder alle weit gemeine
Undcr want zu streben
Grcgorium nit zu begeben
Dan mit eins concilii rait
Als das got geordent hat
Der den sin nit entlait.
Der hoch gelopte fiirste hertzog ludwig
Den nach dem rechten durste
Der hat wol bewert
Sinen ernst mit dem swert
Dem honig und auch dem concilio
Das sint die Gregoriani fro
Von naturen er nit hait
An nu lieinerley missctat
Sin hertz underwisz i
Was da glüchlich müg gesin
9) gf^dvktiüg, VIT wegen.
211
Er belt d^ rechten warheit
Ein liebheber der pfafTheit
Er ist an alle melde ^)
Gut beschere im selde ')
Ein guttes ende durch sinen namen
Das das geschehe sprechent Amen.
Metra de principibus.
Anno Milleno C quatuor et secundum XV
B o h e m i e regem quem noTimus infatuatum
Expertem dicimus nunc impropria quoque litare
Rex delectaris Sigmunde consociari
Tu triumphari prae caeteris ^) culmen fari
Habet tamen mentes, hunc postergare ^) studentes
O Papa Johannes cur dabas , stimulatus eris
Bäte ^ perverteris %ic honore nuUo frueris.
Lues et merito duci Domino Friderico
De Baden iure castra m a ^ c h i o pugnere quaerit
Venenosa anguis praesulq^e Maguntinus'
Sordida fex sceleris yitlo nuUo careris
Johannes dictus sed Jehenne crucieris
Princeps egregius palatinus dux Ludewicus
Expertus ensi concllio Gonstanciensi,
4) melde , Verrath.
5) selde , Glückseligkeit.
1) (debes)
2) Postergare, posthabere , contemnere , negligefe» Du 'Gang«.
S) B a t u s ein Kahn, Bate4u (Du Gange). Vielleicht ein« Anspielung
auf da» Schiftein Petri.
212
Nature cursuf nil prari contulit Uli
Natus cor sit eius ad prospera cuncta fecundatus
Tenet hoc Terum fovens clerum quoque iustus
Z^ma robu8tu8 sceleris ipsc caret
V.
Ein tutscher kollender und ist mit dem
^ ersten der erst mond Jaaud>rias.
Desnitten ist das Kint
Dri Honigs sant Er hart, gesind
Den Stern wiset sie sus *)
Waren kernen Marcellus, Antboniuft
Prisca sag Fabian o
Agnes Vincenten wil ban. Paulus Polycarpen
Mit gantzen trüwen wil wartten
Februarius.
Brigid Maria Blaslus sach
Agatha Dorothea sprach
Bat getrülich Scbolastiba daz ym stat
Valentin lass Yolian sach
Uff den steinstul sitzen
Petrus und Mathias
Die pflegen grosser witzen.
Martins.
Mertz und Chünegund Adrian
Das dornstag ze bat sagen
1) Sus , sonst.
2) bat, M.itzen , Vortheil.
213
Den lerer Gregorien
Sal man dennoich fragen
Gertrud gib herberge gut
Bcnedicten so wird wol Maria gemut
Ruprecht lieber linecht habe vor gutt.
A p r i 1 i 8.
April unsteter schein
Ambrosius lian vil latin
Der Iqrt dich das
*bu seit Tyburtz volgen bass
Sich Valerian groisz eilend wir förchtcn tzwig ^)
Georgen Markus gab endo
Vital das ^ende.
M a i u s.
Pliylippus, daz Krütze ist; sant
Johannes dienet deme gedanck sye
Mit gantzen truwen
Jungfrauw S o p h y
M e y bringet laub und grass gar snell
Und rit U r b a n uff den groszen iarmarkt ^)
Kegen Petronell.
Juni u ft<
Hilff getruwer E r a s m e *
Üsz groszer armut
Wir danchen Prim wasz er uns gnttes dut
Vit sich hebz ein groszer strit
Bezwinget zu fryel
S) Zvrieg , zwierig doppelt.
4) Anspielung auf das Urbansreuten/ f. Waldan Beittitge znr
Geschichte Nttniber^s XI« 9^.
214
Johannes tcuf!1t henselen me
SlafT sprach Petrus Paule«
Julius.
Sprich process daz Ulrich
SiK feyl Kylian gclich
Dariimb ^vil M argred senden
hotten zu Alexen
Arnolphcs sprach ku fraw Magdalcn
sa^e Cr i s tin
Jacob wolle er mir truwen by sin.
A u g u s t u 6.
Peter CristofTel Stefffn
Konig Oswalt sich Äff ran an
By Laurentz und sant Tp eilten stan
Maria du solt unsz geweren
Bernhard dient Tymotheo gern
Bartholomee du solt leren
Augustin zu gutem keren.
September*
Egidius drinch win und bitte die
Jungfrau Mari
Daz uns die hohe des crutzes die scheync
Herre Laniprecht du sage
Sancte M attheus zu saltzburg Ruprecht frage
Wie Behemen Wentzelaus Michel clag
In Festum sancti Jcronimi«
O c t o b e r.
Tu st an du hast Francissen tniwelich gegangen
Marcus du heisft bundig prangen
/
215
Osterrich Golman hat erhangeai
Galle bleib Lucas scbrib
Die Ursula zu kollen bevangen
Das sol schreiten Symon Judas
Regeuspurg Wol ff gangen.
November.
Heilige allegemein
Las usz L e n h a r t der reine
Und ^ sz BI e r t i n
Mit B r i c c i o die gans alleine
O Thoma mit Elizabeht
Schauwe wir mucszen no steen
Katherin Cunrad frag nach sante Andrce»
December.
Elogius hilff bietten Barbaram
^ Daz Niclaus uns Marien genade bitte
Zu Yenedige L u c 1 a gncdig lit
Herre gib unszme lebene frist
Thoma kundz uns geboren Crist
Steffan Johannes Thomas frund ist
Silvester papa propera
VI.
Passio secundum curiam romanam.
P
assio in curia romana secundum aurum et argcntum.
In iUo turbinci di'xit Dominus Papa Gardinalibus suis.
Cum yenerit filius hominis ad sedem Maiestatis sud
vere dicite ei.
iiAmice ad quod yenisti.«
216
At ille diu moraiid et nihil dän« eiicite eum foras ti
tenebra« exteriores.
Cardinales vero dixerunt.
^Dotninc quid faciamus ut pecunias possideamus ? <(
I>otiiimis Papa vero dixit
Quomodo legis ^ vero est scriptum »Dilige aurum et
»argentum ex toto cordo tuo et divitcm sicut te
^ipsum , et hoc fai itc in mcain commemorationein
»et vivetis in etemum.*
Tunc yenit pauper clericus qui oppressus fuerat a sao
episcopo et claroavit voce magna, dicens.
Miscremini mei, vos saltem ostiarii Domini pape, qnia
manus paupertatis tctigit nie , et pclo ut subvenia«
tur paupcrtati mee et miserie*
At illi di?:erunt«
Quid ad nos paupertas tud, tecum sit in pcrditionem«
Tunc pauper clericus ivit ad forum, vendidit gladium
pileum et capucium. Frimo dedit Gardinalibus ^
ftecundo ministris, tercio vero ostiariis.
At illl^dixerunt. v£t quid hec inter tantos, et eiecemnt
eum foras*
Non post multum rero temporis venit dives Episcopus
impinguatus et letatus qui homicidium fecerat, et
cum eo turba multa
Gardinales vero audientes et voce mdgna clamantea
^ Advcnisti dcsiderabilis quem exspectabamus in bursis
nostris« «
Tunc dives vero Episcopus dedit ipsis copiam auri et
argen ti
Cardinales vero dixerunt ! Hie homo vcrc iust^s et
sanctus est
Dominus papa vero dixit : Amice ascende snperius et
Crit tibi melius.
217
Sic liomo salvafus csf in <lie illa. ITndc crunt tlivites
primi et pauperes novissirni.
Unde quantum habes tantum valcs. Si non habes nqn
vales. ünde versus.
Proficis in nichilo dum venis absquc dativo.
VII.
Eyn lietlin.
JO ur all disz weit liebt mir eyn bild
Dem bin ich froind und es mir wild
Mocht ich gmirs lieblich machen zam
Das ir wurde ir hcrtz gemein
Das sie mir buct ein fiuntlich wort
So het ich menschen stym nie gehört
Die myn so gantz gar gewaltig wesen liiind
Mich zwinget ein lieblich bild darzu
Was ich frolich verpurgen zu
Das dun ich alles in solicher gemein
Wan sie mir liebt yor allen gemeinlichen
Und gedar ir das sagen nicht
Ich flicht sy schetz myn red für nicht
Und bin bekrenhet in lieb alle stund
Ich han sy erweit in rechter kür
Die ich deglich in herzen spür
Mit gantzcm Aiesz mein ichs an ende
Die ich in lieber sach erkcn '
So will ich harren uf gnad
Als lang bisz ich mufz werden müd
Ob sye mir swur ein lieblichen bundt.
218
VIII.
Eyii suberlich lyetlin,
V Y ist du es recht liebes freuwlin zart
Wie aller ivunsch gantz an dir lit
Ich mein dins glichen ny geboren wart
Dort her so lang seyt adams zyt
Noch niemer mer geboren >virt
Dy so recht schön sy geformieret
Ir lieb mit clarheit ist hezieret
Des mag ir gut wol freuwen sich.
Das mir erfreuwet als myn gemuet
Und lieblich und ifvescn kan
Mit ^) gebaren mit schön mit aller gut
Es gesach diu geiich halt nie Iiein man
Wart ye Itein mensch umb schön geert
Des werst du tusent stund wol wert
Din schön hat sich an dir gemert
Nieman kan toI loben dich.
Ich weisz nit wie ich dich inne pring
Das mir kein mensch ny lieber wart
Te doch nert myn hertz dir gut geding
W^ie ich dich solt frölich sehen an
Und erzelcn myn stette trw
Dy ich dfr teglich trag an rw
Den lieb in lieb dye ist so nü
Drut *) frauw des lasz genyesen mich.
1) Gebar . Gelv.ihrde.
2) di'ut, traute« tUeurey werth«.
219
IX.
Eyn ander suberlich lytlin.
JL/as weder hat verlierl sich •
Das spür ich an den winden
Ich wand ich het geselle mich
Do ich \il freude finden
Nu weis» ich leider wi^ ym ist
Die sonne ist undcrgangen
Esz *) reget mir zu aller frist
Dar ymme mir S}nne und mut gebrisl
Und lebe doch eins gedingen. ^)
Ein blümlein zart und ytel fin
Ist myns hertzen oiF enthalten
In grün schwarz rot es mir erschein
Min trost myn hört ist myn allerliebstes ein
HilfF mir mit truwen alten.
Ich hat mir selber uszerwelt
Zu tröste in mynem hertzen
Ein felchlin das mir wol gefeit
Über aller falchen dertzen ^)
Das müst ich widder fliegen lan
Mit angcstrichter schellen
Esz wold sich wol gemuset han
Wolt esz zu mynem luder stan
So werren wir gutt gesellen.
1) regen , regnen.
2) gedinge, Hofnung, Zutrauen.
S) ein technisclier Ausdruck der Falknerey. scheint ein Falken-
MJjinclien zu bedeuten, conf. Schrz.^ terze u. Valkenterz«
Brajj ur VI. Abtheil. II. 184.
220
Glück ist *) Ken\yel als man do spricht
Des han ich ein gutz« gedinge
Min hoiTeiiuiig und myn gute zuvoraiecht
Die sollen mich zu freuden bringen
Sit nicmant lieb an leid en hat ^
Wesz solt ich den genieszen
Min hertz in groszem unmut stat
Bis sich das weder nieder lat
Der zyt. ^) geret mich scre verdrieszen.
Ein blümlein zart und jtel fin
Ist m^ns hertzenoff enthalten
In grün swartz rot es mir erschein
Min trost myn hört ist myn allerliebstes ein
HilfiT mir mit truwen alten»
X.
Eyn suberlich lytlin.
iVlich frauwz daz ich niemant sag
Ir wiplich gut
Git mir gemut
Und licbz mir von tage zu dage
Dugend adel und auch erc «
Das lyt an dir mit guter lere
Zu dir ich all myn synne kere
Und ich doch nit reden gedar
Ob du nit selber merken Tvilt
Das kömpt Ton rechter liebe dar
Darumb ich swig uff genaden zil-
4) senvirel, sinwel, nind.
5) gercii » begehren , verlangen.
221
Sende mir dinen gnaden graß«
Gein disem guden nuwen iar
So wlrt mir sonders druren basz
Und gewint myn unmut urlob zwar.
Als din gebiet ist mir leid
Das haU ich fest
Durch alles best
Das din hertz nit anders findet
Kein zwifel ich ron dir nit Ijd
Was dir misfelt zwar ich das myd
Und sorg auch klein uff niemantz njä
Gewaltig bistu der Sinne mjn
Nach dir yerseuket mich eilend
Lihe mir ein drost des Herzen din
Damit ich als myn liden wend.
Lieplicher schien was ich gedenck
Ah unser lieb
Myn leyt vertrib
Das schafft das ich von dir nit wenck
Din wurdickeit din angesiecht
Das ist frend und anders nit
Darzu hab ich myn truw verpflicht
Soll ich so fil glückes hau
Das dir myn hertz wurde bekant
So würde myn elend hin gedan
Des sy din edele genad der mait.
222
XL
Ein suberlich lyetlin,
xch schickt den liebsten gesellen myn
Zwene hunde han \>olle zu iagen sin
Wer da by unTerdrbssen ist
Willigis hertze und stetigen mut
Die hunde sint wol zu iagen gut^
Wo du mit hut Vorsorgen bist
Vor binde mit druw yor hie und dort
Hebe selbe ane das beste ort
Lose ydermann mit siner Wort
Vil hunde ft<auwz widerbellen.
Juch dar mit mut gar
Bifz unverzagt
Wil hait manigen hirtzen eriaget
Glücke und heile sy dir bedaget
Freude mufz dir din Hörn erschellen.
Ye edeler diere ye wilder sin
Es wencket her und wenket hin
Das lafz dich' nit erschrecken
Sprich ane din eygen willickeit «
Bist du zu iagen eme bereit
Es laufFt dir zu der hecken.
Hast du willige hunde by dir
Die lasz nit wenden din begir
Ein einiger hunt hebt wol ein diore
Hat er gut iagegcsellen
I
Der falschen rede ist leider fiele
223
Welcli gut geselle den folgen wil
Der ist am mut Terdorbea
Nu folge ailcinc diu8 hertzen rat
Williger mut mit frier dat
Hat manige brysz erworben.
Nit bessers raits ich micb rorstan
Bis£ willig stede habe guten wan
Von hertzen lust solt du nit lan
Wilt du das di erlin feilen.
XII.
Eyn suberlich lytlin. Suchensynne.
JZiin junger knabc ane argen pin ^)
Der bat ein iunges töchterlin
Er sprach und wilt du werden myn
So lasz uns liebe versuchen
Das töchterlin sprach wo wilt hin
War stet dir hertz mut und der sin
Du siehest wol das ich ein dirlin bin *
Die wisen werdent uns fluchen
Das töchterlin sprach , suche dir ein wise frauwe
Die dir rat und lere kunne geben
Zu gutter ere das fuget dir eben
Das radc ich dir mynneclichs leben
Lasz dich in eren schauwen
1) Pein, Schmer tz.
224
Der Knabe sprach ane argen weu^
Die ich so lange gesuchet han
Der ^vil ich >\esen uiidcrlan
Des halt mich liep in hertzen
Ob ich an dich begeren wolde
Anders dan ich biliich soide
So >virt mir iungfrauwe numer holt
Din ere vertribet smertzen.
Da sie das borte das er woldc blibon stedc
Sie sprach verstaut ein ding an mir
IVolt ich so vil gebieden dir
Ge'wer mich nit halt din zir
Hut dich vor missctcdeu
Vi manig frauwe hat den mut
Irme diuer sie gcbiettcn tut
Far über mere vertzer din gut
Uerynn noch acht sie sin deine.
Vil mannig frauwc den sieden hat
Sic gebut irme diener fru und spat
Renne berg und dale das ist myn rat
Da hy ich keine truwe meyue.
O lieber Kntibe lafz die Thorheit bliben.
Rennestu brügk bcrg und dal
Wirt dir ein ungefüger fal
Ist ii din ernst ez ist myn schult
Ich kann den »cchscl trieben.
Wcirc
225
Werre aber das dir leit geftcHee
By fiendeu da man manheit sehe
W'isz das ich dich nummer yersmacht
Mit truhen in dem hertzen
Habe got lieb sprich frauwen wöl
Bisz freudig da man billich sol
Ich wil dich machen Freuden rel
Mit, truwen ane smertzen
Suchensynne der musz die iungen kinde prisen
Der knabe was iung, iung was die maget
Eins riet dem andern wirdekeit
Wer solich liebe in hertzen treit
Dem wil got freude bewisen
XIII.
Eyn suberlich hübscher höfficlicher Spruch
von eyiiem priester und von eyner
frauwen wie eyns weder das ander
sprach.
JLch quam uff ein ^) anger wide
In der liebsten sommerzyt
Ich horte eynen wonnen werden stryt
Von priestern und von frauwen
Das wip das sprach in wirdekeit
Er ist über dir der uns hat bereit
1) Anger, Wiese, Feld.
graatf, Slr<pil> III. it^. "^
226
Das ziehe ich an die hoeste meit
Got wolde ir wirde schauiren
Ich bin ein Ursprung des liuschlichen glauben *
Du hast din wirde von mir gar
Die s^Ycbet hoch als der adelar
By gode über der engel schar
Der w'il ich dich berauben.
Der priester sprach das mag nit sin
Min iwirde swebet über der wirde din
Rech als der claren sonnen schin
Swebet ob dem liechten morgen
Ich gebe die tauffe ich gebe die ee
Da von so han ich i/virde mee
Ich bringe die sele usz iamers wec
Ich musz die ipverlt besorgen
Der hoeste got der gibt sich in myn hende
Der sich an dem krutze hat genjgen
Den sehe ich lebendig vor mir ligen
Wie mÖcht ein wjp mir angesiegen
Susi stet ir wirde eilende.
Die frauwe sprach zu dieser stunt
Du nymmest das brot da got in kömpt
W}plich wirde in hcrtzen grünt
Drug fleisch und blut die beide
Sie trug got geist und menschen zart
Gcplautzet in irs hcrtzen gart
Des n\c kein priester wirdig wart
Wip trug die äugen weide
227
Menschliche ') rurt die magef got tunder tmertzen
Sie hat geteilt die gotheit eben
In dry personen ane wieder streben
Davon wirt dir din wirde gegeben
Usz wibes ^) brest Ton hertsen
Der priester sprach gar sunder no%
Ich teyl zu try das hymmelbröt
Das got «inen liebsten iüngern bot
Da er sich wolde scheiden.
\
Ich bin ein schenke des wassers sart
Das an dem cTUtze erworben wart
Mit iamer und mit siegen hart '
Der. tranck der halff uns beiden
O'wip du macht mjner wirdikeit nit geliehen
Min spise durch alle hymmel gat
Der mich und dich gebildet hat
Der selbe in mynen hcnden stat
Schon kan er zu mir slichen
Das wip das sprach sage an ku frommen
Von wem ist dir din lip genommen
Er sprach Ton wiben bin ich kommen
Das bewer ich mit den wisen
Trotz das kein spise gespro<ihen sy
Wiplich f nicht die sy daby
Ich trage über uch die hoeste ^) kry
In gottes paradise
2) ruren, beweffen.
8) brest , Mangel , Gebrechen.
4) kry, die Losung;, das Feldgeschrey , (P^oU.*^
?5i <2.
228
O Suchensynne den lirieg solt du verricbten
£ hymmcl und erde ye wart getiefte
"Wip was by gotte mit angesiebte
Und ob unsz pristerscbafft yerricbte
Ewigen flucb zu nicbte
Eyn suberlich fyn lietlin.
Ocbauwet an die wonneclicbe sat
Wie scböne die got gebildet bat
I7sz der nature Kammer gat
Frücbt und alle creature.
Zwar die nature bat die gewalt
Das sie brenget die blumen mannigfalt
Was ee zu trüren was gestalt
Dem gibt sie freude zu stüre
Scbauwet an die bäume wie scbonc die sint gezieret
O Itan micb nyman gewisen dar
Do icb des melers werde gewar
Des pinsel lieplich wol gevar ^)
Berg und dal florieret
Da spracb der fin geselle myn
Ane got kein meler mag gesin
Der alle Ding durchlucbtet fln
Habe so zärtlichen gebildet
1) gcvar, gefarbet, gebildet.
/
229
Zu gode gelich ich rcync wip
In der sich bildet menschen lip
Sie wirkent frucht durch leyt verdrip
Die nyemant in vergildet.
*
Ein maier malet ein bilde das kan nite kosen
So malet ein wyp lieplich zart
Frucht in irs herzen gart
Die vor Vvandel ist bewart
Ich dancke der eren rosen.
An fuige ich lob der wirdeÜeit
Du hochgegürtes eren cleit
Das got selber wart angeleit
In der wolde er sich nuwen.
Man findet leider frauwen und man
Der got nicht recht erkennen kän
Ir luden da gedenket an
Laszt uch den zwifel ru>Yen»
Üwer schrifTt saget sie habe den meler funden
Der uch vor lange hat geseit
Min färbe wirt lieplich usz geleit
Wan uwer gewalt grosz und breit
Ist svyamlich gar verschwunden.
•
Ir luden mercket ane argen wan
Wie fraget Moyses ane abelan "•
Was uch got zu Hebe habe g^n
In allen guten Dingen.
230
Wer half neb dicke usz grosser not
Wer spisete uch mit dem hymmel brot
Wer was der der uch verbot
Das uch mochte schaden bringen
•
Das wa^ got selber an dem hastu gebrochen
Und an dem rechten herren din \
Das lebest du noch hüte ii| iamers pin
Und must auch gotes gefangen sin
Das wart dir ee Tersprochen*
Der luden tempel der was gross
£ Crist sinen tempel ufTslosz
Do war der din an freuden bloss
£r steht noth hüte eilende.
Mercke iudischeit was- ich dir sage
Du gelaubest das got alle ding yermage
Und glaubest des nit das bringet dir clage
Das ein edel iungfrauwe behende
Wart gotes mutter und sin melerynne
Sie hat den tempel schone bereit
Da von ir David hat geseit
O Suche nsynne die wirdekeit
Saget und die wäre mynne.
XV.
Eyn suberlich lytlilin* Suchensynne.
Di
ie schrifFt die saget ^ habe erkotü
Die seien die sin ewiclith verlorn
2.31
AVe ymc das er ye wärt ^ebom
l)er ir sali eyne -werden
Sie spricht es sy grosz« inissetad
Der umb gute fruwe und spat
Den rechten herrei^ sin yerrad
Der ist verflucht hie uff der erden
I
Und der sin betgenoszen ermort ane schult
Und wer ym selber tut den tot
Der wirt vor gode dort schamerod
Die *) suche *) verluset sine hjulde
Mercl(e selig wip ane argen wan
Die dry hat din Hp getan
Als balde du wirdest dyner eren an.
Das saltu mir glauben
Als bald ein wip verluset irer eren bort
Die hat iren bygenoszen ie ermo#t
In freuden sicher hie und dort
Sie tut sin ere berauben.
Als bald ein wip verluset yr wipliob ere
Kein truwe sie me gewinnen k^n
Sie ^) acht yren manne des lebens an
Des hat sie gewonnen einen argen w^in
Das sie yne verred so sere
Als bald ein -wip gebricht gottes gebot
Die {^ibt sich selber in den tot
1) suche , Seuche , Krankheit , Gebrechen
2) verlusen , verlieren, verscherzen
9) des lebens anachteu, nach dem LeUQi\ «x.Ci\\.««u
232 \
Und Wirt yr sele dort schammerod
Und musz e\Aige freudc vermyden
Ach wip wie w5rstu so gar unwert
Got und die werlt dln liitzel ^) gert
Und leszestu der schänden swert
Durch liebe din hertse yersn^den
Du wirdest ein hinderworff reyner frauwenzucht
Als balde din ere wirt zutraut
Din uame zu widdewe wirt genant
Din Kind zu weisen werden erkant
Zu elende werden dyne frucht
Mich wundert wan ich top uch stan
Und hat uwer keyne die sache getan
Wie mag sie in Freuden han
Sie musz ir doch gedencken«
Zwar din gesanok der meynet mich
Wip wiltu recht bedencken dich
Durch falsche liebe din truwe nit brich
So kan dich nyemant krencken
Zwar Suchensynne swert einen eyt
Got und der rcynen iungfrauwen
Und sollt ich leben dusent iare
So gediecht ich nummer mere
Als herte al^ ich han getan
Den wiben an ir ere
Aber doch so git ein 8ollc)i gedieht •
Eyme biederben wibe lere
O reyne frucht lasz dich in eren schauwen.
4) lutzel, wenig
233
XVI.
Eyn suberlich lytlin.
Xch ging durch lust in eynen iivalt
leb fant eynen birsz gar wol gestalt
Der 8tunt über eynem bornen kalt
Und freuwete sich in hertzen
Ich wene liein ieger leben mag
Der mir mynen stoltzen lib eriag
Vier füsze bringen mich von cla^
r(fyemant mir bringet smertzcn
Da hetzete der ieger mit sinen edelen hundeil.
Do name der hirtze der hunde war
Er reckete durch lust sin oren dar
Da sleich der ieger heymlichen dar
Und scliosz den hirsz zu stunden
DcT hirsz gedacht ane argen wan
Des ich mich lange getröstet han
Dar umb musz ich myn leben lan
Sust mocht ich lenger alden
Dem hirsz glichet ein iunges wip
Die spricht sie trage eynen steden lip
Er lebet nit der myn ere vertrip
Ich wil myn truwe behalten
Es wenet manig wip sie trage eyn stedes gemüte
Sie spricht lasz rumen diesen man
Lasz hören was er rumes hau
234
Et stet ir werlich übel an
Sie Icrencltet wibes gute
O wip lass diu oren rumcn sin
Gedenclte bringent dir iamers pin.
Man findet licht ein wörtelio
Das din ere tut krenken
Die rede erhörte ein wibes clage
Die gern oren rumens hevmlich plage
Sie sprach din gcdiechte yerbieden mag
Wirtschafft und alle gute gedcncke
Sal nit eyn wip mit gesten heimlich kcscn
Do sprach ich frauwe yves get dleh not
Min gediecht dir kein freude nye verbot
Wirdestu aber doch mit schänden rot
Dich fluhet der eren rosen
Ir bidderbe wip mercket was ich meyne
Gedencket an stahel und an steync
Man cloppet als lange lieplich und reyne
Bisz sich cyne flamme entzündet
Man wirbet als lange durch lieb durch leyt
BisK man die ere din verieit
Ich han dirs yil und dicke gescit
Hut dich Tor heubtsunden
Wie dich der ieger durch die strüchc feile
Der ieger das ist arger list
Der dich schuszet durch diner eren brüst
Oren rumcn das ist nit umb süst
Davon saltu lauiTcu snelle
235
Ob ixn ere^ümcn piit eren, vrev
Zusehen zweyeirjline alles gevere
So mercket ein fremder dieser mere
Und dut yme falsche gedenchen
Wie wol das wip ir oren kah
Gereck^n dar eyme frömden man
Fluhe sie dann in zyt Ton dann
So mocht ez nyemand krencken
O Suchensynne gib frauwen rechte lere
Wiltu huszere mit eren han
So saltu semlich orerumen lan ^
So ^irt dir gentzlich undertan
Gottes hulde und din husz ere.
XVII.
Eyn ander suberlich lytlin.
In eyme morgen das geschach
Das ich die ,sonne ufFbrechen sach
Das hert2r zu dem gemüte sprach
Yar usz durch abentüre
In myi^em fryen muth ich quam
Durch eynen walt durch eynen *) tham
Frölich fand ich den anger stam
Schone mit des meyen stüre ^) *
1) Tham , Damm.
2) Stttre, HlUfe, Stütze.
236
Mani^ edel blume swang sicli gegen die sonnen
Sin obdacb was fin grünes grasz
Dar undcr ein re; ne iungfrauwe sasz
Über eyme killen bomen
Die iungfrauwe fragete micb da zu bant
Sage mir an wie bistu genant
S u G h e n i y n n e bin ich bekant
Zu lobe ( den rejnen wiben
Die iungfrauwe sprach ane argen wan
^Min hertz dir gar wenig gudes gan
Ach Got was haben wir dir zu leyde getan
Das du uns wilt yerdriben
Du lobest die frauwen vor allen iungfrauwen bildt
Da Ton so trüret das leben myn
Und weisz doch wol das hertze din
Das nit beszers mag gesin
Wann reyner iungfrauen bilde
Ich sprach iungfrauwe ane argen wan
Das soUent ihr von dem hertzen lan
Die wile ich das leben han
So will ich von uch singen
I
Eyn,reyne iungfrauwe die sich vor falsch bchut
Gelich ich der werden rosen blut
Die gein der sonnen ufftringen dut
Got lasz uns wol gelingen
Gar unbeflechet ir hele ir mund und ir brüste
Ir reiner lip ist wol bc^art
237
Recht als ein edele rose zart
Die sich zeiget nach lieber art
I>er werlt zu eyme gelüste
Ich sprach iungfrauwcMurch leit Tcrtriep
Sal ich nicht loben ein reynes wip
Die mit züchten zieret iren lip
Des soUent ir mich bewisen]
Die iungfrauwe sprach ofF mynen eyt
(Hier hat der Schreiber die ferneren Verse vermuth-
lich aus Nachläfsigheit ausgelassen mit der fol-
genden Zeile dieses Blattes fangt das nächstfol-
gende Lied an).
XVII T.
Eyn ander suberlich hoffelich lytlin von
frauwen.
Jälmechtiger zarter suszer got
Kunde ich behalten din gebot
Das ich der werlde icht würde zu spot
Vor uszerwelten frauwen
So wil |ch singen ane nyt
Was lobes an reynen wiben lyt
Er ist selig wem got eyne gyt
Und mag wol £ro bliben
•
In eren borg sal man die zarten setzen
Sint alle freude von wiben kummet
\
238
Das duret manicbes hertzen grünt
Ir zarter suszer zucker munt
Kan hertzeleit ergetzen.
Wüste eyn wip ir wirdekeit eben
Als ir got selber hat gegeben
Sie bewarte basz ir iviplicfa leben
Und möchte wol sünde vermiden
■r
Zucht ere und stedekeit
Wo die dru eyn iungfrauwe treit
Syt aicher das der orden wirt gecleit
Frolich wirt ir zu teyle
Eren wat sal man der zarten snyden
Ach wie wol eyme v/ihe anstat
Zucht warheit und reyne tat
W^o die dru ein frauwe hat
Die mag wol sunde vermyden
Freuwc dich wip din name ist ^) breit
Wo du hast an der eren cleit
Lob und ere wyrt dir geseit
Als der wol riechenden rosen
Eyns reynen wibes angesteckt
Ir zucht ir ere dar zu gericht
Die dru got selber hat getickt
In menschlichem kosen
Sich freuwet got in allen sincn ^) kören
Wann er ik* lob höret singen eben
1) breit , grofs , ausgezeichnet.
2) Köre« Ausspruch, Entscheidung , Bestimmung.
239
Wer frauwen eret dem wil got geben
Nach dieser freude das ewige leben
W>p das lob saltu ger^e hören
£r enwart nye eyn seliger man
Der reyneh wiben nit gutes gan
Was haben sie yme zu leide geU|i
Das er ir ere tut krencken
Sie sBieret keyser konige sart
Wip zieret hoher fürsten art
Wip Tiol rosen liechter gart
Der freuden vil mag schenckea
Wip paradisz und lieplich augenweide
Suchensynne nu lasz nit abe
Lobe reyne wip bisz in din grabe
Wol yme der ir eyne zu liebe habe
Der lasz yme truren leyden
XIX.
Eyn ander suberlich lytlin.
J-VJLich bad ein drut reyne selig wip
8ie sprach nun lere mynen iungen lip
Das er schände von eren trib
Und hoher eren walde ^)
Ich sprach reynes wip wiltu yolgen mir
Fünf rede wil ich geben dir
1) waU«]i| regier «Hl leiraiij auittben.
240
Sie sprach dar nach stet myn gir
Das ich in eren aide
Zum ersten male verbietten ich dinen füszen
Das sie dich da hin icht tragen
Da du von mynnen hörest sagen
Damitde wirt din ere erslagen
Hut dich vor falschem grüszen
Zum andern male ane argen pin
Verbiete ich den edeln henden din
Das sie kein gelübde nit nemen yn
Von falscher mynne gelüst
Zum drittenmale dun ich dir kunt
Verbut dyme edeln suszen munt
Das er icht rede usz hertzen grünt
Das frauwen krencke yren gelüst
Zum yierden male verbiete ich dinen augcn
Das sie nummer blicken dar '^
Da man werde sünde und schände gewar
So dienet dir sere der engel schar
Des saltu mir gelauben
Zum fünfften male mercke was ich spür
Beslusz din oren mit steter dür
Und lasz die falschen cleffer vor
Die feischlich um dich vrerben
Ob um dich wirbet ein falseher man
So tu ^) sam du es nit hörest an
2) Sam« eben als \yenn
S«
241
So git dir got den hotten Ion
Den niemant lian yertribcn
O Suchensynne rat frauwen je das beste
Reynes wip wiltii halten gots gebot
So liebe dich dyme manne und got
Und tribe usz nyemand dinen spot
Und halt din hertze in eren feste
Eyn ander lytlin von eynem Fischer.
Ich ging durch lust als mancher tut
In des riehen meyen bluet
Ich fand eynen fischer der da wuet *)
In wilden wages flut
Ich sprach fischer sage mir eben
Wie hat dir got dyne spise gegeben
£p sprach die wile ich han das leben
Got git mir fischen wohlgemute
Ich wirfF myn ruse ^) ufF wan uff liebes gelinge
Eyn iglicher fischer fischet nach wan
Zwar es2 musz an glücke stan
Jedoch wil ich nit abelan
Ich wil nach freuden ringen
1) wuet, wadete.
2) ruse, Reufse, Fischkorb.
dranff. Slr^/b III. Z^. £>.
242
Mercke wie der fische nature Lat
Das er die waren flüsze lat
Und gern in die rusen gat
Des musz er iamer lldeu
Er siecht vor yme das löchelin
Da er hat gern geswomen }u
Herwiedtr das mag nit sin
Des musz er frcude vermyden
Nu rat an wem ich den fischer glfch
Der fischer ist e\n listig man
Der umb ein wip wol werben kan
Und gelinget yme wol daran
So han er naher slicheu
Der wag ist wyp dins hcrtzen grund
So ist die ruse din wort und auch din munt
Bcheldestu die in kurtzer stund
So bistu frauwe din e}gcn
Kommestu aber in sins hertzcn chrin ^)
So bistu sin und nummer din
Wip uszerwelte keyserin
Lasz dich nyemant feigen ^}
Was sal eyn wip die nit mag eron bchaldea
Du habe den lieb ich raden dir eben
Der dir mit eren sy gegeben
Wiltu nach fremdem willen leben
Du wirdest mit schänden aldcn
S) sein in, Scliranck
4) vaig<ui, feiijeu, tudten^ zerstOreu
343^
Mich bad ejn wip mit wörten sere
Sie sprach durch aller frauwen ere
Gib mir rat und din getruwe lere
Wie ich werde falschheit ynnen
«
Ich sprach merclte wie ein Burger tut
Kaufft er ein husz umb eygen gut
£r leszet lieyn gemach er schauwe sin hut *^)
Ob er icht möge yerbrennen
Also durch schauAve eynen man
Bestelle als du yne wollest gewern
"Wil er dan falscher liebe begern
So lasz dich wip ein bessers leren
So yehestu schellie als vogel an der ruten
£sz ist ein Sprechewort manche zyt
^
Wer alle sin habe den fremden gyt
Die frunde yme tragen groszen nyt
Mercke edele creature
Ergibbestu dich vor myttemtage
Nu merche eyn fremder was ich dir sage
Nach myttemtage bringet es dir clage
Dar umb gib dich nyemant zu stüre
Ich rat dyr liep als ein yatter lieben liinden
Heldestu din ere so bislü wert
Behüt dich yor der schänden swert
Das hat dich Suchensynne geleimt
Lasz dich in ercn finden»
»
' t
0) hut , Besichtigung , Vorsicht
244
XXL
Eyn ander suberlich lytlin.
