Skip to main content

Full text of "Frankfurtisches Archiv für ältere deutsche Literatur und Geschichte"

See other formats


Google 



This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scannod by Google as pari of a projcct 

to make the world's books discoverablc online. 

It has survived long enough for the Copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 

to Copyright or whose legal Copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books 

are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discover. 

Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from the 

publisher to a library and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the 
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken Steps to 
prcvcnt abuse by commercial parties, including placing lechnical restrictions on automated querying. 
We also ask that you: 

+ Make non-commercial use ofthefiles We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrain fivm automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's System: If you are conducting research on machinc 
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of text is helpful, please contact us. We encouragc the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout this projcct and hclping them lind 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in Copyright varies from country to country, and we can'l offer guidance on whether any speciflc use of 
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search mcans it can bc used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe. 

Äbout Google Book Search 

Google's mission is to organizc the world's Information and to make it univcrsally accessible and uscful. Google Book Search hclps rcadcrs 
discover the world's books while hclping authors and publishers rcach ncw audicnccs. You can search through the füll icxi of ihis book on the web 

at |http: //books. google .com/l 



Google 



IJber dieses Buch 

Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Realen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im 
Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfugbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde. 
Das Buch hat das Uiheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, 
das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann 
von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles 
und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist. 

Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei - eine Erin- 
nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat. 

Nu tzungsrichtlinien 

Google ist stolz, mit Bibliotheken in Partnerschaft lieber Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse 
zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nie htsdesto trotz ist diese 
Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch 
kommerzielle Parteien zu veihindem. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen. 
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien: 

+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche Tür Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese 
Dateien nur für persönliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden. 

+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgendwelcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen 
über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen 
nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials fürdieseZwecke und können Ihnen 
unter Umständen helfen. 

+ Beibehaltung von Google-MarkenelementenDas "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über 
dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht. 

+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, 
sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA 
öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist 
von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig 
ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der 
Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben. 

Über Google Buchsuche 

Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google 
Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser We lt zu entdecken, und unterstützt Au toren und Verleger dabei, neue Zielgruppcn zu erreichen. 
Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter |http: //books . google .coiril durchsuchen. 






A '^i 3/. 










1 



^/f^ 9r. 



\ 






/ 



i 



u r 

i^\ttu ^eMtfc^e Zitttutm 



u n b 



@ e f (^ t c^ t e. 



von 



Sttttet t^etu 

S97it einem jtupfet» 



Sron5fujt am 3)Join 

in Jtommtffion (et Sebt^arb un^ Sk'tthtx 

18 15. 

1 



730. (, 



k 



\o')i^a^no 



S3 r r e b e. 



Sie feit bem 3a^t:e 1812 butc^(cbte Stelöniße 
Derjoseften tik ^xauiQaU beö bcitten ^^ei(e^ beg 
^ranffurtifd^en SJfd^iüö. ©a^J "SBieberaufleben 
ttx beutfd^en 0^axiona(fMft geflamt auftj neue Un 
freien , burd^ fein ©eful^l ber ©d^wac^e getcu&ten, 
9lu^{>(tcf nad; ben e^t:n>u(biden Ue&emflen am 
ben Seiten unfrer QJoreitefn. 55efteit t>on bem 
Sod^e fwmbe« ^ewfd^aft gewinnt tiai ©tubium 
txx t)ate((anbif(^en @efd^i(f;te unb ber alteren 
beutfd^en öttewtur einen ^o^ewn SHei^ , «nb üer«» 
<jn(a§te ben Herausgeber biefer (Sd^rift jur ^ort^ 
fe^ung bes frfir)er begonnenen. It)ie ntd^t ungun# 
flige Q3eurt^ei(ung ber beiben erfleren 58anbe, in 
mehreren geteerten Seitungen mad;ten e^ bem 



SJifd^it) (in] mogiic^fl »ielfeitige^ Sntewjfe ju geben, 
uni) Ixm in kr QJorwfce beö erflen ^{)tH$ angege/ 
fcenen groecfe ju entfprec^en , »cfc^cn ex in Um 
ifiix mitgct^cttten nid}t unbead^tet gefaffen ju l^aben, 
^of)tn t>atf. 

3u Un UtFunöen , öie ©efd^icT^te 5wnff«ift^ 
brtwffenb, »uifbcn bte Urfunbe li. von «^ertn 
?8ib(iotbeföf •^unbe^böfl^n in ^ici^baben, 
unb III, öon J^vcn (KegierungeJtatb ^xdi^mn Don 
. Ulmenflein in9JBe|tot tm ^ewu^gcb« miu 
getbeitt , »ofut bcf feibe bicfcn beiben ^emn feinen 
SDanf bezeugt, ^t U( 'Mttf)tHmQ Ux ßrbnung 
t($ ^fion^fpiciö ber Q5aiftb">tomaiftift^f($u(e ift ex 
feinem gelebtten ©onnet, bem njutbigen ^erm 
geifl(i(ben!KatbBatton, Custos beeJ cbemaligen 

€onegiat(lift^ (St. 55awbotomai verpflicbfet. 

^x frube ^obt be« «öertn <^octoit^ ^. ©. 
§e per (ein, beip einige ^eitwge ju bcm jweitcn 
^f)tik beö ^fanFfuftlfcben 5(rcbiü^ lieferte, f)at 
ben Herausgeber eines febr »ertben S^J^eunbes 
beroubt. €ln <Ser(u(l, ber für granffurt k|lo 
bebeutenber ifl, |e mebr ber QJerflorbene burcb 
■ri|tne (3ei(ieSgaben , ausgebreitete i^enntniffe unb 



ti^iiin &tkf)xtm fetner <i8atcr|labt geborte. (5>utd^ 
Me ^enöenj fei'neö @ei(le<5 unb feine üielfad^ 
$(ü$bt(bund. toc ^nbetn jum £e^(|lu^le deet^nct/ 
würbe, er bie 3'eif^« ^^f acabemlfd^en gaufbaf)n ge^ 
werben fepn, Ratten perfondd^e ^iSer^altntflFc i^n 
nfd^t ber juribifd^en ^xaj:i6 jugcfutjrt. ^enn e^ 
tf)m am fpaten $(benb gelang/ ben ermöbenben 
®efcl^5ffen feiner 2{bt)ofatur , unb ben (aflcnben 
^eburfnijfen beö befd^roerHd^en Einquartierung^* 
Stmteö, bejfen @ee(e er (ange ^tit Mnburd^ war, 
ftc^ ju ent}ie^en , bienten (ifterarifd^e arbeiten 
if)m sur Erholung, ^o kbu er — unbcfannt 
mit ben gtrfeln ber Dleid^eren feiner ^Oiitbiirgcr, 
benen er befd^eiben fi^ nie oufbrongte •— für Od^ 
unb feine gciflige ?(uejbilbung. ^er biefen taknt* 
öolIen5)?ann na^er fennen (ernte, wirb bd^maijf 
nung feinet 5^ameng — jugleid; mit bem ^crauä;» 
geber biefer fßlatter , ben er mit feiner ^reunbfd^aft 
beehrte — il^m eine ^^rane ber Erinnerung mU 
^en, unb biefe wenige ^orte beö '^nU unb 
ber 5t^tung i):er nidfjt «npäjfenb finbcn. 

©aö lu bfcfcm ^fjcik gcfjovigc Tupfer fc^t 
W (Sammlung ber 5ranffurtifd)cn (Stifte # UJl^ 



VI 

5t(o|ler^te9e( fo«. N«. i. tfl ba« gipof et< (Siegel 
be^ goUegiatfliftg iu U. £.^cauen; 2. ba« fleine« 
(Riegel be^ 35(»rt^o(omau^jlifiteö ; 3. baö (Sieget 
öe« ^eißfrauenftoflet^ ; 4. tö« aftefle ©icgeJ öe^ 
<Vtnö(tgen^atffiferftofler^/ unflcettig öaö feltenfle 
Wefer @amm(ung; 5. tai Riegel beö ^?ei){get;# 
f(ofler^. 

©et wtd^e üot^önbetie ^tojf a«^ ber eigenen 
Sammlung beö ^ecau^gebec^/ fo wie bie iffm 
g^tig jugefagte beitrage au^nmirtiget; (Rennet unb 
greunbe erteid^tecn ^t ^ottfe^ung bicfeö <3Berf5, 
Don tt)e(d^em bet ^kxu Q3anb , fobalb eö W ^tiu 
umfianbe tmntet mogiidf) mad^en/ etfd^einen n>i(b. 



II lai— .1» 1 Ig g 



i^Mi 



3 n ^ a t t / 



I. Xttlia autore Joanne Fichardo • . . • Ctitt 1 

Wüte ju granf fürt am üRa^n -^ 131 

III. @ammlun9 l^on Urfunten )ur Crläuterung Uv 9ti 

fc^if^tc granffurt^. 2)rttee Lieferung — 159 

I. SSerfauf \)en ®ütern tn :D'6rntcf$eim an ta^ 9ar/ 
t^oloIomäu«(!ift 1258 — 176 

II. S^ergletc^ bei* G^abt granffurt mit 9(ctti(4rb 

fptvvn i?on ^anau/ übet* bie 0ufna^me fetnei* 
porigen 2cute unter i(^re Bürger 1266/ ent^^altett 
tn einem Vertrag mit Ulri^ iS^errn t>cn ^^anau 
Uon 1358 — 177 

IIL Seflimmung bei SoOfel/ welc^en^bie QSQrger |u 
fSeglorftlr H^ in S^anffurt |u l^erf aüfenbe Stfen 
ya entric^en ^aUu 1277 — l8i 

IV. ^bpa(^tbel92oi>a(|e|^nbeni)cnbem®art§o(cmäul^ 

flift an Stttter i^) einrieb i?. <prun!^eim 1296 •* i82 

V. S>elg(ei((^en l^on bemfelben an Stitter S)ietri(^ 
S^nicben f^on ^ommerl^eim 1296 . ... — 185 

VI. SBtrfauf einer ©iilte wn bemfeI6en an J5)eilmann 

öcrt SBejtar 1315 . • — 187 

* VII. Äönig 2 u b » i g v. t>crlci§t bcm @. 2eon^arbli 

(iifte bic ^aroc^ie ber £ir($e iu9raun$eimi3i8 — I8a 






Till 

Vm. Äaifer Sari IV. eefläftge Un SDerfauf einer 
®ültc auf hit ^iefigc 3uö«nfdbaft t>on Srj6i'fcfjof 
® e r I a (^ t7on iS^aini au bie @rabc granf fürt i35ö @ciee 190 

IX. 2>errelbe gefleht Um Sanb&otgt unb beti 9{etc^^ 
ßäbten Uv ^etferau bag 9rec(^t ber i^tlb^ülft Ui 
feinblicl^emangriff ^u 1360 — 191 

X. (SdjuIbterfc^rriNng bcr^ofbeamten fti^ntgSem 
l^eU über bte/ an ^e foiiiqif^t Stammer auf 
^em ^iid^itAQt ju grantfuit gelieferten SBeine 
1398 r .... — 192 

^rv. aübeutfcbeSiiebcrunb®ebi(ftteau5 ber erj^en ^älfre ' 

M XVten 3a5)ri^unbertg ........ — 196 

I. ffin 2ieb unb ein Spruc^ t?on ©ruber S. • . . — 203 

II. Sin ^itbfct) Sieb von einer 2:o4;ter unb ton tintm 

jloljen @cf>reiber — 205 

m. ©on Um Soncifio ju gontlanj — 2ü8 

ly. Metra de principibus « • — 211 

V. IDeutf<f)er Äalenber — 212 

VI. Passio secimdum curiam romanam ....—- 2l5 

VII. (iin gieblein — 217 

Vin — XI. Se«glcid)en 218- 222 

XII. Sin Jieblein ton @u4>enfinne — 223 

XIII* @pru(^ ton cineist $rief!er unb einer grauen 

ton bemfelben • * • . — 225 

XIV. «in tUhUin ton bemfelben ..•.*.. — 228 
XV — XIX» (Dergleichen ton bemfelben . • . . 231.239 
XX. ?teb ton einem Jifcfier ton bemfelben . , . — . 24I 
XXI — XXIV. Jicber ton bemfelben .... .244-248 

XXV. giebicin tom ®rafengel;en. . \ ..... — 249 

XXVI. — ton ber grnbte — 249 

XXVII — XXXIV. ®erf({)iebene Jieber • . . . 250-255 



\ 



IT 

XXXy. StcMcin fcom ^aptn ♦ . 9tiU 255 

XXXVI. u. XXXVII. «rufe — 257 

XXXIX. tit^ tJOii ^au^fnc^ten — 258 

XL. ®n @pni(<^ — ■ — 260 

XLII. ein anbrer ®pvu($ ^262 

XLIII. tted i^oit eftvem ASuttcm — 263 

XLIV. ^leMein — 265 

XLV. 2)e^9lei<^cn ..... — 267 

XLVr iith uc« einem IDicnflfnectt — 269 

XLVII. 8teö fcon einem ^u^Un — 270 

XLVni. 8ieb — — — — 272 

L. 2ieb i9cn Un ei^gencffen — 275 

LI. €in litbUin • — 275 

LH. 8icb ton einer Jifc^erin — 279 

LIII. iin iUnUin •- 280 

Liy. iit^ t?on einer ^c^rei&erin -^ 282 

LVII. Zin «icDlefn .... ' — 285 

LVIII. Sieb ton dem SKai^en — 285 

LIX. ein Jicblein — 287 

JLiX. £icb ton Un Srauen — 290 

LXr. Sin Spruc^ ton Um Spiele Xaru'öffelin • • — 293 

LXIIL (StSe^orie ü5er 5te terfct)iebne Sebeutun^ ber 

Sarben) — 297 

LXIV. C^on ben guten utA Wmmtn eigenfc^aften 

iinti Äönig«) — 316 

V. eber^arb Binbecf, ber SiograpJ ÄÖnig 

^iegmunbl • • • — 524 

SSeilagei,. , — 335 

2 — 356 

3 — 362 

^ 4 - 370 



/ 



i 

Seifo^e 5 Seife 373 

6 . . . « — 375 

-^— 7 — 579 

yi. 0rücft9änfi^und<f(^ret6en t%x Stctd^^flabt Sranffure 

befletgund / nebfl bet: ViittDort bc^ ^M^i. i660. — 382 

VII. Briefe einer ^xOiVX an i^rett Q3räuti$am aul bem 

^Xilt beg XVltert 3ajr^unbert« — 386 

Vin. 3oMtt" J&iercnimu< ©teffan l>^6ron/ 
(t et fett/ @faaf^9efandener in oer fSafliUe 1635 
fci« 1657 - 397 



\ 






€ r fl e V Z^ t i U 

etitt 24 3(tl( 16 Ut^ intrt X^XHII hon. 

— 41 — 2 — ex ipio. 

— 131 not0 10. enthält einen }u Der^eifernben 3rrt^um. 
N S)e^ 5turfur|)en Jrtebrii^l bei Sie^tiaften t>cn der qffall 

^ßac^folaer/ n)ar 9)^1(19)9 0er Sufr^dde/ Uv oon I476 
hii 1508 regierte/ utib t«n »eI4^em ^ier die 9tebe i(!. 

-— 425 2)er ^ier ermä^^nte 9^tiftunqihmfMStlcfitviiimpuvq 
an bcr ^ar^e tvarb nac^ dem (aeeinifc^en Original bereit^ 
tor !8 it r b 19 c i n t?cn Jt r a m e r in beffen Origin« Nait oic 
II. 111. befannt gcmacbt. 

I 

Cette 142. Sie ^ier angefitbrte Unterfc^rift be^ OStfc^cfl &on 
0vral/ nac^ bem fef^r iinleferlic^cn Original copirt/ mug 
A. Perrenot (reifen. QSefanntlicf) tvar Perrenot ber 0e^ 
f(f^Ie((^t^name bei berühmten 8(ntcn Granvella, @ci^n bei 
9ticoraul/ Aanileri Sarll V. uub fclbfl Seinifler biefc< 
Aaifer^. ^amaH %if4)of eon S(rra$ / flieg er fpäcer |u ben 
bH(lcn geifiltc^en Sitrben empor. %ei feinem 1563 erf^lgf 
een ICobte t»av er Sarbinat unb Sr|bif4)of t^on Beftan9on. 

-<• 298 Seile 7 t^on unten lieJ: Sie an Ulm itnb 9(ug^burg 
be^gleic^en / ebenbaf. 466 u* 469. 



XII 

X 

Sranf fürt affrebitirtcn ^efanbtert / 9teftbenten :c* 
Seite 361 Nifelat f?av6 1760, wit alle (ter m^ i^m m 
n)ä^nte / in ^vantfüvt c^m ^Mn alt 5(5 ^a^w 

— 362. g. e. i. «plappert (Iar5 17Ö3, alt öv^ Ja^re. 

— 363. 3. 2. Jrie« J. ü. L. parB 1738 alt 60 Ja^re! 

— 364. 2. 2. fe i (^ ^ D r n (»arb 17Ö1 alt 59 3a^re. 

— 369. ®. ». SRofalino jlavb 1781. alt. alt 63 gajre. 

— 372. 3. ©• © « 11 m a n n (larb 1734 alt 68 3af>re. 

« 

— 374. 3. ©• @ tt 1 1 m a n n flarb 1760 alt 64 3a5re. 

— — g. ft. t?. JJjugo flarb 1786 alt 62 3a§re. 

— 378, 3. g. SRoril war bereit« 1751 aU J^ojeitlo^e* 

IBartetifletn. ^{eftbent (ier angeflellt/ er ^eirat^ete 
1751 unb flarb 1771 alt 54 Safere. 

— — ®. St. SRuprec^t jlarb 1780 alt 34 3a5re. 

— 580. ar. £>. <Pfeiff (larb 1748. 

— 581. 3. ar. 9r e i b e 1 1 (larb 1763. 

— — 3. S. 9?ein5^arb t?. ^eriogenflein f!arb 1778 

alt v59 3a^re. 
«_-.5e.gf. göler t>. @cbbnf| jlavb 18O4 olt 433a(|re. 

— 382. 3. ®. SB i e 1 r flarb 1748 alt 66 Sa^re. 

— 383. geile 7 ließ : greif^err t»on S5 cf. 

— 386. 5. <p. @ cj) fi b l e r (larb 1797 olt 78 3a5vt. 

— 387. l?on greitag. 

grani ü. greitag f. <|)reu§if(^er Stvit^ii unb IDomatnen^ 
ratf^ (larb 1767 alt 74 S^^f t. 



X 



eette 390. 2. 9. ^vu^m ts-Se^iI flarb 1722. 
^ 591« ^. t>. SR « n n e r (1 1: f (kirb 1756 alt 66 3a^re. ^ 
^ ^ 0. t». ®cngn)eftt (favb in bem 3a(^re 1784 alt 

60 3*^<- 

■ 

— 392. 9. V. gK i^ l et .ftacb lb03 alt 53 Sa^re. 

— 398. 3. V. <9 apn ßarb i757 alt öl 3a$rc. 



©rittet ?MiI- 

@(i(e 2 S^^Ic 3 »Ott unten He^ Puteolx. 

— 48 — ' 1 üon nnten Ilc^ Summum. 

— 58 — 18 IM inargentatas. 

— 65 — 5 nad^ fratrum i|! ba^ punctum au^iulalftn. 

— 116 — 18 n<« Edem. 

— 133 — @.9Ktter^ei?an9eIif($(^2)en(!ma{|I@(itc 31.11. X. 

— 210 ^ 2 ton unten Ite^ underwiiz in. 

— 215. Passio secundam curiam romanam» tRan terglcicOe 

Vrettn^ Q^etträge |ur Gefc^ic^te unb ütteratur. ^anb r. 
«tue! V. @eite 78. 

— 224 — 14 IM Vil. 

— 235 — 1 lie^ oreriimen* 

— 290 — 8 IU€ geiant. 

— 328 — 9 He^ ftnanc^ unb Jtnanff. 

— 328 — 25 »egjulaffen : nun. 

— — — 27 »egiulaffen : nm. 




>: 



/ 






'jfy-'-"' 



■^: ' ''■ 



0- 



I. 

I T A L I A. 

A ü T O R E 

I O A N N E F I C H A R D O. 



Sßeiin iebe öftere Steifebefc^reiBung — ble ba^asifb etne^ 
Sanbe^^ mte e^ Dot 3<^^)^^unberten ftc^ barjleffte^ in bie 
€rmnerung {iirflcEruft — etn gatij eignet Snterefje ju 
geiDä^ten tm @tanbe tft/ fo fc^etnt bte^ (e^ 9lom unb beit 
oorjügd'c^eren @täbteit SBe(f4^ianb^ noc() in ^Sf^erem ®rabe 
ber Satt ju fepn. @o man(()e SarBenmifc^uitjen unh etn# 
je(ne Sü^e/ bte län^ft ber {>au(^ ber Seiten oerroe^te^ jinb 
un6 auf bem 3:oben/ ber fc viele wicbti^e unt bet 9);enf(^i 
^ett ^eilige fHüdbUde auf bte SSer^angen^eit oetan(A§t, vor 
anbern t)on SBert^. Sied bemog ben «i^eraudgeber be5 
Sranffurtifc^en 2(r(^tod bie Steifebefcf^reibung !Z)octor 
Sodann Sic^atbd/ buxd) 9SBeIf4)(anb / einem früheren 
SSevfprec^en gettiä^(II. 40. n. 5.) ^iet einjutiicfem 

SBenn ed auc^ ber ©egenftanb an fld» nct^menbig mad^e/ 
mand^ed Sefannte oorjubringen/ fo wirb bie }(n|(c^t ber 
Seit/ in welcher biefe ^emerfun^en nieberaef (^rieben mürben/ 
mUm un neued/ eigent^üniUd[)ed ®en)anb verleiben. IDer 
Tiniliä Storni im 3<»^re i536 — t>a^ ©c^wanfenbe bei 
berä3eurt^ei(ung fo mancf^er Überrejie be6 2((tert^umd — ba^ 



f 



©epräfle ber JHeu^eit Ui Ux iBefc^rtiBunj »ieler, jcjt 
ollgemem be!annten Ocöenjlänbe — bie UnUfanntid)aft 
mit bem antt<|uattT4)en ^tubiunt/ Bei betti erfl fett mengen 
gKenfdjenöftern wieber errtJödS^tew ©efdS^marf an Äunfl unb 
SBiffenft^aft — aUci M auf ben Olauben an magifc^e 
Siün^e, jur SntbecFung eine^ !Die6fla^(^ an^emenbet/^ 
Beiei(i)Hen bie (Speere/ in weld^er ber dteifenbe UiU. !Z)te 
@c^t(betung be6 alten 3u(t<3nbed ber ^eterifirc^e — be^ 
Belvedere — ber pä6fl(ic()en Rota — ber Um^eSungett 
JReapel^ u. f. w., fo wie »erfcl)iebne jur S^arafteriflif 
befannter 9)?ättner unb {iir @itten^ef(^tc()te bienenbe Sei« 
tv&Qt , er^i^en ben SBert^ be^ ©anjen. ®d[)cn bie S5erfe 
ber Ü6erfd[)rtft beuten barauf })ini ba§ biefe fiüd^iiQ an Ort 
unb @teffe niebergefctVieBne S&emerfun^en niz jur &ffent« 
\xi}tn ^tioxintmaifWi^ beftinmtt waren« !Die «i^anbfc()rift 
be^ Ori^inaU fe(6(t tf{ un(efer(id>er wie anbere dUtd[>jettide 
beffelSen 93erfafTer^/ unb ber©tp( trä^t i)\n unb ivieber bie 
Spuren ber eilfertigen 2(bfaffung. 3fuf Um weifen 9?anbe 
be$ 9)?anufcripr6 beftnben fic^ t)ie(e eigen^änbij^e mit ber Sfeber 
gejei(i)nete Untriffe/ ber merfwürbigflen ©egenflänbe/ \>it 
ber S^eifenbe fa(; — be^ Triumphbogen be^ Septimius Se- 
verus TitUB -- C^onflantin^ — be^ CoUiseums — ber 
Überreffe be^ 2fltert]^um^ bei Putcoli unb Baiae, be6 Campo 
Santo ' unb ^ängenben S^urm^ ju ^ifa u« a. m* bie ^ai 
geiibte TlvLQt be5 3eic^ner^ beurfunben» 



■f^ 



1 T A L I A. 



Haec quicunque leg€8 alius mea itinera , (nugas) 
Quae mihi sunt celeri tota notata manu. 
Da veniam : nee enim (Dil norunt) ipse relegi. 
(Tempora plus satis est bis periissa jemel) 
Sed diTersorum yolo dum meminisse locorum ^ 
Haec utcunque uni scripta fucre mihi. 

Anno M. D. XXXVL 

Autore Joanne Fichardo Jure C* 



ItINERARIUM earum urbium ft Oppidorum» 
pec quae in Italia ite^ feci. Anno M. D. XXXVI. 
Tridentum (hie enim incipit lingud italica). Arx 

istic omnium ornatissima cum horto. 
Gallianum pagus celeberrimus. XX. MilUa* 
IVoffretum V. M. 

iUtrumq[tLe oppidum yalde ele- 
gans, sita ad lacum Benacum 
(Gartensce) ^uo vix potest esiiP^ 
amoeuior. 

TS 2 • 



LunatamXn AI. Antiquam oppidum , in alto situm. 

Calcianatum ULM. 

Brixia XY. M. Munitissima ciyitas et populosa cum 

arce fortissima. 
Cassanum XLII. M. 
Me diolanum XY. M. 
Ticinum, Pfipia XY. M. 
Noyaria T*M. antiqaam oppidum, sed misere bcllis 

VastatuxD. 
Yercellae XX. M. 
Asta XXXX. M« 
Alba Pompeia XIL M. 
8avillianum X» M. 
Alexandria XYIII. ilL ab Asta. 
Gabium XIIII. IL 
Janua XLYI. M. 
Yultabium XX. M* 
Castelassium XYH. M. Hie vidi aliquot yetusta 

forma eleganter omata palatia. 
Felisanum YI« M. elegans oppidum. 
Nun Y. M. 

multa hie inter media sunt nobilia et ignobilia 

oppida §er Comitatum Montisferrati, sed eorum 

nomina mihi exciderunt.^ 
Pia gras 8 a urbs elegans et munitissima, distat XII. 

forte M. a. Mediolano. 
Harianum IUI. M. a Mediolano» Illic caesi sunt 

Helvetii. 
Lode (Laudem Pompeiam Plin. yocat) urbs satis 

ampla sed maiori ex parte vastata. 
Placeutia XX. M. 
Parma XXXII. M. diyiditur Pado, habet elegans Bap- 

tisterium ^ Palatium Signoriae. 



% 

t 

Regiam XY. M, ommtissimam loppidum, palatia et 

aejes habet magnificas« 
Itfutiii'ti Xir. M. Inter.haec oppida arx fortissim^ et 
' am)ilissima est Dacia Ferrariensia. B u r g o - 

forte. 
B o n o n i a FeUina olim- XX. M. *. 
Fe rraria XXX. M. Haec ogmofimlere pulcherrimt 

est. 
Rodigium rulgo Rovigo XXV. M. ' 
Pat avium XXV. M. 
Venetiae XXV. M. per Brentam fluyium« 

ITER ROMASüM. 

ArgentaLXII. M. a Patayio ^ unde iter ingressus 

sum. 
Rarenna XXX. M. 

C e r y i a XIX. M. M emento agromm istic« 
Cesännadigum I. M. portulus maris. 
Ar iniinum VI. M. 
CatholicaXV. M. portus. 
Pi saurem X. M. 
Fanum Portunae V. M. Coloniaolim. beneextruc^^ 

tum oppidum. 
SenogalTiae XV. M. habet arcem satis elegantem. 
A n e o n a XX. M. Hactenus planiasimum iter est , quod 

sequitur düBcillimum asperum ac montosum^ 
Lorettum XV. M. 
Racenatum III. M. oppidum altissime situm , longo 

tractu, sed bene aedificatum. NuUi fontes istic. 

habet Episcopum. 
Toletinum XX. M. 
S p o 1 e t u lü XXXUII. M. Elegan» oppidum, sed summe 

cUyo^um. 



l*erni XII. M. fit hoc elegant oppidam, aquis et 
irriguis hortis insuper amoenissimum, 

Narnia VI. M. Mire alte sita, intus yetustissims 
aedifiora) misere tum yastata. Estcliyosissimum* 

Ultregum YII. M. oppidum in monte situm , hospitia 
in infima yalle , qua yia est. 

Burgettum IIIL M. Arxet aliquot aedes. 

ROMA XXX. M. 

ITER NEAPOLITANÜM- 

Alba XIL 

Filetrum YIII. M. Binc usque Fundos, complura 
sunt bppida^ in montibus sita, quae tarnen^ 
quod yia per yalles ducat (prope quam ti^ibus 
locis solitario in bos^itio diyertimus) reli- 
quuntur. 

Fundi LXII. M. Sunt Dominae Juliae de Gon- 
zago. 

Itri V. M. Puto esse quod Liri Plinius yocat« 
Nam et hodie separatum est etc. 

31 1 a e Till. M. Hie amoenissimi sunt horti , dicas 
iHesperidum, cumfontibus salientibus plurimis. 

C a i e t a IUI. M. extra yiam est , mari tamen propius 
aditur , vix IL M. 

TraiectumX. M. a Mola. Situm admontes, non 
transitur tamen. Prope longissimae reliquiae 
aquaeductus , et duo yetustissima et amplissima 
aedificia, quorum maius amphitbeätrum puto 
fuisse^ de altero nescio Dein fluyius Garli- 
äin u 8 ultra quem maximus campus , yictoria 
Hispanorum contra Gallos celebris. 

Alla röca de Monteragona YI» M. 

NEAPOLIS XXIIII. M. 



Capua Xy. M^ Ubi extat illtad amplissimom svh^ 

terraneum aedificium« 
Puteoli V.M. 
Baiae IUI. M. 

I 

Cumae III. M. 

REDITÜS E ROMA PER THUSCIAM. 

Roncilium XXyill, M, Mire hiiiiuliter inter inoii« 

te8 situm. 
Viterbium XIIII. M. 
Monte flascone YIII. M. 
D e 1 c i n a IIIL M. Ubi la<^us Borsenae amplissimas 

T.ecturas interdum instar maris agit. 
S» Laurentius Y. M. 
Aquaependentes Y. M. 
S. Quiricus XXY. M. 
Sena XXYIH. M. 
Busebonum XIL M, 
S. Cassanus X. M. 
Florentia YIII. M, 
Mont^lon XI. M, 
Empolium IIIL M. oppidum munitissimum quadran- 

gulnm , intus ad singuloa angulos altiores habens 

turres , et altissimam in medio. 
Pisa XXY. M, 
Luea X. M. 
Piscia 'X, M. 
Pistorium X. M, 
Pratum X. M, amoenissimnm oppidum, pulchraü 

areas et fora , palatia item Signoriam bebet. 

Foris in yicinis montibus clegantissimae pos- 

sessiones. 
Florentia X. M. ad (juam redire coactus sum. 



8 

Scarperia KIIIL M« Elegant oppidulum. litiq in* 
geniosissimi fabri ferraiiL 

FlorenciolaX. M. Duobas ab bac milliaribvt est 
mons Petra mala ^pi pluribus locis intemia , 
ig^ibua (c[aain maxime pluyiis temporibua et 
Boctu emicant) ardet. Illi extinguuntur oleo. 

BononidiX^I* M^ ^o redire necesse fxiit« 

ChioSiiiv XXY. M* a Yenetiis. Elegantissimum oppi- 
dum, babet phirima templa. Totum est in mare 
aedificatnm*. 

Patavium XXV, M, a VäbÜw^ 

Vii|/5i?|i.tia X^VIII. Mh 

Verona XXX. .M. 

Mantua XXIL M, t . 

fr 

Sangenagum XVIII. M. 

Li'gnagum IX. M. 

Bev elaqua III. M. 

Montagnanum III. M. '* 

Estum X. M« ^ 

Moncelisium III. WL 

Bataglia rilla VI. M. et inde ad PataTium 

VII. M. 
Tarvisium X\Y^ M,..a Patavio. 
Cugliannm XV. M. 

Saravallum VII. M. ~ ubi conficiuntur optimi gladü^ . 
Cataponte paucae domus et diversoria. XII. M. 
Pioza yilla. S. Martinas Germanis. XV. M^ 
Ambetzo Heyden Germanis, tibi yidentur quin« 

<{ue illa integra cadaveri^ in cimiterio. XV. M. 
Inde intra IUI. M. peryenitur ad casas GermaDOioimi 

deincepsqiic Germania est. 



9 

SINGÜLARIA PER ITALIAM 
ECCLESIAE. 
Maxima omnium est Mediolanensis, Palmerio 
teste. Religiosissima et venerabilissima S. J o a b. 
, Lateranensis Romae — Pulcherrima et 
. omatissima intus Senensis, fori» autem 
Florentina, qua non est augustior — Cir* 
cuitus extra ccclcsiam praestantissimus est 
Pisanus — Adde his ecclesiam S. Antonii 
Patavii. 

TEMPLA MINOR A. 

Templum montis Oliveti^ Neapoli. — S. Mi- 
chaelis, Bononiae -— Sacellum S« Joan. 
Baptistae Genuae. 



■ I I 



A L T A R 1 A. 

S. Jacobi Pistorii — Sammum altare in Ca^thn» 
sia Papieusi. 

C O E M I T E R I A. 

Campus Sanctus Pisis— " Ager Sanctus Romae. 

MONÜMENTA. SEPÜLCHRA. 

S. Augustini ex alabastro Papiae— S» Dominici 

. BoBOJ^Liai^ -^.Galeacii Ducis Mediolanensis , 

. in CarthusiiPapiae— Quorund^ün ducum Y e n e- 

; j^iqrum in padem urbe (Venetiis) — Filiorum 

Co smiMedices Flordntiae ad S. Laurentium. 

... Ale;&andri Imolae et Crotti lureconsul- 

torum Bononiae, Decii Pisis — et inprimis 

Hadriani papae YI. Romae. Honim autem 

omnium urbium studiosissima fuit Bononia, iude 

f atayium et Roma. 



CARTHÜSIAE ET MONÄSTERIA. 

Florentina et Neapolitana situs amoenitate« 
Pap^ensis et Ferrariensis Gellarnm ^t 
reli<piaram elegantia -— Monasterium S. M i - 
chaelis Bononiae — S. Mariae de portu 
Rayennae — - &• Georgii Maioris extra 
Tenetias. 

C A M P A N I L I A. 

Floren tinum inprimis — - Pisanum — ac S. 

Marci Venetiis. 

■ • ' • ■ 

OBLIQÜAE ET PENSILES TÜRRES. 

Gampanile Pisanum. Tnrris Asinaria Bononiae. 
Est et Ravennae rpae inclinatur, sed forte 
ruinaiA minatur, 

B A P T I S T E R I A. 

Augustissimum Pisanum — Ornatissimum Floren« 
tinum — elegans Parmense, praesertim 
ipsorum laborum — Pistoriense — potes 
addere Constantini, ijuod Romae ad Joan. 
Lateran, est. 

L O C A R E L I G I O S A. 

Religiosissimum S. Maria d^ Loretto — inde La 
Nunciata Florentiae — S. Maria de Con- 
solatione et altera, de populo Romae — 
S. Maria de Carmo Neapoli. — S. Rochus 
Venetiis — S. AntoniusPatavinu^s Patayü. 

H O S P I T A L I A. 

ütrumque Mediolanense — inde Senense post- 
remo Florentinum« 



B I B L I O TH E CtA E. 

Celeberrima Yaticana Bomae — omatissüna et siimp*^ 
tuosissima Urbinas — optima fere. Flojrentina 
Medicum, et S. Marci Yenetiis , et S« An- 
tonii ibidem, 

STATÜAE EQÜESTRE8. 
Palcherrima Bomae adS.Joan. Latcranens« altera 
Papiae. Patayü una et Yenetiis IL modemae* 

A M P H I T H E A T R A. 

Amplissimum Bomanum — integerrimum Yero- 
nense inde Puteolanum. Apud Traiec* 
tum circumferentia tantam restat. 

ARCUS. 
Ilomae plures. Ariminii unus. 

ÜBBES MÜNITISSIMAE. 

Pleraeque fere. Ferraria — Patayium— Tervisum — • 
Brixia — Mantua — Cremona — Luca# 

ELEGANTISSIMAE, 

Ferraria — Yerona — Genua — Yenetiae — Floren- 
tia — Bononia — Seua — Mantua — Patayium — 
Borna. 

P A L A T I A, 
8. Georgii Bomae. ibidem Cardinalis de 
laYalle — Domini Ferdinandi Ürsini— • 
Item principis Salernitani Neapoli — • 
Strozarum et Miedicum Florentiae — P o m- 
J>eii Campegiiet ') Bononiae — Ferrariae 
aliqnot, praeffcrtim illias M e d i c i — comprimis 
Andreae Doriae Genuae. 



j) Hier fchll der Name in der Bandscbrift» 



12 



P O R T I C ü S. 



FreqiienteB snnt elegantescpe Bononiae, frequen- 
tissimae Patavü. 

T U R R E S A E D I ü M. 

In bis civitatibus commanes sunt -*- Astae, Papiac, 
Albäe Pompeiae, Yiterbii, Pisae, Rayennae, 
Bononiae et Genaae, sed in bis utrisqae rarius. 

FORA. 

Omnium pulcherrimum est Senense — Mercade 
Romae. Peramplum est Neapolitanum 
PIAZZAE, utvocant. 

Incomparabilit Bononiensis -^ S Marci Venetiis, 
M«ediolani ad praetorium« «^ Patarii. 

PRAETORIA. 

Incomparabile Patayinum •— Magaificentissimum 
Venetum — Florentinura, 



,< 



A R C E S. 

Mediolanensis« Caietana. Citadella Florentina — 
Neapolitana noyä,-sed parum ad priores« Arx 
ducis Ferrariensia prope Mutinam* Arx Tri» 
dentina ornatissSiila omnium. 



< 1 1 



B E L V I D E R E. 

Romaniun, Neapolitanum^ Ferrariense , Mantuanum. 

PULCHERRIMAE PEMINAE COMMUNITER. 

Senis. Caietae. Anconae — Äylbae PomfKjiaö et 
SayiUiani« ) 



13 

HORTI PRAESTANTISSIMI. 
Molae multi — Andreae Doriae Genuae — 
Florcnciae in monasterio alAngelo — Romae 
in Quirinali pontificis. Tridenti prop« 
arcem* 

FONTES SALIENTE8. 

Ad Futeos regales et in omnibus palatii» Neapoli 
amoenissimi» Omatissimu» Senenait inde 
Ariminensis. Ri^^ sed eximius oni ia 
foroNeapolitano est. PuteotLoretanut 
unicus est. 

L A V A C R A. 

Magnificentissimnm et elegantissimum Meapolitaniim 
ad Puteos regales« Amoenissimum Ferra- 
riense, cpod cireulare est, in Belyidero« 

POSSESSIONES VEL PRAEDIA. 

Pre^entissimae sunt circa Florenti am -^amoenis* 
simae circa Gen uam, circa Sen am. Bono- 
niam pauciora» Roma quo^e permtilta —* 
Pratum non ita multa, sed elegantissimc^ 
sita. 

SIGNORIAE. 

Tres omnino scio per totam Italiam — Yenetum — 
Senensem — Lucensem. — - Genua qnoque 
Signoriam babet , et libera est , sed dubie* 

PORTÜSMARIS. 

Amoenissimus et maximus Anconitanus.' Inde 
Genuensis, Yenetus, Neapolitanus. 



i 



14 

A £ A L T I. 

MedioI*n«BS«. Yenetum. 

H O 8 P I T I A. 

Ferrariense ad aingelum, pendit^otannis CCC« Sc. 
Mantuae ad tre» rege». 



4 

ROMA. 

8CRIPTORES DE VETUSTATE URBIS. 

Pomponius Laetus. 

Franciscus Albertinns io3. 

Rhometypii autor. Antonins N. etc. 

Fulrius. \ 

Calyua Rayemiat. 

Blondua. 

jToaii^es Bartholomeus Marlianua« 

PONTIFICES POSTERIORES. 



• 


A» 




M. 




D. 


Pitts IL Senensit 


5 


-— 


11 


— 


sS. 


Paulus II. Yenetus 


6 


— 


a 


— 


o. 


Innocentius YII. 










I 


Genuensis — 


7 


— 


10 


— 


fl3. 


Alexander YI. 




/ 








Yalentinus — • 


11 


— 





— 


11. 


Pius in. Senensis 


o 


— 


o 


— 


So. 


Julius II. Sayonensis 


9 


— 


4 


— 


1. 


JLeo FlorentiAus 


8 


— 


Ü 


— 


20. 


Adrianus VI. 












Traiectensis 


1 


-^ 


o 


— 


4. 


Clemens YII. 












Floren tinus 


10 


..«. 


lO 


—» 


6. 



Paulus III. Romanus. Sedit iam tribus annis. 



15 

Ob^ervationes atitiquitätum et aliarutn re^ 
rum magis memorabiliiun quae Romae 
videntur. Collectae per me Joannem 
Fichardum J. C. in eadem urbe Mense 
Vllbri et Vlllbri. Anno M. D. XXXVI. 

Qaandoqaidem Topographiam antiquae Romae 
complures retroactis annia, omnium yero noviasime 
et diligentissime Joan. Bartholomaeus Marliannt 
patricius Mediolanensia conscripsit, opera illorum, 
quantum yetustatem ipsam attiiiet, contentus, presen- 
tem solam urbis formam statumque, tum ea loca quae 
ex yeteribus yel aedificiis yel templU yel uniyersis 
denique ruinis hodie sup^rsunt, yisuntur et cognos-f 
cuntur coniecturis certis, hie obiter memoriae ergo 
annotare yolui* Quibus tarnen ea etiam interdum in- 
serui, quae licet minime extant, tamen circa ipsa 
loca quondam fuisse , certis quibusdam coniecturis ap- 
probatur. Quanquam interim mihi yerissimum yide* 
atur, quod Marlianus in ipso I. lib. I. capite scribit, 
formam urbis adeo esse mutatam, ut prislini situs 
yestigium yix retineat, neque Bomulus ipse, si re^ 
yiyisceret , ubi suam posuisset urbem , agnosceret : j 
quod accidisse certum putat propter aedificiornm in- 
gentes ruinas , quibus pluribus in locis montibus yalles 
ita sunt aequatae, ut ubi montes ipsi incipiant aut 
desinant non facile possit dignoscL Est autem pro 
urbis amplitudine dif&cillimum, certa quadam ratione, 
discretisque regibnibus illam describere; tum quod 
tnter se yel ita cohaerent loca omnia, ut separari com* 
mode non possint, yel ita inyicem distant etiam, ut 
•imul colligi diflficile sit : tum quod eo putissimum 



l 



16 

^ ordine, quo demonttrari, perlustrarique solet, me«» 
moriae causa iq litteras referenda yideatur. lUe yero, 
qui urbem perlustrat, regiones parum considerat , sed 
uno eodemque itinere ut quaeque rel hinc yel inde 
occurrunt (dum ad quaedam etiam , ut in huiusmodi 
obambulationibus fit , digredimur) inquirit atque per- 
»picit. Ut tarnen non omnino sine seopo (quod aiunt) 
erremus et incerti vagemur, ea quae ordine coneipinon 
possunt, primo annotabo , deinde quae certis regioni- 
bus inclusa yidentur y certius aliquante persequar. 

DE URBE IN GENERE. 

Urbis and)itum yuIgo.yXXX» milliarium fa^iunf , 
sed id re ipsa longe secus babet. Marlianus sub- 
ducto cireuitus urbis stadiorum diligenti numerO| 
tradit eum tredecim millia passuum non excedere. 
tiib. I. Cap. V. et Cap. VIII. Id quod mihi multo 
yerius' yidetur. Moenia ipsa certam formam, id est, 
quod yel orbicularem yel quadrangularem appellare 
possis , non constituunt , sed secundum montium cir- 
cüitum, locorumque situm ita dedueta sunt, ut et 
contra bostes, et al>a incommoda tutissima r^essent, 
Keque dubium yidetur , quin illa super fundamentis 
priscis , nunc existunt exstructa. T u r r e s autem ip- 
sorum murorum CCCLX. numerantur , quarum multae 
sunt coUapsae, multae ita yetustate corrosae, ut in dies 
ruinam minentur. 

Portae (Marlian C. Vlli. L. I.) 

Portarum antiquarum numerum et nomin a apud 
Marlianum habes. lUae autem, quae ex illis hodio 
restant, inque usu sunt^ haec sunt, et bis^ nostro tem- 
pore ) nominibtts appellantur. 

OLIM 



17 



OLIM PORTA ■ ■ 

Flumentana et dein 
Flaminia dicta. 

Collatina. 
Quirinalis, Aegonen- 

si9 etiam , postremo 

Salaria. 
Timinalis vel Ficul- 

nensis. 
£ 8 q u i I i n a ut Marlianus, 

nam FuItius T i b u r - 
' t i n a m putabat. Tort, 
- facit utramcpie. 
Naeyia vel Labicana, 
Coelimontana yel 

Asinaria. 
Gabiusa dein Metro- 

dii dicta* 

Latina* 



HODIE PORTA 

Porta populi, ibi tem» 
plum ' M a r i a e' de 
populo. 

Piijiciana. 

Salaria etiam nunc. 



Capena dein Appia ab 
Appio tjuia y iam Appiam 
muniyif — quondam 
etiam Triumpbalem, 
(^ondam F o n t i n a- 
1 e m. 

Tergemina aliquando 
etiam Hostiensis 
quia Hostiam mittit. 



S. Agnetis yelNumen- 
tana. 



S. Laurentii. 

M a i o r a S, Maria maiore. 

S. Joannis. 

Gabiusa quod adGabios 
oppidum, bodie Galli- 
canum rccta itur. 

Latina quae in Latium. 
Est prope ecqlesiae D. 
Joan. Eyangelistae, 



8. Sebastian!, 



S. Pauli. 



Sranff,^ Vt^\i> ^L Z^. 



% 



18 

THANS TTBERINAE. 

Portuensit qoae ducit Ripae yel Portese. 

in portum Hostien^em« 
Aurelia* S. Pancratii. 

Septimiana. Subtus Janum cpiae 

Janicülo tubiacet. 

MONTES ÜRBI8 VII. 

Mona Cajpitolinut* Capitolinus hodie a 

Capitolio quoque nomi« 
^ natua. 

— Palatinusi Ubi domua Neronis et 

Circi maximi minae^ 
proximus capitolino». 

— Ayentinuft. E regionePalatini, saper 

quo templom Sabinae 

olim Dianae, ubi pri« 

mum monasterium coe* 

pit S. Dominicus. 

— - Yaticanus. ^ Ubi nunc palatium Papae 

est. 

•i— Janiculus Yaticano proxime cobae- 

■ ' - ' ' rens. 

— - Coelius olim et Ubi templum Fauni ro- 

Querquetula- tundum, nunc S. Ste« 

nus» pbani, est Hungaro- 

rum. 

— Coelicolua rel Ubi nunc S. Joan. Eyang« 

Co e Hol US. olim Dianae* 

«^ Quirinalis. Mons caballinus hodief 

licet Blondtts aliter cen* 
suit. 



19 



tfont Yiminalit ubi Hodie tres illi colles con- 
Thermae Dio- iunguntiir , ut yix di- 



el et iani et est 
inter istos IL me- 
dius« 
Esquilinus. 



rimi poise yideantar, 
qaoi accidit propter 
ingentea aedifiqi 
ruiuas. 




Ex bis yil« montibus, Yaticanus et Janiculas Trans 
Tyberini sunt, reliqui citra Tybrim« 

P0NTE8V1L 

Pons M i I T i a 8 distat 
* ultra primum lapidem 

ab urbe in yia Flaminia. 

— Aelias ab Aelio 

Hadriano , cuius prope 

eum moles Sepuldiri 

erat* 
Taticanus vel Tri- 
umpbalis* 



Molyius. 



-— Janiculen sis rel 
Aureliu 



«-^ Fabricius olim et 
Tarpeiut, 



-— Esquilinus olim et 

C est ins. 
— Senatorum Sive 

Palati&tts. 



S. Angeli omnium pul* 
cberrimut. 

Eins pilae tantum adbue 
Tidentur e regione ho* 
spitalift 8. Spiritus. 

Pons Xysti, a Papa 
Xysto, qui eum restau« 
rarit, propter adreni« 
ente^ in Jubileo. 

Pons IIIL capitum, a, 
quatuor marmoreis si- 
mulacris iijuadrifronti« 
bus in adjitu coUocatis« 
Per bunc itür ad insulam, 

PonsS. Bartholomaei» 

PonsS, Mariae Aegyp- 
t i a c a e* 
»} 2 




20 

Sublicius onuiiuat Non ezut, restigia tarnen^ 
anti4pii8sinittft et idem qnaeinmcdioalTeo flu* 
deinde dictus Aemi- minis , Supra Navalia 

Hus. parient, iatiu9 putantur. 

Ha olis^ ubi et 
c sunt. 

DE T T B E R 1. 

Tyberis ex Apennino oritur paulo super Amum, 
tenuis primus ut ait Marlianus, deinde XLII. amnibus 
auctus excrescit. Hie urbemaSeptentrioneiilgredienA, 
murorumque extremam partem, Fl^miniamque portam 
a sinistra relin({uen8, quanta e$t yallis Martiae Ion« 
gitudo, fluxu parum obliquo et retorto defertur, mox 
sensim a Septentrione in occasum conyersua , emicycli 
fonnam constituit, cuius conycxum Yaticanusy con« 
cayum yero Martins esdstat eampnä; infra molem 
Hadriani ad pristinum cursum redit^ ubi oblique im 
meridiem versus defluens , inter Hostiensem et Por* 
tuensem portam urbem egreditur, inque mare Tyrr- 
lienum prope Hostiam, uno legitimo se exonerat 
ostio« Latitudo dissimilis est, apud pontem S. Angeli 
rix, neque medium Moganum nostrum ^) aequat, ad 
pontem Xysli duplo et amplius latior. Cursus illiusex 
Burgo S» Angeli optime ridetur. Profunditatis me- 
dioerisest, accidittamen, quanquam raro , utmirum 
in modum auctus, etiam in urbe ipsa restagnet, quod 
tum quidem ominosum habetur , babitumque anti- 
quitus etiam fuit, unde Plinius. := Quinimo yates 
intelligitur potius monitor, attctu sempör religiosus. = 
De quo Ludövicus Cornelius rotae auditor libel- 



^ 



2) Die Breitt des Mains bei Frankfuirt api Main. 



21 

lum aedidit. Nostra memoria sub demente "^I. P. M. 
bis ad miracnlum usc[ue excreyit, atque ita in urbe 
restagnayit, ut ipsi non mediocriter ab interitu time- 
retur« Apud templum Mariae de Populo , propeque 
portam Flaminiam in memoriam alterae exundationis 
in muro leguntur bi yersus. 

Septimus auratum, Clemens gestabat hetruscus 
Sorte pedura , liiic saliit quum vagus usque Tyber. 
Quippe mcmor campi, quem nön coluere priores 
, Amnibus e potis in nova tecta mit. 

Vtque foret spacii impla Chilis ultor «dempti 
Et Cererem et Bachum sustulit atque lares. 
Bcstangnavit VIII. Idus Octobris. 
Anno MDXXX. 
Signum quo usque ascendit , altitudinem duorum 
bominum fere accedit a terra. Item in circo Flaminiov 
bodie Campo Agonico prope portam palatii Cardina- 
lis ^) legi tabulam quandam , muro in alto indusam, 
ita continentem. 

(•i^ter fclgt im Original eint teere ©teOe.) 
Praeterea in exteriori turri Burgi S. Angeli duae 
sipiiliter tabulae leguntur bis yerbis. 

Memoriae. 
Inusitati Auctus Tiberis Amnis. 

Ad Hoc Signum. 
Quo Roma Sereno Tempore Facta Est. 

Tota Nayigabilis. 
yill. Idus Octobris MVXXX. 
9 Clem. VII. Pont. Max. 

An. VII. Gayido Medices. 
Arcis Praef. Posuit. 



3) Der Name fehlt in der Bandschrift. 



22 

Altera woxima« 

juexandri Borgiae Papae VI. anno IUI. die 
V. Decembris. M. GCGCLXXXXV« Tiberis 
ad boc sigüum inundayit* 

DE TEMPLIS ET SACELLIS IN GENERE. 

Templa et Sacella in urbe passim yidentur pene 
inniimerabilia. Ex bis, quae ex Etbnica yetuatate 
auperaunt, singularem babent formam. Pleracpia 
enim rotunda tantum sunt (^anquam et ^adrata 
faerint quaedam) neqae feneatras babent, sed in 
summe tbolo foramen solum rotondum patet^ per 
quod penetrat lax et etiam pluria. Item unua tantum 
ad illa est aditus, unaque porta. Unde Yar. »Omne 
templum debct esse continuo septum, nee plus c[uam 
unum introitum babere«. Praeterea et boc templa 
tpud yeteres babebant, quod in sublimi condita gra* 
dibos ascendebantur, uno Consi excepto* Praedicta 
Qmnia bodie yidentur in Templo Fauni, Castoris 
Pollucis, Bachi, Pantbeo et pluribus aliis, 
gradibus tarnen non ascenduntur bodie, cpiod urbs 
toties repetiti^ ruinis , incredibilem in modum exere- 
yit, de quibus inferius annotabo* Reliqua templa 
a nostris olim condita, communem babent formam. 
Exomata sunt satis, payimenta tesselatim composita , 
diyersieoloria, maximis orbibus ex marmore porpbj» 
retico yel pario binc inde passim interpositis , et 
instar speculi relucentibus , maxime apud Salyato* 
rem, ubi et somptuosissimum Organum. Columnae 
striatae per transyersum tanquam tumo, item pleü 
raeque sti^ias in . longum habentes , ex yario genere 
marmoruin, non in jtemplis solum, yerum!,etiam in 
urbe passim yidentur, Potiores autem celebrioresque 
eociesiae sunt istac. 



-%. 



«5 

S. Pauli extra muros, per por- 
tam Hostiensem* Ibi effigies 
Musarum* 

S. Sebastian! extra portam Ca- 
penam. Ibi Hippodromus* 
Septem ecclesiae \ s. Joam Lateranensi». 

S. Crncis in Hierusaleme* 
S. Laurentii. 

S. Mariae maioris inExquilino« 
S, Petri in Yaticanp« 

Praeterea Mariae Rotundae, id est Pan* 
theon. — - S. Mariae Minervae est Predica« 
torunu Istio Papa quotannis XL. puellas yirginet 
Romanas elocat, yelatas ne cognoscantur, dote pu- 
blica« — Ecclesia Germanorum«— S* Laurentii 
inDamaso, nbi quotidie missae cantantur a Sjrm« 
phoniacis» — - Maria Populi. — Maria de Con« 
solatione« — TTtraijue Maria miraculis clara est, 
magis tarnen illa de Consolatione« — Ära Coeli. — « 
Habent et Hispani et Galli suas istic eoclesias, 
qaemadmodum Germani« Singulacque gentes ex 
suae tantum nationis hominibus Sacerdotes istic 
babent. -— S. Salvatoris* Hoc quoque memoria 
tenendum , multa Sacella templaque Sanctorum hodie 
ex illis Diis, quibus olim sacra fuerunt, cognomina 
retinuisse, ut Salyatoris in Aerario, istud bodie 
TCtustate collapsum, in profanos usns Gonyersuiti 
est. -^ Salyatoris de pietate. Item S. Nicolai de 
Aricbimoniis. — 8. Nicolai in carcere, — S. 
Petri in carcere (ubi Tullianum fiiit). — S. MaidaS 
in p'orticu. — Mincryae — de febribus — est 
etiam S. de iuferno. — S. Laurenfii in lucin a, 



24 

qnia ibi Junonift Lucinae templunu 8. Andreae 
in mentuza, cormpto Tocabulo, quod ibi Jnonit 
Matutae et multa aiinilia* 

FORMA URBtS. 

Qui totius urbis iformam sil^iimque yideri cupit 
ex Panthco, ^od umbilicus est praesentis Romae, 
id commodisslme potest* Item et ex Burgo S* Angeli, 
monteque Capitolino. Ego tarnen certam alic[uam con- 
cipere yel oculis yel mente non potui , ita montibus 
xpsis , bortis , et locis in urbe cultis aedificia passim 
dividuntur. Si moenia ipsa longissime distantia cir- 
cumspicis , tum considerare al^(juo modo yeteris urbis 
amplitudinem potes. Hodie yero istud spatii, quod 
lindem includitiir , yix tertia ex parte babitatom yide- 
ris; bortis, agris, yineisque binc inde existentibus« 
Omni tam^ urbis regione inserta sunt aedificia et 
sacella, quanquam sparsim. Foris possessionum (ut 
yocant) satis, a nuUo tamen latere numerosius, quam 
eo quod bortos Pontificis in Yaticano, Burgumque 
8. Angeli respicit. Urbs interior elegans est compri* 
mis. Strata yiarum ex lapide coctili ut suntYenetiis, 
breyiori crassiorique. Y i a e ipsae communiter angu«- 
stiores sunt quam latiores. Omnium autem celeber- 
rima , frequentissimaque est , quae a Ponte S. Angeli 
ad campum Florae usque perducit , nam cum ipsa in 
tres subdiyidatur yias , omnet mercimoniis plenae 
^unt. Bibliopolia in iisdem multa , in quibus doctos 
istiic animi causa quotidie quasi conyenire, et conferre 
inter se , yariis ^de rebus obseryayi. Eodem modo et 
ea platea, quae recta ex campo Florae descendit, 
prope aedes Pompei , babitatur. Istic yero et Judaei 
ngunt, et numismata cuduntur. Yia quae a Burgo 



25 

S. Angeli in palatium Pontificis ducit omnium maxime 
regalis. Via Julist autem (a Julio pontifice facta) reli- 
quarum rectissima, longissima et amoenissima yidetur. 
Ea prima est a ripa Tybris , et ad pontem Xysti uaqne 
descendit. Fora sunt divcrsis in locis, potissimum 
tarnen apud palatium S* Georgii , eircaque campum 
Florae , et circa pontem S. Angeli eis Tybrinu Item 
ad Mariam rotundam. Forum piscavium est ad temp- 
lum S. Angeli, ubi omnes mensae marmoreae quadrae 
sunt. Yiyi autem pisces ad predictum pontis S. An- 
geli locum yenduntur. Caeterum est etiam forum in 
Agonico campo , istic die Mercurii singulis septima» 
nis yenduntur yestes , panni , gladii et reliqua omnit 
gener is , etiam cibaria. Quemamoduin in campo 
Florae equi omni die. 

P a 1 a t i a passim per urbem babet magnificenfit* 
sima, quae porticus saaa non foris, ut Bononiae, 
sed intus babent, altis conspicuisque ex marmore 
columnis conspicuas. Omnium yero magnificentissi- 
mum est et amplissimum Palatium S. Georgii prope 
Campum Florae, ubi habitayit olim Cardinalis de. 
Medices et nunc est Cancellaria, Exstructum est 
illud Julii temporibuis a Cardinale S. Georgii, maxime 
tamen ex spoliis Ampbiteatri, quod eo lat^re, qno 
respicit urbem fere in totum non modo nudatum est ^ 
sed fere disiectum, et Tyburtini lapides ad boc pala- 
tium transportati. Habet autem hoc palatium inclu- 
sum latere sinistro, templum S. Laurencii in 
Damaso, quod est inter insigniora; reliquis autent 
lateribus circumquaque Tabei^nas pene innumcrabiles. 
Et in ipsa ad ingressum sui porticu, statuae duae 
sunt, bumana statura non paulo longiores, muliebreS| 
integrae , faberrimeque sculptae , in eum locum , 



26 

nescio unde translatae. Elegans splendidamque €st 
t% Fernesiorum piilatiiiin (ex quafamilia praesens 
pontifex est) sed nee media dum soi parte absolutum. 
Fontes istic rarissimos yidi) aqua enim cystemali 
et Tyberina (quae quottidie per urbe^ circumfertur) 
utuntur. In eö tarnen campo, qucd est ante pala* 
tium in Yaticano, fontem habet praealtum, pluribus 
^ientibus aquam suppeditantem, nee memini me 
alinm Romae yidisse eins generis. Crbs denique tota 
eis Tyberim est, et urbs antiqua adhnc citerior et in 
montibu9 sita foit , ubi restat Capitolium et Amphi- 
theatrum« Quantum yero ipsum urbis solum tot anno- 
nun ruinis creyerit, yel ex Pantheone satis depre* 
hendi potest , quod olim tot gradibus ascendebatur ^ 
quot nunc descenditur, id quod et basis Columnamm 
in ipsius porticu existentium, et area ex quadirato 
lapide, snperioribus isthic annis detecta, ostendit. 
Item quod in locis profundioribus yaria saepenumero 
inyeniuntnr aedificiorum ye^tigia, quemadmodum in 
eella yinaria et stabulo Ursinorum in campo Florae 
(yide Marlianus foL i34) , Fompeiani Theatri yestigia 
yidentur. Neque mirabitur illa, qui hodie yel Sep- 
tem Salas iam superius yineis obdutas, yel eas 
ruinas, quae ex templo Pacis restant, rupium 
instar disiectae iacentes yiderit considerayitque. 

DE URBESIGILLATIM. 

CAPITOLINÜS MONS. 

Annotatis igitur utcunque, quae in genere de 
urbis forma situque in memoria tenenda yidebantur ^ 
praeeipuorum deinceps locorum obseryationem per- 
sequar* Et inprimis Capitolium montem, tanquam 
ömnium dignissimum et sanctissimum* In eo ipso 



27 

itaque ascendenti recta Capitolium (hoc est palatiüm , 
in quo Praetor Romanu8, puto Senatoren! urbis yoeant) 
habitat), ad dextram rero palatiüm II. Conserrato* 
rum, ad sinistram templum Ära Coeli, (utrisque p«. 
latus multo altius) occurrit. In medio est satis lata 
planitics. Utnimque autem palatiüm Capitolium gene« 
raliter dicitur, nam cum ex ipso veteri Capitolio nunc 
nihil supersit , sane incmium est Capitolii appellatio* 
nem vel huie yel isti atmbuere. Nou dubito autem ^ 
({uin Capitolium yetus utrunque locum occuparit. 

Praetoris igitur Palatiüm , nihil qaod ago 
yiderim, yel ex aliis audijerim, memorabile''continet. 
Oblonga quadrataque forma est« Intus aulam habet 
admodum amplam, in qua causae ciyiles criminalesqoa 
aguntur, ipso Praetore iudicio praesidente. Nihil 
omati conspicitur. Picturae quae paucaeiin ea fue- 
runt, iam senio obliteratae sunt. Breyiter, et intui 
et foris yetustate tantum , yeterique Romano nomine 
eonspicuum est. A«cenditur intus cliyo contimiQy 
mulis potius quam hominibus facto* Fovis parietes 
superiorum praetorum insigniis oppleti sunt* 

Palatiüm yero Conseryatorum et amplius 
multo et splendidius est. Habet enim tam foris quam 
intus porticus. Habet in medio aream sub die ele- 
gantem, habet adiunctos hortos etc* Primum igitur 
ante portictim istius palatii foris duo pari forma mar* 
morea fiuviorum simulacm , seminuda , et inyicem se 
respicientia , mirandae magnitudinis yidentui*, quorum 
alterum. Sphynga Aegypti peculiare auimal^ alterum 
tygridem Armeniae truculentam fe^am, cui dextri 
innituntur culiito , habent , sinistris autem utrumque 
comu copiae, rerum aflluentiam significaus, tenet* 
' Ukide quidem yolunt, hot Tygrim, illud^yer o ]Nilum esse« 



28 

Sphinx facie foemina, et capitio (tttrinqae infiilis 
dependentibus , quasi sacro) tecto capite depingitur. 
Caetera leo est, et sie yidi moltoties Romae in statuia» 
In horto tarnen Bnrgi S. Angeli vidi duplicem Sphyu- 
gem^ alteram yirili, alteram muliebri capite, caetera 
leones , finguntur autem leonnm iacentium instar« 

Praeterea in frontiapicio ipsanun aedimn aeneum 
lupae simulacrum yidetur, onod conditores urbia lüpa 
enutriti snnt. ~ 

In ipsa autem porticu cxtat ingent aeneum caput| 
quod teste Lampridio, demptum colosso Neronis^ 
suae imposuit Statuae Commodus Imperator« 

Intra limen Palatii a dextris signum aereum auro 
perfusum nudi Herculis, et adhuc imberbis, dextra 
claram, sinistra Hesperidum aurea mala tenens, coiy 
spicitur, qvLod in Foro Boario in ruinis arae maximae 
repertom fiiit. Minus aliquante est humana statura* 
D. Gjsbertus medicus, cum apud eum essem, 
monebat me , ut ipsa mala in Herculis manu diligenter 
inspicerem^ iude enim me cognosciturum 9 quod 
essent mala aurea. 

Non procul inde fragmentatim iacent et crura et 
pes alterius cuiusdam marmorei colossi Ungues pedis 
Spithama mea fere sunt latiores.^ Caput eiusdem 
ingens, alteroque aeneo longe maius, in media area 

iacet* 

rE regione Herculis cistemA antiqua yidetur, nune 
tarnen satis splendide restituta cum boc yersiculo, 
Vas Tibi Condidimus, FluTia Tu Juppiter Imple. 

Post eam cisternam yisuntur marmorea signa 
parietibus inclusa L. Yeri Antonini de Triumbo Par« 
tbico , siye M. Antonini de Tridmpbo Dacico , sublata 
ex i^ede 8. Hartinae, ut ibidem habet inscriptio^ 



29 

Sunt et alia plura marmorea tigna circomqfna^e 
in inferiori parte Palatii huiut poaita. Sed ^ae in 
tanta copia non cnrantor. 

Item ingredientibua palatiom ad dextram tabula 
^paedam mannorea posita est auperioribua annit^ 
praeteritorum Couaerratorum lege» <piatdam conti* 
nens, cum aanctione, ad imitationem yetustatis, ^piäa 
lege» et in tabuLas iucidere, et in Capitolio ataerran 
conauerit. 

In auperiori Palatii parte primum fariae marmo* 
jreae et yiriles et muliebrea Statuae occummt^ fihei^ 
rime elaboratae« Ad ainiatram yero acalarnm^ patet 
aula ^aedam elegantiasima. In ejua auperiori parte^ 
ad medium parietia posita yidetur maxima quaedam 
mannorea Statua, Leonia Ppntificia, aedentia^ pulcber««' 
rime exque aolido et uno marmtoe facta. Impoaita 
antein eat quasi altari cuidam, cum bac inacription«» 
Optimo Principi Leoni X. 
Med. Joan. Pont. Max. ^ 

Ob Restitntam Bettauratamque 
Vrbem, Aucta Sacra, Bo- 
nasque Artet ^ Adscitos Pa- 
tres, Sublatum Yectigal Da- 
lümque Congiarium S. P. Q. B. P, 
Ad ainistram sedentis illiua Leonis, pauIo tarnen 
inferius est pulpitum yel auggeatum quoddam, unde 
ciyes Romani creantur et promulgantur cum bac in« 
acriptione. 

Bomanum yirtns non nomen efficit. 
Neque tarn bi|niile est opinione ipsorum, cirem 
Bomanum esse, quam Erasmus facit^ nam et dignitatia 
babetur, neque omnibns temere confertur: quanquam 
re ipsa non multo sit am^Jiua irliis« 



50 

In isU autem aula , adiunctis^a concIaTÜms et 
aulis, praestantissimae sunt ex yeteribus Romanomni 
Jlistoriis picturae, in quibus cemere licet antiquorum 
Homanoriun togas. (Yenetonun Senatorum simile») , 
Item nuda militum brachia et genua, tibialia, succinc« 
toria, calceos multis cordis incruciatis circa pedem 
ligatos , quae tarnen expressius in Statuis marmoreis 
•bique apparent« Ibidem quis modus fuerit feriendi 
securi, caedendi rirgis, alligandi palo etc. 

Circumposita per suos loculos et in bis locis sunt 
Tetera Deomm bominumque simulacra , in quibus 
tarnen potissima babentur, Satyri statua pedibus capri* 
aismarmorea, etduo simulacra aenea, forma inyenili, 
aiteram stans'senri babitu, alterum nudum pueri seden^ 
tiseunrato corpore e planta pedis acuspinam erellenti 

In boc quoque. Palatio Conseryatorum causae 
agUBtur et diiudicantur, licet earum partium magis 
sitReipublicae incolumitati, urbisque decoro et neces« 
sitatibus consAre. 

Post Palatiumboc per bortos recta itur ad rupem 
Tarpeiam prope coniunctam, est autem iila, ubi nunc 
quoque facinorosi cives Romani puniuntur* £x illa 
pulcberrimus patet in urbem prospectus. 

Ikaxima campana, quam ego Romae audivi 9 quae* 
que omnino est, in Capitolio est, illa tantum, ubi sup« 
plicium de aliqno sumendum est, et in summis festiyi« 
tiitibus Pontificis etc. pulsatur crebro per diem. 

Ab altero laterc montis Capitolini , in monte est 
Ära Coeli, ubi alii domum Octayii Augusti^ 
alii olim Templum Joyis Feretrii fuisse dipunt* 
Templum bodie est Franciscanorum , oblongum, in 
medio splendide Stratum , utiinque negligentius» 
lif eo est sepulchrum S« Helenae* Item Reginae 



51 

3 o • n 1 a e ) Item an^ foret priores tepolclunim 

Blondi» 

In templo Arae Coeli maximae columnae mormo- 
reae extant, perquaroin onam foramen trantit, cui 
per ioGum aures admotae sentiunt tibiliiin ab .altero ad 
aliad foramen inspirante, ^em dicunt a yespis in co* 
Imnna clam inclusis edi, ad quod festiriter, logus^ 
immo nun dubito , inquam y fjnin respas iUas in cere« 
bro tuo clam habeat inclutat. 2^ mü looB ilauUn^ 
ba5 bu Sßefpen im ^itn ^aift. 

Circa Sepolchrum Helenae columnae IIIL marmo- 

l^ae yersicolores pulcberrimae , instar yitri respien- 

dentes, tum leves sunt^ et tabula istic appensa tuU 

4psum altare omnium fuisse primum, ^od Cbristo 

Äierit excitatum* 

Ära Coeli ascenditur CXXYIIL gradibus, semper 
inter octenos interposita ali^pa planitic Ad sinistram 
multae sunt marmoreae imagines, quasi in tabulis 
sculptae, eo modo etordine, quo yidemus in veterum 
^arcopbagis« Tempore autem passim collectae, ad 
ascensum istomm graduum, tanquam in locum con^ 
spicuum positae sunt* 

Ad gradus alterius lateris, qui pauciores sunt, 
Obeliscus extat in suprema parte ferens cineres; sed 
nibil ad alterum in Yaticano. Nam neque ex solido 
lapide est neque tel altitudine rel crassitudine con- 
spicuus* 

Ibidem propc in borto Arae Coeli, Palma arbor, 
ramos in cacumine babens , quales pinguntur in mani- 
bus Martjrrum, itein in manibus yictoriarum ' in tem« 
plis , licet illae plerumque tropbaea portcnt. 

Porro^ si iuxta Palatium Senatoris Capitolino 
descendamus, ad sinistram ad Tullianum perdu- 



82 

eimur) locum carceris foeditatem etiam iraiic egregte 
prae se lerentem. Ipsum Tullianum nunc diyo Petro 
in 6atcere (quod et ipse in eo olim custoditas sit) 
«acnim est. Locus est profiindus , frigidus , et angu- 
•tus, paulo hybemaculo meo Francofordiae latior. 
In eum descendi aliquot gradibus. 

E regione istius prope yiam in angulo quarundam 
aedium Marforii statua (quam Marlianus Joris 
Panarii putat , alii Rhenum , quod citius credam) re- 
cumbit, ad eummodumiacens, istiusque magnitndinis 
fere, cuius alterae illae duae ante Palatium Conserra- 
torum. Hie frater est Pasquilli. 

Inde ad dextram redeubdo , perducimur ad aroum 
Beyer i iSeptimii, yalde elegantem, marmorenm» 
De cuius inscriptionibus utrinque yide Marliantun« 
Forma est quadrata trium portarum. Fuit olim ut 
facile licet aestimare admodum altius , tamen nunc 
terra aggesta tempore , portae ultra tertiam suae 
partem breyiores. 

Inde iri ad Yespasiani et Constantini arcus pote- 
rat) sed de illis eo ordine annotabo, quo yidi. 

Ad ri^dices Capitolii extant octo ingentes columnae, 
deConcordiae Templi porticu , cum inscriptiotie. 
Senalus Populusque Romanus Incendio 
Consumptum Restituit. 

DE VALLE INTER CAPITOLIO ET 

PALATINUM. 

Altero quodam die, yia iuxta ecclesiam Mariae 
de Consolatione (quae angusta est , tabulis tamen 
donariisque yotiyis refeitissima , eidem adiunctum est 
amplum Nosodochium) perductns sum in Forum 
Romanum quod extat in yalle inter Capitolium et 

Pala- 



33 

Palatinum , nunc cultnm est ab agricolis in quibusdam 
locis. In eo templum Augusti fuit. Super quod 
deinde Caligula Imperator a colle Palatino ad Capi- 
tolium pontem duxit rnarmoreum, ambiliosissimum, 
sustentabatur enim LXXX. ingentibus columnis 
eandidissimi raarmoris. Hariun hodie tres ad buius, 
tres ad iilius montis radices adbue stantes yidentur, 
crassae sunt et altissimae, striisque rectis* 

Secus pontem in medio furo e regione Diyi 
Hadriani extat ingens marmorea columna Marlianus 
putat unam ex illis, quae arquum aeneum inauratum 
Domitiani olon sustinebant. 

Nee procui inde yestigia Templi Faustinae 
extant , et porticus yariis. marmoribus exornatae ^ 
columnarum ingentium cum buiusmodi inscriptione. 
Divo Antonio Q et Divae Faustinae 

Ex S. C. 

Forum Romanmn breyis hodie spMü yisitur, ne« 
que olim multo fuit ampKoris , qiium Plinius scribat 
»Bre vi quidem spatio forum , sed inter urbis ornamenta 
p^perspicuum.« Non autem fuit rerum yenaiium, sed 
eorum quae ad iura conyenirent* 

Lacus Curtii in medio hoc foro fuit, prope 
arquum Domitiani, de quo paulo ante. 

' Templum V e s t a e inter Capitolium et Palatinuni 
fiiit, ubi Mariae Gratiar.um aedes. 

Templum Romuli stetit, ubi niinc aedes 3. 
Theodori, et ibidem LupercaL 

Yia noya fuit per yallem inter Capitolinum et 
Palatinum producta. 

^ Super Faustinae porticum eundo yidetur Tem- 
plum Castoris et Pollucis, forma sphaerica, 
lumen ex foramine tholi accÄpiens , habet portas 
Sranff. 9lv(^itf III. £^. S 



34 

aereas, faodieque D. D. Cosmae etDamiano 
•acrum est. 

Ubi nunc S. Hadriani, ibi olim Saturni teiu« 
plum fuit. 

Inde Tempil Pacis ingentes et stupendae ruinae 
yidentur^ quod olim a Yespasiano aedificatum^ 
quantum fuerit , yide apud Marlianumu Habuit maxi<* 
mas pulcherrimasque columnas, quarum una adhuc 
ibidem est ereeta, tantae crassitndinis, ut tribas ulnis 
yix amplectitur; estqiie omnium coliimnarum Romae 
fidbnc extantium haec maxima et pulcberrima. Tem«% 
plum hoc incendio coneidit. Rudera lateritia pleraque 
sunt, ex lateribus latis, sed tenuibus. Fragmenta in- 
eredibilis magnitudinis. Non procul distat a Maria e 
Novae aede. 

In hortis Mariae Novae , Pomponius Laetus col- 
locat Templum Concordiae et Aesculapii« 
Fulviua putat Isidia et Seraphidis, Marlianut 
vero Solis et Lunae idque ex duabua testu* 
dinibus etc. 

Inde prope Mariam Novam stat areus Titi, 
positus a S. P. Q. R, reliquis simplicior, sed propter 
triapbaea Hierosolimitani nobis , reliquis visu gratior. 
Inscriptionem quaere apud Marlianum. Non est ad* 
modum altus; est marmoreus, et omnium nunc exi- 
stentium antiquissimus. In interioribus eins parietibut* 
seulptae sunt victoriae tanquam virgihes volantes, et 
portantes trophaea; arma vacua super hastili. Item 
tabulas Moysis, quarum formam libüit observari, et 
templi candelabrum eius formae quae pingitur. Reli- 
qua Tide apud Marlianum* 

Hunc arcum transgressis , paulo post occurrit, 
illnd omnium Bomaiiarum antiquitatum amplissimUm. 



33 

äk magnificentissimum Amphitlieatram, ( Inter 
Caelium et Esquilias extat). De <{uo Tide copiose 
Marliauum, Fol. 107. Forma est oyali, et duplici 
ordine porticuum cinctum. Struetura tota magnifica 
et altissima. Restant adhuc quatuor oi^dines. (IUI. 
©tocfiuerf)» Caepit hoc Amphitheatrum LXXXVH. 
millia hominum. Struptura ex lapide Tiburtino. Ex 
hoc priori latere nudatum est, ut supra. 

Eius est magnificentiae , ut nemo satis eins eon« 
If mplatione exsatiari possit ; < neque ex ullp monomento 
Boimini populi amplitudo et matestas facilius considef 
rari potest. Quid si olim yidissemos ! cum in singulia 
arcubus marmoreac statuae erant, cum incrpstatior ! 
6um integrum erat ! Intus tui multo quam foris dis&i-« 
milius est. Sedeutium loca et cuuei, gradusque ordinum 
pleraque piirte, confusi. In raedio area est ingens, 
qnam Harenam voearuntTeteres. SolentBomani hoc 
f tiam tempore in septimana sacra Paschalis istic agere 
passionem Christi , et alia , populo spectante. 

Per hoc deinceps itur ad YIL salas, et Latera* 
nensem. Sed ut ad Palatinum veniam, redeunduni 
inde est ad dei^tram unde yenimus. 

Prope hoc amphitheatrum et ante arcum Imp* 
Consiantini extat lateritia quaedam et rotimda moles, 
piim M^taSudans dicta , quod ex ea aqua manaret, 
qua plebs ex proximi amphitheatri spectaculis sitin^ 
•xtingueret. Est instar metae, fl(d iam plus dimidia 
parte decidit; non fuit crassa admodum, altitudinis 
•st ad aesquihominis sUturam. 

Proxime adest C o n s t a n t i n i Imperatoris arcus^ 
nd anguIumPalatini, omnium integerrimus et pulcher- 
rimuS) adde ^tiam maximus. *In interiori parte 
Xriompbi figorae sunt^ inferiu^ autem et foris yictoli^ 

«a 



SS 

allatae , «t milites ferentes tropliaea. In interiori par% 
a dextris et sinistris legitur , hinc 

Liberatori Urbis • 
aiinc 

Fundatori Quietis 
guperius exstat. 

Votis X. Votis XX. 

Reliquam inscriptionem yide apud Marlianum. 
Fol. 89. ' 

Commendatur hie arcus a pictoribas et statuariiss 
Bon mediocriter* 

Nota. Cum Caesar Carolus Y,. Via Appia Neapoli 
yeniens , ingressums esset urbem , • hie pontifex Pau- 
lus llt,^ quanquäm per regionem huius arcus yia pu- 
blica non esset , in gratiam tarnen Caesaris , yiam pu- 
blicam , (qualis hödie manet) fecit, ut yidelicet Impe- 
rator et rectius antitjuitates ipsas yidere , et singulos 
illos arCus triumphales yeterum Imperatorum (quasi et 
ipse de Mauris triumphan's) transire posset. Primum 
igitur bjEinc Constantini, inde Titi, tertio Septimii, 
ultimo sibi dedicatum arcum triumphalem prope pala- 
tium S. Marci ex asseribus excitatum faberrime et' 
splendidissime , transiyit.. Feruntetiam^ cum arcum 
Constantini transgressus , amphitheatrum ad dextram 
vidisset, con^titisse et operis maiestatem, stupefac- 
tum quasi, diu respexisse. 

Post hunc ärc9m ad Septizonium usque 
Seyeri nihil conspicüum aut memorabile occurrrt. 
Erat autem Septi^^onium magna quaedam moles qüa- 
drata , quae septem zonis , id est , columnarum ordi- 
nibus inyicem super impositis, ita tarnen ut altiores 
semper essent breviores, in modumquatuol-pörticuum 
aiiibiri poterat. In uiedio qnatuor parietes *, loculo^ 



^- -^ 



/ 



37 

quosdam facientes, surgunt, in summo condebantur 
cineres. Erat enim pyramis fuirebris* Romae duo 
omnino extiterunt. Yide Marlianum Fol. 88. Restant 
tres adhuc zonae, ex quibus aestimarc licet reliquam 
altitudinem totius fastigii. Memento , columnae erant 
pcraltae et tenues. Item ipsa latera non lata sed bre- 
yia, non ultra Septem yel VIII. passuum. ^ 

E regione istius Septizonii est templum S« 
G e o r g i i , in cuius frontispicio marmorea porta cum 
inscriptione , quam Tide apud Marlianum Fol« 78, 
Ibidem yide taurorum immolationes etc. 

Inde recta ad radices Palatini pervenitur ad circum 
maximum , hie est inter Palatinum et Ayentinum. ^ 

P A L A T I N U 8. 

Palatinus mons, qui hodie palatium inaius 
dicitur sustinet ingentes ruinas Palatii Neronis, 
qiiod habebat transitum u^que in Capitolium. Ascendi 
et perreptayi omnia. Nihil yidetur praeter arcus et 
fornices concanierationesque diyersas , nee certa ratio 
aedifieiorum Palatii coUigi potest. Protenduntur 
ruiuae iliae latissime. In quibusdam^ fornicibus adhuc 
ornatus apparet. Inter Ayentinum yero continet 
ruinas Circi Maximi de quo yide apud Marlianum 
fol. ^34. Fuit Circus Maximus secundum Plinium lon- 
gitudine stadiorum trium, latitudine unius cum aedi- 
ficiis. Capiebat CG et LX millia hominum sedentium. 
Nunc tantum ruinae .yidentur, quae a Palatino ultra 
viam nunc publicam Capena porta urbem ingredien- 
tibus , et ita ad Naumachiam protenditur. Nauma- 
chiae locus pro parte ad radices Ayentini adhuc ap- 
paret ^ nunc instar fossae depressus , et cultus hortis, 
perpetuis aquis irriguis et floridissimis. Sub his 



38 

Mortis tatet adtiue paTimentttm reteris Naumachiae äe 
C[Uo Marlianus fol. 84. 

Istic in ipsa Naumachia ad radices Ayentini 
transfluit Almo fluyius in Tyberim, T\iIgo dictiis 
Appii rirus. ^ie finUt mann im ©ummet tu^Un 

A Circo Haximo urbem rersus euntibus, ad dex- 
tram perrenitur in forum Boarium, ad Scholanr 
Graecam, ad Mariam Aegyptiacam, Sacellnm 
8. Stephani pcryetnstnm. Inde insula Tybridi« 
non multum abest. Sed ad Ayent^am. 

\ A V E N T I N Ü S. 

Ayentinus oppositus est Palatino. In eius yertice 
stat Diyae Sabina~e tomplum olim Dianae. Nunc 
kst monasterium predicatorum , primum quod S. Do- 
minicus ihstituit. In eo xnonstratur a^huc arboir 
cpiaedam , puto quercus , ab ipso Dominico sata. Est 
juan procul ab ingressu monasterii ipsius , in hortuld 
^uodam angusto. Sub ea est aedificata in memoriam 
ara. 

Haud procul inde aedes S. Mariae Ayenti-» 
nae, olim Bonae Deae templum. 

übi nunc D, Alexii, ibi olim Herculis Vio- 
latoris. 

C ä c i Speluncam e regione S. Mariae Ayeutinae 
fiiisse, suspicatur Marlianus. 

In hoc Ay entin monte fuere Gemoniae Sca« 
lae per quas sontes unco in Tyberim trahebantur^ 
qui proximus est. 

Inter Ayentinum J urbis moenia , et Tyberim 
surgit Testaceus mons satis a Marliauo descrip» 
tus. Fol. 104. 



59 

E rcgione istin» Testacei montis P3rraniis, una 
adhuc ex omnibus extat, moenibus urbis ex media 
parte inclusa, quae fuit sepulchrum C. Cestii YIL 
Epulonum. 

Inter montem Testaceum, Arentlnum, et urbem 
iest amoenissima planities , in qua exercent plerumr[ue 
priratim cursus equorum. 

Horrea populi Romani inter Testaceum montem 
^ Tyberim CXXXX. fuere. 

Dalnearum yel Thermarum Antonii Cara- 
c a 1 1 a e vestigia yidentur adhuc in radicibus Ayentini, 
apud nunc S. Balbanum (?) 

Aquaeductus 9 cjui yidetur ante portam Capenam, 
aquam ducebat ad illias Thermas« 

V I M I N A L I S. 

Apud S. Lauren tium in Pannisperna (?) fuit D e c ii 
Imperatoris Palatium, nunc ibidem ingeutes ruinae. 
Ibi assatus fuit S. Laurentius* 

Ab altero latere S u b u r r a est. In Suburra 
aediculam trium imaginum S. Salyatoris die- 
tarn restituit Alexander Y I. , et inscripsit , ibi fuisse 
Suburram. Est sita inter Palatinum montem, yersus 
tu^rim comitum et Palatium Neryae et inter Quiri- 
nalem. 

Haud procul a S. Laurentio, in parte quae S. 
Vitaiem despicit, layacrum Agrippinae matris 
Neronis. 

•> Quae yero Suburram, Thenmae Oiympia- 
dis, earum extant yestigia in montis supercilio.. 

. Noyatianae autem ad radices , ubi S. Puden» 
tianae templum. 



40 • , ■ 

Sylrani templnm adhnc aliquot ruinas magnas 
habet, ad radicem montis Yiminalis, e regione S. 
Agathae. 

Ibidem extat puteu» Divae Probae. Nunc 
sacellum Mariae in Campo. 

In dorso Yiminalis Thermae Diocietiani 
(yel ut alii quibus magis credo, Constantini) 
yidentur. Est aedificium ingens, aliquot coniunctis 
ecclesiis simile , oblongum, fornices amplissimos | 
loca concamerata et altissima; columnae ex ^oliA^ 
marmore.. Videntur ubique in muris canalium aqua- 
tilium vestigia; ego tarnen formam Thermarum in 

tanta amplitudine animo concipere non potui. Mirari 

» 

magis eiusmodi loca licet quam cognoscere. 

Ex altera harum Thermarum parte est Virarium^ 
in quo sunt animalia fera. 

Ante Tbermas est locus apricus et floridus, in 
-quo equi exercentur, et m gyrum verti docentur, 
f actis duobus circulis. 

Inter bas Thermasii^ Tinea quadam repertum est 
superioribüs annis sacellum quoddam mire antiqüüm , 
de illo vide Marlianum fol. 117. 

Fornices duo, unus superius , alter inferius prope 
easdem Tbermas extant, alter cryptam sub se habet, 
in quam patent per ambitum 24 quadrata perspiracula 
seu foramina. Rotundi sunt sine fenestris, unum 
habent ingressum 3 lati et mediocriter alti sunt. Qui« 
dam putant fuisse granarium, quod tamen non credidi. 
Deinde cum apud Marlianum invenirem, quod quae- 
dam loca circa Thermas ad calefaciendas aquas circu- 
lari forma fuerint aedificata , ex quibus per siphones 
balneis calidam subministrabant ^ credidi haec potiut 
esse. Superius musco obducta. 



4i 

^ ü I R I N A L I S. 

Quirinalem esse, qui nunc Caballo, cpntendit 
Marlianus contra Blondi opinionem. In eo jace]^ 
obeliscus aegyptiacis litteris iuscriptus , lunae utferunt| 
dicatiis. 

In dorso huius montis duo equi marmorei (mutili 
tarnen) Praxitelis unus, alter Phidiae , ut tituli ibidem 
indicant , quibus astant yiri duo nudi in eos ferocien-. 
tes, suspicientes, eosque loro trahentes. Sunt autem 
faberriine sculpti. Impositi sunt in basi alta lata et 
quadrata, yulgari muro excitata, in cuius reliquis 
angulis pedestres statuae , babitu militari , quales ap- 
parent et in numismatis , yidentur. 

Hinc progrediens in maximi aedificii incidis rui- 
nas, Tbern)arum prae se ferentes formam, quidam 
putant, has Constannni fuisse. 

£ quarum regione in montis supercilio surgit 
dimidiata turris Mesa yulgo apellata. 

In descensu Quirinalis in boi^is L eonlirdi 

Bartholini scribit Marlianus extare sacellum yario- 

rum piscium , marinarumque concharum nobili pictura 

'exornatum, unde INeptuno sacrum fuisse suspicari 

liceret, quod ego yero non yidi. 

In ip^o monte cum Domino Joanne Brotonerio, 
Pröthonotario Apostolico , ingressuS sum amplissimos 
quosdam hortos , et amoenissimos , erant , si recte 
itnemyii, Fernesiorunu 

VATICANüS. 

Vaticanus mons est, in quo Palatium Summi 

Pontificis yidetur. Praecipua autem. quae habet 

tria sunt. Ecclesia S. Petri, Palatium Rotae illi 

^adiunctum, et deinceps Palatiumt Summi Pontiücis. 



42 

Ante ista tria palatik coniuncta, est piaza (nt ipsi 

l^ocant} spatiosissima omnium in urbe, et amoenissiina. 

Templum S» P e t r i ascenditnr pluribus gradibus 

latissimis, semper post denos (puto) interiocta pla^ 

nitie. Primae portae pronai sub adventum Caroli 

Imperatoris reparatae exoniataeque sunt columnis 

marmoreis et inCrustationibus. Itaqae iam primu6 

aspectus splendidus est , cum olim fuerit humillimus« 

Hac ingressis hypaethrium oecurrit quadratum medio* 

etiter amplum. In eo iacent rudera quaedam ex an* 

tiquis statuis. In medio yero arca quaedam yidetur 

ftenea concaya, inclusa est et septa cancellis feiTeis, 

tecto etiam, quod quatuor columnulis sustinetur, super 

Janposito« Circa hoc tectum, aenei payones inaxu^ati 

videntur* 

Inde ad porticum yeram templi peryenitur, in 
^uius summo antiquissima quaedam Petri imago con- 
spicitur. 

Nota* Nayicula 8. Petri super yestibulo primi 
ingressus, facta cernitur, ex opere mussiyo, yeimo» 
•aico, tesselatim composita; est yetustissima. 

Templum portas habet tres, paryo interyallo dis- 
. tantes, quarum superior aurea yocatur et muro (ex: 
more) tota est obstructa;: yilissimi aspectus. Neque 
enim licet, per illam ingredi, nisi tempore lubilaei, 
quod auperiori anno XXV. (si bene memini) sub de- 
mente fuit, quo aperta fuit, et deinde, ad certunr 
quoddam altare muro obturata, prout habet inscriptio, 
tum temporis eidem portae imposita. Media autem porta 
est communis illa , per qtiam omnibus patet acccssus. 
Inferior ad sinistram , ipsa aperitur quidem, sed 
. rarius, XJtriusque portae valyae sunt aeneae , sculptae 
eleganten .. 
t..- 



4^ 

Ipsfim templum qaetnadmodüin et Lateranense 
oblongum est, columnarum reeto utrincpie ordine 
j)osito , plus tarnen dimidio detectum et imperfectum 
est, ut possis inmedio templo herbatum ire. Julius 
Papa magnificentissime et ^plissime eam paitem, 
quae sub die est aedificare coeperat, absolutis iam 
aliquot arcubus mirae altitudinis , totum templum 
restauraturus splendidissime , si yixisset , sed mortuua 
eius curae successorem nullum habuit. Leo X, 
tarnen altare summum , quod est S. Petri , cooperuit 
medioeri stimptu. Aedificium est rotundum et ciFh 
cumquaque sessiones sunt , pro S. Pontifice et Cardi- 
nalibus. @i(>et epm Saptttel^ati^ ^Uid}. fai eod^m sunt 
aliquot columnae marmoreae elegantissimae , obliquis 
jlexibus elaboratae , quas dicunt ex templo Salömonis 
olim per Yespasianum translatas. Sed breriores sunt, 
quam ut credam. 

