Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct
to make the world's books discoverablc onlinc.
It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct
to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc
publishcr to a library and fmally to you.
Usage guidelines
Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb
at|http://books.qooqle.com/|
^uuu^o/dot
2 0/^
/
f
£' ^^ ^i
«^
/
/
^. . ! >" /
I
/
7 ■
: CT- r^
^
/
Jft -%-
Jt'-'
/
FRIEDRICH RITSCHUS
KLEINE
PHILOLOGISCHE SCHRIFTEN.
f^^ry-r% FONFTER BAND:
VERMISCHTES.
LEIPZIG
DRUCK UND VKRLAG VON B. G. TEUBNER.
1879.
FRroERlCI RITSCHELU
OPVSCVLA 1'lllLOLOGICA.
J -
LIPSIAK
IN AEDIBVS B. (5. TEVBNEHI.
HDCCCLXXIX.
I
tOOJ
')
0 7 T /
/■
/
/
/
r
^c. c/*^, 7'-
\
S
/
^ c C c- . •. ^ "" '
VI
Jahre das ausschied^ was nur ganz vonibergehenden Werth
hatte. Auch dass ich den ohnehin ziemlich durchsichtigen
Schleier der Anonymitat oder pseudonymer ChiflFern bei einigen
Nummem jetzt gehoben habe^ stimnit nur liberein mit dem
Verfahren in den beiden ersten Banden.
Aber der Ausfilhrung tiber die Parodos der Septem
(N. VII, 5) ware bei RitschVs Lebzeiten mindestens die jetzige
vielfach abweichende Ansicht gegentibergestellt worden; die
zwei Programme, die Theile des Poenulus behandeln (N. X),
hatte er gar nicht aufgenommen, da er dic bahiige Gesammt-
ausgabe des Stuckes, die er schon 1865 als demnachst be-
Yorstehend bezeichnete, noch 1868 (s. Opusc.II Vorw. p. XXI)
erhofFte. Ebenso wtirde er nie in einen unveranderten Ab-
druck der Trolegomena de rationibus emendatioiiis Plautinae'
eingewilligt haben, da er eine seinen jetzigen Ansichten
entsprechende Ueberarbeitung, die zugleich eine Ktirzung sein
sollte, Yorzunehmen und sie der zweiten Edition des Plautus
einzuYcrleiben beabsichtigte. Indessen ist gegenwartig die
Sachlage doch naturgemass eine ganz andere geworden, und
was der Verfasser sich nie erlaubt hatte, ist ftir den Heraus-
geber nicht bloss erlaubt, sondern geboten: der uuYcranderte
Abdruck dieser Aktrenstticke in der Geschichte der Forschung.
Nur schien es bei den Prolegomena nothig, in Anmerkungen
auf die spiitere Wandlung der Ausichten Ritschl*s hinzu-
weisen mit besonderer Rticksicht auf die RcYision aller den
Trinummus betreffenden Punkte, wie sie in der zweiten Aus-
gabe dieser Fabel Yorliegt; und es traf sich glticklich, dass
der eine Yon den drei ^socii' der neuen Plautus-Ausgabe,
mein College Scholl, sich dieser unerlasslichen Mtihwaltung
mit eben so grosser Freudigkeit wie Einsicht zu unter-
ziehen bereit war.
Im Manuscript haben mir freilich noch melirere Sachen
vorgelegen, aus frtihcster Zeit weitere (partiell sogar schon
gesetztc) Thcile der Agathon-Arbeit, dann zwei Fragmente
einer Plautinischen Prosodik von 1846 und 1850/51, an-
gefangene Aufsiitze tiber die Varronischen Satiren (angeregt
durch die Oehler'sche Ausgabe); tibcr A/c; Vorarbeiten fur
eine zweite Abhandlung tiber die ^poesis Saturnia'; noch
VIII
nischer Gedichte — gliickliche Wittenberger-Pfortner Zucht! — ,
allcrdings grosstentheils ungedruckt — nur ein paar die mir
gerade zur Hand sind, darunter das alteste wohl von mir
iiberhaupt Gedruckte: freilich ohne objectiven Werth. Aber
es wird ja wohl gestattet sein, ein paar Blatter auch dem
bloss gemiithlichen Interesse personlicher Freunde zu widmen,
durch die mein Buch, wenn tiberhaupt schliesslich, nur um
Pfennige vertheuert wird/ Wie bei den lateinischen Gedichten
ist auch sonst verfahren: aus der grossen Zahl von Reden,
die Ritschl wahrend 35 Jahren als Professor eloqueutiae zu
halten hatte, sind nur fiinf, darunter drei schon einmal ge-
druckte, von aclit Gratulationsadressen zu Universitatsjubi-
laen nur drei hier gegeben, derselbe Procentsatz oder ein
noch geringerer ist in allen iibrigen Piecen inne gehalten.
Doch gestehe ich, dass mich bei der Gestaltung dieser Auswahl
noch eine allgemeine Erwagung leitete, der Gedanke namlich,
dass die geringen Reminiscenzcn, die in der officiellen Thatig-
keit des Professoris eloquentiae von der glanzenden Stellung
eines Humanisten in dcr Bliithezeit der Reuaissance noch
iibrig sind, in unsem Tagen StQck fiir StQck fallen und
binnen kurzem ganz verschwunden scin werden und es des-
halb ein culturgeschichtliches Interesse habe, von dieser alt-
ehrwiirdigen Institution einigermassen manigfaltige Specimina
aus der Feder eines so hervorragenden Latinisten zusammen-
gestellt zu besitzen.
So ist in diesen fiinf Banden der Umkreis philologischer
Thatigkeit im weitesten Sinne des Wortes umschrieben:
iiber ihn hinauszugehen und auf andem Gebieten sich be-
wegende Artikel, wie sie sich vereinzelt, allerdings meines
Wissens uur sparlich finden, aufzunehmen verbot die urspriing-
liche Bestimmung der Sammlung.
Es ist mir Bediirfniss beim Ende der gemeinsamen Arbeit
meinem verehrten Freunde Prof. Fleckeisen noch einmal
ftir die ebenso kundige wie unermtidliche Theilnahme Dank
zu sagen, mit der er fiir Correctheit des Dracks und
sonstige aussere Ausstattung der Opuscula vom ersten bis
zum letzten Band treuste Sorge getragen hat
Und so schliessc ich dies Werk, das zusammen mit
IX
der Plaatnsedition Yor allen andern den Namen Friedrich
RiTSCHL. ruhmvoll auf die Nachwelt bringen wird, mit dem
Wonsche: moge der in ihm waltende energische^ nach wahrer
ErkenntnisB ringende Geist durch seine befreiende^ fast mochte
ich sagen kathartische Kraft auch fernerhin viele Junglinge
erwecken, ihre Arbeit auf die Bahn welche zum Ziele fiihrt
leiten, sie zu rastloser Thatigkeit des Schaffens beleben
Qnd sie mit der Freudigkeit erfQllen, die alle begliickt, bei
denen wie bei dem Yerewigten Meister die Lust an wissen-
schaftlicber Forschung nicht bloss im Intellect, sondern zu-
gleich in der Tiefe des Gemiithes wurzelt.
Heidelberg, August 1879.
Curt Wachsmuth.
I
ivmt 1
1. U tilitinJiiiiri' ThwoplKiriKiMM IIM?) . . . . S
X. ha(i|om d« ratJmnHN crilki* frmMMUtkH imMoJucia
PiMrtfaiM [1«W) >
1- tWa PmwUI riMlinw «Mwlata <UW, mlA Z»-
«• ISM) f . . , •
n. SMiPhnUu Povnli Mi U {1«M) i
10. iibif [n HMeUtei I 1, IT) (IMT) . a
HL PhiUsgMit UiMwUM t
1 l^mtde n dcr &iu«kIm 'Xnophoatii V^tiUlu Cjri* (HaL
^ im) (iRsa^ t
1. Zt iKbttm (tOSS) I
3- iiVroc, t *rtpfl'">«. t *rtp<«*^« (l"7*) I
t. Bm^ tav VoMli AritUrdiiw «d. PsriMb. I <ius} . e
^' U«bti «jMn CdiIpi p*luaKrs|iliiiM> ml* BaBillnMjt flb
1^0101.11 nun SelUtctiMliiini d«r frriMibnclicii nMl Utai-
■iHiu PallocnpUe (IHtO. l>ill> b
fc Fnniiiiiiii fOB iMcriptioiiei nv>' NMpalitani btinM ed.
Ti MeBmM (ISM) B
T.Bit is'
EliHtimi
I
9. EretMt» philologieft r>ii7
&ite Berie {l»u8. 1880) 597
Zvnto Seri« (IHTU. 1H71. 1H73. l>4l.'i). MH)
"'. BtccMioi) mebreTer HftndbQcher der clKMii>cben lliblio-
gr^ihie (1S3S) fit.i
Mt Ontioiiei UtiDM fl27
1- pTMfiitio kd defendendam de Oro el Oriom i
!. Orktio de (todii philologici ei iniUtDtioDin RcholiutirAi'
necoMitDdiiie C3I
3. lAodatio Caroli de Stein ab Alt«iiBtein (1840) U3u
4. Oratio de comparatioDe inter Fridericoi Uuiloluioi 111 et
IIU iMtitaenda (184S) Gtt
6. Oratio ceUbrudae meinoriM Gailelmi Humboldtii (1H44) . r.r>.'i
6. Oratio de mnneribus uniTenitatis curatomni et reclorum
deqoe libertate academica 663
7. Oratio de emeDdonda ratioDe arailemiariiin pI iiDiTerBi-
tatinm (1848) 070
8. Oratio de Priderico Guilelmo III univmitalia UhenanBe
. conditore 679
XII
S«it«
XIV. Carmina latina 685
1. Consalatatio loannis Goerlitz conrectoris mnnns antpicati
(1825) 685
2. Epithalamiom in Albertom ducem Sazoniae et Victoriam
Britanniae reginam (1840) 687
XV. Ein griechisches Gedicht: *Ab6X90u toO r^rOuiv paciX^uic Kal
TiXXOou ToO AOcTpiQKuiv CTpQTiiToO i'! iv €Opuir^b(|i pdxil (1824) 690
XVI. Akademische Anschlilge, Gratnlationen, Adresflen nnd Aehn-
liches in lateinischer Sprache 695
Anhang. Ueberblick liber die philologischen Schriften Fr. Ritschrs 725
1. Selbst&ndig erschienene Werke 727
2. Silmmtliche Progranmie 730
3. Aufs&tze in Zeitschrifben 741
4. BeitriLge zn Sammelwerken oder Schriften anderer . . . 755
5. Znsatze 756
Register 767
{ 8«t icta VKnehaXca JahrbuiMiert •iti^l die' Studi<>B, div m
■ onttr Aem melmleuUgi-n Nonuui I'hito]ogie ui begrvifuD
Iml uad, niit «incr im gatiHD uniiDtArbrocheneii Lt«bc
inler den (^bi](lc40t«n Natioom Eiiropu IfcpHegt worJiMi,
olut liaM ncli *or iler nf-nuten Zcit ■uch oor ilu Bmlflrf-
■UB {{eregt hSltv, nieh ron. iter «ahrm llfrdeutung nowie
^ eijMitliebrn Grwizea de« Stndianu cUio kUr« und l>e-
(DHi|!«ule BwJieaiwbBft zu gntbrti. [>«Dn ituent in i)pr IV-
nod» der jageodlich waniiim BcgDisleraag ww v« die Littu-
i^ iW Griechra und R))tDer, dic Ton IVInrcn uud nriuen
NwUw.ni iii IUli.-ii 7iim <!fi(.-i.!.laii.l.- iiitlit -.o«..lil
') [VortiAg, gehalten in dor ptuiomathlKchcn (ii-tellscbafl lu
flfslMMi K. AuguHt 1833, Bbgedmckt nntt-r dem Wort 'rhilologic'
'o Conterwtionn-Lpiikon Uer Deuesten Zeit nnd I.itt.Tiitur , Elil 111
Wiig. Brockhanfil8S3) p *97— &06, Ui.r mir niit di-r Zahl M8 unttT-
i^LPhnpt: aWr Ton diexem Abdruek emdiieu inif «tehen (relM.M-neDi Siiti,
J*^ in acht volle Columnen umgebrochm, iI.t Aufsiitz in 'incr K<'ihf
'*" 'Seforalabzageu mit dera Titi'IbUtt: 'U.-ber dic m'ii.-»t.' Knt-
•■ickflnng der Philologi--; gelenpn in .i.-r [.hiloni. (ien. zn BrcKlan ani
**■ -*ag. 1833 TOn i'. R.' rebrig.-nn k^darr ch kuuiu ilcr Uenicrkung,
^ RiUchl diegen Aufwttz nicht ohu.- luanigfiiche ZiiHiktz.' zum Ab-
^^ B^Iiracht haben wilrde; denti cr gibt jii, nmch in /wei Tugeii
«i«lfigeHchrieben («. ttibbeckt F. W. RitK.hl 1 ii. 141), di.' tJrundge-
"l^ifii wieder, wie sie Kitnchl guii/ im Ucgion ^.■inir tikodcmiBchfn
^%li«it aber dieHen tiegenHtand i-rwucbHen un.l zuiTHt kcIioii 1831, 3S
"> wuien metrischen Vorlesungcn *orgetragen wurdcn i,*. Kibbeck a.
^ "^ P 86 und 131V Leider 6ind nich iibpr nur die Notiz vor: 'addc
meuie eignen Ausstellungen g.-gi-n mcinen AufHiiti', von dicscn Auu-
«tellmiiw,, deren Inhttlt «lich aui .lcm Collegicnlieft nb.-r l';ii.).l..|iil<li.'
'«"lit .-tnthcii Ii8»t, BcIbHt kcinc Si.ur C. W. |
\
2 DIE NEUESTE ENTWICKELUNO
Erkenntniss als des Genusses und der Anschauung gemacht
und mit unmittelbarer Uebertragung auf das eigne Geistes-
leben nachgebildet wurde. Als somit erst einzelne Blicke in
die antiken Zustande eroffnet waren^ trat zunachst das
Streben ein, sich vor allem in den moglichst vollstandigen
Besitz des gesammten Stoffes zu setzen: daher die Periode
der massenhaften Polyhistorie in Frankreich mit ihren Re-
prasentanten Scaliger, Salmasius, Casaubonus, die mit glei-
chem Eifer Alles umfasste, was nur den aussern Umfang
der Eenntnisse vom Alterthum irgendwie erweitern mochte.
Wahrend im allgemeinen diese Tendenz^ wenn auch bald
mit mehr und mehr verengter Praxis, in der hollandischen
Philologie noch eine Zeit lang ihre Herrschaft fortsetzte^
kam eine jene Massen nicht sowohl belebende als mit ein-
dringlicher Scharfe sichtende und zurechtlegende Eritik^ die
freilich nie ganz gefehlt hatte^ zu ihrer strengen Durchbil-
dung und vollen Anerkennung erst durch Bentley in Eng-
land. Aber nun eben wurde auch das Studium ein immer
mehr vereinzelteS; vom Leben losgerissenes^ durch subjective
Neigungen beschranktes und in zufallige partielle Bestre-
bungen auseinandergehendes: daher die allmahliche Ablosung
und Bevorzugung des Sprachstudiums^ der grammatischen
Gelehrsamkeit, der Wortkritik^ zumal in Beziehung auf grie-
chische Litteratur, vermittelt durch Hemsterhuis' Schule, ihren
Gipfel erreichend in der Porson^schen und mit untibertroffe-
ner Meisterschaft in der Hermann'schen. Das hiernach zer-
streut Liegende zuerst in einigen Zusammenhang sowohl unter
sich als wiederum mit dem Lebeu und der eignen Bildung
gebracht zu haben^ ist das grosse Yerdienst Heyne'S; zumal
durch ilm auch die seit Petrarca von den Philologen unbe-
achtete, jetzt aber durch Winckelmann auferweckte Eunst-
welt des Alterthums dem Ereise der Philologie zugefQhrt
wurde. Eein Wunder, vielmehr, da jedes Extrem immer
seinen Gegensatz hervorruft, nothwendig war es, dass dieses
Streben, das Alterthum in seiner Totalitat zur Erkenntniss
und zur Anschauung zu bringen, wodurch sich die deutsche
Philologie charakterisirt, im Gegensatz zu der frtihem sprach-
lichen Einseitigkeit ein Ueberwiegen des antiquarischen Ele-
mesla btfQiiitigtv, wi« sich dir» hl* Biif dan h«iiti({ni Tnfij
liar BarmmKhen Sftnchphilnlutpi- geftuiOlicr, in fl«r BiVkh-
Bcben i^hulp geltend niftcbl. Kin (il»ielif[pwidil (l«r (ie^ti-
liUif. olrr mlleicht ricfatt|^'r, mop V«rknQ|>fttnf( <l4.>r Eitwnt-
ti)^eito] «onl» am {nicfat)Mnit«D vitn F. A. Wulf vifrsncht,
4is d»h&]b ftU der Repriscntuit drr deat^cbm l*hik>lofp«
g»lt(ii kun, unrl wird auch die Anfgcli« dpr n»-h»|j!a PhP
lologir blfiben.
Siim aus diesen ffeKhichtlichen L'mnMen fnlgt dcr
oAtifi Omieht«i>unkt fllr dle lte4irtlieilun|{ de« in dvr nru«>
itCB Zait «ietfach bmiprucheix-n /wiiMpalti, ob Kpruhi*,
Onffloatik; oder ob die aogenanntea itimiifn du Uauptob-
JH( 4er Philolo^e knsmachen. Denn wenn jede in DBtitr-
pnimr Stafnifolgti fort^elireituul? Katwick^lang ihr* nn-
hflnitiiue Berechtigung in ■icb velbst tiflgt, ao ergibt «ich
*h £a Aalgnb« der deutMUiea Pbilolugie d«< Ziuuumrn-
&iHtt des biflher in individai-iler Ottatnltoag wnLrculeo
MMJgtdtigMi sur objectiTen Einheit und die eigcntliche
Uibsiig otid BeMclong der ltidt«u, vorhvr nur durcb eou-
■«nrf( Ver«tande»ltritik RGstcbtclen StfifTiTiiwiir tnitti-ls der
'W.Mn,„.e„.i,.,. \-W. Aijrli l,;.t -i,l, ),..-ii|/„r.iL.'- l-i alW
'*nKhiede&heit iudividueller Btaudpunkte wohl allgemein daa
MtJOr&iM filhibar gemacbt, Philologie nicfat mehr zu be-
tnibeu alfl eine das menschlicfae Interesse nur Qberhaupt
'Tg«ndwie in Anspruch nehmende Beachiiftigung, aU eine
S^l^trte, beilaufig auch zu allerhaud Dingen nQtzliche Lieb-
^o^a; vielinehr drSngt Bich, aungesprochen oder unausge-
sprochen, die Nothwendigkeit auf, sich der Berechtiguug den
i^oea Stodiums bewusat zu nerden, folglich die Nachwei-
«oDg in fahren, welche aelbstandige Stelle die Philologie ala
*'" 1» sich selbst ftbgeschlossenes Uanzea im /iisaromeDhange
«!*' «iBaenschaftlichen Disciplinen Uberhaupt und im Ver-
Qutiiigg zn den yerwandtcn insbesondere einuehme. ludcui
^'^ NBchweisung je naeh der verschiedeiien Begriffabestim-
""^, Ton der sie abhangt, ganz und gar Tcrschieden aus'
i&lien Diiigg^ losaen sich hauptsacblich drei Uichtungen uuter-
''^iden, in welchen man zur Einheit wie ziir Selbatiiudig'
keit der Pbilologie zu gelangcn beniHht i^t.
I
4 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
Die laut oder im stillen immer noch am weitesten Yer-
breitete Auffassung geht von der allerdings nicht abzuwei-
senden Thatsache aus^ dass die wissenschaftliche Behandlung
der Sprache ein Hauptgeschaft der Philologen von jeher ge-
wesen ist und noch ist, und macht dem zufolge die Sprache
der Griechen und B5mer an und fOr sich zum Object und
ihre Erforschung zum Ziel der Philologie. Nun hat zwar
die Sprache^ als ein wesentlicher^ ja, als der unmittelbarste
Ausdruck des menschlichen Geistes, ein unbestreitbares Recht,
80 gut wie andere Aeusserungen desselben^ eine eigne in
sich selbst geschlossene und zu ihrer Existenz berechtigte
Disciplin zu bilden; nimmermehr aber kann zwei eiuzelnen,
willktlrlich aus der Reihe der iibrigen herausgegriffenen
Sprachen derselbe Anspruch zugestanden werden. Aber es
sind dieSy hat man oft genug wiederholt, die zwei vorziig-
lichsten^ in sich vollendetsteny durchgebildetsten Sprachen.
Selbst dies wird heutiges Tages^ nachdem man den wunder-
vollen Bau des Sanskrit kennen gelemt^ nicht mehr zoge-
geben, wenigstens durchaus nicht in allen Beziehungen; aber
selbst einmal zugegeben^ berechtigt deun die anerkannteste
Vorziiglichkeit zur Ausschliessung des zu derselben Sphare
Gehorigen, nur zu einer niedrigeren Stufe der Vollkommen-
heit GedieheneU; wenn es sicli darum haudelt; eben jene
Sphare in ihrer vollen Eigenthiimlichkeit zu erkennen? Be-
rechtigt etwa, andere Analogien zu gesehweigen, der aner-
kaunte Vorzug des r5mischen Rechts zum Ausschluss z. B.
des deutschen und zur Beschrankung der Kechtswissenschaffc
bloss auf das erstere? Und nun zumal, wenn das Ausge-
schlossene so eigenthiimlich verschiedenartiger Natur ist, wie
im Vergleich zu deu classischen Sprachen z. B. die semi-
tischen^ die zu jenen als die allerwesentlichste Erganzung
hinzutreten, um die iiberhaupt moglichen Wege menschlicher
Sprachbildung in VoIIstandigkeit zu iibersehen! Aber, kann
man antworten, so ziehe man doch den semitischen Sprach-
stamm mit in den Kreis der Philologie, nehme consequent
den gesammten indogermanischen hinzu, und man hat die
durch W. von Humboldt und Bopp in unserm Vaterlande
begrQndete allgemeine vergleichende Sprachwissenschaft. Wer
lu tnit diBMr, bMood«n wwin iRb lu der
I Fomchaag di« r^chte SpracbphiloMpliie gM(>Ut,
dit mr «dtea m fiiideo tat, eiii iJurebKW Mlbit«udiyea, b«>
gfAidmg berthBmtM, meDwliliiAcD Stnbnii wQrdiKra Dnd
T«U( BrfiwdigBng gew&hrendea Studium ft^eebcn iit'/ Aher
daiut iri nKfa oovBnncriit etwu AoderM uutvrynctiobi-n
u ia 8tdk dwwiP, was .T«hrbaDdt>rtr Un); nnlcr dm Nft-
iHi FUdogie getriebcu word^^a ist; hicr tntt der borr-
Kbafc Spndtgcbraoch in «ettK; Itc^hlo, (l"r uu)tertr&n uie
wiUkMth ferleogiMt wird. £■ katm *u diHer Kitunrlit die
■^glfitiDtrkung gPnCig«», duB untcr jent-m (ieai«faU)Minktr
aidil tiaiiiiil die antikr Littemturgrwhicbtc ala iiolche in den
Bertidi <Ie3 Philologen fKllen wQrde, sundifro nnr inittelbBr
ni winer Kenntniim gi^hilrte, wfern aie e* grade iat, die ihn
Jie l^pndidenkuiBler lisfert.
WUrend diese ersie Atuicbl ibe 8pritcbe doeh weMUl-
iieli tm Objttct oiner historiKhen Kor»cbung imd Mmit
<)>R Eikenntaiss >nm eigeotlii:hen Zicl der Philologie niRcbt,
gdht vat iweite noi:b weiler und letzt die alten Sprnebeii
■nir (LlM>i4iaiipt nls irin Mitti-I. k1* finon pKK^Ui-bcn .'^iofl',
«eHtm sich die rein formalen Disciplinen Hermencutik uiid
Kritjk m sben haben. Hiemacb wird die geschickte Haud-
luliiuig ier letztem selbst ala der wabre Endzweck der Plii-
iolo^t hingestellt, wahrend alle fibrigen, sonst noch von
rhiloli^ea bearbeit«ten Disciplinen nur in der Ueltung von
mittelbHen HQlfswiflsenschafteu auftreten, in deiien der Phi-
lolog njcht ihrer selbst wegen, aondera lediglich mro Behufwo
oei AiuQbung Ton Kritik uud Hermeueutik orientirt Hoin
rnSsu. Nnr eine Moditication deraelben Ansicht wdrde ea
seui, wenn in demselben Sinne der Sprache aucli die Itealien
*i" Philologie beigesellt wDrden, als ein zweiter Htoff oder
^Pparat, an welchem ebenfalU bermeneutiache und kritiBcbe
Feitigkeit, nnr hier eben auf biBtorischem Gebiete, erworbon
iind herangebildet werden sollte. So trivial auf den ersten
^hlick jene Beatimmung schcint, und so sichtbarlich sie
9ich Ton der Bequemlichkeit eines eignen engherzigen Trei-
''«18 orBprflnglich ausgegangeu ist, so kann sie dennoch
"iter einem etwag umfassendeni tiesichtspunkte, gleichsam
I
I
I
6 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
auf eine hohere Potenz erhoben^ ein ganz anderes und be-
deutenderes Ansehen gewinnen und hat denn auch in solcher
Eigenschaft neuerdings einen geistvollen Vertreter gefunden
an E. Gerhard, In der Einleitung zu dessen ^Grundztigen
der Archaologie' wird fiir die Aufgabe der Philologie grade-
zu erklart, die Uebung des kritischen und hermeneutischen
Forschungsvermogens an einem freigewahlten StoflFe, und
zwar SO; dass Philologie und Archaologie, Sprachauslegung
und Kunsterklarung als sich erganzende Gegensatze eine
Propadeutik fiir die Geschichtsforschung zum Verstandniss
ihrer Zeugnisse und ihres Bildervorraths abgeben und als
Organon der Historie zu dieser in dasselbe Verhaltniss treteu,
wie Logik als Begriffslehre und Mathematik als Formenlehre
zur Philosophie. So wohldurchdacht diese Bestimmungen
sind, so stehen sie doch zuvorderst demselben Einwurf einer
willktirlichen Beschrankung auf zwei ^freigewiihlte' Sprachen
bloss, wie die der ersten Ansicht, und wenn ausdrucklich zu-
gegeben wird, dass die Ausschliessung des Orients oder der
neueuropaischen Sprachen keine nothwendige, sondem ledig-
lich eine nUtzIiche Begrenzung sei, so begibt sich diese Te-
leologie durch das eigne Bekenutniss des Anspruchs auf
Allgemeingtiltigkeit. Sodann wird zwar Einheit des philo-
logischen Studiums auf gewisse Art gewonnen, keineswegs
aber eine befriedigende Selbstandigkeit desselben errungen;
denn wenn sich auch die Philologie gern gefallen lassen
mag, ihre Stellung als fackeltragende Dienerin der Historie
angewiesen zu erhalteu, so wird sie doch schwerlich mit
dem blossen ungreifbaren Lichte sich zu begntigen, auf allen
und jeden positiven Gehalt aber zu verzichten geneigt sein.
In der That verliert sie aber dadurch allen festen Grund
und Boden, in dem sie bisher zu wurzeln meinte, und wird
als schlechthin formale Disciplin in das ungewohnte Element
der freien Ltifte versetzt, mit einem Worte, sie hort auf
eine Wissenschaft zu sein, und wird eine wenn auch noch
80 ehrenwerthe Kunstfertigkeit; dageg:en aber sich zu weh-
ren, so lange sie aus sich selbst die Streitkrilfte schopfen
kann, wird man ihr nicht verdenken. Nie ist aber wohl die
hier besprochene Ansicht schroffer hingestellt worden als
idd (.'h. 11. WeuM.' h) •einpr Sdirin *ab«r iliu StiiJiuin rlm
Uoma', itdiukIi ra drn JnhrbuiMlerlt^ litiMlurcb <Iu einit^
liwcliift der {ibiluloi^iMJiui Scbutv gi!iri!»eu wire, den Tcit
, «jer Srliri/Uteller (!>» AUertLuin* in «oiner i(«iiib«t bmn*
rtrllui; WQHub die Rnstiltatf d«r Philologiu dondiMiii aar
ne^itiTf r, skeptiwher Natur seia koBntcD, ihrGMelAfk hkiM
die llanigtiog uml Kiiiib«ning dt^r (Jurllen <u>wle it* hiato*
riwliui citofln der Alterthniiukijndc wHre, welcbe HelUt
rtlirhift nur durch kKn^tlerinche und )ibtltM(i[ihi»rJie Fof'
I Kin, irie z. B. WinrkctniMin (tind (.*h. H. WKtur, Mtzen
vir bioiQ, Terg). p. 2b\ crbaut werden kunnte; wtmuih die
['iiiiol!)^ ihrr' eigenthQnilicltcn itretuen QlterBcluitle uud io
1^10« ttrwfrf liche Art deti WiiM-tu verfiele, •obftU aie, wu
IVulf, »eiii«]i wabren Bentl' niiskenneiid, «pftt«r sd nBter-
nftiiueu be)ioniii»i, etnu jtDtitive AlterfhunuwiuaiKban b«»-
^fr^iaita wnllte.
'Ika OrganumuB dea t{ri»cbi»cbea und r^mttchen Alter-
t^umi tur Aiucbauung fllhreu' will die neuesle EDCfkloiiit-
^ der FhUutogie von 0. Btrrabwly (tlalle I8»2l. Wir
tiillm <1iP>« dritte Anaicht, zu welcher don orNtcn AnstoNs
»i<h nicht Qberall zu klarem Bewusstsein durchgedrungen,
docb dnreh eine gewisse stille Herrachaft ilber die GeiBter .--n
'W frflchte tt^gt, etwaa fasBlicber alsu ausdrilcken, (laas
'iKAufgabe der Pltilologie sei: die Keproduction des Lcbentt
•i^ claggiscben Altertbuma durch ErkenntniHs und An-
KhaDang Beiner wegentlicben Aeuaserungen. Um aber dieser
^^Snffabestimmtmg die gebdbrende Anerkennung zu ver-
whsffen, ist eine doppelte Beweisfdbrung unerlasslicb, die
weitt bei demVerfasser der neuesten Encyklopadie zu findcn
iMt nnsera Wiasens anderweitig versucht worden iat. Er-
itens jat za zeigen, wie die manigfaltigen, anacbeinend so
beten^enen philologiBchen Disciplinen vom Standpunkte der
"'%ntellten Idee aue sich zu der Einbeit eines organischen
'^ien verknQpfen lasaen; sodann ob und wie diesem (lan-
^ das Recbt erwachse, als eine intflgrirendc Wissenacbaft
■v deo Ereis der Qbrigen einzutreten und mit ihnen gleichen
^g m bebaupton. Die erste Korderung hat man vielfultig
1
8 DIE NEUESTE ENTWICKELUKG
f&r schlechthin unerftillbar erklart, wie noch neuerlich nach
Hegers Vorgange J. 6. Mussmann in den ^Vorlesungen liber
das Studium der Wissenschaften und Ktlnste auf der Uni-
versitat' (Halle 1832), worin sich tiberall nur allzu sichtlich
der Exoteriker preisgibt. Freilich kann jetzt eine Liste vou
vierundzwanzig ^Theilen der Alterthumswissenschaft', wie sie
Wolf in seinem 'Museum' (I p. 143) im Jahre 1807 gab,
auch die geniigsamsten Anspriiche um so weniger befrie-
digen, als dieses leblose Aggregat ganzlich unlogisch anein-
ander gereihter Einzelnheiten selbst fUr jene Zeit Verwun-
derulig erregen muss, fOr die es doch zunachst nur darauf
ankam, das Studium zum ersten Male in seinem Gesammt-
umfange aufzuweisen. Wenig mehr hat in dieser Beziehung
die jtlngste Encyklopadie gefordert, obwohl in anderer Riick-
sicht allerdings der erste Versuch, der wirklich den Nameu
einer wissenschaftlichen Darstellung verdient. Denn indem
sie 1) als ^EIemente der Philologie' die Hermeneutik und
Kritik; 2) als Organon der Philologie die Grammatik; 3) als
reale Wissenschaften der Philologie die Litteraturgeschichte,
Geographie, Geschichte und Mythologie, und 4) als ^Bei--
werke der Philologie' die Kunst der Alten uud die philolo-
gische Litteraturgeschichte aufziihlt, damit aber eine^Archi-
tektonik der Philologie' gegeben zu haben glaubt, wird mam
lebhaft an die Politz^sche Classificatiou der Poesie erinnert^
wonach sie zerfallt in 1) Epos, 2) Lyrik, 3) Drama und
4) Erganzungsclasse. Wenn aber von den wesentlichen
Aeussemngen dcs Lebens die Rede ist, so bestimmt sich
dies zunachst naher als das geistige Leben, als dasjenige,
was allein auf ein allgemein menschliches Interesse an und
itlr sich einen Anspruch hat. Alles Geistesleben bewegt sich
aber in vier wesentlichen Spharen, die einen mit innerer
Nothwendigkeit geschlossenen Kreis bilden. Es sind dies
die durch die vier Ideen des Guten, Heiligen, Schonen,
Wahren bedingten Spharen der Sittlichkeit, Religion, Kunst,
Wissenschaft, entsprechend den vier Thatigkeiten des Han-
delns, Flihlens, Schauens, Denkens. In diesen vier wesent-
lichen Geistesspharen mtlssen sonach alle philologischen
Disciplinen aufgehen und mQssen zugleich jene von diesen
t mck&pft wrrtlKtL Auck bvdsrf e* ta
Dtdil dfr mitMinicii Kniutvln, nni in du hM3«]b,
katutlchKli« iind wUMHuchaftlicbe Leben d
AIimlioiiiK lien geMUBmteu StJilT dfir Pbiloloip* pUnmSM^
tu inUnltD. Poui «• trripbl ■icli itinCftch nnd nngMaeht
lldugmiltduftliehff Lebcn nnd aetn AnxtlaBB, uom eoiicreto
EnAsBoBf, FMDilie nnd Stut; 2} dw nUgivw Lebvn ond in
dflBriboi VirbiltiiiM dwm An Cultitn. Di« britlen «nt«n
BtUka &mt Krnw pflegen bcr|;pbnu:ht«r W«iM iii Ot^
wb^ nd MTtholog^ sbgehiuidelt ui n-«>rden: di« miilmi
Bfifta beider verbindet mftn f{''ii>''< »■)>['''-'■ '^'^ untiijtiitate*
[xdilttw nad Mcrw tnit edoigen Endi*m Itcnlipn, nir die mui
«1x0 toRit anch keinen rechten PUtz wvtsf , ond fpbt dar
winUlriieben tiamiDelei den Namon Ton Allerthamem. DiiM
J<1m vinnudMftlichen l'rioci{M, jedn inneni Band(-4 ermiin-
frtBdi ZfiHnuBenwSrfelung; vielariiger Din{{e keun unuSfflich
w eber ■trengeo Belracbtung beatcbftn; (lctin auch dem
lanpa flbeAanpt Temanftigen <!eficht«Eiunble. wra»rii Al-
(«rtbliur nun lobelt bnben •olteu dio gewonlenen ZnatAnde, m
^» f!in«clir«it«n<l<> BffWfinint; abur Biiljcimmilt ili>r l iporliirhlo.
'ii'l< 'i>- iiicht StH'ii, .lanitki, Wfil d.aut iiirlit. .->itlHri.i.-n
•^rit nm der Verpflichtung, denselbea Unterschied aucfa
ainebii/Uiren an der Wigsenschaft wie an der Kunst, vun
dam doch die bergebracbten Antiquitxten keine Notiz ueb-
Bn, tUten sie ee aber, tiemlich mit der Philologie sclbHt
^Qnmmenfallen wflrden oder doch mit der Encyklopiiilic
«lerMJbeii. Wamm also nicht lieber den unbehagliclieii
ScUaidriaii ganz aufgeben und den Stoff der sogenannten
Aiiti<]aitateu in angedeoteter Weise in Dattlrliche, aus dan
l^nterBchieden meoscblicherGeistflsthatigkeit selbst abgezogene
Bereiche vertheilen? Die BogenanDten hluslichen oder IVivat-
aIt«rlhBmer aber, sofern sie nicht das gesellschaftliche Leben
'Jw Puuilie betreffen, jetzt grSsstentheiU ein recht lebloses
CariositStenapie), konnen eine Bedeutsamkeit, einen Anspruch
*^ inerlteimaog our erhalten, sofern auch sie als ein Aus-
^'"'^ de^ antiken (reistes aufgefasst werden, udiI <ln itich bei
iiBherer BetrachtuDg leicht frgibt, dass es die kQnstlerische
ueittesthstigkeit ist, als deren Ausfluse sie crBcheinen, so
I
10 DIE NEUE8TE ENTWICKELUNG
ist ihnen damit die geziemende Stelle angewiesen. Es ist
aber noch Obrig 3) das kiinstlerische und 4) das wisseu-
schaftlicbe Geistesleben des classischen Alterthums. Beide
werden vermittelt durch die Poesie^ die, mit der Eimst die
Idee des Schdnen theilend, mit der Wissenschaft dagegen
durch das gemeinsame Medium der Sprache zusammenhan-
gend^ mittels dessen beide zur Erscheinung kommen^ dadurch
ihre wunderbare Stellung zwischen beiden erlialt. Wahrend
jenes Verwandtschaftsverhaltniss- in der Idee festgehalten
werden muss, hat die Praxis den entschieden richtigen Weg
eingeschlagen, die tibrigen KOnste als ^ bildende ' zum Inhalt
der Archaologie zu machen^ die Poesie aber mit der Wissen-
schaft zusammenzufassen als Litteratur und zu behandeln in
der sogenannten Litteraturgeschichte. Gleichwie nun diese
Disciplin durch den Inhalt des wissenschaftlichen und poe-
tischen Lebens gegeben ist^ so wird durch die Form, mittels
welcher jener Inhalt zur Erscheinung kommt, bedingt die
Sprachdisciplin, die Grammatik. Sie betrachtet aber die
Sprache nur erst innerhalb ihrer eignen Grenzen. Der an-
gedeuteten doppelten Stellung der Poesie entspricht aber
auch ein doppeltes ihrer Form; neben der allgemein sprach-
lichen Form, die sie mit den ubrigen Gattungen der Littera-
tur gemein hat, bedarf sie, um sich eben als Kuust geltend
zu machen, ein kiinstlerisches Element, und zwar ist dies
das musikalische. Denn in der Mitte zwischen den bildendeii
KUnsten (zunachst der Malerei) und der Poesie steht die-
jenige Kunst, an die sich in naturgemasser Anreihung die
Poesie unmittelbar anlehnt, namlich die Musik, und ein ste-
tes Hiniibergreifen in deren angrenzendes Gebiet ist es, was
die rein sprachliche Form zur poetischen macht, worUber
nirgend so anschaulich gesprochen ist als in Tieck^s Vorrede
zu den Minneliedern aus dem schwabischen Zeitalter. Die
Darstellung dieses musikah'schen Elements aber, sofem es
mit Bewusstsein zum Zweck der Poesie angewendet worden,
ist die Aufgabe der Metrik, die sich auch nach allen Seiten
hin, freilich ganz und gar nicht auf Aperschem Wege,
losen lasst.
Nachdem hierdurch der Kreis philologischer Disciplinen
fiddSg mcfaSpft ist, tritt ana Bi)f;]f>ic-fa al« erater ^vwk-btijf^r
K]iiraif<nlgtg«D,dUi dorch lolcbe Rrw«it«rutig altv Urrtwa
nriidM Hiilologi» tiitd Uitttono Kiiri{vli<tlwii, uml liio rhilo*
togM NllMt nidits AndeTGa aU (>»:hichtR iler (IriKbPii und
R&Mt in DmfiuBeiidaleii Sione zu wenUn »chmnt. Ob die
Pliiloldpi noch etn wtdem Miini«'i>t fQr •ich in Aniprudi
ndiMB dnrfe, wodnrch ihr einn •elbstiindigv Eiiatenz nebeii
ibrGndiiehle geaichert wefde, 1011 hiur noch iioberflckiich-
ti^ a^ea; unch der bti>hfr iTrtrttTtrii Aiiaicht t*t ■llor-
dingi iaa snder^r AoaweR nbriK. E« lindel. aber aach die
Rulalogie an ihriT Wdrde xani iind ix«r k«in«i Abbnirh
uid kmti siefa mit der ganz «hrcnvoUeQ Einrethuuff in daa
«aiuBaieh linr Historiff reclit wohl xofriedm g»bBn, wofem
«> HDr nidtt eincn itunUIigcii Theil JcnelbeD, aoiid«m einen
Mtkwewiigtn, wcMHtlich iuUgrirendnn, iu fich nbgc*chloN-
Mn biUrt utiit fUdorch dennoch ihn?, weno aorb iniiDP^ »
^ Hnm^bv ond relative Hclbitnndigkeit bchaiijitet; wi»
^ m Ende ju auch di« Meiuciienbialorie salbat, ron der
liicr lUeiii die Kede ist, efst durcb Beionlnong der Natui^
liisl.TO M ,W HiNlorii' iuif li^'h«ter i^tiirr uud in ab(...liit«T
«IVtuidigkeit erginzt wird. Die 1'hilologie nach <leni nuf-
gwtdlten Begriff ist aberein wesentlicher Tlieil tler Uiii-
^fmlgcigeliichte dadurch, dans das clattHische Alterthum eiiie
^T flanptstufeD dee allgemeineQ EDtwickeluDgBgaiiges der
"nucheDbildaag Qberhaupt bezeichnet, w&a itich aogleich aul'
'oiii|; klare Begriffe wird surOckfiihren lasseD. Obgleich
HBiniicb die vorher dargelegten HauptsphUreD aller tieistea-
snsiening in der lebendigen Wirklichkeit selbst nie verein-
ult oad voDeiDaoder abgelost vorkumnien konnen, soDdem
sicli jederzeit zu eiDem organiachen (ianzen gegenseitig durcli-
'*™gen, Bo beateht doch daneben sehr wohl, dasH zu ver-
schiedenen Zeiteo, bei verschiedenen Nationen fgrade wie bei
«iem Individaum selbst) bald die eine, bald die andere Oei-
st«thatigkeit die Oberwiegende , die andem beherrBchende,
"iBQ Uass und Farbe gebende gewesen ist. Und so iat
"'' ita GriecheDthum daa gestaltende und Alles durchdrin-
gwdeprincip die Kunst; die Idee der Uesellschaft, des i^taata
"t es, wonn sich wie in eiiiom Brennpunkt alle Strahlen
I
12 DIE NEUESTE ENTWICKELLNC4
des rSmischen Lebens sammeln*, auf der Basis des chrisi-
lich-religiosen Lebens ruhen die Bestrebungen und Verhalt-
nisse der germanischen Welt im Mittelalter; durch die Uerr-
schaft der Wissenschaft endlich erhalt die moderne Zeit, die
nicht mehr eine einzelue Nation zur Tragerin ihrer geistigen
Eigenthilmlichkeit hat, ihre wesentliche Physiognomie. Hier-
nach hat im Laufe der Weltgeschichte jede der vier Geistes-
richtungen einmal eine Periode ihrer hdchsten Durchbildung
gehabty und es ist nur noch die Frage, was uns berechtigt,
das Griechen- und Romerthum, zwei dem Anschein nach
fast diametral entgegengesetzte Welten, zu einer Einheit zu-
sammenzufassen und als eine gemeinsame Bildungsstufe der
Menschheit zu bezeichnen : eine Frage, welche dieselben Phi-
lologen, die das Studium des griechischen und romischen
Alterthums zur Aufgabe ihres Lebens machen, bisher ebenso
wenig zu stellen als zu beantworten gewohnt gewesen sind.
Es geht aber alle Lebensentwickelung von der unbewussten
Einheit eines ursprClnglich ungetheilten Lebens aus, wie diea
der Charakter des orientalischen Alterthums ist. Hiernachsi
ist der durchaus naturgemasse Weg, dass aus jener Einheit
zuvorderst das aussere, hierauf erst das innere Leben her-
vortrete und sich zur besondern Gestaltung heranbilde. Erst
wenn das in freier Besonderheit des Aeussern und des In-
nern durchgebildete Leben zur Einheit zuriickkehrt, aber
nun zu einer bewusstgewordenen^ ist der Kreislafif vollendet;
aber dieses Schlussglied der Entwickelungskette fallt unserer
Zukunft anheim. Dagegen ist die Entfaltung des slussem
Geisteslebens grade durch die beiden Momente erschopft,
deren Durchbildung als die weltgeschichtliche Aufgabe der
Griechen und Romer aufgestellt wurde. Denn das ktlnstle-
rische Vermogen wie das ethisch-politische tragen in ihrer
eigensten Natur das unmittelbare Bediirfniss, herauszutreteu
aus der bloss ideellen Existenz in die sinnliche Welt der
Erscheinung als die wesentliche Bedingung ihrer ErfQlIung.
Dagegen die religiose Idee zwar dieser aussem Manifestation
auch fahigy deshalb im Gange weltgeschichtlicher Stufenfolge
auch das der Zeit nach nachste Glied gcworden ist, aber
sie wesentlich so wenig nothig hat wie die ganz auf das
~ io»* LAm dsa G«daaliPDs bMchriUiktc Wuwn*c]Mft«td«>.
d^ eba wied0ani dimi! bfliUen ziuuDmrasuf>Hao nrrB
tU d» udrn Sette allor b<>aoiMtt>n] L^b»iia«nlwkktilung,
wip Mlclut du Eig«titliuin der gansen, diirch dje grow«
WelUdieide dea rhnsteothniBs dein Altertbuinfl gogcoltivr-
gMUlltn Zrit iat.
Wna hienutch die Geschichte gn«cbwcbco und i^tai-
•^ hAmM als ein aUcrdingii wpbllMfugtiu /iel philulii-
giacW Stnbeiiii f wie ra iltit OeKFDwikri b«ut, mi-heim, lo
buii doch aach daniit di^r B4>fpitf d«r rhilologic nicbt er- *
•clir>[ifl, uJer doiJi uicbt tuil trefleDdcr Kcbiirfe butimtnt
«ek UniD etii Hliuk, bMuDders suf diu VergauHviibffit, vr- m
iuiu-rt iri«deruni au di» unTerioaaeriiohen Kechte dea hnr-
tchmUii ,S|inu>Jigebmueba, der, um Wortn twi Gerbanl lo
iKHatwB, Beotlej, Knhnkeu (Tar &JU(>n Umnann, «etaMni wtr
iiu d«T Gegeuwart hinzu) ftlr Mait«r voa rhilologon uod
die uUreicben Krw-ugiuK»i< grauuuitiiwlier Kritik fflr den
£«n der philologiBcben Litterattir gebalten wiMvo will. Kine
Aoi^iehiUig dee Zwiespalta gibt aber der zur Betoichnang
d*r Anfgnbe nllr-r Pfi iU.lt^frie on dio i^i»tT.f urKli-IIUf Aiin-
^d: ReproductioD des classischen Alterthun]&, an die Haud,
Kbild ^caer Begriff alWitig genug gefasst wird. Die ganze
bislier Ttrfolgte Reproduction ist eine rein ideale; ihr musB
f^wuend an die Seite treteo die reale Reproduction des
AlteHhnms, so weit diese der Natur der Verbaltnisse nacb
gettattet iat. Sie ist aber inoglich uud sonach notbweudig
in Erbiltimg and Herstellung seiner reulen Deukmaler. Hier
Dtio iit der Punkt, wo sicli die grosse Bedeutsiimkeit und
diemebrfacfae Stellung oer Spracbe im Bau der philologischen
Wsciplinen zu Tage gibt. Denn die Spracbe war uub 1) ein
l^bject der idealen Beproduction, sofem aie ein uumittelbarer
Abdrnck des menschlichen Geistes ist; sie wird 2) auch Ob-
jeet der realen Reproduction , sofem sie die iiussere, iiiate-
nelle Porm der erbaltenen Litteraturdenkmiiler ist. Daneben
"umt «ie aber noch eine dritteWUrde in Anspruch, sofera
8ie ilg Tragerin deB ohne Vergleich reichhaltigsten uud un-
weideQtigsten QuellenTorratbes fUr das Alterthiim der oigent-
liche SchliisHel, ilas wabre Oi^aiiuu uller pbilologischen I^r-
14 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
keiintniss heissen muss. Nicht weniger ist nun auch die
Kritik uud die Hermeneutik ebenso wohl Mittel als Zweck:
Mittel zur Benutzung und Yerarbeitung dieses Quellenvor-
rathes behufs der idealen lieproduction des antiken Lebens;
Zweck, indem ihr unmittelbares Resultat die erorterte reale
Reproduction selbst ist.
In diesen Verhaltnissen liegt also gleichsam der Central-
punkt; in welchem die verschiedensten Ansichten von Philo-
logie wie ebenso viele einzelne Faden zusammenlaufen und
sicli sammtlich als gleichberechtigt erweisen^ sobald sie sich
gegenseitig auerkennen, als unbefugt dagegen^ sobald sie
sich eine einseitige Geltung verschaffen wollen. Und dass
dies in Wahrheit das Yerhaltniss aller Gegensatze, aller di-
vergirenden und sich bekampfenden Richtungen ist, ist ja
die grosse und beruhigende Lehre der ganzen Weltgeschichte,
in deren Laufe eine schlechthin verwerfliche und absolut
falsche Bestrebung noch niemals hat zu dauernder Geltung
kommen konnen. Namentlich aber mochte man der Hoff-
nung Raum geben, dass sich durch den aufgewiesenen Zu-
sammenhang insonderheit auch die Grammatiker und Eri-
tiker unter den Philologen zufriedengestellt iinden dUrft^n,
da aus ilim grade unwidersprechlich folgt^ dass, extensiv ge-
nommen^ die Behandlung der Sprache, weil diese unter mehr
als einen Gesichtspunkt subsumirt wird, bei weitem das Ueber-
gewicht unter allen philologischen Disciplinen habe und
haben milsse. Aber, wendet man von anderer Seite ein, der
Umfang einer also bestimmten Philologie (ibersteigt, wie die
Erfahrung zu, bestatigen scheint, das Mass der dem Indivi-
duum zugetheilten menschlicheu Krafte. Wir enthalten uns^
dieses Vorurtheil thatsachlich zu widerlegen, weil die Hin-
deutung auf Namen der Gegenwart leicht Unmuth erregen
mag. Aber auch abgesehen davon ist der Einwand so iiich-
tig als nur immer moglich; welche Wissenschaft bote denn
in unserer Zeit nicht die schlagende Analogie dar^ dass ihres
Gesammtgebiets sich mit gleichmassiger Selbstthatigkeit zu
bemachtigen nur auserwahlten Begabten vergonnt ist, des-
halb der Einzelne nach dem Zuge individueller Neiguug
seine fordernde Bestrebung auf einzelne Bezirke beschrllnkt!
Dni riuLoLoaiK.
Oilrr hSrt ptwu dcr Romanist JaJurcli auf Jnrist xu mui,
ilu) fj nicbi xuf^eicti Uflmuiiit ist, un<l Jiner wiMler, d«M
neliffl iliiu iJO«^h i. B. iJcr (.'riuiinuhst wirkti* Das iat ja
fKr lirn HefCrifT Arr Wia<iKD»cl)»ft iltu AltprglcioIi|{nIli^ati>
TiHi ijrr Welt. Aber wotilbvgrandet irt d«f^ft<^ii ili« Fonlc-
nn;!. lUie j«de be&ond^ri* Tli&tigkeit «ich du B«wiia>t*piD
I ohtlte, eben nur dks Glic-d cinflr tir5u<'n] Ktiti< xu Mta,
I dm nir «ich di« ErkniDtniM orwerb^ vun d«r Btrllunff dJeM m*
f Ofintt na ZusnniDicnhuigp init d«!» Oliri|ivn, dun iiie md-
'■ri die DeWnicht b«VBhr« nii«r div Uc«u]tat« drr ver-
*>odt«ii Kinsrli>estri-buD(;rD utid ilirv rignpii Prodnctioiwii |
in tlAe Bczipbong zu dirsfin uud tu deui liowDutca Endtiel
ailer Ptiilologic Mti«. Utatt nun indcu dis philotDgitrhir
WunttiNcliAft Ivdiglivh nuh iudividuvlW li«un« in snfnlligo
EiutltlLstigkeiten auseiDuider f&lleu za lisseo, dnrile m
^HiDgs wett enpri«Mlicher sein, dem dank<>n*worlhini, rin-
vAiJig aiugefHhrteD VorMhlego OerhardB di« verdipnte Be-
whtnDK xa schenken, wonacb «ch Philologen ioi engeru J
^o&e ui>d Arehiolugen in dtm StofT d^r clMMScben Alter- I
lliiini*wisjdMichafl dorgwtalt zii ilicilrti tiriHni , d.n- j''nni
■i" :i:j jL-iii ::;tudiuiu dor iiJi-jLliiJfijJ.ujjJi.t L,LiulifjjJL' lUc-
stelluiig dea ODtikeii Litteratur- und Staatslebens, diesen die
anf im Btudlum der Uilddenkmiiler beruhende Darstellung -
dei utiken Kunst- and ReligionelebcnB anliciniliele, beide
'her gicb, was nicht oft genug hervorgehoben werden kann,
*ii Baaleate an einem uiid demaelben Ciebiiude betrachteteii.
Aof die dieser Theilung zu Gruiide liegende Unzertrennlich-
keit iller antikeD Religions- und MythcnforachuDg vod der
KuDatdantellmig kann au diesem Orte nicht niiher einge-
gugea werden. Dass aber eiD umfassender Name wie 'Al-
terthDinswisBeDscbaft ' BedQrfoisB sei, ist schon seit Wulf
gefahtt worden; eine seltsame Ziererei iat es, den Namen zn
Kbeoen, weil er zu vomehm klinge. £ntweder will doch
^ Philolog WiaaeDschaft des Alterthums, oder er wiU sie
nicht; wer sie aber einmal will, waruni soU denn der uicht
bekeDDni dfirfen was er will? Immer etwaa Schiefes behali
"8«gen der Ausdmck 'classisch' fQr die Alterthumswissen-
Kaih wie fQr daa Alterthum selbHt; dt-na indeni wir lUii
16 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
ursprQiiglichen^ Ton einer parteiischen Bewunderung und
ausschliessenden Anerkennung der betreffenden Litteratur aus-
gegangenen Sinn fallen lassen, wie er denn auch mit einer
uniyersellern Weltanschauung nicht bestehen kann, halten
wir den Namen nur fest in Ermangelung eines Ausdrucks
fOr die Gemeinschafb griechischen und romischen Lebens zu-
gleich, um den Gegensatz zum orientalischeu Alterthume zu
bezeichnen. ludem hiermit auch eine orientalische Alter-
thumswissenschafb nicht allein zugegeben, sondern ausdrQck-
lich postulirt wird^ mag die Historie unbesorgt sein um die
scheinbar immer weiter greifende Verengung ihrer Grenzen,
selbst wenn mit der Zeit das BedQrfniss einer germanisch-
mittelalterlichen Philologie sich regte und geltend machte.
Sie wird fortfahren, in grossartigen Umrissen das Walten
des Weltgeistes durch alle Raume der Zeiten und Yoiker
hindurch zu yerfolgen und mit Dank die Resultate er-
schopfeuder Specialforschungen iu ihren Zusammenhang auf-
zunehmen, wie sie die Philologie, mit concentrirterer Ejraft
in ein engeres Terrain sich yersenkend, ihr darzubieten in
sich Veranlassung findet. Die Philologie hinwiederum wird
sich Uber die yornehme Geringschatzung yon Seiten derjenigen
Speculation zu trosten wissen^ die das Erforschen und Wis-
sen des Mauigfaltigen, Factischeu als ein Werwerfliches,
gemeines' bezeichnet, die einen schlechthin ausschliessenden
Werth nur dem Gedanken beilegt^ der doch ohne die leben-
dige Entfaltung in indiyidueller Gestaltung ebenso ode und
inhaltsleer bleibt^ wie die rohe Haufung des Besoudern ohne
den beseelenden Geist todt ist und bedeutungslos; die Phi-
lologie wird aber fortfahren ihren heitern Wohnsitz in jenen
anmuthigen Gefilden aufzuschlagen, die durch Indiyidualisi-
rung der Idee erst der wahren Poesie des Lebens theilhaf-
tig werden.
Nach all diesem ergibt sich niit Sicherheit^ was der
heutigen Philologie in Deutschland — denn die Nachbar-
lander stehen dieser Stufe noch betrachtlich fem — zumeist
Noth thut. Die reale Reproduction ist diejenige Seite, auf
welche die philologische Thatigkeit mit weit iiberwiegender
Energie sich geworfen liat. Dennoch yersteht sich nach
DKS raiLOLOCIllL. .
ilnnObi^D Tua •«Ibiit, dua ■uch uf mit ftllom KprJit» up-
imtorbrociieD fortgMVtxt werdeu idum, euiiuiI dm »uch hier
ml dii' Miicste Z«it dte richtig« MjHm xwiiirlieii subjectivar
TntMkritik unil ilinin objrctJTvn Orundlit^Ri su )i?hr«n Uh m
^diagiia iiat. Aber TorzugHweiiie winl fl^ich xunichat dM
StRbrs doliiii zn rieht«D mih, diu rerf^leichsw«i>e loiiuo in
Aia ABQii){ea begriffeno ideaJe Ileiiroilui-tion ilra clBMiM-JieB
KUiua in einiges (Jleichgewicht mit der Turauagiwiltei)
MiwlabMtnbuiig su K«tzon. [>nTciu nia{{ die Notbwvo-
i^tit UB bestea vinleuchtM dnrch innen Hlick suf Kwtti
)«i(piiliiwci»e girwahltf DiMipliHen, die bia xuin heutigen
Ti^ Biir abi fmmme Wflnsclie in der Idce «liBtirea: wir
aam wiMenschafUiche UtiniellDDgm der ghnchiMhen Lit-
teltiir DDd d«r lateinischvn (traminstilc, witlcbe tetztniv frej-
M obne AsBunilfttion der noch immsr allio Kibcti betrwb-
Mra allgemeiaen sprschTergleiclieDden FonobuDgen ein lHutg
■W Cnmuglichkeit ist. I)u tVhlen «in*» winenKhaflUchni
6^Dd»a d«r Mythulogi*- uber kommt nach d«r frflher an-
gxlntetea Wechselbmehung insondftrhfit auf llechnung der
U(^l0)^»chen AltertliuitiHfnntf.her, ^iri;<'ti <1ir- :<icli iiWr ■iii-h
liiv ilTiichlich-dntitiiiarii*clii'ri l'lu!ulu-r() I>i^1l.>v mpI /m trcni,!
Teriuhai haben. Kine wesentliche Forderung, zwar nicbt
K"'' roianot., aber doch auch noch nicht gehorig anerkannt,
reniiat fSr die Bearbeitung aller Disciplinen der Alter-
lliiuiuwiwenachaft ohne Auanahme eine besondeni eindriiig-
'idie Herrorhebang. Kb itit dies die Wahmehmung der do|>-
?^im Seite jeglicher Disciplin, worauf die tiich ergunEenden
Unterechiede einer genetischen und einer systematischen
l^vilellQng beruhen; Unterschiede, auf die sich auch mit
geRiuen Modificationen die nenerdings Tertiuchte 'innere und
ausaere' Geachicbte der Litt«ratur rait groaBerin Uechto zu-
rQckfilhren lasst, die iudeBs hier weiter zu verfolgen der
aaam gebricht. Doch kommen eben hierauf zwei Diaciiilinen
^A, Ton denen man nameotlich die eine niemaU recht
"Bterznbringen gewusat hat. Fiir jede selbsUindige Wissen-
»datt muss namlich die erste und oberste, die Fundamental-
"''Qplin, diejcnige ^ein, in welcher die Idec jener Wiasen-
^aft, ihre Grenzen, ihr Inhalt uiid seine (iliedcniHg ihrc
18 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG DER PUILOLOQIE.
Darstellung findeii; so dass darin gewissermassen die ganze
Wissenschaft selbst in nuce enthalten ist. Sobald nun
diese Darstellung den Weg ninimt, dass sie das allmahliche
Werden (die Genesis) der Wissenschaft verfolgt und am
Faden des zeitlichen Fortschritts ihres luhalts sich bemach-
tigt, so ist sie eben genetische; systematische dagegen^ wenn
sie sich sogleich an das Ende der Entwickelungsreihe stellt
und^ das Gewordene iiberschauend, zur Gliederung des Inhalts
gelangt Dadurch sind also die sich ganz wesentlich er^n-
zenden und einander y5llig parallelen Disciplinen, Geschichte
der Philologie uud Encyklopadie der Philologie, gegeben, in
welcher letztem keineswegs die erste einen Anhang ab-
geben darf.
Wir gedenken schliesslich, zum Beweise einer oft un-
glaublichen Unbekanntschaft mit dem Standpunkte der eig-
nen Wissenschaft; der ganz neuerlichen Aeusserungen W. H.
Grauert^s (Historische und philologische Analekten, MCbister
1833, Vorrede): ^Unsere philologische und «historische Litte-
ratur scheint gegenwartig auf dem Standpunkte zu sein, dass
es mehr der sorgfaltigen Durcharbeitung einzelner Punkte
und Fragen als ganzer Partien bedarf. Wir besitzen jetzt
von den meisten alten Schriftstellem treffliche Ausgaben;
Qber die allgemeine und Specialgeschichte yiele vorzQgliche
Werke, im besten Geiste geschrieben; von den meisten Zwei-
gen der Philologie und Geschichte recht gute Darstellungen'
u. s. w. — Worte von denen fast durchgehends das Gegen-
theil wahr ist.
(Urnchitdcke und Aphoriflmeii.)
[Ibde dor fatdoget Jahre luuerv* J>hrbaa<lerta fBute
Bit«chl Aea FUa, unter obigein Tit«l Kehii akiuleBii»ehe
VocbrSge dn lnbalte, wic er ihn in Keiiieu Vorlesoiigeo Qbnr
U(tliodol<^e der Philologie daiHBlfl zu gobcn pflegte, Innnell
utBriieb in der Abruii(tuji(f , wie itic die /ujtainmenfiuwaug
("r im Dnick erfordvrte, za vvniflrentlicben, nnd zwar ajie-
'^'1 III N'utz niid Frorauien dsr anKchenden Stndirendeu.
Rw i-aij^Pr^ Ii.,i|ie lii.'.„'.,Ti.lei- llL"ittfr liogt v,,r, Anf die
^ niit eiliger Hand einige Hauptpunkte, welche er zur Er-
ortfnag tningeu wollte, hingeworfen hat, Obwohl nuii die-
Mr (iHiiiiko offeubar aehr rasch hinter auderen Arbciten in
aes HiQtergruud trat und denhalb der Kreia des zu Bchaii-
'leiiulen nicht eQtfemt augedeutet ist, aiicli dcm was gegeben
ul duichweg die stilistische Durcliarbcitung fehlt, so bietcn die
nl^tttr doch geradc in diescm ersten frischen Erguaa einen
'P'Wlienden Ausdruck der Art uiid Wciae, wie Ritschl seiue
St*llDiig ala akademi»cher Lehrer gfgenfiber seinen SchJllern
"iffagete, und der Urundautze, uach denen er ihre Btudicn
'^'l«te. £s Bchieu mir deshalb auch Unrecht, den (Ibcrans
'fwndigen Hauch, dcr Alles dnrchdringt, durcb irgcndwelche
"'^a 90 geringfQgige stilistiache Zuthaten zu storen; ge-
^a"eige denD dass ich den ungefahren Inhalt dcs ganz
"tlenden nach Vorlesungsheften hutte ergiinzen mogen, waa
Nem niehr ala einaal bestinimt auagesprocheuen WQnachen
"'•whla entgcgcn gewcaeu wiire. Es liegt in der Niitiir der
1
20 ZUR METHODE
Sache, dass unter der Hand diese Skizze sich zu einer Apo-
logie der ^Bonner Schule' verwandelte: der personliche Cha-
rakter des Ganzen sollte deshalb in der Yorrede betont und
erklart werden. Danach ist, was sich etwa zum Abdruck
eignet, im Folgenden geordnet worden. C. W.]
Vorrede.
Ob dieses Buch Anklang, gute Aufnahme findet, danach
frage ich in der That wenig. Yiel will es nicht sein, was
es aber sein will, das ist es auch und das kann ihm keine
Eritik und kein UebelwoUen nehmen.
Man kann sagen, das Meiste sei schon so oder ahnlich
gesagt, und das Buch sei dberflassig. Aber nicht, dass Aehn-
liches ahnlich, sondern dass dieses gerade so gefasst und ge-
sagt werdC; darauf kbmmt mir^s an und kommt es denen an,
fUr die das Buch ist.