J-V J-ut geberen dem hertzen myn
X}nd fruclitig *) bernendes ^) meyen scbin
Du usz erweite lieyszerln
Min bertz bat sieb geneiget
In dyne gewalt gar manigvalt
Es wart n/e wip so wol gcstalt
Der icb micb in ir gewalt
So vestiglicben ban gceyget ^
Sage an bertz möcbt dir lebt liebers werden
Darob lieb durcb lust durcb leyt vertrip
Was das rcyne drut selig wip
Neyn spracb myn bertze ir^ zarter lip
Der liebet mir uff erden
Es tu mir wol es tu mir we
So gewinne icb liebers nummer mee '
O fruclitig Tiol und clee
Irfreuwe mir myn gemüte
leb ban lange gebeitet *) bisz off eyn stunde
Bysz mir got selber bat bescbert
Das mich vor *) ungemut ernert
l)'fruchtig, fruchtbar. -y^^
2) bornend , bemend , brennend. (.
3; ei{fenen , übergeben , widmen.
4) beiton, erwarten.
5) unüw-maie, \MderwärtJgk«it, Unglück.
249
Und mich tits senden ^) sollen wert
Und trost usz hertzen gründe
#
Ich han gebcitet inaniche stunde
Vil fromder straszen sin mir Iiunt
Suche ist geheiszen myn hunt
Der lange hat gesuchet
Wie vil er straszen hat usz geriecht
Npch Ifunde er finden liebers nicht
Dan wip din zartes angesicht
Des stet myn hertze geruchet ^)
Din wiplich güde han mir freuden bringen
Du sah herwieder wiszen lan
Ob du mich wollest in hertzen han
Ich bin dir gentzlich undertan
Got lasz uns wol- g^ingen • '
XXIL
Ein ander suberlich lytlin.
■ I * '
•Lch lag eyns tags nachtes in eyme gedanck
Die nachte ducht mich gar zu lan^k
Min hertze in hoen freuden sangh
Ein lob von reynen wiben
Ich sprach got gebe dir guten tag
Wip du vil erenricher hag *)
Dyne güde nyemant ergründen mag
Du hanst leit vertriben
< '
6) sende, traurich, betrübt.
7) gerucheii, geruhen, wollen , wünfCihcii«
1) bag, Hecke, Umzäunung.
I
246
O hcrre gib uns den liecbten tag «u ittire
Das wir mit freuden sehen an
Die reyne wibe gai^wol getan
Irfreuwe dich wol gemuter man
Der edeln crAiture
Als balde die nacht ein ende hat
Und das der liechte tag uff gat
Schöne mit der sonnen ane missetat
Des freuwet sich myn gemüte
Das ich in freuden werde bewart
Sich an den eren riehen hag
Dar ynne maniche rose edel sart
Stet in ricMicher ^) blute
O herre myn nu bisz ein hüter tolicher roten
Die da heiszcnt reyne wip
Das icht betrübt werde ir lip
Almechtiger got yn leit verdrip
Die früntlich mit yn kosen
Drut selig wip trage stetickeit
Und halt din truwe in eren cleit
Wer dir aber icht anders seyt
Der mcynet dich nit mit trilwen
Drut selig wip was wiltu mere
Wann du heldest diu wiplich ere
Volge got und din es mannes lere
Das Wirt dich dort nit ruwen
2) Ricklich ^ reichlich
247
lat franwe diu lob in eren hie erstorben
So fcrestu dort in freuden gar
Got nymmet dich in der' engel schar
Suchensynne nu nym ir war
Die ere hie habent erworben
/♦
XXIIL
Eyn ander suberlich lytlia von frauwen,
xVJLich wundert das eyn selig man
Mag umtner leyt in hertzen han
Wan in ein wyp tut sehen an
Fry vor mysseteden
Des tages mag yme kein leit gescheea.
Wann yne an ein zertlich wip tut sehen
Lachen durch ir äugen brehen ^)
Mit gantzen truwen stete
Wyp hoestcfV* hört *) über alle creaturt
Wip mannes trost vor ungemach
Wip aller seiden oberdach
Got selber mit syme munde sprach
Wip edelc frucht gehüre ^)
Got selber sprach wer frauwen eret
Der Wirt alles des gewert
Des selc und lip ufF erden gert
Da von so lob ich frauwen
1) brehen , glAnzen.
2) hört , Schlitz.
3) gehiir«, zahmi mild, lieblich, sngenebm) tcVi&'a..
248
Wip sint ^) dyne tugende sint so grote
So halt dyne truAve in eren sclioss
Got selber dich zu liebe erliosz
"Dk er dyne tngent 'wolde schauwen
Wip hoeste sonne und liechter morgensteme ^
Der durchluchtet das hertze mTn
Wip aller seiden eynedeler schrin »
Wip hochgeborae lieyserin
Du clare Hechte lucerne
XXIV.
Eyn ander suberlich lytlin.
X^aup und grasz und alle stem
Merfische griesz ^) Ican nit begem
Alles das da lebet kan nit toI eren
Was tugend lyt an' wibcn
Wie möchte dann myn eyniger mund
Durchgründen -wip dyns lobes grünt
Doch tun ich dir mynen ivillen hunt
Dyne gute will ich gote sehriben
Auch sal liein man an reynen wipen nit sünden *)
Suchensynne lob frauwen reyne
Aber doch ist yne din lob zu cleyne
Wip du edeler harfunchelsteine
Der mannes hertze han enzünden«
4) sint , sintemal , wenn denn alio.
i) Griefs, Sani
2) 6ün«}«n, sündiges
249
XXV.
Eyn suberlich lytlin von grasen gan.
Uen meyc den wil grasen gan
Mit eyme iiübschen döchterlin
Das ist so fin
Das es git mut
über mut
Davon so' liebet sie mir stediglicli
Wolde sie mich zum gesellen ban
Die allerliebste greserynne
Mochte das gesin
Das neme ich wyt
Vor alles gut
Sie ist gut
Sie ist Mug y sie ist wol getan
Sie ist aller werlt eyn drösterynne
Sie swendet ') pin
Sie ist werlich die iz alles dut
An gtide fint man yj^n glichen nit
XXVI.
I
Eyn suberlich lytlin von der eriK
XJer meye ist mir engangen hüre *)
In die erne stet das hertze myn
Zu dir myn zartes freuwelin
Verlangen zwinget sicher mich
1) swendeii , vermindern , sdiwlndeu machen. '
1) hiiire , heuer , in diesem Jalir. '
250
Durch alle din gute gib mir tu stüre
Mit steter freudc eyn lirentzelin
£yn blumelin bla in liebstem scbin
Du Last mich
Mit frauwe fenus füre entsünt
Das ich musz sin
Mit gantzcn truwen din
Wiltu 60 bin ich freudcn rieh
XXVII.
Eyn suberlich lytlin.
xVjLin hertze das lidet grosze pin
Durch dich du aller liebstes myn
Keyn zweifei saltu an mir han
Wann ich bin gentzlich eygen dia
Das sal und mag nit anders sin
Hette icli nu aller wünsche gewalt
So hüre ich nyeman mee wann dich
Des saltu mich genieszen lan.
XXVIII.
Eyn suberlich lytlin.
V on frcuden sere myn hertze erschrichct
Wann ich ansehe din lieblich bilde
Myn uszerweltcs freuwelin zart
An dich gcdencken mich erquicket
Und machet allen unmut wilde ^>
1} wild , fremd» unbekanac
; ' 251
Min lip synnc mut bant sieb gcscbicliet
Gein dJ^ zu sin mit truwcn milde
Wann wir ufF erden nye liebers wart
XXIK
Eyn suberlich lietlin.
JLia fai
im durch alle din wiplicb ere
(Xb ich dich ye ertzömet habe
Myn hertze vergiszet din numer merc
Die tPüwe die spricht mir nyemant abe
Du bist myn glücke du bist myn heil
Durch dich so ist myn hertze geil
Wann mir din gnade der gude gan
Min uszerwelter liebster hört
Nu lian ich weder wise noch wort
Von groszer liebe die ich zu dir han
Sie lebet ufT erden nit so gut
Die dich usz mynem hertzen dringet
Ich wil dir sin mit stede behut
Ich weisz da& iz mir freude bringet
Und wil auch alles trüren lan
Behalt mich liep so ist itz eyn süne ^)
Da Yon mir nyemand glichen han
Ich wil dich leren eynen funt *)
Darum saltu mir getruwe sin
Nach zorn viel groszer liebe kommet
Des freuwet sich das hertze myn
1) süne, Vertrag, üebereinkunft
2) fund| Erfindung, KunstgriEE, ÜLvraillt
252
leb ml dir djcnen mit stediclceit
Wirt dir untruwe von mir gefeit
Das lass dir nit zu hertsen gan
XXX.
Eyn suberlich lytlin.
lVJ.ir liebet so sere din iTipIicb bilde
Das ich lieyn rüwe nit mag gchan
Wie i^ol mir ist din güde so wilde
Doch mag ich nit abegelan
Uff gnade ich ummcr warten wil
Hyn uszerweltcs freuden spil
Zu dir stet alles myns hcrtzen gir
Und findest auch steden dinst an mir
Nu und zu allen zyten
Ich ger ^) nit mee versuch du mich
Bin ich danne anders danne glich
So du nit mee des ich dich bidde
Findcstu an mir heyn falschen sydte
So macht du mich wol myden
Das dir von untrüwen ist igescheen
Des lasz mich nit cngelten
Ich wil dir aller truwen iehen *)
Und untrüwe helffen scheiden
Vcrbint zu mir din stcdickeit
Isz sal dir nummer werden leyt
Das licrtze myn ist eygen din
Und sal auch blibcn ummer ane abesin
1) gercn, begehren.
2) iehen, bekrHrUgen , zuslchera.
255
Sal dich myil trost nit, myden
Ich hau dich liep m rechter zucht
Dar zu in rechten eren
Alle myn synne hant zu dir flucht
Du macht mich wol erneren
Wiltu also 80 bin ich fro
Und lebe alletzyt in freuden ho
Lasz mich yersteen wie mirs solle geen
Wann ich mich werlich gar yersene ^)
Solde ich ez lenger liden
XXXI.
Eyn an<).er lytlin.
Oal ich in müde also yerderben
So gar one alle freude leben
Jungfrauwe das tut uwer grosz nngnade
Ich byns beraubet der freuden myn
Des enhan ich selber nit getan
Du dust als mir din gnade nit engan *)
Darumb musz ich din eilender sin
Ach zarte iungfrauwe versuch mich basz
Versuch mich sanffte versuch mich hertc
Versuch gantz gar alles myn geferte *)
An truwen ich dich nummer gclan
Ich han mich gentzlich din erwegen ^)
Damyddc habe sante Johannes segen ^)
Ich wolte das ich dich nye hette erkant
3) versene, Sehnsucht «^ Leiden.
1) engchen , bekennen , zugestehen,
2) geferte , Gewonheit , Lebensweise.
5) erwaegen , versuchen , einen Versueh wagen.
4) S. Johanns Segen, oder 8. Johannstrunck, am Tage Johannes dei
Täufers hergebracht <»- im all^emeiuen ^ed.e& lAVXtvc^^xw.
254
XXXII.
Eyn ander lyetlin,
iVlin aller liebstes freüwelin zart
Nit blsz mir hart
XJmb das ich selten sehen dich
Doch »isze das ich sicherlich
Vergeszen din zu keyner stunt
Din ^ripllch güde ist wandeis ') an
Da Ton ich han
Freuden tII im hertzcn myn
Wan ich gedencke das ich bin din
Kein ander mag geschaden dir
Des glaube du mir
Wann sich din liebe beslossen hat
In myme hertzen früwe und spat
Bist ^du Tor aller werlt wyt
XXXIII.
Eyn ander lytlin.
Oyt mir der meye beraubet hat
Zweyer die ich han lange tzyt
In dem hertzen myn geplantzet
Die waren bla und rot gezieret
In frauwe crcn cron
Unverdient mir das zugat wolhin
Das sal ich faren lan
Anders ich müste drürig sin
1) wandel, VerUnderung.
255
XXXIV.
Eyn suberlich lytlin^
Di
'in gute hat betwungcn mich
Das ich nit han yergeszen din
Davon 80 han ich guten mut
Mit gantzen trüwen stediglich
Wont b dir das hertze myn
Alletzyt fro und freudenrich
Wil ich durch dinen willen sin H^
Xrfiren bringet nyemand gut
NB. «m @cf>ru6 tiefe« gStaft«^ / Ui mt No. XXV.
^ejeicönef t|l, (le^t Ej^n suherlich lytlm, ta^ auf
5em näc()flen blatte folgen foHte / %i festen a6er Me
»lätrer 6i« No. XXXIIII. OTuf bem Slnfartg tiefe«
93Iatre« fle^t ter ©c^Iuf eine« Siebe«/ ipie folge
» Gar verleyt so ich dich meyn
Du habst alleyn
Gewalt gelück und all myn zuyersiecht
Wann ich dirs gan und and^ keyncr. <c
XXXV .
Eyn suberlich lytlin von dem meyen.
iVJLin hertz freuwet sich gein dieszem meyen
Der bringt uns blümlin mancherleihen
Rot wysz swartz und bla
Sol ich myn bulen nit sehen, so muw. \«\^ ^«\:^^w ^"^
•
256
Der blümelm der het ich mir eins useenvelt
Zu dem het sich myn herts stetticlichcu gesellt
Ich gedacht in mynem mut
Ich hoff es sy vor nesselkrut behut
Das nesscllirut das wil ich umbgraben
Verbrend es mir es bringt mir grosecn schaden
£s verbrcnt mirs also sere
Kein semlichs *) blümlin ge>Yind ich nummer mere
Myn blümlin wil ich umb muren und nmb graben
Tiffr umb so musE sich mancher ritter traben
Er sprenget mir sunst dar hy
Ich hoff es sy für aller weite fry
Wolt ir wiszen was mir das liebste sy
Der blawe farw der won ich gcr^e by
Blau betütet stet
Ein liüler wint bat mir den weg yerwet
Das rote blümlin das brennet in der lieb
Kein soliches blümlin gewan ich werlich nye
Da ichs zum ersten rend
Do ich mich dienst ^in der liebsten undcrwand
Das wysz blümlin das wartet uff gnad
Wolt got wer ich by der allerliebsten da
Kein Wechsel wolt ich nit triben
Ich wolt by mynem wyszen blümlin bliben
Das swartz blümlin das bringet mir die Itlag
Wann ich der allerliebsten nit enhab
1) semlich * '«ibnlich.
Und
257
Und ich mich roii ir scheid
So trüret myn hertz und fürt grose hejmlich leit
Got bchüt mir tnyn blümlin für diszem falschen wind
Wann ich e» such und ich es wieder find
Wo ichs gel an han
Blib stet ich blib dir undertan
Viel gutter iar und ein gut selige nacht
Wünsch ich der liebsten die mir das blümlin gab
Für freuden macht sie mich alt ^
Es ist ein hübsches freuwelin das hat myns libs gewalt
XXXVI.
Eyn „6 üb e r 1 i ch ^r us z.
v7ot grüss dich liebes lieb on leid
Die wil mich grosz lieb zu dir dreyt
Das got nit wil
Das ich by dir won söl
So het mir got \^ol getan
Das er mieh soliel^er groszer lieb hett erlaii
XXXVIL
Eyn ander süberlich grnsz.
JLch send dir liebes lieb einen grusx
Uff einer nachtigallen fusz
Uff iglichem claen
Eia gülden pifaen
dtantf. Urtpw HL !£J» • .^
%
258
Als m^icli gut iar gee dich an
Als ein g€leyltcrter \?agen
Gefülter rosen mag getragen
Yglichs blat in nun gespalten
Got müsz dins iungen libes walten*
XXXVIII.
Eyn suberlich lytlin von dienstmeyden.
■■ch will aber singen
Von bussdiernen weidelich etc.
XXXIX.
Eyn hübsch lytlin von huszkuechteu.
Wol
uff wir wollen slaffen gan
Hufzknecht nun entzünd ein liecht
Wann esz ist &n dei^ zyt
Das wir nit rerliaffen *)
Der lest der sy verhyt ^)
Das leihen münch und pfaffen
Den buern zun wybern staffen ^
Sich hub ein groszer ßtryt
I
Schenckt in laszt untz drincli^n
Das wir uns nit scheiden
4> verkafFen, vergaffen
2) verhyt, geschändet, verdorben
ff) stapCfen« gehen, treten
25»
Von diessem liülen win
Und lempt er unsE die schenke!
Sp mnss er doch herin
Herr Kopff ^) nu lat ^ch winckea
Ob y/iT 2u betten hincken
Das ist ein geringe pin
Dragt den fursten *) lyse
Das ir yn nit fellent
Uff gottes erterich
Sin lob ich ummer pryse
Er macht uns freuden rieh
Das einer den ander yvlse
Wir schüfen uff dem yse
Ir gent gar unglich
•
Drett wir «u der dürre •)
Das wir doch nit wenken
Mit ungelichem stat ^)
Was gilt des düsz ^) ein hürnt
Herr wirt ir haltens mit
Ir soit dar umb nit zürnen
Ob wir unsjB bekürnen
Nach bollemschem siett
Schlaffen wollen wir waltzen
Herr wirt nu fragt das diernella
Ob unsz gebettet S7
4) Kopff, Becher
,5) der forste, der erste, der rorzitglichste » beste
6) dürre, kühn, getrost
7) stat , Stand
8) Dusz« dlQ Dunckelheit
260
Das krut hat sie unss versalteeii
Dar zu ein gutten bry
Was sol wir dar jimb kaltsen ')
Er was gar ungeschmaltzen
Der schaden der warent drj
\
/
XL.
Eyn Spruch.
V V ol ufT ir gesellen in die tabern
>»Aurea luce rutilat^
Ach lieben gesellen ich drünch so germ
)^Sicut Nervus desideratK
Ich weisz hein bessern uff myn woi)
»A solis ortu cardine <(
Uns ist ein fol fasz uffgeton
»Jam lucis ortu sydere^c
Ach Wirt langet uns des brotes ein lirost ^
»Exaudi preces supplicum«
Wir lyden siecher groszen dorst
)»Agnoscat omne seculum^
Ach Wirt nu bring uns her den win
vTe deprecamur supplices«
So wollen wir singen und frölich sin
)>€hriste qui lux es et dies^
9) kalleoi tchjreien
261
Da warfF ejner die krusen ') nieder die wanl
V Frocul recedant sompnia «
Der dich ye {gemacht der wert gescbant
» IiVl^ampiterna secula «c
Drunck wir usz der liantten also deten die frommeii
» Implcta nostra sunt riscera^c
So Wirt unszer hertz in ungemach komen
» O quis audivit talia «
Da es abent wart sie worden yol .
» Linguarum loquuntur omnium «
Die messer worden usz geton
»Pavent turbe gentiliumK ^
Dem ein wart ein backenschlack
Der scbrey ?»yeni redemptor gentium *
Der ander under der banck gelag
Da was vfletu^ et Stridor dentiumK^
iJen drietten bunden sie wiedder die want
yLigatus es ut solveres «
Gedenck gesell und bezalen zu hallt
»Vel tu cruciaris septies«
Ach Wirt ich bezalen dich
V Te lucis ante terminum «
Ich wil gelt holen sicherlich ^
>>Non revertar in pcrpetuum«
Der gesell lieff In die schuer
V Feno iacere pretulit «
1) kruie, Km^.
262
Nackct aU er wer ungehuer
)»Frae8epe non abborruit«
Da kam der wirt und fand In do
)»Ubi iacet in praesepio«
Des wurden die gesellen alle fro
Und sungen » Benedicamus Domino. «
XLT.
Eyn suberlich spruch.
«
V V er sin gut mit buren yerdut etc.
XLIL
Eyn ander spruch.
J-iug nit und bisE yerswiegen
Was din nit ist das lasz liegen
WiesE fiel und wennig sage
Antworte nit uff alle frage
Borg wennig und gilt ^ das gar ^
Gerede nit fiel und balt das war
See an micb ob bösz sy icb
Dar Tor wüsz zu huden dicb
Halt vergut auch jedermann
Du weiszt nit was der ander kan
La rede Tör orn gan
Glöcklin geben guten don
1) gelten, bezahlen.
263
Wilt du wi^en wer du syst
So schilt« dich mit diner nachher dry
Lasz yederman sin der er ist
So saget man dir nit wer du bist
Man spricht und ist auch war
Liebe dring durch alle dör
Liebe haben und selten sehen
Das thut we das wil ich ichen
Ist gedenclien vor truren gut
So trag ich dieck ein guten mut.
XLIII.
Eyn ander suberlich lytlin von einem
kut2^1in.
I
ch armes fogelin kleine
Ein kutzlin ist min nam
Ich wont ich stund alleine
Gar hoch ufF eynem bam
So bin ich betrogen fast
Das ich must rumen den ast
Ich sucht den wirt ich fant den gast
Mit sorgen wart ich über last
Ich ylt ^) mich zu dem wald
Min art die sol liegen
Myn leben stet also
Wan ander fogeln fliegen
So werd ich nummer fro ^
1) ylen , eilen.
264
Das Heg ich liie verborgen
Zu Spot der fogel geschrej
Geyn dieszem hellen morgen
Myn bertz lyi in sorgen
leb forcbt mycb für dem tag
Ich forcbt des tages glaste ^)
By der nacht so bin icb fro
Ich wolt nit das man >vüste
Myn wesen wie oder wo
Des bin ich herre geflogen
Zu dieszem Hechten dan ^)
Dar nach stet bertz mut und tynne
Des baumes bah ich kein gewynne
leb sorgen mancherlei
Des bin icb herre geflogen
Zu dieSzem Hechten däil ^)
Nach lust ist mir gelungen
Ix:b fant die nachtigal
Sie hielt sich stet by mirre
Sie gruszt mich tugehtllch
Wie not sie anders dete
Wan warumb ich sie bete
Sie macht mich frcuden rieb
Mit laup ist sie bedecket
Grün ist ir überhanch
Ir hochgemüd ^) mich wecket
2) glatte , Glanz.
3; tan , Tanne , auch im allgemeinen, Wald.
4) dail , tael , Kienbaum.
5) Ilodigcmütc, Freude, FrOhUchkeit.
265
Sie schafft mir gut gemüt
Mir gefiel nie fogel basz
Dan die nachtigal
Sie macht mich aller sorgen lasz
In gantzen drüwen ich ir nie rergasx
Sie schafft mir wünsch gewalt
Ir feder sint gestriechen
■Gar mynniclichen schon
Mit farwen uberbliechen
Des hab der meinster Ion
Der sie wol gezieren honde
Nach lust myns hertzen begir
Selig sy die stunde
Esz gct usz yren munde
Gesungen hat sie mir
Ich hützlin bin nit wirdick
Der liebsten frauwen myn .
Doch bin ich begerren
Zii dun den willen din
Und bin ich nit dem falcken glich
Der hohes fliegen plicht ^)
^ So bin ich aber gemütes rieh
In gantzen trüwen ich nit ron dir wich '^^
Myn hertz sol stete sin
XLIV.
Eyn ander suberiich lytlin,
I.VX^n hertz hat sich gesellet
Zu einem blümlin fin
6) pfligt, pfl«gt, gewöhnt ift, im Gebixac\v\i«x«
\
V
266
Das mir wol ge feilet
Durch lieb so lyt ich pin
Ue He warumb sojt ich truren
Na rüret mich der mey
Schlag schlag schlag uiT mit Freuden
Myn tniren ist entzwey
Min hertz hat sich gesellet
Zu einem blümlin rot
Das mir wol gefellet
Durch lieb so lyt ich not
He He etc. etc. etc.
Myn hertz hat sich gesellet-
Zu einem blümlin wisz
Das mir wol gefellet
Ich dienen ym mit flyss
Ue He etc. etc. etc.
min hertz hat sich gesellet
Zu einem blümlin brün
Das mir wol gefellet
Es ist ein Jungfrauw schön
He He etc« etc. etc.
Min hertz hat sich gesellet
Zu einem blümlin gTÜn
Das mir wol gefellet
Myn lieb ist zart und schön
He He etc. etc. etc.
%
Min hertz hat ^ich gesellet
Zu einem blümelin gra
2«7
Das mir wol gefeilet
Myn hertz stet ir nah
He He etc. etc. etc.
Myn hertz hat sich gesellet
Zu eynem hlümlin gel
Das mir wol gefellet
Ich hoff ich sy gewert
He He etc. etc. etc.
XLV. )
Eyn ander suberlich lytlin,
A& ein münchlin ryten^
Hie wollen wir iagen usz
By allen mynen zyten
Von herr dielnfUns wegen
Lieher dielmann rück her zu
Henchen hat die narren schu
He He hie wollen wir iagen usi
Er ham für eyner fraüwen hiißz
Hie wollen wir iagen usz
Der wirt der was gerietten usz
Von herr dielmans wegen
Lieher- etc. etc. etc.
Die frauw die lanck dem gast ein stul
Hie wolu wir iagen usz
Die dochter lanck ein hussen darztt
Von herr dielmans wegen
Lieber etc. etc. etc.
268
Die frauw die briet dem gast ein li«u
Hie i\'o]n wir iagen usz
Die dochter lauck ym wyn dar zu
Von herr dielmans wegen
Lieber etc. etc. ;etc.
Herre was ist das lange
Hie wolln wir tagen use
Das in die asclien hanget
Von herre dielmans wegen
Lieber etc. etc. etc.
Frauw es ist myn messcr
Hie wollen wir iagcn uss
Der scheiden han ich vergessen
Von herr dielmans wegen
Lieber etc. etc. ett.
Die frauw die macht dem gast ein beit
Hie wollen wir iagen usz .
Die dochter leyt sich unter das gedeck
Von herr dielmans wegen
Lieber etc. etc. etc.
Da lagen die zwey die lange nacht
Hie wollen wir iagen usz
Bisz herin schein der Hechte tag
Von herr dielmans wegen
Lieber etc. etc. etc.
r
269
XLVI.
Eyn suberlichs lytlin von eynem dinst-
knecht.
s
ag mir hens&lin trut gesell
Warumb wilt du von dannen
Und wer es nit ein wonder gross
Tn soliclier mosz
Djn frauw wurd umb dich sannen ^)
Lieber gesell ich muss dir sagen
Myn leyt mmz ich dir Idagen
Myn frauw hat gedincht' ein ander knechl
Er ist ir gerecht
Sie wil mich nummer haben
Liebe frauw besint -uch basx
Lat mich uwer huld erwerben
Ich wil mich flyschen treschens« bassi
By der nacht
Solt ich darumb rerderben
Noch han ich mynes lones nit
Den ir mir hant versprochen
Smer und schuch ^ ^
Und kytteln duch
Und kümptz darsu ich las es nit ungorocheii
Der buwern trülppen der ist fiel
An dem fiertag under der lyndexv
4) zannen, heulwi^ weinen.
370
I
Juch und iuch ist Ir geschrey
Sie sint 8o geil
Sie wollen mich yerdringen.
^Hv festen {tvet Sfäeter^ unb auf bem er|!en toa^n
fc^einltc^ ber @c^fu§ biefe^ Stebe9* Zai erfle fof«
genbe Q3Iatt fängt mit Um @(^Iu0 etne^ ütM an,
tote folgt:
Die rÖszbaum sol man stygen
Die uff der Strassen stant
Die iungen meyd sol man prysen
Die uff der gassen gand
Die iiuigen meyt sol man prüfen.
XLVII.
Eyu suberlich lytlin von einem btüdn.
A.
.s get ein liechter summer da ber
Und ein fiel fiechter schin
Ich het mir ^n buln erworben
Da schlug aU ungelück dar yn
Ich het mir ein bulen erworben
Den must ich faren lan
Das schafft ein hleinc schulde
Das ich nit pfenning han
Es machent die falschen zungen
Die sint dar by gewessen
Die schnydcnt mir dleffe wunden
Der trüw ich wol genesen
/^
T«
«
271
Sie schnident dieffe wonden
Tu mjnes herlzen grünt i
Die Stent noch unverborgen
Schafft lieb din rotter munt
Wo £wey bertzen liebe
An einen dantze gand
Die laszen ir eigelin scbieszen
Sie s^hent ein ander an
Sie laszent ir eigelin schiessen
Becbt als in nit darümb sy
Sie gedenchen yn yren synnen ' <
Und leg ich nahe dar by *
Jungfrauw ir sint edele
Ir sint ein weidellch wyp
Und das ich uch neme
Das gut stet ungelich ^ '
Juncher ir sint edele •
Und sint 0in weidelich mav
Und nement ir mich gerne
Kein gut sehent ir nit au
Ich hör es die lüte sagen
Ir sint ein findelin ')
So wil ich ein magt beliben
Bisz das ich rieh bin
•
Da zog er von der hende *
Von gold ein fingerlin ^)
f) w^eidelich, zierlich, schön.
2)' findelin , Findelkind.
9) fingerlin , Rin^.
'^7
27SI
■
So se dir schön lungfrauwe
Da by gedenckt du myn
Nu mag ich numme singen
Und mag liein freude han
Ich het mir ein bulen erworben
Den mu8Z ich faren lan
Es sten drj rosen in ienem dail
Die ruffent iungfrauw an
Got gesegen uch schöne iungfrauw
Und. nemment kein andern, man
XLVIII.
Eyn ander suberlich lytlin.
Uie hat myn hertz getroffen
Die rein, die wolgeaut
Zu ir so wil ich hoffen
£& wird noch alles gut ^
So freuwet mich die reyne
In dem hertze myn
Ich wcisz wol wen ich meyne
Ir eygen wil ^ch sin
Wolt sie sich nun bedenhen
Die reyn die suberlich
^tcr t(l iai iUb ah^thtcd^tn , unb M gante iQhtt
unbtiffyvUUn gelaffen.
XL».
275
XLIX.
Eyn ^nder suberlich lytlin.
Xch liam gen zysselmuer uff den plan
Wol under ein grüne linden etc.
JLi* '
Eyn suberlich lytlin von eydgenoszen.
JLn dieszem nuwen iare
So endet sich die zytt
Das gut das wert uns wäre
Das man uns enbot
Des argen werd vergessen
Des sie sich hent yermessen
Die dussen ') sind gesessen
Als yn dem lande wyt
Das sint die groszen hcrren
Die ich nit nennen wil
Die die Zürcher leren
Der argen lieste fiel
Das sie sich endienen
Zu den herren rennen
Der eitgenoszen numme kennen
Das stat biesz uiF ein ziel
Ir frommen eitgenosen^
Ir fürentz der eren ein fan
4) dussen f diaiifüen
franrf. 9(r4)tt> III. £^ ^
274
Das menigen rerdrossen
Der uns nit beszers gant
Das uwer dincli in eren stat
Und was durch uwere lande gat
Das gut friede und geleide hat
Das mühet manigen man
Der eren thund uch freuwen
Ir fronmien blederben lüt
Lant uch nit abetreuvven
Behabentz *) mit der hut
Als uwer fordern hant gethon
Den halff got bj dem rechten stan
Das unrecht liesz er under gan
Das merckent ihr frommen lüt
l^nicher \Test ytz sinen munt
Mit der eitgenossen sach
Er spricht es sj nu- hie die stund
Das sich gemachet hab
Das die eitgenoszen
Legent eynen bloszen
Der gewalt werd umgestoszen
Der lang gewert hat
Wer das rctt der Itan wol liegen
Er rett esz usz falschem grund
Sin falscher synn möcht yn wol triegen
So sich die warheit fund
Wann got den gerechten nie geliesai
Ob er das schiefflin senken liesz
2) behaben^ erhalten
275
Etwan nach bis« uff den grin ')
Berürt doch nie den grünt
Manicher "wil unsz mit trennen dötten
Er sietzet inösterrrich
Er mu8z sich neher zu uns löten ^)
Wil er uns machen licht
Wen möchten treuwen die eitgenossen
Lant und lüt han umb gestoszen
I
Von manchem herren rieh
Hu ruwet mich ein arm gemein
Zu Zürch in der stat
Das der tumme ratt
So gar verwiset hat
Das sie sint so blinde
Die alten und die hinde
Sie buwent uff einen "winde
Der balde yerwehet hat
Oster heiszet der \vinde
Er irehet usz oesteriqh
Er wil uns zusammenbinden
Er dut ym "wol glich
Ob sich das erhebt das gewilde
So möcht der wriut w^ol liegen still
Bisz das der Zürcher wurde fiel
Das gülte uns alles glich
Er ist ein arme wirtte
Der nit gebeiten ^) mag
( .
' t
6) grin, kringe , krenge, ein Zirkel, eine Rundung, Rand.
4) löten , hinzufügen , setzen
5) gebeiten 4 erwarten (hier heifst e», auf Borg geben)
276 .
%nem ein einige orte *)
. Bisz uff eynen tag
Das ym das pffaut so oben lyt
In der nehe und nit zu wyt
Der ortten er wo\ gebeiten mag
Bisz ym kümpt das ziel
Ir frommen eitgenossea
Ir frommen festen degen
Acbtent es nit grofze
Ir sind es zum gerinsten gewegen '^)
Ucb ist dem fafz ein reiff enbonden
Der wyn ia schlössen nit gesund
Das hat gewerret manig stund
Bisz das es sich ergeben hat.
Durst ich die sach betuten
Ich det es von hertzen gern
Zu Zürch sint edel lute
Man möcht sie vor buwern >vero
Sie sint liürtzlich herren worden
Sie hoppen ^) in der herren orden
Detten sie als ir fordern
Des pfawen swanz enbern
Es wol etwan frömd gesin
By alten Zürcher tagen
Das die ruter usz und yn
Zu Zürch solten traben
6) i'urte , Zeche.
7) gewegen , erw^ägen , bedeiiken
8) koppea> bXlen, gerathen
277
Ein kauifmann der by ym nit dreyt
Der clarfF von Zürch kein geleit
Die rüter thun ym kein leit
So er nit by ym dreyt
Darumb so ist zu prysen
Die eitgenoszschafit • .
Die. Ton Bern wisent .
Von Solitory mit krafft
Und was zu yn da gehört
Das haben sie dick \fo1 gewert
Mit fromkeit und mit eren
3Iit rechter truncn behafft
Von lutzern, von zug von swyt89
Von glares veste lüt
Von ure und von ursuren
Die habent hertte hüt
Die von »und er wal den
Dörentz wagen balde
Sie machent es nit lange
Was yn ym hertzen lyt
Die stet und die lender
Die sintz wol eren Wert
(^ter tß ba$ Sieb aiitivpditn^ mi Ut Seife leer
SelafTen.)
1
278
LT.
Eyn suberlich lytliii.
IVXyn hört ich han ergeben mich
Dir eigen gar on als gerüwen
Des selben glichen biet ich dich
So wer wir beidn freuden rieh
Gantz fruntlich truw ich dir versprich
In dyner lieb bin ich verwunt
Wo ich hin her zwar ewiclich
So freut mich doch din rotter munt
Grosz lieb on leit mag nit gesin
Das solt du recht bedencken dich
Myn hertz das hat verlangen pin
Wann ich dich fruntlich ane sich
Wann ich bin fro und hab doch ^eit
Wann ich dir nit mag sprechen zu
Ja du dreist doch der eren hielt
Tag und nacht spat und auch fruw
Mins hertzen wunnen bluendes rysa
Zu dinst ist dir myn hertz bereit
Du dreist doch der weite pryse
Mit eren bist du gar behielt
Geselle gut was ich dir gan
Des selben glichen günd auch mir
Zwjfel nit biesz on argen won
So ist erfreuw?t myns hertzen begir
\ 1
279
LH.
Eyn ander suberlich lytlin von eyner
^ ^ fischerin.
J\% wolt ein hübsches freuwelia
Wolt fischen uff dem see ^
Mit irem niiwen schieffelin
Got gcb uns glück und heil
Sie schick den man ins he
Sie schick den man ins he
Sie schick den man ins he *
Was begeget ir uff der beide
Ein knabe was hübsch und fin
Er bat sie das sie dete
Den liebsten willen sin
Sie schick den man ins he
Er nam sie by der hende
By ir schnee wysen hant
Er fürt sie an ein ende
Da er ein bcttlin fant ^
Sie schick den inan ins he
Er nam sie da mietten
Er warff sie uff das bett
In irem gelwen kittel
Ja uff der selben stet
Sie schick den man ins he
I
Da kam der alt gegangen
Des die frauw nun wa»
280
Acli frauw liebe frauwe
la wie gemeinst du das
Ich bin nit im hee
Ich bin nit im hee, im hee
Ich bin nit im hee
Das llett sy uch gesungen
Von einem alten man
Und von siner hübschen frauwen
Die schympiF wol machen hau
Der man der ist im hee
Der man der is| us^ dem hee
Der man der ist usz dem hee '*')
LIII.
Eyn ander suberlich lytliri.