Sane foris quaedam est eiusdem formae, nisi 
quod altior paulo , quae et in eodem templo fuisse^ 
et ea esse , in quam Christus doeens , aliquoties re- 
clinatus fuerit , dicitur , quOd hoc argumento convin^ 
titur, quia multa et antehac et nunc interdum mira- 
cula edidit, in expellendis vero daemonibus cognitis«^ 
sima , celeberrimaque eins yirtus. Circumdata quidem 
est cancellis ferreis sc aequantibus (hoc est sesquiho«- 
minis altitudine) sed puto istos magis Daemoniacorun^ 
t&nsüL quam religionis factos. Nam quod parum religiös^ 
custodiatur , ex eo coUigo , quod et fores cancellorum 
«Lpertos plus semel inyeni, et illa undique hospitipn 
)Bilioiaimque nominibus (cultro incisis , est enim candi-^ 
dissimi mollisque .marmoris) oppleta est. Adposita est 
tabula, quae commemorat, quaesit, etquando istucpo* 
JBita. Pro3^ime est regione saceUi buius scilicet S. Petri» 



44 

Redeundo ad principium ^templi; ad sinistram 
\ primo sacellum S. Andreae occurrit , in quo sunt 
duo magnifica monümenta P ii sccundi , et P i i tertii 
3enensium- Extra illud positae sunt sede VJI. poe- 
nitentiariornm , cpiorum- quilibet propter penegrinp- 
rum diversitatem , separatam exercet linguam« Super 
sedes illas , ehorus in recessu quasi est, nequ« 
amplus neque magnificus. 

E . regione in sinistro latere monümenta sunt , 
primum Innoccntii YIII. quod totum est aeneum. 
Sedet ipse etiam mortuus« Est enim integra ipsiua 
imago (dextra manu suljlata, tanquam fulmen iacula'* 
turus) in solio sedens, aere expressa. Inde L e o n i s X, 
post Clementis Yll. monumentum, utrumque negli- 
gentissime. Clementis praesertim, quod a yulgari* 
bus prorsus nihil differt. 

In eodem latere prope altare quoddam, extat 
effigies aenea S. P e t r i sedentis , peryetusta sed 
pediocris. 

Nicolai y. monumentum spien didum extat 
super chorum, scd extra ecclesiae tectum. 

Principia, quae novae ecclesiae posuerat, ut 
dixi , Julius, ampla sunt omnino et magnifica, 
lUis^arte sinistra addi turus erat Sacrarium suis sump- 
tibus Galliarum rex Ludovicus, iamque ad eam 
formam opus excreyerat , ut aestimare possis , quan- 
tum, futurum erat, Tidelicet et splendidiss^num et 
amplissimum. S^d cum Julii progressu constitit. 

Ad illud co^ptum sacr.arium, yidetur memorabilis 
ille , stupendusque obeliscus Julio Caesari Qt 
T i b e r i o sacer , ea forma, qua in libris iitipressis de- 
pingitur. Saxum est solidum, unumque et incredi^. 
biliter altum. 



45 

Non pröeul inde estager sanctasid est, istud 
eoemiterium^ in cuius solum sepülti tridao omnino 
Gonsumuntur. Omni biennio yel triennio locum sepe«^ 
liendi) (quem certum interea habent, egesta ad 
hybernaculi mei Francöfordensis amplitudine paalaliim 
terra) mutant. Ager totus ^adratus est , coemeterio 
Carmelitarum apudnostros , non multo amplior. Quod 
autem illati triduo ad ossa usque consumantor, res 
est ODnfessa et certa. 

R O T A. 

Rotae Palatium inter ecclesiam S. Petri'et 
Palatium Pontificis includitur, duabus patet portia 
(quando patet). . Ante illas portas, breyem habet 
porticum, quae duo sustinet moenia. £x inferior! 
q[aotanni8, die Coenae Domini , populo omni in piaza 
S. Petri congregato, legitur illa terribilis bulla Coenae 
Domini , itemque a summo pontifice datur benedictio* 

Inferior pars Rotae ima tantum aula est praelonga, 
qua^ ab ip^is statim portis patet. In ea utrinque 
sunt sedilia, ad eum mödum fere, quo sunt quae 
binc inde in ecclesiis babebat Nicolau ß Stal- 
burgerns Senator noster. Septum habent cancel- 
lorum ferreorum, ne litigantes in eos irruant. Ha- 
bet autem Auditorum quilibet (quorum sunt XII. 
puto) suum- ab altero ad quatuor yel quinque passus 
separatum disjunctumque. In superiori parte aulae 
existit consessus qmdam spha^ricus et rotundus 
ex lingiio 9 sed ille in usu non est , nisi pro forma 
Credo, et quando noyus aliquis Auditor assuiititur, 
inibi sedens contra se disputantibus respondere 
solet. Alioqui illa rota, quae teti huic collegio 
nom&Q deditf est in interiori conclari, in quod 



46 

praeter ip80$ Protlianotliarios , et tacerdotem ülum, 
qui istic lA gratiam ipsortuqi quotidie sacrum facit> 
nemo ingreditur. Est autem rota, mensa quaedam 
marmorea, sphaerica ad quam consedentes causa« 
referre, deque illis conierre «olent. 

D0 modo rotalis iudicii mihi ex amicis quaerenti, 
ita responsuni est« In ipsa rota publice causas nullaa 
9gi^ sed Auditores singulgs domi suae adhibitQ 
Notario, partes utrinque audire priyatim, coramquii 
ipso, perindeatque toto collegio, ordine iuris procedi. 
Omnibus autem utrinque ad finem usque actitatis, per- 
^e Notarium in scripta redactis , tum Auditorem 
totam causam diligenter excutere , perpendere , et post« 
quam satis deliberatam habeat , ad coUegas referre. 

CoQTeniunt^lsi feriae nuUae sunt, quottidie, summo 
mane, bora XIIII. , et illud praedictum conclaye in« 
yrediuntur, ubi primo omnium sacrum audiunt (quod 
«acrificulus quidam ad hoc destinatus quotidie istio 
facit). Inde ad illam rotam, ut dixi, considentes, 
teferunt et eonferunt , idque ad horam usque XYIIl* 
Tom primum Prothonotarii introyocantur , ad senten-^ 
tias expediendas, et inde campana quadani, primo 
minori , deinde maiori adyocatur populus , qui tarnen 
iam nitro copiosissimns ad est , atque expectat* 
Fostea aperiuntur portae, in tromittitur populus. Ille 
ingressus anlam, reperit Auditores intra septum quem-r 
que suum, Ibi litigantes ad suum quique Auditorem 
confluunt, de sententia sollicitant. Auditores sin-» 
gulis in locis confusim sententia» ferunt, non tarnen 
ad yerbum pronunciant. Est enim haec fere forma. 
Dicit: »In nomine Patris et Filii, et Spiritus Sancti 
»in causa yertenti inter N. et N. communi fratrum 
i^nostrorujn habito ^OAsilio pronuni^iaA^ua prout in 



47 

'i^Scliedala4i tt sbtol ponigit Sehedulam Notafrio^ 
a quo deinceps eins copiam partes petunt et accipiunt» 
Ita fit ut partes quid scntentia continuerit , rix pos| 
biduum resciscant* In sententiis hoc modo ferendit 
liltra mediam horam non morantur; dum surgentet 
dömum quique suam redeunt. Licet autem a lata 
»ententia unius non semel, sed bis terque et amplios 
j^uto , si causa snbsit , appellare. Tuncque illa caas% 
temper alteri examinanda committitur« Lata sententin 
«Gcipiunt auditores a parte quantuni pro conditione 
eai^ae aeqi^um est. Persuadent mihi, integerrimct 
^os in diiudicandis causis yersari , neque fere quem* 
qpe, liisi summo iure laedere, id est, dum nimia 
^exacte ad legum normam negocia perpendunt^ aequi^ 
tatis nonnunquam oblivisci. Cuius tarnen praecipua 
temper ratio merito baberi debet« Publicuntur sen* 
tentiae tribns tantum, puto, in septimana diebns« 

Palati um Pontificis multo amplissimum est, 
et quasi multa coniuncta palatia. Ascenditur rariis 
arearum^anfractibus. In partibus inferioribus inqlusae 
tunt integrae babitationes , in quibus agunt of£ciales» 
Inmediis (intellige solum ipsüm distinguere, nam in 
monte situm est) habitant dignipres , etiam Cardinalet 
aliquot, inter quos praecipuus estEpiscopüs Capu* 
an US iam Cardinalis S. Sixti, est Germanus Mis- 
Qen&is ex familia Nobilium de Scbauenberg, y oca- 
tiif Nicolaus. Apud bunc est Lücretius. Bre<* 
yiter autem Palatium totum amplum, magnificum, 
auperbum, porticubus, columnis, cubiculis, Aulis , et 
yiis, usque ad sunmium tectum equitari commodis. 
In eo pontifex babitat. 

Potissima sunt in ipso palatio (nam aularum mag«^ 
nificentiam el; copiam^ tanquam communia palatiorum 



48 

omittamus) sacellum pontificis^ et Bibliotheca. 8 a c e 1« 
lam forma quadrata est scd longa Latitadinis est 
niediocris* Locus ille quem poutifes; , Cardinales, et 
Episcopi cum familiaribus ingrediuntur , in quo et ip- 
•orum conaessuset altareipsum est, septiset cancellis 
ferreis inargentatis paulo ultra tertiam partem a reli- 
quo in quo hospites Tulgusque consistit, separatus est« 
Ad eins dextramprope in alto , quasi in moeniano con- 
ftistuAt sjrmphomaci supra modum yocales. Payimen- 
tum hnius sacelli omatissimum est, yario marmore^ 
diyersis circulorum anfractibus, et aliis yermie«la- 
tionibus. Reliqua inferius annotabo. Celeberrimum 
est hoc sacellum omnium pictorum iudicio propter 
incomparabiles picturas Raphaelis Urbinatae, 
quamm tarnen colores nunc non mediocriter obfus- 
cäti videntur, quod band dubie propter cpiottidianas 
aceidit suffumigationes. Totum autem pictum est. 

Bibliotheca Vaticana amplissima est, humi 
posita, Pulpitis etordine conspicua. Est autem duplex, 
cxterior et interior, interior est illa secreta, quae con- 
clusa est , nee nisi per Custodem inspici potest. Custos» 
Bibliothecae eins est Faustus Sabaeus Foeta, 
homo seyerus et senex. Atrium Bibliothecae, domus 
ipsius Sabaei est. Bibliothecae indicem habes ^). 

£x palatio itur in hortos latissimos, post quos 
est locus ille B e 1 1 e y i d e r, qui aedificiis, ämbulacris, 
fontibus, arboribus, statuis antiquis, positu et pro- 
spectu est ornatissimus et^ incomparabilis. Habet 
<^ochleam , per quam ascenditur ad sununun usque y 



4) Das hier angeführte Verzeichnifs der Vatil^änischen 
Bibliothek findet sich nicht unter den hinterlafsnen 
Manüscripten Johann Fi^hards. 

unde* 



49 

tinde potissimiim patet loci amöenitas et prospectus^ 
cpialem nuftquam esse , puto amoeniorem. ^ 

Locus ille, in quo positae sunt statuae antiquae^ 
qnadratus est et oblongus. Ingredienti, in latere 
sinistro primum Apollinis statua nuda cernitur* 
Deinde Laocoontis cum duobus filiis , et 
angue circuindante , artificiosissimum omnium, quae 
vidi. Inde Ycneris, paryum Cupidinem alatum et 
matrem suspicientem toto corpore iuxta se habentis, 
artificiosissimum. In eodem latere et Mercurii 
statua est. In altero latere transverso, nudum puellae 
simulacrum , cui alter pes (quod mutilus erat) a recen- 
tioribus statuariis restitutus est, ita tainen ut cgregie 
deprehendas dissiniilitudinem , et illos arte ycteribus 
inferiores fuisse« In superiori angulo dextri lateris 
inserta est statua iacens alicuius forte fluyii , sub ea 
est alveus, in quem fons scaturit, sustentus a testu- 
dinibus pergrandibus ((S(()t(bfrcttcn). In altero infe- 
riori angulo eiusdem lateris est Cleopatrae cuban-* 
tis ad rupem effigies, sub qua similiter in suppositum 
alyeum fonticulus scatet , alreolus ille delphinis cum 
latis pinnis yeluti auribus, sustinetur. Superius cir« 
cumquaque posita sunt capita lata , circularia , per« 
grandia, parum prominentia, mire et yarie mitrata, 
apertis rotundisque singula oris ; opinantur quidam ea 
ex Pantheo istuc translata, exoticorumque Deorum 
imagines fuisse , quod tarnen non probayi , sed potius 
ora siphunculorum fuisse credidi. Hoc yerius esso 
Tide apud Marlianum fol. 166. 

Statuae priores ex candidissimo marmore sunt^ 
stantes in loculis suis muro inclusae« . 

In latere ultimo Herculis statua conspicitur, 
ferentis exuyias leonis, et altera paryulum quendant 
Sranff. %x^\\i III. !t(. i& 



50 

puemlum, quodcummiliiiiiftolensTideretur, nee yisum 
eatenus in Herculis statuis, rogayi ex Lucretio 
tum presente, «jualis esset ille Hercules, dubitabat 
et ipse. Fortasse inquit, est Hercules furens» Sed 
adhuc dubito egQ, Est et illa ex Pario marmore« 

In medio areae duo ingentia fluyiorum, alterum 
hinc, alterum inde, simulacra iacent, sinistri lateris 
Nili est, habens circa se yaria animalia, in eo fluyio 
nascentia , puta Crocodilos , Troglotides ayes , Spbin- 
ges. Alterum dextri lateris Tyberis, prope se 
pueros habens urbis conditores , mammam lupae trac- 
tantes« lacent in eadem area , et ti^unci aliquot statua- 
ihim quorum alter praecipue ab artificibus eommendatur* 

Hunc locum egressus yides aliquot sarcopbaga ele- 
ganter sculpta. Inde per moenia urbis transitus est 
ad palatium , qui porticibus ingentibus superius exor- 
natus olim fuit, nunc multis in locis illae conciderunt. 
Per hanc transeunam est pulcherrima deambulatio, 
amoenissimus utrinque prospectus, quare hie pontifex» 
yaletudinis causa, quotidie per hanc in hortos Bellyider 
deambulare solet. Atque haec potissimk sunt Yaticani» 

Apollinis templumfuit, ubi nuncS. Petro- 
nellae 

Martis, ubi S. Mariae de febribus. 

Burg um Angeli quanquam multum distet a 
Yaticano, tamen quia et ipsum transtyberinum est, 
et iuxta illud transitus patet ad Vaticanum^ adjiciam. 
Hoc olim moles Traiani fiyt funebris, de qua yide 
apud Marlianum* Jam super ipsa eins molis fundamenta 
aedificata yidetur arx illa. 

Burgum illud custoditur aliquot militibus, semper 
clausum, ita ut nemo peregrinus yel alius sine Capi« 
tanei permissu mandatoque iutromittatur* 



51 

• • 

In circuita Molis Adriani haeccarmina leguntur« 
£ Lybia renit Romanas victor ad arces 
Caesar, et in niveis aureus ivit equis. 
nie triumphaTit , sed tit plu^ Paule triumphas 
Victor namqu^ tuis oscula dat pedibus. 
Intromissus intra primas portas , statim yidcs 
restigia et fuiidamenta yeteris molis. Inde ascendis 
tali yia, qua posscs et eques ascendere. Superius 
in duas partes aedificia diyiduntur, quarum altera 
pontifici destinata est, altera a custodibus et familia 
habitatur. Pontificis conclayia pauca sunt, etangusta» 
In porta harum legitur hoc distichon. 

Hacc aulam , baec thermas , gelidos baec ducit in 

hortos 
De tribus hanc quamvis, tu tibi carpe riam. 
Hac porta ingressus (quae paryula est) yides 
statim hortos angustissimos , sed amoenissimi aspee* 
tus, picturis ornatos. Inde peryenis inbalneolum, 
quod et ipsum angustum est, sed conchis marinis et 
picturis inauratis admodum elegans« Istic sedens sanc- 
tissimus in labro quodam oyato layat calida , quae pet 
Rudam qnandam aeream puellam subministratur. Sunt 
et plures inibi nudae puellae depictae. £x quibus 
non dnbko quin magna deyotione tangatur« 

Aula et ipsa angusta est , habens adiunctum sacel- 
him, paucorum hominum capax. 

Breyiter omnia Burgi aedificia angusta sunt. 
Murturn habet duplicem, utrumque sphaericum, ex 
quatuor locis fbrtalicia , fossam foris aquaticam, prae- 
alttim est, satisque forte , tantum multitudinis incapax, 
quam ob causam paryuiu in eo praesidium est. 

In suprema parte angeli stant duo, strictis gladiis, 
alter humi, alter deauralus, in altissima pertica collo- 

© 2 



52 

catus. Inde nomen habet bargum« Ibidem süperius 
cisternae sunt. 

Inf erius prope ingressum primarum portaruin ad- 
iunctum habet amoenissimum hortum, sed non admo- 
dum et ipsiim amplum« In eo Sphinges IL masculus et 
foemina, forma solita sculpti yidentur. In eodem 
porticus est, antiquis Alexandri Y I. picturis (quoties 
ille a Carolo IUI. puto ^) osculo pedum, bonoratus 
sit) ornatn?» 

Eodem adiuncta conelayia duo , quaioim interius 
ornatissimum est, tabulatis supemis in totum deauratis. 

BurgumAngeli foris non aliam, quam ttirrisrotun- 
dae, breyis sed crassissimae, spcciem prac se fert, lapide 
tyburtino elegantissime exstructum per Alexandrem VI» 

Hospitale S. Spiritus amplum etcelebre, paulo 
supra Burgum S« Angeli est, quod habet plurimas 
domo» proprias , quas mercede elocat, numero signa- 
tas I. IL IIL LX. LXVIL etc. 

DE ÜRBE PLANA, PROMISCÜA» OMISSA. 

Forum Romanum de quo et supra, a radici« 
bus Capitolii produccbatur secundum longitudinem 
usque ad ecclesiam S, Mariae Noyae* 

Comitium erat foro iunctum, rel potius fori 
pars, incipiens a porta palatii (haec fuit e regione 
aedis D. Laurentii inMiranda) terminansque ad aedem 
Mariae novae. 

R o s t r a in medio fuere foro ad radices palatii , 
ubi nunc S. Mariae Liberatricis saceUum est« 



ff 

5) Hier scheint von König Carl VIIL von Frankreich 
die Rede zu seyn. 



53 

Castoris et Polluc is templum, nunc Cos. 
mae et Damiani , ante rostra fuit» 

Ficus Ruminalis in comitio e regione Cosmae 
et Damiani« 

August! forum fuit, ubi nunc Marphorii 
simulacrum, fcreve erat. 

« 

Viam sacram suspicatur Marlianus olim per 
1^ hortos Mariae Novae , secus templum Pacis , et forum 
Caesaris recta ad Capitolium fuisse productam. In 
eandem ponit et Yespasiani arcum« 

Apud arcum Septimii fuit milliardum aureum, 
hoc columna quaedam, in qua omncs Italiae viae et 
mensurae regionum ad singulas portas incisae fuerunt. 

Ubi nunc aedes D« Hadriani, olim Saturni 
templum stabat, quo aerarium ex Capitolio transla- 
tum fuit. 

Nervae forum (qui et Transitorium dicebatur) 
post aedem illam S. Hadriani occurrit. 

Huius Neryae palatii pars ex lapidibus qua- 
dratis, ingentesque columnae, cernuntur adhuc inter 
comitum et militiae turrim , cum ecclesia S. B 1 a s i i 
inclusa* 

Busta gallica sunt , ubi nunc ecclesia S. 
Andreae ad busta gailica, yulgo portugallo 
dictum; non abest multum ab Amphitheatro. 

Carcer plebis Romani inter Capitolium et 
Tyberim, ubi nunc ecclesia S« Nicolai in carcere. 

InForoTraiano extat cochlidis eius columna , 
gradus babens LXXXV., fenestellas XLV. circum- 
quaque rerum ab illo gestarum simulacra, et maxime 
belli Dacici, insculpta sunt. Posita fuit ci a populo 
nitro* Ad basim eins iam est sacellum. Forma est, 
prout depicta yidetur. 



54 

luxta aedem S. Stephan! de Trullio, ex 
porticu quae arbitratur esse Antonii Pii Irnpera- 
toris , restare yidemus XI. coliuniias marmoreas, 
ingeiites et magnificae. 

Hinc ipsius Antonini Cochlidis columna parum 
distare yidemus, quam instar Traiani sibi erexit, 
altitudinis pedum CLXXVI. cum interiore Cochlea 
et gradibus C\'l. fcnestellis LYL circumquaque res 
ab illo gestae incisae spectantur. 

Triumphalis arcus mutilatus, et suis spoliatus 
ornamentis titulisque intcr S.Sylyestri et S* Lau* 
rentii in Lucina aedes cernitur , Domitiano 
adiudicatur. Tide Marlianum \i\i. Tripholi 
yulgo dicitur. 

Junonis L u c i n a e aedes ubi nunc & Lauren- 
tius in Lucina. 

Et nota , Domitiani opera omnia ad Sylyestrum 
usque ad S. Laurcntium in Lucina nunc ccrni, quem- 
admodum Constantini in Monte Caballo, hie enim 
moris principibus fuit, ut monumenta sua in unum 
fere locum conferrent. 

Ubi yulgo Augusta dicitur, iuxta S. Rochi 
ecclesiam extat interior circumferentia , reticulato 
opere, de Mausoleo Augusti. Nota etiara con- 
fractus obelftcus in yia injter Mausoleum et Tyberim 
iacet. 

Prope ecclesiam S, Susannae horti Sallus- 
tiani fuerunt. 

Archimonium forum ibi fuit, ubi aedes 
8. Nicolai de Archimoniis. 

Theatrum Marcelli ubi nunc palatium Sa- 
bellorum; restat adhuc magna pars exterioris cir- 
cumferentiae , -yisu digna. 



55 

Porticus Octariae fuit intcr aedes sacras 
S. l^^icolai in carcere, et S. Mariae quae ab ea in 
p o r t i c u cognomen accepit. 

Circus Flaminius, — Blondus voluit esse, 
qui nunc Campus Agonicus. Pomponius Laetus autetnv 
quem sequitur Fulyius et approbat Marlianus» eum 
esse yult, cuius vestigia quibusdam in locis adhuc 
extant apud apothecas obscuras , in cuius medio nvtnt 
aedes S* Catharinae est sita, et fuues torquentur« 

Campus agonicus., Hunc autem Neronis 
siye Alexandri circum Marlianns putat , quod 
harum Thermaiiim ycstigia prope et ferc contigua 
sint, et principes, ut supra dictum, consuerint, in 
uno loco sui monumenta exstrucre. Celebrabantur 
istic IX Januarii, Agonalia istic Jano Sacra. Ibi« 
demque et hodie yarii lusus fiunt ; est enim locus spa* 
tiosissimus , longissimusque , quadrata foima , pul* 
cberrima planitie conspicuus. De hoc plui^a annotayi 
supra de forma urbis. 

Ad latus huius campi Agonici est ecclesia S. J a- 
cobi, et est ecclesia Hispanorunu 

E regione hi^ius ecclcsiae est ex altera parte 
Domus Sapientiac yel Sapientia, bacc sola 
est publica schola Romae , quam ego sciam* Superior 
pars aedium yasta est , tarnen in reliquis liabet^ adhuc 
sex lectoria, in quibus assidue (exceptis feriis) legi- 
tur in omni facultate ^ Jure , Thcologia , Medicina 
PhilosopFia, Chirurgia, Logicis , Mathematicis , in 
graecis et latinis etc. Icctores* habet pluvimos. 

Ex campo Agonico (ut in illum rcdeam) prope S. 
Jacob\im, itur recta ad statuam Pasquilli qui in 
acie Palalii Cardiualis Neapolitani (credo) ad princi- 
pium plateae sedet. Amisit manus et nares ille bonus 



56 

senex. Qnotaimift die S. Marti a Cardinale illarum 
aediuin yestitur nova aliqua persona, quam refert. 
Hoc anno XXXVI relligio fuit , indutus vesle sacer* 
dotali Aegyptiorum. £o die cuilibet quodlibet licet 
affigere , et interea toto anno. Platea ad cuius in* 
gressum sedet propter Agonicum frequens est, et 
ante ipsam statuain area satis lata, ut spectatorum 
lectorunique satis habere possit. 

Pantheon positum a M. Agrippa Joyi ultori, 
nunc a rotunditate Maria Rotunda dictuni , om- 
nium Romanorum monunientorum integerrimum , et 
post Amphitheatrum magnificentissimum est, forma 
tota circulari et perfecti&sima, Altitudo ut Marlia- 
nus tradit , brachia qontinet LXXYII et totidem lati- 
tudo, cuius cxactissimam habes descriptionem apud 
eundem Marlianum. Fol« i32. Caesar Carolus Y hoc 
anno , quum Romae esset, in huius fastigium conscen« 
dit, qiiod cum tarn ipsius maxim^ miri et stupendi 
operis gratia, quam ut inde totam urbem commodia- 
sime oculis pcrlustrare posset, fecisse crcdiderim« 
£st enim Pantheon huius presentis urbis umbilicua. 

Ingressus est unus. Eius yalvae altissimae aereae 
sunt. Intus ex uno superiori foraroine lucidissimum 
est* Altaria circumquaque sunt inter ipsa epistylia 
commode inserta- Porticum foris habet magnificum, 
altissimum et crassissimura , columnis XIII , quas ego 
duobus brachiorum amplexibus non circumdarem; et 
illae quidem ex uno soHdoque lapide , quare prae 
Omnibus, quae Romae sunt (illa ad Paois excepta) 
admirationi ,^ stuporique sunt, Reliqua Tide apud 
Marlianum, . 

In area Pantheonis (in qua forum est) prope ante, 
ecclcsiam, videwtur duo iacentium leQnwu simulaorji 



57 

ex Marmaridum nigro lapide, sub suis basibus collo- 
cataeteJata, quibus in circuitu hieroglyphicae litte- 
rae mirabili forma incisae sunt« 

In medio horum leonum est elegans monumentum 
porphyreticum , a Leone istuc reslitutuin. 

Ibidem ingens labrum , in quo hostiae forte lava- 
bantur. Marlianus putat ex proximis Agrippae aut 
Neronis thermis extitisse. 

Aliud simile videtur ante templum nunc Pacis* 

Item prope S. Eustachium. 

Aliud in campo Yaticano prope portam* 

Aliud maximum ante Palatium S. Marci , et plura 
hinc inde per urbem sunt eius formae , qua depingun- 
tur in libro regionis Romanae, sed tarnen pröfundiora , 
quam istic putantur. 

Templum Mineryae nunc Mariae Miner- 
va e non proc^l distat a Pantheo , est elegans et am- 
plum, de quo et supra. Ipsius autem antiqui templi 
extant in coenobio fratrum , parietes oblongam et qua« 
dratam formam templi ostcndentes ,, sed nofl magnam. 
In CO coejiobio est bibliotheca satis quidem spatiosa , 
sed non optima, inter communcs tamen Bomae prae* 
stantior est. Praeter enim Yaticanam, bibliothecas 
istic paucas habet excellentes , haec igitur Minervae 
€t fratrum Mariae de populo (quae tamen longe 
minor est , sed ordinatissima) in primis laudantur. 

Templi Boni Eyentus yestigia quadrata et ob* 
longa spectantur inter Mineryae et S. Eustachii aedes. 

Therm ar um olim Neronis fornices et arcus 
quidam adliuc extant prope S, Eustachii aedem, inter 
Pantheoniset Longobardoiiim plateas. 

Prope Pantheona in loco nunc Cyambella M, 
Aginp.pac Thermarum reK<j[uiae adbuc exlaat, 



58 

Diftcedenti a yia lata versus Pantheona occurrit 
rudis, nullisqme ornamentis insignis arcus, caetero- ^ 
rum ut Tidetur antiquissimus* Yacant Caznillia- 
num, sed retro diyersum habet. Est instar yeteris 
portae. 

Forum Suarium fuit circa S. Nicolai aedem^ 
inde in Forcilibus cognominatom. 

Palatium S. Marci est amplum et magnifice 
coeptum, sed nee ex^ dimidio perfectum. Habet 
spatiosissimas aulas , in cjuarum altera interiori yide* 
tur mappa mundi (ut yocant) maxima et ornatissime 
pictar Est longitudinis hybernaculi mei inferioris 
Francofordiae, altitudinis fere eiusdem. Septa est 
ligneis cancellis, ne prope accedentium manibus 
contaminetur. Pontifcx bic Paulus, ' plerumque 
hie in aestiyis agit. 

Prope hoc palatium extat arcus asseritius Carolo 
urbem ingredienti excitatus, tumque totus in argen- 
tatus« Est etiamnum ornatissimus et elegantissimus , 
•ed tempestatibus imbribusque in dies magis et magis 
corrumpitur. 

Carinae ea pars urbis fuerunt, quae secundum 
yiam Labicanam, ad Sanctorum XL Martyrum et 
Clementis, et inde ad S. Petri in yinculis, et Martini 
in montibus ecclesias perducit; fuerunt autem aedi- 
ficia in modum carinarum. 

In ea parte carinarum , ubi nunc apud aedem S. 
Petri ad yincula , fornices maximi inter ruinarum 
vastitatem , quäle Amphithcatrum , extare yidentur. 
Curiam yeterem fuisse putat Blondus. 

Septem Salae non longo ab ecclesia S. 
IMlartini in montibus ad dextram sunt. Marlianus 
dicit, esse cistemas ex thermis Titi Imper. super- 



5d 

fttites , eas enim thciisias magnum ambitum amplexas 
fuisse, ita quod quidam, ex illis, fornices, in hortig 
etiam D. Petri in yinculis irideaiitur, de cpio ego tum 
non inquisiri. Istae salae sunt instar ecclesiae, in 
yil aequales, similesque partes, interpositis murig* 
directis, distinctae« Singuli muri tria vel quatuor 
babent Ostia, caeteris ita opposita, ut in quocunque 
omnino st es ostio , per septem directe videas ostia, 
et in intima sala sedens , primum ingredientem «tatim 
perspiceas , id quod \isu est gratissimum» Dum 
igitur ita muris (quatuor pedum crassitudinis aut quin- 
que) distinguuntur , iisdcm sine ulla columna susti- 
nentur. Longae sunt pedes CXL, latae XX, qui 
numerus alioquin per septenarios exactissime dividi- 
tur. Quare cisternas yocet Marlianus non intelligo^ 
nam licet subhumidum intus sit , tarnen eius alia est 
ratio. Jam infra terram existunt, obductae etiam 
fiuperius yineis 5 unde colligere licet, quantum ruinis 
iirbs immutata sit. 

Nota hueusque domus aurea Neronis 
dcducta est, incipiens in palatio^e regione S. Grego- 
rii , unde merito ille dixit 

Roma domus fiet, Veios migrate (Juiriles 
Si non et Velos occupat ista domus. 

Nam in ea et stagnum maris instar, et rura et 
Tineta et pascua et silyae crant. Vide mira de bac 
domo apud Marlianum Fol. iio. 

Nota etiam quod scribit Marlianus, binjO. haud 
procul Lal»coontis statuam in yinea inventam fuisse« 
Nam cum et PUnius Laocooutis opus eximium in Titi 
Imper. domo extitisse commemoret , argumentum esset, 
et ipsum Laocoontcm genuinum esse, et istic Titi 
palatium propefuisse. Nam apud has tbermasfuitoUm. 



60 

Marlianns scrihit, post has salas, ifiter ortum et 
Boream, in supercilio montis apparere ingentes ruinas 
Thermarum ^ quas quidam P h i 1 i p p i Imper* , all' 
Hadriani fuisse yclint. Ego tarnen non inquisiyi* 
Yia secus S. M artinum in montibus , ad Joannem 
Lateranensem perrenitur- 

Domus Lateranorum olim, nunc Eccle- 
sia S. Joannis Lateranensis. Antecpiam ad 
illam peryenias , duceris per aliquot foris circumstan- 
tia sacella, multo antiquissima et religiosissima , 
deserta tarnen omnino et inculta. Ante alterum 
istoram duae extant humiles marmorcae columnae 
candidae, quae nescio iam quo nomine demonstran- 
tur et commendantur. Inde yenis ad baptisterium , 
ubi baptizatus fuit Constantinus , apcllatur nunc S. 
Joannis in fönte, est locus spbaericus in circuitu 
quasi porticus , colunmis excellentibus , quarum quae« 
dam sunt ex solido porphyro , testudinem sustinenti« 
bus. In inferiori circumferentia columnarum, descen- 
ditur aliquot gradibus in Baptisterium , quod sphaeri- 
cum est, X passuum plus minus amplitudine, mar* 
moreum. Adhaerent etiam buic aliquot yeneranda 
sacella. 

Tandem ad S. Joannem Lateranensem peryenitur, 
Ecciesia est amplissima , longa, lataqne. Sub ingres- 
sum yidetur primum . aerea illa tabula legis Regiae y 
quam descriptam habes in altero libro« (De aereis 
tabulis legum, yide Marlianum libro I.) Affixa est 
muro, quadrata, spithamarum quatuor latitudine, digi-> 
torum duorum crassitudine , sed admodum inforniis 
et negligenter facta. - 

Haud procul inde yides quatuor illas columnas 
aereas, de quibus Marlianus fol. 54* Sunt altitudinis 



61 

duorum iustonim dominum, mediocris ^crassitudinis. 
Solae staut liberaeque , hinc duae et inde dnae. 

Inde incipit templum in longitudinem extendi^ 
snntque duo tttrincpie altarum columnarum ordineg 
iongissimae. In parietil)u& superionbus quibusdam 
iocis restant antiquissimae picturae , in quibus quodam 
loco obiter ostenditur tibi caeruleus color, qui inter 
obsoletes reliquos antiquissimos colores, ipse tarn 
nitidus est , ac si heri pictus fuisset , quod sane mira- 
%amur. Payimentum satis est omatum, non per 
totum tarnen. Incendii etiam in eo restaut yestigia. 

Medio laterehuius templi egredimur, per longam 
qtiandam aulam, in qua^, alias racua, ridetur trA$^ qui- 
dam quadratus, quatuor columnulis, ad altitudinem 
bumanaestaturae Domini nostri Jesu Christi, eleyatus. 
Istum ego subiens et ad altitudinem metiens me , in. 
Teni tribus iustis digitis latis , illam me longiorem 
staturam fuisse. 

Inde aedificio aedifieium excipiente paulo post 
Tenimus in transitum quendam, ubi primum sellas 
duas perbumiles, ex porpbyro factas yidi, mira forma. 
Indicabant mihi, has olim eas fuisse, quibus pontifi- 
cum testes examii^arentur , mihi tamen incertuin est , 
quod credam fuisse. Dubito enim ex eo , quod duae 
«unt, cum ad illud negocium una sufHcere poterat, 
nisi dicas alteram , quae superius fracta est, repositam 
Alisse, et secundam fabricatam. Sunt ut dixi yalde 
homiles, et simplices. 

Deinde monstrabatur mihi columnula quaedam, 
cuius dimidia pars a dextra, dimidia a sinistra muro- 
rum parte stabat. Imposita hinc inde trabs , - inscrip- 
tionem continebat, hanc columnam, cum moriretur 
Christus, in templo Salomonis ex «ledio dissiliis^^ 



62 

I 

omne crederepotestf si verum est. Ego alteram partem 
retro manu contrectayi , et rupturae nulla sensi yesti- 
gia , erat enim mnlto leyissima et planissima ^ eadem 
habebat foramen , ad medii fere digiti profunditatem , 
quod non'alia re, quam contactu per tot saecttla digi- 
torum religionis ergo statuae istic adhibitorum fac- 
tum , mihi non aegre persuadebant. Inde peryenitur 
ad sacellum (iam non recordor cuius) ubi est remis« 
sio omnium peccatorum. Tabula foris appensa , prope 
fenestram quandam cancellatam docet, quäle sit^ 
quodque mulieribus nullis istud ingredi liceat, quae 
si per cancellos illos deyote introspiciant, participes 
sint omnium earum , qnarum viri , indulgentiarum. 
Sacellum alioquin perquam angustum est, altaris 
tantum unius , et in latere unam habet portulam. 

Inde redeundo in hoc transitum multas hinc inde, 
nescio quo demittentes , aereas fores yidimus. Tandent 
per gradus illos ex domo Filati translatos, qui candidi 
marmoris sunt , descendimus. Quanquam iuxta sint 
alii gradus, tantum pariete disiuncti, per quos vulgo 
descenditur ; sunt XXX plus minus , mirum in modum 
lubrici. Circa medium, in quodam gradu crucicula 
ferrea est, ad muniendum eum locum, in quem . 
«anguis Domini, cum per eos gradus deduceretur 
ceciderit. Et ecce tibi et illic similiter foveola quac- 
dam est, haud dubie deyotorum digitis tempore facta. 
Nam et proximus inde, et tertins ante hunc gradus^ 
orantium genubus mire excayatus extritusque estr 
Unde mihi tum in mentem venit S. Stephani et Lauren" 
tii templum Bononiae , in quo ad incredibilem modum 
huiusmodi deyotorum hominum yestigia yidentur. 

Extra templum Lateran ense in area stat aere» 
equestris statua multo elegantissima , quam alii M. 



^ 



63 

Aurelii Antonini, alii L. Yeri, alii Septimi 
Yeri putant fuisse. Itaque ncsojtac cuius. di ift 

Breyiter de templo Lateranense ita recordare, 
esse amplissimum , celeberrimarum historiarum , mal- 
tis monumentis autiquissimis , prae reliqnis omnibiu 
inclytum, yaria amplissimaque sui structnra summe 
aogustum et yenerandura. In eo yeteres pontifices, 
antec[uam totius urbis imperio potirentur, palatium 
•nom habebant. 

Prope banc domum Lateranonim Flayii Con* 
stantini palatium fuit olim. 

Templum S. Crucis in Hierusalem longio* 
distat,ubi Statilii TJiauri ampbitheatri magnam 
partem adbuc extare , sctibit Marlianus. Ego tarnen 
(cuius negligentiae nunc piget) eo non yeni. Itaque 
hoc nescio. \ 

Casträ peregrina Augusti, ubi nunc aedes 
8- Qua'tuor Coronatorum. Illam in reditu ad 
nrbem a sinistra yides in colle alte sitam. 

Mansiones Albanae ubi S. M a ri a e in 
Dominica aedes. 

Templum Fauni, antiqua cil^cnlari foi^na, in* 
tegmm adbuc, in medio montis Coelii dorso extat, 
hodie diy o Stephano Sacrum , istbic sunt Monacbi 
Hungarici. 

Apud aedem S. Y iti occurrit arcus Triumphalis 
Galieni Imperat: ex lapide Tiburtino, non multis 
omamentis insignis, cum bac inscriptione. 

Gallieno Clementissimo Principi Cuius Inyicta 
Virtus Sola Pictate Superata Est M. Aurelius 
Victor Dadic«tis»imu8 Nümiui Maiestatique 
Eius. 



64 

InPraenestinayia adAesquilinam portam ducente^ 
ad sinistram semfl^ta latcritia moles yidetur , in qua 
sunt duo marmorea trophaea. Alterum habet thora-> 
cem cum oriiamentis et clypeis , et ante se imaginem 
captivi iuyenis manibus post tergum yinctis, alterum 
rero instrumenta omnia ad pugn^ndum et clypeos* 
Dieuntur C. Marii fuisse de triumpho Cpnbrico. 

A sinistra yia Fraenestino prope S. Eusebii 
templnm thermae et domus Gordiani Imper. fuenmt* 

Inter portam Aesquilinam et Naeyiam non procul 
a moenibus , yetusti et inslgnis aedificii ruinae spec-^ 
tantur , et inter has concameratus fomix paene inte, 
ger, quo post Pantheon nullus in urbe maior, yocant 
Galucii thermas yulgo. Fuit autem insignis illa 
basilica et porticus , quam Caesar sub nomine nepo- 
tum^ Caii et Lucii erexit. 

Templum nunc S. Mariae Aegyptiacae yete- 
rem suam formam adhuc obtinet , sed angustam qua- 
dratam oblongam, de eo yarie sentiunt. Marlianus 
putat fuisse Fortuna e yirilis. 75. 

Ibi proxime yidetur antiquissimum quoddam 
templum circulari forma, columnis, intus in circuitu 
dispositis, eins testudo, quae unica totum cooperit, 
sustinetur* A Sixto pontifice hoc restitutum est, 
et . D. S t e p h a n o dedicatum. Olifii erat Y e s t a e 
sacrum* 

Inde in forum Boarium, scholamque 
g r a e c a m , (quae ecclesia quaedam est) , peryenitur. 
Neque multum hinc abest Tyberina insula. 

TYBERINA INSÜLA. 

ünde estiterit illa , habes apud Liyium et Marlia- 
num. Latitudo ubimaior, teli iactuui non excedit, 

inquit, 



65 

inquit, longitudo vero stadiorum duorum yel circa. 
Formam habet navis , oblonga enim est ut dixi , et in 
superiori parte acuta , in posteriori vero latior est. 
I^ihil in ea vidi praeciarum. Templum in ea S. Bar- 
tholomaei est vulgare, fratrum. Franciscanoruni, 
in illius hortis, in fronte, si descendas vides in 
sinistro latere ex lapide Lasio formam nayis, et in 
latere eins reptantis sei^pentis signum. De reliquis 
aedis Aesculapii yestigiis, de quibus Marlianus, 
nihil in eo horto vidi, qui non admodum spatiosus est. 
£ regione templi S. Bartholomaei extat aliud 
templum parvum et vulgare. • 

ü R B S. 

Inde redis per pbntem quatuor capitum, dic- 
tum a quatuor saxis quadratis , quasi terminis , qua- 

j 

ternis quodlibet capitibus , biiiis masculinis senilibus, 
et binis foemineis, sed ita ut quodque latus marem 
et foeminam habcat. 

Domus P i 1 a t i ex adverso pontis est. Prae se 
fert magnam v-etustatem, veterum etiam oraamen« 
torum , et nonnihil emblematum foris honnihil habet, 
ut non dubitem, olim excellen^em fuisse : sed hodie 
quia aperta est et deserta, immundissima reddita est, 
ut non de nihilo sit hominum nostrorum proverbium, 
quod indignabundi iubent aliquem in Pilati domum 
abscedere. 

Domus P o m p e i fuit , ubi nunc habitat Orator 
Caesaris in Campo Florae. 

EXTRA URBEM. 

Romanarum vetustatum (quae ego plus , reliquis 
Jocis sanctis, videre curayi) extra urbem pauca 
extant memorabilia raonumeuta. 
Sranff« Hv^it) III. X^. € , 



66 

Extra portam Sabinam in via Salaria, yides sepul- 
crum in templi modum constructum , in quo Cereris 
et Bachi figurae yidentur» 

Item extra portam Numentan am, nunc S. Agnetis, 
circa secundum lapidem extat rctustissimum templum 
Bachi, forma circulari, intus duplicibus in circuitu 
columnis, (sed iis tenuioribus) sustinetur uterque 
fomix. Fuit intus opere Mosaico ornatissimum , quod 
pleriscpie in locis adhuc yidetur. Superius ex eodem 
opere etiam picturae gestorum et sacerdotum ipsius 
Dei, Tisu dignissimae, adhuc apparent/ In medio 
stctit sepulcrum cpioddam, quod est porphyreti- 
cum , augustum , yitibus et uvis puerulisque 
insculptum omnium, quae Tidi ego, ornatissimum , 
sed iam post altare summum repositum est , quo 
templum esset spatiosius , quod iam S. Clementi 
dedicatum est. 

Proxime apud hoc templum apparcnt ruinae 
magni cuiusdam aedificii, quod aliquod theatrum 
putant fuisse (est cnim in formam hemicycli). Sed 
mihi tarnen angustius quam pro theatro yisum est. 

Inde prope extat ecclesia S. Agnetis, a nostris 
condita olim , sed et ipsa antiquissima. Opere mus- 
siyo, et maximis marmoreis crustis exornata, ita 
tamen ut omatus ille iam supra modum consenuerit. 
Extat admodum profunde in terra , plurimisque gra- 
dibus, interiecta duplici lata planitie, descenditur« ' 
Angusta tamen est, et pauca habet altaria. In summo 
situm est corpus S. Agnetis. Fuit istic ante L annps, 
monasterium yirginum, sed propter earum corrup- 
tissimam yitam , monachae translatae sunt, et census 
istius monasterii (quod alias amoenissimum fuit) alterj 
ecclesiae collati. 



67 

Extra poHam Capenum longissimae reliquiae 

V 4 

sunt aquaeductuum , mediocriter altae, ^ae fuerunt 
ad oppositos usque montes perductae. 

'Extra hancportam, Appia yia fuit, quae nunc 
usque Neapolim fere yidetur, multis tarnen in locis 
internipta. Strata est silklbus latis et subnigris. 
Olim Brundusiiun usque, Stralione teste', et trans- 
yerso itinere per Atellam , Puteolos, circa Baianum 
sinum, usque Cumas. In> hac Appia via plurima 
extant, a dextris et sinistris Albam usque et ultra, 
sepulcra, ex Tiburtino lapide, varia li^ra, nunc 
qucidrata , nunc spbaerica, sine apice , nunc pyramii a. 
Nam et priscis temporibus erat Appia yia sepulcris 
frequentissima. 

Si plura- extra urbem sunt yisu digna (qualia 
Marlianus quaedam annotayit) ego non yidi. £a 
quaere apud illum in Libro ultimo. 

' 8INGULARIA URBIS ET VISU DIGNIORA- 

S. Joannis Lateranensis 



IMfaria maior 



Istae sunt maiores et 
pulcbriores ecclesiae. 



S. Pauli ecciesia 

S* Petrus in Yaticano. 

Rota. 

Palatium Pontificis cum liortis et Belleyider et 
Bibliotheca. 

Palatium S. Georgii. 

Maria Minerya. 

Maria de Populo. 

Germanorum templum, et ibi sumptuosissimum 
onmium Romae monumentum Hadriani Seiti. 

Sapientia. ^ 

Campus agonicos« 

S 2 



68 

Pasquillfis« 
Burgum Angeli. 

T e t u s ta. 
Capitolinus mons. 
Forum Romanum. 
Arcus Imperatorttm* • 
Amphitheatrnm nunc Colosseum dictum. 
Septem salae. 

Thermae prope montem Quirinalem. 
Mons Caballus. 

Columifae cochlides Traiani et Antonini, 
Rninae templi Pacis 
Ruinae Palatii maioris et Circi Maximi. 
Pantheon. 

r 

Templum Baclii, 

Templum Fauni. 

Qnanquam nihil ferc sitRomae, non yisu dignum. 

Domus Cardinalis de la Yalle. Hie 
Terus est omnis Romanae yetustatis thesaurus. Nam 
tota superior aedium pars intus |in circuitum omatis- 
sima est exquisitis yeterum marmoreis statuis. Ibidem 
etiam lupa cum conditoribus urhis ex Porphjro. 

£ regione post illam domum hortus est attinens 
ad domum, in eam ingressus tan tum statuarum vides, 
ut credas in eum locum unum, quibquid usipiam 
Bomae fuerit inyentum , esse congestum. Inferius in 
curia plurima iacent neglecta. Superius in porticu 
utrinque in loculis suis positae sunt lectiores statuae 
marmoreae. Lectissimae autem in horto pensili, 
proxime adiuncto , qui elegantissime exstructus ita 
insuper istis monümentis ornatus est, ut nihil sit istic 
sculpti marmoris fere , quod non ex antiquitate repo- 
situm adaptatumque sit. Locus est quadratus oblongus, 



6a 

in latitudine utriuque porticus , latera longitudinis 
Kabent statuas in loculi» suis. Supcrius iutei^ositae 
qasisi tabulae, baec verba- haben t« 

Sinisirum Latus 
Ad CoUaben^ium Statuarum InstauratlouGm , Peniillum- 
•que Hortorui|i Ornanlentuin. 

II. Tab. 
Ad Amicorum J.ucunditatem Civium Adrenarumque Delee« 

tationem. 

III. Tab. 

Non Ad Voluptatem Sed Ad- Cen^u9 Foftunarumqu« 

Fayorcm. . 

IUI. Tab. 

Ad Delicium Vitae Elegantiarum Gratiarumque Secessum« 

• Dextrum latus. 

V. Tab. 
Sibi et Genio Posterisqiie Hilaritati. 

VI. Tab, 

Antiquarum Herum Viyario Pictorum Poetarümque 

Subsidio. 

VII. Tab. 

Honesti Otii Oblectamenfo Domedticaeqae Commoditati. 

VIII. Tab. 
Maiorum Memoriae Nfepotunrlque Imitationl. 

Singula commemorare , quarum illde yidelicet 
statuae qualesque fuerint, nimium foret , et memiuisse 
ex loeo potes. 

Ad dextrum latus descendebatur in conclave 
q[Udddam, cui erat adiunetum balneolum elegantissi- 
mis lascivissimisquc nudarum puellarum lavantium etc. 
picturis ornatissimum , Pontiiicis in Burgo Angeli et 
ämplius et sumptuosius , more Romano extructum. 

In eadem platea, sed multo inferius est domus 
q^uaedam cuiusdam civis^ in atrio infeiiori et ipsa 



InceriH^ Cifictüiil , '' r6%am soiis supenus agitatam 9 et 
qiiicqiiid"p#i^ riaturafm pulreris bombardici quoque 
modo tßiii e^kiberi potest. Alter dies totus est festiis, 
Ckt^din^es ^p^eiididi^srima pompa in Yaticanum yehun- 
tnr, «t'ib^^rttndio"a pontifice post sacrum excipiun- 
tiir. £0 di^''^ampa'na maior inCapitolio creberrime 
palsattti»; ' -Stlb no^t^m rursnm instauratur spectaculum 
homhstväif^ktiJ ^ Jacemaruin et ignium. 

Vidi etiam modio tempore Pontifieem Viterbio 
redi&«ifiteili' ,'inaxiniaponvpa , numerosissimoque coini« 
tat«^t^olft.;io ififttei^ praecedentes eum, fuit etiam Cor- 
pus Domini , in arcula quadam quadrata et fornicata ^ 
deaurata, equo candidissimo yeetum. Rediens S. 
Fetrum ingreditur , ubi paululum orans , inde in pa- 
latium suum proiiciscitur. 

Cum ego in urbe essem, publica subhastatione 
Tcndebantur bona Cardinalis deMedices, qui quan- • 
quam omnium esset ditissimus (babebat enim quot- 
annifr ihtrata €. M. Ducatorum , ut minimum) maximaf 
tameil', plnrimaque debita reliquit. 

Cum Romae apud D. Gysbertum Horstium 
Amstelredahum Medicum Hospitalis S. Mariae de 
Consolatione essem , in bortulo suo milii ille yiperas 
suas (quas tribus iam annis, ut aiobat , alebat) et mihi 
exposuit, se diligentissime observasse eas, quod ex- 
periri cognoscereque vellet, num yera essent, quae 
de coitu partuque earum ab autoribus quibusdam tra- 
dita essent, yulgoque tanqitam yera crederentur. 
Verum , inquit ille , reipsa comperi , neque in com- 
plexu femellam prae dulcedine ooitus marito caput; 
abi*odere, neque pullos (tanquam patris ultor^) 
ycntrcm matris perrodere, sed baee esse yanissima. 
O&tcndcbat mihi instrumenta illa, quibus coiörentj 



75 

utriqne habcnt 8ub caudae posteriorie part« , masculus 
( si prcmas manu , crudum ibi ) stimulum , - ad raedü 
digitalis articuli instar , album , femella (si distendas 
caudam) eadem regione foramen parvulum, ut cun- 
nulum agnoscas. Inde et pariunt , non simul omnes j 
•ed singulos singulis diebus. Habent renenum non 
in cauda , sed ore sub dente , quo« hinc inde acutissi- 
mos habent , yenenum est subflayam. Impostnra est 
porro , inquit , quod multi yulgo linguas yipierinas 
diyendunt contra yenena , quum illae aliud non sint, 
quam dentes Amiae piseis , qui quidem septem habet 
dentium ordines. Eeadem etiam similisque impos- 
tura est, ait, eorum qui lapides bufonis (trotten ilepn) 
diyendunt, cum illae siut ranae marinae. Idque se 
ex piscatoribus certum habere , et cum modia omnihus 
in bufonibus huius lapidis ergo periculvm fecerit, 
nihil tanK3n se effccisse. . • : .- : i 

Romae a quodam ciyi, Neapolim profecturas, 
annulos aliquot meos aureos, in deposito dedecam, 
quos fdrto amiserat ille , ad Judaeum quendam cele- 
brem Magum et Nigromanticum deductüs sum, vidi 
illum coniurantem et Demonem in yitream caraffara 
tegentem , sed quae respondit , certe yana erant« 
Deposueram autem illos apud .nebulonem ^ quem ego 
tamen honestum antea arbitrabar esse« 

Epitaphia quae Romae plaouerunt, in alterum 
libellum collegi. 

Nota pro memoriai 

Marmor numidicum Äi§frf>wavj. 

— porphyricum Braunrot)^. 

— parium fd)neemeiß. 

Lapides Tiburtini, saxa quadrata wie flrae ^ccfcn« 
l^et^uier. . . • . 



opus musirum, mosaicum, mofatfc^ marmorayel 
vitreata tessellatim composita. ^ 

NEAPOLIS. 

Neapolis Chalcidensium et ipsa Partfaenope a 
tiunalo Syrenis apellata. Plinius lib. 5. c. 5. 

Profecturis Neapolim, ultimo ad urbem lapide, 
transeundus est mons ille, Crotta de Yergilio 
(ita enim, ni fallor memoria, yoeant) celeberrimus. 
Crotta yero illa est rectissimus quidam planusque per 
ipsum montem ab inferiori parte transitus, longitu- 
dinis medii milliaris Italici (ut minimum) latitudiuis 
eius, ut duo cuttus onerarii non impediti transire 
simul possunt. Altitudinis imparis, sub utroscpie 
enim ingressus (qui portarum formam haben t) ita pa-» 
tent, ut equo insidens, recta lancea ingredi possit, 
intus yero altitudo submittitur, ut trium hominum 
statui^am non multum excellat. Excisus est mons 
summa -industria , lateribus utrinque planis atque 
aequalibuS) in alto fomicatim coeuntibus. Utraque 
porta superius foramen quoddam habet, quo lumen 
ad magnam utriusque ingressus partem suppeditatur« 
Interiora yero obscurissima sunt. Quapropter moris 
est, ut cum aliqui sibi curru yel equis obyient (quod 
non ita facile, propter pulyerulentum solum exauditur) 
alla montagna yel alla marina clament, ut 
utrinque sciant, in quod latus concedant. Persuasio 
vulgaris est , si quis istic aliqiiem iugulet spolietque, 
latronem exire nullo modo posse , idque usu comper- 
tum aiunt. In medio fere ad parietem est imago 
crueifixi imposita. 

Sub primum ingressum., . super portam sacellum 
quoddam S. Yirginis adhuc yidetur , quod olim nescio 



75 

qua religione , celeberrimum erat , et per gradus in 
montem incisos , quorum superiores restant , asceup» 
debatur. Verum quod multae matronae non Yirginem 
Diyam, sed Yenerem colebant (nam inde in arbusta 
montis diyerti potest) iuferioribus gradibus rescisis, 
ascensum probibuerunt. Ad boc sacellum ad dextram 
sepulcrum Yirgilii Maronisa quibusdamdemon« 
sti*atur« Yeruxn alii dicunt , id non istic , sed in horte 
monasterii fratrum , quod est supra montem , extare^ 
cum Ulis yersibus, quae Tulgo noti sunt. 

Mantua me genuit, Galabrae rapuere, tenet nuno 
Parthenope etc. 

Quod ut .yerisimilius mihi videtur , ita tarnen yiz 
credo ^ yel bic yel istic bodie istud sepulcrum restare. 

Alterum ad egressum statim templum Nostra 
Donna de la Crotta yidetur. lUa miraculis clarcjt, 
incipitque paulatim colligere tabulas yotivas, nam 
recens et iuyenis adbuc est. 

Paulo post urbs Neapolis; yidetur, cuiust ppsses^« 
siones et borti non multo a dicto templo incipiente9 
ad ipsam usque urbem producuntur* 

Ürbs ipsa ad sinum maris Tyrrheni sita est., 
forma 4;riangulari , utroque angulo mare , tertio 
montes, qui non ita magno interyallo distapt respi- 
ciente. Arces babet quinque , quarum duae in mari , 
duae in urbe sita sunt , altera Castello yeggio 
altera :€astillio noyo dicitur, ^ et quintam in 
•ummo monte ciyitati incumbeate , quae omnium est 
non sui fortitudine sed natura, loci potissima. Urbs 
non plana est, sed paulatim assurgentibus aedifipiis 
(accliye enim solum est) quasi bifida constituitur^ 
Inferiorem parte m , quae babitatissima est, a ynlgo, 
mercatoribus , et pubUcis foris occupatur. Superidr 



76 

a nobilibus (quorum magna istic est copia) babitatur, 
qitare in hac etiam pulchriora totius urbis palatia 
Tidentur, inter cpiae potissima sunt palatium princi« 
pis Salernitani et palatimn Domini Urs in i, e 
regione ecclesiae montis oliveti, relicpiorum posses- 
sores non noTi. Sed et in caetera urbe' egregiae 
splendtdaeqne sÜnt domus. 

niad inter pulcherrimas illius urbis dotes nnmc- 
rahdum est , quiod singulae fere domus , fontes habent 
salientes, copiosa et saluberrima aqua, qua amocni^ 
täte niilla huic totius Italiae urbs comparari potest. 

Plateae sunt in communi strictiores quam latiores, 
praeter caeteras autem tres mirae longitudinis, 
superiör in la Vicaria rocatur, altera Capua- 
na, tertia quae in regione arcis ad usque forum 
producitur. Singulae memorabiles sunt. 

Capnana ab ipsa porta Capuana (ducit enim 
Capuam , quae distat XII milliaribus ) ineipit , qua 
Caesar irigtefssus est, itaque et moiiumentä illa adhuc 
restantV qnae siub ingressu illius in eius bonorem 
posita sunt. Ante portam yidelicet Oeeanus et 
Tb^tis y deinde per plateam hinc inde commodis locis, 
Herciile^V Atlaä, Pcrpetuitas, Relligio, multacque 
ialiae, quae cbmmemorantur in TriumphoNeapolitano. 
Ecclesias habet mediocriter splendidas. Catbe- 
drialis vel Episcopalis. S. Clarae. S. Mariae, 
Praedicatorum etc. Ornatissimum omifium est 
Templurii montis Oliyeti, in amoenissimo per- 
altoque intra urbem loco positum, intus fere totum 
maimoreis incrustatum, sed tamen angustum est. 
Frequentatissimum autem relligione , S. Mariaede 
Carmo (est monasterium fratrum) quae fplusquam 
referta iutnsque tota obscurata est donaiiis votiyis. 



. 77 

Est antem illa non procal a foro. Est etiam ecclesia 
S. L o i , sed tarn tenebrosa ut ex ofHcina sua erectam 
putare possis* 

Forum quadratum est, spatiosissimumque , sed 
non Stratum lapide , in medio furca , alterumque tabu« 
latum super quod insecantur cervices, extat. Ad 
regionem templi praedicti , etiam fons quidam saliens, 
cuius labioim maximum capacissimumque omnium est, 
quae yidi. In foro sunt aliquot diyersoria, sed 
bumilia aspectu, nee puto esse laudabilia. Est autem 
Neapoli Tel maximus defectus amoenorum mundo- 
rümque hospitiorum. 

Ego apud yiduam quandam Hispanam , bonestam 
diTitemque matronam amieitiae iure , quia eram ipsi 
per Dominum de Corteyilla commendatus, diyei^ 
egique. \ 

Sex in urbe sunt quasi stoae, loca quadrata, 
circum sessionem habentia , aperta , in quibus statis 
temporibus anni, babetur nescio quibus de. causis, 
publicus consensus et traetatus. 

Ad portum babet molem quandam , quae ad sinis- 
tram inflectitur (qucmadmodum Genuensis ad dextram), 
longitudinis puto ad sesquiiactum teli. Habet et ipsa 
in extremo turriculam quandam cum lucerna noctur« 
na. Sunt et aliae paryulae moles , sed nullius momenti. 
Paucae Galerae ( meo tempore ) in portu erant , naye^ 
ad octo. 

Ecclesia S. Martini est Cartbusianorum in 
monte urbi coniuncto, loco admodum alto sita. 
Prospectus istic ex bortis et quibusdam cellis supra 
urbeni , totumque mare amoenissimus , sed praeterea 
nihil admodum magnificum. 



78 

Recta super Carthnsiam est aTx stunma^ non 
alia, quantum foris apparet, quam loci natura forti^^si- 
ma. lila et.quisquis illam occupat, toti urbi , quae 
distincta quasi sub pedibus yidetur , plane dominatur. 
Non potui intrare hospes , sed nee ciyes intromittun- 
tur. Speciem habet longaeyae antiquitatis. Deino- 
liebantur tum muros quosdau) , totam arcem ad horum 
saeculorum usum mutaturi et munituri. 

In arce autem yeteri (quae ad yiam Capua- 
nam est sita ) fui , ibidemque ab ipso prioris yicei egi* 
nae (quae yidua iam in hac cc/mmoratur) curiae 
praefecto humaniter acceptus, cbnyiyiolo apparato. 
Erat autem is. Brabandus , yir perhumanus. Inde me 
per potiora conclayia duxit , quae ad superiorum sae- 
culorum continentiam aedificata yidebantur, omnia 
autem iam senio erant fere squalida. Jueundum 
tarnen fuit, yetusta aedificia contemplari , et praeser« 
tim antiquissimas in iisdem picturas. Adduxit etiam 
in eam cameram, ubi armaria sunt, interque caetera 
arma , panopliam F r a n^c i s c i regis Gallorum in qua 
apud Payiam captus est, ostendit. Erat illa quidem 
elegantissimi et optimi ferri , sine tarnen omni omatu 
auri , ut in aliis panopliis yidebam. Thoraculus ille 
superiorlibrandus mihi aliisque , manibus , porrige- 
batur mire grayis. Istae exuyiae ad memoriam seryan- 
tur. Ex arce transitus est ad bortos multo maximos 
atque etiam amplissimos. In arce quoque hortulus 
est pensilis, in quo tarnen praeter late amoeneque 
patentem prospectum nihil est memorabile« 

Arx noya ad ipsum urbis ingressum in piano 
maris littore sita est. Forma quadrangulari , ex 
lapide Tiburino, moenibus et turribus elegantissime 
«xstructis. Prae se fert itaque et fortissimam et 



79 

pulcherrimam structnrae speciem. Cingitur eo latere^ 
quo urbem respicit , profundissima fossa. Est autem 
duplex, nam ingressus, ipsam yeram arcem yideS) 
quae simili fossa moenibus turribusque munita est, 
ipsius pfiyimentuin tarnen ita alte positum est, ut per 
clivum ad eam porro ascendatur. In eo loco ante 
steterat monasterium praedicatorum , Rex permutato 
loco istuc , ubi nunc est transtulit. 

Porta interior buius arcis est omnium , quae yidi 
splendidissima , tota ex marmore elaborato. Inde in 
aream ipsam peryenitur, quae yalde spatiosa est, 
quadrata, oblonga.' Ad sinistrum in amplissimam 
illam aulam ascenditur , in qua quotannis conyentus 
regni celebratur. 

In eadem Yice Rex omni septimana ad minus bis 
8ui copiam facit , supplicationes et querelas quorum- 
cunque se accedentium humaniter cognoscit. Juxta 
illam est turris, in qua custodiuntur Caesaris ^} 
iocajia (ut yocant ipsi) a Magnifico Domino Joan- 
ne de Corteyille, qui me sibi a Domino Joanne 
Baptista Naturello Decano cathedralis 
ecclesiae Antwerpiensis commendatum, summa buma« 
nitate aflPecit, inyitayit, secum umbram ad aliorum 
eonyiyia adduxit. Est Flamin gus« Habet quendam 
Cornelium secum, yirum doctum, comitem meum 
quotidianum. Habitant illi in eadem turri, quae 
satis ampla est. 

Supradicta Jocalia pro bumanitate sua Dominus 
de Corteyilla mibi exhibiturus, et alios qüosdam 
amicos suos cum ipsorum uaLoribus filiabusque adyoca« 



6) localia, Monilia, gemmae, annuli, aliaque id 
genus pretiosa gallice : Joyaux. Du C&u^«« 



80 . 

rit , ita me duplici spectaculo mimm in modum oblec- 
tavit. Erant autem haec fere. 

Yagina cum integro capulo, ex auro et gemmis 
utrincpie elaboratissima. 

Sceptrum in supremo solis.fere'margaritis per- 
grandibus , üt scis , exornatum. 

Caesarea Corona, gemmis incredibilis magnitu- 
dinis rutilans. 

Pomum Caesareum yetustum. 

Cappa imperialis , cuius philacteria ^) erant 
resertissima , singula in suis locis posita* 

Crux aurea apertibilis, ad palmae longitudinem , 
in fpia erant reliquiae ex Cruce sancta, ad formam 
i|^sius crucis coniunctae. 

Poculum magnum yetustum, gemmis undique 
exornatum elaboratissimc. 

Poculum aliud sed minus priori et recentioris 
formae. 

Dici non potest, quantum istic gemmarum mar- 

garitarumque fuerit, quantaeque illae magnitudinis 
et pretii. Erant autem pleraeque tantum ex bis, 
Adamantes (plerique acuti) Smaragdi, Rubini , 
Sapbiri etö. Non puto me per omnem yitam quicquid 
visurum yel sump tuosius yel splendidius. 

Istic etiam yidimus Caroli ipsius effigiem expres- 
sissimam, et admodum eleganter depictam in liateo 
quo dam. 

Extra urbem ad primum lapidem sunt putei rega> 
les, locus yulgo Puts real yocatus. 



7) Phillateriura seu Filacterium gallice filatiere^ 

Titta. Du Cange. 

Est 



81 

Est ejnsdem generis , enias Romae et Ferrariae 
Belyider id est, locus aestivus, aedificiorum , hör- 
toroiii) riTulommy prospectüs situs^e amoenitate 
elegantissimus. ' 

Palatium maios quadratum et oblongum est, 
habitationes ia siugulis angulis , antiquae pic. 
tarae, media area sub coelo ad layandi usuni solum 
est destinata« Descenditar tribus gradibus , aqua in- 
tromittitur, quoties et quantumvolunt; porticu orna- 
tissima circumdatur. Sed Galli in obsidione postiema, 
misere nonhanc solum porticum, sed totumfere locum 
tractarunt. Quod si ad pristinum suum nitorem redu- 
ceretur aliquando , non puto in tota Italia et amplius 
et magnificentius et amoenius layacrum esse posse. 

£ regione istius palatii est aliud äypaithrion 
cum porticu« Ibi locus, ubi deriyatur aquaeductu» 
in tirbem. 

Inde descenditur in bortos, ubi rursum alterae 
porticus, e regione lacus ad modum amplus, sed 
neglectus iam et arundinibus oppletus; inde in alios 
atque alios hortos, tandem ad ipsum riyum, patrem 
omnium istarum aquarum et fontium, qui est limpidis- 
aimus et amoenissimus. 

Istic cellae ayium diyersarum , quae erant secun- 
dum sua genera distinctae olim , et ibi conclusae , sed 
et illae a Gallis confractae. 

Inde per aedificia, quae olim erant familiae , redi- 
tur ad primum locum. Ubique fonticuli et blandissima 
prolabentium aquarum murmura, sylyarum ärborum 
fructuumque gratissimus aspectus» 

Verum et reliqui circa Neapolim horti et agri 
incredibilis cuiusdam sunt amoenitatis, nee ullus locus 
i]|.1iac parte Campaniae anteferendus in Italia« . 
»ranff. «r<<^H> III. 1£^. 5 



i 



82 

Neapolis vulgp Gentüis cognominatur, et merito, 
cum innalla aliaurbe nobilium maior sit copia, quique 
ftüam dignitatem praeclarius asserant« ltac[ue nemo illo- 
rum dignatar pedibus incedere, nemo negligenter yes- 
titns. Equidem plas uno die elegantissimorum equorum 
(quibus celebris alioqui est Neapolis) istic yides, quam 
in tribus nostrorum principum aulis medio anno. 

Notp. Si equum indigenam inde abducas, istic 
emptiun, solyere oportet de singulis decem scutis, 
quibus emptus est , unum scutum pro telonio. 

Regnum Neapolitanum asinorum yocatur, nescio 
unde. Gerte exti^a urbem locus est , quae schola 
asinorum dicitur, ibi enim docentur , commode scite« 
que incedere. 

' Keapoli yeterum statuarum*, quae alicuius essent 
momenti , paucas yidi« Est tamen palatium in platea 
Yicariae, quod est egregiis statuis per circuitum 
curiae in loculis suis collocatis, exornatissimum. Istic 
Mercurium, Bachum, Herculem, pluresque Deorum, 
tum B rutum, et alias militaris habitus, item tugatas 
plures statuas yides. Item maximum equi Caput aeneum 
faberrimq factum et istic in mnseo positum. Sunt 
yisu dignissima^ nee uno in loco plura integrioraque 
yidi et selectiora (excepto paiatio et horto Cardinalis 
de la Yalle in Roma). 

Neapolis hyemem yix duobus mensibus sentit, 
Januario et Februario , aestates autem econtra feryi- 
dissimas. Cuius gratia rai^a sunt istic aedium tecta; 
illae enim crassiori muro paululum, ut yix sentias, 
decliyi teguntur. In eo sub noctem ascendere , istic , 
obambulare , totam urbem et mare contemplari potes, 
si domus yero (ut mea luit) sit in superiore ciyitati» 
parle sita. Seryi istic seryaeque (praescrtim Maurae) 



«^ 83 

plarlmi sunt, emuntar reyenduntarque pro libita» 
Inaores mulieribus omnibas tarn nobilibus quam tuI- 
jpüribas communes , inque frequentissimo nsu sunt* 

PUTEOLUM. 

Pateolosa salubribas aquis, isticpassim scaturien- 
tibus dictos esse, Plinias significat Lib. 3i. cap. i. 

In itinere Puteolum versus primum in alumina- 
rias ineidisti , quarum formam , coquendique aluminia 
rationem memoria tene. 

Inde per montes aliquamdiu ingressus ad lacum 
quendam circularis formae deyenis, qui undique^mon- 
tibus septus , ripis tamen circum sat latis , amoenam 
loci speciem reddit* 

Istic ad dextram e yia digressus, e regione lacus 
aliquot thermas yides humiles et angustas, sulphuri 
omnes odoris , et tum eyaporantes« Unde qui fortiua 
sudare yolunt, in subtabulatum per gradus quinque 
aut sex descendere possunt', isticque considere, est 
enim ibi maximus calor. Dicunt has esse yalde salu« 
bres , et quotannis Vice Regem in yere istuc sudandi 
causa yenire. 

Supra has est Crotta de cane. Specus ille, 
quem letalis esse aeris , nee in eo quicquid yiyere 
posse dicunt. Inde dictus, quod canes utplurimum 
hospites experiendi causa immittere soleant, quo» 
$emimortuos si extrahant, et aqua ex proximo lacu 
reficiant, superyiyunt. Nos ranas iniecimus maius- 
culas, et remanserunt. Specus non altus est, sed 
infra hominis staturam, neque latus, neque in montem 
ultra quatuor passos protenditur , in fiae paulatim 
descendit. Cxbalat autem ealidum quendam humi-* 
dumque spiritum, c^uod brachicf immisso sentire potes» 



84 






Quin et ipsum solnm , quod ante specum est , in kjao 
consistis calet, quod statim in plantis pedum persen- 
tiscis. Plinius Lib. S. cap. g5» dicit in Sinuessano 
Puteolanoque agro es8e*sp^cus, quos spiracula, alii 
Charoneas scrobes vocent, mortiferum etiam homini 
spiritum exhalantes» Horum unus hie esse potest» 

Hinc rediens mrsum in yiam , perpetuis monti- 
bus tantem in altum progressus , odore diutino 
sulpburis commonitus , ad dextram cireularem 
omnino quandam planitiem despicis, totam sulphure 
flayescentem. In ea qiioque una parte lacus est, 
sed non magnus, ut ille prior. Nos altero mon- 
tis latere in eum descendimus , invenimus solum ex 
mera sulphuris constare materia. £rant aliquot hinc 
inde casulae, frondibus exstruetae, ubi fomaces sta- 
bant, quibus sulphur excoquitur. Inde ad lacunas 
ilias perreximus, quae non aliter quam densissimo 
fumo evaporant, et aquammulto ferrentissimam miro 
aestu undose in altum iaculantur, Volyuntque. Dicunt 
mihi , si quod istic animal iniicias * parvula interpositä 
mora , te praeter ossa nihil extrahere. Locus maioris 
lacunae circumquaque est parris cruciculis refertus, 
quos in extrjDma ora posuerunt illi , qui audaculi sibi 
yisi sunt« Quocunque incedas panlo fortius , percipis 
aiiditu quandam subterraneam concayitatem , lapides- 
que desuper preiecti, non aliter currunt (ut ita 
dicam) aut alium reddunt ß-onum , quam super glaciem 
proiecti. Est enim leyis et arida superficies , nee in 
ea , ubiyis , spatiari licet. 

£x hac ingenti profundaque planitie , ubi rursnin 
in montem peryasisti, yides ad radices montis amoe- 
uissimo, omniumqui esse possunt usquan^ , prospectu, 
et ips«m Puteolim ita prominenter in litor6 sitam , ut 



85 

in mari potius esse positum videatnr, alicjnot insalas, 
et totum e regione Baiainim ex longinquo portum. . 

Pateolum, ut Plinius scribit colonia, olim Di- 
caearchia dictum , oppidum parvum est , in alto 
ftitum, yetustuxn. ktic ciVemcpendamsenempistorem 
Germanum casu oiTendi. In ipso oppido nihil fere 
visQ dignum« Foris autera sparsim in Kttore maris 
amoenissime , et monasteria aliquot , et nobiliom pos« 
sessiones sunt satis elegantes. Mnlta etiam ex ipsa 
Romana vetustate y identur adhue aedificiorum yestigia. 

Ibidem inborto fratrum Franciscanorum Terminus 
Tidetur, etproximeconiunctaf altaequaedamfomices, 
concamerationesque , quidamputant Thei*mas fuiss^. 

Momente etiam liL columnarum , q^e ad sinis* 
tram, ubi ad monasterium äscenditur, yidentur. 

Ex menasterio descendejfido alter^ yia ad C o 1 o s- 
seum perrenitur, quod est admodum amplum, forma 
oyata, foris Romano corruptins, sed intus multo 
integrius« Nam et sessiones adbuc optime yidentur, 
quamyis terra plerisque locis et arbustis obrutae , et 
muroram ambitus integer» qui yalde in altum attol- 
Inntur. Area arenae (hoc est medius locus) totus 
iam cultus est , ut totus iam locus sit elegantissimus 
hortus, isto magnifico aedificio inclusus. In prima 
porticu eius Galli Neapolitano hello praesepia murata 
pro centum amplius equis extruxerunt altero latere , 
quo ego yidi (neque enim circumiyi totum) isticque 
•uos equos collocarunt« In quibusdam portis emble< 
mata quaedam yidi adhuc restantia , quidam etiam ista 
forma , plane ut hodie fiunt* 

Istud amphitheatrum mihi ita placuit, ut non 
dubitem, ipsum intcr potissima, quae ex Romana 
yetttstate supersunt, monumenta eonnumerare. 



86 

Item deinceps in concameratum quoddam aedifi- 
cium yenitur , mire structum, multis cameiis, una in, 
alias subinde dimitt^ite , distinctum* Quaelibet fere 
Camera interior quatuor habet portas, in coiiiunctaa 
Cameras dimittentes . Tocant totom le Gamarellae. 

HaBitant Puteolis plerique piscatores* Isti non 
paryum faciunt lucrum ex bospitibns , qai adyeniunt 
perlustrandorumistorum locorum gratia, quaecpiidein 
ipsi singula notissima habent, et hospitibus navigio 
8U0 adyecüs, binc inde C(Hnmonstrant, ii^cpie ea 
praeeuntes ducunt. 

Extant istic in Puteolano sinu maximi cuinadam 
pontis (qui ex littore Puteolano in oppositom littns 
recta yidetiÄ^ foisse constructus) adbuc ingentes pilae, 
in medium fere interstitii (quod est profecto longis- 
simüm) excurrentes. * 

PORTUS BAIANÜS. 

Moris est nautarum , ut hospites ad remotissima 
loca primum adyehant et inde demonstrationem inci- 
piant* Itaque Uli relicto littore recta mare transeunt 
quasi Procidam petituri, quae ubiprope in conspecta 
est, tum ad littus accedunt, hospitesque exponunt« 

Procida insula parya sed elegans est. Montem 
habet praealtum , in cuius summo aric sita est fortis- 
sima. Caesar donayit eam, (ut audio), Marchioni 
de - Guasco. 

Primum quod nautae in littore isto ostendunt est 
locus ille quem tocant la pescina mirabile^ 
Ingrederis molem quendam , statimque pluribus gradi- 
bus descendis in aedificium grande, oblongum, qua- 
draiigulare, fornicatun^ et ecclesiae simillimum. In 
longum habet quaiuor ordines columnarum quadrata- 



87 

mm crassarum (his fomiccs et totum opus sustine- 
tur) cpiorum ordiniun quilibet continet XII coliunnas. 
Sunt uno num^ro XLYIII columnae , ontnes eiusdem 
magnitudinis et formae. Ad primum ordinem colum- 
narum descenditur duobus gradibus circum circa 
continuatis. lu duobus autem transrersalibus angulis 
.«nt .imüi forma gradas scalarum, <iuibu8 ascenditur 
et descenditur. Fenestrarum ego nullam vidi figuram, 
neque indicium etiam. Foramiua quidem aliquot hinc 
inde. yidimus , quibus lumen incidebat , sed Tideban- 
tur ruina muri potius , quam hominum manu factae. 
Alioquin ipsum aedificium quasi integrum fuit. Quid 
autem iuerit olim , non intellexi. Yocant Piscinam 
mirabilem, dicuntque ^piscinam olim fuisse, quod 
mihi propemodum yerisimile fit, tum ex loci forma, 
tum quo^ recordor , alicubi Plinium tradere, (Lib. 
IX. cap. 55) apud Baulos in parte Baiana piscinam 
habuisse Hortei^sium oratorem, pro Huraenis , 
quarum unam ita dilexit, ut exanimatam flesse crede- 
retur« In eadem yilla etiam Antonium Drusi 
murenas habuisse. Quanta autem piscium yiYaria, 
murenarum inprimis, fuerint, ex autoribus facile 
coniectare licet. Äuget et hoc eam coniecturam, 
quod in ipso monte ( qui omnino mediocris est , hoc 
est non paryus) illa extat, et apud eundem autorem 
tegatur , yeteres aliquot nobiles, ut Lucullum et 
Hortensium summis impendiis montes excidisse, 
' ut mare admitterent, Blondus opinatur Luculli 
domum iuisse. 

Ex hoc loco egressi ducti sumus ad le ceiite 
camarelle, qui locus ad alterum teli iactum ex oppo- 
sito huius Piscinae yidetur. Sic dictus, quod aliud 
nihil quam cameras , una subinde in alias dimitteute ^ 



8» 

habet. Extant etiam illae hodie in monte ipso^ qm 
an et olim sie istic fuerit, dubium est» In eo si 
paululom descendas yides ruinas pnmum magni aedi- 
ficii, fornicumque partim iam snb die existentiuni. 
Unde crediderim superiori saeculo istud aedificium 
multo amplius , integrius , pluribustjue cum cameris 
i^tic yisum fuisse. Superioresqne quasque cameräs 
ampliores altioresque fuisse. Descendis igitur, 
ingredei isque ipsas ruinas, tanquam secundo ioco 
positas, Istic yides aedificium quadrangulare , paulo 
altum, crassis quadratis columnis duplici ordine 
sustentum. Prope unam istarum, foramen quoddam 
est, quod yidetur ruina non arte lactum; per illud 
iTese nauta ductor cum face primus dimittit, inde 
descensuris opitulatur, eosque excipit. 

Quo si dcscendimus in transitum quendam statui* 
mur, iile hinc et inde Cameras habet. Camerae 
quadratae sunt , aliae aliis ampliores £x Ulis in alias 
Cameras, aliosque transitus dimittimur. Nam est 
pluribus transitubus ( ut ita dicam ) distinctum aedi- 
ficium , quod est tam intricatum perplexumque yariis 
sui simiiibus cameris , ut non immerito quidam 
putent, labyrinthum fuisse, ausintque ita nominare, 
quorum in numero est Anton in us de Russis 
Jureconsultus Cälaber, qui mibi ex Borna Neapolim 
usque gratissimus comes fuit, homo omnium litte- 
rarum doctissimus. Sed puto eos similitudinem 
potius, quam X!em ipsam dicere« Haec loca com« 
memorat partim et Peti^archa Lib. II. Episto- 
larum ad Sulmonensem Barbatum (fuit is cubicu- 
larius pontificis) quem ut ea secum inyiset hör- 
tatur. Puto et Pontanum alicubi earum men- 
tionem fecisse. 



89 

Item ipsae camerae «pian^am altitudine parum , 
tarnen ipsis foribus admodum decrescant , ita demissis 
arotisque quam multis, ut non hominibus adultitf , ' 
sed pueiis exstructae yideantur. Non nisi incurTna 
et transyersus ingredi potes. 

Parietes undique ex Gypso etiam nnnc albent^ 
liec in cameris quicquid omnino ridere potes , et, 
quo earum usus ullum sumere possis indicium. Non 
riscus, non clavus, nihil omnino. In foribns nuUa 
Tel cardinum vel serarum vestigia. Nusqnam fenes- 
trae, yel quod fenestrarum loco esse possit. Jam 
quod maxime sumus mirati , in intimis plerisque came- 
ris, puram terram ad extremum parictem, sesqui 
cubiti nonnunquam altitudinis, congestam yidimus; 
cum neque finde eo perrenisset ( omnibus {yidelicet 
circum integris ) , neque quomodo aut cur fom 
impoitari debuerit istuc, iuyenire rationem ullam 
possemus. Res profecto admiratione digna» Yemm 
idem postca et in Sybillae antro yidimA Yesperti- 
liones bic fere nuUas sensimus» Quid a^|em hoc 
aedificium fuerit olim , coniectare planissime nequeo. 

Ad eum igitur modum, cum inferiores qnasque 
camerellas pen^epsissemus, tandem per priorem 
locum rursum superas eyasimus ad auras. Adque 
nayigium redeuntcs inde solyimus. 

In reditu praeteryecti sumus n^^tem Gay ita 
(sie yulgo dicunt) ad quem in proprio quasi scopulo^ 
montem aequante sed separato , proxime arx quaedam 
yidetur , summo ingenio exstructa. Forma situs rara 
est. Ad radicem huius est alia quaedam quasi arx 
yetustissima, ampla aedificia^ dicebant fuiase habita- 
tionem Tulliae* 



90 

Inde in portum Baunum penrenimui, eint 
montes, montagna da Baie, et regio late le 
Baie dicitur. Istic rursum egressi, iuxta frequen- 
tissimas aedificionun ruinas *), iam yepribus et arbori- 
bus maiori parte obductas perreiimus ad lacum 
Averni bodie quoque lacu d^Ayerno dictum, 
qiu quasi^in aece&su quodam sitos, montibus circum- 
datur. Eät et ipse fere circulari forma, iustae 
amplitudinia» Mautae negant in eo fondum reperiri. 
In eiu8 passim litore ad montes hinc inde aedificia 
nostromm saeculonun existunt , partim aatis elegan- 
tes, maiori autem ex parte sunt thermae. 

Ad buius ainistrum ( accedentibus ) latus, est 
indgnis ille mons, qui specum et cameram SjbiU 
lae, ut ynlgo nominant, continet. Ad ipsum montem 
paululum ascenditur, deinde tenebricosum quendam 
ingressum conspicis. Nos rursum accenso funali, 
qnod pergrande attuleramus, intrayimus, Mercurium 
nostrum se^entes. Primus ingressus satis et latus 
et altiM^ est, ita ut dao simul fere recti, transire 
possint, yerum progressu magis et magis] demittitui;. 
Hie äditus igitur piano itinere quinquaginta , aut 
sexaginta passibus recta dncit, inde declinat in con- 
camerationes qnasdam mirabiles , et prioribus Cento 
Camai^cUis minime simile8;vjiam et ampliores et qua- 
dratiores et ^iores sunt, neque tali ordine, aut 



I 
I 



'") Plinius scribit , iuxta lacum Ayemi Gimmerium 
oppidum fuisse, ego autem iion ausim dicere, 
has ruinas (quanquam oppidi alicuius omnipo 
fuisse videantur ) inde restare. Alioquin Ayf rno 
yalde sunt Ticinae* 



X 



91 

aequali intcr se ftoli altitudine positae. Itaque huc 
descendendum , illuc ascendendum est, et sie ipsi 
quoque transitus nunc dccliyes, nunc decliyes sunt. 
Parietes obscuri et squalidi ubique/ unde locus ipse 
hörridior aliquanto apparet et tristiur. Inter has 
Cameras una extat, quam Sybillae cameram 
yocänt, quadrata, ad superioiis hybemaculi mei 
Francofurti amplitudinem , ea multo elegantissima 
fuit olim 3 opere musiro (ad instar templi Bacbi prope 
Roiinam) undique exomaia. Et licet ipsae tessclae 
omnes fcre per eos qui diyersis ftemporibus istio 
fuerunt, exemptae sunt, tarnen adhuc totius ornatus 
yestigia et emblemata (quanim quaedam integra 
sunt) satis restant. Unde arbitror hanc cameram 
potissimum ( quod elegantissima esset ) Sybillae yulgi 
opinione tribuitam fxiisse* Nam dum opinentur illam 
in hoc specu propter Ayerni yicinitatem habitasse, 
consequens erat, ut hanc ipsam cameram prao aliia 
occuparet. Haec undique continua §st, uno ostiolo 
patens. £ regione ostii habet arcum quendam in 
ipso muro ad sesquipassum retrocedentem , non älia 
forma , quam si caminus esset , qui tamen esse hoe 
loco non potest« Haec Camera est omnium purissima« 
Hinc regressus per transitum quendam mimm duce- 
ris, latitudinis est quatuor passuum, longitudinis 
XX aut paulo pluris. Altitudinis mediae humanae 
staturae. Superior pars non arcuata est, sed ex 
muro piano propter gypsum leyissimo, quanquam et 
eam speciem prae se ferat' quam habent piurimum 
attriti. Per hanc incuryi iri?epsimus in quandam 
quasi aululam. Haec erat quasi extrema« Erat alti- 
tudinis HI hominum fere , passuum LXX longitudi- 
nis, TU aut octo latitudine, qnadrtng^arii , n^ 



/ 



92 

habebat aliam aditnm quam praedictum. Intus 
omnium renun Yacua) a yespertilionibus tantum, 
qui anmmis parietibus copiose adberebant, nobisque 
mox. conspecta face permolestae fuerunt , inhabitata« 
Sic igitnr excedere coacti, per priorem locum reces- 
aimu»* 

Et memento Cameras bas per varios anfractus 
sorsum deorsumque collocatas, turbare iudiciom ut 
certam aliquam aedificii speciem animo concipere 
non facile possis. Item quod quaedam coUaterales 
parietes superius apertas babebant , ita ut coniuncta- 
rom fomices conspiceres (quod in cento camarellis 
non fait). Item quod in quibusdam illamm ad eundem 
modum terra congesta yidetur, quo apud C camerellas* 
Hoc quoque obseryayi, bunc nostrum ingressum 
recenter inyentum fuisse , esse autem et alium quen- 
dam , qui antea in usu ftierit , quem ego tapien non 
.yidi, nee id. facile credidero. Itaque omnes istae 
camerae quasi Aedio in monte exstructae sunt , neque 
aerem neque lumen coeli babentes, ut quod fuerint 
aut cuius rei gratia istuc impositae sint, mirari 
iantum , non scire possis. 

(Ilic obiter notabis Acidemiam Ciceronis, 
yillam porticu et nemore, celebratam, ab Avemo 
lacu Puteolos tendeutibus impositam litori fuisse , in 
qua post eins obitum fontes calidi oculis salubres 
eruperunt, ut Plinius Lib« XXXI* Cap. IL comme- 
morat. ) 

£x boc igitnr montium quasi septo egressus , per 
planitiem snaritimi littoris, non paryo interyallo 
deflectis sinistrorsum in Thermas yarias sudatorias 
etaquaticas. Situs loci est yalde amoenus, ordine 
ad radicem montis domus coUocatae, aliae aliis 



93 

elegantiores, pleraeqae Hnmile» neglectioresqu^ , ut 
quae plurima anni parte deaertae aunt. Yere tarnen 
^ et Maio mense frequentatae. Tum istic plurima 
hominum multitudo conflait aalutis caussa, tun^ 
quoque istic hospitia habitata aunt. Interea temporis 
nemo fere istic habitat. Sunt autem hae balneae 
omnium quae sciuntur celeberrimae , quandoquidem 
aquae nusquam largius ( ut Plinius . tradit Lib. 3 u 
cap. II.) quam in hoc Baiano sinu nee pluribus 
auxiliandi generibus emicent, aliae sulphuris, aliae 
aluminis, aliae salis, aliae nitri, aliae bituminis^ 
nonnuUa etiam acida salsaye mixtura. Quaedam etiam 
yapore prosunt. Tanta eis ris , ut balneas calefaciant, 
obsonia percoquant, in mari ipso quaedam yaporent. 
Vide Plinium* 

Hinc tribus miliaribus Cum am itur, de qua 
istud dicere potes : Cuma fiiit. Toteres ruinae yiden- 
tur adhuc passim , habitatur tamen adhuc , sed tenui- 
ter. Monumenta memorabiliora yidentur eo loci , 
quem lo cayallo dicjant« Ibi adhuc arcus fatis 
integer et elegans , aliaque praeterea restant. 

Inde si ad Baianum sinum redeas, rursumque 
nayigium conscendas, inter caetera praeteryeheris 
sinum quendam, in euius late littore tractimque per 
montes, continuas yides magnorum aedificiorum 
maximasque ruinas» Vnde facile colligere potes 
oppidum et elegans et amplutn fuisse. Quod tarnen 
crebris terremotibuS disiectumque , proptereaque ab 
incolis desertum fuit , üt mihi poUea retulit Marcus 
Antonius Antimachus graccus Fein^ariae pro- 
fessor, is dicebat fuisse ^. Yides autem istic 



8) Hier fehlt ein Wort in der Handsclirift. 



94 

.ei[pres8issimaiii figuram devastatae collapsaeque orbis 
iamque arbustis et yepribus frondescentia. Quidam 
tarnen adhuc istie in Ulis locis , quae integriora sunt, 
kabitamt) narigia maiora minoraque reficientes; eat 
enim ibi quasi portus quidam tutior. Inter caeteras 
rtiinas in imo littore, quaedam quasi media turris, 
rotunda, crassaque festat. 