Nicht philosophische Begriindung und Untersuchungen,
nicht historische Darstellung, sondern lediglich eine Summe
praktischer Rathschlage, gerade auf das akademische Sta-
dium, wo der Grund zu legen, berechnet, hervorgegangen
aus und beruhend auf der Sunune aller personlichen Erfah-
rungen. Fiir sie wird gar keine AlleingUltigkeit in Anspruch
genommen; andere konnen^s anders, konnen'8 besser machen;
eines schliesst das andere nicht aus; sehe jeder wo er
bleibe; aber auf eine bestimmte, klar erkannte Weise muss
es doch jeder einzelne macheu; imd der einzelne Lehrer kann
nicht alles fQr gleich wahr und richtig oder gleichgtlltig
halten. Jeder einzelne Lehrer hat doch aber die Yerpflich-
tungy einen Weg, den er fur den rechten erkannt oder als
einen rechten erprobt hat, zu lehren; jeder einzelne Lemende
hat das Bediirfiaiss, sich eine solche Leitung geben zu lass^:
etwas muss doch also geschehen. Encyklopadie kann
man nicht alle Semester lesen, und doch kommen jedes neue
Semester neue Studirende. Rathlos schwanken sie herum,
sich selber Wege suchend. Hundert Bekenntnisse bezeugen,
wie spat die Einzelnen zum Rechten gekommen, wie yiel
irre gegangeU; wie viel zu bereuen. Besser eine bestimmte
UK* l'UlLOI.<MIUM.'UKX l^TCUIHIIA. ^fl
£iD»nti'gkeit, als Kliwuik«Mle>i HeniiiiUuii»]ii Ewiadieti,
K^mikciiiiies SocImo iwrh dmi Nicht^EiuMitigen.
Silip jt<I«r, wie er't treibft. Mtriiw Art hst gnt» FrOclito
gttngai: Ihr aeid ttie Fracht«: «Iso bleibe Kk dsbei.
8cbBda und popolir, huidgreiflidi und leibhaftig coo-
[ iK( oiae ftl!««t Abstnctionenwwen, xu tuimittrlbakrcr Nut»-
Aber daa Ziel gua and ^er nicfat blou pnUttiseh;
nitlit etwK die Fhilologie, sownt uinl wfern aie der HtolT
rir dm SchDlunterTidit, die GymnnBialbiltlong i«t, — ww*
ilmi liie Philologie «Is Witieuachaft
DeiwiHcen bdrt «ie nicht Kuf, filr di«j«nigeti sq sein, die
^hHings der Uebntahl iibcIi obeo nichts andoree ala 8chiil-
BiniKr, fthi GriDMwiallehrer werd^n wollfn, j« i«t vielnehr
■li» eJBtig richtigs Philologic fQr solche wSlircnd de« Uni-
veriititsitudiums, auf dafl praktiscbe Ginnbang nioht ge-
Hort, m frflh ist. iinfni<:btb«r bltribt, wii- ■l|f i>iu)>E0f;i.4chni
^«Bunue in dieeem LebeDsstadium. Aub zwei OrOnden,
nnen popolaren und einem tierem. 1) Der \t,aie Lehrer
'om, iDch zum Lehren, mehr faaben und wiioeii in sich, ala
•^r bniDcht ziun unmittelbaren Vonaichgebea, ciuautitatir und
qualitatiT; anB der Ffllle heraua und aus der Tiefe berTor
'oais die fQr die unmittelbare Mittheilung, die praktischen
I^bzvecke ausgewahlte und abgewogene Quote des Stoffs
>*^ sie musB, in ilirer Begrenzuug auch, die Keimfuhigkeit
fSr «eitere geistige Entwickelung in Bich halteo. Jene Tiefe,
■hese Keimfabigkeit k&mmt — ao weit ins Gebiet des In-
tcilectQellen fallend — nur aus der Wiaseuschaft. 2) Der
^brer mnas selbst einen iunem Kero, Besitzthun) haben,
"cr Qber die praktischeu Berufazwecke hinausreicht. Wentge
^ 80 geborene Padagogen, dass sie darin gauz und gar
anfgjngei). ^ig meisten haben noch ein Russer cler Erziehungs-
^Dde liegendes BedQrfuiss; daa Einerlei der Jugeuderziehung
'"■cht doch nnter anderm auch mUde und matt trotz alle-
itm and alledem, — aetbat daa Lehren auf der UniTersitiit
I
1
22 ZUR METHODE
kriegt man satt, weDn nichts hinzutritt — der Mensch
wachst weiter und will wachsen^ und als Lehrer behalt er
doch immer und ewig denselben Standpunkt — also keiner-
lei Beeintrachtigung der Hohe und Freudigkeit des Lehrbe-
rufs liegt darin^ noch ein anderes daneben zu begehren. —
Ehedem mehr Padagogen, jetzt mehr specifische Philologen
— anzuerkenneuder Unterschied und nicht ganz wegzuleug-
nende Kluft — schadet aber auch nicht, sondem wird ander-
weitig gutgemacht mit Zinsen und reichlich ausgeglichen —
es mag und muss beiderlei Kauze geben — . Der unverlier-
bare Halt^ die innere Freudigkeit, die wissenschaftliche For-
schung, das Bewusstsein festen Fuss in ihr zu haben, sie
an seinem Theile mit fordern zu konnen und ihr dadurch
wahrhaft anzugehoren und sie sich zu eigen zu liaben, sei
die Forderung von noch so kleinem Umfang — das kennen
nur, die's in sich erfahren haben uud au sich. Das gibt
Gegengewichty wodurch die Langwierigkeit des schweren Be-
rufes aufgehoben, ertraglich gemacht wird^ der Mensch sich
oben halt. Was hilft alles Declamiren von schonem, hohem
Beruf der Jugendbildung und diesem Enthusiasmus? sehen
wir den Dingen auf den Grund und nehmen sie wie sie fac-
tisch sind, so ist es wahrlich kein Mangel an Idealitat^ an
walirem Beruf fiir Jugendbildung, wenn einer durch sechzig
Correcturen in derWoche, Jahr aus Jahr ein, sich todtmiide
und caput fQhlt, und sich nach erfrischender KSpeise in der
Stille seines eigeneu GemUths, als AUeinherrscher im Kam-
merlein seines denkenden, forschenden Geistes sehnt. Das
gibt ihm die Wissenschaft, die ihn mit den iiber den nach-
sten Beruf hin9,u8liegenden Kreisen des menschlichen Daseins
in Yerbindung halt. Die Lust des Schaffens, des innem
geistigen, ist durch nichts anderes zu ersetzen; und Schaffeny
stetes Schaffen, im Kleinen oder im Grossen, ist das Wesen
aller Wissenschaft, aller wahren. Und der Wahrheitssinn,
seine Bewahmng, Scharfung, Reinhaltung, ist die bewun-
deraswertheste Fmcht aller wirklich wissenschaftlichen
Thatigkeit, und damit sind wir 3) auf die moralische
Wirkung des wisseuschaftlichen Lehrers gekommen. Nicht
nur fiir sich braucht der Lehrer, um seistig zu existiren,
PK» mii^MitwniKK in-tit>ii;*Mii.
ViMeBtduift, «MKhnti (auch •bgefMthon von il«m Mtb I tm-
ntriilai InteUecta<^lini) Buch fllr di(< Schlllvf. Dic Uiirt dea
Sduftni thnll ndi mit unil belebl uad rpgt uu wuuderbnr,
ai ia RMpeet lar d«r WHhrbriL Man «chaiM* iicii atn
n lien Gynuianeii: vrctm uar «iii tdMilpr Lfhnr ina iirt
(tDiil tlle werdiai ea nie, die Mfhrzaltl Belton Bein, bei dfr
Besebribiititnt der men*ch)ichni Nuturi, er nbertritgt irhD
IiiKrLapfrrBche, oder «inmiHloti EnthuBiutiiFchc (w^lchva
irriKhte Hutsaarmi ■ind), und ilifl ScltOler Itin^en an iIiqi,
und «r gilft dtr gAnzen .Scbuh' Toh uiid HalU l>ie WiMun*
Kliaft tcibt Wahrbeit, und dM Strvbfn nnch dem FMthalteu
in lier Wahrbflit niacht gut Uaniin mui «u viel iuor«liKh«
^Virknng mit i^ihter Wi««enscbaft macht, tind «ie ilu brsto
mnniluKbe Eiraehungsmittel ist, doa ich k«nn«. Nfttflrlich
Wi Adleren, iteifereu inehr iind uitmittelbarer uud dareh*
peifeodcr, aber Terlpugneo tbiit sich, in ndiitiTpin MuM|
liiuelbe Kraft auch bei der Jugend nicmAlfl. Ueilige Scbeu
m der Wahrfaeit, der unbedingten, reiiieB, tuierbittltcben,
'uibtniiberzigra,
Ind lia^ woHhi wir dorh ja iiicbt Tc-rgesseii . um der
j'tn;;-uiji;uer;itiun yeri.'i:lit za wcidfjj uijJ dfj- (,'iu5;.'ii Wcn-
^""S' gigenQber den alten Fatlagogen. Sie erheitert«n, er-
Hoj^tn, aber sie lehrteu keinL- Arbeit Wir wissen es ja
«h wie das behagliche Schlendem, daa aiit' uniuittclbaren
'^hms hinwollte, zugletch doch BcblatF liess, wenn auch an-
S^Am anregte und uatzlich unterweisend war; nur das
nittelbar, auf Umwegen i. e. durch die Arbeit emingejic
^iweo ist wahrhaft bildend. Die Wabrheit zu finden, und
'''^ KuDBt sie den Schfller wieder tinden zu lasson, bat un-
'**ifeUiaft (in hiatorisch-spracblichen Dingen) Fortschritte
S^inacht, neue Wege, aichere Methoden gefundeu, die die
gnte alte Zeit nicht kannte. Und das ist eii, wodurch die
neutige 8cbnllehrer-PhiloIogie wirkt und trefflich wirken
UOD, wenn sie Temtlnflig ist; unTemilnftig abcr kann alles
**m and werden.
Freilicb iat ausser 1) dem Intellectuellen, und 2) dem
MoraliBchen durcb die Zucht dea Intellectuellen , nocb ein
dritter Fsctor abrig: dae auf Phantaaie und GeHchmack wir-
24 ZUR METHODK
kende Kiinstlerischey zu Strenge und Emst die Warme ond^
Erhebung. Und das ist nun der Segen des Stoffes
Philologie, die unvergangliche^ unerschopfliche Eraft
so wunderbaren Humanitatsphase^ wie die gesammte OeisteB-—
cultur der antiken Welt, abgespiegelt in dem klarsten,
monischsten Schriftthume; ist.
Es gibt Naturen, die ganz padagogisch angelegt. Ihnen
ist das Lehren (nicht was sie lehren) Hauptsache^ der Stofl^
als Mittel des Lehrens, gleichgUltig mehr oder weniger. Sie
suchen und pflegen sich eine von Einseitigkeit freie Bildunjp
zu geben. Man kann nicht gerade sagen^ dass dergleichen
Manner ein Segen ftlr die Anstalten zu sein pflegten, mit
ihrem Encyklopadismus und stofflichen IndifferentismuS; weil
eben darin keine herzhaft anregende Kraft liegi Enthusias*
mus liegt nur in der Einseitigkeit; das Encyklopadische
kann nicht begeistem.
Dass die einen Philologie als Mittel fUr Schulbildung
wollen, die andem Philologie als Wissenschaft^ ist ein Unts^
schied, der mich nichts angeht^ und der uns allen nichts
anhat, weil — die Wege zu beiderlei Art von Philologie
durchaus dieselben sind fiir das akademische Studium. Nur
durch die Wissenschaft geht es zu fruchtbarer Praxis.
^Die Philologie auf Universitaten soll mehr auf die
]1raktischen Lehr- und Schulzwecke zugepasst werden; jetzt
eine Kluft.'
Dagegen: ist das die einzige Philologie, die Noth thut?
80II keine andere, zu keinem andem Zweck^ mit keinen an-
dern Ziel- und Gesichtspunkten tradirt werden auf Univer-
sitaten? Soll es eine vergebliche Waraung sein, die Frank-
reich^ Italien geben, wo die Veraachlassigung der Philologie
als Wissenschaft, deren Wiege jene Lander waren, sich
80 schmahlich gestraft hat im Laufe der letzten Jahrhun-
derte fiir die allgemeine Bildung, Gelehrsamkeit, Wissen-
sehaft? — AIso jedenfalls auch Wissenschaft der Philo-
toffv. Nna aher rtwa zwirjprici VortrBgo, * fHr dic Wisam-
wliaft nnd f&r die SchulcV?
Zwfitvns uuch fflr itie Hchiilr: fpir tiiUMjhi* Zidc ifiht
es, zu lienai Aer gomleste Wcg mit nichtfti der kOnefllc
imd snm Ziele ftthrendnte. Ho wtrnig mui den Thcologen
anmittelbar zum PredigT, zam Seeleorger appretirt, m>
w«Big diKct den Schalmeiater, «(indiTD durrh deo weisen
Dnweg dtr wisinnitchartlirhm ErkrnntniMa, die cr wfiler in
ijuvr Tiefo nocb io ihreta Umfaug zii iiumitielbarvr prtkti-
«ker Anwendung zu briiigeo bat.
1
Classische AltertbumMtndien gebeii ideale Befruchtunif
fliHl Neubelebung, ohue die alle bQheTe CnltUr der NMjieit
lerengt, rersumpft, vGrkfimmert.
UDverwlittUche Magnetkraft der clftMitclieii Alterthunif-
ttmUm. Man sebc um nch: die edelitten Jflngliugskrifte
fort imd fort werdeii angezogen, trotz der hundert und hun-
^ert lockungen nndercr, rbenfall* berrcbtigtcr fiichtungoii,
*ioti glim rieflchreief »on SichOberlebthaben, trotz der jwn-
mnTollen Ausaicht auf aussen» Lohn uiid Ilebi^eu Ae» Lebemi,
Eme reale Keproduction ist das, wa^ dte 'Philotogie*
( ^mmatica') zu allen Zeiten ale Eigeiithiim Kohnbt hat,
"' <(fti, waa sie allein vou allen wiasennchaftlichen FS-
eiwn ftr sich hat AIi« undem auf Keproduction uuugeheii-
aen fa Historie) haben nur ideale.
Die Philologie bat sich em-eitert allro&blicb mehr und
iB>h nach der Seite der idealen Reproduction hiii — «ie
"tnbt aach dereinstiger Vermaliluug mit dor lliBtorie. Hierin
^^ thre Geschicbte, titellung, Znkunri. Aber mo lange
"*n«ehen MeuBchen aind, wird die VrTmubliiiig iiie aliMolut
rolhogen, werden die Thatigkeit^n n-lativ ((ptrennt •cin,
Dieses sind sohrine AUgemeinheiten ~ l«tate Zi<'le —
™ Tiele, bewuHi^t und unbewusat, zuerat hiiilockeu Y.n dem
^wiBcben Altertbum, in denen man «I»it nicbt v«rechwi«-
""lu musB, dic 2u ntcbts fOhren — denn nun gilt'» Arheit,
26 ZUK METHODK
kein Genussschwelgen vor ihr — keinem fallen die goldenen
Friichte von selbst in den Schoss, und wenn sie es thutcn^
wiirde er keinen Genuss von ihnen haben.
Auf Rathschlage bis ins Detail hinein kommfs an —
Allgemeinheiten helfen nicht und lassen rathlos — der Ho-
deget soll gleichsam mit dem Studirenden aufsteheu; Kaffee
trinken^ Mittag essen, zu Bett gehen^ ihn immer begleiten,
fur die ganze Zeiteintheilung, fiir die Art wie er die Feder
in die Hand nehmen^ ins Tintenfass eintauchen, das Buch
aufschlagen etc. soll — bildlich gesprochen. Das hat sein
Missliches zu lehren — wird immer viel subjectiv bleiben —
kann leicht ins Lacherliche gezogen werden — item aber
es hilft.
Die Nichtphilologen haben gar keinen Begriff von der
Art und der Tragweite unserer Methode^ der kritisch-exege-
tischen. Entweder nehmen sie auf lacherliche Weise das
Unmogliche fiir moglich — oder die Besonnenem, die so
obenhin uns in die Earten gesehen haben, das Mogliche fttr
unmoglich; ers6hrecken vor dem unsinnig gefassten Begriff
^Hypothese' (Lieblingswort), haben keine Ahnung von der
Ueberzeugungskraft , innern Wahrheitsnoth wendigkeit und
volligen Gleichstehung des subjectiven Combinations- und
Erfindungsergebnisses mit dem ausserlich bezeugteu; nicht
davon, wie sich aus den kleinen Operationen dieser Art ho-
here Gedankenfriichte aufbauen, welche Schlaglichter auf
Auffassung des Ganzen eine einzige Buchstabenveranderung
wirfi Die Sprachvergleicher sprechen verachtlich von der
^kritischen' Philologie; — kritische Philologie, kritische
Richtung hort man auch sonst oft.
Was soll das heissen? Sind sie die unkritischen? Dann
habeant sibi.
Oder (im engem Sinne desWortes, wenn nicht von all-
gemeiner Methode die Rede) weil sie sich mit Kritik der
Texte beschafkigt? Ei, thut oder will sie denn das allein?
Warum nicht eben so gut die exegetische? die verstehen will
und Verstandniss lehren.
UEI FUIUH^aUM.-UICI( HTCKiriM.
At«r &mticb gesundo Exeg^iH>, t)i« ihiv Untucn krant,
ibr Currroliv, ihn EnfuixiiD); in lirr Kritik — div wIm»,
ilata die W&hrbeil imaier Buf detn nciimKlri) Drvitcalr^f fffl-
funilen wird, wo Eliegeae und Krilik iii «teU illiMigw (in-
mliBitiibgkett in einuider h<rrill>CT und hinnhcr «pielm and
«(W— (li« weisv, dOM Eiegesft uur dns ciop Augv, nebvu
ieiBitimar du uiHleK, <tM Aiige dor Kritik. wm)i tind Uii-
lig Q9J M qui vit Min nitiM, wrnn nicht hnlbr niiuilhoil
aMoKOL
Abe w«nig«teiH <loeh dJe kntitch-exegvttKhs oder exe-
tpM-kritisehe.
£> bleibt eine WohltJiitt, daiui Mhnrfe Mew-r crfutMlea
aiod, veiw audi niit tbiteu gelegeiiUicli iiiuir.lier rnfug |{e-
tiieben und eintgc Unsvliuldige tudt|^«toi'hen werdcn.
Bnser methudisch irren, als uninetlindiscJi dh. ziifallig
iM ffahre finden.
Wer ftofl modcrnen UehorsetKunKrn der Clusiker Blbes
^ Bein Marhks, oder fllier iHe rJ^nusehp <lnindverfiifiining
rttwlireibt, oder aus lateiniBchen Uebersetzungen (Iber by-
MntiniKhea Kaiserthum, der kann etwas ihm iimi Tielleieht
'"A lodern recht nfltzliches thun, kaim sich damit in dic
"wlip (ier Archaologen (KunHtbistoriker), Anti'|uare, Histo-
'^Kf einrangiren; aber uiemand neniit ihn einen 1'hilolo^en.
Wer aber Accente und Spiritus, Uber Lesarten und
''(itreibfebler der Texte etc. schreibt, kann eine aehr niedcre
Art d«r Beschaftigong oder eine hohere ¥on achr niederm
^UcdpQn^ treiben: aber er wird immer ein Philolog heisHeu.
Aul dieser Grundlage, aus diescm Boden konnen Kriifte
<'^r ersten Art und Frdchte jener Art erwachiien, iimgekehrt
""SBiftU. Sie mUttaen ea nicht, aber die andcm konnen
^ niclit.
Seminar zunachst und principiell nicht eine IViiparaiulen-
"DBlalt fQr Lehrer, sondern Pflanzschule fOr die WiHsenschaft
''^f Philologie. So nach dem Urmustcr rlpH Gottingiscben,
'Ifssen glQckliche Copien allc andern aind.
28 ZUR METHODK
Biicherkenutniss. Mit einem Buch ahnlich -wie mit einem
Menschen: man muss es einmal gesehen haben^ taglich zur
Bibliothek gehen und Buch f&r Buch mit unermiidlicher
Geduld sich geben lassen. Anschauung gar viel werth,
auch nur ganz ausserlich; Umfang^ Ziel, Grenzen^ Einrich-
tung pragt sich ein als ein fassbares^ handgreifliches Con-
cretum, ja als ein gleichsam lebendiges Individuum. Blosser
Titel = todte Abstraction^ eben so schnell vergessen, wie
in schwimmenden Umrissen als schwankes Bild aufgenom-
men, oder vielmehr als kein Bild. Hier nun in Bonn zu-
mal von solcher Mflhseligkeit befreit — seltenes Glflck —
schwelgend in der FQlIe — ! !
MQssen suchen auf der Bibliothek Amanueuseu zu wer-
den. Einige wenige Qberall. Aber hier habe ich deswegen
das Institut der freiwilligen Amanuensen in grosserer Zahl
geschaffen. Die Bibliothek hat allerdings auch ihren ISfutzen
davon — der indess selbst wieder doch nur zum Nutzen
der Benutzer ist — aber der weit und weit uberwiegende
auf Seiten des Amanuensen.
LeseU; viel lesen, sehr viel lesen^ moglichst viel lesen.
Philologische Studentenvereine, allerherrlichstes Tncita-
ment.
Allen mQssen alle Ziele gezeigt werden und die dahin
fQhrenden Wege. Jeder schreitet nach dem Mass seiner
Krafte vor, so weit es ihm gegeben ist. Wer unterweges
stecken bleibt, hat den Gewinn des gemachten Weges und
die Befriedigung des erreichten relativen Zieles. Eines schickt
sich nicht fQr alle. Die besten sollen Wegleitung erhalteU;
ausreichend bis zum Endziel; die schwachen sollen nicht
ohne PQhrung bleiben fQr ihr kleineres StQck Weg und
sollen die freie Aussicht eroffiiet erhalten bis zu den letzten
Zielen.
Man muss immer hinaufziehen, nicht herabsteigen, bei
der Wahl des Massstabes fQr die Vorlesungen. Die schwa-
DBS raiLOLOQiacRBii «TUDnjHa. S9
^vtftlen mcfat folgeo, niclit Hberail fulgcD kfinnen; Oumi
blcibt muiciini, vielefi uiTenttaadi;!). l>enDocli, daos ihacB
ein Idcd rorgchalten wird, ^mm bu< om« Ahnuog dpr QrBMe
imd n>ite, Iluhe ond Tiefe der Wuaenitcliftft, der Stnn|^
iiirer KorderungVD erhait«D, dwn ihr Kfiitigvr BLkk dic
'irmuQ menschlirhen Konnons unisi>annea lemt — du i*t
«in uDierlierbanT ewiger (jewiriii t\in Leben, eiii «tiUer,
(uiiiiiiilich aber iitcfaer Nirkendor Hpom nini Anfiitnben, fia
Htttt gegen das Ilerabsinkeu ziir Krde und hnmi repere.
Item WM d«n Stoff d«- Vurlmungvn belriflt: damur
fe^Bat viel weii%er ui, (iaas iic beBtimoila euuelDe Kennl'
xiM* «lopfnDgeD Dnd mit >ich furttragen — obwohl ani^h— ,
mimi daes sic eiuen Eltidrucli cm|>fiuiget] , wio man xu
ibeu kommt, doaa ihn^n dic Wt-ge and 0|ieratiuDvu iu guter
Eiimplification vorgezeigt werdon.
Ubenrfreude '■ich zu fOhlen* ood GefBhl der ptra8a>
litrleii Bedeuteamlceit, mcb xa wjmeii als Hitarbeitcr atn
E^nibaii der Wisaenachaft.
l'>A nkht »\* |i.-Jiiiik.-n!(.^i'r Hat!dw.Tli*;irl..-itrr, «..nd.-ni
i*n immittelbar praktisch thatig fUr die eigene PersOD iiiir
M einem kleiiieu StQck des Werks, aber mit der Kenntnisa
""ti CeberBicht des Bauplans, mit Bewusstsein Ober Zwecli,
ZnsaiiimenhaDg, Beziehimg der Einzelarbeit auf das grosse
ganieWerk.
'Als dienendes Glied schliess au ein Gaazes dich au.*
^Qch der unbegabteste hat mehr, als wenn er nichts hat
*der zmn Sch&ppcheiuitechen gelit, wenu er — z. B. einen
"ortindes macht; obgleich es auch wahr, dass keiiie Ar-
"^it Bo klein und gering, dass nicht nur der Beste gerade
^^ gemig ist fQr ihre vollkommene, gescheite Ausfnlirung.
Auf der Schule berechtigt und erforderlich allerlei
'^'IdungHgtoff auf breitester Grundlagn (obgleich auch diene
M ;jn breit!); aber mit der tJniyersitiit faugt eben schon
^ine relative Einseitigkeit aii berochtigt zu aein.
30 ZUR METHODE
Erschopfung und Abschluss mit positivem Resul-
tat bei Disputationen und Abhandlungen.
Darum keine weitschichtigen Themata und weitlaufigen
AbhandlungeU; an denen nur so aussen herum; an zufallig
herausgegriffenen einzelnen Punkten herumkritisirt wird.
Die Eritik muss durchschlagen^ alles umfassen^ bis auf
den Herzpunkt dringen.
Also: kleine Stoffe von beherrschbarem Umfange.
Nicht Ruhe noch Rast muss ein Problem lassen bei
Tag und bei Nacht.
Nil sine magno — und Nil tam difficilest — ist die
Quint^ssenz, in ihrer Vereinigung der Kernspruch.
Nur nicht aus Zagen vor der Grosse der Aufgabe das
frische Zugreifen, ohue viel Besinnen und pedantische Ord-
nung, versaumt. Ein halber Tag^ ganz dran gesetzt bei
verschlossenem Zimmer, reicht hin ein Dutzend Catullischer
Gedichte zu lesen und so weit zu verstehen und zu goutiren^
dass ein Bild der Art und des Individuums gewonnen. In
acht Tagen, wenn jede Nebenstunde ausgenutzt wird^ lasst
sich eine Demosthenische Rede durchlesen: und solcher acht
Tage hat das Jahr 52.
In erster Linie steht, fUr Schule wie fur Universitat,
dass einer Lehrer sei, erst in zweiter, dass Gelehrter. Aber
allerdiugs, je mehr der gute Lehrer ausserdem auch Gelehrter,
desto besser als Lehrer. Ein idealer Lehrer nur au jedem
Gymnasium!
NB. Nicht um moralischen Idealismus handelt sich's
(den kann auch der pure Padagog haben), sondem es gibt
ja auch einen intellectuellen Idealismus.
Eeine Klugheit, und selbst keine Weisheit erzielt, was
allein eiu warmes Menschenherz zu Stande bringt: ein Herz
fQr die Sache, die zu lehren ist, und fiir die Menscheu, denen
sie gelehrt werden soll.
^B DKS raiU)U>UUU.-ttK!< VTtrDlUIU. 01
Du nhn Keniutnchen etDCH rethtm Lebnn i«i, dan
ft Scidler aebi, die bcsscr suid «U i<r Ktbat, uad d«M M
ikm aar Freiide iitt swlube eu batMjn.
Der Lehrcr mun wiasvu zur recbt«ii /«it aufituburoo,
dn Ubru zu spiden, su g^gelii, 01aub«n und Abli&nj^g-
Vtiliufonlem. An tlem KL>hlni ilifstT Kuiiit — deo Cntcr-
gMTdsrtfO itn recbteo UL-bergau|pDioiuuDt, nicbt xu •i>&l,
^ £beDt>llrUgeD zu Bcben, int nchtiu manthett BchOiie Ver-
i^tim ni (•miule (tegangeu.
Ich liDde nichl, dun durcb B<-loti«cheD nUobetutorroru*
inDs liie Frvgen der WiitiieitKcbaFt gefSrdert werden, djus
sie jc weiter gekowaien wiirrn zu ihrer Ijbimag. Out Diu^
wiU Weile haben, Zeit, unj lanKsam vi reirt-n, untl mit
Onlulil and einer gewi^sen LSaalichkpit getrieben wcrdea.
Mau aaaa mit Mchageh Kumlien; don Kechte si1>eitet sicb
allaiahtich lun selbst horaus un<l (lorcti. Hutige LeidetiMJiaft
lb«ntarst uod bilft nicht Yurwart«.
yia» Kraft der WKhrhcit in Hich bat^ brioht dQroh vie
'!»» ^im.;nktini, .la* .jedcui nindernisi* /iiin Tn.t/ ilir Knl-
^«ke gprengt — frdher oder sputer.
ScUuBs: Hier haben Sie zur Mitgift daa Beste was ich
''"'eii gel>en kann. Nun geheu Sie hin und thun danacb.
t-nd wenn Sie gethan und ao waa geworden sind, und daa
■^ltcrthum in Ibnen tebendig geworden ist und das KiJnneu
*''fl, so stimmen Sie ein, wenn Sie en vermogeu: dass die
"'xuier Schule einseitige Critici uud (jrammatici mache, oder
«ine Padagogen far die Schute ziehe.
Waa witt man Qberhaupt gegen die Bonner Schute? siud
uiclit gerade atle Seiten hier vertreteni' misachtet irgeiid
^iQ» Ton denen, welcbe Einftuss Qben, Atus Terrain deti an-
*'6ni? feUt ea an freudig anerkennender Wardigung der sich
^'^zenden Regioneu?
Die Mehrzaht immer ireitich exegetische Philotogen; aber '
''^ ganz nattlrlich; schou des Uberwiegendeu praktisclieu
'^huibedarfnisses wegen. Zweiertei oder metirerlei ni-ltcu
^iniQder kann nicht jeder.
1
32 Zl'R METHODE DES PHIL0L0GI8CHEN STUDIUMS.
Sebr gute und wohlmeinende Freunde sind es, die mir
sagen^ die Philologie und in specie die Bonnische Philologie
miisse umkehren. Es ist ja rUhrend, wie sie das thun. Aber
theils ist thatsachlich nichts umzukehren, theils ware es
gegen das Gewissen (abgesehen davon dass, wenn beide
Griinde nicht^ man Qberhaupt mit funfzig Jahren nicht mehr
umkehrtj^ und^dass eine befestigte Einseitigkeit^ wenn sie
nur iiberhaupt in ihrer Tendenz auch berechtigt ist, iiber-
haupt mehr werth ist als unsichere schwankende Vielsei-
tigkeit).
Die Nationalwissenschaftler wollen Regeneration der Phi-
lologie durch ihre Studien^ und so alle.
Man verlangt; Philologie solle wieder sich yermahlen,
Hand in Hand zusammengehen mit den Wissenschaften des
LebenS; mit Theologie^ mit Jurisprudenz. So weit das be-
rechtigt; ei wohl, so sei es: aber indem die Theologen ond
Juristen wieder Philologen werden, darohne sie nichts rechtes
sind, nicht indem wir Theologen und Juristen^ da wir mitt-
lerweile etwas geworden sind ohne Theologen und Juristen
und auf eignen Ffissen stehen gelernt haben. Wir haben
genug im eignen Hause au&uraumen.
i
IIL
^ntftehten Qber philologische Seminarlen.
(MIj Abr. Gyldrn, 'I^ntfeitsnr dn ffrwhiaehea Littprstnr
an ifer Alexsnder- OniTersit&t in Fiimlsntl', hatt«, um den
'^tind Ai^ phiIol«giar.hi>ii Studien in seincm Vatvrluidn zu
t)'b<-ti, im FrOl^jahr 1863 liei tlem akademinchen CoBAJitorium
«OD Helsingfors einon AntmK aiif EinrichtuDg cines |ihilo-
lugiscben Seminara eingereicht und, um Beinon eignrn Vor-
!(«!iuAgen gr&sttem Naclidnfk kti v«rleilipn, iiich an KitscU
ait ifT Bitte am eiti 'iutHcbt"» tlWr div 6«deuluiig <lef-
uiign l^eminaneu gewandt Dikdurch wiircle der anti^n fol*
gtnde Urif^f v»r«nla.Hait, dcn der Adreitaat, ProfMMor iiylden
Imlich »«lbst ■chon in di^ni ' Helniiigfon Dagblwl* *on
l^tm Mai ]A']^ N. Ut!» l.at alMlnitk.n la«M>ii, <\ir^»>-n Wird-tr-
iMmk aber man aucli bei una gem lesen wird, da das
^Wben gegenUber auch bei tina local immer wieder auf-
tsQctieiirleii ablenkenden Ansicbten mit Energie iind Wlirme
aie einzig richtigp Methode scbildert, die bei den Uebiingen
iJfr philologischen Seminarien zu befolgen iat und der Ritsch!'H
"S"' Lehrthatigkeit die zahlreichsten und werthvoilMt^n
Ffltlile verdankt. C. W.J
HocbgeehrteMter Herr Professor!
lix gereicht mir zu lebhafter (jcnugthuung, dem ehrenden
Ttrauen, welchea Sie mir mit Ihrer Anfrage Ober pbilo-
l"Kis(W Seminarien erweisen, nach d«m Mass meiner KrUfte
"" Nacbsteheuden zu entsprecheu.
Mir ist der Stand der classischeu Studieo, wie er zur
^% ausaer Deutschland, in Belgien, Frankreich, Italien und
'''^Uatid let, nicht unbekannt; wcnigstens habe icli diesem
^"'gi DBtande , so weit ich uiir theils peraiinlich, tbeila aus
'"Him Kenntniss davou vprscbatfen konnte, stetjt cin wurmea
I
i
34 PHILOLOGISCHE SEMINARIEN.
Interesse zugewendet. Es fehlt mir daher nicht an Ver-
gleichungspunkten; mit HQlfe deren ich mir eine begriindete und
feste Ueberzeugung habe aneignen konnen. Ich schicke dies
voraus, um dem Verdachte vorzubeugen, als beruhe mein Urtheil
auf allzu einseitiger Kenntniss bloss der deutschen Zustande
und auf engherzig patriotischer Ueberschatzung derselben.
Wenn nun aber einmal zugegeben wird (und auch in
Ihrem Yaterlande scheint man ja dieser Meinuug zu sein)^
dass die Bliithe der classischen Studien in Deutschland nicht
niedriger, sondem - aufrichtig zu sprechen - dass sie hoher
steht als in den genannten benachbarten Culturlandeni; so
darf ich es auch mit einiger Zuversichtlichkeit aussprechen,
dass die eigentliche treibende Kraft; der wesentliche Be-
fruchtungsquell jener Bliithe nirgends anders zu suchen ist
als gerade in den philologischen Seminarien imserer Universi-
taten. Yor 130 Jahren zuerst in Gottingen ins Leben ge-
rufeU; hat sich diese Institution allmahlich so siegreich Bahn
gebrochen und so segeusreich bewahrt; dass sie von dem
Begriff eines vollstandigen Universitatsorganismus bei uns
gar nicht mehr zu trennen isi Wahrend die Qbrigen aka-
demischen Schwesteranstalten sich schon seit langer Zeit
gleichartiger Stiftungen erfreuten, war es auch in dem so
sehr im Riickstande gebliebenen Oesterreich^ als dieses endlich
seit 1848 ebenfalls in die Bahnen deutscher Geistescultur ein-
lenkte^ einer der ersten Gesichtspunkte, dem man bei der
dortigen Organisation oder Reorganisation von Universitaten
und Gymnasien Rechnung trug, dass man dberall philologische
Seminare einrichtete: in Wien, Prag, Innsbruck, Lemberg etc.
Und wenn der Erfolg irgendwo mit Handen zu greifen ist, so ist
er es hier. Denu wenn man anfangs, um classische Studien in
Oesterreich liberhaupt nur begriinden zu konnen, schlechter-
dings gezwungen war, sich die nothigen Lehrkrafte in grosser
Anzahl aus dem librigen Deutschland zu verschreiben, so
habeii namentlich die philologischen Seminare von Wien und
* Prag, weil sie mit bcsonders tiichtigen Leitern besetzt -waxeDj
80 vortrefflich ein- und durchgreifend gewirkt, dass nun schon
seit einer kleinen Reihe von Jahren das Bediirfniss, fremde
Krafte ins Land zu bcrufen, ganzlich aufgehort hat, und dass
>
t>aii;,OLOOUicuB 8BMikabisk. 35
tit «cii dnrdiaus uu fltabeiuisdirD Kriift«o recrattfviMier
g^^aiBt Sc h uJ Ighrgrataud ([ebildat wordcii i»t, der uch dam
i» abrigen UeatKfabuuI kU «beubQrtig xur S4?it« stwlliru (Url
& iJas ]f*rk d»r natittndeu tiilduDK ijeht j« eben du claaaieha
Stmtium, wie b«gr«iflich. aor durch eiucu Ober daa gamc
Und v«ri>reiiet«n grflndliclten Uiruuui»ia)uat«rricht Qbvr, dor
emm annrlierlianni tirusd lefty waa aaeb fHr Bin licMDdtTCr
Lebea»b«Tiif oder K|>«ei«ll«i Pncbitadium apiter aiif di«Mii
Omod ifvhaat wird. Woh«r abar »011 d«r grdadlichi' tiym-
naatabtBbnricbt koounea als voa gotj-n (iyniaastaUebrvni?
Wober aber wiedemiu ioUcn dime komnieji, wntn uichl aui
aav nchtigefl VorbiIdungB»chulc auf der UuircraiUty Daau
aber djc VorlpfluDfi^u Bihleditfain oichl au», weil sic
ttn lliooretiacbe KenotniaM.' und matfrielle Uebenicht geben,
aber daa wu ebcu fUr dm tijraiuaaiallehrer al* weMUt'
ErguiaunK hiazatreten muss: d. i metbodiHchu KertJg-
die nur durcb eigue Uebung der Krtifle enrorben wird.
'ohl verMtaudcn: oicbt vod ikr iiraktiMhirn F<-rtig)ceit de«
litoiie aetbet Bprecbe icb; deun diesra wird nach metner
^cbnxeuguog nur jni Ainte Belbal gelt-rDt iiod gehiTt gar
lutlit auf (iie Umversitiit, wic deun nucii rrfuliriingKiiiiiiiiiig
^1« pad&gogiachen Anweiauugen iiuil Anteitungeu, ilie Hcbon
^ii die [JniveriiitJtt verlugt wcrden, Uer/.licli wenig Frucbt
'ngm oti6 nur die wirklicfa ni^thi^i.-n •Studien stiirtrn und
'«intrichtigeii. Sondem ich habe nur ini Auge die Erwer-
^^ «iasenschaftlicher Fertigkeit uiul die AnHtiMlung
*iueuchaftlicber Uebuogeu, durch dic dcr kiiuftigi' <iyta-
"•tisllehrer aicfa befiihige, auf bewuadtem metfaoili^icfaen WcTff,
"wli atrengen Gesetzen und (inmdsUtzcn iMuer sowohl Mprach-
lichen ah sachlichen Erkliimng, da» richtigo VmtiiudninH der
'^lWsischcn Schrift«tellcr zu bewirkeu, und zugleich xur «yste*
™*li8ehen ErkenntnisH der (iramiuatik bcider alteu Sprachen
^ IQhr^ n, imd /war so daiH dic dazu erfurdcrl ichen geistigen
^{Kntioneu in Fleiscli und Blut ilbergehen luid mit Leicbtig-
^' uad Ueliiafigkeit gchandhabt werden. En leuchtvt ein,
^ dien das bloBac Anliiireu voii Vortrugeu nirht li-iitten
Wi, sondern diiNU Kelbatthittigki-il ditfllr (lintn-tfiu uuikh, wie
'1* eWn ein Seininar fonlert iiiid (Ibl. Uiihor am-h ilii' iu
I
I
36 PHILOLOGISCUK SEMINARIEN.
unsem Seminarien iibliche Zweitheilung in 1) Interpretation
iibungen, und 2) Disputationen tiber selbstyerfasste kur:
Abhandlungen philologischen Inhalts, dem Zwecke Gbera
aufs beste entsprochen haben^ so dass darin kein Semina
director^ wenn er auch die Freiheit dazu noch so sehr hatt
jemals etwas geandert hat. Ebenfalls einleuchtend ist <
aber, dass alle Erfolge von der Tiichtigkeit und Geschicklicl
keit^ der anregenden Eraft und derhingebenden Liebe dessc
abhangen^ unter dessen Leitung die Uebungen stehen.
Meinerseits will ich mit einem doppelten Bekenntnii
nicht zuriickhalten: 1) dass ich das Beste, was in philoI<
gischer Beziehung liberhaupt an mir ist, den Seminariibunge
meiner Lehrer Gottfried Hermann in Leipzig und Karl Reisi
in Halle zu verdanken mir bewusst bin; 2) dass das Besi
was ich etwa selbst geleistet haben mag als Uniyersitati
Professor, sicher das Nachhaltigste und Greifbarste^ ebenfall
auf die Wirksamkeit der Seminare zuriickgeht, denen ic
wahrend 30 Jahre vorzustehen so glflcklich war. Und ahi
liche Bekenntnisse wiirden in Deutschland hunderte und ah
hunderte alter und junger Philologen machen, wenn sie di
nach gefragt wiirden. Selbstverstandlich unterschatze ich dalx
gar nicht den Werth guter Vorlesungen; aber einen gelehrte
Schulstand von der rechten Tiichtigkeit schaflPt man dam
allein nicht.
Nur eine Voraussetzung gilt freilich unbedingt fiir ein
wahrhaft wirksame Seminarbildung : die jungen Leute miisse
sattelfest in der Grammatik beider alten Sprachen von de
Schule zur Universitat kommen. Und da ist es denn freiUc
hochlich zu bcklagen^ dass, wie ich zu meinem Erstaune
aus Ihren Mittheilungen entnehme, ein Theil jener unerlass
lichen Vorkenntnisse bei Ihnen gar nicht erworben, das
die griechische Syntax auf Ihren Schulen gar nicht systems
tisch betrieben imd eingeiibt wird. Hier miisste mein€
Erachtens vor allem Hiilfe geschafft werden. Das Seminfi
selbst kann nicht der Ort sein, wo diese Vorstudien ers
gemacht, die Grammatik erst gelehrt und gelemt wiirde i
ihrem Zusammenhange ; es wiirde dadurch zu etwas gan
anderem als was es sein hoU^ nanilich zu einer blossen Fort
l1ULOtO»I«<-UK NKMiNAItlKX. 57
ea OymwiuualmilPjTicbu n^llwt, wulirviid dwM *rin9
l{«Ktiinratuig TMloidir ivt, zur K-Wwttgi-ii iin<l fnirhthuvn
AnweDdnag d«8'aar dffr Bchulp iutgt>«i(^ctt^ Htoffmi zu nilmH,
diircb die miui oidil nur lemu, anfHleni Eu^ilflidi lchron
l*rtie, und zwBr nii-ht itiiMcrlicli, ■oiHlom *(>n inu«n lienaa
1«nie. Danuif ebm b«rulit ja 'htr uu^liiitzhiirv Wrrth «iuar
■UMifHaftlii.li an TrwUtiun unil Cimtiiiuitat, vL>ruH>g« ditraB
<ieh etm gMcfaloMene, sich Nflhot iiiiin<-r wirdt-r aua ridi
wlbst rsgeneriraide Kette bi]di't rm Irfmotult^n, die n
Lehrenden werden, deren Lehrling« aliennaU achon dj« KrJtue
v> kdnftigen Lrhrrrn in Ridi trsKi-n ii. n. w. in tnfliiitani. —
Bcilhneu wUrdeunter eo bewandt«n L'mstanden wohlderemte
f^ritt aeia milKsen, dasa cin fnhiger Mann daajenige, wan div
bi»1im|^ Schule gar nidit mitgibt, d. i. nach Ihrer Angabe
gricchtKlte j^ynt&x, Kum (je^nstand akadeniischer Vorleitingen
machlf, tfdcbe ohli^oriM-h wnren filr 'liejvuigiru, di« iiMitvr
b Hm philologisdii; Seniiiiiir eiutreten wolltcn; und' iwlir
nedoniang gewiss wUrdcn schon «oldie Vortriige lugleich
nU {nMiaeheii Uehungeu vprbuuden. Ich aprecfae nnr voa
pWhigchpT Syntax, wdl in Ihrem Kchrpiben mir von ihr
sUnidlich -iio Ue<ie iht. Ihr.T Ilciirtliciliing fiUlt om nii-
^nm, ob ein umfassendercr UntGrriclit iii griechiHchcr und
lalfinjsclier — nicht.nur Syntax, aondeni (intmmatlk (Ibcr-
hsHpi geeignet oder iibcrfliisnig sciii miklite. Wciin dann
<Ii<; M Torbereitct«n ctwa cincii zwcijiihrigeii CursiiH in cincm
a") geieitetcn Seminar durchgcmacht hutten, so wilrde letz-
tms wohl Rchon nach 3—4 .lahrcn seines Beateliciis ilie
. 'fsien Lehrer liefem, wclchc die erntcn Schritte Uiiit«ii, uui
! "«hlbefestigte KenntnisBc und gute Methodc un dic &i'hiilcn
I ^" ferpflaozen. Wieder 5—6 Jahre H[irkter kijnut« dami t^choD
^'1 Lehrerstamm von junger Bildung bo weit vurhauden Hciii,
''*^« jede Schale wenigstetis eine solche wirkendc Krnft
''^SRc, namentlich wenn untcrdeHS Itedadit genomnien wilrdc,
w am wenigsten brauchbarcn altcn Lchrer gelcgcntlich niit
''«i.Hion zu removiren. In 15 Jaliren wiirdcii Sic Hchoii mi>
^iemlich eine neue Generation von Lehrerii in Tliiitigkcit
*eb»n. Denn freilicht gut Diug will Weilc haben, und mit
l^aDijif lassen sich ja geistige Itcfurmen nicht vollzichcn.
I
38 PHILOLOGISCIIE SEMINAKIEN.
Verzeihen Sie, wenn mich etwa das Interesse fUr di
Sache etwas fiber die Grenzen hinausgefUhrt hat, die mi
durch Ihre Anfrage gesteckt waren. Vielleicht finden Si
doch in meinen Aeusserungen eines und das andere gat<
Korn^ das auch ftir Ihren Boden passt. Ich wiirde mich seh
A*euen, gelegentlich wieder von Ihnen zu horen^ welchei
Erfolg Ihre so schonen^ der warmsten Theibiahme werthen
Intentionen und Bemiihungen gehabt haben. Mit der aiu-
gezeichnetsten Hochachtung habe ich die Ehre zu sein ete.
Bonn, 18. April 1863. F. Ritschl.
[An dieses Gutachten reihen sich naturgemass einige
cinem andern, amtlichen Schreiben (aus dem December 1876)
entuommene Aeusserungen Ritschrs, welche sich auf die
vieler Orten (ibliche Tradition beziehen, dass ein Studirenda
der Philologie in das philologische Seminar nicht vor seinem
fiinften oder sechsten Semester einzutreten habe.
An einer Stelle verwirffc Ritschl auf das bestimmtesfa
diese Tradition als im vollsten Widerspruch zu der Ueber
zeugung stehend, die er durch seine langjahrige Erfahnmg
als Seminardirector sich gebildet habe. Daran schliesst sid
unteustehende Auslassung. C. W.]
Ich hatte immer gefunden dass^ wenn auch selbstversi^d
lich ceteris paribus oder prope paribus die hShere Ancienniift
der Studienjahre eine gewisse Rucksichtnahme billig erscheine
lasse, doch diese Riicksicht entschieden unterzuordnen sei unt€
die principielle Bevorzugung der fahigern, hervorstechendej
Erfolge in Aussicht stellenden, wenn auch jiingeren Erafk
lch hatte gefunden, dass eine erst im letzten oder den beidc
letzten Studiensemestern eintretende Theilnahme an Semina
iibungen doch mehr oder weniger nur gleichsam den aussei
Menschen beriihre und ihm eine zwar immerhin nQtzlicl
Direction fiir kiinftige Studien gewahren konne, aber niema'
den ganzen Menschen von innen heraus wissenschaftlicb a
packen und methodisch durchzubilden vermoge, dass da2
vielmehr eine continuirliche Schulung von mehreren, wo mSj
lich nicht unter 4, Semestern erforderlich sei, um durchgreJ
fend uud nachhaltig zu wirken. Ich hatte endlich gefundeu
raiUlUiOISCHE HBHUtARIKlt. 'JfJ
iaa* (lic uigeiueuea frOliceitii^ Aufufthmo wirklii-hrr Talmta
•mBii nogemnD gOiutigen EinRiuA anf lUe g&nzp gi>iRtige Abno-
^bSre einee Seniiiian uuQbt, indem die oJs^Iann ochon Utertn
tuid Torgesdiritteucren Mitglieder d<!ii jQngeroji aln Vorbildor
■Uenco, ia dioscn dm Ghi^cis di-r NncLrifL-niug <ri^<m, und
ihirvb ilir wi^iienHchBfUiches vVnseheu die guizi^ Austolt uuf
einer gewiseen Huhe erhullen: taut^r Vurtbeile, dit: durch iilUu-
ruebenWeeh»cldeiiI'er8un<;niittuii3e»und cin vurhultniintinruung
nnr kanm Terveilen ia der AniitaJt rerlvreu geben.
[An eiiier aadera Stelle spricbt Uitschl vuu dem Vor-
tlieil, deo •* gewihre, wcnn man untcr dcn Imibegiorigan
StndiraHlen, deren nberwiegvndc Mcbrzalil ja flberall ani
Hittelmwinigkeiteit beHtebe, ein wirklichcft Tsleitt crlfenne,
diea soglcich difn onK-iitlicIit^n, d. Ii. HicU diirch Arbciti-n luul
Leintimgen selbsttbiitig betheiligcndcn Mitgliodem einzureiheii,
'obue duuacb eu frageit, ob daa betrcCfcude ludiTiduum cni
im zweiten (Hler in wi-Ii:beoi linm^tigcii SemeHter Btehv'. I)ur(
bciiwt w weiter:]
Man gewinnt dadurch den Vurtbeil, eiue noch ganz bild-
nme Nstur glcichHiuii wie ci» wciche>i WachH fornien nnd
iu itrtiKer Folge und ciulioitlichi.-ui Kurt.v(.liritl mphriTer Se-
inwtCT hindurch auccesaivo bia zu eiiieni gewisnon (Jrade fprtig
(Wslalleo zu kotineii : wahreiid hii eiuiMU Sliidirondeii, di-r mhoii
wReihe vou Scmei»tcrn gaiu auf fij;nr lliind, ohno ma«»«
grbende Anleitui^ und von auHscii komiuemle Zucltt Mjiiiciii,
*^ anch an aicb noch so fleisfligeu und atrebsameii 8tudivn
«ligelegen, dabei aber gar leiclit maucben, Kjiiitor Hcliwcr wieder
gtilmuiuchenden tVhlwty (iiiigeHchlagcn hat und iii nfiner
(•ewaludieit |um im ililde v.n blcibcnj eiiiigeruiaeseii i-r^tarrt
ist _ wrihrcnd aii cinem solchi-it, aago ith, in der Ilcgol iiieht
^«1 mebr umzugeatalteD tat. Insbesonilere hat aich dicH auch
''^vufart in Beziehiuig nuf daa Iiutciuschreibeu, woriu leider
lifiitmtage dic von den ychuU-ii abgeheiiden jungen Leut*»
(I^osseiitheils gar wenig fcHt und jrellht Hiiid, woriu hic al>er
"Ui^li ohnc eine so zu sageii \Voclic ffir \Vochi> forlgesetzti',
wintinuirhche 8chulung von mehrercn Somc.item ku einor bf
uiedigenden Correctheit uud stilietischeu Fertigkeit schlcchter-
''ingB nicht gebracht werden kimnoQ.
I
IV.
Zur Geschichte der classischen Philologie.
(Werler. Passow. Reisig.)
I. Veit Werler als Leipziger Docent und die
Leipziger Plautusstudien im Anfang des
sechzebnten Jahrhunderts.
[Der Humanist Veit Werler hatte das Interesse Ritschrs
zunachst dadurch erweckt^ dass er eine Zeit lang im Besits
des ^Vetus Codex' des Plautus war. Bei genauerem Ein-
gehen auf die Personlichkeit dieses Mannes stellte sich aber
alsbald heraus, dass in der in Betracht kommenden Litterator
nur einige allgemeine Phrasen iiber ihn, nicht das geringste
Positive und Concrete zu iinden war. Das reizte Ritschl zu
^indringenden eignen Forschungen. Den Lebenslauf Werler^s
verfolgend fand er, dass seine Wirksamkeit viel weitgreifender
und fruchtbarer war, als bekannt, und dazu in ganz eigen-
thttmlicher Weise verknUpft mit einer sehr speciellen Rich-
tung der damaligen humanistischen Bestrebungen Leipzigs,
sofem sich dieselben namlich ganz hervorstechend an dem
Studium des Plautus entwickelten und Jahrzehnte festhielten.
Die Resultate der Untersuchungen liber die bunten Schick-
sale des Mannes wurden seiner Zeit im Rheinischen Museum
tTir Philologie Bd. XXVII (1872) S. 33 flf. und Bd. XXVni
(1873) S. 151 ff. mitgetheilt und offenbar bald darauf*) das
*) [Es war ein Irrthum meinerseits, wemi ich, durch die (ganz
gegen Gewohnheit) zittrige Handschrift get&ascht, annahm (s. Opasc. III
p. XVIII), dass diese Redaction in das Jahr 1876 hl\e: denn in einem
wesentlichen Punkte sind noch im Laafc des Jahres 1873 neae Be-
\
vm W&SLEIl AL» DOCKNT V. I), r.Kll'Z. ft.AHTUHtrrUtllEN. 41
Vanuscnpt diesea Avtnaixies fllr <!•-'□ Wivdenbdnirk iin (Jntlrn
S&nil der Opuitcula hergericht«t, wo deiiD &uch jetzt du
(Jinze in der erweit«rt«n Gcstalt \>. 78 — 111) aum Al>dnick
gelangt iat.
Dagegen hat vt^t-r in don urMpranglicbcn AuCultzen
Boch in den spat«ren ZusiitzeQ dic Uoteutru- und Editoren-
tiltigkeit Werlera in LeipEig mebr ale oine xanz flacliti^
BerQck»ichUguag gefunden. Uebfr ilitne sdiftffte dio wfln-
KheoBwerthe Aufklarung, brachte nie ab«r liuch iu viuem
Iberraachenden Maasse eiiie gauK neue und kddiBt tuah-
Mlige Reihe ron NuchforBchnnf^cn, die Kitscbl mit dein ftner-
j^hen Eifer betrieb, mit dem er bia in die letxt«n LebfliH-
jshre hioein »lleK verfolgt*-, waH eitimitl Hein IntercMte erwflckt
hatte. Es wurdcQ namlii-h fOr dicse KrmiU«lnng«n, die Ntch
auf Leipziger riautus-Aujigaben aus dem Aofang des Ittlen
Jahrhitnderts beKi^gon, ilber itechKig Hibliotbeken iu Cniitri-
budoQ gesetzt, iu Oeutnchland wuhl ulln, no irgcml ittwas
ni erwarten war, deagleichen Biimmtliche der Hchweis und
Hollandg, atiHserdem die Bibliotlidcen vnn Cambridge uuil
Uilon, Kom, Turin uikI non-n/. »owic -Iii- v-jn St. iVtTx-
Wg. Daa Ergebniss der Nachforschungen war bei einer
gt083«n Zahl dieser 8ammlungen ein reiii negiitives, wie
ilfM die ganze Schweiz von den gesuchteii Plautuadnicken
QiT «in Esemplar (in Aarau) hat, ganz llolland nur in
^tretht eiuige, iu Deutschland unt^r andorpn eigeiithfimlicber
"siie die zwei Leipziger Bibliothekon kein eiuitiges Stllck
besitien, so bedeutende Bibtiotbekeu, wie dic Berliner uud
(lottiDger, nur je cins. Bei weituni die grosste Zahl bol
Miiuchen (19 StUckj, dcmnachst Zwickau i'.l), Erlaugcii {8l,
^Volfenbattel, Wien und Utrecbt (je 7).
"iltale gewoniieD, clie bei jencr lleilaction noch iinliekannt wnron,
'^rend «chon in <len lterichlitnin|{en ani Sohliii» de^ zweitcn MerUiii
•""I Bd. XXTllI dea Rfaein. Muaeumn p. HM Uitachl die BemerliunK
bianil^: 'Ueber die in Ud. XXV11) p. ItST io negativem Sinne ar-
■*liBle Schriftat«llerei Werlera, insbenandere auch leine « EpigrBm-
■■>^> hsben weitere Nftchforachnngen ein aogar liemlicb reicbbal-
tigei Material ergebun, welchCH an einem andem Uite mitgetheilt und
IfspiMben werden wird.' C. W.J
I
42 VKIT WERLER ALS DOCENT
Die Hauptergebnisse dieser bibliographischeii Unter-
sucbungeu wurden you Bitschl bereits in einem Yortrag^ dei^
er zur Feier des 227sten Geburtstages Leibnizens in der ^
Sachs. Gesellschaft der Wiss. (am 12ten Juli 1873) tiber Werler
hielt^ mitgetheilt und bildeten den Haupttheil desselben, wah-
rend die sonstigen^ namentlich die spatern Schicksale Werler'»
hier nur in allgemeinem Rahmen vorgefOhrt wurden.
Leider erfolgte damals nicht sofort die Publication des Vo^
trags, da noch einige specielle Nachforschungen zu erledigen
waren: und in Folge dieser Verzogerung unterblieb die Aos-
arbeitung fiir den Druck dann ganz^ da andere Arbeiten dck
inzwischen vorgedrangt hatten. So fanden sich in Ritschl'!
Nachlass nur vor: 1) die kurzen Aufzeichnungen^ die er sich
fiir den frei gesprochenen Vortrag gemacht hatte^ 2) ein sehi
knappes Referat tiber den Inhalt dieses Yortrags, welches di-
mals im Leipziger Tageblatt erschien^ 3) ein etwas umfang-
licheres Expose iiber vermeintliche Plautusdrucke Thannei^a,
4) eine reiche Fdlle bibliographischer Notizen und AbschrifteD.
£s war die Absicht Ritschrs, die letzteren in vollem Um£ai^
zu verwerthen; denn es lagen ihm mit einer bis zwei Ans»
iiahmen ulle die Leipziger Plautusdrucke gleicbzeitig in na-
tura vor, so dass er sich nirgends auf fremde Augen zu Ter-
lassen brauchte. Er liess die sammtlichen Titelblatter genaa
copieren, machte die eingchendsten und scrupulosesten typo-
graphischen und bibliographischen Erhebungen und wollte so
das Ganze zu einem durch VoIIstandigkeit und Exactheit
moglichst correcten ^Specimen typographo - bibliographicum'^
ausarbeiten, in dem der allgemeiue Feliler unserer Bibliogra^
phieu, zumeist a^s abgeleiteten Hiilfsmitteln und nicht aus
Autopsie zu schopfen, ganzlich vermieden war.
Die Veroflfentlichung einer solchen Arbeit (zu der Ubrigen »
altes bereit ist) scheint mir jedoch nicht dieses Orts: woli.1
aber wird es hier am Platze sein, die allgemein interessm-
renden Punkte der ganzcn Untersuchung moglichst mit dev
Worten RitschFs zusammenzufassen, insofern als hier einer-
seits ein werthvoller Beitrag zur Charakteristik der huma-
nistischen Thatigkeit, andrerseits zur Geschichte der Plauti-
nischen Studien und ibrer Darstellung in dem ersten Aufsatf
m OpQsc. B(L [I tiae |)U8iti*<- Kiyiuizutig gp^-bvu virA.
B«igefilgt bftbe irh anBserdem — Kitscbrs lDl«ntiotiwi ent-
jprech^d — drei Anhungc, ilen^ti cnitvr 2w<;i Briefc itinl
fflw prosaiKhe Vorrede Werler'3 entlialt, withrend der zweitv
lat 8«mniIuDg !<«i»rr Trillig unbekannt ^eliliebeiiHU tiedit-hlo
bittei: im dritt«o Nind oin [laoj- 1'robcn Ton der Art, wie
Werier aeine Interpretaloria bielt, mitgetbeilt. C. W.|
Meine Absicbt iieht dahin, in eiu StOck Leipxtgcr (*u-
lehrlen- uud Univeri>itilt«geschichte «lu deui Anfangdiv Kiten
Mrliuiid^rts etnznl^hren. Uer Held meiner '>e»chicht4' ttit
Vpit Wfirler, i-r»t I,eipziger Student, dann BaccalanrMui, deni-
n^hxt M&gi-iter. In Hriefen, in Vortvden und in nutn<ihen
rnmmariscben Borichten Dher IjGipziger UnivenilatoTerhiU'
nisiie iind bamoniiititifht- Krei^e j<^DerZ<'it kommt dieser Veit
Werler uus Sultzfdd in franken vor, aber imaicr Dur ■!•
ehrmwcrtbes imd geehrteB Mit^lied jener UeDOMrascbHA.
Wcidurch er mch aber Terdient geroBcht und je»e Achtung
nw<n-l)en hKbe, davon «chweigt die (ie»chicht«. Und ntdit
^mmal eiii Artikel in iriiend cinem 'Jfl^-hrtpnleiiknn i*t ihm
gwidmet, wiihrend bier doch viel imbedeutendere Gelebrte
dtrZeit eiiigehende Berilcksichti^rinig geftinden habeu; eben-
Mwenig fiudet sich in den bibIiograplii>4ch<'n Werken aiich niir
nn Veneicbniss seiner Scbriften, geschweige dasn seine Bnerc
undGedichte je gesaminelt witreii, wie es bei »0 vielen Huma-
niateD, zum Tbeil wiederbolt gcscheben.
Die imFoIgenden mitziitlieilendoii That«iichi?ii siiid durch-
"%' aiis weitliulig zerstreutcn, so gut wio iiie beuutzten,
"i^ils haudschriftlicbeD theils gednickteu (Jiietlcn g<^schiJi>ft
und aus fast voUiger Dunkelfaeit ans Licht gezogeii.
Im W^interseWster loOfl/Ol auf der Leipziger Universitut
inwribirt und eifriger Zufaorer von Hcrmaon von dem Busclie
fs-Opnac. Bd. III p. 104|, schon IfJOl zum Baccalaiireus pro-
"lorirt, wurde Werler I.^O? hier Magister legens (s. obd.
p.8I] und war als solcfaer bis 1510 thatig [s. ebd. p. lf»7].
Er lebte in dieser Zeit im liesten Einvemebnien rait den da-
malsbier verweilendeu Humanisten; so mit Riefaard Crocus,
»ie dieser selbet iu einer gedruckten Aorcdc au die Docenten
I
I
44 VEIT WERLEK ALS DOCENT
der Universitat bezeogt*), und mit loannes Rhagius Aesti-
campianus^ der ihm zu seiner Ausgabe von Cicero de oratore
(1515) die Vorrede schrieb; auch den jugendlichen Ulridi
von Hutten; der bereits damals die hochsten Erwartongen
erweckte, lemte er hier (1507/08) kennen.**) Am befreun-
detsten aber wurde er (1513) mit Eoban Hesse, mit dem
er bei grosser Aehnlichkeit der beiderseitigen Naturen in
ein sebr inniges Verhaltniss trat, das auch von beiden Seites
einen lebhaften poetischen Ausdruck fand.***)
Zwar ist Werler nie Leipziger Professor geworden, als
welcher er ab und zu von neueren Gelehrten pradicirt wirdf)
(so gescbwind ging das damals nicht; das langsame aber
sichere AufrQcken der Magister in die Lehrst^le der Professo-
ren gab ja eben Anlass zu dem bekannten Spruch : ^ Lipsia vult
exspectari'), Wohl aber hielt er fleissig Yorlesungen^ die
unter andem Camerarius (1513 — 18 in Leipzig) horte, uud hatte
wohl auch^ um sein Leben zu fristen, -Pensionare im Hanse^
wie dies von andem bekannt ist und ftir Werler aus der Dedi-
catiousepistel an einen Miscipulus domesticus' geschlossen
werden muss, die er seiner Ausgabe einiger Lucianischer
Dialoge vorausgeschickt hat.tt)
*) Niimlich auf dcr Rackseite dcs Titclblattcs der Schrift: 'R.
Croci Britanni academie Lipsensis encomiuni congratulatorium ', wo
C8 untor der Anrede: 'Sapientissimis et christianiBsimis viris rectoribitf,
doctoribus et magistris Lipsensibus M. R. Crocus s. p. d.' u. a. fol*
gendermassen heisst: 'qui mecum familiarius vivunt quam ut nostram
aliquid ipsos lateat, Vitus Verlerus, Gregorius Aubanus et Gcorgia>
HeltiuB, viri (meo iudicio) in latina lingua non vulgariter eruditi.'
**) S. Opusc. UI p. 93 und in Bezug auf die Zeit Litt. Central-
blatt 1857 p. 756.
♦**) S. das Gedicht Werler'8 im Anhang II IjT. 18, wo auch da»
entflprechende von Eoban Hesse abgedruckt ist; vgl. auch OpoBC. IH
p. 105.
t) S. Parcus in der Vorrede su eeiner zweiten Plautusausgabe:
'Vito Wcrlero, harum littcrarum in Acadcmia Lipsiensi profeseon
und Lessing sammtl. Schriften III p. 28 dcr Ausg. v. Maltsahn: '151«
hat in Leipzig Veit Werler einige Comddien des Plautus einzeln drackefi
lassen... £r war Professor daselbst.'
tt) Sieh diesen Brief in Anhang I unter N. I; aus ihm erhellt,
dasB ein noch sehr jugendlicher Studcnt, Alexander DragstadiuB «tf
DND DIS LKIl'XKii:U l-LjltTtllSTfUIKN.