J-^er walt hat sich belaubet
Des freuwet sich myn mut
Nun hüt sich mancher buer
Der went er sy behut
Das schafft des argen wintters zorn
Der hat mich beraubet
Des Klag ich hüt und morn
Willu dich erneren
Du iunger edclman
Folg du myner lere
Siets uff drab zum ban ')
'*) Man vergleiche des Knaben Wunderhorn I. 94'>. and Bra{i|jr
II. 212.
1) hin , Gfldstrafe , Tribut,
281
Halt dich zu dem grünen, wald
Wann der bu>v<er ins holtze fert
So renn yn frieszlich ^) an
Hcrwüsclie yn by dem kragen
Erfrcuw das hertze din
Nym ym >vas er habe
Span usz die pfferdelin sin
Bysz friesch und dar zu unrerzacht
"Wann er nummen pfenning hat
80 rysz ym gurgel ab
Hebe dich bald von dannen
Bewar din lyp din gutt
Das du i^it werdest zu schanneti
Halt dich in stctter hut
Der buwem hasz ist also grosz
Wan der buwer zum dantze gat
60 dünch er sich fürsten genosz
Er.mympt die metzen by der hant
Die gybt im eynen hrantz
Er ist der metzen eben
Der selbe fcrer swantz
Die d^rppel ^) dörppel binden nach
Das ist der metzen eben
^ Und dem contzen auch
Ich wcisz ein riehen bmvern
Uff den han ichs gericht
2) froislicliy schrecklich, wild» fiirchterlich.
' 5) doerppel , TOlpel.
282
i
Ich wil ein wjicn lurrn
Wie mir darumb geschieht
£r hilfft mir woX us2 aller not
Got grutz dich schöns Liingfreuwelin
Got gruss din mundelin rott
LIV.
Eyn suberlich lytlin von eyner
schryberin,
wnmut wollen wir faren lan
Gein dieszem liülen wiutter
Und der sich des wol uuderstan
Der dret hin dan
Das freuwent uch lieben Ityndtr
£ya ho
M.}n hertz ist fro
Die hertze schriberynne
Nu rat dar zu das mir gelinge
Ja wolt ich schriben lernen
Von eyner stoltzen schriberinne
Das wer myn syn
Wolt sie mich des geweren
£ya ho etc.
Schriben hünd ich gerne
W^ie möcht mir ummcr werden basss
Sic hat ein kluges dinttcnfasz
Wolt sie mir das guiidcn
Wie wol es doch kein dcclvcl hat
285
Des würde wol rat
Der decliel würd wol fanden
£>a ho
Ob ich vermachen künde
Lesen musz er künden
Der sich nach schriben stellet
Das fint man yn dem a b c d
Ein % ein e ein r ein s gesellet
/
LV.
Eyn lytlin von den richstetten.
LVI.
Eyn suberlich lytlin von den rutern.
LVII.
Xch weiss ein dörppel heiszt der glantz
Er springt gar höfflich an dem dants
Die metz gjt ym ein rosen krantz
Er meint der rey wer doch nit gants
Und kem er nit dar an
Der selbe höffiich man
Wie bald er nu dem pffiifer winckt
Mach mir den reycn den man hynckt
284
Den ufT und nieder sincLt
So wW ich dantzen das es stinckt
Für der motzen gut
Sie gyt mir hoben mut
£r nam die metzen by der hant
Er dantzet umhin nach der want
Er wont er dient dem gantsen land
Die Sprung det er alle sant
Er dragt sich für ir umb
Der selbe dörppcl drom ^)
Er rumpt ir heymlich in ein or
Wann ich nu spring schupfF ^) mich enbor
Sic gedacht du bist ein rechter dor
Ich bin dir nit als holt als vor
Du gnappest mit dem kopff
Und bist ein rechter dropff
Zu der metzen ist ym gehe
Er dreit zwen schiiw sin glat und zech
Und ein barchet der ist wech
Mit rotten striechen is er spech ^
Die über die achsel gond
Und ulF dem irmel 8ton
Er hat ein grüne happcn
Daran hangen läppen
Der selbe dielednppc
Er l(an wol ummcr gnappen
1) drom , ein Balken , eine Stange. '
2) sclmi?fe« , heben.
3) rpech » speb » I'ossenreir:>crniiir$i§^.
285
Von der metzen zart
Sie kömpt von hoher art
Er gnappet hyn und gnappct her
Für ir so gat er als ein z>verg
Er dut recht als ein i^ilder her
Er dutz ye lenger und ye mer
Fjel mengen hohen sprung
Der selbe dörppel drom
Er hat ein har das ist gel und hrom
Und dreyt ein syden gürttel umb
Ist ran ^) als des von Wirttenbcrg stpm
Und ein hörn das ist hrom
Das er an yin dreyt
Da mit er ir^ verücht
LVIII.
Eyn subei'lich lytlin von dem meyen.
D.
'es meyen zyt die fert dort her
Des freuw ich mich mit schalle
Sie liebet mir ynniclichen ser
Sie liept mich für sie alle
Wen ich an sich die höchste ifreude myn
Für alle diefz weit so belib ich din
Und acht nit wem es gefalle
Min höcstes ein nu wisz für war
Das vdu mich freuwest für alle diefz wdt
4) ra»! zart, schlaalu
£86
In stetticlieit erkenne es gar
Das ich Ton dir hab wieder gelt
Wenn sie nit lept uff dicsszer ^rd
Der lieb ich für die din beger
' Und ich dich mir han usz erweit.
Wol uff gelücli und füg dich schier
Das ich er see myn hoesten bort
Wer ich by ir als sie by mir
Das wunst ich gern mit eynem wort
*Myn unausher ^) schick dich schier
Verlangen bringt gross synnen in mir
Wenn mir kein mensch nye lieber wart
Sjt das der mey vergangen ist
Se hat myn freud ein ende
Die mir die liebst uff erden ist
Von der must ich behende
Und ich by ir nit lenger dorst gesin
Das macht mir yn mynem hertzen pin
Wo ich uff erden lende *)
Halt mich für dich myn hoestu frauw
In stedickeit dines herzen
Diner gnaden ich wol getruw
In schympff und ane schertzcn
Kein semlich lieb kam nie zu mir
Als sich myn hertz holt stet zu dir
Von mir kümpt fiel smertzen
1) unauskerd scheint der Gegensaz von auskert gottlos, ruchlos
zu seyn
2) sich lenden, richten, bewegen^ «
287
Dar an gcdencli mjn uszorwfslt
Nit lass mich gein dir leiden
Myn hertz hat sich zu dir geselt
On got fio mag uns niemant scheidek
Din wil der werd on alles nein
Ich bin und belib doch din allein
Verbunden stat hy eide
Sol ich ein zyt von diner frucht
t>iner angesieeht beraubet sin
So vfol doch frauw din ere und zucht
Kit scheiden von dem hertzen myn
Wo ich ufF erden hin lende mich
So wol din gnad gedenhen an mich
So belib ich dir verbunden
LIX.
Eyn suberlich lytlin.
H(
.eidelberg ist ein herren stat
Da fint man rotter mundelin zart
Von iungfrauwen und von frauwen
Der es nit glauben wöl der gang
Zum dantz und schauw eaz
Ich het mir ein bulen usz erhorn
Den han ich umb ein pfennig verlorn
Ich musz yn faren laszen
Das bin ich ein trurig man
Zur hirchen und zur straszen
'{
288
Und da ich tnynen bulcn het
Da trug ich bla betutet stet
Die farw ist mir benomen
Nu mu8z ich tragen snartze farvr
Die bringt mir keynen frommen
Swartze far\y die wil ich tragen
Dar yn wil ich mjn bnlen klagen
Ich hoff es wer nit lange.
Snyde ich mir ein grüne farw
Die ist mit lieb umb fangen
Grüne farw ist ein ancfang
Wysze farw hab ummer danck
Wo fint man din glichen
Wer ein steten bulen hat
Der sal nit von ym wychcn
^Grae farw ist in der lieb
Brune farw erweit. ich mir
Von der musz ich mich scheiden
Und wer mir vattcr und mutter dot
So gcschce mir nit so leide
Da kam ich yn ein gerttelin
Dar in da fant ich den bulen myn
Mit eynem andern kosen
Brach sie mir ein krentzclin
Von fieln und yon rosen
Ich sasz zu ir in das grasz
Schöne frauw war umb dunt ir das
Wie habt ir mich so hertte
G^dftvik^
.-■*
Gedenclit mir wol des guten tiijgt
Ir warent myn gef^rte
289
Sie sprach ir sint ein~gemllcli ^) man
Dar umb wil icli uch faren laa
Nit myn schöne frauwe
Sie bott mir iren rotten münt \ T
Des morgens in dem tauwe
Schone frauw ist das der Ion
^ Den ich umb uch verdienet -ha|i
Mit dantsen und mit sprin^#i
So wil ich dieszen summer lanek
Mit andern fogeln singen
/•
Der uns das liedelin nuwes gesang
Das hat gethon ein hoffe man
£r hatz gar wol gesungen r /
Ah0 wirt mancher |;uiter (|iHeU
Von sinem bulen verdrüngei;^
£r singt uns das und singt uns m.e
Got behüt; den hübschen freuwelin ir er
Vor ettlichen falschen zungen
Zu heidelberg' fint man ir fiel
Der alten und der iungen.
1) gepielich , verdriesUch.
tfrantf. STr^t» lO. £$,
/
290
LX.
Eyn STiberlich höfflich spruch von den
frauwen, wie sie sich des morgens
schauwen.
l.ck han kürzlich Ternomen
Und gehöret mer
"Wie ein brieff sy komen
Usz frömden landen her
Den hat man uns her gesät
Armen und riehen *
Und das bekannt
/
Jungen und den alten
In dem lande wyt
Wie wir uns sollen halten
Hie in dieszer zyt
So find ich zu dem ersten geschrieben stau
Das njemant an dem morgen
In dem nebbel sol nüchtern in die kirchen gan
Die nebbel sere stinken
Und sint gar ungesunt
Darumb sollen wir sere trincken
Furbasz du ich uch kunt
Lieben kynder alle gemein
Wen die mosz zu klein dunck
Der neme ^wo ror ein
Furbasz musz ich veriehen
Als der brieff hie 8«U
%■
291
Man hat auch an getehea
Gro82 gebrechlichkeit-
Die wir hent gehept fur'war' '
Fernt, ^) in dem sommer
Wyns halb und zwar
Man gebüt auch allen firauwen
By der höchsten pin
Das sie sich des morgens f&r dem Spiegel schauwen
Wie sie geschaffen sin
£e sie uff die gasten gon
Ob in hochsleyer
Wol oder übel uff stan
Fürbas gebüt man ma
Allen frauwen zwar
Welche bricht ir ee
Die sol ein firttel iar . >
Gein baden farcn in das bat ^
So sol sie büszen und beszern '
Nach ihres bulen rat
Wo man han den man erhaschen
Der ein semszlich det
Der heymlich usz ging naschen
Sin elich frauw yersmecht < ^
Der musz werden an den dumen gehencht
Und in den stock geschlagen
Da man den wyn an dem besten scMfthi
Sunder thut man zu wissen f
Den iungfrauwen ane danck
1) fismd, verfangene* Jabr
2di
'Welche ein flocb hette gebieszen
Sieben scbuch lancli
Die noch ein schappelin ^) ufF leckt
Die sol man straiTen mit der mtten
Die heinlz iül zwuschen den beyn drcit
iSoch eins musz ich uch .melden
Das get die man auch an
Welche in land fluchen und scheiden
Und sich ir frauwen laszent schlagen
Den hat man gesatz zu busz
Wasser zu holen wyndel zu wcschen
Und by dem hcrt rüren das musz
Furbasz ich uch beiiute
Das solt ir merdien eben
"Welche antwerck lüt
Diher keuffen und wolifel geben
Von dem wil die busze han
Ein blättern ^) furn arsz zu dem thor hlnnusz
Das ^e^Yiudet er dar an
Also haut ir wol verstanden
JVu in dieszer frieszt ^
Das als ^nck In dem lande
Wol versorget i#t
Sunder wer ein gelevt an sich fasz
Der get an ettlichen enden also siecher
Als ein wolff in |^ kremergasx
' *
2) schaeppelin« Kranz
4
5) blaturji. Blase
293
Wer nu »in in^esiegel«
An den Brieff gchencket hat
Ein sneck und ein iegel
Die sin der selben rat
Geborn liere usz snacken lant
Sie habens wol besaohet ^) per antyffrasihi
Dut m} szener hie bekannt
LXI.
Eyn suberlich höfflich Spruch von dem
spiel kamoffelin.
w,
er sich sihgei^s nem wil
Nu in dem lant
Ij)er musz künden ') abentuer fiel
Mit saclien mancher hant
Geistlich werntlich krum und siecht
"\Vil er werden, gehöret
Für ritler und für knecht
Darumb ich hic yerkünd
Allen frau^ven und man
Wo gesellen und' liebe fründe
Wollen zusammen gan
Uff drinckstuben zu de^ wyn
So sollen sie hy in haben
Das spiel karnöffclin
<^
4) besagen , bezeugen
1) kiiuden , wissen , verstehen , kennon.
296;
und ist mit namen der tüfel genent
I)er selb die warheit
In dem spiel erkent
Und wäret einen für sincm schaden
Das er sieb bütten sol
Er ist mit fromkeit überladen .
Als ein lirebs mit banwol
Der bat ein scbemlichen ^ ganpk
Also tbut aucb der tüfel
Mit mancbem liest und klanck
An dem fnnfften blate
Find wir geschrieben mer
In grosser mayestate
Sietzen den keyser her
Der hat by ym fiel underton
Graffei^ und fryhen
Die das leben von ym boil
Die müssen des karnöffels wartten
By lyp und gut
Das nieman verschlag keyn kartten
"Wann es yerbietten dut
Und das gelt stet uff der ban
So kümpt heints eff mich wol
Der sucht es gar bald dar von
Darumb ir lieben knaben
Lat uch bcfolhen sin
Die die liebe haben
Zu dem karnöffelin
7) schmniich, schimpßlcb.
• '}
'^sn
Die verdien gnad a|>losz
Und Wirt in in der mosz gesegent
Als dem hund das gras
Hie singet mysner
Als er vernomen het
Ob yemant hie nu werre
Der «wyfel oder argwo« het
Das yih unglich gescheen in dem spiel
Das ivieder spricht der tüfel
Und nympt es ufF sin atme sele
-\
LXII.
Qaaliter rusticus declinatur ejtc.
LXIIL
A4i mynne wie grosz ist din macht
Wo man- sleft oder wacht ^
So bistu stete gewert ^)
Beide linde und hert
Deilstu das leben in die land
Das ist an manchen wol behant
Wy ich das inne worden bin
Eines dages wart ich gezüclict hin
Frauwe mynne sante mir boden
Und lies mir selber raden
Das ich volgete irer spor
Linde was das erste iar ^
SüszeSvas ir ancffaneh
1) gewert, erprobt, erwiesen, für wähl' bestlitigt
29»
Dar nach swer der abcganelc
Sj brach mir off ir müder
Und warff myr vor ir lud er *)
Und lys mich daroiT dredcn
Sy konde mich wol bestcden ^>
mit honst und mit bchendekeit
Bis ein frauw wart gcreit ^)
Dy sy zu mir sante
In b r u n ich sy erkante
Alles das sy drock an ir
Gar fruntlichfn sprach sie su mir
Du Salt mir wilkom sin
Ich sprach gnad edele frauwe fin
Sy sprach bistu also komen her
Hastu zu 'der mynne ger *)
Der rede rrart ich unmas/.en fro ^)
Und sprach edele frauwe io
So horche drut geselle gut
Und nym cb.n in dinen mut
Mine lere wil ich dir geben
Wie du der lybe solt leben
Du Salt lerne swigen
Und allen frauwen neigen
Dorch der willen du dich vereinest
Das du sy mit drüwen meinest
Zocht und rechte masze
Nummer von dir gelasze
2) lueder , Reize von laden , einladen.
Der Sinn dieses iind des vorhergehenden Verses scheint zu teymt
„ sie eröffnete ihr Mieder (Bruststück) und zeigte mir ;ihre
Briiste. •«
S) besteden , bestaeten , unterwerfen , in den jQglnden zuxückhiilteii.
4) gereit, bereitet, ausgerüstet.
5) ger, Begierde, Verlangen^
6) unmaszen » unmässig.
299
Hut dich vor geselschafft
Dy sich berümet und Iilafft
Nim eben in dinen mut
Was dir von liebe kümmet zu gut
Das saltu in din bcrtz sinyden
Und dich dy lybe lan geleyden
E das ymant werde gewar
So volgestu der riechten schar
Döstu das so volgct dir heil
JSu hast du miner lere ein deil
fängt mit einem neuen übi^nitt an*
JLJsLr mere ein ander frauwe ginck
Min frauwe sy schöne entpfinck
Und drockte sy tzu ir an ir brosi
Do sach ich freude und lost
Ir gewant geschnyden was '
Von sammjt grün als ein grass
Ir husz gar köstlich lag
Dy wende alle von smarag
Wol geziret waren
Da's ich by minen iaren
Soliche richeit ny gesach
I
Mine frauwe tzu der einen sprach
Sych ich bringen dir einen gast
Also lyp als du mich hast
Dorch druwe dy du tzu mir dreist
Den nym und lere in als du wol weist
Dir ist bekant der wörtzen 7) krafft
7) wörtze, Oe würze, wohlrlechexi^ Kx^^X«c > ^^^-u^stc^^vw.
Do is dorcli g^cselschafl^
Xfnd gip im do von er werde tsam
Wan Ich dar umme her Uu dir quam
8y sprach werlich das sal sin
Got Segen dich lybe swester myn
Sprach min frauwe gort din phlege
Ich stont off minem wege
Vaste Stil off einer »tat
Dy grüne gar kündeMichen drat
.Tsu mir her quam.sy gedrongen
Sy sprach sage mir unbetzwongen
Ob du nu wilt heben an
Ich sprach ia frauwe tzart ab ich han
>^So rade ich dir be^encke dich recht
po ist manch ritter und knecht
Der geringlichen ane fecht
Und gar swerlichen abe let
Ich sprach frauwe ich enroch ')
Ich bin use komen ujnb gesoch
?»Wiltu also das düncket mich gut
So. saltu freude und hohen mut
Stede an dich nemmen
Was dir gedencken quemen
Dy dich wolten drigen
Dy saltu lassen flygen
Prüfe geberde und sin
Wo du dich wilt kcren hin
Warte das dich din drüwe
Icht bringe in after rüwe ^)
Das saltu alles Tor besinen
8) enrochen^ unbesorgt seyn.
PJ after ruvre, zu späte Jleiie.
SOi
Und den in grün beginnen
Wan keine frocht yolnliommen kftn
Sy hebe sich dan an grün an
Dar umme i$t grün ein anfancli
Wer ny gelyden hat betwanck
Der erfert dar umme das
Das ime for unkundig was
Hit grün auch entspfüsset
Alles das des djr wemt geaüsset
Nu höre forbas off genis
Und merck eben was ich dich heis
Grün ist auch t£un äugen gut
Off grüne entsprüszet wisze bluwt
Das wirt tzu male bekant dir
Ob du nu wilt folgen mir
Ich sprach zu ir alzuhant
Mir ist- gründe wolbekant
Sint uwer konst mich röret
Ich tzy war ir mich föret
»So saltu eben nach mir sinnen
Ich heiszen der freiden anbegine
Und fören dich von den wilden
Czu der dy dich leret bilden
Und hoffen czu den besten
Wir werden ir lybe geste
8y det mir fruntschafft vil bekant
Sic nam mich selber by der hant
Und foi'te mich off der mynne spor ^*)
Hette ich gegangen dnsent iar
Das duchte mich ein kurtzer dag
Pes gefertes ^^) des ich do pflag
10) spor, Spur.
11) (efert^ Geichäft, Beschä£ki(ttn£« Arbtit.
S02
Oie brachte mich'' off ein wisse • feit
Dar off fant ich ein gezelt
Das was von grosser richeit
Konste gar vil dar an geleit
Das duch was wisz sydin
Dy hneiffe alle von perlin
Schöne luchten sy gein der sonne
Mancher hande wonne
Von TÖgelin und Ton diren
Man möchte wol tziren
Aller wernde ein gemach
Das ich dar off ligen sach
Dy schnüre glich der hride
Waren von wiszer syde
Dy.hile von adamas
Do mit! es off geschlagen was
Dy pforte gab von golde schin'
Dy vortzeiger **) gingen dar in
Da das freuwelin inne sasa
Alles mines druren ich vergasz
Do ich dy schöne tzom ersten .ane sach
Mich duchte das alle dy wemt sprach
Hoffen ist das beste
Sint will(om ir Ijbe geste
Sprach dy uszerwelte frocht
Yorgebent mir die ont^ocht
Das ich nicht gcin uch off stan
Ir sehent wol das ich zu schaffen han
Der gewant was geschnyden
Könsteklich nach fremdem syden
±2) vortzeiger, Aj]l(;ÜJidiger, Aninelder?
305
Von rosen und ron lilgen
Sy koade wol drüren dilgen
Sy sas vor uns und^entwarff
Ein an^esycht das was- scharff
Mine frauwe winkte iener
Und sach off und sprach wemir
Sal ich dich nu verstcjfren t
Du sah mich ein .wennig hören
Sych ich bringen dir einen wiltfs^ch *^
Las mich nicht verlasen *^) den ganek ^
Den nym und bringe dir in^tzu
Mit diner honst sy sprach ich do
Mine frauwe dy neich sich und schit von diox
Ich TÖr ir bleip off lyben wan
Da sy U82 dem getzelde quam
Einen J>rieff sy yor sich nam
Sy sprach ich wil dir vor lesen
»Off erden ist kein besser wesen
Wann hoffen tzu aller zyt
In hoffen alle dy wemt lit
Von hoffen sich alle lybe entzündet
Was dir hie wirt geköndet
Das nim eben in dinen sin
Als lyp als ich dir bin
Hoffen ist vor druren gut
Hoffen bringet hohen mut
Hoffen leit verdriben kan
Von hoffen iunget auch ein man
Was tzwiffel föget pin
Das bringet hoffen wyder in
15) wildfang , ein junger lebhafter noch ungebildeter Mann.
14) rerlyien, vtrlaiien, verlier«».
804
Mancher motte ersterben
Hoffte er nicht tzu erwerben
Das is beazer mit im wörde
Hoffen nymVnet abe grosze börde
Dy da nyment kan entladen
Das hoffe auch du on allen schaden
Hoffen manchen usz sorgen erlöst
Hoffen auch den armen dröst
Das er hoffte er werde riche
Dar um enist hoflita nit gliche ^
Dede hoffen und tsörersycht
Alle dy lyhe dy wer ein wycht
Dar an lemstii wol wan du wilt
Höre nu tzu wie hoffen bilt
Wo du mit hoffen gedenchest hin
Das vaszest du gar eben in dinen sin
Das SOS mit nichtten möchte gesin
Wer an dir nicht hoffen schin
Sych ich wil entwerffen. dir '
Wartte gefallt dir icht von mir
Das lerne ich dich in hortzer frist
Sprach sy tzu mir an alle list
Ein hoch hette sy bereit
Das hatte sy Tor sich geleit
Dar inne bewiste sy mir hönste gewalt
Sy entwarff mit mancherley gestalt
Doch befiel keines in minem sin
Sy* malte alles vor sich hin
Bis ich ein bilde recht ersach
Das mir dorch myn herze brach
Ich sprach beide '^) frauwe dogentlich
i.5) 1t>eide, beite, warte, verziehe.
O«
•
Off erden lebet d«s aiclit gellck
Das ist Tolllioinmen und gut
»So n}Tn eben in diuen piut •
Ob du es auch genialen macht
Ja frauwe tzu mitternacht
So bildet sichs in das hertze myn
Sy sprach nu >voloff is sal sin
Ich führe dich in ein fremdes lanV
Do inne du ii||lybe wirst enbrant
Wir wollen rumen dys^n hreiss
Und wil dir sagen wy ich heiss
Ich heiszen hoffen tzu allen uren
By mir darff nymant druren
JLch Yolgete mit freiden irer 1er
Bis ich ersach ein.groszes her
Dar inne ein freuwlin wol gethon
Das tzünte mich an manchen end^n au
Er reitt off einem pferde
Das mir off aller erde
Ein r o d e r pfert ny erschein
Wol geschichet beide lyp und bein
Der sadel der was so wol gemacht
Das ich also gedacht
Das er swer zu gelden ^^) were
Der tzaum der was so liospere
Mit rodem sammit übertzogcn
Tzügel sadel und bogen
Von goide und robin
Gaben off dem getzüge lichtten schin
/
• .'■<
soft
16) gelden, gelten , bezahlen.
Sranff. ^vd^ip IIL £$« U
806
Ich ginck vorbasz und sach
Eine ]ia{>pe rot scharlaish
Dar unter alles ein rot gewant
Recht als is mit iure were entbrant
Do mit dy frauwe w&s geldeit
Dy so gar stölzlich reit
Wir gingen aber yörbas
Wy scliyre *7) gy ^qj^ jgm pferde sasa
Und lieff gein miner frauwen her <
Sy sprach du bringest mir nu^Te mer
Du sah mir willtom sin
Du und der geselle din
Min freuwlin mit züchten anefanck
Sagete ir unser beider danck
Sy sprach sage an was schafft du hie
»Jch wil dir sagen wy
Ich off dyse fart bin kommen
Ich habe den mit mir usz genomen
Den han wir unser konst gelart
Den nim und bringe du in off die fart
Mit tzöchten sy sie ummefinck
Sy gesegete sy und wider von ir ginck
Sy sprach »blip dines modes bederp ^')
»!;$&. mos gen wyder an myn gewerp &
Ich wärt von unwytze do crfreuwet
Das feit mit blomen was durch strauwet
Do sprach dy uszerwelte tzart ^
Wiltu nit enden dine fart
Ich sprach ia frauw ich beger
47) schyre, schnell.
18) bederp, bederb, g:ut,
„blip dixics müdes bederp/' Erhalte dich in gutem Math«.
507
Dar umme icli us bin kommen her
So höre recht wy du leben solt
Rott ist beszer dan golt
Rott nyinant yergeldeu mag
Rot ist zu freiden ein bloender dag
Mit rot gatt oiü dy sonne
Rot ist aller wemde wonne
Ich bewise dir das mit wytze
Wo lybe ist an hytze
Dy mag nummer bliben gants •
Do yon ist rot der dogent ein hrantv
Nu merk wo tzwei gelyben sin
An in bewist sich ir druwe schin
Wann sie sich des voreinen
Das sy is götlichen meinen
So wil rot nu werben
Und machet das sy sich verben
Und werdent schön gestalt
Also bewiset rot ir gewalt
Das man do by erkennen kan
Wy man druwe sal verstau
Nymant enist recht lybe erkant
£r werde dan in rode entbrant
Sych wy ich das bewisen kan
Sy entzönte mich dorch dy äugen an
Das mir hertz und mut
Alles braute als ein glut
IVu höre noch ein kortzö stont
Merck wan in röte stet ir mont
Kanstu das besinnen gar
Du machst dich frauwen dusent iar
Ich sprach io frauw alltzuhant
Mir ist alles wolbekant
508
Was j brante ader glam
Wol mir das ich her tzu uch qn^am
Sy sprach das wil ich danchen got
Und wil dich füren sonder spot
Do du lernest hüben veste
Wann mir alssolich gcste
By mancher tzit ny q warnen
Und wil dir sagen mynen nameo
Ich heisze dy lybe entzünde
Tzu wem ich michit. gefründe
Der gewinnet frnde und Ifbhen mut
Tzyhen wir förbas das döncliet mich gut
Oy forte mich das was nicht na
Da lag ein husz das was himmel bla
Beide muren und dach
Das ich blaweres ny gcsachl
Das was mit Itönsten also vorgraben
Solde alle dy wcrnt gestörmet haben
Sy hatten nicht geschafH; einf bar
Man moste mit drüwen homen dar
Min fr au WC rieff vor dem dor
Der wechter sprach wer helt do Tor
Sy sprach ich bins dy lybe entzünt
Er sprach ist das uwcr frunt
Der do fast by uch stet
Ir wiszcnt wol das nymant herinne get
Er habe dann tzu druwcn sich geltart
Mine frauwe sprach er ist gelart
£r dut was man ime saget for
Tzu haut schlos man off dy dor
S09
Mich düchte wy ich qweme off den gral' *^
Ich fant do freuden riehen schal
Beide man und Avip
Dy ryffen alle, stede blip
Eine do nahe himsas
Dy ir aller frau^ve was
Der gewant was auch also
Noch fil blawer dann bla
Dye hatte zu lybe sich geschycket
Und tzu lybe sich vorstricltet -*-'
Das is eweWich solde weren
Des begönde ich auch begeren
Do det dy werde dy reine
Tzucht und gude meine
Vil gein min er frauwen liont
$y sprach bis will^om dusent stont
Nu wold^-ich gerne gein uch gan
Gebüt mir was du wilt han
:^ Ich, bitte dich das ist nit lanck
Las mich nicht rcrlysen den ganck
Das du lybes swesterlin
La^dir dysen gast beyolen sin
Wan ich dich lange ny gebat
Noch keiner an sine stat
Quam bi manchem iäre
Hilff das er in den orden yare
Er heldet alle diu gebot
Do mitte mos din pflegen got
Got segen dich got sy mit dir
19) gral. Bekannt sind die ErzHhIungen von dem heiligen Graal ,
der den Rittern der Tafelrunde Stoff zu manclien Unternehmun-
gen und Abcnthcuern gab. liier scheint dieser Ausdruck, das
Allerheiligste bedeuten zu sollen.
SlO
»Ich gebe im gerne mine 1er
Sj sprach wiltu nu hören tea
Ich knjte for sy ich sprach ich du
Wiltii sendes ***) leit vormiden
So mustu ummer stede bliben
Dorch der du dich voreinet hast
So gewinest du freude und hohen drost
Höre wy ich das bewisen haa
Las dich alle dy lybe han
Dy off erden y gewart
Hastu stede nicht gelart
Das hilffct dich nicht als umme ein stro
Du bist hude hy morn änderst wo
Stete ist der rechten lybe ein gront
Stete ist der högesten freide ein bont
Merch wer dir ist in hertzen beger
Vindest du auch do drüwe gein dir
Das ist der grösten freiden ein
Dy dy sonne y überschein
Off stete mag man buwen
Stete mag man wol getruwen
Stete gibt dem hertzen hrafft
Von stete kommet grosze fruntschafft
Ich drüwen dir das tzu bezeigen
Stete machet einen wilden eigen
Von stete kommet lypliches blyckea
Stete lernet strychen
Tzwei lybe tzu der minne baut
Stete get durch alle laut
Do enist nicht gröszers wan ir macht
Nu merck eben und dracht
20) sende, traurig.
511
Wiltu den orden mit uns han
Das las körtzlichen mich verstan
Ich antwerte ir e ich mich besprach
Was ich Ordens y gesach
Ader y horte wo ich wa#
Kein orden gefil mir ny bas
Mit willen ich mich dar inne gebe
Und bliben dar inne dy wil ich lebe
Iren sogen det sy über mich
Sy sprach got bestedege dich
Ste off du Salt nummen hniehen
Alle unstete sal dich fliehen
Vor swonden ist zumal din pin
Du sah by uns hy fröHch sin
Din druwe dy ist unverlorn
Du wirst tzu Leiser hy geborn
Das ^il ich dir körtzlichen enden
Und wil nach dinem bulen senden
Dy wirt dir der warheit iehen
Das saltu hören und sehen
Das sy drüwe habe tzu dir
Ich sprach so geschach ny liebers mir
Wan das ir wörde min druwe behaut
Do gap sy mir ein bla gewant
Sy sprach das saltu mit mir dragen
Und wil dir mynen namen sagen
Ich heisze wanche nummer nicht
Stete ist myn tzuversycht
Ich gedachte gnaden richer got
Wy schir hilffstu sonder spot
Wen du wilt beraden
Ich sante us schnelle boden
Und lys höndegen allen f runden min
312
Das ich keiser solde sin
Mir wart freiden fil bereit
Ich wart höiserlich gehleit
Und gesatz off des riches stol
VordempflFt was miner sorgen ^fol
Vor swondcn was zu mal min not
Ich sas notct '') und gebot
Und meint in eren ummer leben
Und h}s mir das cepter geben
Das wolde ich nemen in dj hant
Da worden mir ander mere bekant
XJo quam eine frauwe dy was swartR
Das mich ir angesycht smartz
Und gar tzorniges modes
Wan is beduten nicht godes
Wan sy was upcklich **) gestalt
Sy swechte mich und min gewalt
Den stol rockte sy mir nyder
Das ich for noch syder
Also grulichen ny erschrack
Alle myn frffde do nyde lag
6y schlug mich umme nach undrost
Der hat ich altzu mal gelast ^^)
Sy bant mich mit beiden armen
Und lys sich nicht erbarmen
Was ich smertzcn yon ir leit
Alle g;!tite was ir unbereit
Sy forte mich heim in ir gemach
21) noten , noeten , antreiben , zwingen , auferlegen.
22) upeöklich , thörigt , unbedeutend leer (an giHen Eigenschaften. )
25) gelassen, vertrauen.
SIS
Das mir wirscrs **) ny gescbaclt
Is was enge und gar gedrange
Das ich in alsolichcm getwangd
Ei mineB dagen ny gcsas
Aller freiden ich do vergas
Sy lacht mir an ein klammer
I3nd schlog mit dem hammer
Do sy manchen hatte mit gesmit
Sy sprach is blibct noch ungefrit ^*)
Ich dich noch nicnt lasse
Einen guden dag und hundert büsse
Wil ich dich lernen haben
So Tolgestu wol den knaben
Dy do mössen liden
Und lyp dorch leit vormiden
Ich schrei hlegelichen ach
Wyder dy frauwe ich do sprach
Sich lybe frauwe wy ich nu qwele
Sagent mir wo finde gele
Sic sprach lidestu darnach not
Nu sint din frunde tzu mal dot
Dy is ny erworben han
Du bist werlich ein dörecht man
Fragestu nach gelingen
Ich legen dir wol din singen
Das dir ny also we wart
Dich mag wol rüwtjn dyse fart
Sy smitte mich gar tzornelilich
Do gedacht ich wyder hinder mich
Als mich dy frauwe Hatte gelart
Ich bleip off miner steden fart
24) wirser, schlimmer.
25) ungefrit , unbefireyet.
di4
Ich nam an mich die stediheit
Do wart geschwechet ril min leit
Ich gedacht an lybes bilde
Das ich usz der wilde
Mit mir bracht an dyse stat
Do wart min liden als ein bat '^)
Sy sprach sal ich dich frien
So möstu dich vertzien
Der der du dich tzn eigen hast gegeben
Ich sprach was sal mir dan min leben
So halden ich dich bis du wirst gra
Dennoch so ist mir das hertze bla
Ich do dir an ein swartzes Ideit gewant
Doch ist drüwe mir beltant
Wy machst du sy lyp gehan
Frauwen erfreuwen manchen man
Nu foge sy dir fil sentlicher klage
So gibet sy mir fil gutter dage
Ku geschyt dir von ir nommer gut
Doch wout sy stete in minem mut
Sy düuchet mich ein tzörnig wyp
Sy ist min lyp und min leit verdrip
_^uch gefeit sy mir nicht an dem dantz
^y ist der dogent ein blogender krantz
I
Sy ist mit irer rede gar balt
Sy ist in minem hertzen also wol gestalt
Nu gefeit mir ir geberde nicht
Sy ist min drost min zuyersycht
Nu wirstu uif zwifel biten
Doch wil iph ir des besten- gedrüwen
Din dinst ist tzu mal yerlorn
26) bat, Vortheil, Nutzeii.
315
Doch h ah ich sy tsu lybe erkom
Sage mir heistu unferworren
Ja frauwe ich mos in lybe dorren
Kan 8y dir dan nymand geleiden
Nicht dan der dot der mag ons scheiden
So möstu suchen als ein dyp
Dannoch ist sy mir von hertzen lyp
Wiltu dann sy nicht Torhiesen
E wolt ich den lip verlysen
Nu saltu diner drüwe genüszen
Ich wil dir alle din bände entslyssen
Und wil dir sagen .rechte wort
Was ich Ton frauiven ye gehört
Sagen oder singen
VoUenhommen an allen dingen
So han bessers Torbas ny gesehen
Des heliFe ich dir der Wahrheit iehen
Du endariFt vor mir nicht haben var^^)
Aber ich sagen dir wy nu sint dy iar
Was einer hat hüde veste
Kommen morgen ander geste
Her Torlust gerne was er hat
Do hut dich vor das ist min rat
Ich sprach frauwe das achte ich Meine
Mine drüwe folget ir alleine
Ich wil nymandes sin wan ir
Frauwe das sollent ir glauben mir
Got gebe dir selber dinen segen
Und dusent engel dy diner pflegen
Ich wil doch oiF glücke harren
Und bliben stedeklich unferworren
27) v«r , Furcht.
316
Mit gantzer stete wo icb bin
Sj hat min hertz mit ir hin
LXIV.
1
,Xch byten ucb berren alle gar
Das ir myner eren nement war
Und das min lant in frjdcn sj
Das icb von laster leben fry
ünd radent mir wy das ich
Möge bewaren min konigrich
Und wisent recht und eben
Wie ich solle in oren leben
xVXan solle geben da man geben soll
Das zymet uch und allen herren wol
Mite sin und noch staden ^) geben*
Alle tzyt nach göttlichen eren streben
Dem armen herre als dem riehen
Das stctte uch wol und herlichen
1.V JLit Kraft dinen finden wyder stant
Und schone herre diner armen lant
Das sy schaden tragen nit
So hillffct dir got in alle wise
Da6 du beheltest ere und prise
jLJ.eri:e nim was man dfr git
Glob vil und gebe nymant nit
1) Stade«, stet, stets, best^indig
JEiir mite acheint liier mute gelesen werden zu müssen.