INota. Totis istis littoribus continui snnt montes. 
Tandem adyeberis ad eum montem, in quo 'est 
lo sudatori. Ad bunc quam proxime accedit mare, 
ut rix aliter quam narigio accedi posse videatur. 
Hie mons , eum intus band dubie rebementer arderet 
foris tarnen nihil eins rei prae se fert. Egressus in 
littus primum amplam quandam peraltamque intras 
cameram, cuius fornix (et) parietes antiquo reticu« 
latoque opere exornati fuerunt, quae tarnen satis in- 
tegre adhuc Tidentur. , licet non splendide. Porta 
eins magna lataqüe est* Ad sinistram dextramque 
aliquot lectisternia murata, quibus lecti imponi, et 
inibi vel aegroti rel alii qui lararunt conquiescere 
possunt. 

Nota* Haec yalde lata sunt, continuanturque 
ad totos utrosque parietes. Ad principium tarnen 
portae, sunt II* quadrata labra, in quibus importata 
aqua layari potest. 

In ei^tremo pariete e regione portae, in medio, 
balneum est aquae calidae , sed egregie temperatae* . 
Locus est quadratus, non admodum amplus. Utrinque 
quatüor aut qninqne gi^adibus descendittnr. Aqua 
duorum pedum profunditatis, nullius grayioris odoris, 
nihil habet sulphuris , nitrosa yel aluminosa tantum. 
Est istie specus , ex quo calefacitiir et profluere vide- 
tur. Hie tani coimiiode exCayatua est, ut plures 



95 

personae »iib ip30 sedere larareqne possint. Sed 
quanto interior^ tanto feryentior. Itaque subinde 
tibi calorem mntato loco temperarc^ potes. Extra 
specum (c[ui patulus et lucidus est) acpa^ temperatis* 
simaesunt« Dicunthasbalneasessesaluberrinias. Nos, 
quoditem essent amoenissimae , in iisdem (postquam 
cxsudatorio descenderamus) , layimus. Camera enim 
lucidissima est, et audis^yicini maris grata murmura etc* 
Extat autexn tota in ipso primo monte. 

Extra hanecameram, proximae ad sinistram scalae 
sunt qualesquales, yiginti plus minus graduum, quibus 
foris fiexuose adscenditur ad adittun sudatorü. lUe 
antri instar patet, satis ubique altus, (inteUige ut 
rectus transire .possis) sed arctior, neque enim nisi 
unum bominem latitudine excipit. In eo quam pau« 
latim sensimque ascendendo , et deinde reeto tramite 
ad quinquaginta .amplius passns fueris progressus, ad 
sudatorium peryenis. Tum enim yia bifariam diyiditur. 
Altera enim recta producitur ad passus ultra septua- 
gix\ta, lumine binc inde per fbramina quaedamillucente 
ita clara ut sine lumine transire que^s. Haec ad sinis* 
tram ordine continuo aliquot habet lectisternia murata, 
sed non lata. Ad dextram yero distinctas habet cama« 
rellas eodem ordine, singulae cum suo lectisternio 
murato. Horum idem est usus cum superioribus. Et 
ista yia a principio ad sui finem (qui tandem in prae- 
ruptam quandam montis partem desinit) non interiora 
inontis petit , sed in latere eins tota perdueitur. 

Altera autem yia , quae ad dextram tendit (eins- 
dem cum priore altitudinis et latitudinis) in ipsa mon- 
tis yiscera perducit. Nos igitur omnibus exuti vesti- 
buSf^ rursus accensa face (nam in ea nihil videtur) 
ingressi sumus. Forir huniidum tantum quendam 



96 

Taporem, iugrcssus paulatim calorem sentis. Ad X 
paMUS progrcssus sentis calorem (qui superiora petit) 
capiti grayem. Itaque demittere caput oportet , idque 
quo lougius procedis magis et magis, ut deüiceps 
totus incuryus inceiiere , . tandem etiam manibus 
genibusque repere cogaris ; siquidem penetralia 
petas , alioqui ubi yoles consistere , sudareque Toles, 
quanto in calore magis lubeat. Im^m autexn solum 
frigidiusculum est , in quo respirare et calorem 
ftursum tendentem declinare lic^t. Nos, qui non 
iudandi sed inspiciendi loci causa eramus ingressi, 
quoad potuimus pro ardore, iiTepsimus. Tandem 
rursum ad bivium pervenimus , cuius sinistra ita tem- 
peratum erat) ut ex eo nullum calorem senserimus 
nobis obyium, unde suspicor fortasse et ipsam ex 
altera parte esse aditum ad sudatorium. Quae autem 
ad dcxtram erat , adco feryentem yaporcm exbalabat, 
ut prorepere in illam non possemus, et paulatim decli- 
nare yidebatur , ut putem non procul inde in ardentes 
montis caycmas eam desinere. Nos igitur redeimtes, 
cum effusissime sudaremus, in inferioribus balneisi 
nos abluimus« N^qiue hie locus sulphu^* admodüm ölet. 
In reditu ad Puteol.os, adyecti sumus ad eum 
locum , quem fqnte marin o (si bene memini) 
appellant. In ipso mari yides yiyidissimam quandam 
renam, aquam dulcem, in forma Ci;pitis mei ad pedis 
altitudinem eiaculari*^ Res profecto mira. Plinius 
scribit in Baianis, in ipso mari calidam alicubi etapo» 
raiHs , de quo milii tarnen nihil e^^ploratum est, 

A l. B X. 

In Alba ycteri, quam Albanum hodie 
yocant, nihil fere yisu dignum restat.. Oppidum est 

longiori 



97 

longiori tractulin montibus situm, longa yetustate, et 
noyissime etiam in sacco Romano misere yastatunu 
Quicqoid statuanim aut sin^lium rerum istic foit Bomam 
tempore translatum est, quare istic nihil yidi praeter 
marm«r quadratum in qi^o erant XII magni Dei multo 
fai)errime sculpti, tres subinde in quoque latere. Stabant 
autem omnes, excepto Jove qui sedebat et altera manu 
in sinum posita, fulmen tenebat in extremo fiammas 
habens* Beliquis quoque Diis sua insignia. Deae 
fere omnes yestitae. Elegans omninp opus* Extafi 
in sacello ecclesiae parocbialis, cuius fores marmoreis 
emblematis antiquis exornatae sunt. Similia emble- 
mata ex marmore antiquissima et elegantissima yides 
in ecclesia Episcopali in colle prope portam. 

Extra urbem via Appia, Romam yersus ad 
leyam extat sepulchrum et monumentum. Pjra« 
mides sepulcbro impositae altae sunt et totum monu- 
mentum crassum et grande. Dicunt hoc esse trium 
illorum Curiaciorum. Tota deinceps Appia via usque 
Bomam plurimum videtur variorum monumentorum 
et variae formae« 

F ü N D I. 

Fundi amoenissimo loco siti sunt. Foris Neapo<» 
litana^ia monasterium habentsupra mo^uiu amoenura, 
Eadem via est arx cum hortis vetustissima , urbi in- 
clusa, in qua habitat Domina Julia deGonzago, 
celeberrimae onmium quaeinitalia snntformäe. Mauri 
ante duos annos, XXXIIII. scilicet anno, inopinata 
classe appuUi (mare enim paucis miliaribus distat) 
post meridiem, apertam urbem nemine resistente 
irruentes, incautQs et minime hoc metuentes incolag 
oppresserunt , occi^is primo impetu multis, reliquia 
granff« Hv^^ii) III. Z^. <$ 



#8 

deinde omnibus, cum totis facultatibus , nayibus im* 
positis , discedseioint. . Qui in montcs ricinos confa- 
gere, eyaserant; ex quibus fuit ipsa Domina Julia ^ 
eius loci Domina. Quae rix , paucnlis rebus arrepds, 
sine caligulis suis , in montes efTugit. Unde in eam 
lusit Pasquillus illudanno XXX Y. «Prout festinans 
abiit in montana.« 



. \ 



C A I E T A. 

Eleganti satis^ sed minime tuto loco sita est. 
Oppidum Tetustatem prae se fert , qua notum est. 
Ha])itatur in yallc et monte , sed qui in monte habi- 
tant , tuti soli sunt couti^a Maurorum incursiones. 
Maior ciyium pars piscatorcs sunt, utrinque enim 
habent mare, et sinister sinus Mol am respiciens,^ 
Talde amoenus' est. Est ipsa in monte satis alto sita, 
Terum adiuuctum habet alium maximum montem, in 
quo arx Caietae collocata est, quam quidam audent, 
omnium totius Italiae fortissimam diccre , et iila arce 
sola et mons et ipsa civitas ab hostibus defenditur« 
Mulieres istic habet foelicissimae formae. Inter 
caetera miraculum ostenditur in rupe quadam, quae 
in duas parte» tota diyisa est, adeo ut ad quatuor 
aut quinque pedes , utrique parietes disteut * Rup- 
turae. in utraque parte iüncturam satis ostendunt. 
Vulgi autem persuasio est, eam rupem dissiliisse, 
quum in cruce Dominus Ihesus moreretur* 

V I T E R B I U M. 

Oppidum satis amplum , elegantem fontem habet, 
^Itum .et multis salientibus uberem. Turriculas aedi- 
bus adiuuctas habet inulta^ , vctusta spccie. 



89 

jS E N A. 

.1. 

^Civitai elegantissima , alte sita, montes circnm- 
q[aaq[ue liabens , sed eos planiores humiliore que , et 
inde oinoes cultos , et in agros reduclos. Possessionea 
iniiadem habet passim admodum multas. In ipsaurba 
aedificia, Tetustiori quidem forma, sed tarnen inprimia 
elegantia , et nonnihil angusta. Palatia Habet plurimai 
cpiae ampla et superba omnino sunt, inter qnae pala* 
tium Cardinalis Senensis, et illius ^) qui Tyran- 
nus yulgo dictus est, potiora sunt Sed istic in communi 
aedificia puichra praestantiaque yidentur. Forum 
amplissimum est orata forma, pene caldario simile^ 
ita concayum ad defluxum aquarum. Sed , quod mire* 
ris, in ipso foro aedificia minus splendida sunt , paucia 
exceptis. In eodem foro f bns marmoreus , oblongus ^ 
multis imaginibus yirtutum et quorundam yeterum 
omatissimus, aquae salubris copiosissimus« In eodem 
foro est ' Palatium amplissimum , intus summe magni- 
ficum , yarüs aulis et cubiculis. Uli adiuncta est turris 
eleganS' alta , sed non erassa* Hanc ascendere bos« 
pites possunt, urbemque inde contemplari, quae tri« 
quetra est. In eadem tibicines sunt quatuor aut quin- 
que, qui statis horis sub prandium et cenam Signoriae^ 
et alias in die, concinunt istic« 

Signoria* auten\ constat ex noyem yiris, magna 
cura , per sufiragia omnium classium , quae ex multis 
familiis constaut, elcctis. Hi duobus tantum mensibus 
regnant, et in palatio perpetuo. habitant. Yestiuntur 
P4tU)ip rubris, longis, et cappis capita inyolvuntur. 
Istorum unus Capitaneus dicitur. Ulis tamen trea 



9) Ohne Z weife] Ist hier von 4em Pallaste der T^* 
true€i die Rede ^ welche damals Siena beherrschtem 

@ 2 



100 

Trihuni plebis et XX Senatorcs (qui singulariter etiam 
caiisis audiendis praesujit) adiunguntur ^^ suffragiis 
electi, et lii YI mensibus praesant. Exaeto tem- 
pore omnes (aliis electis) magistratu hoc diacedunt 
et rediguntur rursum in ordinem. Totus autcm 
senatus ex CCC ciyibus coustat. Familiae nobilltim 
istie quam multae sunt , potentes et factiosae , dici- 
turquc urbs ista seditionibus prae ceteris crebro 
aestuare. 

Tcmplum habet Tetustisslmum ^ et supra quam 
dici potest exornatimi. Omnia intus marmoreis 
'incinistata. PayimcntiAn totum tesselatum , rariis 
£guris et historiis ex utroque testamento splendidis- 
simum. Prope portam habet circulum , in quo Italiae 
potentiorum civitatiim insiguia ordine locata sunt , ea 
autem pleraque animalia habent , elephantes , leones, 
lepores, grucs etc. Superius tabulatum sub tecto 
angustum, veneto colore et aureis Stellulis exornatum. . 
Iii circuitu autem omnium Pontificum , qui aliquando 
fuerunt, capita circumposita. Ante portas templi humi 
ficta historia Publicani et Pharisaei orantium. 

£ regione huius est faospitale amplissimum-, 
transitus habet in longum tres , in transversum duos , 
/ct utrinque maximum lectorum numerum. Prospec- 
tum altera parte valde amoeiium habet. Decumbe- 
bant in eo pauci. Ex eo bis singula septimana panes 
dantur undecunque venienti, etiam summa frumenti 
penuria, et triduo quilibet hospes recipituy. Aiunt 
redditus hospitalis non multo minores esse Reipubli«- 
cae ipsius. . . 

Iiisignia urbis sunt Bomulus et Renius sub lupa, 
qnae hine inde columiiis iuipositn per urbem passim 
vidcntur. 



101 

Foeminarum istic mira foelicitas, et ornatun 
etiam, c[ui mihi plus onmibus arrisit. Fui istic diem 
dominicam , et vidi ipsas frequentcs et suo more 
comptas yestitasrpe. Placuere. Sapientiä est 
contubemium scolarium, in eo pro quadraginta 
duobus scutis semel solutis y Septem annis , tel pro 
dijpiidio in tres et medium annum. Pro habitatione 
quocjue XV scuti solvuntur , sed eam licet revendere, 
quanti potent. Erant tum ad quinquaginta plus minus 
in eo'scolares, ex quibus quatuor erant Germani. 

Schola non usque adeo frequens est, cum locus 
tarnen sit amoenissimus et satis salubris. Verum 
quod remotior est , desertier etiam est. Audio doctis 
professoribus esse numerosisque in omni litterarum 
genere eam egregie institutam. 

Guardia^ quae istic est| ex soldatis Hispanicis 
constat* 

FLORENTIA. 

Haec Tulgo Bella cognominatur , quod ego 
quidem non urbis ipsius caus^a, quam eorum quae 
foris sunt palatiorum et possessionum innumerabi- 
lium, quibus omnes Italiae urbes superat, gratia 
dictum putarim« Neque enim intus ipsa tam exacte 
pulchra est. 

Nota. Super Florentiam Cartusia est in monte 
instar arcis amoenissime sita, ita muris clausa, ut 
etiam arcis speciem omnino procul referat, et totus 
ipse fere mons, qui altus undique est, ab ipsa occu- 
pälur. Puto haue esse amoenissimam omnium Cartu- 
sianim , quae usquam sint , si situm rcquiras. 

Est urhs amplissima ^ plateas habet aliquot mire 
longas , sed non perinde latas. Fora habet tria , dis- 



102 

tinctä, sed singula pro tanta urbe angusta/ Palatia, 
^ae sint magni&ca , opinione multo pauciora habet» 
Sunt autem ex bis potissima , Palatium Medicum* 
ad S. Laurent! um, Pacaeoruin, Strozaru'm 
(quod tarnen nondum est absolutum, nee ex integro 
tectum) Spinolarum, (juod est e regione Templi 
Trin.itatiS) y etustae formae , et ideo parum 
magnificum. 

Palatium M e d i c u m (in eo iam häbitat dux 
Alexander) post primum Testibulum, quadrangu- 
larem habet porticum, quibus aedificia sustinentar, 
columnae omnes inargentatae , reJicjua inaurata omnia 
bracteis auri pictorii. In media area (quae exigua est) 
statua stat marmorea, Orphei puto. £x| porticu tran- 
situs in aliam aream, <jualem curiam nos yocamus, 
in ^a pila luditur. In 60 yides LaocooAta integre 
cum duobus filiolis, ad illum Romanum tarn feliciter 
efBcti , ut felicius et propius non possit. Est autem 
exmarmore candidissima sculptus, oum.inscriptione 
BACCIÜS BANDINELLUS. FLOREN : t'AClEBAT. 
Non procul inde extant et aliquod statnae yeterum j 
paucae tarnen , inter caetera autem et caput aeneum 
equi, cum seryice, n^i^diocris magnitudinis, scd multo 
illo Neapolitano minus. Item ad eam portam, cpia in 
yiaifi publicam egredimur, utrinque est posita Marsii 
excoriati simulachrum marmoreum , et sinistrum qui- 
dem ex brachüs dependet (quäle vidisti et in pensili 
horto Cardinalis de la Yalle Bomae) dextrum yero 
sedet, bracchiis tarnen sursum tlelegatis* Et est ex 
lapide porphiro , quo colore mire refertur ipsius eit^ 
coriati Marsiae forma 

Strozarum palatium ceptum est aliqnanto 
magnificentius , quadrä^gulare , qtiatuor habens 



103 

portas hinc inde sibi responclentes , altum, splendi* 
dum. Sed ex altero latere nondum plene tectum est. 
Pulso enim urbe altero Strozarum (puto Philip po) 
quöd cum iis fuerat, cpii Medices an^ea urbe eiece- 
ränt, Bux A.1 exander de Mcdicis mediam eius 
Palatii partfein occupayit, etitaopus cessat. 

Palati um Signoriae| altum est et admodum 
amplnm, sed ut vetusta solent, non splendidum. 
In eo est memorabile illud opus Cursus Planetarum 
Magistri Laurentii Ynlpiani, quod ^«uperiori 
anno reficiebat filius eius Camillus opus insignibus 
Medicum simile TU J^oiüTs. Antfe portam duae Kinc 
et inde statuae Parii- .onarmoris sunt, praegrandes, 
et mire expolitae, altfera Herculis intra pedes 
prostratüih gigantem rllum, fuste occidens; altera 
OrpKei* Utraeque habent superiorem inscriptio- 
nem in basibus BACCIÜ8 BANDINELLUS etc. Hie 
fuit quantum ex bis stätuis et Läocoonte licet iüdi- 
care statuaria arte inpruihis ibsolutus. Sed tarnen 
hoc tempore multo magis ee!te!haendatur et celebratur 
MICHAEL ANGELDS BONAROTI cuius aliquod 
statuae marmoreae, Herculis, Minerrae etc. 
nondum tarnen absolutae ad S. La*nrentium in 
Camera prope cborum videntur. / lUe iam Romae 
agit , statuariae et pictoriae Ut äicunt omnium absolu- 
tissimus , et ex iisdem artibus ctiam admodum ditatus» 

E region<p dicti palatii aliud est, et ipsum Rei- 
' püblicae. Sub cuius porlicu stat columnula 
qnäedäm, impositam sustinens feminaip, quae in 
ntidum sub se sedentem yirum gladium inten tat , tan- 
quam Caput ( quod a laeya altera ^er dapiUos- tenct ) 
abscissura. bt sü]pibirräri circulo columnae^ haec est 
inscriptio : 



104 

EXEMPLÜM SAL. PUB. CIVE8 POS. ANNO 

MCCCCXCV. 

Ante utrumque palatium , area ( yulgo P i a z a ) 
est ampla et stratarum tota urbe amoenissima! 

Vidi istic tria leonum adaltomm paria ^ mares et 
foeminas (quarum altera tum catulos habebat) et 
Leopardum , animal efTerum et fortissimum. Illuil 
autem, dictu mirum^ aqua fugatur et terretur, ut 
mihi custps istorum animalium refcrebat. 

Urbs ipsa per A r n u m fluvium ( super quem IUI 
sunt pontes) diyiditur. Doctos istic yiros habet 
plurimos. Medici sunt XXYI, Doctores omnes, ut 
mihi retulit Doctor Joannes Rott Germanus de 
Burch Swalbach , prope Wisbaden , non longe n 
patria mea, qui et ipse per M^dicen suam egr'egie 
istic ditatus est. £x illis sunt Academici etc. 

Hospitalia habet duo sibi opposita, alterum 
viroinim , alterum mulierum , ampla qüidem , sed 
tarnen Senensi non paulo minoria. Singula enim ultra^ 
tre^ transitus , qui longissimi tarnen sunt , non 
habent. Istic tantum vidi aegrotorum, quantum in 
vita mea nunquam. Omnes fere lecti occupati , per 
omnes omnino ordines, quod mihi qui in Senensi 
antea yix quinque videram, varldc mirum Visum e^ 
Unde cepi de aere istius civitatis male suspicari. 

Templa habet non plurima, et ea mediocriter 
exstrü^ta. Magnificentissimae et splendidissimae 
omuiuni quae in Italia sunt formae est templum 
maius qucJä S. Mariae de fiore vel Reparatae 
dicitur, forls totum nigro alboque marmore incrus- 
tatufb, statuisque superius ^in circuitum iustae 
staturae (hae tamen multis locis deßciunt) exorna- 
tum. Formam habet minime vulgarem vel communem^ 



105 

sed quod nobis referre rideatar , illud Salomonicum. 
Choro late in tres circalares sinus , subsaiella haben- 
tibus , extenso. Superlas pergrandi eupula imposita , 
opus profecto summa admiratione dignum. Intus 
ecclesia neglectissima , et plane sui dissimilis ridetur, 
nullum habet ornatum , tenebricosa est« Circa chorum 
tarnen lithostroto marmoreo nonnibil eonspicua. 

Prope adiunctum habet Campanile (ut rocant) 
mediocris altitudinis, quadratum, yarii coloris roar- 
more yariegatum, et undique ad summum incrusta* 
tum,^sine tecto. Non potest esse elegantius. 

E regione huius templi est Baptisterimm^ 
templum S. Joannis Baptistae,: ante cuias 
medias portas ( habet autem tres in triangulum ) stant 
Pisanae illae columnae, ex porphyro lapide, multis 
locis disrnptae illae, sed ferreis yinculis rursum 
constrictae. Illae mcdiae portae ex aere sunt , cras- 
sae et historiis biblicis, norique Testament!, ycnus- 
tissime, cxornatae. Opinio yulgi est, et has ex Pisana 
praeda Florentiam relatas. Sed aliter habet Pal- 
me r ii historia , qai has quincpagesimo tandem anno 
absolutas tradit. Tide eundem. Reliquae duae 
portae et ipsae aereae sunt , sed simpliciores necpie 
^tis neque opet*ae tantum habent. Limina etiam 
singularum portarum aerea sunt. Templum angularis 
rotunditatis angustum est. Intus payimentum elegan- 
tissimum habet, nee yidi quod esset maiori cura 
yariatunu In medio Baptisterium^ est, quadratum. 
Istic pueri ipso tantum S. Joannis Baptistae die, si 
qui tum nati sunt, baptisantur. 

Praeter^a est templum S. Mariae Noyellae 
ubi aedes sunt D. Rothi. Item^ S. Cr u eis est 
Franciscanorum. Item citra Arnom Sancti Spiri- 



106 

t a s , qnod est simillimiim et anifonne com Templo 
S. Laurontiif quod ipsupi tarnen absolutius et 
elcgantias est, et post malus Templum reliqao- 
ram pulcherrimum. In hoc est sepultura M edicum. 
Habet in adiuncto cpasi circuitu, habitationes 
Canonicorunu Ibidem etiam celebris illa Bibliotbeca 
Medicum est, cuius indicem habes, optimis yetustis- 
ftimisque tum grecis tum latinis autoribus referta. 
liibri omnes manuscripti plerique cum insignibus 
Medicum. Ego sane molem hanc comperi , ut Yaticana 
nihil inferiorem putem. Est et monasterium fratrum, 
diQ^m all Angelo (si bene memini) in quo sunt 
amoenissimi totius Florentiae horti, ambulacris et 
topiariis et sessionibus mire amoeni. Ductus snm in 
aliud quoque fratrum monasterium quod noviter per 
quendam istins ordinis, (sunt autemPredicatores) locu- 
pletatum restauratumque est^ quod et ipsum hortos 
amplos amoenosque habet , sed amoenitate superioH- 
bus cedunt. Omnium autem Tempi orum devotione 
cclcberrimum est AUa Nunciata, ^uod non ita 
quidem magnum est, sed tarnen scatet miraculorum 
testimoniis. Nee in ullo loco yidi digniorum hominum 
Totiya simulachra« Integri istic in solenni omatu 
suo ex summo tabulato dependent Papa Leo X. Cle- 
mens yil , Papa item Alexander YI. in uno , iste Dux 
Alexander alterolatereadorant altare Nunciatae , dno 
item reges, regina una, et reliqui infiniti. Altare 
N^onciatae ad levam est ingreäientibus in ipso portae 
quaMCOutactu. Inclosumestsacello perspicuo. Dicunt 
istic imaginem Diyae Yirginis ab angelo salutatae de- 
pictum esse, cui pictarae Caput celitus adaptatüm est, 
quod quidem tanquam sculptum extra tabulam super- 
eminet et deyotis suo tempore ostenditur« Hinc illa 



107 

4ot niiracula, tantusque hominum cpncursas, quem 
predicti pontifices suis simulacKris etiam amplius 
instigant. 

Carcer publicus yocatur le stinche, singuluri 
videtur industria aediiicaius. Is enim per portuiam 
demissam angustamque acceditur. Intus area est et 
circumquaque carceres distincti. Superius carcer 
Clericorum* £ regioue carcerum altare est, in quo 
singulis diebus festivis sacrum habetur , pro devotione 
captivorum. Ibidem efiam duae tabulae sunt, quae 
coutinent nomina Praefectorum carceris, qui plures 
sunt. 

LaCitadella, ita yocatur arx iUa, quam 
qucbPtumnunc annum aedificat Dux Alexander , futura 
'inexpugnabilis posterorum Ducujn sedes. Quadrata 
est forma, singulis; augulis, alicubi etiam in inter- 
mediis fbrtalicia hbbet- amplissima. Subterraneus 
meatus exquisitissimus; Omnia tanta solertia insti- 
tuta, ut constans sit et indubitata omniun^ opinio, 
fortitudine hanc nihil Mediolanensi concessuram, ne- 
que facilius expugnandura fore. Muri ex lapide coCf 
tili lateritio omnes, crassi, fossa lata et alta. Est 
tarnen ambitu loci, multo Mediolanensi minus et 
angustius. Ea parte qua uibem respicit, ipsis urbis 
moenibus inclusa est, reliquis partibus extat foris. 
Erit omnino altera in Italia celebris arv ista » novique 
Ducatuspropugnaculum quasi aetemum. Est ad viam 
Pistoriensem. ■ ' ., 

Florentia antealibera et regina aliarum ciTitatum, 
tandem et ipsa in ordinem coacta 9^t inque I>ucatus 
sedem constituta Domino Alexandro de Medi- 
ces, primo Duci, anno MDXXX. cum obsessa esset 
Mno fere aihpliut.^ 



108 

Fuit antiquitas et perpißtao durat in hac urbe 
summa Tectigalium datiorumqaae exactio , cpod gra- 
yamen tot possessionibus , c[uibus incredibiliter fori» 
circumdata est, ad qainque sex et amplius miliaria 
circumquacpe , causam dcdit- Itaquc aestiyis mensi- 
bus plures foris<[uamin urbe habitant, in possessiones 
enim libere, qnae rolunt, inyehunt. 

P I S A. 

Tetustissimam hanc esse urbem aatis constat. 
Sed et in maiori templo tabula quaedam legitur , quae 
originem yetustatemque urbis Pisanae declarat. Guius 
summa baec est; Pisam olim a Pelope ayo Agamem- 
npnis et Menelai , et eius sociis conditam , itaque ab 
antiqua ({uadam Arcadiae urbe yocatam. Multo autem 
ante urbem Romam conditam esse aliquot rationibus 
Golligit et tandem autoritate Yirgilii probat, apud 
quem legatur Pisanos mille socios Aeneae misisse, 
unde constet eos tum praepotentes fuisse. Yersus 
sunt bi , in X. aeneid. 

Pandite nunc Hellcona Deae cantusque movete 
et post X. yersus. 

Mille rapit densos aeie atque horrentibus armis 

Quos parere iubent Alphaei ab origine Pisae 

Urbs H^trusca solo, sequiturj pulcherrimus Astur, 

Tandem concluditur ante urbem conditam annis 

CCCCLIIII. ante adyentum Domini DCCLII. annis 

exstructam. 

Urbs est satis ampla, aedificia onmia obsoleta 
quoddammodo, magnifica autem. yel splendida nuUa, 
et miratus sum in potentissima olim ciyitate, tam 
vulgariter babitasse ipsum etiam#enatum , tot urbium 



109 

externarum dominum. Palatium enim fere nallum 
istic yidetar, ^od sit memorabile, Plateae plcris- 
que locis yirent , plures domi ampliores quasi yacaut, 
tota nobilitate istincf (quod serritutem sustiuere neque- 
ant) emigrata. Dividitur et ipsa per Arnum fluyium, 
ad cuius ripas non iniucundam habet deambulatio- 
nem. Ibidemque etiam fere omnium mercatorum ta- 
bemae, et mercatus est. Urbs ipsa nee moenibus 
admodum nee fbssis, satis munita est, exceptis qui- 
busdara locis periculosioribus, Itaque hodie praeter 
ipsius urbis yetustissimam frugalissimamque aedificio- 
rum formam , haec tantum istic conspectiora sunt. 

Templum summum, perquam amoeno loco situm, 
mire elegans est, solerterque conprimis exstrnctum. 
Quinque aut sex gradibus undiquaque a&cenditur in 
ambitum eins , qui sex passuum est circumquaque , 
marmore stratus, templum foris et ipsum marmore 
incrustato sediam obsolete. Portae aereae sunt, sed 
non elaboratae admodum. 

Maior porta templi, quae Baptisterium respicit, 
'elegantissime columnis mai*moreis yetusto opere ex- 
omatissima. Interiora Templi minus spendida sunt, 
*^S§®^^u>^ ^^ V^^ Eyangelium cantatur marmoreum 
est, et ipsum statuis exquitissime ornatum, et sane 
conspicuum. Foris ad praedictam portam maiorem 
utrinque tabula est marmorea, qutbus inscripti sunt 
hi triumphi. In dextra 

Anno ex incamatione MTL 

Millia sex decies Siculum prostrata potenter 

Dum supcrare volunt exsuperata cadunt 

N-amque tiu^ Sicula cupiens geus perdere nomen 

Te pctiit finea clepo[|ulata tvos 

Undc dolenf-liiiiuuui , inodieum differre nequisti 



HO 



In proprios fines , quin sequeneris eos 
Hos ibi conspiciens cunctos Messana porils 
Cum gcmitn quiTitf haec lua facta refert. 
AiiBO Dominicae Incamationis MXVI. 

His maiora tibi post baec urbs clara dedisti 
Viribus eximiis cum superata tuis 
Gens Saracenorum periit ^ine laude snofum 
Hinc tibiSardinia debita semper erit« 
Annö Domini MXXXIIII. 

Tertia pars mundi sensit tua Signa triumpbi 
Afirtca, de coelis praesule Rege tibi 
r^am iusta ratione petens ulciscier inde 
* Est Vi capta tua urbs superata bona» 

In Siiiistr a 
(tempus conditae ecclesiae et unde.) 

Anno , quo Christus natus de virginc , ab illo 
Trafisierant mille decies sex tresque subinde 
Pisani cires celebri virtute potentes 
Istius ecclesiae primordia dantur inissäe 
Anno quo' Siculas est stolus ^^ factus ad oirks 
CD stmul armati Oiulta cum classe profecti 
Qmnes maiores , medil , pariterque ' minoi^j^s 
Intendere riam primam sub sorte Fanöi^am 
Intrantes rupta portum pugnaiido catbehaf 
Sex capiunt magnas' naVes opibusque repl^as 
Una'm rendcntes reliquas prius igne cremaht^t 
Quo pretlo murbs coiistat hos es^e levatos. 
Post hinc digressi parüm ' terraque pötiti 
Qua fluvii sursum mare sentit solis ad örhun« 
Mox equitum turba ped|tum cumulahte catcfrra 



10) 6 tolus pro cxpeditione navAÜ accipitur.' Du C«iifa. 



111 

I 

Armis accingtint sese clasBemque relinquimt. 
Inradunt hostes contra sine more füren tes 
Sed prior incursus mutans discrimina casus 
Istos victores illos dedit esse fugaces 
^uos cires isti ferlentes yulnere tristi 
Plurima prae portis straverunt milia morti 
Conversique cito tenturia littore figunt 
Ignibus et ferro lastantes omnia circum 
Victores victis sie facta caede relictis 
Incolumes multo Pisam rediere triumpho. 
prope hoc templum stat turris rotunda iuclinata y 
a principio ita in specimcn artiiicii exstructa , habet 
cirouitus quatuor et hanc inscriptioncm' 

JkiNNO DOMIIS' I |kj. C. LXXIIII. CAMPANILE 

HOC FÜIT FÜNPATÜM MENSE AUG. 
£ regione Terapli recta est Baj^isterium 
rotunda iigura, tecto alto e\ mire eleganti, spectatu- 
que dignissimum« Intus minus ex.ornatum aliquanto. 
Ex latere autera extat Cimiterium publicum Tulgo 
c am p o s a n c t dictum , aedificium memorabilissi- 
mum. Longitudo passuum meorum CLXYII Latitudo 
J>VI. lUud totum saxeis sepulchralibus quadratis (ut 
sunt apud nos) marmoreis Stratum est. Sub singulis 
saxis tumbae sunt, ad latitudinem saxi, profunditate 
fere bicubitali. Quae saxa incisa habent insignia, 
eins familiae sepulchi'um, istic distinguunt. Quatuor 
talia saxa ordine transverso iacent, interyallo semper 
aliquo (quod nigro marmore distinguitur) interposito. 
Ista media pleraquß Italiae sepulchra habent. 

In medio habet ar^am yiridem , secundum quali^ 
tatem huius loci extensam , in qua plurima consistunt 
sarcophaga , yeterum sp^cie , et ea quidcm secun- 
dum ordinem suum. In intcriori circuitu sepulchro 



112 

proprio alto et magnifico sepultus est clarissimiu 
Jureconsul tus Philippus Decius de quo y ide 
libellum meum EpitapLiorum. 

Item mcmento eius maimorei praegrandis poculi, 
quod ad angulam graduum prope priorem portam 
Tempil in columnula quadam porphyrea extat, cum 
quadam circumscriptione. In hoc olim tiibutum 
populi coliectum Imperatorique oblatum mihi refere- 
baut. Est monumentum memorabile« 

LUC A. 

Est civitas libera, parva quidem sed egregie 
munita ; fossam aquatilem circumquaquc, fortalitia YIII. 
Habet Signoriam , qui sunt IX. , regnaiit sex mensibus 
(puto), inteiimque in palatio perpetuo manent. 
Ilabent et ifj^i suos tibicines qui singulis prandiis et 
coenis canunt. Item Guardiam C. militum. Palatium 
Signoriae mcdiocriter amplum et splendidum est. 
Alioqui egregias aedes , et quaedam magnifica palatia 
habet , plateae tarnen ubique sunt angustae. Magnus 
istic mercatorum numerus , maguum commercium« 
Monasteria IX. habet et alias, ecclesias, inter qua» 
Cathedralis S. Martini mediocriter elegans est. In 
eamulta sanctoriun integra Corpora, qui magno numero 
in fornice, super primam ipsius templi portam , depicti 
sunt. Ccleberrimum autem est in eadem , Caput Do- 
mini nostri Ihesu Christi. Id in singulari quadam 
cella , ( quae instar S. 'Martini, in Dominico Mogun- 
tinensi est) ad sinistrum ecclesiae latus posita, con* 
servatur. De quo sie praißdicant : Nicodemum 
et Josephum cum condere corpus Domini sepul- 
chro TcUent, eius funus ^imulacrum efBnxisse (qiiod 
et ipsum ibi est) Caput autem ipsum divinitus impo- 

situm 



115 

situmfxiisse, manibus Serapliim» super montem Cedron 
haud dubie effectuin. Ostensum hoc caput est, et 
Cae^ari Carolo, cum hoc aiino Luca transiret. Mihi 
Tero interim dubiiare subiit^ simulque mirari, cur, 
quum haec ita sint , nullum tarnen miraculum eius rei 
extaret, nee locus hictabulis rotiris ita ut La Nunciata 
Florentiae ornatus esset (rix tres habet tabellas) quum 
.hoc certe caput illo divinius esse fatcri cogamur. 

P I & T O R I ü M. 

Urbs elegans et Luca multo maior. Foris omnium, 
quae eius conditionis vidi, est nudissima, uecpic fossis, 
neqne fortalitiis, nee aggeribus munita. Intus ut 
dixi elegans amplas habet plateas, multa imo plurima 
egregia habet palatia, sed tarnen pleraque non ita 
splendida. Habet monasteria XI, ecclesias multas, 
inter quas et Cathedralis est satis elegans. In. 
CO argenteum illud altare S. J a c o b i , ommum quae 
in Italia sunt sumptuosissimum et celeberrimum. XII 
Apostolos habet ex solido argento cubitales. Eorum 
maior est ipse S. Jacobus, sedetque, est enim in 
regno suo. Bcliquum altare laminis argenteis undique 
tectum. Sodalitas S. Jacobi magna est, habetque 
reditus multos. Domus angularis prope Palatium 
Capitanei est ipsius sodalitatis. Ante hoc summum 
templum priori et transrersali latere habet aream 
planam amplam et amoenam. Circa illam Falatia sunt, 
Capitanei, Potestatis, Senatus urbani, Episcopi. E 
regione Templi est Baptisterium, rotunda forma, 
ad imitationem aliorum , fori» nigro alboque marmore 
undique incrustatum. Sed prae Florentino et Pisano 
in aestimatione esse non potest. Domus quoque 
S a p i c n t i a e noviter constructa^ istic ex\.vi\ V^^V^^^xä 
Sfrantf. Qfrdjiv TU. Z^. ^ 



114 

est cum amoena porticu), in ea legunt ali([not profet^ 
sores. £x ea ctiani singulis annU duo Studiosi iayenes 
Heipublicae sumptibus studiis addicanlur, et ad alias 
»cholas publicas mitiuntur (non tarnen ea habitatur). 

R A V E N N A. 

Habet pauca eximia. Tum urbs obsoletae yetus- 
tatis; sunt et istic domesticae turres, sed tarnen haud 
ita frequentes. Habet P i a z a m yucdiocriter amplani 
et elegantem, in qua est Palatium Capitauei. Memento 
^orum quae ad eandem risa , qualia essent cognoscere 
Qon potuisti. Tcmpla istic fere uulla sunt , quae Tideri 
iQLir^ntur* Sunt autem S» Apollin aris, Fran« 
C^isci, I>ominici, INicolai, Yitaiis etc. Tem« 
plum Yitaiis pulcheiTimum oxmiium est, totumqu« 
votmidum , parYO tarnen sed alto. Ad dexteram sacel- 
ki;m eßt, ubi 8. Yitaiis iacet, ad sinistram area, in 
qua decollati sunt martyres* Ibidem yestigium in 
marmore ostenditur, ex genuflexione saepe orantis 
S. Yitaiis. EcclesiA catbedralis praeter vetustatem 
^ihii T6re habet co^spicuum. Strata et ipsa marmore, 
sed saepe rupto. Intus spina piscis marini longissima et 
alia oi&sa,maxiinaTideatiu.\ Ad umam aquae benedictae 
i^ inarniore albp quadrato sculptus est Hercules in 
qursu cprnibus apprebendens ceiTum, clmra inter 
ped^es. iacet. J^^ori^ aliquot sunt sepulchra. Deind» 
eßt nionasterium regularium Canonicorum S. Maria e 
i^ Portu. Habet LXXXY monachos. Creayit ex 
eo Julius pontifex Cardinaies Y- In eo ^duplex est 
circuitus, inferior et superior, multo elegantissinu 
^t mfignificqnti&simi. Superior ex ea parte, qua hortoa 
(quae a^plissinii sunt) rcspicit, aulani habet yalde 
anioenain. Iitci^ius slaisiio pariqte dcpictaest magna 



115 

et explicaU piettira : ürbs Yenetiartim in imari iacens. 
In dextro rero efißgies Insulae 8. Mariae de 
t r a m i t e qpam ipsi monaclii possident in tnare 

■ 

Adriatieo« Ea aliqnoties petita est Barbarosae, 
aed frostra, nam fortissime monita est. Hi monachi 
ditissimi. Dederunt mihi aqnam et yinum calore 
•estnali^ nam aq[ua Bona istie rarissima est, ^od 
Martialis sensit, dnm ait. 

Sit cisterna mibi quam vinam malo RaTennae 
Hie cpionilün potsum rendere plnris aquam» 

ARIMINUM. 

Elegans oppidum est. Cires gloriantur isthic^ 
ae iria habere egregia et eximia, dicnnt bell pont, 
bellarcu, bellfont. Föns praestantissimus est, 
rotundus et amplns, homilis tarnen , ex albo marmore, 
acpaeditissimus, quae ipsa optima etiam est. Estsitna 
inlatailla platea, qma itn^ ad arcem, quae yetnsta est. 
Arcus antem altns qnidem est , sed non la'tns et omnino 
Simplex. Inscriptionem superius habet yetustissimam^ 
aednonnbiqxie integrain. Estsitus propeportam, qua 
itar Pisanrum. Pens antiquissimus est, unus ex illia 
yil, ab Angnsto olim conditis reliquus, de quo ride 
Marliantim in ultimo libro. Extat apud portam, ubi 
TempluiA S. Julian!. Cathedrale Templum ad S. 
Columbanum. Ibi prope Palatium est Pontificis« 
Elegantior ecclesiaS.F rancisei, aed nondum absoluta. 
Haee forisin dextro lateif^^ in alto habet cellulas quas« 
damy quae partim iam areis septilehralibns sunt impletae 
(inqualibetcellaunumsarcophagum, inter quae. etiam 
€f]st sarcophagus Vulturii, qui soripsit de re mili.« 
tari etc. partim adhucracant. Item forisrectaata^ Y^- 
mam templi portaim est hunu sepu\cVxtuTCL «^f^^i^^^xa '^^'< 



116 

Aum, ci'ateferrea tectuin,nequisperilludeatar. Aiunt 
«sse cuiusdam Malaie stae, illius ecclcsiae funda- 
toris. Ipsomm tarnen Malatestarum ((pii Domini 
olim Ariminii fuerunt) sepultura in ipso templo est. 
Anno MDXXXy. mense Augusto, Sigismundus 
Malatesta (Dominus olim Ai iminii) classe advenit^ 
ui-bem de improviso interceptui^us , sed tempestate 
maris et proditione impeditns, re infecta abiit. 
^ Li' villani -se mazano 
Li signori se ahrazano. 
Aedes habet multas egregias , «jnaedam etiam 
palatia elegantia. Locus cemitur, ubi dirutum fuit 
Palatilun Sigismundi Tudini, qui aecusatus 
erat perduellionis. lUe adbuc, puto, vixit, sed 
phreneticus. 

In foro est altare columnulis ciiccumdatum et 
tectum , cum inscriptione : 

Non pauci ad Christi fldcm conTersi, D. Antonio 
hie Ejicharisliac Sacramento concionantc. 

P I S A ü R ü M. 

Pulchra ciyitas sed parva , est habitatissima , prae* 

sertim a mercatoribus , qui qi^idcm istic magno sioit 

numero,, quo nomine et frcquens est, et yaide etiam 

elegans. Aedificia pulchra, multa pulchra palatia. 

Habet p i a z a m quadratam, et ibi magnificum Palatium 

Potestatis. Templum Cathedrale S. Tcrcntii 

prope portanu Item monuterium Franciscano- 

rum (ubi sumptuosiss^um Organum) Praedica- 

torum et ipsorum pulcherrimum Augustiniano- 

rum, quod in longissima et latijssima platea situm est, 

qua itur ad portum maris, quem istic habetb Est 

aujoeniun Fisaurum, sed aquaeinopia laborat, nee aer 



117 

semper , quantuift ' audilur , salubris istic est. Datur 
in urbe boletüm (id est carta signo pei*fu8sa) gratis, 
id ad portam recipitur, nescto qua ex causa. 

A N C O N A. 

Habet potiora haec. Arcem praealtam, quae- 
iam ex noyo ( ad urbis ingrcssum ) aedificatur. 
Portum maris ipsa loci natura ricgantissimum et 
commodissimum omnium fere in Italia portuum , qui 
optime spectari potest ex loco ubi conveniunt 
mercatores , in R e a 1 1 o , qui instar aulae est , 
' superius babitatus. Celebcrrima istic commercia, 
praesertim earum rerum, qiiae ex Turcia adyehuntur, 
ut pellcs et vellera (J^eub) , memento proxenetarum. 
Multi istic Tburcae yersantur mercatores , plures 
Judaei. In portu habet molem, sed brevemt Templa 
istic yetustae figurae , ut illud quod ad poi*tum , item 
quod inforo est etgradibus ascenditurmultis. Forum 
non magnum est. Ibi superius, palatium est Capitanei, 
cum Guardia C. Per illud in forum transimus. Urbs 
est plurimum montosa , ubique yel ascendendum yel 
descendendum, et quidem longioribus cliyis. Longis- 
simus autem et princeps omnino cliyus ille est, quo 
descenditur secundum arcem in ciyitatem , per quem 
yeniunt hospites. Optimum istic bospitium. ad C a n e 1 - 
lettum, e cuius regione sunt salientes iUi (XII puto) 
quibus gloriari solent Anconitani. Sed meo tempore 
duo tantum (exsiccato fere fönte , prae nimio calore) 
saliebant, nee aqua aliquid yalebat. Inferior fons^ 
saliens exsiccatus erat. Plateae angustae et inaequales' 
ut dixi. Mihi urbs ista, nescio quomodo yisa est 
melancholica. 



118 

LORE7T0 1t. 

Lprettnm parvum oppidohim , trium aiit ^[aatnM 
longascularoia plateamm, utpote quod tantum ex 
religione loci S. Virginis creyerit, Itaque tum hos- 
pites istic (habent elegantia hospitia) rasores , mer- 
eatorea, qui ordinea oratorios (pater noster) et aigna 
Loretana ex omni genere Hetalli, et aKa hoqiitibiia> 
fantum commo^a yendont, item fabri ferrarü et 
subtiles. Situm est loco amoenissimO) sed yalde 
excelso« Ambitur moenibus pulcherrimis , l^at (u^t^e 
Sinnen* &ub ingressum portae habet putenm quen*^ 
4am elegaulem., altum, ex albo marmore, est puteo* 
rnm Italiae putcberrimus. IpsumTemplumS. Mariae 
est amplumet altum, prima parte oblongum, crasais 
t quadratisque utrinque columni^ sustentatum. Superiov 
autem pars in aliquot circülos et sacella )liyiditur, 
et late extenditur, ad instar Florentini templi. Cum 
ego istic essem , incrustabant exomabantque pilas , 
partim ex nlarmore, partim ex politiori lapide. 
Totum templum , omnes columnae et ps^ietes tabulis 
yotiyis repletae. Vidi etiam quodam loco , magnum 
eanun cumulum, quae iam tanquafn obsoletae reieo- 
taeque. erant , nt locus fieret noyus. In reliquis ordo- 
&re obseryatnr. In uno enim circulo yel sacella 
Ataiay in alio catenae, in alio integra simulacbr« 
iustaq staturae hominis (in quibus multa sunt etiam^ 
Oardinalium) reposita sunt In medio superioris 
partis est Camera quaedam, ^ eins amplitudinis et 
fiuüoae^ cnius bybemaculum meum Francofordonse 
superius, ex lapidfi lateritio constructa. In ea est 
simulachrum^ Bea|;aew Virginia Y ante.quod ardent:Xir 
grandes lampades. Inde cancelli, a^te canpellos 
•Itarei in quo ardent aliae candelae, et in eo-ofier* 



S) 



fl9 

tür. Habet utriii^u^ j^brtulam ünam. In primö 
transterso patiete feneBtrulam unam qaadratam, iii ' 
summo positam, .saltem ad hicem adnUttendaKn. Esc 
igitur intils nigemma, fttdi», et retustinimi muri. 
Forift autem ex albö marmote sumptüosissiiiie exoma- 
ta , tota incrustata , cum rtiagnificift epistiliis , statais^ 
et strtificiosissimis sculj^turis. Öpu^ Qmnino* splendi* 
dum et meiuorabile. Ad dexf^am eius in choro 
appensa est tabula quaedam, huins stimmae: Quod ' 
praedictus religiosissimüs locus fuerit olitt camera 
S. Yirginis in Nazareth, in qua nataet edücata sit, 
in qua etiam perpetuo yixerit. Post eius mortem t 
JKscipulis Domini fuissc in ipsius memoriam ih eccle- 
-siam eonsecrata. Verum occuparta iam ierra sancta 
ab infideHbus Angelos hanc transtulisse ää partes 
Sciayoniae, et posuisse ad quoddamf caistrüui dictum 
F 1 u m e n , verum quia ibi yirgo non sati% honoi^äba- 
tur, iterüm transtulemnt eam Angcfi, transportan«» 
tes supra mare in partes territoriillacenati, ponentes 
in quandam sylyam, quae erat cuiusdam Dominae, 
dictae' Loretae, undcdeinceps ha^cecclesia nomen 
retinuit. Sed quia in hac sylra plurima' latrociniÄ 
fiebant in deyotos, hanc ecclesiam intbi yisitantes, 
Angeli rursus eam transtulcrutit ad yiaitf commiineA 
in locum, ubi nunc est, ubi maximu^ eam iii dies 
populus yisitat. Haec autem ^d|k; sflit anno 
MCCLXXXXVI quia 8. Virgo appnRKit in soannd 
cuidam sancto riro, et baec reyelayit. (bonaeonclu- 
sio, tfi toott öerfie^ett.) Adduntur et alia miracula, 
in horum confirmationem etc. 

Utrumque bab^at , locus hie ( qui certe röli'gio- 
nem et yenerationem animis incülit', et niihi., pro 
foco sancto ifatime et ex corde pfecuit\ ^\»x\sb^ä 



120 

miraculis tot seculi» claruit et hodie claret« Cum 
inde Romain peterem , in itinere obyios habui cpiam^ 
plurimos , qui Lorettum erant religiouis caussa ituri , 
itincre &ane omnium diflficiliimo et grayiseimo. 
Istorum plerique tabulas yotiyas, cpiidam etiam 
ftupcriore parte nudi, catena$ quibu» Tincti nuper 
fiierant (puto in Galeris) secum afferebant. Erat 
autcm post octidifcun futura eins loci festivitas,' 
nempe in die N^tiyitatis Mariae , ad quod festum 
omncs yicini populi, ex Roma etiam ipsi Cardinales 
confluere solent. Itar^ue proxiine apud templum 
aedificabatur tum magnificum Palatium, mire (pro- 
spectus gratia) amoenum, in gratiam Cardinalium, 
£piscoporum et Principum^ ut in eo adyenieQtes 
digne recipi possent , omnibus bospitiis yulgo opple- 
tis, et erat tum maiori ex parte perfectum. Nee 
dubito quin ipsa etiam eccle^ia, si pergant ut cepere, 
post decem annos , magnificcutissima sit fiitura« 

• 

B Ö N O N I A. 

Amplissima ciyitas. Porticus habet bmc inde 
frequentes et elegantes. Palatia multa et magnifica^ 
inter quae praestantia , Pompeii Campegii, ^*) 
quod mire splendidum est , sed nondum absolutum 
et alia plürima. Aedes quoque ditiorum in communi 
intus el||gaiü|wmae sunt, pleraeque hoitos habent 
et areas. rSniliae nobilium istic multae, barum 
autem potentissimae Pepulorum (qui sunt a parti- 
bus Regis Fjanciae) et Malyitiovum, qui sunt 
Caesareani. Habent bae utraeque familiae istud 
priyilegium , nescio an ex longa yeterique consuetu- 



ii) Hier fehlt der Name in der Handschriftt 



• t 



121 

dlne , ut qui^ in ipsiorum palatia confiigerint homici- 
dae etc. non minus a^ue in Templo tuti sint. F e- 
pulorum Palatinm yetnstissimum est, et incaltis- 
ftimum, in quo quidem ipsi gloriantur, itaque neque 
omant) neqne immutant. Est prope hospitium 
arietis»^ Habet autem Bononia haec eximia et visu 
digna. 

Aream yel Piazam amplissimam et planissi* 
mam, cui nulla ex tota Italia conferri potest. Ad eam 
Palatium Gubernatoris (in quo et Guardia C 
Sdn^fn<4^torum) situm est, in quo Caesar in coro- 
natione egit. Istic tibicines ante prandium et coenam 
Signoriae ex alto moeniano concinunt. Hoc amplissi» 
mum est, Consiliariorumque simul aedes includit* 
E Tegione Palatium Potestatis« Ex opposito 
huius ecclesia S. P#tronii, quae praeter priores 
gradus, quibus ascenditur,| quique item circumduci 
* debebant , nibil habet magnificum. Est alioquin 
ampla et magna« Memento eius loci ubi, cum Papa 
Julius postprimam occupationem , sui simulachrum 
imposüisset, Bentiyoli recupei^ata urbe , istud 
deiicientes, salvatoremreposuerunt, cum subscriptione 
COGNOSCITE QüONUM IPSE EST DOMINUS. 
Item Templum S. Dominici elegantiüs 
omnium, quae istic vidi« In eo autem sacellum S. 
Dominici, in quo marmoreum eius sepulchrum 
(ibi enim requiescit) elegans recensque super altare. 
Item ligneas istic picturas historiae suae , in tabulis , 
Stupendi artificii. Fui istic in festo S. Dominici , 
yidique hoo sacellum (quod in alto est) exornatum, 
caputque ipsius Dominici. Item tabulae lignearum 
picturarum eiusdem magistri (qui fiiit frater in 
eodem conyentu, puto yiyere adbuc, picturae enim 



122 

ipsae recentes sunt) in chpro. Inibi altar^ «laitls et 
marmorcum splendidissimitm iftonumentiim Alexan-^ 
dri Imolensis, et plnra monomenta Doetorum^ 
praecipue antem Crotti quod prope feres est, et 
«olum cum Alexandri monumenta magnificentia certat. 
Extant et foris in cimiterio maxima et yetustissima 
monumenta, quae pleraque Doetorum sunt, qui xslie 
olim docuerunt. Sed et altae eccleiiae earamque 
cinnteria hisce repleta sunt. Breviter, nnlla orbs 
Italiae monumentorum studiosior fmt, itaqne nns» 
quam vel erebriora Tel praestantiora reperiuntur« 

In praedicto festo vidi ibidem et spinam ex 
Corona Domini, longam et aeutam. Ostenduntautem 
et tib^os Ilfoysi, in antiquissima scriptos xnatexia^ 
rem dignissimani risu , ego neglexeram inscius horae# 
Haec enim ista tantum festo q«otannis ostenduntur« 
In eodem monasterio est circuitus , plenus epitapbiiS| 
in eo etiam sepultura nationis Germanicae. Memento 
obambulatienum in Templo quos dicere posses ex 
Pktone. 

Item portulae in alto, ubi eüj^ponuntur cumpar« 
mula heretici qui reyocarunt, conclusis retro fori« 
bus, impetendi a Yulgo oyis et pomis. Si perstant, 
ex opposito )oco extra cimiterium concremantur. 
Tidi istic cruorem prope] portam templi, cuiusdam 
paulo ante a sicario quodam occisi. 

Item Collegium bispanicum magnificum 
et elegantissimnm cum bibliotbeca. 

Item ruinas Palatii Bentiyolorum, qui in 
coUem excreyerunt* Forum boarium amplissimunk 
Rotae illae opificii serici plane stupendae, sed et 
Yenetiis tales yidentur. AntiqUitatum thesaurus^ 
qui er nmnisikLatis , statuarum fra^mentis ^ xntiltisqu« 



123 

aliis TetastiBBiBiis et eximiis rebus collectas , asser- 
yatur a Domine Joanne de Aeliillxnis, - et 
inspicere c;pientibu. ' hBmanissime at^« ordine 
ostenditur. Mihi maxime placuerant duo illa capita^ 
Senecae (quod senile est et calyum) et alterum 
pveBaFe , ( quod ipse dicit Tulliolae esse } quo 
nihil neque amabilins , neque Tiyidifis nnqttam vidi« 
Epkomius utraque siki depingi fecit* 

Tnrres illae, altera perlonga et tennis, altera 
obUqua, quasi casura. Sacellum S. M ariae (aesciot 
cognomen), ego Toearem: de yiridario. Nuper est 
exstructum Templum, cum antoenissima porticu* 
Utrinqoe sunt horti. 

Ecclesia S. Laurentii yetustissima onmianr 
quae Bononiae sunt , ubi .mira yides yestigia inr grad^» 
bus ante altare , ex frequentt gemiflexiene eonim qaSe 
istic orarunt* Et multo am plins in proxime coniuntv 
ta ecclesi a S. Stephani, ubi ante sepidchrum- 
quoddam, quod crate ferrea obductnm est, inxta' 
altare, duo gradus itaj contriti sunt genubus oran*- 
tium , ut profiinditas pedem mciiih aequayerit; Hcs* 
profecto mira. Dicitur autem mnlti olim persuasione 
fuisse , istic sanctos Petrum et Paulum requiescere; 
Ibidem etiam est effigies strueturae sepulchri Domini; 

Extra urbem proxime aliquot habes monasteria, 
et paulo longius in monte S. Michaelis monaste- 
ritun el^gantissimum et amoenissimnm. Ecclesia 
parya, sed tota marmorea intus, ipsius quoque* 
monasterli habitationes omnes amuenissimaei Elegant- 
istic bibliotheca et in ea prbi^ globus, grandis, et 
singularis praestantiae, (Apud monachos quoque 
Salyataris elegantissima bibliotheca , in urbe^)' £x 
boc monte totanrurbem et omnes ciJxna&'^^MSiwwMffiMii^ 



124 

binc inac sparsas satis multas viderO' potes. In altera 
parte, cjuum ex xnonasterio deacenditor est elegan- 
tissimus fons perfluens. 

M E D I O L A N ü M. 

Ciyitas oinnium, quae habet Italia maxima et 
habitata undique. Eins potissima haec sunt. C as- 
te llum, cui non putant uUum conferri posse. 
Introduxit me quidamex satellitibus Caesaris (Joan- 
nes de Campis), fecitque ut mihi perlustrandi 
singula, copia esset* Ante Castellum latissimus, 
amoenissimusque campus. Templum summum, yo- 
cant Dominicum, quod Palmerius seribit amplis- 
sim^iun esse omnium Italiae. Est magnifice exstruc- 
tum^ sed non absolute. Ego ipsius summum circui- 
tum, et campanile ascendi, ductore Christophoro 
H aller Patricio Numbergensi,. comite Daniele 
zum Jungen meo populari. Praetorium, 
deambulatio quae sub ipso et extra ipsum est, latis- 
sima et elegantissima. Est Realtum mercatorum. 
Item aula Notariorum, est instar iusti auditorii 
cum Pulpitis etc. Et Jura (id est) distincta loca 
in c[uibus ius redditur. Ecclesia S. Satyri fratris S. 
j\jnbrosii. Palatium Signoriae ubi habitant Senato- 
resurbis, estamplissimum, prope Dominicum. Hos- 
pitale et domus pestilenti^e quae est instar 
arcis, quadrata, fossa circumdata, extra urbem, P 1 a t e a 
au.r ifabrorum, ubi yides elegantissima opera. 
Suburbia midere plerisque locis yastata sunt bellis. 

P A P I A, 

liliris modis haec urbs superiorum annorum bellia 
deya^tata est plurimis locis, maxime ubi yiciniora 



125 

sunt portis. Itaquc pleracqne plateac Tirent, quem« 
admodum Pisis. Alioqui urbs amoena et magna. 
Ostcnduntur hospitibus bacc ferc. 

Monunicntum ex Alabastro S. Augustini 
(puto in ecclesia Salvatoris)', est egregium et 
elaboratissimum , sed iionnibil obsoleto opere* In 
cadcm ecclesia monumentum Boetii. Statua equcs- 
tris in foro est asportata olim Ravenna. Castollum 
cum citadella, in qua fuerunt olim habitationes 
omniuin curialium , quae adhuc pleraeque restant« 
Et ibidem aula ad pilae lusum acdificata, longis- 
sima. Turris Boetii, in qua'scriptam Pbilosopbiae 
diüunt consolationcm, Duxerunt etiam me in aedes 

ff 

Jasonis Magui satis elegantes et magnilicas , 
habent turriculam, quae inversa videtur. Audiri 
istic Andrea m Alciatnm Jureconsultum , et in 
Musaeo suo cum illo postea collocutus sum. Yir est 
humanus et festirus. Papia '"^praeterfluentem habet 
Paduni, ponte ex urbe super ipsum stracta mediocH. 
Frequentes et istic domesticae turres, ut in vetustio- 
ribus solct urbibus. 

Extra urbcni hortus (ber !$^terj^artt) nniu» in 
longitudinem et alieiius in latitudinem germanici 
miliaris, undiquemoenlbuscirouiudatus. Pfope illum 
in extremo Cartliusia sita est, cuius ecclesia, et 
intus, post SenensC^ni, oniatissiniu est, et foris, ulii 
absoluta erit, incoinparabilis futura. Marmoreis enim 
elaboratissiniis operibus toti parietes obducuntur, et 
prius quideiii latus iam ^erfectum est. Galeatii 
ipsius lundatoris (qui pjL'imus Mediolancnsium Dux 
iiiit) nionuiuenluiii clegantissimum albissimi marmoris 
in ipsa ecclesia cxtat. In sacrario monstrant frotres, 
duus aicas ex ebgre subtilitsime et urti&clQsvsAvavKi 



126 • 

9cnlptas opere antiqno, cpias permagno «estimaiit. 
Eiusdem materiae est et tabula, in summo altari. 

GENUA.* 

Urbs ornatissima. Palatia pluriina et ea magni'» 
ficentissima. Aedes onmes jiraealtae, plateae angu- 
stiores« I»tic potiora* Aedes Andreae l^oriae 
amoenissimae , com duplicibns bortis, ad max^ asque 
productis. Moles maritima longissima et cras« 
sissima^ sunt et aliae moles minores Tempi um' 
f u m m u m , cuius pnores portae sunt splendidissimae 
et eiaboratissimae. Intus bäbet sacellum S. Jo a n n i s 
Baptistae (cuius istic corpus requicscit) mixe exor« 
aatum. Columnae altaris porpbireae , et circum ad 
parietes Adami et Erae nudae , Zacbariae et aliorura 
marmoreae statuae. Poii;a porpbirea in aedibus Gri-* 
m a 1 d i spicndidissima. B e a 1 1 u m quod lanien an- 
gustins est. Yidi istic quomodo texitur velutum, 
Tidi aedes D o r i a e a Republica donatas cum in« 
acriptione. 

lUustri principi .Andreae Dorcae liberatori 
Patriae S. P. Q. G. munus publicum. 

Fui istic quatuor diebus et medium , in quibus erat 
festum corporis Cbristi , quod omnium est maximum 
Genuae. Vidi instructas exornatasque Galeras XXV ^ 
nayes XI, Galeones duos. Vidi processionem (ut 
vocant) peruvbem etadmolem. Sclavorum in Galeris 
clamores et reliquas ceremonias. Vidi nobilissimas quas- 
que matronas, ut maxime poterant , exornatas. Heu 
quantuiu pignientorum ! Nusquam perinde obscrVavi. 
Habent istic aquam duleem, sed tantum ex aquaeduc- 
tibüs. Seryi seryaeque etiam ibi permulti. Extra 
urbem posscssiones , primum coniunctae (quas ex 



i- 



i27 

eÜTO',* quo ex nrbe reditur quasi ex turri rides), 
postea ad utrosque montes fere per ti4ä miliana 
Italica dispersae, innumerabiles sunt. Sunt autem 
supra modum amoenae. 

AL{:XANPRIA. 

Haec diyiditur in duas quasi urbes per Padum , 
quae coniungun^ur ponte lapideo, qui omatissimu» 
fuit, epistiliis utrinque tectum austinentibus recto 
ordine. Sed ea multis in loeia confracta disiectaqua 
sunt) et egregius i)le pons miaere et yetustate et 
npiaxiiue superioribus bellis (deyastatus). 

Urbs ipsa mihi plurimum placuit. Palatia habet, 
pulchra, quorum praecipuum est Comitis Gabien« 
sis. Ante ecclesiam maiorem campus est latissimus 
et elegantissimus. Sed et in urbe pulchrae piaieae. 
Est tarnen eadem multis etiam ruinis deformis hino 
inde. Sed hoc illi cum plurimis Italiae urbibus et 
oppidis commune malum. Extra urbem arcem liabet 
yeterem, neque admodum fortem» 

H A S T A PO M P E I A. 

Plinius üb« 3. cap. 4« ^^^ hac aulam Caesareae 
Maiestatis inyeni. Urbs magna est, pulcherrima habet 
Palatia, frequentissimam nobilitatem. Nusquam 
turriuxn maior copia. Singula fere Palatia suam 
habent turrim. «Minimo istic Tiritufl Habet arcem , 
quae yetustate fere corruitura yidetur. £st autem et 
ipsa urbs yetustissima. Populus humanus et fidcJia» 
Istic agit Bruno Astensis Jureconsultus. 

ALBA POMPEIA. 

Plinius lib. 3. cap. 4« Oppidum amoenum, ele- 
gantibus aedibas (quac et ipse tutx^^ ^x^^^t^^^ 



128 

habent) omalum^ pulclicrriniis autem puellis ornatls- 
simum* ReTerentiosae (ut ita dicam) admodum sunt 
illae, gallico more, ad quem Pedemontanae parte» 
accednnt. Populus bonus est«. 

SAVILIANÜM. 

Hoc oppidiim Alba maius est , sed minus amoc- 
num. Habet et ipsum clegantissimas xnulieres, gallico 
yestitn , gallica humanitate. Forum oblongum, 
quadrum, utrinque longissimas babens porticus. In 
CO turrim amoenam. Extra urbem monasterinm 
Frauciscanorum est cum maxiniis hortis. Fui 
istic HL Septimanis cum aula« 

F R R R A R I A. 

Haiec urbs cum pulcherrimis atquc munitissimis 
urbibus totius Italiac connumeranda est. Magnificen- 
tissima istic Palatia, eaque creberrima. Plateae 
latae et rectissimac longissimaeque. Aquae autem 
fontanae inopia laborat , quod intellige de aqua salu- 
bri. Prope summum Tcmplum, qui vetustum est, 
elegans area est, in qua crebrae nobilium deam- 
bulationes. Comitum et nobilium in ea maximus na« 
merus. Arcem habet elegantem, non fortem tarnen 
sed ciyilem, Templa mediocriter exornata exstxtic« 
taque, Cartnsiam tamen mire elegantem» Foris 
in Pado insulam habet, ubi est hortus principis , 
vulgo Belyidere, ubi elegantissima aedificia,> 
topiaria, layacrum ingens, rotundum, sub dio. 
Circum sylvae. Ibi vidi yarii gencris animalia , 
histrices marinas, gallinas et asinos indicos, qui 
minimi sunt sed fortes* ]\Iemento historiae in hortis 
depictae. 

Bellon- 



129 

BELLONGUARDÜÜL 

Distat X xniliaribns a Ferraria, ubi ut plurimnm 
apse princeps'^iii- aestiris est. Locus hortorum et 
aedificiorom amoenitate splendidissimas. [stie qua- 
triduum egi , apud generosissimum heroem Dominum 
Antanium Pontanum. 

P A T A V I ü M. 

Ürbs multo amplissima. Continet in circuitu XI 

millia passnum. Aedificia et Palatia habet pulcberri- 

ma. Palatium Praetorii amplitudinis et maiesta- 

tis rarae. Templa habfet multa, ex quibus S. An- 

tonii maximum ist, quod cum augusti ^ribus totius 

Italiae connumerari dfebet. In nulla urbe crebriorea 

porticus, quae istic tantum non contiuuae sunt. 

Sunt istic yestigia etiam Amphiteatri , locus hodie In 

Arena dicitur. Scbola frequens et celeberiima istic 

jneo tempore fuit. Professores dum erant celebriores, 

Dominus Marianus Socinus (quem ego solum de 

sero legentem audi vi) Dominus JoannesAntonius 

deRubeis Alexandrinus, legebat de mane , F a b i u s 

Eugubius concurrebat cum Soccino. Lazarus 

Bonamicus legebat graecas et latinas litteras. Ego 

istic ex peregrinatione Romäiia consediXX Noyembris 

Anno MDXXXyi et discessi XXII Augusti anni 

>equentis. 

y VERONA. 

Urbs est elegans cymprimis. Arces babet tres. 
Templa et monasteria pulchra et multa. Inter monas- 
teria primarium est illud ad S. Z e n o n e m , in quo ex 
fundatione ipsius primi Episcopi soli sunt GermaxA. 
(qui omnes erant ex inferiQii QermaxAa) iv^^ -c^Oc^^oosk 
graaff, «rc^iff IIL 2^. -^ 



in eo quisqüis Haitis, alteriusye nationis. Hoc mo- 
nasterium pei^vetustum et perdiye$ est. . Abbatein 
haben t, qui non solet isiic residere, plerumque autem 
suiil Episcopi, ut meo tempore erat Episcopus Biixien- 
sis. Est alterum monasterium , paryom quidem, sed 
clegans, Tocant Nostra Donna all Organe. 
Amphiteatrum istic habet omnium , quae in 
Italia vidi, integen^imiim intus. Et sessiones ordines- 
que oplime adhuc apparent. Illius circumferentia 
superior haltet passus Oii. Area media habet in lon- 
gitudiiiem passus plus minus i36 per longum, 64 
plus minus per latitudinem, est enim forma oyali ut 
reliqui« Gradus adhuc reliqui sunt 4°. Ordines in- 
gressuum habent quatuor, vmum supra alium ad gradus 
decem fere« In singulis ordinibus sunt ingressus 16 
aequaliter distincti. Quae in area aguntur , et 1 el 
raediocriter etiam pronunciantur, tarn bene yidentur 
atque audiuntur in summis gradibus yel sedibus, quam 
in mediis yel infimis , cuius periculum nos fecimus. 



131 



II 

Örbnung M ?>affion6fptef^ htt @t 
g5art^o(omdiflift6fc|)u(e jugranffurt 

^ebe^ ber bret doUtgiatftifttx granffurt^ utUeri^iert eine 

.©4)ute jum Unterri4>t ber Suflenb/ bie früher unter ber 

2(uf|lc^t bed Scholasticus ober. @di)u(mei(ler^ (mie biefe 

0etfllt4)e SBurbe in beutfdf^en Urfunben genannt irirb) 

geflanben ju l^aSen fc^einr. £)a^ Stift @t* Sart^olomäi 

l^atte jtvei t?erfc()tebene @€()u(en* S)ie erfle n^ar jum Unter« 

ric^t ber iun(]ien ©eifilicben (eftimmt/ unb l[)te^ bie Som u 

celtarfcbule. £)er ©c()o(af!er war 3f uf feiger uftb Pe^rer 

ber jungen ©omiieflaren/ bie fc^cn im liiUx »e« ^ Sa^reit 

bie primam tonsuram clericalem erl^alten konnten/ unb 

i^re ^inber^ unb 3ün9ling^ja^i:e ju Srternunj ber nSt^ü 

gen ^enntnifTe ann^enbeten/ um in bem Q^ften Sa^reaß 

Subdiaconi ober aU ^riefter in bie Sanontcatfteflen einju« 

treten. !t)iefe (Z(l)nU, bie t)on ben ä(teften Seiten l^er 

bej^anben ju ^aben fc^eint, ^5rte 1477 mit ber ©tifturt^ 

ber Untoerfttät ju 9!}?aing unter ^urfiirfl iSiet^er i>oa 

3fenburg auf/ tvul ba6 geifüidi^e @tubium t)on ta an au^t 

f(()Iie^enb auf berfelben betrieben marb. 

Sie jweite war bie Änabenfc^ii(e, bie einen Cel^rer 
^atte/ ber unter bem @c^o(a(ier flanb/ unb t>on biefem 
nod) in ben neue(ten Seiten ztwäl^H warb« ^^^ ü^r waren 
biefe ßej^rcr juweilen Vicarii Dc^ Stiftet felbfl/ unb 
würbet! (fo wie auc^ in ben hüben anbern ^ieftgen (Sofle/ 
giatfliftern) i(iim Unterfct)ieb oon bem @c()i>(atier ober 
@c^u(mei(ier/ ^inbermei(ter genannt !&ag bU^jt 
unterf(|^etbenbe SBenennunj an m^^xettw 0\Xtxv *S:>t\xx\^^ 



132 

lant^ ^emö^nUd; ^eivefen/ f. 9Bo(f^ tiptcmattfc^e (Se< 
id)id)U bcd g>eterfrift5 ju 9?6rten ©. 32. 

Huff{6 wixh bereite iSpö be6 ^Ainbermeiflcrd jur 9-^^arre« 
ba^ ^ci^t iu 6t. 85artf)cIomäi al^ bem ^faxtftiftt, unb 
1/^00 te^/ y>3i^^<2nti «i^alber ^inbcrmetfler^ ju St. Seoti« 
()art«i ern?äf)nt. 

Unter btefeti @di)u(en war bie ju @t. S3artl^o(omäi/ Ui 
oücflen unb retd)(len ^teftj)en Stiftet , in Doriüg(id)em 
2(nfe()en/ unb tx^itUfid) a(6 feiere bi6 ju bcr @äcu(anftrun0 
b€^ Stiftet fe(6fl/ ba bie beiben anbern @tift^f(^u(en / bie 
nect) ju 3cit ber SKeformaticn bejtanben (®. S^^^^^^f* ^f4)iv 
II 9) f(()on feit (anderer 3ett nietet inel^r im ©an^e waren. 

!Der @ebrau(t^ / üen ben @c^ü(ern ju gewifTen 
Seiten / öffentliche ®c^aufpie(e auffiil^ren ju lafTen ^ ber in 
S)eutfd)(anb / mä^renb bem 9D?ttte(aIter/ bereite iiemfic^ 
allgemein gewefen iufe^n fd^eint/ n^or auc^ (ei berJ^iefigen 
@(^u(e ju St. $6art^c(om(it eingefüf^rt/ unb e6 (ag in 
bem 2fmte be^ jtinb^rmeifter^ biefe @pie(e anjuorbnen^ 
tinb (u leiten» SDiefe ©c^ufpiefe — bie erfte Sna^rung 
be^ ®t^d)madi ber Seutf4)en an bramatifc^en X)arfleffun« 
jen — n»aren t>en $ei|i(ic()en ®e<)enfiänben ent(e()nt/ unb 
au^ ber f)eiligen @(^rift ^e^ogen^ n>ie e^ bem Orte ber 
Unffü^vund unb ber Werfen* ber SRitfpietenben an jic^ 
angemeffen fc^ien. Su^feic^ tt>arb ben j;u^&renben Capeu/ 
btmn ber^n^^tt ber®c()rift minber (efatint fe^n mufle/ 
mand^e^ auf btefe SSBeife oerftnnlic^t unb bem ©ebäd^tniffe 
eingeprägt. ^a$ @anje n>urbe a(^ eine ^arapl^rufe ^eiliger 
@egenflätibe im SSelf^ten bargeflefft/ unt> a\i eine iDtebeiibund 
an9efe(;en / bie btn moralifd^en Sn^ecf be^ d^rifllic^en Unter« 
tid)t^, mit einer itfcnt(i4)en Suflbarfeit t^erSanb. 93on biefer 
Qüte betrachtet n^irb bie Sfter^ grote^^fe i)!nifci)ung me(t(id;er 
unb geifific^r 3^een minber auffattenb fd>ctnen« 



153 

S)a^ 9eibett unb ber ^c^df^nuh^M^H btB J^tihnhei 
war ein J^öupt^gcitflant^ Wefer ©arfletfungen. 

gm feft^ef ^öff tVn^fpter warb auf bim^id^t Dot 
bem !M6mer 1498 nnb i5o6 von 25ö ^erfonen 4 Sai^e (ang 
Slac^mittas^Ättfeefö^rt. ®.8fr^iier«e^rehiP. IL IL 107. 

!Die Selge ttttb* UeBei^P<^t btefed ^piM gewährt eine 
in ber »ibiiet^tt btß Z)omf(tfte^ @t. liBart^fomäc (eflnb* 
It(^e ^rqamentroOfe / ti^Hd^i^-tiiid!^ etiler genauen 7lbfd)tiftf 
bie ber »i^auÄgeber biefer S3(ätter felbjl Jeforgte, l^ier 
m&rtlic^ ab^ebrucft erfc^einb 

2)iefe^ aWönufcrtpt Nfc^reiM ber ttjürbige unb gelehrte 
*9err 93atfon/ Gustos unb 93iMictMar biefe^ €$tift6 in 
bem t>cn i^m verfertigten m^ u neb tr ten Elenchus ber 
S3äct)er unb ^anbfd^rtften biefer ^Sammlung in folgenber 
@>teffe/ bie iu^Uid) tint fnad)xiä)t übet biefe 0pie(e fef(|t 
enthält/ unb un^ btUf^xt, baß bie 9^rfon be^ *i^ei(anb^ 
imi^nlii^b ^^n einem ^etfKiif^en barjefteOt warb. 

Ultimum appcndicis Hanuscriptum , ludus pas- 
•ionissistit, q[uales seculo XY et XYI a rectoribus 
f cholamm celebrati (uerunt. De singulis , quos 
modo commemoro Philippus Schurg Canonieus et 
Ciustos (*j[* 1601) in suis CoUectaneis Francofurtensi- 
bus testatur. 

Anno MCCCCLXyil ikistituerunt ludos passionisy 
in quibus salyator Ewaldus Dottenfeld rector 
Tero D. Enolpfaus fnerat 

Anno subsequenti in' hidis de extremo iudicio 
et Antichristo rector fuit Johannes Vog. 

Anno MCCCCXCyill exhibiti sunt ludi passionis 
sub rectoratu D» Job«; Kolmesser quibus CCLXY 
personae interfuenmti» > - Primariam salyatoris tnnc 
sustinebat D. Balthasar parochus in Eschbach. 
Anno MDYI similes apparuerunt ludos. Sal^^^^^'&v^ 



134 

perMnam repraesentabat Wilhelxnus Stein de 
Casscl, parpicbus Triam Regum in Sachsenhausen. 
Beet ores .4gebant. Job. Ko^lipesser et Petrus 
Selge.nsta^t ambo . Yicarii B. M. Y. in Monte ^ 
numerus aptepn personarum ad CCLXVII excurrebat. 
Jam Y^ro Sliaauscripti coi^ditionem paulo accura- 
tius examinautes, illud quoque Membraneum esse^ 
atque in pjlindi*o ad instar prioris conyqlutuin per-^ 
spicimus. ; Qptp-^ Membi*anae , quibus constat , non 
assutae, sed conglutinatae sunt, opto poUices latae, 
totidenic|ue u)n^,>.longae* Characteres sA prioris 
Manuscripti elegantiam plurinU) • c[uancpijam - minio 
expressi sint, oninime. acce^untt..^- ■ 

£)iefe ^^erdamentrcie ^at ^r.iif auf einige am 
@(^(u§ ber ^nbfcprift fe^lenbe ^crte/ gut erwarten. 
S)ie Sieben unb.!Keime(tnb mit rotier/ aUei üivi<^e abtx 
mit fcf)warier Ipinträefc^rieBe^^4,J.5>ie.@d!?|riftiii.(^e bürften 
jrpar nid)t über baf XV. Sa^rl^unbfi;^ feinauf (leigeii/ bie 
beutfdi)en dteime aber ((fyeinen ber^pracbe nad)Ji\t fcf>Ite.gcn/. 
ein ^ö^ered iiiUx ^u oerrat^eri/ ui)b tai ©atije bie fpätere 
2(bfc^rift ^imi älteren Orij^inaC^ {u /et^n. . 

■ & befanb fic^ biefe ^ergamentrjHDfe Q^ne gweifel bei 
ber iebe^maligen 2fuffü^runö beö g>»iffien5fpief^, aH 2tiU 
faben bc^ ©anjen in ber J^anb beffen / ber bie Oberauf ftd)t 
über ba^ @pie( ^atte. ®ie enthält nur bin 2(nfand jeber 
SRebe, Steinte* ober 2izUif baöSort, mit welchem ieber 
üJIitfpielenbe beginnen mufle/ unb einige Bemerkungen 
über ba*/ wi^xtnb bem ©ang ber £)ar(leQung ju S3ecb« 
act^tenbe. 

£)er tSialog befielt au* beutfd^en 9teimen/ Umn 
jiuweilen ber^ejrt ber Yulgata, über welchen fie fi(^ öcr* 
breiten/ vergefe^t ifi. SDIit bem S)ia(cg n)e4)feln ©efänge 
in fateinifc()er ®prad;e ab. 



135 

£)a$ ®anjfi fc^eint urfprünoric^ tn Uttinif^tx®^xad)€ 
ai^efa^t, unb bit beutfcbeit Stetme jur Srf(ärun9 be^ 
©e^enflanbe^ uttb jum Sf^eü felbft jur Sr^etterunj ber 
3ufc()auer beigefügt j^u fepn ^ benn fo t>te( ftd^ bteß ou^ 
ben TinfanQßxtimm fc^Ue^en läft^ ftnb mehrere @ceneti 
Umi\d)en 3nf)a(t^/ n)te }. fß. bte Verätzungen ber 3uben 
unter f\d), unb bie Unrerrebung ber bret Wiatitn mit bem 
Kaufmann auf bem SBege ^u bem ®ra6e Q^f^riflu 

2)i>cen tn befTen 3)?t^ce0aneen II 195 f(inbt<)te ein 
Fragment etne^ fc(c()en @pte(e^ aui bem XIII. Z<^i^^un» 
bert aU/ n)erd)e^ er in TTretin^ 93etträsen K. ¥11.497 
obbrucfen (ie^. Sd unterfd)etbet ftc^ ^aiijpt\ci(i}üd) bartn 
ten bem l^ier mit^ut^eilenben^ ta^ e^ tn (atetntfc()er 
@prad)e/ unb ^wat jum S^ett in gereimten SSerfen ah(\c$ 
faßt t(l^ bte hur burd) emjelne beutfc^e Strophen f^ter unb 
ba unterbrochen werben. £)tefe$ Fragment fd^etnt mir 
^Ui(i)faü6 für bte ^fufu^rung in 0ttft^» ober Jt(oflerfc()U« 
len Ibeflitnmt geiuefen ju fcpn/ wentgflene^ wiberfprtc^t bie 
(ateintf4)e @prad£)e — bie tn jenem Seitraum nur ben 
®ziftiiä)en oerflänbttc^ war, — ber in (Dojen^ ^M^eUat 
men a. a. O. geäußerten SSermut^ung^ baß fold^e @tücfe 
ren umf^erwanbernben Seuten^ bte zin ®emer6e bamtt 
trieben/ aufgeführt n^orben fepen/ ba fte ben Sapen 
eben ber @prad^e megen^ fein grcße^ Sutereffe einflößen 
tpnnttn. Z>a$ @anje fc^eint me^r für eine ®c^ulü6ung 
paffenb ^u fe^U/ unb bte eingelegten beutf(t)en @efängc ju 
einem 3ni^t^nteii(o für bie n^eltlic^e 3uf(()auer ju bienen. 

3um %efdt^(uß eine (urje Ue6erjtd)t bed ^ier fclaenben 
^affion^fpiel^. 2(ugutlin er&ffnet btn Prolog ne6ft £)aüib/ 
@a(omon unb mehreren ^^t^cp^eten. !Dte ^anbiunsy fangt 
mit ber Saufe be^ »i^eilanb^ an^ bem bi^ ©efangenne^/ 
mung 3i>Z<^nne^ be^ Säufer^ buvd) «i^erobe^ folgt. !l)ann 
erfc^eint bie 93etfu(hung S^rijli, too un gaß bie Si.^v^^ 



136 

bed Sem^cM unb tin anbetti beit l^ol^en 95er$ Dorfteffen 
muß. 'iiüf bie <Sinfe|uns ber 3und^t: unb bie «i^eirung be< 
»Ijnbett — Säumen — HuißiiQtn — ®tummen —unb 
&i(i)tbTÜd)id^n f fol^t bte Enthauptung 3<^^<inn^ be^ 
Säufer^/ utib bte 2(ufern)ecfung bed Sajavu^. !&er Stnjug 
tn S^triifalem fii^rt ju bem 9}ac()tma^( be^ «i^errn^ bem 
®anj^ auf ben Oelberg / ber ©efangennel^mung be^ J^ei« 
lanbd/ ber S3erläu<)nung 9>etri/ bem Snbe be^ 3uba^^ 
bejTen S5ilb/ imago ( ma^rf((^einltc(^ tint au^g^flopfte 
$uppe) ium ©al^en ^in^efd^Ieift mtrb — bem ®ert(^t 
be^ $il(Uu$ f mit) ber ^retfiirtung / bei mel^Ki^ angeorbnet 
tt)trb/ ba^ bte SSSunben be^J^eilonb^ attfbeffen jt&rpet ganj 
i^nltc^ ^ui^cr angemalt tvttUn feUen. Sßit bem' 4&egräbntß 
be$ Srlöfer^ enbet fi(^ ber er^e S^eil be^ 0pttl^/ tDtl(i)t$ 
l^ier a^gebrodl^en iDtrb/ um am felgenben Sage bte 2lufer^ 
fle^uug be£( J^errn beflo feierlt<()er bar^ufteden/ unb ma^r» 
fd>emltd) in ber 3n>tfc^0ni<ct bte n&t^igen SSeränberungen 
ber i&ü^ne ^uoeranflalten. 2(uduttm (abet bte Sufc^auer 
etU/ ben anbern Sag mteber ju erfc()etnen. 3efu^/ in 
bem erfien S^et( ali (eSenb bargefledt/ mirb^ in bem 
{weiten Z^eiit, loo er nad^ Um ^reuje^tob atß erfct^einenb 
M {ur ^immeifafyct »orfommt/ dominica persona ge« 
nannt. ^ie>J^anb(ung beginnt in biefem mit ber Sr(5fung 
ber ®ee(eit au^'ber )^iUz tuvd) ben &c^n ®otte9/ bann 
folgt befjen Srfc^einung an bie bret Sffarien unb- an bie 
Süngcr. 3«te|t bie «i^immelfal^rt / bei meCcfter ber (S'rWfer 
mit ben Befreiten 0ee(en/ auf mehreren @tufen{u bem 
S^ron im ^arabiefe ^tnonfteigt/ (auf ^dMti ®ott ber 
SJater (Maicstas) ft^t)^ um von ben @n|fe(n geArSnt ju 
werben. S)a^ ®an^e befd^Iie^t äff Sptlog tin ®e{>rä($ 
jmifc^en ber (f^riftUcben jttr(^ unb ber SS^nagog«/ Um )u 
S^lge ber l^eiltge 2(udu{ttnu5 mehrere 3uben tauft. 



137 



(£x Orig.") 



Xncipit ordo sive registrum de passione Domini« 

Primo igitur pcrsone ad loca sua cum instrumen- 
tis musicalibus et clangore tubarum soUempniter 
deducantur« Quo peracto surgant pucn clamantes. 
Silete Silete. Hoc claniore finito Augustinus 
proponat sermonem qui sequitur, Jt ^ftfc^f (ItlUt 
UXOntt f\)Cil' Dayid rex respondeatV percussus 

s um. 3^ t^etsin ^avib (Bebte Fne^t Isac Judeus 

respondeat Qvi^ d fOciVib. Augustinus ad Salomo- 
nen!. Salomon dicat. Bandir iudeus respondeat* 
Item Augustinus ad Danielem JDi) f^Orct Mt (Bobi0 
titltm Daniel surgat et dicat Post septuaginta 
eb dorn ata et dicat tXÜ l)CVt tDa) t^^ U(|^ faqmfÖJ. 
Joseph iudeus respondeat QtOlQ d b03 XOiXi Claffi6 
&U. Item Augustinus ad Zacbariam prophetam @tCt 
Uf f^cr iCiit)(XXid» Zacharias propbeta respondeat 
Exulta satis f i : et dicat Tltit gantsiltt fli^e 
frouwe bi^. Jacob iudeus respondeat XOai feie bU 

bümmer oWI crage item Augustinus 3r 3nbm 

Wai baug UWer fttit. Osce propbeta dicat Post 

duos dies dominus. 34^ Funbe uüf aüin fuitbct 

f^Ot* Abraham iudeus respondeat @tt>t9 nnfkUcUd^ii 
^dttt 0* Item Augustinus ad Jeremiam prophetam 

dicat. ^er 3eremiae qübit tnan^ Jere^iias j^ropheta 

dicat. Ci) VDOTt Funbe i^ Udf fc^One* Lieberman 

iudeus respondeat &xol^ a bumecli(^r man. Item 



l) Sollte odil nicht Ton dem Worte odilis , (odlosus) 
aus dem Latein des Mittelalters herzuleiten seyut 
S. Dnfresne. 

3) Barn, ein Rind, Knabe. Sehers. GU 



138 

Augustinus dicat. Jt lU&m ff ffat fpC^m ^) IflUt. 
, Ysaias propheta dicat Domine quis credidit et 

dicat VOev gdoubit une ^erre nu ju ^ant Moshe 

iudeusrespondeat XDCLV 5U ift düfe rede gut. Augus- 
tinus concludat iuideis dicens. 3r iu^ftl it })'at U>0( 
ge^^Ort. Hac conclusione facta persone uniyersaliter 
cantabunt anthiphonam, puer Ihcsus profi- 
c.i«i>at etc. 

Inesus autem surgat a loco suo et. yadat ad 
Johannem Bapti^tam. Qui aspiciens eum clamet 

Ecce agnuA D ei etc. @c^t der ^erre lobifam. 

Hoc rigmo conpleto dicat Ihesus Johani 3o|^anne0 
liebe. Hepe min. Johanne» respondeat 16^ ttteifter 

^er. Ihesus respondeat. VX^yti 3ob()nnee lieber 

ttXd^, Persone cantabunt Babtista contremuit. 
Johannes aspergat aquam super personam Ihesu. 
Maiestas quoque cantet. Hie est filius mens 
di: et dicat @ebt bi5 tfl ttlttl Sarter fun. Hoc rigmo 
finito persone cantabunt. Anno hominis usque 
Te mi fili. 

Interim Johannes baptista yeniat ad Herodem et 
dioat ei. ^erobee Funtg rtdl^e. Hei ödes furioso 

animo dicat. VOd fit iv f nebte unbe mtne man. Unus 
seryorum respondeat. ^erre be0 en (an ipir niet. 

Hoc dicto seryi ducant Johannem in carcerem statim- 
que persone cantabunt anthiphonam. Arguebat 
Herodem Johanes. 

Jam itaque angelus ducat Ihesum in desertum et 
Sathanas assit. Ostensis lapidibus dicat. (Du t^afl 
gePdfttt* Hie persone contabunt. Ductus est 
Ihesus. Ihesus respondeat Sathane. 0IOig QdtlfCin 



3) Spebe, Hinterlist, Nachstellung*. Sehers GL 



139 

Ungetrumer Wifft ^}. Deinde Sathanas ducat Ihesum 
* super dolium , quod positum sit in medio ludi, repre- 
sentans pinnaculum templi et dicat. Sifl btl HU 
(Bobi^ &Un (b val. Item Ihesus respondeat Sathane. 
UnnuSSe tflMrre Sofe Hfl. Item Sathana» ducat 
Ihesum lad alium locum ludi , super dolium represen- 
tans montem exeelsum , ubi ostendat ei thesaurum et 
omnia regna mundi dicens. Qidf bicfetl fl^a^ Utttl 
bU]m ^ört 0- Ihesus respondeat Sathane. Ha} 
fXtl^anM bU refre lin. Hoc dicto Sathanas confnsus 
recedat et angeli accedentcs ad Ihesum ministrent 
ei, statimque persone cantabunt universaliter. Re- 
linquit eum temptator. 

Interea Salyator yidens Petrum et Andream, 
yocabit eps ad appstolatum dicens. Yenite post 
me fa: 3r ^erift Fuitiet fO(gU mir» Andreas respon« 

deat Sahatori. tPtr folgiti ^erre seme Mr. Hoc 

' dicto persone uniyersaliter cantabunt yersiculumhunc. 
Ad unius yisionis yocem yel hänc aathipho-'- 
nam. Ambulans Ihesus yix: Salyator cum hiis 
duobus praecedat et videns Bartholomeum, Matthiam, 
Thomam., et Judam dicat. Qui sequitnr me., 
3r ^ertn von mir D0(S^ nad^. Deinde respondeat 

Bar)holomeu8. iDa) btiti xoit ^ntc funt)er matt. 