VrrofTrntlicht hat Werlpr — j«oweU wir niiflikouiotrii
kinaeji — in dm ernten JalircD svinrr L)oc<!atflnth£ti|;kutl
nicliU; (iagrgen rnt&It^ or »on 1511 bis Inlf) pino Susserat
fnjGbtbore litterarinche ThSti^keiL
I>rei Ktirmrn .«inH n jk, in (Umrn oich ilamul» dio buinar
nijtwlicn BestrehunRem b*wegten : AuibildimK BtiliBtiacher
<i<'«andtheit in lateinischer Pro>a, lateiuist^he VerHiBeatioii
und Ktiifnhrun({ in tlir cla«iiiiirhu Antfjrenwelt.
I)(w» \Vt>rlcr gleich den andern Kumaniston LeipzigM
^u vorrect«8 uod cleganteB Lstein Achrieb, kSnnen aach wir
Boch au9 der »ch(in erwahnt«n Vorrede, «lie i-r in dii!«i!r
'Uit ilcr Lucian-Auigabc roraUBschtcktv, Mowir aus zwei spU-
ixna Briefro an Wilibald Hrekheimer j.-i. Ojmac. III p. It2|
ukniQen.*) Auch Hein lutriniM'hrr Venthaii iMt im {{anMa
gewiindt uud leicht, obschon ab nad zu ein metrisches uder
prosodiaehea Veraehen unterlauft Eb haben itich nicht we-
nigcrali^ neunzehn Inngert.- Ocilichte vun ihm «^rhalten. welchs
wmeirt daa Titelblatt von ihui besoi^er ChuBikerausgabeD
Kluuacken; er hatte uumlioli, wii! andere HumauiMt^^it iler
'*t, ilie voriiehmi- rjpwohuhrit . «ciiu' Aii.t^ubi-ii iliircii i-in
t«tisehea Vorwort einzufilhren."*)
'^as iiber endlicb die von ihm beaorgten Teztauagaben
«^a, so schlugt es geradezu ina Auge, dass e8 daw He-
™niss der Vorleaungen war, welches sie biTVorriof, Sie
sinii uaultch sammtlich in Folio gedruckt, zeigen grosae
BpilieD, breite Rander und fcstea Papier; kurz, aind ganz
?f«gtiet zn dem, wozu sie bestimtnt waren iind auch nsch-
«eisbar wirklich benutzt wurden, zum Nachschreiben in dcn
foll^en.
In dieser Weise hat Werler 1512 und 1513 die Eptstehi
"ss Horatius, 1513 fHnf lateiuische Dialoge Lucious (Pali-
'"''ua, Hcipio, Virtus, Scapha, Hercules), 1514 Valeriu^
'"^iimus und 1515 Ciceros Schrift 'de oratore' heratia-
KuletieB^ JQ WerleT'! 'contubi-niinin' ftls 'dJBcipiilus domciiticna' lebte
"'"' miler Kiner anMchiiesslicbeii Lpitiing deni Stiidium diii l.ntein
""I Uriechiich oblag.
*) DicK Proben leincr UtciniBchen Vtom^ folKcn in Anhann I.
") Die Siunmlung divner Ucdicbtc folgl in Anhaiig II,
46 VEIT WEBLER ALS DOCENT
gegeben'"), d. h. zugleich er hat in diesen Jahren Uber die
betreffenden Autoren Vorlesungen gehalten, wie er es in
der (im Anhang I abgedruckten) Vorrede zu seiner Lucian-
Ausgabe Fol. 2"" ausdrUcklich als seine Absicht bezeichnet.
Fdr Horaz' Episteln lasst sich seine exegetische Vorlesung nach
ihrem Inhalt sogar noch in ziemlichem Umfang reconstruiren
Es hat sich namlich ein 1513 bei Werler nachgeschrie*
benes Heft seiner Vortrage erhalten (jetzt im Besitz der
Dresdener Bibliothek)**), welches von einem Baccalaureus
Vuolffgangus Sporbroth Aldenburgensis***) nachgeschrieben
ist und die Unterschrift tragt ^finitum in Vigilia Tiburti',
welches meines Wissens der llte August ist, an welchem
Tage also damals die Vorlesungeu geschlossen wurden.f)
Ausserdem ist es gelungen, je ein Exemplar der Ausgaben
des Horaz, Lucian und Cicero aufzufinden, welches mit nach-
geschriebenen Bemerkungeu bedeckt ist. Und wiederum stim-
men die in dem Exemplar der Horazausgabe yon 1512 bei-
geschriebenen Marginalnoten so sehr mit dem GoIIegienhefl
*) Eb siiid folgende Drucke:
1) a) Q. Horatii Flacci epistolarum libri duo, — Impressum Lyptek^ per
Melchiarem Lotterum a. 1512.
b) Q. Horalii Flacci epistolarum lihri duo. — Impreastm lAfptzk. per
Baccalaureum Martinum Herbipolemem a. 1513.
2) L. Luciani Samosatmi Dialogi etc. — Pressi mnt . . . Lipsi iu edibus
Lotterianis a. 1513, Mense Decetnbri.
3) VaJerii Maximi Civis Rotnani de factis ac dictis memorabHibus Exem-
plorum Libri novem etc. Venduntur lApsi per Melchiarem LoUe-
rum in Eegione foeni. — Impressi . . . a. 1514.
4) M. Tul. Ciceronis Pulcherrimi elegantissimique De oratore libri tres etc.
— Ctira et impensis Melchiaris Lotteri Calcographi lApscfisis a.l515
Mense Aprili.
**) S. Falkenstein^s Beschr. d. Bibl. zu Dresden p. 265.
**♦) Die Familie Sporbroth soll noch in Altenburg existiren.
t) [Eine auf das sauberstc angefertigte Copie dieses Heftes fand
sich in Ritschrs Papieren vor: es wSlre nicht uninteressant dieselbe
als Zeugniss fiir die damals iibliche Interpretatioii einmal ganz zu yer-
uffontlichen; eine Probe folgt im Anhang 111 unter N. III. Der Titel
lautct: n>igna notatu In Horatii epistolarum libros Collectanea A
Venerabili Domino Magistro Vito Vuerlero Anno salutis M. 6". 13
diligont^r lecta.' C. W.J
UNI» DIE LEIPZIGEIC PLAOH^SSTUDIEN.
47
IM 1613, ilass maii gieht, dass beide bei demselbeo Lehrer
Ipadvieben , obwobl es ofienbar nicbt Niederscbriften
dben Dictates aind, sondern wohl das eine aus der Vor-
tg Werlers von 1512, das andere auB dervou 151^stainmt,
Vor aUem aber hat sich Werler'8 Tbatigkeit ala Docent
Editor auf Plautinische ComQdien eratreckt. Das Stu-
I des Plautus stand namljcb damals iu Leipzig iu einem
k3cb«it bpdeut^iiden Flor, mit dem nur noch der gleiclizeitig iu
Stnaaburg Plautus zugcwandte Eifer schwach vergleicbbar ist.
In den Jahren 1504 bis 1521 sind in Leipzig dreissig
i einige Separatdraeke einzelner Piautinischer (zu-
liineii 15) Stucke emchienen. Diese auimirte Thutigkeit
lil iin engeiten Zusammenhang mit den VorleBuugeu iiber
StUcke des Diehters, welche zuerst Hermami vou
Bu»che, VVerler's Hauptlehrer, dann Veit Werler hielt
welcbem letztem auch Camerarius deu Plautus inter-
hSrto). Denn dadurch wurde ohne Zweifel das Be-
imuier ueuer und neuer Textauagabeu filr den Ge-
kiiich der Zuhorer hervorgerufen, tndem die Drucker fast
nm Jahr einaiider den Itaug durch die Herausgabe der-
idba odcr mich ueuer Plautusstiicke abzulaufen auehteu.
Bm» Ausgaben sind also nicht zum Haudelsesport, aomleru
ncit «igeiiUich 'iu usum scholarum (academicarum)' bestimmt.
&i wirklich aind die meiaten beute in den Bibliotheken
■rfSndbareu Exemplare mit Marginal- und Interliuearnot«ii
Uedtt, wflche in deu verschiedenen Kxemplaren so gut wio
■tisch <.z. B. in deu drei Exemplaren der Epidicus-Aus-
\m von 1513 aus Milnchen, Gotba uud WoIfenbOttel), weil
Vorlesungen uacligeschrieben, sind.
Drci phiiologiacbe Dnicker, sammtlicb scbon seit 1491 —
Kthati^ wetteiferten im Anfaug des Jahrhunderts m dieser
Btoeltiing mit einauder. .Tacob Thanncr, eiu Erfurter, wie es
dea L^pziger Cbrouiken heiast, in Drncken jedoch gelegent-
Kdi Herbi|>oleusis genamit, Martinua Landsberg (LantKberg)
•u Wflrxbur};, gewi^ihulich Marttnus Herbipolcnsia, aber
Bacculnrius Marlimis Uerb. genannt*), unil Melchiur
•) VcLflbemio Pr, i.l.r. l,e
'ryiiOKniiiLiii
., il. i. Kiii-K
48 VEIT WERLEB ALS DOCENT
(Melchior) Lotter*), der seine Officin, wie aus zweiDracken
der Aulularia von 1512 und 1513 und einem des Yalerios Toa
1514 hervorgeht, Hn rcffione foenf, also am Heumarkt hsi^
Und zwar lassen sich genauer drei Perioden scheide&:
1504—1508, 1511 — 1514 und 1517—1521, die sich auch
schon ausserlich von einander abheben, indem in der ersten
alles gothisch gedruckt ist, in der zweiten der Tezt rdmiseh,
die Personenbezeichnungen gothisch, in der dritten (wenig-
stens zumeist) alles romisch. Das hangt damit znsammeo^
dass den Betrieb in der zweiten Periode aJIein Melchiai
Lotter Qbemahm, der sich einen Namen dadurch machiey
dass er die lateinischen Classiker nicht mehr wie bisher mH
Fracturschrift, unsern deutschen Lettern, ^gothisch' drackte,
sondem fiir sie latcinische Schrift einf&hrte, unsere so-
genannte Antiqua.
Li der ersten Periode namlich (von 1504 bis 1508) sind
6 Stiicke in 7 Drucken nachweisbar, welche von dem gerade bii
1508 in Leipzig wirkenden Hermann von dem Busche b»
sorgt wurden. Seine Plautusstudien werden von ihm selbst —
von allen seinen Biographcn allerdings niemals — auch sonst
bezeugt, wie er denn die versificirten Vorreden, die er ganz
wie spater Werler auf dem Titelblatt seiner Ausgaben vorau»-
schickte und die eben das entscheidende Kriterium bildeD,
weiterhin wenigstens theilweise in seine gesammelten Ge-
dichte wieder aufnahm**) und spater (1521) eine BlQtheD-
lese Plautinischer loci communes mit Erlauterungen ver-
offentlichte.***) Von den sieben Leipziger Ausgaben aber
gefasste Hisiorie der Buchdrackerei etc. (Leipzig 1740) p. 249 f. und Jo.
Imman. MfiUcr Rosvino-Misn.: die Leipziger Buchdruckerei nach ihrer
ersten Beschaffenheit (Leipzig 1720) p. 11 und p. 14 f.; Leich AnnftL
typogr. p. 246.
♦) Vgl. uber ihn Lesser a. a. 0. p. 252 f., Miiller a. a. 0. p. l*i
Leich a. a. 0. p. 27 f.
**) S. 'Hermanni Buschii PaHiphili .... Epigrammatum Liber Ter*
cius' (Impressum Lips per Baccalarium Martinum Lantssberck Civem
Lipsensem Calcographum a. 1504) auf der Riickseite dcs Blattes oi^
Cnst CIIL
***) Nilmlich in 'Herm. Buschii Pasiphili decimationum PlautinarQD^
pcniptadeH* (Paris, Siniou Colinaeus 1521).
VSU um LKII-XIOEB l-LAUTVSmrOIBK.
agil Jie zwei er»tea bei Tliaimer ertwliienrD, niiiuUcIi:
I. Aitphiiri/ii riatttma. Hermaimua Jtusehhu i^iutfhHtu
Amicis Salutevt: mmicis Hnffvam (folgt Qedicfat thd
1 Bu«b.t; auf dem letrtcn (24«tpn) Blatt VonliTwite;,-!»»-
I ^Urgii I'Ututina per Jiw<ibum Tanner eit*em Liptsntsetn
f fxarata finit. Anm dni 1l\04. U7 wmtnJ/ris.
S. Fljiiili VotHtci puete clarisiimi Asittaria etitaculatiKiitnf
improiM (folgt IJftlicht von Biwc.h); Fol. '2V hiu Kodo;
Impre.tsum Lipttk pcr Jacoliiim Timttrr Herhijmlm.vrtH.
anno 1$0G. I>ie 35 lunii.
kain die lctzto sicher bti Murtiiiait Hrrbi[iolcnpiH
, uiiiulicb:
, rUmti clarimtimi comici Aululuria (rolgt tiediobt tud
BuHch); auf Fol. 22'; Fitiit l'lauti clarinsimi nimic*
L .iiilnlaria Lipfxk per ISaecalaarcnm Uerbipf4en»em Anno
I a refintcUiaia tliuiuitate odauo tujira miUesinmm quin^n-
I leiimumquf.*)
fHm aadere a. 1. et a. erscbienene Ausgabe eines Plsatu»-
Aiaien triigt weuigiit«nj« da» Drucbereetch^u v«ii MartiDi
i. 1'liiitfi darissimi cnmici Captiri {UA^i (leJidil ron
Uu-''li - ani Pinde des Stu.^ke» auf F.^l. :-'3' stclit dvi-
WhJruckerzeithtn.
Pflr nr« weitere, gleiLhfalls mit Epigramtucn von BumcIi
graeite und gleichfall» ». I. et u. erachienene StQcke gibt
«'Hfrlei Druckerzeichen einen Anhalt; es uiud die»:
I i'lanti Etcfjanliasimi comici Ciirgudi» (fotgt Gedicht von
Busch); Fol, IG' am Eude .nteht nur Fitiis.
*<■ Vhuti Irpidissimi cumici: Mencilimi (folgt Gedicbt vou
Basch); Fol. 24' am Ende Mteht nur Fiiiis.
I '<"i dieiiem letzteru StUcke ist nocb eine zweite, mit der
1 iingefahrten dem Text nach fast ideutische, rait densclbeu
I gotliisthen Typen gedruckte, aber entschieden neu gesetzte
' *) Puwi Aanal. tjpogr. VII ]>. 1C:1 n. 348 faiirt aus UeDmiig'e
^'l'l- «. notitia libr. var. I'. i (1766) ii. 477 eine yaartauBgabfl dicies
■''Sikes 'cura Herni, Huschii' an, sicher niir piu gtirker betichtiitteDeB
''clioei..mp|ar , wie aich lolche von dieaen Druckeii auch jetnt noch
^ nnd iD in den Bibliotheken finden, i, B. genide von diesBm Stack
10 Erliogfii.
50 VEIT WERLER ALS DOCENT
Ausgabe (7) erschieneii; auch s. 1. et a.^ zwar ohne die Verne
YOD BuschiuSy aber unzweifelhaft auch von ihm besorgt«^)
Fiir diese drei Ausgaben ergibt eine scrupuldse Unter-
suchung der Typen das Resultat, dass N. 5 und 7 Yon Marti*
nus Herbipolensis gedruckt sind, 6 dagegen noch von Thanner.
Thanner ist Ubrigens jedenfalls sehr friih von dieser Plaufi-
nischen Betriebsamkeit zurdckgetreten. Denn wenn die Biblio-
graphen noch vier Thanner^sche Plautusdrucke aus 1513 aaf-
fuhren; so ist das reine Fiction. Sie existiren nirgends and
haben nie existirt: die Sache verhalt sich vielmehr folgender*
massen.
Schweiger im Handb. d. cl. Bibliogr. II p. 77 1** fahrt
vier Einzelansgaben Plautinischer Stiicke so auf :
Casina. Lips. Jac. Thanner 1513. fol.
Cistellaria. L. Jac. Thanner 1513. fol.
Menechmi. L. Jac. Thanner 1513. fol.
Miles Gloriosus. L. Jac. Thanner 1513. foL
Woher hat er die? Zunachst wohl aus Panzer^s Annalei
typographici VoL VII (Ndmberg 1799) p. 182 n. 441, wo
es so heisst:
Plauti Aulularia, Casina, Cistellaria^ Menaechmi, Bfilee
et Persa. Liptzk per Jacobum Thanner. 1513. foL
Nur dass Schweiger (nicht mit Unrecht, wie sich zeigen
wird) aus einer scheinbaren Sammlung mehrerer Stdcke vicl-
mehr mehrere einzelne machte.
Woher aber schopfte Panzer? Er selbst citirt als seine
Quelle Leich Annal. typogr. Lips. (in * de orig. et increm.
typogr. Lips.*) p. 93, wo man genau ebenso liest: Pl. A. C.
C. M. M. et Persa: per Jacob Thanner. fol. 1513, also nur
ohne Panzer^s ^Liptzk'.
Was war nun wiederum Leich^s Quelle? Er selbst citirt
Biblioth. Carpzov. p. 214. Aber was steht hier? Nichts
anderes und nichts weiter als Folgendes:
*) Dies bestatigt sich auch dadurch, dass das Exemplar von N. 7
aus Breslau und das von N. 6 aus Bonn mit gleichen Noten bedeckt
ffind, d. h. beide in Vorlesungen von Busch benutzt wurdeo.
IIIU blE taPZIGKIt l-LAirrvsSTUDtKX.
lin Folia)
•22- Plnuti AmpLitrjb. Lipa. 1511.
Ej. Aitiniu-ia ili. lCm.
Ej. Aulularia k CaMitia ib. loli).
j. CisfasUam, Menechini, Mtlc« H Pvnu, ib. eod.
£j. fJlacliuB 1512. TnntimiDun ir)[4. & Truculeiitus
ib. 1512.
TtTBntitis cum Sclioliia. VeneL 1480.
iJM ein groaaer ^aiuuielband, wic <)«rgleichen iu fauc gfuen
Reli UOndico und Wulfcnbfltt«l beaitxen; Zeilo 3 und 4
M Dnr der Kdne wegen, weil die JakreNuibi dicMlbe, in e
pngm wordetL Aber too eiuem DruckerntuneD keine Sptir!
Dii uun aber Schwt^ipcr fflr sciiicn Jac. ThaiiiuT I)kei-
i GewiihrsniaiiD augibt, da 2) aaf allen liefragten Eiiblio-
tlitten kein einzigee Nolclie» Kxemplar mit ThaRD«r'it Nui
lorh&tidcn iHt, und du 3) voii dfn 4 Schwui^r^schen 8tQckon
mit diT Jahreszahl 1.'JI.1 wohl Lcipziger Drucke, aber von
im Uracker Melcliior Lotter entweder wirklich nooh jtrtat
niitireii oder wenigittens mit faolier Wahracheinlichkeit ala
tiiwl tfjrhaiKien erwicseii werden knnnen («, die AuHfQhrungen
'iDtCDj: to scheint ea mir uuzweifelliaft, tlu.''» IjcicL den Nanien
Jv. Thuinerfl cigenmiichtig fainzugefllgt hat, sei ef aus
reineni Versehcn, sei es aus irgend einer Kinbildung, die ihn
^uien ffahrscheinlichkeitdiJchluHH auf Thauner machen lietfl
'""''.VBI in beiden Leijiziger Bibliotheken exi^tirt noch heu-
''ges Tages kein ein^dgea hier eiuschlugigett Eiemplarl aUo
gewJM BchoD 1740 nicht!).
Woher nun aber die IuconaequonE von Schweiger, dau
^r aicht aach eiuen Tfaannerschen Per^a und eine Than-
"«'nche Aulolaria vou lolS aus Panzer und Leich auf-
nimmt? Non, den Perttii von IfjU fand cr iu WoIfenbOttel
m natura Tor und zwar aU bei Lotter eracbienen: uud sii
glaubte er die Angabc seiner Quelle uach AutopRie berich-
^gfs zu kunnen ip. 772*). Aehnlich mag er, da er in dcr
'^'olfenbatteler Bibliotht-k die Aulularia s. a., die Lotters
''amen hat, faud, von ila diese Firiua auf dic Panzer-Leich .>ch«
Ton 1513 Qbertragen haben, indem er hier p. 770'' Lotter'8
^unen hinznaetzte. Denn dieees ist zwar richtig, die^e Aiim-
52 VEIT WERLER ALS DOCENT
gabe existirt aber jetzt einzig in Miinchen und Turin; deren
Schatze von Schweiger nicht benutzt wurden, und kommt
in keiner einzigen bibliographischen Notiz vor^ aus der cr
hatte schopfen kounen.
Eine zweite Periode reicht von 1511 bis 1514. Sie
wird beherrscht von dem Drucker Melchiar (sic) Lotter
und dem Herausgeber Vitus Vuerlerus. Nicht weniger als
12 Plautinische Comodien in 16 uoch jetzt existirenden, durch-
weg — trotz der sich nahe beriihrenden Jahreszahlen — ver-
schiedenen Drucken erschienen in diesem Zeitraum: sammt-
lich mit den von Lotter iiberhaupt zuerst eingefiihrten
sog. romischen Typen, sammtlich auch mit meist ziemlich
umfanglichen lateinischen Gedichten Werler's auf dem Titel,
welche an seiner Herausgeberschaft nicht zweifeln lassen.
Dazu kommen noch drei jetzt zwar verschwundene, aber aller
Wahrscheinlichkeit nach einst wirklich vorhandene Drucke.
Hier ist die Liste der 16 von mir in verschiedenen Biblio- '
theken aufgefundenen Drucke. -
1. M. Plauti poete Comici in omni latina elegantia parentis
ac principis Comedia prima: cui Amphitryo, nomen ab
auctore ipso inditum est (folgt Gedicht von Werler); auf
dem letzten Blatt (21'): Impressum Lypsij per MelctiiarefH
Lotterum Anno Millesimo quingentesimo tindecimo.
2. Plaiiti lepidissimi poete Aulularia ab Antonio CodrO
Vrceo utriusque lingue doctissimo: pristine fwiYic diligentef^
restituta. illius enim finis antea desyderdbatur (folg*
Druckerzeichen Lotter's und ein Gedicht von Werler); au^
Fol. 18': Impressa Lyptzk, per Melctiiarem Lotterum, IrS-
regione Foeni Anno domini, M. D. XIL
3. Neudruck der Aulularia mit demselben Titelblatt und
demselben Druckvermerk, nur der Jahreszahl M, D, Xlllf
aber mit andern Custoden und zahh-eichen Textvarianten.
4. Neudruck der Aulularia mit einem im iibrigen gleichen
Titelblatt, auf dem aber in dem Epigramm Werler^s
ein prosodischer Fehler im ersten Verse geandert ist
(s. unten), und mit dem Druckvermerk auf Blatt 18':
Impressum lAjptzk, per Melchiarem Lotterum, (s. a.).
5. Capteivorum Duorum fabida: a Plauto auctore ad pur
TKIi tllK I.EIIZIOKH ft.AtTCftSTVPIKN. F»8
(finB manx fada (fglgt ^«dR-Iit Wflrlfr*!); aaf Blitt 18*
bloH: Pinit. <». «.).
6. Cassina FUuli seitissimi. etectiAtima Omedia: tpie I^rUnri
caadidn hoe pmUAH. VI lan^itam in apecuh aUqun litne
ekriiu, tfgmutfrt p"trrit getiitem nequiHam ; in Sialim hic
rt^rnenlalam: fsae omninf coereaulam. amprimrtidamtiitc
nt: ai secHt fiat: pliu Bimrw quam vtilnplati» nit |nm<m
fntrimnim. Sutti tn calec fmiiin fabiilr. amtUtyrie qtiabait
Tfnlardti Clurrmei. . . . narm^www. jier Angtlum Pali-
Imm firum tqw dodum. Lacio liimate (folgt Onliefat
Wfrler'8); auf Fol. Ifi': Melchiar Ixtllrrti» Lipgi impri-
"«Aaf Metur Ikccmbri. Aiini?. XIII,
. Cintrllaria Scififisinia el incundinsima l'lauti fahttlo
ffolgt GcdicJit WcrlerVi; nuf FoL 10*: BatK I'tauliita
VitleUaria 7Vfx«m fsl Li}»i ia ofticina Mefehiaris Lotteri,
Aimit domini, M, D, XII.
''. Plauh pttele lepidiisimi tioi/iliiamiquc KpidiCH». tiips.
m aedibun Mfkh. iMtlm a. 1&13. (Knde vorigen Jahrh.
oocb TorbandoD; «. uDtrn.)
9. 1'liiufi l'i)ftf lcjiidissiMi mibHiiiximiqiic KpiiHcuK: .^»mi-
ron cf ir/tuiriam fugiendam: verha itim}ier imbdtAa decli-
namia (irciirafissime ac ilndisfimc iiwiicaits (folgt Opcliclit
ttVrlern); auf Fol. 1^': ImprixMi I.ipni ;vt McldiiarBm
h.ttertm, Anmi M, D, XIII, (p-in Neudruck nn Stello der
mUrathenea nub )*, vkI. unteti).*)
10. Mtlea Plautina (folgt Gwlicht Wcrlcr»); auf Fol. ^4':
Haee Viautina Milf.^ inipressa est LijM iii officina Md'
rhiaris DMeri, .i»n<.. M. D. Xllll.
11. M.,str-llaria M. 1'laiili lA^»ili.ssimi Omiei Fabuia{Mgi
(iedicbt Werlcr'»); uiir FoL 18*: tnipressa Lipni per
*) Aocb kier erwUmt rftnter Aitnal. tjpogr. VII p, IWI n, lio
"uHirech Libromra ab a. l-Ko •lu-c \y\ ijy\* fxtt-T niilli^ariu' TI
'^gcri; docb hier ist cicbt cinntal nOtbig an ein at&rker beacbnittcneu
wd dadarcb dem Qaartformat ilinlifh gewordence Folioexempliir lU
'ItDken, wie ei ftait von die»em Stucke dic Gothtier BiblioUi<'k be-
Htil: deuD bei Uirecb atebl der Drnck gani klipp uod kUr unter Fuho.
54 VEIT WEELEK ALS DOCENT
Melchiarem Lottermn, Anno MUlesimo quingefUesimo de-
cimo quartOj
12. Persa Plauti Comici Ijuculetitvisimi lucundissima acniH'
dissima Cotnoedia; auf Fol. 15': Pressa est haec foMa
Plantina Lipsi in officina Lotteriana emendatissime^ Amio
Millesimo quingentesimo XIII, (auf PoL 15^ und 16'
steht noch Plutarchi Cheronei Amaioria nanraHo Angdi^i
Politiano interprete.) !
13. Stichus Plautinus pudicitiam ac maritalem fidem etim
in sinistra fortuna servandam esse docens (folgt Gedidjt
von Werler); auf Fol. 12' in Uncialen: Impressa est te;
iiwundissima ac Upidissinui Plauti fdbula Lipsi t» edSm\
Melchiaris Lotteri anno Millesimo quingentesimo duodedmt \
14. Ein Neudruck des Stichus mit demselben Titelblatt
und demselben Druckvermerk wie N. 13, nur mit fe
Jahreszahl decimo tertio.
15. Trinummus M, Planti Comici praestantissimi, LuchI»
tissimique fabula. in quinque actus: ut assolent reliquae f0
omnes: divisa, ct in urhe Athenarum primum actitata iH
terloquutorcs habet varii yeneris hmnines docet qnid $i
patris. filiique famiUas officium tum etiam qua iniegriia^i
fide: prudentia res illi commissas curare deceo^ (folgt Ge-
dicht Werler's)-, auf Fol. 18': Impressa Lyptzk per Md-
chiarem Lotterum, Anno M, 2), XII II j ^
16. Plautinum poema cui Truculento nofuen est (folgt Ge-
dicht Werler^s); auf Fol. 16' Druckerzeichen Lotters und:
Impressa est haec fabula Plautina Lipsi, in aedibus Ijotteria-
nis mense Dectnibriy Anno do. M. D. XII.
Ausser diesen sechzehn Drucken ist in der Bibl. Carpzov.
a. a. 0. die Exist^nz der Cistellaria, der Menaechmi und des
Miles von 1513 bezeugt. Nun ist jetzt zwar bloss eine Lot-
ter^sche Cistellaria von 1512, ein Lotterscher Miles von 1514
aufzutreiben gewesen, und die Menaechmi sind in einem
Lotter^schen Druck gar nicht nachzuweisen. Aber ich zweifle
nicht, dass wir berechtigt sind auf Grund der Bibl. Carpwv.
eine Ausgabc der Menaechmi von 1513 und zwar sehr wabr-
scheiulich eine Lotter'scho (17) anzunehmen, die nur beulr
zutage zutlillig ganz verscliollen ist, wie ja mehrere jener
VHU IJIK t.Kll'iSIIIKK l-l,Air'n'KirTI<l>IF..V.
Ju^alren sich jetzt iiar id einem ein»(;eu KxeDi|iliir (t-
hilten habeD, und z. B. iltc Asinariu run 1606 gar tiicht 10
P«)t5ciiland, Bonclpni nnr in Utrecht.
Selbat *(.n .I«r Ci»telUria f 1«) mvl dem Miles (llt; m)'chl«i
ith antiehm^n, daaa di« An^^ubfii Akt Bibl. Cftrpzov. «uf vor-
Iwniien geweaene Auagabeii von ITjIS Hinweisen. die nebeu
ii*n heut*! nacbi!uwei)iend<^i ron 1512 iind IS14 ehmaU
Riitirt haben. Ea IKge JH an Mtch xo Kehr nnht*, hirr an
MresverwecIiBelang oder aa nur dnreh andere JahFessabl
minderte neue "ritelau.^gnben' m denken. Aber 1) iat i'n
-Anf^abe der Bibl. Carp. in Zcile 1, 2, '^ und beaonders 5 mo
amnehmeDd geiiau und richtig, dasH dfts bcst« Vorurtheii
iti Exuctheit auch fOr '/.. 4 erwenkt wird, Kutual da ja aiirh
jetit Qoch da« Itrtatc jenrr vicr hier aufgffftlhrten fltflftt.', dcr
Tmm yan 1513, eiiBtirt; 2) ist es in tlieser LetpziKer Periodc
offenbar, weil die tiur fQr die jCuhBrcr beatimmten Auflagen
guii klein waTfD (vicllcicht nur ICO ExGinplan), vielloicht
Ikoeh weniger stark), etwas ganz haufiges, dass von einem
nad deniBelben Htdck binnen 2 oder 3 .lafaren bei demRelben
Dwckcr zwfi Aii3t(nbrn lnTiiii!«kiinn-n fNH; v.T.s.-liii-dcin'
SMdrnd.- iiiit andcru ^^igiiflliirfii iinii luit soiistigi.-ii Vuriaii-
tcii),w dass es gar nichts verwunderliches hat, wenn die Cistel-
laiii tnerSt 1512 erschien und schon 1513 wiederholt ward,
de^leichen Miles 1513 und schon wieder l.'')!^. Gerade so
>^ es bei dem Lotter^schcn Stichus von 1512 und 1513, und
dem Lotter^schen Epidicus von 1513, von dem ausdrHcklich
in dem poetischen Vorwort gesagt wird (s. unten das Epi-
gramm Werler^s), es erscheine als Eriatz fUr eine vorher
nerauggekommene misrathene, welche offenbar die von Fanzer
Annal. typogr. VII p. 175 n. 374 aus 'Uamburgische Verm.
Bibl.' Ill (1745) p. 402 angefahrte*) von 1512 ist. Auch
*) Die Nacbricht iteht dort in der oaiT anmutheiideD EnfthluDi;
M. Cbriatoph Harenb«i^'i 'vierteB SendacbreibeD von den gelebrten
KtrlvflrdigkeiteD, die er auf eeiner Keiae in WeBtpbalen wahrgenom-
■■^hat'; and twar isb Harenberg den Kpidicui io HindeD in dem
Bdcbenorrath des CODBiHtorialmths GcDenilfuperint. u. t. w, Aijdreaa
iFlcbior Gdring ' Rioe NAcfaforschang Qber den Verbleib der Biblio-
tlwk dieMt UeiiUicheD io Minden iit leider reanltatloa gcblieben.
56 VEIT WKRLER ALS DOCENT
(lie Lotter'sche Aulularia von 1512 ist schon 1513 uud gleich
darauf uochmals s. a. wieder neu gedruckt worden, bloss
um einen bei den beiden frdheren Ausgaben in den voraus-
geschickten Versen begangenen prosodischen Schnitzer durch
andere Fassung zu berichtigen.
Das war die BlUthezeit und der Hohepunkt der Leip-
ziger Plautusstudien. In ununterbrochener Reihefolge hatte
Werler binnen 4 Jahren 12 Plautinische Comodien in 19 Spe-
cialausgaben (also fast 5 aufs Jahr) edirt und ohne Zweifel
liber sie seit 1507, wo er Magister wurde, als Busch^s
Nachfolger gelesen; er wiirde unstreitig auch noch andere
hinzugefligt haben, wie yor allem so anmuthige Stiicke wie
Pseudolus und Rudens — wenn er nicht eben Leipzig pl5t2-
lich verlassen hatte, was 1516 geschah [s. Opusc. III p. 98f.].
Daher also nach 1514 keine Edition von ihm mehr existiit
und nun auf einmal jene reiche Continuitiit hart abgebrochen j
erscheint.*)
*) Die nach den Leipziger Plautusdrnclcen aiif den Bibliothekea ^
angestellten Recherchen haben auch eine — allen Bibliographen wie ^
den Biographen Hesse^s unbekannte — Thatsache nebenber za Tage ^'
gef5rdert, dass (wahrscheinlich in der Zcit zwischen 1514—1520) eine '-
dnrch ein Gedicht von Eobanus Hessus eingeleitete Ausgabe des Am-
phitruo bei loannes Canappus in Erfurt erschienen ist Es findet sich nftm-
lich in Munchen ein s. 1. et a. erschienener (ilbrigens auch mit Mar-
ginal- und Interlinearglossen eines nachschreibenden Studenten bedeckter)
Foliodruck (Unicum) mit folgendem Titelblatt: ^Marci Plauti Comici
Clarissimi Comoedia Lepidissima. Amphjtrio. Helius Eobanns Hessu*
Lectori. Italis illustri quantum Comoedia Plautp | Debeat, est scitii
res gravis, apta tamen, || quippe adeo cuius foelix lascivia fertnr, \
vcllet nt hoc magnus luppiter ore loqui ; || atque ipsae si verba voleoi
Latialia Musae, | Plautino cnperent illa sonare melo. || DeliciaCf veneree*
urbana facecia, risus | quid valeant, Plauti scaena diserta docet. || Cnin^
Musa alacris cui non sapit, ille profecto | nil sapit et sensa friget e^
ingenio. || Plautus hic est quem Rhoma suae decus inclyta lingnae | e^
vocat et merito laudis honore fovet. || Quod si forte mihi non yel]e#
credere, Lector, | perlecto credes Amphytriono. Vale.' Das auf diesem
Titelblatt beigefiigte Wappen stellte sich als das nur umgestellte Er-
furter Stadtwappen heraus, und durch die dankenswerthe BeihQlfe des
Herm Eiscnbahndirectors Herrmann in Erfurt ergab sich, dass eben dieset
Wappen in einem andcrn Drucke des von 1508 — 23 thutigen Erfiirter
Druckers loannes Canappus (Knappe), welcher auch andere Biicber
Dnai wwdenim folgt, wie ?.-w'itif]xt>n Htwoh und Wfrlcr, ein
^]JAhri){<°r, in AimtT llcziehung gans «lcriter Zeitraum. Erst
m 1617 m laset sich 4>tne bis ir>:!l reichntulc drittff
Periode datireii; nie briugt uus al>er Dur eiiie g»ni. dOrftige
NKbcagleTwhftft, w<>l<!hc iu jedtr Beu«hang tuirrfaiibljcli, uuch
ibitT KusMni UerrteJlung TeraachluaHigt ist. Nur Kwei l'Uutiu-
■tScbp, Amiihilruo und Aulularift, Min<l in dioMr Zeit, du
mt iweimal, Aw andrrv fnnrmal neu Bufgele)j;t wonleD, meict
Tan Melchior Lotther iso achreibt er «ich ji'ttt), dMiiol»eii
m Valentin Befauniann (der griechischcn Druck einfDhrte*))
BDil Nicolftoa FBbrt. AU Uemas^eber eraeheinen, and twar
*iA|pnimniit Tersificirlen Vorreden aunreteu'!, unterKeordD»liii
Uutr wir H«-rm. Tultchiun uu<l Joh. Ara. Bergolhuitui, beide
Dur in den Lottcrecbeu Drutken; sonst ist niemuid nau-
liift gemacht. Auch xind difne Aa«i^t)Rn nicht mohr, wie
UabM «imuittiche, in Folio, Honderu in Quartformat, «nu Theil
kleinem, erxchienen, mit Auanahrue der beiden I^itlerfchen
^ckv TOD 1517 (N. 1 und 3), welcfac sich »n din Torige Pe-
TKit ftuch in <Ier Bcziehung anschliessen, dass der Test rQ-
^wh. (Ji.^ PcrscuioiiljpzpichimnK irothinch yedruckt ist; wSh-
tMi4 Bonst in dieser Periode der ganze Text iu romischeu
flf"ti edirte, dem TitelbUtte beigefflfrt war , nainlich in dcin 'Kxer-
™a Dove Logiccg in otudio F^rffurdiensi .. per Map. Ijarth. Arnoldi
^ Taingeii inBtauralum' ctc, wclcbcs laut SubHcription 161 G von
^>^pe gcdruckt wiirdc, und ebenno kcbrt die n&mliche Antiqtm wie
•^tfei fraglicben Anij.hitnio in cinem Knapi>e'scben Druck von I.'.l4
(Snfldni Tranqnilli Divni Titim VfBpasianu- etc.) wieder. Da nnn
Eobui von 1609 — 14 von Krfiirt nbweeend war, bo wird dic oben be-
tfichaete Zeit die richtice sein i'am wahrscheinlichntca 1^14, 1515
(^^r 1616). Eb Siid.-t aicb jeJach nirg.-ndB in den CedichtcQ und
Eritfen des HesBiu eine An Jeutiin);, diias cr ulier dvn Amjihitruo geleiien :
""i da er auch lonat nie eincn alten Autor cdirt hat, «oviel wir
TJiieii, 10 bleibt die MOglichkeit oRen, daiis dicae Au!>Kabe nicht von
neinu in VorlesunKsiweckcn bcBorgt ist, BOndern er hi-T nur die
Arbfil eine« Frennde» empfeblend pinRefilhrt hat, welcbe ihrcr-
'"^ fteilicb auch nichts ist als cin Abdnick der AuKgi\bc von Piua
(luland 1500) mit einigen Zutbaten uuh der Itt-ccneion di-B l'y1iideB
(Ptrtna 1510).
•) S. Groise Gesch. der Stadt LcipiiK I {ifil) p. 483; l.eich
AiuL tjpogr. p, 37.
58 VEIT WERLEll ALS DOCENT
t
(bei Schumann durchaus iu gothischen) Lettern gesetzt ist.
Es existiren namlich aus dieser Zeit folgende 7 Drucke:
1. M, Plauti poete Comici Coniedia prima: cui Amphi-
tryo nomen ab auctore ipso inditum est (folgt Gedicht
von Hermannus Tulichius, dann:) Lipsiae ex officina
Melchiaris Lottheriy Anno millesimo quingentesimo decimo
septimo,
2. M. Plauti poete Cmnici . . . . Comoedia prima: cui Am-
phitryo nomen ah auctore ipso inditnm est (folgt 6e-
dicht von loannes Arnoldus Bergellanus, dann:) Lipsiae
apud Melchiorem Lottherum, Anno dni Millesimo qtiin'
gentesimo vigesimo prinw.
3. M, Plauti Aulnlaria: mira iucunditate referta: quam
Codnis ex mutila fecit integram. Lipsiae in aedibus Lotfhe'
rianis. Anno a natali Christiano. M. CCCCC. XVII.
4. Plauti... Aulularia. Lips. Valmt. ScJmmann. a. 1517
(wird angeftihrt von Panzer Ann. typ. VII p. 200 n. 629 j
aus dem 'Catalogus bibl. 6e. Christoph. Schwarzii ?
academiae Altdorff. dono datae', ist aber jetzt nicht
mehr aufzufinden).
5. Aulularia plautina Comoediarum lepidissima, quae....
a Codro Vrceo tamen est pcrfecta (folgt ^loannis Arnoldi
liergellani ad Lectorem Sapphicon^ ^ dann:) Lipsicu*: apud
3Ielchiorcm Lotiliernm Anno dni. M. D. XXI.
G. Plauti lepidissimi poetCy Aulularia ah Antonio codro
Vrcco... pristinqe formac diligenier restituta etc. Lipsiae
ex Officina Vdlentini Schumann; auf Fol. 20': Lipsie in
edibus Valentini Schumann Anno domini Millesimo' quin'
gentesimo vigesimo primo.
7. Plauti lepidissimi poete Aulularia ab Antonio Codro
Orceo pristinae formae diligenter restituta etc. (folgt
Druckerwappen von Fabri); auf Fol. 20^: Lipsiae in
edibus JSicolai Fabri Anno domini 1522.
Oflfenbar verschwand Plautus mehr und mehr aus dem
Kreise der akademischen Vorlesungen, worin ihn namentlich
Werler mit so viel riihriger Energie wie gliicklichem Erfolg
festgehalten hatte, als ein wesentliches Ferment demnach
des Humanismus.
Mit 1521 tst tlio IlaatiniscliB Ik-tncliHamkoit wio ah^-
«bnitteu, iukI der UumanismuH aelbst ntirbt gl«ichxcitig ro
lieailicli ab, Dauk littr rerormatiuiiMfeiiidlicli<-n (tcifiBnuDi; ilea
I Ucreufjs 1.ieorK- IJntcr ilim trat «ben die scholaBtiKli-llieu-
I JD^6cbe R«action ein und hielt an, bis tlie humanistiscben
I lod mit ibnen die ['lauUniitcheu 8tuilicn gegen 1540, um
w^che i!j<-it Canierarins Qach Leipzi)^ kerufvn ward, lu noufm
frwhcm Leben erweckt wurdcn.
Beab§icbtigt wurde uiit dienen Kilitionon kdiKlichdieUer-
ttelluitg eines lesbaren Tcxles und dabei sind diu deabrhi>n
K«niuBgcber ganz abhangig voii den Italiunern. Duach und
Werler hahen, wie eine Vergleichung dcr Drucke lelirt,
kuun etwas andercM gvthan aU die AusKaben von .Sara-
»nu» und Baptinta Pius wiederholt, manclimal aogar
sklirisch, wie z. H. iu den Menaechmen Buschius div de«
Sanicenua (Venedig 14!)'.)). Dagcgen zei)^ sich aucfa luich
lalS bei Werler nirgeudn eine Honutxung dca sog. 'Vetiis
Godei*, der peit 1512 in mncu Biinden war [>. Opuso. III
p. 106 f.J. Ebeueo Wruht die Ausgabe diM Ampbitrao roa
Tnticliiua in allem w.-scnllicli.-u iiul' .I.t it.-cfD-iitm d.-- Py-
'"iw ifarnia IJIU;, wozu einiges wenige aus der Ausgabe
*>^ iiicolaus Augelius (l-')14j getliau ist. Dnn lehrt eine
'E^leichung der fraglichcn Auagaben uiid wird beBtatigt
^'i'e}\ das eigene Nachwort, welclies Tulichius Fol. 21'
limzugefQgt hat und daa also lautet: 'tlermannus Tulichius
caDdido lectori. Ne, candide lector, suspiceris nos aliquid
l<mere Plautinae AmphitryuBi vel subtraiiase vel adieciase,
"^s no9 fere emeudationem Piladis ease secutoa (qui Plau-
'■'10 post Baptistam Pium recognovit, licet alii iu aliis etiam
^ nlule non iniuria dissentiant), practerquam ijuod in pau-
"^is locis recoguitionem Nicolai Aiigelii ut veriorem praetu-
'"Bas. Difficillimum sane est, quid in tam varia Flauti
^Qenijatione sequaris eligere, (juandoquidem quotamiis fcrc
^liler ab alUs et dividitur et emendatur.'
Schlieaslich gewahren uns die in den erhaltenen Exem-
plMen beigeachriebeneu Bemerkungen (d. h. die Nachsclirif-
tcn der Vorlesungen von Busch und Werler) noch eiuen
*oIlen Einblick in die damalige Interpretationaweise. Da
I
60 VEIT WERLEU ALS DOCENT
darf man freilich auch nicht zu viel erwarten: die Exegese
beschrankte sich auf den nachsten Zweck des Verstandnisses,
auf die Worterkliirung, die alles etwas poetischer, gesuchter
oder ungewohnlich gesagte fiir den Anfanger genau nnd
breit umschrieb, und fugte die nothdiirftigsten sachlichen
Erkltirungen in geographischen, mythologischen und ahnlichen
Notizen hinzu. Vorausgeschickt wurde der Erklarung der
einzelnen Scenen eine kurze Bemerkung iiber den Inhalt der
Scene, und dem ganzen Stiick eine mit kiihnen Etymologien
der Namen verbundene Erorterung des Charakters der auf-
tretenden Personen. Gelegentlich dieser Etymologien zeigt
sich freilich die Kenntniss des Griechischen bei Busch und
Werler nicht im gliinzendsten Lichte; z. B. leitet Werler in
der Einleitung zum Epidicus den vermeintlichen Namen Stra-
tophocles von CTpaidc, cpiuc (vir) und kX^oc (jjiloria) her (s.
Anhang III). Benutzt wurden bei der Erklarung gleichfalls
wesentlich die Italianer. So ist auch die Vita des Plautus,
die Werler in der Cistellaria von 1512 abdrucken liess und
die auch in ein (jetzt in Miinchen aufbewahrtes) Exemplar
seines Miles von 1514 eingeschrieben ist, unter Benutzung
der bei Saracenus und Pius gegebenen Daten zusammen-
gestellt. *)
Genau dieselbe Erscheinung zeigt sich bei Erklllrung
der Horazischen Episteln. Auch bei dieser lehnt sich
Werler au die Italiiiner, insbesondere an den Commentar von
Landinus (Florenz 1482) und den von Mancinellus (Ve-
nedig 1492) an; er bietet jedoch auch hier wie dort manches
eigene. **)
Beiliiufig ist es ganz ergotzlich zu sehen, was alles ftir
Versehen die Studiosi damals beim Nachschreiben begingen***);
sehr stark pflegen ihre Misverstlindnisse namentlich im Grie-
chischeu zu sein: auch an AUotriis, die nebenher in die
^Hefte' gekritzelt wurdon, fehlt es nicht.
*) Ich lasse die Vita im Anbang III unter I abdrnckon und gebc
ebenda unter II den Anfang der Interprctation des Epidicus.
**) Eine Probe folgt im Anhang III unter III.
***) Bis zu Provincialismen, wie einer einmal ' conschwetum *
schreibt.
1'roben der Uteiiiisuhoii ]'riii>A Werlnr^s.
Biirf u Msiniai Ptii»lDn&r Uni((»l&dl aiM Eiilebvii, ■!» Vomda
nrpilruckt WerlvT*! AtuniHlie tod fnnf ■ogen tariuiiicttoa liLklogra
(Lrtter 1613), VaL l' bb Fol. 3».
VitiVuerlfiri Rnttifrldii iihilfwopliiiw |>ol>liorii inaffiktri wl ii)inl»-)U.r
tbriiDiiin et hOBMtiffiniDn) Mluleitopiit«iii Al^iBndnun Drt^tadiun)
Ejiltbeowni, iliMiipDlum nuuiii domeatioum Fpiitoln.
IJuin ooper iKtiM tiuMdiua et Ui««c non ptnim mnlla ra.Ti<innii
itriptdraiii «alainuia in nHiiai ■nmpiinMm, AJetiuidrr mi in«iiadi«BiiM
Mqte mnbiliuiine, non oionioii intompritivK «e tnne obtulrraitt li«>
nui Stnioutacoi bominiii «ann docti ni^c iorrnditi oprr» tum de vefla
imlic-aibiu pcncri^ta InciilciitiMiiu* tnm da aliii ()utiqw tvbo* n-
tnditiii oc ■oit.n digniuioii* palchfrriiiiv voriMiino<iui< •lucubrKtK. Qdm
^ vrdine «no, dii boni, vii «otbui ooii«»[|nl jiOMam i|uaiito ){iaJIe
lnuilviQs uiimi Llacntatt^ ut (luneqnfl «rant colloont», taualtaoH et
oltMtiiu )>«rcnniM«in , iDcidi tAndem in einaiUjn noetorii dialojtua
katd ijiwndi lejiore, tJUito cnlta, tMtbt doniqne fafborani «lofUttiA
Mtcinsatoa, ut ilioere ftiwim illumm trftiwtAna »o cdaUim laetioneBi
it «d liofrmm lacUlitcr i>xcoU-nilam et od litom niHtiam ■ahitirit*r
^ ilcmra atque iterom perleserem, ri'i< eaae ilinnii visa eBt qoae
iwi'!" mnltorum Buliiiceretur, ne in hac l.ipcenHi litteraria paK-str» et
^pliuima et florentiasima, in lua qiim aliikriim .irciuni fen' omnium
loB poiisaimum politiorin littciaturae nuniuani satin Jatidatum etudium
ila li^et, colitur augetun]ue in dien magig, ita optimns iguiiqae ex
latnm oratorumque nuniero ea intcrpretationc, qiiae accuratissiina et
uiligentiBiima e?He potent , gtudioMssimiB et bene niiti« BcholaBticie
^Mrraiiir, eolai l.ucianuB nulla nua culiia «e quasi deaertum et in me-
'■"> lelictum esse ab omnibua harum arciiini doctiHsimiH et disertigsimiB
Pw^awribuB conqueri iure possit. Motiiii itaqui: vel bac soU cauBa
««0 iadiuo sicut honeatiBBima ita fortaanL- non nibil fructu» et utili-
"lij alliiiiita i[uoBdam libelloe a Lutiano nitidinnimo aiietorc iid mo-
'lum liialogorum eiaratoB ac nostra ul spero opera curioae dilifjentpr-
W twtigatos tjpifl icnantioribnB efligiari et in publieum prodire per-
""^' tibiqne ac omnibua cupidi» ciuildem Btudii iureuibuB brcvibna
lnibiudam commentarioJiB lucidiBaime illuHtrare et planinaime ut mihi
'Mere rideor iDlerpreUii conHtitui.
Cni antem bos quam tibi pociun nunciipatim dedicarem non fueilc
'«aielat mibi ia mentem, Tibi inquam, mi Aleiander HuaTi»iaime,qiii culta
MltiBsimorum poetarum ac oratoruui atudia iti iicientcr et iivide hau-
ni, nt non tani «timnlo qoam freno quandoqiie pgere vid<'nri!<, Agitur
I
62 VEIT WEKLER ALS DOCENT
iam ni fallor annus secundas, cnm in contubernio meo mecum degens
me audis diligentcr, observas fideliter, revereris amanter, mihi soli das
operam non assiduam modo sed et alacrem. Quare tua hac pervigili
cura studioque non penitendo in tam imbecilla presertim adhnc etatola
tantos iam progressus utraque lingua fecisti, ut ipse qaoque, cnias
ductu et auspiciis haec foelicissime agis, nonnunquam obstupescere so-
leam et ita mecum tacitus loqui:
0 decus ingenii celebrandaque nomina patris,
Qui sobolem tantam progenuisse potest,
fol,2^ Fausta dies niminm nitido numeranda lapillo,
Quae illi nascenti lumina prima dedit.
Corporis et fortunae bona, quibus te natura pulcherrime ac eminentis-
sime ornavit, tametsi ab iis contingat aliquem interdum gloriosissime
laudari, quia tamen nemo iustius veriusque laudibus eztollitur quam
cum a bonis animi (hoc est ab honestissimarum rerum stndio, ingenii
facilitate, morum suavitate virtutisque et probitatis expectatissima in-
dole) alicuius commcndatio manat et proficiscitur, hoc loco commemo-
rare non libet. Quid dicam de memoriae huius tuae prope incredibili
bonitate? Tam enim facile discis, tam tenaciter contines, ut omniam
tuorum condiscipulorum , quos nactas es et nobilissimos et studiodasi-
mos, onanimi consensu non discere sed reminisci potius videaris. Qao*
circa multuor huic prosperrimo foelicissimoque studiorum tuorum sao-
cessai gratulor et mihi aeque gaudeo. Ne dubita, mi bellissime Ale-
xander, non parvum sed laboris ac honestatis ad te cumulatissimam
aliquando perventurum honorem, quod a tuorum complexu, a patriae
deliciis, a sodalium lusibus et conviviis ablegatus, non quidcm merciam
commutandarum aut foenoris multiplicandi gracia (quod iam pasrim
fieri solet), sed ut politiorum studiorum laudatissimis et probatissimii
institutis omatus et auctus viaticum tibi ad senectutem compares non
ferro, non flammis, non denique tempestatibus ullis obnoxium, sed
liberrimum, tutissimum atque perpetuum et in quod fortuna qaoqae
ipsa, omnium aliarum rerum domina ac dispensatrix, nullum omnino
habeat imperium. Non enim facile quis eloqui potest, quam haec ha-
roanarum litterarum ct eloquentiae omatissima suavissimaque atudia,
si pleniuscule etate ista, quam tu modo vivis, percepta et imbibita
fuerint, quantum conferant ad omnem disciplinam et precipue iuris
fo].s' scientiam percipiendam , quantum perceptam excolant magisque popa-
larem reddant. Quamquam iam, si diis placet, in omnibus fere aliis
per diversa Germaniae loca publicis gymnasiis quidam iactanticali et
stolidi osores nescio qua vanae scientiae persuasione confisi maiestatem
latini eloquii ac sacros Musarum fontes turpiter audent reprehendere
et morsu canino lacerare; hei «[uam temere (ne dicam stulte) hos so-
Inm sapere existimantes , qui portentosis quibusdam et e mcdia bar-
barie emendicatis vocabulis ita rem ipsam de qua loquuntur involucris
et enigmatis distorquent, ut iam aut Sphinge aut Oedipode vel Delio
iliigtio rimrTatOTe ilii* opn* eue Tidnftfiir, ■> nli klii* <)ucti(«nu ulioqui
bonuaibni ri.-ct« et inQffense inUtligi ilrbcdnt. S«d dn ii* rKO atnplin*
lertiain tnetonu ooii ■am, t\v \ii\ tic uicwp dtxKiav ^Mttt) mi aprnlf)
[^ \tf\ xii ilJcirEp cipTiKiuv 0Xim] kuI IptOlZrj otlet vieliiiehr ^lrtq iit
lipailti — Arirtoph. Ljrirtr. t. tlb C. W.],
Eed«o kd U, AlKMider, qai io bac re ncc inonit<n« ii«c cootullort!
tftt. In Romnlta cnim linfpia cdinfrnida diligeaUi ediicemliuine w-
dilo nnnini tuornin Mqnalinm ccdit; Uraccu ruo iU fontlcitrr Imi-
tlrif, ut qnottidie aliqaid «t icribM nt Irjpu, nnde plitiiurv baaato
dnlciMimii «loquenliae fluenta bhorin' pOMi*. (JntirR itn "t coi-piati
{trge porro ii«, id Mt kmenior^i littcraj huiiituiiluti*<inn atadia, ijuod
tn (pontF bcii, p«rcapidt« et nlftcrit«T comptectete. Nflvil «tt por J
dnm immortalem. in qao tui pt««e«ptorI* aniumin faclliui demereri H
fMu, (\ava li llngraotiBimo ilodio, cnra, Ulior« dili^ntixine onitMif, ^
<t in eum Timm i-indiLii, io i\ni-m te evaiamn ferB omaGt nuguruitnr.
Sdi qnam mirifice tuHm non Ttilgnreui nt^que iicrtractftlMn in bonln
iiUflii capnacndi* iodoiitriam tno pntri rhilippo I>T»frtadio thm iu-
tegmima et iureconiulto prad<-ntiuimn »r|)iai icripti* nipf» inainnk-
toim itMerimque itlam runi»tHntiiitlmi> de le ac atQilio tuo quani optl' HiLI*
lUm et certiuimiLm Bpem faabere. Tui uunerii omnino inm «■•« vi'
^lnT, Alpxand<;r, nt ptane efficia*, nt- me fnbo hMC diiitue arbitretar
(t w hac tp<!, io quam ego illuin m«a cooitantiuioia preJiratloua
trai, dnnum froitmtua eue *id(<n,tur. Ijnnd nt wdalo, diligrntct «t
imnte facria^, non ■olom t? monco nr-d «t bortnr. tir^n, imivljo.
Int^rim vero bas I.itciiuii dialogoB iacuDdiaiiinioi ct iitiliioimoi
Ntwlera Scipio, Scaphi<linm, Palinumii. Virtan et HercuW), qno»
pnntiii tibi iledicatoi in nium pablicum cdo. diti|{<nt>'r lcg<'i illil
'(lali rom qaibnidam am&ntii»imia conTictoribui te obtecta creber-
nw Son olei — crede mibi — nec operae t« i«mit«bit, ita aaraa
'■M tenerai adhuc «t motlicuhw ionviuinio quodnra ■ermoiua nOM
laptebiuit et ora c«ito obtatu defixa lotoqne inlentoa oculoi, ut e*
uiucnlanim rerum oiirator egregiiii, aliqnandin tenebont. <JiUi re
*>t<D tcnebimt? Nempe remm grBtissima varietale, voctibiilarum
•plnuiore Diti<liuimo, wntentiarum graiiB-imo pondcie ac totim fcrc
"Wlii «lo>iuii eipreata facie.
Sed ul mea epiitola loam aliqaando penium abeolvat, iam valo
et bonii litterii acriter incumt*. E([0 preceptor ac munitor tuii in
w le detidoriii onnqauo deero: age tu modo, nc tibi ip*i defuiue
'■deuii. It«rum vale et lalve, Lipii octaro Kalenda* Oeccmbie*
UH Bitali* Chriitiani milteiimo quingcntesimo dccimo ti^itii).
n.
Zwei Briefe WeTleit an Wilibald Pirckhoimor. abgedrnukt iu
^ HeuDiann'! 'documenta titeraria Tftrii aigumenli' (AttorSi 1768; uoter
^MOXIIl p. 281 ff.
G4 VEIT WEELER ALS DOCENT
EPISTOLAE VITI BERLERI.
1.
(De Italorum ingeniis et studiis ac praecipue de Bapt. Egnatio.)
287 S. D. Qnantam laetitiam vel potius voluptatem litterae mihi tuae
attulerint, Bilibalde vir clarissime, tacitus mecum cogito potius quam
ut scripturo mihi verba nunc succederent. Es tu homo certe homani-
tate nemini secundus, quod ad me, licet longo locorum spatio separa-
tum, occupatissimus ipse litterarum aliquid dare non intermiseria, et
ita amanter te mihi rursus insinuaveris , ut nihil ad benevolentiae cu-
mulum addi posse contenderim. Quas, Bilibalde, tibi tanto pro mu-
nere grates, || quae reddam meritis congrua dona tuis? De Italornm in-
geniis non inficias eo, quin illa sint vegeta et ingenuarum artium aatu
foecunda; non tamen usque adeo in ea re mihi excellere videntor, at
complures ex nostratibus non solum non aequare Latialem illam men-
tis acrimoniam, scd etiam longo post se intervallo relinquere videan-
tur. Peregrinatus sum iis iam aestivis studiorum vacationibus panlo
liberius, mores hominum et urbes propius inspecturus grammaticM
plerosque salutavi, addivi non parum multos. Sed quid tnm? en (quod
888 pace aliorum dixerim) solus Baptista Egnatius in Venetorum floreH'
tissima urbe inventus est, qui graeci latinique sermonis mira facnn
reliquis omnibus longe praestabat. Ductu illius ac opera rarissima
quaeque ac visu dignissima toto quatriduo illic sum diligentius coii>
templatus. Fecit is inter loquendum tui sacpius quam honorificaa
mentionem ac tandem qum me discessurum pulcherrimo qnodan
chartaceo munere prius donasset, id crebro inculcabat: Bilibaldam
tuum, immo meum, immo nostrum, mi Vite, meo nomine salntabis
phirimum. Non potest dici, Bilibalde, quam homo ille sine controyer*
sia doctissimud te colat unice observetque reverenter, quod ideo scripti,
ut iutelligeres Germaniam nostram quoad illam iugeniorum beatitatem
non in postremis coUocatam esse. Quod si, ut scribis vcrissime, Ger-
manis munera, quae Italis, ob doctrinam proponerentur; (quis enim
virtutem amplectitur uUam, pracmia si toUas?) protinus omnia iam
essent alba; sed hei nos ventus pascit, pascuntque inania verba ob
idque male cum litteratis agitur viris. Desertae sunt patronis Musae.
Vix unus ex Germaniac principibus studiis dat molle otium animumqne
a curis extricat, ut nihil de lodice paranda attouitus aliquid emoliatnry
quod posteris quoque gratiam conciliare possit. Sed prohibent me ce-
tera Parcae farique vetat Saturnia luno. Quod apud vos litterae mi-
rum in modum florere incipiant, gaudeo communi patriac non medio-
299 criter, quaudoquidem futurum spero, ut tremens iam prope ac vacil-
lans barbaries intra brevc tempus tota pellatnr. Quod ut fiat, tni qno-
quc muneris erit; interim autem Luciani libellos quos partnris ut
quam primum enitaris, Lucinam ipse supplex invocabo, ut opem huic
operi pulcherrimo ferat, quo ii qui mansuetiora sectantnr stndia, ex
VXU tnK LV.lVZ\(li:,U VUAVtlltSWUlKS. G5
knm Awtnn trucliia cs|'uuit uWiRt a1qD« incnndM. Vklc rt im uml
Siap» tnin V«rl«ra* ertt, duni viia manfhit Kti|U« lauoa noni'a tiiBi-
fa ia umiM colut. It«rum vnlv. TicLii d«clm>i •itiU> din nrc«inlir.
uwiniii.
Tnti* Vttu«.
tjk Mbua ntii oon nihil eipODit. S. ReuoLlJDum i-t Hutt«iinm ri;bai
^humuiii croptM Inget. 9, Di>CDrdi Otrrmkiii» pui reiliUturJ
SiUe. LitMtr&lJMimi raorvt caDiliJam<tai) illuil pvctu* timo) aoa .
m gTttiis M unictciM natuin, Rilibnld* ilocti»LiuB, koe tgvtaul nu- |
pT, ut e^ in>ignit«r aiiilerem jKJBthabito omai pndoio ituiildaja giar |
liUnu «rnlM^iMre neKci&), <|uad pr&eeenn *ii eipoittuliuiem, «b< tp
)Mn« foprim nuiuii. Tai i-mt ignvncerp bumini »□« »emct ipaum pede
ilioittu dilif{rait<r metieQti; ita mihi umni* tecum g»nire inqne ■iiium
1 libere qoicrjoid biibe«m uut canuum aiit oufpinim cffundore It-
n ptit«rnm. Neqni? dubito, luin in buic rem Bilibuldum, huc ert
aua illum nollu vx partv ccualortm, Lcilum rfluJeri*, tiiii fortkM»
kab iDp«ntitiono t^ne&tuf, ut reltijiu iJli lit ia Viti lui ni-gatia mea-
^Mioli* Kliqaot ubuli. (Juod multu iun mcn*ibu> ■cribcDdi oil tn sf- ■**
iniis iotermiwrim , neecio <]Dibtu forbit lim uawua meam Mtoraa,
i arpitt* cftuorum (id quod *olrot ferc dnidet) quDdo miht non «t
tintiiii n>-|^'i>tioriim tiimnltuii, i]iiibiia iindi')iin di;itrin|inr. vpreor luun
niiiiij.- [:i', hi Lil [imeteiuNi , tuta Bitii ciiiiniL focili: CHituriif. Tui
DtUiiuuajani meuuriam ubrcpBiitiie mihi, ijiim eorum, qaua charoi
IoUm, obliTiouem vera amiciciu nou admittat, non eat qur in bnc
poqM re patrocinium &liiiDde petere habeam necewe. Vnde igitur,
inqiilM, lam diatumnm ailentium ? hi nec occupatioDeii tuae, qiuie ddI'
lu nint, neque olla oblivio amiciBnimi homini* memoii&m tibi eicn-
'fnpotoit? Andi, Bilibalde, id iiiiod eane rei babet, qur enim msui'
'^negabo? tum procraBtinator ita luirihcus, ut vix ait aliun quia-
piUn, qnem mibi in re Um egregiu anteferri, nedum conTerri facile
Pttiar. Et BQnt tam alta montium ciicuiiiina, quibns mediui circumdor,
°t utiiu iDterim proetereat, quci nnllui coDtedatur ad tam eiimios
^icoi u: patronoB lilteria meia esitus, quoe tauien oiuni officiorum
PifTt pTo»eqai par erat Vniie vel hoc solo nomine locuiii iatum
""^ odi, quod perraro occurrant, qiii aut binc ad tos aut iittbinc »d
Mt conuneent Ita dura maiime orecioBiis videri cupio bominibuBquo
'*M de me mereDtibDi faac ialteiu re gratificari, qum nihil praentatur
I*M loDgiDMiDlum expectalionem, fit ut ii iQcivilitatiB, illi vero in- *.»
pibtiidinie me accnaare non ceseent. Si forte quemadnioduni valoain
qauiit, Deo opt mfti. suctore sat bene babeo, tibiiiue sicut optimam,
'^ loageram Taletudinera imprecor, qiio pOBsis foecundiisima aniini
'lu fetum etadiosomra diatiua locuplctare paujiurtatem. Ef{0, bi scire
'^pit, alteram (erme meiuera venationi ita etreniic fui deditus, itu in
66 VEIT WERLER ALS DOCENT
opere alioqui non iniucundo detritus, ut qum singulas res dilige
tius contemplor manumque operi nonnonquam adhibeo, factom est,
yenator sim iam propemodum bonus et eques non omnino pessimi
Rides tu fortasse, dum ea legis, at rideres, sat scio, multo etiam rc
gis, si me equo impigre terram pedibus concutienti insidentem C€
yumque pleno cursu pcr inyia quaeque insequentem yideres.