517
Was lit dir daran was ymant klage
Off das man dir das gut her drage
In stettigen liryg saltu dich lan
So mögen wir gantz fülle gehan
Jtlerre frisz allein was du hast
Und rüch nit wer dir velieret das
Wo es dir herre werden mag
Sprich alles here in mynen krag
Alles mir und njmant me
So dinen ich dir vor al e
XJLerre du solte warhafftig sin
Und an dugende keren dj sinne d(n
^ So mogestu wol mit eren
Sten Yor fürsten und herren
Und bisz gein den gutten gut
Den bösen hertzeige strengen mnt
Otettiger mut solle dir sin bi
So magestu bliben schaden fry
Und bis den gutten heymlich ^)
So blibet in eren din rieh
Wan mit den gutten wirstu gut
Die sich bösen geselschafft schaden dut
jLNach götlichen eren soltu stau
Und den geburen iren sitten lan
Und yerdilge dine finde
2) heymelich, vertraut, zutraulich
31S
So macbestu fryden in dinem lande
Und mein dar in gottes ere
Nit din lop das ist min lert
xJu solt in dinen reisen
Themen wytwen und weysen
Brennen und rauben sere
So focht man dich das ist min lere
Gjstu vfol darumb din lirag
Ich ruffen dester luder gagag
dtelen rauben sy din spill
So dienent dir miner gesellen vill
Wann du magest nicht genesen
Du wollest dan krig und ungetrüwe wesen
Lygen und drigen da halte dich tzu
Freszen und suffen als ein hu
JCis sy off felde oder off strasen
Du solt herre nymant nicht laszen
Wann schlag bärmherzillei^ tzu rüchen
Und lasz uns die höner plücken
Das wir in groszen füllen leben
Das rat ich und kömpt uns eben
V or falschem rate hüte dich
Tzu aller tzyt das raten ich
Und wer off gyticheit ^) stellet sinen mut
Des rat enbir das ist dir gut
3) gytigckeit^ Gier, Begierde.
519
Wer got nit vor äugen hat
Den fl}he und myde sinen rat
V on gottes gnaden du din Itrone dreist
Alle tzyt soltu ym danclten des
Und halte wirdelclichen dine festen
Man brüffet den wirt by den gesten
Uud halt dich tzu gerechtikeit
Des wirt dir lobe und ere geseit
JCjrnst und schimpfFtz soltu han
Tzu rechter tzüt unmasze lan
Und demütilieit dy habe da mit
Hoffart der soltu volgen nicht
Wann sy machet mangen man
Das er sich nit selbs erkennen han
G,
roszes guttes bedarffstu herre
Dar nach stant das ist min lere
Und sammen tzuhauff dy pfenning nuwe
Wie sie dir werdent da ratent tzu
Mit Wucher oder mit falsheit hoe
So werdent ich und min gesellen fro
Ochelten tzorn und ander undat
Des soltu pflegen das ist min rat
Wer melden und klaffen kan
Der ist tzu hofe ein werder man
Und Unfrieden machen und sweren
Der. möge sich tzu dirre tzüt wol erneren ' L
S20
JtJLerrc nit las es dir werden leit *
Ob du brichest ein swerren eit
Wan es ist auch wol me gescheen
Das wil ich dir helffen iehen
Nicht acbt off dastu habest gnijLck
Ob dich der düfel spanne in sinen pfflück
Xl-icht recht armen und riehen
So lebestu herre honiglicheu
Und falsche kleffer soltu schüwen
. Wan sy sint Ton böszen trüwen
Und halt herre war din wort
Bas bringet dir ere und seiden hört
Xn allen dinen reisen
Schirme wytwen und weisen
Und schüwe falsch miede und bÖszes gut
Wan sj Terkeren recht und wisen mut
Sy machent ein wisen tzu eineoi dore
Also der do phiffet usz dem rore
£^u ril swigen ist nicht gut
Ubermeszich klaffen schaden dut
Wan wer vil klaffet der musz tII lygen
Darumb soltu dy kleffer flyhcn
Folge des wisen rat und lere
Föchte got und myde weltliche ere
Jtleri'e du solt nit tzu dische gan
Du habest dan nun döte vorhin gethan
Und
321
Und Armand dclitet vlU ofF dieh
Bistu nicht bösz so qwat als ich ^)
Darumb rolge des ratcs myn
Und kere off boszhcit dy sinne diu
iJu solt unküsche leben
Unküsche sin das körnet dir oben
Es ist alle dy freide min^
Bar off flisze die sinne din
Das sy keiner lost gedencken
Und solt es dich wol an eren krenken
JtJis unrein tzu aller frist
Du als ich und schisz in din eigen ncst
Dribe schände und boszheit vill
Off setze ist nu der herren Spill
Fulheit undogent dir wol an statt
Dem Yolge nach das ist min rat
jJen armen deil mit dy spise din
So wird dir gottcs holde schin
Und mynne barmhertzikeit
So Wirt din lop eren breit
Und danck got sineT gnaden vil
Ergyt und nymmet wem er will
i.VJLin berre hat zweier bände rat
Lat sehen an welchem er bestat
4) qwat , ruchlos , b'dse.
iraatf. 9lt(ffit> IIL S^« U
522
Und dut er nach dem bösen ttat
So "Wird mit den bösen qwat
Wann herren werren dycke gut
Dete falscher rat und böszer Übermut
Oollte also alle herren als ich
Sy werret getruwe sicherlich /
Und wördent aller schänden fry
' Und Stünde einer dem andern by
Und folgeten böszen noch qwat
Und hilten an sjch den alten rat
Und sehent götlich wiseit an
Und drügent sie gar der eren fan
XjLerr du splt dich Ton den luten tzyhen
Und alle tzüt dy herren flyheii
Es sy tag oder nacht so volge mir
So du iTvilt drluchen oder eszen
So mögen gut gewinnen wir
So soltu diner frunde yergessen
JLXerre wiltu In eren leben
So lasze din hertz in hofFart sweben
Brüg und lüg und sage nit war
So Tolget dir nach ein grosze schar
Und drüp fast'dinen ungefug
So wirt dir boszes guttes gnug
Ach wolt wol by minen eren
Das dy herren bescheiden werren
Wan sy ratent als sy sint
Das sin sy alle au ereu bUnt
325
Wann weg sinne off rauben stat
Der solte nicht gan in fürsten rat
Wie solte er geben gutten rat
Den er doch selber keinen hat
Xlorent ir herren min gesang
W7 milte und süsze er do dranck
Und dorch die irvolcken düset *)
Und in dem hege «chüszet
Den han ich lange gelemet gnuck
Und kan nit me dan guckgug
Gesingen dem armen als dem riehen
Von miner wise ich nicht nviohen
Als man in manches herren rat dmt
Darumb myde snödes gut
Sich selber und das recht rerkert
Der recht swiget und unrecht lert
Darumb ich sprechen off minen eit
Das man umb leit
Nit von dem rechten soll entwichen
Wann wo dj sache frunde hat
Das rechte do serre irre gat
Darumb soll min herre djr bÖssen fljheii
Und dy gutten tsu sinem rate tsyhen
Und Tolgent den wisen dögentlich
$0 stette mit eren uwer königrich
^) diu«»» tÖBtn, achailcB.
1L&
324
V.
©tegmunbö.
SBer^orb fSßinbed/ bie !l!)?enc(en in fetneu Script.
rer.Germ. I. 107411. feig, lieferte, enthält bie fd)ö^bar(ie
»eitrdfge ju ber ®efc()i(&te biefei Surften unb feiner Seit.
S^ t(t bie$ eine fegenannte >^auM)voniä^ eine ^rioa^
fammtung ber mevEmürbigflen Sräu^nifye feiner 3eit^ bit
&ex^av\> huxd) feinen Qd^xziUv J^einric() i>cn ünärn(er j
tt)a^rf4)etn(id^ wä^renb fetne^ 2fufent^a(t^ in ^aini nieber«
f^reiSen^ tinb t)on 3tit ju 3eit fortfegen ließ. 2)te 6ebeu<
tenbe SKcUe/ bie Sberl^arb felbfl tn ben öffentlichen Sfn^ere«
^enl^eiten biefer Sppc^e fpielte^ mad^tn ben 9Bunfc() rege/
nähere 97ac^rid)ten von biefem mer{n)ürbide|i Planne i(u
erhalten/ moju ber dla(t)la^ ber längfl au^geftorSenen
(erii^ntten SSfainjer unb frankfurter ®efd|>(ec()terfamt(te
jum jungen auS einer gleichzeitigen »i^anbfc^rift mic^
tige noc^ tinbefannte Beiträge (iefert, X^a biefe (entern
manc^e^ Sic()t über bie ®efci)ic()te ber Bürgerlichen Unruhen
in 9)?ainj in bem 3a^re 142g verbreiten/ unb ein tttuei
@tttengentälbe i^re^ ^^^^^unbert^ enthalten/ fo folgen
(ie cli Beilagen ber f)ier t^orau^jufd^icfenben Sebene^bei
fc()reibung gber^arb^, bie nidjt treuer unb wahrer gelte,
fert tverben tann, aU buvd) ben 2(u$jug beffen^ wa6 er
in b^r Seben6iefc^rei6ung ^önig ®i.egntunb^9on ftc^
felbjl melbet»
325
@6er5<trbSBinbecf ani ^aitii gebürtig^ 0)or ani
einer ju ben alten ©efc^Icc^tern geC^örigcn gamilicn
entfproffcn, <f. Joannis rer.Mog. III. 467) bie inbcffcn
in il)rcn ©liicfgumfianben fef>r ^erabgefommcn fcpn
muf / ba^r felbf! (f. 58orrebc feiner @ef($. Ä. ©ieg;
smunbö) t)et^c^crt/ baß er ncbff feinen @efc^tt>if!ern
gar arm 9ctt>eftn/ unb bntc^ /[o}äf)tiicn Jg)errenbienf!
erfl jn grofser erbarer narung gefommett fep. 3fn
bicfcm gamilientter^ÄItnif fc^cint ber @rnnb ^nliticn^
toatum er Ifpater aW ©emagog in feinet 93aterflabt
auftrat, unb bie ©efc^tec^ter , gegen tt>e(c^e ein ptti
fönlic^et J^af if)n 6efee(t ju ^a6en fc^eint / ju ftitrien
fuc^te.
©eine ©eburt fcfHt in ba« 3fa(>t 1878/ benn in
bem Sfa^r iSgS jog er aW ein Änd6e i^on i5 ^al^ren
mit einem »grofscn mechtigen« Kaufmann ton^ainj
nac^ ?Jrag (f. Sorrebe unb €ap.llll.)
2>ie frühere B^it feiner 3fugenb brad&te er auf
«Reifen ju. 2)rer) 3ar)re ftielt er ftc^ in ^atii auf.
©pater^in begleitete er! ben -t^eriog ©teffan tolt
Saiern nac^ granfreic^ nnb ben JRieberlanben/ ber
if)m aber, feiner SSerflc^erung nac^, nic^t jaulte, tt>a<
er i^m fc^nlbig tt)ar. (Aap. XIII. unb XIV.)
SOiit bcm 3abrei4aa, toocv anfß neue nac^Sö^.'
men ging / fc^eint fein ?eben an bem JP)ofe Äönig ©ieg/
mu nbg begonnen ju ^aben. 3n ben3af)ren 14^0 unb
17 begleitete er j^en Äönig ©iegmunb auf beffen
SJeife uac^ granfrcic^ unb gnglanb. (Aap. XLIL)
Dr)ne B^^if^i ^^^ ^^ ^^^^^ ^^tt beffen i^ertrauteflen
Jg)ofbicncrn. 35efonberg fc^eint bie Äaffe beß ÄönigS
i^m anvertraut gctDefen ju fcpn. Son Aviguon. faubtc
326
xf>n ©iegmunb nac^ @enf/ mo er eine @c(bfummt
db^olen unb bem ^önig nac^ Lion bringen ntnfie.
95ei ben miälic^en Hien^ meiere @!iegmnnbä @elb/
manofil cftcvi herbeiführte ^ iDarb <£ber^arb t)ot
anbern jum ^ienf!e bei S:'6niii gebraucht, fbci ber
^ütüätmift ©iegmunbä nac^ ben 92ieber(anben/
lief er bie 6erc^enfe an @i(ber unb @o(b/ mitbenenber
freigebige englifc^e ^of if)n beehrt batte^ bnrc^ Sber;
^arb iffiinbedf für 18000 fl. ju Brügge in ^lanDer»
t»erfe|fen/ unb ber le^tere muf{e felbft alS ^tirge 17
SBoc^en in "tiefer @>tabt bleiben. SB i n b e cf ging ^ ba
bie €inlöfung nic^t erfolgte/ felbff nac^ donfianj ju
bem Wenige/ t>on bem er bie erforberlic^e &umme
tiac^ t>ieIerSO?übe erhielt, unb ^e tf)eili baar, tbeil«
in einet SJerfd^reibung tn 8 unb einem wUn 2ag ju
SBagen t)on Sonflan) nac^ Brügge inglanbern brachte/
eine für bie ^inbetniffe/ bie in jenen 3^i^en Überott
bem 9ieifenben entgegen flanben/ unglaublich fc^nette
$abrt/ bie fo eilenb )urücf gelegt toerben mufie/ nm
ben SJerfatttag bei $fanbed nic^t )u terfä'umen. Stac^
' gefc^e^ener €inlöfung ;enei^ ^oftbarCeiteU/ beburfte ei
Dieler @c^(au^eit ^ nm biefe ftc^er an £>vt unb &te1le
{u bringen/ unb aUen 92ac^f{ettiingen auf ber Steife ju
entgegen. Um nic^t untermegä angefatten unb ermorir
bet ju tDerbeU/ ba eä öffentlich befannt gemorben
t9ar/ t)on mie vielem SBert^ bai fep/ ma^ er bei fic^
fü(^rey (ief SB i h b e cf biefe ^aff barf eiten burc^ 92ürnber/
ger Saufleute/ unter i^re haaren t>erftecft/' nac^^öttn
bringen/ mo^in er felbf! mit feinen ^nec^ten nac^fäm.
5Bci ber Slbreife i^on Brügge ritte er über bie ^anpu
)»(tif$e ber @tabt/ nm ju jeigeu/ ba$ er unb fein
Änec^t o^ne aüci ©epirfe/ felbfi o^ne Mäntel, biefen
Crt vcvticfcn / looburc^ er bie Slufc^Id'ge auf feine
327
• *
?Jcrfon unb bai ifym fUntctttantc löcreiteltc. gjott
ÄcU« brachte er tiefe Äofibarfcitcn ju SSBaffer nac^
S)?aini unb t)on ba naf^ eonflanj. (Aap. L. unb LI.)
.©olc^e mit Jreiie unb Älugftcit auSgcfül^rte Stuftrage
tDaren eö/ bie if)m bie fortbauernbe @unfl Äöntg
@iegmunbS ern>ar6en ^ ber il^n t)on ba lau auc^ ju
©taatggefc^aften brauchte. (Aap. LIX.) (Er folgte
bem föniglic^en J^ofe auf beffen SBauberungen. 1418
fcefanb er (ic^ mit Äonig @ i e g m u u b in Sreölau iS:av.
LXXVIII.) unb 1422 ($ap. CV.) in 8iegen«6urg^
n>o i^n ber ^önig mit einem ^ toie ci fc^tnt in ber
SBetterau gelegenen, verfallenen Oiefc^gle&en belehnte.
2fn ben folgenben Sfaljren ^ielt er |id^ t^eiW in 5Kainj
t^eilä an bem föniglic^en J^oßager in 4)ungarn auf,
tDO er für ben Äurfürflen Conrab ton SO?ainj mehrere
ioic^tige Unter^anblungen betrieb. (Aap. CXVI.
CXIX. CXXV. CXXIX.) .^ier bat et ben Äönig, if)n
feiner treuen S)ienfle megen mit einet &ülte auf ben
Soll iu ^aini ju belehnen/ toelc^eä t^m betoilltgt,
unb 1426 auf bem 9ieic^ätag }u 9iürnberg beflättgt
warb. (Aap. cxxxii. unb CXLvr.)
^on biefem 3al>re an begann fein bleibenber Sluf/
enthalt in ^ainj, ber nur feiten burc^ 9ietfen in bat
.^oflager unterbrochen »arb. 3n feiner SJaterflabt
eröffnete fic^ nun eine neue €poc^e feinet Seben j« X>ie
3evrüttung ber ^inanjen unb bie grof e @((^nlDenlaft/
tDelc^e bie ^riiifte bei gemeinen SEBefend t>o(tig über/
flieg, führte in 3[)?ainj ju bittern ^efc(^»erben gegen bie
Sllten (n>ie bie @efc^lecl^ter bafelbft genannt n)urben)
iinb beren bi6f)et geführte ©tabtregierung. (£g erbellt
ani allem folgenben, ba% (£f>et^atb 3Qiubecf fic^
e* inm ©efc^äft ma^te^ bie Bünfte befonbev^ gegen ben
8vati^ auf^nbringen , um bei C^er Ummäi^ung ber bcjle^
328
l^enbeti SJcrfafTung ( gleich fo Ditieti ?0i Ämtern nnfcrcr
Seiten) einen €inflnf augjuübcn / bcn er bei t)er 6iö^
^erigen Drbnungl betr ©inge nic^t ju erf>alten hoffen
burfte.
©ie bringenbe ©elbnot^ jtDang ben Sint^ in 50?ainj,
3e^n rtuÄ ben 3ü«ften (ic^ jum Seiflanb ber &cfd)äftßf
t>crtt)aüun9 ju erbitten. 3n ber 3<^t)l biefcr ertt)a'f>U
ten je^en Solf ärej)refentanten/ 6efanb flc^ Sber^arb
ffiinbccf/ bei^ncbfl Jg)enne Änauc^ ober Änauff
unb bem ©c^reiber ber @emeinbe 92ictauä t)on
SBerIfabt bie erfle SKoKe bei ber $artbei ber 3ünfte
fpiefte.
©aö ©d^ulbeniüefen ber ©tabt, »elc^cö nun jur
Unterfuc^ung tam^ unb fic^ immer me^r aufbecfte^
i^dtte iux natürlichen $o(ge/ b'af bnö Slnfe^en bei
Statf^d unb ber @efc^Iec^ter / ani btmn er beflanb/ in
bemfelben @rabe fanf / a(^ bie ^nfprüc^e unb $orbc/
rungen ber 3w«fte flc^ terme^rten.
2)ie 3«(>cner erfWrten nac^ gefc^e^ener 2)urc^fic^t
ber @c^a(fbiicl^er/ bi^ ©cf^tilbeu machten eine Termin;
b^rung beä }u ia()(f eichen {Ratf^eJ not^tt>enbig/ unb
ci efforbete bad iSJo^I beä ©anjeu/ ben 9iat^ abiiii
fe|en/ unb einen anbern ju ertüä^Ien^ n>e(c^eä bie
${(ten t>ergebli($ ju ()intertreiben fuc^ten.
3>ie 3«^cner terflÄrften fic^ nun mit 3tt>eien ouÄ
leber Swnft <£rtt)dl)Iten / ä8 ^erfonen in allem , bie
nun jufammen auf bie 9(bfe$ung beä d\atf)eß brangen«
Sitte 3ättftc fc^tt)oren einen €ib, bm B^f)nctn tf)äti%
bciinfle^en, unb bief »tirfte fo fe^r auf bie ©efc^lec^i
ter, baß biefe auß ^xix^t für i^re ©ic^erJ^eit fic^ aud
ber ©tabt entfernten,
2)ie gaiijc ©emetnbe crfuc^te nun bie brei 9icic^«|
f?attc 5SJorm*, ©peicr unb granffurt, SMbge/
529
örbncte mS H)un 9vat()5frcut»bcn ju fc^iebSric^tetltc^er
€ntfc(>cibiin9 auf einen anjufclenben Sag nac^ 3!}?ainj
ju fenben. 9(uf biefen Jag erhielten bie cntflol^enen
©cfc^Icc^ter freje« ©eleite, um auf bemfelben auc^
\f)U klagen Dorjubringen. 3« 6efl(mmter Seit erfolgte
bicfc (Si^ung be« ©c^iebgertc^te«. pr bie SJoIMpan
f^ci traten aW Siebner €6cr^)atb SBinbecf iinb
bie beiben anbern obgenannten auf. %üt ben alUn
9iatt)/ J|3eter ?Kebflocf! unb ^o1)anxi 3[)?en|er,
bed 9iatl)« @c^rciber.
©iefe 35orfä'tte/ loeld^e im 3a^re 1429 fi($ ereug^
neten, befc^reibt (EberM^^^ SBinbecf in ditimtn/
n>e(($e in ber % Silage x ftc^ befinben.
(£ß tt>irb in biefen ferner befc^rieben , baf ber am
gefejte ©eric^tätag of>ne ein entfc^eibenbeS 3{efultat
ftc^ enbete^ n)ei( ber. alte diat^ für lejt lieber nachgeben/
afö bie @e{>eimniffe ber ©tabt ben anbern ©täbten
offenbaren moflte. (S^fc^eint^ baf man burc^ töttige
Slufbecfung biefer ©e^cimnitfe, bie in bem Übeln ^inmis
jujtanb be^ gemeinen SJefen* beflanbcn, ben Crebtt
ber ©tabt t)ößig ju t)ernic^ten fitrd^tete."" ©ne Seforg/
tuf / welche bie SoIWreprcffentanten mit bem fRatf^c
t^dlun.
Soc^ machte bie enbfic^e Sntfc^eibung biefer immer
mel^r (ic^ termirrenben Slngelcgen^eiten, eine jiDcite
ernfilic^ere fc^ieb5ric(>terfic^e (Entfc^eibung unentbe^r.'
lic^/ ft)Oju bie obenbenännte ©tdfbte unb bie Pfafheit
( t)ermutf)lic^ if! unter biefem Slu^brucf ba^ Wainjer
©omcapitel i^erflanben ) fid^ erboten. 2ln bem baju be;
(Hmmten Sage erfc^iencn auc^ bie 2)inaff cn t)on €pfiein
tinb Sffenburg , unb ber SRatf) be* ©rafen i^on Äa^encHn;
bogen , toelc^e bie Sllt^n o()ue Sorwiffen ber ©emeinbe,
unb in bereu großer Erbitterung/ eingelaben i)atun.
330
I
(
SÜac^ ben ÖfentHc^cn ©t^ungcn/ bic ^mci 6iJ bre{
Jage baiictten/ lod^rcnb bcnen bcibc 3:f)eilc bcn Slbge^
orbnetcn i^re klagen, t)or6rac^ten , überlief bic Pfaf-
heit t>cn diatf)ifvtnnbtn bcr brci ©täbtc bie t)ößtge
(Entfc^eibung ^ bie nun 8 Sa^e lang ^cimtic^ nntctt)atu
bclt tt)arb. Sia^ bem erfolgten @pruc(^/ ber fogletc^ in
Slu^übung gebracht murbe^ mn^u ber alte fKatf) Qmnt
tdii t)or U. $. ^erjtDei^e abbanfen/ unb bie ncm
Siati)ito<if)l toaxb in bie J^anb ber. Sänfte gegeben,
©iefe erfol^ren Dier ton /eber 3w«f^/ i« ^^^ SBa^l/ fo
baf über ()unbert SBä'^Ienbe {ufammen famen. S§ er/
nannten biefe, t)ier neue 3iat^i^errert/ bie nun jufam/
men treten/ unb burc^ Ernennung bei fünften^ fec^fien
n. f. tD. bie fünf unb breif ig $erfonen t>oOid(()Iig machen
mußten/ aui benen ber neue diatf) bef{ef)en fottte.
JDie brei Rauptet ber SJoIWpart^ei, €bcr^arb SBin/
berf/ ^enne ^ na uff unb @eorg @rue( ber 5lBeber^
tDelc^e ^itglieber ber3e^ner getDefen mareu/ unb nun
in ben neuen 9{at^ gett>ä(;(t tDurbeU/ mn$Un inbeffen
tDieber anS bemfelben austreten/ unb burc^ brei anbere
erfejt »erben. — SEBabrfc^einlic^ auf 5ßerfügung ber
©c^ieb^ric^ter / loelc^e ju €r&altung ber Crbnung biefe
ttnrulbeflifter t)on ber icitnni ber öffent(i(^en 9(nge(ex
gen^eiten entfernen iDottten; ba übrigen^ niemanb aui
ber ©emciube fic^ biefem ^uSfpruc^ {»iberfe^te , fo
fc^eint ci , baf biefe brei ^erfonen fc^on bamalä in ber
Öffentlichen 9)?einung Derlo^ren \)aiitn. €ber^arb
SJBinbecf terfic^crt iulejt/ ber JP)oc^mut5 berSHten,
tt)e(c(^er bie ©tabt in grofen (Schaben gebracht/ fepe
biOig beflraft Sorben; burc^ i^re eigene .@c^u(b batten
fte i^re Steckte/ bit in bem S)orfi| bei bem "^aiX^t fo
tt)ie in ber ^efe|ung bet Jg)ä'Ifte ber JRat&^flcffen be/
.({anbeu/ eingebüßt/ unb nur (teben auä i^rer ^iiU
531
fei>i^n mtcber in bcn neuen fRatf) cxtoäW toovben^ m
nun 3»nfti9c bie er jle ©fetten einnÄ()men/ unb fo^aif
brei ber Surgermcifferflettcn beffeibeten.
SMe ^etla^c 12 cntf)ält eine ^ritatnoti) ü6er
bie 3{bfe$un9 beS alten unb <£tnfti()runs beS neuen
Üiatl)^^ fo n)ie über manche babei Dorgefattncn $e;
Sebenbeiten.
iEB i n b e cf ä gereimte €rja'(>(ung ber ^egebenl^eiten
ttS ^<ii)tS 14^9/ fc^etnt t)on biefem iiemlic^ attgemein
bef annt gemacht tDorben ^u fepn / be^()a(b erfolgte eine
Sbeanttoovtnni beffelberi/ gleic^fattä in SveimeU/ meiere
bit Beilage 3. entbäft. I)iefe ift gegen €berbarb
^iitbecf unb bie übrigen J^äfupter ber Sunftpart^et
in 3}?aini gerichtet unb fc^eint einen ber ,9( 1 1 e n felbfi
iurn SSerfaffer {u f)abcn. ^i toitt in berfelben gefagt :
baf ^pnig @iegmunb beibe ^artbeten jur enblic^en
Sntfc^eibung nad^ 92ürnberg t)orge(aben f)ahc. Uebtu
genä enthält biefe J @ebic^t auf er mti)ttvtn leibem
fcbaftlic^cn Steuf erungen gegen bie J^d'uptcr ber Sünfte,
n)eni9 gefcbicbtlic^ neue^luber bie bamaligen äierba'ltniffe
in ?Ö?ainj; €ber^arb SGBinbecf unb Ülicla« t). SBBer/
ftatt werben aK bie i».orne^mf{en 9(ufn)icgler ber
@cmeinbe bargeffettt^ unb auf bie Segebcnbeiten. bcö
erflerh in $rc«burg angefpielt
SBenn atteö bi^^erige pcbfienä ern>eift/ baf (£ber;
barb SB i n b e c f ber ^Jart^ep ici 95oIK nic^t au« 95wr^
liebe für bie @a(^ fe(bf{/ fonbern anß leibenfc^aftlic^em
J^aß gegen bie @efc^(e($ter beitrat / fo erfc^einen nun
mehrere S^atfacben ^ bie i()n in einem fe^r na((^t()ei(igen
Jic^te barftetten.
©inbecf« langer Sfufent^alt an Jg)6fen unb auf
SJeifen, fc^eint i^n ber erbaren Jeben«tt)eife ber Bürger
in etabten «ntfrembet ju ^aben. 2luf Sorfattc, bie if)n
332
ßbel bctii^üQtn mußten , fpklt hctcitS bie Seilage '2
an. Sie Sdeiiaic 5 ent(>aU ein n)a(>rfc^etn(tc^ an
Icn Siat^ ju ^aitii gcric^mc* Schreiben ^ctetS
jum Jungen t)om Ja^r i43<iy »clc^e* biefen ali
einen erflÄrten ©cgncr SäJinbecf«, barflelft. SDer
lejtere fc^eint bie Mu^Iic^e dtn^^e Cetera auf eine
empöreube ^eife gefiört }u ^abeUy unb biefer }ur Stoii^e
gereijt/ legt nun urfunblic^e Setoeife bcr früheren 53er/
gelungen gber^arb SBinbecf ^ in Spnniavn hierbei,
wn n>e((^en er in biefcm Sanbe fe(bf{ bie nähere @r/
funbigungcn eingejogen (jarte. ©er ©ittc jener Briten
fiemdff ,»0 jeber ©Wbtebetoo^^ner, außer bem ©efc^Iec^t*;
nameu/ no0 ben beä J^aufedy tt>e(c^eä fein eigen toav^
itnb (loar im gctoöbnlic^en Seben^ beniestem aHein ju
führen pflegte / n>aä befonberä bei ja^lreic^en Sami(ien
jnr perrön(i($enUnterfc^eibungbiente/ nannten $et elf
§um Jungen unb feine gröber fic^ ium Jurfel
ton iferem Jg)ofe in Ü)?ainj. ©. Guden. Cod. dipl. II. 55i.
grilo jum Jucfel, ^Jeter« trüber y ^atte im
3fa^r 1414 in biefem J^ofe ben U I m a n n t)on €rfurt
getobtet/ bie^toar eineä ber SSornmrfe / bie €ber^arb
1!B i n b e c f biefem $ e t e r- machte / meieren er in feinem
(Betreiben im aUgemeinen t>on flc^ abmenbet.
Ueber biefen ©trcit mit ?Jeter ium Jucfel
Äufert ftc^ €ber^arb in her Sebenöbefc^reibung Ä.
©iegmunb« (Cap. CLXVl.)foIgenbermafen: ^e^er
)um 9iitfe( (nac^ t>tm in ben meiflen 9}amen Don
ßertern unb ^Jerfonen t)erfalf(^ten 2(bbrucf ber 9D?em
fenfc^cn (Sammlung) babe i^n JU ^reÄburg (»0 ^Jeter,
ft>ie ei fc^eint , in ben 3(ngelcgen()eiten ber 51D?ainjer
©efc^Iec^tcr, Jg)iilfe am f i>niglic^en Jg)ofe gegen bie 93c/
einträc^tigung i^rer SRec^te gcfuc^t f)attc) gefc^olten ,
»unä da» doch was erlogen also sich denne in der
533
warheit erfand.« SBinbecf reifte/ Ulli f!c^ gegen
biefe StnHagen ju Dertljeibigen/ felbfl.ju bem Könige,
ben er auf bcm SBege au« J&ungarn nac^ ©eutfc^Ianb
ontraf; in ©traubingen brachte er in 6egen»art t>ieler
gürjlen unb J^erren feine Älagen gegen $eter ^nm
3ncfel t)or bem Äcnig in ber grofen ©tube be*
@c^(ofe« WV/ boc^ afoäf)nt er loeber ben ndf^ern
^n^alt berfelbeu/ noc^ irgenb etioaö über ben ferneren
S(uägang biefe« ©treite« in ber $ortfe$ung jener ?bict
grapste/ tt>e(c^eä @runb ju ber Snmut^ung gibt/
baf er in berfelben nic^t ali ©ieger enbete^ ober bie
©a0e gan} auf fic^ erliegen bUeb.
€r fu^te bagegen feinen ^ntf) an $eter burc^
bie Srjäblung einer fcb^nblic^en !D;orbt^at ju (üf)Un,
totldfc biefer in ^re^burg an 9(rno(b (um @e(tbufe
einein Kaufmann im ;^abre 14S1 begangen ^aben foU.
<iim Z^at bie in ^ainj fpäter erf{ befannt gefoorben/
nnb nnbcfitaft geblieben fep. S)iefe burc^ feinen §5efoeii
unterflüjte a5er)auptung (©. €ap. CLXVUL) tragt im
beffen }u fe()r taß ©emanb ber Seibenfc^aft unb bei
«t>af e« / um fie ali ma^r anjune^men.
Ungleich ermiefener if{ ba«/ toa« $eter gegen
ben ^inbecf Dorbrac^te/ unb in ben folgenben
Sßeitagen fic^ ftnbet.
Die Beilage 5 ent^dfti: ein 1429 auägef!eate<
Seugnif bei ©tabtrat^ ju ^re^burg^ baf €ber;
l^arb ^inbetf unb Ulrich 9iAu^eioarter e^ef
ma(j$ einen Siuffianb ber Qiemeinbe gegen ben 9lat^ y
bafelbjl ju fliften fuc^en, »orauf bcibe gefartgen ge,
nommen tt>urben/ unb €ber^arb nur burc^ bie SSor^
bitte einiger ^emobner beä Crtä'bie f{c^ ju Jürgen
für il^n püten auf bie ^ebingung unb fein 58erfprec^en
fi^ iu fefigefe^ter 2^i^ u>ie.ber t>or @eric^t (u ^etteu ,
354
ioiQdaffcn n>orbcn feo. £r ^abe fic^ inbeffett nie löteber
icfttüt / fc^rifrtic^ aber feine Sluf^e^ungen ber Siirger
gegen ben fRatf) fcrfgefejt, »ortiber feine eigen^ä'nbige
©riefe ium ^cmiß bienen fönntem 3n ^Jre^bnrg
^abe er eine ehrbare nnb t)ermögenbe ^tau gebeurat^et/
unb btefe nac^ !Berfc$n)enbung i^re^ SSermcgenä im
€(enbe t>erlaffen / in n^elc^em fie noc^ lebe. iHud^ ju
tiefer S&efc^ulbigung finbet ftc^ ein eignet ©efiä'nbnif
SBinbecfä in ber oft erm^Sfbneen ©iograp^ie. @iine
©efangenne^mnng ju 5Jre«bnrg fäüt in ba«3a^r 1410.
2fn biefem 3abre eriDÄ^nt er (Cap« XX.) » do vingen
9 mich die Presburger wider Got, recht ondbeschei-
»denheit und hetten mir gern Unzucht beweiset,
?»hetten sie eine schulde an mir funden, do liesen
9»8ie mich geen.«c €r jog )n beui $. @iegmnnb
nac^ €remona/ im 3a^r 141 a anf gaflcn »do hies ich
>»mir geben sin honigliche Gnade min brieff nach
»miner nothdorfilt, do sahdte ich mine brieffe gen
»Presburg, die mir der honige gegeben hatte , sie
»hülfen mich aber nit«« S)ie Un}U(£ngIiC^j
feit bei fi)nig(ic^en fSorfc^reibenä ben>eift eben nic^t
für unfern ©iograp^en. SwI^jt cntWt bie Beilage 6
bie Sri£(>(ung eineö @annerf!reic^ä/ mclc^er tt>ie bie
Urf unbe fclbfl ertt>eif t — autfy bem geiibteflen SJetriiger
unferer Seit ium ^eifierfiticf bienen f önnte.
^mn aüc btefe ©efc^ulbigungen if)n gleich auf ber
fc^(immf{en (Seite bejeic^neten/ fo fc^üjte ibtt bie ^ou
Hebe ^önig @iegmunbä/ boc^ toie eS fc^eint t>or
bcn folgen berfelben. Wt bem Sobte biefeä bo^en
&'önmvi f)'6xU bagegen manche ÜiticCftc^t gegen i^n
auf, unb er fab fic^ ber SSerac^tung feiner 3)?itbörger
vrei« gegeben, ©ie^ geflebt er fclbfl (Cap. CCXVII.)
m er erwähnt ba$ auf "B^if^naifyUn bie fRüffyxiif^t i»on
535
Um ^obU Ä8ni8 ©iegmunbJin 5B?airti anf am »da»
was mir Eberhart Windeck gar serelait, und
ich muste viel rede hören, die ich nit
gerne horte. «
€r fejte bie Stufjeic^nung Der ^cgcJcn^cften feiner
Seit 6i« ju ber Ärönung Ä&nig« 5r iebric^rf IIL im
Safere 144a forty »0 fie ftc^ enbigt, £« fc^eint barau«
iu erfeettett/ baf er in btefem ^af^xc/ bem 64fte%feine<
9lfter«/ flarb^
3«tn ©c^Iuf folgt noc^ in berief lag« 7 eine
&iählnnQ in 9ieimen/ bie ft^ in berfelben gleichzeitigen
J^anbfc^rift befinbet^ meiere iai bi^ber mitgetfeeilte ents
f)ielt. S>ie Gegebenheit t>on n>e((^er fte ipvi^t^ beHäs
tigt fic^ burd^ feinen urf nnblic^en Gefoei j in ben S(nna/
len ber @efc^ic^te Sranf furt^/ unb gebört/ n>enn fte aK
tDafer ftc^ beflä'tigen foHte^ jn ber Steige berfriebbrfic^igen
^SorfäOe/ bie t»on ben Getpofenern benachbarter ©tdfbte
gegen einanber bamalä nic^t gan} nngemo^nfic^ n>aren.