Item yidens filios Alphei^ et Zebedei dient. Vos 
a m i c i etc. 3r ttiaQt ir Itebtn. Symon respondeat. 
VDai bU Sebttbte das bun mt. Collect is itaque 



4) Wiht gleichbedeutend mit W i c h t. Scherz Gl. 

5) Hier wird das Wort S e h a t z , welches Geld und 

Gelde^swerth , Güther, Besitzungen, im Allge- 
meinen bedeutet, dem Worte Hort, Schatz an 
G«lde , entgegengesetzt, ibid» 



140 

omnibut apostolis dicat eis Ihesus. Amen dico 

T o b i s etc. ^c frunbe Ifot^t xoai idf u<b fftgen. 

Hoc dicto Ihesus dirigat yiam suam ad Judeos , 
in media autem yia sedens cecus damabit ad Ihesum 
dicens. Ihesu fili etc. 31^ Ctlft iDat)i&ee fum 

Ihesus dicat ceco. ^rutit ipe0 mubee ^u mir yi. 
Cecus respondeat. ^erre Crifl maq ii Qfflftifm. 

Ihesus tangat oculos ceci. Qui yidens agat Deo 

grates. 3^ru Crifl idf bütifin Mr. 

Ihesus procedat ulterius obi sedeat clandos qut 
dicat. iCfa ^erre JJfefU Crtfl. Ihesus tangat olau- 

dum et dicat. Hu ftant tif licbtt ün&e gang. Glau- 
dus surgat et dicat. (Bebeite^tet (t (er ®ot« 

Item Ihesus ulterius procedat ubi leprosns sedeat 
qui dicet. 3^<ftt rc^CT ^tilatlt Ihesus tangat 
leprosum. .Leprosus autem yidens se mundatum, 

dicat. (BtloM fte bu ^ef lant* 

Item Ihesus ulterius procedat et inyeniat mutum 
•edentem in yia. Cuius auribus digitos imponat. £t 
mutus statim surgat dicens. (BÜObtt fl bit \fOtf 
gflPdCt. Hie Johanes mittat ad Ihesum dicens. Jt 
Ritgen frunbe. Discipulus respondeat. IDi^S butl 
mir IHscipuli ad Ihesum. ^erre mir (in* ihesus 
respondeat. £)il fuUtt tr* Discipulus Johani renun- 

ciet. !Der öerre 3t^eftt6 f^ier dir fogen. 

Item Ihesus appropinquans loco iudeorum inye« 
.niat infinniim iacentem 'in lectp, cui dicat. @ifd^r 
m(tni>U ((Ige mir. Respondeat infirmus. Ufa l^tVt 

mi>bu 1) vitHn. Bicat ei Ihesus. ^runt nu ftant 

lif' iinbe gailg;'^ Infirmus tollat lectnm. Quod yiden* 
tos iüdei'yeiii^t ad eum dicentes. Syzehjmt. @age 

an fhge ah bu biimmer man. Respondeat qui sanus 
factus est. J^ tti müi nit re^tf wtv er wm^ Judei 



141 

revertantur ad locum auum, Ihesus quoque recipiat 
se in loco , donec ordo eum iterum taugat. 

Hie conTiyium Herodis incipiat et filia Goram 
discmnbentibaa' saltet et Intat cnrizando et eum satis 
faerit Herodes dicat pnelle. £)0|;^t(r lirbe IDo^ter tnitt. 
Puella dicat Herodi. 9De6 batiU i^ vt^n Fuitig ditv 
Hoc dicto -puella yadat admatrem eius tpie specialiter 
cum dominabua sedeat et dicat ei. jirauipe ttlUtfP 

Stpmtrrat Regina respondeatpuelle. iDo|;^ter|Kr^a 

folge ttlit' Puella rerertatur ad Herodem et dicat ei. 
«S<^tO&i0 tuniq ridS^e. Herodes respondeat. @a gC0$ 

en Hnn ii ni^t geftn. Puella dicat @a tfl min 

WU^e trIOUbtt* Herodes hac peticione audita tristis 
respondeat. Üiy bcifttt n>C9 \)M bU begert. Item 
Herodes dicat aertis. XOa fit tC h\€}fU UTib mint 
titan. Servus r espondieat. ^aj fal weij (Bcb ^fttt 
(in. Jam seryus allato capite Johanis dicat puelle. 
3ungfraÜl9e mmn. Puella gavisa dicat bis yel ter. 
XOOl mtd^ 1l>0(. Mortuo itaque Johanne, discipuli sui 
portent eum in pheretro ad sepulchrum cantantes. 
Ecce quomödo morituij iustus (in'margines 
iudei cantabunt hebreum)« 

Hoc peracto surget iterum Jhesus et yeniens ad 
Judeos cantabit. (^ui manducat carnem meam. 
3r iUben (ÜUet UWern f^al. Kaiman iudeus respon- 
deat. Qwiq bu bifl ejrn Stimmer man. Ihesus dicat. 

ja l^rt was ii) Ud^ fagen fOl. Jtem Kaiman iudeus 
respondeat. Hu fage mir bU bummcr man. Ihesus 
^icat. Se^t ber t^yltgt Tlbtabam. Item Mannes iu- 
deus respondeat. XOic tfl bU vebt fO gcftalt. Item 
Ihesus Ja t<^ fage Ud^. Item Mannes. VOaViO Ift 
6ife. Hie iudei queraiit lapides quasi Ihesum yelint 
lapidare. et dicat Ihesus. > ®Ute XOtxq \}an i<(| q|(t^^^ 






142 

Hoc dicto rccedat Iliesus a iudels et recipiat se in 
loco, jubi moram faciet. 

Hie Maria Magdalena habitu superbo arroganter 
incedat et dicat ei Martha, tttavia liebe flPefler lllitt. 
Maria respondeat. @1l>tg bu liebe ftpeflet. Hoc 
dicto Ihesus yeniat predicando sie« Jv feligetl lUte 
ix (B0&i6 Fint* Hoc finito Ihesus ulterius procedat 

nbi itcrum predicabit sie. @eltng ftnt Me armen. 

Hoc sermone conpleto ancilla Marthe nomine Narcila 
8urget et clamet sie. Ancilla. Beatus yenter 
quj te por: (Bebenebiet tfl ber Itb. Bespondeat 

Ihesus. 3a bah l)a^ bu reffte tr s^bin. Hoc dicto 

persone cantabunt, Mirabantur. Statimqae 
Maria Magdalena dicat Marthe. @Ufler iftattlfa lofe ^) 

mir. Martha respondeat. Ünfer ^erre 3|>efu6 Crifl. 

Hoc rigmo finito veniat regulus ad Ihesum dicens» 
2^(i^ beileclicber crifl. Bespondeat ei Ihesus. IDe0 

geloubin ipoit ir nibt Derjebtn 0* Bicat regulus. i^j^ 

igerre balbe Fum Ifin ab^. Item Ihesus respondeat. 
nugang (yej^m idS^fagen btr. BegulusagatDeogrates. 
(Bebenebiet ftber (Bot Hoc dicto regulus ad propria 
reycrtatur et servi in media yia accurrant.ei.dicenteft. 

XVit bun bir Funig beirre Funt Hoc dicto regulus 

deponat pallium suum et det seryis. 

Ilic Lazarus cgrotans appareat etmittatnr nuncius 
ad Ihesum qui dicat. 3|^efU0 ^erre. Respondeat 
Ihesus. ^te fud^nbe nit. Hie Lazarus sepeliatur et 
Judei assint qui cum M,artha reyertantur Lezaro 
sepulto. Statimtpie Ihesus cantabit Anthiphonam. 



6) losen, hören, Scherz Gl. 

7) veriehm, belieimea, ibid. 



' 145 

Xasa'rus amic.as noster dormit etc. et dicat. 
Xlnftr frtint (^er ilasariie* Hespondeat Jacobus maior. 

apostolus. QUfit er fo weis i^ woU wai er gar. 

Statimque dicat Tatheus. @a gen IPir VtCti^fC bav* 
Hoc dicto Ihesus dirigat yiam suam yersas Marthain. 
Oue ridens Domiuuni accurrat ei dicens. ^erre idf 

clAge btr unfer not« Dicat ei Jhe»us. 3(^ fage Mf 
vnattlfa funbit wan: Respondeat Martha, ^errc 
nun bai tvei) i^ u>oI. Dicat Jhesus. 3d^ bin bat* 
Martha respondeat. 3a td^ ^erre ftd^erlid^. Hoc dicto 

Martha eurrat prae sorore dicens. 2luni ^er fipefter 
cn^eIU|^• Maria hoc audito yelociter eurrat ad Jhesum 

dicens ei. St6 tDiUeFume ^etre min. Dicat Jhesus. 
trtu 1901 b(tn gen lOir Ifin. Respondeat Martha. iSj^ 
«Hl) toilt bn ^err e bar. Dicat ei Jhesus. iDodS^ las 
UM ii\)m ftne gruf t. Hoc dicto eant pariier ad sepul- 
chrum Lazari, et Jhesus lacrimabitur. coram Judeis. 
Sahnan Judeornm dicat, Hu fe|;^t ipte lieb er in Ifau 
Item dicat Jhesus. £)iefen flejrn bctt rucFet abe. 

Deposito itaquc lapide clamabit Jhesus. Lazare 
▼ eni fo: ^runt Harare bu fom (^erfur* Lazarus 
consequenter erigat se prodien s de sepulcro et grates 
agens Deo -dicat. (gebcnbtet ft ber (Bot. Hiis dictis 
Lazarus induatur yestibus et cum eo eant ad domum 
Marthe Ihesus et discipuli eins. Judei qnoque qui 
ibi fuerant ad loca sua reyertantur. Statimque uui« 
yersi jüdei concilium colligant adyersus Jhesum et 

dicat unus scilieet Dayid. 3r Ferren finbet eynen 

rat. Kayphas pontifex dicat« IDe0 t^ret VOai i(^ 
UCb (agtn fo(. Item Kyrsan iudcus dicat. ^ort axi^ 
ir ^errtn minen rat. Item Lauwendin iudeus respon- 
deat. 6ebt ba3 i(l gar ej^n nu^e vat^. 9ic persona 

cantabunt» Celle gcrunt etc. ; 



ff 

Höc coupleto statim JhesQs dicat discipulis snii. 
3cl^ fage Ud^attin fütl^tr bar. Dicat ei Jacobus minor. 

XOai mit bu lieber ^erre bat. item ihesos respon- 

deat. 3a nu Wiiitt tr bO^ tOoU Hie Ihesiis mittat 
pro asino dicens. Ite in cafttellum etc« 3t get 

}fin qtin ber flebe ii^ert. Philippu« respondeat. ^s 

bun Wit ^erre wisse ®0t.' Discipuli enntes in- 
yeniant asinum ligatum quem solutum addncani 
et super quem Salrator sedect TOstimentis tamen 
discipnlorum superpositis et eat Tersüs iudeos. Dis* 
cipuli quoque cantabnnt aoliempniter. Hie est qui 
Tenturus est in salutem popuH usque ad 
finem. Pueri etiam hebveorum obyiabunt ei portan* 
tes flores et paknas et ramos de arboribus eantabunt 
quoque* Benedietus qui Tenit in nomine 
Domini* Osanna. Persone eantabunt. Pueri 
ebrco ete. Item pueri« Gloria. Et notandum 
quod pue!k>i-'et populus spergent flores et palmas in 
via Domini. Persone quoque unirersaliter cantabnnt. 
Oecurrunt tube etc. 

Hoc conplcto indei babeant sollempnitatem 
cantando et diem festum agendo. 

Quo peracto Symon phariseus invitabit Ibestun 
ut secum manducet dicens. ^erre tttej^fler 3l^efU0. 

Respondeat ibesus. 83^mon mee bu f^0 begert. 

Hoc dicto ibunt pariter ad domum Syinonis et prepa- 
retur mensa et comedant. Post comestionem yeniet 
Maria Magdalena ad Ihesum dicens. Tluxot mir 14^ 
ril armer IPtp. Statimque lacrimis layabit pedes et 
unget Caput Ihesu. Symon quoque dicat* iStlte 

^tngee munbcr, Respondeat Ibesus. ^uitt lieber 

@]^mon iQft mir- Judas iam ductus inyidia clamabit. 

ütq. perditio baec. 6e^t ipas bo(^re bie perloft. 



145 

$et Üd^ die IDInge alfb geloft. Quo sermone auditö 
•tatim JhesQS dicat. Quid mo • es • Ii . mu. 3ff 
^nttn fimit Umme 1l>aS» Hie Jhesas conTersns ad 
Jffariam dioet. Ecce dimittuntur. t.p. ntajTto 
(Kt^ Maria cantat. Lau« tibi Christe . q, 
Peraone cantabunt. Dimissa a. ei peccata 
multa quoniam dilexit multum. Hie Jliesus 
recedat a Symone et dicat. dfmott (Bot tnuse Md^ 
l^ttHlttl. Postea dicat Matheus. Ubi yis paremus 

t. pascba. 1S7 ^erre mit bu (hgett mir. Ihesus 

respondeat. ®et Utüit JUme ÜOt ^itl batl Discipoli 
euntea ad patrem familias dicant. ^runt IkbtV ^ttVt 
lofe^ mir. Pater familias respondeat. 3r liebctl 

jfrtmde fit geipert. 

Jam itaque Jhesas in mensa sedens discipulia 
dicat. ^Xt ire liebe frunde nun. Statimque accipiat 
Jhesus panem | benedicat et porrigat discipulis suis 

dicens Hoc est cor: fit) nemet gar bequame. 

Item Jhesus accipiat calicem porngat eis dicens. Hie 
est calyx noyi testamenti etc. ttu ticmet 
bai ift aüdf mein 25lUt Hoc audito discipuli sigil- 
latim dicant. Numquid ego sum do: Judas quo- 
que ultimo dicat. Num quid ego sum rabi» 
Dicat Jhesus. 9DU Ifaft gefoget a(e ij ift. Petrus , 
dicat. ^erre fid^ X^byn gereit Respondeat Jhesus. 

tVet} ®oe peter bu en maift Petrus dicat. Qa 
muftt i^ ummer fin unbro* Hüs dictis toliatur 

mensa et Jhesus precinctus lintheo accipiat aquam in 
pelirim et layet pedes discipulorum donec yenitur a^d 

Petrum qui dicat ei. VOtii (Bot ^erre bu tn bttft. 

Dicat ei Jhesus. Petir|a tvie baj gef*^it Respondeat 

Petrus. Wei} (Bot (^erre e bai Qtff^lf^* Jhesus 

itaque pedes Petri et aliorum ulteriUA Xac^^^xX* 1&5^^ 

Ifranff. Slrcf/h III. Z^. % 



146 

facto lintheo deposito et Testet eius resumpta, tedebit 
in loco suo et sie cantare incipiat. Mandatum 
nöTum do Tob: Discipuli qiioque yersum« Beati 
in macula* Item Jhesus. Mandatum etc. Item 
discipuli* Gloria pri : Item Jhesns. Manda« 
tum etc. Hoc finito cantabunt discipuli. Diliga- 
mus noft inTicem, quia Caritas exdocuit» 
Item Jhesus. In hoc cognoscetur omnis etc. 
Hoc completo dicat Jhesus. Jt lUbtn frünbe ntmtt 

Hie Jhesus ciun discipulis suis Tadat in montem 
olyreti ubi posite sint ( NB. in m argine. Persone 
educabunt in montem) yirides ai'bores in modum orti 
ubi Jhesus dicat discipulis suis. Sustineteh. eto. 
^it beMt Unbt beißet min. Hoc dicto recedat 
paululum ab eis tristetur et oret. Judas autem iam 
non erit cum discipulis , sed retro eos manens currat 
ad iudeos dicen» eis. tttin WOtt ürmettttt ^fttm lt. 
Gumbrah iudeus respondeat. iDu ma^ Iin6^ dtfie 
nub€ crfOtljt. Item dicat Judas. Hu Qfbct mir Og 
bri3t0 Hoc dicto iudei dent sibi XXX. argenteos et 
mittant cum eo coortem. Persone oautabunt« T r a - 
ditor au: 

Jhesus autem oret ad patrem dicens. Abba 
p a t e r. ^erre Patir mw^ gef^^in. Cum hec di^erit 
re vertat ur ad discipulos suos et inreniens eos dor- 
mientes dicet eis. Una kora non po: 6agC W\i 

peter mo^tit it. 

Judas et iudei iam yeniant. Petrus percutiat 
senrum clamans. Domine si percutimus» Et 
Jhesus dicat Petro. Vtf pMt bU. JKesus dicat iudeis. 
Quem queritis. 3r ^ffrett alle fagtt ttitr. Jude! 
pariter clament. jhesum Nasareu um. Dicat eis 



147 

Jliesus. IDa hCtUt ir titt ferre gm. Hie cadant iudei" 
et itemm dicat Ihesuft. Quem qneritis. 3r 5^rf n 
tPOlt ir« Item JudeL Jhesum Nasarenum. Item 
Jhesas. 3C^ iK^tl i) ud^. Itemm cadant iudei. Quibus 
dicat Judas. 3r ^errctl* Judas statim dieat Jh'esO. 
Are rabi* Segnijtt 1901. Hie osciiletnr Jhesum 
et statun dicat ei Jhesus. jrtUtlt bin f U0 Itif n>0( mftaU 
Hoc dicto iudei apprehendant Jhesum. Statimque per* 
tone cantabunt. R . o • iuda qui dereliquisti. 
Discipuli fugiant praeter Petrum et Joannem. Malchus 
dicat iudeis. 3r^ ^rtetl (^Oiref. Annas dieat suis. 
U(& tfl gelünsen ^uncfet mtd^* Accedat primus falsus 
testis et dicat sie. (gesttge }fan XO\t ^attt tiU Secun* 

dus testis. Jdf fage u^ xoai i^ l)an gef^rl. Tertius 
testis dicat. 3d^ iMi) &a$ tne snrisen mag. Hoc 

dicto unus serrorum clamet contra Petrum sie. 3tt 
tVUmn Mrre ber \fit ftaU Petrus neget primo dicens. 

^efette toeii (Bot i^ tn bytu Hoc dicto Kajphas 

pontifex interroget Jhesum de doctrina eius dicens« 
3^fu fage Un^ Uf tyn ort. Respondeat Jhesus. mifl 
lavt td^ U^ npi) nie VtV^aU Cum hec dyxerit Jhesua 
Joselyn pontificis (seryus) det ei alapam et dicat. 
^r nad^ left bU bi^ tmrffen* Respondeat Jhesus. 
^anidf arge^ ifft geret. Statim secundus serris dicat 

Petro. Stunt bu bif! bct felbeit ej^n. Item neget 
Petrus dicens. IDu |K^(t utirec^te ttiidS^ erfet^tn. Item 
Hayphas dicat Jhesu. lFd^ befc^iperen bi^ bf (Bebt. 

iRespondeat ei Jhesus. Tu diicisti. Quia filius 
Dei ego sum. 2^ bin ja bn WMt crif!. Hoc 

audiens Kayphas cindens yestimentum suum clamet. 
Quid adiiuc desideram: testes. XOC^fdlUM 
fltt gesuge me. Onmes iudei clament. Reus est 
mortis. Item dicat Joselin. XDlt XOVv^ttv ^t \oxcW 



148 

« WOU Deinde tercius serrus dicat Petro. ^rutlt Ulf 
ttnntn bidf gar WOU Hoc audiens Petrus eleyans 
manus super caput suum clamabit. 7li) fimillit ^ 
bet IVOrC ®0t. Cum hec dixerit Petrus gallus can- 
tabit* Jbesus quoque Petrum inspiciat unde recor- 
datus yerbi quod dixerat Jhesus antequam gallus cantet 
ter me negabis, incipiet flere et dicat. 7lUV0€ mit 
tXüttli^* Fletu Petri conpleto Joselin (unus) ser- 
Torum.yelabit faciem Jhcsu et Kjrsan coUofiset eum 
dicens. Prophetiza nob. Criste etc. Kr^rigt 
3tKfU ^tn gebot. Jbesus ad boc non. respondeat. 
Judas quoque iam penitentia ductus currat ad iudeos 
dicens. %UWt Iflir id^ iril Mttltt man. Hec dicens 
Judas proiiciat triginta argenteos ante pedes eorum, 
et dicat ei Macban iudeus. Stunt fagc IM) Set ttM 
^as M. Hoc dicto Judas ad Suspendium cat. Sit 
ymago autem facta ad instar Jude , que ad patibulum 
trabatur. Quo peracto iudei statira ducant Jbesum 
ad Pylatum presidem et accusent eum coram Pjlato 

et dicat Kajfa^. P]^laru0 ^erte mir dir clegtn. Pyiatus 

respondeat* Qu an tarn accusacionem etc. 3t 

Ferren alle foget an. Kaypbas respondeat. mya 

ric^ter.^ Nychodemus respondeat. Pyiatus dicat ad 
Jbesum. 3|^efu l)a^ bu nit Vtmumm^ Jbesus non 
respondeat quiccpid. Quod yidens Pyiatus ducat eum 

in palatium dicens ei. Qaqt ont 3^fu6 gubet matu 

Item Jbesus taceat et dicat ei Pyiatus. Micbi non 
1 o q u e r i s. <BuVpt man IPee feigie du« Respondeat 
Jbesus. tbU f^ettielU^il ^} Ubtt mi^. Item dicat ei 

8) Simmir. So wahr mir ^tc. €ine Eidesformel. Schtrs 
Gl. 

9)> lu^tzil wenig, ibid« 



149 

Pylatus. Ergo rex es tu* &a bunM tlttd^ ifl 
aUe ipi0. Jhesus respondeat. fitt ttUn nit in bittt 
rrtft. Hoc dicto Pylatus dicat serris. TSityn (bc^ 
i<^ nUtQtnb ftnben taiU Seryl cedant Jhesum yirgis 
secnndum yerbum Pylati. Pylatus quoque eat foras 
ad iudeos diceus. Jv iudetl fttt tPA) mult it nu* 
Ciamet Sander iudeus. 8i dimittis hunc etc. Jd 

Ie3t0 bn in (ebig farn item dicat Pylatus. Welt tr 

ban ffn Ubtn Ifan* Dathan iudeus respondeat. XOit 

ffan bin f^ube audf me gefeit. £r fürte grose bruge« 

^dt. Pylatus audiens Ihesum de Galylea dicat. 3<l 
i(t bCt man DOn (Bcdylt^ Hie Jhesus ducatur ad Hero- 
dem et quidam ex iudeis sequantur cum , miorum unus 
dicat. Dathan. ^erobed FutliS rtC^^ Herodes gau* 
yisus de presencia Jhesu dicat ei. Tltti jit iK^fl ICJ^ 
begert. Jhesus autem nichil respondeat. Quodyidens 
Herodes dicat. Sit ift tyn bOV bai f^lft i^^ nu. Serri 
induant eum alba yeste et reducant ad Pylatum in 
pretorium. Herodes vero yidens honorem a Pylato 
sibi impensum yeniat ad eum et Pylatus in occursum 
ei. OsCulentur se inyicem« Deinde dicat Herodes. 
P]^latU0 tfübt minen ®rU3. Quo facto Herodes ad 
locum redeat. Pyldtus quocpie in pretorium ad Jhesum 
yadat. Statimque foras ad iudeos yeniat sie dicenß* 
^te fe|Kt tr Ferren aber 3tl. Respondeat Selegman. 
Heyn a rid^ter lObefam. item respondeat Pylatus. 

Hu faget mir was bun wir ban. Judeus respondeat 

Joseph. @t(^ 3l>efUi &er fal f^angen. Respondeat 

Pylatus. 3r (Krren voitl u^ nit t>erfma|^m. Joseph 

iudeus respondeat. Qtift oUt iu6ifli(^ biet ^)w 



lo) diet, Volk, Pöbel, (als Schimpfwort hier |e- 
brauciit) Sehers GU 



150 

Jam itaque Procia uxor Pjlati mittat ei ancillam 

^icens. üy btU tufttl Ünbt nta^. Ancilla respon- 

deat. ' nunme liebe VtOUWt min. Hoc dicto ancilla 

yadat ad Pylatum dicens ei. X^latU^ ^etre ^eloubc 
mir. Pylatus audiens hoc dicat iudeis. 3r tU^ett ir 

moget mmen in« Annas respondeat. <t>be man ymt 

Unrel^te. Pylatus dicat seryis. (Bebet Iftt tDoSSet. 
Hie Pylatus layei manus. 

. Deinde Jhesusinpretorio induatur Teste purpurea 
et inponatur ei Corona spinea et lancea in maiiu eius 
detur. Quem yidens Pylatus clamet. Ecce tet 

n o s t e r. Hu fe^t ir Ferren nnif r ift. Judei flectant 

genua Jheso. Sanuwel dicat. (BtQtUiU it. Person^ 
cantabnnt. Sicut ovis. 

Interim docatur Ihesus ad cmcifigendum et cum eo 
latrones hie idem crucifigantur. Maria iam ^aiino cir« 
cumdabit Jhesunu Ipse «pioque cantabit. P o p u 1 e 

meus quidfecerit. @age an min DoCg min }arte biet» 

Hie milites diyidant vestimenta Ihesu et 'dicat 

unus. 3r gefeUtn f^ret minen rat. Deinde ludant 

pro tunica. Statimque dicat Maria« TlUXO^ mir innec« 
Ii<^ atttl>e« Michilmann iudeus stans ante crucedi 
blasphemet eum dicens. Si rex Israel est des* 
cendat nunc de cruceetcredimusei« 3(1 et 
^eritibenfunlgc^rijt« item secUi iudeus dicat. VlUfilft 
1l>er btt (0Obi6 fun. item latro in ci*uce blasphemet eum 

dicens. ^runt (hge bift bu (Bobie fun. Alter latro. 
Güiga bor IMS feie bnnu. Dicat ei Jhesus. (Betrtt/ 

tl^er Stunt i4i fage bir. Cum hec dixerit Jhesus 
aspiciens matrem eius dicat Muliei- ecce Fil: tuus. 

Htt (td^ vt^uvoe muter min. bin fun fa( nu io^K^nnee 
ftn. Item dicat Johanni. 3ofK^nee nim in lieber gir. 
snarien nu ju mubir bir« 



151 

Farrobabito interyalloJhesus clamabitsiG. Hcly 
H e 1 y 1 a etc. Hie non seq[uatur rigmus sed clamore 
Ihesu finito statim dicat Abraham iudeus« ^Mrt tt 
fif^it ") ^e(]^am. Hoc rigmo finito dicat Iheauf. 

Sitio. tnin itt^i bai ift mottm Prang. Quod 

audientes ministri accipiant spongiam circumpositam 
ysopo et intinctam aceto porrigant ori sao et ipse 
non bybens dicet. Consamatum etc* ftu ift 

ivfolt 3U birre frift* XDai je von mir gt f<^ri^ t(t* 

Item dicet Ihesus aspiciens in celom. In ma : tu : do : 
comm« spiritum meum re :do: ds comonicas. 3tl bittt 

Ifinbe vam min. 0al bit min geijt btfcVfm fin. 

Hoc dicto Jhesos inplinato capite mortuus appareat 
centurio autem stans ante crucem demonstrans digito 
clamabit. Yere fil : Dei erat iste. Qe\)t b^ 

ittti wattig. XOm (Bobi^ fun von ^pmclrid^. 

Consequenter Longinus accepta lancea dicat servo 
suo. (Lieber Fned^t (^]^r. Respondeat seryua« JDd} 

bun i^ mepfter ff mmir (Bot. 

Hec.dicena seryus accipiat peplum et ducat 
Longinum ad crucem et ponat lanceum ad dextrum 

latus ihes^ dicens. titef fler nim nu reifte ti>ar* 

Statim Longinus fingat se fixurani facere. Yulnus 
autem latoris et alia yulnera similiter sint prius 
depicta ut quasi yulnera yideantur. Longinus etiam 
tangat oculos quasi sanguine Christi madidos et 
yideat* Grates quoque agat Deo diccns. (S^bC^ntit 
ft bit \)tttC Crtfl. Cum hec dixerit Longinus ad locum 
suum reyertatur. Et Maria mater Domini planctum 
incipiat qui sequitur. StUtPe mir atme IC. Maria 
post planctum dicat. E y c r u c e. Hoc dicto Joseph 



ii) eischen, heischen , yerlangen. Sehers GL 



152 

ab Aramathia a Pylato postolan» corpus Ihesu dicat. 
pUatM tfnvt i^ biöm bi^. Pjlatus miretur Ihesum 
6886 iam mortuum dicat centurioni. Uf UtOtV btutot 
(bflit an* Centurio dicat Pjlato. Ja tt ^tnt 
fUfyttli^, Hoc audiens Pylatus dicat Joseph« 3off p^ 

gmuiper fie ^tmtrt. 

Deinde Joseph Njchodemus et eorum adiutores 
induti stolis et albis circumdati deponant Ihesuxn et 
pannö mundissimo inTolutum deportent ad monumen^ 
tum cantantes sub silentio. Ecce quomodo 
moritur iustus. Sepulto itaqae Domino iudei 
reniant ad Pylatum petentes custodiam et dicat 
Selegman. PflatUB Ifttti ttn0 tfl Mant. Pylattts 
dicat. Jt tuten ale ir Ifat gefett Salman dicat 

militibus. Hu get it |Ki*ren t)Ubit wcl. Hilites 

andientes premissa iudeorum gaudeantur et dicat 

onus miles. Jt ^ttvtn tcj^ Ifan wol oemtimen* 

Euntibns igitur militibus ad sepulchrum peisone 
cantabunt sollempniter. Sepulto do: etc* 

Et notandum quod optime congruit , ne populus 
nimium moram faciendo grayetur et ut resurrectio 
Domini gloriosius celebraretur ut ulterior ordo ludi 
in diem alterum conseryetur : cjuod si apud reotores 
deliberatum fuerit , Augustinus coram populo procla« 
juet, dicens sine rigmo ut in die crastino revertantur. 

Cum igitur persone iterato in locis suis convene- 
rint y Dominica persona iam induta yestibus trium* 
phalibus ridelibet sub'tili et dalmatieo casulaque 
mbea cvbcumdatus habens coronam cum djademate in 
capite et crucem cum rexillo in manu sua, ibit ad 
portas infemi pulsans ibi et cantans. Tollite 
portas paradisi* Diaboli respondeant« 3Ar a 
ia iper» Item Ihesus» 3t futflen» Item dyaboli 



15S 

pariter clamabunt. Qnis est iste rex glorieetc* 
3<^ ^tt tfl bitU Funig f^t. item dominica persona 
pulset sieut prius et fiat per totum sicut dietuin est» 
Quo finitp Dominica persona tertio cantet. ToIlit# 
portas etc. Janua quocpe infemi ad tereiam 
pulsacioAem apperiatur ei et yidentes anime yidelioet 
Adam et alie dominum yenientem cani magno gaudip 
cantabunt. Advenisti desiderabilis etc. nsque 
extra. Dominica autem persona precedat animaa 
ad paradysum et cantantes sequentnr eum obi relin«^^^ 
quei crucem et animas« Recedens ^[uocpe reyerte«^' 
tur ad sepulchrum. Facto iam tonitmo custodas territi 
iacebunt et Dooainus yideator resurrexisse. Persone 
quoque cantabmnt« Terra tremait et quieyit« 
Statimque custodet errigant se et dicat onus. 9id^ it 
^etttn fagit an Respondeat alter miles. S)a IfOtt 
<IUC& tOdi td^ U^ (hgctl. Jam custodes sepulchri eant 
ad Pylatum iuxta €[uem sedebit Annas et Kayphas et 
meliores iudeorum dicatque unus miles. "^ittt IPUt 
btl imttibit l^rilt; Hoc attdientes iudei stupefiant et 
dicat Annas militibus» Jt fftwm bt§ ge(totget ir* 
Hoc dicto det militibos marsupiom plennm thesaurcu 
Hoc conpleto yeniant Maria Magdalena. Jacobi 
et Salome yolentes yisitiare sepulcbrum tristi animo 
cantabont. Heu quantus est nost: do: Quod 
repetant bis et dicat prima TlüWt Un9 IfUbt tttlbe 

tmtmermrr. @o gros ift unfer t^nt fet. Prima 

Maria deinde cantabit An tiphonam. Heu n o b i s 
internas mentes. Item secnnda Maria precedens 
cantabit Antipbonam. Jam percusso cen 
pa Store. Item tertia Maria. Sic eamus ad 
eius proper emua tumulum. Item prima Maria« 
Omnipotens pater« ItepA secui^a^ Ami^imus 



154 

6 u m. Item tercia Mariau S i c e a^ u s. Quöd cum 
ultimo cantaverit propinque enmt mercatoribu» 
quomm unus dicat. Sägtt tr Vtoumm alle bvi. 
Bespondeat prima Maria. 3ttnser matt bai ft Ud^ 
fünf. Marie adhuc erunt distantes a mercatoribus 
ad spacium daorum passuum aut triam et Mercatorea 
" eantabunt. Huc propius. 3t fallen ütOUlDen 
ttH)I getMtU Marie accedentes eliga^t tves pixides et 
«antent simol. Die tu uobis mercator iuye- 

l^pis. Dieat seeunda. junger fouftttan ll>0C Qtbatl. 

^Respondeant mercatores. Hoc ungentum«. Item 
Marie simul. Heu *quaiAu8 est nosier dolor* Jt 

ptouwm Ifott toai td^ ud^ fagen. V^or mercatori» 

dicat. tiy meiftcr. Medicus respondeat. GiPiS 
lM>t lüt}' Mit. Hie percutiat uxoresn que fleat et 
dicat ttxor alterius medici. . ^(l^iliUtg Itybtt» Prima 

Maria dicat. ^t Pauftttan lat bai iutnm fam. Hoc 

dicto eant pariter versus sepulchrum oantaiites. Sic 
eamus. Deinde persone* Dum transis: Yiden* 
tes autem Marie monumentum eantabunt. Quis 
tevolyet nobis la: Dicat seeunda Maria. tUf 
VHt tnStt tin0 iftt abt* Hoc dicto yideant rerolu- 
tum lapidem et angelos in monumento , territe Stent 
seorsum , quibus dicant angeli. Quem queritis. 

3r protttvin alle fagit mir. item Marie, ihesum 

Nazarenum. Dicat seeunda Maria. 3^^ttt 6(1 
Wnnaiüttt. item angelL Non «st hie quem 
queritis, et statim Venite et videte. Dicat- 
que unus angelus. 3r fuUet UWtt fO^te latU Hoc 
audientes Marie accedant ad sepulchrum. Yaouum 
yideiites accipiant secum sudarium Cristi e|; statim 
revertentes eantabunt. Ad monumentum veni- 
mus» Quo conpleto dicat Maria Magdalena aliis 



i55 

m 

duabus. 3t DCOtmen 4E(ler min. Hoc dicto Marim 
Magdalena revertatur circa sepulchrum et paulo 
ulterms &ic cantans. Cum yenissein ungere. 
Item« Ell lapis est. Item. Dolor crescit. 
Item. Heu redemptor Israel. Hoc repetet 
bis Tel ter. 

Quo linito domiaica persona quasi ortulanus 
habens fossorium in manu appareat Marie sie dicens. 

Muller quid plo: Stauioe fage tu mit litt. tDO) 

tpeinte bU. Item Maria. T u 1 e r u u t d o^. 3^efutn 
Iftttt von . tldiatttlf. Hoc dicto dominica persona 
salutet Mariam Magdalenam et cantet sie. Maria« 
Ipsa quoque respondeat. Habj quid dicitur. 
Item dominica persona. Primaquidem suffra- 
gia. Item Maria flexis geoibus cantet. Sancte 
Dens. Item dominica persona. Hec priori. 
Item Maria. . Sancte fortis. Et querat tangem 
pedes Domini, qui parum retrocedens cantet. Ergo 
noli me tangere. Item Maria. Sancte et in 
mortal.: Et sie prostrata ante pedes Domini moram 
faciet iacendo usque 'dominica persona dixerit rigmum 

qui sequitur. Qtant uf tttaria felis xoib. Hoc 

audiens Maria surgat et recedens a Domino cantabit. 
Laus tibi Cbriste usque illuc. Mariam yisi« 
tasti Magdalenam et tunc incipiat antiphonam. 
Yere vidi Dominum. Sic cantando ad alias 
Teniat quibus dicat. 3r ftauwn (ie{>Ch. Jam Ibunt 
pariter versus discipulos et cantabunt* Victime 
pas: usque rcgnat yiyus. Respondeant discipuli. 
Die nobis Maria. Item Marie. Sepulcbrum 
Cbristi Tiyentis usque. Precedet suos in 
gloria. Cum autem cantant. Sudarium et 
yestes tunc ostendatur Sudarium« Item discispli» 



156 

Credendnm tst magi^. Item Maricf. Sarrexit 
Dominas. Dicat quoqae Maria Petro et discipalii. 
Peter bU (alt nie Persagetl. Hoc audientes Petrus 
et Johannes f elociter corrant ad monumentiun. 
Johannes yero Petro longo precurrat. Hie persone 
cantabunt*. Currebant duo simul« Johannes 
itacpe yidens sej^olchtom esse racuum dicat Petro 

pös^ se yenienti. Peter lieber firtiber min. Hoc 

dicto querat Dominum, qui appareat eis dicens. Pax 
Tobis. Petrus quoque fleris genibus dicat ei. 
tneffter f^erre Ufy Üben bU^ Bespondeat dominica 
persona. Ego pro te rogari Petre. Peter id^ 
^Cn für Md^ gete^en. Surgat Petrus et iterum dicat 
Dominus. Ite nunciate fratribus meis. tltt 
get hatbt unbt ilit ffin. Petrus et Johannes hiis 
auditis rerertantur ad discipulos dicentes. Surrexit 
enim sicut dixit Dominus etc. ttHr fagen UCJ^ 
Srueber tlfflflllH^r« Discipuli hunc canonem. Sur^ 
rexit Dominus et apparuit Petro aeyiaetc* 

Thomas autem dicat sie. iDer rede i<|^ nit qtlcvbm 

tun. Jam itaque Cleophas et Lucas eant tamquam 
peregrini. Quibus mppareat Dominus dicens« Qui 
sunt hü sermones. ®O0 fi mit ttd^ 3U aUir ftebe» 
Cleophas respondeat. Tu solus pe: ^runt Ue{)er* 
Item Dominus. Cttr<^ <Bobt0 wU* Item Cleophas. 

9it^ frunt. Item Dominus dicat. Tläf ir &ore ir 

tmmme Met* Hec dicens Dominus fingat se ulterius 
iturum esse. Discipuli quoque trahentes cum dicant. 
Mane nobiscum quoniam etc. SU litbtt fruttt 
bU fi(^i0 XOCU Hec dicentibas discipulis Dominus 
cum eis maneat, ipsi quoque cenam iam prepar^nt. 
Quibus sedentibus accipiat Dominus panem benedicat 
etfrangat statimque eyaneat quod yidentes diacipuU 



157 

aicant ad inTicem. 3^ ptUWtn W0l in birre frifl. 
I{pc rigmo conpleto incipiant Terauin. Nonne cor 
n o s t r u m. Hone cantantes reyertantur ad apoitoloa 

et dicat eia Lucks. 3r btubtvt und iv Ijetoi fnint 

Hoc aodito apoatoli gauyiai cantabnnt inyitatoriuia. 
SuYrexit Dominus vere et pariter ibunt ip, 
Galyleä. Pertone quoque cantabunt loUempniter. 
CognoYerunt diicipuli. 

Discipulia igitur omnibus aimul commanentibos 
Dominui appareat et dicat eis. Fax yobis ego 

SU m etc. 3r l^errcn ipiss^t funber xoan. Hoc dicto 

Thomas palpet ad latus Domini dicens. riu ptufc 

td^. Jtem Dominus, ^u |h^0 gefe(^tn a(0 i) t^. 

Item dicat discipulis« Est alicjuid hie ut man* 

ducetur. ^at it ib fpife fägit mir. Hoc dicto 

discipuli ex preordinatione habeant mensam et men- 
sale panem Tinum et pisces assos aut etiam oya et 
tortas. Sedentibus qUocpe eis dominica persona 
benedicat distribuat et cum eis comedat* Prandio 
äutem breyiter conpleto surgant et cantet dominica 
persona. Ascendo ad patrem meum et 
patrem yestrum aspiciens Deum meum et 
Donkinum yestrUm attendens» J^ (iM(e U<^ 
lieben IMS tr but» Dicat Phjlippus, Dom ine 
omnimode no: Ob ii btttt mag sefbe^in. Domi- 
nica persona respondeat. Phylippe qui yid: 
PbpUppe 1|>i3Sie f UC al WM. Hoc conpleto dominica 
persona precedat discipulos et yeniens ad paradysum 
accepto yexillo sumat aniinas et dirigat yiam yersus 
locum ubi yelit ascenderc. Anime yero indutis 
yestibus albis sequantur Dominum cantantes. 
Summi triumphi re : usque yeniant ad gradtts 
ubi debent ascendere. Sit aut am thronus ubi Mai<^%* 



158 

tas 8edeat excellen» et altiis satis et tante latitudkiis 
Mt animas comode possit capere. Habens etiam 
gradas ^ibus comode talis altitudo scandatur. 

Hie ascendens dominica persona cantabit. P a c e m 
•meamdoTobis. Deinde dominica persona et omnes 
tnime cnm eo. Ascendo adpatremmeum. Quo 
flnito persone cantabunt hanc yersum. Concedit 
iubilans^ quouscjue in tbronum ascenderint. Jam ab 
angelis coroneator Ihesus qui cantabit. Patermani- 
festayi. Apostoli in terra respiciant ascensionem 
Domini ^ibns angeli dicant. Yiri Galylei quid 
ammiramini etc. Jt IfeVVin ta VOtt (BCilylf. 

Hoc igitur conpleto incipiat ecclesia cum sjna* 
goga dispntare clamans prirao sie Domine da 
rectum, iiy leerte fatn 3^fU drifl Synagoga 
audiens hec respondeat. Nos alium De um nes: 

Umme ttynm (Bot en ivet$ td^ nit item respondeat 
ecclesia. iDu |^af^ gatr uppecH<^en mut Item 

synagoga respondeat. IDu 1^6 nxilf t>e6 btffftybtn 
t90f. Item ecclesia. ^in Übt ift ^Tti fp^. Item 
«jnagoga. Hu (i ^i) aUtSfatlttt war. item respon- 
deat ecclesia. Ja t>tfl bu StPtPel^aft t> me. 

Hie ludei octo Tel decem >eant pariter ad Augusi> 
tinum petentes baptizari et dicant.'' VttgUftitI üU 
\V}\t^tX XMXi* Augustinus adspergens aquam super 
iudeos dicat. iDe0 l^pmelttd^e fit tr ivm. Hec Tidens 
synagoga tristi animo cantabit Israel • • • • sime« 

3ftacl min jarte biet. Hie. . . . et corona de ca^ite. 
Quo facto ecclesia letabündo (animo canta) bit. Cori- 
gratulamini nunc omnes. ^Ott tt feligitl (B0bi9 
ftnt. Hie • • Augustinus incipiat populo et hortetur 
hominescantare . . . en ftatlb^ 8ialudo>fiat finis. 



159 



IIL 



0amm(und t>on Urfitnben $ur (Erläuterung 
ber ©efc^ic^te Sranffurt«. 



dritte Sieferung. 

I. 

^te ^tfütiduns tti oerliedenbeit S(auft$ hux^ Un 
^rior bei 3o^Anniterorbenl Beweist/ ba§ btefem Orbeii 
butc^ tintn Erbpacht bal nu^bare (Siflent^um jener ®fite( 
gegen einen ja^rlid^en Sanon juftanb/ welchen berfelbe bem 
Siaufit ferner ju i<if}Un fid) Derbtnb(td^ mod^t Ob Senrab 
^. Stonneberg Ilu^ einer bekannten/ (ängff alcidbtmn 
SatnUie bei SBetterauifd^en TlMi, ber @tief - ober @c^mie^ 
gerfe^n «i^elfrid^l d« SKttbicf^im war / mA^fen anbere 
Urfunben ncl^er bcflimmen./ ^a bal SBort filius in bem 
^tnen unb anbern @tnne gebray4)t wirb/ f. Senj von ben 
(Qern)anbf4)aftlnamen ic« 44. 

II. 

9$e(annt|!nb bie, (ieti erneuerte 0treitigfeiten iwifd^en 
ben 9tetd^l(läbten unb ben btnad^iaxttn iD^naflen/ über 
bie i^on ben erfteren in Sc^uj genommene ^fa^lbfirger» 
(Sine nic^t minber ergiebige CtucQe i|u 9)?il^eUigfeiren mt 
tü6 Stnwanbern ber ^Srigen Untertanen ber Sanb{)erren 
tn bie SKci(^l(läbte. 3(ul|id^t ju rci(bli4)em Srwerb/ grSßert 
grei^eit unb<3emä(^(icbfeit bc6 Sebenl im ildbttfd)en OSereiU/ 
fo wie ber bewährtere &(l)Ui Dor 9?aub unb Überfall bei ben 
»er^eerenben Se^b^n / (cg mit unwjber(}e^(i<j^(m 9(tCV^^^ 



160 

ianbUuti Ux ®egtnb an , 3uflud^t unter ben 95firgem ju 
fud&eit. SBiUts unb oft nur |u f<(nea$<wi(rten bte Untere/ 
tm ® ef fi(( Ux er^t^ten ^ai^t bur(() Der^rt^erte SS^tf ^menge/ 
bic 9Bftnf((e ber SinuHinbemben ^ unb mai^ten fte ^u 
©fQcffen be5 SBAr^etrcc^tel* @e(ten würben bte %t\^tn 
erwogen/ bie für bte flAbttfc^e ©emembe ))on ber9tad)e unb 
bemgef(()ma(erten93efi^flanbber&anb^erren — we((f)e tn \i%x^ 
gtec^^nungen t^rer ®(()affner bte 2f6na^me ber Sindbauern 
nur ju beutftcb be merf ten -^ ju erwarten fianb. ©egenfetttge 
Sefe^bungen waren bad S!)?ttte(/ burcb we((^ed mit obwecft« 
felnbem ® läcf/ ba6 SRecbt gefucf^t unb errungen warb. 3war 
läßt H ftc^/ a\xt ^oxi^tX näherer 9lad^rtc()ten ntc^t befttm« 
tneu/ we(c(^e frtebbrfid^tge 2fuftrttte jwtfcb^n Stetn^arb 
«i^rrt n iU «i^nau/ unb ber @tabt Sr<tnffurt/ tn bem @%rftl 
ben beibe au^ bem angegebnen ®runbe fii()reten — i>orge# 
faffen fepn mögen; tnbeffen beweist ber Dorltegenbe/ im 
So^re 1266 abgefcbloffene 93ertrag / xoxz fe()r ber %ort^et( 
auf Stetnl^arbd Seite war. !Dte Stabt mußte jtc^ Derpfitd^i 
tvx an ben erfleren unb feine SRacbfoIger bte Summe oon 
fioo 2Rarf «i^etter aud juja^ten/ fo lange btefe ntcbt abgetragen 
fep / bur((^ eine ia^rttc^e ©ütte von %o SRarf bte Sc^ulb (u 
verjtnfen/ unb iiberbied fiir jeben ber 83auem ober 
l^(rtgen Seute SKein^rbd / bte (ünfttg in S^^^nffurt ba5 
%ijrgerre((^t erhalten würben / ^unbert ^axl ^u erlegen» 
iDrücfenbe SBebingungeU/ we((be im 93erg(etcb mit anbern 
ä^nltcben 93erträgen bte Ueberma^bt be6 2)pna(len in ba^ 
l^eafle eicbt fe((en. So j. SB. ent^AU txn tm 3a^re 1289 
über benfelben ©egenflanb mit ®raf (Sber^rb 0. Ca^en« 
eOnbogen abgefcbloßner / unb mit ber 'Kntgltc^n 93eftl« 
Itgung perfe^ener 93ertrag , Uxm Strafe auf ben Uebertre* 
tungdfaa S. ^ent ^eß* ©efcbicbte I Urfb. od. !^te 
(ter oerft^riebene ®ü(te / warb oj^ne Swetfcl an Stein^arb 
unb beiJen So^^n Ulricb I* ber fein 3(nfc^en burcb bt« 

erhalt 



161 

tt^aUtnt Satibvogtei bet SSetterati Ui^^nb ^txmt^ttt, 
xid^tid auiUia^lt. Unter U(r ic^ IL Wn J^anau/ betn 
minber fid) auiitid)ntnUn ^e^n bei &tUtn i3o6 oerflorBnett 
Ulricftl, entjog granffutt fid^ — wie bie gotge beweist — 
tiefer 3a^(ungloerb,tnbIi4^feit/ uitb ber frieblic^er geftnnte/ 
ober tDcntger in perf&ntic^em 2(nfe]^en fie^enbe ©(äubiger^ 
wenbete fein BwanQmitUl au feinem ^ort^eife an. 2(nber^ 
i^erl^ielt e# ftc^ unter beffen @e^ne/ bem unterne^menben 
Ufric^ III. 3N -" ^«"^ Snfel — gelang el, im^a^r 
»3/|9 bie (anboogteitid^e SBfirbe ber SßetteraU/ bie fein 
Orofoater bereit^ befeffen ^attt, auf 6 neue mit bem'®Ian| 
feinet J^aufel iu vereinigen. $BBe(c(;en 3}ort^e4( er von bem 
Sinflu^ iu tiefen wufte/ ben biefe @teae i^m aM @tatt« 
l^alter uttb (SteKoertreter bei 9teidS)lc6i;r^au)»tl in bem 
Umfang ber fGBetterau/ unb ii^rer vier 9tei(^6^aDte gemährte/ 
Uwti^t bie' @ef(^i4^te granffurtl/ unb ber biirgerticben 
Unruhen / bie um jene Seit biefe ^auptflabt b^r 9)roDin| 
crfc^fitterteit. 0e(bfi oerjäj^rte 2(nf|^rfi(^e feinel J^aufe« 
wuptetr geltenb ju macbeN-/ wetufein perf&n(i(^er Stnjluf 
bei Aaifer Sar( lY. fel^r vielel (eitrug. Sin oen biefem ' 
SKonard^en jdulgemärftel 9Ranbatf beffen in ber Dortiegen« 
ben Urtunbf Utricbl erm&^nt jvir^ ^^ feinem 3n^a(te nad^ 
)^il ieit.jwar unbekannt — p^n^ 3K>etfe( inbeffeu/ ein fe^r 
ernfler Sefe^I/ bie verjährte @c^u{b etnj^ul&fen/ mufte 
jebem 93er jug {uvorfommen / unb granff urt mar geni^t^igt, 
toie ber 93erlrag von i3ä8 beweist/ nicbt nur jene @umme 
9tn jmei^unbert 9!)?arf abiuja^Ien/ fonbern aucb bte xüd» 
fianbtge 3in6*®üUe t>on me^r wie 41 3<^f)^«n ju üergiiten. 
(Einigen Srfa^ gemährte ber @tabt bie enbUc^e $Bei(egung 
iebel m&gticben @treitel über bal $6iirgern)er&en/ ber 
ti^anauifcben l^brigen 2euU. 3e^er von biefen^ ber in 
^rantfurt burcb ^fn^eurat^ung bai ^Bürgerrecpt erlangte^ 
feilte ti unge^inbertgenieptn^ unb aux oi\x\ Ut^ %<)$^ ^^%\^ 



■I 



162 

fiercti/ itnb in |^ frfi^eren tOerl^Artiitffe wieber eintreten 
wcinn er ben 2fufent^aft in ber ^tabt mieber mit bem 
!&om(ji( tn bem J^onauifAen Panbe i»ertaufc()te* 

£)te ^ter mit^et^ei(t# Urlunbe tt)irb mit wenigen SSer« 
ten in ber »fleoflrop^ifc^en $6ef(l^reibuns ber ©raffc^^öft 
J^anöu * 9!)?ünjenBerg 2C. J^anau 1780^ @, 6* ern^ä^nt/ 
fie erfd)etnt übrigen^/ wie aDe anbete ^ier mtti)et^ei(te/ 
jum erflenmal im !^ruc(. 

III. 

%\z ^tabtSBe^far trie( Bereite in bem XIII. 3<il^r^un« 
berfe einen bebeutenben Sifen^anbe(. ^xn 5ffent(i(^r $(af( 
bafelbf} bei^t ber Sifenmarft / unb biefer fcmmt ft^on itt 
einer Urfunbe i^en 1262 oor. S. Guden Cod. dipl. Y« 49. 
2)a^ bie S3iirser SBe|(ar^ ti^t bebeutenbe SRenge (Sifen ttt 
nnb au^er ben Wtt^tn nad^ g^antfurt einf it^rten / (emeif t 
bie ^ier mitget^eilte Urfunbe. Z)iefet «^anbel felbft fc^inl 
txn 3mif<f)en^änbe( unb ber 3(bfaj ber Stfenl^rgmerCe in 
ben @ie>jf^niunb !Diffenbur$ifd^en Canben jetoefen iufe9n> 
^itixi fd)en m, XIII. 3a^rf)unbert mürben bie Sergmerfe ivx 
@ieoenf(()en gebaut/ unb be^ SKAfener 0tal[)(bergc^ boi 
felbft ermi^ne txm Urfunbe oen i3iS» 0. SS^ec^et 
mineralegifd^e fBef^^reibung ber SRaffidtt'Oranififyen Sanbe 
©. 378 unb 453. 

\^ - ^ IV. unb v^ 

3m 3a^re88fl l^atte ftaifer Sari ber £>irfe bemÜBar* 
e^olcmäu^ftifte ben mwxtt^ S^ei( von aSem Srtrage un^ 
3(nbau mehrerer hzxiQXCXUnihnx^Xxi^^ti Xammergfiter/ unter 
bcnen ftd> aud) ^ranffurt beftnbet / ert^eilt. ^v\t 2(l6gabe 
bie t>ermutf>lt<^ juoor f4)on beflanb/ unb 9on bem Jlinifle 
a($ £i.()entf)ümer biefer 93iaen er()ebell marb. !&ie Sßorte 
ter Urfunbe (Gudf^nus Cod. dipl. L 3.) ^etpen nonam 



V 



163 

ptrtem de omni conlflboratu« Conlaboratio ober ' 
Conlaboratus 6f beutet ben (Srtrag Don anstbautcm 
ianb / 0. du Fresne Glossar. Don btefem beftimmt bte 
tw&^nte Urf utibe^ baf er in ® etr^ibe f SBein/ &ä)xotintn, 
®elb/ unb in iver(f)erlei iDtngien ti fep/ Beftel^en feile. 
iDiefe ^fb^abe (onnte f\d) ben SBorten be^ (Dtpfem^ ju Solge 
ntlr atif bte bebaute ^inbete^en beV Villa %tünifuxt erflret« 
fen/ bie ju ben Seiten ber Tinifttti^un^ bev Urhinbe^ nur 
bt^eit^ be^ fßlaM um bie Yilla ^er delegen n^aren» ^ai 
jenfeitige Ufer^ — wo ber SRoinfurtl^ gegen iiber ©at^feni 
^ufen bamali wa^x^^^itüi^ nur loentge «i^&ufer . auf^Uf 
weifen ^attt, unb tin fe^r unbebeutenber offner gtecfen 
mat, — bebedCte fiberaO ein bicfer iSBätb/ ber ju bent 
8tei<6^fcrfl (Sre^eic^ gel^firte, eber mit mnbern SBorten^ 
ber Sorft 3!>xtfftii) ttftttdH ftc^ bi^ an ba^ Ufer beö SRain^«. 
€rfi in ber Scfge be^nte {{<^ ber t»er$U'i§erte 2(nbau be< 
jtammergute^ Franeofard auf ba^ anbete SSoinufer ani, 
nnb e^ mürben auf ben au^gerobeten 2£^ei(en »bei SBalbeC 
bif S)irfer Ober unb 92ieber 0tcbe (bie in i^em ülamn 
bie 3(rt unb SBeife ü^rer SntfleJ^ung enthalten) fo, mit 
mel^rere einjetne SReper^Sfe angelegt. 3enel Stecht ;bejr 
aonat fonnte a(fo urfprfingltd^ auf bem bamoll noc^ unlultif 
9irten jenfeitigen 9)7ainufer nic^t (latt ftnben/ unb |i>arb 
nur mit beffcn »etgrSffertem 3(nbau (iuf baffelbe angen)enbet* 
^ep el nun^ ba^biefe (Erweiterung unb 2(ulbel^nung jene# 
9>rii>i(egi Streitigkeiten veranlagt l^abe ober nii^t, fo 
erlangte ba4 SBart^blemSM^flift ^ (wal^rfc^einlic^ mie el in 
l^lic^en giOen immer einjuteeten «pflegte/ auf beffen 
3(nfu(t»en) von Kaifer Otto IL eine SBejlätigung beroon 
bem Sarottngifc^en ^&ntgt)|tamm ert^eiUen ^^rtotlegiem 
SSeibe barüber oor^anbene Urfunben geben bem @ttfte bai 
neuerlangte 9tecbt/ fi<^ mit bem n&t^igen Srennfyo^e in bem 
Nniglic^en %oxftt (nostro foresto) ^x^'^ix^ yx x>^x\<^%^ 



164 

3ttt ü6rt()en ftnb (etbe Urfunben bfm Snl^afte unb Ut 
Zifaf^utid naä) oerfc^teben. (Die Zed^t^cit ber älteren oon 
974 (@. SSBürb» ein Dioecesis Moguntina IL 4i3. ). 
würbe bereit^ au^. mehreren toi^ißcn @riinbenfe^r bejtoeu 
fe(t. e SxantU ütd^w I. 278. 0te ent^cift ben £ejrt ber 
Carofingifc^en ®(ftenfuna/ welche fiebeftätidt^ ntcf^t m&rU 
(i((^ / fonbern mit bebentt nben SSeränberim^en* 

3n ber Urfunbe oen B82 ^et^ e^ »nonam partem -^ 
ex nostris indominicatis Tillis^ quamm kec sunt 
nomina Franlioiiofui*d Triburias, Ingileuheün, Cruz» 
nacba , Lutra , ^ Gerinesheim , Neristein* et quicquidf 
pertinet ad Wermaeia et ex parte Yogasi.« 

X>xt an^el^ttd^ Ottonifcbe Seflättgung^^Urfunbe ^on 
974 qizht biefe @tetfe auf folgenbe SBeife wieber: »nonam 
partem -«- ex nostrii indominicatia TÜlis, quaruxa 
hec sunt nomina« Triburias cum omnibus ad eam> 
pertinentibus , Ingelenheim cum omnibus appon*. 
dioiis, Krucinacba, similiter Lutera cum omnibua 
ad eam pertinentibus , Gerineskeim, Syeinbeimf' 
Meristein cuift omnibus adiacentibus , in Francona«* 
¥urt quoqüe ««cum omnibus locis illuc pertinentibus^ 
«ona parte ^t^ decima, et forestb nastra 
Trieich nuncupato nonam partem et decit 
Aiam de denariis f^riscingis et in omnibua 
ntensilibus et quicquid pertinet ad Wormatiani 
et expartibus Yosagi.« 2)er bei je&er .Villa beigefügtlt 
3ufa| »cum omnibus ad eam pertinentibus etc. i|t 
ein beutUd^r iBewei^^ ba§ ber dencipift ber Urfunbe e# 
bem^ortl^etf betf ^tifte^ an^cmeffen fanb/ bie nona auf 
ben feit bemalte meinem S^^r^unberte in bem 2fnbau be< 
Siebend fe^r t)crderütften 3u(lanb biefer SßiUtn im 3a^v 
974 fiU beflimmen / jene frühere 9?crm/ bie e^nt 3n>^ifc( 
tUh erjl fpäter ium Sruc^^tlanb umflef^^affne wäfle ^läjt 



165 

matK^e dnetle Ui (Streite ju (efetttgett. Slod) auffaSetiber 
tft btefe^ beiSranffurC/ wo t>on bem gonjen ba^u ^t^ixi^m 
©tiiete au^ex ber Nona audl nod^ ber Se^enbe ^fforbert 
merbett foff/ unb (etbe Sr^ebungeti au5briidF(t(^ auf ben 
!&retctcher ^crfl au^aebe^net weirben. 

£^te Urfunbe Don 977 (0. SEBürbtoein am anb« 
Ort 41Ö. ) i(l bagegen burdi^au^ fernem 3>t)etfe( bec 
2(ed)f^ett untermcrfen. (®. ^ranffurter Tlxd)w I. A79.) 
i&rei ;3a^re fpäter iDte btt por^erge^enbe au^gefleOtf 
I&^t jtd^ fein ©runb erbenfen/ warum fte jene bem @tift 
ff Dort^eit^afte 2(6änberunj) unb (Srmeiterung be^ früf^eren 
iextei nid)t QUiöyfaU^ enthalten fcDfte/ ftatt beffen (\Ber 
wieberl^olt (le n)6rr(td[) ben Sarottngifc^en Sext/ o^ne äffe 
jene tUn (erül^rte 3ufä|e mit aufjune^^men^ nur fe|t fte 
Md) ber Yilla Gerineshehn, bie Villa Svenheim (bai 
ie^tge Z)crf @d;wan^etm) ^inju* Sin fßtwtUf baß btefe 
Yilia in ber Swtfc^enjeit Den 882 )u bem 3al^re 977 neu 
ange(egt worben war. 93on bem außer ber Nona in bem 
Umfang ber Yilla ^ranffurt ju er^ebenben Se^nben^ unb 
ber SrflrecEuns betber 9te4>te auf ben !&reieic^er S^^^ft 
erwähnt biefelbe ni(S)t t^i geringfie/ fo wefentltc^ ed bcd^ 
'nn fi(^ gewefen wäre^ bcefe^ 9te((^t/ wmn e^ brei 3a^re 
früher toixHiit) ert^eüt werben^ ^ter in ben 3n(egrtff ber 
fBeflätigun^en mit aufzunehmen. 

Tlui aUexn biefem/ vereint mit htm früher an^efü^v« 
ten/ tritt bie Unä(()t()eit ber Ottonifcf^en Urfunbe oon 974 
immer beutlid^er ^^eroor. 

(Die S5eflätidun9 oon 977 gewäl^rte . inbejfen bem 
@ttfte ben a3ert>ei(/ baß ta6 Siecht bec. Nona auf bie 
Yilla @(()manbeim^ unb a(fo auf bix^ jenfeiti^e äRainufer 
au^gebel^nt warb/ unb e^ tft gewiß/ t>a^ baffeiOe in bem 
vertießenben Steile bef S)reieicf^erforp:e^ bie I^^^idä. U\^^ 1 



166 

htn {Rotiatie^enbeit a(et in ^Tttf^ruc^ nofm ^ o^ne fiBeraO 
)u bem gati) unsefl&rtett fSeftl^ beffeKen. get^ngen in 
Knneit/ e^ ^(e (enteren nun traft ber Urfunbe von 977 
ober a(^ eine bem ®ttft nat^ beir Gegriffen M danoniiibtn 
Stec^t^ Don bett Se^etfben üBer^aupt julommenbe^ $Befu0i 
titp 9ev(angt. 

3n bem 127? jwtfc^en bem 95axt^chminSftiftt unb 
bem beutfc^en Crbeti ab^efcbfoffenen ^ittraQ, f. ^ranff. 
3(r(^it> TL 98. unUxwaxf ^(f) festerer ber Nona, räumte 
bem @ttfte a(er/ unter 93t>rf(f)ü^uiis ber ^rtpilegten Ui 
CrbeH^^ ba$ Ütecbt |U bem fnottalje^enben nicf^t etn^ 
welchem auc(^ ba^ @ttft entfagen muffe. 

IteBer bie Nona, bk bem @ttft nac^ ber (£arottrtgi# 
f4^eit Urfunbe auf ben äbri^en UniiUd)cn SitOeit ^uflanb/ 
fc^eint fein ®treit ob^emaltet ju ^beu/ benn etf toarb noc^ 
1275 in biefem 3ie(S)U btx Nona ju ^ugel^etm von bem 
Srifitfte SRainj defcbü^t^ f. SBürbn)etn Subs. dipl. IL 
4^. unb 9er(cel^ baffelbe i34ytn (^rbpad^t @. SBürbiDetn 
a. a« O. 42S. Serner oerlie^ ba6 @ttft noc^ i32o feine 
IJ^ona in Sribur auf Srbpad^t an «i^artmut^ de Indagine. 
0. Ort^^ Stec^t^^änbel lY. 1019. 

!Do(^ mar bce^ mitbem fnooaljtel^enben nid)t gani bejrfe((i 
Sfaff* 9}?it bem 2(nbau ber junäc^it um Sacbfen^aufen gele« 
^enen Cänberepen / unb ber 2(u^robun ^ he^ SBalbe^ naf^men 
bte Tfnfprüc^e be^ ®tifte^ auf ben Snooaljel^enben {tet5 jU/ 
itnb fanben aw!^ ^rft^eren SSBiberfianb. £)ie Urfunbe lY, be« 
mei^t/ baß ber Sr^btfc^&flicbe ®tu^(. ju üRainü biefen 
Slcoafie^enben fetbfl in ^fnfprUc^ na^m, unb (Sribtfc^of 
fSer^t^er (erma^U ifi59/ ßarb 1284) btefe 2(nfprii(^f 
t^&tid betrieb. S)a^'@tift/ na^ berfelben Urhinbe^ jiiber 
ba^ Stc^t be^ 9fi»va(je^enben nid^t ol^ne Ißefcrgnifi , 000 
bem 9tctc()^o6er^aupt/ bem Sribifcf^^f vm aRainj/ feinem 



167 

ßtiftti^tn OBerett/ ia fefBft »ort bem etgcnen ^xclfiz, unb 
anbern (oermut^Uc^ foldi)CN/ bie n^e^en 93eftgun^en m 
biefer ©eioetib ein )>erf&nltc^e^ SnterefTe baran i^atten) 
an jefeinbct ju n?erben / fud)te ild^ buvct) (Srb)>a(^t£l<93erträ je 
mit einzelnen ber (enteren für tU Butunft ju ftct^etn. 3im 
3a^re 1296 n^urben jwei fo(((^e SSerträge mit 9)erfoncn 
aui bem ®tanbe ber 9tet(^^mtnifieria(en abdefc^IcfTett. !&te 
Urfunbe lY. betrifft ben SRcoalje^enben Don bem ®ute bc$ 
iKittertf «i^einric^ oon ^^raun^eim/ einmaligen 
^ieftgen 9tei(t)5fc^u(t^eifen unb SKttter^ 93 otrab^ feinet 
Slad)foiQtr^. 2)iefer JE)einri(l^ (ommt uxtunbUä) ))cn 1273 , 
ii^ 1284 a\$ wixtii^ctf t>on 1290 M i3o5 aber a(^ el^e« 
maliger @<^ult^eig Dor. . SfRel^r über t^n unb feine 3(bflam« 
mutifi {ünftig in einer 2(bf)anb(und über ba^ ®ef(b(e(bt 
berer t)cn Sacbfen^aufen. 2)iefer «^einricft, bomal^ 
Scbult^ei^/ unb SSolrab; bamaU Unterfcbult^eip ^ Ratten 
90m Sr^bifebof Sßern^er Don SD7ainj im S^^r 1277 ben^ 
ber Urfunbe nacb^ i^m ge^Srigen (Sf^ooal) Se^enben 
von einem @tüdF SBa(b/ ber IBaumgarten genannt/ im 
iDreieitb^tforfle gelegen ^ ber HiUn al6 9teic^^(e^eivge^i>rr 
te/ n)et(^en btefe erfl neulid^ ^lu^juroben unb anjubaueit 
angefangen Ratten/ gegen tin^ jä^rlic^e in ber Urtunbe 
niö)t befitmmte @ii(te auf 10 Saläre abgefauft. @. bie Ur« 
iunbe inSEBürbmein^ Subs. dipl. IL 4&ä. ^a^ biefe 
lojä^rige ®ü(te ^ierjig SQ?arf ^^fennige betrug/ erfahren 
wir bur4)bte oorliegenbellrfunbe/ biejugleicbbemcigt^ baß 
»^einrieb bee^alb mit bem Sart^olomäu^flift/ n^etcbe^ biefe 
93er|anb(ung ai^ einen (Singriff in Jeine Siechte anfa^/ m 
&erett gerat^en / ber nun butd) mfen Sievtrag ietnbißt ' 
loarb/ (aut beiJen er einen jä^rlicben/ für alk füufrige 
Seiten ^auf feinem ^ute taftenben Cauou r^on 20 2(cbtelu 
©etreibe ju geben oerfpra(^ / unb bU Don ^iaini crl;altene 
Urlunbe b^m Stifte j^erau^gab/ mobei e6 un.i)C)vif} bleibt, 



168 

teiDirfte. 

Nro. y. tft ein (i^n(td^er SSertrag mit dtitttv 2)tet* 
ric^ Senic^en von SBemmer^^eim A6er beiTeti in 
bem !&reiei(^er S^rft neuandeledte^ ®ut^ (noyale) bal 
neBen btm fßitUt^eft unb @ute (noväle et curia) hzi 
^Umtw&^nttn Stituvi «i^einric^ Don ^^raun^eim gelegm 
wat. !Siefe Untere Curia mar/ wit au^ ber ^ergleicf^unj 
mel^rerer urfunblic^en STtac^rtd^ten/ bon bcnen tünfei.^ bit 
Stebe fepn wirb/ ev^eDet/ )>er jel^t fogenannte 9?teb^of/ 
Itnb (eibe ®ütti ß^^ixttn ju bem Dor ©ac^fen^aufen (te< 
geitben/ bamal^ neu au^^erobeten Z\)tiU be^ 9{et(()^for« 
M ^xzUid). ^iet ifl oen ber bem @rift nac^ beffen 2(u^« 
faQtf gebiri^en/ decima maidr unb ber Nona jugletc^ 
bce Stebe* ^on ber (enteren meOfetc^t be^^alb / meil bie 
%etl|ung !Dtetr((()^ i|um i^cil fc^cn au6 früher angebaiu 
tem Sanbe be(lanb. l&ietrtd^ jo^U oon 2fc^t J^uben an^e« 
lautem Canbe lo 2id)tcl iäl^rtic^en Canon, unb t)erfprtc(>t/ 
n)enn Eunfttg me^r Sanb t>on t^m ober feinen 9la4)fo((Krn 
angebaut werben foUte^ bvn jeber «i^ube fold^en Sanbel 
tünftiQ ebenfbDtel im 93erl^äUntß ju geben/ ein S3emet^/ 
ta^ nod) ein bebeutenber ^txid) toüfte Itegenben Sanbel ju 
beffen St^ent^um ge^Srte Sinjelne X^atüf bte nur be#c 
^alb merdtoürbtg (tnb / weil fle bte 3ortfc(^rttte be^ 2(nbauel 
be^ ienfeieigen IDfainufer^ (^ronolcgifd^ beflimmen. 

VI.; 

Oefter^ flnb Urfttnben/ bie bem ©egenftanb nad^f. 
' an fjc() fein gefc^ic^tti^^ Sutereffe ^aSen , be^^alb ber 
fBefanntma4iung wert^ / n>et( fte im ^flKgemeinen S3emeirf 
ber ^enfart unb be^ ®et|le^ ber Seit / in vnl^^^e aui» 
gefertigt mürben, enthalten, ©te^ i^ ber gaff mit ber 
^iex ocrtiegenben / totiö)Z mtti J^tU^üUiiin S5emetl abriebt/ 



, 169 

mt 9it^a$t bett iSfirsern Utantfnxtt Uxtiti im Knfani 
U$ XlVten 3A^t^unberttf bte ber ®ci^ii^hit tu tntxid^ 
tenbe CSiilten wareti. Z)ie SJRenge ber burd^ QSermicbtnifrf 
unb 2fntauf an bie tobte «i^anb gefommenen Stnfe imb 
@efäO[e/ 9erme^rte fic^ T^ fe^r^ ba0 ettt betcäc^tUc^erS^eil 
ber ^oufer in ber @tabt jtn^f>f(i4tid wurbe^ unb iä^xü^ 
Ui Stnfammtung ber Sinfen unb ®ü(ten / bte ^iet in ber 
Urfunbe mit bem SRamen ber Seebe ober Steuer (precaiia) 
benennet werben / bte «i^au^^ejt^er auf eine nnandene^mt 
flBeife an bte S&tlaftunq 'il^re^ Sigent^uml erinnerten. 
«i^äufta tourben Sinreben unb SLunft^xifft mancher Tlxt 
biefen 3a^(ungen entsegen^efe^t/ bie man bem immer 
reicher werbenben Clerus mißgönnte/ unb bereite im 3a^r 
i3i5 wifllgt» ba6 93art^o(omäul(|tift in ben 93erfauf 
einer fotc^en ®ü(te an einen 2aif^n unb in bie ^Inmenbung 
ber ^auffutnme jum Srwerb 9on (Selbgittern ein/ um nur 
ber (äfligen Sinfammlung be^ ii^xUd^zn dinfel fiSer^eben 
|u feyn. Sänge bauerte biefe^ aRifoergnügen ber f&üt^^t 
fort / 6i^ bie {wifc^en bem 9tat^ unb ber ©eifUic^feit X'\aj 
abgefü^lofTene SKac^^tung (f. Ort^^ Jfnmerfun^en 0. 7i5.) 
bem ferneren 2(uf^äufen biefer 3infe in ^tn «$4nben bfc 
festeren tin 3i^( f^^te* • 

VIL 

^it, ber ^eiligen Sunafrau unb (Seorg bem l^etligen 
97?art9rer geiDet^te^ Sapede^ gegrünbet im 3a^r ^219 
burc^ ^Kontgj^.Srtcbrtc^^ n. @(^enhtng me$ bem Steic^ 
ge^6rfden %aup(a^el (area seu cartis) ober einer *$of« 
ftabt (n)te fo((!^e müfle (tegenben ^(ä^e ehemaliger «i^tfe 
unb äßo^nungen In ^ieftgen Urfunben be^ 9!)?itte(a(ter^ 
genennt werben) -^ mar mit allen i^ren Suge^ftrungen 
pon biefem SRonarcben in ber barüber ausgefertigten 
UrCunbe (9>ricrtf. i&u^ i«) unter ben befonbern ®cf)u^ beS 
AaiferS unb^ Siti^i aufgenommen toorben« *3^<^> VU\^^ 



170 

biefev 93efre9Uif9 9on aOfer dttbent OUxf)txx\i^U\i , U% 
wo^l bariit/ tveü jte auf bem ®vunb unb SBobeit be^ aUcn 
nnigftd^n Stqent^um^/ wa^rfd^einlt^) auf ben Sriltmtiierii 
br^ ifteflen ^iefigen fftnt^Itc^en f^aflafie^ errichtet warb« 
3m 3<t^r^ ^317 würbe biere(£ape0e oon Srjl^tfcf^of $eter 
von SDfainj ^um Soae^tatftifee erhoben* (Sftrbmein 
Dioeces. Mog. IL 684. )• 3n bem fo(<|ienben 3<^^te i3i8 
lam JCStttg Sutwtd Y. nadl> ^ranffurt / auf bem ^n^u^e 
iiac^ tEBi^baben/ wo er mehrere fEBed)en vergebltd^ ba< 
@c()(o§ be^ (Srafen ®er(ac^ ooti IRaffau / eine^ 2(nf)än9erl 
be^ ©e^eiiBnio^ ^riebrtc^ oon O^^txxtiö^, betagerte. *^i% 
fromme ^dl^enhing S^ebrtcb^ IL/ bte ba< erfte (Siiefte^en 
bed ®otte6^aufe<l 8. 8. Mariae et Georgii an bem ^orn« 
martte (iuxta forum frumenti) veranta^te/ bleute ein 
Sa^r^unbert fpater, feinem SWoc^fotger auf bem J^rone 
ium SSorbilb/ bem neuerric^teten @ttfte feine Uni^\i4^i 
^tb iu beweifen. (Sr itber^ab bemfelben ba^ ^acronats 
Slect^t ber ^aroc^te itu^raun^eim^ unb ber baju ^^%hx'\(\tn 
%i{ioXt. iDie Stnfiinfte jener wo^( bottrten jlircbe foflten 
bem @tifte einoerCeibt/ ju rei4)rt(^erer ^fu^Mtun^ ber 
^nonicate beffelben bienen^ wogegen ber jiöntg ftcb bte 
SSergebung einer ber ^»räbenben be^ @tift^ ffir ftc^ unb 
feine SRadjfotger oorbef)iel^ 

SDa^ o^weil granffurt gelegene ISorf ^raun^eim^ in 
ben alteilen Urfunben Brumheim genannt/ Eommt bereirl 
in bem ^oS^xz 80S vor^ wo eine 'Scbenfung^^Urfunbe on 
bte 2(]&tetSu(b bafelifl ausgefertigt warb (@((^annat Tra- 
dit. fttlden». gS.)* ^i war ber0tammf!$ t>z6 ehemaligen 
®efd[)(ec^teS ber 9?eicbSminifieria(en biefeS ?Slammi f ^it ti 
iwxi Sf^eil a(S 9iei(t)S{e^en befagen. ( 2>. i&efd^reibung ber 
Jg)anau»9Künienberg. ianU. 37.) ^m 3a(»r 11 32 faufte 
"Srjbifdi^of 2fbe(bert von Snaini oon @otfrieb ootf iBruc^/ 
beifen SraU/ Sibam/ unb .$:p^^r/ bie 3>^<^<tur bu 



171 

/ 

I 

J(tr$e {ti Prumheim , mit tebf utenben Suge^kungen an 
2anb unb Be^itben. (Er üitviai bitfe^ ettaufte Sigeiw 
ti^uttt/ iu Stiftung timi ^eelgerit^e^ ben fratribui 
Canonici» Beati Martini. (@. bte UvFunbf in Gudeai 
Cod. dipL I. io5.) ^err jtircbnev (in bcffcn ®ef4)i(b(t 
granffurt^^ L afi6. notc i) fü^vt ben Snl^alt bitferUrtunbf 
an/ unb »erfic^ett^ bap ?(bd(ett biefe £tr(^e mit aOen 
®üt€vnbnn &tift iu &t. ÜRavtin bUtdAtn^U. 
Sine Utnt Ueberfelung / bie bem Sefer bie ^ra^e aufbrin^^ 
me(4^e^ @tift biefe^ diamentf ^ier i>erflanben mevbf / unl 
$1 ni^t etwa oon bem Soae^iatiiifte S. Martini (U 8)tnfle« 
|ier bie SRebe fe^. 2)em «i^errn QSerfaffer fcbeint $i 9i0ig 
unbefannt getoefen ju fe^n / ba^ ^ier von (einem anbern^ 
n^ie bem SRainjer 2)omfiift bie Siebe feyn Unm, n>e\d)U 
md^ bem 0c^u|f>atron ber Sat^ebrale in ben alteften Seiten 
Monasterium S. Martini — Conventus fratmm de 8. 
Martino genannt marb* (0. Joannis rer. Mog. IL 2ii.) 
Ueberbte^ wirb in ber Urtunbe am Ifnfan^ berfelben 
defagt/ baS biefe ^cbenfung Ecclesie beati Martini de 
Domo et Canonici» ibidem Deo seryientibaa aber« 
lieben merbe/ unb am ^d)lu^z bem SDomprobd betf Srj« 
flifte^ (Prepositns einsdem Ecclesiae; de 
Domo) bie befonbere 2fufft(bt über biefe Investitur fiber# 
trafen. Siiefer Jtirc^enfa^mup inbeffen ntc^t lange im 
fBef!^ be^ SRain^r !Domflifte€ ^ewefen fepn/ ba ASnig 
Subwig in ber eortiegenben Urfunbe »erficf^ert f ba{l ba5 
ermil^nte ^atronatrec^t von alten Seiten ^er (ex antiquo) 
3^m unb bem 9iet(^ jufle^e. 2(uf wcfcbe Sßeife e^ in ben 
fBeft^ beffelben gekommen / mu^ au^ Snan^ei an näf)eren 
fRa<()ri<:^ten unentfcbieben Metben/ ba§ inbeffen ber f&cfi^' 
flanb be^ 9tei(b^ober^auptetf auffer Smetfet mar> erweift 
({(j^ baburcb/ ba§ ^ain^ jene frii^r gehabte Sttec^re nit 
»ieber geUenb ^u machen (uc^te., 



172 

J^err Atrd^ner a. a. O. erwähne Ux i^tritf^ttihin 
lintgüc^eti 2)onatipn^urf iittbf ^ e^m bai^af^vi^xtvTiu^ftTtim 
$uiig — wrmat^fict» aW einer utiSebeutcnben fWcbenfacJ^e — 
ottju^eBen. Sr i^erftd^ert ixt^Uid^ f bd$ Submii) burcft biefe 
®4enhitiö bte ©efäDigfcU biefe^ ©tifte^ geqen i^n (e. 
fel^nee« SBortn a(er jene @efäiridtett btefed erfl bad 3a^r 
tu»er errtd^tetcn (Eoffej^tatfltfte^/ ju einer Beet/ wo bet 
(an^mäl^renbe @treit fubmi^^ mit bem ^)>äbf^It(ben @tu^e 
iiec(^ntd)t begonnen ^atte^ beftanben l^aben foOf/ ^at un^ 
^er SSerfaffer Deufcftwtegen. 2)te Urfac^e biefe^ ^xxt^vmt 
(eftanb batin/ weil J^r. S>. ebne ba^ Datum jener Sdi^en» 
fung^.Urfunbe ju wiffen'cber ;(u beachten btefe auf bal 

%<x\)x i338 jurCicf |'e|te. @. beffen ©ef^^id^te Jrfrt« 1. 170. 

• 

VIIL 

i^tefe Urfunbe giebt einen nicbl unmic^tt^en S3ettra9 
iu ber ®efc^t<t>te ber 9iei(()^pfanbfcJ>aft ber granffurttfd^en 
Sttben (®. granff. 2lrc()ir)I. 4i3.) 3m 3a^re i568 lofetf 
bte @tabt granffurt pon Srjbtfd^of ®ertad!> t>on 99?acn^ eine 
(Sittte von gito $funb J^eQer auf bte frankfurter 3ubens 
fc^aft mit 7500 ©ulb^n baarer Ballung t\n. (@. @enfen« 
berg Selecta VI. 5»4.) ®a biefe ®ü(te, tt^ie ber Äauf« 
brief fetbft befagt, Don bem 9?eic^^ ^errfi^rte, fo erfcrberte 
btefer ^erfauf bie Sintt^tai^tMig be^ !Ket$^cberbaupred* 
©ie SEBicbtigfeit bei ©egenflanbe« für bie ©tabt — bte 
ti ju einer bet angelegenflen @erden il^rer ^Utif mac^^te^ 
bte 9?e(()te ober' bie in i^ren SRingmauern wo^nenbe 3H^en/ 
jeber fremben Sinmtrfung ju ent^te^^eh — (teg üoraui« 
fe^en/ ba^ nid^ti 9ernad)(äfTtgt n^erbe'n »äre/ biefe beflä« 
tig'enbe SinmiOidung fofd)neII ati immer mbgliil) ^\x^^xmx» 
fen. 3nbefjen war bid^er nur txm SReuti 3A^re fpäter 
(1367) erfolgte 5taiferltd)e UrCunbe befanntj (©enfenberg 
a. a. O. 599) we(d;e btefer @ü(te »on 900 ^ftinb fetter 



171 

liiert au^brücFUc^ txmi^nt , . fenbeirn im 2fQ96metiten bcM 
aSerfauf a(Ur SUc^te ttitb ©üttcn bt^ Sriftiftc^ SSatitl 
duf bü Srütif furter 3ubeit an bu @tabl bcftätt^^, lOfl^t 
a(fe außer ber «m^^nten %k\%t noc^ auf mehrere attbrt 
3(nfprfi(^e bitfe^ Srjftifte^ auf bte Sratiffurter 3ubett ^ii 
beuten f((^eint. (^ie 9orUegenbe Urtunbe^ au^ einem a^teil 
Copiario etnel ^iefiflcn $rit)at«2(r(^ioe4 entlehnt , ent^d 
wca bte H^^er fel^(enbe ff^ecieOe i&efldttgund jene^ SRain^if 
f(^en aSerfaufe^ ber ©iiUe t>on 900 9>funb «i^enem. fBiy 
!l3erg(et4)ung ber SDo^en fd^tnt ({(^ bageflen em Sweifif 
iu ergeBen^ ber einer SBeric^ttj^ung (ebarf. 2)ie 9)?ain|ti 
fc^e aSerfauf^urfunbe (f. @enfen(erg a. a. O. YL 684.) 
t(t am 9Siärt^(Mtiiu^ta(se (24. 3(uauft) i35B au^Acftefft» 
!Die ^ter mitgetl^ilU SBeflätidung att bem (limQxii^^ (A» 
3(udu(l) beffelielt 3a^retf « . SStt • foOte bie 9$efUtidung 
fräl^er aM.ber fOnfauf fel(^ au^gefertiflet feyil} ^6<^ 
loa^rfebeinUi^ Mmr inbeffen ber SSerf auf abrief ®er(a(^^ »tu 
früherem Danm , unb warb erft nad^ erfolgter ^aifertt« 
i(ena3e#itidttiijl/iiio(^maU in feperltc^er Sorm / mii beffen 
itnb be^ JDomiäjpttd^ 3nfte0e(n oerfel^en^ au^gefertiflt» 

IX. 

•9&ufi9 würben in ben unru^igien S^l^beiriten bei 
XlVten 3«»^t^unbert^ bie SJerbinbungen ber S3ter SBetrerp 
«utfc^en @t<ibte .ju Si^Unng be^ Stiebend in ber 9>roDiii| 
unb ju gegenfeitiger «i^tilfefeiitung erneuert. SSefannt iil ber 
i3d9 auf ^xo^i 3a^re 9on Sr^bifc^of ©erracb'pon ^(xxnif 
Aem Sanbootgt U(rt(^ oen «i^nau / unb ben 93ier benannten 
@täbtenerri(bteteSetterauif(t)e8anbfriebe/ ber auf S&efel^I 
be^ ^aifer^ abgef(()(o(Ten warb* Sin|e(ne SSorfälle ge.qen 
bie ^rieben^Üirer fcbeinen -* »ieQetcbt Don @etten b<# 
iinruf)igen I^Dpnaflen $^iUpp^ Den ^^(fenftetn/ ^lai^eit 
$egen ben. Sanbooigt unb, bie ®tabU ^txgiv.U^x v^ V^^ ^ 



174 

Mf ^tfer (Earl lY. iü btffen ^effo^et in SOfatii) oovge« 

frdi^ mürben. 2>ie^ war 9ermue^(i(^ Me Serantoffuns 

feer 9er(te jenbf n Urf unbe / in wdd)et Mt wn ben fQerbftm 

Uttn )U i^rer SSert^ribigun^ »orjune^menbe @(brttte> 

•entemmen gerec^tfertt^et werben. lZ>tefe Vnerf ennutig 

M {Kec^e^ ber @e(((t^fi(fe / bte aOerbtngl ein^ ®eftdnbntf 

ber &ä)waAt ber »(erften etaatiptli^Jin Hd) enc^AU> 

fennte inbeffen hU ®egner nt((^t 9en ferneren Serben 

«galten/ bU noc^ (i^ jum Sa^re i366 bte umliegenbe 

. Oegenb l^unru^tflten« C S^anff. Hxd)i9 1. S64. 

< 

2>te fd^d^e 9tegterung be5 unt^ieigen Senden ^ 
nnb bte {errättenbe ^cl§tn berfeßen für 2>eutf(^!anb; 
^tten bereite bte dSgemttne @ttnimiiiig ber SRajten ge^en 
btefe(6e aufgeregt; unb- mehrere ber mäw^tlgften benef%(»en 
§flr{len (u einer SSerfammtuftg ju granffurt im Tfprü be^ 
Sal^re^ 1397 veranlag/ auf we((^er wa^rft^inlit^ ber erfte 
feite (Sntr<)(u0 )ii ber (finftigen 2(bfe|ung bei jtinigel gei 
faptwarb. «Qerr jtird^ntr nennt btefenSurfentag in ferner 
®ef((^t(^te Srantf urt^ L 3i5 — iG.eine SRetcb^oerfammtung/ 
oermut^Iict) / wtil er f!e mit bem 9iet(()^tage be^ folgen» 
ben liffifttn Sa^rtf 9erwe(^fe(te. iDer 9teic^ltag jn Anfang 
^el^al^re^ iS^B war ber UfiUf ben SBenjetflaul all rtnffs 
fi^r SUnid befud^te. @o wenig er bajit biente/ bal )»trw 
fSnlid^e Vnfe^en bei itSf igl im Stetere ju befefltgen/. wie 
bie $o(ge bewtel/ unb fo für) auc^ beffen 2)auer war/ 
(ben 3. Sanuar befanb f%d^ SBenjel in ^vantfuttp 0. 
@ecrgtf(^. regesta ad h. a., unb ben aSfien. beffelben 
SKonatI Bradi) bal «i^eflager wteber auf, wie bte oorHegenbe 
Urtunbe beweist)/ fo war bo^ ber 2fufwanb bei «i^ofel für 
iwt BtiUn nid)t unbcbeutenb. ;Ser SSBetn/ ben bteSteben 
gfranff urti lieferten > mad^ oOetn einen iBetrag oon 459 



17Ä 

Quiben 2 ®tof((en. Sße^re Qinwt^mx ^xantfutUf 
unb unter biefeti j^mei ber rcic^den unb an.9eff|^eif(len ®t» 
f^ltd^trt, Sol^annvon J^of^J^ufefi nttb Scfri^' jUi^ 9>Ava^ 
ftet^/ Ratten biefeti/ 9ermut^(t(^ vtn Um ®etoimi i^relKtgneti 
Sfiitterge^ ber SiinidU^en iUmmer jugeffilrt:; KuffaU 
Unt tft bo^ sertnge Sutraueit an ber reb(i(^fii SA^iiifd be^ 
•i^ofe^/ me((^^ o^ne 3n>etfe( burc^ fr&^ere S3eifpte(e ver« 
«tt(d0t> bte (BliuBtfler erf&ate. Sie erfteti ^ofitamUn 
M SiinM tttu^eett (Ic^ pttfinlii^ für bie 3A^(ung oerBfir« 
fittif fld^ ttxpflid)Un, im ffli^Ha^luniifM i^re ^ftt^e^l^ 
trige ium etitfagcr tui^ .gfran^furt ju feiibfii>' iinb bte 
0((u(boerf(^ret6ung mit aUtn .batttaU üMi4eti C^iiteleii 
imn Sortl^eil ber ©(luBtger Au^^eHeiu 2>ie SBefir^niffr 
Ur Unteren nMren fp gvft$> -bdp biefe *- «nrntber Si^tuf 
feer Urfunbe Umift — eiiMit fßoleit baf «i^ilager Ikgteif 
lett It<M/.um fe(B^ v^r betn angefelten 34(tertttt»/ 
weiut trgenb etnr Oelb^ueSe ber tini^Ud^xi: Sümmtt fu( 
trtffnen feUe/.btefe (»gleich in Zn^ptuä^ ju Jie^eii.. (Ss 
Sitg ^ ber mel^r wie jeber %nbrt / bie {err fittete |i«att jtefft 
JBer^Ittiiffe Aitiiq 9Btxii$l$ , unb feinen gefnnietten €rebtt 
in !Deutfi^(anb^ ju (eweifen im €itanbe ift* : 



I . • 



i7« 

I. 

^Betioitf t>on (Sütem in ^omif^eim an. (oi 
$23act{^(otndu^(itft/ t>on ml^n Ut 3o^atu 
ititet«C?Den Den btöMd^n ^tbpod^t funec 
|tt io^len ftd^ t»e(binMt(& tnod^t. 1258. 



(Ex eopio.)' 