Quo animi aestu reyerendissimi Bambergensis ecclesiae olim pnu
sulis mortem pertulcrim, tute me etiam tacente facile consequi potei
Eram tuncViennae, nulli minns quam huic rei intentus, ecce! noncia
adest, illius mortem et eam quidem ex incisione nobis significayit. Qa
alii animo fuerint, nihil moyeor ego, sit per me suum cuique pulchroiD
me certe tanto dolore affecit, ut consolationem fere nullam essem ali
quam diu admissurus. £t qnid ni dolerem, Bilibalde mi? oneraTera
ille me quondam immodicis promissis, ut Carolo, illius ex sorore m
poti, quocunque proficisceretnr studiorum gratia, yel comitem yel dv
292 cem potius me ipsum exhiberem. £t Carolus calcaria, ut id ageren
incessanter admoyebat. Reyocabar ex Lipsensi Academia, pareba
non sine maximo meo incommodo, interim yero non aliter qaa
Aeneas alter Virgilianus terra iactatus et alto. Quid alind superen
quam nt tantorum laborum fructum et eum quidem mihi promissi
demeterem aliquando? tam amplae spes mihi perbelle placebant, «
trapam me esse putabam aliquem et aurei montes animo concepti u
me propemodum ferocem reddiderant. Sed (o fallaces hominum spe
eam cristam mihi depressit unius capitis iactura et est haec fortuii
non mediocris inyidia. Qnid de Carolo mihi sperandum sit, ne
muUis morer, audi, per Musas et Gratias te oro. Erant sacerdotia
minuscula duo, egi cum eo per litteras, quantum id fieri potuit, d:
gentins, fecemnt hoc, me etiam nescientc, amiculi complures, ut aet
meae paulatim iam ingray^scenti consuleret, post tot exanthitos
bores, post tam diligentem sibi plerisque annis nayatam operam, [
esse, ut iam missio mihi concedatur, quo liceret per otium postl
studiis frui. Respondit illico: se habere iam, quibus sit eo benefic
rum genere gratificaturos. 0 gratum discipuli pectus! o dubiam, imi
nullam potius inter mortales fidem! ita adsunt isthic yultures, (
multis etiam ante mensibus cadayer aliquod futurum praesentia
2»3 Vtinam hoc alieno ac non mei ipsins exemplo diligentius praeyidisse
Quod qum factum non sit, quis me prohibet, quin yocem iUt
serae prudentiae nimioque meo incommodo emptae emittam, scilic
non sic putaram. Dispeream, nisi centies et eo amplius illud heb
poetae yaticinium mecum tacitus ipse submurmuraverim, quo serio a
moiiet, ne principibus ac hominum filiis confidamus, in quibus ni
est tanf firmum, tam stabile tamque durans, quod non sit aliquani
et id quidem brevi, in tantis felicitatum somniis emigraturum. Ioodl
lieuchlinus, yir ob trium liDguarum peritiam immortalitate dignns, b
proximo iam mense yitam cum morte feliciter commutayit. Id qii<
l'Xn DIE l-EIPZIOKn ri.AllTUH8TVI)IES. *(7
Dibi Iaio «ceTfatUu ftiit, nl mnltin luuiiii nuUiui b'iiiiitiu dijpY^MU aim
dJKTDcitrctit frnt*ia(. VidM Uuni'ii cum illn <>ptime AcliitD, tuoil mh
ko4 iHtDln nOD miiiiu •ctlcrntu quuin iu>runiaaM nl pUuu^ numpta*.
RuDiot iteiit Bpud DCN longo Ut^r^iio Hparin* ptt, rt iln ipitmi^ «t
m panuu multia fldeiii Utn •[uoque f-'t.'<>rit, Vlricam [iDtl^niim, vwt
nn iDTeti«m,'pt linnc riDOqui» diem ■untii "biiue. tjuodii IM ik
bbit (lolet enim noimaiiquam rumor <-t rariitre «t unger* , laod g*-
D Mtj, doleo iltod ioKuunm, illain in ntfuiiuK dioeaiti geiwtv Mf-
I Tinuin tam imm^ato intcritu dcfti-i»)'. Itn dirk Giti nt«BNilM
bm qaii«<iDC di>mHit, peioribni nnriui* ad tocilittm roljcti*. Futt
i eam boauiii; non Tnl([krii, ncqaa otnniDO no» Runitiuilu, vk m
fOte in Lip«f>itii olim gfDinaain non |i«nil«adij anapicU* Doalrketn,
'i qirni iltic ndalmcentulua fcniir boiuu littmia aoo omiiiaa tuMi-
K profiti-rvtar, itK mibi rriDio i>tktim grn*ta plunit, nt •p«ni JUfoo
1« bomin* onrqinrini et ampUm ft nknin, Titio ilH TMipliatar,
fHd tcerbiD» BoiiDnuriaain leripvcrit, quod conTiti& raaHliu MOa-
mlaterit, qnoJ pleroniue ituectaretnr odio )iln» i|itiim tniitfiw. 811
ih. Sed prorocatui, ii>--d inveuii, «ail non niti quudo colainiif ine»-
iMal, qtiA tnmoD re aniuincm m&iori iinam «e iiieum )^vkb«t in>
ridt^ Si id Titiiun eit, babet id cum multii comin.ane, Non poeenmi»
nmtt Cbriitnm ut ptineipmi et doctorem no*tram referre, (lo) inftte> J
Scctitibai Doii viciHim nieJcdtxit, >«d pto probtii umvalenU^ mda- I
heni nobi» dodrin»» rrpcndit. Vtciiiiijnu «it, nmbrii illin» tnnnem .
fii credia, Bilibalde mi, quam me bornm teroponini tumultDt
ofitduit. 0 dii deaeque, quae insaoai verut diicordia roenteil itwte
uiiniH praecepB per omne reliibitut faciDO»? itane veluti furore quo-
^ peiciti ia qneaicanqae obvinm repente comua obvertimui? oonne
luli tibi videDtar GermaDiae Dostrae principea, qui tales rerum bu-
"uurnm pesteB tociti spectare pOBBiint? Ego qam eudio illig maDaii
Uipiitataa, faos crndeligume occixoB dcumque hontinuroque fidom im- ks
[^°raie, qaid aliad cogitaDdum eat, quam Harioi SyHaiiqne ab imis
^Wtori sedibuH evocatos e*ie? Pompeiui in irai hinc furit, hinc Cme-
"t veuDO accenditur igne. Ent tanta cmdeliiaimoruui hominum le-
'i^, at pro 105 libidiae, qaa in quosqiie obrioB graiiantur, tatii-
^(^nm iibi neqnaqaam putarent, iiiBi (o rem indignam!) in miecrarum
BnIieTcnlamm miierrima corpuicula quoqne ieTirfnt. Et videt ialA
•W», nec ftilmi]i& torquet ab altol Irasci qoando iuBtius ille potoBt?
^K odio ploi qoam Vatiniano tantaltuamur, qaaii eitrema nohii ipe*
"* eo iit collocata, et tamen quni baec agimae, perbelle Christiani
Oobia rideroar, quaii baec noitra rcligio longe quicqnam alind di^iide.
'^ migii qiuun coacordiam, qna lola iublatii ChriBtiani non suroue.
'•ibeiii hoc loco iptemet mibi teroperabo, ae in principci immodfitioi
<M ptofemtnr, qam eciAm non eese rem Indicrant, cum love iocari,
6'
G8 VEIT WERLEK ALS DOCENT
qaem eyocasse parnm rite conceptis verbis exitio olim fmt, sed me
miserae plebis miseret et piget qaorundam plus qaam turcicae t^nranni-
dis. Franciscus de Sickingen si Caroli Imperatoris aut consilio aut
iussn, id qaod pleriqae sospicantur, tam atroces sascitavit tnmaltas,
habebit fortasse quo sese taeatar; at si sais ipse aaspiciis rem tam
ardaam ac seditiosam tentare fait aasas, deam mi^i iratam inprecor,
nisi baec scintilla, tam parvo initio coorta, inccndiom vastissimam sit
296 aliqnando paritara; solet enim, qai famas esse coepit, illico ignis fieri,
et talis ignis, qai paalatim irrepens non extingaatur facile; solet ma-
lum, quod ab initio tam leve negligebatur, si sit auctum, in grave
Christianae tranquillitatis dispendium erumpere tandem. Qum haec
et alia tacitus quandoque mecum ipse cogito, soleo vehementer mirari,
qur reliquae Germaniae et civitates et principes non idem in sois re-
gionibus, quod Elvetii populari tantum freti consilio in sua terra faa-
stiter praestant; at ipsi dum publica curant commoda, rem publicam
habent pacatam; nos privatis tantum inhiantes nec publico nec pri-
vato fruimur satis commode. Aut ego mentior, Bilibalde, aut aliqais
malus genius bene concordibus animis iratus hunc amarorem rebus
humanis infundit. Sed quid si flagitia nostra, quibus Deum quottidie
irritamus, haec mereantur, et merentur procal dubio. Neque enim, at
Flaccas ait, per nostrum patimur scelus iracunda lovem fulmina ponere.
Quid alii arbitrentur, divinare non possum. Ego puto principes in hoo
iam publico congressu nihil omissuros, quo huic tam sanguinolentaa
tragoediae finem aliquando imponant, cuius spectatores muti nimis for-
tasse diu exstiterunt. Sed quid tum? si consultent graviter, exeqaan-
tur vero nunquam. Concilium indicitur, statuitur locus, dispiciontar
singula, et ea qnidem solenni quodam ritu, sed dum in dies alius aliam
297 expectat, dum quisque iter adomat suum, dum de ordine, qnem hio
aut ille consulendo capiat, longior est disceptatio, dnm hinc atqae
hinc in medium consulitur, bona, crede mihi, temporis pars frastm
effluit; sed de hoc plura nunc nec licet nec libet scribere, quando-
quidem illa mihi meique similibus deplorare tantum, adiuvare penitot
non conceditur. Deus optimus maximus tales tandem Germaniae prin-
cipibus immittat animos, ut nihil putent esse in tota vita pernicioBias,
quam Christianos populos mutuis inter se latrociniis aut bellis digla-
diari. Interim vero dum illa aut negligcntius tractantur aut omnino
negliguntur, fortasse bonos naucleros imitari praestat, qui posteaquam
mare altius ingressi sunt, tanquam ex specula aliqua taciti ventos
tempestateroque sonoram intentius contemplantur, donec coelnm ali-
quod serenius apparuerit.
De negotio Lutheri vix ausim scribere quae sentio; ita nunc vides
a plerisqne ad calumniam trahi ea, quae sincerissimo etiam animo
hunt aut Bcripta aut dicta, interpretanturque in eam quam ipsi velint
])artem , cum quo tamen hominum genero non pugno, sint pcr nie
unicniqne libera, modo recta, iudicia. Perlegi nuper illius libellum in
I la omtiibua bnn«>IU RtudiU, tum {inirapDe in
* probari neqne potMt neqoe <)«bet. I''^*do I.nlbcro plut
Edugtlita tni »deu mihi eordi ^Rt, tit inihi nallo trmparo anipnm
tl)i;uid ftierit in roU> mugii, (|iiiLm ut aegtiUun) boc, quAlitmmaH)ao
lil (oeptma, io leitt Cfarirti nn cTftngvliise reritatis k'*"^'"'' (^'^^'
En! babM littcTM bcni! longan, Billbald«, qnibu* praetrriti toniporit
ItBtiQni DiDiis IoiDKit>tr, nt pntn, rirr'^e compennvi. Kitorvit bw
pvtira rei indignitM, partim vfro hnmanibu illn taa humuiiMiDi*,
<iu fceto* nibil non nibi liccre t«ciim puUibn, <\\vtM titmen n
imaei, imo w Ipgu rinitlttm , «i it« <it eommodam. IJnna
I tut proiNDiinm in t« aniinum noa improbe*. gaodiii te
id rtcturujD kttinudvertero, tst gmlchte ptooviliti liu grftUaw (>(iiiin
iutii), felieitatii me partcm aanei^oatiim pntabo. Vile, lir incvmpm-
lilii. Ei Wtimut«igti DCbLTO die Octobr, a. 1533.
Vitu* Berleroii ex uiimo K toto pi-ctore tnna.
Anhnng H.
Neuuicehu Gedichte Werler».
I [Voa Veit Werler'! Epigrammen, die Ucnmnnn 'commoniatjo ■
pt»' in «pin>-n 'Hocnmcntn litonirin' 'AHnrfti ITri*' p, 107
wU%n ..Dliiig, im Rbein. MuBeo.n Ud. XXVIll p, IfJ (— Opunc.Tll
P 113'i lelb^t noch gar nicht« la nageu; bei fortecbreitendem Suchen
f»d er drei soloher Epigramme auf dcn Tiletblftttern WerlerVber
rfrtinspiljen. Diene verzeichnete er in den Zu»Stt--n, die fflr den
l^'ie(lprabdruck jenea Aufnatw» in Band Itl der Upuiculft beetimmi
■"fn nnd aua ebcnda p. 113 ff, lam Abdrucb gclangt «ind.*) Bereit*
•^b fugte er binzu (p.liri Anui. Ifi'';.: 'Ub ei d<:rgleichen (carmina)
FODit Qoch gibt, wilrde vieltcicbt am crsten ermitteln, wer in der
l-ige «ire aammtliche ana der Lotter'Bchcn Officin herTorgegangenen
»lt'ii Dmcke darauf durchtOBehen.' At» er dann die mit dieeen Wor-
^^ beuichnete bibliograpbitcbe Untereucbuog mit dem im Anfnjig
dietn Aufsatzes genaner geechilderten Eifer lelbBt auafQhrte, fand er
"'tbt weniger ali neuncehn derartigc Epigrammo Werler'*, Zw5tf
'im dieten BchmOcken die TitelblAtter dcr oben (p.62ff.) Terzeichneten
^iugiben Plautiuiecher Stilcke, die Werler beiorgte, vier weiUre
''cbeii in Uinlicber WeiEe anf den Titeln aeiaer oben (p. 4r.) gleich-
^'> bereiti genuuten Auigabcn dcs Valeriua UaximaH, Cicero
'\ [Et h&tte gleicb an dieier Stelte dei dritl<:'n UAndes ein Hinwei«
'°f die Ketultatc der weiterea Nachfoiechungcn meincmcits nicht
«nteibleiben tollen. C. W.]
70 VEIT WEBLER ALS DOCENT
de oratore, YOnHoraz^Episteln ond fQnfBOg, Lacianischen Dialogen. Uie
ta kommen noch drei grOBsere: eines zu Ehren seines Lehrers Bas<
Yon 1511, ein anderes an den ihm nahe befreondeten, 1513 in Leipi
studirenden Eobanas Hessos Yon 1514, endlich eins an Tarqoinias P;
thenias Dalmata, mit dem er in logolstadt in ein vertrautes VerhS
niss getreten, Yon 1513.
Bei dem Wiederabdrock dieser neanzehn Carmina ist Qbrigeos
wohl die groteske Interpanction jener Zeit, die das heatige Versta»
niss gar za beschwerlich macht, als aach das UebermasB grosser u
fangsbachBtaben beseitigt' worden, die Orthographie aber anverlLad
gelassen. C. W.]
I. Zwolf Lobgedichte Werler^s auf Plautus.
(Aaf den Titelbl&ttem seiner Aasgaben Plaatinischer Stdcke.)
1. Ode aaf Plaatas als Dichter im allgemeinen.
(Aas Tlaatinam poema cai Tracalento nomen est' Leipzig, Melch. Lott
1512, aaf dem Titelblatt)
Viti Vaerleri ode dicolos distrophos.
Perlege dalciflai namerosa volamina Plaati
Qaisqais es, o iaYenis,
Commoda si linguae, mornm vel limes honesti
Pectas et ora movet.
Nam Latii caltor sermonis sedalas ipse est
Laude priore tamens;
Adde etiam Yariae specimen monimentaqae Yitae
Qaae tibi concta dedit,
Si modo maltarmm soccas tenet abdita rerum,
Tallias at cecinit.
Ergo Plaatioos Yolvas sine fine labores,
Qaisqais es, o iuYenis.
2. Sa{)phicon auf Plautus als Dichter im allgemeineo.
(Aus 'Persa Plauti Comici Laculentissimi lucandissima ac nitidissiD
Comoedia' Leipzig, Melch. Lotter 1513, auf dem Titelblatt)
M. Viti Vuerleri S. in Plautum Sapphicon.
Qui sacras totus coluit Camaeuas
Kt bibit dulces Heliconis undas,
SiYC qui cinxit Yiridante lauro
Tempora, Plautus,
Vmbria hunc quondam genuit superba
Carmine et blandis fidibus canoram,
fHU UIK L.KtPKIUKK rt.At:Tri(8TUUIKK.
Bir obi excclio* celobnU iiiurM
SMnna UtUit,
IJaitflique binteaa* jnporBUut Kniuia,
lugeni CQllor fuipvnM i»UninDi
IJmen lul ouKnii) prapera rMwnt
Jloimik KomnB.
Mcitor cltLran mpiJnlafair artM
TeispOTV, iDTictnt Cata, Fnlriiu ifvii
Scipio, et hiiia celobTi pereiiiic
Pron)f(at acTum.
Criminum «Itheetii doniuil iuirunUuu
SMpiua longM vifplttnilo noct«e,
VnJts ibTini Ucitoji ruurint
Pectorii »rdor.
Afperoi leniiit btoiCD imlo eamM
VitAc ct inrciti [ircciiim UborM:
Nnm moliira dnrn Ccrvri* titmdM
Munerc volvit
Dii hooi qnaota itudio et iiitom
Hio itioi Boclor ilecOT«t libello*.'
Curfiil ea liuium Tonique monttrkt
Uogiii»t« HU!CU.
Curtie, nt Aet««»in •eqoihir UinerrwD
Vnltriac nd exem)iUr paritar *Hff»ri
IlliQB, Ur»iai) qiii entl el .Sii;«nBU
(lloria terme.
Non qneo laudeg nieritM refprrc
Tam pii vatis Diimero rel ori',
Qaem ttopent aommi mcdioiLmiqii'!
Laadibaa ornitDt,
"< 'Stkhas PUutiiiui pQdiciti&m ac maritalem fidem ptian id liaiitra
'rtiua serTandam ei«e docenB' Lcipzig, Uelch. LotUr l.'il2, ond in
einem aenen Abdruck von 1613, auf dem TiUlblatt)
''^'Derleri diaticbon in PUutinamm fabalanim utiliUtem coinpoBitum.
<tai cupi» od vitae fmgem Latiuque Camoenaa
Pergere, ne dnbitet: omnia PUutaii habeL
Aliad.
ArteB Theapiadnm et varios pro tempore morea
PUatiiii moiulnuit commemoruilque salei.
72 VEIT WERLER ALS DOCENT
Alind.
Qaem movet hinc risas, movet hinc pia cara Minervae.
Marci facnndos verset in oxe modos.
Aliad.
Cai placet Ansonio ladens comoedia socco,
Hic volvat librOB, Plaate diserte, taos.
Alind.
Crede mihi,'inca88nm consamis tempora, si non
Plaatina assidno scripta labore legis.
Aliad.
Tempore vis modico si noscere plnrima, Plantam
Ne cesses stadio coxiBOciasse tno.
Alind.
Desine: littas aras, ni docti fabala Piaati
Haereat in manibaB noct« dieqne tnia.
4. Lobgedicht anf Plaatas als Dichter liberhaapt.
(Aas 'M. Planti poete comici in omni latina elegantia parentls ac p
cipis Comedia prima: cai Amphitryo nomen ab auctore ipso indil
est' Leipzig, Melch. Lotter 1511, anf dem Titelblatt)
Vitus VnerleruB lectori.
Vir doctissimaB andecnnqne PlaatuB,
Plaatas deliciae Attici leporis,
Plaatas Romuleac lepos Camenae,
Seu multo mage quod iuvat capitque,
Plantas mente potens deisque iaxta
Canctis atque viris bonis amandas,
Tersas, praecipuas, gravis, rotundas,
Salsas, frugifer, elcgans, disertus,
Splendens, blandidnlus, vclnptaosuB,
Comptas, dulciculus venustulusque,
Subtilis, varius, facotus, insonH,
FacunduB, nitidus nec indecorus;
Plautus Castalidum comes sororum
Scripsit versiculos scatnrientes
Multis sensiculis, nec inde turpes
In se stulticias inepciasque
NuUa et rustica dicta continentes,
Sed verbis (iuvat hoc) probis sonantes
Et cura vigili ropumicatos
Cultn, mnnditiis, vennstiore
Contextu numeroque blandiore,
Mirandam speciem simul ferentes.
0 foelix iuvenis senexqne foelix,
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 73
Foelix o paer et qaater beate,
In coias placido sina qaiescit,
In caias lepido vagatar ore,
Plaatas tam sacer agnitos poeta;
En ille dpx^TUirov faceciaram
Atqae idem pater omniam leporam,
Vir doctissimas atriasqae linguae,
Vir doctissimas xmdecanqae Plaatas.
5. Aaf Plautos' Aulalaria.
(im Tlauti lepidissimi poete Aalalaria ab Ant. Codro Vrceo . . . pri-
stioe forme diligenter restitnta; illins enim fiois antea desyderabatur'
ia drei AbdrScken, Leipzig, Melch. Lotter s. a., 1512 und 1513, auf
dem Titelblatt*))
Vitns Vaerlerus Plautum alloqaitur.
Ant^ erat ioformis tuus hic, mi Plaute, libellus (tota haec tua, Plaute,
fabella dit Ahdrucke von 1512 und 1513),
XoD secus ac miris corpora secta modis;
Xaid capiti finem cariosa absumpserat aetas,
Xeu posset longa posteritate frni.
Haiid tulit boc Codrus. Codrus doctissimus ille
Mox facili aniissas carmine reddit opes
i' laierata boni passim monimenta (monumenta die Ausgahen von
1512 und 1513) poetae
.••git ot e£6giem iussit habere suam.
6. Auf Plautus Captivi.
:l- dem Druck s. 1. et a. 'Capteivorum Daorum fabula ,a Plauto auc-
tore ad pudicos morcs facta', auf dem Titelblatt)
Viti Vnerleri Epigramma quo Plautus lectorem alloquitur.
Ille ego sum Plautus (quid enim manifesta negabo?),
(^uo duce snnt pulchris omnia plena iocis,
Incljta quem genuit, si nescis, Sarsina vatem;
Iccirco haec tantum Sarsina laudis habet.
Aspicis horrendo cur me crudelius oreV
Exignoque moves murmura parva sono?
^. 'Wiederholt in Freytag'8 'Adparatus litterarius' 1. 11 (Lips. 1753)
1334 nnd in den 'Matanasiana' t. II (La Haye 1740) p.331, in wel-
n beiden Abdrucken die fehlerhafte, erst spHter corrigirte Fassung
/ }infc tufi, PJaute, fahella in V. 1 wiederkehrt und in V. 8 Legit
tt C(Hjit st.'ht, 8. Opusc. III p. 114. C. W.]
74 VEIT WERLER ALS DOCENT
Forsan Acidalio ne sim pollutns amore
Blandiciasqne alias, lector amice, times?
Hanc, rogo, sollicitam tatus de pectore curam
Disiice nec sensu commoveare tuo.
Haec Capteivorum quam cemis, crede, fabella*)
Non est obscoenis commaculata locis;
Sed decor et probitas, yirtas moresque pudici
Materiam libro constitaere buo:
Quare si sapias (neque enim te fallere mens est),
Hunc yolvas placida sedulus ipse manu.
7. Auf Plautus" Casina.
(Aus 'Cassina Plauti scitissimi electissima Comedia' Leipzig, 1
Lotter 1513, auf dem Titelblatt)
Dicolos tetraatrophos Viti Vuerleri in Cassinam.
Plantus nectareis promere yersibas
DoctuB Cecropios yel Latios sales,
Quem turbae docilis perpetuos sonus
Tollit clara snb aethera,
Spargens in varios flumina riyolos
Musarum modulo dulciter aspero
Cassinam incinuit non nisi ad optimos
Virtutis tetricae gradus.
0 quicunque cupis, lector amicule,
Pamasi placidis saepe sororibus
Vel Phoebo comitem te simul addere,
Hunc tu perlege sednlo.
8. Auf Plautus' Cistellaria.
(Aus 'Cistellaria Scitissima et incundissima Plauti fabula' Le
Melch. Lotter 1512, auf dem Titelblatt)
Vitus Vuerlerus ad philomusaeam pubcm.
Dum celebrat varios memorando carmine lusus
Vates cui titulum Sarsina docta dedit,
Huius tam lepidos subito fecere libellos
Musa, Fides, Pallas, Gratia, Phoebus, Honor
Et labor, ingenium, candor, facundia, risiiB,
Et nitor ac oris lingua diserta sui,
Deliciae, cultns, soUercia, cura salesque,
♦) [Der hier wiederkehrende prosodische Schnitzer fabella i
es Bcheint, uncorrigirt geblieben. C. W.]
DKV OIE LBn-ZlQEU |-LACn'HirtCUIBV.
Bluidtw ciun gnta ■ciliilit«(« l«po(,
Nec ooD dira Vena*, pnr quivm Ciccrone c
OiiU]t& contiiiuo protnptu TuDtre lolont.
NoQ igitor (lobitoi, ailalwociu ctutro, Cmdi
Plaatinu itoilio connociwno too,
Iiij)riiiii(i*) qiiAm doctoa amat, coi Cialollaiu t
llaec eit tioo itno cooitituenda locO;
Kun memonl mwUdl ntbiom p«>t««<ia« Lyad
Atqoo Cupidineiu tel4 tremetul» fiMM,
V. Auf riautui Bpidiou..
^*aiS Poeto lcpidiMimi oobiruaimiqo* Epidicna* LeipalK, Heldi.
Lotter IGtS, aiif dpm Tibiablatl^
Hti Vnerleri Oilc io i^oa libcllni lectomn UIiHiBitnr.
Tt hoc pnrpuretf margine formnlia
Ottendit titolo*, notooi Epidioo
la primi* mihi Comoedik raildidji
A Hrri itodio et condicioBlbuL.
(Jood *i bftrbftrico oalp* librarli
Umata (hei pndot, bn) ■• priiM afailH,
ti nuDC, qnun aitidoi <(MmqM TCBwdalM
Vnltua rc<tituit lima *
Vel ta, qniiqiiii e*, infAoi, iareDit, waei^
Liogmun qui LAcialem coliJ uxie,
(Jaa nil polcbrioi eit, ntiiiDi limul,
l^ua nil dalL'iii> tat ailqoe periciui;
!□ ■nmma: aihil hnc miindiu hkbet ueer
Eicellencios Mit nobilini nugii
Vel qood dignios e*t diacipnli* probit)
Ergo quiiquii ea, infou, iaieDii. ■enei,
\le, qiiaeio, Tigili meate recognitam
Kt totnm cnpido pectore conditom
Xoctnma memorei TOce freqneDtiui.
Qaidni? immo penitui leiMiba* iotimia
Me condM. tua qno glori» nominii
Attingat ceteri «idera limite.
Nanqoe eit tarpe bomini tempors in omoia
TornMe ingeninm dod oiii invuter.
> [h dea) MBnclieaer Exemplar dieee* Drnckea tai, um den n
^ckltchtn Beptuneter zn heilen, Jemud Imprtmu iur-hgeitncb
i^ £>< u den Baad geMbrieben. C. W )
76 VEIT WERLER ALS DOCENT
10. Anf PlautuB* Miles gloriosus.
(Au8 'Miles Plautina' Leipzig, Mclch. Lotter 1514, auf dem T:
VituB Vuer[leru8] Militem loquentem fecit:
En ego con8picui8 clarus sum miles in armis,
Hispida ob id tristi nubila fronte gero;
Plautus tela dedit, quo non foelicior alter
Barbara Tictrici stemere castra manu.
Bello quantuB erat Romanae gloria terrae,
Scipio, qui Tyrii contudit ora ducis!
Marcellus pugnax, nulli quoque laude secnndns
Fabriciu8 quantns! Non minor ipse fui.
Bellica signa sequi mea vis, studiosa iuventus,
Quaelibet et foedo dura sub hoste pati?
En adeSy aeratas ducas in praelia turmas,
Vt poBsit nullo barbarus esse locD.
Hoc 8imul efficiet 8acra cum Pallade Phoebus
Et Pamasiaci montis amica cohor8.
IUorum auspiciis insigni cede peracta
Inclyta tu statuas inde trophea tibi.
Sic viyes longam per plurima saecula vitam,
Sic tua — crede mihi — fama perennis erit.
11. Auf Plautus' Mostcllaria.
(Ans 'Mostellaria M. Plauti Lcpidissimi Comiei Fabula' Leipzig
Lotter 1614, auf dcm Titelblatt)
Vitus Vuerlerus studiosis Plautinarum comoediarum lecto)
Plautus miranda praeliistris nnmine Phoebi
Conditione fuit;
Plautus Yersiculis Musarum flumina rivos
Digerit in varios;
Plantus item Latio movet hinc certamina socco
Caecilioque seni;
Plautus praeclaros potuit puerilibus annis
Equiparare viros;
Plantus conimeruit princeps lumenquc vocari
Romulei eloquii;
Plautus florentis stndii nova palma favorqnc
Sednlitatis erat;
Plautns longevi moris stndiosus aroator
Voce theatra qnatit;
Plautns qucm nitido populus stnpot ore loquenti
Pegasidumque chorus;
UXD DIE LEIPZIOER PLAUTUS8TUDIEN. 77
Plantiu bis denos risa mordace libellos
CariDine concinoit,
Ex qaibos hic praesens est Mostellaria dictas
Percelebri titolo.
Argoit astntos servos, convivia, lazas
Immodicamqae meram
Archadio devota deo Masisqae sacrata.
Hunc cole, tarba, virom;
Han<! volvas, memores, discas, mireris et intro
Excatias penitas.
Barbaros invideat! Qaid ni? dam gloria linguae
Transeat astra taae;
Illias in tenebris et longnm densa sab aevam
Nocte sepalta iacet.
12. Aaf Plaatus* Trinummus.
as 'Trinummus M. Plauti Comici praestantissimi Lucnlentissimique
fabula' Leipzig, Melch. Lgtter 1514, auf dem Titelblatt)
Vitus Vuerlerua ad lectorcm huius comoediae.
Uic Marci placida memorabilis arte libellus,
Cui nummus titulum datque refortque suum,
Non est qur dubites, lector placidissime , totus
Instruet innumeris corda tenella modis,
^i modo pervigili iamiam tibi cognitus ore
Angulus illius largiter omnis erit.
II. Gedichte Werler^s aiif andere Classiker
auf den Titelbl&ttem der von ihm besorgten Ausgaben).
i:;. Epigramm auf die Episteln des Horatius.
- 'i^. Iloratii Flacci epistolarum libri duo' Leipzig, Melcb. Loiter
'.\'2, und ditto Leipzig, Mart. Herbipol. 1513, auf dem Titelblatt)
iti Vaerleri in epistolas Horatii epigramma. Horatius loquitur:
Vt titulus monstrat deductis arte figuris,
Qua nulla in toto clarior orbe viget,
Flaccus sum, patrio qui de cognomine primus
Narratur lyricos concinuisse modos.
Korsitan horridulus fueram mendosus et asper,
Nec poterant seriem quaeque tenere suam.
lam novus et nitida videor cute pellere cunctas,
Namque dedit labes officiosa manus.
78 VEIT WERLER AL8 DOCENT
Quodsi nosse cnpis, qaae sit via proxima laudi,
Vnde homines famam, nomen et astra petajit,
Ardoa qnid virtas, qaid moUis inertia soadet:
Me lege, tanc votis mox pociere tais.
14. Epigramm auf fflnf Dialoge Lacians.
(Aus 'L. Luciani Samosateni Dialog^ qai infra Bcripto carmine 8ai«
nominibus explicantur ad comendam linguam et facundie caltam nan-
ciscendnm oppido quam aptissimi' Leipzig, Melch. Lotter 1513,
auf dem Titelblatt)
Vitus Vuerlerus lectori.
Lucius excultos placido sermone lepores
Explicat in variis cultior ipse libris,
In quibus est 'Virtus', 'Scapha', 'Scipio', sic Talinuros',
£t simul Herculei nomina clara ducis.
OptimuB orator, vates celeberrimus idem
Cetera et arbitrio versat ubique buo.
Rusticus es (quidni?), si non virtutibus ultro
Eximiis docti commoveare viri.
15. Epigramm auf Valerius Maximus.
(AuB 'Valerii Maximi Civis Romani de factis ac dictis memorabilibus
Exemplorum Libri novem tum propter stili maturitatem tum vero prop-
ter vite instructionem utilissimi' Leipzig, Melch. Lotter 1514, auf
dem Titelblatt*))
Vitns Vuerlerus Sultzveltensis.
Si via candidule absoluta lector
Heus Bcripta Aeneadnm tot et Pelasgnm
Prudens noscere, si pium deique
Cultum syderei nec invenustos
Mores temporis at vetustioris,
Clarum Bomulei decus triumphi
Antiquosque duces, bonum Camiilum,
Aut duros Curium boves seqnentem,
Aut Brutos, Fabios, senes Catones,
Aut fortes Detios, patremque [patrem atque?] natum,
Aut Crassum immodicum, truces Cethegos,
*) [Wiederholt in Freytag^s 'Adparatus litterarius' t. III (Lipa.
1765) p. 643 f., vgl. Opusc. UI p. 114. C. W.]
^^^^^9
l'XD DIK LtaFKUiilU l>LAtrTrH«Tl-DIK
Gnecboi, *i Muiot, >ubiiiile Dnuo*,
Aot qooa liutoHM fenuit L&tiiiAe
Honuu proMtM lionto ciefttoi,
Po«tha«e fU Q«Ucu oiere gnitea,
Vel ZoiMn ntodo fnlo tioiBmlttM,
Vel Pooniua lHijeo daoem haon
BoUonnn celeltram, labkm, Dkreinm,
V«1 Pjnhnm AoiioniAm fagm timoatom,
Cjmm, Dciotliftnun , pot«Dt«<m iti armii
Prllaeam mtitU nift((i« Plulip)nim i
HoDC iamiun Tklrri libmm dluniB
Noctuiut)w mftna l«g«MitM tleKuque?
IluDr dootottBi baboM neu luiontoA,
Uano longw oomitem *iae<iue nuitae,
HemiB ille tui* recuiubiLt, ftt(|iie
ConiuliotTu ca^ti luo firqiienler
Cultiia mollicolam pet«t «oporem,
Id qtind rei HAcediim dedit «uporbi«
Ctuutii Iliiu^e ucriii rninMt.
16. Kpiirramm aof Oie«ro*i Schrift do orfttore.
(A.iu'M. Tul. CicerODii Polclierrimi eleguitiMtmiqae De oratore liljri trei
aon minore *tndio quftm arte in edibni Lotteriania eicuti; qiiibua
eerte miruB ille dicendi artifei ee iptnm nt ia aliii o|)eribiia alioi
■criptorea vicitie perhibetur' Leiptig, Melcb. Lottor t6iri, auf dem
Titelblatt)
Vitae Vuerlemi lectori.
Tulliui orator patriae oova gloria tenae
Eximia moltoi coadidit arte libroi,
Firma quiboi nitidae famae monamenta paravit
Et longa vemm poateritate decns.
later quae vigili praeaeni tu pectore disce,
Conjoltam etndio u cnpii case tno.
Non aimile bnic cetnlit doctrinae Giaccia mater
Nec daie par meritit Romula liogua poteat.
80 VEIT WEBLER ALS DOCENT
III. Gedichte Werler^s zum Lob seiner Freur
17. Gedicht auf den Commentar seines Lehrers U
von dem Busche zu Donafs Grammatik.
(Au8 'Ilermanni Buecbii Pasiphili in artem Donati de oct<
orationis Commentarius ex Pristiano. Diomede. Servio. Capn
Phoca. clarisaimis grammaticis cura et labore non mcdiocri
cam iuventutis utilitatem institutionemque collectus' Leipz
Lotter 1511, auf der Ruckseite des Titelblattes)
Viti Vuerleri Sultzveltensis dactylicum Asclepiadeum in H(
Pasipbili praeceptoris sui undecunque doctissimi commentari
in Donati artem de octo partibus orationis studiosae pubi nupe
Libellus auctorem suum commendat.
Qni me composuit Buschius affatim
Miris commemorat scripta nitoribus
Pulcbris et decorat sensa laboribus
Artis grammaticae prima documina*)
£t linguae latialis penetralia
Emunctim reserans sensibus intimis,
Per quae (crede mihi) crescet honoribus
Confesiim innumeris Romuleum decus.
Surget quin etiam tota Latinitas
Priscas restituens non male litteras.
Eia ergo, o iuvenis, pectore fervido
Ac firma teneas mente reconditum,
Quicquid per modicas do tibi paginas,
Sed doctas vigili et Marte recognitas.
Non est, cnr stolidos lustra per omnia
Deinceps grammaticos ingeniosius
Volvas foede operam et tempora collocans;
Maius continuo nam tibi commodum
Horum confero quam mille volumina.
Hinc pro munere donisque decentibus
Auctori meritas reddere gratias
Nec [Ne?] cesses animo effectibua oreque;
Presens excoluit qui studium tunm
Musis et varia sollicitudine,
Abscns nec raodo deest, ingenii quoque
Vivacis nitidos accumulat libros.
*) Cf. Opusc. in p. 114.
1 hrrkt tibi nec an'|nan
Ardwt iagadi luailui ■iiiori- iuu'l
■ batno (irotwt hb«i)t«r
DoIm ^ou liogDB, rootiUt aniuiiiqai
Sife laSittiiw «ra umul^iie febcia
Bei n4le dafMwMn tari]u«t «ecrb* eiiU».
Sive iiwtt nwliat ftatiu nraTiKii
Bt dicu <0t« daitwiora fruj,
Vel fa
&Te «go tt
Ant sit Kua ^priii Isiqu nlbm,
Ant meft regklw ftidu refuadat i^m i
: ridbiu di«iii ndiieii
CiinitiM ra/diia doMc ApoUo na»,
Hellito milii daldot liquore,
Cr«d«, neo Mai|Mr iMctora fixiw aria.
IIoc (irtii* mciito tmril dpc'-r&. ,
Si dftU iuditio lit tvK Tit» meo.
K&m te tiibifici moTet nec ardor
Litorii, Tnlliu eed sine uube gerii;
NulU detrftfai*, oouiibna «ed Mqnu
Atque boDoe tot* Mdulit«le coUi;
Non Tire« animi dolor qoieti
FiADgit, nec *en>iii irs uimoM premit.
Tn rectom icqQem, rDgi* mAU, inde
Caltor &micitiBe «ednlni eue lolei.
NOD te deititnit &dele robur
Corpori», et rutilom fundi* kb ore iobftr.
Tidiati vuiM peritni nrbei,
Aodirti claroi ckrior ipte firoi,
0 foeUi niroium Mceiqoe ntn,
Doctrina priMii Mqnipuknde Tiri«!
Go Pboebo* tibi donft submiDiilrmt
Kec neg»t anrktkD C»IUope» IjrniB,
Qiu fretni (bone lappitor) probMtam
Hira KripiiiU nobilitate Ubrum,
In qoo ChriaiicolM doc«« ■ororei
Polchra TerecoDdo Terba lepore lo^iai.
Non Iniui Venerit libidineiqae
'•■ imOELII OPVKTLi. V. f
82 VEIT WERLER ALS DOCENT
Continet, at venim relligionis opos:
IUo quid potoit magis disertom
Esse? 0 ingenii gratia magna toi!
Na80 sic loquitnr Xomos adire
Non inssns nec adhnc Caesaris ira fait;
Sic doctum video loqui Catnllum;
Sic est Rhomanus sermo, Tibulle, tuus;
Sic Ruffus nitidus Propertiusque
Suaviloqua facilcs voce dedere modos;
Talis Nestorei senis loquela
Dulcior Hybleo fluxit ab ore favo;
Et tales numeros dedit Pericles,
In cuius labris Pitho canora fuit.
Tam clarus Siculo sonus profundo
Continuit miscras in sua damna rates;
Sic tandem querulum lyra ciebat
Murmur ad lonias, doctus Arion, aquas;
Tam dulce Ismariis poeta in oris
Cantat, quum subiit fata cruenta, melos;
Nec foeniz aliud rogo propinquus,
Non aliud recinit funere carmen Olor:
Quam hoc quod iam Latiae nitore linguae
Parturis, Hessiaci fama decusque soli.
* Ergo perpetuum feres honorem
Et tua erit nullo Musa sepulta loco;
Namque inter nitidos tibi poetas
Posteritas primum dat veneranda gradum,
Nccnon cuncta leget nimis frequenter
Divite de vena quac tibi scripta fluunt.
Tu Viti interea memor sodalis,
Quo tibi non alter iunctior esse potest,
Sic comple Pyliam diu senectam
Et capiant anni tempora longa tui;
Post vitae spacium Deus per aevum
Det tantis meritis munera digna tuis.
Hoc pro te rogitant puer senexque,
Haec etiam voti summa, Eobanc, mei est.
[In eben diesem Buche des Eobanus steht nach Blatt lOG (^C
auf zwei nicht numerirten Blattem (Sign. des ersten Blattes: \
Gedicht von Eobanus an Werler, welches auch mit einigen V;
wiederholt ist in dem Drucke 'Helii Eobani Hessi Farragine!
Halae Suev. 1539 auf Fol. 243*» bis 244^» mit dem Titel: 'Ad
Vuerlerum virtutcm invidiae obnoxiam esse.' Ich lasse aucl
GrikU tli ZtaKiiit» der FnaaiMhttl, Wvltf» mii Himm, dU l&U
hi draHfl SlndiiiB ia Ldiicig anUUail, KiUe)i]'f Ateickt «
temater folgen. C, W.]
Diiicuu
F^il«lilitii gioriM,
Oftimi pan vitae meliam, dcnifiue Tilu,
M/t Vite, cftndidtt
V"^ Miau bonat odit, Kniint n-iiviuitur liotionuit
^uicmiqM OOD IHDt p«MilIli:
Bab (Ift farT.) viridi Dobii Diiper ipitciiuitibni
Pmptcr «MnmDteia aquu
HllUque i» rtndii^ conracto inoii^ loi|Uuli*
D* liiido Mimo iduidil.
'tueniini) qu&m ta >tDu rnmiue Uvor
Honn: iBMCt«tur perfido (Sagollflt im,prD)ii> Fart.).
Se dolcu^ Tirtiu Iukc praiimift itolft men-tor
ipm) furenUm Zoilam:
Vidil M ladolojt Gommit te laDdiboi Mi't>im
lilc iU« quiiqnii (cunque i^^arr.) qtiiaqiiia ni.
M (t fioiliB fioret tibi giati« linpiu:
<^ii ItTor boc tiLDtaa ferkt?
^nii ^t uiboDua cum ais conatAnnqur [liuaqur,
^Wu miaer depucitnr.
PBtni,pei plateai, per compit&, templt Tiaiiqnc
i*nl»riB: boc IJTOr dolet
^<P* coDeta tibi pro Toto cedori! ItA Tolom iucovdm Farr.)
fvme ctiratoD concidit.
^il miKnbiltiu lotnm liqnet eKie per orbem (rebni morbUibiu ortam
ynini (sic farr.) «emp-T ajdentem iQvidum (ardente invido Farr.)
Aniet et igclugo (occqUo Farr.) miteiit» caXet igae mednlUii
Cnpido non t»ntom (urit.
°**P^ Kntet misero &ammae mlnuuntur amanti ;
' Hir j^tip nunqniim liber ent. i
^''^ ^' 1 ■■i;n: ■1 l'"rr,) atiquis Uederil tormeutn PeriUui,
£t :-u.;^ ^,tB uiir>j tiui uocet et duuiUut
Se camifei eviaceraL
AipiM, qiuiD toTTo dirtorquet iQmina Talta,
^t SctiJea UfTM toleDt,
V*^ iie femnt furiu Doctama moTentes
Uthirgicii
84 VEIT WERLER ALS DOCENT .
Aspectam metuit vitam Bine crimine agentis,
Vt glanca solem noctua.
Talem (crede mihi) eom tu patiare feraeque,
Sum passus ipse et nunc fero.
Quod si perstiterint non desinere esse molesti,
Vtrumque nominabimus.
Ardeat intereai quantum volet, ardeat et se
Livore inani torqueat:
Nos alimenta igni dabimus virtutibus istis,
Nos gratia quarum fugit
Cumque leget, si forte leget quae scribimus unquam,
Sacro puellas pectine
Aspiciet nostrae fidei documenta vicissim,
Suspendet et se forsitan.
Tu prior occurres illi^ stomachumque movebis
Praeliminari pagina.
Huc quoque respiciet (nec enim leget omnia) livor
Yitumque rursus perleget.
Eheu quos gemitus dabis hic, moestissime livor,
Tam firmo amore territus.
Quin age ne garri contra: neu perfide latres,
Ni perditum iri te voles.
At tu, quicunque es lector sine labc futurus,
Ignosce Yito ac Helio.
Est opus audaci muscas arcerc flagello (flabello Her. epist.)^
Ne saepe pungant libere;
Irrequietum animal rostro mordente timendum
Facessat in rem pessimam.
At tu nostrorum studii vitaeque sodalis
Quo vlx magis quicquam placet.
Ne doleas, si te malus insectatur et audet
Livore dignum credere;
Causa tua est virtus, nunquam caret illa malignia,
Qui detrahant, osoribus:
Quin, age, deride caeptoque insiste labori:
Codro crepabunt Ilia.
ITtn ntK I.KtrZlUKR l-t^AUTVBSnTOIEK.
Kjijgtamni ftuf <la» b(
. rartlieoitii
nimDTuck 'Hm continentur m bou fiinuculu, Truquilli IWtlwni]
'oil* id Deinti Ooatr& TburcM Onilia cumiiiiH l!«roico,
"oU id ClwitninuiD M Noliili.'!» tinim UieranriiiDin d« Ctcula
TijipiiuiB iilriu«inB [urii doctorfm. Ilem Kpigrkmtii» Vili VerMi
1(1 Botoiaiid bachocnauu: et Tbi.-oderii:i Kiidl Prepo«ili StnobftP'
dienua' [IbUT], 4.'BackMit« Um TltclbUtl*}
Vitn» Verlenw
Sunt quibu olta pUect UirritAqne lectA domomm
Erigere et Ttifin* manuorn ceUa dcug
f^nunidum molee, viuti Ilkodo* ikiirait Pboebi,
Landtintiir Solymi lemjilitiiue •aj-ni iogi,
NcM' non bvlligeriB Bubylon jmluiLi iiiuulrigii
Et Miituolei latu *a|ituba rogi,
El Nuiimooiiu.'^! qui iiutet uumibtu nrM,
Pra«iriii quiM fontia laeiiiu* iihiIa rigiit.
BiLer quamqii&m nimia e«t bomiiiiini minta veluafau,
Ijuae oiii tRrreou roncfllebrobivt o|>e«,
Et «eptem disit pukbri «prttjirulA mundi
Eiiffiia in rarii* arte repoilA luai.
SuDt tamen ftul valido Neptnni rerw tridente,
lucljta vel c-arpiit nomina temptii edai,
Aiit qiiatieuB tremulo terras via abditji motu
ildlii.'UB iiut duro de*tiuit :i«re furor,
llorrirer aul Bureiu Bimul et Vnl.uDia [lenti*
Paulatitn fiuei iuiBit h:ibere *iioi.
''ariDiDa Bunt ullo nunquam moritDra lab aevo,
NoD ea poBteritoB perdere «era potett;
CATDiina tam late lamam spartere per orbem,
Vt tIi sint ipsia obliteraeda deia;
Carmina longeTam pkriunl pcr lemporii viljiiu,
Vatci aetati ititrubuiite vetant;
I^raetipue Bi aint (rea tft baec magHA profectii)
Carmina Pierio plenu liquore fuvi,
^uale meui Duper ceeinit non |iau[iere vena
Tranquillui, titiipidoi qui fftiit ore viroB.
l^uod ai fotte DCgus odiii i^ommote proter*ii,
Livide vel «tj^f^io pectoiii felle madeDi,
Nnnc age pervigili modo volvaa uiente llbellum,
Quem levat beroo fitnia lub aetra bodo.
Uoi dicei; genini dabit illiB eaecula cbartli
Atque eit appoiito pagina digna Codro.
86 VEIT WERLER ALS DOCENT
[ ' Tranquillus PartheDius Dalmata Pocta'; mit dem Werler Ton
Ingolstadt her (Ende 1516 und 1517) befreundet ivar (s. Opusc. III
p. 107 f ), widmete diesem in demselben Jahre 1518 eine im Leipuget
Gymnasium gehaltene Rede, die gleichfalls bei Melch. Lotter gedmckt
wurde; sie erschien unter dem Titel 'Oratio De laudibua eloqueDtiM
Auctore Tranquillo Parthonio Andronico Dalmata: in Gjmnasio LipteDU
pronunciata' und cnth< auf der RCickseite des Titelblatts den Dedicfr'
tionsbrief, den ich als zweites Zeugniss seiner Verbindung mit Werlei
Ritschrs Wunsch entsprechend hier unten abdrucken lasse. C. W.]
Tranquillus Parthenius M. Vito Vuerlero viro doctissimo et
integerrimo S. D.
Quid sentiam de Lipsensi Gymnasio, a quo summa benevolenti
singularique honore tuis inprimis attestationibus ezceptus sum, in Ora
tione quam nudius tertius habui de laudibus eloquentiae brevite
significavi, diffusius oportuniore loco meam mcntem declaraturus. Qiiaii
quidem orationem (tametsi doctas aures reformidat, quod <)bstrepenti
bus hinc inde rusticis ezarata est) ad te mitto, quo nugas meas legendi
quibus olim delectabare nostri memoriam revoces. Vale. Ex LipM
VIII Calen. Septembreis.
Anhang in.
Drei Proben der Exegetica Werler^s in Leipzig.
I. Werler'8 Einleitung liber Plaiitus Leben.
(abgedruckt in der Cistellaria von 1512; eingeschrieben in ein
Milnchener Exemplar des Miles von 1514)
M. PLAVTI VITA.
M. Plantus patria Sarsinas fuit ex Vmbria, quod ipse de se in»'^
nuat in fabula Mostellaria, et alii veteres tradunt. Constat enm bi
temporibus Romae vixisse, atquc in scacna prestitisse, quibus in civ^^
tate Pub. Scipio, Fulvius Nobilior et M. Cato cxcellentes habiti m"
Ingenio perurbano fuit et maxime festivo, quod cnm alia mnlta indi
cant, tum Comedie ipsius plene iocunditatis ao leporum. Relata sim
ab A. Gellio complura in atticis noctibus de eruditiono et faboli
Plautinis ex auctoritate M. Varronis, qni Plautum ait, cum erogau^
omnem pecuniam in scenicis omamentis^ ad summam paupertaten
fuisse redactum, eaque ratione in nrbem rediisse, et operam pistoi
locasse ad victum comparandum his molis circumagendis, qnas troM
tiles vocant, Hieronymns manuales appellavit. Et cum aliqnamdr
in pistrino versaretnr, ibidem fabulas aliquot dicitur composuisse n
Saturionem et Addictum. M. Varro in libro de Plautinis comedii
l'XI> DtK LBU'XIGLIC l'LAt'TrSftTUDIBK.
I nri» liMe poBKit, qoM MUtnbesda axutimavi, nt % OcUio Mt
>'aniiibir nh FUoti nomin* comooiliM Hrclt«r 0 et XXX. fM
XXV dumluat ilUi» cm« riiiiti uqM
it, qnia i*Ui otiMn, <)um k rUulD MnipU nan nutl, valarna
fiimnti iit M. Aecii, C. I'liiutii a qnr> diotoe «iiit Plwtiinit
non rUulinAo.
Cfit«rnui cmn XXV a raterilini conaomonmtur M. PlMrti HMtUaa,
RMiduni Mt, prtter illiu XX ((|iiM » nMtri* (fnmBwlJdt mwmww
mniniii pro Pluti&U hmb«iitiiT> tria ft 0«lUa soniaAri: boc M
Bottluu). NennUriun, Fmiuu. V*ne et S«x. Poiopciiu kUm e«»
pluM DiQienpAnt: ot Artomonein, PrivolkriMu, l'lia|{aaein , Iwtriomoi
1^111? .V'tf«bam, CMino intcr I*luiitin»i refrrUDt Do Anr«b* t»Bm
iielliiu irt NoBin* dnlularatiL In bbati» woU «ooiitiu Mt irrMcoo ftnctn-
M, BufaM Damophilum, Phiienioiiviii nt ICpiclurmam SiEulun, nt
Bwlini nMnu tettatur, tantnniqon ■cnbnudi ■iUK«Btut <il MUbua
tiM mI pnMtitiiu. Qt E[>iitoU »rilrmar<- non (liibilamit, Uu«tw
i|M PlutiiKi lennnnr fnino locnlnrM, »i latinn li>(]iii vuluiBitut. qnnd
tt»\Ao (jaiotiliuio r«f«rtar. (juocirca Gf-lUoi emitoi cptimna onininia
•cri|i(oran kppclUt eundem PUatum purMit^ui au priocipwn in nmni
Uiu cUgaotim. VnlcBtin* SMligita* cam d9 onUn« comieannn kcrilut
fM CedliDm collocaTit Plantum cMleriMiae amnlbae praetnUL Komen
flnt) dRdactnm oit • planicie pedum (nt eit anctor S*x. PonpMni)t
PM tinnii M. P1ota« dict^batnr. Bioc lumiplotia emluiAfflenta dict«
Mt, iaibu« in veii&tiDtiibu uton-Dtur. Dbiiii»- tnulitur ]iaiidii lUiiii*
fM^l.EDmum oljmpiade centviima XI. V. ijniuitum iBCtaru> faolum
■1 ii liiu obito, tcitatn» e«t idi-m Porta lii» rornibun df ne oom-
pMb:
Poit4]DAm eat mort« captua Planti»,
Comedia Inget, «caicna cnt ileHrta,
Deiode riiiiii, luduii. iocuaqiie vt niiinflri
Innuiuifii ■Iiuut uiimcii wliiHtirTiu&ruDl.
II Der Aafang der loterpretatioti dee FlautiDiBchen
Epidicus durch Werler.
(Au d«n drei gleichlaatendeu bandachrifllichen Noteii dei MilDcheiier,
Oirtliier nnd Wolfenbfltteler EMmplar» von Werler'» Epidicui-Auiffabe
von 1513)
Haini fabnlM interlocotorei Bant; 1) Peripbanei qiii introducitnr
pttaufuniliu ■"'■g'"'" refereni, utpote fiUi vitia vitabn&duB, honorii
*t aodeitiM cMtoi. lAtine antem iatcrpretari potcit 'drcum (loaiiuu
((■■laenni', mpl i. e. circiim et tpuivuj L u. Iiiceoi i) StratopboileB
poilrenniiimM nequitiM commeMator et — ut natura miUtum cst —
88 VEIT WERLER AL8 DOCENT
Bcortator, nnde oiiam sibi nomen mansit. CTpaT6c enim gpraece exer-
citnSf (p\bc yir et kX^oc gloria: quasi gloriam sibi in exercita compann
volnerit; 4) Cheribolus corrnptae adolescentiae in tnrpibns anziliator
et consiliator; gandet enim consnlere Stratophocli : xaipm gandeo, pouJ^
vero consilinm notat. 4) Apocides 5) EpidicoB
Agitur Athenis fabnla dividitnrqne poetae ■Vennsini praecepto k
quinos actus. Principium primi hoc est: ^heus adoleacens', secoiid.
mihi habetur initinm: ^rem tibi sum elocutns omnem', tertii actai
initium est id: ^atat, tacete, habete animnm bonnm'; qnartns actu
is est: ^cave praeterbitas nllas aedis, quin roges'; ultimns actos hL
putatur: 'si quid est huiusmodi miseriamm.'
Zu Act. I Sccn. L
Loquuntnr hoc loco conservi duo: Epidicus altcr qni domi maiui
rat, alter vero Tesprio qui Stratiphoclem comitatus fuerat in ex£
citum. Ui primum, nt mos est servorum, se invicem adeunt. PostL
EpidicuB de Stratiphocle, Periphanis filio, percontatnr.
Dann stehen zu den ersten Versen diese Interlineai
scholien:
V. 1 hena] vocantis.
quis properantem] abire festinantem apprehendit veste.
V. 2 odio es] importunitati, uteriB me.
V. 3 conspicor] video.
V. 4 salve] Epidice.
V. 5 esse quod assoletj quod consuetnm est fieri.
V. 6 coena] splendida, opipara.
V. 7 quid tu agis] o Tesprio, num vitam ducis ex animi tui s
tentia.
exemplum adest] petis ut valeam, ex vultu cognoscere liquido pot
is enim veluti mentis proditor tibi exemplum certum et validum. dal
quemadmodum agam.
III. Werler'8 Erkliiruiig von Horatius Epist. I 1.
(nach Sporbroth*8 Aeft, von dem die Nachschrift am Rande der We*
ler'schen Ausgabe von 1512 nur der Fassnng nach abweicht.)
Haec prima Horatii epistola iirohemii locum sortita eat; Mee^
uatem enim suum alloquens, qui sua sponte vehementer in omnes poet^
propensus erat ct in ipsos apprime liberalis, suscepti propositi ntic
nem explicat ct copiosc enarrat. Cum enim graviore iam aetat
constitutus teneriores Musas omittere et res gravea atque ex intinL
philosophia depromptas litteris mandare constituisset, ingravesceotec
actatem veluti lascivioribus nequitiis ineptam anam in haec 8todi<
properationem insinnat. Bcnevolentiam primo captat ab ipso Mae
cenate illum dignum iudicans qui sicut in primo suo carminiim oper
\
vau mr. htimaita iXiurCHrrvuiitx.
I n» fiiToraa, cb» m valati liwiltiiMi b m mD»-
■n Rnliuiqw «gnSMti ■ n 4m1i|M ifM, mIm «UH-
I. Badii TJrp mt qoa RlidiatoTM, ihnn libntalfl iIiimImiiIiii. m
giidUtamB HnpUn nm*T«Bt, ilon»ri MlibwL*} Vb^ hb mm-
ipiui pro lib«ttete et fia^ radU i>oBitDr. SnaiM «itt 0 MwMMh
tiiu tu Hontimi Mtii cofrnitiiiii iftm «t prabatai MmWs
Kuareni M>tat4i iui ingntvrwrnbi fl ■eTnMriboi rrina Mgit «1^
iUmn ita^io [lorticc iiicliidvrp, iiuraMdmodiia gladiator ndm
doDitui n ■ gladiatorio Bimcre tviBiMni i«m nna> in i
i Veitiiiiit gUili&tot quiiUin tiudgii» et clonu fiiit, >iiij Mlwt»
ilNlinU decitrtoqae iom iiMlio «b nrie 11111 |^U4uUori« diaoMrfl
unutiiiiE ri ODtiiiuuruiii 100» ia toin|>l(i nrrcnlii M»t*n<Ut, i|m4
laniu dBi tuWU id lutiGciiiin oaie puUr«tur**
T. t. Glidi»(orii tudi iU K vrtvriW trant inttilnti, nt duo eluidfm
tiUtii, «itrcitUioius, proc«ritatiH . TirJDm et kiuUcino id medUm
'iiinui prodirra^ tfi\iM matai* vainerjbn* nope canlicmiit, niil
■ptctftlonim clemmlin fictor pK^iberetnr, ns in Tiotum et Um
<^vribni confectnm ulUrini «aeTirett iiuod tane mnome fiebnt,
niiD il)'' pDppIcx popali in thentro Bedcnli* oprm imptnmrrt, qaml
ugnibcBre videttir poeU noaler, cnni nitt 'Ni' popnlum dlTrmn
Wic! eioret harena.'*")
'' I Sirat (apra a gladUtorio munere, ita hic a cnruli oertnmiiio
■^phoram ■ampiiL Nam ut ertat qiii ecjuum, quo in inTentula
liKt«Diii Tictore nini sil, iuni ■rnom ailliuc in aUdio curti-rc iubrat,
■t" iga, inqoit Horalini, reproheiuione nun curorom, li ea itadin,
qnw tn florida iteUte nercni, nunc mrnrx non rclinqncrmi.
T. II. Itrunqoe )>hiloBOpbiiuu ai^iticat hoc loto Iloratiui, pfaific^n,
fat citca TFn iiiTeitigAtioii';'in coniiitit, i-t i<thic«n, qoas «itiM
'"^lia ad rcctoa decentexque ttctionei noi [<erdocit. Natarall
^■1 [•hilouipho lufhoit quod (erum lit cognOMen; mODili nuti-ni
tpioi tectnm ioitamqae eat nosic doo latia oat, niii rccte iuiteqn«
^t; opo* enim raorali* Tirtotia non (.'ognitionM ited uctione per'
fcitiii.-t-)
*- tO. Miit) ordine et aitificio prooedit Horatiai. I'riino cnim gruTiorB
">■ mIbU ea, qoBC leTioia et ndnlvicoiitiiMi condoDiUidu innt, to-
^ OieMf Sats iit BQi Landin rnl.nommeo.
*^ DlfM ganze Bemerlcnng iit fa«t «Artlich atii I.andin fntlehnt.
*^ IHeie ^anxe Bemerknnfi iat glrichrail* fait wOrtlicfa aiu LHadin
ntlolnit
ti l)je gauM Bffmerknog wOrtlich au* I.undixi.
I
90 VEIT WERLER AL8 DOCENT
linqnenda indicavit; deinde graviora et quae ad bene beateqne
viyendnm pertinent inqnirenda proposnit. Sed cnm ad vemm in*
veniendum optimo duce opns sit, ex omnibnB philosophomm fiuni-
liis academicos tanqnam excellentiores delegit. Venim ciim neqne
nugas omittere, neque seria proponere, neqne ad illa recta ratione
progredi satis sit, nisi eodem ardentissimnm stndinm, qno omnui
socordia removeatur, accesserit. Iccirco tribuB efficacissimie aptii-
Bimisque comparationibuB quanto knimi ardore haec proseqnator
mire exprimit.*)
V. 28. Lynceus homo tam certa ocnlorum acie usub est anctore Valerio
in titulo de miraculis [I, 8, ext. 14], ut in Lilibeo portu Siciliae
stanB Carthag^nensinm egredientcB classeB intneretur. Vnde Lincei
oculi illi acerrimi et acutissimi dicnntur. Solinus tamen hnnc non
Ljncenm, sed Strabonem nominatum fuisse scribit.
V. 31. Chiragra morbus est manus occupans et contrahens siont podagra
pedes ; hanc nodosam vocat. Nam cnm intemodiis digitoram
crassior humor cohaerescat, tnrgescit locus tanquam nodi lapillive
insint. Vnde illnd Persianum [5, 58 sq.]: ^Sed cnm lapidosa
chiragra | fregerit articnlos.'**)
V. 37. Allnsio est ad sacrificium, in quo veteres numero temario maxime
utebantnr, quod is in divinis perfectus sit. VergiliuB in Indicro
Bucolico [8, 73]: ^Tema tibi haec primnm triplici divena co-
lore I Lilia circumdo, terque haec altaria circum | Effigiem dnco:
numero deua impare gaudet.'***)
V. 41. Incipit iam instituere bonnm virum poeta, cuius officinm eefc
fugere vitia et amplecti virtutes. Quamvis enim virtus sit habitoB
firmus in ratione bene suscepta, tamen, quoniam non potest intrare
animum, nisi vitium ei contrarium prius removeatur, hinc ipsam
vitiomm fugam initium virtutis esse dicit.t)
V. 45. Sensus Horatianns est iste : Si omnibus pericnlis laboribnsque
navigationem tuam ad Indos usque instituis, hac sola ratione
motus, ut panpertatem quae mala non est fngias, mnlto magia in
tua patria sine pericnlo et labore discere et audire debes, ut
pariter et rationibus doctus et auctoritate motus ea quae vulgns
miratur vitare possis.