@ie befc^fie^en bie bi^r mitgetfeeilte Sieibe ber ^^iiba
rnngeri jener 3<Ji^/ ^i^ feiner bet ?ef^r biefer GliSftter
ftc^ tt>ieber {nrücfmänfcl^en n>irb.
1*
iVlaria muter lionygyn
Gib lere und myr die syniie
Dynem djner und auch dyme knecbte
Wan ich y gerne zu ryme brecht«
Eyn geschieht das mer wart kunt
Als sich daz hub zu eyner stund
Zu Mentze in der widen stad
Da mych manch gud geselle bat
356 ^
Dae ich etwasz da von dichte
Wan ich Ton in \?art berichte
Dea handeb wy sich der hatte' gemacht
Wan etlich hatten myn heyn achte
Und hatten mich mjt gedieht dor in gezougen
Dar an sy gentelich worcn betrogen
Alse mich die gemeynde myt alle
Wole und getruwelich entschuldigen solle
Die wyfe ich nu dar in gezougen bin
So wil ich y stellen auch myuen synne
Daz ich solich geschieht bedichten tvü
Ob ich dor in icht redde zu yiel
Daz sal nymant han yor übel myr
Wan ye myns hertzen beger
Dichten musz ob ich esz han
I
Wie daz der rad zehen man
Zu ynen b;egert zu radslagen
Als ich esz bort sagen
Usz den zunifften ubir alle
Des gerten sy myd ^lichem scallc
Beyde alt und die gantze gemeyn
Daz heyner sprach undcr en neyn
Die da zu male zu rade gingen
Wan sy Tochten yn solde myslingen
Daz sie die stad in wirde und ere
laicht- mochten gehalten mere
Als sy bysz her gethan hatten
Wan yr verfTarn vrolde nu nume hatten
Den sie bysz her h^int getrebin
Alse man daz hirnoch rindet gescrebin
Dy zunfte beriden siech zu hant
Da yn dy Sachen worden behant
Sjr sprachen hysent wen er habent gerne
Uuder
337
Under den zunfften der sal ueh gewern
Da sy daz yernomen
Wy baldc. sy zu samen qnamen
Sy lioren da in kortzer frist
Zehen manne von gudin liste
£ b i r h a r t W i n d e c k e myd dem hart
Hctten sie gewist, daz er wer gewesen so hart
Sy hettens yn erlafszcn wole
Den andern ich ouch nennen sal
Daz was Henne Knanch der getruwe
Der macht yn dy alten schoU.BUwe
Wan er ist ye eyn solch man
Isz drcffe an dye alden adir die gemeyn ratsman
£r saget usz yn gantz und gar
Des sint sie hortzlich worden gewar
Hettcn sie en gekant vor als noch
In were noch ym nyet gewesen so gach ^
Der dritte ist Henne Zaen zum Spanheymer
Der vierde Rosenstil der spengeler
Der funffte ufF dem holtzmarcte Eckart
Der seste Jost Lewenbart
Der sobende Gorge Gruel
Der achte Medenbach sin geselle
Der nunde Je ekel Scherer u£f dem brande
Der zehende Henne zum Wage mann genande
Da sy also gekoren worden
Sy worden beladen myt groszen bürden
Und myd eyden starg und. grosz
Ir iglicher und sin genosz
Sweren must alda eynen eyt
Daz er wedder durch lib noch leyt
Laszen wolde er kerete ye vor
Gottes lob und bette yn bevor
Sranff. 9(r(ifii> III. Z^. ^
538
Der gantz gemcyn notz und frommen
Da ysz dar zu was kommen
Und auch wasz sy worden rat slagen
Daz solden sy vor eynen raed dragen
Moclit der raet eyn besszers gedencken
Sy solden yon irme ratslagen wenckin
Kunde abir yn dar an nyet gelingen
Sie solden er ratslagen an die zunffte bringen
Waz dan der meisteyl rad und zunffte
Mit eyde und TirnumfTt
Erlieuten Tor daz beste
Darby solde esz bliben feste
Si ratslagen euch gar balde
Sy weren iung adir aide '
Daz sie zehcn iar by eyn ander blybcn solden
Des die Ton alden nyt dun wolden
Und «atzten sich dor widder
Daz quam yn zu schaden sidder
Wan die ze^^eu/ hatten acht
Wy sy yn behilden die macht
Sie baden zehen erb er man usz dem rade
Zu ratslagen fru und spade'
Mit den zehen von der gemeyn
Daz must syn Und was dar an keyn neyn
Nicolaus von Werstad der scriber
Und sin geselle Johann Mentzer
Worden den zwenzgen zu gegebln
Daz quam in gar glich und ebin
Doch ging esz, dem eyme gar übel binde nach
Wan )m wart gesprochin schach
Ich nieyne den von der alten siten
Der must widder heym ryten
Den weg den er was herhomen
339
Daz brocht yme keyn frommen
Die selben zehen als ick han gesejt
Musten sweren auch den eyt
Als die zehen hie vor daden ,
Und daz sy auch also wolden helffen raden
Nu hört wy eynen listigen vunt
Henne Knach yant myt dem suszen munt
£r sprach nu l'adent gesellen zu
Ich gewan noch hint heyn ruwe
Sint wir so vere isz haben brocht'
So han ich vor daz beste gedacht
Daz wir den eyt hescriben han
Und wy wir sollen ratslaen
Mochten wir ouch behalden da in
Daz wir zu brechten myt hubisschen synne
Macht zu habin gantz und gar
Ir soldent werden wol gewar
Isz were daz beste Tor arm und riebe
Und ich Tirstene nycht besszers myeh
Dan wo wir habin die macht nicht
Heyn gud da von geschycht
Des Tolgeten eme myd glichem schalle
Sin gesellen gentzlich alle
Da daic yernam Peter Rebestock
Er wart «ich sttniben als eyn bog
Und sprach der brifF begriffet vil
Des nyemant under uch mercken wil
Er wart gebeten faste und sere
Daz er en doch gebe lere
Wasz der brieif doch in eme bette
Daz er doch myt nychte dette
Er spfach er helt vil wonders inne
Und wysszet nycht daz sie in irme synne
340
Daz vormals hatten itol bedocht
Also >vart daz yor den raet broehti
W; lange sie sich des beriden
Zu lest die yyher borgermeister beschiden
In zu gebin yor eyn antwort
Als die zehen hatten begert
In zu geben siegel und brieff
Daz nyraant dor \yidder rifF
Der raet wolde esz dun gar gerne
Wan. sy mochten der zehen nyct enperen
Also ^-vart der briff yorsigelt
Und festecltlich yyrrygelt
Und uff den dissche ym rade geleyt
Wy wenyg Eberhart Winde che da beyt
Er nam den briff gar balde zu ym
N^^man sprach Drutz nyt en neme
Also bracht er den briff hen en weg
Do daz yernam Henne Knanch der geölte
Er sprach ich wil uch machen kunt
Waz beduden myn listigen funt
Mit dissen briff als er in hört
Habin wir gentzlich yerstort
Sune briff nu und alt
Do sy daz horten sy gingen balde
Zu hauff und raetslugen yorbasjs
Ja waz waz aber daz
Daz grozszstc daz ich gehört ye
Wan sie ractsJageten wy daz sy
Den raet ensetzen mochten
Mit ^limp lind myd zochten
Wan sy hatten gemacht der schult zu viel
Wor umb adir wy ich nycht sagen wU
Wan mich mochte etlicher scelden
$41
Dar nmb en dar ich nyet zu Tiel melden
Ich lassze isz umb daz beste hye
«
Horent aber waz daden sy
Sy worden zu rade balde und snelld
Wy en wurden did slusszel
Zu sigel und zu schatzbucher
Daz was dem rade eyn grosz swere #
Dor Widder dorsten sy sich doch setzen nicht
Wan si des seibin worden wol bericht
Daz isz must sin ane widder rec|^
Wie wole etlicher ^r.node daz dede
Da sie die sluszel hatten ynne
Si quanren vor den myt synen
Uiüd sprachen er hercn sehent zu
Wie man dissen dingen do
Myr yinden scholt die nyet ist Meyn
Wasz nu sie unser meyn
Daz sagen wir uch in hortzer frist
Der raet yil zu wyt ist
Dar zu gedeih ist der rat
Dar usz der gemeynde grosz schade gat
Dan were eyn eymudig raet gewesen
Die stat were vor schult wol genesen
Waz igUchai: in dem rade genoszen habe
Daz laszen ich aber myn dichten abe
Und griiTen verbasz an myn slahe
Wasz die zwentzig man daden da
Dar zu die zweync schriber yon der stat
Die man dar zu gebcden hatte
Sy fragcten umb gar balde myt eyde ^
Dasz er iglicher scycl«
Ob esz befdzcr wesen mochte
Odir ob isz nyt endochte
542
Daz man den rat ensetzet gar
,Und eyncn andern set2.et dar
Der zu ewigen zydcn blibe
Und solich dln^e nyt me endribe '
Als difse bisz her han gctlian
Also wa^t gefraget yderman '
Off den^yt zu der stund
Getruwelich so nian best künde
Da sprachen funffzehen under yne
Isz duncket uns eyn g^yler synne
Syt der raet ist gar zu wyt
Daz man sie ensetze in der zyt
Und mache eynen rad der eymudig sy
Da sprach Rudel ff zum Gedancke da bliben ich bj
Darzu Niclaus der stad scriber
Daz was den yon alden swere
Und satzten sich dar widder yiher
. Die ich uch euch wil nennen schire
Daz eyne was Rudolff zumHumbrecht
Daz ander gar eyn wyser knecht
Peter Rebestock genant
Den dritten han ich auch irkant
Zum Wydenhoff Reynhart
Und Heintz Rebestog der wa^ gar hartm
Dar' zu halff yn er scriber
GenarflP olfanne^ Mentzer
Die zehen gekorn von der gemeyn
Die heysschen alle zunffte by eyn
Und baden usz iglicher zunfft zweyne
By er ratslagcn^eu gene
Wan isz were nit bequemelich
Ir ratslagen zu dragcn vor arm und ryck
"Wy baldc daz wart von yn gedan
343
Sj gabln echt und swentzig man
Den zchen zu myd voller macht
O yvy sere isz die von alden erscrag
Des achten dy zehen alles kleyne
Wan sy ir ralslagen und ir mcyn
Als sy vor wole bedachten
Vor die echt und zwenzig brachten
Die berieden sich an underscheit
Und erhanten gemeynlich uff den eyt
Daz widder ir ratslagen
Ir heyucr mochte gesagen
Sunder er ^ere nutz und gut
Und stunde dar tzu alle er mut
Da daz irhortcn die zehen recht
Sy dadcn alse fromme knecht
Und brachten isz myd wyser daet
Virnunfftiglichen vor den raet
jdnd beluden sy auch myd dem eyde
Daz ir iglicher seyde
Ob nach gehandelten Sachen
Gut were eyn nuwer rat zu machen
Der raet irkante myd eyde da
Daz meistedcyl waz zu rade da
Da daz irXcnnet wart also
Da w.ordcn die von alden gar unfro
Und fochten daz sy zu schaden quemcn
Und yn den halben raet n«men
Sy retten dar yn wasz iglicher künde
Dar naeh ubir elHche stunde
Die zehen an die zunffte isz brachten
Den handel und wy sie esz gedachten
Und begangen >vas bisz dar
Do sy des alles worden gcwar
544
Sj worden zornyg und dobiten sere
Und sprachen wasz sal der raet mere
Wir solen yn abe setzen gar balde
Ir 8y iung adir aide
Do sy die redde also Tirnomen
Dy zehen aber zu samen quamen
Und ratslugen sere dj sacbe were gross
Sy musten liden manchin stosz
Isz were gud daz sy versorget weren
Dar umb wolden sy nyd enperen
Die zunfTte musten' sweren
Daz sie getruwelich wolden weren
Ob ymant wolde geweidigen sie
Bystendig yn zu sin und wj
Sy er ratslagen betten an gefangen
Numer da von wurde gegangen
Daz swuren sie alle gliche
Alt iung arm und ryche ^
Den zehen also bestendig zu sin
O wy eyn gross pyne
Bracht isz den von alden uiider den gadem
Sy sprachen wasz schände und schaden
Habin wir gelebit hie
Iderroan der flyho
Isz ist nyt mer hir unsz bliben
Sy wollen uns in den sack driben
Also quamen sy alle yon bynne
Da daz die zehen worden ynne
Sy scriben balde und endelich
Dry stedde horten zuifn ryche
Wormesz Spire und Franchinfort
Daz sy senten er f runde Torte
2u jn geyn Meutze in d^ stat
345
Dar umb die gantz gemeyne bat
Umb er bede daz wart gethan
Vor sy quamen dy zehen man
Und sageten yii den bandel gar
Da daz die von alden wurden gewar
Die Ton dan waren gefaren und geritten
Scliicketen die gemeyn umb eyn gcleide su bitten
Wan sie wolden auch Tor den steddea
Sagen wasz yn noet were zu redden
^Wy balde wart yn gegeben 4dz
Dar zu solden auch sagen wasz
In noet were und wesen mochte
Daz er keiner die gemeyne föchte «
Dun wolden sie auch des glych
Sy beridden ouch sich
Daz isz nyt hindern solde an dem geleidt
«
Waz iglich parthie da seyde
Da virliff sich redde widder redde
Wer den parthien daz wort dede
Den von den alden Johanes Mentzer
Der seibin aldin schriber
Wan isz der nycht mocht bryngen Tod
So det Peder Rebestock daz wort
Dor tzu Heintz Dulin
Und ander die gesellen sin
Mit harten worten hochmudeklich
Glich alse solden die gemeyn fochten sich
Daz was sicher gar verlorn
Wan «i gaben nycht uff eren zom ^
Der gemeyn scriber Niclaus von Werstad
Die ganz gemeynde bat •
Ir wort zu dun wan yn was kunt
Der handel und auch dit geschieht
346
So soMe Henne Knanff auch laszen nicht
Er rette dar yn waz yn duchte gud
Des glich man Ebirhart Windech gebot
Sust wart geret vast und vyl
SoIIch redde ich hie bliben lasvscn wil
Doch macht sich er sach zu lest als yerre
Daz dar yn Til eyn grosK gewerre
Und daz di zehen von der stat
Sagen wolden wasz der aide raet
Vor manchem iar getriben hatten
Dar Tor gar flisziglichen bat
Peter Rebestog und sin gesellin
Er sprach ou#h wir wullen
Mit den unsern redden recht
Als getruwe erber l<necbt
Die ümb dagelon sollen arbeyten
Als getruwelich wir arbeiten wollen #
Und hoffen auch uns solle gelingen
Daz wir die sachin zu gudim ende bryngen
Und wollen dar inne nyt beiden
Dar umb laszet die stedde widder heym riden
Daz sy der stedde heymclicheyt nyt wurden gewar
Des Tolgcten die zehen allesz gar
Und wonten isz were also gantz
Da was solchir redde eyn hobischen glantz
Den man hubislich bedeclcen dut
Wan uff ufTslege stund er mut
Ob sie des wysten icht mochten gedencl&en
Da sy dy zehen muchten krengken
Sy suchten rad beyde hir und dort
Wy vil sy suchten isz muchte nyt vort
Hort waz wil ich uch sagen
Sy baden isz erst zu dagin
547
Daz hatten sy in dem rortzog gelernt
Den sie nu driben hinver alse vcrnt
Als ich dicke h'an hören sagen
Wasz der mensche lernet in iungen dagen
Daz Tolget ym in dem alder mydde
Also ist auch der von alden sidda
Daz off virtzog stet al er muet
Wy wole yn daz diche scadKi dut
Doch in dem virtzog sy nycht liszen
Sy daden die eren farn und fliszen
Zu Fürsten hern ritter und hnecht
Und lachten yn vor ir sac^e gar siecht
Und liszen etlich briff auch lesen
Wern die von der gemeyn dar by gewesen
Sy hetten gesaget nycht also vyl
Sehent da was komen daz zyl
Daz die gemeyn eyn antworte ye haben wolt
Dar uinb die voiv^lden waren yn nyt holt
Da die von yn^^j^^t werden nyet
Zu hant die gemeyn er frundc beschyt
Zu heren stedden rittern und knechten
Daz sie ir vornemen auch kunt mechtcn
Sy yn auch da by sagen laszen
Daz si sich ye gerne ^ leiden maszcn
Waz nyt glich adir recht en were
Do die von W o r m e s z vcrnomen di mere
Den was leyt solich zweydracht der Stadt
Dar umb sy beyde parthie scre^h und bad
Zu dagen zu kommen vor sie und die steddc
Franken fort und Spicr durch er bede
Daz daden sy myt wyllen gern
Do die paffheyt virnam die meren
Die santen ir frunde auch zu yn
348
8y baden sy myd guden synne
Dax 6y an sehen >\olden got
Und sich sclbin nycht mechten su Spot
Und auch wyslich er sache nemen Tirhant
Dar zu wart yn auch bcltant
Und saget der pafTheü mut
Wer sie irgeut zu gut
Sy wolden nyt sparn gud ^ir arbeyt
Daz wart yn zu M o.n tb a s i 1 i r *) geseyt
Dem gemeyn rade und auch den zehen
De worden da der paffheit flehen
Ir fninde santen zu yn uff den dag
Zu Yjrhoren heider parthien sage
Des glichen ward den von alden geseyt
Die baden auch die paffheit
Umb er frunde dar zu zu senden
Daz wolde die paffheit gern vollen enden
Sy bevoln irn frunden myt flisz zu e^bern
Daz sy von keyner parthien weren
Sunder beyden parthien glich
Und daz sy auch flyszen sich
Waz sy gudes dar in mochten gereden
Daz sy daz myt flisze deden
Hort aber wy ein ubir mut ^
Die von alden drehen waz nyt gut
Alse sy diclie me habin gcthan
Wan sie hatten unterstan
Mit hemelichen dingen
Off solichen dag zu bringen
Fürsten graven und auch herren
Die wolden sy nyt gewern
1) Morabasilir der Name eines Hauses in Mainz ohnweit $.
Quiatinskirche gelegen. Gilden. Cod. dipL II. 540.
349
m
Ane die zweyne vonEppesteyn
Dy quamen myd irn rittem alleyne
Und vOn IsenburgDither
Umb zu vernemen solich mere
In der stad wesen mochte
Und ob sy zu ycbt dochte
In fruntscbafFt dar yn zu redin
Daz sy gar gerne deden
leb ban dar an nyt gelogen
Isz hatte auch der g raffe yon Katzenellenbogen
In sin rat gesendet dar
Do daz die gemeyn wart gewar
Sy worden zornyg und unfro
Daz sy nyt auch also
Vil lüde gebeden hatten
Zornen dar umb wolde nyt baten
Dar umb lan ich daz bliben hie
Und sagen auch furbasz wye
Der dag an gehaben wart
Di beide parthie hatte sich geschart
Ir iglich den an hab habin wolt
Daz yn der quam myd gedolt
Der paffheit frunde und auch der stede
Gar gutlich myd fruntlicher bede
Daz sy daz stellen wolden zu yn
Daz duchte die heren eyn guder sin
Und riden dik getruwelich ^
Daz sy dar yn ergeben sich
Daz wart gedan myd gudin sitten
Die pafTheit und stede sy balde entscheden
Daz dy gemeyn den anefang hatten
Wan isz den alden nust en schette
per paffheyt frunde ;and auch der stede
360
Die da waren yme irbede
Saszin nedder um zu virhoren
Beide umb uns da durch koren
Wer gelynip adir ungelymp bette
Ir yt>veder scbriber da daz wort dette
Und redde ummQ redde rirliff sich vil
Solde ich daz scriben uff daz zyl
Isz lenget dy zit und auch die redde
Wan isz voUelilich gewert hedde
Zw.ene adir drye dage
Wasz were zu scriben sage umme sage
Isz hant gehört arm und ryche
Und wer da wolde gar uffintlich
Isz wart auch wole von beider syt
Gerette dor in zyt vor zyt
Eyner hie der ander dort
Als daz ouch menlich wol Tirhort
Da von nyt noet ist tu zu scriben
Daz lan ich da by bliben
Und sagen wy der paffheyt
Frunde baden die parthien beide
Mit willen und der stedde rat
Daz sie beide solich gedat
An die stede wolden kommen
Sy duchte isz brechte in groszin fromen
Wan yn geburt dar yn zu reddin
Daz fromde lüde nyt endeden
Und geburt yn auch vil ticht zu sagen
Daz man den andern muste gedagen
Also wart yn gefolget daz
Wy isz aber ginge darnach basz
Daz wart allisz heymelich gedan
Do von inusz ich myn dichten lan
351
Und sagen wy esz Tort erging
Do dy Sache also gefyng
Vor den stedden beymelicli
By acht dagen da beschide man mych
Daz die Sachen weren gar yerricht
Und iglicb radhere solde laszen nycht
Er solde uff sagin rad und ampt
Wy wole sich etlicher des schampt
Doch must isz sin uff eynen ^ag
Off sondag der da nest lag
Vor unser frauwen dag kerwy
Da stund die stad- rades fry
Ydoch die zehen fingen an
Nach zu geyn irme ratslaen
Und beschiden usz ye der zunfte schyr
Zu komen erber man viher
Der worden hundert adir me
Die musten alle zu der kor gene
Und hysen uff den eyt eynen man
Der ratbar were und raden kan
Also daz dar weren yiher und nyt me
Wy isz nu vort auch gee
Daz -wyl ich auch bescheyden
Die Tiher musten by eren eyden
Den funfften kysen auch also
Die funffe den sesten do
Und also Tort ging ye die wale
Bisz daz funff und driszig wart die zale
By solicher zale must isz bliben
Nu musz ich aber forte schriben
Wy in solicher zal wart auch gekoru
Dry man an den wart verloren
Dy köre die an sy was geleit
552
Wan isz was den zunfFten leyt
Und sy waren auch under den aselieo
Sehet dar begunde der nu rat su flehen
Die gante gemeyn gar fliszehlich
Daz sy basz beriden sich
Und yn dy dry laszen solden
Des sy ye nyt dun wolden
Also musten her widder usz die drye
Wer der dryer iglycher niv sy
Daz dun ich uch gar schire bekant
Isz was Ebirhart Windecke myd dem bart
genant
Der ander Henne KnanfT myd dem suszen monde
Den dritten mach ich uch ouch kunt
Isz was Gorge Gruel der weber
Ach wy gern wer der in dem rade verlibea
Die zunilte isz allesz vort driben \
Daz der drier keyner blebe nycht
Also wart ich yort bericht
Daz sy Tor dy dry dry ander koren
Daz brachte Gorge Gruwel groseen zorn
Doch wy sere er zornet isz half yn nyet
Dor noch zu haut man aber ryet
Wy man die ampt bestellen mocht
Daz isz vor arm und rych wole docht
Sehet da was bestald ror
Daz ye zu solicher köre
Komen solde usz iglicher zunfft
£yn erber man von guder yirnunfft
Dy koren da zu borgermeyster
Jeckel Fysscher den metzler
Johan AptekerunJohan Stange
Daz det abir den von alden bange
Wan
355
■*•
Wan in dem radeslagen vor
Über komen was daz man ]iore
Zu borgermeister nyt me wan drjre
Seben nu da sie saben daz sy frj
' An solicber lior waren yerlebin
wi(? jsere sie esz da dreben
Als sjr dic^e me baben getban
Und wasz sy ye baben understan
Daz muste dy ledige doch bomen vort
Sy sucbten dayt und sucbten wort
Also lange bysz sie isz dar zu brachten
Daz sy Peter Sylbdrberg auch machten
Zu burgermeyster disz iar alleyn
Und dan vort me yr numer mef lieyn
Me boren wan alles dry
Da solde isz yortme bliben by
Hort aber wasz den von alden geschacb
Daz yn bracht leyt uQd ungemach
Dar zu brachte sy er über muet
Der seiden d\it die lenge gud
Also must auch gescbeen \\%
Ich wil uch sagen aber also wy
Waz sy daden adir waz sy \vorn
Sy wolden ye hocbmudeklich gebam
Myt forgang und auch myd redde
Wy wole eyn andör vil basz dede
Daz wort getan daz mocht nyt wesen
Dar umb die stad nyt mochte genesen
Sy most in schult und liden bomen
Des glichen ban ich dicbe Tirnomen
Daz boffart stört lüde und laut
Von hofFart wirt auch dicbe geschant
Uanch mensche und Ton ubir muet
ivanti. afr(^it> III. St^, ^
354
Da mydde er sich dicke nTddern duet
Also ist auch hie gcscheyn
Des musz menlich mer yeriehen
Wan mancher undcr yn sasz und ging auch ror
Der nu blibet sitzen by der thor
Dem er ginge vor dem geyt er nach
Ist daz nycht von gode e^n räche
'Umme hoffart vollehlich getan
Wan äy saszen Tor hin obin an
Und hatten auch eynen halben raet
Umb solich ubirmutlich getat
Ist yn daz gar benomen
Sy sitzen nu alse weren sy stommen
Müdes fry und schemde roet-
Daz ist cn gem€l|)rut gar zum dode
Sy saszen auch vor zu der rechten sytjrn
Und wolden nymant by yn lyden
Von ubirmut sy da den daz
Dar umme die zehen nyt waren lasz
Sy satzten zu der rechten syten ai^
Der gemcynde edelste radesman
Also daz Tort eyner Ton'der gem&yn
Sitzet oben an und anders der keyn
Und uff die linken syten eyneryon denalden
Sehent also kan hoffart walden
Hude uff und niorne abe •
Alse ich daz dicke geseyn habe
Sy han auch virloren gar
Im halben raet das nam ich war
Als ich in dem rade zu eyner zyt
Sasz und myn äugen wyt
Lauffen liesz hin und her
Zu jnercken wer eyn iglicher were
• 356
Da vant ich von den alden numme dan suben
Die in dem rade worn bliben
Ich han auch glauben sicher zwar
Und solden sy lebin dusent ior
Sy gewynnen keyn rad numer mc
Und \vy esz auch umme die siben ergee
Ob die nu bliben ewiklich
Daz wil nyt beduncken mych
Doch lan ich die gemeynde myde walden
Wy sy wollent myd den alden
Isz geyt mich hie nyt me an
Wan ich myn dichten nu wil lan
Von den alden und der gemeynde
Ob ich under en dy heyn
Erzornet habe myt myme gedieht
Daz isz keyner habe Tor ubil nycht
Daz biddeu ich myt flisz und ernst
Wan ich doch zwar aller gemat
Igliches wolde geschonet han
Daz künde myn synne nyt understan
Nach dem sich die Sachen
Gemacht han und werden machen
Wer uns nu difsen sproch mächt
Und difse geschieht zu ryme braielit
m
Den ha^ ich uch laoch nyt genant
Tdoch daz er uch werde bekant
So wil ich uch en nennen
Uff daz man yn möge irkennen ^
^) Ebirhart Schenck den Win lasz drincken
Dye zunge wyl mer nu sincken
Daz ich nTt mag gedichten vort
2) Eine Buchsubenversetzung des Namens 'Windeck,
356
#
Von difseii gescliicbt eyn enygesz wort
Ich bid dich mutcr godes reyne maget . .
S^nX. njmant nyt wirt von dir virsaget
Daz dyner gnaden myldelieyt
Dem nuwCH rade und der gcmeyn sy unverseyt
Daz sy also regeren werden ~
Daz sy lob hy uff erden
Und dort ^mmer ewcMich
Virdincn mögen daz ewige rych
Amen sprechen! alle
Daz myn gedycht den alden wol bevalle
i
2.
.Also der Stedde Wormesz, Spire und Frangfort erber
ratsfruncle die uff dyszmal von den yorgescreben Ste-
ten dar zu gesehicket und gesant sint , erkant und ge-
heyszen hant daz eyn iglicher der byszher des rats zu
Mentze gewest ist sin rat ampt doch myt beheltnysse
syner eren uff' sagen sal noch deme daz an sy gestalt
gewest ist. Also sagen ,wir Claes Dulyn, Wyl-
bynSalmon, JectelzurEyc.he, Henne zum
Jungen, Hcntze Sommerwun, Peder Wer-
wolff, Reynhart Widenhoff, Peder Viz-
thumb, Pedir Rebestog, Heintze Duliu)
Hentze Rebestog, Cleschin Vizthum und
• Henne Nu^zbom y on erkentnysse und geheysszes
wegen der yorgenanten Stede erbern ratslude unszer
rad ampt uff*. Kuntlich in dissem briffe orkunde un-
sere iugesigel zu ende disser schrifft gedrucket. Gte-
ben uff* den Samstag nach sente Pauels däg alse he be-
kart wart , alse man screp dusent yirhundert und
nun und zw entzig lar.
357
Item uff den Sondag vor unsz üben frauwen dag
terzwy in dem nun und zwentzigistenl Jör schiclite
man usz yder zunfTt viher menner uf daz rothus und
unsz frunde auch viher und dar zu richter Arnold
und Gotzzen zurEych die die köre hulffen in
nemen und die andern viher ton unszern frunden und
auch von den zunfTten sworen mit eyn zu den heiigen
da viher hiddervei;' unversprochener raetberer menner
zu kysen nyt umb lib addir umme leyt, noch umb gäbe
adir lunb mogeschafft adir umb keynlerley Sachen daz
zu lasszen , diso h.oren die vorgenant nü den dag zum
erstin Jechel zurEych, Henne A'ppoteher,
Cleischen zum Astheymer und Ernst den
Becker die viher koren den funfRien, die funffe den
sesten , die sesse den sibenden myt daz er funff und
driszig worden , geschach disse kor uff den vorgenant
sondag mandag und denstag in dem vorgenant iar und
waren disz dy rathern dy man zu den viher irkorn
zum erstin Jeckel fysch, heintze Hexheim,
Cleyse ros, Clese Schenkinberg , Ebir-
hart Windecke, herman Windecke, kenne
•daysburg, Knoff, gorge Gruel, Meister io-
han, dersmet, B u s e r den metzler , hans bracht
der korsener, heyl f r o s c h , peder lunschenbry
den visscher Stangen son des snyders, c u n t z e von
H o c h e y m eyn Stirmann Mönch der snyder, f r a ni -
mach den woher heintze Oppinheymer den
wober S c h o p den steinmyzzen C a s p e r den schuch-
man,- heintze Melbach den soddelor Ebirhart
roriches son. Steffen gertner Winckelhennc
den loer , pederSilberberg, peder rcbestog
heintze rebestog Cleischen vizthura,
h enne Nofsbom, Rudoiff zn landeck etc.
#-■
558
Item uff mandag dar nach hatte ye dye zunff^ ejm
Tor den rat geschichet und unsz frunde auch eyn die
ampt zu tysen also worden die von den zunfften un-
eyns daz man daz man daz uff slug myt uff den asch-
mytwochen da quameu sy wydder uff daz rathues und
hom da zu burgermeistern iechel fisscher den
metzler henc hin appetecher, Stangen son des
snyders und zu i;echenmeistern peder rebestoff
heyl frosch und cleischen zum Astheymer^
und Zu bumeistem und Werkmeistern henne nuss-
b o m und f r a m b a c h den wober, zu scheffen C 1 e i s s e
Vizthum heintzehexheim Steffen gertner,
winhelhenne den loer und zu Schatzmeistern
peder Silberberg den smet an« gapor^en und
bracht hans dejd horsener und zu almundern und
rinmeistern rudolff zu landeche uud Cuntze
Yonhocheym den stirman. Also worden die zunff^e
uneyns daz man heyn borgermeister von uns^era
frunden gckorn hatte und hören sy peder Silber*
b e r g zu borgermeister zu den andern dre^ daz er yiher
warden und hom hermann windecke zu eyme
Schatzmeister an peder Silberberges stat und
hom heintz rebestog zu eyme rechenmeister an
peder rebestoches sin^ bruder stat etc.
Item uff den donerstagdar naquamen die zehenin
den rad und satzten uns frunde und auch die von der ge-
meyn dydan zu rade gehorn wern noch dem alder alse
sy beduchte wy sy sitzen solden auch yirboden die zehen
daz heyner zu rade solde geyn der eyn uflfin ebrecher
were adir ein ufiin Wucherer adir eyn hantspeler. Auch
Solte heyner des rats in eyn uff in tayern zu win geyn.
Item uflF den samstag dar na wart man zu rade
daz man drye andere solde hysen an stat Jorge
559
Grueln, Ebirhart es Windeckes und anKnof-
fes stad und kor man an yr stad henne von h^rn
peders eyden zum Oxen, Spisz den bender,
und Gerhard den sarwechter.
Item uff den seibin samstag forderten die zehen
eyn bryfF an den raet daz sy jzu ewigen dagen bliben
solden.
Item ufF den samstag dar nach ungeyerlich wart
den zehen eyn brieff von deip rade den sy auch haben
wolden daz sy adir ander zehen zu ewigen dagen
syn solden alse verre die zunflfle daz gehalten
wolden han adir sie und die zunffte wolden nyt hulden.
Item uff den stryt sondag zu morgen swom die
zunffte in der ratstuben und wilhin salmon, reyn-
hart wydenhoff, peder vizthum den burger- *
meistern biestendig und gehorsam zu syn und den raet
vor uns« hern zu halten an alk geverde. ^
Item uff manda^ dar nach schiebet man nach tin«
szern frunden die nyet da waren gewest uff dem rat-
hus , die sworn densell^eif eyt auch.
Item darnach uff sondag und mandag verbot man
die zunffte und auch unszer frunde uild l|rsz die den
uszsprach hören den dye stedde gedan hatten und sa-
geten yn auch wie die schatznnge und die umgelde
erhoet weren und wy We , und hörn uff den dinstag
hentze S ommerwun Steffan gertner peder
werwolff und iost zum volher daz die warten
uff lonecke des groszen ungeldes der rüden des mutte
und des mel ungeldes. So kor man Knanff in daz
Kauffhus und ghyt man ' den vorgenanten funff per-
sonen ydem XXVI punt heller zum ior zu Ion. So
kor man an den zol ieckel duppengysszer und
den scherer zum wagemann von aschaffeubuv^.
560 '
Item uff mytwochen zu morgen sworn alle becker
zu den heiigen daz sie nymaut keyn brot in sin huea
backen golden er brechte dan eyn zeieben yon lonecke
daz die hounge bezalt were. Do gingen die-ungelder
uff lonecke nach esszen und auch dar nach umme ynne
alle leygen keller und besagen wasz M'in die lüde da
hatten und must man von eyme fuder wins daz eymc
gewassen was eyn gülden geyn daz yor eyii halben gab
und von eyme fuder wins daz dar gekoufft was zweyne
gülden geyn daz vor ein gegeben hatte.
Item uff sondag vor halbfasten wolden sy wysszen
wer von unsern frunden in der sune sin wolde adir
nyt, daz die die stedde auch hulfien bidden daz sie
solch briffe vorsigelten als sie dan gesprochen hatten
und waren unszer frunde uff den dag dritzen adir^
virtzehen uugevcrlich die da inne sin wolden.
Item uff mandag nach halbfasten quamen der
zehen subin und der echt und achtziger auch subin
vor den rad und mcynten esz hoste vele die perde zu
huren wan man von der stedde wegen riden solde und
wer man dannoch nyt wol geredyn. Nu bette Rn a n f f
grosz arbeit und muhe gehabt in dissen Sachen so
hunde er riden und stund eme sin harnas wol und wer
eyn gerade man und Imnde auch wal redden , daz man
yme iors andcrhalb hundert gülden gebe so wolde er
zwey gude perde halden und ein hnecht, und wan
man ryden solde von der stedde wegen daz man die
selben perde neme und gebe eme sin nachtgelt da von
und verdcrfft man sie eme daz man sie eme dan be-
zelte, so solde sin knecht uff die warthe riden und
dun alse ein ander dyner. Auch betten dye zunff^e
Unwillen daz sie nachtes also mustcn wachen , daz
solde abe sin und solde K n a u f f in der wochen zwirnt
361
ftdir drywerbe in der stat nachtes ume ryden alse dicke
er wolde daz slug der raet abe da sprochen sie also
ver er hette vil arbeit gehabt nu wolde er abe heischen
ging er davon so wolden er auch mer da von geyn.
Nu hette yn die geAeynde lip und sehen gerne daz er
noch ses ior adir echte da by hiebe daz man yn die zehen
lor alse man sich vorbunden hette doch schatzunge fry
wolde lasszen daz was dem rade auch nyt zu willen.