■E* raMr Berengernt ordinit Suicti Jounfe rieeitf 
geren« per Alemanniain, prior Sancte domo« Iiespi»' 
tali* Hieroaolymitane , omnibut present •criptmil 
Tisaria MloMm et sinceram in Domino charitatem. 
Borerint uniTerti tarn presentes cpiain fiituii, fuod 
nos emptionem que facta est inter Conradam mi* 
li'tem deRonneburg filium Helfrici de Ru« 
denk« im «f> Dominos Canonicos Ecclesie Franco* 
fordensif aaper boais in Ifora-cliheimf seriptia 
presentibiu confirmamus«, profitendo mantfestissime, 
^od cnm in dictomm bonorum quieta fuerimaa 
possessione, quindecim octalia Siliginis, Francofor«* 
densis mensure, de bonis prehabitis annuatim pre- 
dictis €anonicis solyere nos tenemur. In cuius rei 
testimoninm presentem literam nostri sigilli munimine 
duximns roborandam. Acta sunt hec anno Domini 
MCCLV m. Calenda Angusti , in rigilia B. Sixti. 



■H 



u. 



177 
II. 

^eröWd^ ^t @tabf %tanffütt mit bem ©pnaflen 
fXein^atb öwi ^anau fibet bfe SJufha^me 
feinet l^yorigen €eute unter t^re borget eon 
1266. entsaften m einem ^ertcag mit Uifid^ 
^enn ju ^anau öom Sa^re 1358. 



(Ex copia coaeva in folio membranaceo 

scripta. ) 

▼ »^ ir Ulrich herre zu hanauw irhennen nffin- 
liche mit dysem briffe , daz zusehen uns und unsem. 
erben und nachhomen uff eyne siten und den Burger- 
mestem, den scheffiii dem rade und den bürgern 
gemeTnlich zo franhinfurd , uff dj andern siten eyne 
richtunge yirfazzet und gereddit ist , als yon worte 
zu Worte hernach geschrtben stet» Wir dy burger- 
meistere, dj schefHn und der rat zu fra^nhinfurd 
irhennen uns ufBnliche mit djsem briffe , daz wir hau 
gesehin eynen briff, der ron worte zu worte stet^ 
als hernach geschriben stet, dendye stat vonfranhin- 
fxird besigelt hat — »ISos Scultetus, Scabini, Consu- 
les, totumcjue commune franhinfurdense, ad noticiam 
unirersorum cupimus pervenire, presentibus pro- 
fitendo , (juod super discordia seu controrersia , (jue 
inter nos ex una parte , et nobilem yirum R e i n h a r- 
dum Dominum de hanauwe ex altera , aliquociens 
Tertebatur, amicabilis et firma ex utriusc[ue partit 
consensu et yoluntate conpofricio est rationabiliter 
ordinata seu statuta in hunc moduni.| Vv^<^\^^X ^a^^<^ 

iranff. ÜTr^^/d III. X^. ^\ 



178 

ipsi Reinhardo, si est in tempore, aut ipsius 
heredihus qui tunc eruRt pro tempore, ducentas 
marcas denariorum legalium et bonorum integraliter 
p^rsolyemus, et (juam diu, dictas marcas, persoU 
yere neglexerimus predictis Reinhardo et suis 
beredibus , viginti marcas tarn diu dare annis singulis 
nos presentibus obiigamus, hoc adjecto, si quando 
persolverimus ducentas marcas pertractatas , exclusis 
viginti marcis, annis singulis persolrendis , ab hujus* 
modi solutione annua erimus penitus absoluti. Eciam, 
si contingeret aliquem aut aliquam Tel plures ex suis 
hominibus siye rusticis in nostre civitatis recipi in 
conciyem, tot centum marcas denariorum dabimus 
prefatis Reinhardo et suis heredibus, quot recepi 
fuerint ex ipsorum Reinhardi et heredum hominibus ^ 
ad nos declinantibus in conciyes , yolentes nichilomi« 
nus a prescripto Reinhardo super prefata compo- 
sicione amicabiliter ordinata , suas litteras nobis dari. 
He igitur prefate ordinacionis , ordinacio «eu arbi- 
trium possit per successum temporis aliquatenus 
infirmari, sigillum civitatis nostre duximus presenti- 
bus apponendum , datum anno Domini MCC Sexa- 
gesimo Sexto in vigilia beati Michaelis Archan* 
geli.« — Den briff sollen und wollen wir und unser 
nachkommen stede undvestehalden dem edeln herren 
faern Ulriche herren zo Hanawe und sinen erbin 
und nachhomen , und auch den brifF den ime der 
allerdurchluchtigiste furste unsser gnediger herre, 
romischer Reiser Rarle zu allen ziten merer des 
ryches und Runig zu Beheim gegeben hat, der uffe 
den seibin briff sagit,. ane alle argelist und ge^FCrde. 
Auch irkennen wir uns , umb dy zwentzig mark 
geldes^ dyin demselben brife Stent, und wider ^tent 



179 

flsu lieuffin mit zwejn hundert marken , und umb dje 
Tcrsezzen gulde , waz anspräche he darum zu uns hat 
gehabit, biz uff dysen hudigen tag, ' daz wir uns 
darum mit yme hau gerichtet ^ und hau yme dye 
zwenzig marh geldes abegehauft umb zweihundert 
mark, und han jme für dye yirsezzen gulde gegeben 
Tusent phunt, und han yme dye rierzehin hundert 
phunt myner yirtzig phunde heller gutliche bezalet 
un^ gewerit und hat he fiir sich und sine erben und 
nachhomen uff dye zwentzig marh geldes, und uff 
soliche anspräche und forderunge , alse he ron der 
Sache wegen bitz uff dysen hutigen tag zu uns hat 
^ gehabit luterliche und gentzlichc verzigen. 
^ Auch irhennen wir uns umb daz stuche als in 

demselbin briffe stet , als ron der lüde wegen , idaz 
wir daz stuche und artihel sollen und wollen ste^e 
und Teste halden in aller dermAse, als daz stucke 
in dem briffe stet, ane alle argelist und jge verde ^ 
ane alleyne daz der rorgenant herre, her Ulricb 
herre zu hanaw für sich und sine erben und nach- 
komen uns und unsem erben und nachkomen dye 
gnade und «fruntschaft getan hat ob dheyne dynest- 
knecht odir dynesmeyt, dy in odir sine erbin odir 
nochkomen anhörten durch yrundes willen, zu 
dyneste, ane alle argelist und geyerde by ims zu 
frankinfurd (jwemen, und sich do yerandirten unjl 
zu der ee grifßn , dy solden wir für unszer burger 
Terantwortin , alse andere unszere bürgere, ob sie 
unszere bürgere worden und burgerschaft halten 
wolden, doch also bescheidenliche , duchte den 
Torgenant herren odir sine erbjn odir nachkomen, 
daz daz mit geyerde were gesehen , so solden wir 
in unyii^zoginliche tage bescheidLeiv ^ o\^ \% ^;& ^'oi's» 

SR a 



y 



180 

gemudet worde, und soldin in odir iren frunden^ 
den odir dye , uff den tag darstellen dye dye sache 
und anspräche zu der zeit rurte , und der odir dje 
solden uffe den heiligin swerin, daz es dem yorge- 
nant herren hem Ulriche herren zu hanawe 
und sinen erben und nachhomen und irer herschaft 
zu heyme arge odir geverde were geschehen, were 
abir daz sie wider uz der stat, zu frankinfurd uffe 
daz land qwemen und do uze mit huse won^de 
wereufl so ensolden "wir odir unsir erbin odir 
nachkomen, sie nicht wider den Torgenant herren , 
hem Ulrichen, herren zo Kanaw, odir sine 
erben odir nachhomen yerantwurtin, odir rirtedin- 
gen odir für unszer bürgere nicht^ halden. Alle dyse 
Torgeschribin stucke und artihel» und ir • ygliches 
besundem globen wir dye Torgenant Burgermeistere 
scheflfin rat und dy i)urgere gemeynlicbe zu frankin- 
ftird , für uns und unszer erben und nachkomen stede 
und raste ewiclich zu halden ane alle argelist und 
geyerde, dem yorgenant herren, hern Ulriche 
herren zu hanawe sinen erbin und nachkomen. Zu 
gezugnisse dyser dinge han wir unszer stede ingesigel 
an dysen briff gehangen. Datum anno Domini 
MCCCLVIII feria cpiarta ante diem beate Katherine 
yirginis. Und wir Ulrich herre zu hanauwe 
yorgenant bekennen für uns und unser erben und 
nachkomen uffinliche an dysem seibin briffe , daz alle 
dyse yorgeschriben stucke und artikel, und yr igli- 
chesbe sundern mit unserm guten willen und yerheng- 
nisse geschehen sin , und han des zu Urkunde unser 
ingesigel ftir uns und unser erbin und nachkomen an 
dysen briff gehangen. Datum anno Domini MCCCLVIII 
feria guaita ante diem beate Katherine yirginis. 



181 
III. 

OSeflimmuitg be^goße^, n>e(d)en We OSÄfget ju 
. ^c^tat für baö in g^f^wffurt ju »erfaufenbe 
©fen entfid^tcn foUem 1277. 



(£x originali.^ 

J-^* OS Heinricus Scultetus , Scabini Consules et 
universi cives franhenTordenses ad uniyersorum 
presencium et futurorum noticiam cupimus peryenire^ 
quod nos cupientes dubitacionis et ambiguitati» 
scrupulum qui singulis annis super dando thelonio 
oriebatur, per scripta litterarum nostraruiii ppbüca 
extirpare. Dicimus quod dilectorum et speCjiaIi^m 
amicorum nostrorum ciTium Wetphlariensium eminuF 
ferro onerati , in nundinis , videlicet in fpro ^ailnuaU 
franlienyort dabunt^ pro thelonio , quilibet cun^uum 
pro se duos leyes denarios. Extra yero nundinaii 
quilibet predictorum ciyium currus solye't pro thelo- 
nio unum denarium leyem. Et si prefati ciye« 
Wetphlarienses ferrum suum in nundinis in ciyitate 
iranhenyordensi yendiderunt yel extra ciyitatem 
deduxerint, Quodlibet centum ferri solyet pro thelo- 
nio denarium leyem. Extra yero nundinas quodlibet 
centum ferri , si in civitate frankenyordensi venditur 
yel extra ciyitatem deducitur solyet pro thelonio 
obulum leyem. In cuius rei eyidenciapi sigilluift 
nostrum presentibus litteris duximus appendcndumi 
Actum et datum anno Domini Millesimo CCLXXYll« 
VIL Rah Septembris. %, w^* 



182 

IV. 

S5aö Q5art^ofomau«f«ft gicbt cmeit ^f^il feint» 
5Rot>a(jc^nben an Tüittet ^etnnd^ öon^raun^ 
^eim in kibpa^t 1296. 



(Ex copia.') 

•L^overint imiversi presencium inspectores, ^öd 
Nos Decanus , totumque Capitnlum Ecclesie Francof. 
sui nostrum, vidclicet decimam nostram noTalium 
«pud Francofurd, miam Henricus Miles' dictus 
A Pfraunheim qüondam Scultetus Franco- 
ford* et Volradus mile's Scultetus Fran\co« 
fordensis colunt, super quibus aliquamdiu causa 
ftive questio inter nos , yidelicet Decanum et Capitu« 
lum idx parte una , et pr'efatum Henricum ex altera 
Tertebatur, ad exhortacionem proborum rirorum et 
consilium i concessimus et tenore presencium conce* 
dimus prenominato Henrico et suis heredibus sub 
annnua pensione pro yiginti octalibus siliginis annone, 
legalis Francof. mensure, perpetuo possidendam » 
quam yidelicet pensionem idem Henricus et sui 
heredes nobis super granarium nostrum , yel domum 
quam deputayerimus Francof. infra duo festa Ascen* 
sionis et Natiyitatis B. M. Y. presentabunt et assigna« 
bunt suis laboribus et expensis. Etsi alique meliora- 
ciones yidelicet in agricultura yel domorum edificiis 
in prefatis noyalibus facte fiierint in futurum, propter 
hoc prenorainata pensio XX octalium siliginis non 
minuetur yel augmentabitur ullo modo, etsi, quod 
ahsh, grando y/e] generalis exercitus predicta jQoyalia 



18S 

molestaTcrint seu destruterint, preiPatus Henricüi 
aut süi heredes super his facient , quod iuris fuerit 
et consuetudinis terre generalis , de bonis. superius 
yel inferius circumquaque sitis* Preterea predictus 
scultetus aut sui heredes de noyali Yolradi sculteti 
supradicti , et heredum suorum nihil amplius requt- 
rent seu accipient quam decimam huc usque recep- 
tam« Adiectum est et, quod si Dominus noster, 
Romanorum Rex , vel reverendus pater ac* Dominus 
noster Archiepiscopus Moguntinus, aut Ecelesie 
nostre prepositus, seu quisque nostrum, quod alter ius 
in predictis noyali bus habemus a nobis per iusticiam 
cyicerit, seu abstulerit violenter, hoc erit in 
nostrum preiudiciujaoi , atque damnum, sed nee ipse 
Henrieus, seu quisqäin alter nomine suo ad hoc 
adhibebit aliquam operam, consilium, yel iuyamen^ 
quemadmodum promisit data fide. Insuper prefatus 
Henricus quondam scultetus pro se et suis hcredibui 
renunciayit* omni actioni, que sibi de iürie vel de 
facto competere posset , contra reyerenduih patrem 
ac Dominum Archiepiscopum Moguntinum, qui pro 
tempore fuerit, yel contra Ecclesiam Moguntinam occa- 
sione prefatorum noyalium, quoinim noyaliüm decimam 
idem Henricus asserebat sibi concessam seu obligatam 
pro quadraginta marcis Denariorum Coloni^hsium a 
reyerendo patre et Domino Wernhero quondam 
Archiepiscopo Moguntino, quibus yi^elicet quadra- 
ginta marcis, idem Henricus olim scultetus pro se 
et suis heredibus renunciavit simpliciter et precise. 
Renunciayit quoque prelibatus Henricus omnibus 
literis, que sibi date fuerunt super concessionem 
seu obligacionem decime supradicte a reyerendo 
patre Domino Wernhero Mo^UT\lmv> kvOokfe^^Sk^vy^^ 



Ir 



184 

•upradicto, et ipsas literas nobis in Signum renuncia- 
cionis presentayit. Ceterum si Dominus Henricus 
Tel 8ui heredes ipsa noyalia Tendere yel alienare 
Toluerint, yendicionem seu alienacionem huiusmodi 
non impediemus, dummodo ab emptoribus certificari 
possimus de pensione yiginti octalium siliginis 
supradicta, annis singulis persolyenda« Et ego 
Henricus quondam scultetus supradictus Obligo me 
meosque heredes ad solucionem pensionis supradicte, ' 
iuxta condiciones et modos, prout superius sunt 
expressa, recognoscens per presentes omnia et 
singula suprascripta yera esse per omnia ut narran- 
tur , et ad obseryacionem eorum omnium me Obligo 
per presentes. Ut autem omnia premissa hinc inde 
inyiolabiliter obseryemus , et ne a nobis nostrisque 
successoribus equaliter yaleant infirmari, nos presen- 
tes litteras , super bis confeetas utrinque nostrorum 
sigillorum una cum sigillo uniyersitatis oppidi Francof« 
dedimus punimine robor^tas , in memoriam et firmi- 
tatem omnium predictorum. Et nos Yolradus scultetus 
et scabini Francof» quia yidimus presentes litteras 
sigillis Decani et Capituli, ac Hcnrici quondam 
sculteti prefatorum sigillatas, ad rogatum partium 
earundem sigillum nostrum presentibus duximus 
appendendum. Datum MCCXCYL secunda feria 
proxima post Oetayam Pentbecostes« 



185 

^Khpa^tmtttaQ übet einen ^^etl bejfelben 
^e^enben mit "SiitHt ^ktxi^ ^tni^m t>on 
S5ommer«()eim 1296. 



(jEx copia.^ 

XJecanas et Capitulnm Ecclesie Francofordenait 
notum facimus uniyems , has literas inspecturis quod 
nos unanimi consensu et voluntate concessimus et 
locayimus honorabili yiro Theoderico dicto 
Zenichin de B ommerslieim militi propter 
grata ipsius seryitia nobis et Ecclesie nostre hactenus 
impensa et in posterum impendenda, ut promiMt^. 
suisque heredibus legitimis et successoribus omne iM 
nostrum, yidelicet decimam nostram maiorem et 
nonam ad nos pertinentes de noyälibos^ &itis in 
nemore Dreyeich nuncupato, apud Francofordiam, 
iuxta noyale et curiam Henrici dicti de Praum- 
heim militis quondam sculteti Prancofordensis, 
qui noyalia excoluit, et excplet idem Theodericua 
yidelicet octo mansos pro decem octalibus siliginis 
Francofordensis mensure, nobis singulis annis p6r- 
petuo solyendis et assignandis in oppido Francofur- 
densi ad igranarium nostrum, yel ad quamcunque 
domum , quam deputayerimus infra duo festa Assum- 
ptionis et Natiyitatis Sancte Marie Virginis suis peri- 
culis' laboribus et expensis. Et si quid amplius 
ibidem excolat dictus Theodericus yel sui berede» 
vel succcssores quam octo mansus , pro rata plus 
dabunt de quolibet manso prout co\\\\^\X \sv.q^>& ^x 



186 

conditionibus supraclictis , si rero grando rel exerci- 
tns generalis predicta noralia destruxerint teidem 
Theoderico suisque heredibus et successoribus 9 
faciemus quod iuris ftierit et consuetudinis terre , de 
bonis perpetuo localis et conOessis superius et infe* 
rius circumquaque sitis , preterea si prefatus Theo- 
dericus aut sui heredes ipsa novalia yendere yel 
alienare Toluerint, venditionem seu ahenationem 
huiusmodi non impediemus , dummodo ab emptoribus 
certificari possimus de pensione nobis competenti-^ 
at est premissom, annis singulis persolvenda. Et 
ego Theodericus predictus qbligo me etmeos heredes 
ad Solutionen! pensionis predicte iuxta modos et 
conditiones superius expressas* Ut autem omnia 
prehiissa hinc inde inyiolabiliter obseryemus , et ne 
a nobis nostrisque successoribus aliqualiter yaleant 
infirmari, nos presentes literas super his confectas 
utrinque sigillorum nostrorum unal cum sigillo uni- 
Versitatis Francofordensis dedimus mnnimine robo- 
ratas in memoriain et firmitatem omnium premissorum« 
£t nos Yolradus scultetus et scabini Francofur« 
denses , quia yidimus presentes^ literas sigillis Decani 
et Capituli ac Theoderici predictorum sigillatas ad 
rogatum partium earuhdem sigillum nostre uniyersi- 
tatis presentibus duximus appendendum» Actiim et 
datnm anno Domini MCGXG VI« YIII Idus Julii. 



187 

VI. 

^erffluf einer &nlu toon bera Q3a«^o(omduö|ltfte 
an J^tiimam üon ^e^(at i3i5. 



Jl\o8 Philippus Decanus , totumqu<( Capitulum 
Ecclcsie f'rankenfordensis, ad universorum presen^ 
cium et fiiturorum noticiam cupimus perTcnire , quod 
cum yicaria Altaris Beati Joannis Eyangeliste , in 
nostraEcclesiapredicta, indomodicta zume Ranen 
apud sanctum Georgium sita , haberet unam marcam 
denariorum legalium censas annualis, et singulis 
annis cum precarie coUigebantur a ciyibus, exegeren« 
tur precarie ab eadem , et multe insultaciones 
per inpignoraciones nobis et iiostre 
Ecclesie orirentur, Dominus Nie o| aus sacer« 
dos Vicarius prefati altaris de scitu et benerolo 
nostro consensu, ad eyitandum annnales in- 
vestaciones dictam marcam (denariorum annui 
census Heilmanno de Wetflaria et Elyza- 
beth filie quondam Dosonis uxori eius 
legitime eorumque heredibus iusto yendicionis 
titulo yendidit in perpetuum possidendam , tollendam 
et percipiendam , pro decem et octo marcis denario- 
rum usualium legalium et bonorum , quam quidem 
pecuniam prefatus Nicolaus ab eodem Heilmanno et 
eiusconiuge recepit numeratam et cum eadem pecunia 
addita alia pecunia unum dimidium mansum terre 
arabilis situm in teiminis yille Budenshe"^\xv.^ 
deseryiejidumaltari prtlibato Vu^ey^eXwöCKi^ ^««s^^- 



188 

ravit. Nos una cum prefato Nicoiao Vicario renun- 
ciando omni iuri , quod Ecclesfie nostre et Vicarie 
predicto in antedicta marca census annui competebat 
resignamus eandem marcam prenominatis coniugibus 
libcre et precise litteras per presentes. Promittimus 
etiam eisdem de prenotata marca census facere 
Warandiam iustam debitam et consuetam« Dantes 
supradictis coniugibus has litteras* sigilli nostri 
Capituli munimine roboratas , in testimonium omnium 
premissorum. Actum anno Doraini MMlesimo 
Trecentesimo Quinto Decimo in die beati 
Ambrosit« 



VII. 

Äontö £ubh)i3 V. \>ttkii^t bera ©tifte S. Mariae 
et Georgii, fpater ju ©t. £eon^afb genannt, 
bte ^rod^ic bct Äird^e ju ^Mun()c{m 1318. 



(Ex copia.') 

X-iudovicu8 Dei gratia jHomanorum rex, scmper 
Augustus , universis , presentes litteras yisuris , vel 
audituris presentibus ac futuris gratiam suam et oitnne 
bonum. Regie liberalitatis munificentia, cui largi* 
tionis immensitas est mensura, tunc yere largitatis 
opus ostendit, cum ad honorem et cultum eins qui4 
largitur, qüi diyes in omnes bonorum omnium abun- 
dantissimus est largitor. Ea propter exemplis diyae 
recordationis Imperatorum et Regum Bomanorum, 
predecessorum nostrorum edocti , et legibus piissimis, 



189 

cpie Ecclesiis Dei fiindandis et forendis fayorem 
concedunt precipuum informati, Ecclesie noye sab 
patrocinio sancte Marie et beati Georgii Martyris in 
oppido nostro regali Francofurt Moguntine dioecesis 
erecte noviter et constructe, ad ipsius gloriose 
Yirginis et dicti Martyris gloriam et honorem , nostre- 
ipie et ipsorum predecessorum nostrorum salutis 
meritiun augmentandum Jus patronatus Eccle- 
eie parocbialis in Praumheim, dicte Mogun* 
tine dioecesis et annexarum sibi filiarum, c[uod ex 
antiquo Nobis et sacro Imperio pertine- 
b a t donavimus , tradidimus , et presentibus tradimus 
et donamus , et in ipsam Eeelesiam Sanctorum Marie 
et Georgii Martyris transferimus pleno iure. Yolentes 
quantum in nobis est predictam parochialem Ecciesiam 
in Praumbeim cum annexis filiabus et omnibus 
redditibus iuribus et pertinentiis suis, pre dicte 
Ecclesie incorporari et Canonicis eiusdem Collegii 
ad commodiorem sustentationem suam , fructus ipsius 
integraliter applicari. Ut yero incorporatio buiuar> 
modi autoritate eorum quorum interest facta fuerit 
cum effectu , ex tunc Nobis et successoribus nostris 
in Imperio ius competet presentandi unum sacer« 
dotem idoneum , aut alium , qui infra annum in sacer- 
dotem yaleat promoyeri ad Canoniam et prebendam 
in ipsa Ecclesia collegiata predicta, qui libere 
reeipietur inibi cum plenitudine juris Canonici in. 
stallo choro et capitulo ac singulis aliis, que ceteris 
Canonicis conceduntur. In cuius rei testimonium et 
roboris (irmitatem has literas conscribi et Nostre 
Maiestatift sigillo iussimus communiri» Datum in 
Francofurt, oppido Nostro regali, quinto Calcndas 
Octobris, anno Domini Mille ^\xglo 'Y^^^^t^^x^- 



190 

simo Decimo Octavo, Regni vero Nostri 

* • I 

Anno Quarto. 

VIII. 

^aifcf ear( IV. beflatigt öcn QJerFauf einer ®ü(te 
ton 900 ^funb feuern , üon bem €f jbifd^of 
©etfflc^ toon ^Diflinj an We ©tabt Jtanffurf , 
auf We 3ut)enfd^aft tafelbfl 1358. 



(JEx copia.^ 

Wir Carl Ton Gottes gnaden romischer Kayscr, 
zu allen ziten merer des Richs und Kunig zu Beheim, 
erkennen und tun bunt oifenlicli mit diesem brieff 
allen den, die in ansehen oder horent lesen, umb 
soliche Nunhundert pfund geldis, und änderst alle 
Gült, gevelle, und recht die der erwirdig Ger lach 
Ertzebischof zu Mentze von sines Stifts wegen roa 
Uns und dem Riebe zu leben hatte, welcher wis das 

0- 

wer, of den iuden zu Franhenfurd , die er mit willen 
sines Capitels und yerbenchnisse , den Burgermei« 
Stern, dem rat und der stat gemeinlich daselbst 
yerkauA; hat mit namen umb siebentausend funflhun« 
dert guldin , das Wir ünsirn willen und verhengnus 
darzu geben haben und geben mit diesem gegenwer- 
tigen brieff, und dieselbe siebentausend funffhun» 
dert guldin, und nit me, als von des Torgenan« 
ten hauiis wegen, sollen die Torgenante Burger* 
meistere rat und stat ufnemen und haben yor aller« 
meniglich yon den iuden , die allcrnehst zu Franhen- 
ftird wonhafUg oder s^delhafti^ werden, als lang en^ 



191 

iie die siebentausend funffhundert guldin gans 
nfheben und ingenemen. Mit urkund dis briefs Ter» 
aigelt mit Unserm Keiserlicben Maiestat ingesigeL 
Geben zu Rotenburg nach Christi gehurt Druzehen« ' 
hundert Acht und funifzig iar an Sant Ciriacusdag 
Unser Riebe des Romischen im Drizehenten, des 
Behemischen Im zvelfl^en und des Kaisertums im 
Vierten iar. 

IX. 

Äatfet Sari IV. gefielet tm ^anÖöDigt tinb ben 
?Keicl^öflat>ten bcr ^tttevau baö ?Kecl^t ö« 
<Selb|l^u(fe bei feinößc^em Stngriffe ju. i36o. 



(JEx copia.y 

Wir Karl yon Gots genaden Romischer Keyser 
zu allen ziten merer^dez Richs und Kunig zu Beheim. 
Bekennen und tun hunt oifenlich mit disem briefe 
allen den die in sehent oder horent lesen das Wir 
dem edeln Ulrichen herren zu Haynow lantfogt 
in der W^edreib und den 'burgern gemeinlich der 
stet Frankenfurt, Fridberg, Geilnhuseu 
und W e tf 1 ar Unszer und des Richs üben getruwen 
Ton Unszer heiserlichen macht sulche gnade getan 
haben. Wer das sie ymand gemeinlich oder besunder 
angriffe oder schediget unerclagter Sachen das sie' 
sich des weren mügen und sullen. Und wer auch 
daz yemand dieselben, die sie in sulcher mazze 
angriffen enthilde , den oder die selben sullen und 
mugen sie aairenleutenuildga.VetL^L^\:\xls^^^^^^^^^ 



192 

ob sie das niclit wider tan und wieder kent schiben za 
hant nach der zit es yn yerbundet wirdet. Und 
domit snllen die selben Ton Haynow und stete 
nicht frevelt oder wider das Rieh getan haben. Mit 
urknnd ditz briefes yersigelt mit Unser Keiserlichen 
Maiestat insigeL Geben zu Mentz nach Cristus 
geburte dreyzen hundert iar und domach in 
dem sechzigsten iare am Sunnabend nach Sant 
Dyonisii tage Unszer Riebe in dem funfzeh enden und 
des Keisertums in dem sechsten iare. 

Per Dominum Magistrum Curie. 
Johannes Ejstetensis. 

X. 

^midi hbn bie an i»le lhmQM)t ^ammtz 
<^(m 1398. 



(£x Orig.") 

» 

Wir Hertzoig Hans von Dropaw, des 
Allirdurchluchtigesten fursten und herren, Unsirs 
liebin gnedigen herren des romischen Koniges hofe- 
meister, Gunthir grave zu Swartzeburg, 
herren zu Arnstete und zu Sundirshusen des 
egenantunszirs gnedigen herren hoferiechter , Bor- 
ssoboy von Swynar desselben myns gnedigen 
herren lantvoigt in Elsaszen und heubitman in Beyern 
erhennen uns ofHnlichen mit diesem brieffe , daz 
wir und unszere erbin unyerscheidenlichen, unsir 



195 

tglicher Tur toI «nd unszip heyner sich mit siner 
antzail nyt abe an scheidene als von des egenanten 
mnsirs gnädigen herren des römischen honiges wegen 
schuldig sin zu betzalne zu franchinfort off den 
suntag als man singet in der fasten in der heiligen 
hirchen letare mi nest homet, nach datum diesit 
brieifs den erbam luten Johan ron Holtshusen, 
Sifriden zum Paradysz, Johan zn Roden- 
bach, Bechtolt Hellir, Buprechten znm 
fraszkellir und Jechiln Drinpurgir bürgeren 
zu franhinfurt, und iren erbin, oder wer diesen 
geinwurtigen brieff von irentwegep ynne hat , mit 
namen funff\;ehalbhundirt gülden nun gülden und 
zween grosze guter cleyner s^erer gewegener gülden 
franMnfbrter werunge, als yon wine wegen die 
in unsirs obgenanten herren des romischen honiges 
hammern und zernnge zu franhinfort hommen 
•in. Dissir egenanten somme geldis gebnrit zu Johan 
Ton Holtzhusen und sinen erbin für ir antzale funffe 
und funfftzig gülden, andirhalbin gülden und yier 
alte thomose so Syfriden zum paradyse und sinen 
-erben für ir antzail vier und funfilzig gülden. Item 
Johan zu Rodenbach und sinen erben für ir antail 
Tiere und yiertzig guldin, item Bechtolt Hellir und 
sinen erben für ire anta^al hundert und eyn und 
driszig gülden , item Ruprecht fraizhellir und sinen 
erben für ir antzal hundert zwene und funffbsig 
gülden und zwene grosze. Item und Jechil Drym» -^ 
purger und sinen erbin für ir antzail ein und zwentzig 
gülden und zwene grosze , und wer is sache , daz 
den Torgenanten personen odir iren erben oder wer 
dieszcn brieff yon iren wegen ynne hat , ir^ ielichem" 
sin antzal geldis als vor irlut hat n\\ b^Xxsü&X %«^^?£@$l^ 
graatf. 9r(pit> III. ^. ^ 



194 

off die Torgenante zyt. Wann wir dann von den 
Torgenant schuldenem odir iren erben semetllchen 
oder besundem odir wer diessen brieff von iren 
wegen ynne hat, affter der Torgenant ziet der betca- 
lange gemanet werden montlicb odir mit botten oduc 
brieffen zu huse odir zu bofe, so sollin wir Ton 
stunt , nacb der manunge unsir iglicbir ejnen ediln« 
hnecht und eynen hengest und dartzu eynen andent 
knecht und eyn phert in rechtir gisels wyse in fran« 
hinfort in eyne offene berberge senden, darin wir 
von yn semptlichen odir von ir eyme besundem odir 
. me , odir yon iren erben oder boten gewyset werden^ 
und soUent da yiine mit knechten, hengesten und 
pberden rechte giselscBafl halden und tun als rechte 
gude gisele unverdingeter dinge und auch eynen 
knecht und phert nach dem andirn so diche des noit 
geschiecht in die giselschafft zu stellen und •ollin 
numer usz dem gisel, noch | uz franchinfort kommen« 
den Torgenant personen odir iren erben odir wer 
diessin brieff Ton iren wegen ynne hait, ir iglichem 
Tur sin antzal ensy dan vor gnug gescheen an 
betzalunge des Torgenant geldis und dartzu gisels 
Schaft koste botenlone und andirs schaden, als sie 
davon huntlich hetten odir gewonnen, odir wes yn 
dartzu daynne in begnugit ane geyerde, und was 
Schadens an koste als Ton nachreisen ires boten odir 
Ton yn selbis semptlichen oder bcsundern sie dartzu 
dayon hetten odir gewonnen , davon redin wir sie ir 
iglicben sip antzal auch zu richten und gentzlichen 
abe zu tun, mitsampt dem Torgenant heubitgude, 
ane allirley indrag odir widderrede. Alle Turge*» 
schribiii avtickele semetlichen und besundem globin 
wir Torgenant sachwalden ;ia guten truweu mit 



195 

rechter warheit fiar hns und unszer erben unyer« 
brochlichen stede und feste zu halden sundir alle 
widersatze und behelife odir ander bedräng geistli« 
cbir und wemtlicliir iacbe an welche wjse die itzuud 

sin odir hernach ununerme wurden , die uns fui*dert> 

f 

lieh und jn ir iglichem an sime antzail hinderlich 
odir schedelich mochte gesin« Auch irliennen wir 
Borzoboy Torgeoant das wir den vorgenant per* 
•onen den schuldener genemlichen by uz geret hau, 
obe isz sich geburte daz uns zusehen hie und * dem 
tage der betzalunge als rorirlut hat, eynche geldis 
wurde wiltziet oder yon wem daz were, daz, solUn 
wir, iren boten der uns von iren wegen .darumb 
nach zuhit yon iren wegen yon stunt richten und 
antwurten vor allirmenlichen. Mit «rhunde diesis 
brieffis so han wir yorgenant selbschuldigcln unszir 
iglichir sin eigen ingesss an diesen brieff gehangen» 
Datum anno Domini Millesimo Trecentesiina 
Nonagesimo Octtiyo feria quinta proximal i^te 
conyersionem saneti Pauli» 



tft % 



196 



IV. 



S((tbeutf(^e Eieber unb ®ebtc^te au$ ber 
erflen ^älfU be« XVun 3a^r^unbert«^ 

^enTweife unb &itUn ber beutfc^ti 93ori|fll tu etit 
l^eSere^ Sic^t ju fleffen/ unb SBeiträ^e ju berfti nä^erev 
(Srforfcbuns ju liefern/ i(l eine «i^upttenbenj be^ franffuv# 
itf4^en 2rrcbio^ / unb bem gemä^ erfc^eint ^itt in 2(if(brifk 
ein Codex chartaceut in 4to au^ ber Sammlung bei 
•i^erau^geier^ / ber eine ^tlQt hU^tt nocb unbefann» 
ter Sieber unb ^ebic^te entölt/ bie babur((^ einen 9r6^reii 
litterar if(^en tBert^ gewinnt/ weil M in berfelien me^ 
rere Sieber ven bem bi^l^er nur bem {Ramen nad^ befannten 
2)i4^ter 0u((enfinne be^nben^ pen benen weiter unteit 
Quif&^xH^iv bie 9tebe fepn wirb. 

SDiefer Codex ifl von einer unb berfefben «i^nb/ mie 
ben unltudiattn Sfi^en be^ XY. Sa^r^unbert^ gefcbriebeit* 
Die $o(ge be^ in bemfelben ent^Itenen mad)t ti mSglic^/ 
biefer eommrung bie SRitte bti' XY. 3a^r^unbert« ati 
ben beflimmten Seitpunft^ in wefd^m f!e niebergefcf^rieben 
warb / anjumeifen* iS>ai 3te biefer Sieber l^anbett pon 
bem Sonftanjer Concilinm unb ift mit ber Sa^r^a^f i^iS 
(fjeii^net. 2>a^ Softe unb bte fcfgenbe 55 unb 56ften 
(efreffen ^SerfäOe aui bem vierten unb bem Unfan^ bti 
fünften 2>ejennium4 be^ ermähnten 3a^rfrunbert^. (Si 
mu^ biefer Codex bemnacb um ^ie 9Ritte beffetben flefcbrie« 
ben fepn. SRit neuerer «i^anb finb auf ben festen Letten 
bie brei ®ebi(bte über bie &^ia(i)t bei Secfenf^eim im 
Sa^re 146s ^iniugefiiat/ bie im 2Un Z^tiU biefe^ Vt(iM 
&. 54 unb fotgenbe erfcf^ienen (tnb» 



197 

SDie ^ier fofgenbe &ihi^tt finb jmar t^on ungleie^em 
bic^terifct^eti SBert^C/ bocft aber äffe für bte @ttten utit 
ifiu(turgefc()i(^te ji^tie^ Btitxaumi wic^ttg. !&te in (ateinu 
fc^eit unb htutiä^tn 9teimen aiwtd^ftlnht iUttt, von 
benen btefe @amiti(un<) tini^t tnt^lt, \d)tintn tiüi bem 
jtreife ber @(()reiber unbSnotarien/ wcicbe von ben J{(o(ter> 
fcbuUn bte i^nen unentbe^rUcbe JtennCni§ ber lateintfc^en 
0pra(^e mitgebracht ^atun , oteffeidi^t felbft a\xi bem acabe» 
mtfdi^en Seben ber ^of^en @cbu(e ju $ra$ ^eroergedan^en 
jii fepn. 3n biefen^ fo mte in einigen anbern^ l^errfcf^e 
eine ungeBunbenere Sprache/ bie ben ®eniu^ jener Seiten 
Ultxi^mU Sur SSoOflänbigfeit bc^ flonjen ®emäfbe^ 
ge]^6ren aiicb biefe Sfeugerungen ber 3ooia(ität unb Ui 
93o(Nwi$e^^ unb biefem jufolae mürben fie ^ier aufge» 
tiommen^ foflten (te fiir anflißij gelten^ fo beruft {!(^ ber 
«i^erau^geber auf bie Sfeu^erun^en eine^ iffabigen beutf(()en 
®e(e^rten imintm i})n\\6i^9n^CLVit. 0. Siejend S^i^jef« 
(aneen ^meite 2fuflage I. 2(n^ang« @. lo. Slerfd^iebne 
anbre^ biz o^ne fiir ben angegebenen 3n^cf ju bienen 
niebrige geift(ofc 0((^erje enthielten / mürben au^gelaffen/ 
tinb ocn i^nen nur bie 2(nfang^reime Benierft,' iRun 
einige ISorte aber cinie(ne @tii(fe biefer Sammlung 

IIL «nb IV. # 

JDie ^ier ermA^nte 93orfäffe be4 CTenftanjer dtxnis 
Mnmi bebürfen feiner meitercn gefcf^ic^tUd^n Sriäuteru ng» 
Ueber Sr jbifc^of ^ 3 o ^ a n n e ^ IL pon SfRainj STnl^än^ic^« 
feit an ^^abjl Sodann XXIII. unb ben JTnt^eii^ mXi^tn 
man if)m m ber gfuc^t biefe^ (entern jufcbreibt. 6. 
Joannis rer. Mog. I. 73o. /Si. JDa^ befonbre Cob ^urffirft 
Submig^pon ber ^^fatj fc^eint an^ubeuten / ba$ biefe^ 
Sieb einen feiner Untert^anen jum 93erfaffer ^abe, fo mie 
überhaupt mehrere Umflänbe permut^en (af^tn ^ ^<i^ ^vt 



198 

${er itUnnt ^eittad^ee ^dtttttttung in J^tMUv^ tiitUtatä 
\d}titUn warb f^etanntUd) befatib {id^ ^abft Sodann XXIIl. 
na(b feiner üi^itiun^ im ^ahxt 1410 ^wei 3a^re fang aU 
befangner untet bet QeriDa^rung biefel 5turf&rflen auf 
bem «^eibeßeraer 0d)hift. 

V. 

:3[m Saufe be^ 3a^te$ iüMtn i^tüM bit $et^er $ uM 
«i^eUigen $a$e ei^iie Venoben / bie auf hfftntUd^t unb 
^twat fBefct)äftidunaert beti Ji)i(ibtidfleit (Sinflu^ Ratten; 
93c(f6fejle/ ^otte^bienilUc^e ©ebräuc^e^ üetjune^menb« 
®ef4)äfte be^^tabt« unb 8anb(eben^/ 3a^(termtne/ mancf)^ 
alt^ergebracbte 2(ufttitte be^ ^äu^ticbert unb Samttten« 
jirfet^/ affe^ n^urbe burd) biefe Uitid)nH, unb bte Seil 
«•r unb nad^ i^nen btxtibiUt. !&efto wtc^tt^er war el/ 
bietn jebem i9?onat fallenbe bebeutenbere ^efl • unb^eiügett 
ia^t au^R)enbt^ ju n^ifTen. £^ie^ fc^^eint ju bem ®thx^d)t 
ber ä^eiitifafenbet/ ober bed beutfct)en Cisioians (belegen« 
^ett ge,9eben ju (>a6en, 3n ®vätei'^3^nnna unb^^ermobc 
tft (ei jebem SRonate ein feiert Steimfatenbet ju ftnben./ 
t>cn bem ber f^ier mitaet^etlte ganj i9erfd)ieben tfl. @o 
wie man bie grammaticalifc^e SRegeln ber r&mifd)en (Sprache 
in ajerfe brachte, umi fie bem (Sebädjtni^ ber Sugenb beffer 
einjuprägell^fD aud) ^ter mit biefen 9^eimen/ bei benen 
ittan 9ie(e SHamen {ufammen^ufleUen fu4)te/ mobei @inn 
unb Sitfammen^ang nur feiten erwartet merben barf. 
X)iefe^ (Ramendt9erjeic|)ntß wirb ^ier unb ba von einzelnen 
2(nfpielunflen auf biz gigen^citen ber üerfc^iebenen gejltage^ 
ober befannte Sjer^ättnitJe au^ bem Seben ber genannten 
«i^eitigen unterbroct^en» 

VI. 

©iefe ©attee auf ben r6mif*en J^ef trennt bie 
ZitUt ber «$anbfd;rift/ unb i|t ber ein^iae profaifc|^e 



199 

Tluffa^^ ber fti) in btHtfH Codice Befinbet.. ; Sie .^arobie 
auf man(i)c SteOen bet Vulgata unb ber nad^qzal^mtc Qtpt 
berfelben fott bie ^cbärfe be^ «Spottet er^ö^en / unb e^ 
fcbecnt ba5 &aniz auf timn beutfcben SStfcbcf Qmd}Ut ju 
fepn/ beffen Sugenben il^n be^ Palliums ni^t eben würbtj 
mad;leti. 

XII — XXIV. 

@ud^enf(nne/ ein biel^er nur. betn 97amen na($ 
befannter £)ic^ter/ befünbet ,iic(^ unM benen^ luetc^e 
ber noc^ nii)t im ^tud bekannte Selmarifc^e Codex oon 
SDtinne unb 99?eif!er(iebern enthält Sr fcbHeßt bce Steige 
ber älteren SDtcbter unb fein 97ame (le^t rn bem 93erje(cbni$ 
ber SSerf affer / bie biefer Codex liefert^ oor bem be^ «i^an^ 
Sufll^ Don @tra^burg ber idd4 ^^^^^/ ^^^ ^^^ ^^^ äUefte 
ber eigentlich fogenannten 9!}?eitierfän<jer angefe^en kotrb. 
@. 0« b. «i^dgen u. SSiifcbing (itterar. @runbri^ ber 
beutfc^en ^oefte ®. 5ü2. be^gUi^^en o. berJ^agen/ 
S € e n unb $6 ii f 4) i n g S97ufeum fiir altbeutfcbe Sitteratur 
iinb Äunjl, I. »^eft i, @. s5j. U. ^eft i. 0. 184. 

(i6 (aßt ftcb aui$ ber i^m in bem ermähnten Codex 
angemiefenen ®te0e fcf^Ueßen/ baß er ju ben ^Siebtem be5 
XVtett S^^r^unbertd gebore/ bie jwifc^en ben frü()eren 
9}?innefängern unb ben 9!)?et(terfängern in ber 9J?itte fle^eit 
itnb tzn Itebergang t)on ben einen ju ^en anbern bilben. 
£)ie^ trift mit bem Codex von wcicbem ()ier biz 2ibfcbrift 
begannt ßcma(t)t wirb, ooUfommen überein. 2)a biefer tute 
f((^0n oben bemerf t warb/ mit ber erjlern «i^älfte be$ XYten 
3a^r^unbert$ fcbließt/ unb eine Sammlung gleicb^citiger 
®ebid)t€ enthält/ fo läßt fid) bie Seben^jeit bicfed ^i(i)ttxi 
auf benfelben Seitraum befiimmen» @ein 9!ame tft of^ne 
Sti'etfeC/ fein ®t\d)Ud)t^ß fonbern zin n^iaSii^rric^ ange« 
nommener S3einame wie ^u^znwixt unb ®ud)cn* 



ioo 

tanä. 0. bf II att^effil^rteti (Srunbrtl bei: be utft^en ^oefte 
C 408 u. 411« 

!Der Jtrifg ber 3firt(^er mit bett fiBri^en Sib^etioffeit/ 
ber im 3a^re 14^6 l^eganii/ brachte bte erftere fe^r in$ 
©fbrtoge. 6te fc^^leffen^ um t^rem ©fticfr wieber aufju# 
^e(fen 1442 ein 93finbittg mit Stinis ^rithxid) Uh^ bai 
bei bem VinwtUtn ber ®i^met|er ge^ett ba6 J^^ani Oefler« 
rei4^/ biefe fe^r erbitterte. Z)ie bamafijje ^d^wid^t 
Oeflerrei4)l/ oerbunben mit $riebri(()~^ Unt^tiafeit ttnb 
®e(bmaitge( (auf me(d>en bie lote Strophe be^fiebe^ an^ 
fpUU) tonnte bie Sage ber Sfiric^er nietet verbeffern/ bte 
1450 einen nac^^t^eitigen Stieben fc^fieflen / unb bem bfler« 
reid)irc^en Siinbntß entfagen mußten. \^ai Sieb felbft 
fc^eint iu 2(nfan0 bei 3<^^r5 1443 gebic^tet ju fepn. 

LV. unb LVL 

Btoti lieber aui ber S|)0(^e bei fc^wäbifd^en @tSbtc« 
Bunbel / unb ber Serben befTe(ben gegen SBiirtemberg unb 
benSanbabe(/ bie ^ier aulgefaffen mürben / um j!e künftig 
anbermärti mit bem (Kommentar timi ber oerbientcfien 
beutfc^en ®e(e^rten erfc(^einen ju feiern , 

LXI. 

X>(ii aitefte ber beutf(()en Jtartenf|)ieTe fc^eint hai 
^arniffetfpiet ju fepn. $3reitEopf in feinem 93ef« 
fud^/ ben Urfprung ber Spiel! arten ju erferfc(^enK./ 1.1217. 
eermut^et/ ta^ beffen Urfprung ni(()t meit über bal XYIte 
3a^rf)unbert f^inaulge^e. S)al ^ier mitget^eitte Sieb its 
weißt/ ti\^ ei bereit! in ber 9)7itte bei XVten fe^r aü^u 
mein befannt gewefen fejn mu^ !&er 93erfajfer tinti 



201 

3f uf fa|e4 »SS/tttd^ jttr ®tfd^ii^U ber beutf$ett Aartetifpiele« 
in bem 3anuar^eft be6 beutrc^en SKerfur^ 3a^rsang 1783^ 
l^t uni bit SBBf iff wie tiefet 0pif( tiodl> unter bem Sanb« 
Dolf in S^üringen flefpielt werbe/ aufbe^aften/ er glaubt 
&. 73. ba0 biefe^ ®pie( »weil e^ ^auptfäd|>licb iur Seit ber 
Stefomtatieit üblid> gewefen« fic^ auf ben Streit ber weit« 
tic^^en fDtad)t wtber ben päbftlic^en Stu^t grfinbe. 

Sßir fe^en ^Uti^a^ biefe^ @piet bereite ju Un Seiten 
ber Soflnijer unb $Ba^(er ^irc^enDerfammlungen übtic^ 
war/ wo bie S^^tn Don ber weltli^^en unb geiflUcbeit 
Cbermac^t unb i^rem Sufammentre ffen / ^urc^ bie Vorfälle 
ber B^it aud) unter bem größeren ^^iiblifum re^e gemacf^t 
würben* Spangenbers in feiner @>cbrift wiber bie 
lifen Sieben in t^ Seufel^ Sarniffelfpiet fii^rt ani 
einer älteren Slugfc^rift oon i537. T^^taf^t M — Orben^ 
ber ^artenfpieler an ba^ Sonciltum ju fJiMtm*^ me^reref 
an wa^ über biefe^ Spiel tiniQen ^fuffdi^luß giebt. ^an 
(le^t barau^ ba^ bie ^bcbfle £arte/ ber ^arniffet einen 
ianHtmd)t Dorfledte/ ber ben ^abfl unb Aaifer flac^* 
SSermut^lic^ lag alfo biefem Spiel bie 3bee von ber SBic^« 
tigfeit be^ 9!)?i(itair)lanbe^/ fo mc bie ^iQUd)tut burc^ 
biefen bie ^&(bfle SBürben ju erringen/ unb über jebe gefej» 
Ii4^e Sfßac^t im Staate ficb ju ergeben/ jum ®runbe» 

SDa^^ier mitget^eitte Sieb beweist/ bag bie Dier ^cu 
(ige Sirc^enoäter/ ber '}>abfl/ ber Jtaifer mit einem ©efolge 
von ©rafen unb ^rei^errn unb ber Teufel auf ben einjedien 
iSarten gemalt waren. 2)ie J^auptfarte/ ber ^arniiffel 
fcbeint l^ier unter bem 97amen Heintz eff (äffe) mich wol 
vor jufcmmen/ ber oft unerwartet t>a^ auf bem Spiel (le^enbe 
®elb einbog. 

3um %efd[)ru^ folgen LXIII unb LXIY, jwei gr&§ere 
©ebic^te/ bie beibe äCter wie allef anbere in biefem Codex 
enthaltene |u fepn f(()einen. !Der ©egenflanb M u^tx^\\\^ 



202 

eine ZUt^ttit üUx hit verfdiiebefie äSebeutunjj ber ^arBem 
(Sin ©e^enflanb ber oon mehreren Z)t(()tern be^ 9>?itter# 
Altera be^anbeltwarb. 0. ®runbrt$ ber beutfd)en ^oefteic. 
G* 3i7 — 19« lDo(() finb bie an biefem Ort an^efü^rte 
Gebleute ocit bem ^ier mttget^eiUen gatt) verfc^ieben. 3>a^ 
tejtere/ n>e((^e^ von bett guten unb rct^(ittimen (Stgenfc^afteit 
iinti gtegettten ^anbelt^ fc^etitt bem befannteit Cel^r^ebic^t 
Mnis S^ro ven Schotten tiatf^geBübet jii fepn. 



203 



I. 



( Ein liet und ein sprach von bruder C. 

y^UevLA in adiutorium meam intende 4C 

Sprach ein hübsches nunnelin das was behende 

» Venito et yenite a 

£s ist bruder Conradt. Sie sprach vsilete« 

»Miserere mei Beusic su aller syt 
Wer ist der an mynem bette lyt 
ft Venife exultemus 
Liebe s^ester<( stemus et or^mvL$^ 

I 

:s> Inclinate capita yestra « 

£fs geschach in der fasten »flectamus genua« 

Da sprach bruder Conradt »levateK 

Wir wollen rügen» Sie sprach »non eessate^ 

Da sungen sie die metten , biss man die prime hübe an 
Er lasz ir uquicunque Tult<^ biss man die tercie began 
Er las2 ir den » de profundis«^ 
Liebe s wester hab^ dir das k cum iocundis « 

^ Domine probasti me« wie gefall ich dir 
» Tu cognovisti me« in siben stunden ^) zwirnet 
Da sprach sich die schöne usz notten 
!»Dilacero tua Doinineii die wil mich döden 



1) zweimal. 



204 

Da tnngen sie die messe« terribilit 

La re fa rc )»ut in excelsisic 

Bist an das graduale 

Liebe awester habe dir das su diessem male. 

i^Mirabilia testimonia tna Dominea 

Lieber bruder Conradt singe mir der nonen »• 

)>Gres8os meos dirigc« 

Nach dinem willen )» toIo yirere * 

^ Sede a dextrls meis « bruder Conrat 

Er greiff sie da metten au dem bette , druck 

«Letatus sum in tea 

Dinen willen vsemper intelligere« 

>»Recordare mei dum steteris^ 

Ich han dir dicke yil dinst getan in der tenebria 

9 In conspectu tuo < ich bit dich din 

Triiwe das du gedenckest myn 

)» Pater mi eonfiteor nechtent^c was ich fro 

Mit unserm bruder Conrat des orden stund also 

)»JuTentutem meam« 

Hat er wol befunden y eum diligam K 

tMisereatur mei >»liebesK swesterlin«^ 

Ich enkan numme gehelffen das bringet mir gross« pin 

» Parce scrvo tuo a 

Suche ein andern iungen der dich mach froi 



20S 



II. 



Ein hübsch liet von einer dochter und 
von einem stoltzen schriber. 



A, 



Linabillt puella 
Per omnia tenella 
Basiorum mella 
Dulce ore mihi prelmit 

Ein iuni^frauw minnieliche 

Gar hubscli und weidelichen *) 

Bot mir gar lugentliche , 

Iren chuss uss irem mund roienroit 

Hec iuncta mnria edi 
Cui letiis consedi 
Dona tum dedi 
Quod fieri de iure debuit 

Da begund icb zu sitcen 

Zu ir mit hübschen witsen 

Mit sinnen und mit listen 

Ich mich der lieben in iren dinst yerbot.« 

Tandem prece victa 

Pormitum ivimus 

Ibi consueyimus 

Cum culis alternatim stramen construimui. 



1) weideilich, zierlich « sngeiiehni. 



206 

In einem bett beswungen 

Da sprach ich sie an die fart 

Das Kindelin was so zart 

Von unser beyder mynneo das stro surieben wartt. 

De mane cum surrexit 
Caput Crinale texit 
Quod prius bene pexlt 
Ac si nesciret ludum reneris 

Des andern morgens zware 

8atz ein krents ebn uff ir hare 

Auch die yil clare 

Als ir die mynne nie wer« worden chunt 

Tandem mater experta 
De nostro ludo certa 
Mater deridcns serta 
Imprecabatur anni tenuls 

Die mutter setz ir synne 

Darnach sy des inne 

Von unszer beider mynne 

Und sy begund die tochter straffen da 

Dicensque« omarit 

»Crinale roseo 

»More virgineo 

»Cum iam sis suberrata culo femineo. 

Sie sprach, wer heiszt dich tragen 
'ISin iungfreulich wat ') 

2) wat^Qewtfid« Kleid. 



SI07 



£sz ist ein missetat 

Ich weisz wol das ein ichriber by dir gelegen hat 

Mater tecum iam itare 
Nolo tunc numerare 
Sed volo portare 
Id quod prius portaTimut 

Mutter ich wil dir sagen 
Mit dir wil ich nicht pagen ') 
Ich will den bortten tragen 
Den ich vor malz getragen han 

Est rusticus in villa 
Qui credit ^od sim illa 
Gasta pridem ancilla 
Quamvis hac decus fecim)AS 

Ich hab mich wol entsprungen 

Mit einem Schriberiungen 

Damit ist mir gelungen 

Der buwer weisz nicht wasz ich hab geton 

Hunc inazinabo ^) 

Pulchris coloribus 

Electis floribus 

Non credit me strupatam *) poslerioribus 



3) pagen, streiten. 

4) vielleicht von dem Wort Asinata^ eine Eselsladung (S. Du Can^e) 
abzuleiten. 

5) Stropiatus , mancus. (Du Gange). 



208 

Ben wil ich betriegen 

Mit hubscher clugheltl 

Ich weisx mich also gemeit ^ 

Als ich het nie gemynnet des ftwur der biier ein eit 

III. 

Von dem Concilio zu Costentz von 

herren. 

JIn den iaren da man salt 

Das Ihesus ifvas worden alt 

XV iar und yierhundert 

Alle die weit das rerwundert 

Zu Gostenz in dem concilio 

Von Konig Wentzelao RexBohemie 

Der Konig in Behem ist 

Und zu einem Narren worden ist 

Ketzer, narren, stnt sin rait 

Die sant er dar in ein ambasiat 

Aller der Welt ist worden huntt Rex Romanomm 

Der stritpar her honig Sigmuntt 

Der durch sin dogent schon 

Besitzet dez romischen richesz krön 

£r ist bewert des keiszers rieh 

Sin macht übet Tvunderlich 

Sins richis lowc der griezet ^) 

Sin adeler das zürnet ^) 

Zu 



wrti 



6) gemeit, arti^, lachend» heiter , (anbefangen). 
4) griezeji , verwimden , zerAeiscIi«». 
2) xurnen, streiten. 



» 209 

Zu machen in der crfstenheit 
Der dryber bebst ein einickeit 

« 

Sin rieh und auch sin leben 
Wil er dar umb geben 

Die fursten hatten einen mutt Serri nequitiae 

Das ducht den tüfel also gutt 
Dem rechten waren sie gehas» 
Aber Got der stercker was 
Vor dem der weit wiszlieit 
Ist gar und gantz ein torheit 

Babist Johan wo ist diu golt Job.annnei papa 

Das hertzog friderich nam zu solt 
Das er dich solt geleiden 
Du hast verlorn ■ die selbe sum 
Din syn din ere sint worden tum 
HertKOg friderich dir das drawt 
Das ir sint bede der eren beraubt 
Wo bettest du das vor einem jare gelaubt 
Durch geltes willen bernhart Marchio Badens is 
Von Baden dez ein hilffer wart 
Ich fuchte er sy in schulden 
Und müsz es helffeu dulden 

Bischoff hans von Ment« Episcopus Mogun* 

Der nam ein presentz Jt i n u 6 

Und hub sich von Gostentz 
Im wartt we da er wolt 
Als ein hunt der da hinclien wult 
Der hincket wan er wil 
Böser ducke kan er vil 
Ach du vergifftig slange 
Wie gclept du ye so lange 
Du biat dinem stiiFt 
Ein rechte dodes vergifft 
grattff. 8frc^il> III. Z^. O 



210 ' 

Du wüste hülfTe der mlssettt 

Aller laster an dir statt 

Dins namen unwirdig bist 

Ein yerlieufrer des antichrist 

Johannes ist din name 

Jehenna ist der flamme 

Den dir der tüfel hat bereit 

Mit dinen gesellen in ewiclieit 

Alle boszheit wert ein zil 

Als lange als es got yerhengen wil 

Babist iohan spräche besunder Johannes pap 

Vor allen dingen hat mich wunder 

Das der pfaltzgrare by rine 

Te als gedorstig ^) dorste sine 

Das er sich alleine ' 

Weder alle weit gemeine 

Undcr want zu streben 

Grcgorium nit zu begeben 

Dan mit eins concilii rait 

Als das got geordent hat 

Der den sin nit entlait. 

Der hoch gelopte fiirste hertzog ludwig 

Den nach dem rechten durste 

Der hat wol bewert 

Sinen ernst mit dem swert 

Dem honig und auch dem concilio 

Das sint die Gregoriani fro 

Von naturen er nit hait 

An nu lieinerley missctat 

Sin hertz underwisz i 

Was da glüchlich müg gesin 



9) gf^dvktiüg, VIT wegen. 



211 



Er belt d^ rechten warheit 

Ein liebheber der pfafTheit 

Er ist an alle melde ^) 

Gut beschere im selde ') 

Ein guttes ende durch sinen namen 

Das das geschehe sprechent Amen. 



Metra de principibus. 

Anno Milleno C quatuor et secundum XV 
B o h e m i e regem quem noTimus infatuatum 
Expertem dicimus nunc impropria quoque litare 
Rex delectaris Sigmunde consociari 
Tu triumphari prae caeteris ^) culmen fari 
Habet tamen mentes, hunc postergare ^) studentes 
O Papa Johannes cur dabas , stimulatus eris 
Bäte ^ perverteris %ic honore nuUo frueris. 
Lues et merito duci Domino Friderico 
De Baden iure castra m a ^ c h i o pugnere quaerit 
Venenosa anguis praesulq^e Maguntinus' 
Sordida fex sceleris yitlo nuUo careris 
Johannes dictus sed Jehenne crucieris 
Princeps egregius palatinus dux Ludewicus 
Expertus ensi concllio Gonstanciensi, 



4) melde , Verrath. 

5) selde , Glückseligkeit. 

1) (debes) 

2) Postergare, posthabere , contemnere , negligefe» Du 'Gang«. 

S) B a t u s ein Kahn, Bate4u (Du Gange). Vielleicht ein« Anspielung 
auf da» Schiftein Petri. 



212 

Nature cursuf nil prari contulit Uli 
Natus cor sit eius ad prospera cuncta fecundatus 
Tenet hoc Terum fovens clerum quoque iustus 
Z^ma robu8tu8 sceleris ipsc caret 



V. 

Ein tutscher kollender und ist mit dem 
^ ersten der erst mond Jaaud>rias. 

Desnitten ist das Kint 

Dri Honigs sant Er hart, gesind 

Den Stern wiset sie sus *) 

Waren kernen Marcellus, Antboniuft 

Prisca sag Fabian o 

Agnes Vincenten wil ban. Paulus Polycarpen 

Mit gantzen trüwen wil wartten 

Februarius. 

Brigid Maria Blaslus sach 

Agatha Dorothea sprach 

Bat getrülich Scbolastiba daz ym stat 

Valentin lass Yolian sach 

Uff den steinstul sitzen 

Petrus und Mathias 

Die pflegen grosser witzen. 

Martins. 

Mertz und Chünegund Adrian 
Das dornstag ze bat sagen 



1) Sus , sonst. 

2) bat, M.itzen , Vortheil. 



213 



Den lerer Gregorien 
Sal man dennoich fragen 
Gertrud gib herberge gut 
Bcnedicten so wird wol Maria gemut 
Ruprecht lieber linecht habe vor gutt. 

A p r i 1 i 8. 

April unsteter schein 
Ambrosius lian vil latin 
Der Iqrt dich das 
*bu seit Tyburtz volgen bass 

Sich Valerian groisz eilend wir förchtcn tzwig ^) 
Georgen Markus gab endo 
Vital das ^ende. 

M a i u s. 

Pliylippus, daz Krütze ist; sant 

Johannes dienet deme gedanck sye 

Mit gantzen truwen 

Jungfrauw S o p h y 

M e y bringet laub und grass gar snell 

Und rit U r b a n uff den groszen iarmarkt ^) 

Kegen Petronell. 

Juni u ft< 

Hilff getruwer E r a s m e * 

Üsz groszer armut 

Wir danchen Prim wasz er uns gnttes dut 
Vit sich hebz ein groszer strit 
Bezwinget zu fryel 



S) Zvrieg , zwierig doppelt. 

4) Anspielung auf das Urbansreuten/ f. Waldan Beittitge znr 
Geschichte Nttniber^s XI« 9^. 



214 

Johannes tcuf!1t henselen me 
SlafT sprach Petrus Paule« 

Julius. 

Sprich process daz Ulrich 

SiK feyl Kylian gclich 

Dariimb ^vil M argred senden 

hotten zu Alexen 

Arnolphcs sprach ku fraw Magdalcn 

sa^e Cr i s tin 

Jacob wolle er mir truwen by sin. 

A u g u s t u 6. 

Peter CristofTel Stefffn 

Konig Oswalt sich Äff ran an 

By Laurentz und sant Tp eilten stan 

Maria du solt unsz geweren 

Bernhard dient Tymotheo gern 

Bartholomee du solt leren 

Augustin zu gutem keren. 

September* 

Egidius drinch win und bitte die 

Jungfrau Mari 

Daz uns die hohe des crutzes die scheync 

Herre Laniprecht du sage 

Sancte M attheus zu saltzburg Ruprecht frage 

Wie Behemen Wentzelaus Michel clag 

In Festum sancti Jcronimi« 

O c t o b e r. 

Tu st an du hast Francissen tniwelich gegangen 
Marcus du heisft bundig prangen 



/ 



215 



Osterrich Golman hat erhangeai 
Galle bleib Lucas scbrib 
Die Ursula zu kollen bevangen 
Das sol schreiten Symon Judas 
Regeuspurg Wol ff gangen. 

November. 

Heilige allegemein 

Las usz L e n h a r t der reine 

Und ^ sz BI e r t i n 

Mit B r i c c i o die gans alleine 

O Thoma mit Elizabeht 

Schauwe wir mucszen no steen 

Katherin Cunrad frag nach sante Andrce» 

December. 

Elogius hilff bietten Barbaram 
^ Daz Niclaus uns Marien genade bitte 
Zu Yenedige L u c 1 a gncdig lit 
Herre gib unszme lebene frist 
Thoma kundz uns geboren Crist 
Steffan Johannes Thomas frund ist 
Silvester papa propera 



VI. 

Passio secundum curiam romanam. 



P 



assio in curia romana secundum aurum et argcntum. 
In iUo turbinci di'xit Dominus Papa Gardinalibus suis. 

Cum yenerit filius hominis ad sedem Maiestatis sud 

vere dicite ei. 
iiAmice ad quod yenisti.« 



216 

At ille diu moraiid et nihil dän« eiicite eum foras ti 

tenebra« exteriores. 
Cardinales vero dixerunt. 

^Dotninc quid faciamus ut pecunias possideamus ? <( 
I>otiiimis Papa vero dixit 
Quomodo legis ^ vero est scriptum »Dilige aurum et 

»argentum ex toto cordo tuo et divitcm sicut te 

^ipsum , et hoc fai itc in mcain commemorationein 

»et vivetis in etemum.* 
Tunc yenit pauper clericus qui oppressus fuerat a sao 

episcopo et claroavit voce magna, dicens. 
Miscremini mei, vos saltem ostiarii Domini pape, qnia 

manus paupertatis tctigit nie , et pclo ut subvenia« 

tur paupcrtati mee et miserie* 
At illi di?:erunt« 

Quid ad nos paupertas tud, tecum sit in pcrditionem« 
Tunc pauper clericus ivit ad forum, vendidit gladium 

pileum et capucium. Frimo dedit Gardinalibus ^ 

ftecundo ministris, tercio vero ostiariis. 
At illl^dixerunt. v£t quid hec inter tantos, et eiecemnt 

eum foras* 
Non post multum rero temporis venit dives Episcopus 

impinguatus et letatus qui homicidium fecerat, et 

cum eo turba multa 
Gardinales vero audientes et voce mdgna clamantea 

^ Advcnisti dcsiderabilis quem exspectabamus in bursis 

nostris« « 
Tunc dives vero Episcopus dedit ipsis copiam auri et 

argen ti 
Cardinales vero dixerunt ! Hie homo vcrc iust^s et 

sanctus est 
Dominus papa vero dixit : Amice ascende snperius et 

Crit tibi melius. 



217 

Sic liomo salvafus csf in <lie illa. ITndc crunt tlivites 

primi et pauperes novissirni. 
Unde quantum habes tantum valcs. Si non habes nqn 

vales. ünde versus. 
Proficis in nichilo dum venis absquc dativo. 

VII. 

Eyn lietlin. 

JO ur all disz weit liebt mir eyn bild 

Dem bin ich froind und es mir wild 

Mocht ich gmirs lieblich machen zam 

Das ir wurde ir hcrtz gemein 

Das sie mir buct ein fiuntlich wort 

So het ich menschen stym nie gehört 

Die myn so gantz gar gewaltig wesen liiind 

Mich zwinget ein lieblich bild darzu 

Was ich frolich verpurgen zu 

Das dun ich alles in solicher gemein 

Wan sie mir liebt yor allen gemeinlichen 

Und gedar ir das sagen nicht 

Ich flicht sy schetz myn red für nicht 

Und bin bekrenhet in lieb alle stund 

Ich han sy erweit in rechter kür 

Die ich deglich in herzen spür 

Mit gantzcm Aiesz mein ichs an ende 

Die ich in lieber sach erkcn ' 

So will ich harren uf gnad 

Als lang bisz ich mufz werden müd 

Ob sye mir swur ein lieblichen bundt. 



218 

VIII. 

Eyii suberlich lyetlin, 

V Y ist du es recht liebes freuwlin zart 
Wie aller ivunsch gantz an dir lit 
Ich mein dins glichen ny geboren wart 
Dort her so lang seyt adams zyt 
Noch niemer mer geboren >virt 
Dy so recht schön sy geformieret 
Ir lieb mit clarheit ist hezieret 
Des mag ir gut wol freuwen sich. 

Das mir erfreuwet als myn gemuet 
Und lieblich und ifvescn kan 
Mit ^) gebaren mit schön mit aller gut 
Es gesach diu geiich halt nie Iiein man 
Wart ye Itein mensch umb schön geert 
Des werst du tusent stund wol wert 
Din schön hat sich an dir gemert 
Nieman kan toI loben dich. 

Ich weisz nit wie ich dich inne pring 
Das mir kein mensch ny lieber wart 
Te doch nert myn hertz dir gut geding 
W^ie ich dich solt frölich sehen an 
Und erzelcn myn stette trw 
Dy ich dfr teglich trag an rw 
Den lieb in lieb dye ist so nü 
Drut *) frauw des lasz genyesen mich. 



1) Gebar . Gelv.ihrde. 

2) di'ut, traute« tUeurey werth«. 



219 



IX. 

Eyn ander suberlich lytlin. 

JL/as weder hat verlierl sich • 

Das spür ich an den winden 

Ich wand ich het geselle mich 

Do ich \il freude finden 

Nu weis» ich leider wi^ ym ist 

Die sonne ist undcrgangen 

Esz *) reget mir zu aller frist 

Dar ymme mir S}nne und mut gebrisl 

Und lebe doch eins gedingen. ^) 

Ein blümlein zart und ytel fin 

Ist myns hertzen oiF enthalten 

In grün schwarz rot es mir erschein 

Min trost myn hört ist myn allerliebstes ein 

HilfF mir mit truwen alten. 

Ich hat mir selber uszerwelt 
Zu tröste in mynem hertzen 
Ein felchlin das mir wol gefeit 
Über aller falchen dertzen ^) 
Das müst ich widder fliegen lan 
Mit angcstrichter schellen 
Esz wold sich wol gemuset han 
Wolt esz zu mynem luder stan 
So werren wir gutt gesellen. 



1) regen , regnen. 

2) gedinge, Hofnung, Zutrauen. 

S) ein technisclier Ausdruck der Falknerey. scheint ein Falken- 
MJjinclien zu bedeuten, conf. Schrz.^ terze u. Valkenterz« 
Brajj ur VI. Abtheil. II. 184. 



220 

Glück ist *) Ken\yel als man do spricht 

Des han ich ein gutz« gedinge 

Min hoiTeiiuiig und myn gute zuvoraiecht 

Die sollen mich zu freuden bringen 

Sit nicmant lieb an leid en hat ^ 

Wesz solt ich den genieszen 

Min hertz in groszem unmut stat 

Bis sich das weder nieder lat 

Der zyt. ^) geret mich scre verdrieszen. 

Ein blümlein zart und jtel fin 

Ist m^ns hertzenoff enthalten 

In grün swartz rot es mir erschein 

Min trost myn hört ist myn allerliebstes ein 

HilfiT mir mit truwen alten» 

X. 

Eyn suberlich lytlin. 

iVlich frauwz daz ich niemant sag 

Ir wiplich gut 
Git mir gemut 

Und licbz mir von tage zu dage 
Dugend adel und auch erc « 
Das lyt an dir mit guter lere 
Zu dir ich all myn synne kere 
Und ich doch nit reden gedar 
Ob du nit selber merken Tvilt 
Das kömpt Ton rechter liebe dar 
Darumb ich swig uff genaden zil- 



4) senvirel, sinwel, nind. 
5) gercii » begehren , verlangen. 



221 



Sende mir dinen gnaden graß« 
Gein disem guden nuwen iar 
So wlrt mir sonders druren basz 
Und gewint myn unmut urlob zwar. 

Als din gebiet ist mir leid 
Das haU ich fest 
Durch alles best 
Das din hertz nit anders findet 
Kein zwifel ich ron dir nit Ijd 
Was dir misfelt zwar ich das myd 
Und sorg auch klein uff niemantz njä 
Gewaltig bistu der Sinne mjn 
Nach dir yerseuket mich eilend 
Lihe mir ein drost des Herzen din 
Damit ich als myn liden wend. 

Lieplicher schien was ich gedenck 

Ah unser lieb 

Myn leyt vertrib 

Das schafft das ich von dir nit wenck 

Din wurdickeit din angesiecht 

Das ist frend und anders nit 

Darzu hab ich myn truw verpflicht 

Soll ich so fil glückes hau 

Das dir myn hertz wurde bekant 

So würde myn elend hin gedan 

Des sy din edele genad der mait. 



222 

XL 

Ein suberlich lyetlin, 

xch schickt den liebsten gesellen myn 
Zwene hunde han \>olle zu iagen sin 
Wer da by unTerdrbssen ist 
Willigis hertze und stetigen mut 
Die hunde sint wol zu iagen gut^ 
Wo du mit hut Vorsorgen bist 
Vor binde mit druw yor hie und dort 
Hebe selbe ane das beste ort 
Lose ydermann mit siner Wort 
Vil hunde ft<auwz widerbellen. 

Juch dar mit mut gar 

Bifz unverzagt 

Wil hait manigen hirtzen eriaget 

Glücke und heile sy dir bedaget 

Freude mufz dir din Hörn erschellen. 

Ye edeler diere ye wilder sin 

Es wencket her und wenket hin 

Das lafz dich' nit erschrecken 

Sprich ane din eygen willickeit « 

Bist du zu iagen eme bereit 

Es laufFt dir zu der hecken. 

Hast du willige hunde by dir 
Die lasz nit wenden din begir 
Ein einiger hunt hebt wol ein diore 
Hat er gut iagegcsellen 

I 

Der falschen rede ist leider fiele 



223 



Welcli gut geselle den folgen wil 
Der ist am mut Terdorbea 
Nu folge ailcinc diu8 hertzen rat 
Williger mut mit frier dat 
Hat manige brysz erworben. 

Nit bessers raits ich micb rorstan 
Bis£ willig stede habe guten wan 
Von hertzen lust solt du nit lan 
Wilt du das di erlin feilen. 



XII. 

Eyn suberlich lytlin. Suchensynne. 

JZiin junger knabc ane argen pin ^) 

Der bat ein iunges töchterlin 

Er sprach und wilt du werden myn 

So lasz uns liebe versuchen 

Das töchterlin sprach wo wilt hin 
War stet dir hertz mut und der sin 
Du siehest wol das ich ein dirlin bin * 
Die wisen werdent uns fluchen 

Das töchterlin sprach , suche dir ein wise frauwe 
Die dir rat und lere kunne geben 
Zu gutter ere das fuget dir eben 
Das radc ich dir mynneclichs leben 
Lasz dich in eren schauwen 



1) Pein, Schmer tz. 



224 

Der Knabe sprach ane argen weu^ 
Die ich so lange gesuchet han 
Der ^vil ich >\esen uiidcrlan 
Des halt mich liep in hertzen 



Ob ich an dich begeren wolde 
Anders dan ich biliich soide 
So >virt mir iungfrauwe numer holt 
Din ere vertribet smertzen. 

Da sie das borte das er woldc blibon stedc 
Sie sprach verstaut ein ding an mir 
IVolt ich so vil gebieden dir 
Ge'wer mich nit halt din zir 
Hut dich vor missctcdeu 

Vi manig frauwe hat den mut 
Irme diuer sie gcbiettcn tut 
Far über mere vertzer din gut 
Uerynn noch acht sie sin deine. 

Vil mannig frauwc den sieden hat 
Sic gebut irme diener fru und spat 
Renne berg und dale das ist myn rat 
Da hy ich keine truwe meyue. 

O lieber Kntibe lafz die Thorheit bliben. 

Rennestu brügk bcrg und dal 

Wirt dir ein ungefüger fal 

Ist ii din ernst ez ist myn schult 

Ich kann den »cchscl trieben. 

Wcirc 



225 



Werre aber das dir leit geftcHee 
By fiendeu da man manheit sehe 
W'isz das ich dich nummer yersmacht 
Mit truhen in dem hertzen 

Habe got lieb sprich frauwen wöl 
Bisz freudig da man billich sol 
Ich wil dich machen Freuden rel 
Mit, truwen ane smertzen 

Suchensynne der musz die iungen kinde prisen 
Der knabe was iung, iung was die maget 
Eins riet dem andern wirdekeit 
Wer solich liebe in hertzen treit 
Dem wil got freude bewisen 



XIII. 

Eyn suberlich hübscher höfficlicher Spruch 
von eyiiem priester und von eyner 
frauwen wie eyns weder das ander 
sprach. 

JLch quam uff ein ^) anger wide 

In der liebsten sommerzyt 

Ich horte eynen wonnen werden stryt 

Von priestern und von frauwen 

Das wip das sprach in wirdekeit 
Er ist über dir der uns hat bereit 



1) Anger, Wiese, Feld. 

graatf, Slr<pil> III. it^. "^ 



226 

Das ziehe ich an die hoeste meit 
Got wolde ir wirde schauiren 

Ich bin ein Ursprung des liuschlichen glauben * 
Du hast din wirde von mir gar 
Die s^Ycbet hoch als der adelar 
By gode über der engel schar 
Der w'il ich dich berauben. 

Der priester sprach das mag nit sin 
Min iwirde swebet über der wirde din 
Rech als der claren sonnen schin 
Swebet ob dem liechten morgen 

Ich gebe die tauffe ich gebe die ee 
Da von so han ich i/virde mee 
Ich bringe die sele usz iamers wec 
Ich musz die ipverlt besorgen 

Der hoeste got der gibt sich in myn hende 
Der sich an dem krutze hat genjgen 
Den sehe ich lebendig vor mir ligen 
Wie mÖcht ein wjp mir angesiegen 
Susi stet ir wirde eilende. 

Die frauwe sprach zu dieser stunt 
Du nymmest das brot da got in kömpt 
W}plich wirde in hcrtzen grünt 
Drug fleisch und blut die beide 

Sie trug got geist und menschen zart 
Gcplautzet in irs hcrtzen gart 
Des n\c kein priester wirdig wart 
Wip trug die äugen weide 



227 



Menschliche ') rurt die magef got tunder tmertzen 

Sie hat geteilt die gotheit eben 

In dry personen ane wieder streben 

Davon wirt dir din wirde gegeben 

Usz wibes ^) brest Ton hertsen 

Der priester sprach gar sunder no% 
Ich teyl zu try das hymmelbröt 
Das got «inen liebsten iüngern bot 
Da er sich wolde scheiden. 



\ 



Ich bin ein schenke des wassers sart 
Das an dem cTUtze erworben wart 
Mit iamer und mit siegen hart ' 
Der. tranck der halff uns beiden 

O'wip du macht mjner wirdikeit nit geliehen 
Min spise durch alle hymmel gat 
Der mich und dich gebildet hat 
Der selbe in mynen hcnden stat 
Schon kan er zu mir slichen 

Das wip das sprach sage an ku frommen 
Von wem ist dir din lip genommen 
Er sprach Ton wiben bin ich kommen 
Das bewer ich mit den wisen 

Trotz das kein spise gespro<ihen sy 
Wiplich f nicht die sy daby 
Ich trage über uch die hoeste ^) kry 
In gottes paradise 

2) ruren, beweffen. 

8) brest , Mangel , Gebrechen. 

4) kry, die Losung;, das Feldgeschrey , (P^oU.*^ 

?5i <2. 



228 



O Suchensynne den lirieg solt du verricbten 
£ hymmcl und erde ye wart getiefte 
"Wip was by gotte mit angesiebte 
Und ob unsz pristerscbafft yerricbte 
Ewigen flucb zu nicbte 



Eyn suberlich fyn lietlin. 

Ocbauwet an die wonneclicbe sat 
Wie scböne die got gebildet bat 
I7sz der nature Kammer gat 
Frücbt und alle creature. 

Zwar die nature bat die gewalt 
Das sie brenget die blumen mannigfalt 
Was ee zu trüren was gestalt 
Dem gibt sie freude zu stüre 

Scbauwet an die bäume wie scbonc die sint gezieret 
O Itan micb nyman gewisen dar 
Do icb des melers werde gewar 
Des pinsel lieplich wol gevar ^) 
Berg und dal florieret 

Da spracb der fin geselle myn 
Ane got kein meler mag gesin 
Der alle Ding durchlucbtet fln 
Habe so zärtlichen gebildet 



1) gcvar, gefarbet, gebildet. 
/ 



229 



Zu gode gelich ich rcync wip 
In der sich bildet menschen lip 
Sie wirkent frucht durch leyt verdrip 
Die nyemant in vergildet. 

* 

Ein maier malet ein bilde das kan nite kosen 
So malet ein wyp lieplich zart 
Frucht in irs herzen gart 
Die vor Vvandel ist bewart 
Ich dancke der eren rosen. 

An fuige ich lob der wirdeÜeit 
Du hochgegürtes eren cleit 
Das got selber wart angeleit 
In der wolde er sich nuwen. 

Man findet leider frauwen und man 
Der got nicht recht erkennen kän 
Ir luden da gedenket an 
Laszt uch den zwifel ru>Yen» 

Üwer schrifTt saget sie habe den meler funden 
Der uch vor lange hat geseit 
Min färbe wirt lieplich usz geleit 
Wan uwer gewalt grosz und breit 
Ist svyamlich gar verschwunden. 
• 

Ir luden mercket ane argen wan 

Wie fraget Moyses ane abelan "• 

Was uch got zu Hebe habe g^n 

In allen guten Dingen. 



230 

Wer half neb dicke usz grosser not 
Wer spisete uch mit dem hymmel brot 
Wer was der der uch verbot 
Das uch mochte schaden bringen 

• 

Das wa^ got selber an dem hastu gebrochen 
Und an dem rechten herren din \ 

Das lebest du noch hüte ii| iamers pin 
Und must auch gotes gefangen sin 
Das wart dir ee Tersprochen* 

Der luden tempel der was gross 
£ Crist sinen tempel ufTslosz 
Do war der din an freuden bloss 
£r steht noth hüte eilende. 

Mercke iudischeit was- ich dir sage 
Du gelaubest das got alle ding yermage 
Und glaubest des nit das bringet dir clage 
Das ein edel iungfrauwe behende 

Wart gotes mutter und sin melerynne 
Sie hat den tempel schone bereit 
Da von ir David hat geseit 
O Suche nsynne die wirdekeit 
Saget und die wäre mynne. 



XV. 

Eyn suberlich lytlilin* Suchensynne. 



Di 



ie schrifFt die saget ^ habe erkotü 
Die seien die sin ewiclith verlorn 



2.31 



AVe ymc das er ye wärt ^ebom 
l)er ir sali eyne -werden 

Sie spricht es sy grosz« inissetad 
Der umb gute fruwe und spat 
Den rechten herrei^ sin yerrad 
Der ist verflucht hie uff der erden 

I 

Und der sin betgenoszen ermort ane schult 
Und wer ym selber tut den tot 
Der wirt vor gode dort schamerod 
Die *) suche *) verluset sine hjulde 

Mercl(e selig wip ane argen wan 
Die dry hat din Hp getan 
Als balde du wirdest dyner eren an. 
Das saltu mir glauben 

Als bald ein wip verluset irer eren bort 
Die hat iren bygenoszen ie ermo#t 
In freuden sicher hie und dort 
Sie tut sin ere berauben. 

Als bald ein wip verluset yr wipliob ere 
Kein truwe sie me gewinnen k^n 
Sie ^) acht yren manne des lebens an 
Des hat sie gewonnen einen argen w^in 
Das sie yne verred so sere 

Als bald ein -wip gebricht gottes gebot 
Die {^ibt sich selber in den tot 

1) suche , Seuche , Krankheit , Gebrechen 

2) verlusen , verlieren, verscherzen 

9) des lebens anachteu, nach dem LeUQi\ «x.Ci\\.««u 






232 \ 

Und Wirt yr sele dort schammerod 
Und musz e\Aige freudc vermyden 

Ach wip wie w5rstu so gar unwert 
Got und die werlt dln liitzel ^) gert 
Und leszestu der schänden swert 
Durch liebe din hertse yersn^den 

Du wirdest ein hinderworff reyner frauwenzucht 
Als balde din ere wirt zutraut 
Din uame zu widdewe wirt genant 
Din Kind zu weisen werden erkant 
Zu elende werden dyne frucht 

Mich wundert wan ich top uch stan 
Und hat uwer keyne die sache getan 
Wie mag sie in Freuden han 
Sie musz ir doch gedencken« 

Zwar din gesanok der meynet mich 
Wip wiltu recht bedencken dich 
Durch falsche liebe din truwe nit brich 
So kan dich nyemant krencken 

Zwar Suchensynne swert einen eyt 

Got und der rcynen iungfrauwen 

Und sollt ich leben dusent iare 

So gediecht ich nummer mere 

Als herte al^ ich han getan 

Den wiben an ir ere 

Aber doch so git ein 8ollc)i gedieht • 

Eyme biederben wibe lere 

O reyne frucht lasz dich in eren schauwen. 

4) lutzel, wenig 



233 



XVI. 

Eyn suberlich lytlin. 

Xch ging durch lust in eynen iivalt 
leb fant eynen birsz gar wol gestalt 
Der 8tunt über eynem bornen kalt 
Und freuwete sich in hertzen 

Ich wene liein ieger leben mag 
Der mir mynen stoltzen lib eriag 
Vier füsze bringen mich von cla^ 
r(fyemant mir bringet smertzcn 

Da hetzete der ieger mit sinen edelen hundeil. 
Do name der hirtze der hunde war 
Er reckete durch lust sin oren dar 
Da sleich der ieger heymlichen dar 
Und scliosz den hirsz zu stunden 

DcT hirsz gedacht ane argen wan 
Des ich mich lange getröstet han 
Dar umb musz ich myn leben lan 
Sust mocht ich lenger alden 

Dem hirsz glichet ein iunges wip 
Die spricht sie trage eynen steden lip 
Er lebet nit der myn ere vertrip 
Ich wil myn truwe behalten 

Es wenet manig wip sie trage eyn stedes gemüte 
Sie spricht lasz rumen diesen man 
Lasz hören was er rumes hau 



234 

Et stet ir werlich übel an 
Sie Icrencltet wibes gute 

O wip lass diu oren rumcn sin 
Gedenclte bringent dir iamers pin. 
Man findet licht ein wörtelio 
Das din ere tut krenken 

Die rede erhörte ein wibes clage 
Die gern oren rumens hevmlich plage 
Sie sprach din gcdiechte yerbieden mag 
Wirtschafft und alle gute gedcncke 

Sal nit eyn wip mit gesten heimlich kcscn 
Do sprach ich frauwe yves get dleh not 
Min gediecht dir kein freude nye verbot 
Wirdestu aber doch mit schänden rot 
Dich fluhet der eren rosen 

Ir bidderbe wip mercket was ich meyne 
Gedencket an stahel und an steync 
Man cloppet als lange lieplich und reyne 
Bisz sich cyne flamme entzündet 

Man wirbet als lange durch lieb durch leyt 
BisK man die ere din verieit 
Ich han dirs yil und dicke gescit 
Hut dich Tor heubtsunden 

Wie dich der ieger durch die strüchc feile 

Der ieger das ist arger list 

Der dich schuszet durch diner eren brüst 

Oren rumcn das ist nit umb süst 

Davon saltu lauiTcu snelle 



235 



Ob ixn ere^ümcn piit eren, vrev 
Zusehen zweyeirjline alles gevere 
So mercket ein fremder dieser mere 
Und dut yme falsche gedenchen 

Wie wol das wip ir oren kah 
Gereck^n dar eyme frömden man 
Fluhe sie dann in zyt Ton dann 
So mocht ez nyemand krencken 

O Suchensynne gib frauwen rechte lere 

Wiltu huszere mit eren han 

So saltu semlich orerumen lan ^ 

So ^irt dir gentzlich undertan 

Gottes hulde und din husz ere. 



XVII. 

Eyn ander suberlich lytlin. 

In eyme morgen das geschach 
Das ich die ,sonne ufFbrechen sach 
Das hert2r zu dem gemüte sprach 
Yar usz durch abentüre 

In myi^em fryen muth ich quam 

Durch eynen walt durch eynen *) tham 

Frölich fand ich den anger stam 

Schone mit des meyen stüre ^) * 



1) Tham , Damm. 

2) Stttre, HlUfe, Stütze. 



236 

Mani^ edel blume swang sicli gegen die sonnen 
Sin obdacb was fin grünes grasz 
Dar undcr ein re; ne iungfrauwe sasz 
Über eyme killen bomen 

Die iungfrauwe fragete micb da zu bant 
Sage mir an wie bistu genant 
S u G h e n i y n n e bin ich bekant 
Zu lobe ( den rejnen wiben 

Die iungfrauwe sprach ane argen wan 
^Min hertz dir gar wenig gudes gan 
Ach Got was haben wir dir zu leyde getan 
Das du uns wilt yerdriben 

Du lobest die frauwen vor allen iungfrauwen bildt 
Da Ton so trüret das leben myn 
Und weisz doch wol das hertze din 
Das nit beszers mag gesin 
Wann reyner iungfrauen bilde 

Ich sprach iungfrauwe ane argen wan 
Das soUent ihr von dem hertzen lan 
Die wile ich das leben han 
So will ich von uch singen 

I 

Eyn,reyne iungfrauwe die sich vor falsch bchut 

Gelich ich der werden rosen blut 
Die gein der sonnen ufftringen dut 
Got lasz uns wol gelingen 

Gar unbeflechet ir hele ir mund und ir brüste 
Ir reiner lip ist wol bc^art 



237 

Recht als ein edele rose zart 
Die sich zeiget nach lieber art 
I>er werlt zu eyme gelüste 

Ich sprach iungfrauwcMurch leit Tcrtriep 
Sal ich nicht loben ein reynes wip 
Die mit züchten zieret iren lip 
Des soUent ir mich bewisen] 

Die iungfrauwe sprach ofF mynen eyt 

(Hier hat der Schreiber die ferneren Verse vermuth- 
lich aus Nachläfsigheit ausgelassen mit der fol- 
genden Zeile dieses Blattes fangt das nächstfol- 
gende Lied an). 



XVII T. 

Eyn ander suberlich hoffelich lytlin von 

frauwen. 

Jälmechtiger zarter suszer got 
Kunde ich behalten din gebot 
Das ich der werlde icht würde zu spot 
Vor uszerwelten frauwen 

So wil |ch singen ane nyt 
Was lobes an reynen wiben lyt 
Er ist selig wem got eyne gyt 
Und mag wol £ro bliben 

• 

In eren borg sal man die zarten setzen 
Sint alle freude von wiben kummet 

\ 



238 

Das duret manicbes hertzen grünt 
Ir zarter suszer zucker munt 
Kan hertzeleit ergetzen. 

Wüste eyn wip ir wirdekeit eben 
Als ir got selber hat gegeben 
Sie bewarte basz ir iviplicfa leben 
Und möchte wol sünde vermiden 

■r 

Zucht ere und stedekeit 
Wo die dru eyn iungfrauwe treit 
Syt aicher das der orden wirt gecleit 
Frolich wirt ir zu teyle 

Eren wat sal man der zarten snyden 
Ach wie wol eyme v/ihe anstat 
Zucht warheit und reyne tat 
W^o die dru ein frauwe hat 
Die mag wol sunde vermyden 

Freuwc dich wip din name ist ^) breit 
Wo du hast an der eren cleit 
Lob und ere wyrt dir geseit 
Als der wol riechenden rosen 

Eyns reynen wibes angesteckt 
Ir zucht ir ere dar zu gericht 
Die dru got selber hat getickt 
In menschlichem kosen 

Sich freuwet got in allen sincn ^) kören 
Wann er ik* lob höret singen eben 

1) breit , grofs , ausgezeichnet. 

2) Köre« Ausspruch, Entscheidung , Bestimmung. 



239 



Wer frauwen eret dem wil got geben 
Nach dieser freude das ewige leben 
W>p das lob saltu ger^e hören 

£r enwart nye eyn seliger man 
Der reyneh wiben nit gutes gan 
Was haben sie yme zu leide geU|i 
Das er ir ere tut krencken 

Sie sBieret keyser konige sart 
Wip zieret hoher fürsten art 
Wip Tiol rosen liechter gart 
Der freuden vil mag schenckea 

Wip paradisz und lieplich augenweide 
Suchensynne nu lasz nit abe 
Lobe reyne wip bisz in din grabe 
Wol yme der ir eyne zu liebe habe 
Der lasz yme truren leyden 



XIX. 

Eyn ander suberlich lytlin. 