V. 52. Causa quare divitias virtuti proponat mercator, haec est, quod
ipse pluris eas ex vulgi opinione faciat quam virtutem ipsam.
V. 56. AUudit ad tres lani statnas, ad quaram mediam maxima fiebant
negotiatomm commercia, qui omnes uno ore ita clamabant: '0
cives cives querenda pocunia' etc.
*) Dies alles ans MancinelluB.
**) Diese Bemerkung von 'Nam cum' an wOrtlich aus Landin.
***) DieBC Bemerkung fast w5rtlich aus Liudin.
t) Diese Bemerkung von 'Quamvis' an w5rtlich aus Landin.
rSU DIE LtnPZItiKK rLAUTI!8.STUinEN.
91
b9. Inatitutoin boc priacorum certe laudtuidiim fuit, qiio ut s
knimot honeatiB studiiB imbaerent ac in Tirtute prioeipatQm
mt, cantilenam illia dictabiLiit, ciuns bacc erat seDteDtin
ntm «Me lui iect« et hoaeate ogeret.
41. Laciaa Boscius Ottho codbdI legeni tulit, ut in thea.tro equi-
tibu romaiuB ordiDes quattuordecim epectandi grntin darentar.
Onho tnbudUB plebia legem lutit, ne quig in ordice eqneBtri
ipMtatQroa aederet, niu Befltertiu qn^raginta niilia pOBsideret, qnod
li eonttngeret, qnisquis euet aive ingenuua sive libcrtus, inter equi-
tes rpeetore ei liceret in grodu decimo quurto.
r. »7, Pnppiu» i!le, cuiua hic Horatiua meminjt, poeta tragicua foit,
it» affectufl hominum movene, nt ilUs lachrymaa frequenter conci-
lant Posuit aatem hic illina fabvilae pro omni spectaculo in
ttiMtTO Bgi aolito.
'- lO- Kfttionem eigniGcat poeta. cur tion eodem indicio qno popnlua
rODUiQi ntatnr, quam es Aesopico apologo grapbice et eleganter
de|iromit. Viderat olim vnlpecnla aatnta fera multornm anima-
lintD cestigia apnd leonia antram, aed ita tnntum ut omnia easent
iBgrtdientinm et non exeuotinm; qnae coniectura rata iit quod
«nt, ideo Don redire ingrcBsaa feras, qnod leo illas Toraret, noluit
n^Ttdi, et roganti leoni, cur non ingrederetnr, reepondit deterreri
TMtigiig, quae adteraa Bibi, non aatem averaa eBsent. Vt ergo
n wtigiis iDteritnm auum timebat Tulpes, ai ad leoncm iugrede-
rBtnr, aic eigna ennt qnae pemitiem minitentnr poetae, non dari
libi reditnm a vitiia, ai ad illa semel ingreBBua fuorit.
t 79, Hetaphora ett a re piacatoria tranalata hoc aenau; iicut enim
capti piacea mittuntur in vivaria, ita et ipae avarna captoa cnstodit
teneB, ne evndant.*)
r. *3, Baiae Baiamm, plnrativi nitmcrj tantnm, civitas est Campaniae
uioenitBiina aecaa mare Bita, nomen hahens a Baio VlixiB aocio
iltic Bepolto; in huius agto propter aquaa calidaa et ad vDtnptatem
ct ad varios morbos commodas prepotentea illi et diviteB Bomani
aediSeia magniB impenaiB eistruere aolebant, qnod bic etiam poeta
soteL
; to. pTotheiiB Oceani et Thetios Glins fuit, vates clariaBimuB, qui ae
in variM fonnaa miitabat, auctore Ovidio libro 8 metamorphoBeoa
[781 «iq.]
'Sont qiiibua in plnres ins est tranaire figoras,
Vt tibi, complexi terram maris ineola, Protheu.
Nun modo te iuvenem. modo te videre leonem,
Nonc viotentnH aper' etc, Lege ibidem Ovidiuni.
103. Nan qni aut atre biliB snt aliu
ntdieo carandDs traditnr et illi sooru
hnmoria afSuentia peccat,
bonorum cnratione inter-
•) Voo 'eftpti piscea' bia 'evadant' wOrLlich aus Landin
92 FUANZ PASSOW.
dicitur traditarqne a x^raetore curaior onas cx his qai propinqQior
est gentilitate.
T. 106. Conclnsio baec est iBtins epistolae, qna ex Btoiconiiii paradozo
dicit 80I0S sapientes liberos esse, solos reges, solos deniqae diTiiei.
Dicitqne sapientem sano animo semper esse, quod in soa poteitate
sit, corpore insnper valere affirmat, cam nihil committat nnde
morbns provenire possit, nisi forte corporis imbecillitate reddator
non sanns, cnm aliqnis hnmor in eo peccaverit. *)
II. Franz Passow.**)
449 Passow (Franz Ludwig Karl Friedrich), durch Wori
und Schrift eine der Zierden deutscher Philologie, ward gebo-
ren am 20. September 1786 zu Ludwigslust in Mecklenburg-
Schwerin und starb als Professor in Breslau am 11. Marz
1833. Durch hauslichen und Privatunterricht vorbereitet
empfing er seine Schulbildung auf dem Gymnasium zu Gotha^
wo vor allen Friedrich Jacobs als begeistemdes Vorbild aaf
ihn einwirkte. Auf der Universitat zu Leipzig, die Passow 1804
bezog, war es Gottfried Hermann, dem er seine philologische
und methodische Richtung und Ausbildung verdankte, zumal
seit er, in dessen griechische Gesellschaft aufgenommen, im
Wetteifer mit iiltem Genossen, wie Seidler, Linge, Thiersch,
zu wissenschaftlicher Selbstthiitigkeit und Selbstandigkeit er-
starkte. Nicht gerade mii pedantischer Regelmassigkeit an
die hergebrachte Studienweise sich bindend, vielmehr einen
grossen Theil seiner Zeit zwischen Landleben und Reiseaas-
flUgen theilend, sah er 1806 in Dresden zum ersten Male
reiche Kunstschatze, durch die ihm der Siun fiir die antike
Kunstwelt aufging, der ihm spater als Director der Breslaaer
Universitatskunstsammlung zu statten kam. Schon 1807 nahm
er eine Lehrstelle am Weimarischen Gymnasium an. Passow
und seinem geistesverwandten CoIIegeu Johannes Schulze ver-
dankt jene Anstalt ihren gliicklichsten Flor in den Jahren
^) Von 'Dicitqae sapiontem' an wdrtlich ans Landin.
**) [Ans ' Convcrsations-Lexikon der neuesten Zcit und Litteratar.
Bd. III' (Leipzig, F. A. Brockhaus. 1833) p. 449-450, mit der Zahl
88 onterzcichnet. C. W.]
ITHAXZ HAS80W. 93
1S07-1O. Eia Ircfflichen Rilil vmi Avi WirkuDg, <li« dureb
cinca aelteiioD ViTcin von klarcni Wisnen, gwaGkmukvoUviu
aai eindringlichpm Vortrage, Adel mid Energie der Gciii)-
nung. tVuer und I^bendigkeit ilc» guiizcn WeBcns crrcicht
wnrde, gibt cia chi^niiiligcr Scbiller iu der 'Atlgemeioen Sckul-
icitoni^' (lri:M), niid ein lebendigeii ZeugniK:> g«b«n Bchnler
Tie GuttliDg, U»iin, Webvr(in Bremi-n). Andererseita wurd«
ucli fiir Pasaow anregeDd die Nabe Goethe's, Wieland'^, U.
Htjtfi, Knebel*. Kin nuch fn-icri^r WirkiingHkreiit bU in
WNoikr worde durch cineii Kuf uu da« ConradiDum xu Jenkau
bei Duuig dargelotei), uud Pmsow nahm ibn IHlOati. PSda-
gogiuhe nnd i>iitTioti«clio IlctttrcbungKn, id C!cmetn»chaft mit
^enteuDirector Jachmauu unteniommcD, beuichnen di«»en
I^benfiabschnitt Paasowa vorzugaweiiie; eiu AnCang tu OtTont'
kltdMr&IittheiUiDg di^r grwoniicnen An*iuhten and Erfahmogen
■Vnde ia dem von beidcn hersiiB){egebeuen 'Arcliiv cleut«cher
i^htie&albildung* (4 Heftc, Rerliii 1$I2) gcmiielit Uider
r MDte er nichts enitiui von dem wrh cr geafiet; der Krieg
I nd in seinein Gefolge die traurigen ZeitverhiiltniMie lAaten
■ ISU die ganze Anstslt auf, und gaben Pas^ow MuHKe cin Jahr
^g thpih auf Uei.^en, theila im aDregemi«ti.-ii Umguugc mit
^ liptnichsteu Manuem Berlins, ja sogar nocli aU Zuliorer *m
f.-tWolfa zu veriebeu. Voii ISlo, wo ihm dte Profc»nur
i^Milten Litteralur an der Univer.titiit eu Brcnlau iibcrtfHgen
"urtle, dalirt aicbdie festere Gestaltimg seiues aussem Lebeit»
"K ames geistigen Wirkens. lu eiaer Keihe voii IH Jahreu
gelang es ihm und seinem 1816 nach Breslau berufenen Collegen
I^ail Schneider, durch akademiache Vortrage groHSentheiU
«^«tiacher, seit 1829 auch archaologischer Art, wie durch die
Leitnng des 1815 erneuten Seminars, fortwahrend aber durcb
belehrende nnd ermuntemde Privateinwirkung, die philologi-
^hen Studien mit so glQcklichem Erfolg anzubauen, dass
Breslaa dann keiner deutschen Uochachule nachstehen dQrfte
"Q^ Schleaiens gelehrte Schulen mit einheimischen Zoglingen
MsBreslauB Pflanzschule besetzt werden konnten. Nur vorflber-
gehead waren die Irrungen und UemmDiase, die diirch Pasaows
Fraonliche, aelbet in einer eigiien Schrift ('Tumziel', Brcslau
'^18j betbatigte Theilnahme an den damaligen Tnmabungen
94 FRANZ PASSOW.
und Turnbestrebungen hervorgerufeu wurden; dagegen gleich
unausgesetzt und rastlos zu allen Zeiten seine schriftetelle-
rische Thatigkeit; die hauptsachlich nach zwei Seiten hin
fruchtbringend geworden ist. Erstlich gehort Passow zu denen,
die durch grossartige Auffassung und geschmackyoUe Behand-
lung der Alterthumswissenschafi; in F. A. Wolfs Geiste Ane^
kennung und Liebe fUr philologische Studien in einem weitern
Kreise haben verbreiten helfen, ein Yerdienst das bei den
Gegenbestrebungen des Zeitgeistes nicht hoch genug anzn-
rechnen ist. Aber auch durch streng wiissenschaftliche Bea^
beitung der Philologie hat er sich in der Geschichte derselben
eine ehrenvoUe Stelle errungen. Als wesentlich fortbildendes
Glied in ihrem Entwickelungsgange mtissen seine Leistungen
ftir griechische Lexikographie gelten^ die durch Passow eine
durchgreifende Umgestaltung und planmassige BegrOndong
erfahren hat. Vorbereitend dazu war die Schrift: ^Ueber
Zweck, Anlage und Erganzung griechischer .Worterbiicher'
(Berlin 1812); die Ausfiihrung liegt in vier Ausgaben seines
Handworterbuchs (Leipzig 1819 — 31) vor. Nachstdem ist
das Bedeutendste: ^Grundziige der griechischen und romischen
Litteratur- und Kunstgeschichte* (Berlin 1829. 4), eine um-
gearbeitete Ausgabe einer friiher (1816) erschieuenen Ueber-
sicht; welche sich auf die Litteraturgeschichte beschrankt
hatte. Zwar ist diese Schrift nur Grundriss in TabellenfonD^
aber in ihrem zweiten Theile das Wissenschaftlichste, waa
iiber das Ganze der griechischen Litteratur bis jetzt gedruckt
ist. Kritische und exegetische Arbeiten sind die erschienenen
Ausgaben und theilweise Uebersetzungen des Musaus (1810),
Dionysius Periegetes(1825), Longus (1811), Partheniu8(1824),
Persius (1809, unvoUendet) und der 'Germania' des Tacitus
(1817), sowie die vorbereitete und hoffentlich noch erschei-
nende Paraphrase des Evangeliums Johannis des Nonnus*),
und Xenophon Ephesius [(1833)J. In dem mit Karl Schneider
begonnenen ^Museum criticum Vratislaviense* (1. Thl. 1820)
*) [Hcrausgegeben schon ein Jahr nach Passow^s Tode unter dem
Titel ^ Nonni metaphrasis evangelii loannei, rccensnit lectionnmqae
varietate instruxit Franc. Passow.' Lipsiae 1834. (\ W.]
KARL RBIMO. 9A
«nte dje AoBbeDte der BrMlBu«r HatiilscliritlonbibliftUiekcii,
nuiinitlich der Rehdigei^sclien, xu offentlk-lier Kuodc gobrncbt
vtfdca. Zablroiche BeitrSge hat ['aiuiuw ^u kritiBcheu Zeit-
idiriften geliefert, iw Siimmclwerke» wi« Wachlur» 'Fhilo-
miliiio', B5tti({fr'8 'Archuologiv uiiil Kunst', RuumcrH 'llisto-
ritclics TaAcheQbuch', woku aoch eine laitge Beihe skailemischer
(idegenbtutMwbriften k&mmt. Ktne ^ammlung difser xer*
alnuten AafMtze darf die xelohrte Wolt ron d«m wOrdiften
Wiehler, ilem Sdiwiegervster de<i Verdtorheueti, erwarteu.*)
Vgn (leiu^elben itt eine nuitgetahrtere Kdiilderunf; PiuMwa
Imniuler* kIk Meu«ch oiid uii(.'h selDoiu Cbankter int PrivAt-
Ithta in den '^chleaiscben PraTiozialbliitleni' (1833, April)
intmt Eiue Skizze oeinea LebeuA h»tte PaMOW «elbat fd»
Stoff tii citiur biograpluschen SkLsze fHr dicflet Werk ({oli«-
hrt, ond sie wurde tiach Boinem Tode ia deu 'BUttem fllr
liUtnunsche IJutarhaltung', 1833 Nr. 93 abgedruckU
m. Karl Reiiiig.**)
Hig (Karl Cbriatian), als akademiBcher Lebrcr und )M
wdirter auagez^ichnet in der neucru 1'bibilogie, war ge-
wn am 17- Noveniber 1792 ku Weiitsfnscc in Tbilriugcn;
•'uer auf seinen Scbriften der cousenuent beibehiiltcne Naiue
tVolus Reisigiua ThuringuB. Nachdem er vmi si-in>'ui Vut.T,
einem praktiacfaen Arzte, den ersten Untcrricht erhalten
batte, kam er 1805 in die Klosterscbule zu Roaaleben und
that gich durch eiseme Willens- und Gediichtuiaakraft in
QDerinlldlichem PriratfleiaB hervor, dem er im Nothfall »elbst
dorch leibliche Kaateiungeu zu UUlfe kam. Auf der Uui-
*) [Eine SammlDng der akademiMhen Oelt-getibeitaschriften Pomow*!
^w^igteN. Bach (Fr, PauoTii opatcula acMleDiica 1886), die Ohrigen tcr-
■tmteD AhhBodlDHgen gab geiammelt erat leiD Sohn W. A. l*aMo«
onter dem Titel 'Fr. Paisow'» vermiachte Siihrirten' 1843 hcmu».
^tgen enchien 1B39 'Fr Paaaowa Leben und Briefu; eiugeleitet
TOn Lndwig Wftchler, heraiwgegei^en von Albrecbt Wachler.' C, W.)
**) [Am 'Convenationi-LeiikoQ der neueilcn Zeit und Littcrntiir.
8d Iir (Leipiig, F, A. BrockhauB. 1883) |.. 720—728. wo der Artikel
init der ZaU 88 aDterseichnet iit C. W.j
96 KARL REISIO.
versitat Leipzig^ die er 1809 bezog; wurde sein Talent als-
bald von Hermann erkannt und dureh die Aufnahme in deesen
Soeietas Graeca angefeuert. Hermann's Lehre und Umgang
entschieden im wesentlichen fdr immer die Richtung, die Reisig
in den Zeiten bewusster Selbstandigkeit bei allem Wider-
spruch im einzelnen und mancher partiellen Erweiterung feet-
hielt und auf einen weiten Schiilerkreis fortpflanzte. Denn
sofem Hermann als Reprasentant derjenigen Periode der
Philologie gelten muss, in der sie unter der Herrschafb des
sondernden Yerstaudes ihre formale Seite mit einem nie geahne- <
ten Erfolg angebaut sah^ war Reisig vielleicht der genialsto :
aller Hermannianer^ im besten Sinne des Wortes. Eine Folge %
seiner Verehrung f&r den Lehrer war die in Gesellschaft ^
mit A. Meineke untemommene pseudonyme Herausgabe Ton f
^Xenophontis Oeconomicus. Ed. Guil. Kustems' (Leipzig 1812), !;
worin die beabsichtigte , fast absolute Verherrlichung Her- h
mann's mit einem Uebermuth des Tones durchgefUhrt wurde, fj
der zwar nur aus der arglosesten jugendlichen Eeckheit
und dem angeborenen Hange zum Bizarren^ keineswegs ans
irgend einem boswilligen Vorbedacht entsprang^ aber doch ^
nicht unverdiente Indignation erregte, zumal sich zn der
Derbheit nicht gerade tieferer Humor gesellte. Eine andere
pseudonyme Schrift ahnlichen Tons, aber unahnlichen Qe-
halts: ^Plutarchi vitae etc. Ed. Fabricius' (Leipzig 1812)
ist auf Reisig^s Namen nur durch eine willkiirliche^ durchans
nichtige Vermuthung gesetzt worden. Die schon in Leipzig
vorzugsweise auf Aristophanes concentrirten Studien setste
Reisig 1812 in Gottingen fort, bis ihn von hier nach Heyne'^
Tode der ausgebrochene Krieg vertrieb, indem er als Freiwil-
liger in den sachsischen Banner eintrat und als Feldwebel
diente. Nach Leipzig zurfickgekehrt vollendete er, von einer
4
727 grosstentheils in Gottingen erworbenen vorzfiglichen Pri?at-
bibliothek unterstiitzt, seine Schrift: ^Coniectaneorum in Ari-
stophanem liber I* (Leipzig 1816). Mit feinsinniger Anwen-
dung metrischer Beobachtungen und grammatischer Gelehr-
samkeit, die sich mit besonderm Erfolg auf Erforschung dee
individuellen Sprachgebrauchs wendete, und mit einer Qberans
gldcklichen und fruchtbaren (k)mbinations- nnd Erfindnnga-
dend
LSine
E
fm
KAHL RKIltlii. 07
pbe le^ er durch diesv eriite i-iQdriugliche Qiid umfuMude
Behudlmig de« Anitlo)>buii<-« din lirUDdUge Ttu dc«wn tHnier«r
Tnbskritik uad gewatui KesultAl^, ilin selbst deo Britea darch
Ho oft abeiTueheiides Znaainini^ntrefren mit den erat apiiter
lcbuuit gvwonleoen Vermuthuui^H ihrrr |>hiiologi»cbeit 11«'
teCD AnerkenDOi^ ^D&thigten, obglcich die eiDieitigu fltrciige
io^icher ('onitequenit, nie aber ein eitlea Strelien nacb blen-
EfTect» aucb niKiichos tiewagte hervomiffii muiate.
Sine Fort^etzung dcr 'Coniectaaea* oder aoch eino Probu dn
it erKhienenea zweiten Huchs wu- du 'Sjiitiigtna criti-
luit welchom Koisig MGh 1818 lui der UniTeraitat zu Jena
bbSitirte; gletclisam eine praktiHche Anwcndung d«tr gowoii-
movh GrandsStze war die aua Manj;^! an xugfvjebenea Hocht-
firtifiniigen nicht ■eito.u miaverAtBudeue Textam^abe der
'NdIw»' (Leipzig lS2(t). Mit lU-m akiuleminchen Auftretni
Iw^uin nan (liejvuige Wirkiamkeit. dit- oigniitlich die bedeut-
wnte in ReiaigH Ijebeu Qberliaupt geworden ist. Eine PersAa-
lidikeit, elienKo durch nrkriiftigi' L«uue und behaglichi: Qii-
■itlitat der iiussern ErBcheinung ciucr akadcmiHchcn Jugeod
nma^eitd, wie dorch !«ohiirfi^ Kit;eiiUinm)irbkeit und ilouuin-
^hi' £utnchiedeiiheit der (ieilajikcn, nichtbarc Bcgcinti-riing
ftiilni (ilegenatand, klare uiid lebciidige Entwickeluugsgabe
U A^iesler, kunstluiier und heilerer Itede zur rehrthittigkeit
^ geschatren, erwarb luid sichertc ihm eiucn Itfifult und
^uini bildenden EinHuss auf die juogcii OemUther, der aelton
Jn gleichein Umfange wiederkehreu wird. Am gliiiiuenditten
w*ihrt« sich derselbe in dem von thm gestifteteu «ogeuuniitvn
I^^atissimnra , welches er eine Reihe von Jaliren in Ualle,
"oliiii er mittlerweile beraten worden war, zum wahreu Hegen
philologischer Studien leitfti*. Hifr war oh, wd acinc I.t;hr-
g*lwn wie in eineni Brennjmukt sith sanmieltcu; wo eine
'■ut leltener Uewandtheit gehauilhabte echt anttke und doch
'"gWh individuell gefarhte Inifini.^che liede, dio uucli in
°^nftcn wie nicht miuder in mitnchem ]ioctiMcheu iVoduct
^wi Meint^tr im Styl nicht verkeniien lasst, alu Mnster vor-
Ifslialteii nnd mit streiigi-m Kifer nucligebihlftt wunle; wo
•lif tWste Herrschaft Qbcr ddn mit tnmestem (ioduchtiiiM
"mfiHgtcD Stoff iD allen seinen Momentfu, die ticbcrlegcnhcit
I
L
98 KARL REISIG.
eines in jedem Augenblicke zu Gebote stehenden durchdrin-
genden ScharfsinnS; endlich ein bewundernswGrdiger Takt filr
alles EigenthUmliche der classischen Sprachen, die er sick
gleichsam angelebt hatte und wie in unmittelbarer Anschauun^
nachfiihlte; wo ein Verein solcher Eigenschaften so f5rdemd
wirkte, dass alle Theilnehmer jener Uebungen ihr Andenkea
segnen werden. Halb in die JenaischC; halb in die Hallische
Zeit fallt seine Bearbeitung des ^Oedipus Coloneus' (Jena
1820 — 23), bedeutend geworden dadurch, dass nebeii Kritik
und ziemlich gleichmassiger sachlicher wie sprachlicher Exe-
gese in einer fortlaufenden 'Enarratio' der Versuch durch-
gefiihrt ist^ die Einheit des poetischen Eunstwerkes in ein
zusammenhangendes Bild reproducirend zusammenzufassen und
so auf Befriedigung des rein kiinstlerischen Interesses hinzu-
wirken. In Uebereinstimmung mit dieser Tendenz strebte
jetzt Reisig seine bisher iiberwiegend sprachlichen Studien des
Alterthums allseitig zu erganzen und abzurunden, nahm romi-
sche und griechische Antiquitaten in den Kreis seiner mit
der regsamsteU; stets schopferischen Thatigkeit vorbereiteten
Vortrage auf und hofiPte fUr archaologische Studien den schon-
sten Gewinn von einer Reise nach ItalieU; die er im Herbst
1828 antrat. Doch schon in Venedig wurde seinem rastlosen
Streben ein Ziel gesetzt; niemand hatte die Moglichkeit einer
Botschaft geahnet, wie die von seinem dort am 1 7. Januar 1829
erfolgten Tode war. Eine mit unparteiischer Liebe verfasste
lebendige Gharakterschilderung Reisigs gibt L. Pernice^s Ne*
728 krolog im ^ Intelligenzblatt der Allg^meinen Litteraturzeitung'
1832 Nr. 6; ein heilsames Gegengewicht gegen die ins
Schwarze malenden Darstellungen von Schafer (zu Plutarch IV
p. 399) und Hermann (Vorrede zu Aristophanes ^Wolken*
p, XVI).
V.
Elue Berichtiguiig
der republicaufscheD rouitularfast«n.
Zagleich als Beitr«g zur tieai-hichti- (li*r riSiuiiuh-
jadiacfaen internationalen Beiiebuag«tL*}
Dtp Rchon FrUhseitigeD intemationalfn BcKiehuDgen iwi* m
KbtD BiliDern nnd Jnden, wie iie une iteheu deni crNten
Utkkabiierbnchv aus loH«pbns' Arehaulugie entgegen-
tntta, knflpfen atcb hd eine Beihe von Gegandtacbaften,
Hche Ton JudSa nach Hniu ahttiiiaeii. um il.siHon Frennd-
'M w«] Hiitiil..>st;oiioss.-Tis,liart. ((pLXitiv >:<n iui,^„x'niv) xu
gtwaneD, die gewonnene zu sichem uud itumer aufit neue
n befeatigen, und ho gegen die naraentlich von ajrischer,
pl^entlich auch Ugyptischer Seite au.Hgehendcn Bedrungnisae
suwi] schiltzeDden RUckhalt zu haben. Mochte dieser ajich
^r die Juden grossentheilH nur von moralischer Bcdeutung
Kin, der romischen PoHtik ander.s<!its war eiii sich so von
selbst darbietender Anlaas zur Kinniiachung atets geiiehiu,
um, bei den heillosen Verwickclungen und Kitmpfen jener
'"tlichen Volkerschaften, einen anfunglich nur nominellen
Einiltas zur gegebeDca Zeit filr ein factiaches Pratectorat
^u lerwertheD.
1.
Die erste dieser Gesandtschafteii berilhrt uds Kwitr filr
unwra Dachsten Zweck nur erst aohr mittelbar; ii;li ilberfielie
^'< Indess nicht, weil ea niir um etueii vollsliiiKligcn und
•) [Rbeii). MiweDin f. Philol- Bd. XXVIIT (1x73) p. Bw.; G14.J
100 EINE BERICHTIOUNO DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
moglicbst scharfen Ueberblick Uber die cbronologischen
Folgen und Zusainmenhange zu thun ist. Bereits vom ersten
.7 -161 Makkabaerfiirsten ludas Mattathias' Sohne (regierend 587
^ • — 593 Varr.) abgeordnet, ausgefiihrt durch Eupolemosy
loanues' Sohn^ und lason, Sohn des Eleazar^ bewirkte sie
den gewahrenden SenatsbeschlusS; dessen wesentlichen hihalt
uns losephus XII; 10, 6 auszugsweise in schlichter EQrze
berichtety das Makkabaerbuch Kap. 8^ 23 iF. in etwas rheto-
587 risirender Ausfiihrung gibt; beide zugleich mit dem Zusatz
(Makk. V. 31 f.), dass der Senat gleichzeitig ein Schreiben
an Demetrius (Soter) in Syrien erliess mit der Weisung, sich
aller Feindseligkeiten gegen Judaa zu enthalten. Diese 6e-
sandtschaft ist denn klarlich gemeint, wenn im zweiten Mak-
kabaerbuche 4, 11 in einer ganz beilaufigen, darum um so
unverdachtigern Bemerkung des loannes Sohn Eupolemus
bezeichnet wird als 6 TroiTicdjLievoc ifiv Trpecpeiav uTrip cpiXiac
Ktti cu)ii)iiaxiac Tipoc touc 'Pujjiaiouc. — Als Zeitbestimmung
ist aus I. Makk. 7, 1 das Jahr 151 der Seleucidenara za
entnehmen (wahrend erst 9, 1 zu 152 fortgeschritten wird)^
101/60 d. i. 593/94 Varr., also die Zeit, in welche der Tod des Aemi-
lius Paulus und die Auffiihrung der letzten Terenzischeii
Stiicke fallt. Niimlich der Termin des Abgangs der Ge-
sandtschaft, da deren Zuriickkunft ludas offeubar nicht mehr
erlebte. ^) Denn r\ 6b6c TroXXf) cqpobpa heisst es ausdrGcklich
Makk. 8, 19, womit auch die Angaben iiber spatere Gesandt-
selfaftsreisen trefflich stimmen. Und einige Zeit wird auch
in Rom hingegangen sein, bis der Senatsbeschluss gefasst
und ausgefertigt ward, aueli dieses in bester Analogie
mit spatern Vorgangen: so dass wir wohl am sicherstei
ico gehen, das eigentliche Senatusconsultum mit 594 zu datiren
Sehr wohl stimmt hiermit der Ansatz des Eusebius in Oljmp
155, 1 nacli der Armenischen Uebersetzung II p. 243 ed
Ven., wilhrend Hieronymus bei Scaliger p. 146 ed. alt. di»
bedeutungslose Differenz 154, 4 hat [bei Schone p. 127 eben
falls 155,1]. Denn diese Specialdaten sind davon unabhan
1) Vgl. C. L. W. Grimm im 'Excget. Ilandbacb zu den Apokir
phen' (Leipzig 1853) zu I. Makk. p. 131.
bAMUCUK aBNATUSCONSLXTK UBI 10SBI'UC&
f)g, dass IStuflbiiu die Begieriuigsanfuige <ler jlkliHchvii
I fbBten uoi 4 Jubre tui«lidatirt ')
Auf lucUn folgt die llt^gieruag seineM Bru'!<?r< loni-UK
tlii8 von 593 — 611. V/ie iii den vrati-n Anfang derselbeaioi
dit' RUckkehr der ludu-lieBfuiiltschaft mit dcm AbMhluM
iln rfJmiKcheii HQiiiiiiiNse!< liel, w goiiz gegeo tlir End« dj«
lilnieueruDg des letxtern durcb eine nbi-rniali>rf) Geaudl-
nkth, filr die unaere Qiieileii Io!tepha!> \III,&, t< und Moldl.
Ei|i. 12 tiitid, wahrt^nd tich IustinuM XXXVI, 3, 'J anf dti>
illgemcine nnd in ihrer FaHsimg Bchiefe Notix boschriuikt:
'i Demetrio ciim deMivJMitent (ludaeil, amicitiB Ilomanorun
ptita priini ouiitium ex orieiitaltbiin libertatetu iicceperunt ['.],
L luile tnnc RomaniB de alienu largicDtibus.' Dss Gitmein-
1) Anf autdrodilich^ Berfickiichtittniiif LM.wvin Widvriaffnag tui-
intr AntruiiQiigen oder £ot«cbeidDDgan , doiea die fMt •rdrflckaade
UtteiUur flber diete Oegriiit&nde eine »o reicbR FAHs bivM, v*nieht«
Wh bier i>i« im Folgenilen durcbaa*. nnd Im»« nintnn Parttrllnnii Pin-
'«HRr sieh i-elbHt «[.re.-li,'n ; .llcii.'-. litld, .l.i, »n i,-|i i>i,i.-iii y;yU„-
*[ai VarguDger aiiib nnr aDiu«tUifs«.'ii LaW, «ju ee vui uiiJuiii,
*« Khon ultercr Zeit, Jo, Tob. Krebt in dfU 'Decreta Romananiro
po lndaeij facta' l,I.ip«. ITUe') ist. Ailmablich hat *icb JA wohl eine
jOldene MittelBtrauBe Geltung verechalTt zwiechen der Dickglilubigkeit
'u^iFalnier oder neutTdings v. Gumpach (um tod den durch daa
'■upliatitmedogma dex TridcntitiuDii auch Ki dieie Apokryijhcn ge-
^ni^eDeD kathoti«cbeD Apologeten uicht crat zii reden), iind der.ichier
raDatUchen Skepgis, «ic frQher KninoldV. besoiiderN aber Wcrns-
dorri In der 'Comm. de fide hiatorica librorum .Mitccaboeorum' (Wra-
liiW. 1717), 10 kanlicb mit womOglicb nocb radicalerer Hyperkrltik
'01 Urit» in ieiner 'Gescbichle dei .tuJen' (Leipzig \SM) bd. III
p. aWff,: — eiae MitteUtntfne , die nchon von Michaelii ii. A, be-
^^t«ii, auch in Ewalde 'Geachichte dex VolkeH iBrarl' eingehalten,
mil muitcrhafter Umaicht und besonneniilem Urthuil in Grimm'* Mak-
kabiei-Ccimmentar verfolgt iaL Don tibeneugt;ndeD Aa»fflbrungen dcs
letiteni I. B. uber das ludaH-BandniaB p. llOfl'. I3ur, iilicr dic vid-
cenpottete Spartaniscbe GcBandtschatt und .Symmacbic p, IB7 fT, i1bt.T
ili' VMwirmngen und Wideraprachc im Utcn Knpitcl dea Makkabilcr-
Wliei p. 2l<»f,, hatte icb wahracbeinlicb, nuch weun ich nlttCBtumcnt-
licLer Theolog wlre, in Betreff dci Standpunktes nicbU wescntlichei
tiiuDiaWgen.
102 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
same zwischen losephus uud deiu Makkabaerbuche ist^ dass
iiber die Gesaudtschaft uach Rom uur sehr kurz und kahl
berichtet wird^ mit der fliichtigen AngabC; die Gesandten
hatten ihren Zweck beim romischen Senat erreicht und yod
ihm Geleit- und Schutzbriefe (d. h. sowohl fiir ungeSLhrdete
RUckkehr in die Heimat, wie fiir Respectirung der ilmen
gewahrten Bewilligungen) an die auswartigen Fiirsten und
freien Stadte empfangen^); — dass aber damit in die engste
Verbindung die gleichzeitige Abordnung derselben Gesandtr
schaft nach Sparta gesetzt wird^ wohin die Abgesandten anf
der Riickfahrt von Rom kamen (dno ttic *Pui|Lir]c dvacTpccpouo
580 irpdc Touc CTiapTidTac bei losephus, und nochmals dvaapc-
qpovTcc eic ttjv CTrdpTrjV TrapCT^vovTo); — dass ferner von
beiden des lonathas Schreiben an die Spartaner ausfiLhrlich
mitgetheilt wird uud in ihm die Gesandtschaft uach Bom
als eigentlicher Hauptzweck der Reise hervortritt; und zwar
als ausgefiihrt von Numenius, Sohn des Antiochus, und
Antipater^ lasons Sohn:- in welchem lason es zu nabe
liegt den friihern Gesandten des ludas zu erkennen, als dass
man sich solcher Combinatiou fiiglich entziehen konnte. Der
Unterschied beider Berichte liegt nur darin dass, wahrend
sich in beiden das Schreibeu des lonathas auf eiu uraltes
Freundschaftsbiindniss eines Hohenpriesters Ouias mit einem
angeblichen Spartanerkonig Areios (nicht ^Oniares'^ bezieht,
die hieriiber sprecheude alte Urkunde bei losephus bloss er-
wtlhut wird (Trepi Tfic uTTapxoucr|c fijiiv Trpoc ii^dc cuTTtveiac,
f|c UTTOTeTaKTai To dvTifpaqpov), weil er sie, und zwar mii
entschieden originalerem Geprage als Makk., bereits an einei
friihern Stelle XII, 4, 10 beigebracht hatte, dagegen Makk
3) Genauer besiimmt, sagt sogar das Makkab&erbuch 12, 4 voi
iigend ciner Leistung dcs Senats gar nichts, sondem spricht nur voi
dcn Geleitbricfcn : was aber loscphus ausdrucklich ergilnzt mit de;
Worttn Tf\Q pouXr^c ^iriKvpuJcdcnc rd TTp6T€pov aOrrl Ticpi rfjc Mouboiu)
ipiXiac ifviucpiiya, wilhrcnd er zuglcich die Geleitbriefe bestutigt mi
Kai boucnc ^mcToXdc Trp6c dTravTac touc paciXeic Tf\c 'Aciac xal EijpiiiirTi
Kal tuiv TioXtujv dpxovTac auTolc ko|li(2€iv, 6ttu)c dcqpaXoOc tt^c clc ri]
oiKciav KOjLiibfjc 6r auTiuv tuxujciv. Das andere oben angefCUirte Moti
fur diese Schrciben dQrfen wir nach sonBtigen Analogien unbedenklic
suppliren.
^^ KilHlSCllE !tEXATl'4C'O.SSt'l.rK uEr lusEFinx. 103 ^H
^H^— 23 {m\ TOVTO t6 dvTiTpufpov lufv iTiicTuXuiy u>v M,- ^H
^Ppttbv) LB Greilidi nur vier Vernen vcrlie^U Ea Ucgt un- ^H
'fma Zweck unJ mvincm Brrufa eben ho ten, abar ilteseQ
tkhst apokrTphvn AT«to»-Bncf uiiil tlic tUrin betonlo Abni-
liuuidche BiutaverwuidtMbuft, «oriu ^leichwuhl cuit Anilcrn
ucb EwalJ (u-Mch. d. Volkf> Inraol IV p, 277 f. (:>. Autff.
1B52I 1'iucn gcschichUicbra Kem atierkonuc-ii eu suUod raeint,
«ie Hberhaupt Hber di« guize SptLrtaDiache VerhondlunK «io
il»)ire<'honde» ('rtbei! zn fTillpn Angvsicht* drr wohl abgt'
arneaea Bemerknngen Griumn p. 1M7 — UK).*j Nur inui
ia durcbgt^h^oden Veracbiedt-nhiiil Aer Faitsung deu iDnathu-
BciefiK in iIpq bci<lerspiti|fi.u Bcricbtvn wird iniin nicbt ar-
gimiNitiren dtlrfeQ, da wir e:> bier nicht nur mit Ueber-
sttiQDgeo iind lCackilben(>tXH»|^cn xu Ihuii hnbcn, wndem
guu offvnbur aach mit zw&r matvrinll richtigen Re|woi)nC'
tionen, aber zugleich anbjectiv freien lledactionen eiaer Ori-
ginal-rrknnde oder -Ui>berl)ffcrun}{^), din nicb einigermuiei)
(*Kn BQcfa nur einigcrmtuscn ) parallelisircn Imspd mit den
ouT fingirteu, aber <lie wirkliche Situation widerBpie^elndi
'IWen' bci d^-n uutilim Hi»torifcvrn. — Unn koRtmt en hier
ur ut auf (len k(>inerlei begrdodetem Verdacht unt^rworfo-
«oThi^il <Ier Uebfrlioferun^, der die Hfimvr hetrift^
Fur ilie Zcit (t!fs<-r (_ii'siindt«cliaft uiiu hubcu wir nur
^ SpielraHm von 2 bis 3 .Tahri>n. Das suletzt vurausgc-
auii^iiie Datum in Makk. II, ll> i.-t .!«.■. Sclfutidoiijahr 1(17
= i>i:Hu, wahroud Jiia uiidisUulg^.'ji.]f »1 U:,4l und iu Uclior UiVfJ
finatimmung damit bei losepbus XIII, t>, ti ilns Jahr 17(1
=°612;11 iat, welches indeas schon iler Kegicruug von lunu- 14^41
U'as Nacbfolger Simon angehiirt. Aber zwisclieti ltl7 in
^a^ik. Kap. 11 und dem GesandtscbaftsbericLt iii Kap. 12
l'«gt keine geritige Zahl von £reiguissen, betrcffend die Wirr-
f) (Vallendi gegenflber dem kabnen Venucbe in UitiigB UcBch.
<'e> Volkei btael p. 346 f., ilem peloponneaiBcben ein hucliat proble-
■>^bei UeinMiatiicbes Sparta lu nubstituircn ]
^) In dieacm Sione tagte icbon Grotiiia lu I. Mtikk. ir>, iit:
^"^ Hnatns conraltnm [decretnm] non eese quole Roniac acripliim
e>t, Hd qaomodo Knniin eiua Hebraeus Helleniatea UebraeiB scribcug
*ipriiiiBre ToloiL'
\
104 EINE BERICIITIGUNG DER REPUBL. C0NSULARFA8TEN.
sale zwischen Demetrius Nikator^ Tryphon uud dessen Schuiz-
ling Antiochus YI (Alexander Balas' Sohne = Epiphanes,
Dionysos). Das der romischen Gesandtschaft in Makk
Nachstvorhergehende ist zuvorderst des Antiochus Erhebung
auf den Thron durch Tryphon und sein Biindniss mit lona-
thas: 11; 54. 57 f. Die Thronbesteigung des Antiochus ist
nach los. XIII; 1, ly der ihn im 4ten Jahre seiner Herrschaft
durch Tryphon beseitigt werden lasst; nicht sicher genug za
datireu; weil losephus den Tod des Antiochus spater ansetzt
als Makk.: vgl. Duker zu Livius epit. 55 extr. Zuverlassi-
gem Anhalt gewahrt, dass es Miinzen des Antiochus schoa
144/43 vom J. 168 Sel. = 610/11 gibt: s. Clinton^s Fasti HeUen. Ifl
p. 329 (2. Ausg.): so dass dieses vermuthlich das Jahr des
Regierungsantritts selbst ist. Sodann fallen uach dem BOnd-
niss des Antiochus mit lonathas und, in unmittelbarster Ye>
bindung damit^ des letztern kriegerische Unternehmungen^ die
Makk. 11; 60 ff. erzahlt werden: woran sich denn eben die
romische Gesandtschaft anschliessi Also gerade 168 SeL,
144/43 moglicher Weise auch 169, ware deren Jahr, also = 610/11
143^/42 oder allenfalls 611/12 Varr., d. i. die Zeit des Lusitanischen
Krieges gegen Viriathus und des beginnenden Numanti-
nischen, als der uralte Pacuvius und der seiner dKjiri zustre-
bende Accius zusammen auffuhrten, wenige Jahre nach der
Einuahme Karthago's und Korinths. — Wiederum ist es
kaum eine DiflPerenz zu nenuen, wenn wir bei Eusebius (Hier.
p, 147 Scal.) deu Ansatz Olymp. 159, 1 oder (Armen. p. 243)
158, 4 finden [p. 128 f. Sch.J.
Fragt man schliesslich nach dem Motiv, welclies lona-
thas zu seiner Gesandtschaft hatte, so liegt dieses auf der
Uand. Trotz des Bundes mit Antiochus hatte er Ursache
genug, vor dem arglistigen Tryphon auf seiner Hut zu sein,
zumal da Antiochus nur ein Kind und Demetrius noch am
Leben war, also Verwickelungen genug in Aussicht standen.
3.
f.oi Wenn zwischen der durch ludas angebahnten ersten
Verbindung mit Rom und ihrer Erneuerung durch lonathas
etwa anderthalb Decennien in der Mitte lagen, so folgte nun,
BJiHIStllK SENATUSCONf^LLTK 1!K1
lOo
aicti teigeQ wird, auf die letztere desto rascber eine
Oesandtschaft unter lonathas' Nachfolger, dem
der groasen Makkabaer (oder HaamonUer) Simon,
611—619 an der Spitze seines Volkes etand. In Betreff 1«-
er Sendiuig tritt uns nun zuerst der auffalleude Umstaud
sie von losephus mit nur sechs gauz beilau-
B Worten erwahnt wird, indem er deu Bericht iiber 8i-
r« etgentliche Thaten XIII, i^, 3 init dem Satze schliesBt:
:ac ftia iidciic iiijv TioXeyiuJV ^v eiptivrj tov Xomov bir|-
E XP^^vov, noirtciintvoc kqI auT6e npoc 'Puj)jaiouc
^oxitiv: wiibreud hingegen im Makkabaerbuche die An-
en Qber dieselbe Seudung einen betracbtlichen Theil des
UD 14tci] nnd iDten Kapitels fiillen. Sodann aber liegeu
e hier in einer solchen Dnordnuug und Verworrenheit
Dftrstellung, rait solchen SprUngen, Wiederholuugen mid
idenrpnic-hen vor, dasa nur mit Miihe zu eiuer klaren Eiu-
i Eu gelangeu ist. Mau vergegenwiirtige slch nur die
ige Reiheufolge der Dinge:
Im J. 172 Sel. (=614/15) 'vemimmt man in Rom uud 140,38 ]
meh" (V) Sparta lonatbas' Tod uud betriibt sich dar-
ou Simons Nachfolgerschaft in Keuntniss ge-
im die Romer das alte Biindniss mit Judua und
!r sprechende Urkuiide wird vor dem Volke iii Je-
affentlith verlesen': Makk. 14, 16 — 10. (Von freien
I werdeu doch die Riimer eine 8o kindliche Soutimeu-
gewias nicht gehabt habcn; imd woher sollten sie
dea Regieriii^sUbergang von lonathas auf Simou Uber-
erfahren haben, wenu uicht durch einen Gesandtschafts-
Tou dem doch hier noch gar keine Rede war?) —
Anch di« Spartaner entsendeu an Simou ein Schreiben, worin
ifochen iat, daa.s sie seine Boten ehrenvoll empfangeu
e iu ihren Staatsacten habeu aiederschreibeu
die jfidischen Gesandten Numenius, Autio-
'bu>' Suhn und Antipater, lason'» Sohn'') gekDmmeu
>) Wm koBnte 'Idcvuvot aocb TieclieDdorf steheii lassen. da BOgar
B Ccteiian der Alexandriniu die correcte Ponn gibt! Anch Hond-
■ loKpbas baben veiscliiedeiie Male 'Idcuivoc.
106 EINE BEKICHTIGUNG DER REPUBL. CON8ULABFA8TEX.
seieii; das alte Biindniss zu erneuem': Y. 20 — 23. (Dai
waren also eben jene Boten^ die denn doch nattbrlich aud
naeh Rom abgesandt waren^ wovon nur aber vorher nicbti
592 stand; sondem erst im unmittelbar folgenden die Rede iii)
— Denn nun heisst es weiter: *Damach (^etd TaOra) so-
dete Simon den Numenius nach Rom, um einen grosm
goldenen Schild 6XKf|V (Yar. ^Xktic, vielleicht zu streichci)
jiivujv x^^i^v darzubringen: welche Huldigung denn auch ii
gut aufgenommen ward^ dass die Romer den alten Band «^
neuerten und die freie Autonomie Judaas proclamirieDV
Y. 24—26. (Das kliugt doch gerade, als hatte nui^ SimcB
eine zweite, von der Spartanischen unabhangige GesanA-
schaft nach Rom geschickt^ und zwar in der alleinigen Pfl^
son des Numenius! wahrend das doch erstens ohne ZwdM
eine und dieselbe Reise war^ und zweitens Numenius, wii
sich Makk. 15^ 15 (und weiterhin bei losephus) zeigt, sogii
mehr als einen Begleiter hatte. Wenn das )i€Ta Taura i^
gend einen verstandlichen Sinn haben soll; so konnte es na^
etwa bedeuten^ dass diesmal die Gesandtschaft zuerst naeb
Sparta^ erst von da nach Rom ging; umgekehrt als die da
lonathas: wogegen indess der in Anm. 10 erwahnte Umstand
spricht.) — Ohne alle Yermittelung folgt jetzt mit schroffem
Uebergange von Y. 27 bis zum Schluss oder bis gegen den
Schluss des Kapitels (woriiber man streiten kann und strei-
tet) die Erziihlung von dem grossen Ehrendecret, welch«
die Judeii zum Ruhme des Simon und seiner beiden brQder
licheu Yorganger abzufasseu und auf ehernen Tafeln zu ver
ewigen beschlossen, und dieses zwar nach Y. 27 *im Monal
EIul des Jahres 172, im 3ten J. des Hohenpriesterthums dei
Simon' (vgl. 13,41.42): also, wenn der Elul der letzte Monal
des btirgerlichen Jahres ^) war und das Seleucidenjahr mii
139 dem April begann, = Marz 615 Yarr. Und in diesem Da
cument soll nach Y. 40 auch gestanden haben, wie ^Koni(
Demetrius (11, Nikator) veniommen, dass die Romer ein(
7) Ueber die doppelte Zahlung des Elal als sechsten oder abe
als zwOlften Monats s. Ideler'8 Handbuch der Chronologie I p. 491fl
522. 632 f. vgl. 540. Wer ihn als sechsten nimmt, k&me sogar an
Septembcr 614 Varr.
■ Ijuandbcb^t des 8iiuon elirejiToll auffi^enoiuiiiuii uud die
Nidcu lu ihrKu 91X01 «ti cuMtxtX^i kui dbtXipoi erkliirt hitten.'
Rlber wie BoU deiin daa Hcbon iin .). ITi* mogiicb )i;eHcsrn
^no, wpnn doch dine gunitit Gesandttichiift, wie wir Roglcich
' k1i£ii werden, erst 174 nBch Jndun zurilckkebrt«V Um dir-
Kn Wiilersprach za luseu, iicLeut« uian tiicli frllker uicht,
iogor zwei vemliiedene (iciiandtsrbafteu di-» iiimoii iuner-
htlh ile^ kdrzost^u Zvitrnuin^ unziiuchm«u '): Dbcr welche
iDvsbFBcheinlichkeit wohl kein Wort weiter zu yerlienm vtt. »«
X«n, Tielmelir st«faen die hidturinchen Einxolheiten de» Khren-
ircri^ts mit den Tbat«adieD der turhorguhcndira l^chtchta-
niUung selbet iu »0 Btarkem nnd vicliultigem Widerf>|inicli, ^h
I der vernieintlichv Charakti^r i>int>r wirklichf-u LVpie pinea ^H
tiellen AclcnitQckvs iu dicaem Falle keinc (iliiabwflrdig- ^H
l^ begrQiiden kann, sondem auch hicr un eiuc frcie und
t uicht» wenif^i^r als «ur^^faltigf, vtelmehr recht uuchliit-
! uder willk&rJiche KcproductiuD xu denkcn ist: wie diu
» von Orimm p. 21!) f. abenLeugend dargettiau ist) — ^M
Un nnn init dem lat«n Kapitcl wviter fortge»chritt«i wird ^H
fcn Untemehmungen dcM AntiochiH SiJcti'^ nnfi in V. 10
itueo Tiironbestciguuj^ als iui .1. 174 = (jU;, 17 erfolgt cr- 138 87
^ilmt iat, heisst es V. 1."» niit lockenitor Vorbindung nder
fd^ungsioBigkeit also: Kai li^Hc Nou^r|vioc Kai 01 nap'
"^ falso nicht N. allein, wie ea obeu V. 24 hiessi in 'Piu-
"V ^xovTtc imcToXac xoic paciXeOci Koi laic x^<>a)c, ^v aic
tTfTpaitTo Toiic' AcuKioc OitaToc 'PujjiaiuJV TTToXt^iaiiu ga-
ciUi xaipeiv: worauf deun voii V. 17— 5^4 der gauze luhalt
ilieses Hchreibena folgt: wic uiimlich liie Uoiner 'eine Bot-
"ciiafl des Simon, die einen goldenen Schild dno uviuv x'-
MttivfVar. aogar TTCvraKtcxiXiuLiv : s. u. p.5{t7 [lll*J) abcrbracht,
VDhlwuIleDd aufgenommeu imd ihr Gcsuch um Erneuerung
tier alten quXia Kai cu^^axia gewabrt hUtfen; wie deahalb an
^le pQrsten tmd Staaten, Iiiseln uud freicu Gemcinden ileN
Ostens, die V. 23. 24 iu der Zahl vou 22 nauientlich aufgc-
filirt werden (Demetnue in Syrien'), Attalus in IVrgamum,
i) Uan wflrde «> anf die Jahre 612 nnil 616 koinmen, wai icb
U«r Bcder n&her aufdhren nocb aiudracklich wideilegen inag.
3) WcDD man, nach der weiterhin reBtzastelleadeu Chronologie
108 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEX.
594 Ariarathes in Kappadocien^ Arsaces in Parihien u. s. w.)^ De-
peschen erlassen seien mit der Aufforderung, Frieden mid
Freundschaft mit den Juden zu halten, etwaige jQdiscl»
FlUchtlinge an Simon auszuliefem u. s. w.^ und wie Absclinf-
ten dieser Depeschen dem Simon zugeschickt seien^ NatS^
lich waren dies im wesentlichen 4dentische Noten', wens
auch vermuthlich in verschiedenem Tone gehalteU; und danui
begniigt sich der Verfasser^ nur das eine Schreiben an Fto-
117 lemaus (Euergetes II, Physkon, regierend 608 — 637) ab
Probe zu gebeU; und zwar als ausgefertigt vom ^Consal
Lucius'.
Ob nun eine so verworrene Darstellung daher rOhi^
dass diese Partie des Makkabaerbuches durch Interpolationoi
oder durch Umstellungen gelitten hat, wie dies beides vo-
muthet wordeU; oder ob sie nur auf das Ungeschick nnl
Unverstandniss desjenigen; der die ihm vorliegenden Mato-
rialien zu redigiren hatte^ zuriickgeht; diese Frage kann ftr
unsern Zweck fuglich auf sich beruhen. FQr diesen gen&gl
eS; dass unter Beriicksichtigung der iiberall in Parentheii
hinzugefiigten Epikrisis, durch welche eine Anzahl von An-
gaben als uubrauchbar beseitigt, bez.weise berichtigt wurdc,
sich ein einfacher, vou Schlacken gereinigter, in sich wohl
zusammenhangender Kern der ganzen Erzahlung herausschalt
Naralich dieser: dass im J. 172 Sel. unter Simon eine von
dieser Schreiben, statt des Demetrius vielmehr Bchon den Antiochoi
Sidetes erwartete, so ist nicht ansser Acht zu lassen, dass dieser nichl
angenblicklich folgte, sondem mehrere Monate dazwischen lagen; dasi
ja DemetriuB nicht todt, sondem nnr in parthische Gefangenschaft go
rathen war, aus dcr er mdglicher Weise jeden Augenblick znrflck er-
wartet werden konute; dass die blosse Nachricht von dieser Ge£Bngeii'
schaft dem Simon hinreichendes Motiv bot, um Angesichts der nox
drohenden nenen Verwickelungen oder Unsicherheiten sich des er-
nenerten rOmischen Schutzes zn versichem; dass jedenfalis, wenn lai
Zeit der Abreise der Gesandten Antiochns noch nicht zur Herrschaf
gelangt war, dieser Hegierungswechsel weder ihnen auf der Reise be*
kannt werden mochte, noch schon nach Rom gedrangen zn seif
brauchte. Vgl. (iber diese verwickeltcn Verhilltnisse Clinton F. H. lU
p. 330 ff., der mir nur die chronologische Autorit3,t des Makkab&erbQcbs
wohi zu merken wo es sich um die positiven Jahresdaten handelt, sii
nntersch^tzen scheint.
ibging, in Rum dio B«wntiguiig d» nHch^eMicIitrn Firund-
(EhafUbQndniiiiteH crreichte imd zugleich diiiloiuatischcf^tliuU-
rad EmpfrblQngnbriere aii die &iitli(.'heu Milchte empiiiig, im
J, IT'1 aber wi^lor Dtich Jiidiiu KurQcklcaiu. Si wt unbe-
peiflich, wie man an der Niimenglcicbbrit di«m Gsmtili-
«hiftHfnlircr mit deoen uultr lonatbaa Anatoits nehtDen lUil
iuaoi eiaen VonlnchtMgrund rii(t«Lnva tnochtr, ilu docb ge-
niie im Gegentheit nichts Datflrticher war und Eweclanls>
flger sf^in konnte, al» iliesi-lbi'» MSniier, die erat wenige
Jihre Torher diesclbc Kciic untrmummoii und cinen votlig
ihnlichen Auftrag mit GlDcli ausgefHhrt hatten, jetzt ala
Vbhlcrfahrene lititcrhrutiller auch mit tler neuen .Stfndung kd
bctrauen. Vgl. unteD Anm. lii.
Was aber die ZeitberechDusg der ganzen Keiue im nSheru M'
Ibttnfft, »o biete» Mich cwiir a» iitid filr «ich — vorliiufig von
Je» '(.'«nBul Lucius' QOch g»nz EfogeMfaen — TerKhiedvne
' U&tllicbkeiten dar, um diesellM' ikuf drei iiHcbeinaDdi-r foi-
pXktit ^ileucidttijabre 7.u vertbeileu: (auf welchi' Mijgtich-
Knto jcb micli tiier, um nicbt zu weitlaufig zu wcrden,
BtchlBeiter eintnsse;) aber eine ('umbinatiuu «tellt siih aln
4e wilirscbeinliche heraus. Der 'Moiiat Ebil' iMakk. 14,27)
« iiai"li dem oben erurtert«n uiit diesor Frag<' gnr iiicbts
BlKliafreu; vielmehr baben wir uur fcstzustclleD, daHS uach
ia dem ereten Makkabaerbacbe zu (inmde liegeuden K«ch>
Bung'ij da» Seleucidenjahr vom Ajiril dos eiueu romiscbcn
141 Diei doch wohl eni aaf der Kiickreisc, wie >liw cnt^ Hal;
K(*ua wenigstens, wenii ptw&a daraDf ed geben iat, daM UDlrr dnn
WremUn dei Conaul LuuiQa 1.^, 33 nnch die Spartiiitvn «elbat ge-
Wml «erden, da docb em Schreiben an diegc keiiico Zweck gchabt
™tf, wenn mit ibnen die Qeiandtcn xchon vorbor ihren Vi^rlntg «b-
PxiiloMfn b&U«n.
Ilj S. idelera nandU d. Cbianologii.' I p.*47r. M.lf.; vgl. p *30,
""i in Betreff der ((''tiipingalti^-e» Rfcbniinif p. iM. | Hinuchttich
"iitwt Yerwicitelten Fragen mai.» irli mir hitr TcrBiiKpn nuf andcrnei-
^ Beaprccbnngen nenerer Zeit einiugpheii, wic uur die von CliDtou
111^.3710., gegen den Ewald p. &CG f. Anm.j von Wieieler lo-
I
110 EINE BERICIITIOUNG DER REPUBL. C0NSCLARFA8TEN.
Jahres bis incl. Marz des nachstfolgenden reichte, woium
sich nachstehendes Schema ergibt:
I Apr. — Dec.
I Jan. — Marz |
I Apr. — Dec. J
1 Jan. — Marz \
f Apr. — Dec. j
l Jan. — Marz 1
f Apr. — Dec. )
1 Jan. — Marz I
j^^ f Apr. — Dec. )
1 Jan. — Marz
171
172
173
174
614
615
616
617
139 Wenu also die Gesandtschaft etwa im Marz 615 von Jad
138 aufbrach uud im April 616 wieder heimkehrte (um die alli
knappsten Termine zu wahlen); so wird beiden Makkaba<
daten ihr Recht; und liegt Spielraum genug dazwischen i
die Anwesenheit in Rom und die Erwirkuug eines gOnstig
Senatsbeschlusses. Selbst eine mehr als einjahrige Dac
der Reise aber hat nichts befremdliches^ wenn man sich (
iuuert, dass es schon frtiher hiess TroXXfi cq)6bpa x] 6b6c, u
dabei theils die Schwerfalligkeit damaligeu Seeverkehrs ilb<
haupt, theils deu weiteru Aufenthalt iu Sparta in Anschl
bringt, Uberdies auch als wahrseheinlich aunimmt, dass (
5iKJ Gesandten an deujenigen Puukten, bei denen sie doch einn
auf ihrer Heimkehr vorbeikameu, werden angelegt und c
in Rom empfangeueu Depescheu au ihre Adressen im 0
ginal abgegeben habeU; statt sie erst mit nach Judaa
uehmen uud von da verschickeu zu lassen.
Dass dem allen aber wirklich so war, das liisst sich n
durch auderweitige Beweismittel iu uberraschender Wei
darthun. Weuu obeu als auffallig der Umstand bezeichi
wohl in dcr Chronolog. Synopse der vier Evangelien (Qotha l^
p. 451 ff. als in Herzog*8 theol. Heal - Encyklop^ie I (Hamburg 1&
p. 151); von Hitzig zum Bnch Daniel (Leipzig 1850) p. 225, womit
vergl. Grimm zum 2ten MakkabSerbuche (ebend. 1857) 13, 1 p. 1
Ich begnflge mich mit der einfachen Bcmerkung, dass ich nicht ol
Grflndc an dcr im Text befolgten Rechnung fostbalte.]
KOmSCinE RKXATVStONSll.Tr: ]»KT lliSKrncs. III
doBS (lua Simotiiscbe Biiiidui^s, doiu <las Makkabaer-
Mrb swei Kapitel widiuet, von losephu^ nur mit einer
UtUti^n Erwuliuung tou sechs Worten nbgetliaD wird, ao
dererlbe losephus, der, nur versteckter und uiibeab-
iligter Weiae, an eiuor andern Stelle eine flberaus werth-
Erginzung dieses Gesandt.schaftsberichtea gibt. Ee ist
Bnch XIV, wo er, mit seiner Darstellung achon mitteu
den C^afHarischeu Zeiteu nnd dem HohenprieBteramt des
kanaa II (G83 — 714) stehend, Kap. 8, fi erzalilt, wie 7
pin (iin J. 707) anf sein Ansuchen vou Caesar die Wie- 4
uifrichtung der durch Pompejus zerstiirten Maueru Jeru-
m'K gestatt«t wordeu sei, nnd zwar mittels eines vou
BRT bewtrkt^u f^rmlichen Senatsbeschliissea, der nach sei-
I ToUstundigen Wortlaut, mit allen Curialien, mitgefbeilt
d. E* wird ntjtzlicli sein, deu Test <les Aiitors vor Augen
h»b«r.
bt (Kaicap) KuiTpKavip tu Tfjc naTpiboc dvacTiicai
aiTiitapevui Tftv xapiv IpiipnrTo ^ap TTo»iiTriiou
oc xai Ta&T' ^iricTAXei Toic uirdToic (ic 'Piijpiiv
tv Ttl» KaiitTujXiiiJ. Kai t6 xtvofitvov inio Tfjc cuy-
tKrrMa TouTov ^x" tov Tpojiov — »AtuKioc OuaWpioc
uioc ctpaTiiTdc cuv€pouXeucaTo Tri cufK^ilTiJJ eiboic
itaic ev Ti^ Tiic 'Opovoiac vaoi. xpatpopevi^j tui bOT-
itopi^cav AtuKioc KuiTiuivioc AeuKiou oioc KoXXiva Koi *
uloc] Kupiva. nepi luv 'AX^Eavftpoc (vielmehr
"^ivriiTinpoc) 'Idcovoc Kai Nauprjvioc 'AvTi6xou Koi "AX^Hav-
■tpocAuipoOeou^loubaiuuv TTpec^euTui, dvbpec dtTadoi Kai cup-
'tioxoi, bi€Xex6ntav divaveouMtvoi tdc TipoOmipTM^vac iip6c
■■PujuBlouc x<ip'Tac Kui (piXiav, Koi dcTriba xpucfiv cOpPoXov
•% cu^paxinc Ttvoptvrjv dviiveTKav diro xpftujv piipidbtuv
i*itivT€, Kol Tpd^MOT' aiJToTc i^Eiiucav boflfivni npoc t£ xdc
•ouTovoMOup^vuc noXeic kqI itpoc Toiic paciXeic iinep toO Tqv
II xuipav oOtuiv Kal Toiic Xipevac dbeiac TUTxdvtiv koi piibev
'tiiixt icHai ' £boit euv6€'ceai (piXiav koI xdpitac npoc auTouc,
*wn Htwv ih(i]Qricav tiixciv toOt' auToTc napacxelv, Kai Tfiv si
oOfucBficav dcTiiba irpocbeiucGai.» — TauTa ^T^vero eni
'Ypcovou ^pxi€p€'ujc KOi eevdpxou, ^touc evdTOu iiiiv6c rTave-
112 EINE BERICHTIOUNO DER REPXTBL. C0NSULARFA8TEK.
)iou (richtiger wohl TTavri|iou). Woran sich dann das ebeii
falls zu GuDsten der Judeu erlassene Psephisma de:
Athener anschliesst.