Item dar nach uff fritag quamen sie aber in den
raet und forderten daz aber cyns. Der rad sayd en
aber abe, da sprochen sy, sy* wolden ysz eren gesellen
den echt und achtzigen vorlegen und hyszen uff den
selben tag unszern s6riber Johannes Mentzer abe
siagen und wolden sin nyt han des er doch nyt verdint
en hatte dar nach in der palm wochen qüamen der echt
und achziger ses adir subin in den raet myd namen ar «
noldbu wichen der daz wort det, pederschorns-
h e y m e r der duchscherer roshenne der leyendecher
heintzeimgal hoffe, henchin zu francken-
steyn reynhart brumsser der wober und der
goltsleger, der die zwentzig gülden vor den meyn-
eyt gap den! rade und sprochen dye echt und achzig
weren des eyns, daz der rad K n a u f f solde geben iors
ses und zwentzig gülden daz- er ein zeher virlibe er
wolde anders abe heisschen ginge er dan da von so
I wolden yr auch me da von geyn daz sich doch vant daz
isz der zeher und der echt und achziger meynunge
nyt en was alse ^ie ses adir die subin deme rade ge-
sagt hatten und sprach der zeher eynr gebe man
R n a n-f f die gulde nyt iors da gesche numer gud vok
daz volck gebe wieder satzunge adir mist und was daz
myt namen ebirhart wende cke auch kor der rad
zu der selben zyt ieckel duppeu^yasi^^x wv^v^H.-
362
fen gertners stat als steffan den rad uflT sazt, so
bor man Cleysse Gysen an den zol an d u j> p e n -
gysszer stat.
Item uff fritag vor dem palmen dage wart a r-n o 1 d
buwichen der sich nant der ecftt und achziger munt
und yr wort allesz gedan hatte rumyg und bleyb
der stad sculdig und dem rade dru hundert gülden ^
und me an daz er ghesten und andern erbarn luden en-
porte des was zu hoffe me dan dru dusent gülden und
was sere in er fryheit myt daz «r sich myd synne
schuldigen besahete.
Item dar nach nar dan eyn ior wart man gewar wy
sich ebirhart windeche zu Brespurg und in dem
lande gehalden hatte alse man daz eyns deils in instru-
menten und briffe abeschrifft her nach gescreben vint»
Auch ist vel luden huntlich wy der vorgenante ebir-
hart windeche myt elchin Gygengack von
h a s emanshuss umme ging und myt dem thorn
wechter henne Korsener uff dem isen thorlin da
henne van castel doben lag dem der vorgenante
ebirhart geld gelobet hatte , die obgenant eich in
dar neder zu slahende.
»
Xn dem almechtigen namen heben ich disz an
Von dem iamer in der weritde zu säen
Wie isz leider da in umb gaet
Die cristenheit lutzel truwen me haet
Nieman Ibrud des and0*n unrecht
Also yirtyrbet herre und aucL der l&necht
Sie ist vererret in irme gemuthe
Daz ivende berget durch dine gutt
365
Isz duncl^et mycli nn wol wesen f.n der syt
Vorworff deu grosszen hasz und nyet
Und auch die grossze gyrreheyt
Die yderman haet an undcrscheyt
Die paffen sprechen isz sie en leyt
Uff daz sie bliben an werdekeyt
Sie stellen gerne numme nach grosszem gudle
Wan vne Got daz selbe behut *
Daz sy ytzund han in erer gewalt
Vorzygent mer ob ich yorbasz schalt
Daz m}n synne doch nyet alles bedrachten kan
Nu heben ich ytzunt widder an
An den hogesten höhten der werdeheyt
Die da gewalten ubir dy gantzen cristenheit
Ich ridden usz sonder allen wan
Die glidder musz ich Sweben lan ^
Dan isz were zu yicl uszzurichten ^..
Solde isz alles myn houbt erdichten
Babist Mertyn und honyng Sigemunt
Hetten die zweyne den selben grünt
Den da hatte habest Petrus
Und der grosze lieyser Karolus
Zu den gezyden was yderman do
Mit der gerechtikeit fro
Und waren die fursten lobelich
An crefften und an eren rych
Und die gledder des 'romeschen rychs
Do det yderman dem andern glich
Sie hatten lip die gerechteheit ^
Det ymandes unrecht daz was yn leyt . , '
Und daden auch der gliche ^
Was daz nycht lobeliche
Nu hart uns leider die gyrickeit über wuvLdftTi
- \
364
Syt ist uns manclierlcy plage komen
Wollen wirs vor äugen han
Zwar ir mustent myrs bestan
Dan pruiTent isz sy lierrc adir hnecht
Sagenl myr wer ist uff recht
Daz sin hertze sy als sin munt
Ich du isz lichte zyu wyde kunt
Poch klagen ich daz nAn nycht strafiTet daz man stralFen
solt
Ach hergot wes ist nu die scholt
Daz nymant me wil frolich sin
Was dribestu iacob Stosszelin
Zwar mich druget nycht myn thummer syn
Die stedde muszin auch her yn
Sie wentcn anders iz were allesz siecht
Die von Noremberg dun emme recht
Sie hant nu daz werdigeste heligdum
Daz dar usz beheymer lant ist homen
Von godes waffen und anders mere
Daz ist en wol eyn grosz ere
Daz yn daz ist beyoln zu walden
So mogent sy myt yrren alden
Behut sy god vor ubermut
Und bliben sie in rechter huet
Nu rytte ich gerne wydder umme
So ist mer zu ferre die hrumde
Dan ich bliben uff dem ryne
Waz mochte den von strazborg syn
So sie hatten ere und gud
Werde ritterschafft by en und bogen muet
Hetten sy die bchalden daz wer en ere
Und lafszcn sitzen als von alter here
Der budel were yn nyt also lere
365
Und moclite aucti vil tnere
Sonst eren glaubens han
Alda by laszen ich daz stan
Datz contzilium haet auch vil gudes gedan
Den von Costentz hören ich sagen
Hetten sy daz myt wysheyt behalden
Und ir erbern rat die von den alden
Nit vorschalden und virtriben hen
Daz mochte yn wol gud sin
Sonder orsache und schult
Isz bringet en schände und ungedolt
Des popels grosz unreddelicheyt ,-.
Konyng S i g e m u n t sprach isz soltV en werden- leyt
Ich solde swigen und nyt zu vyel kosen
Die von S p i e r hant in daz buschen geblosen
Und wolde ich nyt zu viel ballen
Den von Wormesz ist eyn roschen entphallen
Gote gebe daz usz da by wolde bliben
Sie sagen daz die zuufFte wonder driben
Wo daz mysvile so lege ez hart
Zu Mcntze ist eyner kommen myd dem bart
Men saget er heysze ebirhart
Von dem saget man nacht luid dag
Der hat es zu Mentze ser Wrkart
Man sprichet er habe eynen wilden mut
Were er zu Brespurg ez dete eme nyt gut
N i c 1 a 6 der schriber von Werstat der hat eyn langen
hut
Sin wyse en dut numer gut
Da er mangen hasz haet inne
Daz nyt sint gude synne
Dar usz hant sy daz genomen
Daz nun zu yn sint komen
566
Sic liant myt rade iss angefangeir
Schenken en dcn'win er wer sin billig musstg
gangen
Sie hant der gemeynde so vil gescreben
Gesaget und gelogen daz der 'aide raet ist Tcrdreben
Beide er wibe und auch ir liynt
Als sidder herre und sint
Das die sehen sint komeu
Und die gemeynde ist woz'den dominen
Des hant sie lutzel frommen
Die sehen wollen iss allcsz gar erlich walten
Brieff und sigel jiun su halten
Des musz er ungelucke yorbasz schalten
Und widder eren rechten heren streben
Und dem 'konge die stat geben
Hetten sie daz gedan
Binder den koppen solden sie billich heue gan
Werde pafFheit sich vor dich
Der sesz ist weiiich rerlich
Die synt erre in ercm wesen
Und solden sie nummer des genesen
Ysz muste gar eyn guder artzet sin
Der yn hulffe von der pin
Dan ir sichtum ist yiel zuvwere '
Sie sind an lüde an gelde und an eren lere
Wolten sy doch eyn briffelin halten
Sie hant ane schult die erbern geschlycht Ton dea
alden
Verstofszen sonder alle orsache
Daz bringet yn sicher ungemache
Sicherlich konyng Sygemunt
Hat des wal eyn gudin grünt
Und die werden fursten gut
367
Hant isz auch wol iren en mut «
Manycli edel herre auch da by stont
Do man verhörte yr beyder parthien munt
Ir brieffe und siegel und auch ir recht
Daz man daz widder vor konyng Sy^emont brecht
Der horte da wol den rechten grünt
>
Er sprach esz ist eyn böser funt
Den die 2ehen da hant gedan
Und die yn da gehulffen han
Geyn Norenberg sal man sj kommen Un
Jederman zu recht umb sin scholt
Dor umme bin ich dem lionge holt
Daz er der von A c h e nyt vorgass
Dar an was ir nyt sere lasz
Von den horte man fromde mere
Isz waren etliche wammaselerc
Die auch da heren sin wollen
Und TCrdriben den rat von den alten
Der doch ny übel hat gedan
Als ich von yn han hören sagen
■
Daz was den edeln heren gar zom
Fyrnburg, Hensburg und von L o n geborii
Die hant auch wal der gliche gedan
Mit manchen edeln frommen man
Und hant sich so lobelich dar an gehalten
Daz got musze irs wesens walten
Ifk was daz ungli^h sere leyt
Und des hant sie lob gar wyt und breit
Isz was dem lionge auch gar zorn
Als ir hant gehört hie vorn *
Da by stunt eyner der hisz Stange
Dem wart von hertzen bange
Isz duchte auch Niclaen ron Werstat nyt gut
368
Wy wal er hat cyhen langen hut
L}gen kau er genug
I
Und hant sie der genieynde bracht die rechte mere
Ich zwifel nycht isx sie en gar swere
Dnd ist dax auch \to1 mogclich
Dan er ding ist gar unroddelich
Als isK auch wol billich mag sin
Man sprichcl isz machet serc schencken den virjn
Dan gynge man ufT eynem guden grünt
Und dcde der armen gemeyue die warhcit kunt
Und wystcn sie daz wonder wesen
Dyc sprechen myr mögen also nyt genesen
Dan yn gantzcr warhcit
Noch nyc gantz wart gcseyt
Wy sie komcn in daz liden hart
Und glouben dem Ebirhart myd dem bart
Mit sincn bösen snoden duuckelin
Hat er zu ym gebracht nun
Junge grueln setzen ich billich oben an
Dan ich hören nust böses von eme savn
Stunde \il an eme isz were licht gut
Her *K n a n fr der dreyt eyn bogen muet
Daz kompt eme licht von art^er ist eyn bastharC
Er hanget auch an dem bart
Und eyner heiszet cuntze rosinstyel
Der kau gertel machen viel
Ungelucke y\y\ er erdrachten
Luge nu der wunderlichen Sachen
Were esz nyt zyt zu lachen
Dan Medenbach ist eyn gut geselle
Er scheysz Wem her gelt den wyn ufF die swelle
Er wart verstofszen alse Lucifer myd sinen genoszen
Jeckels Scherers wil ich itciuit geswigeu
Der
369
«
Der l>t ulF der heilgen schrifft zu gygen
Auch ist eyner der helszet z a n
Sin fader konde wol worfFel dran
Und sin geselle Jost zum Spanheymer
Der kan logen meren
Nie mensche wart sin getrost
Eckart uff dem holtzmarcket
Haj; yn em viel swynder wort
Die andern wll ich lafszen sweben
Sie wiillen sich befszern sollen sie lebin
Wil isz ^anders Sehen ck in den win
Er snlte sin billich muszig sin
Doch sint ander sesse gekorn
Die hant ir pruffen noch hieTorn
Daz wil ich laszen driben
.Bisz daz da war yon steyt zu scriben
Dan nement die sesse eynen beszern rat
Wan die zehen gehat hant
So mochte isz god wol machen gud
Und lasz uns haben guden muet
Nit Schencke yn den roden wyn
Ir wolte dan suszer an dem drancke sin
Got helffe-^dem armen kyndelia
Man sprlchet iz sie yon difsem «yn spräche zu mentz
gemacht
Mot valschen logen wol erdacht
Der lyt yerborgen und yerholn
Als eyn dyp der da hat gestolen
Quem er so yere daz man da yon mochte sprechen
Mit warheit künde ich daz gebrechen
Und gesagen den rechten grünt
An zwifel gestoppen den yalschen munt
Ujsz dem da, springet di^ bos^ yorgift
Sranff. Viv<^\tf. III. Z^. X a
r
370
t)ie da verderbet die stat und auch den stifTt
Dan eygen willc ist da ejn verderben
Und der seien eyn ewi^e sterben
Von eygen wille ging Beheym an
Daz bat der cristenbeit vil leides gedan
Maria kongin vil iiere
Du durch dines I.yndes dre
Hilff den i^erden fursten gut
Und habe uns alle in dyner hut
Und du uns dine gnade schyn
Mit dynie liben liindelin
Disz ist eyn sprach in eyner yle gemacht
£sz were anders vil basz bedracht
Dan wil man sich nycht basz versennen
So musz man myt der Jbanner rennen
Und auch luder hallen
Solde isz manchen mytvallen.
IViynen fruntlichen willigen dinst zu vom ersamen
besundem guden frunde. Ich hatte uu hortzlich den
Burgermeistern und dem rade zu Mentze gescreben
und syumb eyn geleyde myr zu geben geboten uiTdaz
ich den yorgenant Burgermeistern rade und auch der
erbarn gemeynden muntlich und eygentlich gesagen
und zu -wysszen gedun mochte wie siech der snoyde
böse lantverlouffen bosewycht Ebirhart Win-
decke in andern landen verhandelt und gehalten hat
nfF daz er uch vor eme zu hut^ne gewyst hettent und
auch uff daz ich C 1 a r e n myner husf rauwen hindechin
daz der egenante Ebirhard W i n d e c h e doch iemer-
iich rerderbet ettic^ev masze machte nach uwerm rade
371
versorget liaben uff daz isz — Ton cme nyt zu male
verderplich gemaclit wurde und alse ich also der ant«
wurte Ton dem rade zu Meutze wartende gewest bin,
die mer doch noch nyt von yne wurden ist so han
ich vernommen und von etlichen mynen guden frun-
den verstanden daz der egenant EberhardWin-
decke |ror viel frommen luten gestanden habe und
myn und myner altern myd synen hosen logenhafFtigen
Worten und herdrachten und unwarhafftigen worteu
und ungloublichen redden übel gedacht, daz er doch
als eyn bosewicht gelogen hat, daz sich dan wol er«
fynden sal so sich daz geboren wirdet dar ane ich un-
gerne fyren noch mynen lip sparen wolte dan ich hof-
fen und getruwen ane zwyvel dem almechtygen gode
daz er adir ymant anders von mynen altern adir myr
nust nyt anders gesagen möge dan allisz gut und bid-
derbeheyt. Sundern Üben frunde ob ich eynen bruder
gehabt han der sich in böser handelunge vergesszen
hette daz ist mer und al synen und mynen frunden ge-
treuwelichen leyt dan wir weiten yme auch soliches
ungerne mogelichen adir billicKen und hoffen und ge-
truwen daz ich adir myn erbarn frunde unbillieh siner
dar engulten ader da von böse rede boren soften und
ufl* daz daz uwer ersamheyt nu sehen und luter erken-
nen mögen daz der bosewycht Ebirhart Win-
de ck e myt syner hosen zungeu synen ubeln handeln
der er mannychfeldeklich begangen hat myt mer adir
keynen frommen manne bedecken solle und uf daz yr
sehent mogent daz ich ungerne uff yn lygen noch lo-
gene erdrachten wolte als yr uf mych undmyne erbam
altem gesaget und herdrachtet hat die yr und manyng
bederbe man in crem wesen von der genade goddis yn
ereo wal yrkanat bant. So schicken icL>ac^^T ^^^^bx^
71 ^ ^
372
wysheyt zwo globliche abescryfft die eyne die der et
same und wyse rat der erbarn 8tat zu Brespurg von
dem handel den EbirbartWindeche by yne be-
gSingenbat mitirer stedde ingesiegelyorsigelt gegeben
bat und dan eyne eyns uffen instrumentis daz der erbarn
gtat von Erflurte offin scriber und notarie zu gezug-
nysse eyns deyls von syner bosheyt gemac)^! bat dar
ynne yr syner bosheyt eyns deils in der warbeyt wol
vememen werdent. Dan solte ich uch .von solich
warer und reddelicher örhunde syner bosheyt die man-
gen bederben manne wol wysszentlich und offenbar
ist alle scryben wie er myt der erbarn stat Brespurg
dem rade und der gemeynde da selbis und andern luden
so böslich umbgangen hat und wy er dem rade da sel-
bes truwelos und mey endig M'ordett ist wye er dem
spedal da selbis funff hundert gülden boszlichen en-
dragen bat und noch schuldig ist, wie er zu Ofen
gefarn hat, sine erbar eliche husfrauwe umb grosse
narunge und gut böslich bracht bat und nu im iamer
und eilende in denr^pedal zu Wy en sitzen und ligen
lesszet daz sie sich des hungers bume erweren ^ag
als daz mangen frommen bedei^wen luden die die und
anders syne böse haudlunge dicbe gebort baut wol
wysszentlich ist. Dan solte man syne manychfeldige
bosheyt ganz scriben die ich uff en weisz iszweremyr
eyn brot zu scriben und were uch und alle bederwen
luden verdriszlicb und zu lang zu hörende. Sunder
ich han beynen zwyvel so uwer erbarheyt die vorgp-
nante orbunde und buntschafft boren sehen und vor-
nemen wcrdent ir lasszen uch dar ynne nymant raden
yr baldent yne vor sin wert und straffet yn als sich
dan daz gebort, und bidden uch Nben fr unde diese
jnyne scryfft nyt vor Unwillen sonder vor gut wulle|
573
nemen wan ich esz in dem besten scriben. Geben un_
der myme ingesz ufF den sondag noch purificacionis
Marie Anno Domini Millesimo Quadringentesimo Tri-
cesimo.
Peder zum Jungen.
•»ch Hans Buwer die zyt Stadrlchter der stad zu
Brespurg und der gesworn rat da selbes bekennen
und dun hunt uffenhlichen allen und iglichen die die-
sen unsern briff sehen t, horent lesen, daz vor uns kö-
rnen yst der feste edelman peder zum Jungen
yon Mentze und hat uns flysszehlichen gebeden daz
wer eme und alle den yorgescreben den diser geyn-
wurtige briff yorbracht wurt wiszen erkennen und
kunt dun sollen wie sich der Ebirhart windecke
yon mentze by uns und in unser myt gehalden habe.
Als haben wir angesehen die fliszlichen gebede des
yorgescreben peders zum iungen und haben yme
kunt erkennen • und zu wysszen gedan und dun zu
wysszen allen und iglychcn in krafft dises briffes daz
sich der obgenante Eberhart wyndecke also ge-
halden hat daz er eynen ufflouff gemacht wolte haben,
und zweydracht zusschcn dem rade und der gemeyn
der stad zu Brespurg und eyn ander man myt yme der
da gehcysszen hat Ulrich rauhe warter der ysz
myt dem selben Ebirhart windecke festeklichcn
gehalden hat denselben ufflauff und solche zweydrach-
tunge zu .machen und den selben ulrich rauhen-
war ter haben wyr umb soliche und ander sache yor
dem allerdurchluchtygesten Fürsten und heren heren
Sy g c m u n d e yon godis genaden romschcn und zu un-
gern etc. kunigc uuscrn gnedigen heren myt e^^«\&
574
rechten uberwynden und der selbe unser gnedige liere
der hon jng hat uns den selben ulrichrauhenwar-
ter um die yorgescreben Sachen selber in unser ^e-
fengnysse geantwortet und also ist der selbe obgescre-
ben ulrich rauhenwarter umb die yorgescreben
und ander Sachen in unserem gefqngnysse gestorben
umb des wyllen der obgenante ebirhartwindeche
auch gefangen ist worden mjt gericht* Nu synt da
gewesen die erbarn manne Jost laschporte usz
unsers rades und peder lyst und auch r e j n d e 1
sneykitel auch borger der obgenant stat Brespurg
die gestorben sint den got gnade, und habent den
yorgenant Ebirhart wyndeche usz unser gefeng-
nysse uff wieder stellunge usz gebeden und usz geno«
men uff eynen dag zu rechten und der selbe ebir-
hart windeche hat yorheysszen und yorsprochen
myt synen truwen den obgenanten erbem luden synen
bürgen sich widder zu stellen zum rechten. Also hat
sich der yorgescreben ebirhart windecke als er
sich stellen zum rechten und syne borgen ledygen
solde da yon gemacht und entwechen yst und hat sich
me gestellet ^um rechten noch synen bürgen und hat
syne bürgen dar inne yn burgeschafft blyben lasszen
und dar nach h'at er gesoriben offt und dicke manyge
briflTe dem rade -und gantzen gemeynde by sunderlich
der obgenanten unser stat Brespurg manche sache
und zweydracht daz die selbe gemeyne solte widder
den ganizen rad syn and ander yiel sache und artichel
die nyt erb er en synt gedan hat der man nyt alsamet
ytzunt gcscreben kan und zu sweyr und auch yerdros-
szen weren zu boren. Also sich die selbe sache und
zweydracht und viel artikel die er zussehen dem rade
Und der gemeynhalivoWeii 'i^u machen wol in synen yoir«
375
j^r- screben bdefFen lutterlich gewysen sal und erfynden
werdet wan syn notdorfft gescbyet die selben briffe
er myt synes selbes henden gcscreben hat die wyr noch
_ also haben die er der obgenanten gemeyne unser stat
und dem rade gescryben hat und merclilych zwy-
dracht aussehen dem rade und der gemeyn armen und
rychen myt synen schryben hat wollen machen und
dun und gerne gemacht hette, wan wyr ysz nyt
understanden hotten, auch hat er eyn erbar frauwe
by uns genomen zu der £. die huser und wyngartea
und farnde habe genug hat gehabt, als eyn erbar
bydderwer from frauwe sal haben die selben huser
und wyngarten hat er der selben frauwen gantz und
gar yerdan und hat dieselbe frauwe sin eliche hus-
frauwe ebirhart wind ecke genant in groszen
eilende und in armut sitzen lasszen behennen wer
und yor iehen by unsern truwen daz wer nyet anders
wysszen daz die obgenante frauwe wyndechen
sich alhie in unser myt und anderswo erbarhlycheu
und fromlychen gehalden hat und von erbarn und
frommen luden homen ist und eyn from erbar frauwe
ist und heldet sich noch hude dea tages fromklich
und erbarhlych. Myt orhunde dieses briffes yorsigelt
myt unser stat angedruckten ingesigel der da gegeben
ist zu Brespurg noch Christi geburte yyrzehenhundert
iare und dar nach in dem Nuhen und zweynzygesten
iare an demnesten Fr^tage des heiigen zwolffbodden
sant Thomas dage.
6.
In dem namendes herenamen. Von iare der geburte
des selben heren dusent yyrhundert ia frühen und
576
Ewejnzygesten. iaren in der solienden indicien und
beyserlychen gebodes des hogesien Bjsthumes des
heilegesten in Got yater und heren heren Merlins
Ton gotlycher vorsichtelieyt Babist der funlfte in
sime zwolfften iare an mandage der nutzende dag
des lesten mandes an der zale Decembri in latin genant
cu Bresburg des Bistbumes Strigenia adir grym
in duszcher spräche genant in dem hoffe zu der ganss
in der ergenanten stat Brespurg gelegen by dem
uszgange desselben hoffes zu tereie ziit adir na da
by in mynen nachgescryben offinbam schriber und
dieser nachgescryben gezugen gegenwurtykeyt ist
personlichen und lyplichen gestanden der ersamer
man conrat hochhuet Borger der stat Ofen in
ungern und hat d^ unbetwungelichen sondern m3rt
fryeu willen und rechtem gewisen an allisz geverd«
nymande zu leyde noch zu lybe luterlychen behaut
Und gerett wie daz Ebirhart wyndecke yme
etwan eyu sommen gel des nemelichen fuuftzig gülden
rechter und reddelicher scholt schuldig were gewest,
als het er en wolt vornemen gefordert und erlanget
habe myt rechte da selBcs zu Ofen umb die obgenant#
schulde des bette der ytzgenante Ebirhart yme etliche
xleynnode nemlicheu yon gesteyne als pallas saphir
grosze perlyn und etlyche ander stuche willchlichen
zu phande gesatzt yor dem richter der egenanten.
stat Ofen, als worden die selben clejmnode und
phande yon geschyches und befelunge wegen naclt
rechte und gewonheyt der stat Ofen yon dem rade
durch ire schezzer da selbes die dar zu geschworn
und geschatzet waren erhant gewerdiget geschätzt
von irs amptes wegen daz dye obgescreben cleynnode
uiidphändcschafft gut genug w6ren yor soliehe sommen
377
funftzig gülden und dasEbirKart die yormaclien unde
pylzscheren solt und by den richter neder legen zu.
phandesschafft bysz so lange daz er den Torgescrßben
bochhude solicbe sine sommen geldes bezalte dar zu
er yyrtzen dage frist zyl und dagezyt baben solte als
daz der obgenanten stat recbt laufft und ge^onheit
were und wo er solich gelt nyt bezalte in den yor-
gescreben yyrzeben dagen ao muchte der yorgenante
hochhut als dan solicbe Cleynnode und pbandunge
verlieuffen und yorwenden yor sin geld und summen
gülden als yorpytzseberte der obgenante Ebirhart
eyn seclielyn myt dem obgenanten cleynnoden in der
obgenanten schetzer der stat Ofen gegenwurtykeyt
uacb dem als daz ufF gesatzt was und eme wart yon
den schetzern also entpbolen daz er daz seckelyn in
«olicber maassie yorpytzschert und yerzeychent dem
richter brengen und by en neder legen solde. Also
legete der obgenante Ebirhart eyn seckelin wider l>y
den richter myt syme pytzscheyt wol yorzeychent
voiToiacht dar yn der richter und die schetzer wenten
und glaubten dasz solli(;h cleynnode pallas saphier und
perlyn weren also sie die vorgesehen und geschetzet
hatten und der richter also zu eme nam und behilt zu
eyme rechten in solicher meynunge alse yorgescreben
ist , und do dy zyt der yyerzen dage also gantz umb
gangen und yerlauffen waren und Ebirhart dem
obgenanten hochhude heyn uszraehtunge noch beza*
lunge gedan hatte als daz dan der hochhut myt forder
hlagenden yor quam und hulffe und raet forderte
dorch daz recht also wurde yrhant zum rechten daz
hoehhut soliche cleynnode mochte yort yorpenden
yerhouffen adir yorwandeln yor syn gelt und als man
daz seckelin myt den cleynnoden also man mfi^\^ ^^^»^
378
die dar inne weren mit des Ebirhaites pitzschet o&di
gemercbe yormachet und yorfestent und solde daz uiF
dun Qod uffen yon gerichtes wegen als daz dan da
Ton rechtes wegen und in gerichtes wyse geofient
wart do yant man der cleynnote pallas saphir und
perlyn nyt daz man an funftzig gülden geschätzt
hatte , sonder daz da in dem sechelyn was und funden
wart myt des selben Ebirhartes gemerche und pitz-
schet wol yerslofszen daz was allesz hume VI gülden
wert als daz aber yon den schetzern «nd geswom
der stat obgescreben geschätzt und irhant wart und
also balde man wolde und schoif yon dem richter der
stat Ofen noch dem Ebirhart zu senden und zu
bestellen die Sachen yorbafszer zu handeln und da
myt gebam als dan billich und recht were do was
Ebirhart da yon gewechen und fluchtyg worden also
daz man yne nyt antreffen noch fynden mochte. Dar
nach alse etlich zyt yerlauffen was in der zyt der rat
zu Ofen noch ymme yaste gedochte und gearbeyt
hatten also fugete sich Ebirhart by den selben hoch*
hut und richtede sich myd eme umb sin gelt. Also
lisz er daz umb flysziger bede willen bestehen und
blyben daz dor nyt me geschefites usz en wurde und
alle abgescreben redde und sfuche betten sich so
yorlauffen und weren also gantz gescheyn und ergan-
gen in obgescrybener masze und in gantzer warheyt
gerett und weren huntlichen dem rade und yiel from-
men luden der stat zu Ofen. Dar über der ferte
man Er peter zum Jungen der da geginwertig
was personlich mych nachgescryben uffenbarn scriber
geheysschet und ermanet hat , die obgescriben rede
und b4ihentepysse wäre uffen instrumeut und brleff
zu machen, also oü\ des noet gesche. Dys2s ist
379
gesclicjn in Jare Indicien lieyserlicli^n gebottes des
liogesten bisthumes tage monde stunde- imd stede als^
oben gescreben steet, da by und über syt gewest die
ersamen bescheiden lüde Jorge huttel frysynges
und Niclaus w e n t z e yon heissesheym mentzer bis-
thum gezugen zu den obgescryben Sachen geheisschet
unde gebeden.
Unde ich heynricus cleynsmet phafe' mentzer
bisthums Yon heyserlicher gewalt uffinbar scriber
bekennen daz ich by den Torgescreben reden und
behentenysse gewest byn gegenwortiglichen myt den
yorgescreben gezugen (und daz also gesehenl und
gebort habe dar lunb so han ich disz geynwurtyge
instrument und ufFenbaren briff dor usz gezugen und
in uffinbore wyse bracht und daz myt mjrme gewon-
liehen zeychen und namen rerzeychent und auch myt
mynes selbes haut gescreben und underscrebin als
ich dan darüber geheysschet byn und (gebeten zu
gezugnysse und waren glauben der yorgescreben
Sache und dynge«
7- •
JUie bürgere yon francliinford stoltze un^ ryche
Die gabin den yon IVlIcntze ein geleyde für ir burgsr
gemeinliche
Daruff riden sie zu dem Hirtzenhan ^)
Unser liebe frauwe baden sie fruntlich an
Do sie riden off der widerfart
Die burger yon franckinford quamen scbarp
Geriden mit armbrosten und mit swerten
1) Ein Kloster , das ehemals an der Nidder in dtr Wetterau 2>^i-
scheu Ol tcfnberf und federn U^.
380
Der burger Ton Mentse sie da bcgerten
Sie slugen sie obir boupt und ubir armen
Das musze got erbarmen
Sie fürten sie ubir stocke und obir steyn
Do bin gen Hoenfels beym
Do hin gen Hoenfels
Man lacht sie in eyn loch daz was beltz
Do sach ir eyner den andern gar truwelichen an
Sie gedachten an Ebirhart Wyndecke und an Zan
Dachsperg hanget auch daran
Der sprach mit guden witzen
Sali ich in dem rade by hantwcrcks luden sitzen
Und an Knanffen den man nennet das hurenkynd
Der schriber die lugen fint
Die sie hant erdacht
Und hinder die zunfTt hant bracht
Der schriber die nottel da ^|M||en hat
Da mit hat er verstört den aldcn rat
Zu Mentze al in der gudon stat
Mannig byderbman das claget
Wo wir hin faren adir flieszen ^
Sie mit äugen auf uns schieszeu
£sz sy in kyrchen odir in clusen
Wir armen wlszen wo behusen
Wan wir kommen for die stat
Manche byderpmann uns nach gat
Er schilt uns schelke und meyneyd
Das ist uns ye von liertzen leyd
Dar nach hat der schriber geworben nacht und dag
Mit das er die von den alden hat getriben usz der fctat
Die uns doch nutzer weren drynne
Esz muste alles gon nach syme synnet
Er hat gcfarcn mit dem sigcl her und dar
581
Des Wirt die arme gcmeyne wol gews^
Er hat verkaufft tU guide
Des stet die rechnunge in groszcr scholt
Der schribcr ist in dem rade gar werde
Manche byderbman sins libs uszer der stat begert
Daz were je sinen huren leit
Die er winter und sommer cleyt
War umb salt er nit dragen eyn langen huX
Er hat doch zu Altzey ein rittermeszig gut >
Hette er geschriben mit silber und mit golt
Er endörfft nit verdient han richem goldt
O herre got in dynera^trone
Gib dem schriber sinen rechten~~t6n
Den er umb die gemeynde verdienet hat
Des helffent mir bidden daz ist myn rat
O herre got und mylder crist
Sint du der aller obirste bist
Und alle die wornde hast erlost
Komme der erbar stat zu helffe und zu drost.
582
VI
Sranffurt an Mni^ Carl IL t>on
(Jn^tanb ju beflen X^ronbefletdung,
nebfl bec Stntmort beö Äbnigö* 1660.
^et B^itpunUf in Um wit (eBett^ erinnert an frfil^ert
Gataflrop^en ä^nltc^er Hxtf unb wem foDften ntc^t (et bem
feflen ©tauben an bie SrfüUung ber SBänfc^e Suropa'^^
bte 3Bieberetnfe|ung £ar(^ II. pcn Sn^fanb auf bett
S^ron fetner SSorfa^ren^ ber &tnnerung fi(^ barflellen«
2)tefer ^iixit ^atte au^ feinem ^atcrlanb oertrteben ^ wa^p
renb feinet 2(ufent^aUe^ tn SDeutfcblanb tn SSerBtnbun^en
mit S^anffurt geftanben^ unb ©efanbte bei btefer @tabt
beDoHmac^tigt. ©. granffurt: 2fr(^i». IL 371. ©eflo
^ri^er war bie S^etfna^me berfelben an ber {^eper feiner
S^renbefteigung/ unb ber 3n()a(t be^ ^ier mitget^eiUeir
@d^retben$ enthält fo manc^e^ auf bte93ejebenl^eiten unferer
Sage anmenbbare^ ha^ e^ in ^biefer ^in(t(^t ein neue<
unb verme^rte^ 2ntereffe Qminnt.
y
383
I.
« < t
Serenissime ac Fotentissime Fiex.
di ante annos undecim , et quod excurrit, propter
commissum in Regia, Diyi Caroli I. Magnae Bri-
tanniae Begis , gloriosissimae mexnoriae , person9
infandum parricidium, finitixni omnes populi, si
multis etiam longis terrarum spatiis diyisi , si omnes
tota Europa Principes tanto casu, non secus ac ful-
minis repentini ictu stupefacti ingemuenint, et dolo*
ris ingentis sui significationem dederunt, quin nemo
est qui dubitet , ubi fama percrepuBrit , tot myriades
animorum tam diuturna ferocia effevas, coelitus sibi
sanaeque menti redditas, Te regem suum, nuUa
armorum yi, ^ed solo Dei ductu ex resipiscentia
propria in patemum solium restituisse , omnes itemm
toto orbe Beges , Principes, populos, tan quam novo
sideris obortu erectos, retro et noyitate rei exper-
gefactos adyqlaturos, ut Maiestatis Tuae restitutam
sublimitatem demisse yenerentur. Sunt nimirum et
luminaribus magnis suae ecHpses, Begibus regnisque
suae yicissitudines et periodi,' sed Dens est, cui
€ura de omnibus, et inprimis, qui ipsum proxime
contingunt, de Begibus, qui illos creat, et arcbe-
typo se ipso usus, eflbrmat, interdum etiam, ut
aurum ignibus , aerumnis et casibus arguit et probat,
tandenfi tarnen , quamyis terris citimur , ut coelestes
mentes et diyino oraculo Deos protegit dirigit et
conseryat. Cui soli ut felix isibaec catastrophe^
quam in Magna Britannia uterque polus admirat^
acceptum ferenda: ita proximum est, ut diyinam
384
directionem hano In Maiestate ipsa Tua rerereamur.
Kos proinde inter tot gratulantium , et manus Tiias
perpetua deosculatioue defatigantium turmas, etianr-
solio Maiesiatis Tuae advolyimus , et cpiod illi , teste
Tertulliano Cbristiani seculi primoris , suis Principi-
bus, nos Maiestati Tuae expansis manibus, vitam
nimirum prolixam, Imperium seeurum, domum
tutam, exercitus fortes, senatum fidelem, populum
probum, orbem quietum, et quaeeunque hominis et
Tua TOta sint , de pectore conpreeamur. Eidemque
studia nostra ac ofÜcia promptissima paratissimaque '
kumillime offerimus. DabamusXXIYAugustiMDCLX
Maiestatem Tuam
humillime deyenerantes
Consules et Senatores Civitatis Imperialis
Francofurti ad Moenuni«
2.
i^arolus Dei Gratia Angliae Scotiae Franciae et
Hiberniae Rex , Fidei defensor etc. magnifieis nobili-
bus et spectabilibus yiris, Praefectis.. Consulibus,
Senatui et Reipublieae liberae Imperialis civitatis
Francofurti ad Moenum salutem.