J-VJLich bad ein drut reyne selig wip 
8ie sprach nun lere mynen iungen lip 
Das er schände von eren trib 
Und hoher eren walde ^) 

Ich sprach reynes wip wiltu yolgen mir 
Fünf rede wil ich geben dir 



1) waU«]i| regier «Hl leiraiij auittben. 



240 

Sie sprach dar nach stet myn gir 
Das ich in eren aide 

Zum ersten male verbietten ich dinen füszen 
Das sie dich da hin icht tragen 
Da du von mynnen hörest sagen 
Damitde wirt din ere erslagen 
Hut dich vor falschem grüszen 

Zum andern male ane argen pin 
Verbiete ich den edeln henden din 
Das sie kein gelübde nit nemen yn 
Von falscher mynne gelüst 

Zum drittenmale dun ich dir kunt 
Verbut dyme edeln suszen munt 
Das er icht rede usz hertzen grünt 
Das frauwen krencke yren gelüst 

Zum yierden male verbiete ich dinen augcn 

Das sie nummer blicken dar '^ 

Da man werde sünde und schände gewar 

So dienet dir sere der engel schar 

Des saltu mir gelauben 

Zum fünfften male mercke was ich spür 
Beslusz din oren mit steter dür 
Und lasz die falschen cleffer vor 
Die feischlich um dich vrerben 

Ob um dich wirbet ein falseher man 
So tu ^) sam du es nit hörest an 



2) Sam« eben als \yenn 



S« 



241 



So git dir got den hotten Ion 
Den niemant lian yertribcn 

O Suchensynne rat frauwen je das beste 
Reynes wip wiltii halten gots gebot 
So liebe dich dyme manne und got 
Und tribe usz nyemand dinen spot 
Und halt din hertze in eren feste 



Eyn ander lytlin von eynem Fischer. 

Ich ging durch lust als mancher tut 
In des riehen meyen bluet 
Ich fand eynen fischer der da wuet *) 
In wilden wages flut 

Ich sprach fischer sage mir eben 
Wie hat dir got dyne spise gegeben 
£p sprach die wile ich han das leben 
Got git mir fischen wohlgemute 

Ich wirfF myn ruse ^) ufF wan uff liebes gelinge 
Eyn iglicher fischer fischet nach wan 
Zwar es2 musz an glücke stan 
Jedoch wil ich nit abelan 
Ich wil nach freuden ringen 



1) wuet, wadete. 

2) ruse, Reufse, Fischkorb. 



dranff. Slr^/b III. Z^. £>. 



242 

Mercke wie der fische nature Lat 
Das er die waren flüsze lat 
Und gern in die rusen gat 
Des musz er iamer lldeu 

Er siecht vor yme das löchelin 
Da er hat gern geswomen }u 
Herwiedtr das mag nit sin 
Des musz er frcude vermyden 

Nu rat an wem ich den fischer glfch 
Der fischer ist e\n listig man 
Der umb ein wip wol werben kan 
Und gelinget yme wol daran 
So han er naher slicheu 

Der wag ist wyp dins hcrtzen grund 

So ist die ruse din wort und auch din munt 

Bcheldestu die in kurtzer stund 

So bistu frauwe din e}gcn 

Kommestu aber in sins hertzcn chrin ^) 
So bistu sin und nummer din 
Wip uszerwelte keyserin 
Lasz dich nyemant feigen ^} 

Was sal eyn wip die nit mag eron bchaldea 
Du habe den lieb ich raden dir eben 
Der dir mit eren sy gegeben 
Wiltu nach fremdem willen leben 
Du wirdest mit schänden aldcn 



S) sein in, Scliranck 

4) vaig<ui, feiijeu, tudten^ zerstOreu 



343^ 



Mich bad ejn wip mit wörten sere 
Sie sprach durch aller frauwen ere 
Gib mir rat und din getruwe lere 
Wie ich werde falschheit ynnen 

« 

Ich sprach merclte wie ein Burger tut 
Kaufft er ein husz umb eygen gut 
£r leszet lieyn gemach er schauwe sin hut *^) 
Ob er icht möge yerbrennen 

Also durch schauAve eynen man 

Bestelle als du yne wollest gewern 

"Wil er dan falscher liebe begern 

So lasz dich wip ein bessers leren 

So yehestu schellie als vogel an der ruten 

£sz ist ein Sprechewort manche zyt 

^ 

Wer alle sin habe den fremden gyt 
Die frunde yme tragen groszen nyt 
Mercke edele creature 

Ergibbestu dich vor myttemtage 
Nu merche eyn fremder was ich dir sage 
Nach myttemtage bringet es dir clage 
Dar umb gib dich nyemant zu stüre 

Ich rat dyr liep als ein yatter lieben liinden 
Heldestu din ere so bislü wert 
Behüt dich yor der schänden swert 
Das hat dich Suchensynne geleimt 
Lasz dich in ercn finden» 



» 



' t 



0) hut , Besichtigung , Vorsicht 



244 

XXL 

Eyn ander suberlich lytlin. 

J-V J-ut geberen dem hertzen myn 

X}nd fruclitig *) bernendes ^) meyen scbin 

Du usz erweite lieyszerln 

Min bertz bat sieb geneiget 

In dyne gewalt gar manigvalt 
Es wart n/e wip so wol gcstalt 
Der icb micb in ir gewalt 
So vestiglicben ban gceyget ^ 

Sage an bertz möcbt dir lebt liebers werden 

Darob lieb durcb lust durcb leyt vertrip 

Was das rcyne drut selig wip 

Neyn spracb myn bertze ir^ zarter lip 

Der liebet mir uff erden 

Es tu mir wol es tu mir we 

So gewinne icb liebers nummer mee ' 

O fruclitig Tiol und clee 

Irfreuwe mir myn gemüte 

leb ban lange gebeitet *) bisz off eyn stunde 
Bysz mir got selber bat bescbert 
Das mich vor *) ungemut ernert 



l)'fruchtig, fruchtbar. -y^^ 

2) bornend , bemend , brennend. (. 

3; ei{fenen , übergeben , widmen. 

4) beiton, erwarten. 

5) unüw-maie, \MderwärtJgk«it, Unglück. 



249 



Und mich tits senden ^) sollen wert 

Und trost usz hertzen gründe 

# 

Ich han gebcitet inaniche stunde 

Vil fromder straszen sin mir Iiunt 

Suche ist geheiszen myn hunt 

Der lange hat gesuchet 

Wie vil er straszen hat usz geriecht 
Npch Ifunde er finden liebers nicht 
Dan wip din zartes angesicht 
Des stet myn hertze geruchet ^) 

Din wiplich güde han mir freuden bringen 

Du sah herwieder wiszen lan 

Ob du mich wollest in hertzen han 

Ich bin dir gentzlich undertan 

Got lasz uns wol- g^ingen • ' 

XXIL 

Ein ander suberlich lytlin. 

■ I * ' 

•Lch lag eyns tags nachtes in eyme gedanck 
Die nachte ducht mich gar zu lan^k 
Min hertze in hoen freuden sangh 
Ein lob von reynen wiben 

Ich sprach got gebe dir guten tag 
Wip du vil erenricher hag *) 
Dyne güde nyemant ergründen mag 
Du hanst leit vertriben 






< ' 



6) sende, traurich, betrübt. 

7) gerucheii, geruhen, wollen , wünfCihcii« 
1) bag, Hecke, Umzäunung. 



I 



246 

O hcrre gib uns den liecbten tag «u ittire 
Das wir mit freuden sehen an 
Die reyne wibe gai^wol getan 
Irfreuwe dich wol gemuter man 
Der edeln crAiture 

Als balde die nacht ein ende hat 
Und das der liechte tag uff gat 
Schöne mit der sonnen ane missetat 
Des freuwet sich myn gemüte 

Das ich in freuden werde bewart 
Sich an den eren riehen hag 
Dar ynne maniche rose edel sart 
Stet in ricMicher ^) blute 

O herre myn nu bisz ein hüter tolicher roten 
Die da heiszcnt reyne wip 
Das icht betrübt werde ir lip 
Almechtiger got yn leit verdrip 
Die früntlich mit yn kosen 

Drut selig wip trage stetickeit 
Und halt din truwe in eren cleit 
Wer dir aber icht anders seyt 
Der mcynet dich nit mit trilwen 

Drut selig wip was wiltu mere 
Wann du heldest diu wiplich ere 
Volge got und din es mannes lere 
Das Wirt dich dort nit ruwen 



2) Ricklich ^ reichlich 



247 



lat franwe diu lob in eren hie erstorben 
So fcrestu dort in freuden gar 
Got nymmet dich in der' engel schar 
Suchensynne nu nym ir war 
Die ere hie habent erworben 



/♦ 



XXIIL 

Eyn ander suberlich lytlia von frauwen, 

xVJLich wundert das eyn selig man 
Mag umtner leyt in hertzen han 
Wan in ein wyp tut sehen an 
Fry vor mysseteden 

Des tages mag yme kein leit gescheea. 
Wann yne an ein zertlich wip tut sehen 
Lachen durch ir äugen brehen ^) 
Mit gantzen truwen stete 

Wyp hoestcfV* hört *) über alle creaturt 
Wip mannes trost vor ungemach 
Wip aller seiden oberdach 
Got selber mit syme munde sprach 
Wip edelc frucht gehüre ^) 

Got selber sprach wer frauwen eret 
Der Wirt alles des gewert 
Des selc und lip ufF erden gert 
Da von so lob ich frauwen 



1) brehen , glAnzen. 

2) hört , Schlitz. 

3) gehiir«, zahmi mild, lieblich, sngenebm) tcVi&'a.. 



248 

Wip sint ^) dyne tugende sint so grote 
So halt dyne truAve in eren sclioss 
Got selber dich zu liebe erliosz 
"Dk er dyne tngent 'wolde schauwen 

Wip hoeste sonne und liechter morgensteme ^ 
Der durchluchtet das hertze mTn 
Wip aller seiden eynedeler schrin » 
Wip hochgeborae lieyserin 
Du clare Hechte lucerne 

XXIV. 

Eyn ander suberlich lytlin. 

X^aup und grasz und alle stem 
Merfische griesz ^) Ican nit begem 
Alles das da lebet kan nit toI eren 
Was tugend lyt an' wibcn 

Wie möchte dann myn eyniger mund 
Durchgründen -wip dyns lobes grünt 
Doch tun ich dir mynen ivillen hunt 
Dyne gute will ich gote sehriben 

Auch sal liein man an reynen wipen nit sünden *) 
Suchensynne lob frauwen reyne 
Aber doch ist yne din lob zu cleyne 
Wip du edeler harfunchelsteine 
Der mannes hertze han enzünden« 



4) sint , sintemal , wenn denn alio. 

i) Griefs, Sani 

2) 6ün«}«n, sündiges 



249 



XXV. 

Eyn suberlich lytlin von grasen gan. 

Uen meyc den wil grasen gan 

Mit eyme iiübschen döchterlin 

Das ist so fin 

Das es git mut 

über mut 

Davon so' liebet sie mir stediglicli 

Wolde sie mich zum gesellen ban 

Die allerliebste greserynne 

Mochte das gesin 

Das neme ich wyt 

Vor alles gut 

Sie ist gut 

Sie ist Mug y sie ist wol getan 

Sie ist aller werlt eyn drösterynne 

Sie swendet ') pin 

Sie ist werlich die iz alles dut 

An gtide fint man yj^n glichen nit 

XXVI. 

I 

Eyn suberlich lytlin von der eriK 

XJer meye ist mir engangen hüre *) 

In die erne stet das hertze myn 
Zu dir myn zartes freuwelin 
Verlangen zwinget sicher mich 



1) swendeii , vermindern , sdiwlndeu machen. ' 
1) hiiire , heuer , in diesem Jalir. ' 



250 

Durch alle din gute gib mir tu stüre 

Mit steter freudc eyn lirentzelin 

£yn blumelin bla in liebstem scbin 

Du Last mich 

Mit frauwe fenus füre entsünt 

Das ich musz sin 

Mit gantzcn truwen din 

Wiltu 60 bin ich freudcn rieh 

XXVII. 

Eyn suberlich lytlin. 

xVjLin hertze das lidet grosze pin 
Durch dich du aller liebstes myn 
Keyn zweifei saltu an mir han 
Wann ich bin gentzlich eygen dia 
Das sal und mag nit anders sin 
Hette icli nu aller wünsche gewalt 
So hüre ich nyeman mee wann dich 
Des saltu mich genieszen lan. 

XXVIII. 

Eyn suberlich lytlin. 

V on frcuden sere myn hertze erschrichct 
Wann ich ansehe din lieblich bilde 
Myn uszerweltcs freuwelin zart 
An dich gcdencken mich erquicket 
Und machet allen unmut wilde ^> 



1} wild , fremd» unbekanac 



; ' 251 



Min lip synnc mut bant sieb gcscbicliet 
Gein dJ^ zu sin mit truwcn milde 
Wann wir ufF erden nye liebers wart 



XXIK 

Eyn suberlich lietlin. 



JLia fai 



im durch alle din wiplicb ere 
(Xb ich dich ye ertzömet habe 
Myn hertze vergiszet din numer merc 
Die tPüwe die spricht mir nyemant abe 
Du bist myn glücke du bist myn heil 
Durch dich so ist myn hertze geil 
Wann mir din gnade der gude gan 
Min uszerwelter liebster hört 
Nu lian ich weder wise noch wort 
Von groszer liebe die ich zu dir han 
Sie lebet ufT erden nit so gut 
Die dich usz mynem hertzen dringet 
Ich wil dir sin mit stede behut 
Ich weisz da& iz mir freude bringet 
Und wil auch alles trüren lan 
Behalt mich liep so ist itz eyn süne ^) 
Da Yon mir nyemand glichen han 
Ich wil dich leren eynen funt *) 
Darum saltu mir getruwe sin 
Nach zorn viel groszer liebe kommet 
Des freuwet sich das hertze myn 



1) süne, Vertrag, üebereinkunft 

2) fund| Erfindung, KunstgriEE, ÜLvraillt 



252 

leb ml dir djcnen mit stediclceit 
Wirt dir untruwe von mir gefeit 
Das lass dir nit zu hertsen gan 



XXX. 

Eyn suberlich lytlin. 

lVJ.ir liebet so sere din iTipIicb bilde 

Das ich lieyn rüwe nit mag gchan 

Wie i^ol mir ist din güde so wilde 

Doch mag ich nit abegelan 

Uff gnade ich ummcr warten wil 

Hyn uszerweltcs freuden spil 

Zu dir stet alles myns hcrtzen gir 

Und findest auch steden dinst an mir 

Nu und zu allen zyten 

Ich ger ^) nit mee versuch du mich 

Bin ich danne anders danne glich 

So du nit mee des ich dich bidde 

Findcstu an mir heyn falschen sydte 

So macht du mich wol myden 

Das dir von untrüwen ist igescheen 

Des lasz mich nit cngelten 

Ich wil dir aller truwen iehen *) 

Und untrüwe helffen scheiden 

Vcrbint zu mir din stcdickeit 

Isz sal dir nummer werden leyt 

Das licrtze myn ist eygen din 

Und sal auch blibcn ummer ane abesin 



1) gercn, begehren. 

2) iehen, bekrHrUgen , zuslchera. 



255 

Sal dich myil trost nit, myden 

Ich hau dich liep m rechter zucht 

Dar zu in rechten eren 

Alle myn synne hant zu dir flucht 

Du macht mich wol erneren 

Wiltu also 80 bin ich fro 

Und lebe alletzyt in freuden ho 

Lasz mich yersteen wie mirs solle geen 

Wann ich mich werlich gar yersene ^) 

Solde ich ez lenger liden 

XXXI. 

Eyn an<).er lytlin. 

Oal ich in müde also yerderben 
So gar one alle freude leben 
Jungfrauwe das tut uwer grosz nngnade 
Ich byns beraubet der freuden myn 
Des enhan ich selber nit getan 
Du dust als mir din gnade nit engan *) 
Darumb musz ich din eilender sin 
Ach zarte iungfrauwe versuch mich basz 
Versuch mich sanffte versuch mich hertc 
Versuch gantz gar alles myn geferte *) 
An truwen ich dich nummer gclan 
Ich han mich gentzlich din erwegen ^) 
Damyddc habe sante Johannes segen ^) 
Ich wolte das ich dich nye hette erkant 

3) versene, Sehnsucht «^ Leiden. 

1) engchen , bekennen , zugestehen, 

2) geferte , Gewonheit , Lebensweise. 

5) erwaegen , versuchen , einen Versueh wagen. 

4) S. Johanns Segen, oder 8. Johannstrunck, am Tage Johannes dei 
Täufers hergebracht <»- im all^emeiuen ^ed.e& lAVXtvc^^xw. 



254 

XXXII. 

Eyn ander lyetlin, 

iVlin aller liebstes freüwelin zart 

Nit blsz mir hart 

XJmb das ich selten sehen dich 

Doch »isze das ich sicherlich 

Vergeszen din zu keyner stunt 

Din ^ripllch güde ist wandeis ') an 

Da Ton ich han 

Freuden tII im hertzcn myn 

Wan ich gedencke das ich bin din 

Kein ander mag geschaden dir 

Des glaube du mir 

Wann sich din liebe beslossen hat 

In myme hertzen früwe und spat 

Bist ^du Tor aller werlt wyt 

XXXIII. 

Eyn ander lytlin. 

Oyt mir der meye beraubet hat 
Zweyer die ich han lange tzyt 
In dem hertzen myn geplantzet 
Die waren bla und rot gezieret 
In frauwe crcn cron 
Unverdient mir das zugat wolhin 
Das sal ich faren lan 
Anders ich müste drürig sin 



1) wandel, VerUnderung. 



255 



XXXIV. 

Eyn suberlich lytlin^ 



Di 



'in gute hat betwungcn mich 
Das ich nit han yergeszen din 
Davon 80 han ich guten mut 
Mit gantzen trüwen stediglich 
Wont b dir das hertze myn 
Alletzyt fro und freudenrich 

Wil ich durch dinen willen sin H^ 

Xrfiren bringet nyemand gut 

NB. «m @cf>ru6 tiefe« gStaft«^ / Ui mt No. XXV. 
^ejeicönef t|l, (le^t Ej^n suherlich lytlm, ta^ auf 
5em näc()flen blatte folgen foHte / %i festen a6er Me 
»lätrer 6i« No. XXXIIII. OTuf bem Slnfartg tiefe« 
93Iatre« fle^t ter ©c^Iuf eine« Siebe«/ ipie folge 

» Gar verleyt so ich dich meyn 

Du habst alleyn 

Gewalt gelück und all myn zuyersiecht 

Wann ich dirs gan und and^ keyncr. <c 



XXXV . 

Eyn suberlich lytlin von dem meyen. 

iVJLin hertz freuwet sich gein dieszem meyen 

Der bringt uns blümlin mancherleihen 

Rot wysz swartz und bla 

Sol ich myn bulen nit sehen, so muw. \«\^ ^«\:^^w ^"^ 



• 



256 

Der blümelm der het ich mir eins useenvelt 
Zu dem het sich myn herts stetticlichcu gesellt 
Ich gedacht in mynem mut 
Ich hoff es sy vor nesselkrut behut 

Das nesscllirut das wil ich umbgraben 
Verbrend es mir es bringt mir grosecn schaden 
£s verbrcnt mirs also sere 
Kein semlichs *) blümlin ge>Yind ich nummer mere 

Myn blümlin wil ich umb muren und nmb graben 
Tiffr umb so musE sich mancher ritter traben 
Er sprenget mir sunst dar hy 
Ich hoff es sy für aller weite fry 

Wolt ir wiszen was mir das liebste sy 
Der blawe farw der won ich gcr^e by 
Blau betütet stet 
Ein liüler wint bat mir den weg yerwet 

Das rote blümlin das brennet in der lieb 
Kein soliches blümlin gewan ich werlich nye 
Da ichs zum ersten rend 
Do ich mich dienst ^in der liebsten undcrwand 

Das wysz blümlin das wartet uff gnad 
Wolt got wer ich by der allerliebsten da 
Kein Wechsel wolt ich nit triben 
Ich wolt by mynem wyszen blümlin bliben 

Das swartz blümlin das bringet mir die Itlag 
Wann ich der allerliebsten nit enhab 



1) semlich * '«ibnlich. 



Und 



257 

Und ich mich roii ir scheid 

So trüret myn hertz und fürt grose hejmlich leit 

Got bchüt mir tnyn blümlin für diszem falschen wind 

Wann ich e» such und ich es wieder find 

Wo ichs gel an han 

Blib stet ich blib dir undertan 

Viel gutter iar und ein gut selige nacht 
Wünsch ich der liebsten die mir das blümlin gab 
Für freuden macht sie mich alt ^ 

Es ist ein hübsches freuwelin das hat myns libs gewalt 



XXXVI. 

Eyn „6 üb e r 1 i ch ^r us z. 

v7ot grüss dich liebes lieb on leid 

Die wil mich grosz lieb zu dir dreyt 

Das got nit wil 

Das ich by dir won söl 

So het mir got \^ol getan 

Das er mieh soliel^er groszer lieb hett erlaii 



XXXVIL 

Eyn ander süberlich grnsz. 

JLch send dir liebes lieb einen grusx 
Uff einer nachtigallen fusz 
Uff iglichem claen 
Eia gülden pifaen 

dtantf. Urtpw HL !£J» • .^ 



% 



258 

Als m^icli gut iar gee dich an 
Als ein g€leyltcrter \?agen 
Gefülter rosen mag getragen 
Yglichs blat in nun gespalten 
Got müsz dins iungen libes walten* 



XXXVIII. 

Eyn suberlich lytlin von dienstmeyden. 

■■ch will aber singen 

Von bussdiernen weidelich etc. 



XXXIX. 

Eyn hübsch lytlin von huszkuechteu. 



Wol 



uff wir wollen slaffen gan 
Hufzknecht nun entzünd ein liecht 
Wann esz ist &n dei^ zyt 
Das wir nit rerliaffen *) 
Der lest der sy verhyt ^) 
Das leihen münch und pfaffen 
Den buern zun wybern staffen ^ 
Sich hub ein groszer ßtryt 

I 

Schenckt in laszt untz drincli^n 

Das wir uns nit scheiden 



4> verkafFen, vergaffen 

2) verhyt, geschändet, verdorben 

ff) stapCfen« gehen, treten 



25» 



Von diessem liülen win 

Und lempt er unsE die schenke! 

Sp mnss er doch herin 

Herr Kopff ^) nu lat ^ch winckea 

Ob y/iT 2u betten hincken 

Das ist ein geringe pin 

Dragt den fursten *) lyse 
Das ir yn nit fellent 
Uff gottes erterich 
Sin lob ich ummer pryse 
Er macht uns freuden rieh 
Das einer den ander yvlse 
Wir schüfen uff dem yse 
Ir gent gar unglich 

• 

Drett wir «u der dürre •) 

Das wir doch nit wenken 

Mit ungelichem stat ^) 

Was gilt des düsz ^) ein hürnt 

Herr wirt ir haltens mit 

Ir soit dar umb nit zürnen 

Ob wir unsjB bekürnen 

Nach bollemschem siett 

Schlaffen wollen wir waltzen 
Herr wirt nu fragt das diernella 
Ob unsz gebettet S7 



4) Kopff, Becher 

,5) der forste, der erste, der rorzitglichste » beste 

6) dürre, kühn, getrost 

7) stat , Stand 

8) Dusz« dlQ Dunckelheit 



260 

Das krut hat sie unss versalteeii 
Dar zu ein gutten bry 
Was sol wir dar jimb kaltsen ') 
Er was gar ungeschmaltzen 
Der schaden der warent drj 



\ 



/ 



XL. 

Eyn Spruch. 

V V ol ufT ir gesellen in die tabern 
>»Aurea luce rutilat^ 
Ach lieben gesellen ich drünch so germ 
)^Sicut Nervus desideratK 

Ich weisz hein bessern uff myn woi) 
»A solis ortu cardine <( 
Uns ist ein fol fasz uffgeton 
»Jam lucis ortu sydere^c 

Ach Wirt langet uns des brotes ein lirost ^ 

»Exaudi preces supplicum« 
Wir lyden siecher groszen dorst 
)»Agnoscat omne seculum^ 

Ach Wirt nu bring uns her den win 
vTe deprecamur supplices« 
So wollen wir singen und frölich sin 
)>€hriste qui lux es et dies^ 



9) kalleoi tchjreien 



261 



Da warfF ejner die krusen ') nieder die wanl 

V Frocul recedant sompnia « 

Der dich ye {gemacht der wert gescbant 

» IiVl^ampiterna secula «c 

Drunck wir usz der liantten also deten die frommeii 

» Implcta nostra sunt riscera^c 

So Wirt unszer hertz in ungemach komen 

» O quis audivit talia « 

Da es abent wart sie worden yol . 
» Linguarum loquuntur omnium « 
Die messer worden usz geton 
»Pavent turbe gentiliumK ^ 

Dem ein wart ein backenschlack 
Der scbrey ?»yeni redemptor gentium * 
Der ander under der banck gelag 
Da was vfletu^ et Stridor dentiumK^ 

iJen drietten bunden sie wiedder die want 
yLigatus es ut solveres « 
Gedenck gesell und bezalen zu hallt 
»Vel tu cruciaris septies« 

Ach Wirt ich bezalen dich 

V Te lucis ante terminum « 

Ich wil gelt holen sicherlich ^ 

>>Non revertar in pcrpetuum« 

Der gesell lieff In die schuer 

V Feno iacere pretulit « 



1) kruie, Km^. 



262 

Nackct aU er wer ungehuer 
)»Frae8epe non abborruit« 

Da kam der wirt und fand In do 
)»Ubi iacet in praesepio« 
Des wurden die gesellen alle fro 
Und sungen » Benedicamus Domino. « 



XLT. 

Eyn suberlich spruch. 

« 

V V er sin gut mit buren yerdut etc. 



XLIL 

Eyn ander spruch. 

J-iug nit und bisE yerswiegen 
Was din nit ist das lasz liegen 
WiesE fiel und wennig sage 
Antworte nit uff alle frage 
Borg wennig und gilt ^ das gar ^ 
Gerede nit fiel und balt das war 
See an micb ob bösz sy icb 
Dar Tor wüsz zu huden dicb 
Halt vergut auch jedermann 
Du weiszt nit was der ander kan 
La rede Tör orn gan 
Glöcklin geben guten don 



1) gelten, bezahlen. 



263 



Wilt du wi^en wer du syst 

So schilt« dich mit diner nachher dry 

Lasz yederman sin der er ist 

So saget man dir nit wer du bist 

Man spricht und ist auch war 

Liebe dring durch alle dör 

Liebe haben und selten sehen 

Das thut we das wil ich ichen 

Ist gedenclien vor truren gut 

So trag ich dieck ein guten mut. 



XLIII. 

Eyn ander suberlich lytlin von einem 

kut2^1in. 



I 



ch armes fogelin kleine 
Ein kutzlin ist min nam 
Ich wont ich stund alleine 
Gar hoch ufF eynem bam 
So bin ich betrogen fast 
Das ich must rumen den ast 
Ich sucht den wirt ich fant den gast 
Mit sorgen wart ich über last 
Ich ylt ^) mich zu dem wald 

Min art die sol liegen 

Myn leben stet also 

Wan ander fogeln fliegen 

So werd ich nummer fro ^ 



1) ylen , eilen. 



264 

Das Heg ich liie verborgen 
Zu Spot der fogel geschrej 
Geyn dieszem hellen morgen 
Myn bertz lyi in sorgen 
leb forcbt mycb für dem tag 

Ich forcbt des tages glaste ^) 

By der nacht so bin icb fro 

Ich wolt nit das man >vüste 

Myn wesen wie oder wo 

Des bin ich herre geflogen 

Zu dieszem Hechten dan ^) 

Dar nach stet bertz mut und tynne 

Des baumes bah ich kein gewynne 

leb sorgen mancherlei 

Des bin icb herre geflogen 
Zu dieSzem Hechten däil ^) 
Nach lust ist mir gelungen 
Ix:b fant die nachtigal 
Sie hielt sich stet by mirre 
Sie gruszt mich tugehtllch 
Wie not sie anders dete 
Wan warumb ich sie bete 
Sie macht mich frcuden rieb 

Mit laup ist sie bedecket 

Grün ist ir überhanch 

Ir hochgemüd ^) mich wecket 



2) glatte , Glanz. 

3; tan , Tanne , auch im allgemeinen, Wald. 

4) dail , tael , Kienbaum. 

5) Ilodigcmütc, Freude, FrOhUchkeit. 



265 

Sie schafft mir gut gemüt 

Mir gefiel nie fogel basz 

Dan die nachtigal 

Sie macht mich aller sorgen lasz 

In gantzen drüwen ich ir nie rergasx 

Sie schafft mir wünsch gewalt 

Ir feder sint gestriechen 
■Gar mynniclichen schon 
Mit farwen uberbliechen 
Des hab der meinster Ion 
Der sie wol gezieren honde 
Nach lust myns hertzen begir 
Selig sy die stunde 
Esz gct usz yren munde 
Gesungen hat sie mir 

Ich hützlin bin nit wirdick 
Der liebsten frauwen myn . 
Doch bin ich begerren 
Zii dun den willen din 
Und bin ich nit dem falcken glich 
Der hohes fliegen plicht ^) 
^ So bin ich aber gemütes rieh 
In gantzen trüwen ich nit ron dir wich '^^ 

Myn hertz sol stete sin 

XLIV. 

Eyn ander suberiich lytlin, 

I.VX^n hertz hat sich gesellet 
Zu einem blümlin fin 



6) pfligt, pfl«gt, gewöhnt ift, im Gebixac\v\i«x« 



\ 
V 



266 

Das mir wol ge feilet 

Durch lieb so lyt ich pin 

Ue He warumb sojt ich truren 

Na rüret mich der mey 

Schlag schlag schlag uiT mit Freuden 

Myn tniren ist entzwey 

Min hertz hat sich gesellet 
Zu einem blümlin rot 
Das mir wol gefellet 
Durch lieb so lyt ich not 
He He etc. etc. etc. 

Myn hertz hat sich gesellet- 
Zu einem blümlin wisz 
Das mir wol gefellet 
Ich dienen ym mit flyss 
Ue He etc. etc. etc. 

min hertz hat sich gesellet 
Zu einem blümlin brün 
Das mir wol gefellet 
Es ist ein Jungfrauw schön 
He He etc« etc. etc. 

Min hertz hat sich gesellet 
Zu einem blümlin gTÜn 
Das mir wol gefellet 
Myn lieb ist zart und schön 
He He etc. etc. etc. 

% 

Min hertz hat ^ich gesellet 
Zu einem blümelin gra 



2«7 



Das mir wol gefeilet 
Myn hertz stet ir nah 
He He etc. etc. etc. 

Myn hertz hat sich gesellet 
Zu eynem hlümlin gel 
Das mir wol gefellet 
Ich hoff ich sy gewert 
He He etc. etc. etc. 



XLV. ) 

Eyn ander suberlich lytlin, 

A& ein münchlin ryten^ 
Hie wollen wir iagen usz 
By allen mynen zyten 
Von herr dielnfUns wegen 
Lieher dielmann rück her zu 
Henchen hat die narren schu 
He He hie wollen wir iagen usi 

Er ham für eyner fraüwen hiißz 
Hie wollen wir iagen usz 
Der wirt der was gerietten usz 
Von herr dielmans wegen 
Lieher- etc. etc. etc. 

Die frauw die lanck dem gast ein stul 

Hie wolu wir iagen usz 

Die dochter lanck ein hussen darztt 

Von herr dielmans wegen 

Lieber etc. etc. etc. 



268 

Die frauw die briet dem gast ein li«u 

Hie i\'o]n wir iagen usz 

Die dochter lauck ym wyn dar zu 

Von herr dielmans wegen 

Lieber etc. etc. ;etc. 

Herre was ist das lange 
Hie wolln wir tagen use 
Das in die asclien hanget 
Von herre dielmans wegen 
Lieber etc. etc. etc. 

Frauw es ist myn messcr 
Hie wollen wir iagcn uss 
Der scheiden han ich vergessen 
Von herr dielmans wegen 
Lieber etc. etc. ett. 

Die frauw die macht dem gast ein beit 

Hie wollen wir iagen usz . 

Die dochter leyt sich unter das gedeck 

Von herr dielmans wegen 

Lieber etc. etc. etc. 

Da lagen die zwey die lange nacht 
Hie wollen wir iagen usz 
Bisz herin schein der Hechte tag 
Von herr dielmans wegen 
Lieber etc. etc. etc. 



r 



269 



XLVI. 



Eyn suberlichs lytlin von eynem dinst- 

knecht. 



s 



ag mir hens&lin trut gesell 
Warumb wilt du von dannen 
Und wer es nit ein wonder gross 
Tn soliclier mosz 
Djn frauw wurd umb dich sannen ^) 

Lieber gesell ich muss dir sagen 

Myn leyt mmz ich dir Idagen 

Myn frauw hat gedincht' ein ander knechl 

Er ist ir gerecht 

Sie wil mich nummer haben 

Liebe frauw besint -uch basx 

Lat mich uwer huld erwerben 

Ich wil mich flyschen treschens« bassi 

By der nacht 

Solt ich darumb rerderben 

Noch han ich mynes lones nit 

Den ir mir hant versprochen 

Smer und schuch ^ ^ 

Und kytteln duch 

Und kümptz darsu ich las es nit ungorocheii 

Der buwern trülppen der ist fiel 
An dem fiertag under der lyndexv 



4) zannen, heulwi^ weinen. 



370 

I 

Juch und iuch ist Ir geschrey 

Sie sint 8o geil 

Sie wollen mich yerdringen. 

^Hv festen {tvet Sfäeter^ unb auf bem er|!en toa^n 
fc^einltc^ ber @c^fu§ biefe^ Stebe9* Zai erfle fof« 
genbe Q3Iatt fängt mit Um @(^Iu0 etne^ ütM an, 
tote folgt: 

Die rÖszbaum sol man stygen 

Die uff der Strassen stant 

Die iungen meyd sol man prysen 

Die uff der gassen gand 

Die iiuigen meyt sol man prüfen. 



XLVII. 

Eyu suberlich lytlin von einem btüdn. 



A. 



.s get ein liechter summer da ber 
Und ein fiel fiechter schin 
Ich het mir ^n buln erworben 
Da schlug aU ungelück dar yn 

Ich het mir ein bulen erworben 
Den must ich faren lan 
Das schafft ein hleinc schulde 
Das ich nit pfenning han 

Es machent die falschen zungen 
Die sint dar by gewessen 
Die schnydcnt mir dleffe wunden 
Der trüw ich wol genesen 






/^ 



T« 



« 



271 

Sie schnident dieffe wonden 

Tu mjnes herlzen grünt i 

Die Stent noch unverborgen 

Schafft lieb din rotter munt 

Wo £wey bertzen liebe 

An einen dantze gand 

Die laszen ir eigelin scbieszen 

Sie s^hent ein ander an 

Sie laszent ir eigelin schiessen 

Becbt als in nit darümb sy 

Sie gedenchen yn yren synnen ' < 

Und leg ich nahe dar by * 

Jungfrauw ir sint edele 

Ir sint ein weidellch wyp 

Und das ich uch neme 

Das gut stet ungelich ^ ' 

Juncher ir sint edele • 

Und sint 0in weidelich mav 
Und nement ir mich gerne 
Kein gut sehent ir nit au 

Ich hör es die lüte sagen 
Ir sint ein findelin ') 
So wil ich ein magt beliben 
Bisz das ich rieh bin 

• 

Da zog er von der hende * 

Von gold ein fingerlin ^) 



f) w^eidelich, zierlich, schön. 
2)' findelin , Findelkind. 
9) fingerlin , Rin^. 



'^7 



27SI 

■ 

So se dir schön lungfrauwe 
Da by gedenckt du myn 

Nu mag ich numme singen 
Und mag liein freude han 
Ich het mir ein bulen erworben 
Den mu8Z ich faren lan 

Es sten drj rosen in ienem dail 
Die ruffent iungfrauw an 
Got gesegen uch schöne iungfrauw 
Und. nemment kein andern, man 



XLVIII. 

Eyn ander suberlich lytlin. 

Uie hat myn hertz getroffen 

Die rein, die wolgeaut 

Zu ir so wil ich hoffen 

£& wird noch alles gut ^ 

So freuwet mich die reyne 

In dem hertze myn 

Ich wcisz wol wen ich meyne 

Ir eygen wil ^ch sin 

Wolt sie sich nun bedenhen 
Die reyn die suberlich 

^tcr t(l iai iUb ah^thtcd^tn , unb M gante iQhtt 

unbtiffyvUUn gelaffen. 






XL». 



275 

XLIX. 

Eyn ^nder suberlich lytlin. 

Xch liam gen zysselmuer uff den plan 
Wol under ein grüne linden etc. 



JLi* ' 

Eyn suberlich lytlin von eydgenoszen. 

JLn dieszem nuwen iare 
So endet sich die zytt 
Das gut das wert uns wäre 
Das man uns enbot 
Des argen werd vergessen 
Des sie sich hent yermessen 
Die dussen ') sind gesessen 
Als yn dem lande wyt 

Das sint die groszen hcrren 

Die ich nit nennen wil 

Die die Zürcher leren 

Der argen lieste fiel 

Das sie sich endienen 

Zu den herren rennen 

Der eitgenoszen numme kennen 

Das stat biesz uiF ein ziel 

Ir frommen eitgenosen^ 

Ir fürentz der eren ein fan 



4) dussen f diaiifüen 

franrf. 9(r4)tt> III. £^ ^ 



274 

Das menigen rerdrossen 
Der uns nit beszers gant 
Das uwer dincli in eren stat 
Und was durch uwere lande gat 
Das gut friede und geleide hat 
Das mühet manigen man 

Der eren thund uch freuwen 
Ir fronmien blederben lüt 
Lant uch nit abetreuvven 
Behabentz *) mit der hut 
Als uwer fordern hant gethon 
Den halff got bj dem rechten stan 
Das unrecht liesz er under gan 
Das merckent ihr frommen lüt 

l^nicher \Test ytz sinen munt 

Mit der eitgenossen sach 

Er spricht es sj nu- hie die stund 

Das sich gemachet hab 

Das die eitgenoszen 

Legent eynen bloszen 

Der gewalt werd umgestoszen 

Der lang gewert hat 

Wer das rctt der Itan wol liegen 

Er rett esz usz falschem grund 

Sin falscher synn möcht yn wol triegen 

So sich die warheit fund 

Wann got den gerechten nie geliesai 

Ob er das schiefflin senken liesz 



2) behaben^ erhalten 



275 



Etwan nach bis« uff den grin ') 
Berürt doch nie den grünt 

Manicher "wil unsz mit trennen dötten 

Er sietzet inösterrrich 

Er mu8z sich neher zu uns löten ^) 

Wil er uns machen licht 

Wen möchten treuwen die eitgenossen 

Lant und lüt han umb gestoszen 

I 

Von manchem herren rieh 

Hu ruwet mich ein arm gemein 
Zu Zürch in der stat 
Das der tumme ratt 
So gar verwiset hat 
Das sie sint so blinde 
Die alten und die hinde 
Sie buwent uff einen "winde 
Der balde yerwehet hat 

Oster heiszet der \vinde 

Er irehet usz oesteriqh 

Er wil uns zusammenbinden 

Er dut ym "wol glich 

Ob sich das erhebt das gewilde 

So möcht der wriut w^ol liegen still 

Bisz das der Zürcher wurde fiel 

Das gülte uns alles glich 

Er ist ein arme wirtte 
Der nit gebeiten ^) mag 



( . 



' t 






6) grin, kringe , krenge, ein Zirkel, eine Rundung, Rand. 

4) löten , hinzufügen , setzen 

5) gebeiten 4 erwarten (hier heifst e», auf Borg geben) 



276 . 

%nem ein einige orte *) 
. Bisz uff eynen tag 
Das ym das pffaut so oben lyt 
In der nehe und nit zu wyt 
Der ortten er wo\ gebeiten mag 
Bisz ym kümpt das ziel 

Ir frommen eitgenossea 
Ir frommen festen degen 
Acbtent es nit grofze 
Ir sind es zum gerinsten gewegen '^) 
Ucb ist dem fafz ein reiff enbonden 
Der wyn ia schlössen nit gesund 
Das hat gewerret manig stund 
Bisz das es sich ergeben hat. 

Durst ich die sach betuten 
Ich det es von hertzen gern 
Zu Zürch sint edel lute 
Man möcht sie vor buwern >vero 
Sie sint liürtzlich herren worden 
Sie hoppen ^) in der herren orden 
Detten sie als ir fordern 
Des pfawen swanz enbern 

Es wol etwan frömd gesin 
By alten Zürcher tagen 
Das die ruter usz und yn 
Zu Zürch solten traben 



6) i'urte , Zeche. 

7) gewegen , erw^ägen , bedeiiken 

8) koppea> bXlen, gerathen 



277 

Ein kauifmann der by ym nit dreyt 
Der clarfF von Zürch kein geleit 
Die rüter thun ym kein leit 
So er nit by ym dreyt 

Darumb so ist zu prysen 

Die eitgenoszschafit • . 

Die. Ton Bern wisent . 

Von Solitory mit krafft 

Und was zu yn da gehört 

Das haben sie dick \fo1 gewert 

Mit fromkeit und mit eren 

3Iit rechter truncn behafft 

Von lutzern, von zug von swyt89 

Von glares veste lüt 

Von ure und von ursuren 

Die habent hertte hüt 

Die von »und er wal den 

Dörentz wagen balde 

Sie machent es nit lange 

Was yn ym hertzen lyt 

Die stet und die lender 
Die sintz wol eren Wert 

(^ter tß ba$ Sieb aiitivpditn^ mi Ut Seife leer 
SelafTen.) 



1 



278 

LT. 

Eyn suberlich lytliii. 

IVXyn hört ich han ergeben mich 
Dir eigen gar on als gerüwen 
Des selben glichen biet ich dich 
So wer wir beidn freuden rieh 
Gantz fruntlich truw ich dir versprich 
In dyner lieb bin ich verwunt 
Wo ich hin her zwar ewiclich 
So freut mich doch din rotter munt 

Grosz lieb on leit mag nit gesin 
Das solt du recht bedencken dich 
Myn hertz das hat verlangen pin 
Wann ich dich fruntlich ane sich 
Wann ich bin fro und hab doch ^eit 
Wann ich dir nit mag sprechen zu 
Ja du dreist doch der eren hielt 
Tag und nacht spat und auch fruw 

Mins hertzen wunnen bluendes rysa 
Zu dinst ist dir myn hertz bereit 
Du dreist doch der weite pryse 
Mit eren bist du gar behielt 
Geselle gut was ich dir gan 
Des selben glichen günd auch mir 
Zwjfel nit biesz on argen won 
So ist erfreuw?t myns hertzen begir 



\ 1 



279 



LH. 

Eyn ander suberlich lytlin von eyner 
^ ^ fischerin. 

J\% wolt ein hübsches freuwelia 

Wolt fischen uff dem see ^ 

Mit irem niiwen schieffelin 

Got gcb uns glück und heil 

Sie schick den man ins he 

Sie schick den man ins he 

Sie schick den man ins he * 

Was begeget ir uff der beide 
Ein knabe was hübsch und fin 
Er bat sie das sie dete 
Den liebsten willen sin 
Sie schick den man ins he 

Er nam sie by der hende 

By ir schnee wysen hant 

Er fürt sie an ein ende 

Da er ein bcttlin fant ^ 

Sie schick den inan ins he 

Er nam sie da mietten 
Er warff sie uff das bett 
In irem gelwen kittel 
Ja uff der selben stet 
Sie schick den man ins he 

I 

Da kam der alt gegangen 
Des die frauw nun wa» 



280 

Acli frauw liebe frauwe 
la wie gemeinst du das 
Ich bin nit im hee 
Ich bin nit im hee, im hee 
Ich bin nit im hee 

Das llett sy uch gesungen 

Von einem alten man 

Und von siner hübschen frauwen 

Die schympiF wol machen hau 

Der man der ist im hee 

Der man der is| us^ dem hee 

Der man der ist usz dem hee '*') 

LIII. 

Eyn ander suberlich lytliri. 

J-^er walt hat sich belaubet 

Des freuwet sich myn mut 

Nun hüt sich mancher buer 

Der went er sy behut 

Das schafft des argen wintters zorn 

Der hat mich beraubet 

Des Klag ich hüt und morn 

Willu dich erneren 
Du iunger edclman 
Folg du myner lere 
Siets uff drab zum ban ') 



'*) Man vergleiche des Knaben Wunderhorn I. 94'>. and Bra{i|jr 

II. 212. 
1) hin , Gfldstrafe , Tribut, 



281 



Halt dich zu dem grünen, wald 
Wann der bu>v<er ins holtze fert 
So renn yn frieszlich ^) an 

Hcrwüsclie yn by dem kragen 

Erfrcuw das hertze din 

Nym ym >vas er habe 

Span usz die pfferdelin sin 

Bysz friesch und dar zu unrerzacht 

"Wann er nummen pfenning hat 

80 rysz ym gurgel ab 

Hebe dich bald von dannen 

Bewar din lyp din gutt 

Das du i^it werdest zu schanneti 

Halt dich in stctter hut 

Der buwem hasz ist also grosz 

Wan der buwer zum dantze gat 

60 dünch er sich fürsten genosz 

Er.mympt die metzen by der hant 
Die gybt im eynen hrantz 
Er ist der metzen eben 
Der selbe fcrer swantz 
Die d^rppel ^) dörppel binden nach 
Das ist der metzen eben 
^ Und dem contzen auch 

Ich wcisz ein riehen bmvern 
Uff den han ichs gericht 



2) froislicliy schrecklich, wild» fiirchterlich. 
' 5) doerppel , TOlpel. 



282 

i 

Ich wil ein wjicn lurrn 

Wie mir darumb geschieht 

£r hilfft mir woX us2 aller not 

Got grutz dich schöns Liingfreuwelin 

Got gruss din mundelin rott 



LIV. 

Eyn suberlich lytlin von eyner 

schryberin, 

wnmut wollen wir faren lan 

Gein dieszem liülen wiutter 

Und der sich des wol uuderstan 

Der dret hin dan 

Das freuwent uch lieben Ityndtr 

£ya ho 

M.}n hertz ist fro 

Die hertze schriberynne 

Nu rat dar zu das mir gelinge 
Ja wolt ich schriben lernen 
Von eyner stoltzen schriberinne 
Das wer myn syn 
Wolt sie mich des geweren 
£ya ho etc. 

Schriben hünd ich gerne 

W^ie möcht mir ummcr werden basss 

Sic hat ein kluges dinttcnfasz 

Wolt sie mir das guiidcn 

Wie wol es doch kein dcclvcl hat 



285 



Des würde wol rat 

Der decliel würd wol fanden 
£>a ho 

Ob ich vermachen künde 
Lesen musz er künden 
Der sich nach schriben stellet 
Das fint man yn dem a b c d 
Ein % ein e ein r ein s gesellet 



/ 



LV. 

Eyn lytlin von den richstetten. 



LVI. 

Eyn suberlich lytlin von den rutern. 



LVII. 

Xch weiss ein dörppel heiszt der glantz 

Er springt gar höfflich an dem dants 
Die metz gjt ym ein rosen krantz 
Er meint der rey wer doch nit gants 
Und kem er nit dar an 
Der selbe höffiich man 

Wie bald er nu dem pffiifer winckt 
Mach mir den reycn den man hynckt 



284 

Den ufT und nieder sincLt 

So wW ich dantzen das es stinckt 

Für der motzen gut 

Sie gyt mir hoben mut 

£r nam die metzen by der hant 
Er dantzet umhin nach der want 
Er wont er dient dem gantsen land 
Die Sprung det er alle sant 
Er dragt sich für ir umb 
Der selbe dörppcl drom ^) 

Er rumpt ir heymlich in ein or 

Wann ich nu spring schupfF ^) mich enbor 

Sic gedacht du bist ein rechter dor 

Ich bin dir nit als holt als vor 

Du gnappest mit dem kopff 

Und bist ein rechter dropff 

Zu der metzen ist ym gehe 

Er dreit zwen schiiw sin glat und zech 

Und ein barchet der ist wech 

Mit rotten striechen is er spech ^ 

Die über die achsel gond 

Und ulF dem irmel 8ton 

Er hat ein grüne happcn 
Daran hangen läppen 
Der selbe dielednppc 
Er l(an wol ummcr gnappen 



1) drom , ein Balken , eine Stange. ' 

2) sclmi?fe« , heben. 

3) rpech » speb » I'ossenreir:>crniiir$i§^. 



285 



Von der metzen zart 
Sie kömpt von hoher art 

Er gnappet hyn und gnappct her 
Für ir so gat er als ein z>verg 
Er dut recht als ein i^ilder her 
Er dutz ye lenger und ye mer 
Fjel mengen hohen sprung 
Der selbe dörppel drom 

Er hat ein har das ist gel und hrom 

Und dreyt ein syden gürttel umb 

Ist ran ^) als des von Wirttenbcrg stpm 

Und ein hörn das ist hrom 

Das er an yin dreyt 

Da mit er ir^ verücht 



LVIII. 

Eyn subei'lich lytlin von dem meyen. 



D. 



'es meyen zyt die fert dort her 
Des freuw ich mich mit schalle 
Sie liebet mir ynniclichen ser 
Sie liept mich für sie alle 
Wen ich an sich die höchste ifreude myn 
Für alle diefz weit so belib ich din 
Und acht nit wem es gefalle 

Min höcstes ein nu wisz für war 

Das vdu mich freuwest für alle diefz wdt 



4) ra»! zart, schlaalu 



£86 

In stetticlieit erkenne es gar 
Das ich Ton dir hab wieder gelt 
Wenn sie nit lept uff dicsszer ^rd 
Der lieb ich für die din beger 
' Und ich dich mir han usz erweit. 

Wol uff gelücli und füg dich schier 
Das ich er see myn hoesten bort 
Wer ich by ir als sie by mir 
Das wunst ich gern mit eynem wort 
*Myn unausher ^) schick dich schier 
Verlangen bringt gross synnen in mir 
Wenn mir kein mensch nye lieber wart 

Sjt das der mey vergangen ist 

Se hat myn freud ein ende 

Die mir die liebst uff erden ist 

Von der must ich behende 

Und ich by ir nit lenger dorst gesin 

Das macht mir yn mynem hertzen pin 

Wo ich uff erden lende *) 

Halt mich für dich myn hoestu frauw 
In stedickeit dines herzen 
Diner gnaden ich wol getruw 
In schympff und ane schertzcn 
Kein semlich lieb kam nie zu mir 
Als sich myn hertz holt stet zu dir 
Von mir kümpt fiel smertzen 



1) unauskerd scheint der Gegensaz von auskert gottlos, ruchlos 
zu seyn 

2) sich lenden, richten, bewegen^ « 



287 



Dar an gcdencli mjn uszorwfslt 
Nit lass mich gein dir leiden 
Myn hertz hat sich zu dir geselt 
On got fio mag uns niemant scheidek 
Din wil der werd on alles nein 
Ich bin und belib doch din allein 
Verbunden stat hy eide 

Sol ich ein zyt von diner frucht 
t>iner angesieeht beraubet sin 
So vfol doch frauw din ere und zucht 
Kit scheiden von dem hertzen myn 
Wo ich ufF erden hin lende mich 
So wol din gnad gedenhen an mich 
So belib ich dir verbunden 



LIX. 

Eyn suberlich lytlin. 



H( 



.eidelberg ist ein herren stat 
Da fint man rotter mundelin zart 
Von iungfrauwen und von frauwen 
Der es nit glauben wöl der gang 
Zum dantz und schauw eaz 

Ich het mir ein bulen usz erhorn 
Den han ich umb ein pfennig verlorn 
Ich musz yn faren laszen 
Das bin ich ein trurig man 
Zur hirchen und zur straszen 



'{ 



288 

Und da ich tnynen bulcn het 
Da trug ich bla betutet stet 
Die farw ist mir benomen 
Nu mu8z ich tragen snartze farvr 
Die bringt mir keynen frommen 

Swartze far\y die wil ich tragen 
Dar yn wil ich mjn bnlen klagen 
Ich hoff es wer nit lange. 
Snyde ich mir ein grüne farw 
Die ist mit lieb umb fangen 

Grüne farw ist ein ancfang 
Wysze farw hab ummer danck 
Wo fint man din glichen 
Wer ein steten bulen hat 
Der sal nit von ym wychcn 

^Grae farw ist in der lieb 
Brune farw erweit. ich mir 
Von der musz ich mich scheiden 
Und wer mir vattcr und mutter dot 
So gcschce mir nit so leide 

Da kam ich yn ein gerttelin 
Dar in da fant ich den bulen myn 
Mit eynem andern kosen 
Brach sie mir ein krentzclin 
Von fieln und yon rosen 

Ich sasz zu ir in das grasz 
Schöne frauw war umb dunt ir das 
Wie habt ir mich so hertte 



G^dftvik^ 



.-■* 



Gedenclit mir wol des guten tiijgt 
Ir warent myn gef^rte 



289 



Sie sprach ir sint ein~gemllcli ^) man 

Dar umb wil icli uch faren laa 

Nit myn schöne frauwe 

Sie bott mir iren rotten münt \ T 

Des morgens in dem tauwe 



Schone frauw ist das der Ion 
^ Den ich umb uch verdienet -ha|i 
Mit dantsen und mit sprin^#i 
So wil ich dieszen summer lanek 
Mit andern fogeln singen 






/• 



Der uns das liedelin nuwes gesang 
Das hat gethon ein hoffe man 
£r hatz gar wol gesungen r / 
Ah0 wirt mancher |;uiter (|iHeU 
Von sinem bulen verdrüngei;^ 

£r singt uns das und singt uns m.e 
Got behüt; den hübschen freuwelin ir er 
Vor ettlichen falschen zungen 
Zu heidelberg' fint man ir fiel 
Der alten und der iungen. 






1) gepielich , verdriesUch. 



tfrantf. STr^t» lO. £$, 



/ 



290 



LX. 

Eyn STiberlich höfflich spruch von den 
frauwen, wie sie sich des morgens 
schauwen. 

l.ck han kürzlich Ternomen 
Und gehöret mer 
"Wie ein brieff sy komen 
Usz frömden landen her 
Den hat man uns her gesät 
Armen und riehen * 

Und das bekannt 

/ 

Jungen und den alten 

In dem lande wyt 

Wie wir uns sollen halten 

Hie in dieszer zyt 

So find ich zu dem ersten geschrieben stau 

Das njemant an dem morgen 

In dem nebbel sol nüchtern in die kirchen gan 



Die nebbel sere stinken 
Und sint gar ungesunt 
Darumb sollen wir sere trincken 
Furbasz du ich uch kunt 
Lieben kynder alle gemein 
Wen die mosz zu klein dunck 
Der neme ^wo ror ein 

Furbasz musz ich veriehen 
Als der brieff hie 8«U 



%■ 



291 



Man hat auch an getehea 

Gro82 gebrechlichkeit- 

Die wir hent gehept fur'war' ' 

Fernt, ^) in dem sommer 

Wyns halb und zwar 

Man gebüt auch allen firauwen 

By der höchsten pin 

Das sie sich des morgens f&r dem Spiegel schauwen 

Wie sie geschaffen sin 

£e sie uff die gasten gon 

Ob in hochsleyer 

Wol oder übel uff stan 

Fürbas gebüt man ma 

Allen frauwen zwar 

Welche bricht ir ee 

Die sol ein firttel iar . > 

Gein baden farcn in das bat ^ 

So sol sie büszen und beszern ' 

Nach ihres bulen rat 

Wo man han den man erhaschen 

Der ein semszlich det 

Der heymlich usz ging naschen 

Sin elich frauw yersmecht < ^ 

Der musz werden an den dumen gehencht 

Und in den stock geschlagen 

Da man den wyn an dem besten scMfthi 

Sunder thut man zu wissen f 

Den iungfrauwen ane danck 

1) fismd, verfangene* Jabr 



2di 

'Welche ein flocb hette gebieszen 
Sieben scbuch lancli 
Die noch ein schappelin ^) ufF leckt 
Die sol man straiTen mit der mtten 
Die heinlz iül zwuschen den beyn drcit 

iSoch eins musz ich uch .melden 
Das get die man auch an 
Welche in land fluchen und scheiden 
Und sich ir frauwen laszent schlagen 
Den hat man gesatz zu busz 
Wasser zu holen wyndel zu wcschen 
Und by dem hcrt rüren das musz 

Furbasz ich uch beiiute 

Das solt ir merdien eben 

"Welche antwerck lüt 

Diher keuffen und wolifel geben 

Von dem wil die busze han 

Ein blättern ^) furn arsz zu dem thor hlnnusz 

Das ^e^Yiudet er dar an 

Also haut ir wol verstanden 

JVu in dieszer frieszt ^ 

Das als ^nck In dem lande 

Wol versorget i#t 

Sunder wer ein gelevt an sich fasz 

Der get an ettlichen enden also siecher 

Als ein wolff in |^ kremergasx 



' * 



2) schaeppelin« Kranz 

4 

5) blaturji. Blase 



293 



Wer nu »in in^esiegel« 

An den Brieff gchencket hat 

Ein sneck und ein iegel 

Die sin der selben rat 

Geborn liere usz snacken lant 

Sie habens wol besaohet ^) per antyffrasihi 

Dut m} szener hie bekannt 



LXI. 

Eyn suberlich höfflich Spruch von dem 

spiel kamoffelin. 



w, 



er sich sihgei^s nem wil 
Nu in dem lant 

Ij)er musz künden ') abentuer fiel 
Mit saclien mancher hant 
Geistlich werntlich krum und siecht 
"\Vil er werden, gehöret 
Für ritler und für knecht 

Darumb ich hic yerkünd 

Allen frau^ven und man 

Wo gesellen und' liebe fründe 

Wollen zusammen gan 

Uff drinckstuben zu de^ wyn 

So sollen sie hy in haben 

Das spiel karnöffclin 



<^ 



4) besagen , bezeugen 

1) kiiuden , wissen , verstehen , kennon. 



296; 

und ist mit namen der tüfel genent 
I)er selb die warheit 
In dem spiel erkent 

Und wäret einen für sincm schaden 

Das er sieb bütten sol 

Er ist mit fromkeit überladen . 

Als ein lirebs mit banwol 

Der bat ein scbemlichen ^ ganpk 

Also tbut aucb der tüfel 

Mit mancbem liest und klanck 

An dem fnnfften blate 

Find wir geschrieben mer 

In grosser mayestate 

Sietzen den keyser her 

Der hat by ym fiel underton 

Graffei^ und fryhen 

Die das leben von ym boil 

Die müssen des karnöffels wartten 

By lyp und gut 

Das nieman verschlag keyn kartten 

"Wann es yerbietten dut 

Und das gelt stet uff der ban 

So kümpt heints eff mich wol 

Der sucht es gar bald dar von 

Darumb ir lieben knaben 
Lat uch bcfolhen sin 
Die die liebe haben 
Zu dem karnöffelin 



7) schmniich, schimpßlcb. 



• '} 



'^sn 



Die verdien gnad a|>losz 

Und Wirt in in der mosz gesegent 

Als dem hund das gras 

Hie singet mysner 

Als er vernomen het 

Ob yemant hie nu werre 

Der «wyfel oder argwo« het 

Das yih unglich gescheen in dem spiel 

Das ivieder spricht der tüfel 

Und nympt es ufF sin atme sele 



-\ 



LXII. 

Qaaliter rusticus declinatur ejtc. 

LXIIL 

A4i mynne wie grosz ist din macht 

Wo man- sleft oder wacht ^ 

So bistu stete gewert ^) 

Beide linde und hert 

Deilstu das leben in die land 

Das ist an manchen wol behant 

Wy ich das inne worden bin 

Eines dages wart ich gezüclict hin 

Frauwe mynne sante mir boden 

Und lies mir selber raden 

Das ich volgete irer spor 

Linde was das erste iar ^ 

SüszeSvas ir ancffaneh 



1) gewert, erprobt, erwiesen, für wähl' bestlitigt 



29» 

Dar nach swer der abcganelc 

Sj brach mir off ir müder 

Und warff myr vor ir lud er *) 

Und lys mich daroiT dredcn 

Sy konde mich wol bestcden ^> 

mit honst und mit bchendekeit 

Bis ein frauw wart gcreit ^) 

Dy sy zu mir sante 

In b r u n ich sy erkante 

Alles das sy drock an ir 

Gar fruntlichfn sprach sie su mir 

Du Salt mir wilkom sin 

Ich sprach gnad edele frauwe fin 

Sy sprach bistu also komen her 

Hastu zu 'der mynne ger *) 

Der rede rrart ich unmas/.en fro ^) 

Und sprach edele frauwe io 

So horche drut geselle gut 

Und nym cb.n in dinen mut 

Mine lere wil ich dir geben 

Wie du der lybe solt leben 

Du Salt lerne swigen 

Und allen frauwen neigen 

Dorch der willen du dich vereinest 

Das du sy mit drüwen meinest 

Zocht und rechte masze 

Nummer von dir gelasze 



2) lueder , Reize von laden , einladen. 

Der Sinn dieses iind des vorhergehenden Verses scheint zu teymt 

„ sie eröffnete ihr Mieder (Bruststück) und zeigte mir ;ihre 

Briiste. •« 
S) besteden , bestaeten , unterwerfen , in den jQglnden zuxückhiilteii. 

4) gereit, bereitet, ausgerüstet. 

5) ger, Begierde, Verlangen^ 

6) unmaszen » unmässig. 



299 



Hut dich vor geselschafft 
Dy sich berümet und Iilafft 
Nim eben in dinen mut 
Was dir von liebe kümmet zu gut 
Das saltu in din bcrtz sinyden 
Und dich dy lybe lan geleyden 
E das ymant werde gewar 
So volgestu der riechten schar 
Döstu das so volgct dir heil 
JSu hast du miner lere ein deil 

fängt mit einem neuen übi^nitt an* 

JLJsLr mere ein ander frauwe ginck 

Min frauwe sy schöne entpfinck 

Und drockte sy tzu ir an ir brosi 

Do sach ich freude und lost 

Ir gewant geschnyden was ' 

Von sammjt grün als ein grass 

Ir husz gar köstlich lag 

Dy wende alle von smarag 

Wol geziret waren 

Da's ich by minen iaren 

Soliche richeit ny gesach 

I 

Mine frauwe tzu der einen sprach 
Sych ich bringen dir einen gast 
Also lyp als du mich hast 
Dorch druwe dy du tzu mir dreist 
Den nym und lere in als du wol weist 
Dir ist bekant der wörtzen 7) krafft 



7) wörtze, Oe würze, wohlrlechexi^ Kx^^X«c > ^^^-u^stc^^vw. 



Do is dorcli g^cselschafl^ 
Xfnd gip im do von er werde tsam 
Wan Ich dar umme her Uu dir quam 
8y sprach werlich das sal sin 
Got Segen dich lybe swester myn 
Sprach min frauwe gort din phlege 
Ich stont off minem wege 
Vaste Stil off einer »tat 
Dy grüne gar kündeMichen drat 
.Tsu mir her quam.sy gedrongen 
Sy sprach sage mir unbetzwongen 
Ob du nu wilt heben an 
Ich sprach ia frauwe tzart ab ich han 
>^So rade ich dir be^encke dich recht 
po ist manch ritter und knecht 
Der geringlichen ane fecht 
Und gar swerlichen abe let 
Ich sprach frauwe ich enroch ') 
Ich bin use komen ujnb gesoch 
?»Wiltu also das düncket mich gut 
So. saltu freude und hohen mut 
Stede an dich nemmen 
Was dir gedencken quemen 
Dy dich wolten drigen 
Dy saltu lassen flygen 
Prüfe geberde und sin 
Wo du dich wilt kcren hin 
Warte das dich din drüwe 
Icht bringe in after rüwe ^) 
Das saltu alles Tor besinen 



8) enrochen^ unbesorgt seyn. 
PJ after ruvre, zu späte Jleiie. 



SOi 



Und den in grün beginnen 

Wan keine frocht yolnliommen kftn 

Sy hebe sich dan an grün an 

Dar umme i$t grün ein anfancli 

Wer ny gelyden hat betwanck 

Der erfert dar umme das 

Das ime for unkundig was 

Hit grün auch entspfüsset 

Alles das des djr wemt geaüsset 

Nu höre forbas off genis 

Und merck eben was ich dich heis 

Grün ist auch t£un äugen gut 

Off grüne entsprüszet wisze bluwt 

Das wirt tzu male bekant dir 

Ob du nu wilt folgen mir 

Ich sprach zu ir alzuhant 

Mir ist- gründe wolbekant 

Sint uwer konst mich röret 

Ich tzy war ir mich föret 

»So saltu eben nach mir sinnen 

Ich heiszen der freiden anbegine 

Und fören dich von den wilden 

Czu der dy dich leret bilden 

Und hoffen czu den besten 

Wir werden ir lybe geste 

8y det mir fruntschafft vil bekant 

Sic nam mich selber by der hant 

Und foi'te mich off der mynne spor ^*) 

Hette ich gegangen dnsent iar 

Das duchte mich ein kurtzer dag 

Pes gefertes ^^) des ich do pflag 

10) spor, Spur. 

11) (efert^ Geichäft, Beschä£ki(ttn£« Arbtit. 



S02 

Oie brachte mich'' off ein wisse • feit 

Dar off fant ich ein gezelt 

Das was von grosser richeit 

Konste gar vil dar an geleit 

Das duch was wisz sydin 

Dy hneiffe alle von perlin 

Schöne luchten sy gein der sonne 

Mancher hande wonne 

Von TÖgelin und Ton diren 

Man möchte wol tziren 

Aller wernde ein gemach 

Das ich dar off ligen sach 

Dy schnüre glich der hride 

Waren von wiszer syde 

Dy.hile von adamas 

Do mit! es off geschlagen was 

Dy pforte gab von golde schin' 

Dy vortzeiger **) gingen dar in 

Da das freuwelin inne sasa 

Alles mines druren ich vergasz 

Do ich dy schöne tzom ersten .ane sach 

Mich duchte das alle dy wemt sprach 

Hoffen ist das beste 

Sint will(om ir Ijbe geste 

Sprach dy uszerwelte frocht 

Yorgebent mir die ont^ocht 

Das ich nicht gcin uch off stan 

Ir sehent wol das ich zu schaffen han 

Der gewant was geschnyden 

Könsteklich nach fremdem syden 



±2) vortzeiger, Aj]l(;ÜJidiger, Aninelder? 



305 



Von rosen und ron lilgen 

Sy koade wol drüren dilgen 

Sy sas vor uns und^entwarff 

Ein an^esycht das was- scharff 

Mine frauwe winkte iener 

Und sach off und sprach wemir 

Sal ich dich nu verstcjfren t 

Du sah mich ein .wennig hören 

Sych ich bringen dir einen wiltfs^ch *^ 

Las mich nicht verlasen *^) den ganek ^ 

Den nym und bringe dir in^tzu 

Mit diner honst sy sprach ich do 

Mine frauwe dy neich sich und schit von diox 

Ich TÖr ir bleip off lyben wan 

Da sy U82 dem getzelde quam 

Einen J>rieff sy yor sich nam 

Sy sprach ich wil dir vor lesen 

»Off erden ist kein besser wesen 

Wann hoffen tzu aller zyt 

In hoffen alle dy wemt lit 

Von hoffen sich alle lybe entzündet 

Was dir hie wirt geköndet 

Das nim eben in dinen sin 

Als lyp als ich dir bin 

Hoffen ist vor druren gut 

Hoffen bringet hohen mut 

Hoffen leit verdriben kan 

Von hoffen iunget auch ein man 

Was tzwiffel föget pin 

Das bringet hoffen wyder in 



15) wildfang , ein junger lebhafter noch ungebildeter Mann. 
14) rerlyien, vtrlaiien, verlier«». 



804 

Mancher motte ersterben 

Hoffte er nicht tzu erwerben 

Das is beazer mit im wörde 

Hoffen nymVnet abe grosze börde 

Dy da nyment kan entladen 

Das hoffe auch du on allen schaden 

Hoffen manchen usz sorgen erlöst 

Hoffen auch den armen dröst 

Das er hoffte er werde riche 

Dar um enist hoflita nit gliche ^ 

Dede hoffen und tsörersycht 

Alle dy lyhe dy wer ein wycht 

Dar an lemstii wol wan du wilt 

Höre nu tzu wie hoffen bilt 

Wo du mit hoffen gedenchest hin 

Das vaszest du gar eben in dinen sin 

Das SOS mit nichtten möchte gesin 

Wer an dir nicht hoffen schin 

Sych ich wil entwerffen. dir ' 

Wartte gefallt dir icht von mir 

Das lerne ich dich in hortzer frist 

Sprach sy tzu mir an alle list 

Ein hoch hette sy bereit 

Das hatte sy Tor sich geleit 

Dar inne bewiste sy mir hönste gewalt 

Sy entwarff mit mancherley gestalt 

Doch befiel keines in minem sin 

Sy* malte alles vor sich hin 

Bis ich ein bilde recht ersach 

Das mir dorch myn herze brach 

Ich sprach beide '^) frauwe dogentlich 



i.5) 1t>eide, beite, warte, verziehe. 



O« 



• 



Off erden lebet d«s aiclit gellck 

Das ist Tolllioinmen und gut 

»So n}Tn eben in diuen piut • 

Ob du es auch genialen macht 

Ja frauwe tzu mitternacht 

So bildet sichs in das hertze myn 

Sy sprach nu >voloff is sal sin 

Ich führe dich in ein fremdes lanV 

Do inne du ii||lybe wirst enbrant 

Wir wollen rumen dys^n hreiss 

Und wil dir sagen wy ich heiss 

Ich heiszen hoffen tzu allen uren 

By mir darff nymant druren 

JLch Yolgete mit freiden irer 1er 

Bis ich ersach ein.groszes her 

Dar inne ein freuwlin wol gethon 

Das tzünte mich an manchen end^n au 

Er reitt off einem pferde 

Das mir off aller erde 

Ein r o d e r pfert ny erschein 

Wol geschichet beide lyp und bein 

Der sadel der was so wol gemacht 

Das ich also gedacht 

Das er swer zu gelden ^^) were 

Der tzaum der was so liospere 

Mit rodem sammit übertzogcn 

Tzügel sadel und bogen 

Von goide und robin 

Gaben off dem getzüge lichtten schin 



/ 



• .'■< 



soft 



16) gelden, gelten , bezahlen. 

Sranff. ^vd^ip IIL £$« U 



806 

Ich ginck vorbasz und sach 

Eine ]ia{>pe rot scharlaish 

Dar unter alles ein rot gewant 

Recht als is mit iure were entbrant 

Do mit dy frauwe w&s geldeit 

Dy so gar stölzlich reit 

Wir gingen aber yörbas 

Wy scliyre *7) gy ^qj^ jgm pferde sasa 

Und lieff gein miner frauwen her < 

Sy sprach du bringest mir nu^Te mer 

Du sah mir willtom sin 

Du und der geselle din 

Min freuwlin mit züchten anefanck 

Sagete ir unser beider danck 

Sy sprach sage an was schafft du hie 

»Jch wil dir sagen wy 

Ich off dyse fart bin kommen 

Ich habe den mit mir usz genomen 

Den han wir unser konst gelart 

Den nim und bringe du in off die fart 

Mit tzöchten sy sie ummefinck 

Sy gesegete sy und wider von ir ginck 

Sy sprach »blip dines modes bederp ^') 

»!;$&. mos gen wyder an myn gewerp & 

Ich wärt von unwytze do crfreuwet 

Das feit mit blomen was durch strauwet 

Do sprach dy uszerwelte tzart ^ 

Wiltu nit enden dine fart 

Ich sprach ia frauw ich beger 



47) schyre, schnell. 

18) bederp, bederb, g:ut, 

„blip dixics müdes bederp/' Erhalte dich in gutem Math«. 



507 



Dar umme icli us bin kommen her 

So höre recht wy du leben solt 

Rott ist beszer dan golt 

Rott nyinant yergeldeu mag 

Rot ist zu freiden ein bloender dag 

Mit rot gatt oiü dy sonne 

Rot ist aller wemde wonne 

Ich bewise dir das mit wytze 

Wo lybe ist an hytze 

Dy mag nummer bliben gants • 

Do yon ist rot der dogent ein hrantv 

Nu merk wo tzwei gelyben sin 

An in bewist sich ir druwe schin 

Wann sie sich des voreinen 

Das sy is götlichen meinen 

So wil rot nu werben 

Und machet das sy sich verben 

Und werdent schön gestalt 

Also bewiset rot ir gewalt 

Das man do by erkennen kan 

Wy man druwe sal verstau 

Nymant enist recht lybe erkant 

£r werde dan in rode entbrant 

Sych wy ich das bewisen kan 

Sy entzönte mich dorch dy äugen an 

Das mir hertz und mut 

Alles braute als ein glut 

IVu höre noch ein kortzö stont 

Merck wan in röte stet ir mont 

Kanstu das besinnen gar 

Du machst dich frauwen dusent iar 

Ich sprach io frauw alltzuhant 

Mir ist alles wolbekant 



508 

Was j brante ader glam 

Wol mir das ich her tzu uch qn^am 

Sy sprach das wil ich danchen got 

Und wil dich füren sonder spot 

Do du lernest hüben veste 

Wann mir alssolich gcste 

By mancher tzit ny q warnen 

Und wil dir sagen mynen nameo 

Ich heisze dy lybe entzünde 

Tzu wem ich michit. gefründe 

Der gewinnet frnde und Ifbhen mut 

Tzyhen wir förbas das döncliet mich gut 



Oy forte mich das was nicht na 

Da lag ein husz das was himmel bla 

Beide muren und dach 

Das ich blaweres ny gcsachl 

Das was mit Itönsten also vorgraben 

Solde alle dy wcrnt gestörmet haben 

Sy hatten nicht geschafH; einf bar 

Man moste mit drüwen homen dar 

Min fr au WC rieff vor dem dor 

Der wechter sprach wer helt do Tor 

Sy sprach ich bins dy lybe entzünt 

Er sprach ist das uwcr frunt 

Der do fast by uch stet 

Ir wiszcnt wol das nymant herinne get 

Er habe dann tzu druwcn sich geltart 

Mine frauwe sprach er ist gelart 

£r dut was man ime saget for 

Tzu haut schlos man off dy dor 



S09 



Mich düchte wy ich qweme off den gral' *^ 

Ich fant do freuden riehen schal 

Beide man und Avip 

Dy ryffen alle, stede blip 

Eine do nahe himsas 

Dy ir aller frau^ve was 

Der gewant was auch also 

Noch fil blawer dann bla 

Dye hatte zu lybe sich geschycket 

Und tzu lybe sich vorstricltet -*-' 

Das is eweWich solde weren 

Des begönde ich auch begeren 

Do det dy werde dy reine 

Tzucht und gude meine 

Vil gein min er frauwen liont 

$y sprach bis will^om dusent stont 

Nu wold^-ich gerne gein uch gan 

Gebüt mir was du wilt han 

:^ Ich, bitte dich das ist nit lanck 

Las mich nicht rcrlysen den ganck 

Das du lybes swesterlin 

La^dir dysen gast beyolen sin 

Wan ich dich lange ny gebat 

Noch keiner an sine stat 

Quam bi manchem iäre 

Hilff das er in den orden yare 

Er heldet alle diu gebot 

Do mitte mos din pflegen got 

Got segen dich got sy mit dir 



19) gral. Bekannt sind die ErzHhIungen von dem heiligen Graal , 
der den Rittern der Tafelrunde Stoff zu manclien Unternehmun- 
gen und Abcnthcuern gab. liier scheint dieser Ausdruck, das 
Allerheiligste bedeuten zu sollen. 



SlO 

»Ich gebe im gerne mine 1er 

Sj sprach wiltu nu hören tea 

Ich knjte for sy ich sprach ich du 

Wiltii sendes ***) leit vormiden 

So mustu ummer stede bliben 

Dorch der du dich voreinet hast 

So gewinest du freude und hohen drost 

Höre wy ich das bewisen haa 

Las dich alle dy lybe han 

Dy off erden y gewart 

Hastu stede nicht gelart 

Das hilffct dich nicht als umme ein stro 

Du bist hude hy morn änderst wo 

Stete ist der rechten lybe ein gront 

Stete ist der högesten freide ein bont 

Merch wer dir ist in hertzen beger 

Vindest du auch do drüwe gein dir 

Das ist der grösten freiden ein 

Dy dy sonne y überschein 

Off stete mag man buwen 

Stete mag man wol getruwen 

Stete gibt dem hertzen hrafft 

Von stete kommet grosze fruntschafft 

Ich drüwen dir das tzu bezeigen 

Stete machet einen wilden eigen 

Von stete kommet lypliches blyckea 

Stete lernet strychen 

Tzwei lybe tzu der minne baut 

Stete get durch alle laut 

Do enist nicht gröszers wan ir macht 

Nu merck eben und dracht 



20) sende, traurig. 






511 



Wiltu den orden mit uns han 

Das las körtzlichen mich verstan 

Ich antwerte ir e ich mich besprach 

Was ich Ordens y gesach 

Ader y horte wo ich wa# 

Kein orden gefil mir ny bas 

Mit willen ich mich dar inne gebe 

Und bliben dar inne dy wil ich lebe 

Iren sogen det sy über mich 

Sy sprach got bestedege dich 

Ste off du Salt nummen hniehen 

Alle unstete sal dich fliehen 

Vor swonden ist zumal din pin 

Du sah by uns hy fröHch sin 

Din druwe dy ist unverlorn 

Du wirst tzu Leiser hy geborn 

Das ^il ich dir körtzlichen enden 

Und wil nach dinem bulen senden 

Dy wirt dir der warheit iehen 

Das saltu hören und sehen 

Das sy drüwe habe tzu dir 

Ich sprach so geschach ny liebers mir 

Wan das ir wörde min druwe behaut 

Do gap sy mir ein bla gewant 

Sy sprach das saltu mit mir dragen 

Und wil dir mynen namen sagen 

Ich heisze wanche nummer nicht 

Stete ist myn tzuversycht 

Ich gedachte gnaden richer got 

Wy schir hilffstu sonder spot 

Wen du wilt beraden 

Ich sante us schnelle boden 

Und lys höndegen allen f runden min 



312 

Das ich keiser solde sin 
Mir wart freiden fil bereit 
Ich wart höiserlich gehleit 
Und gesatz off des riches stol 
VordempflFt was miner sorgen ^fol 
Vor swondcn was zu mal min not 
Ich sas notct '') und gebot 
Und meint in eren ummer leben 
Und h}s mir das cepter geben 
Das wolde ich nemen in dj hant 
Da worden mir ander mere bekant 

XJo quam eine frauwe dy was swartR 

Das mich ir angesycht smartz 

Und gar tzorniges modes 

Wan is beduten nicht godes 

Wan sy was upcklich **) gestalt 

Sy swechte mich und min gewalt 

Den stol rockte sy mir nyder 

Das ich for noch syder 

Also grulichen ny erschrack 

Alle myn frffde do nyde lag 

6y schlug mich umme nach undrost 

Der hat ich altzu mal gelast ^^) 

Sy bant mich mit beiden armen 

Und lys sich nicht erbarmen 

Was ich smertzcn yon ir leit 

Alle g;!tite was ir unbereit 

Sy forte mich heim in ir gemach 



21) noten , noeten , antreiben , zwingen , auferlegen. 

22) upeöklich , thörigt , unbedeutend leer (an giHen Eigenschaften. ) 
25) gelassen, vertrauen. 



SIS 



Das mir wirscrs **) ny gescbaclt 

Is was enge und gar gedrange 

Das ich in alsolichcm getwangd 

Ei mineB dagen ny gcsas 

Aller freiden ich do vergas 

Sy lacht mir an ein klammer 

I3nd schlog mit dem hammer 

Do sy manchen hatte mit gesmit 

Sy sprach is blibct noch ungefrit ^*) 

Ich dich noch nicnt lasse 

Einen guden dag und hundert büsse 

Wil ich dich lernen haben 

So Tolgestu wol den knaben 

Dy do mössen liden 

Und lyp dorch leit vormiden 

Ich schrei hlegelichen ach 

Wyder dy frauwe ich do sprach 

Sich lybe frauwe wy ich nu qwele 

Sagent mir wo finde gele 

Sic sprach lidestu darnach not 

Nu sint din frunde tzu mal dot 

Dy is ny erworben han 

Du bist werlich ein dörecht man 
Fragestu nach gelingen 
Ich legen dir wol din singen 
Das dir ny also we wart 
Dich mag wol rüwtjn dyse fart 
Sy smitte mich gar tzornelilich 
Do gedacht ich wyder hinder mich 
Als mich dy frauwe Hatte gelart 
Ich bleip off miner steden fart 

24) wirser, schlimmer. 

25) ungefrit , unbefireyet. 



di4 

Ich nam an mich die stediheit 
Do wart geschwechet ril min leit 
Ich gedacht an lybes bilde 
Das ich usz der wilde 
Mit mir bracht an dyse stat 
Do wart min liden als ein bat '^) 
Sy sprach sal ich dich frien 
So möstu dich vertzien 
Der der du dich tzn eigen hast gegeben 
Ich sprach was sal mir dan min leben 
So halden ich dich bis du wirst gra 
Dennoch so ist mir das hertze bla 
Ich do dir an ein swartzes Ideit gewant 
Doch ist drüwe mir beltant 
Wy machst du sy lyp gehan 
Frauwen erfreuwen manchen man 
Nu foge sy dir fil sentlicher klage 
So gibet sy mir fil gutter dage 
Ku geschyt dir von ir nommer gut 
Doch wout sy stete in minem mut 
Sy düuchet mich ein tzörnig wyp 
Sy ist min lyp und min leit verdrip 
_^uch gefeit sy mir nicht an dem dantz 
^y ist der dogent ein blogender krantz 

I 

Sy ist mit irer rede gar balt 

Sy ist in minem hertzen also wol gestalt 

Nu gefeit mir ir geberde nicht 

Sy ist min drost min zuyersycht 

Nu wirstu uif zwifel biten 

Doch wil iph ir des besten- gedrüwen 

Din dinst ist tzu mal yerlorn 



26) bat, Vortheil, Nutzeii. 



315 



Doch h ah ich sy tsu lybe erkom 

Sage mir heistu unferworren 

Ja frauwe ich mos in lybe dorren 

Kan 8y dir dan nymand geleiden 

Nicht dan der dot der mag ons scheiden 

So möstu suchen als ein dyp 

Dannoch ist sy mir von hertzen lyp 

Wiltu dann sy nicht Torhiesen 

E wolt ich den lip verlysen 

Nu saltu diner drüwe genüszen 

Ich wil dir alle din bände entslyssen 

Und wil dir sagen .rechte wort 

Was ich Ton frauiven ye gehört 

Sagen oder singen 

VoUenhommen an allen dingen 

So han bessers Torbas ny gesehen 

Des heliFe ich dir der Wahrheit iehen 

Du endariFt vor mir nicht haben var^^) 

Aber ich sagen dir wy nu sint dy iar 

Was einer hat hüde veste 

Kommen morgen ander geste 

Her Torlust gerne was er hat 

Do hut dich vor das ist min rat 

Ich sprach frauwe das achte ich Meine 

Mine drüwe folget ir alleine 

Ich wil nymandes sin wan ir 

Frauwe das sollent ir glauben mir 

Got gebe dir selber dinen segen 

Und dusent engel dy diner pflegen 

Ich wil doch oiF glücke harren 

Und bliben stedeklich unferworren 



27) v«r , Furcht. 



316 

Mit gantzer stete wo icb bin 
Sj hat min hertz mit ir hin 



LXIV. 
1 

,Xch byten ucb berren alle gar 
Das ir myner eren nement war 
Und das min lant in frjdcn sj 
Das icb von laster leben fry 
ünd radent mir wy das ich 
Möge bewaren min konigrich 
Und wisent recht und eben 
Wie ich solle in oren leben 

xVXan solle geben da man geben soll 
Das zymet uch und allen herren wol 
Mite sin und noch staden ^) geben* 
Alle tzyt nach göttlichen eren streben 
Dem armen herre als dem riehen 
Das stctte uch wol und herlichen 

1.V JLit Kraft dinen finden wyder stant 
Und schone herre diner armen lant 
Das sy schaden tragen nit 
So hillffct dir got in alle wise 
Da6 du beheltest ere und prise 

jLJ.eri:e nim was man dfr git 
Glob vil und gebe nymant nit 



1) Stade«, stet, stets, best^indig 

JEiir mite acheint liier mute gelesen werden zu müssen. 



517 



Was lit dir daran was ymant klage 
Off das man dir das gut her drage 
In stettigen liryg saltu dich lan 
So mögen wir gantz fülle gehan 

Jtlerre frisz allein was du hast 
Und rüch nit wer dir velieret das 
Wo es dir herre werden mag 
Sprich alles here in mynen krag 
Alles mir und njmant me 
So dinen ich dir vor al e 

XJLerre du solte warhafftig sin 
Und an dugende keren dj sinne d(n 
^ So mogestu wol mit eren 
Sten Yor fürsten und herren 
Und bisz gein den gutten gut 
Den bösen hertzeige strengen mnt 

Otettiger mut solle dir sin bi 

So magestu bliben schaden fry 

Und bis den gutten heymlich ^) 

So blibet in eren din rieh 

Wan mit den gutten wirstu gut 

Die sich bösen geselschafft schaden dut 

jLNach götlichen eren soltu stau 
Und den geburen iren sitten lan 
Und yerdilge dine finde 



2) heymelich, vertraut, zutraulich 



31S 

So macbestu fryden in dinem lande 
Und mein dar in gottes ere 
Nit din lop das ist min lert 

xJu solt in dinen reisen 

Themen wytwen und weysen 

Brennen und rauben sere 

So focht man dich das ist min lere 

Gjstu vfol darumb din lirag 

Ich ruffen dester luder gagag 

dtelen rauben sy din spill 

So dienent dir miner gesellen vill 

Wann du magest nicht genesen 

Du wollest dan krig und ungetrüwe wesen 

Lygen und drigen da halte dich tzu 

Freszen und suffen als ein hu 

JCis sy off felde oder off strasen 
Du solt herre nymant nicht laszen 
Wann schlag bärmherzillei^ tzu rüchen 
Und lasz uns die höner plücken 
Das wir in groszen füllen leben 
Das rat ich und kömpt uns eben 

V or falschem rate hüte dich 
Tzu aller tzyt das raten ich 
Und wer off gyticheit ^) stellet sinen mut 
Des rat enbir das ist dir gut 



3) gytigckeit^ Gier, Begierde. 



519 



Wer got nit vor äugen hat 
Den fl}he und myde sinen rat 



V on gottes gnaden du din Itrone dreist 
Alle tzyt soltu ym danclten des 
Und halte wirdelclichen dine festen 
Man brüffet den wirt by den gesten 
Uud halt dich tzu gerechtikeit 
Des wirt dir lobe und ere geseit 

JCjrnst und schimpfFtz soltu han 
Tzu rechter tzüt unmasze lan 
Und demütilieit dy habe da mit 
Hoffart der soltu volgen nicht 
Wann sy machet mangen man 
Das er sich nit selbs erkennen han 



G, 



roszes guttes bedarffstu herre 
Dar nach stant das ist min lere 
Und sammen tzuhauff dy pfenning nuwe 
Wie sie dir werdent da ratent tzu 
Mit Wucher oder mit falsheit hoe 
So werdent ich und min gesellen fro 

Ochelten tzorn und ander undat 

Des soltu pflegen das ist min rat 

Wer melden und klaffen kan 

Der ist tzu hofe ein werder man 

Und Unfrieden machen und sweren 

Der. möge sich tzu dirre tzüt wol erneren ' L 



S20 

JtJLerrc nit las es dir werden leit * 

Ob du brichest ein swerren eit 

Wan es ist auch wol me gescheen 

Das wil ich dir helffen iehen 

Nicht acbt off dastu habest gnijLck 

Ob dich der düfel spanne in sinen pfflück 

Xl-icht recht armen und riehen 
So lebestu herre honiglicheu 
Und falsche kleffer soltu schüwen 
. Wan sy sint Ton böszen trüwen 
Und halt herre war din wort 
Bas bringet dir ere und seiden hört 

Xn allen dinen reisen 

Schirme wytwen und weisen 

Und schüwe falsch miede und bÖszes gut 

Wan sj Terkeren recht und wisen mut 

Sy machent ein wisen tzu eineoi dore 

Also der do phiffet usz dem rore 

£^u ril swigen ist nicht gut 
Ubermeszich klaffen schaden dut 
Wan wer vil klaffet der musz tII lygen 
Darumb soltu dy kleffer flyhcn 
Folge des wisen rat und lere 
Föchte got und myde weltliche ere 

Jtleri'e du solt nit tzu dische gan 
Du habest dan nun döte vorhin gethan 



Und 



321 



Und Armand dclitet vlU ofF dieh 
Bistu nicht bösz so qwat als ich ^) 
Darumb rolge des ratcs myn 
Und kere off boszhcit dy sinne diu 

iJu solt unküsche leben 

Unküsche sin das körnet dir oben 

Es ist alle dy freide min^ 

Bar off flisze die sinne din 

Das sy keiner lost gedencken 

Und solt es dich wol an eren krenken 

JtJis unrein tzu aller frist 

Du als ich und schisz in din eigen ncst 

Dribe schände und boszheit vill 

Off setze ist nu der herren Spill 

Fulheit undogent dir wol an statt 

Dem Yolge nach das ist min rat 

jJen armen deil mit dy spise din 
So wird dir gottcs holde schin 
Und mynne barmhertzikeit 
So Wirt din lop eren breit 
Und danck got sineT gnaden vil 
Ergyt und nymmet wem er will 

i.VJLin berre hat zweier bände rat 
Lat sehen an welchem er bestat 



4) qwat , ruchlos , b'dse. 

iraatf. 9lt(ffit> IIL S^« U 



522 

Und dut er nach dem bösen ttat 
So "Wird mit den bösen qwat 
Wann herren werren dycke gut 
Dete falscher rat und böszer Übermut 

Oollte also alle herren als ich 
Sy werret getruwe sicherlich / 
Und wördent aller schänden fry 
' Und Stünde einer dem andern by 
Und folgeten böszen noch qwat 
Und hilten an sjch den alten rat 
Und sehent götlich wiseit an 
Und drügent sie gar der eren fan 

XjLerr du splt dich Ton den luten tzyhen 

Und alle tzüt dy herren flyheii 

Es sy tag oder nacht so volge mir 

So du iTvilt drluchen oder eszen 

So mögen gut gewinnen wir 

So soltu diner frunde yergessen 

JLXerre wiltu In eren leben 

So lasze din hertz in hofFart sweben 

Brüg und lüg und sage nit war 

So Tolget dir nach ein grosze schar 

Und drüp fast'dinen ungefug 

So wirt dir boszes guttes gnug 

Ach wolt wol by minen eren 
Das dy herren bescheiden werren 
Wan sy ratent als sy sint 
Das sin sy alle au ereu bUnt 



325 



Wann weg sinne off rauben stat 
Der solte nicht gan in fürsten rat 
Wie solte er geben gutten rat 
Den er doch selber keinen hat 

Xlorent ir herren min gesang 

W7 milte und süsze er do dranck 

Und dorch die irvolcken düset *) 

Und in dem hege «chüszet 

Den han ich lange gelemet gnuck 

Und kan nit me dan guckgug 

Gesingen dem armen als dem riehen 

Von miner wise ich nicht nviohen 

Als man in manches herren rat dmt 

Darumb myde snödes gut 

Sich selber und das recht rerkert 

Der recht swiget und unrecht lert 

Darumb ich sprechen off minen eit 

Das man umb leit 

Nit von dem rechten soll entwichen 

Wann wo dj sache frunde hat 

Das rechte do serre irre gat 

Darumb soll min herre djr bÖssen fljheii 

Und dy gutten tsu sinem rate tsyhen 

Und Tolgent den wisen dögentlich 

$0 stette mit eren uwer königrich 



^) diu«»» tÖBtn, achailcB. 



1L& 



324 



V. 



©tegmunbö. 