Mit Uebergehung alles ganz unerheblichen sind nur wenige
ten za notiren aus: Ambrosianus F. 128 sup. saec. XI — XII, hd'
densis bibl. publ. Gr. 16. J saec. XI, yat.-Palaiinu8 14 saecX,
Regius ParisinuB 1420 saec. XV (mit grossen Lilcken in XIV, %
Vossianus Leid. Gr. F. 26 saec. XII, deren Collationen mir sa Ge*
bote stehen 2. dpfipiirTO Bekker. fpptirro die Hdss. dvnk
iacebant die lat Uebersetzung t^p ALV. tAp ^ti PR. m»
adJiu<: Ucbers. 3. TaOr' ALV. TaOxa P. toOto R 6. opfr
TriT^c] consiil Uebers. : s. Anm. 16 8. KoXXCva. . .Kupiva] In aUei
Tribusbezeichnungen schwanken und wechseln die Hdss. dorcliing
zwischen den drei Schreibungen koXXiv(]i KoXXCva und dem leltnM
KoXXivd. Da die Inschriften, meines WiBsens ausnahmslos, einloli
adscriptum nicht haben, wie es denn achon in dem SC. Lutilil'
num de Asclepiade etc. C€PriA und TTOTTAIXIA [und in dem TUi
biiischen OAT€iviA] heisst, so ist mindestens, wo es sich um iHl
Documente handelt, diese Schreibung entschieden festznhalten. Ifai
behandelte eben im Griechischen diese Ablativformen als Indecliii
bilia und brauchte sie adverbialiter, wie das schon Becker ii
Handbuchll, 2 p. 408 richtig bemerkte 9. *AX^Havbpoc] 8. Anm.ll
13. Kul Ti^v qpiXiav die Hdss. 14. xpucuiv fiupidbuiv it^vtc] qw»
quaginia miUwn solidorum Uebers.; s. o. p. 593 [107] und vgl. Grimi
zu I. Makk. p. 211 f. 225 15. iTp6c tc Tdc. . .kuI iTp6c toOc p.] vp^
T€ Tdc. . .Kul irpdc p. LR. irpdc tAc. . .kuI irpdc p. A. irpdc Tdc. ..«
p. P V. iTp6c T€ Tdc . . . Kui Touc ^. ciu Munchener Exerptencodez (detse
Nummer ich jetzt nicht wiederfinde: TT€pl iTp€cp^uiv dOvuiv irp6c ^
MoCouc u. 8. w.) p. 266^ 16. thv t€ ALR. ti?|v PV, auch Moi
17. yir]biv APV. Mn^^va LR 18. l^boU P. f6. ouv AV. piaeu
igitur Uebers. Ib. bk LR. Ib. ^dp Mon. 21. ^vdTOu] s. Anm. 1
Wie? fragt inan sich nach Durchlesung dieses Actei
stiicks ganz verdutzt, das soU der Bescheid sein auf ein 6<
such; die geschleiften Stadtmaucrn wieder aufbauen zu dQ:
fen? wovon ja in dem ganzen Schreiben auch nicht ein
Sylbe steht, wolil aber dagegen eine Menge anderer, ur
bereits wohlbekannter Dinge! Unter diesen ist es ni;
die Wiederkehr derselben Gesandtennamen Antipater un
5yH Numenius *-) und ihrer Viiter lason und Antiochus^ dene
12) An dem Namen 'AX^Savhpoc nimmt Scaliger keinen Anstof
obwohl es doch nur die offenbarste Verschreibung filr *AvT(iraTpoc ii
I
■
I tv hmit» ein Dremerte]jabrhimd«rt frllher unti-r lonatliM
BklgtpietvEi, wodnrch «tch achon Scaliger AniniAdT. in CbroD.
Vlu. p. l.'>7 exi. att zu <Ivr VKTUiuthiiii({ Wwog^D (uui, Amm
T pJiK .St-natuBconRiiltnm tei hei lospphus an fftlncbu Kuill«
gernthen unil gehtirft nii-bl in ch> Zpil«n det HyTluuiuii II,
«ondeni in Folgc «iocr, in ihrom Uni[>runge ieicht be){rvif-
khea, V<>rw*H:bi>«lun(^ i« dio den (loaiines) HyrkKDUn I, St-
noiiii ^achfolKSTi (619 — <>47\ iu deuen alterdinga Numeniui iSfc-iDT
IDld Antipater recht wohl noch am LcIpm «eiu kunotcn.
^Triebe VermutbuDg Jenn Krebs mit rielem Eifer writor
I begrilnden renufht hat. Aber bier machte ^aliger'*
'bUck xa frflh Holt. ilatte er aafmcrkvjimer b«itcbl«t,
k wir j* bier dwuelbe Ebrengetcheuk «inei kostbareo gul'
1 SehildM, diMclbc Zueichernng den r<*>miiK-hftn Schutm,
3 Schreiben an die ^ciXcic nnd rtdXtic mit der Auf-
ruDg /.um Pnt^drnhdte» vur uuii hubeti wie im Mokkn-
Inii^be, ao hiitte ihm keiu Zwoifel bleiben kSnnim, iImss
■ bei losepbnii Qberhaapt kein nachiiimoniiwlieii Acteii§t(lck,
j^radecu das ilnm Simon Mlbat rrtheilte Senalu>-
•nlt ^rhalten isl '*) Wi>nn man hiergegeu von i-iner «
■'•iden auB dem gleich nachfolgMiiien "MiEovfcpiK Aiu|>oe<oi> liio-
■ei 'AUEovbpoc aber tiegt ei nabe iu dem Vater de* 'AitoXJui>vioc
'Abttrtpoo wiederanerkeDneD, der nach loi. XIII, 9, 2 oiid XIV, 10,22
'oige Jahre tp&ter, in Gemeiiuchafl mit andeni Begleitera, fflr die
■iBictut folgenden Qeiuidtiichaft«twecke dea HoheDpTieiteri loanuee
^kinu I Terwendet wnrde. Vergleicht mao damit die iweimalige
EiitNiidiiitg dei Nnmenins diid Antipater, io lieht man leicht, wie at>-
■khtiich immer anr eine gewiiie Continuit&t in der Wahl de* Oetandt-
■'Wbpenanali Bedacht genommen wnrde. — Bei der Bebarrlichkeit
Ibrigeoi, mit der lich io denelbeii Familie dieMlbe Namengebnng ■□
"tullen pflegte, dOrfte ali ein Nachkomme wiederam der 'AX^Eavbpoc
wotKiipou in Anipmch m nehmen iein, der nacb loi. XIV, 10, 10, 18
in Jihre 710 dem Hjikanui 11 ali OeMndter dientc, da ja die Iden- 44
*itU lolcher Namen*arianten eine bekBnnte Kncbeinung ist. | Kip
Khlagendei Beiipiel geiade fSr &iup<Mi(oc nnd 0f6&ujpoc gab ich Upusc.
pluL I p. S6S.]
13) GewiM w&re diee anch Scaligem nicbt entgaDgen, wenn cr in
^^ eigenCD Bearbeitnng dei loeephoi auf dieien Ponkt lorflckge-
kmiDen wSre: ein Vorhabeu, anf welchei 'das Ton Scaliger darch-
(oirigirte Handexemplar de« [oiephoi' tjei Bernaji 'J. J. Scaliger'
114 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. C0NSULARFA8TEN.
schwer begreif lichen Fahrlassigkeit des losephus gesprochen
hat (ygl. Grimm p. 227), so ist vorweg entgegenzuhalteii,
dass allem Anschein nach, um nicht zu sagen ganz aogen-
scheinlich, der ganze spatere Theil der los^phischen Archio-
logie nicht zu einer abschliessenden Bedaction gelangt ist^
sondern grossentheils nur eine unyerarbeitete oder niehtge-
nug verarbeitete Zusammenstellung angesammelter Materia-
lien darbietet^ vielleicht nur von der Hand eines Amanuensis.^^
p. 227 hindentet. Ob dies etwa gar dasselbe Exemplar ist, von dem
es bei Fabriciiis (im Anhang zum 2ten Bande des Havercamp'8cba
losephns p. 67^) heisst: 'losephi codex Graecas, notatns pasdm mamt
Scaligeri, foit in Bibl. celeberrimi yiri Conradi Sam. Schnrsfleisehn.
hodie exstat Vinariae in Bibl. Serenissimi Gothani Ducis'? ^ Ifit
klaren Worten spricht die Scaliger^sche Absicht aus CaBaubonuBiD
den Exercitationes ad Baronii Annales I, 34 p. 140 (ed. Gen. 1655), wo
er, Yon den Wetnstissimis exemplaribns qaae in Reg^ Christianissuiii
Bibliotheca servantnr' (man sieht nicht recht, ob auch des griechischei
Textes oder bloss der lateinischen Ueberaetzang des 'Rofinos') Bpre-
chend, deren Collation er mit Caroli Labbaei Mithtllfe bewirkt habe,
hinznfflgt: 'qaum id ^ nobis IllaBtrisBimas Scaliger petiiseet de edi-
tione nobiliBsimi Boriptoris tam cogitans: qaam immatnra Tiri
divini roors Reip. literariae invidit. Tum igitar ex anias aat alteriiu
libri contentione didici, quod dudani eram suspicatas, hodiemis losephi
libris nihil depravatiuB poBse inveniri: de quo tamen ne per Bomniam
quidem tot interpretes videntur cogltasse.'
14) Wie es sich des nilhem damit verh<, daruber l&sst sich voi
einer nmfaBBenden und darchgreifenden Untersuchung der haDdBchrift-
lichen Ueberlieferung der Arch&ologie, wofiir eB noch an den aller-
erBten Anftogen fehlt, gar nichts Bagen. Sehr merkwClrdig ist in dieaei
Beziehung der Bericht des Emer. Bigot in einem Briefe vom J. 1669,
der sich findet in 'Thomae Reinesii et lo. Andr. Bosii EpiBtolae mu-
tuae, ed. lo. Andr. Schmidius' (lenae 1700) p. 381 f.: worana ich das
Hierhergeh5rige buchstablich vnederhole: ^Les dis premiers livres det
Antiquites i^avois conferes avec cet excellent Mb de la bibliotheqae
Royale, dont parle CaBaubon dans les exercitations oontre Baronioa.
Pour leB dis autres ie n'ai trouv^ aucun bon Mb, tous les Mbb. qne i'eii
ai VU8, ^tant si differens de Timprime qu'il est absolament impossiblc
de les conferer. Fai autrefois cru et ie le crois encore, que losephc
a publi^ dens fois les Antiquites. La premiere fois elles contenoient
le texte des dis premiers livres, comme il est dans les imprim^, et
lcs dis demiers tels que le representent les Mss que i'ai vus. La ee-
conde edition devoit ^tre des dis premiers livres tels qu^ils sont dans
ce ms du Roy, et les dis derniers tels qu^est Fedition d*& present: tel-
vitTtmcnr. sEKATrtiroxiirLTF. nKi loNKimrK. Dd
I Den Kbia|^Dd»t«n BeweU dafHr iiahea wir iiog]«ioii an ()i'ni •■ i
IClHglomerttt vcrschitMlvDsrtiffitor 8ca*tsbeitctUaMe gnd eon-
ritiger Decrete uu} Psi^phiBnieu, tlie im 10t«a Kai<itel dea
r XIV. Bucliefl ohn« alle OnlDung KUHaniniengehSaft aind. (.'ml
lon (licKm tttrlit rinps, uni dirti ini VorQli^T^relicn kh b«-
meTken, aogBT in d<rr ent^t«m BpziuhanK za dirniji-nigm 8C^
f^lchex an die Stelle dt^ talachlioh in Kap. 8 eingcrttcktcB
geUrt« uud verloreu gi^un^^m ixt: nAinltch da* Di^rwt dea
C»M«r von i07 in § '»: faioc Kaicap ihiorot t6 n^pniov fKpive 4T •
LnvTouc ^x^iv Kai Tfixicai iiiv 'lcpocoXuMiTuJv ndXiv m\
Wmixnv ouTf|v 'YpKOv^v 'AXt£<ivbpou Af)xi*P^° 'loubafuiv ml
' th>dpxiv, lijc 6v at>T6c npooipfiToi u. s. w. Denn ^Kpivt wird
liuch iiur kurzer Ausdruck aein tlir dan waa anderwurtfl boT*
uoTi arTKX/|TOv JKpivc (§ Kt) heinHt. Eiiie Sache fQr 810(1,
uf ihe hier nicht wrJtor rinxugt-hen, int n, dan» da>« 16
Dothwendig falach ifet, wofQr ea — nicht aowohl,
TMmuthet wonlcn, T<> TptTov, uU vielmebr wohl 16 btu-
npov heissen miUBte. ''') J
» rimptim^ d'i prMOni «eroit eo partie de U premisra eili- 1
tMn et en {artie de Ja Becande. Cnas qni eTaminerottt les Mim oe
(M<nt pa« ttre d'iio antre «entinteot.' Wird os «lch aiich mit dem
'^nad* der betr. Differenieti imstreitjg tuiders reibftlten aU nkchBi-
gM'i inuinefambarer Uj|>othei«, «o wird doch die troftlose BeBcbuifGn-
lat der hBDdachriftlichen ITeberlieferunK bett&tigt tbella durch de«
wtiltODnt io Anm.. 13 mitgetheilte AenaseruDgen . theiU durch die
*^b« de» Heraoagober» der Editio princpp» i,Ri»«il K>44^ Amoldu»
Peraijlua Atkuiufl, die m^ii Lti i^U;i<.;uj a, «. U. j-. CV' nttthlMcu
^»111- Ana ihnen, in Verblndung nit andem Indicien, lilMt lich ent-
hWh, daes ein Hanpt^ewicht auf dle Untei«cheidDng rolUt&ndi-
ger nnd epitomirter Hdu. lu legen tein wird. Ali einen Codei
der Epitome kenne ich den Farialnai n. 1134 uec, X11I eieuntia.
ii) Fehler in den Zahlen lind begTeiflicher WeUe nichts teltene*
'n loiephnsteite. So e. 6. wenn man XIV, 8, b iwiitchen nntemi SC.
<>i>d dem dtuan getchloBaenen AthenerpiephUma liest: TaOra (tjveto
'*! 'YpKovoO dpxup^wc xal tdvdpxou {tohc tvirov nT\vi>c TTavj^ou. Ki
^ ^ BatQrlicb oicbta gemein mit dem Datum dei falich eingeichal-
^**"! SC, londera geht anf die Torhergeheoden , in die Zeit von Ciie-
'Vt Anwetenbeit in SyTien (707) fallenden Oeichicbten, wotn aoch 47
^ Honat PanemOf (— Joni nnd Jnli) to trefflicb wie mflglicb pawt.
Nim iftft aber lovepbu lelbBt XIV, 1, 1 deo RegierongBanfaog des
B;4inu nit anjdTflekticher Nennnng der rOmiachen Contaln io 685; 69
116 EINE BERICHTIGUNG DER BEPUBL. C0NSULARFA8TEN.
60J Fiir die chronologische Fixirung unseres Senatusconsnl*
tum gewinnen wir nun zwar zunachst wenig aus dem Wort-
laut bei losephus. Dass der unmittelbar nach dera SC. er-
wahnte Monat Panemos (= Juli) mit-demselben gar nichts
gemein hat, sondem vielmehr zu dem yorher Erzahlten ge-
hort, ist an sich klar, wenn er nicht gar in Folge einer
durch die falsche Einschiebung veranlassten Yerwirrung erst .
aus dem Anfang des athenischen Psephisma hieher verachla-
. gen ist. — Das Datum der Idus des December aber, an .,
denen der Prator L. Valerius, Sohn des Lucius^ den be- -
ztlglichen Vortrag im Senat hielt — was hilft es uns, weim ..
uns doch dieser Prator sonst ganz unbekannt ist? Mi^ ei i^
immerhin derselbe Mann sein, den wir als L. Valerius Flae* -
131 cus im J. 623 als Consul finden^^), so konnte er darum dodi
47 Yon wo 68 bis 707 nicht 9, Bondem 22 Jahre sind. Und wenn voUeBdl*-^-
69 71 statt 685 yielmehr 683 als Ausgangspimkt genommen wird, wie Ar^-j-^
oben im Texte wiederholt geschehen ist (n&mlich gleich yom Tode difc -J_
Alezandra an gerechnet), so brauchen wir sogar 24 Jahre. WoUte nMK.;^
aber etwa Ton der Wiedereinsetzung des Hjrkanus dnrch PompcgM^f^
63 »691 datiren, so wS.ren das doch immer 16 Jahre. Da mit dem
seichen 6' weder ig' noch Kp' noch Kh' S.uB8ere AehnUchkeit haben,
i8t Bchwer zn sagen, ob hier ein Fehler der Abschreiber vorUegt
eine von den vielen Nachl&ssigkeitssunden des Autors selbol
Ewald a. a. 0. IV p. 386 Anm. denkt an eine Yerwechselnng
HyrkanuB und Simon , bezieht alao das TaOra ^t^vcto . . . ^touc IvdrO*^
wirkUch auf daa unmittelbar voranstehende Senatusconsultnm:
welchem Wege wir aber noch weniger fiber die Schwierigkeiten
vor allem flber die Neuhzahl selbst hinwegkommen.
16) Auf diesen Consul L. Valerius Flaccus (L. f.) wtLrden wir
gar geradezu gefflhrt werden als den VeranlasBer unseres SC.y
auf die UeberUeferung der alten lateinischen Uebersetsungy sei
Rufinus oder des Cassiodorus, deren Alter aUerdings flber das
griechischen Codices weit hinausreicht, etwas zu geben w&re:
darin Uest man Lucim ualerius lucii filius consul, (Ich benutse
Text nach den beiden Mdnchener Hdss. des 12— 13ten Jhdts Cod.
4510 und 17404y auB denen mir Abschriften der betr. Stdcke vorUegOB^
obwohl es allem Anschein nach nur eine Epitome ist, die sie enlhftt^
ten.) Dass aber darauf gar kein Verlaas ist, erhellt darana, dass diftr
selbe Uebersetzung auch XIII, 9, 2 <t>dwioc Mdpxou ul6c crfxiTiiT^c hK
Fannius marci filius constd wiedergibt, w&hrend es doch einen Coonl
FanniuB M. f. uberhaupt nie gegeben hat. [Sehr m5gUch, dass beidt
Ueberlieferungen zu combiniren und als das UrsprdngUche nnnnehw
UOUUCUK iiKIiIATV8('0.\8l'l.TK BEI lOSEi-iltX. 117 |
thmo wolil til-i oder 6Ui wie (il5 die Prator bekleidcn. — 1
l*ad hitT ist es dfnn niiii, (lusx unin ili>r 'CoiimuI Luclns' '
d» AUItkabaerbiichs <lcii erwUnachtp^tcD AnMchla); gibt
Dieseii CoiLstU LuciR» nachziiwci«<>n hat man iiioh bs-
gnifiich von jchttr wuidHch abgcmilht. Miin bc^ef^iifltc la
jeoni Zeiten emem L. Caeciliiu Metellus, eineoi L. Puriuit
Pbilu, aber jeueu in 013, also ku fr{ih, (lieneiu in 1<18, aI»o U4
nKIHtt. *'i Doeto mehr aiiepreclirn mnsstc inn gomdo in*"
& Mitte Kwiachen beitlc fallendcr L. ralparniuB Pieo
(om J. 615. Aber Hfit lan^or 7.vH Hchon gab man dicscn t
irinler auf, weil sein Priiaomen ja gor uicht L., sondcm Cn.
m: eiu EutdO-hoiduiigtigriiRd, deiit oich aueh Orimiu p. i^i
Mterwarf, AllerdiuKs nihrt ju liifjfnifft? Quellc der Oouini'
liHuten, die allein das Friinomen gibt, Cassiodor, als die
Coiuiiln dc« .1. Iil5 aiif ('». /V,*» d M. Fojtiliuii. Aher dem
itellt ein klares Autorenzeugnios ge^jcuClhor: daa dcs Vatcriiu
Uaiimua (genauer oeines treuen KpitomHtorH luliua raris,
dno wir dic Erhaltuni; dor betr. Kaplt^l alloin verdanko»),
W il«m man I, 3, 3 licst: 'Cn, Corndius Hispallus praetor
{mgrinaa M. Popitio Laenate L. Calpumio cos. edicto Cbal-
uwt citru dccimuiu diem ubirc i>x urbo utijiio Itulin iu»Hit
' idem IiidacoBj qui Habazi Ioui« cultu Komano:^ inticere
I Bom conati eraut, repetcre domos auaii cuegit.' Aber, hore
I *» «■gleich cutgegncn, geradc iius dicscr Stelle wird ju
iinmer und immer wicder daii Pranomcii Ch. citirt, Ja, aber
■ «it wann dennV Ueber 60 Jahre ueit Aldus (irjoa"*)) laa
mui in mchr als SO Tciti^sdrucken iiichts aiidcrcs als /..
'-^pHniio, als Kum crsten Male iu dea Steph. Pighius Aut-
werpeaer Ausgabe von 1507 < 'n. Cfiljnirnio erschien und nun
'D dlJeii folgeudeu Auagubuu huttctc, bio crst dic iicuchIc
»t(T{ia-[r|>f6c OnaTOC: nacb dem SprachgebTauche uud in dem Sinne,
<<«>kanlicb Hommien Ephem. epigr. 1872 p. S2!>(. erOrtert hftt|
11) Wofem dieier Koriui Philo wirklich du I'r&iiomeii /.. nnd
McM Tielmekr 1' fahrte, wie bei CaMiodor. (Vgl. jetit dardber
Bemeii im C. I. L. 1 p. 44fi.] Ibo Dabm flbrigeni Grotiui an im
"■Uateei-ConuiieDtar, aber ohDe nUiere UntenuchnDg.
IS) 8. Ober dieie Jahremhl die genaue AnicinaDderwtzuiig ia
Scli»eiger'a Handbnch d. claw. Bibliogr. II p. 1104 f.
I
I
118 EINE BERICHTiaUNG DER REPUBL. C0NSULABFA8TEK.
Zeit zu L. darum zuriickkehrte ^^), weil dieses die mittler-
weile von A. Mai aus dem alten Vaticanus yollstandig pu-
blicirte Epitome gab. Lediglich also des Pighius Eigenmach-
tigkeit hatte das Cn. stillschweigend eingeschwarzt (denn in
den angehangten ^Annotationes' sagt er kein Wort davon),
uud zwar nur durch willkiirliche Uebertragung aus Cassio*
dor, wie das auch seine eigenen Worte in den ^Annales' 11
p. 487 deutlich genug erkennen lassen.^^)
603 Gibt es nun an sich durchaus keinen zwingenden Grund,
iu der Differenz zwischeu Cassiodor und Valerius Maximus von
Yorn herein gegen den letztern Partei zu nehmen und ans
auf Seiten des erstern zu stellen, bei dem es ja auch somit
an Irrthiimern, gerade auch in den Vornamen, nicht fehli^
80 lasst die so augenscheinliche Congruenz der Angabe des
Valerius M. mit dem Consul Lucius des MakkabaerbuchSy
140— ISS dessen Amtsjahr nothwendig in die Jahre 614 — 616 fallen -
musS; die Entscheidung kaum zweifelhaft^ dass eiu
Lucius Calpurnius Piso
139 Consul des J. 615 war. '"^^) Und mit diesem Ergebniss t
19) Eempf in seiner Ansgabe freilich nicht ohne die aasdrflckliclie
Yerwahrung: ^in Calpurnii praenomine erratam est; consentiunt enim
Valerii exempla (.^) cum Faridis cod. Vat. de Lucio, qui in fastis (9)
Gnaetts vocatur.'
20) 'ConBules a£ferantar in Graecis tabalis Laenas et Piso; ii
Cassiodoro et Mariano Scoto Cn. Piso et M. Popillius: at Yalerias
Max. lib. primo cap. tertio M. Popilliam Laenatem et L. Calpamiam
hos Consules nominat; sed mendum librarij suspicor in Calpor-
nij praenomine, quem alij Cneum Calparnium vocant.' [Daas Ma-
rianus gar nicht in Betracht k5mmt und kein zweiter Zcuge neboi
CassiodoL' ist, wissen wir seit Mommsen^s Darlegung alle. — Uebri'
gens liess auch Borghesi Oeuvres compl. V p. 305 ''il Cn. Pison^
console nel 615' ruhig passiren; desgleichen kiirzlich Mommseh iin
der Ephemeris epigr. 1872 p. 145.]
21) Seine Abstammung ist nicht nllhcr nachweisbar. Weder der
148 Sohn des L. Calpumius C. f. C. n. Piso Cacsouinus cos. 600, noch der
133 Vater dcs schon 621 das Cousulat beklcidcnden L. Calpurnius L. f. C.
n. Frngi kann er den geringen Jahresabst^nden nach fiiglich gewesen
bein. Eher wilre Identit9.t mit dem erstgenannten denkbar, wonach
die Ldcke der Capitolinischen Fasten zu er^nzen sein wQrde: L*CAL>
PVRNIVS . C • F . C . N . PISO • CAESONINVS . IL Aber wenigstens bc-
UiSUUVUK SKXATVM-OStrLTE tlEI IDSKl-UtH.
itt«iieD alle sonstigen Umstltide m so l>efriedigeBileiu Ein-
ilmge, (liuM wohl «iii:h iliU) \ett.U> Itf^lenketi aebwetgeu tnuiw.
Ala PriitoreD faogirten in dcmsalbvn Juhre: h. Valorlua
li f. fcTpornTOc t>ei Iosei>hnHj ohne Zweifel sIj pr. nrba-
DHi, deni als solchfm hci Verhindi^rung der Ckinsuln dii*
KiifllbriiDg der Gesaadten in den Seiiat zukBin "^ aod der
jetit dereii Auliegen zum Vortrag iiiid /.u der Beruthnng io)
iKitit bracbt«, die zu olnin i^&nsligiii LteiichlaMfaiMung tllliTt^):
ali pr. peregrinus (bei Val Max.) Cn. (-'orneliuB Ilia-
pillu», dcr — wic ditrch cine Iruuio dea SchicksaU — einoii
Bruchtheil desselben jUdiacheii Volkes wcgcn d<» Vcr«uch»
ciaeii fremden Cultux iu Hom eiiizuHtbren aUBwiea und in <m
<tie Heimat Kurflcktricb. VVur die C)eiMindt*chaft in don
enteu Monaten toii61.5 auHgesegelt, so konnt« ca eicb aebr infl
wohl fSgeu, dnsH ttie, nach lunger Fahrt in Rom angelongt,
«0 dttmala achon der NumantioiEcbu Krieg gcnug zu aorgcn
pk. Wochen und Monate daranf zu wurten hatte, bta ihre
S«che ini Decembcr zur ofticielleu Verhsndlung kam; und
Atier ibnen gewordene Beacheid, ansflenlcm die Kahlreichen
Belttits- und Schufzbriefe an dic FWrsten und tiemcindcn dc>i
^.nf. ausgefertigt wareii, iiiucht.i- >Ihuii lciclit nufh «ied.-r
Kiitl Zcit verstroiihen , dass sie schwerlicli vor Mittc dci-
Jiiw liiit wieder zu Hause eintreffen konuten. — Wenn 138
uiD sber Anntoas daran genommen hat, daaa im Makkabuer-
BDclie an der Spitze der den Gesandteii mitgegebenen Schutz-
'inefe Qur cih Consul geuannt ist, so iet dus so weit ent-
«oulere, Vcrdiciut oder Gliick de« MaotieB llUst Bich nicht ftir die
"aWheinlichkeit eioer nach iioch uicht 10 Jahren erfolgteo Wiedt^r-
■ibl iuiii Contulat geltend machen: worQber das Nilhere l>ri Dru-
""hd Gcach. Koms U p. 61 n. 7. — Wenn iibrigens in dcm L. l^or-
iieliii.Piio des J. 615 BcbOD NoriBiui (I6yi) uml Froelicli {17M)
S»"! richtig den AtiiKioc uTiaToc wiederfacden, iio folijtcii «ie eben vor-
pighiKben Texten des Valeriui Maximus. Nur ein Bacher Einfall Ton
ClinUn F. H. lU p. 3S2 war e», (U»i jeurr AciiKioc mischlicli mOge
'^""x genaimt and rielmehr nur CTparrixic geweien Bein: wobei er
oSnbtr eben deii L. ValeriaB L f. des loaephua im Sinue battc
ii) Tiete Belege i. in Beckera UaDdbuch II, 2 p. IST, vgl. 403,
"«"ibti Hein in Pauljs Benl-Enc. IV p. 852.
I
4
120 EINE BEBICHTIGUNG DER BEPUBL. CONSULAKFASTEN.
fernt ein Bedenken zu begriinden ^^), dass es yielmehr einea
neuen und schlagenden Beweis fUr die Glanbwftrdig^eit der
Angabe abgibt. Dieses namlich darum, weil der zweite Con-
sul nachweislich damals gar nicht anwesend war in Boo.
Man hat sich ganz entgeheu lassen^ dass des Piso Amtscol-
1S9 lege Popillius Laenas gerade 615 dem Q. Pompejos im OW
138 befehl in Hispania citerior folgte und dass er ebenda auch 616
als Proconsul verblieb zur FortfQhrung des Numantinisclien
Eampfes: wofiir die Belegstellen sammtlich aus Fischei^s
Rom. Zeittafeln p. 134 f. zu ersehen sind. Die Beantwortung
der miissigen Frage aber, wodurch es denn yeranlasst sda
mochte, dass der nicht abwesende Consul sich durch det
Prator yertreten liess, statt selbst den Senat zu berafeii|
wird mau uns ja wohl erlassen.
Um schliesslich noch des Eusebius mit einem Worte n :
gedenken, so sind dessen hier einschlagende Ansatze durdh.i
aus unbrauchbar. Wenn Hieronymus Simon's Gesandtsdiaft^
136 in Olymp. 161, 1 = 618 (Arm. 161, 2) setzt, so mochte;
605 man fast auf den Gedanken kommen, der Ghronograph hab€^t
von dem ^Consul Lucius' des Makkabaerbuches ausgehen^.
diesen in dem L. Furius Philo wiederzufinden gemeint. Weoi
46 aber ferner bei demselben Hieronymus unter 01. 183,3 = 708
zu leseu ist: ^Decretum senatus et Atheniensium ad ludaeoi
mittitur, qui per legationem amicitiam postularant', so sah
schon Scaliger, dass diese Angabe der Verfasser ledigUch
schopfte aus dem das romische SC. an falscher Stelle geben-
den losephustexte. Und da in der Armenischen Uebersetzunp
23) Schon an und fiir sicli nicht, da ja in der VorstcUiuig de»
Vcrfasbers uach Kap. 8, 16 iiberhaupt nur cin Mann al\j&hrlich an der
Spitze des rOmischen Staates stand. Warum man aber in den Zeiten,
au8 denen die Materialien stammen, woraus das MakkabHerbuch tor
sammengeschrieben ward, nicht soll in Jud9a ein solches Gemisch Toa
Wahrem, Ualbwahrem und Unwahrem uber Roms Zust&nde und Ge-
Kchichte gcglaubt haben, wie es uns in Kap. 8, 1 — 16 allerdingi ent*
gegentritty gestehe ich niemals eingesehen zu haben, lange vorher che
ich Kwald'8 odcr Grimm^s (p. 110) ubereinstimmende Aufraseniig
kennen lemte. — Frcilich sollte man dann auch die auf gani gleichen
FdBsen stehendo Senatorenzahl 320 in V. 15 stillschweigend auf sich
bcruhen lassen.
BOIIUCBB 8£llATtli('OKHLI.TK KKl lOSKVUUS. t21
im gaiuw Noliit feliU, so lage iler Verdiu^ht nicht fero,
JU9 wir es hier nur mit eitiiT ti)jiiten] ]ut»r|>*'''>t'<>'' ^^" "'''
ipiflagiicheti EDBebiui<t«tt«ii zu thun liHtt«ii, weDn oicht iu
tua ganzen Partie fjberhaniit einc *ehr vcrkdrzte lleiUftion
\ti Anneoiers zu Tage trute.
AUes vontobcDde — mit getingea Veriiaderangen tutd
tnigen, meiBt durcfa Einltlammenii^ bemorklich gnnnehteD
uutz^n -^ iiit nar oin Atmsrhnitt einer Hcbon vor iwolf
•hren gi;fiihrtra Cntcrsochung: 'Uomcr und Juden in ihm
ilemationalni BrajehaDgen zur ^it iler Republik, vorn«hin-
eh nach Io«e|>hui>': viner fntcrsucfaung, dic iinr tn Folgv
iwerer Erkrankung nidit mm druckfertigen AbKhtnsi kam.
eAhrt wurde sie in Briefen au ein«n ftlr dicM Kr«gi>n aidl
wdell interMstrendpn Kretmd, d>« nuch vorbanden aind uod
idleichi nieht unwt-rth wiren, gvlegvntiicli einmaJ «oUiOn-
ipr sls ia diner Probe gedroekt zu werden. Nnr eitiig*
lilMlopMlw Hauptrtsiiltate tlieilt« ich daraua mit to Zu-
Bbi eu dem Booner rroomium ihuX. ^•-bol. hib. I8^):
\ kges YiMltiam Antoniam Corneliam obwrrrationea epi-
lUflicae'. welche Zukatz* en>t in der Iterliner Ausgabe dea-
»*ei Tahrp» ap I 'rTtlrnta;!, p, Mll bin/irkain'Ti Jj'-'t2(
nderholt in Opuac IV ji. 441 1, eben dtfswegen aber auch
aWaiiger EenDtniaH getangt zu Bvin itcheinen. Cnd darum
~ (^wohl Bi« zonidut nur zum Erweise des Nebenpunkt«a
'nta, daaa die Senatasconsulte nie ohne Angabe Ton Zeit
■iid Ort gfeaen aeien**) — sei en gestattet sie hier nach-
itelKiKl u wiederfaolen. Nach Anf&bmng dea SC. de Baccha-
labliDB TOD 568, dea nur wenige L>«cennien jSngeru de Ti- J^
iiiitibiu*), des m 6T6 meDden 'de Aaclepiade folTstrat» 7»
'^ WiAfidw !•(«• mmr wl <!•« UDtmehietk. wif r* Kkeiat,
^ & Orh^^ha IIII14WJ 4xm Data fol^te.
") [Cm te BMc te «lo Jakrka^ert» datbte kh •bn** H' 'ad'^
idMh^ «na> te iiUt «M BC. w>cderi;ebe*dn PrUonwbrf^
"M) M tlW ■■■. a I^AJ' p. 1*0 'l>pMiC. IV |, S»; 'vi> M'
'"*■> iiHL — hsw «wte Jbw. (f^. tha !>. 4. ; Md p V <>pwL IV
MK-UI^ WC]} ^ F. L M. E. Emtt p. (1. wUkro^ MoMaacs
122 KINE VERICHTIGUNG DER REPUBL. C0NSULARFA8T
135 Menisco', des Prienensischen von 619 im C. I. G
p. 572*^), fuhr ich dort fort wie folgt:
^Eandem rationem testantur apud scriptores
exempla. Bis adscriptum est 2>rid. Jcdl, Oct<)b. -i
Apollinis in Caelii ad Ciceronem epistula 1. \
fam. 8 § 5 et 6: nihil enim in hoc genere disc
inter senati consulta et auctoritates intercedit. Q
vel potius quinque exempla losephi Antiquitates I
suppeditanty quae temporum ordine eo perscripta
139 quem alio loco dedita opera firmabo. Anuo igitur 6
L. Valerius L. f. praetor cuvepouXeucaio Tf| cutkXiiti
AeKefiPpiatc iv tiu ttic 'Ojiovoiac vauj . . . teste 1
133-131 XIV, 8, 5; — anno circiter 621—623») Panniu
praetor pouXrjv cuvrJTaTC TTp6 6ktui elbiuv <I)eppc
40 iv KoMeTiiu . . . XIII, 9, 2"); anno 705») consul
C. I. L. I p. 108 mit Visconti and Borghesi an der zweiten Hi
7ten Jhdts festhielt, wie auch Lange ROm. Alterth. II p. 367 (S
Neuerdings haben sioh aof meine Seite gestellt Fonoart ^
Consnlte inddit de Fann^e 170 ayant notre ^re' (Paris 1872
Bacheler in Fleckeisen^s Jahrbachem Bd. 105 (1872) p. 568,
letzt hat sich derselben Bestimmnng auch Mommsen selbf
BchlosBen Ephem. epigr. 1872 p. 289.]
170 ^^) [Wozn seitdem noch das Thisb&ische von 584 gekon
mit dem Eingang K5ivtoc Maivioc Titou uldc CTpaTriT^c Tij c
cuvcpouXcucuTO ^v Kofi€T(iu irpd r||n€puiv lirrd €l6uiuiv 'Oicnuinppi'
allerdings mit Voranstellnng des Locals der Ycrsammlung
Datnm, aber bia jetzt als alleiniges Beispiel.]
*) [Die drei mit Stemchen bezeichneten Stvlcke fehlen s^
in Bardfs Liste der Senatstage im Hermes VII p. 15 f.; nich
selbst das Prienensische.]
^"^) Nothwendig in die Regierung von Simon^s Nachfolger
135-107 Hjrkanus (610—647) fallend, gehOrt doch dieses SC. keineswe,
127—124 J. 627 oder 630 an, wie mit vielen Andem noch Hdbner 'de
popnlique R. actia' p. 67 (p. 623 in Suppl.-Bd. III der Fleckeis
133 — 131 Jahrb.) annahm, sondem ist aus unabweislichen Grdnden in (
anzusetzen. Wozu es freilich noch einer aus einem ganz ander
Bt^ck zu entnehmenden £rg9.nzung des historischen Zusamm
bedarf, sowie der Erkenntniss, dass auch dieser Urkunde bei '.
eine mindestens recht nngeschickte Stelle gegeben ist, abgese
den sonstigen Unzuk5mmlickeiten seiner ganzen dortigen Get
erzahlung. Vgl. Anm. 31.
K&HUCIIE SENATUeCONSULTE aEl lOSEPULS.
123
Lentulo coa. npo buJtteKa vel beKaTpiuJv KaXav&iJuv 'Oktuj- uut
ppiuiv, iDcertum quo loco, illud SC. factum, cuius per loaephj
XIV, tO § 13—19 Jispersa vestigia essUnt^*'); — auno H
710*) &6ti<oti cutkXiitou, S tTcVETo Ti(i6 Tievre Eibujv *£-
ppouapiuiv ev ti|i vaip Tfjc^Onovoiac, Taioc Kaicap iinej) *lou-
boiuiv ^KpivE e. q. s.: sic cnim haec transpoiiendo cou-
socianda aunt XIV, 10, lO-''); — eodemqoe auno P. sus
') Gemeint ist dat in dera Schreiben des Pr^tors C. PauniiiB C.
|t m-\ sn die Koor XIV, 10, 'l5 nat erwahnte, die Befreiung dpr
n vom MiliUirdienat« betrelTende SC- welchem Schreiben aber
k ■BidrDcklicher Angabe ({iTioT^TaicTai bi rd b(baT*x^va) dua ^C.
i >]t Anlage beigegeben war. Dieae Anlage ist uns aber inner-
IWb jnK( ActeDwuHtei , wenn auch iu heilloaer Zeratackelung, mehr
n WBDigci vcrstiimmelt noch eihalten, imd das BOgar an drei ver-
iKUtdeBni Bteilen: am relativ voUBtani3igst*ii mit auafuhrlichen Curia-
■ b $ IU: sodano «chon ISckenbancr in der ersten HHIfte des § 13
faCm^va, von wo an mit Titoc 'Aitiriof ('AtIXioc? 'Annioc?) TItou
eues, obwohl cben dabin einacblagendeB Docnment
;; endlich mit nur einfacher Angabe dea InhaltB in § li>, aber
Irnt dem Datnin npA bcKUTpiuiv KdXuvAiIiv 'Oktuj0p(iuv, w&brend ea
( MbCKu hiefls, wovon eines oder daa andore nnr verBohrieben
Termnthlich doch das let»tere, da &eKttTpiiIiv anch in dem
. r^thielhaften Actenatiick g 18 wiedeikehrt. Lediglich
idei Verfohcen iat es, wenn der actenma^sigen Forniel 'L.
■ CQ*. Benaium conauloit senatuiqne ita placuit' (odei' Hbnlich)
[ mbstituirt wird AivrXoc iinuTOC elnt S 13, A^vtXoc ilimToc
■ 1 1S, wofHr wiedenim % 19 stebt 6 AivrXoe 66tmo ^Eiivstk*- Bie
Kvm nicht gerodetn lu sagen liederliche Freiheit, mit der dieae
Mlergegebeu werden, liegt anch darin zu 'i'age, dass das
r Inhalt des BeBcblDSBea vDranageht, die Namen der iTap6vTcc
I adfueFunt) erst nachfolgen, wahrend iu g 1(1 die um-
;' rtchtige Folge eingehaltcn wird, Nicht minder aoch darin,
h dgentlicher t!enat«he«chlu9<i und rprUtorische oder con^tilarische')
L deenelben in der KosBnng selbat dorcheinander gemischt
. Wie e* denn anch sonst noch vieles iu diesen Kereprengten
m und Kurechtznatetlen gibt.
"l Bci der Qberliefi.-irten Stellung des StitzeB ^r^vCTO . . . 'OmovoIuc
1 i» dieue Worte gauE in der Luft und enlbehren allcr Con.
I MindeEtene mfisste e» doeh heiaaen ifivtj» ht toCito rrt
WoH Bollte aber dieser erz&blende Stil in eincin officiellen
Mtfkkf — Der gencbicbtliche Zuaammenhaog ist kUrlich dicser;
Kru. Fifrf. liesB Caeiuu das SC. tn Guuaten der Juden faBwni Id. Marl.
Bifatb a, olme ilaas es xu deasen ofCciellcr Eiuregistrirung gekomuen
124 EINE IJEKICHTIGUNG DER REPUBL. C0NSULAEKA8TEN.
Dolabella M. Antonio cos. factum SC. t^ irpd Tpuiiv
elbwv 'ATTpiXXiuiv iv tiij vauj Tf]C 'Ojyiovoiac ibidem testanto
losepho* u. 8. w.
«
Diese damals ohne Beweis hingestellten Satze hier aus-
fQhrlicher zu begrUnden^ als es andeutungsweise vorstehend
in ein paar Anmerkungen geschehen ist und weiterhin ge-
scheheu. wird, wurde ilber das eigentliche Thema des gegen-
wartigen Aufsatzes allzuweit hinausgreifen. Auch habe ich
mittlerweile Yeranlassung gefimtten^ einer jdngern Kraft, die
auch in orientalibus in einem bei classischen Philologen nicht
gewohnlichen Grade ausgeriistet ist, eine vollstandige Bear-
beitimg sammtlicher romischer Senatusconsulte und sonstigen
Decrete bei losephus als wiirdige und lohnende Aufgabe m
cmpfehlen, und habe Grund zu der Voraussetzung, dass diese
Arbeity die selbstverstandlich ohne jede Eenntniss sowohl
meiner imgedruckten Untersuchungen als des vorliegenden
Bruchtheils derselben ausgefiihrt wird, den Acta soc. phiL
Lips. nicht zur Unzierde gpreichen werde.*) Wie weit die
beiderseitigen Ucsultate zusammentreffen, bleibt abzuwartcn.
Es ist keiri kleines Stiick Arbeit, das hier zu bewaltigen i«t
Vor allem gilt es, das wiiste Actenfascikel — denn so darf
man es wolil bezeichnen — , welches im lOten Kapitel de«
XIV. Buches ohnc jede Ordnung wirr durcheinander gewflr-
folt iHi, scliarf zu sicht^^n, um es fiir die beziigliclie Zeitr
gcHchitrhte nocli ganz anders zu verwerthen, als es bisher
aucli nur annahernd geschehen ist. Es gilt, weit auseinander
gcriHscnc Stiicke richtig zu combiniren, falsch zusammen-
gcHchwciHHte auseinander zu halten, liiekenhafte als solche «u
('rkeiiiM^ii, mit Unrecht verdachtigte als — wenigstens relatiT,
«1. h. ihruin inhaltlichen Kern nach — iichte und natzlich
zii verwendende Zeugnisse zu erweiseu, imd so nicht nur auf
diti im Laufo der Zeit wachsenden internationalen Beziehungeu
zwiNchrn .ludon und Romern, sondern auch auf die politischen
war; /V/. /</. ^U^r- wurde deren Nachholung, d. h. flberhaupt die
lUilhibirung dca gansen SC. beschlosscn auf Antiag der Consuln P.
Comoliui DolabcHu iind M. Antonius.
♦) |8. llhcin. MuB. XXIX p. 338 (unten p. I33j Anm. 1. C. W.]
K<'»UKCBK «KSAriSCONSULTK IIKI I0SEMII)8.
Zoalilide dea OmiiU manches Tieiie Licht falteu zu [iu«en.
Mitder nehaDtllniitE iler drfii iii iliretn volUtandigvn VVnrt-
Imte, mtt allen Curialira, prhalttiien riimischpii SenatDuon-
R]lt« ist ea nicht getban: numlich de» hoi lo». XIV, K, f>
m (lem .1. 615; dtts Mil, 9, 2 vingvrticltUin aiia G21- 139
i;^(Anm. L>7. 31); — dea XIV, 10, 10 Btehendea, welchea I.ia-I3
«icli selbfit nDzweideutig durch die (.'onsuln <lt» J. 710 datJrl, 4* "w
ins der Uegierung des Hjrkanus 11 (683—714). NJcht nur 71— 40
komiDt dazu das mit uDvolIatandigem Wortlaut, jedoch mit
ciiiem groBsen Theil der CurialioQ XIV, 10, 13 iind li( niit-
getheilte aiis 710 (Aum. 28); denglcichen (las in mSglichnt M '
mntbentischer Fasgiin|;(, aher mit erachnpfeniier Wiedergahe
in Inhalts erhaltenr, wplchff» in iltim PcrgaioHiicrdecret XIV,
10, 22 steckt; aonderu auinerdcm noch eiue Reihe einfacber
Ervahnungen verachiedeiier bifMOTO ti^c CuTKXiiTOu, wie § 24.
ffi, deren genauere Bezieh ungfii wi «rinittcln nnd feKtsuatcIlMi
mi. — Ein femereH Feld der Korachuiig bietet nodanu,
mm den eigentlichen Senatuiicontiulten, die uicbt kleine
, 2ahl blosser Becrete dar, nsmlich der Cae«ariw:hen'^ uder
i«li (Vsarischen Zi-itcn anK-^h^rigen, in weJcho dirrchweg
lithUnJ Unlntiiiji >uu\ ,l,n.iiol,,;;i-..l,-. Itr.timmmi-i rr-it n,.<-!i
B> liiiugi^n iut, aber auch gt;briM:hl werileu kitDa. — Ku<liit;h
oeliaeD ein besonderes Interease die kleinasiatischen Psephia-
initi in Anspruch. Unter ihnen obeDan das ehen erwahnt«
Pergamenische in § 22, dessen ganze Stilisiriing zwar
*wi(ierlich verwildert ist, ofter bis zur Unverstundlichkeit,
^oller AnakoIuthieD, auch offcnbar mit einer starken LQcke
"ischen KaOuic ift€r|9ricav und liic t€ ^uXfjc iiwuiv, welches
''Ott denuoch unTerkennbar nach einem vorliegenden achten
^^ginal abgefasst ist, in dem freilich der von dem Ueber-
^rbeiter am Schluss hinzugefOgte Schnilrkel von der uralten
Abrahamsfrenndschaft sicherlich nicht stond: mon mflsste
deun annehmen , die Pei^mener hiitteD dasselbe Motiv, das
") Dieie CaesariicbeD DecTete raaw nar lehr oberflHcblich ange-
''beDbabeii, wei von ibneii Mgen koonte: 'c|Dae nemitii eraditD, ut
opiut, hodie frandem &cient. ' Und doch tfaat du kein geringerer
"^ F. A. Wolf, vou deiD mui Jene AenMeran^ nicht ohoe Entannen
» elner AnmerkDng id Suetou Caei S4 p loe lieit.
126 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. C0NSULjUtFA8TEK.
die jQdischen Gesaudten ihrerseits gebraucht^ aas Coartoisie
wiederholt. Aber weder mit den Pergamenischen Yerhaltiiisseii
lasst es sich in Einklang setzen, noch fdr die romischen Be-
ziehungen richtig verwerthen, wenn es nicht; mit AosscUnss
133 jeder andern Zeitbestimmung, entschieden in das Jahr 621
134 (oder allenfalls 620) gesetzt und^ wie schon Anm. 27 an-
gedeutet wurde^ in die engste Verbindung mit dem SC. in
XIII^ 9; 2 gebracht wird. Und zwar^ um es mit Einem Worte
zu sageU; besteht diese darin^ dass Hjrkanus I nicht bloss
eine^ sondern in seiner wachsenden Bedrangniss kurz nack-
einander zwei Gesandtschaften nach Rom schickte: f&r wd-
chen Nachweis es allerdings einer so eingehenden VertiefQOg
in alle Specialitaten der yerwickelten jiidisch-sjrischenZeii*
610 geschichte bedarf , dass dies die schwierigste Partie der ge-
sammten Untersuchungen liber die losephischen Urkunde&
wird.*^) — Indem ich die am Ende des lOten Eapitels za-
^*) So lange man zam Ansgangspnnkte den im Psephisma ge-
nannten 'AvtCoxoc 6 paciXeOc *AvTt6xou ul6c nimmt nnd an ihm M>
128 h<, ist es nnr m5glich an des Antiochns Sideies (f 626) Sob
A. Cyzicenas zu denken, der abwechselnd and in stetem Eampfe mit
111 — 96 seinem Halbbruder A. Grypus flber Syrien herrschte von 643 bis 658,
also in der That gleichzeitig mit einem Hyrkanus (n3,mlich H. I), m»
bei keinem andem Antiochassohne Antiochus zutrifft, der hier mOg*
lich wS.re; denn des A. Eusebes Sohn und Nachfolger A. Asiaticai
fdllt ja (abgesehen von allem andem) schon darum weg, weil er in
69 — 64 den paar Jahren seiner Regiemng (685 — 690) wahrlich froh war, Rahe
nnd Thron fiir sich zu haben, und nicht daran denken konnte, sich io
den Juden zu reiben. — Was aber der Kyzikener ihnen anthat, ist bei
losephus XIII, 10, 1. 2 zu lcsen; es k5mmt im Grunde nnr aaf eine
Kdxuictc und ir^pOncic Tf\c xutipac hinaus, und schliesst ab mit der fracht-
losen Herbeimfung ^yptischer Hulfstmppen unter Ptolem&as LathyniSt
106 kurz vor des letztera Verjagung durch die eigne Mutter im J. 64S.
Also kurz vor diesem Zeitpunkte w3,re man hiernach versucht das SC.
des Pergamenerpsephisma erlassen zu denken. Aber (ganz abgesehen
von der damals schon Itlngst verlorenen Autonomie Pergamnms) sieht
man nur etwas genauer zu, was eigcnilich in dem SC. steht, so er-
kennt man, wie sehr weit die Unbilden des Antiochus^ gegen welche
die Judcn bei den R5mern Schutz suchten, und die Bewilligangen and
Zusichemngon der letztem hinausreichen flbcr eine wenig erhebliche
Kdxujcic TT^c T^c ; sio sind von der Art, dass jener Antiochus den Jaden
gegenvibcr uberhaupt niemals in einer Lage gewesen ist, wie sie das
tamQiengeBtelUeD P^epliUmeo ilcr HalikarauMik-r, i^anlituittr, «ii
£plifsier fBr dtesiiial CtlHTgehe, ebeii^o wie flie tler Dflier
Dod der Laodiccer- in ^ 14 unil 20, wtll iuli nur dvcIi in
»ller Kiirze d&rauf aDfmerkBHiii niaclien, wie fajHeli sett Cor-
SC. roraauetit Trefflicb t>B««t dagi^geD nll*'* nuf den ADtiocIma
Sidete*. auf den «icb diu &(' bei lo«. Kll[. 9, : beucbt Die gegen
Intiocbui gericbt«tei] BesUmniuiiKeD beidet SC, erionerB dDrcta dle
Irinte Aehnlicbkeit gegenieitig ati einKiidvr und ■tebep io gteicb-
ninger Beiiphong zn dem Bericbt iet loirj^faQi in XIII, », H ntwi
die FriedenshedingHD^n. Wenn nicb diene droi pKrallnl Unfi-ndnn
!acke nicht Tollst&ndig declcen, bo erbl&ren «icb die DilTvrmien thnU
>u deo TerBcluedeneo, wenn auch nebr nabe inaainmenliegenden Zeit-
pankten, in welcbe die SC. falien, theil^ au« dor FlQobti^oil det
loicphni. Wie □nTolUtlndig desMun Beriubl Ober den Kuniiif «wincben
AitiochQs nud B;rkiuin> in Xlll, H, 3. S ist, zeigl die Ueihe von, ilen-
Nlben Eampr betretfenden Tbattachen, die in dem tr«t XIII, tf, 3
■lekaden S'.'. mehr entbalten aind. DieiM> nelbst und dte d&mit ku-
aaimenhangende Gesiindtachaft n>aa>te loiopbua, wenn or ne einmal
ucbt in die ErEahliing lon XIII, i ^ S nnd H motiiiiand eiiiarboitea
nllle, irenigst«na glcich nach f 3 anbringeD, ttatt vie, aU nur dber-
knpt ui die GeschicliteD dee Antiochu* nnd B.Trkanui oia>eblagend,
UnUdi i^ankentoB erst XIII, 9. S :knhitngiiwei«e niichnutiringen. JHge-
«Mtt liDd .r.hitf..-r oi-.m in ali^ Eiiiielhi.-i(.-n .)rr /.■itv.-rbatlrii.Hi. ein-
iwst - w.is natutliL.h fiir pin,. AiimLTLnnK ii-l /u w...i[ fuhren
*Ue — , desto emlenchlendec wird es, dasB die VVorte dieiea S(J.:
^ n^niOfvra (ao mit Leid., Iteg., nichl itiT|q>icB^vT(i ; gata dec lat.
DtbenrtMr) irapa to Tr|c: tuTKJ^fiTou boTfia, nnr nnf das im Pergamener-
IWfiJnDa enthaltene SC. geben; waa bliebe denn lonit ancb abri|i
■■ u die QeBandtactiaft des Simon tod 616 ni denken,.in welcbem 1.
'^ ei doch allerraiDdeateiu rd irporoO •fiwdtifvcn Mtmd beiMon
°'wt*; Ee liegt in Tage: tod den erxten rOmiacben Befehlen (Piepb.
°(^>| nimmt Autiochos wenig Notlz; erxt den in Folge einer tweiten
'.eiandUcbaft de* Hjrkanns empfaDgenen filgt er aicb und ichlienKt
^tiedn. Cnd beidemale i»t es derselbe AnoXXiiivioc AXtEuvbpou. der
^Bom geaohickt wird. — Einem «o geBchloBHeDen iDDom Znaammen-
'^ug* Dikd Beiner EwiogeDden Uel>enengDngHkraft ntebt nnn nur daa
'^"lojoc 6 pcKiiUilic 'AvTK^xeo >il6c im Pergamenerpaephisma ent-
!<Bn>, mnM aber etieD dagegen follen, Ek iKt eine, Termntblich achr
ute VertatuehnDg mit At]Mn'''P'eu ui6c, nOmlich DemetrioH Soter,
^^*Wn Sohn der SideteK war; aei ea dnrcb AliBcbreiberirrthnm, oder
dirdi VerwecbselnDg deajenigen, nnn deasen Feder die gaoie nacb-
linige Pauung jenee PaephiBma stammt. — BeilSnfig bemerke ich,
^ in Niebnhrg Kl. hiat n. phil. Schriflen 1 p. 2r.i die cbrono-
'<Viicbe Rechnnng am mehrere Jahrc TerscbotMn iet
128 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULABFASTEN.
sini das Athenische Psephisma in XIY^ 8, 5 mit seinem
Archon Agathokles in Olymp. 163, 2/3 gesetzt wird; statt in
183, 2/3.»»)
<U2 Eine reichlich lohnende Ernte verspricht schliesslich dem
Bearbeiter dieser Documente die nach Moglichkeit zu bewir-
kende Herstellung ihrer Texte. Denn wie der gesammte Text
des losephusy trotz der guten Namen neuerer Herausgeber,
einer der verwahrlostesten ist, so sind es insbesondere die
>^ Coraini*8 Fast. Att. IV p. 114 f. recht gedankenloBe Zeit-
bestimmnng bernht anf gar nichts anderm, als dass er bei PetaTin
gelesen hatte, das unmittelbar yorhergehende rdmische SenatnscoB-
snltnm gehOre nicht nnter Hyrkanns II, sondem xmter Hyrkaniu I*
Wenn aber doch das SC. nnr f&lschlich in dieses Eapitel verschlagw
ist, nnd wenn deshalb anch die daranf folgenden Worte raOra tfbien
ittX TpxavoO u. s. w., wie bereits oben erOrtert, auf das SC. gar keiBfli
Bezng haben kOnnen, sondem ganz nothwendig auf das vor dea
SC. ersfthlte, wirklich den Hyrkanns II betreffende gehen, so hat ei
doch natOrlich dnrchans dieselbe Bewandtniss anch mit den Einleitmgi-
worten zn dem Athenischen Psephisma: TidpaTO bi xal irapd toO tAt.
'AOrivaCuiv 6fmou Tt^dc TpKav6c n. s. w. Und znm Ueberfluss sagtji
80 nDzwe*deutig wie nur mOglich das Psephisma selbst, welcher Hj^
kannsgemeint iat: ^iT€i6f) TpKav6c 'AXcHdvbpou dpxiepcuc Kai iOv^Xf
Tuuv 1ouba(ujv n. s. w. Die dem SC. yorangehenden Geschichten taaH
aber die des J. 707 =» 01. 183, 2/3. So sehr yerfehlte hier anch
Ewald a. a. 0. p. 457 Anm. das Einfache, dass er die BeantwortoBg
der Frage, welcher Hyrkanus gemeint sei, Won der Zeitbestimminf
der in der .Urkunde angegebenen Athenischen Obrigkeit abhftngig*
machen woUte. [Bloss Corsinrs yermeintlicher Antorit&t folgten locli
Meier Comment. epigr. (Halle 1852) p. 79, Grasberger in Urlichi*
'Verhandl. der WOrzb. phil. Gesellschaft' (1862) p. 13, Dittenberger
de ephebis Att. (GOtt 1863) p. 5, Westermann in Paulj^s Real-Enc
P p. 1476, wenn sie den aus einer Inschrift des OiXCcrujp I, 1—2
Inschr. 1, 1 «= *€q)Tin. dpx- n. 4097 ans Licht getretenen Archon 'Ata'
6oKXf)c, indem sie ihnindem 'At. des losephus wiederznfinden meinteiu
in 01. 162 ansetzten, wahrend der Wahrheit yiel n&her kam K. Keil
im Rhein. Mus. XVIII p. 67 mit der ungenihren Bestimmung 47—40
y. Ch. Und diese Unbestimmtheit ware sogar gerechtfertigt, weni»
man, wiewohl ohne n&hern Anhalt, auch yon dem Psephisma anD&hme,
seine Stelluog bei losephus sei ebenfalls keine exacte, sondem dfts-
selbe, nur als ungef^hr in dicse Zeit gehOrig, anhangsweise yon ibm
nachgebracht. — Uebrigeus ist die Identit&t beider Agathokles an sick
wahrscheiulich genug, wenngleich nicbt zwingend.J
BAmsCnR aKNATl-SCONSn.TF. BFI losEpnrs.
UHmodeiutfldto, dic von — wetiipsiena zuio Thpil h«ilbar«n
— VenJerbnisaeu wimmelD, vor alf^in iii (leo Peraonen- unA
Tribiutiamen, worin rnaineutlicti MV, 10. 10. i^ and 19)
wihre Neater von Ent^telhmgen Btecken. Sind auch maache
£ewr haLndschriftlichen rngelhflm)^ lung^t gebundigt, k. B.
((Kupia = OiJeToupia. upxtEpEuc = "CpxitwC ("clion von Cor-
«nil. iTTjiof = TToniTTiioc, (ppoCipioc TiauXou = OoOpioc AOIlou,
DDi Ton Kleinigtceiten wie Kapnouvioc = KaXiToupvioc ii. «. w.
Bichl iTKt zu redcn, ao braacht man iloch anch jetnt noch
bit nar aufti Gerathewohl hineinKugrciren, und dic eviden-
tntioi Gmendfttionen fallen otnem wic von nelliMt in die Iland.
l. B. wenn es Xlll, f, 2 heisst napovroc AouKioti Mavviow
AouKiou uioO MtvTivd (ji^vTiva oiler ncvrivo oder ^evTiv6
&i Hdsg., wic vurher zum Theil ^aviou) slult n. Aeukiou
MaXJkJou AfUKiou u^ou Tpo^cvTiva, wo dcr TribaMnam»
Khon von Bircker Handb. U, 2 p. 408 wohl richtiR «o
tr^Et wurde, wahrcnd Jic Form M^vXioc fflr Matiliiin nnr
ippiu gebrancht hat, MAXioc nur anf spit«n Inscfariflea
'lOfkoDinit (Dic eine Mdnchener Hda. hat mmtio, dio an-
i«n ifwin,7fV,.) In ilem ratui ■PottiKiui ('papiXXiuj Piil. iWifiXXiui
^} falou uiiu vikot^) XIV, 10, 20 steckt nutllrlich 'PtpiXiv,
4- 1-4« Conaul autrectu» von 709 ('. ('nniniti.-< <'. f. RehihiK ih
WjlO). Desgleichen § 21 in TToirXioc C((>ouiXio( rToTiXiou
"Wrdxpae dvfluTtaToc vielmehr OuaTiac. nilmlich /'. Scy- nu
n^ P. f. Vatia iKaiincus, Consiil 706. Dass die Tribns **
Mtvtvia, wofQr indess die Hdss. ntvTivia oder jiCVTtivia
geben, § 10 vielmehr Mevijviti zu schreihen, bedarf kaum
''" Erinnerung^*), ao weninwie dass XIII, 9. 2 AociBcou
"} Hach dieset Analogie kOnnte toaa freilich auch in dom oblgm
«ifnia oder luvrlva XIII, 9, 3 Ueber M«viiv[a ali [T|Ki]u*VT(va •uchm,
AboU tw bietiget Stelle aUerdingB noi h der kleine Unt^mbii^d de« i
'■'dnEDdong hiniatritt. — Aro ncbwcraten »u erledigen bk-iblebendn
rtfdu CEiiirpuivloii TTtvvuiuu ttiuu, wie zuerBt Itekker hiit dru<'k(>n
Wn itatt dei Tuiuu Jer Valt(at«. Dec Leid. gibt ttcvvJou, Tal.
"oiou, Ambr. iRvaloii, Vote. ittvr|illrni, lieidc letxlgeniiiiiitc niit Tp.
■^wiain Rftnde. HOglich, dMt bier Auif&U und VerscbiebuDg ta«aiiiiiie&-
K*vi(kt hkben und moch ein drittes Kedactioniniitglied i.oder Begli
•'■pioeneBge) genumt war, >. B. ein TTctCK^lwioc oder [Clirtv(b)ioc.
130 EINE BERICHTIGUNG DEE REPUBL. C0N8ULAKPASTEN.
in AujciG^ou zu corrigiren war, selbst wenn dieses nicli
die Hdss. gaben. Dass ferner XIV, 10, 10 und wiederui
§ 13 und zum dritteDmal § 19 die Schreibung Tiipr)VTiv*
lediglich eine verkehrte Eigenmachtigkeit von Jac Gronoy is
wies ich schon Rh. Mus. XV p. 637 [Opusc. IV p. 760] nad
nachdem als einzig richtige Form das, auch hier wirklich un
zwar einstimmig iiberlieferte, Tr) pr]Ti va bereits von Mommse
dargethan war. Was fur eine Tribus XIV, 10, 19 mit Aico
)Lira (aicojiiac Ambr., Leid., Voss.) gemeint sei, wiirde freilic
wohl niemand mit auch nur annahemder Sicherheit errathe
(die man dem Gronov^schen, von Dindorf-Diibner adoptirte
AlcKuXivqi keinesweges Dachriihmen kann), wenn es uns nicli
der Palatinus mit seinem al)LiiXiac sagte. U. s. w. coi
gratia in infinitum. — Schliessen will ich mit nur noe
einem, aber einem Haupt-Namenmonstrum : dem unsinnige
MdpKifi louXiiji TTo|i7Triiuj uiiu BpouTOU dvOurrdTip in dei
Ephesischen Psephisma § 25. Varianten kenne ich keiii
als das unniitze TtovTiou uliu ^pouTui des Palatinus. Es kao
doch keine Frage sein, dass gemeint ist M. lunius M.
43 Brutus, der Morder Caesars, der 711 als Prator (6 crparriTJ
cuv€XU)pTiC€ im Psephisma selbst neben obigem dveuirdnf
die Provinz Macedonien proconsulari potestate verwaltete, vo
da aber nach der Gefangennahme des C. Antonius mit sedi
Legionen nach Kleinasien iibersetzte und hier gegen End
des Jahres mit Cassius in Smyrna zusammentraf: worQbe
das Nahere bei Dio, Plutarch, Appian. Und bei dieser G<
legenheit war es, dass ihn die ephesischen Juden um di
611 Gestattung ihrer ungestorten Sabbatfeier angingen: ein Ai
liegen, das sich damals immer aufs neue wiederholte. Abe
wer kann glauben, dass ein schlichtes MdpKOu u\iu hatte i
das ungeheuerliche TTojiiTTTiiiu uiuj libergehen konnen? Vie
mehr wird man sich zu erinnern haben, dass Brutus yo
Q. Servilius Caepio adoptirt war, um sogleich auf* dieseBei
lung des Verderbnisses gefiihrt zu werden: MdpKUi louvii
(MdpKOu) uiip KaiTTiuivi BpouTiu: wenn man nicht das ul[u
Ueber das Mass der sonstigen Namenverderbnisse geht das wenigsiei
nicht hinaus.
ROMISCUK SBNJlTrSCOX»l'I,TF. BKI H»flKPHI*S. 131
ttls nur aaa dea Kndbuchstabt-ii von Kuiniujvi ent«tanilt)ti tut-
nBbca nnd ducIi einfacbor schreibeii will MdpKt(( louvliy Ti^
Kaiiriiuvt BpouTw.^i Dic luleinUclie Uebersetzung hat io
Widai Manchener Ildss, niehts aU iuho }Hairu brulo.