Magnifici, nobiles et speictabiles riri, . a'mici
Nostri praedilecti. Litteras restras antiquo illo in
Nos amore plenas, ea accepimus yoluptate, quam
non possunt Nobis non afFerre, quaeyis communis
eins amicitiae testimonia, quam multis iam adultam
annis, yalidam usque et iirman^ conseryare quantum
possumus, satagemus. Neque quidem dubitabamus
unquam, quin pi^o mutui Nostri affectus iure, ntra-
qu«
385
cpie Nostra fortuua tos afBci patetemini , nee yel
vestra ipsorum causa omitteretis eo Nostro Nobiscum
frui bono , pro quo yotis olim tarn amiee contendistis*
4^uae vestra in Nos beneyolentia , ut Nobis^ grata est
et accepta ^ ita confidimus et Vobis ipsis in eo non
fore infelicem, quod parem in Nobis animi prompti-
tudinem inycnerit. Si quidem nihil Nobis post feli-
cem domi snbditorum curam ex restituto regno acci es-
cit dulcius, quam quod amicis foras possimus porro
esse utiles. Cuius ut secuti sitis, a Nobis estis
orändi. Quod yero superest, unun^ D. O. M. yene-
ramus , ut Tos quam diutissime sospitet et conseryet.
Dabamus in 'palatio Nostro Westmonasteriensi die
Septemb. Xyi anno MDCLX regnique Nostri
duodeeimo.
Yester bonus amicus
Carolus R«
a^wwff. STrtJit» m. X\. «> ^
586
I
VIL
SBriefc ütit fdtaüt-am ii)ttn
einzelner ^erfonenau^ i>er^g^en .34^^i!Uiiterteti /di^jrien
bem J^erati^geber btefer ^l4U9t^^txiü^U(!^ be^^alb 9l<!rf^
tDürbig i|U feptt/ loeti ba5 j^it|e{ijc^a(b^^ be|f ^ptje^ nur
bttvd) urfunbltc^e 93e(ege btefer ^(f.t^img- treu unb ma^r
ber ?lac()tunft übevUefert n^erben tonn, ^f |ln.b Stu^epuncCtC/
]&et benen berSefc^td^tfc^retier/ t^j&nt bammeln unb Crbnett
ber !tr(^(t(()en%er^anblungen/ @taatdt)ertt&()e unb SBaffetu
traten ber ^Sergangen^it ermübet/ gerne Dertveüt, fowte
man ju Seiten ftd|)^;f«eut/ baß ISrängen unb Sretben be^
J^of « unb ^(b((tgTC^ «fit 'beul frtebftc^en ^la% an bem
n)ärmenben*i^eecbeeinie(^mrt^(tc^en06ba(^^ ju vertaufc^en.
2n einje(nen {(einen Sügen fpric^t bie ©emfit^Itc^feit be^
Sßei(e$ ft(b «iu^/ unb foDte e^ benn fo ganj o^ne 93erbienfl
fe^U/ l^ier ein ECeine^@ittengemäCbe bem Untergang i|uent#
rei^en^ unbba^ rege Seben be^ (^fiif)(^ in ber eigentJ^ümfid^eit
gorm (ängfl entrcbn^unben^r rSeiten bem Sefer bar julieOen»
3o^Ann2(bo(fü. @(aubu rg i^am nad} eirter «
gIficF(id)en (Sf>^ mit SRargaretf^e 9. Sleffthad^ nid^i
(ange im tlBttwerftanbe fic^ befunbeu/ a(^ {^reunbe unb
9Sern>anbte i^ur jkDetten SJerbinbung i^m riet^en. 93ei
feiner erflen S^e toar bie 9Ba()C in bem greife ber J^eimatl^
ii{(bvänH geblieben/ nun befucbre ber S^elu(lige ba^ !2Cu^^ -^
(anb iux 36rautfd)au. 9iieU fro^e Sage ^atte er im iustkib^ift
li(bzn 3(lter in'3iug6burg Deriebt/ n)o er ben $ami(ien,^iyCipf<-.)
ter ätufhn.;nii^ ange{ef|en(len ^^atri^ier ad ^ertPoHbtrf iO
587
Utttitf tftin^erontcfa feilte hattet/ au5 bem UUnn»
ten ®efd^le4)t^ bev Ste^Cttiget t^erltel e^emal^ ben
Sfuftntl^afHnrbcM gtättienbtn ^fujj^Surg^ um feinem ^ater
3ol^dJt!iiJi>. ^(aufiur^^ ber fie jut ®attin mxb, in
ha6'ftitUu%tCintfutt ju folgen«
V9&)^ einer Steige i>on 3<i^<^^n (efuc^te er al^ SBittmer
i5g8'ffinc(fS^eunbe unb Sfn^e^&rigen in T(uQ6buxd bieber/
unb^ier mttrbe bem rei(6en ^reper eine^tingfrau oepriefen/
bie aua biefer @tabe a(flammenb^ in fnürnUrj geboren
n^ar unb (eSte.
93or i>ie(en t^rer ©efpteltnnen ^ei(()nete fid^ burc^ Tfn^
tnut^ unb &d}in1)iit U r f u r a auß. X>ectox 9!)?ar<(uarb
^re^er/ i^rSSater^ f^attt au^ feiner SSaterflabt 2fug^6urg
(ic^ na0 SlflrnBerg begeben, n^o er feit Dielen 3öbten bie
GteOe eine^ @tabtäb«^ofäten (Consnlenten ober Siädici)
Kef (eibete. Oft nannte mAn bat 92amen bei SSieberauinne^
on feinem ®eburt^ore, unb aSgeineiti ^atte m^on^amdfd
ber Stul^m feinet ^ol^ne^Sßarqifaft'b/'eihe^ ber 0r9^«n
(Selei^rten unb Staatsmänner fe'tneir'Sett/ oon J^eibe(berg
aus ffd^burc^ ganj !Z)eutrcb(anb mKreitet. Ttn biefe e^rem
i)olIe (Ermahnung n^iirbiger SanbS(eute fc^fcß in ben ^amiiien*
^ircfeln 2(ugSburgS bie @age von beS alten ^re^erS
fc^öner $0{()ter Urfufa ficji fo ^äuffg an, bap bie Stürf;
reife beS e^elufiigen ffiittmerS über 92ürnberg gertcbtet
warb, n^o bn (Vefanntfcbaft balb bce 2(niDer6ung unb
baS 3<)>t>ort folgte. 2)ce^ier mitget^eifte S3riefe wurbenr
in bem f urjen^ 3^i\<^^^^^ gefc^rieben , ben bie 3urfi<
flungen ber ju beginnenbeh*J^auS^altung erforberten. £)t>
S3räut nmrb oon i^ren SItern nad) ^ranff urt begleitet. 3^re
(£inl^e(ung auf bem freien S^(be oor Oberrobe unb ber feter«
lid^e^rnju^ in bie Stabt, gefd)a^ mit einer $rac()t, bie
in ber SujruSgef(()t(bte grantfurtS Spoc^e machte, unb bem
Keiic^t^um ^hti Bräutigams angetn^^txv toax%
388
I.
»on ©toubutg meinem ^etjlieben SunFet ju
^önben.
(sbler €rentfcj!er freunbtlic^er ^er$ lieber junfer €wr
fc^reiben fampt ber Fetten ^ab ic^ mit ^erjüc^en freiben
empfangen tinb Sur gefunt^eit mit freiben i^ttnnmcn
unb ^ab nit geren gebort bai €ur Hebe fc^mefier unb
fo^n nit tooü auff feinbt @ott ber almec^tig tooü <li
jur ^eferung fc^icf en nadfy feim gotlic^en miUen amen/
tDaä untf anlangt feinbt toiv gott (ob jimlic^ tt)oa auff
@ott mod unä }n beiben teilen langer erhalten. J^er) Ite/
berjunfer ber ^err Gatter beteuc^ geren gefc^riben fo ift
uni ba6 fc^reiben gar fpat ju turnen unb toiü ber
^ott am bor tDteber fort baß €S auff biä maü nit fein
f an aber mit €rff er gelec^en^cit »irt eö gefc^en.
Jg)eri lieber junfer mit ber fetten gib ic^ (Euc^ fein
ornung mac^t n>ie ir tooUt fo bin tc^ {ufriben toie ei
euc^ gefeUt fo gefeit ci mir anc^ bife fod fleiftg aufge^
l^oben fein toan Suc^ @ott jn nnß f)xtft fo fan i(^8
(£n(^ mit gelec^en^eit {ufieden bie ift mir »gar }n fiat^
Ii(^ / mit bem maUer bai if{ ferbig biß an bie f leiber
bie malt er noc^ er t>ermeinbt in ein tag ober lo foO
er gar ferbig werben/ id) f)ab n>oU forg toan eß nab.
fnm fp tt>er man fagen beägleuc^cn bet ber junfer tt>oll
{u franf fürt bef umen , f)et fo toeit nit jien birffen.
t&3ad bie armbenber anlangt ^ab ic^ nit b^f umen /
eß iH noc^ aüe ieit ic^ fi>iQ aber }u im fc^icfen.
^erj lieber junfer ic^ iDci« guc^ auff biß matt
tiiiS^ß mct ju fc^reiben ic^ bit €uc^ gar freinblic^ ir
n>i>at mit bem elenten fc^reiben uvUeb nemen. i^ß tff
389
i
in bev eitt ju gdnen. €<» a^tber xnali n>i0 'td^ä Keffer
machen.
nit mer ben feit ir unb €ure geliebte Don mir unb
meiner frau mutter ian^ freinbtlic^ gerif{ unb @ott
ben 9((mec^tigen in feinen fc^u^ nnb fc^irm 6efo(Ien.
Saturn ben 12. feptemmer.
I« g. äffe Seit
UtfuU frecrtn.
2.
I
©em (5b(en unb (^tentteflen So^an 2tbo(pl^en tton
©(aubutg meinem l^erj lieben wtteren in
^tanffurt.
(&bkt €6tent>efier freunbtHc^er ^er} (ie6er Dertrauet
;^uhf^er (iu(fy fepe mein treun> unb li^b 6enebeti
meinen gruf unb minfc^ung aüti licbi unb iutS juDor
€ur fc^reiben f)ab ic^ mit freiben empfangen unb tat
ou£ <iuv unb ber €uric^en gefunbt()eit mit ^erjüc^en
freuben Dernumen bep nnS flet tß taS mir bem treuen
©Ott ju banfen haben ber fcp ferner mit feiner genabt
bep euc^ unb unnd aücn 9(men.
Satf aber bie t)oc^ieit anlangt ()at ftc^ ber ^err
tatter unb frau tnnttev triberumb befunen unb mellen^
gleich geliebt @ott auff ben i3. 92ot>ember fein laffen
tt>ie ber fjfunfer ban aui bei Ferren Datter* fc^rciben
tpeitkuftiger Sememen toirbt
^erjlieber iunfer ani €urem fc^reiben t>erfie^e ic^
fo t>i(( ali nemlic^ bai ir geren t>or ber boc^jeit noc^
ein maU toolt i>erauff fumeu/ fo e^ gefc^e^en moc^t
toer cß geioiflic^ meiner greften freibt ^ine unb
»urbtenfic^ aöe bie meinigen (nicmaubc aujf genm
390
tntn) .^etil\(b erfreien ic^ toiU bii «i<^ nicItü^ommS
bitten/ funber ber ^offnnng unb {UDcrflc^t feitbifo^ ei
loerbe gefc^e^en können iDert ei#i ber ^nnUtikn sitae
nit^t ermange(en Iaffen> funteo f»^ atmen izti(S^nt
tin maü 6efuc^n biir<»i^ic^ ^aii mit^tHnQeh tomtt.
Un lUbct junfer fi^'Wtfl'baJ^btö dacfet ne<^ nct ifi
fumen ^aben fc^o« eüttit^ mad barnac^ sefc^itf fo ^at
man nni geantiDort fi^feA j ,^toerti$ aüc fiunt fo halt
e^fumptfoU eänad^i^rem (fegeren terric^t tottbm
i^ glaub ir n)erbt foott barmit 6e|}cbn. €£ ^at bie
©. reinerin fc^on ber frau mntut bef! tDegeu jugefc^ru
6cn unb bctttlic^ ju Derfle^n geben ba# man ir mit bem
breutffucf^ nit Dergeffen totü. gletc^ moO fie feieret
forg nit beberft ^et^ bie totiü ir t>or {eitUc^ an fte
gebarst f^apt
«i^erj lieber juncf er t»ai aber bie Demeter unb f regen
anlangt fo(t ir n)iffen baä tt)ir gar heftig barmit in tet
arn>cit unb fo t^U ferbig finen iDerbcli n>otfen n>it
au«bei(en. ^ * i ^ >
S)ie armbenter ^ab id^ empfangen bu tltic^^cri
lieber juncfer jum t^ic^flen bebanfen fteifingtiV }u fc^en
' an mein fc^mar) ffttibtfiet gefatfen mir boc^ tboU.
mit ber Heibung anlangt ift nic^t minber bai ^
^crr Dattcr gerne ein boc^ter tüie bie anber barmit
galten n>o(t biemeil ei aber biämalä nicb fein fann fo
f^at er fic$ Dertt)iaiget ein überig« jtt tbun.. 3fc^ f)ab
atbeteit 3 baffet ben (eibfarben ein ^(tgelben ein
fcbmarjen. Sjt baben »ir ben fc^neiber; im J^au« ber
mac^t mir ein fctifarben bama# unb i noc^ ei« barmit
icb fott in bie f iic^n ge^n uitb *a« ftU frin, ein roter
atla« ober ein fc^wrtjer bamitofl; feäu^ S^ bit ic^
ir müt mic^ Ivi^miäffen }tt*ni^em ir'am'be^em
391
;: , r .?>er§IieSfl<ri4f»^lt)^ juncfer ic^ Kdrff micj
tiU unberfi^en dettiJ^emn tattct mittet ju treiben
jjt^f^-ttrfnc^ f^atb totü meiner fc^mefiern feiner fot>iI
iT.imb fo ftatli(fy ^ema^t iß morben^ biemeir ir aber
i^nic^fa^oc^ ermant fo mnf ic^ gleich fo unt^erfientig
jf ifetniinb bjenn jnncfer umb£tn)a$ anfptec^n nnb}ut>or
freinbtUc^ bitten molt mir folget in f eit)ei|t .ft^e^ oufr
ntmen ben ic^ ed auf €nr ief^cuS mitij^\jxbt^ii!^ei
begeren tf)ut^ unb ifl ba& bie hitt f)e^iiffftt iif^dct it
iDoUt mir etfi>aä )u eim rocl fc^en t»üi euc^ geliebt
ۊ fep gleich (eibfarb ^er.. fUberfar^ iDamit ic^ mic^
beö offt^r iD^rHeibeö'jföttW. . . ^,f,.^ , ,v j
J&((})!| lieber i>crtri|ttlar juRcfe^r i^ bet t^oi^^^in
dr^jfe ibUt an (£inify. toieiitmü t»i^^miii^2 fi^i^jf^tn
bi^ mjc^ (ie6 ^aben uni> ic^ ^e miebernmb benerf i»püt
4c^.gerren t>pn euretwegen ein toenii &toai in kim
^reibtfiucf Dergunnen fo t$ Suc^ t>er gut an flicht
folc^eö (jiab ic^ Suc^ gef^rikn bie ti>eia tr eä an niic^
begert l)abt/ barnebett;iitt>ijg&^j5en 3uncfer, er tt)oKe
tnirä nit Doribe( auf n^emen^ Jff^ fc^reibe ei nit ber
meinung ba^ eß fein muf ^ft^fr eä ftct in aüe tt)eg
tl)un unb (äffen bep bem Jttn(£er. ber mag ei bamit
machen toie ei im gefeit.
fc^icf €uc^ ^iemit €urem.b,c^ere;i,:nac^ (i\xn vaai
meiner fc^enenleng mir ^aben .n|4t^,3jy|,jjjpben, funber
iDie tai menfc^ ifi fo i|l aud^. b(}^^ ma|J J^pf man fott
^ mic^ toilä @ott halt fei)cn mie lang unb fc^en ic^ bin.
i. i ri >$J>er,öberfc^icif ten toeputrauben; |>aben mir mit
frcÄ^ ^Fi^tt unb t()uen \xni ber felben jum frcinbt/
lic^flen ^jcibanfen xoan mir €tm(\f feljamd befumen
moUen mir ei <l\xd^ auc^ mit t(;ci(en.
®aö mein .Coi^ticrfeit Sur iungjlen boc^tcr fo
moögefeWt ynb fie im fo DiK €()r erjcigt i|l mir gar (icb.
1
i
592 ^
iQff fle ti nur bapffct f uffen ^ ^i(ft mir @ott ju ir tc^
toitt irä boppeft tDiber qcben ,
Die fc^uc^ bie ic^ ^aben mu< jum auffite^en/
tDitt t(^ mit Srff em machen (äffen auff b<iä bef{ fo manö
IciXi gfeic^toott fle ^ie nit 6reic^(ig feinbt.
^er) lieber juncfer t>or 6efcb(uä 6itt ic^ noc^ etn<
<iM nemlic^ ^f^r tDoUet biä mein fc^Icc^t einfeltig unb
6ef|e< fc^reiben/ loir ber bef{en €in^ ouffnemen bett
i(^ eä treilic^ meine unb auff ofnem ^erjen fc^reibe
tDoOet eä auc^ toiberumb €iner anttoort betDurbigen
toettc^e ic^ gleich n>o0 titt lieber munbtlic^ atö fc^rtft^
(i(^ b<^^cn ^of^-
nic^t me(^r ban n>aä Suc^ ton mir tberjeit (tefr
unnb öngenem i(l ^iemit fepe ber 3funfer fampt feinen
^erjlieben fernen unb boc^tern ju t>iU J^. t maff
gegrifl unb @ott bem SfUmec^tigen ^uc^ unb unn<
üUen bcDofen. S)atum ben lo. october ju nerenberg.
€ur gefrepe im ^7 fo lang ic^ leb
Uvfula freertn.
3.
2)em ^t)(cn unb S^rcnöeflcn So^an 3(t)o(ff »ort
^(aubucg meinem ^ecjtieben iuncf er un^ uxxtt
\xi ^ranffurt.
@blcr erint)efler freinbtlic^er bcrj lieber /unrfer. €ucl^
fep mein frcinbtlic^en grirS neben lieb unb treu ju tor*
gur fc^rcibcn ()ab ic^ mit frciben empfangen unnb €ur
unb ber €uric^cn gefuntbeit mit f)erilic^en frcibeti
i^ernumeu/ n^aS mic^ unb bie meinic(^cn an(aucbt
babeu tt)ir bem lieben getreten gott {u ^OiX^^^w, ber
>■ f
595
terle^ fcrmr fein gertabt ju 6cibcn teilen Sfmen.
ferner auff eurem fc^reiben ternim ic^ ba« e« nit fei«
f^an baä ir noc^ t>or ber ^c^jeit bin auff fumpt/ ba<
^abeu tDit^ nif seren gebert, bin nit (gar jufirieben,
t)ab gen^Iic^ vermeint ir mert fumeu/ %ok mic^ auc^
b^rjlic^ gefreibt/ bin auc^ offt an baö fenf{er selofeh/
tt>an ic^ Sttoaä (>ab boren reiben ober faren , nun tfl
e« afö t)er9eben« gei^effen/ uufer lieber %ttx 0ott
Deriet; und aUen gefunt^eit unb b^Iff und mit freiben
i« famen.
mad aber ben f ran) w\\M%i i^yx ie^ mi(^ berilieber
juncfer bocb unb freinbtlic^ bebancfen bad ir micbd
\^Ci'^i miffen laffen icb bencf n^oU n)ir merben Ditt grober
fep Einlegen meiff tDir bie breic^ brnnten nit miffeU/
ben ed aUd brunben anberd if{ aUd bii^obeU/ icb bitt
eucb ibr moKt ^^n fran} machen. (äffen n)ie er fein fotf
itnb und )u f($i€fen toie ibr Jc^;reibt/ unb mit bem
anberen franj ^<ki mic^ bie frau ni^Iin berieft tDie er
fein foH unb ()ab ^v^ angefrimpt mit gulten fpangen er
foU n)oH recbt gemacht merben. mit ben breitf{ücf bin
tcb tooU {u friben bad ibr mir nicbt fcbreibt n>ad ic^
nemen foB t)ir mtxxi^ fcbtoeflern ben fie loeffen nit
fagen tt>ad fte b<tben n^etten icb ^^^ forg icb nem %\\ t>i((
ober }u menig/ \^ moUd geren recbt macbeu/ id^ ^ab
Dermeint ir fo(t micb toiffen (äffen x^^i unb n>ie t)i((/
toad bad meinicb CiXiX^x^<jX ^of icb <<$ ^-^1^ machen ^
bad icb ^<^^ f^'Ibig »iberumb öerbienen fin,
Jg)eri(ieber 3unrf er icb ^K^^ ^^^ «in groffe bitt <iXi
eucb t>on tbegen ber fcbuc^ n)an ic^d bubn birft unnb
\) SBargret^e SS ff er eine franffurtifcfie ©efcbfet^terin,
an 3oac^tm 9i ü | e I tmxi ®(fc|^(ec(t(r in 9iürn6erg
t^er^eurac^et*
594
r^rVtifiin ff im arflem mfftoolt nemtn. €< tff a6cr !bo<l^
tili fd^anbt bat idfy euc^ mit fott mieten ^ f an cS abet
; ; nUt umbge^n / tc^ ^a6 fc^uO ni4c^en (äffen ^ unb N6tf
pie frau nt(^(in fe(>en (afen/ fof^c^ fie fie baugeii gor
nidfyi unb fe^n auc^ gar %toiy^t miffen gar. Ileus
fein/ man toev tnitfy fünft gar ferer aufflac^en n^t^^ot
mir graten ic^ fott bem ;3uAcfer f($rei6en nnjb bieten
tai fte brnnten gemacht tiKvben t^eid fie breuc^ttg
• feinbt it^ifiu mani beffer machen ben ^irrobcn/ ben
manell)iigar nit trecft/ fie ttoUen mic^ auc^ gar ntc^t
t^erfie^ iMn ic^ i^n fc^on lang:bar,t>on fag/ fo t>erfle^
fie mic^ boc^mt/^ab gleich tooü M<fy nic^ fein geffex
' tfcttf fc^icf enc^ ^iemit ^erj lieber iuncf er a bucfatcn
. bitt en4 tr moUtS burc^ Snr mecft Sinne loerric^ten
laffen i^r btrft nic^t bar mit gemit fein ic^ beger« *gar
nit/^^ebirfen nitgar fiatlic^ fein. ۊ fen g(<i(|)bie
n^apei« Dber aber bie namen g^ Mrffm auc^ ntt giToff
fein ttnb- fiil (ang. ■ :■' '
£)ie'fVan mntuv lefi mtd^ bitten^ i^r mit xH nit
teribed ^aben ba^ fie euc^ nit antbort auff enr f^uis
ben fie ^ab je^ nit toeitt/ fie ifl gar unmif^g/ ein anber
maü n>e(( fit antworten.
<i^er) (ieber jnncfer ic^ ti^eii Snc^ nic^ä }n fc^ret/
ben ben geffert bin (^ anf ber (^^eit gefi>ef|N?n ba
^b ii^mid^ MU kibtn miffen -jbiaoeiK i^r nit ^ie feit
unb anc^ nit ^er tnmpt*unb t^at m\4^fX>ct m|e0 Mn
cnrct tt>egen f^cm geftrt.
« ;-: - -.r.V. ••. ■ • '■ ,-.
2) S)te ^rautfct^ufie/ bie na(b bem ^oc^seirff^moiirf'ben
Sung^eftfOcti/ aftem J^erfommen gemäg/ ^u X|iil;^uri
beit, mii^ttu* litten toic^tigen ^rtifel it| lbim*imm9p
Pü . ^ • ».. /
395
i^ miß cn^ auff big maü nic^j mc^r m fid^eü
den ic(^ ()ab nil tmfyc miü, tc^ muff auf txtf)»ij^idt
ge^n.
ttit mc(>t bcn feibt i(>r unb aö bie €un4«n »oti
mir itnb ber fvan muttcv unb (riebet unb fc^/ier
{u r)unber taufent matt freinbtlic^ gerif{ unb @^ott bem
almec^tigen in fein fc^u} unb^fc^irmt^efotten.
Ux groffer eiU.
€ur getreie unb lie6e fc^»arje^ fo Imi
tc^ Ie6 im ^er§ett Q7
U tf f u t ö f i: e e V t tt. " ' "
S)cm^ Söfen «nö @^i;ent>e(len 3o^an 5{öo(ff t)on
Haufeutfl nieir^^b ^er j ficbcn juncfeip.
@b(er S^rent^efler freinMIic^er j^erj lieber juncf er eu(|
fep mein freinbtfic^er ^vn8* mit foinfc^ung atter (ieft
unb trep iut)or,
eur fc^reiben bab. ic^ tDoff empfangen unb €ur
unb aU ber Suric^en gefunbtbeit mit ^er^Hc^en freiben
t>ernumen , toai mic^ unb bie meinic^en anlangt fenbt
tt)ir iott lob unb bancf noc^ {imHc^ tDott auff ^ gott ber
almec^tig erhalt nni (enger ju beiben bellen nac^ feinett
gediegen toiüen unb fbottgefatten amm.
richten it6«rein|ltmmenb r^^ppa.j, fyxtpau^i^jtfyuv^n
&tttitn i^vev SSrtefe ber Siteifeic (Nm in immer tvecfii
fdtrber ^rm fic^ leidenbin (Bemanb ^eber toeibü^tn
6ee(e) tucf^t wiberfiet^en , fie n<nn( ftc^ ^ter fcfitvar}/
um ben Bräutigam ium SSiberfpruc^ ^u tivingen»
396
toüi ahct €ur fc^retben antongt bavin it fc^ret6t
in fpiren mein Iic6 unb ^e^orfc^am f)ab ic^ mic^ nit
lang befunen bietDcid bie jett nunmehr furj if{ itnb ^ab
tfr mt(^ unb meine fc^n>ef{eten }imlic^ in benn beittcf
friffen^ boc^ nit ber meinung bai ci aÜ n>ec^ gefc^e/
unb if! ber n^egen ^erj (ieber juncfer €ur befelc^ unb
ge^orfam gar toflfumfic^ t>o((6rac^t unb t^u tc^ mic^
unb meine fc^toefierin jum ^ec^f{en unb fteinbtlic^flen
bebancfen unb n^eUen toit und €in @Dtt toxü halt
muntlic^ auc^ bebancfen^ ic^ ^a6 auf baö auc^ D^tt
gefe^en bar wn if)v fc^reibt baS bie pferbt auc^ fc^on
gerifl feinbt.
t)off ic^ »ert gurem 6effelcl& nac^ fumen fein, ba«
tftr ber aeftrlic^en reiff »ert iber ()a6en fein, ben e«
mic^ gemtfflic^ auc^ f<fytoet mir an fumen, n^ann i(>r
ton meinetn>egen fo groffe gefa()r fo(t audfte^n.
^erj lieber juncfer »ir f)aben auc^ geren gebert
bai ibr noc^ ibn ber (ejten berberg müt ju und fumen,
ben €i in ber mar^eit tooü beberffen tt>irt, und nac^
atter gelecbenbeit ju berichten &ott ber almec^tig gebe
fitcf unb beitt unb ^e(f und mit freiben binnab bie Ie$
ttac^t^erberg foR fein f{ocff{at, ber b^vt t)atter »irt
euc^ auc^ bericbten barnacb i^r eucb in ricbten bapt.
aiuff bi« matt nit mebr.ben feit ibr J£>. I. juncfer fobn
Itnb tocbter t>Dn mibr unb ben meinicben ganj freinbt/
(ic^ gerif! unb @ott bem almec^tigen in feinen fc^uf^
unb fcbirm befottcn.
in groffer €in
er.^g.folangic^rebim ^ ^
fc^warje urfula freerin.
597
VIIL
Sodann ^ieronimu^ ©teffan t>on
Crottfletten, ©taat^gef an^
öene.r in berS5afli((e,i635 hU
1637^
einer ber angefel^enflen unb retc^ften ®efc(^(e(^lerfami(ien/
6(()5f ju Sranffurt am !l[;?am fett bem Saläre 161g unb
®tabtfc^u(t^etß fett bem 3<^^te i634 jeic^nete ftd^ aK
einen ber tl^ättgflen ©efc^äft^männer im i&tenfte fetner
^aterflabt mäl^renb ber gefalgroonflen Specke be^ Sojäl^«
rigen ^riege^ aui, unb ii^urbe ju ben mid)tigflen 93erfen«
bungen (et hm a6ivec^fe(nben SSorfäden biefe^ Seitraum^
SeBraud^t. 3m Sfugufl be^ 3<if)re^ i635 f^atu ^rantfurt/
ten ber fc^mebtfd^en @ette nad^ ber 97i)rb(tnger ^d)iad)tf
jtd[) n)teber auf bie be^ 9{etc()^o6er^aupt^ wenbenb^ hm.
fc^mebifc^en ©enerat % t j t ^ u m mit ©ematt jur fmaumunfi
feinet SQßafenp(a|e^/ ^acbfenl^aufen^ Q^wun^zn. £)er ^ar'
bina( de Richelieu, ber S3e^errf(^er Sratifreic()^ unter
bem 0c^attenfoni£ie Subnug XIIL bereite tn früheren
geheimen ^erbtnbungen mit ber j^rone Schweben/ war
Bereite in bem 90?at) bejfe(ben Sal^r^ butc^ eine SivieQ$0
ertlärun^ gegen Spanien a[$ geinb be^ «i^aufed Oef!er«
reic^ auf bem großen ^rieg^fcbaupla^ aufgetreten ^ unb
l^te(t ftc^ für bered^tigt^ jebe^ S3ergef)en gegen feine ^utit
bedgenoffen j^u befttafen.
O^ne hu ^er^ältniffe ber 9tetcf)^flabt nä^er ju fenneU/
]^ie(t man an bem franjoftfcben «i^ofe hzn ®d)u(t^etgen
®teffan 0. Sronfietten für ben erflärte^eu @^^^vc
398
hex fc^webifc^/fraiiiofifc^en^art^ep, unb feine SÄutl^fc^tÄ je
für bie J^auptüerunfaffuiig be* von gronffurt «tgriffenen
pelitiid)zn SBenelgmen^. ?fli(t)t$ ÜUH a})nUnb iM ber
6c(u(t^!# feinen etnji^en sijä^ngen @o^n/ ber eben
erfi bie arabemifc()e Saufboi^n beenbi jt f^attCf nad^^xantttii^
reifen / um ber aa^enteinen ®itte jener un\> b?r fet^enfctfn
Btittn semäg in fremben Sanbeti ^rfal^run^'Unb fßien^fy^ttß
fenntniß ju fammeln. £)er Aarbinat beniiilf bte.^effigetw
l^ett^ burc^ bie Sinfperrung biefe^ jüng(fn fd^tlUffen
SRanne^ in bte SafliDe an bem 93ater Slad^c für beffen
i>ermetnte ©taat^oerbrcc^en ju nel^men. IDer ©efongene
l^ätte ol^nfel^lbar/ luie fo ntand^e^ anbre ©(^(ad^ecpfer berfran«
|(ftfc^en 9>oUtif / ben ^rS^eren Z1)tii feinet bebend ^inbur(^
ben 93er(uft feiner Steilheit Betrauern ntüffeu/ wenn e^ ber
unermüblk^en Zf^itigftit feinet Steifegefä^rten ni(^t jüTeje
gefunden wäre/ ju feiner Cc^Iaffun^ bie !](7?tttet ju ftnben.
Conrab ^teitif bem ber Stei^fd^üUf^ei^ feinen &cl^n
iur S^^i^ung untergeben un\> nac^^ranfretd; {ugefe^cE t l^atte^
jetgte mit 2(ufopferund feiner Werfen einen Stfer, ta^
Unglfitf be^ jungen Sronftettenju beenbi^m/ betaKein
fc^cn i^n t)on ber fdl^ä^barflen @eite bar(le(ttl Ifu^ ber
2(i»tobiograp^ie biefe^ 9}?anne^ (in ber ©ammfunji be^ ^er»
au^geberd biefer 9$(ätter UfinbUd}) n^elc^e auf ba^ einfä^^k
unb l^er^ncOlle feinen 93ieberf(nn entfaltet ifl ber nac^fotgenbe
Äuffaft entlehnt.
3um ®dl)(ußnur wenige Sorte über ben SJerfaffer ber«
feKen. Sorirab®tein geboren 1604 ju ($repenfe^en im
$x&fiid) ®orm^*Sauba(:^ifc^en / ^ol^neine^ bortigen Sinwc^;
mx$f ^atu in (SU^tn unt SRarburg ll^eefogie fltübirt/ unb
würbe 162S al^ Sebrer an bem ®;^naftum in ^tanffurt am '
9Ratn angefleht. i633 legte er biefe «Stelle nieber^ utn mit '"
temfSSeniQm, waö er inbeffen burc^ ben angeflrengtejiin '^
Sf^i§ fftbft in ben aRe^«hfk\hit)W txv^^^^xvV^X^ , \^\xtmben *
S99
tatittxnfxd) au^^uf^HUn, crftjti feilte ;&Hibten in 8etben
fert/ turcbreißte benn «i^caanb/ Sn^Ianb unb Sranfretc^/
unb fuc^te burc^ bte gr>e @parfam{ett ben geringelt
$6e{tanb feiner ^affe ju erfe|en* 3n ^rantreic^ fam er
mit 40 !Ket(()^t^a(ern an^ boc^ verftc^ert er feKfl ba$ er
eben fomo^I wie feine reid^e Steif^gefci^rten burc^^ufcntmen
verjlanb^ »benn i^ wuf te ini^ ju fc^icfen/, »unb mad)H
>»mtt bem il!)?aul einett TfrcVrb/' bap torr t90<^ent(i(^ Dier
»Sl^arfreitage l^alten niofften«J "^
3^1 ^^xU ü^erna^m er bie Sfibrung be< iungeti
€ r n (i e 1 1 e n ^ bte |u ber folgenben <Bef(^t(^ttferidi^(un0
(eiteiV:
•j.'
:-J!|r
.)••:
i *
.-."f
■I
4<K>
^ti nun mittet B^it mic^ ber@t>tac^ funbi^ gemacht/
tffcte id^ barauf eine Steif burc^ bie $rot>in}en bei
Stinisteitf^i. diad^ glücklicher SJernc^tung berfefben^
ttnb scfunbter fRndfnnft nadlet ^atiS fanbte ic^ bat
fetb^en ein @c^rei6en t>on bem J^erm 9ieic^äfc^ult^eifen
iu ^tantfntt Rundet Jg)ieronimo ©teffön i>on
Cronfletfett/ bartnnen er mic^ h(iti)e , baf / toeti er
feinen ©o^n in ^ranfreic^ ju fc^icfen t>or^a6en</ tc^
t^me bie ^reunbfc(^afft ex\e\%en, nnb gemeibten feinen
@o^n in meine Sonbuite nehmen/ nnb biS jn €nbt feiner
tor^abenben 9ieiß nnb Erlernung ber@prac^en/ gegen
fBerfprec^en einer gnten Stecompenj , bei x^me Derpiei^
%en tDoUte. SESorju in9(ntn)ort^ mic^ gntmiOig erbot^e^
anc^ baranfSfnnrfer 3o^ann ^iex^nimni Qtefi
fan t>on €ronf{etten ber ©eftn ben iS. 5tt(p Anna
i635 }n ^ntfc^en t)on @ t r o f b n r g bei inir }u |)artS
«nfame.
9!ac^ befc^e^ener 93eftc^tignng aUe^/ jfo notabel in
nnb anfer^aib $ariä/ nahmen n>ir nnfcrn SBeg nac^er
Orleans nnbt ferner^ ber Soire ()inab/ gegen bie
^Dicton nnb tf)äten uni in bie £ofl }n Sonor 4 in
einet offenen J^erberg jnm »eijfen ?Pferbt, barumb
tt>eil tDir bergef{a(t t)on ben Seutfc^en^ ber @pra(^
ium beften abgefonbert nnbt bann n^eiU wn tornebmen
reifenben 2eutf)en t>on ober nac^er $arii ober fbnflen
inä ^önigreic^ z bie in gebac(^ter J^erberge tibernac^teten^
immer toaß befonberep nnbt nett>eä ju boren tt>ar/ lebten
a(fo bie $erfon monatlich für 521 ^ranfen; [barinnen
aöc 9lot()borfft mit eingerechnet, gar föfMie^.
Sonard ifi bie Spanpt^abt beS J^er^ogä de la,
Trem Ott! 11 e, ba W^^Sji U"^ tiUl ©c^Iof (Mtc^ ber
401
^€tffOicn ^citäinif i^, unbt in bie loo früntSflfc^ir
^i m^nu aber f^fc^e^ unfet guteJ (eben nur tu
in bie funffte tDOC^en / ba an exempt de» gardes du
Roy, mie er ^c^ nennete^ t»om Cardinal de
Richelieu, uff erlangte mfunbfc^aftung unferer/
unf ^eim(i($en unb in ^öc^fier ^pK mit bem befelcft
nac^0efc^itft tDOrben/ baf er Monsieur Steffan de
Cronstetten, Gentilhomme allemand, t^on Souari
abholen / nntermegj mol unb beo betf ^iniii tIngnabC
freunbfic^ trüctiren unbt nac^er ^avii in bie %af{ii(e
führen fottte. S)er fam 8(benbä ben i5. @e)>tember
i635 in bie ^erberg in @ef{aU eine« &a^i, unb ba$
fein fO?enfc^ beffen @ebanfen l^ette baben Föntten.