SBer^orb fSßinbed/ bie !l!)?enc(en in fetneu Script. 
rer.Germ. I. 107411. feig, lieferte, enthält bie fd)ö^bar(ie 
»eitrdfge ju ber ®efc()i(&te biefei Surften unb feiner Seit. 
S^ t(t bie$ eine fegenannte >^auM)voniä^ eine ^rioa^ 
fammtung ber mevEmürbigflen Sräu^nifye feiner 3eit^ bit 
&ex^av\> huxd) feinen Qd^xziUv J^einric() i>cn ünärn(er j 
tt)a^rf4)etn(id^ wä^renb fetne^ 2fufent^a(t^ in ^aini nieber« 
f^reiSen^ tinb t)on 3tit ju 3eit fortfegen ließ. 2)te 6ebeu< 
tenbe SKcUe/ bie Sberl^arb felbfl tn ben öffentlichen Sfn^ere« 
^enl^eiten biefer Sppc^e fpielte^ mad^tn ben 9Bunfc() rege/ 
nähere 97ac^rid)ten von biefem mer{n)ürbide|i Planne i(u 
erhalten/ moju ber dla(t)la^ ber längfl au^geftorSenen 
(erii^ntten SSfainjer unb frankfurter ®efd|>(ec()terfamt(te 
jum jungen auS einer gleichzeitigen »i^anbfc^rift mic^ 
tige noc^ tinbefannte Beiträge (iefert, X^a biefe (entern 
manc^e^ Sic()t über bie ®efci)ic()te ber Bürgerlichen Unruhen 
in 9)?ainj in bem 3a^re 142g verbreiten/ unb ein tttuei 
@tttengentälbe i^re^ ^^^^^unbert^ enthalten/ fo folgen 
(ie cli Beilagen ber f)ier t^orau^jufd^icfenben Sebene^bei 
fc()reibung gber^arb^, bie nidjt treuer unb wahrer gelte, 
fert tverben tann, aU buvd) ben 2(u$jug beffen^ wa6 er 
in b^r Seben6iefc^rei6ung ^önig ®i.egntunb^9on ftc^ 
felbjl melbet» 



325 



@6er5<trbSBinbecf ani ^aitii gebürtig^ 0)or ani 
einer ju ben alten ©efc^Icc^tern geC^örigcn gamilicn 
entfproffcn, <f. Joannis rer.Mog. III. 467) bie inbcffcn 
in il)rcn ©liicfgumfianben fef>r ^erabgefommcn fcpn 
muf / ba^r felbf! (f. 58orrebc feiner @ef($. Ä. ©ieg; 
smunbö) t)et^c^crt/ baß er ncbff feinen @efc^tt>if!ern 
gar arm 9ctt>eftn/ unb bntc^ /[o}äf)tiicn Jg)errenbienf! 

erfl jn grofser erbarer narung gefommett fep. 3fn 

bicfcm gamilientter^ÄItnif fc^cint ber @rnnb ^nliticn^ 
toatum er Ifpater aW ©emagog in feinet 93aterflabt 
auftrat, unb bie ©efc^tec^ter , gegen tt>e(c^e ein ptti 
fönlic^et J^af if)n 6efee(t ju ^a6en fc^eint / ju ftitrien 
fuc^te. 

©eine ©eburt fcfHt in ba« 3fa(>t 1878/ benn in 
bem Sfa^r iSgS jog er aW ein Änd6e i^on i5 ^al^ren 
mit einem »grofscn mechtigen« Kaufmann ton^ainj 
nac^ ?Jrag (f. Sorrebe unb €ap.llll.) 

2>ie frühere B^it feiner 3fugenb brad&te er auf 
«Reifen ju. 2)rer) 3ar)re ftielt er ftc^ in ^atii auf. 
©pater^in begleitete er! ben -t^eriog ©teffan tolt 
Saiern nac^ granfreic^ nnb ben JRieberlanben/ ber 
if)m aber, feiner SSerflc^erung nac^, nic^t jaulte, tt>a< 
er i^m fc^nlbig tt)ar. (Aap. XIII. unb XIV.) 

SOiit bcm 3abrei4aa, toocv anfß neue nac^Sö^.' 
men ging / fc^eint fein ?eben an bem JP)ofe Äönig ©ieg/ 
mu nbg begonnen ju ^aben. 3n ben3af)ren 14^0 unb 
17 begleitete er j^en Äönig ©iegmunb auf beffen 
SJeife uac^ granfrcic^ unb gnglanb. (Aap. XLIL) 
Dr)ne B^^if^i ^^^ ^^ ^^^^^ ^^tt beffen i^ertrauteflen 
Jg)ofbicncrn. 35efonberg fc^eint bie Äaffe beß ÄönigS 
i^m anvertraut gctDefen ju fcpn. Son Aviguon. faubtc 



326 

xf>n ©iegmunb nac^ @enf/ mo er eine @c(bfummt 
db^olen unb bem ^önig nac^ Lion bringen ntnfie. 
95ei ben miälic^en Hien^ meiere @!iegmnnbä @elb/ 
manofil cftcvi herbeiführte ^ iDarb <£ber^arb t)ot 
anbern jum ^ienf!e bei S:'6niii gebraucht, fbci ber 
^ütüätmift ©iegmunbä nac^ ben 92ieber(anben/ 
lief er bie 6erc^enfe an @i(ber unb @o(b/ mitbenenber 
freigebige englifc^e ^of if)n beehrt batte^ bnrc^ Sber; 
^arb iffiinbedf für 18000 fl. ju Brügge in ^lanDer» 
t»erfe|fen/ unb ber le^tere muf{e felbft alS ^tirge 17 
SBoc^en in "tiefer @>tabt bleiben. SB i n b e cf ging ^ ba 
bie €inlöfung nic^t erfolgte/ felbff nac^ donfianj ju 
bem Wenige/ t>on bem er bie erforberlic^e &umme 
tiac^ t>ieIerSO?übe erhielt, unb ^e tf)eili baar, tbeil« 
in einet SJerfd^reibung tn 8 unb einem wUn 2ag ju 
SBagen t)on Sonflan) nac^ Brügge inglanbern brachte/ 
eine für bie ^inbetniffe/ bie in jenen 3^i^en Überott 
bem 9ieifenben entgegen flanben/ unglaublich fc^nette 
$abrt/ bie fo eilenb )urücf gelegt toerben mufie/ nm 
ben SJerfatttag bei $fanbed nic^t )u terfä'umen. Stac^ 
' gefc^e^ener €inlöfung ;enei^ ^oftbarCeiteU/ beburfte ei 
Dieler @c^(au^eit ^ nm biefe ftc^er an £>vt unb &te1le 
{u bringen/ unb aUen 92ac^f{ettiingen auf ber Steife ju 
entgegen. Um nic^t untermegä angefatten unb ermorir 
bet ju tDerbeU/ ba eä öffentlich befannt gemorben 
t9ar/ t)on mie vielem SBert^ bai fep/ ma^ er bei fic^ 
fü(^rey (ief SB i h b e cf biefe ^aff barf eiten burc^ 92ürnber/ 
ger Saufleute/ unter i^re haaren t>erftecft/' nac^^öttn 
bringen/ mo^in er felbf! mit feinen ^nec^ten nac^fäm. 
5Bci ber Slbreife i^on Brügge ritte er über bie ^anpu 
)»(tif$e ber @tabt/ nm ju jeigeu/ ba$ er unb fein 
Änec^t o^ne aüci ©epirfe/ felbfi o^ne Mäntel, biefen 
Crt vcvticfcn / looburc^ er bie Slufc^Id'ge auf feine 



327 

• * 

?Jcrfon unb bai ifym fUntctttantc löcreiteltc. gjott 
ÄcU« brachte er tiefe Äofibarfcitcn ju SSBaffer nac^ 
S)?aini unb t)on ba naf^ eonflanj. (Aap. L. unb LI.) 
.©olc^e mit Jreiie unb Älugftcit auSgcfül^rte Stuftrage 
tDaren eö/ bie if)m bie fortbauernbe @unfl Äöntg 
@iegmunbS ern>ar6en ^ ber il^n t)on ba lau auc^ ju 
©taatggefc^aften brauchte. (Aap. LIX.) (Er folgte 
bem föniglic^en J^ofe auf beffen SBauberungen. 1418 
fcefanb er (ic^ mit Äonig @ i e g m u u b in Sreölau iS:av. 
LXXVIII.) unb 1422 ($ap. CV.) in 8iegen«6urg^ 
n>o i^n ber ^önig mit einem ^ toie ci fc^tnt in ber 
SBetterau gelegenen, verfallenen Oiefc^gle&en belehnte. 
2fn ben folgenben Sfaljren ^ielt er |id^ t^eiW in 5Kainj 
t^eilä an bem föniglic^en J^oßager in 4)ungarn auf, 
tDO er für ben Äurfürflen Conrab ton SO?ainj mehrere 
ioic^tige Unter^anblungen betrieb. (Aap. CXVI. 
CXIX. CXXV. CXXIX.) .^ier bat et ben Äönig, if)n 
feiner treuen S)ienfle megen mit einet &ülte auf ben 
Soll iu ^aini ju belehnen/ toelc^eä t^m betoilltgt, 
unb 1426 auf bem 9ieic^ätag }u 9iürnberg beflättgt 
warb. (Aap. cxxxii. unb CXLvr.) 

^on biefem 3al>re an begann fein bleibenber Sluf/ 
enthalt in ^ainj, ber nur feiten burc^ 9ietfen in bat 
.^oflager unterbrochen »arb. 3n feiner SJaterflabt 
eröffnete fic^ nun eine neue €poc^e feinet Seben j« X>ie 
3evrüttung ber ^inanjen unb bie grof e @((^nlDenlaft/ 
tDelc^e bie ^riiifte bei gemeinen SEBefend t>o(tig über/ 
flieg, führte in 3[)?ainj ju bittern ^efc(^»erben gegen bie 
Sllten (n>ie bie @efc^lecl^ter bafelbft genannt n)urben) 
iinb beren bi6f)et geführte ©tabtregierung. (£g erbellt 
ani allem folgenben, ba% (£f>et^atb 3Qiubecf fic^ 
e* inm ©efc^äft ma^te^ bie Bünfte befonbev^ gegen ben 
8vati^ auf^nbringen , um bei C^er Ummäi^ung ber bcjle^ 



328 

l^enbeti SJcrfafTung ( gleich fo Ditieti ?0i Ämtern nnfcrcr 
Seiten) einen €inflnf augjuübcn / bcn er bei t)er 6iö^ 
^erigen Drbnungl betr ©inge nic^t ju erf>alten hoffen 
burfte. 

©ie bringenbe ©elbnot^ jtDang ben Sint^ in 50?ainj, 
3e^n rtuÄ ben 3ü«ften (ic^ jum Seiflanb ber &cfd)äftßf 
t>crtt)aüun9 ju erbitten. 3n ber 3<^t)l biefcr ertt)a'f>U 
ten je^en Solf ärej)refentanten/ 6efanb flc^ Sber^arb 
ffiinbccf/ bei^ncbfl Jg)enne Änauc^ ober Änauff 
unb bem ©c^reiber ber @emeinbe 92ictauä t)on 
SBerIfabt bie erfle SKoKe bei ber $artbei ber 3ünfte 
fpiefte. 

©aö ©d^ulbeniüefen ber ©tabt, »elc^cö nun jur 
Unterfuc^ung tam^ unb fic^ immer me^r aufbecfte^ 
i^dtte iux natürlichen $o(ge/ b'af bnö Slnfe^en bei 
Statf^d unb ber @efc^Iec^ter / ani btmn er beflanb/ in 
bemfelben @rabe fanf / a(^ bie ^nfprüc^e unb $orbc/ 
rungen ber 3w«fte flc^ terme^rten. 

2)ie 3«(>cner erfWrten nac^ gefc^e^ener 2)urc^fic^t 
ber @c^a(fbiicl^er/ bi^ ©cf^tilbeu machten eine Termin; 
b^rung beä }u ia()(f eichen {Ratf^eJ not^tt>enbig/ unb 
ci efforbete bad iSJo^I beä ©anjeu/ ben 9iat^ abiiii 
fe|en/ unb einen anbern ju ertüä^Ien^ n>e(c^eä bie 
${(ten t>ergebli($ ju ()intertreiben fuc^ten. 

3>ie 3«^cner terflÄrften fic^ nun mit 3tt>eien ouÄ 
leber Swnft <£rtt)dl)Iten / ä8 ^erfonen in allem , bie 
nun jufammen auf bie 9(bfe$ung beä d\atf)eß brangen« 
Sitte 3ättftc fc^tt)oren einen €ib, bm B^f)nctn tf)äti% 
bciinfle^en, unb bief »tirfte fo fe^r auf bie ©efc^lec^i 
ter, baß biefe auß ^xix^t für i^re ©ic^erJ^eit fic^ aud 
ber ©tabt entfernten, 

2)ie gaiijc ©emetnbe crfuc^te nun bie brei 9icic^«| 
f?attc 5SJorm*, ©peicr unb granffurt, SMbge/ 



529 

örbncte mS H)un 9vat()5frcut»bcn ju fc^iebSric^tetltc^er 
€ntfc(>cibiin9 auf einen anjufclenben Sag nac^ 3!}?ainj 
ju fenben. 9(uf biefen Jag erhielten bie cntflol^enen 
©cfc^Icc^ter freje« ©eleite, um auf bemfelben auc^ 
\f)U klagen Dorjubringen. 3« 6efl(mmter Seit erfolgte 
bicfc (Si^ung be« ©c^iebgertc^te«. pr bie SJoIMpan 
f^ci traten aW Siebner €6cr^)atb SBinbecf iinb 
bie beiben anbern obgenannten auf. %üt ben alUn 
9iatt)/ J|3eter ?Kebflocf! unb ^o1)anxi 3[)?en|er, 
bed 9iatl)« @c^rciber. 

©iefe 35orfä'tte/ loeld^e im 3a^re 1429 fi($ ereug^ 
neten, befc^reibt (EberM^^^ SBinbecf in ditimtn/ 
n>e(($e in ber % Silage x ftc^ befinben. 

(£ß tt>irb in biefen ferner befc^rieben , baf ber am 
gefejte ©eric^tätag of>ne ein entfc^eibenbeS 3{efultat 
ftc^ enbete^ n)ei( ber. alte diat^ für lejt lieber nachgeben/ 
afö bie @e{>eimniffe ber ©tabt ben anbern ©täbten 
offenbaren moflte. (S^fc^eint^ baf man burc^ töttige 
Slufbecfung biefer ©e^cimnitfe, bie in bem Übeln ^inmis 
jujtanb be^ gemeinen SJefen* beflanbcn, ben Crebtt 
ber ©tabt t)ößig ju t)ernic^ten fitrd^tete."" ©ne Seforg/ 
tuf / welche bie SoIWreprcffentanten mit bem fRatf^c 
t^dlun. 

Soc^ machte bie enbfic^e Sntfc^eibung biefer immer 
mel^r (ic^ termirrenben Slngelcgen^eiten, eine jiDcite 
ernfilic^ere fc^ieb5ric(>terfic^e (Entfc^eibung unentbe^r.' 
lic^/ ft)Oju bie obenbenännte ©tdfbte unb bie Pfafheit 
( t)ermutf)lic^ if! unter biefem Slu^brucf ba^ Wainjer 
©omcapitel i^erflanben ) fid^ erboten. 2ln bem baju be; 
(Hmmten Sage erfc^iencn auc^ bie 2)inaff cn t)on €pfiein 
tinb Sffenburg , unb ber SRatf) be* ©rafen i^on Äa^encHn; 
bogen , toelc^e bie Sllt^n o()ue Sorwiffen ber ©emeinbe, 
unb in bereu großer Erbitterung/ eingelaben i)atun. 



330 

I 

( 

SÜac^ ben ÖfentHc^cn ©t^ungcn/ bic ^mci 6iJ bre{ 
Jage baiictten/ lod^rcnb bcnen bcibc 3:f)eilc bcn Slbge^ 
orbnetcn i^re klagen, t)or6rac^ten , überlief bic Pfaf- 
heit t>cn diatf)ifvtnnbtn bcr brci ©täbtc bie t)ößtge 
(Entfc^eibung ^ bie nun 8 Sa^e lang ^cimtic^ nntctt)atu 
bclt tt)arb. Sia^ bem erfolgten @pruc(^/ ber fogletc^ in 
Slu^übung gebracht murbe^ mn^u ber alte fKatf) Qmnt 
tdii t)or U. $. ^erjtDei^e abbanfen/ unb bie ncm 
Siati)ito<if)l toaxb in bie J^anb ber. Sänfte gegeben, 
©iefe erfol^ren Dier ton /eber 3w«f^/ i« ^^^ SBa^l/ fo 
baf über ()unbert SBä'^Ienbe {ufammen famen. S§ er/ 
nannten biefe, t)ier neue 3iat^i^errert/ bie nun jufam/ 
men treten/ unb burc^ Ernennung bei fünften^ fec^fien 
n. f. tD. bie fünf unb breif ig $erfonen t>oOid(()Iig machen 
mußten/ aui benen ber neue diatf) bef{ef)en fottte. 
JDie brei Rauptet ber SJoIWpart^ei, €bcr^arb SBin/ 
berf/ ^enne ^ na uff unb @eorg @rue( ber 5lBeber^ 
tDelc^e ^itglieber ber3e^ner getDefen mareu/ unb nun 
in ben neuen 9{at^ gett>ä(;(t tDurbeU/ mn$Un inbeffen 
tDieber anS bemfelben austreten/ unb burc^ brei anbere 
erfejt »erben. — SEBabrfc^einlic^ auf 5ßerfügung ber 
©c^ieb^ric^ter / loelc^e ju €r&altung ber Crbnung biefe 
ttnrulbeflifter t)on ber icitnni ber öffent(i(^en 9(nge(ex 
gen^eiten entfernen iDottten; ba übrigen^ niemanb aui 
ber ©emciube fic^ biefem ^uSfpruc^ {»iberfe^te , fo 
fc^eint ci , baf biefe brei ^erfonen fc^on bamalä in ber 
Öffentlichen 9)?einung Derlo^ren \)aiitn. €ber^arb 
SJBinbecf terfic^crt iulejt/ ber JP)oc^mut5 berSHten, 
tt)e(c(^er bie ©tabt in grofen (Schaben gebracht/ fepe 
biOig beflraft Sorben; burc^ i^re eigene .@c^u(b batten 
fte i^re Steckte/ bit in bem S)orfi| bei bem "^aiX^t fo 
tt)ie in ber ^efe|ung bet Jg)ä'Ifte ber JRat&^flcffen be/ 
.({anbeu/ eingebüßt/ unb nur (teben auä i^rer ^iiU 



531 

fei>i^n mtcber in bcn neuen fRatf) cxtoäW toovben^ m 
nun 3»nfti9c bie er jle ©fetten einnÄ()men/ unb fo^aif 
brei ber Surgermcifferflettcn beffeibeten. 

SMe ^etla^c 12 cntf)ält eine ^ritatnoti) ü6er 
bie 3{bfe$un9 beS alten unb <£tnfti()runs beS neuen 
Üiatl)^^ fo n)ie über manche babei Dorgefattncn $e; 
Sebenbeiten. 

iEB i n b e cf ä gereimte €rja'(>(ung ber ^egebenl^eiten 
ttS ^<ii)tS 14^9/ fc^etnt t)on biefem iiemlic^ attgemein 
bef annt gemacht tDorben ^u fepn / be^()a(b erfolgte eine 
Sbeanttoovtnni beffelberi/ gleic^fattä in SveimeU/ meiere 
bit Beilage 3. entbäft. I)iefe ift gegen €berbarb 
^iitbecf unb bie übrigen J^äfupter ber Sunftpart^et 
in 3}?aini gerichtet unb fc^eint einen ber ,9( 1 1 e n felbfi 
iurn SSerfaffer {u f)abcn. ^i toitt in berfelben gefagt : 
baf ^pnig @iegmunb beibe ^artbeten jur enblic^en 
Sntfc^eibung nad^ 92ürnberg t)orge(aben f)ahc. Uebtu 
genä enthält biefe J @ebic^t auf er mti)ttvtn leibem 
fcbaftlic^cn Steuf erungen gegen bie J^d'uptcr ber Sünfte, 
n)eni9 gefcbicbtlic^ neue^luber bie bamaligen äierba'ltniffe 
in ?Ö?ainj; €ber^arb SGBinbecf unb Ülicla« t). SBBer/ 
ftatt werben aK bie i».orne^mf{en 9(ufn)icgler ber 
@cmeinbe bargeffettt^ unb auf bie Segebcnbeiten. bcö 
erflerh in $rc«burg angefpielt 

SBenn atteö bi^^erige pcbfienä ern>eift/ baf (£ber; 
barb SB i n b e c f ber ^Jart^ep ici 95oIK nic^t au« 95wr^ 
liebe für bie @a(^ fe(bf{/ fonbern anß leibenfc^aftlic^em 
J^aß gegen bie @efc^(e($ter beitrat / fo erfc^einen nun 
mehrere S^atfacben ^ bie i()n in einem fe^r na((^t()ei(igen 
Jic^te barftetten. 

©inbecf« langer Sfufent^alt an Jg)6fen unb auf 
SJeifen, fc^eint i^n ber erbaren Jeben«tt)eife ber Bürger 
in etabten «ntfrembet ju ^aben. 2luf Sorfattc, bie if)n 



332 

ßbel bctii^üQtn mußten , fpklt hctcitS bie Seilage '2 
an. Sie Sdeiiaic 5 ent(>aU ein n)a(>rfc^etn(tc^ an 
Icn Siat^ ju ^aitii gcric^mc* Schreiben ^ctetS 
jum Jungen t)om Ja^r i43<iy »clc^e* biefen ali 
einen erflÄrten ©cgncr SäJinbecf«, barflelft. SDer 
lejtere fc^eint bie Mu^Iic^e dtn^^e Cetera auf eine 
empöreube ^eife gefiört }u ^abeUy unb biefer }ur Stoii^e 
gereijt/ legt nun urfunblic^e Setoeife bcr früheren 53er/ 
gelungen gber^arb SBinbecf ^ in Spnniavn hierbei, 
wn n>e((^en er in biefcm Sanbe fe(bf{ bie nähere @r/ 
funbigungcn eingejogen (jarte. ©er ©ittc jener Briten 
fiemdff ,»0 jeber ©Wbtebetoo^^ner, außer bem ©efc^Iec^t*; 
nameu/ no0 ben beä J^aufedy tt>e(c^eä fein eigen toav^ 
itnb (loar im gctoöbnlic^en Seben^ beniestem aHein ju 
führen pflegte / n>aä befonberä bei ja^lreic^en Sami(ien 
jnr perrön(i($enUnterfc^eibungbiente/ nannten $et elf 
§um Jungen unb feine gröber fic^ ium Jurfel 
ton iferem Jg)ofe in Ü)?ainj. ©. Guden. Cod. dipl. II. 55i. 
grilo jum Jucfel, ^Jeter« trüber y ^atte im 
3fa^r 1414 in biefem J^ofe ben U I m a n n t)on €rfurt 
getobtet/ bie^toar eineä ber SSornmrfe / bie €ber^arb 
1!B i n b e c f biefem $ e t e r- machte / meieren er in feinem 
(Betreiben im aUgemeinen t>on flc^ abmenbet. 

Ueber biefen ©trcit mit ?Jeter ium Jucfel 
Äufert ftc^ €ber^arb in her Sebenöbefc^reibung Ä. 
©iegmunb« (Cap. CLXVl.)foIgenbermafen: ^e^er 
)um 9iitfe( (nac^ t>tm in ben meiflen 9}amen Don 
ßertern unb ^Jerfonen t)erfalf(^ten 2(bbrucf ber 9D?em 
fenfc^cn (Sammlung) babe i^n JU ^reÄburg (»0 ^Jeter, 
ft>ie ei fc^eint , in ben 3(ngelcgen()eiten ber 51D?ainjer 
©efc^Iec^tcr, Jg)iilfe am f i>niglic^en Jg)ofe gegen bie 93c/ 
einträc^tigung i^rer SRec^te gcfuc^t f)attc) gefc^olten , 

»unä da» doch was erlogen also sich denne in der 



533 

warheit erfand.« SBinbecf reifte/ Ulli f!c^ gegen 
biefe StnHagen ju Dertljeibigen/ felbfl.ju bem Könige, 
ben er auf bcm SBege au« J&ungarn nac^ ©eutfc^Ianb 
ontraf; in ©traubingen brachte er in 6egen»art t>ieler 
gürjlen unb J^erren feine Älagen gegen $eter ^nm 
3ncfel t)or bem Äcnig in ber grofen ©tube be* 
@c^(ofe« WV/ boc^ afoäf)nt er loeber ben ndf^ern 
^n^alt berfelbeu/ noc^ irgenb etioaö über ben ferneren 
S(uägang biefe« ©treite« in ber $ortfe$ung jener ?bict 
grapste/ tt>e(c^eä @runb ju ber Snmut^ung gibt/ 
baf er in berfelben nic^t ali ©ieger enbete^ ober bie 
©a0e gan} auf fic^ erliegen bUeb. 

€r fu^te bagegen feinen ^ntf) an $eter burc^ 
bie Srjäblung einer fcb^nblic^en !D;orbt^at ju (üf)Un, 
totldfc biefer in ^re^burg an 9(rno(b (um @e(tbufe 
einein Kaufmann im ;^abre 14S1 begangen ^aben foU. 
<iim Z^at bie in ^ainj fpäter erf{ befannt gefoorben/ 
nnb nnbcfitaft geblieben fep. S)iefe burc^ feinen §5efoeii 
unterflüjte a5er)auptung (©. €ap. CLXVUL) tragt im 
beffen }u fe()r taß ©emanb ber Seibenfc^aft unb bei 
«t>af e« / um fie ali ma^r anjune^men. 

Ungleich ermiefener if{ ba«/ toa« $eter gegen 
ben ^inbecf Dorbrac^te/ unb in ben folgenben 
Sßeitagen fic^ ftnbet. 

Die Beilage 5 ent^dfti: ein 1429 auägef!eate< 
Seugnif bei ©tabtrat^ ju ^re^burg^ baf €ber; 
l^arb ^inbetf unb Ulrich 9iAu^eioarter e^ef 
ma(j$ einen Siuffianb ber Qiemeinbe gegen ben 9lat^ y 
bafelbjl ju fliften fuc^en, »orauf bcibe gefartgen ge, 
nommen tt>urben/ unb €ber^arb nur burc^ bie SSor^ 
bitte einiger ^emobner beä Crtä'bie f{c^ ju Jürgen 
für il^n püten auf bie ^ebingung unb fein 58erfprec^en 
fi^ iu fefigefe^ter 2^i^ u>ie.ber t>or @eric^t (u ^etteu , 



354 

ioiQdaffcn n>orbcn feo. £r ^abe fic^ inbeffett nie löteber 
icfttüt / fc^rifrtic^ aber feine Sluf^e^ungen ber Siirger 
gegen ben fRatf) fcrfgefejt, »ortiber feine eigen^ä'nbige 
©riefe ium ^cmiß bienen fönntem 3n ^Jre^bnrg 
^abe er eine ehrbare nnb t)ermögenbe ^tau gebeurat^et/ 
unb btefe nac^ !Berfc$n)enbung i^re^ SSermcgenä im 
€(enbe t>erlaffen / in n^elc^em fie noc^ lebe. iHud^ ju 
tiefer S&efc^ulbigung finbet ftc^ ein eignet ©efiä'nbnif 
SBinbecfä in ber oft erm^Sfbneen ©iograp^ie. @iine 
©efangenne^mnng ju 5Jre«bnrg fäüt in ba«3a^r 1410. 
2fn biefem 3abre eriDÄ^nt er (Cap« XX.) » do vingen 

9 mich die Presburger wider Got, recht ondbeschei- 
»denheit und hetten mir gern Unzucht beweiset, 
?»hetten sie eine schulde an mir funden, do liesen 

9»8ie mich geen.«c €r jog )n beui $. @iegmnnb 
nac^ €remona/ im 3a^r 141 a anf gaflcn »do hies ich 

>»mir geben sin honigliche Gnade min brieff nach 
»miner nothdorfilt, do sahdte ich mine brieffe gen 
»Presburg, die mir der honige gegeben hatte , sie 
»hülfen mich aber nit«« S)ie Un}U(£ngIiC^j 

feit bei fi)nig(ic^en fSorfc^reibenä ben>eift eben nic^t 
für unfern ©iograp^en. SwI^jt cntWt bie Beilage 6 
bie Sri£(>(ung eineö @annerf!reic^ä/ mclc^er tt>ie bie 
Urf unbe fclbfl ertt>eif t — autfy bem geiibteflen SJetriiger 
unferer Seit ium ^eifierfiticf bienen f önnte. 

^mn aüc btefe ©efc^ulbigungen if)n gleich auf ber 
fc^(immf{en (Seite bejeic^neten/ fo fc^üjte ibtt bie ^ou 
Hebe ^önig @iegmunbä/ boc^ toie eS fc^eint t>or 
bcn folgen berfelben. Wt bem Sobte biefeä bo^en 
&'önmvi f)'6xU bagegen manche ÜiticCftc^t gegen i^n 
auf, unb er fab fic^ ber SSerac^tung feiner 3)?itbörger 
vrei« gegeben, ©ie^ geflebt er fclbfl (Cap. CCXVII.) 
m er erwähnt ba$ auf "B^if^naifyUn bie fRüffyxiif^t i»on 



535 

Um ^obU Ä8ni8 ©iegmunbJin 5B?airti anf am »da» 

was mir Eberhart Windeck gar serelait, und 
ich muste viel rede hören, die ich nit 
gerne horte. « 

€r fejte bie Stufjeic^nung Der ^cgcJcn^cften feiner 
Seit 6i« ju ber Ärönung Ä&nig« 5r iebric^rf IIL im 
Safere 144a forty »0 fie ftc^ enbigt, £« fc^eint barau« 
iu erfeettett/ baf er in btefem ^af^xc/ bem 64fte%feine< 
9lfter«/ flarb^ 

3«tn ©c^Iuf folgt noc^ in berief lag« 7 eine 
&iählnnQ in 9ieimen/ bie ft^ in berfelben gleichzeitigen 
J^anbfc^rift befinbet^ meiere iai bi^ber mitgetfeeilte ents 
f)ielt. S>ie Gegebenheit t>on n>e((^er fte ipvi^t^ beHäs 
tigt fic^ burd^ feinen urf nnblic^en Gefoei j in ben S(nna/ 
len ber @efc^ic^te Sranf furt^/ unb gebört/ n>enn fte aK 
tDafer ftc^ beflä'tigen foHte^ jn ber Steige berfriebbrfic^igen 
^SorfäOe/ bie t»on ben Getpofenern benachbarter ©tdfbte 
gegen einanber bamalä nic^t gan} nngemo^nfic^ n>aren. 
@ie befc^fie^en bie bi^r mitgetfeeilte Sieibe ber ^^iiba 
rnngeri jener 3<Ji^/ ^i^ feiner bet ?ef^r biefer GliSftter 
ftc^ tt>ieber {nrücfmänfcl^en n>irb. 



1* 

iVlaria muter lionygyn 
Gib lere und myr die syniie 
Dynem djner und auch dyme knecbte 
Wan ich y gerne zu ryme brecht« 
Eyn geschieht das mer wart kunt 
Als sich daz hub zu eyner stund 
Zu Mentze in der widen stad 
Da mych manch gud geselle bat 



356 ^ 

Dae ich etwasz da von dichte 

Wan ich Ton in \?art berichte 

Dea handeb wy sich der hatte' gemacht 

Wan etlich hatten myn heyn achte 

Und hatten mich mjt gedieht dor in gezougen 

Dar an sy gentelich worcn betrogen 

Alse mich die gemeynde myt alle 

Wole und getruwelich entschuldigen solle 

Die wyfe ich nu dar in gezougen bin 

So wil ich y stellen auch myuen synne 

Daz ich solich geschieht bedichten tvü 

Ob ich dor in icht redde zu yiel 

Daz sal nymant han yor übel myr 

Wan ye myns hertzen beger 

Dichten musz ob ich esz han 

I 

Wie daz der rad zehen man 

Zu ynen b;egert zu radslagen 

Als ich esz bort sagen 

Usz den zunifften ubir alle 

Des gerten sy myd ^lichem scallc 

Beyde alt und die gantze gemeyn 

Daz heyner sprach undcr en neyn 

Die da zu male zu rade gingen 

Wan sy Tochten yn solde myslingen 

Daz sie die stad in wirde und ere 

laicht- mochten gehalten mere 

Als sy bysz her gethan hatten 

Wan yr verfTarn vrolde nu nume hatten 

Den sie bysz her h^int getrebin 

Alse man daz hirnoch rindet gescrebin 

Dy zunfte beriden siech zu hant 

Da yn dy Sachen worden behant 

Sjr sprachen hysent wen er habent gerne 

Uuder 



337 



Under den zunfften der sal ueh gewern 

Da sy daz yernomen 

Wy baldc. sy zu samen qnamen 

Sy lioren da in kortzer frist 

Zehen manne von gudin liste 

£ b i r h a r t W i n d e c k e myd dem hart 

Hctten sie gewist, daz er wer gewesen so hart 

Sy hettens yn erlafszcn wole 

Den andern ich ouch nennen sal 

Daz was Henne Knanch der getruwe 

Der macht yn dy alten schoU.BUwe 

Wan er ist ye eyn solch man 

Isz drcffe an dye alden adir die gemeyn ratsman 

£r saget usz yn gantz und gar 

Des sint sie hortzlich worden gewar 

Hettcn sie en gekant vor als noch 

In were noch ym nyet gewesen so gach ^ 

Der dritte ist Henne Zaen zum Spanheymer 

Der vierde Rosenstil der spengeler 

Der funffte ufF dem holtzmarcte Eckart 

Der seste Jost Lewenbart 

Der sobende Gorge Gruel 

Der achte Medenbach sin geselle 

Der nunde Je ekel Scherer u£f dem brande 

Der zehende Henne zum Wage mann genande 

Da sy also gekoren worden 

Sy worden beladen myt groszen bürden 

Und myd eyden starg und. grosz 

Ir iglicher und sin genosz 

Sweren must alda eynen eyt 

Daz er wedder durch lib noch leyt 

Laszen wolde er kerete ye vor 

Gottes lob und bette yn bevor 

Sranff. 9(r(ifii> III. Z^. ^ 



538 

Der gantz gemcyn notz und frommen 

Da ysz dar zu was kommen 

Und auch wasz sy worden rat slagen 

Daz solden sy vor eynen raed dragen 

Moclit der raet eyn besszers gedencken 

Sy solden yon irme ratslagen wenckin 

Kunde abir yn dar an nyet gelingen 

Sie solden er ratslagen an die zunffte bringen 

Waz dan der meisteyl rad und zunffte 

Mit eyde und TirnumfTt 

Erlieuten Tor daz beste 

Darby solde esz bliben feste 

Si ratslagen euch gar balde 

Sy weren iung adir aide ' 

Daz sie zehcn iar by eyn ander blybcn solden 

Des die Ton alden nyt dun wolden 

Und «atzten sich dor widder 

Daz quam yn zu schaden sidder 

Wan die ze^^eu/ hatten acht 

Wy sy yn behilden die macht 

Sie baden zehen erb er man usz dem rade 

Zu ratslagen fru und spade' 

Mit den zehen von der gemeyn 

Daz must syn Und was dar an keyn neyn 

Nicolaus von Werstad der scriber 

Und sin geselle Johann Mentzer 

Worden den zwenzgen zu gegebln 

Daz quam in gar glich und ebin 

Doch ging esz, dem eyme gar übel binde nach 

Wan )m wart gesprochin schach 

Ich nieyne den von der alten siten 

Der must widder heym ryten 

Den weg den er was herhomen 



339 



Daz brocht yme keyn frommen 

Die selben zehen als ick han gesejt 

Musten sweren auch den eyt 

Als die zehen hie vor daden , 

Und daz sy auch also wolden helffen raden 

Nu hört wy eynen listigen vunt 

Henne Knach yant myt dem suszen munt 

£r sprach nu l'adent gesellen zu 

Ich gewan noch hint heyn ruwe 

Sint wir so vere isz haben brocht' 

So han ich vor daz beste gedacht 

Daz wir den eyt hescriben han 

Und wy wir sollen ratslaen 

Mochten wir ouch behalden da in 

Daz wir zu brechten myt hubisschen synne 

Macht zu habin gantz und gar 

Ir soldent werden wol gewar 

Isz were daz beste Tor arm und riebe 

Und ich Tirstene nycht besszers myeh 

Dan wo wir habin die macht nicht 

Heyn gud da von geschycht 

Des Tolgeten eme myd glichem schalle 

Sin gesellen gentzlich alle 

Da daic yernam Peter Rebestock 

Er wart «ich sttniben als eyn bog 

Und sprach der brifF begriffet vil 

Des nyemant under uch mercken wil 

Er wart gebeten faste und sere 

Daz er en doch gebe lere 

Wasz der brieif doch in eme bette 

Daz er doch myt nychte dette 

Er spfach er helt vil wonders inne 

Und wysszet nycht daz sie in irme synne 



340 

Daz vormals hatten itol bedocht 

Also >vart daz yor den raet broehti 

W; lange sie sich des beriden 

Zu lest die yyher borgermeister beschiden 

In zu gebin yor eyn antwort 

Als die zehen hatten begert 

In zu geben siegel und brieff 

Daz nyraant dor \yidder rifF 

Der raet wolde esz dun gar gerne 

Wan. sy mochten der zehen nyct enperen 

Also ^-vart der briff yorsigelt 

Und festecltlich yyrrygelt 

Und uff den dissche ym rade geleyt 

Wy wenyg Eberhart Winde che da beyt 

Er nam den briff gar balde zu ym 

N^^man sprach Drutz nyt en neme 

Also bracht er den briff hen en weg 

Do daz yernam Henne Knanch der geölte 

Er sprach ich wil uch machen kunt 

Waz beduden myn listigen funt 

Mit dissen briff als er in hört 

Habin wir gentzlich yerstort 

Sune briff nu und alt 

Do sy daz horten sy gingen balde 

Zu hauff und raetslugen yorbasjs 

Ja waz waz aber daz 

Daz grozszstc daz ich gehört ye 

Wan sie ractsJageten wy daz sy 

Den raet ensetzen mochten 

Mit ^limp lind myd zochten 

Wan sy hatten gemacht der schult zu viel 

Wor umb adir wy ich nycht sagen wU 

Wan mich mochte etlicher scelden 



$41 



Dar nmb en dar ich nyet zu Tiel melden 

Ich lassze isz umb daz beste hye 

« 
Horent aber waz daden sy 

Sy worden zu rade balde und snelld 

Wy en wurden did slusszel 

Zu sigel und zu schatzbucher 

Daz was dem rade eyn grosz swere # 

Dor Widder dorsten sy sich doch setzen nicht 

Wan si des seibin worden wol bericht 

Daz isz must sin ane widder rec|^ 

Wie wole etlicher ^r.node daz dede 

Da sie die sluszel hatten ynne 

Si quanren vor den myt synen 

Uiüd sprachen er hercn sehent zu 

Wie man dissen dingen do 

Myr yinden scholt die nyet ist Meyn 

Wasz nu sie unser meyn 

Daz sagen wir uch in hortzer frist 

Der raet yil zu wyt ist 

Dar zu gedeih ist der rat 

Dar usz der gemeynde grosz schade gat 

Dan were eyn eymudig raet gewesen 

Die stat were vor schult wol genesen 

Waz igUchai: in dem rade genoszen habe 

Daz laszen ich aber myn dichten abe 

Und griiTen verbasz an myn slahe 

Wasz die zwentzig man daden da 

Dar zu die zweync schriber yon der stat 

Die man dar zu gebcden hatte 

Sy fragcten umb gar balde myt eyde ^ 

Dasz er iglicher scycl« 

Ob esz befdzcr wesen mochte 

Odir ob isz nyt endochte 




542 

Daz man den rat ensetzet gar 
,Und eyncn andern set2.et dar 

Der zu ewigen zydcn blibe 

Und solich dln^e nyt me endribe ' 

Als difse bisz her han gctlian 

Also wa^t gefraget yderman ' 

Off den^yt zu der stund 

Getruwelich so nian best künde 

Da sprachen funffzehen under yne 

Isz duncket uns eyn g^yler synne 

Syt der raet ist gar zu wyt 

Daz man sie ensetze in der zyt 

Und mache eynen rad der eymudig sy 

Da sprach Rudel ff zum Gedancke da bliben ich bj 

Darzu Niclaus der stad scriber 

Daz was den yon alden swere 

Und satzten sich dar widder yiher 
. Die ich uch euch wil nennen schire 

Daz eyne was Rudolff zumHumbrecht 

Daz ander gar eyn wyser knecht 

Peter Rebestock genant 

Den dritten han ich auch irkant 

Zum Wydenhoff Reynhart 

Und Heintz Rebestog der wa^ gar hartm 

Dar' zu halff yn er scriber 

GenarflP olfanne^ Mentzer 

Die zehen gekorn von der gemeyn 

Die heysschen alle zunffte by eyn 

Und baden usz iglicher zunfft zweyne 

By er ratslagcn^eu gene 

Wan isz were nit bequemelich 

Ir ratslagen zu dragcn vor arm und ryck 

"Wy baldc daz wart von yn gedan 



343 



Sj gabln echt und swentzig man 

Den zchen zu myd voller macht 

O yvy sere isz die von alden erscrag 

Des achten dy zehen alles kleyne 

Wan sy ir ralslagen und ir mcyn 

Als sy vor wole bedachten 

Vor die echt und zwenzig brachten 

Die berieden sich an underscheit 

Und erhanten gemeynlich uff den eyt 

Daz widder ir ratslagen 

Ir heyucr mochte gesagen 

Sunder er ^ere nutz und gut 

Und stunde dar tzu alle er mut 

Da daz irhortcn die zehen recht 

Sy dadcn alse fromme knecht 

Und brachten isz myd wyser daet 

Virnunfftiglichen vor den raet 

jdnd beluden sy auch myd dem eyde 

Daz ir iglicher seyde 

Ob nach gehandelten Sachen 

Gut were eyn nuwer rat zu machen 

Der raet irkante myd eyde da 

Daz meistedcyl waz zu rade da 

Da daz irXcnnet wart also 

Da w.ordcn die von alden gar unfro 

Und fochten daz sy zu schaden quemcn 

Und yn den halben raet n«men 

Sy retten dar yn wasz iglicher künde 

Dar naeh ubir elHche stunde 

Die zehen an die zunffte isz brachten 

Den handel und wy sie esz gedachten 

Und begangen >vas bisz dar 

Do sy des alles worden gcwar 



544 

Sj worden zornyg und dobiten sere 

Und sprachen wasz sal der raet mere 

Wir solen yn abe setzen gar balde 

Ir 8y iung adir aide 

Do sy die redde also Tirnomen 

Dy zehen aber zu samen quamen 

Und ratslugen sere dj sacbe were gross 

Sy musten liden manchin stosz 

Isz were gud daz sy versorget weren 

Dar umb wolden sy nyd enperen 

Die zunfTte musten' sweren 

Daz sie getruwelich wolden weren 

Ob ymant wolde geweidigen sie 

Bystendig yn zu sin und wj 

Sy er ratslagen betten an gefangen 

Numer da von wurde gegangen 

Daz swuren sie alle gliche 

Alt iung arm und ryche ^ 

Den zehen also bestendig zu sin 

O wy eyn gross pyne 

Bracht isz den von alden uiider den gadem 

Sy sprachen wasz schände und schaden 

Habin wir gelebit hie 

Iderroan der flyho 

Isz ist nyt mer hir unsz bliben 

Sy wollen uns in den sack driben 

Also quamen sy alle yon bynne 

Da daz die zehen worden ynne 

Sy scriben balde und endelich 

Dry stedde horten zuifn ryche 

Wormesz Spire und Franchinfort 

Daz sy senten er f runde Torte 

2u jn geyn Meutze in d^ stat 



345 



Dar umb die gantz gemeyne bat 

Umb er bede daz wart gethan 

Vor sy quamen dy zehen man 

Und sageten yii den bandel gar 

Da daz die von alden wurden gewar 

Die Ton dan waren gefaren und geritten 

Scliicketen die gemeyn umb eyn gcleide su bitten 

Wan sie wolden auch Tor den steddea 

Sagen wasz yn noet were zu redden 

^Wy balde wart yn gegeben 4dz 

Dar zu solden auch sagen wasz 

In noet were und wesen mochte 

Daz er keiner die gemeyne föchte « 

Dun wolden sie auch des glych 

Sy beridden ouch sich 

Daz isz nyt hindern solde an dem geleidt 

« 

Waz iglich parthie da seyde 

Da virliff sich redde widder redde 

Wer den parthien daz wort dede 

Den von den alden Johanes Mentzer 

Der seibin aldin schriber 

Wan isz der nycht mocht bryngen Tod 

So det Peder Rebestock daz wort 

Dor tzu Heintz Dulin 

Und ander die gesellen sin 

Mit harten worten hochmudeklich 

Glich alse solden die gemeyn fochten sich 

Daz was sicher gar verlorn 

Wan «i gaben nycht uff eren zom ^ 

Der gemeyn scriber Niclaus von Werstad 

Die ganz gemeynde bat • 

Ir wort zu dun wan yn was kunt 

Der handel und auch dit geschieht 



346 

So soMe Henne Knanff auch laszen nicht 

Er rette dar yn waz yn duchte gud 

Des glich man Ebirhart Windech gebot 

Sust wart geret vast und vyl 

SoIIch redde ich hie bliben lasvscn wil 

Doch macht sich er sach zu lest als yerre 

Daz dar yn Til eyn grosK gewerre 

Und daz di zehen von der stat 

Sagen wolden wasz der aide raet 

Vor manchem iar getriben hatten 

Dar Tor gar flisziglichen bat 

Peter Rebestog und sin gesellin 

Er sprach ou#h wir wullen 

Mit den unsern redden recht 

Als getruwe erber l<necbt 

Die ümb dagelon sollen arbeyten 

Als getruwelich wir arbeiten wollen # 

Und hoffen auch uns solle gelingen 

Daz wir die sachin zu gudim ende bryngen 

Und wollen dar inne nyt beiden 

Dar umb laszet die stedde widder heym riden 

Daz sy der stedde heymclicheyt nyt wurden gewar 

Des Tolgcten die zehen allesz gar 

Und wonten isz were also gantz 

Da was solchir redde eyn hobischen glantz 

Den man hubislich bedeclcen dut 

Wan uff ufTslege stund er mut 

Ob sie des wysten icht mochten gedencl&en 

Da sy dy zehen muchten krengken 

Sy suchten rad beyde hir und dort 

Wy vil sy suchten isz muchte nyt vort 

Hort waz wil ich uch sagen 

Sy baden isz erst zu dagin 



547 



Daz hatten sy in dem rortzog gelernt 

Den sie nu driben hinver alse vcrnt 

Als ich dicke h'an hören sagen 

Wasz der mensche lernet in iungen dagen 

Daz Tolget ym in dem alder mydde 

Also ist auch der von alden sidda 

Daz off virtzog stet al er muet 

Wy wole yn daz diche scadKi dut 

Doch in dem virtzog sy nycht liszen 

Sy daden die eren farn und fliszen 

Zu Fürsten hern ritter und hnecht 

Und lachten yn vor ir sac^e gar siecht 

Und liszen etlich briff auch lesen 

Wern die von der gemeyn dar by gewesen 

Sy hetten gesaget nycht also vyl 

Sehent da was komen daz zyl 

Daz die gemeyn eyn antworte ye haben wolt 

Dar uinb die voiv^lden waren yn nyt holt 

Da die von yn^^j^^t werden nyet 

Zu hant die gemeyn er frundc beschyt 

Zu heren stedden rittern und knechten 

Daz sie ir vornemen auch kunt mechtcn 

Sy yn auch da by sagen laszen 

Daz si sich ye gerne ^ leiden maszcn 

Waz nyt glich adir recht en were 

Do die von W o r m e s z vcrnomen di mere 

Den was leyt solich zweydracht der Stadt 

Dar umb sy beyde parthie scre^h und bad 

Zu dagen zu kommen vor sie und die steddc 

Franken fort und Spicr durch er bede 

Daz daden sy myt wyllen gern 

Do die paffheyt virnam die meren 

Die santen ir frunde auch zu yn 



348 

8y baden sy myd guden synne 

Dax 6y an sehen >\olden got 

Und sich sclbin nycht mechten su Spot 

Und auch wyslich er sache nemen Tirhant 

Dar zu wart yn auch bcltant 

Und saget der pafTheü mut 

Wer sie irgeut zu gut 

Sy wolden nyt sparn gud ^ir arbeyt 

Daz wart yn zu M o.n tb a s i 1 i r *) geseyt 

Dem gemeyn rade und auch den zehen 

De worden da der paffheit flehen 

Ir fninde santen zu yn uff den dag 

Zu Yjrhoren heider parthien sage 

Des glichen ward den von alden geseyt 

Die baden auch die paffheit 

Umb er frunde dar zu zu senden 

Daz wolde die paffheit gern vollen enden 

Sy bevoln irn frunden myt flisz zu e^bern 

Daz sy von keyner parthien weren 

Sunder beyden parthien glich 

Und daz sy auch flyszen sich 

Waz sy gudes dar in mochten gereden 

Daz sy daz myt flisze deden 

Hort aber wy ein ubir mut ^ 

Die von alden drehen waz nyt gut 

Alse sy diclie me habin gcthan 

Wan sie hatten unterstan 

Mit hemelichen dingen 

Off solichen dag zu bringen 

Fürsten graven und auch herren 

Die wolden sy nyt gewern 




1) Morabasilir der Name eines Hauses in Mainz ohnweit $. 
Quiatinskirche gelegen. Gilden. Cod. dipL II. 540. 



349 

m 

Ane die zweyne vonEppesteyn 

Dy quamen myd irn rittem alleyne 

Und vOn IsenburgDither 

Umb zu vernemen solich mere 

In der stad wesen mochte 

Und ob sy zu ycbt dochte 

In fruntscbafFt dar yn zu redin 

Daz sy gar gerne deden 

leb ban dar an nyt gelogen 

Isz hatte auch der g raffe yon Katzenellenbogen 

In sin rat gesendet dar 

Do daz die gemeyn wart gewar 

Sy worden zornyg und unfro 

Daz sy nyt auch also 

Vil lüde gebeden hatten 

Zornen dar umb wolde nyt baten 

Dar umb lan ich daz bliben hie 

Und sagen auch furbasz wye 

Der dag an gehaben wart 

Di beide parthie hatte sich geschart 

Ir iglich den an hab habin wolt 

Daz yn der quam myd gedolt 

Der paffheit frunde und auch der stede 

Gar gutlich myd fruntlicher bede 

Daz sy daz stellen wolden zu yn 

Daz duchte die heren eyn guder sin 

Und riden dik getruwelich ^ 

Daz sy dar yn ergeben sich 

Daz wart gedan myd gudin sitten 

Die pafTheit und stede sy balde entscheden 

Daz dy gemeyn den anefang hatten 

Wan isz den alden nust en schette 

per paffheyt frunde ;and auch der stede 



360 

Die da waren yme irbede 

Saszin nedder um zu virhoren 

Beide umb uns da durch koren 

Wer gelynip adir ungelymp bette 

Ir yt>veder scbriber da daz wort dette 

Und redde ummQ redde rirliff sich vil 

Solde ich daz scriben uff daz zyl 

Isz lenget dy zit und auch die redde 

Wan isz voUelilich gewert hedde 

Zw.ene adir drye dage 

Wasz were zu scriben sage umme sage 

Isz hant gehört arm und ryche 

Und wer da wolde gar uffintlich 

Isz wart auch wole von beider syt 

Gerette dor in zyt vor zyt 

Eyner hie der ander dort 

Als daz ouch menlich wol Tirhort 

Da von nyt noet ist tu zu scriben 

Daz lan ich da by bliben 

Und sagen wy der paffheyt 

Frunde baden die parthien beide 

Mit willen und der stedde rat 

Daz sie beide solich gedat 

An die stede wolden kommen 

Sy duchte isz brechte in groszin fromen 

Wan yn geburt dar yn zu reddin 

Daz fromde lüde nyt endeden 

Und geburt yn auch vil ticht zu sagen 

Daz man den andern muste gedagen 

Also wart yn gefolget daz 

Wy isz aber ginge darnach basz 

Daz wart allisz heymelich gedan 

Do von inusz ich myn dichten lan 



351 



Und sagen wy esz Tort erging 

Do dy Sache also gefyng 

Vor den stedden beymelicli 

By acht dagen da beschide man mych 

Daz die Sachen weren gar yerricht 

Und iglicb radhere solde laszen nycht 

Er solde uff sagin rad und ampt 

Wy wole sich etlicher des schampt 

Doch must isz sin uff eynen ^ag 

Off sondag der da nest lag 

Vor unser frauwen dag kerwy 

Da stund die stad- rades fry 

Ydoch die zehen fingen an 

Nach zu geyn irme ratslaen 

Und beschiden usz ye der zunfte schyr 

Zu komen erber man viher 

Der worden hundert adir me 

Die musten alle zu der kor gene 

Und hysen uff den eyt eynen man 

Der ratbar were und raden kan 

Also daz dar weren yiher und nyt me 

Wy isz nu vort auch gee 

Daz -wyl ich auch bescheyden 

Die Tiher musten by eren eyden 

Den funfften kysen auch also 

Die funffe den sesten do 

Und also Tort ging ye die wale 

Bisz daz funff und driszig wart die zale 

By solicher zale must isz bliben 

Nu musz ich aber forte schriben 

Wy in solicher zal wart auch gekoru 

Dry man an den wart verloren 

Dy köre die an sy was geleit 



552 

Wan isz was den zunfFten leyt 

Und sy waren auch under den aselieo 

Sehet dar begunde der nu rat su flehen 

Die gante gemeyn gar fliszehlich 

Daz sy basz beriden sich 

Und yn dy dry laszen solden 

Des sy ye nyt dun wolden 

Also musten her widder usz die drye 

Wer der dryer iglycher niv sy 

Daz dun ich uch gar schire bekant 

Isz was Ebirhart Windecke myd dem bart 

genant 
Der ander Henne KnanfT myd dem suszen monde 
Den dritten mach ich uch ouch kunt 
Isz was Gorge Gruel der weber 
Ach wy gern wer der in dem rade verlibea 
Die zunilte isz allesz vort driben \ 

Daz der drier keyner blebe nycht 
Also wart ich yort bericht 
Daz sy Tor dy dry dry ander koren 
Daz brachte Gorge Gruwel groseen zorn 
Doch wy sere er zornet isz half yn nyet 
Dor noch zu haut man aber ryet 
Wy man die ampt bestellen mocht 
Daz isz vor arm und rych wole docht 
Sehet da was bestald ror 
Daz ye zu solicher köre 
Komen solde usz iglicher zunfft 
£yn erber man von guder yirnunfft 
Dy koren da zu borgermeyster 
Jeckel Fysscher den metzler 
Johan AptekerunJohan Stange 
Daz det abir den von alden bange 

Wan 



355 



■*• 



Wan in dem radeslagen vor 
Über komen was daz man ]iore 
Zu borgermeister nyt me wan drjre 
Seben nu da sie saben daz sy frj 
' An solicber lior waren yerlebin 
wi(? jsere sie esz da dreben 
Als sjr dic^e me baben getban 
Und wasz sy ye baben understan 
Daz muste dy ledige doch bomen vort 
Sy sucbten dayt und sucbten wort 
Also lange bysz sie isz dar zu brachten 
Daz sy Peter Sylbdrberg auch machten 
Zu burgermeyster disz iar alleyn 
Und dan vort me yr numer mef lieyn 
Me boren wan alles dry 
Da solde isz yortme bliben by 
Hort aber wasz den von alden geschacb 
Daz yn bracht leyt uQd ungemach 
Dar zu brachte sy er über muet 
Der seiden d\it die lenge gud 
Also must auch gescbeen \\% 
Ich wil uch sagen aber also wy 
Waz sy daden adir waz sy \vorn 
Sy wolden ye hocbmudeklich gebam 
Myt forgang und auch myd redde 
Wy wole eyn andör vil basz dede 
Daz wort getan daz mocht nyt wesen 
Dar umb die stad nyt mochte genesen 
Sy most in schult und liden bomen 
Des glichen ban ich dicbe Tirnomen 
Daz boffart stört lüde und laut 
Von hofFart wirt auch dicbe geschant 
Uanch mensche und Ton ubir muet 

ivanti. afr(^it> III. St^, ^ 



354 

Da mydde er sich dicke nTddern duet 

Also ist auch hie gcscheyn 

Des musz menlich mer yeriehen 

Wan mancher undcr yn sasz und ging auch ror 

Der nu blibet sitzen by der thor 

Dem er ginge vor dem geyt er nach 

Ist daz nycht von gode e^n räche 
'Umme hoffart vollehlich getan 

Wan äy saszen Tor hin obin an 

Und hatten auch eynen halben raet 

Umb solich ubirmutlich getat 

Ist yn daz gar benomen 

Sy sitzen nu alse weren sy stommen 

Müdes fry und schemde roet- 

Daz ist cn gem€l|)rut gar zum dode 

Sy saszen auch vor zu der rechten sytjrn 

Und wolden nymant by yn lyden 

Von ubirmut sy da den daz 

Dar umme die zehen nyt waren lasz 

Sy satzten zu der rechten syten ai^ 

Der gemcynde edelste radesman 

Also daz Tort eyner Ton'der gem&yn 

Sitzet oben an und anders der keyn 

Und uff die linken syten eyneryon denalden 

Sehent also kan hoffart walden 

Hude uff und niorne abe • 

Alse ich daz dicke geseyn habe 

Sy han auch virloren gar 

Im halben raet das nam ich war 

Als ich in dem rade zu eyner zyt 

Sasz und myn äugen wyt 

Lauffen liesz hin und her 

Zu jnercken wer eyn iglicher were 



• 356 



Da vant ich von den alden numme dan suben 

Die in dem rade worn bliben 

Ich han auch glauben sicher zwar 

Und solden sy lebin dusent ior 

Sy gewynnen keyn rad numer mc 

Und \vy esz auch umme die siben ergee 

Ob die nu bliben ewiklich 

Daz wil nyt beduncken mych 

Doch lan ich die gemeynde myde walden 

Wy sy wollent myd den alden 

Isz geyt mich hie nyt me an 

Wan ich myn dichten nu wil lan 

Von den alden und der gemeynde 

Ob ich under en dy heyn 

Erzornet habe myt myme gedieht 

Daz isz keyner habe Tor ubil nycht 

Daz biddeu ich myt flisz und ernst 

Wan ich doch zwar aller gemat 

Igliches wolde geschonet han 

Daz künde myn synne nyt understan 

Nach dem sich die Sachen 

Gemacht han und werden machen 

Wer uns nu difsen sproch mächt 

Und difse geschieht zu ryme braielit 

m 

Den ha^ ich uch laoch nyt genant 

Tdoch daz er uch werde bekant 

So wil ich uch en nennen 

Uff daz man yn möge irkennen ^ 

^) Ebirhart Schenck den Win lasz drincken 

Dye zunge wyl mer nu sincken 

Daz ich nTt mag gedichten vort 



2) Eine Buchsubenversetzung des Namens 'Windeck, 



356 

# 

Von difseii gescliicbt eyn enygesz wort 

Ich bid dich mutcr godes reyne maget . . 

S^nX. njmant nyt wirt von dir virsaget 

Daz dyner gnaden myldelieyt 

Dem nuwCH rade und der gcmeyn sy unverseyt 

Daz sy also regeren werden ~ 

Daz sy lob hy uff erden 

Und dort ^mmer ewcMich 

Virdincn mögen daz ewige rych 

Amen sprechen! alle 

Daz myn gedycht den alden wol bevalle 

i 

2. 

.Also der Stedde Wormesz, Spire und Frangfort erber 
ratsfruncle die uff dyszmal von den yorgescreben Ste- 
ten dar zu gesehicket und gesant sint , erkant und ge- 
heyszen hant daz eyn iglicher der byszher des rats zu 
Mentze gewest ist sin rat ampt doch myt beheltnysse 
syner eren uff' sagen sal noch deme daz an sy gestalt 
gewest ist. Also sagen ,wir Claes Dulyn, Wyl- 
bynSalmon, JectelzurEyc.he, Henne zum 
Jungen, Hcntze Sommerwun, Peder Wer- 
wolff, Reynhart Widenhoff, Peder Viz- 
thumb, Pedir Rebestog, Heintze Duliu) 
Hentze Rebestog, Cleschin Vizthum und 
• Henne Nu^zbom y on erkentnysse und geheysszes 
wegen der yorgenanten Stede erbern ratslude unszer 
rad ampt uff*. Kuntlich in dissem briffe orkunde un- 
sere iugesigel zu ende disser schrifft gedrucket. Gte- 
ben uff* den Samstag nach sente Pauels däg alse he be- 
kart wart , alse man screp dusent yirhundert und 
nun und zw entzig lar. 



357 

Item uff den Sondag vor unsz üben frauwen dag 
terzwy in dem nun und zwentzigistenl Jör schiclite 
man usz yder zunfTt viher menner uf daz rothus und 
unsz frunde auch viher und dar zu richter Arnold 
und Gotzzen zurEych die die köre hulffen in 
nemen und die andern viher ton unszern frunden und 
auch von den zunfTten sworen mit eyn zu den heiigen 
da viher hiddervei;' unversprochener raetberer menner 
zu kysen nyt umb lib addir umme leyt, noch umb gäbe 
adir lunb mogeschafft adir umb keynlerley Sachen daz 
zu lasszen , diso h.oren die vorgenant nü den dag zum 
erstin Jechel zurEych, Henne A'ppoteher, 
Cleischen zum Astheymer und Ernst den 
Becker die viher koren den funfRien, die funffe den 
sesten , die sesse den sibenden myt daz er funff und 
driszig worden , geschach disse kor uff den vorgenant 
sondag mandag und denstag in dem vorgenant iar und 
waren disz dy rathern dy man zu den viher irkorn 
zum erstin Jeckel fysch, heintze Hexheim, 
Cleyse ros, Clese Schenkinberg , Ebir- 
hart Windecke, herman Windecke, kenne 
•daysburg, Knoff, gorge Gruel, Meister io- 
han, dersmet, B u s e r den metzler , hans bracht 
der korsener, heyl f r o s c h , peder lunschenbry 
den visscher Stangen son des snyders, c u n t z e von 
H o c h e y m eyn Stirmann Mönch der snyder, f r a ni - 
mach den woher heintze Oppinheymer den 
wober S c h o p den steinmyzzen C a s p e r den schuch- 
man,- heintze Melbach den soddelor Ebirhart 
roriches son. Steffen gertner Winckelhennc 
den loer , pederSilberberg, peder rcbestog 
heintze rebestog Cleischen vizthura, 
h enne Nofsbom, Rudoiff zn landeck etc. 



#-■ 



558 

Item uff mandag dar nach hatte ye dye zunff^ ejm 
Tor den rat geschichet und unsz frunde auch eyn die 
ampt zu tysen also worden die von den zunfften un- 
eyns daz man daz man daz uff slug myt uff den asch- 
mytwochen da quameu sy wydder uff daz rathues und 
hom da zu burgermeistern iechel fisscher den 
metzler henc hin appetecher, Stangen son des 
snyders und zu i;echenmeistern peder rebestoff 
heyl frosch und cleischen zum Astheymer^ 
und Zu bumeistem und Werkmeistern henne nuss- 
b o m und f r a m b a c h den wober, zu scheffen C 1 e i s s e 
Vizthum heintzehexheim Steffen gertner, 
winhelhenne den loer und zu Schatzmeistern 
peder Silberberg den smet an« gapor^en und 
bracht hans dejd horsener und zu almundern und 
rinmeistern rudolff zu landeche uud Cuntze 
Yonhocheym den stirman. Also worden die zunff^e 
uneyns daz man heyn borgermeister von uns^era 
frunden gckorn hatte und hören sy peder Silber* 
b e r g zu borgermeister zu den andern dre^ daz er yiher 
warden und hom hermann windecke zu eyme 
Schatzmeister an peder Silberberges stat und 
hom heintz rebestog zu eyme rechenmeister an 
peder rebestoches sin^ bruder stat etc. 

Item uff den donerstagdar naquamen die zehenin 
den rad und satzten uns frunde und auch die von der ge- 
meyn dydan zu rade gehorn wern noch dem alder alse 
sy beduchte wy sy sitzen solden auch yirboden die zehen 
daz heyner zu rade solde geyn der eyn uflfin ebrecher 
were adir ein ufiin Wucherer adir eyn hantspeler. Auch 
Solte heyner des rats in eyn uff in tayern zu win geyn. 

Item uflF den samstag dar na wart man zu rade 
daz man drye andere solde hysen an stat Jorge 



559 

Grueln, Ebirhart es Windeckes und anKnof- 
fes stad und kor man an yr stad henne von h^rn 
peders eyden zum Oxen, Spisz den bender, 
und Gerhard den sarwechter. 

Item uff den seibin samstag forderten die zehen 
eyn bryfF an den raet daz sy jzu ewigen dagen bliben 
solden. 

Item ufF den samstag dar nach ungeyerlich wart 
den zehen eyn brieff von deip rade den sy auch haben 
wolden daz sy adir ander zehen zu ewigen dagen 
syn solden alse verre die zunflfle daz gehalten 
wolden han adir sie und die zunffte wolden nyt hulden. 
Item uff den stryt sondag zu morgen swom die 
zunffte in der ratstuben und wilhin salmon, reyn- 
hart wydenhoff, peder vizthum den burger- * 
meistern biestendig und gehorsam zu syn und den raet 
vor uns« hern zu halten an alk geverde. ^ 

Item uff manda^ dar nach schiebet man nach tin« 
szern frunden die nyet da waren gewest uff dem rat- 
hus , die sworn densell^eif eyt auch. 

Item darnach uff sondag und mandag verbot man 
die zunffte und auch unszer frunde uild l|rsz die den 
uszsprach hören den dye stedde gedan hatten und sa- 
geten yn auch wie die schatznnge und die umgelde 
erhoet weren und wy We , und hörn uff den dinstag 
hentze S ommerwun Steffan gertner peder 
werwolff und iost zum volher daz die warten 
uff lonecke des groszen ungeldes der rüden des mutte 
und des mel ungeldes. So kor man Knanff in daz 
Kauffhus und ghyt man ' den vorgenanten funff per- 
sonen ydem XXVI punt heller zum ior zu Ion. So 
kor man an den zol ieckel duppengysszer und 
den scherer zum wagemann von aschaffeubuv^. 



560 ' 

Item uff mytwochen zu morgen sworn alle becker 
zu den heiigen daz sie nymaut keyn brot in sin huea 
backen golden er brechte dan eyn zeieben yon lonecke 
daz die hounge bezalt were. Do gingen die-ungelder 
uff lonecke nach esszen und auch dar nach umme ynne 
alle leygen keller und besagen wasz M'in die lüde da 
hatten und must man von eyme fuder wins daz eymc 
gewassen was eyn gülden geyn daz yor eyii halben gab 
und von eyme fuder wins daz dar gekoufft was zweyne 
gülden geyn daz vor ein gegeben hatte. 

Item uff sondag vor halbfasten wolden sy wysszen 
wer von unsern frunden in der sune sin wolde adir 
nyt, daz die die stedde auch hulfien bidden daz sie 
solch briffe vorsigelten als sie dan gesprochen hatten 
und waren unszer frunde uff den dag dritzen adir^ 
virtzehen uugevcrlich die da inne sin wolden. 

Item uff mandag nach halbfasten quamen der 
zehen subin und der echt und achtziger auch subin 
vor den rad und mcynten esz hoste vele die perde zu 
huren wan man von der stedde wegen riden solde und 
wer man dannoch nyt wol geredyn. Nu bette Rn a n f f 
grosz arbeit und muhe gehabt in dissen Sachen so 
hunde er riden und stund eme sin harnas wol und wer 
eyn gerade man und Imnde auch wal redden , daz man 
yme iors andcrhalb hundert gülden gebe so wolde er 
zwey gude perde halden und ein hnecht, und wan 
man ryden solde von der stedde wegen daz man die 
selben perde neme und gebe eme sin nachtgelt da von 
und verdcrfft man sie eme daz man sie eme dan be- 
zelte, so solde sin knecht uff die warthe riden und 
dun alse ein ander dyner. Auch betten dye zunff^e 
Unwillen daz sie nachtes also mustcn wachen , daz 
solde abe sin und solde K n a u f f in der wochen zwirnt 



361 

ftdir drywerbe in der stat nachtes ume ryden alse dicke 
er wolde daz slug der raet abe da sprochen sie also 
ver er hette vil arbeit gehabt nu wolde er abe heischen 
ging er davon so wolden er auch mer da von geyn. 
Nu hette yn die geAeynde lip und sehen gerne daz er 
noch ses ior adir echte da by hiebe daz man yn die zehen 
lor alse man sich vorbunden hette doch schatzunge fry 
wolde lasszen daz was dem rade auch nyt zu willen. 

Item dar nach uff fritag quamen sie aber in den 
raet und forderten daz aber cyns. Der rad sayd en 
aber abe, da sprochen sy, sy* wolden ysz eren gesellen 
den echt und achtzigen vorlegen und hyszen uff den 
selben tag unszern s6riber Johannes Mentzer abe 
siagen und wolden sin nyt han des er doch nyt verdint 
en hatte dar nach in der palm wochen qüamen der echt 
und achziger ses adir subin in den raet myd namen ar « 
noldbu wichen der daz wort det, pederschorns- 
h e y m e r der duchscherer roshenne der leyendecher 
heintzeimgal hoffe, henchin zu francken- 
steyn reynhart brumsser der wober und der 
goltsleger, der die zwentzig gülden vor den meyn- 
eyt gap den! rade und sprochen dye echt und achzig 
weren des eyns, daz der rad K n a u f f solde geben iors 
ses und zwentzig gülden daz- er ein zeher virlibe er 
wolde anders abe heisschen ginge er dan da von so 
I wolden yr auch me da von geyn daz sich doch vant daz 
isz der zeher und der echt und achziger meynunge 
nyt en was alse ^ie ses adir die subin deme rade ge- 
sagt hatten und sprach der zeher eynr gebe man 
R n a n-f f die gulde nyt iors da gesche numer gud vok 
daz volck gebe wieder satzunge adir mist und was daz 
myt namen ebirhart wende cke auch kor der rad 
zu der selben zyt ieckel duppeu^yasi^^x wv^v^H.- 



362 

fen gertners stat als steffan den rad uflT sazt, so 
bor man Cleysse Gysen an den zol an d u j> p e n - 
gysszer stat. 

Item uff fritag vor dem palmen dage wart a r-n o 1 d 
buwichen der sich nant der ecftt und achziger munt 
und yr wort allesz gedan hatte rumyg und bleyb 
der stad sculdig und dem rade dru hundert gülden ^ 
und me an daz er ghesten und andern erbarn luden en- 
porte des was zu hoffe me dan dru dusent gülden und 
was sere in er fryheit myt daz «r sich myd synne 
schuldigen besahete. 

Item dar nach nar dan eyn ior wart man gewar wy 
sich ebirhart windeche zu Brespurg und in dem 
lande gehalden hatte alse man daz eyns deils in instru- 
menten und briffe abeschrifft her nach gescreben vint» 
Auch ist vel luden huntlich wy der vorgenante ebir- 
hart windeche myt elchin Gygengack von 
h a s emanshuss umme ging und myt dem thorn 
wechter henne Korsener uff dem isen thorlin da 
henne van castel doben lag dem der vorgenante 
ebirhart geld gelobet hatte , die obgenant eich in 
dar neder zu slahende. 

» 

Xn dem almechtigen namen heben ich disz an 

Von dem iamer in der weritde zu säen 

Wie isz leider da in umb gaet 

Die cristenheit lutzel truwen me haet 

Nieman Ibrud des and0*n unrecht 

Also yirtyrbet herre und aucL der l&necht 

Sie ist vererret in irme gemuthe 

Daz ivende berget durch dine gutt 



365 

Isz duncl^et mycli nn wol wesen f.n der syt 

Vorworff deu grosszen hasz und nyet 

Und auch die grossze gyrreheyt 

Die yderman haet an undcrscheyt 

Die paffen sprechen isz sie en leyt 

Uff daz sie bliben an werdekeyt 

Sie stellen gerne numme nach grosszem gudle 

Wan vne Got daz selbe behut * 

Daz sy ytzund han in erer gewalt 

Vorzygent mer ob ich yorbasz schalt 

Daz m}n synne doch nyet alles bedrachten kan 

Nu heben ich ytzunt widder an 

An den hogesten höhten der werdeheyt 

Die da gewalten ubir dy gantzen cristenheit 

Ich ridden usz sonder allen wan 

Die glidder musz ich Sweben lan ^ 

Dan isz were zu yicl uszzurichten ^.. 

Solde isz alles myn houbt erdichten 

Babist Mertyn und honyng Sigemunt 

Hetten die zweyne den selben grünt 

Den da hatte habest Petrus 

Und der grosze lieyser Karolus 

Zu den gezyden was yderman do 

Mit der gerechtikeit fro 

Und waren die fursten lobelich 

An crefften und an eren rych 

Und die gledder des 'romeschen rychs 

Do det yderman dem andern glich 

Sie hatten lip die gerechteheit ^ 

Det ymandes unrecht daz was yn leyt . , ' 

Und daden auch der gliche ^ 

Was daz nycht lobeliche 

Nu hart uns leider die gyrickeit über wuvLdftTi 



- \ 



364 

Syt ist uns manclierlcy plage komen 

Wollen wirs vor äugen han 

Zwar ir mustent myrs bestan 

Dan pruiTent isz sy lierrc adir hnecht 

Sagenl myr wer ist uff recht 

Daz sin hertze sy als sin munt 

Ich du isz lichte zyu wyde kunt 

Poch klagen ich daz nAn nycht strafiTet daz man stralFen 

solt 
Ach hergot wes ist nu die scholt 
Daz nymant me wil frolich sin 
Was dribestu iacob Stosszelin 
Zwar mich druget nycht myn thummer syn 
Die stedde muszin auch her yn 
Sie wentcn anders iz were allesz siecht 
Die von Noremberg dun emme recht 
Sie hant nu daz werdigeste heligdum 
Daz dar usz beheymer lant ist homen 
Von godes waffen und anders mere 
Daz ist en wol eyn grosz ere 
Daz yn daz ist beyoln zu walden 
So mogent sy myt yrren alden 
Behut sy god vor ubermut 
Und bliben sie in rechter huet 
Nu rytte ich gerne wydder umme 
So ist mer zu ferre die hrumde 
Dan ich bliben uff dem ryne 
Waz mochte den von strazborg syn 
So sie hatten ere und gud 
Werde ritterschafft by en und bogen muet 
Hetten sy die bchalden daz wer en ere 
Und lafszcn sitzen als von alter here 
Der budel were yn nyt also lere 



365 

Und moclite aucti vil tnere 

Sonst eren glaubens han 

Alda by laszen ich daz stan 

Datz contzilium haet auch vil gudes gedan 

Den von Costentz hören ich sagen 

Hetten sy daz myt wysheyt behalden 

Und ir erbern rat die von den alden 

Nit vorschalden und virtriben hen 

Daz mochte yn wol gud sin 

Sonder orsache und schult 

Isz bringet en schände und ungedolt 

Des popels grosz unreddelicheyt ,-. 

Konyng S i g e m u n t sprach isz soltV en werden- leyt 

Ich solde swigen und nyt zu vyel kosen 

Die von S p i e r hant in daz buschen geblosen 

Und wolde ich nyt zu viel ballen 

Den von Wormesz ist eyn roschen entphallen 

Gote gebe daz usz da by wolde bliben 

Sie sagen daz die zuufFte wonder driben 

Wo daz mysvile so lege ez hart 

Zu Mcntze ist eyner kommen myd dem bart 

Men saget er heysze ebirhart 

Von dem saget man nacht luid dag 

Der hat es zu Mentze ser Wrkart 

Man sprichet er habe eynen wilden mut 

Were er zu Brespurg ez dete eme nyt gut 

N i c 1 a 6 der schriber von Werstat der hat eyn langen 

hut 

Sin wyse en dut numer gut 

Da er mangen hasz haet inne 

Daz nyt sint gude synne 

Dar usz hant sy daz genomen 

Daz nun zu yn sint komen 



566 

Sic liant myt rade iss angefangeir 

Schenken en dcn'win er wer sin billig musstg 

gangen 
Sie hant der gemeynde so vil gescreben 
Gesaget und gelogen daz der 'aide raet ist Tcrdreben 
Beide er wibe und auch ir liynt 
Als sidder herre und sint 
Das die sehen sint komeu 
Und die gemeynde ist woz'den dominen 
Des hant sie lutzel frommen 
Die sehen wollen iss allcsz gar erlich walten 
Brieff und sigel jiun su halten 
Des musz er ungelucke yorbasz schalten 
Und widder eren rechten heren streben 
Und dem 'konge die stat geben 
Hetten sie daz gedan 

Binder den koppen solden sie billich heue gan 
Werde pafFheit sich vor dich 
Der sesz ist weiiich rerlich 
Die synt erre in ercm wesen 
Und solden sie nummer des genesen 
Ysz muste gar eyn guder artzet sin 
Der yn hulffe von der pin 
Dan ir sichtum ist yiel zuvwere ' 

Sie sind an lüde an gelde und an eren lere 
Wolten sy doch eyn briffelin halten 
Sie hant ane schult die erbern geschlycht Ton dea 

alden 
Verstofszen sonder alle orsache 
Daz bringet yn sicher ungemache 
Sicherlich konyng Sygemunt 
Hat des wal eyn gudin grünt 
Und die werden fursten gut 



367 



Hant isz auch wol iren en mut « 

Manycli edel herre auch da by stont 

Do man verhörte yr beyder parthien munt 

Ir brieffe und siegel und auch ir recht 

Daz man daz widder vor konyng Sy^emont brecht 

Der horte da wol den rechten grünt 

> 

Er sprach esz ist eyn böser funt 

Den die 2ehen da hant gedan 

Und die yn da gehulffen han 

Geyn Norenberg sal man sj kommen Un 

Jederman zu recht umb sin scholt 

Dor umme bin ich dem lionge holt 

Daz er der von A c h e nyt vorgass 

Dar an was ir nyt sere lasz 

Von den horte man fromde mere 

Isz waren etliche wammaselerc 

Die auch da heren sin wollen 

Und TCrdriben den rat von den alten 

Der doch ny übel hat gedan 

Als ich von yn han hören sagen 

■ 

Daz was den edeln heren gar zom 

Fyrnburg, Hensburg und von L o n geborii 

Die hant auch wal der gliche gedan 

Mit manchen edeln frommen man 

Und hant sich so lobelich dar an gehalten 

Daz got musze irs wesens walten 

Ifk was daz ungli^h sere leyt 

Und des hant sie lob gar wyt und breit 

Isz was dem lionge auch gar zorn 

Als ir hant gehört hie vorn * 

Da by stunt eyner der hisz Stange 

Dem wart von hertzen bange 

Isz duchte auch Niclaen ron Werstat nyt gut 



368 

Wy wal er hat cyhen langen hut 

L}gen kau er genug 

I 

Und hant sie der genieynde bracht die rechte mere 

Ich zwifel nycht isx sie en gar swere 

Dnd ist dax auch \to1 mogclich 

Dan er ding ist gar unroddelich 

Als isK auch wol billich mag sin 

Man sprichcl isz machet serc schencken den virjn 

Dan gynge man ufT eynem guden grünt 

Und dcde der armen gemeyue die warhcit kunt 

Und wystcn sie daz wonder wesen 

Dyc sprechen myr mögen also nyt genesen 
Dan yn gantzcr warhcit 
Noch nyc gantz wart gcseyt 

Wy sie komcn in daz liden hart 

Und glouben dem Ebirhart myd dem bart 

Mit sincn bösen snoden duuckelin 

Hat er zu ym gebracht nun 

Junge grueln setzen ich billich oben an 

Dan ich hören nust böses von eme savn 

Stunde \il an eme isz were licht gut 

Her *K n a n fr der dreyt eyn bogen muet 

Daz kompt eme licht von art^er ist eyn bastharC 

Er hanget auch an dem bart 

Und eyner heiszet cuntze rosinstyel 

Der kau gertel machen viel 

Ungelucke y\y\ er erdrachten 

Luge nu der wunderlichen Sachen 

Were esz nyt zyt zu lachen 

Dan Medenbach ist eyn gut geselle 

Er scheysz Wem her gelt den wyn ufF die swelle 

Er wart verstofszen alse Lucifer myd sinen genoszen 

Jeckels Scherers wil ich itciuit geswigeu 

Der 



369 

« 

Der l>t ulF der heilgen schrifft zu gygen 
Auch ist eyner der helszet z a n 
Sin fader konde wol worfFel dran 
Und sin geselle Jost zum Spanheymer 
Der kan logen meren 
Nie mensche wart sin getrost 
Eckart uff dem holtzmarcket 
Haj; yn em viel swynder wort 
Die andern wll ich lafszen sweben 
Sie wiillen sich befszern sollen sie lebin 
Wil isz ^anders Sehen ck in den win 
Er snlte sin billich muszig sin 
Doch sint ander sesse gekorn 
Die hant ir pruffen noch hieTorn 
Daz wil ich laszen driben 
.Bisz daz da war yon steyt zu scriben 
Dan nement die sesse eynen beszern rat 
Wan die zehen gehat hant 
So mochte isz god wol machen gud 
Und lasz uns haben guden muet 
Nit Schencke yn den roden wyn 
Ir wolte dan suszer an dem drancke sin 
Got helffe-^dem armen kyndelia 
Man sprlchet iz sie yon difsem «yn spräche zu mentz 

gemacht 
Mot valschen logen wol erdacht 
Der lyt yerborgen und yerholn 
Als eyn dyp der da hat gestolen 
Quem er so yere daz man da yon mochte sprechen 
Mit warheit künde ich daz gebrechen 
Und gesagen den rechten grünt 
An zwifel gestoppen den yalschen munt 
Ujsz dem da, springet di^ bos^ yorgift 

Sranff. Viv<^\tf. III. Z^. X a 



r 



370 

t)ie da verderbet die stat und auch den stifTt 

Dan eygen willc ist da ejn verderben 

Und der seien eyn ewi^e sterben 

Von eygen wille ging Beheym an 

Daz bat der cristenbeit vil leides gedan 

Maria kongin vil iiere 

Du durch dines I.yndes dre 

Hilff den i^erden fursten gut 

Und habe uns alle in dyner hut 

Und du uns dine gnade schyn 

Mit dynie liben liindelin 

Disz ist eyn sprach in eyner yle gemacht 

£sz were anders vil basz bedracht 

Dan wil man sich nycht basz versennen 

So musz man myt der Jbanner rennen 

Und auch luder hallen 

Solde isz manchen mytvallen. 

IViynen fruntlichen willigen dinst zu vom ersamen 
besundem guden frunde. Ich hatte uu hortzlich den 
Burgermeistern und dem rade zu Mentze gescreben 
und syumb eyn geleyde myr zu geben geboten uiTdaz 
ich den yorgenant Burgermeistern rade und auch der 
erbarn gemeynden muntlich und eygentlich gesagen 
und zu -wysszen gedun mochte wie siech der snoyde 
böse lantverlouffen bosewycht Ebirhart Win- 
decke in andern landen verhandelt und gehalten hat 
nfF daz er uch vor eme zu hut^ne gewyst hettent und 
auch uff daz ich C 1 a r e n myner husf rauwen hindechin 
daz der egenante Ebirhard W i n d e c h e doch iemer- 
iich rerderbet ettic^ev masze machte nach uwerm rade 



371 

versorget liaben uff daz isz — Ton cme nyt zu male 
verderplich gemaclit wurde und alse ich also der ant« 
wurte Ton dem rade zu Meutze wartende gewest bin, 
die mer doch noch nyt von yne wurden ist so han 
ich vernommen und von etlichen mynen guden frun- 
den verstanden daz der egenant EberhardWin- 
decke |ror viel frommen luten gestanden habe und 
myn und myner altern myd synen hosen logenhafFtigen 
Worten und herdrachten und unwarhafftigen worteu 
und ungloublichen redden übel gedacht, daz er doch 
als eyn bosewicht gelogen hat, daz sich dan wol er« 
fynden sal so sich daz geboren wirdet dar ane ich un- 
gerne fyren noch mynen lip sparen wolte dan ich hof- 
fen und getruwen ane zwyvel dem almechtygen gode 
daz er adir ymant anders von mynen altern adir myr 
nust nyt anders gesagen möge dan allisz gut und bid- 
derbeheyt. Sundern Üben frunde ob ich eynen bruder 
gehabt han der sich in böser handelunge vergesszen 
hette daz ist mer und al synen und mynen frunden ge- 
treuwelichen leyt dan wir weiten yme auch soliches 
ungerne mogelichen adir billicKen und hoffen und ge- 
truwen daz ich adir myn erbarn frunde unbillieh siner 
dar engulten ader da von böse rede boren soften und 
ufl* daz daz uwer ersamheyt nu sehen und luter erken- 
nen mögen daz der bosewycht Ebirhart Win- 
de ck e myt syner hosen zungeu synen ubeln handeln 
der er mannychfeldeklich begangen hat myt mer adir 
keynen frommen manne bedecken solle und uf daz yr 
sehent mogent daz ich ungerne uff yn lygen noch lo- 
gene erdrachten wolte als yr uf mych undmyne erbam 
altem gesaget und herdrachtet hat die yr und manyng 
bederbe man in crem wesen von der genade goddis yn 
ereo wal yrkanat bant. So schicken icL>ac^^T ^^^^bx^ 

71 ^ ^ 



372 

wysheyt zwo globliche abescryfft die eyne die der et 
same und wyse rat der erbarn 8tat zu Brespurg von 
dem handel den EbirbartWindeche by yne be- 
gSingenbat mitirer stedde ingesiegelyorsigelt gegeben 
bat und dan eyne eyns uffen instrumentis daz der erbarn 
gtat von Erflurte offin scriber und notarie zu gezug- 
nysse eyns deyls von syner bosheyt gemac)^! bat dar 
ynne yr syner bosheyt eyns deils in der warbeyt wol 
vememen werdent. Dan solte ich uch .von solich 
warer und reddelicher örhunde syner bosheyt die man- 
gen bederben manne wol wysszentlich und offenbar 
ist alle scryben wie er myt der erbarn stat Brespurg 
dem rade und der gemeynde da selbis und andern luden 
so böslich umbgangen hat und wy er dem rade da sel- 
bes truwelos und mey endig M'ordett ist wye er dem 
spedal da selbis funff hundert gülden boszlichen en- 
dragen bat und noch schuldig ist, wie er zu Ofen 
gefarn hat, sine erbar eliche husfrauwe umb grosse 
narunge und gut böslich bracht bat und nu im iamer 
und eilende in denr^pedal zu Wy en sitzen und ligen 
lesszet daz sie sich des hungers bume erweren ^ag 
als daz mangen frommen bedei^wen luden die die und 
anders syne böse haudlunge dicbe gebort baut wol 
wysszentlich ist. Dan solte man syne manychfeldige 
bosheyt ganz scriben die ich uff en weisz iszweremyr 
eyn brot zu scriben und were uch und alle bederwen 
luden verdriszlicb und zu lang zu hörende. Sunder 
ich han beynen zwyvel so uwer erbarheyt die vorgp- 
nante orbunde und buntschafft boren sehen und vor- 
nemen wcrdent ir lasszen uch dar ynne nymant raden 
yr baldent yne vor sin wert und straffet yn als sich 
dan daz gebort, und bidden uch Nben fr unde diese 
jnyne scryfft nyt vor Unwillen sonder vor gut wulle| 



573 

nemen wan ich esz in dem besten scriben. Geben un_ 

der myme ingesz ufF den sondag noch purificacionis 

Marie Anno Domini Millesimo Quadringentesimo Tri- 

cesimo. 

Peder zum Jungen. 

•»ch Hans Buwer die zyt Stadrlchter der stad zu 
Brespurg und der gesworn rat da selbes bekennen 
und dun hunt uffenhlichen allen und iglichen die die- 
sen unsern briff sehen t, horent lesen, daz vor uns kö- 
rnen yst der feste edelman peder zum Jungen 
yon Mentze und hat uns flysszehlichen gebeden daz 
wer eme und alle den yorgescreben den diser geyn- 
wurtige briff yorbracht wurt wiszen erkennen und 
kunt dun sollen wie sich der Ebirhart windecke 
yon mentze by uns und in unser myt gehalden habe. 
Als haben wir angesehen die fliszlichen gebede des 
yorgescreben peders zum iungen und haben yme 
kunt erkennen • und zu wysszen gedan und dun zu 
wysszen allen und iglychcn in krafft dises briffes daz 
sich der obgenante Eberhart wyndecke also ge- 
halden hat daz er eynen ufflouff gemacht wolte haben, 
und zweydracht zusschcn dem rade und der gemeyn 
der stad zu Brespurg und eyn ander man myt yme der 
da gehcysszen hat Ulrich rauhe warter der ysz 
myt dem selben Ebirhart windecke festeklichcn 
gehalden hat denselben ufflauff und solche zweydrach- 
tunge zu .machen und den selben ulrich rauhen- 
war ter haben wyr umb soliche und ander sache yor 
dem allerdurchluchtygesten Fürsten und heren heren 
Sy g c m u n d e yon godis genaden romschcn und zu un- 
gern etc. kunigc uuscrn gnedigen heren myt e^^«\& 



574 

rechten uberwynden und der selbe unser gnedige liere 
der hon jng hat uns den selben ulrichrauhenwar- 
ter um die yorgescreben Sachen selber in unser ^e- 
fengnysse geantwortet und also ist der selbe obgescre- 
ben ulrich rauhenwarter umb die yorgescreben 
und ander Sachen in unserem gefqngnysse gestorben 
umb des wyllen der obgenante ebirhartwindeche 
auch gefangen ist worden mjt gericht* Nu synt da 
gewesen die erbarn manne Jost laschporte usz 
unsers rades und peder lyst und auch r e j n d e 1 
sneykitel auch borger der obgenant stat Brespurg 
die gestorben sint den got gnade, und habent den 
yorgenant Ebirhart wyndeche usz unser gefeng- 
nysse uff wieder stellunge usz gebeden und usz geno« 
men uff eynen dag zu rechten und der selbe ebir- 
hart windeche hat yorheysszen und yorsprochen 
myt synen truwen den obgenanten erbem luden synen 
bürgen sich widder zu stellen zum rechten. Also hat 
sich der yorgescreben ebirhart windecke als er 
sich stellen zum rechten und syne borgen ledygen 
solde da yon gemacht und entwechen yst und hat sich 
me gestellet ^um rechten noch synen bürgen und hat 
syne bürgen dar inne yn burgeschafft blyben lasszen 
und dar nach h'at er gesoriben offt und dicke manyge 
briflTe dem rade -und gantzen gemeynde by sunderlich 
der obgenanten unser stat Brespurg manche sache 
und zweydracht daz die selbe gemeyne solte widder 
den ganizen rad syn and ander yiel sache und artichel 
die nyt erb er en synt gedan hat der man nyt alsamet 
ytzunt gcscreben kan und zu sweyr und auch yerdros- 
szen weren zu boren. Also sich die selbe sache und 
zweydracht und viel artikel die er zussehen dem rade 
Und der gemeynhalivoWeii 'i^u machen wol in synen yoir« 



375 

j^r- screben bdefFen lutterlich gewysen sal und erfynden 
werdet wan syn notdorfft gescbyet die selben briffe 
er myt synes selbes henden gcscreben hat die wyr noch 

_ also haben die er der obgenanten gemeyne unser stat 
und dem rade gescryben hat und merclilych zwy- 
dracht aussehen dem rade und der gemeyn armen und 
rychen myt synen schryben hat wollen machen und 
dun und gerne gemacht hette, wan wyr ysz nyt 
understanden hotten, auch hat er eyn erbar frauwe 
by uns genomen zu der £. die huser und wyngartea 
und farnde habe genug hat gehabt, als eyn erbar 
bydderwer from frauwe sal haben die selben huser 
und wyngarten hat er der selben frauwen gantz und 
gar yerdan und hat dieselbe frauwe sin eliche hus- 
frauwe ebirhart wind ecke genant in groszen 
eilende und in armut sitzen lasszen behennen wer 
und yor iehen by unsern truwen daz wer nyet anders 
wysszen daz die obgenante frauwe wyndechen 
sich alhie in unser myt und anderswo erbarhlycheu 
und fromlychen gehalden hat und von erbarn und 
frommen luden homen ist und eyn from erbar frauwe 
ist und heldet sich noch hude dea tages fromklich 
und erbarhlych. Myt orhunde dieses briffes yorsigelt 
myt unser stat angedruckten ingesigel der da gegeben 
ist zu Brespurg noch Christi geburte yyrzehenhundert 
iare und dar nach in dem Nuhen und zweynzygesten 
iare an demnesten Fr^tage des heiigen zwolffbodden 
sant Thomas dage. 