L«i)izig. Novbr. 1H7:?.
(Mit ZaiaiasB. tob 1873.)
EpimctruEO.*)
Theils eigene imii&dna (wenn daa Wort erlaubt JBtXw
tlwila MittlieiluQgen von Freunden, wie niuni-ntlicb Jacob
BciDuyi» uud Alfred von {jutsi-huiid, haben maDchiTlm
Nichtrage zu dem obigeii JosopbiniEcboii AuEnatxe benorgeru-
(eo, von deiien die wichtigem hier ihreii 1'latE linden milgen.
l>i« p.598f. [113f.] Aum. l'A besprochene Absicht 8c«-
liuer>, dfD losephus zu bcnrbciilen , lu)t«t nich zu Qoch
lallerer Gewisaheit bringeu aus Betneu eignen uii Curutuit
litlbaeus gericbtettfii Briefcu, ilu« denen ich daa Ilieher-
' Htorige njich der Aiisgabe LukiI. Ilat, iri27 niicliiitehend aua-
i*W. Ini Nt-vember 1H06 Ht-hroibt cr an ihu il 077: 'KcribiH
iwluluculenta losephi ext^mplaria extare in Bibliotheca. Oro
^Dtio libris in Appionem vidcas, au historia entet, (juae
i i> Qcuais Graecis deest, in Ilufino autem tota eitut. locus
1 "j Correct^r wiLie &eilich Mdpxty 'I0UVI141 (MdpKoti uli^) BpouTiii
'^ ul Kuiiriiuvi, odei &och ciscter tui ku) Kuivriii Koiniuivii utHrr witr
«td tu<b von dieoem I 'ontipienten di«*« Art von Correctheit erw»rt*nf
Sritnlit docb, «elbum gmag, Dio XLI, 63 tngtu d Koinliuv 6 BpuOTuc
' MdpiDc iwenii anden .der Uelierlieferang in traueo iat); lud iii
«iiderFr Weiae Cicero Philipp. X, U, 2.1. 80 Q. Carpio Bnilut ohoc H.
^i ohne /uniii«, ganx wie ei uof Miliiteti b«i Kckhel II, n p. 84 f.
fj CAKPIO . BBVTVS PROrOS heiwt. - Wie konnte doch, oincm
K kWen ladidam gegonilber. Ewald u ii. 0. p. 413 Anm. nich dniia
'eri«iteB Ibibbd, alle vier ana Ende dca Knplteli ge«teUt«n fiephii-
'^ Shej einen Kamm cn wheren and der 7.eit Hjrkanm' I tatii-
vtiKn, wenu er diea iinch von dem ersteii, deni PergainetiiBfhen, g»az
lichtig erkannti^ (nnd niir wiederiim dnrin fehlgriff, daait er »u» ihm
TliHMcben fflr die Regiemng deg .\BtioihnJi arypiis ku gewinnen
1 [Rhein. Hnaenm f. PhUol XXlX (lgT4) p. 337—344.1
I
132 EINE BfiRICHTIGUNG DER REPUBL. CONSULARPASTEK.
est paginae 942 , ubi lacuna relieta est Ytinam eam nobis
explere possis! Deinde libro \h\ cap. 15 rfic dpxaioXoT. multa
desiderantur dogmata^ quae Latina Rufini editio habet. 8;
exemplaria illa haberem^ losephum meliorem dare possem
Sed senectus longinquum iter instituere prohibet Tamen
ni grave est, eas lacunas nobis exple.' — Schon im Decembei
desselben Jahres wiederholt er seine Bitte p. 678: *Si loca
rum losephiy quorum alteris litteris memini, ope tua copic
mihi fiaty unde lacunae in editionibus expleantur; magnan
a me inibis gratiam.' — Rasch genug hat Labbaeus Scaliger'<
888 Verlangen, wenn auch leider nicht seiner Erwartung ent
sprochen; denn bereits im Februar 1607 erwidert dieser ihi
p. 679 wie folgt: *Mirum vero, de tot losephi codicibus w
unum quidem absolutum reperiri. Quia yero characteren
antiquum omnium ^) esse dicis, fieri non potest quin multa ei
illis corrigi possint, quae depravata in editione circumferantai
Vnum velim affirmanti mihi credas, infinita esse in Ibseph
vulgata illa editione, quae nemo intellegit. Quaedam, ut pnto
feliciter eruimus. Sed si varias omnium codicum lectione
nancisceremur, non pigeret etiam de illo praestantissinH
scriptore bene mereri.' — In sieben folgenden Briefen, di
bis in den December 1608, also bis kurz vor Scaligers Toi
reichen, ist dann nicht weiter die Rede vom losephus.
Die in derselben Anm. 13 aufgeworfene Frage, ob unc
wo etwa der von Fabricius erwahnte, zuletzt in Conr. Sam
Schurzfleisch^s Besitz gekommeue ^losephi codex Graecus
notatus passim manu Scaligeri* u. s. w. noch vorhanden sei
hat ihre vollsfandige Beantwortuug gefunden. Das gedacbt'
Exemplar wird, wie nach Fabricius' Andeutung zu vermuthei
^) Dieses 'omnium', sowie vorher *de tot losephi codicibQs', ii
offenbar von s&mmtlichen Schriften des losephns (o. Apion., bel
lud. u. 8. w.) zu yerfitehen, iiber deren in der Pariser Bibliothek f(^
handene Handschriften ich mich naher zn nnterrichten keinen Anlii
hatte. Denn dass von der Archtiologie sich dort nur ein (relatii
volUtilndiger Codex erst des 15ten Jhdts, und ausserdcm noch eine gu
verkOrzte Epitome vorfindet (beide von mir erwahnt p. 597 [112] on
600 [115]), ward mir s. Z. von meinem — leider allzufrOh hein
gegangenen — Freunde Fr. Dubner bezeugt.
[ SEKATUBCOIfSri.TE HE1 lOMKfHVS. 133
irsr, in dcr growlicnsogUcboD Bibitothek au Wcimar auf-
iwirahrt uud ist mir mit g^wohDter Liberalitut xiir An- und
Durchaieht verstattet worden. Diese Autup«io wiire iscteeii
«rDJcht einmal erforderlich gcwesen, nm zur n&hvrn Kennt-
lis» des (wie sieh Bernays 'J. .1. .Scaliger ' ji. 227 ansdrllcktel
ton Scaliger durchcorrigirten Handexemplant' su {^luigen:
bm schoD im J. 1783 hatte dessen summtlichi; Marginal-
loten mit vielem Fleiss Villoiaou pxeerpirt und in aeinen
Vici erschieDenen 'Epistolae VinarienBeA' p. i*(l — })2 «n-
immeugestcllt. l>amit mun jedoch voti ihuen nicht zn hohe
Imartungen hege, habe ich Herro Dr. Ludwig Mcndi*la-
ohn — denxclben, der p. GOS [124| aln erachopfende); B«ar-
eiter Bammtlicher Josephinischrr Urlcuiidoii in Auraicht gv-
»llt wurdc') — zu einer eingehendern BcrichterstattoDg;
eranlasst, dic irh hier folgen lasHe.
'Der machtige Foliobaud int ein Exemplar der von Ar- ii
•nio! fBr Hieron. Froben und Nic Episcopina ir>44 bcaorgten
^opriuceps dea grieciiisohen Originaltentea, laut Aufachriften
n Titelblattes nach Bcaltgcrs Tode der Reihe naeli gehSrig
l«n F. Goraariis, AV. Goes imd Schtirzfleidch.'! Angcbnnden
i-^i SylburL' ; ' ■]i'iucii- voii Alexamlriii ]^''>'J 'i"'\ tv)ni^r:ijihei'>
ffioonvmi Commclini', gleichfalls friiher in Scaligera Besitz.
^Tdier\ liandem nun jetier Frobeniana betinden sich aller-
wBgi VerbeBHerungen von ScaligerB aehr «auberer iind leaer-
'idicr Hand, und zwar durchgehend vom Anfang bi« zum
Ende: aher nacli Quantitat imd Qualitut ao unbedeut«nd, dass
fon einem 'durchcorrigirten' Handexemplar in Iteincr WeiHe
') I)er An^g datn isi bereita geaiacht in der IlinaerlatioD : 'De
n^ conijDlti Bomanorain ub loBepho Antiq. XIV, g, .'i relati tem-
^TibnE commentatio . . . xcripsit l.udoviciiB MundelBBohD (>ldeDbur-
Wai».' Lipniao typin B. G. Teabaeri. 187a. 36 pp. [Die TolUtOadige
'wbtitang o. d. T.; 'Senati coiuulta Romanonim quae aiint in loiephi
IxtiqgjtttUbiu diipOBiiit et enarravit L. M.' eracbien in den Acta hoc.
*iW. Lip«. Bd. V p. 87~2B8. C. W.)
*) Von Scaliger lelbat fehlt jede Eigenthiunisnotic; die dei Goma-
^ lutet: 'F. Qomari, ex illiutrU p. m. Scaligeri tettamento', dic
^ Owi: 'NnnG aatem «nm Wilelmi QoeB. 1661^, die des Schnrz-
''iKh: 'Kimc ex anctione Ooeiiaiia pervenit ad Bibliothecam Schnn-
Itiielaajuni»
134 EINE BERICHTIQUNG DER REPUBL. GONSULARFASTEN.
die Rede sein kann. In sehr uberwiegender Zahl sind es
beim Lesen sich von selbst ergebende Berichtigongen fabcher
Wortformen, Accent- und Spiritusfehler u. dgL, von denen
ja alle altem griechischen Drucke wimmeln^ selten wirklicbe
textuelle Yerbesserungen, wie wir sie von einem eine Becen-
sion beabsichtigenden Scaliger erwarten. Und dennoch mtLssten
um dieser weuigen letztem wiUen sammtliche Bemerkmigen
Scaliger's, ^cuius nullam unam litteram perire' wir mit Lobeck
wiinsclien, ans Licht gezogen werden^ wenn dies nicht langst
geschehen ware in den ^Epistolae Vinarienses^ in quibus malii
Graecorum scriptomm loca emendantur ope librorum ducalii
bibliothecae et cura lo. Bapt. Casp. d'Ansse de YilloiBon*
Turici 1783. 4 p. 80 ff., deren Kenntniss ich Ritschl^s Gltte
verdanke. Yilloison gibt hier neben den sammtlichen Scali-
ger'schen Yerbesserungen zum losephus und Clemens^) andi
340 die gleichfalls nicht sehr erheblichen Emendationen und kunci
NotizeU; die Schurzfleisch auf dem Rande einer zweiten ihB
gehorigen^ jetzt gleichfalls zu Weimar befindlichen Frobeniaiyl
angebracht hat. Was nun die Hauptsache, Villoison^s fidfli^
anlangt; so lasst sich ihm fQr seine Angaben tlber Scaligff
— Schurzfleisch's zweites Exemplar habe ich noch nicht ge-
sehen — im allgemeinen nur eiu giinstiges Zeugniss aufr
stellen: in dem von mir genau verglichenen l^ten^ 13ten und
14ten B. der Antiquitaten habe ich verhaltnissmassig wenigef
nachzutragen oder zu berichtigen gefunden^), unter dieflen
wenigen fast nichts vou Belang. Aehnlich waren die Er
^) Ueber den Werih der letztem, an Zahl ubrigens noch geringeff
zu urtheilen iet nicht meines Berufs: ftir unsem Zweck sind ne na
deswegen wichtig, weil durch eie wenigstens der terminus post qnes
der Entstehung der Bemerkungen zum losephus, n&mlich 1592, fiiis
wird. ViellQicht kdnnen wir geradezu Scaliger^s letzte LebenBJahs
als AbfasBimgszeit ansetzen, mit Berufung auf die yon Ritschl dtiite
Worte des Casaubonus, dass die 'immatura viri divini mors' die beal
Bichtigte Ausgabe verhindert habe. Jedenfalls weist alles auf eine QB
tenore geschehene Lectiire. [Vgl. oben p. 338 (133).J
') Bei der Wiedergabe der 25 Berichtigungen Scaliger^s zum ISte
Buch ist ein Irrthuni untergelaufen , bei den 46 zum 13ten B. iwe
bei den 32 zum 14ten B. allerdings funf, aber zum Theil leicht e
klarliche und entschuldbare.
Mf^mmuf. MKNATtiWXiNHULTK BEl lOHttfllUK.
l^fdHiidiie bei der CoUationiriiiig f^JjMwror Partieu auh anclem
— Diarnach wGrde es zwecklose ItaiiuivuDvIiwifii-
f eeia, die ron ViUoison im grossea uiid gatixen gunagend
soi^e PublicatioD Iiier zu wiederholen, wvnn auch Ti«l-
leicht eiii kiinftiger Kditor des loHophuH, iim sein (jewiawui
iu beruiiigGu, gut thun wird, die Kenntnids der Soaliger^schan
Bericliti^ngen aus der Weimarer IJiielle *ell>itt xa scb5pfen.*
Za den uusweiteUtaften Namenverderhniaaeu , di<> d«n
lo>e[j}iuiitext iu m> uugewnhulichem, oft graueuhiLftrm M«hc
Mit«t<.'lini, gchijrt obenau das rTonXioc CcpouiAioc TTonXitur uiuc
riJi^ac dveunaTOC in XIV, 10, 21, du e» <ialbae in der
gmServilia bekauntlich uiidit gegeben hat. Wi-un ich dafnr
p. 1)13 [120] Ouariac vermuthetu urnl damit den Cuusul dea
J. "06 P. 8ervilius 1'. f. Vatia Isauricus, der 70H pro-
ixuuul Aijiae war, beEeichuet faud, »o war mtr «ntgangi.ii,
dauileTselbe Vorschlug (uder, waM auf dasMelbe liiuauBkiinuul,
BancKi scliou in R. Bergmannd Abhandlung 'de Amim
Somanonuu pnivinciae iiraosidibuBi* im I*liilologus II (1847)
p. 684 Aum. 330) gemairht war. I)or«elben Vrrmuthuug uoigt«
wJi auch Mommseu zu, sL-hou im t'. I. L. 1 u. tir2 i>. l«;t,
TOderholt zu BorgheBifi Oeuvrea compl. IV p. 59, obgluirh
Weniterer fitelle hervorhebend, daas dicscr Serviliua Isauricu^
ra dett Cognomeu Vatia enthalten zu haben scheine. Auf
^tKs Hedeuken ein besouderea Oewicht legend verxuchte
neiierdiaga Waddington in den 'Fastes des provinceB Aaiati-
qntt de lempire Komain ' (Paris 1872) p. 75 f. (= 'Le Bas et
"addingtou: Voyagearcheologiqueentireceet en AHiemineure' S4i
^\ 3 f. ti80) eine andere Heratellung, niimlich KdcKac, indem
w an den Tribunus pl. des .1. 710 P. Kervilius Casca,
<ien Morder Caeaaru, dacht^, den moglicher Weiee (denn ein
ZeugDLBB gibt es nicht) Brutus zwinchen Juni 711 uud Ende
112 habe mit der Civilverwaltuug der Provinz betr&ueu konueu.
'^Hjrpotbese hatte einigen Ualt mehr, wenn en wahr ware,
^ die Handschriilen des loeephus fdXKac gabeu, was
erst Ton den Herausgebem sei in fdxpac verandert worden.
D>rin hat sich indess Waddingtou von llavercamp'» nach-
Wiger Angabe TdXKac in MSS^ tiiuachen laHnen. Fur
I
136 EINE BEKICUTIGUNG D£B REPUBL. C0NSULARPA8TEN.
Havercamp gab es ja gar keine andere Handschrifi f&r diei
ganze Partie als diejenige, aus der diese selbst erst vc
Jacob GronoY in den ^Decreta Romana et Asiatica pro I
daeis' etc. (Lugd. Bat. 1712) ans Licht gezogen war^ d.
den Leidener Yossianus^ und aus diesem fdhrt Gronov p. ]
ganz nchtig YdXKac als liberlieferte Schreibart an; aJle ilbrigi
bis jetzt bekannten Hdss. — der Leidensis bibl. pubLy d
Palatinus^ der Ambrosianus, denen sich die lateinische Uebe
setzung mit piiblii galbe fHius (sic) anschliesst — geben T^iXpo
was freilich seinerseits dem Ouariac nicht naher steht a
TCtXKac.^) Wiederum einen andern Weg schlug A. yon 6u
schmid ein. Ihm schien rdX^ac aus fXdpXoc entstandt
(wie BipXoc fQr Bibulus imd ahnliches mehr)^ imd dam
gemeint der friihere Volkstribun, spatere Prator P. Serv
lius Globulus, der 691 Statthalter der Provinz Asien w;
(s. Waddington p. 55). Palaographisch gewiss in hohem Gra4
ansprechend: wenn nur nicht die Zeit allzu frQh erschein<
miisste im Vergleich mit den um ein bis zwei Jahrzehni
spatern, Ubrigens so gleichartigen Erlassen, in deren Miti
jenes Schreiben des Servilius an die Milesier steht.
Unbedingt Recht wird aber derselbe haben, wenn er i
dem Tiioc ''Attttioc Titou uioc B6Xpoc bei losephus XI^
10, 13 Z. 26 Dind., wo ich nur ganz im Voriibergehen p. 60'
[123] Anm. 28 flUchtig an ein 'AriXioc oder ""AiiiTnoc als di
wahrscheinliche erinnerte, den uns aus Cicero und Caesar b.cii
III, 105 wohlbekannten Pompejaner T. Ampius Balbus vo
705 flf. wiederfand: eine Vermuthuug, die mir auch mein Oo
lege L. Lange sogleich milndlich mittheilte. Und in § 1
342 Z. 22 ist ja auch mit Titoc "ATTTnoc Titou uioc BdX^oc vf
nigstens das Cognoraen richtig iiberliefert, wahrend es § 1
Z. 21 wieder mit anderm Verderbniss BdXYUic heisst. — No<
einmal aber ist "Attttioc liir "AiHTrioc verschrieben § 19 Z. 3
wo, wie ebenfalLs v. Gutschmid sah, dureh einen gliicklichc
Zufall uns eiu Client jenes Balbus entgegentritt in dei
*) So fern sich ubrigens f und OT zn stehen soheinen, dennoc
sind sie auch anderwSirts mit einander vertauscht worden: z. B. in d<
Variante OOaX^pioc nnd faX^pioc bei Dionys. Arch. X[, 4 (s. Opns
phil. I p. 600).
ltfilIllM.^Ii: SKNAT1J8CON8ULTE BEI JOSKPHtS.
137
*AuTi>oc Mtvavftpoc: eiae une scbou dureh Oicero iid
XliJ, 70 vorgefuhrte Personlichkcit. — Doeh soleher Er-
luDgen unil Klarungeii uind Doeh ina,iiche audere iihrig. ')
Im ilbrigen auf wenige oachtragliche Bemerkuugen mich
lchrankend, wilt ich zuvorderst es als eine wohl allzu groase
siclit besseiehnen, weun ich p. 603 [llf'] mit absichtlieher
jbMthnmtheit . «m keiuer scharfeni Entacbeidung vorzn-
"aiva. ausserte, es sei wie eine Ironie des Schicksals, dasB
demselben .Tahre, in welchem der Praetor urbanus einen
r dio .ladcD 3o gilnstigen Senatsheachluss herbeifUhrt«, ron
, Collegeii, dem Praetor peregrinus, 'ein Bruchtheil
•sdben jildischen Volkes' wegen des Versucha, einen frem-
■ Cultns in Kom einzulilhren, ausgewiesen und in die Hei-
mrackgetrieben ward. Ich ging dabei aus von dem
«rtlaur des Valeriiis Maximus: Mndaeos .. . repetere domus
I coegit', und faud es nicht woLl vereinbar, dass die-
»11 Geaandten, die wir vom rSmiscben Senat ao ehrend
tuilelt uud entksseu .^ehen, die Schraach einer Auswei-
ig crfuhren hiitten. Anderseits indessen, woher sollten
k damals audere .ruden in Roni komraen? da doch an
bbvreits bestehende jiidiscbe Colonie daselbst oder auch
I eine Niederlassnng einzelner Juden in damaliger Zeit
mrlich mit einiger Wahrscheinliebkeit gedacht werden
ui: ganz abgesebeu davou, dass eiii rein zuiUIIiges 7a\-
«BmratreBen der jadischen Gesandtschaft uud ciner davon
*<)IIiguiiAl>hangigen .ludenausweisung in eiuem und demselhen
Mre m sich di^ch wenig glaubliclies hat. AIso: nicbt so-
wU rin 'Bmchtheil' des jiidischeu Volkea, als vielmehr
Bjfldischen Geaandtschaft selbst wird zu vorstebcn
n. Denn uutrirticfa waren deren Filhrer nicht ohne ein
pSss(r?B oder geringeres, vermuthlich sogar ziemtich betriicht-
WiMGefolge von uutergeordneten Persoiien; von diesen mag,
B h»9 sclbst ihre Uhefs darum zii wissen oder daniit
■DTiinlatideti zii sein brauchten, jeue religiose Sectirerei be-
la XtV, 1», SS <p. 614 [180J) wird wohl dae einfochflte sein
"**•* louvii)) Td» Kamiuivi BpoCiTiu dveirrtuTijj,
138 EINE BEKICHTIGUN6 DER REPUBL. CON8ULABFA8TEN.,
343 irieben und von dem orthodoxen Prator dagegen eingeschritte
sein. Ob und wie weit die Gesandten selbst von dieser MasE
regel mitbertlhrt wurden^ inwiefern sich etwa die beiden pri
torischen CoUegen dabei in Opposition oder Disharmonie mi
einander befinden mochten, darUber muss es jedem Qberlasse
bleiben sich die ihm zusagende Yorstellung zu bilden; wahi
scheinlich bleibt^ schon unter Beriicksichtigung der damalige
Seefahrtsverhaltnisse; dass die gemassregelten Uebelthate
weder vor der RQckkehr der Gesandtschaft noch nach dei
selben fiir sich allein werden in die Heimat zuriickgeschicli
sein, auch nicht ihretwegen die Gesandten selbst in Ungnade
entlassen, sondern dass vielmehr die AusdriLcke des Valerii]
Maximus etwas oberflachlich gewahlt und nicht in strengsb
Wortlichkeit zu nehmen sind.
Die vielleicht allzu knapp gehaltene BeweisfOhrung; m
der ich in Anm. 31 p. 610 f. [126 f.] die Datinmg des Pei
gamenerpsephisma in 621 begriindetey vertrug wohl na(
einer Seite hin noch einen erlautemden Zusatz, den ich jet
wortlich aus meinen alten Papieren hinzufuge^ ohne mi(
weiter auf die speciellen Belege und Citate einzulassen. -
'Die ziemlich zweideutige Attalische Testamentsgeschichte
hatte nicht sofort den Uebergang in entschiedene romiscl
Herrschaft zur Folge. Erst kampfte man ja noch vier Jah
lang gegen Aristonikus, ehe die formliche BesitzergreifQH
und Einverleibung als romische Provinz Asia stattfand. Gleic
nach der Eroffiiung des Testaments^ welches wenigstens Dac
des Florus Angabe (I, 35) ohnehin nur auf ^bonorum me<
rum * (heres esto p. R.) lautete, wird man sich, auf den Ai
trag des Ti. Gracchus, zunachst niir des koniglichen Scbat»
bemachtigt, den Stadten aber eine ahnliche Scheinautonom
gelassen habeU; wie man es ja auch in Macedonien tb
zwischen der Schlacht von Pydua und der definitiven Besi
gung des Pseudo-Philippus. In dieser vierjahrigen Zwische
periode konnten sich demnach die Pergamener sehr wol
*) Vgl. Meier unter Tergamenisches Reich' in Ersch ond Gmbei
Allg. Encykl. III, 16 (1S42) p. 414 ff. (Die sonstige Litteratnr citi
Hertzberg 'GeBchicbte Griechenlands unter der Herrschafb deriU^me
1 p. 336 f. Anm. 15.)
XtMUCllK «KXATVVCO.XSULTK BKJ IO«KI>U(:il. I3'J
tifiliaxoi det RAtner ueunfiu. — Iit dein aber alita, dtuui eia
Pcigameiiiscfaes Dficret tliescr Art wciJor vor 621 noch amvh
iSit dtakhtkT iat, so liegt darin wieder dio erwQDBcbteiite
Bntitiguug fOr diti lediglteli «uh ijuiern (irilDden gewbfi|ifto
Kikenntmss, datw dtiB iu juavm Decrct eTwahuto ronuMlM
. Seutiucunsultuiii seiDem liistoriiKhen lututlte nacb iu tli*> m
uHk Zeit gehoren mQsae.*
In Bczug auf den CodbuI AcOkmx dca MakkBbMrbnelu
(p. 601 (ItTlff.) iat die Frage au mich beraa^treten, wis
|b udi denn erktare, d«ss nicbt derwlbe I'rit«r, der in dv
PttKbeu Angelegenbeit dem Scnat prftvidirte, «ueb die von
"iieicni beschlosseneu Schutzbriefe babe auafertigen, Mndem
JiftSr den Coneul babe eintreten UuMn. Soltle nJclit du
'm Bcire fas est oninia' genag Astwort saia? Mit beinabc
bdenvelben Ilecbti.' kdBnU* man ja fragen, wamm njcbt (tcr
jl Schutxbricfe nusatellotidc Coii^ut iiucb di-m lirtreffimden
i praaidirt babe. DaflLr gab cs duch ^icherlich keiou
teode Vorschrift, aouilem hing der Natnr der maDavli-
B Diuge nach allcii von uiiberevhcnb«n.ti Cnutiadca ali^
t mofrliclier Weise selbst von so Idcinon, dsaa doch etnem
Viitor i>d>T Consul eben so gut wie auderu f^U^rblicJien cin-
wl 'pituita iDuieMtii' sein oder '^laterum dulor aut tuaaiM
wt tarda podagra' eiDC ^tellvcrtretung wlinscbenswertb uder
Krtlwendig macheu konnte. — Jedejifaltf wiire <•« schr wenig
8<fKbtfertigt, auf eiu so unerhebliche») Bedcnkeu hin iu d>^m
Acwioc unaioc ded Makkabaerteited nur ciufn Miagriff dea
Anltire alatt Acukioc CTpoxTiToc *» sehen, durcb wetche An-
iK^e wir allerdiugH eineu uud denselben frutor Lndm
*^«nag L. f. fUr beide AmtehandluDgeu gewiiiincu. Icb bfs
z«icluiete das |<. 603 [110] Anm. 21 ii. E. aU einen 'tlachcn
fcmfair Clintons, uud diu wird Cf iiacL alk-ii Kurtlcrungen ge-
^iii Methode auch blciben, w lange une xchlechterditigii
"iciits nijtbigt eiue derartige VerwecbseluDg aRzuuehmvn:
"srwn Dichta notbigt, weil ein Conitut l.ticiii» fflr dasHflU'
^^f so bestimmt wie mogtich nachgewieseu iat.
Von Debensachlichen Clironotogicis berflhre ich nur noch
'"npQukte, und zwar bloss um in KQrzc KDzumerken, dasa
'^D mit dem al>er sie gesagtea dau tetzte Wort noch nicbt
140 KINE BERICHTIGUN6 DER REPUBL. CONSULASFASTEN.
gesprochen glaube. Das ist 1) die Frage (p. 600. [115]), ob stai
des bei losephus XIY^ 10, 5 stehenden fdioc Kaicap uiraTo*
t6 TT^iiTTTOv ein TpiTov oder ein beuTepov anzunehmen, im<
2) ob nicht doch ebenda § 13 (p. 607 [123] Anm. 28) daa itf>
buibcKa KaXavbujv auch neben dem TTp6 {>€KaTpi(juv L
§ 16. 18 zu halten sei. Sind auch die dortigen Entsche;
dungen nicht ohne Bedacht gegeben, so sehe ich doch seh
wohl ein, dass sie entweder naher begriindet oder aber m(
dificirt werden mtlsseny was mich f&r diesmal Qber meis
Absicht hinausfiLhren wiirde.
Januar 1874.
Nochmals der romische Senatsbeschluss bei
losephus Antiqu. XIV, 8, 5.*)
429 Nach so eingehenden Erorterungen, wie sie vorstehen
gegeben sind [namlich p. 419— 428 von L. Mendelssohn un
zwar zur Yertheidigung seiner Ansicht gegen Mommsen'
Behandlung der fraglichen Urkunde im Hermes IX p. 281 1
gerichtet], bleibt mir in der That nicht viel zu sagen Qbrij
wenn ich mich auf das Wesentliche beschranken und nicl
in untergeordnete Nebenpunkte einlassen will.
Einer 6jLi6voia in unserer Streitfrage steht als Haupthiii
demiss der Tempel der '0)Li6voia entgegen, von dem der ii
Rede stehende Senatsbeschluss datirt isi Einen solchen Cou
cordientempely in dem hatte konnen eine Senatssitzung ab
gehalten werden, gab es im J. 615 in Rom nicht, sag
Mommsen, sondern erst seit dem beriihmten Bau, den de
Consul Opimius im J. 633 nach der Ermordung des C
Gracchus errichtete: dessen Verwendung fiir SenaisversamiD
lungen in spatern Zeiten allerdings ausser allem Zweifel is
Dies steht fUr Mommsen so fest und gilt ihm so sehr al
endgiiltig entscheidende Instanz, dass er, als standen wi
mit einer anerkannten Thatsache im oflFenen Widerspruch, e
420 aber mit seiner eigneu Meinung auf dem festen Boden de
Thatsachlichen, den Schluss seiner Abhandlung (p. 291) rech
*) [Rhein. Museum f. Philol. Bd, XXX (1875) p. 428—436.]
ItOHISrilK KENATlTKCOKgll.TE BEl losErnrA. 141
hn angebundeD in (lem logini-heu SchliiHS gi()felu luattt:
'weon Ritschl and Mi>udelssobn daa nach losephiis von dem
Dictator Caesar [nach M.'8 AoniLhme] veranlagste Senatacon-
nlt in dae J. 61f> veraetzen, so widerlegeu diese Hypo-
Ikeie die Einganganorte: CTpaTiiToc cuvtPouXeiJtaTo t^ cut-
d^< (iboic AEKEM^piaic ^v Tii) Ti^c 'Onovoiac vaiv-'
Wir fragen natUrlich nach deiii ReweiHe fUr die aufge-
<t»Ute Behauptung. Gab es wirklicfaim AnfangdrN "ten .Ihdtit
i 8t keinen au einer SenatHsitzung gecignetcn Concordieu-
inpel'i' Drei Cultasstiitteu der (.'oncordia waren damalit Dber-
iupt vorhanden in Rom. Die eine tst die im Anfnng des
vaten ponischen Krieges nach der Diimpfung eincs Sol-
aafstandes vom Priitor L, ManliiDt g«lobt«, ttber emt
oder drei Jnhre spater (r>37. f)38) Drrichtete und dedi-
') aedes Concordiae, die auaaer bei Livius 22, 33 und
fi,21, abgesehen von der nai-kt.en Rrwiihnung d«-H Pi^nesttner
S^cnilers, nJcbt weiter vorkommt, didier auch von nivmund
Itgenatsversammlungen in Aoapruch genommen worden bt;
fr k&nnen sie also ebenfalU aut' »ich beruhen lasaen. —
«t ein Jahrhundert ulter war ctn zweitp» Hciligthum der
CwiTOriia, welches der vieiberufene Aedil Cn. Ftavius zur
f«t einer StUndevcrBohnung im J. 4M) stiftete nach Liviua
9,«iuid 1'linius N. H. 33, 10. Aber .-s war das, wie bei
«Wenn zu lesen, nur eine aedicula, in dcr natUrlich fiir
tiae Senat^vorsammluiig kein Platz war. — Uebrig iat drittfins
<i«, wiederum ura mehr aU ein halbes Jahrhundert frnheri'
B»D des M. Furius Camiilus, von diesem im J. 388 cr-
nchtet nach Beilegung des gewaltigon 8tandekampfes zwi-
'i Wenn et in der erstern t^telle I&3T] bei LiTlaa lieiMl: 'in rWi-
KiODem yeoit, aedeQi Concordiae, quam per seditionetn militartim bieiinio
■ole [Dor ein Jahr vorher nacb Sigoniai] L. Manlioi praetot in Oallia
""iwt, locatam ad id tempni non esie. itAqne dnnmviri ad eom rem
^ti 1 H. Aemilio praetora nrbia C'n. Papint et K. (jninctina Flanii-
^"^ Kdem in arce faciendam locaverunt', — in der iweiten Stelle
''*' (538) wiedenun: 'et doninviri creati H. et C Atilii aedem (.'on-
^f^, qnam L. Hanlini praetor voverat, dedicavemnt' — ; lo wird
>bei def Zeitpunkt des von einer ereten Commimion uDtemommenen
°uiH nnd der nacb de*Mn VollendiinK Ton einer iweiten Commieaion
'(illugenen Dedication nnterachieden.
142 EINE BERIC?HTIGITNG DER REPITBL. C0K8ULABFASTEN.
schen Patriciern und Plebejern und Einsetzong des plebe-
jischen Consulats. Er ist es^ der die dberaus prachtYoUe
Emeuerung erfuhr, die von Tiberius im J. 747 begoimea
430 ward und 763 durch feierliche Einweihung zum AbscUnss
kam. Diesen Camillustempel alsO; sollte man meinen, stande
nichts im Wege als Yersammlungslocal eines Senats im J.
615 zu denken. Aber nein, gerade diese Fdglichkeit leugnet
Mommsen, und damit kommen wir zum eigentlichen Eeni
seiner Beweisfdhrung; die, allerdings Qberraschend genag^
wortlich in folgenden Satzen (p. 289) enthalten ist: ^Din
Camillus mehr als eine Eapelle oder einen Altar geweiht
hat, nothigt nichts anzunehmen'); und von Flavius ist ee
ausdrtlcklich bezeugt, dass er nur eine Eapelle yon BroW
{aedicnla aerea) errichtet hat.'
Einmal zugegeben, dass ^nichts nothige' mehr aii
eine Eapelle oder einen Altar anzunehmen, so wird dod
schon im allgemeinen die entgegnende Frage berechtigt seii
was denn nothige mehr als eine Eapelle oder einen Alt^
nicht anzunehmen? Wenn ein Heiligthum ausdrilcklich al
blosse aedicula bezeichnet wird^ ein anderes aber nicht, M
spricht doch die Prasumtion eher daftir^ dass dieses uiden
eben nicht eine blosse aedicula^ sondem eine wirkliche aede
war. Aber dieses zumal dann^ wenn uns ausdrUcklich be
zeugt wird, dass die Errichtung jener aedicula als solcliej
gar kein normaler Fall, sondern yielmehr ein durch gaa
besondere^ YoUig ungewohnliche Umstande bedingter wi^
d. h. naher^ dass ein als volle aedes gelobter und beabsieli*
tigter Bau nur aus Noth zu einer blo^sen aedicula zusammea-
schrumpfte. Denn so berichtet uns Plinius: ^Flavius vovil
aedem Concordiae^ si populo reconciliasset ordines^ et cm
ad id pemnia pnhlice non decej^neretur, ex multaticia faenei»
toribus condemnatis aedicnlam aeream fecit in Graeoostasi
u. H. w. : durch welchen Bericht die kurze Andeutung de
') Schon 184r> ilasserte er sich in demselben Sinne in den As
d. Inst. arch. Bd. 16 p. 294: ^lpsam Camilli aedem haud magnn
faisee saspicor, sed aediculam, uti Flaviana^ qaae et ipsa dicitar aedii
worflber b. u.
KrnCWCHK SENATr«Cl»NSri.rK IIKI insKfiiux. 143
Lifius: 'aedem <.'-oncur<liae . . . smnma im^uiia m^ilhou Uedi-
rant' ikr Lichi empfaiigt,
Aber mehr: erweist sieh schoii iluri;)i dae geaa^t^ der
ScMuss vou dem Bau des FtaviuB aaf den dea Camillas ali
migerechtfertigt, ao feblt e§ nuo so^r aoderseits nieht an
Beireisen, die um positiv 'ndthigeu', allerdiDgH an mohr
ak eine Kapelle oder einen Altar des Camillu« zu denken
wk! einen wirklichen Tempel anziinehuien. Zwar wenn en
Itei Plutarch riU Cam. 4S heiast: ^i^tpicavTo Tfic m^v 'Ofio- oi
wiac 'i(p6v, uJcTiep tuEaro Ku^ihXnc, tic ttiv (iTOP^v ical iftv
tollrtciov diioirrov im Toic re-ftvimcvoic i6pucaceai (welcfae
8t«lle Mommscn p. 287 allein citirt), so ist daraos niehta
n ratuehmen, weil Up6v duH eine wie das and«re biMl»uteD
kaH: wobiDgegen der unzwoideiitige Autidrack fHr eiiien
viiklichen Tempel va6c iat, womit eine bloese Kapelle oder
an Altar niemals bezeichnet wird. Aber gerade dieaen Aua-
^nek braucht ja derselbe Huturcb kurx vorher, wo er det
Plaa GelobniBs selbst berichtet mit den Worten: kqI
EktXdctv jitTacTpatpeic «ic rd KancTuuhiov eOfoTo Toic
icaT€ue£ivai Ttt Rap6vTa iip6c t6 niiX^iCTov t€'Xoc, irTToexA-
rPM vaov 'OMovoiac 'i(>pucaceai Tnc Tupaxnc KaTacTde?]C
Vosit er cleutlich genug zeigt, in welchem Sinue er dm
icpfvgenouimen wissen wollta: ^erade wie er auoh voii dem
M ausgeuiachter Weise vollkommenen Tempelbau des Opi-
>iaa, den mit veluc Appian civ. I, 2(i, mit aakm ausser An-
itnt Augustinus de civ. d. III, 25 bezeichneu, erst uur Up6v,
&ber gleich darauf tou veuj sngt T. Oraoch. 17, etn andermal
imr einfach t6 Tiic 'OMOvoiac kpov Cic 19.
Tcfa will nicht mit Gefahl^rflnden streiten, kaiin micfa
ndees ifaremEinfluas docfa nicfat ganz entziehen. Erwiigt man
lamlich die Hartnackigkeit und Langwierigkeit des voraus-
(tgangenen Standekatnpfes, die Grusse und Tragweite der
ndlichen Errungenschaften einer-, der gebracbten Opfer
nderseits, so muchtc es doch schon an sich wenig wafar-
Jieinlicb dilDken, dass den EmpfinduDgen des romischeu
'olka nnd des Camillus selbst, dereu Brust sicb wie von
inem achweren Alpdruck erlost ftihlen musste, als symboli-
ihes Gedachtuissmal fQr eine so bedeutungsvolle Au^leicbung
144 EINE BERICHTIOVN6 DER REPUBL. COMgULARFASTEN.
anscheinend unyersohnlicher Gegensatze soUte eine kleii
Kapelle oder ein blosser Altar gentlgt haben. YiehnelL
^gem gibt man sich dem Glaaben hin, dass CamiUos i
dieser vollendeten Thatsache den Abschlnss des nnr zn hn\
fortgesponnenen Haders erkannte; die religidse Weihe di
nenen Eintracht der Gemeinde war die letzte 5ffentliche Ham
lung des alten Kriegs- und Staatsmannes nnd der wQrdif
Abschluss seiner langen und mhmvoUen Lanfbahn': Wor
Mommsen's Rom. ^Gesch. I^ p. 299, denen ich kaum etwi
hinzuzusetzen habe.
Aber Qber die GefQhlsregion hinaus liegt endlich no<
der Eindrucky den die beredte Zusammenstellung des y(
Camillus gestifteten Heiligthums und seiner Emeuemng dnr
Tiberius in Ovid's Fasten I^ 641 — 648 auf jeden unbefangeii
Leser machen muss. Kein Zug veriath hier eine Inferioril
432 des Camillusbaues, der vielmehr als ein dem Wesen na
dem Tiberiustempel ganz ebenbdrtiger gegentlbergestellt wii
mochte ihn auch an ausserm Glanz der letztere noch
weit iiberragen. Ein Wort hatte ja dem Dichter genll
den Abstand zwischen einem Tempel und einer gering
Kapelle oder einem Altar bemerkbar zu machen^ zumal
dies seiner Intention dem Tiberius gegenuber ersichtlich ei
sprochen hatte.
Also: nicht nur hindert nichts, sondem mehreres 'n5thi|
auch; alles empfiehlt aber^ anzunehmen dass Camillus (
Bauwerk schuf^ geraumig genug um auch einen freque
senatus aufzunehmen. Und so ist denn^ dass der Camillt
terapel diesem Zwecke wirklich gedient habe, bisher au
ohne Anstand angenommen worden, wie frfiher z. B. v
Sachse Gesch. u. Beschr. d. Stadt Rom I p. 390, Beci
Topogr. p. 312, so neuerdings von Lange Rom. Alterth. 1
p. 372. An nur vereinzelten Angaben liber die Verwendui
auch anderer Tempel zu solchem Zweck fehlt es ja aa
Honst nicht in unsern Ueberlieferungen, wie das schon c
Zusammen.stellung bei Hiibner ^de senatus populique Ro
actis' p. 19 (j). 575 in Supplbd. III der Fleckeisen'schen Jal
bUcher) vor Augen stellte.
Von dieser Seite ware demnach unsere Datimng dea
BOHUCIIB 8ENATU8L'0^aui.TR BEI lOSEPaus. 14A
Me itt«lieD<]«n ^pnstsbeBchlusses vrobl am weuigateu ge-
SkcitL Wenn uQ»ere Enuittelung , dasK dieses Dooumeot^
lUtt bei loKejihus in XIll, 8, 3 6ing<'reihl zu wcrdtiii, nar
iii Folge fKhrliissiti^er JEedactiou in XIV, 8, 5 ^erieth, Ton
UooimBen eiiie 'verwet^ene Hypothese' gcnanut wird, su wiU
idi Qher (lt;n BegrifT von 'Hypothu«o' hicr uicht weilfr
nchtcn, obwohl icb meine, dani der wissenBchaftlicbe S)>raoh-
gtbraacb iiicht eigentlich einer jeden Couibination oder Con-
j«ctur dienfti Nanivn za gtiben pfliigt. IndcMBcn 'in vcrbis
limiis facilea'. Aber waruni 'verwegcn'? Dafls ein aolchcr
Torgang un «icb nichtn unerhiirteti int und der Aualogicu
nicbt enthebrt, tnt doch Mommsr^u ganz gewisti nicht vcr-
boigen. Uud nun zuinal im vorliegenden Folle, fUr deu die
hudgreifliche Ursaeh<- ao uusdrncklirh niicbgewienen worden
i(t, die frcUich M. mit ganzlicbem 8tillHchwoigen flbergeht
Oder ist es denn etwa nicht wahr, daiH \iaa iin 14tm Dodie
ka lotiephuD die i<iiniiutliche Muhm' rrimischer ActeoatQcke
b einem gcrndczo haarstraubendcD Chuox von Unorilnaiig
lad VerwitTUng vorliegt, alsa eine nur einigenuufleu auf-
Iwbame uud vernCnftige liedaction gar nicht erfahren hat?
WeDn aber das, wo bleibt da die Ni'>thigii»g, jn dic IkTi-ch-
■mg, jedeii eiuzelne gerade an dem Orte, aii den nn jetzt <i
Wioblagen ist, festzuhalten , wenn dic Kchlagciid^^tcn inni-rn
•msda dagegen HprechenV Was kanu aber sihliigendor seiu
•fcder baare Unsinn, daas berichtet wird, die .ludcn h!itt«fn
mCoe.sar die ErlaubnisH erbeteii, die von Pompejua nieder-
geworfenen Mauern Jerosalem^ wietlcr aufzuricbten , Caesar
Wie dies Gesuch gewahrt unU einen darUber nprecheuden
SeiiaUbeachluss bewirkt, der wurtlich mitgetheilt wird, in
^m aber keine Sjlbe steht von einem Wiederaufbau der
Uiuera, di^^en eine Menge andorer, auf die Emeiierung
*iiws Torber hier gar uicht crwuhutcn Schut»- und Freund-
Kliaflsbiindnixaes bezfiglichcr Dinge, tlie noob dazu in auf-
^eudster Weise genau ebcjun ineinem hundertJahre frilhom
'^iututconsultuin vorgekomuicn waren? Wobei dic von M.
K^wad gemachte Entschuldigung, d«rgleicheu DeschlilHiie iiud
LfsiiiKieu seieu nach traditioneller Kcbahlont^ gcfanxt iind
^^tf^^Ht worden, Angesichts der nach einem vollen .lahr-
146 EINE BERICHTIQUNG DER REPUBL. CON8ULARFA8TEN.
hundert so ganzlich yeranderten Yerhaltnisse sicherlich nicht
ausreicht und stichhaltig befunden werden kann. Und was
jehen vollstandigen Widerspruch zwischen der Anktindigiiiig
und der authentischen Wiedergabe des Inhalts des Senats-
beschlusses betri£Ffc; so gestehe ich^ dass mir die zur Besei- ,
tigung desselben vorgebrachte Vermuthung eine (wenn aadi
in etwas modificirtem Sinne) viel 'verwegenere Hypothese' za
sein scheint als die Annahme einer verkehrten Stellung der
Urkunde. Denn jene Vermuthung besteht in nichts anderm,
als dass man entweder ^eine nachlassige Gedankenverbin-
dung annehme^ so dass dem Schriftsteller die ZwiBchoi-
bemerkung iiber die dem Senat zugleich aufgegebene Biind-
nisserneuerung in der Feder geblieben'; oder dass ^ein diese
Emeuerung einleitender Satz vor Kai xd jevdixevov urrd Tf|c
cuYKXr|TOu bOYMO toOtov Ixei t6v tpottov ausgefallen' sei. Nichti
konnte in der That weniger gliicklich sein als die Empfeih
lung dieses vermeintlichen Auskunftsmittels. Was sollte denn
dieser ausgefalleue oder dem Schriftsteller — dessen sonstj
freilich genugsam constatirte Nachlassigkeit sich hier bis n
geradezu blodsinniger Gedankenlosigkeit steigern wiirde —
in der Feder stecken gebliebene Satz eigentlich enthalten?
, Doch nothwendig die, und zwar irgendwie naher motivirte
Angabc; dass iiberhaupt die Juden damals die Emeuenmg
des (toic . . . . 7TpoOTrr|pT|Li^vac 7Tp6c 'Puj|naiouc x<ipiTac wri
cpiXiav) alten, d. h. 100 Jahre frilher abgeschlossenen, Bfind-
nisses erbeten hlitteu: ein Antrag fiir den e«, wie bereits
mein Yorredncr ausgefiihrt, in den damaligen Zeitumstanden,
434 bei der ganzen politisclien Lage der Dinge, gar keinen ver-
stiindlichen Entstehungsgrund gab. Aber sei es: factisch be-
richtet doch der Schriftsteller (dann unmittelbar vorher) von
einem andern Gesuch der Juden, namlich dem den Wieder-
aufbau der seit Pompejus zerstorten Mauem Jerusalems be-
treffenden. Da aber davon in der, zum Beleg des vorher
gesagten nachfolgenden Urkunde kein Wort steht, so hatte
man ja wiederum nur die Wahl, entweder anzunehmen dass
der Redactionscommission des romischen Senats ein auf die
Wiedererrichtung der Mauern bezfigliclier Passus (was natQr-
lich niemand im Ernst glauben wird), oder dem losephus
BAMISCHE SENATirsCOKSULTE BEI lOSEPUUS.
147
lat ilie Mittheilung des darQber aprechenden Doeiiments
PT weiiig9t«ia des in dieser Beziehung gefassten Beschlusses
i der Feder geblieben' sei. Oder lag ihm nur etwa nichts
hudliches darflber vor? Ganz im Gegentheil! Er selbst
it ja in einer imdern Steile, wenn auch in noch so knapper
ing, von der dureh Caeaar erfolgten Resolution ausdrflck-
li Nkcluicbt, in XIV, 10, 5: rdtoc Kaicap unaToc t6 iTeninov
wbfehler fllr t6 &eoT£pov) ^Kpivt touTOtjc Ix^w Kai Tei-
kts) T#|v 'lepocoXoniTuJv n6Uv u. a. w. Kann etwas klarer
I, tls dtL9S die Erwahuung dieses ActensttickH in XIV, 8,
liQrt«, nnd nar in Folge der «nglaublichen Verwirroug,
i ler das ganze lOte Kapit«l eine Masse der verschteden-
Urkanden, ohne jedwede Spur einer vernflnftigen
rtjon, durch einander gewUrfelt hat, dort ausgelassen,
I ptegentUch nachgebracht ist? Und Angesichts dieser
uhf «tllte es ein verwegeues Wagestflck sein, umgekehrt
t m&glich, und wena die achlagendsteu Specialgrflnde
. fHr wahrscheinlicL zu halteu, dass ein einem
einzuverleibendes Dotument an eineu spiitern
ei? und dass diese ungemein einfache Veraetzunga-
B den Vorzug verdieue vor einer ilberaus kiinstltchen,
die uutTallendsteu Inhaltshedenken nicht einmal
mdon LQckentheorie? Nein, etitweder thue man eine,
I gar uicht Bagen wohlgeordnete, sondem nur irgeud-
i lciiiUch geordnete Reihenfolge der JoHephiuischen Ur-
nMmmlung dar, oder man erschrecke auch nicht mit
V Zagbaftigkeit, die auf minder Orientirte leicht den Eiu-
i wtnmT Vorsicht machen mag, vor einem Beispiel mehr
r «10«* so grossen Anzalil gleichartiger Beispiele, gegen
) Anerkennung sich docb niemaud wehnm kanu.
Ob es tathlich fiei, mit Mendelasohn das OTraToc im
n Mxkkabiierhuch nur fflr falache IJebcrsetzung cinea im
Mb«it Original mehrdeutigen, eben so gut als Prator wie
h'3onatil en fassemleu Ausdrucks zu nehmen, oder ob die da-
fruielte Ideotitat zwischen ihm und dem Prlitor Lucius «
CiViilcrins Masimus um einen zu 'theuren Preis' erkauft sei ■
fcn p. '■iST), darQber muss ich die EntMcheidung compe-
n Kichtem anheimgebeu. Gewiss iat dass, wenti der eine
148 EINE BERICHTIGUNG DER REPUBL. CON8ULABFA8TEN.
Consul imKriege abwesend war, und wenn dann sein znHaus
yerbliebener College, wie doch gelegentlich Torkominen komii
durch irgend eine Verhinderung (ein yortlbergehendes Verreis
sein^ eine Erkrankung oder dergl.) Yon der Leitung der 6
schafte abgehalten war, dann gar nichts anderes flbrig blieb, a
den Prator stellvertretend f(ir ihn fungiren zu lassen, mochte
die betreffende Verhandlung firiiher eingeleitet haben oder nicli
DaraU; dass wir von einem solchen Hindemiss im gegeben<
Falle nichts naheres wissen^ eine im librigen wohlbegriindei
durch das giinstigste Zusammentreffen aller einschlagend<
Umstande triftig empfohlene Ueberzeugung scheitem zu lasse
wlirde ich; bei der voUigen Unberechenbarkeit yon Zufallsmoi
lichkeiten^ als eine angstliche Eleinmiithigkeit empfinden, ni
der ich fUr meinen Theil mich nicht zu befreunden yermochi
Und kaum soUte man denkeU; dass sie Mommsen selbst emi
lich nach seinem Geschmack HLnde (er, der seiner ^felix audaci
keinen kleinen Theil seiner wissenschaftlichen Triumphe ve
dankt) Angesichts der Worte seines Bom. Staatsrec^ts H^
p. 212 Anm. 1: ^Dass auch der in Rom anwesende Consul ei
ihm obliegendes Geschaft einem Prator iibertragen konnte^ i
nicht zu bezweifeln; aber iiblich war es nicht.' Das genOgt ni
ja aber auch. Eben so wie es uns geniigt, dass die Tribusai
gabe bei den Namen der beurkundenden Zeugen^ L. Coponiii
CoUina und * Papirius Quirina; zwar nicht dem altesten Ch
brauche entspricht^ wie das Mommsen schon in den R5m. Foi
schungen I p. 47 f. hervorgehoben hatte, aber doch bereits ii
Prienensischen Senatusconsultum vom J. 619 vorkommt, wi
er spater selbst anerkannte in Ephem. epigr. I p. 289. Deo
da die neuere Sitte doch irgeud einmal zuerst in Uebung p
kommen sein muss, so mochte allerdings dieNothigung schw<
einleuchten'; die Grenzscheide gerade erst innerhalb der vi<
Jahre von 615 bis 619 anzusetzen.
Indessen dergleichen will ja auch Mommsen keineswegc
als Beweise angesehen wissen, sondern nur etwa als secundai
coroUaria, die seine Zeitbestimmung begiinstigen^ ohne dai
sie die entgegenstehende ernstlich beeintrachtigen. Und fl
diirfen wir doch vielleicht der Hoffnung nicht ganz entsage:
ihn noch fur unsere Auffassungen zu gewinnen.
VI.
r.SchSirB Gegchichte der griechischcn Litterati
Nuh dei xwoitrii Atifi»e<s
d«iii FtMuBdMheQ flberMtit von F. SahwDne, 1. Buid lSta|:"
Bd. dber*. von M. Pinder 1930i III. Bd. dbcn. yaa dtun». tsao.*) '
Die GescbicbtsclircibuDg antiker und iiiBbesoiidere grie- n
elier Litteratiir ist seit der Mitte Jes Bechzehnt^ji .I»hr-
atle notbwendigen nnd nicht nothwendigen Stadien
fortschreitenden Eutwickelung, von der hiiifloBetttGn
Gudknt an bis. zu den Anfangea bewiisstwerdender Selb-
■ttuf^eit, mit so langwiertger (ietnacblichkeit imd succea-
■irer Vollstaudigkeit durchgelaiifen, dosa oiun itich wobl be-
Mtitigt glauben sollte, von deu ersten Decennien des Deiin-
Kliitt«Q eiiie verhaltniMsmassig erschopfende Losung der Auf-
gsW m erwarten, welche dem Interesso des Sprachfontchom
M(i Jes Historikers gleich nahe liegt oder Uegca sollte. E«
'«durcb die Natur der Sacbe gegeben, daas allererst chro-
nologinch-biugraphiHcbe Sammlungen das weitschichtige
Ual«rial masseoweise zusammenscbafften; und wax in solclier
ifcsiclit durcb redlicbea Bemiihen und treufleisiiige £msigki-it
*) [Ana Allgem. Lili-Zeitung, Hallc u I.dpiig 18»! Nr. ISt— tS4
r ;l32I~31!>. Diete IleceniioB war allerdingH in wenigcn Togcn 'leidvr
•ciir bedrangt and etwaa flilchtig milunter' g';srbrieb>^D I». liibbcck:
hiUM I p. 92), aber doch cbt<ii ein Aunfliiiiu der nphr grilndlich<^n
Stodien, die B. fOi Mine VorleBaag Qber OeBchichte der griechiichen
Poeoe trieh (i. ebd. p. 82 ff. 100 ff. 301 ffi) C. W.]
150 RECEN8I0N VON FR. SCH0LL'S
von deu Gjraldus, Meursius, VossiuSy Jonsius u.
mit grosserer oder geringerer Ausdehnung des Planes m
yollstandigkeit des Details, wenn auch ohne sonderlicl
Kritik des Ueberlieferten oder Erspriesslichkeit der Method
geleistet worden, muss als Basis alles spater gewordenen i
verdienten Ehren gehalten werden. Auf ihr erhob sich di
dauerhafte Werk des arbeitsamen Fabricius, mit wenigstei
summarischer Yerarbeitung des gebotenen Materials, zuglek
aber mit so reichlicher Erweiterung desselben^ dass ein Uebe
blick, wie ihn doch die Yorganger unbeabsichtigt gewahrte
in der unermesslichen, plan- und ordnungslos voUgespeicherb
Niederlage nicht mehr moglich war. Ein neues Eleme
trat bei ihm zuerst hinzu, das der bibliographischi
Nomenclatur^ zwar unter dem rechten Gesichtspunkte e
wesentlich integrirendes der Litteraturhistorie, aber in i
dermaligen Gestalt eine v5llig fremdartige Zuthat^ ein leidig
822 Aussenwerk; welchcs Qiit Darstellung der Litteratur g
nichts zu schafifen hai Liegt es nun gleich nahe genug, i
BerechtiguDg des bibliographischen Elementes zu finden .
der Auffassung, wonach Textesbearbeitungen^ AusgabeU; Goi
mentare die Momente einer bis auf die Gegenwart forig
fiihrten aussern Geschichte der einzelnen Litteraturdenkmi
bilden, so hat sich doch zu einer (zugleich methodisch i;
structiven) WUrdigung der einander successiv bedingendi
Leistungen nocli keine ausgefiihrte Darstellung erhoben. 8
gar noch regressiv in jener bibliographischen Richtung b
wegtc sich der geistlose Mechanismus des fingerfixen Hai
less, dem der ganze BegriflF der Litteraturgeschichte in dei
Phiuder registermassigen Notizenkrams vollig aufging. £
lasst sich denn der Faden einer fortschreitenden Folge en
wieder aufnehmen mit den Versuchen, deren hochstes oi
in der That auch hoheres Ziel dahin ging, die durch (fi
materialistische Pcriode Jn diirrer Namen- iind Factenao
schichtung oder in ntichternnaiver Geschichtserzahlung gi
wonnene Stofi^masse sofort durch einen ausserlich zusammai
fassenden Schematismus iibersichtlich zu machen, der sio
begniigte, vermittelst gewisser allgemeiner GattungsbegriS
die Gesammtheit der Einzelheiten auf synthetischem Weg
aKSCftlCHTK DEU filtlEtlllStJHKN l.iTTKUATOU.
151
wohlrubricirtes Fachwerk regelrecht zii classifieirBu.
j rein systematisehe DarateUungsweise, im allgemeinen
Kh bia jetzt die herrschende, die Ktmiichst in dem miaue-
^b«aten Geriicite bloss andeutender Grundrisse ihre imiere
LeUoBigkeit am unverkenubarBteD zur Schau stellte, hat aelhst
ich ihre verspateten, wenn gleich befahigtsten RepraBen-
(troddek, Mohuike u. s. w. die SfhwHcbeii
dit veratecken konuen, die sich deiu tiefer dringendeu
1 der lockeru Zusammenordnung des ausserlich Ho-
] xu zwar partienweise zerfalleudeu, aber uubeseelten
I kundgibt. Erat eiuer neueru Zeit war es vorbe-
, »uf jeutm vorbildendeu tlruudlagen die wahre Idee
t Idtteratargeechichte zu fasKcn, jener geistig bewegten,
pkr&ftigeit Zeit, in welcher das HeranhlQheu deutacher
illitterntur den Blick erschloss zu uumittelbarer An-
; verwandter Zustaude der VorzeSt, wo eiu von den
I deutscher Kuust und Philosophie iu divinatorischer
ing ausgeheuder Blitzfunke in dem uneutwickelten
aataeiQ von buudert sympathisireuden Geistern zii heller
f aasschlug, wo eudlicb iu unuiittelbarer Anwcudung
itike Litteratur F. A. Wolf, welcher der Alterthums-
ichaft ihr selbstiiudiges Lebeu schutj die .\ufgabe aus- ;,2
and mit sicherer Meisterhand die Umrisse zu deni
I seicfanete, welchcs ausgefiibrt zu sebcu ihm so wenig
mt war, als ihn selbst zur Ausfiibrung scine Individua-
i Wfiihigte. So hat sich denn , unter deii beriihreuden
I der immer mehr zu eiuheitlicher Auffassung hiu-
1 8pecuJatiuu , za allgemeinem Eiuverstandniss
der 8timmbefUhigteu die Ausicht durcbgebildet,
" die Litterstur, zumal der hellenischen Welt begritfen
lYcrden iultA»e als grosse, in sich selhst organisch gegliederte
I Binbeit, die das reiiie Product ist uud der treue Abdruck
ethischeu und geistigen Nationalkraft oder Stamm-
f ftBiuliGhkeit, uud so wiederum das wahre Mass fSr diese;
> doiuit die einzeluen Erscheinoiigeu der Litteratur zu
I fciseii ffind als eine fortechreitende Kette naturgemasscr,
I Jurch die Summe der pulitischen, religioseu, kUnstleriscben,
I *iMeuschaftlicheu und praktischeu Gesammtbildung notb-
152 RECENSION VON FR. SCUdLL'8
wendig bedingter, upd durcli die localen und temporellei]
Einwirkungen des aussem Lebens manigfaltig nflaDcirtei
geistiger Entwickelungsprocesse; und dass demnachst di«
Aufgabe des Litterarhistorikers diese ist, den wesentlicheii
Zusammenbang jenes genetischen Stufenganges wie die luur-
monische Composition eines lebensYoUen Gemaldes Yon einem
treuen Spiegel dergestalt reflectiren zu lassen, dass nicht
nur ein grossartiges Totalbild in seiner Ganzheit zu leben-
diger Anschauung gebracht werde^ sondern auch die einzelnen
Gruppen und Figuren in scharf abgegrenzter IndiYidoalitiit)
iu dem wechselseitigen Yerhaltniss ihrer causalen yerkettung
durch Mittelglieder und Ucbergange; und in der consequen'
ten Beziehung zu dem Centrum des Ganzen mit lichtYoUei
Klarheit herYortreten. Ist nun gleich zu durchgreifendfl
Yerwirklichung dieser Idee in einer umfassenden AusfQhnmi
griechischer Litteratur noch keinVersuch gewagt wordei
so sind doch als partielle Bestrebungen mit Auszeichnuni
herYorzuheben die Leistungen Yon Fr. Yon Schlegel on
Yon Creuzer, Namen die hier genannt werden mit Rflcl
sicht auf die Lichtpartien der freilich unYoUendeten, ab«
zumal fiir hellenische Lyrik so ideenreichen Geschicht
der Poesie, und der noch speciellem Darstellung der hi
storischen Kunst der Griechen. Andere Arbeiten gebe
entweder bloss weuig cindringliche Andeutungen, wie si
durch das Mass eines Grundrisses bedingt sind, z. B. Crei
zers Epochen uud die in ihrer Art trefflichen Passow^sche
Grundztige, oder steheu doch iiur insofern unter dem nich
ganz abweisbaren Einfluss jener mituuter auch nur zu ha
bem Bewusstseiu gebrachten Ansicht, als sie ihre Anerker
nung beilauflg und ganz im allgemeinen, in isolirt stehende
Einleitungen etwa, aussprechen, ohne irgend in der Auj
fiihrung davon durchdrungen zu sein: wie letzteres nameu
lieh Yon Mohnike gilt. — Gleichzeitig aber neben der orgi
nischen Ansichfc der Geschichte der Litteratur erhob sich i
Deutschland die Kunstkritik nicht nur zu einer an sic
324 strengern und consequentern Wurdigung, sondern hauptsacl
lich zu dem universellern Standpunkte einer unbefaugene
Charakteristik und gleichmassig anerkennenden Schatzus
(iKSCUICIITf: nKlt r;uiKCI<l81'IIK!l MTTERATVR.
Liclitc des wcltEiistoriscLeii ZusEUnniettlinji^trti uoge-
inten antikeQ Kuustproductionen. Vor aiidern oiag dn
die Winclielmaiingche Period« maclitiK nogtfrcgt^ A. W.
mnSclilegel als UepriisentaQt dieses 8tandpunktea genuint
nrdeD, einea Htandpunktes, der sich gleich fern hKlt Ton der
tniKtionelleii WillkUr und zunftmnssigen Fiirtcilichlceit eug-
hmig bewundernder Philologen, die sich Jahrhundertc Ung
in ragcfr und iinniftRMlichcr Declamatiuu gemiichlich crgingmi,
rie auf der andem Seito von der trivialen Hhctorik und
idrbt£it Aniilyac kleiumeisterlich abwageuder FrnnsoBen. —
Die t 'httrakterifrtik dur litteruturhintorischen BunlreliuBgmi
itr neuem Zeit ist abgeschtositen rait dcm Zutritt eines
ilntteu Momeiit«i<. Eti licgt die» in der WiederauCiudime
■fer frQhesten chrunologiscb-biographischen Kichtung, <Iie aber
gtsteigert eracheint zur Poteiiz einer combiuatoriscb er-
g&QzpudeD Kritik de» ini voibtiindigen Keichthum derTra-
^oDcn und Ueberrest« nberschauken MBlcriala. Die Krgeb-
nue Bolcher Kritik, die auch dem scheinbar fnbcdeutenden,
iligdost und vercinwH finchoinenden in den Ueherlieferun-
^ dea AtterthuraK durch sinnige VerknOpfnng Rcint' bedent-
iwe, integrirend eiiigreifende Stelle ini Bau des (tanzeu
■«ist and diescs selbst aua seineu TrOmmem zu recou-
'•''Brni sucht, liegen vor in den monographischen Special-
^huugen tier ncucm historisch-philologi»chen Schule; nur
^ dte in solchor Absicht vorlaulig Eugericbtvten einzelnen
GliedmasHen iioch der gemeiusamon Auferst«hung entgegen-
■^ die sie zu ganzen Korpern veraauimeln und ihnen den
'•fwjdigen Odem des Geiates eiiihauchen aoll.