JDerfelbe nun Farne ben fcfgenben SD^orgen be£ 16«
®»e})teniber< fe^r frübe in 4 Ubreti mit unferm ^ofii
tDttrtb/ für ba< M<^ment/ n>o »ir fc^liefeu/ (iefe ber
®ürt^ anF(o)»fen/ unb ali ic^ e< erfl ^öretC/ unb fragte/
ontmorten baf er ba toebre / icb folte bocb ein tDenig
aufl^^un. $Der Slbgeorbnete aber f^atu ben ^itrt^
{utor be9 be< ^iniii Ungnabe/ ia bep leib unb £eben
befc^mo^reu/ {U t^erfc^affen / baf er Monsieur St ef-*
fan getieffert beFtfme/jmafen ber gute ^ann^ üli
tDir ben ^bfc^iebt t»on i^me tta^men^ ^er(^Iic^ bctümt
mert fe^r mimte, fic^ befler 9}?afen entfc^utbigte^
unbt anberf{ nicbt meinete alf meid ber Föniglicbe S(bge#
orbnete folc^en €rnf{ gebraucht/ ei toüvbe bem guten
fBerarrefItrten ben Fopf Fofien. 9((f icb bie ^ammcrt^iir
auftrete ffebe ba ttaten mir a(äba(ben n ^erfonen^
febtx einelpif{oI in J^anbten entgegen. ;^c^ erfcbracFe/
toie (eic^tlic^ )u exakten/ ^nm tobt unb t>ermcinte^
feieren unterfebenen MeberfaO uff 90?orbt ame^^ffen,
C^ ii^ aber iu.^ortett Farne / fragte bct %^%iviV^9«v5t ^
402
06 t(^ Sieur Steffan de Cronstetten t^e^re?
3c^ forte fo nid^t erfc^recf en / ei mürbe mir hin (c iMf
Sefc{)e^en. SBorduff i^ bett SB3nttf) aufäße/ tDelc^er
mir fein SBort ju onttoorten mufic. 3fc^ antwortete
tinb begehrte fetner fragen nttb ttt dett>d(tt^atigen
UeberfaKd Urfad^en. €r repetirte feine t>ori9e $rage
mit ^ermelben ^ ba$ er f öniglic^en 6efel(^ h(itu , ben^
fe(6en in 9(rreft ju nehmen / unb nac^er ^aritf )tt (ringen,
fjfc^ bargegen berieffe mic^ nff fönig(ic^e ben teutfc^en
im ^cnigreic^ ju reifen gegebene ^rep^eit^ unb fagt<
;3fa ic^ toe^re berfelbe/ l^ette aue^ 'n>itnfc^en veüb^^n,
baf 3fttncfcr ©teffan nur eine ^albe @tnnbt1SegS
ton mir gemefen me^re. 9(ber ba tt>ar ti tiergebenf /
ba^ J^auä n>ar mit me^r a(f soo ^erfonen umbfienet>
unb t»or ber Cammertbnr ber Prevost ^w, Touarsi mit
in 3o archers. ;3f(^ protef{irte noc^malf iiber Oematt
unb begel^rte ben föniglic^en befelc^ ju fe^n. 2)ett
itberreic^te er mir mxi Reyerenis, ber toar Ut'^xi^cXii,
bdf nebmlic^ gebac^ter Exempt des gardea befe^fc^t
IDe^re/ le sieur Steffan de Cronstetten, gentil-
Homme allemand, mo er benfelbeu im ^(»nigrcic^ am
treffen miirbte^ in föniglic^en @emarfamb )u ml^mtn,
unbt nac^er $ariä in bie SBaflitten bem Gubematoru
berfeiben {u (iefferu/ mit Loujs unterfc^rieben. ^c^
gabi^m mit untert^cfnigfiem respeet baf Rapier tt^ieber^
unb burfte fein n>ort bargegen fagen. 9)?ein fjfuncfer
©teffan^ ber im %tXX liegen pliebeu/ fragte mic^/
iDeitt ^r ber (Sprach no($ nic^t f isnbtig/ n>a< baj me^re^
ef n)ürbte meil er feinen *St^mtXi fo oft ge^ret/ tieb
leicbt i^n antreffen. 3fcb f onbte barauff nic^t pergen/
fonbcrn fagte i^m ben f öniglic^en befelc^ / mxi guter
SBevtröftund / H^ i^^ ba« gertngpe ju 8eibt nic^f
403
«Of i^f aui iuUm &cff^i$en dOer llnfc^ufbt fägte/ er
fvä^t ni^ti havna^. S)a fagte ic^ Um föntgfic^en
Stbgeorbtieten / ba$ er unb nid^f ic^ berjentge n>e^re/
ben er f)aben tooüu, unb 6at^e fe^r ^tö)^ bäf er'f^me
nid^ti (eibtf geft^e^en laffen motte. tOJorauf er mir
6efd^(e i^me (Steffen/ fi>ei( er bte ®ptü^ irtc^t Der;
flftnbte an)ubeuten/ bof er befelc^ ^cttc^ t^ne unter/
t»^9i ufff 6efle itt traf tiren bep ^o^er ®traaf. SScIc^em
nac^ ti^ir anf bem Sofament mit einanber in be< Prerosts
0ber Sfmptmannä <^anf / in @(eleit^ me^r ali loo
fieii)afneter3}?ann geführt/ attbaeine flattlic^e ^itta^S
!D?a^(ieit bereitet/ mir aber fein biffen nic^t fc^mecfen
»ctten. SBe9( tann in bem fönigücben 9)atent mebrer
9)erfonen nic^t/ a(f aQein ^fnncfer (Steffand gebac^t
iDar / a(f f{ettete mir ber Sibgefanbte frep / ob ic^ bep
bem gefangen pfeiben/ ober aber per posta t>oran reiten
wolte, unbt feine Uß terarref{irten ^rep^eit aufbrin^n
f önbte. SBelc^eä (t)tere ic^ t^tte unbt bem 9(bgefanbten
ben Derarre|{irten nfft getreulic^fle nocbmafä befa^fe.
fti f onnte mir 3f uncf er @ t e f f a n bernac^ nic^t genugfam
räumen/ tDie er mit So archers begleitet/ loon jebermann
ff f}>ectiret / nnb fürfilic^ untertDegä tractiret n>orben^.
Sfber bem Preyost {u Touars mufle ic^ bie 9)?a^({ett /
baioon mit boc^ menig genof ett/ unbt t>on ben f öniglif^en
Stenten ^ette be)ab(t n>erben fotteu/ treuer be^a^fen/
bem alttn S)ieb. 3f(^ name bie ^p^ i»on @aumur )n
Stacht unb tag hiS naiver $ari<. S)a mar aber feint
fHubkn^ fonbern muf te bie @en>a(t über un^ ergeben
lof en / f lagte @ott bie 92ot^ unb befalle i^m Me @a($e^
€< Ifdt jebermann ju Touars, toeil ber 93erarreflirte fo
^artf Dertoac^t mürbe/ gemeint/ ti lottrbte t^me ein
Rätter ^rojef balbten gemacht merbeu/ behalten au(|
^ntf^v J^po^tf ein €^ut(&<feW^vt xi^t\'^^<v^^^^
404
mit tin^ nac^er Tonars fommcti/ fUfy meiner Conduite
untergeben ^tte, nnbt bei nni im Sofament tooffmu,
aui eingejagter Sorc^t ftc^ auc^ baiben ^intoeg^begeben*
£< t^ermoc^te aber ber unfc^ulbig 93erarre(itrte
btefer 93erbaftung ntcbt entboben fepn/ fonbern
tonrbe in bie fbafliUc gefubret^ unb toölu anfangt
fc^mer fatten/ baf tc^ i^n befuc^en börfen/ bif enbt^
(ic^en Monsieur de Bouthillier, mefd^er ber Q^tit
noc^ bie S^arge einei Secretarü Sta^m umaluu , fon/
flen aber Intendant des Finanees i^ar^ uff meineibnte
überreichte @u]D))(ication mir Derfproc^ett/ baf J4
fettere €rlaubnuf in wenigen tagen ^aben / UQb befV
toegen mic^ ait ber SgaffiUe anmelben fottte^
S)ie ^Jaflitte if{ ber Uralten Königen in ^ranfreic^
erfte ^o^nnng gemefen/ unbt mit 9(4t SRunteln bicf
onfgemanertei @c^(of ^^ ^xi ber SO^auren ber Qi^ti
%^x\i, @t. %xii^x(i\®^^tx<, mit einem Kraben/ boc^
o^neiSaffer^ bat fein tac^^ fonbern ifl oben gan(^ eben
innH@pa)irgang. 9(n|e(^o iflä bei ^Önigä @efen(fnuf /
barein nic^t geringe/ fonbern; @tanbti|>erfonen/ fo m,
bem ^önig nnbt beffen ^i^i fic^ i>ergrieffen ^aben^
beiucbtiget toorbten. S)ief er Seit loaren in 60 @efangn^
barinnen/ nnbt mirbt bai ^anf mit 2 Kompagnien %v^
$ttjben>ac^t. Die Urfai^ aber/ toarnmb Monsieiii^
@teffan gefe|t n>orben/ fonnte ic^ gan(^ unb, gar
nic^t erfareu/ fonbern e^ n>iefen mic^/ uff mein unabf
Vk^x^ti fragen / \><nmi beö 93erarre^irten @ac^e ivj^}^
ficiret toerben möcbte/ äffe föniglic^e Hinistri an ben
^öntg / als ti>e(cber folcbef aUein . n>ttf{e / anc^ ber
Cardinal de Richelieu felbfien / .toef C^er bO(|
beneben einem Capu^inermönc^ ^t^Mi Pere Joseph
bU ^e^terung fotpo^li beä £önigrei(^« a(f ber £rteg</
/öi^^cii an^cr bem Äijniftx^x*^ ^<i^ ät^V^ w^ ^xUein in
405
J^anben, bot Äßnig o6er nur ben 6fofcn Titul führte,
tbelc^c fürgaben ba$ fte bie Urfac^ bei fUvxe^eS ntc^t
futificn, foftc fle m« fofc^en grögen unmoleflfrt laßen,
e€ tDc^rc ;a ber befangne n>oM tracttrt/ toai tc^ bcntt
fo fc^r jn tla^en f^ctte. SSBie münc^ unnüffcd SEßort
^a6 fc^ DDti ben flo(|en J^offc^ranien , ben n4frrifc^en
Sralcn, au(^ fonften Don anbern, unb etlichen tentfc^eii
fc(6f!cn in publicis congressibus etnfreßen unb fc^Incf en
müf en. ^a toav ber @c^uft^eif )u ^ranffurt ein
!Serr4ft6er an ber ^art^ep / unb Urfac^ be j Accommo«
dements, tt>e(c^eä bit Qtabt mit bem ^aifer troffen,
ttti^nn mttfle fofc^e^ refTentiren an feinem @o^n. ©ie^e
ba , baff n>ar bann bie Urfac^ ber 6(efengf nuf . ^te
närrifc^ aber unb un^erflänbis biefe aj^e^nnngy unbt
bo(^ bei bem 4)ofe tief eingen>ur(^ett mar, baßnemlic^
ein 9tei($fff€^u(t^ef {u ^ranf furtb eint fo absolute
Potestaiet, alf mann ba vermeinte, bei iDeitem nic^t
^abe / mnfie enbUd^en J^er(^09 Sern^arbtf ju
@ a (^ f e n %nxfiu4e ^uvdfylauifyt ge felbfien Der^
ftc^ern.
3f(^ iatte aber, nac^bem ber J^err 9teic^f fd^ult^eif
@teffati t>. €ronfietten ju^ranffurt^ biefe böfe
3eittund feineff etit|i9en ®o^nff ^efä'n^nuf erfahren/
bcf megen mic^ in Schreiben gebet^en, i^ne bo(^ in ber
eefän^nn^ nic^t }u Derlafen, inS(ntn>Drt^Derfpro(^eQ/
baf weil i^me feine S^er^aftung bep mir jusefiaubten, ic^
ib^ibererlangung feiner Srep^eit, meiner nic^t f($onen>
fbnbern mein £eib unb ^Inth borju toa^en toolfie»
S)eßn)e0enic^ bann ofterma^If mitnic^ gerinser Sebenf^
Sefalir, bie i^ bojt^ ad auf er 9(($t gefegt, bem föni^^
fielen unb bei Cardinais de Richelieu Jg)Of in bie
$rötin|ien in ^anf reic^ nachgefolgt / unbt mnb bei
unfc^umg 33erl^afietcn ^ep^eit unabiäfig foHicitirct
406
tinbt ümc^altm ^abe. €« nxtf aUt Sttflcü, ^üf)t
unbt 8(rbett aü UTseUn$, ttnbt i^ taxf^u wn allen
9)?enfc^en alfo tro^ unb ^ülffl^f / baf mir än^ fein
%tan^0i einiit Supplication , tfHxU ic^ meinem Stylo
an ben ^öuig ober Carbinal }n fc^reiben nic^t t>er/
ttauete , nic^t auffegen n>ö(Ien ^ fonbern nennet en bic
GüC^e Noli me längere , et ^e c'estoit une affaire du
R07. Concipirte ic^ o(fo felbfien atte« / fo gut aOf i0
fonnte/ unbt bie enfferfie^ meine« @emätbe</ t^eiDe/
tnng mir in ^ebber bictirte. SSat id> von eingenom/
menen nnnitffen Sterten ber J^offc^ranfen }tti>or gebockt
IfabCf tai fann ic^ 9(eif^ti>ob( wn ben ^o^en f öniglic^en
Ministris nic^t fagen , fonbern biefelbe politiflrten gor
}tt fe^r / inbeme ^e mir immer trSfllic^e SBort^ iabttif
fte fDoIten {u e^ifier Sriebignng mcinei befangnen ba<
IBefle reben / t>er^offten auc^ 6e9m St'inii bamit bnrc^
)u tommen/ nnb traten boc^ im SBerf ba< geringfie
ni(bt/ 6et>or ber DonBonthi liier borgebac^t/ fugte
cin^ma^If )n Amiens bep Uebenreif^ung einer Suppli-
cation {u mir/ in feinem Sofament/ biefe ^ortb*.
Monsieur, dit-il, c'est la plus grande iniustice du
Monde, cpie Ce pauyre gentilhomme est detenu si
long temps, tout innocent qu*il est, nnbf gab mit
olTe bie bef{e SBortb jeber}e{f. S>er9rei(ben tf^ttt itoat
Mijonsieur de Feuquieres ber in Sentfcblanb nnb
fonberlic^ ju Sranffurtb bep benen ber Cron @c^tt)eben
Conföberirten ^ in be« S^M^i in S^^^nf reicb afrairen,
df Ambassador lang gen^efen/ nnb ton bem «(>errn
SRefcb^fc^uftbeißen @te ff an umb intercession für
feinen &obn fcbrtfftiicben erfucbt. tDurbe / ber terfprac^
mir bie bnlfflicbc J^anbt eufferfi {u bietben/ aber auf
tauterm faiftl^cn bof böftigcm Jg)erffen. €r »ar bingegen
^09 4>off nnfer Ärgiltt gexuU , ux^W 9}erbinberer wnfer
407
£rlcbt0un9/ mafm ber^errton Bonnica, ') ;3f^r0
@e^eitit6ber üatf) mic^ bef en ju $a,rt j unbt ^tvna^et
im %clbt N9 ber ä(rmee Derfc^ibftd^ett Derftc^ert.
. dergleichen tf^aU auc^ Monsieur de la Grange,
i^elc^cr auc^ bcrein^ )u ^rancffttrf^ al$ ^raniöfifc^er
Ambassadeur getoefen^ {usefc^meigen bercn terfdt^iebli/
e^en t»on teutfc^en ^üv^en oac^er JE>of eingefetteten
^fntercef^onen/ boc^ aüci vergebend unb umfonf{.
Unbt t^edangte ic^ nur noc^/ tt>ie i^ bem ^önig
|e(6fien eine ®u)>)>(ication bef tt>egen überreichen möchte/
bar|u prä'feu^irte f{c^ bie Gelegenheit , in beute ic^ ein
iH>.n bem J^er^ogen ton SSBärteutbergcf ä6erfi$icfte<
;3fnterceffion^fc^rei&en an ben ^önig iefame^ tt>e(c^e<
|U;be^ ^önigä fe(6#en Rauben {u geben ^c^t tage
4img nac^ @e(egenbeit trachtete/ befmegen mir ^unbt^'
fc^aft machte/ mit bem @c^tt)ei$er Js>auptmann über
bej ^önigäSeibguarbi/ u>e(c^er mir bann gar guttDidig
aUe J^itlfT bar^u i^erfprac^e/ unbt einfma^If a(ß ber
^önig in St. Germain in feinem ^Königlichen ®c^Iof/
|ur SO^ef ge^en motten/ mir^ baf ei bama^If^ tociU
bef 93oIcf^ umb ben ^önig nic^t gar ticl taa^u^ B^it
unb bie befie Gelegenheit tt>ebre/ anbebtete^ aber
tt>arteu foltc, bi$ 3f^re SO^apeflat tDiberumb auf ber
^&apeü herauf / unbt über ben grof en $(a$ barb^l^
ge^en tDürbte/ U)e(c^ef icb gar tool in ^c^t genommen/
be$tt>egen mic^ erf übnet/ ^injuginae/ unbt in>ar
üufang^nicbtgar Donnabem/ auff bie ^nie nieber^ebl/
baä @cbreiben in ber JS>anbt. 9((f ber ^önig/ toelcber
bamablf über ao ^erfonen in feiner Suitte nic^t J^atte/
meiner anfic^tig marbt / ^unbte er |{ia / a(f gleic^fam
i) 1^« Vontcfau.
408
kr mir htd Gefreiten mit (er J^anbt fe(6ftett ahfotbtm
tDottC/ barauff mic^ epicnb^ näherte ^ unbt ntc^m<i|^i#
yir Svben mic^ bucfenbrneber^efe/ bürauf tüt&^ttU
6en |>refentirte / bie ttrftc^ befen anbeutetC/ ^nebM
mitnbtlic^er aüttunttttkäms^tt fditt in tieffefi^r S>e<
mat^ , für be< ^rarreftirten unfc^uUigen jungen Mn
(Kb^( Doii ^raticf furt^ Q^rlebigung auf bcr Sd^itten k.
S>ir ^öni9 fa^e mtc^ fiarr a^n / ttam ba j ©d^reiften
an auf etne^ Don SUbelf 6<tnbt/ ber e$ :3f^ro SDJaptfUit
#0n mir reichte ^ 6efa^e bie Ueberfc^rif t / gab e< bem
leltflebad^ten t)cu 9(be( u^iber / unb mir )u 9(titft^rt^ /
btefc ^ortb allez Tous en parier a mon cou«m 1#
Cardinal, vous y aurez response, folc^ei fiammbte et
^rauf / benn er i»on SZatur mit ber %yxn^tn fe^ am
fliefi/ unbt eben rebete/ tDie ®raf %\i\\\^% Sßaui
fi| @rafMn S^^n^t^ mo^lfeeliS/ ti^efc^er ein'^Ietc^i
mAfi0e4 Titium linguae %^Ut, unbt beftvegeU/ alf
$eba($tcr JS)err @raf in Anne 16S4 nac^er $ari j f ame
unbt be9 bem ^cnig gern 9(ubien| %t^^hi b£tte / bie
SÖniftl« Ministri eine %xdt gelt !8ebencfend getrogen ^
t^nt bep fjfbro ^a9ef{<Ift an}ume(ben unb ju abmittt/
teu/ unbt beförc^tct/ ,f»ann er^fbro fD^apeflät bep ber
Sfubienl a(fo nac^fiammefn t^ärbte/ ej möchte folcbef
be9 £erofe(6en eine Dffenfion ertt>ecfen unbt bem
trafen @(^impf besesneu/ unbt \^^i bocb beni ^öni$
ben i^bret^cn ber @pra(^ bej ^rafen^ Feiner non
ibnen anbeuten tt)ö((en/ ba boc^ a(f ber J^err J@raf
\\\n ^önig Fornmeu/ fte be9be an hamor unbt ber
©orac^ a(fo mo{ tufammengeft^icf t / baf i^me ber
^2ni9 grofe @nabte %^i^w^, feinem SSegc^ren ffatt
Begeben / unb i()n febr affectionnirt %tii. S5e9 beffeti
S(iftfim$ ber n>c<(en fiteidilautenben flottercnbten
409
mt^ttt '■'■"■■-" *
Unter %ef cn »orb bcr ttttfc^uKigfle ^efuhgiie ^
bet fdafliüitn bi$ )ttm Ztbt ftand uttb fVrat^en ibm
«0€ DoctoreB Medici , fiiefc^e t^ttie inntt1)aih imniieü
tosen 11 ma^I )ttr SIber selA^en; nttnme^r ailr;)^^^
ttuns «Kjen ^benf a(. ^ciritbet/ meitt i^ Äbet
(ndc^tgan^f ttic^t/ auc^ be< ia^i ni^t Mns be^ i^
pitiUn bcrffcn/ 6efonberä akr megen ^orc^t ber ISttr
ftt^tms Mn feiner allein feelidmac^enbten @lAu6enf
S5ef<mntnuf / mir Diel grame JS>aar in toentg Za^tn
fcfoac^fen/ meiere icbermann/ ber mic^ gefennet/
mit fBertounbernng mir angefe^en/ a6er enbtlic^ett
aOsemac^ miber ^inmeg gefatten feinbt / nnbt für ^i
fünimernif etliche i$Rad^t ungefc^Iafen jnbrac^t ^a(e.
€^ ^at a6er ber alm^c^tige @ott bcm 60rit6ten @efang#
nen feine Mrige ttüi^c @efnnb^eit / ii6er aOe^ 9}7enfc^/
fic^e Sermut^en^ auf Knaben tDibergefc^encf t ^ unb
i^ne mitten tmter ben $einbten/ fi)eber an Setb noc(
€ce( Derberben (af en ^ ii^gn @iite fe9 ^oc^gelobt in
gmigfett i9(men.
92ac^bem nnn nf 3f^ro fti^nigl. ^apefldft !8erf9e(i
fm/ aif ob^e^t^ icb itxtn i^ffterma^Ien bep be< Cardio
ndft de Richelieu ^off aufgemartet/ unbt ermänfc^teit
efFects ber $tirf{(i(^ ^iirtenbergifc^en Interccsücn
Derbof ent setDefcn / hat bocb / n>ann id^ mic^ ^abe
anmeibten la$cn toiUcn , mic^ diiemanbt pren mögen*
Cb ic^ aw^ fc^on ein^mo^If ben Sarbinal^ aM er eben
|u ^ntfc^en ge^en moden ertapt/ unb nntert^jfnigf{
gebet^en/ tif obgebac^te beJ ^önig^ ^fnmeifung^ bem
befangnen Don ^rancffurt^ @nabt ber Sriebfgung
tt>iberfa^ren / unb ber $iirf{lic^ ^ürtenbergifc^en
IntercessioQ n^iinKic^tn 0enuf ent^ti^^^v ^ v^^cx.
410
Go ^a6 tc^ bo(^ bamai$ feine anbre ^nti»ottff tt1)aU
Un, at$ ba^ er mir fagte: Jy yerray. (iitt tocni$
U$et mutie i^ t»on bem €apuümt> 9}7tinc^/ Pere
Josephen / be< SarbinaU ge^eimbfien Stat^ unb SO?ili
regenten bej ^cntgretc^ä unbt Jl^rted^afairett/ toann
i^ 6e9 bemfelben foHicitirte / unbt mit einem / ein toenig
mtf)tcvn Ztoft unb J^ofnnni abgefertiget @umma mir
i»urbte ton niemanbt gefaxt/ ber {u JE>of ein Sort ^tte^
ic^ Derfuc^te 609 bemfclben eine Unterbatoung ^u Sriam
fung meinet ^totdf^f, aber attef t^ergeblic^ >. bif mir
cnbHic^ S(nlaf gegeben nmrbtey :^^re ^üvßid^e ^uri^/
iandft JE>er)og ^ernl^arbten ^u @ac^fen Weimar
l^iernnter untert^ä'mgf{ ju erfuc^en. S)ef toegen ic^ eine
Steif wn ^avii in baS ^er)ogt^umb 93urgunbt tf)eU^
allmo 2f^re $itrfi(. ^nvf^tand^t fi(fy mit ber äfrme^en
ffidtm/ unbt t>on berofelben uff meine übergebene
@upp(ication biefe ^ertri)ftung erlangt ^ baf @ie:S^rp
%ntftl S>ur($(au(^t e^ifien nac^er ^axii in terreifen
9url^aben#/ unbt alfbann toai be9 ber @ac^en ju
t^un fe^en / unbt gern ^elffen tpoiten.
fSlnn bie J^tnnrepfe bei Surften gefc^a^e itoat^
aber ol^ne Eifect }u unfer J^ülf/ auf er baf ,;3f^ro
2>urc^(auc^t mir bie 93ertröf{ung gaben / @ie tDürbten
nac^ feiner .^inmegreif ^ jemanb Don ben ;3(>rigen bep
J^of lafeu/ ber fo(te fic^ meiner (Sachen annebmen.
3ff{ aber e^er fDiircflic^eä nic^tä gefcbe^en^ bif J^oc^ge^
bad^t3f^ro3ürf{(. Surc^Iauc^t )um jn>e9tenmabl nac^er
J^of famc/ unbt toir^ nic^t o()ne grofe ^iibe/ unbt
fonberbaren grofgünfiigen 93orf(^ub unbt 3}ermitte(ung
eineä rebtic^en Seutf^en t)on S{be( auf ®ac^fen ^ (limi .
Ton Bonnica, ^f^ro J^oc^fürfll. S)urc^(auc^t ge;
^cimbbcn diatf)^ enbtlic^cu ju Siecht fommeu/ in btme
t>er Surft umb bcn gcfauaueu Stefan »pn grancf furt^
4^1
i^me ju nbcvlitftxn , (ep bem ICixA^ unbt Cartittol
«ttgcbotteti/ fönten t^ielleic^t f{(^ befen^ be^ bcmDon
^ä6cnben MarcKe gegen ben St^ein itnbt ^rancfen^ §tt
feiner ^zxt ioo( 6ebienen. €fn Praetext in speciem^
beme bet €arbtna( @Ianben gabe^ unbt )tt unferm
@(ü(f ÜBiHfa^rnng bergef{a(t gefc^a^e / büf )u Slnfang
be j 9(pviM Anno 1637 mir nic^t aOein bie 9ett>tffe 3}er/
tröfiung nnfer €r(ebigung gefc^a^e^ fonbern etUcbe
n^entgeSage ^ernac^ ^x^, ^funcfer @tef ati fe(6(Ien ein
Atrertissement t)on Jg)of in einem Meinen ^Prieflfeiii
unt)erfc^(offen {ngefledet tDorben^ baf er )u feinem
9(nf g<tng ftd^ gefafl \i<k\Uxl feite, ^ie ^oc^ tt>ir beffen
erfiremet »orbten, ijl leicht ju gebencfem
2)en 25. Aprilis gebeerten i637ten 3a^re* Xxt^tn
^oc^geba(^teaf^reSür(H. 2)nrc^Iauc^t3nnrfer ©tef an
uff :3f^ro Särcffen mit 2 ^ferbten^/ n>ie {U $ari< jn
fahren ©emon^eit if{^ burc^ J^errn ^riebric^ Se^en
;^^ro Secretarium auf ber ^aßiBen abholen/ unb |a
flc^ in 3f^ro ^ürflL ^Durc^Ianc^t Sofament bringen.
Set admäfc^tige 0ott (encfet bem frommen ^ürflen
bergefialt ba^ J^er$ va @naben ju unä baf ^ miber
a(( nnfer SSiberioertigen feinbtf^elige ®ebancfen/ Sr
unf nac^er JS)off na^me / unbt mir gleich feinen eignen
Wienern unb J^D^eutI)en fe()r tt>oI tractirt mürben ^ 3ft>ro
S>urc^(auc^t fic^ t)erf€^ieb(ic^en mit fonberbaren ^ürfH.
@naben unf bepget^an mit ^Sorten bezeiget ^ unbt mir
folc^e nimmerme()r mit^antf gnngfamb erf ennen mcgem
^ar bcmnac^ 2f"it<^<^>^ ^o^ann .^ieronpmu^
@teffan t. Sronfietten ^man^ig 9)?onat inclusive
in ber ^afliOien , e^e er miber erlebigt morben , uf bei
«önig« Äoflen,
Unterbefen murbte aUe^ )u Sf^ro ^ürfN. S)nr(^^
(euc^tigfeit Stufbrnc^ i>on ^ari« 4ur 5ivtÄ<:<i » ^vä. ^<^^%
J
412
maf)l^ in Ba»signr in ^urgunbe quartirte, fertig
gemacht ^ unbt ic$ ^atte ju unfer €ommcbita't 3 $fcrbt
fu $art< sefüuft^ urtb einen Diener angenommen,
^ienge baranf t>H Steif attf 6a(bten , na^ ben Cft^rlü^
f^en geprtagen gerabe m^ bem J^auptquartier / nnbt
ber 9(uffbru($ ber ian^cn 9(rmee in bie @rafff($a^
^nrgunbt für bai fe(!e ©c^fof la Romaigne, fo mit
einem iuUn SBaf ergraben terioai^ret ^ unb in einer
fc^i>nen €6ne gelegen if{. ^nrbte a(fo6aIbt berennt/
benanbern S^ag befc^offen/ unbt ben 4ten nff@nabt
unb Ungnabt eingenommen/ unbt ber €^ommanbant/
ein lunger frecher 8ot^ringer , ein ^apitain bei ^er^
jogcn Don '£otl^ringen na^er ^afxi gcfü^rct »orbten.
£aiumal){ ginge eine fiarcfe ^[ontdop t)on ber
9(rmee na^r Dijon, um^ bie im t)origen ^af^Vf wn
3^ro ^ürfH. Durchlaucht im J^erjogt^umb ^urgunbt
abgenommene/ nnb bem @rof^er$ogen ju $(oren|f
)ttgef{anbene 9iäflii>agen t>on bar abju^olen. SSeiOf
bann ic^ mit Monsieur @teffan in guter ®ic^erl)eit
affo babiu/ bannfernerf uff Lyon, uf@enf unb burc^
bie @cbtt>ei$ uff ©trafburg unbt naber ^rancffurt^ '
t»pi )u fommen t^erboffteu/ batf^c id^ J^errn Bonnica^
bep ^f)to %nvftl Durchlaucht m$ gnäbigf{e Dimiffion
)u tt>egen ju bringen.
Dad gefc^abc a(f balbte^/ tt)iber tSermittben ber;
jenigen / bie cttoai bon ben &a^m {u n>iffen ficb ein/
bilbeteU/ auc^ anberf{ nic^t termeinteu/ icb toürbte
beä@cnera(^ubitorä@teff/ bat>on .^err Dr. SBelfer
bama(f abfommen fotteu/ unbt mit Ui ^üt^cn J^of;
mepfter Rundet t)on Siotenban t)erfcbieblicben bci^
tt>cgen {ugefprocbeU/ annebmen. Die ®acbe auc^ bep
bem Surften fo »eitb fommen mar/ baf iDann J&err^
Bonnica nic^t baß bcflc, barumb i^S^^ttc^ miU i(^
419
lUUx. Mffcx ^auf / tmbt mi^ tut SR^ue Uiticn
tDoteC/ batf)t für mic^ gerebet^ettC/ ic^ midfy f)etu
mü$tn üb^trjeben (äffen.
^ut$ t>or unferm 9(6fc^icbt/ erfotberten ^f)u
SürfU, äSuirc^Iauc^t unö bcpbe in £>ero duartiet/
burc^ einen ^age / nnb fragte / ob toiv fett^ero bey
J^of auc^ ber ©efegen^eit nac^ tDel^ren accommobttt
Setbefen. Ml$ toiv nn$ befn>e9en untett^nigß behaus
det/ befäblen ^iefelbe/ unf einen $af auf ber Canffi
(e9 {tt ert^eifen / traten barauff eine treffliche 0lebe {ti
ttnf allein / itoeifcl^ frep an$ fonberbaren ^f^ro $5ebem
cfen^ {u fo geringfügigen ^erfonen^ a(f tDir (oaren/
remonflrirten grayissime, ob 2^^ro fc^on in $eutf€|r
lanb f al$ @ie bann tool foiifien / n>o(te bepgemef eti
tberbten. Ob t)ttun ®ie/ m$ be< St>angelif(^ett
S5ttnbt^ (Generalität/ ft(^ in ^önig(ic^ Sran)öf{fc^e
S)inff e loiirtf (ic^en eingegeben , baf boc^ foUc^eJ falfc^ /
|u Un^limfff ;3f^ro/ tt>ob(^ergebracf^ten $itrf{Iic^ti
gjam^n^ nnb Sle^ntation erbic^teted unerfinbtlicb^^
92a(bfagen/ unbt^^ro niemablf {u ®emtit^ fommeit
t»ebre/ bie bebrangt nnbt vertriebene etangeiifc^e
$ürflen nnbt @ttfnbte htß dtci^f / t^ermög tragenbter
Cbarge )n (afen^ t)ie(f9eniger Don ber Sifection gegen
2fi^rb geliebte^ Satterlaitbt unbt 9}?aintenirnng bec
alten teutfc^en ^rep^eit^ Ibif in ^f)to @rab/ au^iut
fe|en. @ie t>erboften ^bre SiirfWicbe Intention mit
&ott e()if{en im ^ercf jn betoepfen/ unbt feiten tt>ir .
nur fottc^ef feine^megf Derfcb^eigen^ ben J^errn
Steicb^fcbuf^^^eifen {u S^ancffurtb grüefeu/ unb in
(Sottef 92abmen bin^ie^en ^ unöt in grancf reic^ ni<l^t
fang ffiü liegen. 2>ann ber gute ^ürfi ben ^ran^of^m
fe(bf{en ni^t ttantt^f batä aucb erfabren. ;^bre
Pr|t(« S)itre^Au((t fe(ften $^ barauft |u $ferbt^
4*4
ritten ini Sagerfo ^amakl^ nod^ ^ot ia Romaignr mar
unbt tt>tr bei 9Bed< auf Dijon. Untertoegi famen
mir in einen grof en $(ecf en ^ barauf bte Sauten ftc^
in einen barbe^ gelegenen 3Ba(bt retirirt hatten , unbt
mir me^r nic^t alf eine alte ^ram^ fo nic^t mit fort
(ommen fcnnen^ fanbten. ^eiO bann bie €ont)09
aBiereitf angefangen }u p(tinbern , rietbe x^ Ci\x% bem
Sieden inf frepe Selbt ju ge^en , unb in feinem S)orf
|u übernachten, blieben a(fo mitten in einem Xomfelbt
»nter grofen 92uf bäumen unbt ßunbten )mar eincgrofe
Kälte auf/ mebten mir aber im ^lecf en bliben / bar^u bte
Contop Ivi^vx li^ttt , fo httttn wn^ bie Sauren atte bie
Jg>ä'(fe gebrochen/ mie mir be$ folgenten Saga erfuhren.
fBpn Dijon giengen mir fort uff Chalons 8ur saone,
itnb ferner bie Saone binab nac^er Lyon. 5£Bir battett
brep $ferbt unb 2 S)iener/ reifeten Don Dijon bif
naber Safel immer aOein obne Kunbti unb SJ^iflem
fd^aft einiger einzigen falben 992e9(( SBegJ. 93oit
Lyon ber^alff unf ber liebe @ott glttcfiii^n naber
6enf/ unb bann ferner^ burc^ bie @cbmei| na^r
Safel/ Don bannen uff @traf bürg / ba eben bie fjfo/
^annimef bafelbfien gebaften murbte. 3n €nbe ber 9D?ef
giengen mir m\t etlichen J^anbelfleutben bon ^rancffurt^
iu @c^iff/ bif nac^er 9}?ain$/ aOba mir 4 Sag (ang/
megen @efabt ber marcbirenben Ke9f er(. ^rmee unter
Jean de Werth, naber bem Slfaf gegen ;3f^ra
prfii. £)ur(blanc^t ^er^og Sernbten )u ©ac^fen^ ^iü
liegen muf{en. 9)on ^ainb famen mir im Sßarcft;
fc^if naber JS)ccbfi unbt mürben ju {Riebt mxi s S^yxU
jicben Don grancffurtber ^auf^eutben unbt anbern
guten Sreunbten abgebolet/ unbt bem JE>errn 8tei(^<;
f^ult^cifen mit S^'^uben na^er J^auf begleitet. @o
gefc^e^e ^pnnabenbtp ben dpflen Julit Anno 1637«