6. 

In dem namendes herenamen. Von iare der geburte 
des selben heren dusent yyrhundert ia frühen und 



576 

Ewejnzygesten. iaren in der solienden indicien und 
beyserlychen gebodes des hogesien Bjsthumes des 
heilegesten in Got yater und heren heren Merlins 
Ton gotlycher vorsichtelieyt Babist der funlfte in 
sime zwolfften iare an mandage der nutzende dag 
des lesten mandes an der zale Decembri in latin genant 
cu Bresburg des Bistbumes Strigenia adir grym 
in duszcher spräche genant in dem hoffe zu der ganss 
in der ergenanten stat Brespurg gelegen by dem 
uszgange desselben hoffes zu tereie ziit adir na da 
by in mynen nachgescryben offinbam schriber und 
dieser nachgescryben gezugen gegenwurtykeyt ist 
personlichen und lyplichen gestanden der ersamer 
man conrat hochhuet Borger der stat Ofen in 
ungern und hat d^ unbetwungelichen sondern m3rt 
fryeu willen und rechtem gewisen an allisz geverd« 
nymande zu leyde noch zu lybe luterlychen behaut 
Und gerett wie daz Ebirhart wyndecke yme 
etwan eyu sommen gel des nemelichen fuuftzig gülden 
rechter und reddelicher scholt schuldig were gewest, 
als het er en wolt vornemen gefordert und erlanget 
habe myt rechte da selBcs zu Ofen umb die obgenant# 
schulde des bette der ytzgenante Ebirhart yme etliche 
xleynnode nemlicheu yon gesteyne als pallas saphir 
grosze perlyn und etlyche ander stuche willchlichen 
zu phande gesatzt yor dem richter der egenanten. 
stat Ofen, als worden die selben clejmnode und 
phande yon geschyches und befelunge wegen naclt 
rechte und gewonheyt der stat Ofen yon dem rade 
durch ire schezzer da selbes die dar zu geschworn 
und geschatzet waren erhant gewerdiget geschätzt 
von irs amptes wegen daz dye obgescreben cleynnode 
uiidphändcschafft gut genug w6ren yor soliehe sommen 



377 

funftzig gülden und dasEbirKart die yormaclien unde 
pylzscheren solt und by den richter neder legen zu. 
phandesschafft bysz so lange daz er den Torgescrßben 
bochhude solicbe sine sommen geldes bezalte dar zu 
er yyrtzen dage frist zyl und dagezyt baben solte als 
daz der obgenanten stat recbt laufft und ge^onheit 
were und wo er solich gelt nyt bezalte in den yor- 
gescreben yyrzeben dagen ao muchte der yorgenante 
hochhut als dan solicbe Cleynnode und pbandunge 
verlieuffen und yorwenden yor sin geld und summen 
gülden als yorpytzseberte der obgenante Ebirhart 
eyn seclielyn myt dem obgenanten cleynnoden in der 
obgenanten schetzer der stat Ofen gegenwurtykeyt 
uacb dem als daz ufF gesatzt was und eme wart yon 
den schetzern also entpbolen daz er daz seckelyn in 
«olicber maassie yorpytzschert und yerzeychent dem 
richter brengen und by en neder legen solde. Also 
legete der obgenante Ebirhart eyn seckelin wider l>y 
den richter myt syme pytzscheyt wol yorzeychent 
voiToiacht dar yn der richter und die schetzer wenten 
und glaubten dasz solli(;h cleynnode pallas saphier und 
perlyn weren also sie die vorgesehen und geschetzet 
hatten und der richter also zu eme nam und behilt zu 
eyme rechten in solicher meynunge alse yorgescreben 
ist , und do dy zyt der yyerzen dage also gantz umb 
gangen und yerlauffen waren und Ebirhart dem 
obgenanten hochhude heyn uszraehtunge noch beza* 
lunge gedan hatte als daz dan der hochhut myt forder 
hlagenden yor quam und hulffe und raet forderte 
dorch daz recht also wurde yrhant zum rechten daz 
hoehhut soliche cleynnode mochte yort yorpenden 
yerhouffen adir yorwandeln yor syn gelt und als man 
daz seckelin myt den cleynnoden also man mfi^\^ ^^^»^ 



378 

die dar inne weren mit des Ebirhaites pitzschet o&di 
gemercbe yormachet und yorfestent und solde daz uiF 
dun Qod uffen yon gerichtes wegen als daz dan da 
Ton rechtes wegen und in gerichtes wyse geofient 
wart do yant man der cleynnote pallas saphir und 
perlyn nyt daz man an funftzig gülden geschätzt 
hatte , sonder daz da in dem sechelyn was und funden 
wart myt des selben Ebirhartes gemerche und pitz- 
schet wol yerslofszen daz was allesz hume VI gülden 
wert als daz aber yon den schetzern «nd geswom 
der stat obgescreben geschätzt und irhant wart und 
also balde man wolde und schoif yon dem richter der 
stat Ofen noch dem Ebirhart zu senden und zu 
bestellen die Sachen yorbafszer zu handeln und da 
myt gebam als dan billich und recht were do was 
Ebirhart da yon gewechen und fluchtyg worden also 
daz man yne nyt antreffen noch fynden mochte. Dar 
nach alse etlich zyt yerlauffen was in der zyt der rat 
zu Ofen noch ymme yaste gedochte und gearbeyt 
hatten also fugete sich Ebirhart by den selben hoch* 
hut und richtede sich myd eme umb sin gelt. Also 
lisz er daz umb flysziger bede willen bestehen und 
blyben daz dor nyt me geschefites usz en wurde und 
alle abgescreben redde und sfuche betten sich so 
yorlauffen und weren also gantz gescheyn und ergan- 
gen in obgescrybener masze und in gantzer warheyt 
gerett und weren huntlichen dem rade und yiel from- 
men luden der stat zu Ofen. Dar über der ferte 
man Er peter zum Jungen der da geginwertig 
was personlich mych nachgescryben uffenbarn scriber 
geheysschet und ermanet hat , die obgescriben rede 
und b4ihentepysse wäre uffen instrumeut und brleff 
zu machen, also oü\ des noet gesche. Dys2s ist 



379 

gesclicjn in Jare Indicien lieyserlicli^n gebottes des 
liogesten bisthumes tage monde stunde- imd stede als^ 
oben gescreben steet, da by und über syt gewest die 
ersamen bescheiden lüde Jorge huttel frysynges 
und Niclaus w e n t z e yon heissesheym mentzer bis- 
thum gezugen zu den obgescryben Sachen geheisschet 
unde gebeden. 

Unde ich heynricus cleynsmet phafe' mentzer 
bisthums Yon heyserlicher gewalt uffinbar scriber 
bekennen daz ich by den Torgescreben reden und 
behentenysse gewest byn gegenwortiglichen myt den 
yorgescreben gezugen (und daz also gesehenl und 
gebort habe dar lunb so han ich disz geynwurtyge 
instrument und ufFenbaren briff dor usz gezugen und 
in uffinbore wyse bracht und daz myt mjrme gewon- 
liehen zeychen und namen rerzeychent und auch myt 
mynes selbes haut gescreben und underscrebin als 
ich dan darüber geheysschet byn und (gebeten zu 
gezugnysse und waren glauben der yorgescreben 
Sache und dynge« 

7- • 

JUie bürgere yon francliinford stoltze un^ ryche 

Die gabin den yon IVlIcntze ein geleyde für ir burgsr 

gemeinliche 
Daruff riden sie zu dem Hirtzenhan ^) 
Unser liebe frauwe baden sie fruntlich an 
Do sie riden off der widerfart 
Die burger yon franckinford quamen scbarp 
Geriden mit armbrosten und mit swerten 



1) Ein Kloster , das ehemals an der Nidder in dtr Wetterau 2>^i- 
scheu Ol tcfnberf und federn U^. 



380 

Der burger Ton Mentse sie da bcgerten 

Sie slugen sie obir boupt und ubir armen 

Das musze got erbarmen 

Sie fürten sie ubir stocke und obir steyn 

Do bin gen Hoenfels beym 

Do hin gen Hoenfels 

Man lacht sie in eyn loch daz was beltz 

Do sach ir eyner den andern gar truwelichen an 

Sie gedachten an Ebirhart Wyndecke und an Zan 

Dachsperg hanget auch daran 

Der sprach mit guden witzen 

Sali ich in dem rade by hantwcrcks luden sitzen 

Und an Knanffen den man nennet das hurenkynd 

Der schriber die lugen fint 

Die sie hant erdacht 

Und hinder die zunfTt hant bracht 

Der schriber die nottel da ^|M||en hat 

Da mit hat er verstört den aldcn rat 

Zu Mentze al in der gudon stat 

Mannig byderbman das claget 

Wo wir hin faren adir flieszen ^ 

Sie mit äugen auf uns schieszeu 

£sz sy in kyrchen odir in clusen 

Wir armen wlszen wo behusen 

Wan wir kommen for die stat 

Manche byderpmann uns nach gat 

Er schilt uns schelke und meyneyd 

Das ist uns ye von liertzen leyd 

Dar nach hat der schriber geworben nacht und dag 

Mit das er die von den alden hat getriben usz der fctat 

Die uns doch nutzer weren drynne 

Esz muste alles gon nach syme synnet 

Er hat gcfarcn mit dem sigcl her und dar 



581 



Des Wirt die arme gcmeyne wol gews^ 

Er hat verkaufft tU guide 

Des stet die rechnunge in groszcr scholt 

Der schribcr ist in dem rade gar werde 

Manche byderbman sins libs uszer der stat begert 

Daz were je sinen huren leit 

Die er winter und sommer cleyt 

War umb salt er nit dragen eyn langen huX 

Er hat doch zu Altzey ein rittermeszig gut > 

Hette er geschriben mit silber und mit golt 

Er endörfft nit verdient han richem goldt 

O herre got in dynera^trone 

Gib dem schriber sinen rechten~~t6n 

Den er umb die gemeynde verdienet hat 

Des helffent mir bidden daz ist myn rat 

O herre got und mylder crist 

Sint du der aller obirste bist 

Und alle die wornde hast erlost 

Komme der erbar stat zu helffe und zu drost. 



582 



VI 



Sranffurt an Mni^ Carl IL t>on 
(Jn^tanb ju beflen X^ronbefletdung, 
nebfl bec Stntmort beö Äbnigö* 1660. 



^et B^itpunUf in Um wit (eBett^ erinnert an frfil^ert 
Gataflrop^en ä^nltc^er Hxtf unb wem foDften ntc^t (et bem 
feflen ©tauben an bie SrfüUung ber SBänfc^e Suropa'^^ 
bte 3Bieberetnfe|ung £ar(^ II. pcn Sn^fanb auf bett 
S^ron fetner SSorfa^ren^ ber &tnnerung fi(^ barflellen« 
2)tefer ^iixit ^atte au^ feinem ^atcrlanb oertrteben ^ wa^p 
renb feinet 2(ufent^aUe^ tn SDeutfcblanb tn SSerBtnbun^en 
mit S^anffurt geftanben^ unb ©efanbte bei btefer @tabt 
beDoHmac^tigt. ©. granffurt: 2fr(^i». IL 371. ©eflo 
^ri^er war bie S^etfna^me berfelben an ber {^eper feiner 
S^renbefteigung/ unb ber 3n()a(t be^ ^ier mitget^eiUeir 
@d^retben$ enthält fo manc^e^ auf bte93ejebenl^eiten unferer 
Sage anmenbbare^ ha^ e^ in ^biefer ^in(t(^t ein neue< 
unb verme^rte^ 2ntereffe Qminnt. 



y 



383 



I. 

« < t 

Serenissime ac Fotentissime Fiex. 



di ante annos undecim , et quod excurrit, propter 
commissum in Regia, Diyi Caroli I. Magnae Bri- 
tanniae Begis , gloriosissimae mexnoriae , person9 
infandum parricidium, finitixni omnes populi, si 
multis etiam longis terrarum spatiis diyisi , si omnes 
tota Europa Principes tanto casu, non secus ac ful- 
minis repentini ictu stupefacti ingemuenint, et dolo* 
ris ingentis sui significationem dederunt, quin nemo 
est qui dubitet , ubi fama percrepuBrit , tot myriades 
animorum tam diuturna ferocia effevas, coelitus sibi 
sanaeque menti redditas, Te regem suum, nuUa 
armorum yi, ^ed solo Dei ductu ex resipiscentia 
propria in patemum solium restituisse , omnes itemm 
toto orbe Beges , Principes, populos, tan quam novo 
sideris obortu erectos, retro et noyitate rei exper- 
gefactos adyqlaturos, ut Maiestatis Tuae restitutam 
sublimitatem demisse yenerentur. Sunt nimirum et 
luminaribus magnis suae ecHpses, Begibus regnisque 
suae yicissitudines et periodi,' sed Dens est, cui 
€ura de omnibus, et inprimis, qui ipsum proxime 
contingunt, de Begibus, qui illos creat, et arcbe- 
typo se ipso usus, eflbrmat, interdum etiam, ut 
aurum ignibus , aerumnis et casibus arguit et probat, 
tandenfi tarnen , quamyis terris citimur , ut coelestes 
mentes et diyino oraculo Deos protegit dirigit et 
conseryat. Cui soli ut felix isibaec catastrophe^ 
quam in Magna Britannia uterque polus admirat^ 
acceptum ferenda: ita proximum est, ut diyinam 



384 

directionem hano In Maiestate ipsa Tua rerereamur. 
Kos proinde inter tot gratulantium , et manus Tiias 
perpetua deosculatioue defatigantium turmas, etianr- 
solio Maiesiatis Tuae advolyimus , et cpiod illi , teste 
Tertulliano Cbristiani seculi primoris , suis Principi- 
bus, nos Maiestati Tuae expansis manibus, vitam 
nimirum prolixam, Imperium seeurum, domum 
tutam, exercitus fortes, senatum fidelem, populum 
probum, orbem quietum, et quaeeunque hominis et 
Tua TOta sint , de pectore conpreeamur. Eidemque 
studia nostra ac ofÜcia promptissima paratissimaque ' 
kumillime offerimus. DabamusXXIYAugustiMDCLX 

Maiestatem Tuam 

humillime deyenerantes 
Consules et Senatores Civitatis Imperialis 
Francofurti ad Moenuni« 



2. 

i^arolus Dei Gratia Angliae Scotiae Franciae et 
Hiberniae Rex , Fidei defensor etc. magnifieis nobili- 
bus et spectabilibus yiris, Praefectis.. Consulibus, 
Senatui et Reipublieae liberae Imperialis civitatis 
Francofurti ad Moenum salutem. 

Magnifici, nobiles et speictabiles riri, . a'mici 
Nostri praedilecti. Litteras restras antiquo illo in 
Nos amore plenas, ea accepimus yoluptate, quam 
non possunt Nobis non afFerre, quaeyis communis 
eins amicitiae testimonia, quam multis iam adultam 
annis, yalidam usque et iirman^ conseryare quantum 
possumus, satagemus. Neque quidem dubitabamus 
unquam, quin pi^o mutui Nostri affectus iure, ntra- 

qu« 



385 

cpie Nostra fortuua tos afBci patetemini , nee yel 
vestra ipsorum causa omitteretis eo Nostro Nobiscum 
frui bono , pro quo yotis olim tarn amiee contendistis* 
4^uae vestra in Nos beneyolentia , ut Nobis^ grata est 
et accepta ^ ita confidimus et Vobis ipsis in eo non 
fore infelicem, quod parem in Nobis animi prompti- 
tudinem inycnerit. Si quidem nihil Nobis post feli- 
cem domi snbditorum curam ex restituto regno acci es- 
cit dulcius, quam quod amicis foras possimus porro 
esse utiles. Cuius ut secuti sitis, a Nobis estis 
orändi. Quod yero superest, unun^ D. O. M. yene- 
ramus , ut Tos quam diutissime sospitet et conseryet. 
Dabamus in 'palatio Nostro Westmonasteriensi die 
Septemb. Xyi anno MDCLX regnique Nostri 
duodeeimo. 

Yester bonus amicus 

Carolus R« 



a^wwff. STrtJit» m. X\. «> ^ 



586 

I 

VIL 

SBriefc ütit fdtaüt-am ii)ttn 

einzelner ^erfonenau^ i>er^g^en .34^^i!Uiiterteti /di^jrien 
bem J^erati^geber btefer ^l4U9t^^txiü^U(!^ be^^alb 9l<!rf^ 
tDürbig i|U feptt/ loeti ba5 j^it|e{ijc^a(b^^ be|f ^ptje^ nur 
bttvd) urfunbltc^e 93e(ege btefer ^(f.t^img- treu unb ma^r 
ber ?lac()tunft übevUefert n^erben tonn, ^f |ln.b Stu^epuncCtC/ 
]&et benen berSefc^td^tfc^retier/ t^j&nt bammeln unb Crbnett 
ber !tr(^(t(()en%er^anblungen/ @taatdt)ertt&()e unb SBaffetu 
traten ber ^Sergangen^it ermübet/ gerne Dertveüt, fowte 
man ju Seiten ftd|)^;f«eut/ baß ISrängen unb Sretben be^ 
J^of « unb ^(b((tgTC^ «fit 'beul frtebftc^en ^la% an bem 
n)ärmenben*i^eecbeeinie(^mrt^(tc^en06ba(^^ ju vertaufc^en. 
2n einje(nen {(einen Sügen fpric^t bie ©emfit^Itc^feit be^ 
Sßei(e$ ft(b «iu^/ unb foDte e^ benn fo ganj o^ne 93erbienfl 
fe^U/ l^ier ein ECeine^@ittengemäCbe bem Untergang i|uent# 

rei^en^ unbba^ rege Seben be^ (^fiif)(^ in ber eigentJ^ümfid^eit 
gorm (ängfl entrcbn^unben^r rSeiten bem Sefer bar julieOen» 

3o^Ann2(bo(fü. @(aubu rg i^am nad} eirter « 
gIficF(id)en (Sf>^ mit SRargaretf^e 9. Sleffthad^ nid^i 
(ange im tlBttwerftanbe fic^ befunbeu/ a(^ {^reunbe unb 
9Sern>anbte i^ur jkDetten SJerbinbung i^m riet^en. 93ei 
feiner erflen S^e toar bie 9Ba()C in bem greife ber J^eimatl^ 
ii{(bvänH geblieben/ nun befucbre ber S^elu(lige ba^ !2Cu^^ -^ 
(anb iux 36rautfd)au. 9iieU fro^e Sage ^atte er im iustkib^ift 
li(bzn 3(lter in'3iug6burg Deriebt/ n)o er ben $ami(ien,^iyCipf<-.) 
ter ätufhn.;nii^ ange{ef|en(len ^^atri^ier ad ^ertPoHbtrf iO 



587 

Utttitf tftin^erontcfa feilte hattet/ au5 bem UUnn» 
ten ®efd^le4)t^ bev Ste^Cttiget t^erltel e^emal^ ben 
Sfuftntl^afHnrbcM gtättienbtn ^fujj^Surg^ um feinem ^ater 
3ol^dJt!iiJi>. ^(aufiur^^ ber fie jut ®attin mxb, in 
ha6'ftitUu%tCintfutt ju folgen« 

V9&)^ einer Steige i>on 3<i^<^^n (efuc^te er al^ SBittmer 
i5g8'ffinc(fS^eunbe unb Sfn^e^&rigen in T(uQ6buxd bieber/ 
unb^ier mttrbe bem rei(6en ^reper eine^tingfrau oepriefen/ 
bie aua biefer @tabe a(flammenb^ in fnürnUrj geboren 
n^ar unb (eSte. 

93or i>ie(en t^rer ©efpteltnnen ^ei(()nete fid^ burc^ Tfn^ 
tnut^ unb &d}in1)iit U r f u r a auß. X>ectox 9!)?ar<(uarb 
^re^er/ i^rSSater^ f^attt au^ feiner SSaterflabt 2fug^6urg 
(ic^ na0 SlflrnBerg begeben, n^o er feit Dielen 3öbten bie 
GteOe eine^ @tabtäb«^ofäten (Consnlenten ober Siädici) 
Kef (eibete. Oft nannte mAn bat 92amen bei SSieberauinne^ 
on feinem ®eburt^ore, unb aSgeineiti ^atte m^on^amdfd 
ber Stul^m feinet ^ol^ne^Sßarqifaft'b/'eihe^ ber 0r9^«n 
(Selei^rten unb Staatsmänner fe'tneir'Sett/ oon J^eibe(berg 
aus ffd^burc^ ganj !Z)eutrcb(anb mKreitet. Ttn biefe e^rem 
i)olIe (Ermahnung n^iirbiger SanbS(eute fc^fcß in ben ^amiiien* 
^ircfeln 2(ugSburgS bie @age von beS alten ^re^erS 
fc^öner $0{()ter Urfufa ficji fo ^äuffg an, bap bie Stürf; 
reife beS e^elufiigen ffiittmerS über 92ürnberg gertcbtet 
warb, n^o bn (Vefanntfcbaft balb bce 2(niDer6ung unb 
baS 3<)>t>ort folgte. 2)ce^ier mitget^eifte S3riefe wurbenr 
in bem f urjen^ 3^i\<^^^^^ gefc^rieben , ben bie 3urfi< 
flungen ber ju beginnenbeh*J^auS^altung erforberten. £)t> 
S3räut nmrb oon i^ren SItern nad) ^ranff urt begleitet. 3^re 
(£inl^e(ung auf bem freien S^(be oor Oberrobe unb ber feter« 
lid^e^rnju^ in bie Stabt, gefd)a^ mit einer $rac()t, bie 
in ber SujruSgef(()t(bte grantfurtS Spoc^e machte, unb bem 
Keiic^t^um ^hti Bräutigams angetn^^txv toax% 



388 



I. 

»on ©toubutg meinem ^etjlieben SunFet ju 
^önben. 

(sbler €rentfcj!er freunbtlic^er ^er$ lieber junfer €wr 
fc^reiben fampt ber Fetten ^ab ic^ mit ^erjüc^en freiben 
empfangen tinb Sur gefunt^eit mit freiben i^ttnnmcn 
unb ^ab nit geren gebort bai €ur Hebe fc^mefier unb 
fo^n nit tooü auff feinbt @ott ber almec^tig tooü <li 
jur ^eferung fc^icf en nadfy feim gotlic^en miUen amen/ 
tDaä untf anlangt feinbt toiv gott (ob jimlic^ tt)oa auff 
@ott mod unä }n beiben teilen langer erhalten. J^er) Ite/ 
berjunfer ber ^err Gatter beteuc^ geren gefc^riben fo ift 
uni ba6 fc^reiben gar fpat ju turnen unb toiü ber 
^ott am bor tDteber fort baß €S auff biä maü nit fein 
f an aber mit €rff er gelec^en^cit »irt eö gefc^en. 

Jg)eri lieber junfer mit ber fetten gib ic^ (Euc^ fein 
ornung mac^t n>ie ir tooUt fo bin tc^ {ufriben toie ei 
euc^ gefeUt fo gefeit ci mir anc^ bife fod fleiftg aufge^ 
l^oben fein toan Suc^ @ott jn nnß f)xtft fo fan i(^8 
(£n(^ mit gelec^en^eit {ufieden bie ift mir »gar }n fiat^ 
Ii(^ / mit bem maUer bai if{ ferbig biß an bie f leiber 
bie malt er noc^ er t>ermeinbt in ein tag ober lo foO 
er gar ferbig werben/ id) f)ab n>oU forg toan eß nab. 
fnm fp tt>er man fagen beägleuc^cn bet ber junfer tt>oll 
{u franf fürt bef umen , f)et fo toeit nit jien birffen. 

t&3ad bie armbenber anlangt ^ab ic^ nit b^f umen / 
eß iH noc^ aüe ieit ic^ fi>iQ aber }u im fc^icfen. 

^erj lieber junfer ic^ iDci« guc^ auff biß matt 
tiiiS^ß mct ju fc^reiben ic^ bit €uc^ gar freinblic^ ir 
n>i>at mit bem elenten fc^reiben uvUeb nemen. i^ß tff 



389 

i 

in bev eitt ju gdnen. €<» a^tber xnali n>i0 'td^ä Keffer 
machen. 

nit mer ben feit ir unb €ure geliebte Don mir unb 
meiner frau mutter ian^ freinbtlic^ gerif{ unb @ott 
ben 9((mec^tigen in feinen fc^u^ nnb fc^irm 6efo(Ien. 
Saturn ben 12. feptemmer. 

I« g. äffe Seit 

UtfuU frecrtn. 

2. 

I 

©em (5b(en unb (^tentteflen So^an 2tbo(pl^en tton 
©(aubutg meinem l^erj lieben wtteren in 
^tanffurt. 

(&bkt €6tent>efier freunbtHc^er ^er} (ie6er Dertrauet 
;^uhf^er (iu(fy fepe mein treun> unb li^b 6enebeti 
meinen gruf unb minfc^ung aüti licbi unb iutS juDor 
€ur fc^reiben f)ab ic^ mit freiben empfangen unb tat 
ou£ <iuv unb ber €uric^en gefunbt()eit mit ^erjüc^en 
freuben Dernumen bep nnS flet tß taS mir bem treuen 
©Ott ju banfen haben ber fcp ferner mit feiner genabt 
bep euc^ unb unnd aücn 9(men. 

Satf aber bie t)oc^ieit anlangt ()at ftc^ ber ^err 
tatter unb frau tnnttev triberumb befunen unb mellen^ 
gleich geliebt @ott auff ben i3. 92ot>ember fein laffen 
tt>ie ber fjfunfer ban aui bei Ferren Datter* fc^rciben 
tpeitkuftiger Sememen toirbt 

^erjlieber iunfer ani €urem fc^reiben t>erfie^e ic^ 
fo t>i(( ali nemlic^ bai ir geren t>or ber boc^jeit noc^ 
ein maU toolt i>erauff fumeu/ fo e^ gefc^e^en moc^t 
toer cß geioiflic^ meiner greften freibt ^ine unb 
»urbtenfic^ aöe bie meinigen (nicmaubc aujf genm 



390 

tntn) .^etil\(b erfreien ic^ toiU bii «i<^ nicItü^ommS 
bitten/ funber ber ^offnnng unb {UDcrflc^t feitbifo^ ei 
loerbe gefc^e^en können iDert ei#i ber ^nnUtikn sitae 
nit^t ermange(en Iaffen> funteo f»^ atmen izti(S^nt 
tin maü 6efuc^n biir<»i^ic^ ^aii mit^tHnQeh tomtt. 
Un lUbct junfer fi^'Wtfl'baJ^btö dacfet ne<^ nct ifi 
fumen ^aben fc^o« eüttit^ mad barnac^ sefc^itf fo ^at 
man nni geantiDort fi^feA j ,^toerti$ aüc fiunt fo halt 
e^fumptfoU eänad^i^rem (fegeren terric^t tottbm 
i^ glaub ir n)erbt foott barmit 6e|}cbn. €£ ^at bie 
©. reinerin fc^on ber frau mntut bef! tDegeu jugefc^ru 
6cn unb bctttlic^ ju Derfle^n geben ba# man ir mit bem 
breutffucf^ nit Dergeffen totü. gletc^ moO fie feieret 
forg nit beberft ^et^ bie totiü ir t>or {eitUc^ an fte 
gebarst f^apt 

«i^erj lieber juncf er t»ai aber bie Demeter unb f regen 
anlangt fo(t ir n)iffen baä tt)ir gar heftig barmit in tet 
arn>cit unb fo t^U ferbig finen iDerbcli n>otfen n>it 
au«bei(en. ^ * i ^ > 

S)ie armbenter ^ab id^ empfangen bu tltic^^cri 
lieber juncfer jum t^ic^flen bebanfen fteifingtiV }u fc^en 
' an mein fc^mar) ffttibtfiet gefatfen mir boc^ tboU. 

mit ber Heibung anlangt ift nic^t minber bai ^ 
^crr Dattcr gerne ein boc^ter tüie bie anber barmit 
galten n>o(t biemeil ei aber biämalä nicb fein fann fo 
f^at er fic$ Dertt)iaiget ein überig« jtt tbun.. 3fc^ f)ab 
atbeteit 3 baffet ben (eibfarben ein ^(tgelben ein 
fcbmarjen. Sjt baben »ir ben fc^neiber; im J^au« ber 
mac^t mir ein fctifarben bama# unb i noc^ ei« barmit 
icb fott in bie f iic^n ge^n uitb *a« ftU frin, ein roter 
atla« ober ein fc^wrtjer bamitofl; feäu^ S^ bit ic^ 
ir müt mic^ Ivi^miäffen }tt*ni^em ir'am'be^em 



391 

;: , r .?>er§IieSfl<ri4f»^lt)^ juncfer ic^ Kdrff micj 

tiU unberfi^en dettiJ^emn tattct mittet ju treiben 

jjt^f^-ttrfnc^ f^atb totü meiner fc^mefiern feiner fot>iI 

iT.imb fo ftatli(fy ^ema^t iß morben^ biemeir ir aber 

i^nic^fa^oc^ ermant fo mnf ic^ gleich fo unt^erfientig 

jf ifetniinb bjenn jnncfer umb£tn)a$ anfptec^n nnb}ut>or 

freinbtUc^ bitten molt mir folget in f eit)ei|t .ft^e^ oufr 

ntmen ben ic^ ed auf €nr ief^cuS mitij^\jxbt^ii!^ei 

begeren tf)ut^ unb ifl ba& bie hitt f)e^iiffftt iif^dct it 

iDoUt mir etfi>aä )u eim rocl fc^en t»üi euc^ geliebt 

ۊ fep gleich (eibfarb ^er.. fUberfar^ iDamit ic^ mic^ 

beö offt^r iD^rHeibeö'jföttW. . . ^,f,.^ , ,v j 

J&((})!| lieber i>crtri|ttlar juRcfe^r i^ bet t^oi^^^in 
dr^jfe ibUt an (£inify. toieiitmü t»i^^miii^2 fi^i^jf^tn 
bi^ mjc^ (ie6 ^aben uni> ic^ ^e miebernmb benerf i»püt 
4c^.gerren t>pn euretwegen ein toenii &toai in kim 
^reibtfiucf Dergunnen fo t$ Suc^ t>er gut an flicht 
folc^eö (jiab ic^ Suc^ gef^rikn bie ti>eia tr eä an niic^ 
begert l)abt/ barnebett;iitt>ijg&^j5en 3uncfer, er tt)oKe 
tnirä nit Doribe( auf n^emen^ Jff^ fc^reibe ei nit ber 
meinung ba^ eß fein muf ^ft^fr eä ftct in aüe tt)eg 
tl)un unb (äffen bep bem Jttn(£er. ber mag ei bamit 
machen toie ei im gefeit. 

fc^icf €uc^ ^iemit €urem.b,c^ere;i,:nac^ (i\xn vaai 
meiner fc^enenleng mir ^aben .n|4t^,3jy|,jjjpben, funber 
iDie tai menfc^ ifi fo i|l aud^. b(}^^ ma|J J^pf man fott 
^ mic^ toilä @ott halt fei)cn mie lang unb fc^en ic^ bin. 
i. i ri >$J>er,öberfc^icif ten toeputrauben; |>aben mir mit 
frcÄ^ ^Fi^tt unb t()uen \xni ber felben jum frcinbt/ 
lic^flen ^jcibanfen xoan mir €tm(\f feljamd befumen 
moUen mir ei <l\xd^ auc^ mit t(;ci(en. 

®aö mein .Coi^ticrfeit Sur iungjlen boc^tcr fo 
moögefeWt ynb fie im fo DiK €()r erjcigt i|l mir gar (icb. 



1 

i 



592 ^ 

iQff fle ti nur bapffct f uffen ^ ^i(ft mir @ott ju ir tc^ 
toitt irä boppeft tDiber qcben , 

Die fc^uc^ bie ic^ ^aben mu< jum auffite^en/ 
tDitt t(^ mit Srff em machen (äffen auff b<iä bef{ fo manö 
IciXi gfeic^toott fle ^ie nit 6reic^(ig feinbt. 

^er) lieber juncfer t>or 6efcb(uä 6itt ic^ noc^ etn< 
<iM nemlic^ ^f^r tDoUet biä mein fc^Icc^t einfeltig unb 
6ef|e< fc^reiben/ loir ber bef{en €in^ ouffnemen bett 
i(^ eä treilic^ meine unb auff ofnem ^erjen fc^reibe 
tDoOet eä auc^ toiberumb €iner anttoort betDurbigen 
toettc^e ic^ gleich n>o0 titt lieber munbtlic^ atö fc^rtft^ 

(i(^ b<^^cn ^of^- 

nic^t me(^r ban n>aä Suc^ ton mir tberjeit (tefr 
unnb öngenem i(l ^iemit fepe ber 3funfer fampt feinen 
^erjlieben fernen unb boc^tern ju t>iU J^. t maff 
gegrifl unb @ott bem SfUmec^tigen ^uc^ unb unn< 
üUen bcDofen. S)atum ben lo. october ju nerenberg. 

€ur gefrepe im ^7 fo lang ic^ leb 

Uvfula freertn. 

3. 

2)em ^t)(cn unb S^rcnöeflcn So^an 3(t)o(ff »ort 
^(aubucg meinem ^ecjtieben iuncf er un^ uxxtt 
\xi ^ranffurt. 

@blcr erint)efler freinbtlic^er bcrj lieber /unrfer. €ucl^ 
fep mein frcinbtlic^en grirS neben lieb unb treu ju tor* 
gur fc^rcibcn ()ab ic^ mit frciben empfangen unnb €ur 
unb ber €uric^cn gefuntbeit mit f)erilic^en frcibeti 
i^ernumeu/ n^aS mic^ unb bie meinic(^cn an(aucbt 
babeu tt)ir bem lieben getreten gott {u ^OiX^^^w, ber 



>■ f 



595 

terle^ fcrmr fein gertabt ju 6cibcn teilen Sfmen. 
ferner auff eurem fc^reiben ternim ic^ ba« e« nit fei« 
f^an baä ir noc^ t>or ber ^c^jeit bin auff fumpt/ ba< 
^abeu tDit^ nif seren gebert, bin nit (gar jufirieben, 
t)ab gen^Iic^ vermeint ir mert fumeu/ %ok mic^ auc^ 
b^rjlic^ gefreibt/ bin auc^ offt an baö fenf{er selofeh/ 
tt>an ic^ Sttoaä (>ab boren reiben ober faren , nun tfl 
e« afö t)er9eben« gei^effen/ uufer lieber %ttx 0ott 
Deriet; und aUen gefunt^eit unb b^Iff und mit freiben 
i« famen. 

mad aber ben f ran) w\\M%i i^yx ie^ mi(^ berilieber 
juncfer bocb unb freinbtlic^ bebancfen bad ir micbd 
\^Ci'^i miffen laffen icb bencf n^oU n)ir merben Ditt grober 
fep Einlegen meiff tDir bie breic^ brnnten nit miffeU/ 
ben ed aUd brunben anberd if{ aUd bii^obeU/ icb bitt 
eucb ibr moKt ^^n fran} machen. (äffen n)ie er fein fotf 
itnb und )u f($i€fen toie ibr Jc^;reibt/ unb mit bem 
anberen franj ^<ki mic^ bie frau ni^Iin berieft tDie er 
fein foH unb ()ab ^v^ angefrimpt mit gulten fpangen er 
foU n)oH recbt gemacht merben. mit ben breitf{ücf bin 
tcb tooU {u friben bad ibr mir nicbt fcbreibt n>ad ic^ 
nemen foB t)ir mtxxi^ fcbtoeflern ben fie loeffen nit 
fagen tt>ad fte b<tben n^etten icb ^^^ forg icb nem %\\ t>i(( 
ober }u menig/ \^ moUd geren recbt macbeu/ id^ ^ab 
Dermeint ir fo(t micb toiffen (äffen x^^i unb n>ie t)i((/ 
toad bad meinicb CiXiX^x^<jX ^of icb <<$ ^-^1^ machen ^ 
bad icb ^<^^ f^'Ibig »iberumb öerbienen fin, 

Jg)eri(ieber 3unrf er icb ^K^^ ^^^ «in groffe bitt <iXi 
eucb t>on tbegen ber fcbuc^ n)an ic^d bubn birft unnb 



\) SBargret^e SS ff er eine franffurtifcfie ©efcbfet^terin, 
an 3oac^tm 9i ü | e I tmxi ®(fc|^(ec(t(r in 9iürn6erg 
t^er^eurac^et* 



594 

r^rVtifiin ff im arflem mfftoolt nemtn. €< tff a6cr !bo<l^ 
tili fd^anbt bat idfy euc^ mit fott mieten ^ f an cS abet 

; ; nUt umbge^n / tc^ ^a6 fc^uO ni4c^en (äffen ^ unb N6tf 
pie frau nt(^(in fe(>en (afen/ fof^c^ fie fie baugeii gor 
nidfyi unb fe^n auc^ gar %toiy^t miffen gar. Ileus 
fein/ man toev tnitfy fünft gar ferer aufflac^en n^t^^ot 
mir graten ic^ fott bem ;3uAcfer f($rei6en nnjb bieten 
tai fte brnnten gemacht tiKvben t^eid fie breuc^ttg 

• feinbt it^ifiu mani beffer machen ben ^irrobcn/ ben 
manell)iigar nit trecft/ fie ttoUen mic^ auc^ gar ntc^t 
t^erfie^ iMn ic^ i^n fc^on lang:bar,t>on fag/ fo t>erfle^ 
fie mic^ boc^mt/^ab gleich tooü M<fy nic^ fein geffex 

' tfcttf fc^icf enc^ ^iemit ^erj lieber iuncf er a bucfatcn 

. bitt en4 tr moUtS burc^ Snr mecft Sinne loerric^ten 
laffen i^r btrft nic^t bar mit gemit fein ic^ beger« *gar 
nit/^^ebirfen nitgar fiatlic^ fein. ۊ fen g(<i(|)bie 
n^apei« Dber aber bie namen g^ Mrffm auc^ ntt giToff 
fein ttnb- fiil (ang. ■ :■' ' 

£)ie'fVan mntuv lefi mtd^ bitten^ i^r mit xH nit 
teribed ^aben ba^ fie euc^ nit antbort auff enr f^uis 
ben fie ^ab je^ nit toeitt/ fie ifl gar unmif^g/ ein anber 
maü n>e(( fit antworten. 

<i^er) (ieber jnncfer ic^ ti^eii Snc^ nic^ä }n fc^ret/ 
ben ben geffert bin (^ anf ber (^^eit gefi>ef|N?n ba 
^b ii^mid^ MU kibtn miffen -jbiaoeiK i^r nit ^ie feit 
unb anc^ nit ^er tnmpt*unb t^at m\4^fX>ct m|e0 Mn 
cnrct tt>egen f^cm geftrt. 






« ;-: - -.r.V. ••. ■ • '■ ,-. 






2) S)te ^rautfct^ufie/ bie na(b bem ^oc^seirff^moiirf'ben 
Sung^eftfOcti/ aftem J^erfommen gemäg/ ^u X|iil;^uri 
beit, mii^ttu* litten toic^tigen ^rtifel it| lbim*imm9p 



Pü . ^ • ».. / 



395 

i^ miß cn^ auff big maü nic^j mc^r m fid^eü 
den ic(^ ()ab nil tmfyc miü, tc^ muff auf txtf)»ij^idt 
ge^n. 

ttit mc(>t bcn feibt i(>r unb aö bie €un4«n »oti 
mir itnb ber fvan muttcv unb (riebet unb fc^/ier 
{u r)unber taufent matt freinbtlic^ gerif{ unb @^ott bem 
almec^tigen in fein fc^u} unb^fc^irmt^efotten. 

Ux groffer eiU. 
€ur getreie unb lie6e fc^»arje^ fo Imi 

tc^ Ie6 im ^er§ett Q7 
U tf f u t ö f i: e e V t tt. " ' " 



S)cm^ Söfen «nö @^i;ent>e(len 3o^an 5{öo(ff t)on 
Haufeutfl nieir^^b ^er j ficbcn juncfeip. 

@b(er S^rent^efler freinMIic^er j^erj lieber juncf er eu(| 
fep mein freinbtfic^er ^vn8* mit foinfc^ung atter (ieft 
unb trep iut)or, 

eur fc^reiben bab. ic^ tDoff empfangen unb €ur 
unb aU ber Suric^en gefunbtbeit mit ^er^Hc^en freiben 
t>ernumen , toai mic^ unb bie meinic^en anlangt fenbt 
tt)ir iott lob unb bancf noc^ {imHc^ tDott auff ^ gott ber 
almec^tig erhalt nni (enger ju beiben bellen nac^ feinett 
gediegen toiüen unb fbottgefatten amm. 



richten it6«rein|ltmmenb r^^ppa.j, fyxtpau^i^jtfyuv^n 
&tttitn i^vev SSrtefe ber Siteifeic (Nm in immer tvecfii 
fdtrber ^rm fic^ leidenbin (Bemanb ^eber toeibü^tn 
6ee(e) tucf^t wiberfiet^en , fie n<nn( ftc^ ^ter fcfitvar}/ 
um ben Bräutigam ium SSiberfpruc^ ^u tivingen» 



396 

toüi ahct €ur fc^retben antongt bavin it fc^ret6t 
in fpiren mein Iic6 unb ^e^orfc^am f)ab ic^ mic^ nit 
lang befunen bietDcid bie jett nunmehr furj if{ itnb ^ab 
tfr mt(^ unb meine fc^n>ef{eten }imlic^ in benn beittcf 
friffen^ boc^ nit ber meinung bai ci aÜ n>ec^ gefc^e/ 
unb if! ber n^egen ^erj (ieber juncfer €ur befelc^ unb 
ge^orfam gar toflfumfic^ t>o((6rac^t unb t^u tc^ mic^ 
unb meine fc^toefierin jum ^ec^f{en unb fteinbtlic^flen 
bebancfen unb n^eUen toit und €in @Dtt toxü halt 
muntlic^ auc^ bebancfen^ ic^ ^a6 auf baö auc^ D^tt 
gefe^en bar wn if)v fc^reibt baS bie pferbt auc^ fc^on 
gerifl feinbt. 

t)off ic^ »ert gurem 6effelcl& nac^ fumen fein, ba« 
tftr ber aeftrlic^en reiff »ert iber ()a6en fein, ben e« 
mic^ gemtfflic^ auc^ f<fytoet mir an fumen, n^ann i(>r 
ton meinetn>egen fo groffe gefa()r fo(t audfte^n. 

^erj lieber juncfer »ir f)aben auc^ geren gebert 
bai ibr noc^ ibn ber (ejten berberg müt ju und fumen, 
ben €i in ber mar^eit tooü beberffen tt>irt, und nac^ 
atter gelecbenbeit ju berichten &ott ber almec^tig gebe 
fitcf unb beitt unb ^e(f und mit freiben binnab bie Ie$ 
ttac^t^erberg foR fein f{ocff{at, ber b^vt t)atter »irt 
euc^ auc^ bericbten barnacb i^r eucb in ricbten bapt. 

aiuff bi« matt nit mebr.ben feit ibr J£>. I. juncfer fobn 
Itnb tocbter t>Dn mibr unb ben meinicben ganj freinbt/ 
(ic^ gerif! unb @ott bem almec^tigen in feinen fc^uf^ 
unb fcbirm befottcn. 
in groffer €in 

er.^g.folangic^rebim ^ ^ 

fc^warje urfula freerin. 



597 



VIIL 

Sodann ^ieronimu^ ©teffan t>on 
Crottfletten, ©taat^gef an^ 
öene.r in berS5afli((e,i635 hU 
1637^ 

einer ber angefel^enflen unb retc^ften ®efc(^(e(^lerfami(ien/ 
6(()5f ju Sranffurt am !l[;?am fett bem Saläre 161g unb 
®tabtfc^u(t^etß fett bem 3<^^te i634 jeic^nete ftd^ aK 
einen ber tl^ättgflen ©efc^äft^männer im i&tenfte fetner 
^aterflabt mäl^renb ber gefalgroonflen Specke be^ Sojäl^« 
rigen ^riege^ aui, unb ii^urbe ju ben mid)tigflen 93erfen« 
bungen (et hm a6ivec^fe(nben SSorfäden biefe^ Seitraum^ 
SeBraud^t. 3m Sfugufl be^ 3<if)re^ i635 f^atu ^rantfurt/ 
ten ber fc^mebtfd^en @ette nad^ ber 97i)rb(tnger ^d)iad)tf 
jtd[) n)teber auf bie be^ 9{etc()^o6er^aupt^ wenbenb^ hm. 
fc^mebifc^en ©enerat % t j t ^ u m mit ©ematt jur fmaumunfi 
feinet SQßafenp(a|e^/ ^acbfenl^aufen^ Q^wun^zn. £)er ^ar' 
bina( de Richelieu, ber S3e^errf(^er Sratifreic()^ unter 
bem 0c^attenfoni£ie Subnug XIIL bereite tn früheren 
geheimen ^erbtnbungen mit ber j^rone Schweben/ war 
Bereite in bem 90?at) bejfe(ben Sal^r^ butc^ eine SivieQ$0 
ertlärun^ gegen Spanien a[$ geinb be^ «i^aufed Oef!er« 
reic^ auf bem großen ^rieg^fcbaupla^ aufgetreten ^ unb 
l^te(t ftc^ für bered^tigt^ jebe^ S3ergef)en gegen feine ^utit 
bedgenoffen j^u befttafen. 

O^ne hu ^er^ältniffe ber 9tetcf)^flabt nä^er ju fenneU/ 
]^ie(t man an bem franjoftfcben «i^ofe hzn ®d)u(t^etgen 
®teffan 0. Sronfietten für ben erflärte^eu @^^^vc 



398 

hex fc^webifc^/fraiiiofifc^en^art^ep, unb feine SÄutl^fc^tÄ je 

für bie J^auptüerunfaffuiig be* von gronffurt «tgriffenen 

pelitiid)zn SBenelgmen^. ?fli(t)t$ ÜUH a})nUnb iM ber 

6c(u(t^!# feinen etnji^en sijä^ngen @o^n/ ber eben 

erfi bie arabemifc()e Saufboi^n beenbi jt f^attCf nad^^xantttii^ 

reifen / um ber aa^enteinen ®itte jener un\> b?r fet^enfctfn 

Btittn semäg in fremben Sanbeti ^rfal^run^'Unb fßien^fy^ttß 

fenntniß ju fammeln. £)er Aarbinat beniiilf bte.^effigetw 

l^ett^ burc^ bie Sinfperrung biefe^ jüng(fn fd^tlUffen 

SRanne^ in bte SafliDe an bem 93ater Slad^c für beffen 

i>ermetnte ©taat^oerbrcc^en ju nel^men. IDer ©efongene 

l^ätte ol^nfel^lbar/ luie fo ntand^e^ anbre ©(^(ad^ecpfer berfran« 

|(ftfc^en 9>oUtif / ben ^rS^eren Z1)tii feinet bebend ^inbur(^ 

ben 93er(uft feiner Steilheit Betrauern ntüffeu/ wenn e^ ber 

unermüblk^en Zf^itigftit feinet Steifegefä^rten ni(^t jüTeje 

gefunden wäre/ ju feiner Cc^Iaffun^ bie !](7?tttet ju ftnben. 

Conrab ^teitif bem ber Stei^fd^üUf^ei^ feinen &cl^n 

iur S^^i^ung untergeben un\> nac^^ranfretd; {ugefe^cE t l^atte^ 

jetgte mit 2(ufopferund feiner Werfen einen Stfer, ta^ 

Unglfitf be^ jungen Sronftettenju beenbi^m/ betaKein 

fc^cn i^n t)on ber fdl^ä^barflen @eite bar(le(ttl Ifu^ ber 

2(i»tobiograp^ie biefe^ 9}?anne^ (in ber ©ammfunji be^ ^er» 

au^geberd biefer 9$(ätter UfinbUd}) n^elc^e auf ba^ einfä^^k 

unb l^er^ncOlle feinen 93ieberf(nn entfaltet ifl ber nac^fotgenbe 

Äuffaft entlehnt. 

3um ®dl)(ußnur wenige Sorte über ben SJerfaffer ber« 
feKen. Sorirab®tein geboren 1604 ju ($repenfe^en im 
$x&fiid) ®orm^*Sauba(:^ifc^en / ^ol^neine^ bortigen Sinwc^; 
mx$f ^atu in (SU^tn unt SRarburg ll^eefogie fltübirt/ unb 
würbe 162S al^ Sebrer an bem ®;^naftum in ^tanffurt am ' 
9Ratn angefleht. i633 legte er biefe «Stelle nieber^ utn mit '" 
temfSSeniQm, waö er inbeffen burc^ ben angeflrengtejiin '^ 
Sf^i§ fftbft in ben aRe^«hfk\hit)W txv^^^^xvV^X^ , \^\xtmben * 



S99 



tatittxnfxd) au^^uf^HUn, crftjti feilte ;&Hibten in 8etben 
fert/ turcbreißte benn «i^caanb/ Sn^Ianb unb Sranfretc^/ 
unb fuc^te burc^ bte gr&gte @parfam{ett ben geringelt 
$6e{tanb feiner ^affe ju erfe|en* 3n ^rantreic^ fam er 
mit 40 !Ket(()^t^a(ern an^ boc^ verftc^ert er feKfl ba$ er 
eben fomo^I wie feine reid^e Steif^gefci^rten burc^^ufcntmen 
verjlanb^ »benn i^ wuf te ini^ ju fc^icfen/, »unb mad)H 
>»mtt bem il!)?aul einett TfrcVrb/' bap torr t90<^ent(i(^ Dier 
»Sl^arfreitage l^alten niofften«J "^ 

3^1 ^^xU ü^erna^m er bie Sfibrung be< iungeti 
€ r n (i e 1 1 e n ^ bte |u ber folgenben <Bef(^t(^ttferidi^(un0 
(eiteiV: 



•j.' 



:-J!|r 



.)••: 



i * 



.-."f 



■I 



4<K> 



^ti nun mittet B^it mic^ ber@t>tac^ funbi^ gemacht/ 
tffcte id^ barauf eine Steif burc^ bie $rot>in}en bei 
Stinisteitf^i. diad^ glücklicher SJernc^tung berfefben^ 
ttnb scfunbter fRndfnnft nadlet ^atiS fanbte ic^ bat 
fetb^en ein @c^rei6en t>on bem J^erm 9ieic^äfc^ult^eifen 
iu ^tantfntt Rundet Jg)ieronimo ©teffön i>on 
Cronfletfett/ bartnnen er mic^ h(iti)e , baf / toeti er 
feinen ©o^n in ^ranfreic^ ju fc^icfen t>or^a6en</ tc^ 
t^me bie ^reunbfc(^afft ex\e\%en, nnb gemeibten feinen 
@o^n in meine Sonbuite nehmen/ nnb biS jn €nbt feiner 
tor^abenben 9ieiß nnb Erlernung ber@prac^en/ gegen 
fBerfprec^en einer gnten Stecompenj , bei x^me Derpiei^ 
%en tDoUte. SESorju in9(ntn)ort^ mic^ gntmiOig erbot^e^ 
anc^ baranfSfnnrfer 3o^ann ^iex^nimni Qtefi 
fan t>on €ronf{etten ber ©eftn ben iS. 5tt(p Anna 
i635 }n ^ntfc^en t)on @ t r o f b n r g bei inir }u |)artS 
«nfame. 

9!ac^ befc^e^ener 93eftc^tignng aUe^/ jfo notabel in 
nnb anfer^aib $ariä/ nahmen n>ir nnfcrn SBeg nac^er 
Orleans nnbt ferner^ ber Soire ()inab/ gegen bie 
^Dicton nnb tf)äten uni in bie £ofl }n Sonor 4 in 
einet offenen J^erberg jnm »eijfen ?Pferbt, barumb 
tt>eil tDir bergef{a(t t)on ben Seutfc^en^ ber @pra(^ 
ium beften abgefonbert nnbt bann n^eiU wn tornebmen 
reifenben 2eutf)en t>on ober nac^er $arii ober fbnflen 
inä ^önigreic^ z bie in gebac(^ter J^erberge tibernac^teten^ 
immer toaß befonberep nnbt nett>eä ju boren tt>ar/ lebten 
a(fo bie $erfon monatlich für 521 ^ranfen; [barinnen 
aöc 9lot()borfft mit eingerechnet, gar föfMie^. 

Sonard ifi bie Spanpt^abt beS J^er^ogä de la, 
Trem Ott! 11 e, ba W^^Sji U"^ tiUl ©c^Iof (Mtc^ ber 



401 

^€tffOicn ^citäinif i^, unbt in bie loo früntSflfc^ir 
^i m^nu aber f^fc^e^ unfet guteJ (eben nur tu 

in bie funffte tDOC^en / ba an exempt de» gardes du 

Roy, mie er ^c^ nennete^ t»om Cardinal de 
Richelieu, uff erlangte mfunbfc^aftung unferer/ 
unf ^eim(i($en unb in ^öc^fier ^pK mit bem befelcft 

nac^0efc^itft tDOrben/ baf er Monsieur Steffan de 
Cronstetten, Gentilhomme allemand, t^on Souari 

abholen / nntermegj mol unb beo betf ^iniii tIngnabC 
freunbfic^ trüctiren unbt nac^er ^avii in bie %af{ii(e 
führen fottte. S)er fam 8(benbä ben i5. @e)>tember 
i635 in bie ^erberg in @ef{aU eine« &a^i, unb ba$ 
fein fO?enfc^ beffen @ebanfen l^ette baben Föntten. 
JDerfelbe nun Farne ben fcfgenben SD^orgen be£ 16« 
®»e})teniber< fe^r frübe in 4 Ubreti mit unferm ^ofii 
tDttrtb/ für ba< M<^ment/ n>o »ir fc^liefeu/ (iefe ber 
®ürt^ anF(o)»fen/ unb ali ic^ e< erfl ^öretC/ unb fragte/ 
ontmorten baf er ba toebre / icb folte bocb ein tDenig 
aufl^^un. $Der Slbgeorbnete aber f^atu ben ^itrt^ 
{utor be9 be< ^iniii Ungnabe/ ia bep leib unb £eben 
befc^mo^reu/ {U t^erfc^affen / baf er Monsieur St ef-* 
fan getieffert beFtfme/jmafen ber gute ^ann^ üli 
tDir ben ^bfc^iebt t»on i^me tta^men^ ^er(^Iic^ bctümt 
mert fe^r mimte, fic^ befler 9}?afen entfc^utbigte^ 
unbt anberf{ nicbt meinete alf meid ber Föniglicbe S(bge# 
orbnete folc^en €rnf{ gebraucht/ ei toüvbe bem guten 
fBerarrefItrten ben Fopf Fofien. 9((f icb bie ^ammcrt^iir 
auftrete ffebe ba ttaten mir a(äba(ben n ^erfonen^ 
febtx einelpif{oI in J^anbten entgegen. ;^c^ erfcbracFe/ 
toie (eic^tlic^ )u exakten/ ^nm tobt unb t>ermcinte^ 
feieren unterfebenen MeberfaO uff 90?orbt ame^^ffen, 
C^ ii^ aber iu.^ortett Farne / fragte bct %^%iviV^9«v5t ^ 



402 

06 t(^ Sieur Steffan de Cronstetten t^e^re? 

3c^ forte fo nid^t erfc^recf en / ei mürbe mir hin (c iMf 
Sefc{)e^en. SBorduff i^ bett SB3nttf) aufäße/ tDelc^er 
mir fein SBort ju onttoorten mufic. 3fc^ antwortete 
tinb begehrte fetner fragen nttb ttt dett>d(tt^atigen 
UeberfaKd Urfad^en. €r repetirte feine t>ori9e $rage 
mit ^ermelben ^ ba$ er f öniglic^en 6efel(^ h(itu , ben^ 
fe(6en in 9(rreft ju nehmen / unb nac^er ^aritf )tt (ringen, 
fjfc^ bargegen berieffe mic^ nff fönig(ic^e ben teutfc^en 
im ^cnigreic^ ju reifen gegebene ^rep^eit^ unb fagt< 
;3fa ic^ toe^re berfelbe/ l^ette aue^ 'n>itnfc^en veüb^^n, 
baf 3fttncfcr ©teffan nur eine ^albe @tnnbt1SegS 
ton mir gemefen me^re. 9(ber ba tt>ar ti tiergebenf / 
ba^ J^auä n>ar mit me^r a(f soo ^erfonen umbfienet> 
unb t»or ber Cammertbnr ber Prevost ^w, Touarsi mit 
in 3o archers. ;3f(^ protef{irte noc^malf iiber Oematt 
unb begel^rte ben föniglic^en befelc^ ju fe^n. 2)ett 
itberreic^te er mir mxi Reyerenis, ber toar Ut'^xi^cXii, 
bdf nebmlic^ gebac^ter Exempt des gardea befe^fc^t 

IDe^re/ le sieur Steffan de Cronstetten, gentil- 

Homme allemand, mo er benfelbeu im ^(»nigrcic^ am 
treffen miirbte^ in föniglic^en @emarfamb )u ml^mtn, 
unbt nac^er $ariä in bie SBaflitten bem Gubematoru 
berfeiben {u (iefferu/ mit Loujs unterfc^rieben. ^c^ 
gabi^m mit untert^cfnigfiem respeet baf Rapier tt^ieber^ 
unb burfte fein n>ort bargegen fagen. 9)?ein fjfuncfer 
©teffan^ ber im %tXX liegen pliebeu/ fragte mic^/ 
iDeitt ^r ber (Sprach no($ nic^t f isnbtig/ n>a< baj me^re^ 
ef n)ürbte meil er feinen *St^mtXi fo oft ge^ret/ tieb 
leicbt i^n antreffen. 3fcb f onbte barauff nic^t pergen/ 
fonbcrn fagte i^m ben f öniglic^en befelc^ / mxi guter 
SBevtröftund / H^ i^^ ba« gertngpe ju 8eibt nic^f 



403 

«Of i^f aui iuUm &cff^i$en dOer llnfc^ufbt fägte/ er 
fvä^t ni^ti havna^. S)a fagte ic^ Um föntgfic^en 
Stbgeorbtieten / ba$ er unb nid^f ic^ berjentge n>e^re/ 
ben er f)aben tooüu, unb 6at^e fe^r ^tö)^ bäf er'f^me 
nid^ti (eibtf geft^e^en laffen motte. tOJorauf er mir 
6efd^(e i^me (Steffen/ fi>ei( er bte ®ptü^ irtc^t Der; 
flftnbte an)ubeuten/ bof er befelc^ ^cttc^ t^ne unter/ 
t»^9i ufff 6efle itt traf tiren bep ^o^er ®traaf. SScIc^em 
nac^ ti^ir anf bem Sofament mit einanber in be< Prerosts 
0ber Sfmptmannä <^anf / in @(eleit^ me^r ali loo 
fieii)afneter3}?ann geführt/ attbaeine flattlic^e ^itta^S 
!D?a^(ieit bereitet/ mir aber fein biffen nic^t fc^mecfen 
»ctten. SBe9( tann in bem fönigücben 9)atent mebrer 
9)erfonen nic^t/ a(f aQein ^fnncfer (Steffand gebac^t 
iDar / a(f f{ettete mir ber Sibgefanbte frep / ob ic^ bep 
bem gefangen pfeiben/ ober aber per posta t>oran reiten 
wolte, unbt feine Uß terarref{irten ^rep^eit aufbrin^n 
f önbte. SBelc^eä (t)tere ic^ t^tte unbt bem 9(bgefanbten 
ben Derarre|{irten nfft getreulic^fle nocbmafä befa^fe. 
fti f onnte mir 3f uncf er @ t e f f a n bernac^ nic^t genugfam 
räumen/ tDie er mit So archers begleitet/ loon jebermann 
ff f}>ectiret / nnb fürfilic^ untertDegä tractiret n>orben^. 
Sfber bem Preyost {u Touars mufle ic^ bie 9)?a^({ett / 
baioon mit boc^ menig genof ett/ unbt t>on ben f öniglif^en 
Stenten ^ette be)ab(t n>erben fotteu/ treuer be^a^fen/ 
bem alttn S)ieb. 3f(^ name bie ^p^ i»on @aumur )n 
Stacht unb tag hiS naiver $ari<. S)a mar aber feint 
fHubkn^ fonbern muf te bie @en>a(t über un^ ergeben 
lof en / f lagte @ott bie 92ot^ unb befalle i^m Me @a($e^ 
€< Ifdt jebermann ju Touars, toeil ber 93erarreflirte fo 
^artf Dertoac^t mürbe/ gemeint/ ti lottrbte t^me ein 
Rätter ^rojef balbten gemacht merbeu/ behalten au(| 
^ntf^v J^po^tf ein €^ut(&<feW^vt xi^t\'^^<v^^^^ 



404 

mit tin^ nac^er Tonars fommcti/ fUfy meiner Conduite 
untergeben ^tte, nnbt bei nni im Sofament tooffmu, 
aui eingejagter Sorc^t ftc^ auc^ baiben ^intoeg^begeben* 

£< t^ermoc^te aber ber unfc^ulbig 93erarre(itrte 
btefer 93erbaftung ntcbt entboben fepn/ fonbern 
tonrbe in bie fbafliUc gefubret^ unb toölu anfangt 
fc^mer fatten/ baf tc^ i^n befuc^en börfen/ bif enbt^ 
(ic^en Monsieur de Bouthillier, mefd^er ber Q^tit 
noc^ bie S^arge einei Secretarü Sta^m umaluu , fon/ 
flen aber Intendant des Finanees i^ar^ uff meineibnte 
überreichte @u]D))(ication mir Derfproc^ett/ baf J4 
fettere €rlaubnuf in wenigen tagen ^aben / UQb befV 
toegen mic^ ait ber SgaffiUe anmelben fottte^ 

S)ie ^Jaflitte if{ ber Uralten Königen in ^ranfreic^ 
erfte ^o^nnng gemefen/ unbt mit 9(4t SRunteln bicf 
onfgemanertei @c^(of ^^ ^xi ber SO^auren ber Qi^ti 
%^x\i, @t. %xii^x(i\®^^tx<, mit einem Kraben/ boc^ 
o^neiSaffer^ bat fein tac^^ fonbern ifl oben gan(^ eben 
innH@pa)irgang. 9(n|e(^o iflä bei ^Önigä @efen(fnuf / 
barein nic^t geringe/ fonbern; @tanbti|>erfonen/ fo m, 
bem ^önig nnbt beffen ^i^i fic^ i>ergrieffen ^aben^ 
beiucbtiget toorbten. S)ief er Seit loaren in 60 @efangn^ 
barinnen/ nnbt mirbt bai ^anf mit 2 Kompagnien %v^ 
$ttjben>ac^t. Die Urfai^ aber/ toarnmb Monsieiii^ 
@teffan gefe|t n>orben/ fonnte ic^ gan(^ unb, gar 
nic^t erfareu/ fonbern e^ n>iefen mic^/ uff mein unabf 
Vk^x^ti fragen / \><nmi beö 93erarre^irten @ac^e ivj^}^ 
ficiret toerben möcbte/ äffe föniglic^e Hinistri an ben 
^öntg / als ti>e(cber folcbef aUein . n>ttf{e / anc^ ber 

Cardinal de Richelieu felbfien / .toef C^er bO(| 

beneben einem Capu^inermönc^ ^t^Mi Pere Joseph 

bU ^e^terung fotpo^li beä £önigrei(^« a(f ber £rteg</ 

/öi^^cii an^cr bem Äijniftx^x*^ ^<i^ ät^V^ w^ ^xUein in 



405 

J^anben, bot Äßnig o6er nur ben 6fofcn Titul führte, 
tbelc^c fürgaben ba$ fte bie Urfac^ bei fUvxe^eS ntc^t 
futificn, foftc fle m« fofc^en grögen unmoleflfrt laßen, 
e€ tDc^rc ;a ber befangne n>oM tracttrt/ toai tc^ bcntt 
fo fc^r jn tla^en f^ctte. SSBie münc^ unnüffcd SEßort 
^a6 fc^ DDti ben flo(|en J^offc^ranien , ben n4frrifc^en 
Sralcn, au(^ fonften Don anbern, unb etlichen tentfc^eii 
fc(6f!cn in publicis congressibus etnfreßen unb fc^Incf en 
müf en. ^a toav ber @c^uft^eif )u ^ranffurt ein 
!Serr4ft6er an ber ^art^ep / unb Urfac^ be j Accommo« 
dements, tt>e(c^eä bit Qtabt mit bem ^aifer troffen, 
ttti^nn mttfle fofc^e^ refTentiren an feinem @o^n. ©ie^e 
ba , baff n>ar bann bie Urfac^ ber 6(efengf nuf . ^te 
närrifc^ aber unb un^erflänbis biefe aj^e^nnngy unbt 
bo(^ bei bem 4)ofe tief eingen>ur(^ett mar, baßnemlic^ 
ein 9tei($fff€^u(t^ef {u ^ranf furtb eint fo absolute 
Potestaiet, alf mann ba vermeinte, bei iDeitem nic^t 
^abe / mnfie enbUd^en J^er(^09 Sern^arbtf ju 
@ a (^ f e n %nxfiu4e ^uvdfylauifyt ge felbfien Der^ 
ftc^ern. 

3f(^ iatte aber, nac^bem ber J^err 9teic^f fd^ult^eif 
@teffati t>. €ronfietten ju^ranffurt^ biefe böfe 
3eittund feineff etit|i9en ®o^nff ^efä'n^nuf erfahren/ 
bcf megen mic^ in Schreiben gebet^en, i^ne bo(^ in ber 
eefän^nn^ nic^t }u Derlafen, inS(ntn>Drt^Derfpro(^eQ/ 
baf weil i^me feine S^er^aftung bep mir jusefiaubten, ic^ 
ib^ibererlangung feiner Srep^eit, meiner nic^t f($onen> 
fbnbern mein £eib unb ^Inth borju toa^en toolfie» 
S)eßn)e0enic^ bann ofterma^If mitnic^ gerinser Sebenf^ 
Sefalir, bie i^ bojt^ ad auf er 9(($t gefegt, bem föni^^ 

fielen unb bei Cardinais de Richelieu Jg)Of in bie 

$rötin|ien in ^anf reic^ nachgefolgt / unbt mnb bei 
unfc^umg 33erl^afietcn ^ep^eit unabiäfig foHicitirct 



406 

tinbt ümc^altm ^abe. €« nxtf aUt Sttflcü, ^üf)t 
unbt 8(rbett aü UTseUn$, ttnbt i^ taxf^u wn allen 
9)?enfc^en alfo tro^ unb ^ülffl^f / baf mir än^ fein 
%tan^0i einiit Supplication , tfHxU ic^ meinem Stylo 
an ben ^öuig ober Carbinal }n fc^reiben nic^t t>er/ 
ttauete , nic^t auffegen n>ö(Ien ^ fonbern nennet en bic 

GüC^e Noli me längere , et ^e c'estoit une affaire du 

R07. Concipirte ic^ o(fo felbfien atte« / fo gut aOf i0 
fonnte/ unbt bie enfferfie^ meine« @emätbe</ t^eiDe/ 
tnng mir in ^ebber bictirte. SSat id> von eingenom/ 
menen nnnitffen Sterten ber J^offc^ranfen }tti>or gebockt 
IfabCf tai fann ic^ 9(eif^ti>ob( wn ben ^o^en f öniglic^en 
Ministris nic^t fagen , fonbern biefelbe politiflrten gor 
}tt fe^r / inbeme ^e mir immer trSfllic^e SBort^ iabttif 
fte fDoIten {u e^ifier Sriebignng mcinei befangnen ba< 
IBefle reben / t>er^offten auc^ 6e9m St'inii bamit bnrc^ 
)u tommen/ nnb traten boc^ im SBerf ba< geringfie 
ni(bt/ 6et>or ber DonBonthi liier borgebac^t/ fugte 
cin^ma^If )n Amiens bep Uebenreif^ung einer Suppli- 
cation {u mir/ in feinem Sofament/ biefe ^ortb*. 

Monsieur, dit-il, c'est la plus grande iniustice du 
Monde, cpie Ce pauyre gentilhomme est detenu si 
long temps, tout innocent qu*il est, nnbf gab mit 

olTe bie bef{e SBortb jeber}e{f. S>er9rei(ben tf^ttt itoat 
Mijonsieur de Feuquieres ber in Sentfcblanb nnb 
fonberlic^ ju Sranffurtb bep benen ber Cron @c^tt)eben 
Conföberirten ^ in be« S^M^i in S^^^nf reicb afrairen, 
df Ambassador lang gen^efen/ nnb ton bem «(>errn 
SRefcb^fc^uftbeißen @te ff an umb intercession für 
feinen &obn fcbrtfftiicben erfucbt. tDurbe / ber terfprac^ 
mir bie bnlfflicbc J^anbt eufferfi {u bietben/ aber auf 
tauterm faiftl^cn bof böftigcm Jg)erffen. €r »ar bingegen 
^09 4>off nnfer Ärgiltt gexuU , ux^W 9}erbinberer wnfer 



407 
£rlcbt0un9/ mafm ber^errton Bonnica, ') ;3f^r0 

@e^eitit6ber üatf) mic^ bef en ju $a,rt j unbt ^tvna^et 
im %clbt N9 ber ä(rmee Derfc^ibftd^ett Derftc^ert. 

. dergleichen tf^aU auc^ Monsieur de la Grange, 

i^elc^cr auc^ bcrein^ )u ^rancffttrf^ al$ ^raniöfifc^er 
Ambassadeur getoefen^ {usefc^meigen bercn terfdt^iebli/ 
e^en t»on teutfc^en ^üv^en oac^er JE>of eingefetteten 
^fntercef^onen/ boc^ aüci vergebend unb umfonf{. 
Unbt t^edangte ic^ nur noc^/ tt>ie i^ bem ^önig 
|e(6fien eine ®u)>)>(ication bef tt>egen überreichen möchte/ 
bar|u prä'feu^irte f{c^ bie Gelegenheit , in beute ic^ ein 
iH>.n bem J^er^ogen ton SSBärteutbergcf ä6erfi$icfte< 
;3fnterceffion^fc^rei&en an ben ^önig iefame^ tt>e(c^e< 
|U;be^ ^önigä fe(6#en Rauben {u geben ^c^t tage 
4img nac^ @e(egenbeit trachtete/ befmegen mir ^unbt^' 
fc^aft machte/ mit bem @c^tt)ei$er Js>auptmann über 
bej ^önigäSeibguarbi/ u>e(c^er mir bann gar guttDidig 
aUe J^itlfT bar^u i^erfprac^e/ unbt einfma^If a(ß ber 
^önig in St. Germain in feinem ^Königlichen ®c^Iof/ 
|ur SO^ef ge^en motten/ mir^ baf ei bama^If^ tociU 
bef 93oIcf^ umb ben ^önig nic^t gar ticl taa^u^ B^it 
unb bie befie Gelegenheit tt>ebre/ anbebtete^ aber 
tt>arteu foltc, bi$ 3f^re SO^apeflat tDiberumb auf ber 
^&apeü herauf / unbt über ben grof en $(a$ barb^l^ 
ge^en tDürbte/ U)e(c^ef icb gar tool in ^c^t genommen/ 
be$tt>egen mic^ erf übnet/ ^injuginae/ unbt in>ar 
üufang^nicbtgar Donnabem/ auff bie ^nie nieber^ebl/ 
baä @cbreiben in ber JS>anbt. 9((f ber ^önig/ toelcber 
bamablf über ao ^erfonen in feiner Suitte nic^t J^atte/ 
meiner anfic^tig marbt / ^unbte er |{ia / a(f gleic^fam 



i) 1^« Vontcfau. 



408 

kr mir htd Gefreiten mit (er J^anbt fe(6ftett ahfotbtm 
tDottC/ barauff mic^ epicnb^ näherte ^ unbt ntc^m<i|^i# 
yir Svben mic^ bucfenbrneber^efe/ bürauf tüt&^ttU 
6en |>refentirte / bie ttrftc^ befen anbeutetC/ ^nebM 
mitnbtlic^er aüttunttttkäms^tt fditt in tieffefi^r S>e< 
mat^ , für be< ^rarreftirten unfc^uUigen jungen Mn 
(Kb^( Doii ^raticf furt^ Q^rlebigung auf bcr Sd^itten k. 
S>ir ^öni9 fa^e mtc^ fiarr a^n / ttam ba j ©d^reiften 
an auf etne^ Don SUbelf 6<tnbt/ ber e$ :3f^ro SDJaptfUit 
#0n mir reichte ^ 6efa^e bie Ueberfc^rif t / gab e< bem 
leltflebad^ten t)cu 9(be( u^iber / unb mir )u 9(titft^rt^ / 

btefc ^ortb allez Tous en parier a mon cou«m 1# 
Cardinal, vous y aurez response, folc^ei fiammbte et 

^rauf / benn er i»on SZatur mit ber %yxn^tn fe^ am 
fliefi/ unbt eben rebete/ tDie ®raf %\i\\\^% Sßaui 
fi| @rafMn S^^n^t^ mo^lfeeliS/ ti^efc^er ein'^Ietc^i 
mAfi0e4 Titium linguae %^Ut, unbt beftvegeU/ alf 
$eba($tcr JS)err @raf in Anne 16S4 nac^er $ari j f ame 
unbt be9 bem ^cnig gern 9(ubien| %t^^hi b£tte / bie 
SÖniftl« Ministri eine %xdt gelt !8ebencfend getrogen ^ 
t^nt bep fjfbro ^a9ef{<Ift an}ume(ben unb ju abmittt/ 
teu/ unbt beförc^tct/ ,f»ann er^fbro fD^apeflät bep ber 
Sfubienl a(fo nac^fiammefn t^ärbte/ ej möchte folcbef 
be9 £erofe(6en eine Dffenfion ertt>ecfen unbt bem 
trafen @(^impf besesneu/ unbt \^^i bocb beni ^öni$ 
ben i^bret^cn ber @pra(^ bej ^rafen^ Feiner non 
ibnen anbeuten tt)ö((en/ ba boc^ a(f ber J^err J@raf 
\\\n ^önig Fornmeu/ fte be9be an hamor unbt ber 
©orac^ a(fo mo{ tufammengeft^icf t / baf i^me ber 
^2ni9 grofe @nabte %^i^w^, feinem SSegc^ren ffatt 
Begeben / unb i()n febr affectionnirt %tii. S5e9 beffeti 
S(iftfim$ ber n>c<(en fiteidilautenben flottercnbten 



409 

mt^ttt '■'■"■■-" * 

Unter %ef cn »orb bcr ttttfc^uKigfle ^efuhgiie ^ 
bet fdafliüitn bi$ )ttm Ztbt ftand uttb fVrat^en ibm 
«0€ DoctoreB Medici , fiiefc^e t^ttie inntt1)aih imniieü 
tosen 11 ma^I )ttr SIber selA^en; nttnme^r ailr;)^^^ 
ttuns «Kjen ^benf a(. ^ciritbet/ meitt i^ Äbet 
(ndc^tgan^f ttic^t/ auc^ be< ia^i ni^t Mns be^ i^ 
pitiUn bcrffcn/ 6efonberä akr megen ^orc^t ber ISttr 
ftt^tms Mn feiner allein feelidmac^enbten @lAu6enf 
S5ef<mntnuf / mir Diel grame JS>aar in toentg Za^tn 
fcfoac^fen/ meiere icbermann/ ber mic^ gefennet/ 
mit fBertounbernng mir angefe^en/ a6er enbtlic^ett 
aOsemac^ miber ^inmeg gefatten feinbt / nnbt für ^i 
fünimernif etliche i$Rad^t ungefc^Iafen jnbrac^t ^a(e. 
€^ ^at a6er ber alm^c^tige @ott bcm 60rit6ten @efang# 
nen feine Mrige ttüi^c @efnnb^eit / ii6er aOe^ 9}7enfc^/ 
fic^e Sermut^en^ auf Knaben tDibergefc^encf t ^ unb 
i^ne mitten tmter ben $einbten/ fi)eber an Setb noc( 
€ce( Derberben (af en ^ ii^gn @iite fe9 ^oc^gelobt in 
gmigfett i9(men. 

92ac^bem nnn nf 3f^ro fti^nigl. ^apefldft !8erf9e(i 
fm/ aif ob^e^t^ icb itxtn i^ffterma^Ien bep be< Cardio 
ndft de Richelieu ^off aufgemartet/ unbt ermänfc^teit 
efFects ber $tirf{(i(^ ^iirtenbergifc^en Interccsücn 
Derbof ent setDefcn / hat bocb / n>ann id^ mic^ ^abe 
anmeibten la$cn toiUcn , mic^ diiemanbt pren mögen* 
Cb ic^ aw^ fc^on ein^mo^If ben Sarbinal^ aM er eben 
|u ^ntfc^en ge^en moden ertapt/ unb nntert^jfnigf{ 
gebet^en/ tif obgebac^te beJ ^önig^ ^fnmeifung^ bem 
befangnen Don ^rancffurt^ @nabt ber Sriebfgung 
tt>iberfa^ren / unb ber $iirf{lic^ ^ürtenbergifc^en 
IntercessioQ n^iinKic^tn 0enuf ent^ti^^^v ^ v^^cx. 



410 

Go ^a6 tc^ bo(^ bamai$ feine anbre ^nti»ottff tt1)aU 
Un, at$ ba^ er mir fagte: Jy yerray. (iitt tocni$ 
U$et mutie i^ t»on bem €apuümt> 9}7tinc^/ Pere 
Josephen / be< SarbinaU ge^eimbfien Stat^ unb SO?ili 
regenten bej ^cntgretc^ä unbt Jl^rted^afairett/ toann 
i^ 6e9 bemfelben foHicitirte / unbt mit einem / ein toenig 
mtf)tcvn Ztoft unb J^ofnnni abgefertiget @umma mir 
i»urbte ton niemanbt gefaxt/ ber {u JE>of ein Sort ^tte^ 
ic^ Derfuc^te 609 bemfclben eine Unterbatoung ^u Sriam 
fung meinet ^totdf^f, aber attef t^ergeblic^ >. bif mir 
cnbHic^ S(nlaf gegeben nmrbtey :^^re ^üvßid^e ^uri^/ 
iandft JE>er)og ^ernl^arbten ^u @ac^fen Weimar 
l^iernnter untert^ä'mgf{ ju erfuc^en. S)ef toegen ic^ eine 
Steif wn ^avii in baS ^er)ogt^umb 93urgunbt tf)eU^ 
allmo 2f^re $itrfi(. ^nvf^tand^t fi(fy mit ber äfrme^en 
ffidtm/ unbt t>on berofelben uff meine übergebene 
@upp(ication biefe ^ertri)ftung erlangt ^ baf @ie:S^rp 
%ntftl S>ur($(au(^t e^ifien nac^er ^axii in terreifen 
9url^aben#/ unbt alfbann toai be9 ber @ac^en ju 
t^un fe^en / unbt gern ^elffen tpoiten. 

fSlnn bie J^tnnrepfe bei Surften gefc^a^e itoat^ 
aber ol^ne Eifect }u unfer J^ülf/ auf er baf ,;3f^ro 
2>urc^(auc^t mir bie 93ertröf{ung gaben / @ie tDürbten 
nac^ feiner .^inmegreif ^ jemanb Don ben ;3(>rigen bep 
J^of lafeu/ ber fo(te fic^ meiner (Sachen annebmen. 
3ff{ aber e^er fDiircflic^eä nic^tä gefcbe^en^ bif J^oc^ge^ 
bad^t3f^ro3ürf{(. Surc^Iauc^t )um jn>e9tenmabl nac^er 
J^of famc/ unbt toir^ nic^t o()ne grofe ^iibe/ unbt 
fonberbaren grofgünfiigen 93orf(^ub unbt 3}ermitte(ung 
eineä rebtic^en Seutf^en t)on S{be( auf ®ac^fen ^ (limi . 
Ton Bonnica, ^f^ro J^oc^fürfll. S)urc^(auc^t ge; 
^cimbbcn diatf)^ enbtlic^cu ju Siecht fommeu/ in btme 
t>er Surft umb bcn gcfauaueu Stefan »pn grancf furt^ 



4^1 

i^me ju nbcvlitftxn , (ep bem ICixA^ unbt Cartittol 
«ttgcbotteti/ fönten t^ielleic^t f{(^ befen^ be^ bcmDon 
^ä6cnben MarcKe gegen ben St^ein itnbt ^rancfen^ §tt 
feiner ^zxt ioo( 6ebienen. €fn Praetext in speciem^ 
beme bet €arbtna( @Ianben gabe^ unbt )tt unferm 
@(ü(f ÜBiHfa^rnng bergef{a(t gefc^a^e / büf )u Slnfang 
be j 9(pviM Anno 1637 mir nic^t aOein bie 9ett>tffe 3}er/ 
tröfiung nnfer €r(ebigung gefc^a^e^ fonbern etUcbe 
n^entgeSage ^ernac^ ^x^, ^funcfer @tef ati fe(6(Ien ein 
Atrertissement t)on Jg)of in einem Meinen ^Prieflfeiii 
unt)erfc^(offen {ngefledet tDorben^ baf er )u feinem 
9(nf g<tng ftd^ gefafl \i<k\Uxl feite, ^ie ^oc^ tt>ir beffen 
erfiremet »orbten, ijl leicht ju gebencfem 

2)en 25. Aprilis gebeerten i637ten 3a^re* Xxt^tn 
^oc^geba(^teaf^reSür(H. 2)nrc^Iauc^t3nnrfer ©tef an 
uff :3f^ro Särcffen mit 2 ^ferbten^/ n>ie {U $ari< jn 
fahren ©emon^eit if{^ burc^ J^errn ^riebric^ Se^en 
;^^ro Secretarium auf ber ^aßiBen abholen/ unb |a 
flc^ in 3f^ro ^ürflL ^Durc^Ianc^t Sofament bringen. 
Set admäfc^tige 0ott (encfet bem frommen ^ürflen 
bergefialt ba^ J^er$ va @naben ju unä baf ^ miber 
a(( nnfer SSiberioertigen feinbtf^elige ®ebancfen/ Sr 
unf nac^er JS)off na^me / unbt mir gleich feinen eignen 
Wienern unb J^D^eutI)en fe()r tt>oI tractirt mürben ^ 3ft>ro 
S>urc^(auc^t fic^ t)erf€^ieb(ic^en mit fonberbaren ^ürfH. 
@naben unf bepget^an mit ^Sorten bezeiget ^ unbt mir 
folc^e nimmerme()r mit^antf gnngfamb erf ennen mcgem 
^ar bcmnac^ 2f"it<^<^>^ ^o^ann .^ieronpmu^ 
@teffan t. Sronfietten ^man^ig 9)?onat inclusive 
in ber ^afliOien , e^e er miber erlebigt morben , uf bei 
«önig« Äoflen, 

Unterbefen murbte aUe^ )u Sf^ro ^ürfN. S)nr(^^ 
(euc^tigfeit Stufbrnc^ i>on ^ari« 4ur 5ivtÄ<:<i » ^vä. ^<^^% 



J 



412 

maf)l^ in Ba»signr in ^urgunbe quartirte, fertig 
gemacht ^ unbt ic$ ^atte ju unfer €ommcbita't 3 $fcrbt 
fu $art< sefüuft^ urtb einen Diener angenommen, 
^ienge baranf t>H Steif attf 6a(bten , na^ ben Cft^rlü^ 
f^en geprtagen gerabe m^ bem J^auptquartier / nnbt 
ber 9(uffbru($ ber ian^cn 9(rmee in bie @rafff($a^ 
^nrgunbt für bai fe(!e ©c^fof la Romaigne, fo mit 
einem iuUn SBaf ergraben terioai^ret ^ unb in einer 
fc^i>nen €6ne gelegen if{. ^nrbte a(fo6aIbt berennt/ 
benanbern S^ag befc^offen/ unbt ben 4ten nff@nabt 
unb Ungnabt eingenommen/ unbt ber €^ommanbant/ 
ein lunger frecher 8ot^ringer , ein ^apitain bei ^er^ 
jogcn Don '£otl^ringen na^er ^afxi gcfü^rct »orbten. 

£aiumal){ ginge eine fiarcfe ^[ontdop t)on ber 
9(rmee na^r Dijon, um^ bie im t)origen ^af^Vf wn 
3^ro ^ürfH. Durchlaucht im J^erjogt^umb ^urgunbt 
abgenommene/ nnb bem @rof^er$ogen ju $(oren|f 
)ttgef{anbene 9iäflii>agen t>on bar abju^olen. SSeiOf 
bann ic^ mit Monsieur @teffan in guter ®ic^erl)eit 
affo babiu/ bannfernerf uff Lyon, uf@enf unb burc^ 
bie @cbtt>ei$ uff ©trafburg unbt naber ^rancffurt^ ' 
t»pi )u fommen t^erboffteu/ batf^c id^ J^errn Bonnica^ 
bep ^f)to %nvftl Durchlaucht m$ gnäbigf{e Dimiffion 
)u tt>egen ju bringen. 

Dad gefc^abc a(f balbte^/ tt)iber tSermittben ber; 
jenigen / bie cttoai bon ben &a^m {u n>iffen ficb ein/ 
bilbeteU/ auc^ anberf{ nic^t termeinteu/ icb toürbte 
beä@cnera(^ubitorä@teff/ bat>on .^err Dr. SBelfer 
bama(f abfommen fotteu/ unbt mit Ui ^üt^cn J^of; 
mepfter Rundet t)on Siotenban t)erfcbieblicben bci^ 
tt>cgen {ugefprocbeU/ annebmen. Die ®acbe auc^ bep 
bem Surften fo »eitb fommen mar/ baf iDann J&err^ 
Bonnica nic^t baß bcflc, barumb i^S^^ttc^ miU i(^ 



419 

lUUx. Mffcx ^auf / tmbt mi^ tut SR^ue Uiticn 
tDoteC/ batf)t für mic^ gerebet^ettC/ ic^ midfy f)etu 
mü$tn üb^trjeben (äffen. 

^ut$ t>or unferm 9(6fc^icbt/ erfotberten ^f)u 
SürfU, äSuirc^Iauc^t unö bcpbe in £>ero duartiet/ 
burc^ einen ^age / nnb fragte / ob toiv fett^ero bey 
J^of auc^ ber ©efegen^eit nac^ tDel^ren accommobttt 
Setbefen. Ml$ toiv nn$ befn>e9en untett^nigß behaus 
det/ befäblen ^iefelbe/ unf einen $af auf ber Canffi 
(e9 {tt ert^eifen / traten barauff eine treffliche 0lebe {ti 
ttnf allein / itoeifcl^ frep an$ fonberbaren ^f^ro $5ebem 
cfen^ {u fo geringfügigen ^erfonen^ a(f tDir (oaren/ 
remonflrirten grayissime, ob 2^^ro fc^on in $eutf€|r 
lanb f al$ @ie bann tool foiifien / n>o(te bepgemef eti 
tberbten. Ob t)ttun ®ie/ m$ be< St>angelif(^ett 
S5ttnbt^ (Generalität/ ft(^ in ^önig(ic^ Sran)öf{fc^e 
S)inff e loiirtf (ic^en eingegeben , baf boc^ foUc^eJ falfc^ / 
|u Un^limfff ;3f^ro/ tt>ob(^ergebracf^ten $itrf{Iic^ti 
gjam^n^ nnb Sle^ntation erbic^teted unerfinbtlicb^^ 
92a(bfagen/ unbt^^ro niemablf {u ®emtit^ fommeit 
t»ebre/ bie bebrangt nnbt vertriebene etangeiifc^e 
$ürflen nnbt @ttfnbte htß dtci^f / t^ermög tragenbter 
Cbarge )n (afen^ t)ie(f9eniger Don ber Sifection gegen 
2fi^rb geliebte^ Satterlaitbt unbt 9}?aintenirnng bec 
alten teutfc^en ^rep^eit^ Ibif in ^f)to @rab/ au^iut 
fe|en. @ie t>erboften ^bre SiirfWicbe Intention mit 
&ott e()if{en im ^ercf jn betoepfen/ unbt feiten tt>ir . 
nur fottc^ef feine^megf Derfcb^eigen^ ben J^errn 
Steicb^fcbuf^^^eifen {u S^ancffurtb grüefeu/ unb in 
(Sottef 92abmen bin^ie^en ^ unöt in grancf reic^ ni<l^t 
fang ffiü liegen. 2>ann ber gute ^ürfi ben ^ran^of^m 
fe(bf{en ni^t ttantt^f batä aucb erfabren. ;^bre 
Pr|t(« S)itre^Au((t fe(ften $^ barauft |u $ferbt^ 



4*4 

ritten ini Sagerfo ^amakl^ nod^ ^ot ia Romaignr mar 
unbt tt>tr bei 9Bed< auf Dijon. Untertoegi famen 
mir in einen grof en $(ecf en ^ barauf bte Sauten ftc^ 
in einen barbe^ gelegenen 3Ba(bt retirirt hatten , unbt 
mir me^r nic^t alf eine alte ^ram^ fo nic^t mit fort 
(ommen fcnnen^ fanbten. ^eiO bann bie €ont)09 
aBiereitf angefangen }u p(tinbern , rietbe x^ Ci\x% bem 
Sieden inf frepe Selbt ju ge^en , unb in feinem S)orf 
|u übernachten, blieben a(fo mitten in einem Xomfelbt 
»nter grofen 92uf bäumen unbt ßunbten )mar eincgrofe 
Kälte auf/ mebten mir aber im ^lecf en bliben / bar^u bte 
Contop Ivi^vx li^ttt , fo httttn wn^ bie Sauren atte bie 
Jg>ä'(fe gebrochen/ mie mir be$ folgenten Saga erfuhren. 
fBpn Dijon giengen mir fort uff Chalons 8ur saone, 
itnb ferner bie Saone binab nac^er Lyon. 5£Bir battett 
brep $ferbt unb 2 S)iener/ reifeten Don Dijon bif 
naber Safel immer aOein obne Kunbti unb SJ^iflem 
fd^aft einiger einzigen falben 992e9(( SBegJ. 93oit 
Lyon ber^alff unf ber liebe @ott glttcfiii^n naber 
6enf/ unb bann ferner^ burc^ bie @cbmei| na^r 
Safel/ Don bannen uff @traf bürg / ba eben bie fjfo/ 
^annimef bafelbfien gebaften murbte. 3n €nbe ber 9D?ef 
giengen mir m\t etlichen J^anbelfleutben bon ^rancffurt^ 
iu @c^iff/ bif nac^er 9}?ain$/ aOba mir 4 Sag (ang/ 
megen @efabt ber marcbirenben Ke9f er(. ^rmee unter 
Jean de Werth, naber bem Slfaf gegen ;3f^ra 
prfii. £)ur(blanc^t ^er^og Sernbten )u ©ac^fen^ ^iü 
liegen muf{en. 9)on ^ainb famen mir im Sßarcft; 
fc^if naber JS)ccbfi unbt mürben ju {Riebt mxi s S^yxU 
jicben Don grancffurtber ^auf^eutben unbt anbern 
guten Sreunbten abgebolet/ unbt bem JE>errn 8tei(^<; 
f^ult^cifen mit S^'^uben na^er J^auf begleitet. @o 
gefc^e^e ^pnnabenbtp ben dpflen Julit Anno 1637«