Ea geben aleu dio conibinatorisch« HtofFkritik, itio orga-
xixche GeBchichtsansicht und di« iinivcrHelie Kuustaiialyse
w drei jetzt gleichzeitig vorliopeiiden Mumcnt^', deron be-
^^chende Ktisammenfawiung die Bedingunt: einer zeitge-
"«ttn (Jiesrhichte priechischcr I.itt4'rntur int, /.ti deren wflr-
%erAu8fahTOng uoch das formeDe Erfordemias eincr raBg-
''(W objectiv gehaltenen, iu reproducirender Tendeni: i^u
"IXID kQnstlerisch abgeBchloaspncn (ttuir.cn binxtrebrnilm
wntellung treten wird. Mit nichten nber durch die Idee
^ Litteraturgeschichte bediugt, und detihalb fiiumlich au*-
I
I
154 RECENSION VON FB. SCH()LL'8
zuscheiden wiirde die summarische Zusammenfassiing der
wesentlichen Besultate aller frtlhem UntersachnngeDy uid
die beurtheilende Nachweisung ihres innem FortschritkM
sein: so wtlnschenswerth auch theils zur SelbstrechtfertigQagy
theils zum Behuf philologischer Methodik eine abgetrennte
Zugabe jener Art bleiben wird.
Fragt man nunmehr nach dem Yerhaltniss des Schdll-
schen Werkes zu deu bisher charakterisirten Standpunkten, ao
kann zwar das Urtheil nicht lange schwankend sein; indeMi
erfordert es die Unparteilichkeit, vorher auf gewisse Yerhil^
325 nisse des Buehes aufmerksam zu machen^ die einer BeceDiiai
desselben ganz disparate Gesichtspunkte anweisen konnen. Zir*
erst namlich hat man ein Werk vor sich^ das einestheik ia
Jahre 1823 fiir Franzosen herausgegeben wurde, andreneite
jetzt durch allerhand Modificationen dem deutschen PaUi^
cum accommodirt worden ist D^
nun an diese [die Schoirsche Originalarbeit] der durch
vorgangigen Erorterungen gewonnene Massstab an
werden soll, dieser aber seine Wahrheit und nothwuuJigg
Berechtigung nirgends so augenfallig bewahrt^ als an diP
Periode der lebendigeu; aus der Wurzel heraus entwickeltaB-
Bildung der Litteratur, so wird der diese Periode begreiiiBDd^^
erste Theil des vorliegenden Werkes zum Hauptaugenm<
der iblgenden Beurtheilung genommen werden. Denn di.
spatere Litteratur ist iiberall viel mehr ein Gemachtes ak el:
Gewordencs, und es kann hier, weuu schon ein leidliches 2kM—
sammeDordnen der Zufalligkeiteu eiuer zu Grabe gehendetS
Litteratur nicht eben besondere Schwierigkeiten bietet, dod
selbst eine aii registermassiges Aufzahlen grenzende Darst^l'
lung eineu einigermassen ertraglichen Ersatz f&r wi88e0'
schaftlichc Behaudlung geben.
Bei dieser Begrenzung unserer Kecension sei es uns iH'
dess erlaubt, 'wenigstens im allgemeinen die Anerkenmui^
der in alle Wege verdienstlichen und das Original wesentlich
forderadeu Leistungeu des Herm Pinder zugleich mit den
Kcdauem auszusprechen^ dass nicht schon der erste Band in
diese Hiuide kam. Dass cs bei dem U.ebersetzer des ersteA
Bandes mit dem Franzosischen nicht gar wohl bestellt war,
OBflCmi^llTK UKK ilUlECUitJirUKN I.ITTKKATtll.
dentet der Vf. «elbst iii der Vorrede an "
nua sulche Blossen [wia HJo la (tcii 'EinBcIiaHuii}(Oii jn
des baUhormairenden UeberA^tzerH* Scliwarze sicb zeig«n]
Toii dem Bweiteu UebersetztT niclit Kt^gebea wunivn, wiire J
dae geringBte Lob; Tielmebr hat das Werk ausaer dtsr furi- I
laufendea Berichtiguni^ iitid Krweiteruug im einr.elnen eiae ^
90 weseutliche VervoUstandtf^uD^ durcb si:llMt4iDdige Uinein-
wbtitDng audi umfaDgreicherer Partieu <wje Bd. 11 [>. 311
—318 iiber die fi|0[itiiich«ii Fapjrui») gewoiitieu, und dureh
die Tou tiiclitiger bibliothekanschLT Itildung Kvuf^eDtlv Vor-
arbntang de» bibliograjthiscbeD Materiats eioe Beroicheruuu
ehiilteD, dass Dian keinen Anrituid nehinen dartzu behauptea,
Hrrr l'inder habo aus dcm Wvrke gcniocht, wue uich tinb»-
«dtadet der ursprUDglicben Anlage daraus machen liesa. . .
Das S<.rbdirschu Werk hiit «eit seiiier rrankosiaehen Kr-
idieiiiung und wiederum tK^it seiopr Vordcutnchung tbeila «i
M glmeeiideu Empfebliuigeit beatocben, tbeiln bei deni gri>a-
•en Pubticom so viel Ein^^ang gefunddn, iIom i',» notbwni*
dig eineo gewissen Grad tod Bruuchbarkeit haben muss. WJr ^
gjtuben dieec uiebt zu verkeuiien, weiin wir !<i<* eiiiinul ala
toi aJlgemeitic nad zugleicb iiusiiere, sudiinn auch itls i^ino
Wiudere uud iuQere anBcben, und jeue dareiii aetxeu, dasB
* Olierhaupt das ercte Buch ist, welcbe» iu ciuein r-wi-
«fcen dem dickleibigen Fabricius und schmarhtigen Uompcn-
^ in der Mitte gebaltencn bcquemen [.'infange und anjctKt
n deatscber Sprache dos giuiEe Uebiet gricchischer Liltvratur
b^ift: (detiu die Fuhrmanusche Muculatur ist oben koin
fiBch:) die andere aber tbeiU in die gewahlte tteicbbaltigkeit
imti Terhliltnis»<miisiuge /uvcrlasaigkeit dcr luit fninzusiKcher At
usbhaberei und buchhiiudleriscliem Inturessft betriebvnru Bi-
Uit^phie, theils in die Popularitilt eiiier lockern tieacbichtji-
"^lung, deren fasstiche ('liuruktitrloKtgkcit keln Nacbdeukeu
sllzunehr beschwert. Kurzwe^; ulso, das Bucb vercinjgt dio
lioppelte Qualitat eiues brauchbarcr zugcstutzt^n ilurlcss ttlr
EditioneDJSiger nnd Bibliomanen, uud eines HandbUcbleins
ib Damesbibliotheken. Ho folgt deuD unmittelbar die titelle,
die ea in der Reibenfolge der obeD in Umrissen gezeichneten
littentarbiatotiacheu Ricbtungen einnimmt, iudem es Uber
156 RECENSION VON FB. SCHC>LL'S
die systematische Methode nach keiner Seite hinausgehi
329 Je weniger wir also die Person des schon durch so on-
befangene Selbstschatzung ehrenwerthen Verfassers irgendwie
zu yerletzen wtlnschen konnen^ um so entschiedener mtLssen
wir dem Werke selbst^ wie es nun einmal yorliegt,
als ein — gleichgtlltig von wem ausgegangenes —
Product der Zeit, mit strenger Prtlfung entgegentreten,
sofern ihm namlich der Rang einer wissenschaft-
lichen Leistung ertheilt worden ist. Damit meinen
wir nichts weniger als gelehrten Eram und Notizenklauberei|
sondem gerade nur eine relative Annaherung an die im Ein-
gang gegenwartiger Recension in wenigen Grundzdgen ent-
worfene Idee einer Historiographie classischer Litterator.
Der Yf. selbst wird sich nicht bergen konnen^ dass die dort
gemachten Anforderungen keinesweges zu hoch gestellt sind,
um auf eine fClr die ^hommes du monde' bestimmte^ dem
gebildeten Theile der Nation geniessbare Darstellung uicht
330 ihre YoUkommene Anwendung zu finden. Der einzige Zweifd
k5unte sich gegen die Berechtigung des dritten Momentei^
der combinatorischen Eritik des historischen Details^ erheben:
aber hierbei gilt es ja bloss die Resultate^ und wenn diese
nicht Gemeingut der Gegeuwart werden konnten, was ware
dann Philologie mit ihren oft so zerstdckelten Bestrebungen,
als eine halblebendige Leiche, Tod und Verwesung in sich
selber tragend, mit der sich das Leben nimmer in Aus85h-
nuiig zu bringen im Stande ware! Der andere Punkt; die
asthetische Kritik betreffend^ hat zu dem Sch5irschen Werke
eine um so nahere Beziehimg; als ausgesproehener Massen
eine Art von Werthbestimmung der einzelnen Litteniturmo-
numente ausdriicklich in den Plan des Vfs aufgenommen war.
Der Vf. nennt sich selbat
einen strengen Classiker^ und legt darauf ein unyerkenn-
bares Gewicht Wenn nun aber der
Vf. glaubt^ ^dass der deutsche Leser die Verschiedenheit der
asthetischen Grundsatze mit Billigkeit dulden werde'^ bo
halten wir einmal dafiir, dass laxer Indifferentismus und laae
Toleranz in Sachen der Wissenschaft den ersten Nagel sa
OESCmCHTE UER ORrECniSCHEN LITTERATUB.
ir>7
rem Saige britigea, uiid begreifen iioch weniger, wie jeue
der Principien 'auf die Beurtheilung der griechi-
dien Litteratur aelbst keineu Eiufliiss haben t>o|], weil Olae-
Diid Roiuantiker die Meisterwerke derselben gleich
irandem' u. s. w. AIs weiin daa Verhiiltniss einer al-
inigeu Berechtigung uud des Mitberechtigteeins identisch
Endlicb, dass dem Vf. vom Orgaoismus geachicht-
plter Bildutigen nicht einmal eine Ahnuug aufgegangen war,
3choD in den wortlich ausgehobenen charakteri^tischeu
ru&semngen aus Vorreden und Einleitung klar genug zu 33
'ftge. Fande sicb nun wenigstens eine Art von Ersatz da-
r Tor, wie er sonst begabteren Naturen nieht versagt ist,
e Dur Eu einer lebendig-klaren Erkenntniss der Idee nicht
ktdigedningen sind, so dUrfte man allenfalls dieseu Mass-
l&b der huchsten Forderung einmal auf sich beruhen lassen.
r meinen namlich, dasa, wo wcnigstens ein dunkles na-
IfiriicheB Bediirfniss, ein unentwickelter innerhcber Drang
1 einheitlicher Auffatisung, als dem in Wirklichkeit ge-
Q Hesultate jener Idee, vorhanden ist, scbon eine solcbe
r Klarheil des Oedankens keinesweges bjndurchgebildote
irt^e Diaposition zu unbewusstem Herausfilhlen des Wah-
I, in einer die einzelnen Momente zwar nicht mit Conse-
fUi beherrschenden, doch leidiieh zusammenorduenden und
B Lichte der antiken Verhaltnisse ansohauenden Auf-
favong hindrangeu niUsae, und bis zu einem gewissen Funkte
•of rein 'naturalisirendem Wege wirklich hinfiihren konne.
Liider iconnen wir dem Vf. selbst dieses bedingte Lob nicht
■ngesteben; vielmehr ist ihm der einfacbste Zusammenhang
■ geschichtlichen Verhaltnisae wie im grossen so im
UoDateD so weoig gegenwartig, dass mau Seite vor Seite
■idit sicher ist, einer Unrichtigkeit, Ungenauigkeit, Unklar-
, Schiefheit, selbst Widersprilcben und den unlogischsten
ConfaitioDeD in dcr Vorstellung und Darstelluiig des rein
Factiachen zu begegnen; der Vf. ist so wenig orientirt in
I von ibm betretenen Regionen, dass er, rechts und links
UistuxseDd , heramtappt wie in einer dunkcln Kammer, in
I eincr aua der hellen Mittagssonne gesperrt wird. Daher
in bei dem Mangel an festgehaltenen Gesichtspimkten die
158 KECENSION VON FR. SCHOLL'8
Ungleichheit der Behandlung und die absolnte Herrschaft
des Singularen^ die sieh in der umstandlieh-breiten, mitnnter
steifzierlichen Darstellung nicht verstecken kann. Die Be
grfindung dieser Urtheile durch Belege wird man in der
nachstehenden Reihe yon Bemerkungen tiber daa Einzelne
finden; worin dem Gange des Werkes selbst gefolgt werden
soll. Das ist aber alles der Fluch des Dilettantismus: der
Vf. kann die griechischen Autoren gar nicht gelesen, kann
deswegen nur ein traumartiges Bild vom hellenischen Alte^
thum habeU; und muss somit liber die Dinge^ weil er Qber sie
mitsprechen muss^ wie der Blinde von der Farbe reden. Zwar
spricht der Vf. selbst ein paarmal you Quellen, aus wel-
chen der Inhalt seines Werkes geschopft sei; indess zeigt
eine Vergleichung von p. 5 der Einleitung und p. XIV der
Vorrede sogleich, dass damit nur die (neuern) Schriftsieller
gemeint sind^ ^welche diejenigen Materien behandelt haben,
wovon in dem Werke die Rede ist, und die von Fabricins, 1
HarlesS; Groddek^ Wachler u. a. gesammelt sind', folglich I
auch und hauptsachlich wohl diese letzteren selbst I
333 Es entspricht nun zwar die auf solches Raisonnement
gestdtzte Eintheilung in die mythische, poetische, Athe-
nische, Alexandrinische, Romische und Byzantinische
Periode unserer Ansicht von der Darstellung griechischer
Litteratur keitfesweges, sofern namentlich die Geschichte dcr
urkraftigen Bildungszeit der Poesie, wegen des stetigen, vor-
und rttckwarts und nach allen Seiten eingreifenden FortgangS;
wie aus Einem Gusse sich gestalten muss und nicht durch
gewaltsame, willkiirliche Einschnitte zerrissen und zersplittert
werden darf: so dass eine zweite Reihe von einem zweitcn
Anfangspunkte, der Entstehung der Prosa, aus- und nun pn-
rallel neben der ersten fortlauffc. Indess mag doch ein von
dem herkommlichen disparater Massatab um* so weniger
eigensinnif;^ festgehalten werden, als er erst durch einen
wirklichen Versuch seine Wahrheit zu beglaubigen hat Aber
die Kriterien der ersten Perioden von den genannten konnen
wir so wenig mit Stillschweigen iibergehen, als sie der Leser
ohne Kopfschutteln iibergehen wird. Die erste Periode, heisst
es, ist ganz mythisch; — in der zweiten Periode nimmt die
dESCmCHTB DER OKIBCBISC&KK LrmCBATim.
scbe Litteratur ihren Anfan^; aber ohm dte Kunst
M t» itchreil>eii gibt et* keine wahre LitteratDr; *die*e
welcbn uns ao i>infach 'sohcJnt, wur jtsioch (l«i erBt^n
'tatellern Griechenlands nicbt bekaiint; erst ta
Zeit ward ste erfundeu.' Mit dem J. &!>4 (dem .1. dnr
chen Gesetzgebuttf;) wird ittsu ditr rciii fioetiseh)! fV-
l^sclilosssen retwa wic eioe Kaaamre^stratur oder
itteraturzeitUDK intt dein Hl. December). Mit deui-
Vorten Ut also ^ettif^, div wahr« Litterutur dTllrie-
eginnt mit der dritten 1'erinde der f;riechiHehen Litte-
3ie cr»te Periode »on die««r ist die, wo ea uoch koiue
nir gab, und ihre zweit«, wu te noch keinc wabrH
Lnr gab. Man xweifelt Tielleicht; ea steht wirklich §o
I iat p. Vin Redruckt
enn durch sulches Vorfahren ein Bild gcgeben ist ron »
esten Periode griechischeT Poesie, so ist eine PalHtte
lem Dutzend aufgeintgeuer Farbenhiiufchcn nach (
1 iet tadeln leichter aU besaer maches, und man
dies dem Kec. vurzuhalten um no gcneigter iein, je ii
ifer rifileirht Hii' Fiiniiriinv! ■cheint, ium kiinmfriichiT
rnias Licht und Klarheit tu Terlangen. Gerade deshalb
cn wtr ims durch wenige Bemerkungen die Gesichts-
i anzudeuten, unter denen aus jenem Chaos etwas ganz
t und erquicklicheres gemacht werden konnte, und man
tsdann wiederum um so geneigter sein, bei den an sich
eles tichtvollern nnd ohne solche Schwierigkeiten cu
lehiden Partien griechischer Litteratur uns fOr unsere
Uungen die weitlaafige Motivining billig zu erlaRsen.
■ne rDstig aufmarschirende NamenreihelheiligerSinger]
storischer Kritik nicht in ihrer Integritat bestehen
bedarf znnichst lceines Erweises. Daas sie aber eine
1 nngleichartigsten Individuen zusammengewnrfelt«
onte doch dem Zasammensleller kaum entgehen. Wir
sogleich den Thamyria aas, als entachieden dem Epos
rig, nicht der Lyrik: woran sich von selbst die Ite-
ig eines andem Hangels knOpft. In dem ganzen eraten
m ist nimlich der Frage, ob und in welcher WeJHC
cheine TorhomerischePoesie Oberhaupt zu statuiren
160 RECENSION VON FR. SCIIOLL's
sei; als eines streitigen Punktes mit keinem Worte gedachL
Nun gehoren zwar Meinungen, wie sie z. B. Vossius at»-
sprach: ^qui ante bellum Troiaifum fuisse dicuntur poetae, a
poetis ficti sunt', heut zu Tage wohl ziemlich zu den Anti- :
quitaten; indess waren doch theils die ftir solche Meinimg l\
angefiihrten oder anzufiihrenden Zeugnisse der Alten, eines t;
HerodotuS; Aeschines, AndrotioU; Aristides, die zu mancher- «•.
lei Discussionen Anlass gegeben haben, einer summarischaB ^
Besprechung nicht imwerth; unerlasslich aber war jeden&Ib ^f^..
die aus Homer selbst direct und indirect zu fiihrende Nadh
weisung yorhomerischer Epik und Epiker: woriiber es nieUr'^
an interessanten Wahrnehmungen fehlt. Darin geht al
des Vfs. Harmlosigkeit so weit, dass weder er selbst n
der Leser aus seinem Buche weisS; ob eigentlich seine
^alteste heilige Poesie' Lyrik war oder Epos. Zwar so
es billig keinem Zweifel mehr unterliegen, dass in
wissenschaftlichen Darstellung griechischer Litteratur die
schichte der Lyrik der Geschichte des Epos voran
muss
837 Uebrigens sind wir selbst so weit entfemt, den (oder
Hoeck die) Olympus nebst Hyaguis u. s. f. von einer
schichte hellenischer Lyrik ganzlich auszuschliessen ,
wir in ihnen vielmehr wesentliche Momente sehen: nur ma
die Art der Verbindung eine ganz andere sein. Es f&hrt
dies wieder auf einen Punkt, worQber es dem Vf. abe
an klaren BegriiFen ganz und gar fehlt; das sind die mua
schen Verhaltnisse
338 . . Aber jedenfalls durfte niclit mit Stillschweigen beseit^
werden ein so wesentlich charakteristischer Gegensatz,
der zwischen besiinftigend erhebender Kitharodik und enth»'?'
siastisch erregender Aulodik, ein Gegensatz, der sich aff^
eine so unabweisliche und f(ir die Scheidung und reprodiwi'?^
rende Gestaltung der lyrischen Poesie so fruchtbare Weii^
ausspricht, gleichmassig in Stamm- und Cultusverhaltr<
nissen. Dass nun namentlich diese letztem so gar keiiHt
Beriicksichtigung gefunden haben, das ist ein dritter Maogs^
der einer Sichtung der vielbelobten heiligen Poeten Thfti:
und Thor versperren musste. Wir diirfen unsere Uebeneih
=r<
OSSCtnCBTE DEB QRIKCIIISClieK I.ITTKKATCIt. \C,l
pmg, JaM die BSmmtlichen Sanger jfliier Urperiode in wohl-
gMrdnefe Gruppen zerfallen nach gewissfn I{i>li^ons> oder
Gtltiatreiseii, zu denen sie in eiuer en|rT«rkuUpfonilon Bo-
riebDngst«hen, nicht gerade zum durcbgreifenden MassBtabe
fflr des Vfs Dar^tellang machen; die Annahme eines Masi-
schen CQltuskrmes, die Unterordnung dcr betruffendi^ii N»-
QifDiiDter mehrfnch ub^estufte orgiastischc und mystiBcho
Colle wilrden selbst erst weiter«>r riegrdndung bedDrfen; aber
ude(es spriugt doch wie vnn t(elb»t Iiei Rur einiger Aufmerk-
Jimkeit in recht klar bcgrenztcr individui^Ilcr (Jeslaltung uum
chaotischen Masse hervor, wie die (bekaiintlich Hchon
itig borTorgehobeue) (ileicliartigkeit der drei dori-
tlien Kitharijden dcs Apoilinischeii (.'ultunkreiseR,
Hen (den der Vf. auch Olcnus nennt), Chr>«othemiM (der
fehlt) and Philammon, der KeprasentHuten der drei
ItttaEBitze Delos, Kreta uiid Oelphi; anderes bemht
auf unveracbtlichen i(Gtignj.t»en des Alterthums, die»
leeli cine wSrdigende Beachtung vtTdienten, wie die schitrfe
£ntmcheidting dea Aristophanes:
'Optpeuc (lev xop reXETac 8' t|niv Kar^bfife iptSvujv t"
dnexeceai.
MoueaToc b' ^£aKe'ceic le vocujv tcai XPICMO^C'
Welche Menge der bedeutendMt^n Fragen ist aber (bei «
Bomer) gar nicht oder kaum mit einem Worte bertlhrtt
ffelches ist eigentlich die in den Homerischen tJedichteu
gnchilderte Zeit? Sind Ilias und Odyssee die ErzeugiiiHiie
I fiuer und derselben Periode, oder lasscn sich weaentliche Mu-
' nente fttr eine betruchtliche Alteraverschiedenheit gfltend
mflchen? Iwiirdbor sehun ^ffdi..'i;eiies vnn Uenjamiu Con-
«tant vorgearbeitet worden). Welches ist das Verhaltniss der
Homerischen Gesange zu hellenischer Mytbologie, und wel-
dieg ihr Einfluss anf eine organisireude Gestaltung derselben?
Wekhes ihr Einfluss auf griechische Erziehuog und Bildung
Sberbaapt? ihre Wardigung und differente Schatzung bei
Pbtloiophen? bei Historikern tmd Geographen? (Andeutungen
Dber das persdnliche Yerhaltniss des Dichters zu den ge-
Khilderten LocalitateD) and anderes der Art.
162 RECENSION VON FR. SCH6LL'8
344 Der Hauptmangel [in der Behandlung der Eykliker] 'vA
aber die ganzliche Yerkennung des weitgreifenden Gegoh
satzes zwischen der Homerischen und der Hesiodischen
SangerschulC; eine Sache die^ sobald man sich nur fiber
den Begriff des yielleicht nicht YoUkommen congruenten Aiuh
drucks Schule yerstandigt; kaum noch von jemand abge*
wiesen werden diirfte und auch von dem Vf. inBofem^ano^
kannt wird, als er p. 130 den Uebergang zum Hesiodos mit
den Worten nimmt: ^Eine den Homeriden in Asien ahnlicha
Sangerschule bildete sich — in dem Europaischen GriecheBr
land. An der Spitze derselben stand Hesiodus' u. & w.
Solche Ausdrucksweise gibt freilich Gegnem leichtes SjmL.
BIoss beilaufig ausgesprochene Anerkennung aber koi
natiirlich weder die Darstellung der kyklischen Dichter
den Mischmasch ungleichartiger Aggregate, noch die
schichte der Hesiodischen Poesie iiber die DQrftigkeit
hungsloser, abgerissener Einzelheiten erheben. — Am ScU
des vierten Abschnittes steht ganz vereinsamt; wie zwi
Himmel und Erde schwebend, Epimenides.
345 Es lasst sich nach dem Bisherigen erwarten, dass til:
allerweitesten von einer organischen Darstellung entfemt &■
Geschichte der Lyrik sein wird. Hier reinigen zu woI]e%
ware ein Herculisches Unternehmen: wir beschranken
auf wenige allgemeinere Bemerkungen. Ein vollig zerstQc
Wesen musste hier schon aus der gewiihlten PeriodenabtiieK^
lung hervorgehen, durch welche die im innigsten Zusammi
liange einer ununterbrochenen Entwickelung fortschrei
Lyrik in eine vorsolonische und nachsolonische zerschnitUi
und in zwei Zeitraninen getrennt abgehandelt wird. Eii*
kurze Uebersicht der beliebten Kubriken wird dafilr wie ftp ^
einiges andere den Beweis geben \
Wir dachten, den Vf. selbst hatte vor diesem wirbeliidet^
Chaos Schwindel und Ohrensausen anwaudeln miissen. Voi;
der hellenischen Lyrik lasst sich schlechterdings eine wisaefr '
schaftliche Darstellung nicht anders geben, als nach dci
verschiedeneu Entwickelungsperioden, durch die sie bei dn
vier hellenischen Stammen sich durchbildete, indem z. B.
e Elegie oebst der iainbisclicti Poesie nichts andcrea ist,
> die Form, in welcher die liyrik Oborhaupt bei deo
aem erschien. Jener Geai(:hts[iunkt ui so dnrch|p*eifeDil
id ausreichend, dass nach uuBPrm DarOrbalten mau iiidit
imial zu der ADnahme einea iiltesteD iiomiarhen HlileBiw
isothigt iat, wie er nach Bockh'a Ideen in I'a8sow's (imnd-
gen p. 78 (2te Anag.) aulgestelU ist, einem Werkchen,
■aea 2t« Abtheilung uns daa WisttenachafllichHte Bclieint,
18 wir Ober griechiscbe Litteratur im ganzcn besitzeD.
ie ToUstaadig lasst sich alsdann der Stufengong der eli>-
ichen Poeaie Tcrfolgen, wie b<>friedigfnd der Uebergoag
chweisen der urspritnglichen, cigt-ntlichon KriegBvIcgie dps
lUinus und TjrtaeuH in die voni Polcmisterischen entklei*
be poUti.'<che Elegie des Tyrtaeus, Solon, Tbeognis; dann
I Entfaltung dee gnomischt-D Keimcs, dcr bci Uolon nnd
leognis nocti gebunden crsclicint im politischen Elemante,
i za aelbatandiger Geataltung sicli <>r«t ablKst durch die
idit«r, die neben dieser didaktinchen Poesie in elegi-.
iKer Form eben auch das didaktiache Epoa umfnssen,
fcokjlides und Xenophanes: was Qbrigena zuni Theil gar
Stii neiies und schon mehr als cinmal auBgefUlirt worden
■i Vm vieles schwieriger freilich ist die Behandlung des
h&ch-melischen und in huherm Grade der doriach-chortschen
Efiik (in welchen Formen der nomische ^til aufgeheu muss)
«Mne demnachst der dithyrambiBcben
Nicht geniigender ist der Ursprung und Fortgang dcr >*
inmatischeji Poesie deducirt
W der reichen Fslle von Vorarbeiten, die gerade hior «icli
ttibot, war es gar nicht mit bedeutendcn vSchwierigkeiten
wlmapft, durch eine eindringliche Verarbeitung der einMl-
a Momente, die sich bei der verhaltnissm&ssig grosaen
^ollBt5ndigkeit der Ueberlieferungen beinahe au den Fingem
er^len lasseo, ein recht anschauliches Bild der progres-
ren Stnfenfolge zn gewahren. Aber so Terschwimmt alles
nebliger Tritbe, in welcbe bier vorzugsweise schon durch
klysireilde BerilcksichtigDng der betreffenden Haaptatellen
r Alten, die der Vf. doch sonst hin und wieder anfCthrt,
I Aristoteles n. s. w. Licht gebracht werden konnte, und
164 RECENSION VON FR. SCHOLL^S GESCH. D. GRIECH. lilTT.
an factiscben Unrichtigkeiten aller Art fehlt es neben der
Oberflachlichkeit eines vagen Raisonnements im ganzen hier
80 wenig als anderswo
Wir hatten gern wenigstens noch die Behandlung der
348 Historiker und der Philosophen des dritten Zeitraums ciner
Musterung unterworfen: aber das Mass dieser Blatter steckt
ims hier Grenzen. Die Resultate der PrQfung wQrden iin
ganzen dieselben sein; zur Rechtfertigung gegen den Yor-
wurf ungerechter Harte konnen die bisherigen Belege genQgen.
Wir haben im Eingange die Yerdienstlichkeit der biblio- -
graphischen Bemiihungen des Yfs gebiihrend hervorgehobeiL
Das Lob gilt jedoch nur der Litteratur der Editionen: eine
Aufzahlung der in den bibliographischen Repertorien ge-
wohnlich unter dem Titel ^Erlauterungsschriften' verzeich-
neten Litteratur lag ausser dem Plane des Yfs ond wnrds,
erst Yon dem Uebersetzer mit hineingezogen auf eine Weiai^i
der man eine geringere Beschrankung von Seiten des Yer-I
fassers und Yerlegers (vgl. Yorr. p. XIY) hatte wtlnsehea]
sollen
Sehr niitzlich ist das von p. XYII bis LYIII reich<
Yerzeichniss von Sammelwerken, die eine Mehrzahl grieAi-'
scher Schriftsteller in sich enthalten. Hier bewegt sich di^
Yf. in seiner wahren Sphare imd lasst an YoUstandigkei^
und Genauigkeit wenig zu wiinschen iibrig
349 Eine gleich niitzliche und erfreuliche Zugabe zu den^
Werke wiirde die von Herrn Pinder in der Yorrede wam
zweiten Bande versprochene ^Notiz von den bedeutendateK
griechischen Handschriften' gewesen sein, die nach demYar-
wort zum dritten Bande ^aus verschiedenen Griinden Qnhr*:i
bliebeu ist'. Der hauptsiichlichste davon diirfte leicht dieier
sein^ dass iibcrhaupt der Plan fiir eine anhangsweise za g^
bendc Darstellung viel zu umfassend war, imd die Ausf&hnng
eine der miihsamsten. Moclite es Herm Pinder gefallen, da'
Plan unabhiingig von dem Schoirschen Werke zu verfolgoi
und uns recht bald mit ciner Arbeit zu erfreuen, die eine
wirkliche Liicke ausfiillen wiirde.
VII.
Aeschylea.
I.
August Ferdinaud Nake
iiber die thebanische Tetralogie des Aeschylus.
Dem Andeuken LuDWio Schopens gewidmet.*)
Es war nicht lange vor meinem Weggange yon Bonn, m
^ils icfa, die aus Nake'8 Nachlass in die dortige Universitats-
^Motliok gekommenen handschriftlichen Papiere einer ra-
«iipn Durchsicht unterwerfend, meine Aulinrrksanikoit nu-
mentlich durch die den Aeschylus betrctiend^^n Aufzcichnun^cn
gefesselt fand, die zum Zweck von Vurle^uugen iibcr die
u Septem, die Perser, den A^aniemnon, den Prometlieus un<l
7 <iie Eumeniden niedergeschrieben waren. Indem niir liiiT
^ derselbe Verein von philologischen Tugend«»n, der N;ik«''s
} veroffentliclite Arbeiten kennzeichn<*t und ihnen ihren so iin-
f erkannten wie eigenartigen AVertli verlieh, ini uninittelbarstrn
Bilde entgegentrat, fiihlte ich mich gedrungiMi an chT He-
friedigung, die mir diese Lectiire gewiihrte, Niikes iiltcsten
SchCiler, meinen lieben alten Freund Schopen theihiehnn^n
zu lassen und mit ihm zusammen einen Theil der vergilbten
Blatter durchzugehen. Wie zu erwart«'n, nahni Scliopen,
dessen treues (lemiith dem seit eineni Vierteljahrhundert
heimgvgaugenen Lehrer eine unverbriichliche Pi«tiit iprwahrtc,
*, fAiis Uhein. Mudeum f. rhilol. [k\. XXVII isTl p. \\):i -JU
mit einigen Ziu&tzcn.]
166 A. F. nake: DIE THEBANISCHE
an meiner Mittheilung das warmste Interesse^ und so ei
freuten wir uns denn gemeinschaftlich daran^ tLberall dei
Spuren selbstandigster und gewissenhaftester, Ton bmteroi
Wahrheitssinn getragener Forschung, so feinsinniger wie
massvoller Combination^ einer stets auf deh Gedanken ge-
richteten Belebung des Stoffs^ zugleich auch^ neben liebeos-
wQrdiger Milde des Urtheils*); der saubersteni manclunil
fast an Filigrauarbeit erinnemden Ausfiihrung und dordi-
sichtigsten Darstellung zu begegnen, wie sie mir ausNake'!
Druckschriften bekannt, Schopen ausserdem aus lebendigstei
personlicher Erinneruug vertraut waren. Yieles erwies dd
194 ja, wie natUrlich; vom Fortschritt der Zeit Uberholt; dennod
blieb der Einzelheiten genug; was uns zu verdienen sdiiei
der Vergessenheit entzogen und zu gemeinem Besten erhaltei
zu werden. Eonnten wir es beide, yon nahem Interesse
und Aufgaben in Anspruch genommen, nicht unseres Berofi
finden^ uns selbst einer solchen Auswahl des dauemd Wertl
vollen; auch jetzt noch nicht Yeralteten zum Behuf eiiu
Yeroffentlichung zu unterzieheU; sondern mussten wir dii
jUngern ErafteU; die etwa dazu Neigung und Fahigkeit hi
teU; anheimstelleu; so empfanden wir es doch als eine Hal
nung der Pietat — einerseits gegen den unyergesslichc
Lehrer, anderseits gegen den amtlichen Vorganger, der dun
eine zwanzigjiihrige erfolgreiche Wirksamkeit so wesentlii
zur Bliite der Bonner Philologie beigetragen — , wenigstei
durch ein zu Ehren Nake's mitgetheiltes Specimen sein G
dachtniss im Kreise der schnelllebigen Fachgenossen zu c
neuern und fQr weitere Jahre wach zu halten. Am geei
netsten schien uns dazu, nach einigem Schwanken^ die Ei:
*) [Auch auf NSJce passen voUkommen die Prftdicate, die
•HcrmaDn in seinen anmuthigen Hipponakteen einem andem Lieblio|
schCller gab: 'Seidlerus ille semper aequus et lenis.' Sonst kam o
bei N&ke'8 Persdnlichkeit noch ein Anflug von feierlicher, obwohl ii
mer heitercr Gravit&t hinzu, die Seidler n durchaus fremd war. — Df
die oben gerdhmte Elarheit und Durchsichtigkeit der Darstellii
Nftke^n nicht von Haus aus eigen war, zeigt Hermann'8 Brief vom
1812, den ich Opusc. phil. I p. 762 ff. mittheilte; mit Genugthuv
nimmt man aber wahr, wie sehr sich N&ke Hermann^s Ermahnnog
Herzen genommen und was sie gcfruchtet hat.]
TETRALOGIt: DES AESCHYLU8. 167
leitung zu des Aeschylus Sieben gegen Theben. Nicht
als wenn uns mit ibr heutzutage etwas absolut neues in den
£esoItaten geboten wdnle; tiber die Hauptsache^ die Gom-
position der thebanischen Tetralogie, sind wir ja seit
1848 dnrch authentisches Zeugniss zweifellos unterrichtet.
Aber gerade dass lange vor diesem Wendepunkte, in einer
Periode die alle paar Jahre eine neue Hypothese dber den
tetnlogischen oder doch trilogischen Zusammenhang der
Sieben gegen Theben auftauchen und eine wahre Fluth wi-
denpruchsyollster Meinungen iiber diese die damalige philo-
logische Welt bewegende Frage anschwellen sah: dass in
dieser Zeit Nake es allein war^ der, was kein Yerstaiid
der Yerstandigen sah , imbeirrt vom Gewirr und Geschwirr
des Tages in der Stille seines (ppovricnipiov mit schlichtem
Binn und dem sichem Takt besonnener Methode erkannte
imd vom Eatheder seinen Zuhorem mit (wenn der Ausdmck
crlaubt ist) ansprachsloser Bestimmtheit vortrag, damit aber,
wie die spatere urkundliche Entdeckung bewies, genau den
: Nagel auf den Kopf traf — : gerade das musste uns die Wuhl
I fieees Thema^s vor jedem andern empfehlen. Finden etwa
rigorose l^eurtheiler, dass damit doch kein eifxoiitlich iiPiier
Beitrag zur Wissenschaft ^ebracht wordc», iiun so bl<'ii>t es
W inimer einer zur Geschichte iler Wissenschaft, und aiich
on solclier steht ja wohl gele<xentlich einer philolo^ischen
Zeitschrift nicht iibel an, wenn auch fiir das 'Zierlich den-
kn und suss erinnern Ist das Ijehen ini ti<'fst<»n Innerir
fo heutige Zeit eben keiuen Sinn luehr hat.
Wir verabredeten also, dass ich ilie Kedaction (lit'S(\s
^tucks des Nake'schen Naclilasses (Ibernahnie und (lasst^llx*
m der Form eines Briefes an ^^cliopen zuni Ahdruck i^riuhte:
und zwar im Rheinischen Museum, dessen friihere Seric ja i'..
selbst Schauplatz und Denknial von Niikes erfnMilicher 1'hii-
tfgkeit gewesen war. Zuerst di«* Trennun;jj vou Scliopen uud
Bomi verzogerte die Ausfiihrung des genieinsanien («edankcus;
da.s Einleben in neue Verhiiltnisse drangte ihn allniiihlich noch
mehr in den Hintergrund. Dcni Freunde seli>st war als-
bald das (mit Krinagoras zu redenj iKtcHai tc TrXeoviuv, tEeiv
9ufi6v eXaq)p6T€pov beschieden; und welchcs 'triste desideriuin
168 A. F. nake: die tuebanische
sui' er hinterliess^ haben ihm erst kUrzlich in rtihrender A
hanglichkeit Schiiler und Freunde durch die Grabstele*) I
zeugt; deren anmuthige Einfachheit mit seinem eigenen Wes
in sprechender Harmonie steht; und deren Brustbild in d*
klugen und doch so treuherzigen; grundehrlichen Gesic
nicht Qhne einen Anflug von schalkhaftem Humor^ das gai
heitere Behagen des Lebenden**) widerspiegelt, welches
nach Aussage der Mitlebenden mit seinem Nake gemi
hatte. €uk6Xu) juifev dvedb', €uk6Xuj b* dKcT.
Die durch den Tod des Freundes ergangene Mahnc
an das Uabuntur anni' und die darin liegende eindringlit
Wamung vor dem ^spem incohare longam' bringen m
endlich dazu^ in friedseligen Fericntagen das alte Yersprecl
mit einem V • S • L • M einzulosen, ehe denn es zu spat w
Und in diesem Sinne eines HAVE • PIA • ANIMA, oder n
lieber HAVETE • PIAE • ANIMAE, woUe man die nach
genden Mittheilungen aufnehmen.
Entnommen sind sie in der Hauptsache einem aus (
Sommersemester 1833 stammenden Vorlesungsheft liber
Sieben gegen Theben, welches die Bonner Bibliothekssij
tur S, 303 a tragt (in A. Klette's 'Catalogus chirographo
in bibl. acad. Bonn. servatorum' part. I (1858) p. 6 n.
Aber dieselbe Tragodie hatte Nake schon friiher in B
dreimal zum Gegenstande von Vorlesungen gemacht:
Winter 1819/20 (in Verbindung mit Sophokles' Konig C
*) [Die Aufschrift auf derselben, ebenso einfiarch gehalten:
LVDOVICO • SCHOPENO
VIRO . BONO . IMPRIMIS
DISCIPVLI . ET . AMICI
F . C
NAT VS • EST • XVII • OCT • MDCCXCIX
OBIIT • XXII • NOV • MDCCCLXVII
ist von Ritschl concipirt. C. W.]
**) [Den Theilnehmern an der im J. 1841 in Bonn abgehal
vierten deutschcn Philologen-Versammlung wird noch in Erinn<
sein, mit welchem allgemeinen henlichen Jubel bci einer der gesel
Fest-Zusammenkunfte ein heiterer, auf Schopen 'als das Urbild
nischer Fidelitat' ausgebrachter Toast aufgenommen wurde.]
TKTKALUtllK DKH AKt^CllVIATS.
160
piwi, iiii .Sommer \S'>^, im Wiuter 1828/23 («igleich mit 80-
pbokleKAntigotic): [idiI l>(.Teit« iin lotztgunannten Jofare trog
londcre uucli in Kozug auf die iiphinx aU Satyr-
I dramu, deu 18:^3 nur eDtl aiigtHicutoli.-n (inindgedanken Tor,
I litii «r 1833 ToUstundig aiisfilhrtf. Gelcrffuntlicho Verwei-
1 aui' andi^re Het^e, nameDtlich Ubcr Agamemnon, dio
' Pewer und Jip AnliBone (S. 30^ d. .'.lOJ c. 3(i3tl = :i4. 36.
31 &i.), beriickaicbtige icb in der WciHo, doaa ich die dor-
I tigcu Er3rteruagi>)i , wenu srie nicht allzu weitgreifeud aind,
[ linichaltc mW in Aumorktmgcn hiMbriuge, meinif Wortn
f Sbentll voQ d«i NrikcBchcn durch Klumuiern f — | Bcb^dcnd.
- Diss eine nur auf deu eigeueii 1'rivatgebrsnch herechnet*>
J Niederitchrift (graphisch llhriguuH, Hbgt-ijehcu vou xnhlreicben
BiUcijmmgen, vou der wuhUhuondntcu Ziorlichkcit, iihnliob im
t Bie ctwa eiiiem I'oriion oder F. Jacoba eignete), um g^
: hequem lesbar xu wmlen, eiiiiger Btitistiuctien Nadl-
^Slfe bcdurfte, ist selbatvcr»tiiudlich; CH ist dicHC indcwi mit
ftadglichst Bchonender Haud vorKioommcn. Z. B. wc-nn cb
iN&ke liebt, nach dem Vorbild dca "Oti der altcn Oramua-
l.ttker netie Siitite bloaH mit einem freifltelieudeu '1'UiHi* zu
ilten, oder zuwttilen mit 'Homerke, daHs'. fiiDige Malc
Ulilcn Btch auch Strcichun){oQ mcist kleiuem UmfangB.
.1 aii sich dic etwao behagliche Breite eincr iiberall aut'
jBdglicbet« Deutlichkeit bedachteu Daratellung wohl uoch
mehr Kiirzungeu vertrug, so schieu doch durch solche der
indLvidnellc Oharakter des Origiuals zu sehr vcrwischt eu
werden, ala dase man dieaer Versuchung uoch weiter □acli-
gtbt-u durfte. Wo iodcss der Viirfanscr selbst gctilgt oder
«nv;iiJ ala 2u tilgcu bezcithnet uJcr liurch uiuL^u spiitoru Zu-
satz ersetzt hat, da bleibt uatQrlich die frQhere Fassuug
ganz weg.
Leipzig, im September 1871.
Aaf die Voretelluiig, daaa die Septem in nahem Zu-
aammenhiuige mit einer oder mehrercn anderu Aeschyleiachen
Tragodien verwandten Inhalts gestanden, kouuten leicht
1) die Betrachtuug der thebaniachen Fahel, ilircr Ausdehnui^
ond ihres Zasammenbanges, 2) die fietrachtung der auf uns
170 A. F. nake: DIE THEBANISCHE
gekommenen Titel Aeschyleischer Tragodien, und bei
der Fragmente unter diesen Titeln ftihren. Der er
etwas hierher gehSriges vermuthet hat, mag Stanl
*In Catalogum commentarius iVIII ButL p. 78' (bei
vol. V p. 7): ^Bellum Thebanum ab ipsis primordii
ad.exitum persecutus videtur Aeschylus: eo enim p
hae tragoediae: Adioc, CcpiTH, Olbiirouc, Nejui^a, 'Ctttci
Paic, *€X€UCivioi, 'OcToXoYoi, 'CTriTOVOi.' Derselbe Stai
*YTr6e. p. 156 Butl.: ^Totam Thebaicam historiam ]
fabulis complexus est Aeschylus^ sicut antea monuii
quibus huic praecesserunt Adioc, CqpiTH, OlbiTrouc.' Di
X6toi abgerechnet, die gewiss nicht hierher gehoren,
paar andere zugerechnet, sind das gerade dieselben
und grossentheils in derselben Ordnung; wie wir si"
von andem nach Stanley zusammengeordnet sehen
Stanley erklarte sich nicht naher tiber die Art des
menhanges der von ihm genannten Stticke. Nach ihn
man die Frage bestimmter, und fragte in Beziehi
197 unser StGck: da die Stticke des Aeschylus in Trilog
sammen standen, da die Septem wahrscheinlich m
andem Stiicken verwandten thebanischen Inhalts zu
gehorten, welches mogen diese beiden andem gewes(
Siebelis bei Welcker Trilog. p. 360 (ich habe die
iiicht) stellte Oedipus, Laius, Septem als eine Trilo
Andere, in der Meinung, dass die Septem durch ihren
ein folgendes Stiick einleiten und ankiindigen, vindicii
Septem die mittlere Stelle in einer Trilogie, und zv
Bockh Me tragicis Graecis' p. 269, auch Genel
Theater zu Athen' p. 21 geneigt, die Epigonen als
Stiick auf die Septem folgen zu lassen. Ueber da
und tiber die andern von Stanley genannten erklari
diese nicht. Endlich Hermann 'de compositione tet
rum trag.' (Lipsiae 1819) p. X. XI cf. p. VI stel
Laius, Oedipus, Septem.
AUes umfasste Welcker in seinem merkwQrdige
'die Aeschylische Trilogie Prometheus, nebst Winkt
die Trilogie des Aeschylus iiberhaupt', 1824, der 1
lich zuerst den durchgreifenden Satz aufgestellt und
TETRALOOIE DE8 AESCHYLUS.
171
ij^lirt faat, daas iimere Verbinduoj; und ZusammeDliaiig der
Xvi StQcke einer Trilogie Grundgesetz der Kunst des Aeschy-
1 geweseu.
lcli habe daron schon ufter gesprochen*) und theila
BPtne Atterkennung dieser sinnreichen Auseinandersetzung,
I hie tuid da eiiien Zweifel geaasaert Hier nur so viel.
Ntjirere der Ton ihm dureli Conjectur aufgeatellten Trilogien
bit Welcker auch fUr mich zu einem hohen Grade von Wahr-
idpinlichlieit gebracht, und mich iiberhaupt Hberredet, dass
dine Kunstform bei Aeschjlus weit ilblicher und allgemeiaor
pve«en, als mai» vor Welcker geahnt hatte. Dass nun aber
itse Kunstforni dem Aeschylus die einzig giiltige gewesen,
IkTOD kanu ich weder eine innere Nothwendigkeit imWesen
tRDichtkunst erkennon, noch wLirde ich wagen obne neue
bngniBBe es anzunehmen. Dnd imiuer noch kann ich mich
idit des schon mehrmals geausserten Gedankens erwehrcu,
li nicht die Betrachtung der einen auf uns gekommeuou
Itiogie, der Oreatie, welehe ein wahres Muster einer Tri-
igie iflt in dem Sinne wie Welcker Trilogie nimmt, uns zu
r besticht und allzu geneigt macht, dieselbe Kunatform
i anderawo zu vermuthen. Dariiber pflege ich mir zu
n: Gewiss alle Tragodien des Aeschylus trugeu daa Ge-
ge etnes grossen Genius im einzclnen wie in der Anord-
K im grussen; aber es gab da doch gewiss Abstufungen,
I WBbrscbeinlich hat Aeschylus nie eine vollkommenerc
; aufgestellt ala eben diese siegreiche und allgemein
s Oreatie, daa Werk des ausgebildeten, reifen ~ nach
Hd Haase schon hejahrten Dichters. SoUte nun nicht
I Tollkommenheit aueh mit in der dteser Schopfung
, hSchst vollendeten trilogischen Form, in der kunst- n
wDen Vereiniguug dreier Stiicke, die doeh aucb jedes fUr
ifci ein rjanzcs bilden, zu einem grossen Ganzen beruhen?
Pml schliessen wir mit Recbt aus der Besehaffenheit dieser
TnllcDdetaten Trilogie auf dieselbe, oder auch nur auf cine
*j {Xknientlicli in den Einleitangen in den Perftem und zui
Preaelhcai, womit aDcli die lam Agamemnon nnd den EDmeuiden i
'Rjletchoo.j
172 A. F. nake: die thebanische
ahnliche EuDstform der nbrigen Trilogien des Aeschylus?
Ferner: da es ja doch Fabeln, Stoffe in der Mythologie,
der Quelle der Tragodie, gegeben hat, die nicht in al
ihren Theilen dichterisch und gerade tragisch, d. h. ftlr
Dichtkunst und gerade fiir die Tragodie geeignet waren: '
mag es glaublich finden, dass Aeschylus einen schonen S
yerschmaht, wenn er nur zu einer Tragodie reichte, c
gar dass er solchen Stoff durch Aufhahme von ungeeigDC
Bestandtheilen zu drei Stiicken ausgedehnt, nur um eine
sammenhangende Trilogie zu gewinnen?- — Mein Resu
war: die Moglichkeit^ dass Aeschylus andere Male Triloj
aus Stiicken gemacht haben konne, die weit lockerer, n
durch Zusammenhang der Fabel, sondem etwa durch A(
lichkeit oder Contrast in einem Yerhaltniss zu einai
standen.
Beklagenswerth ist der Mangel an aussern Zeugnis
Nur wenige Trilogien sind ausdriicklich bezeugi. Zwar bl
immer Hoffnung tibrig: wie denn die Lykurgie des Aesi
lus als zusammenhangende Trilogie erst neuerdings di
ein neuentdecktes Scholion ausdrUcklich bezeugt und fes
stellt worden ist. Aber Vorsicht ist nothig. Zum Beis]
wie leicht man in dem Arguraentum der Phoenissen aus
Guelferbytanus (bei Matthiae p. 159): dTTiT^TpaTTTai bk
ToO xoQOv GupiTTibou Ooiviccai nap' dvTibiacToX^v tuiv e
im GriPac AicxuXou* TauTij yap Tr) uTioGecei KaKeivoc xp
dv TUJ beuTe'puj — auf den ersten Blick den tnigerisc
Beweis finden konnte, dass die Septem das zweite Stiick e
Trilogie gewesen, dariiber s. meine Note zu Pers. 524.*^
*) [Hier heisst ea, mit Vergleichung dea auch in der Einlei
zum Agamemnon beigebrachten , im wesentlichen wie folgt:] Zu '.
Yers 524, oder besser noch zu Yers 204,. geh5rt das Citat des S
Guelferb. zu Eurip. Orest. 210; •FrdXavoc — rdv TiXaKoOvTa, iJbc Alc)
iv Tpiriu q)»ic(v. Ebenso derselbe Scholiast ibid. zu Vers 1481
Kai dv Ttu TplTtu ftpdjuaTi o0t6c cpriciv ^v Tijj x^ptu tiD <!f,Kd
^MoXc» (= Phoen. 638 ff.). Desgleichen zu Vers 23: 6 b^ Co<poKXf
Tiu 3' bpdfittTi Tdccapac fieTct Tf\c 'lcpiavdccric (= Electr. 158). D:
spiiten und schlecliten Sprachgebrauch in der Art des Citirens ke
blo88 Leute, die nur aolche Codices und die Stiicke darin so geoi
hatten, wie unsere gew6hnlichcn Codd., aus denen die ersten Ausg
TETRALOOIIE DES AESCByU'».
Wos nuo die Septem betrifft, so theile idi aua den obeti
2u Anfau^ angegebenen Ursiichea und au^ gcwinaeR ionern
tirCiiiilen, il. h. aus Anseichen, die iii den Soptfin selbst ent-
luJltn xn sein acheinen, mit deri Obengeimnnt«n und mit
Weickcr dic Ueberaeugung, dnaa das 8tilok iii «iiier Trilogie
niit iwei andern Stiicken desselben thebauischcn Fubelkrcise»,
imd iwar in einem innern Zuaammenhange mit dieaen, Rt*- ti
jUnden habe. — Aber wir mQxiien jetat Welcker H<>IbRt h5ren,
Jh lumt in dem iibfu ungefilhrten Werki-, dnnn ni-ucrdings
andmwo alle dem Titul sach, und hie und <la nach Frag-
meiiten , zur thebauiachen Fabel geh&rigen StOcke des
' ieschyluG in drei Kreise thi^baiiiHcher TriigSdien, in
drei Trilogicn zusammengefusst bat: Trilog. p. 354 fT. 369 ff.
II 3T3 ff. Ich gebe deu von ihm angenommeuen Inhalt der
Leiiizeliien Tragodien m&glidigt kurz an.
Erste Trilogie, Oodi^odea:
Laiua
in Tod durch des
II nbekuinten Soh-
nes lland.
Sphinx
Der Fromdling Oe-
dipus besiegt die
Sphinx und gewinut
als Lohn Scepter
und (ieinG Mutter.
OedipaB
AnHgang deit OMli-
pus naeh Entdu^-
kuiig dew Vater-
mordsuudderniut-
schande.
Zweite Trilogie, Thcbais:
{'gi.'Nachtrag zu der Schrift flber dic Aeseh.Tril.' p. 144ff.)
I Kemea Septem Phoenisfiae
Dritte Trilogie, Epigoni:
Eleusinii Argivi Epigoni
Diese letzte will ick hier nicht durchgehen, weil Wel-
cbet Beitdem die Anordnung selbst geandert hat. Zu betonen
'*t hier fibrigens, doaa solche Abiinderung Welckers Sacbe
■■Mieii. — WnndeTlicb und beichwerlich ist auch die CitirnDgiweiae
"" Scbol. Phoen. 8S*: CoipoKXi^C *v Ti^i it\c 'Avxitovric 6fKi|jaTi, und
'*« ukdero ebend. 239: AicxOXoc — iv b' 'ATQti^Mvovi fivojiaZoMivi})
Hion oOtoO.
174 A. F. nake: die thebanischb .
im allgemeinen nicht schadei. Die Moglichkeit des Irrthun
im einzelnen hatte er selbst von Anfang an zngegeben. Ni
so viel leuchtet ein, dass wir bei Constitairang Yon Trilogie
durch Conjectur und Combination auf schlQpfrigem Bode
stehen. — Ausserdem ist zu bemerken^ dass der nachher ti
nennende Droysen nur diese ersie Anordnung Welcker^
vor Augen hat^ und gegen sie spricht.
Welcker's neueste Anordnung steht in der Allg. Sclml
Zeitung Febr. u. Marz 1832^ in einer Abhandlung ^Thebai
und Epigonen, auch des Amphiaraos Ausfahrt und AHi
maeonis genannt'; wo er nach einem scharfsinnigen und seh
interessanten Yersuche; die beiden alten epischen Gedichti
Thebais und Epigonen^ ihrem Inhalte und Gange nach dai
zustellen, die darauf gebaut^n zwei Trilogien des Aeschyh
(die Oedipodea nahm er an wie frdher^ so stellt:
■
p. 164 £r. Thebais (welchen Titel der Trilogie er hier
weniger bestimmt annimmt):
Nemea Septem Eleusinii
Die sieben Helden Bestattung der s
in Nemea^ Tod des ben argivischen H
Fiirstenkindes Ar- den, durch Thesc
chemorus. Spiele. vermittelt; etw
von Antigone.
200 p. 229 flF. Andere (oder die Oedipodea mitgerechnet dritl
Trilogie:
Epigoni Argivi Phoenissae
Alkmaeon's Mutter- SchlachtbeiGlisas Anordnungenind<
mordyEinleituug des (Tod des Laoda- eingenommenei
Zuges der Epigonen mas , Eteokles' Theben : Einsetzu
gegen Theben. Sohn, Siegd.Ther- des Thersander
sander, Polynices' die Herrschaft.
Sohn).
Gewiss ist diese Anordnung, liber deren Abweichu
von der friihern sich Welcker p. 171 Anm. 164 ausspric
geschickter als jene frCiliere, welcher J. G. Droysen (^d
Aeschylos Werke ilbersetzt von —% Berlin 1832) mehrer
TETBALOOIE DE8 AE8CHTLU8. 176
rk mir flchemty xnit Grund entgegensetxt^ Thl. 2 p. 163 ff.:
FQA welchen AnatteUnngen aber einiges anch noch Welcker^s
Hmte Anordnnng trifit, wie namentlich die Bemerkong
ngen Nemea. — Wae ich auch dieser neueeten enigegen*
■Htun habe, und weswegen mir eine andere Anordnnng
nlincheinlicher ist^ iat in der Kflrze Folgendes.
Yon ein paar der herbeigezogenen Trag5dien| nament-
idi den Fhpeniasae, wiesen wir bo wenigi so gar wenigi
er Titel iat so fBr una nichtssagendi daas es nnmSglich
dieinti eich derselben xor Constmction einer Trilogie nnr
nt einiger Sicherheit zu bedienen* Daher denn diese Phoe-
iiiae sich nach allen Seiten hin und her schieben laseen.
I Welcker'8 erster Anordnung sind sie Endsttlck der swei-
n (die Oedipodea mitgesahlt), in der zweiten Anordnung
iadiiAck der dritten Trilogie; nach Droyaen^a Anordnung,
a der er doch selbtt noch sehr zu schwanken bekennt^ An-
Engntiick der zweiten Trilogiei so : PhoeniBsen, Septenii Epi-
goaeD. Also drei ganz yerschiedene Annahmen Yon sinnigen
Ibiiieni: welche Yerschiedenheit doch offenbar beweie^ dass
n dem Titel selbst nichts liegt, wodurch demselben ein
JWi angewiesen wiirde. Und iii der That wissen wir von
i^Stucke nichts als was der Titel bcsagt, dass es einen
Qwr von phonicischen Weibem hatte, woraus sich dann
femer mit Wahrscheinlichkeit, wegen der Phoenissen des
^pides, vermuthen lasst, dass es phonicische Weiber in
Theben waren. Das ist aber auch alles. Das einzige
fragment aus Aeschylus* Phoenissen bei Pollux VI T, 01
(frgm. 238 Dindorf) besagt uns nichts. Ein anderes (frguj.
239) wird nur vermuthungsweise in die Phoenissen gesetzt
^d kann ebenso gut in einem andem Sttick thebanischen
Inhalta gestanden haben. Was noch mehr ist: da der grie-
ckische Eatalog keine Phoenissen des Aeschylus
kennt, so liegt die Vermuthung sehr nahe, dass das einzige
Citat aus einem solchen Sttick, eben bei Pollux, auf eineni
Irrfhuin des PoUux beruhe, der in seinen Citaten nicht ini-
Dier zn den genauesten gehort.*) Als Beispiel kann dienen
^ [Nicht wenig wflrde nch N&ke gcfreat haben, wenn cr l3ok-
176 A. F. nake: DIE THEBANISCHE
201 das neuerdings im Rhein. Museum [I p. 499 *» Opusc I
p. 361] von mir besproehene CKd^iov E^vuXX* fjnicev.
Was nun die Anordnung tlberhaupt^ die ganze, betriffi,
so beruht Welcker^s Hauptbeweis f&r die zweite und dritto
Trilogie auf der von ihm gegebenen Darstellung des InlialiB
und Ganges jener alten epischen Gedichte, der kyklisclieii
Thebais und der Epigonen. Diesem Inhalte und diesem
Gange der zwei alten Gedichte habe sich Aeschylus ange-
schlossen; aus diesem Inhalt und Gange sei die Folge imd
der Inhalt der thebanischen Tragodien des Aeschylus zu e^
mitteln. — Wenn ich den Unterschied zwischen Epos luid
Tragodie, den doch schon das Alterthum; und den auch schQH
Aeschylus kannte^ bedenke, so scheint mir das nichts wenige]
als sicher^ ja^ wenn ich die Wahrheit sagen soll, nicht dn
mal recht wahrscheinlich. Freilich war^ und das nahm ma]
schon lange an, das alte Epos Hauptfundgrube der Tragodii
und wohl besonders des Aeschylus; aber soUte Aeschyla
80 geradezu Epos dramatisirt habeU; die Theile der epische
Fabel so reihenweise, eine hinter der andem weg, in Tn
godien umgesetzt haben?*) Ein Theil der Fabel war doc
wichtiger, tragischer, einer weniger wichtig, weniger geschicl
zur Tragodie: z. B. der Epigonenkrieg sichtlich wenigi
beriihmt und weniger diirch tragisches Element empfohlf
als der erste Krieg gegen Theben, so dass sich gleich yc
vomherein zweifeln lasst, ob Aeschylus, dem alten Epos s
Liebe, auch diesen Epigonenkrieg gleichmassig wie den erst^
in einer ganzen Trilogie weitlaufig auseinander gebreitet
Damit hangt zusammen, was scharfsinnig Droysen a.aJ
eingewendet hat, zwar zuniichst gegen Welckers erste Aj
ordnung, es trifiFt aber auch die andere mit. Ich will da
noch ein wenig ausfiihren und deutlicher sagen als Droysei
Das Epos hat die Aufgabe, Begebenheiten und Schicksalt
ker'8 Ausgabe erlebt und aus ihr ersehen hatte , dass gar nicht (poi
viccaic, sondem cppuvl — verschrieben fiir <ppuHi — die beglaubigt*
Ueberlieferung ist.]
*) Ist nicht auch die so ganz nahe Verbindung der Zeit nacl
verdachtigV In dor Orestic sind bcdeutende Zeitr^ume zwischen <i^
Stiicken. [Gleichzcitiger Zusatz, abcr eingeklammert.]
TETRALOGIE DKH AKSCnri.ltl. 177
nreier HSuser, Vulker, die gerado mit einandcr in Collision
jiaJ. iD fortlaufender EmiihluDg, nebeii Pinander hcrgcIieQ
lu laasen aiid in eiuander zu Bchlingen, in der Art, da.s» daa
Interesse gethei]t und bald auf den, bald auf jenPn Theil
geriehtet wird. Der Tragodie Bt«ht es zii, da» Interease auf
einen Theil, ein HauB, Geschlecbt zu concentriren. Dcn
Argiverheklen in Neinea verkflndigte der TodeHanhcher
deu ^iopot, natiirlich ihren ti6poc, den ungHIcklichen Ans-
gutg ibres Untornebnieiis. Das geht nicht mit den Bnptem
tOBammen, welche den thebaniscben Kricg ganK Tom thebn-
iDKhen Standpunkte bctrachten, allca auf die innere theba-
niKhe Angelegenbeit beziehen, nur die Ilcttung dcr .Stadt
herrorheben, die Besiegung dcr .\rgi7er nur implicit«, und
dcn Tod der Argiverhclden gar nieht erwBlincn.*)
Icb wende niich begierig zu dem, waa man innereigi
EiitacheidungsgTQnde neimcii kann, zu Ortlnden autt etwoK
Torliegendem , zu unserm StQckc. Audcres wird bei der Er-
UiTung vorkommen; ein paar HsuptpUDktc Bind sclio» hier
ta eriJrtern.
Da iat nun Eins, eiu Puukt, cJn Wori, daa, indem e«
Whrerc der angenommenen Moglichkeiteii mit eins aua-
•tkddet, einen sichem Stiitzpunkt zu gebcn scheint filr nn>
im Bestimmung. Die beiden feincUichen Briider, Eteokles
■JPoIvmcea, fallen in den Septem, der letzte Manne^Htamm
lOBiHausc des Laias, ohne Kinder nachzulassen. Damit
« loerst Bockh'9 und anderer, auch Droyaens, Annahme
U^eBchlosaen, die den Septem als drittes Sttlck die Epi-
iwi folgen liessen. Aber aucb die Welcker'», welcher iu
fe bei ihm folgendcn, sich unmittelbar anschliessenden Tri-
■ogie die Epigoncn behaudelt glaubte. Ich aage auage-
ichloaaen; wenn namlich Qberhaupt, wie es doch seiji muss,
*) ScbimmerDiler Ged&nlie Droysen'», cine AJrastca, ar|{ivi«cbe
Ttilogio woUeD wir eagen, bestehenJ mt» Nemea, Argiver, Eleneinier,
Mmiehmea, in dereo MittelBtQck dic Argiverheldcn , die in den Sep-
••o nuT beachriebeD werden, haudelnd oiufgetreten seifn: ptDe Trilogie,
*^di« Bicht Fort*etiQng der Thebais, aondem dct Thebais gleichwvm
iwillel laafend den thebanischen Krieg' vom argiiitcben Standpnnktc
^"^iit habe- [Bei NRke im Texte »elb»t. Vgl. u. p. 2l'i {itiS).)
>». imcBUji orvicTu v. 19
178 A. p. nake: die thebanische
aus erhaltenen StUcken sich etwas auf folgende oder nic
folgende verlorene schliessen lasst Man verstehe mich wo!
man distinguire und mache sich an diesem Beispiel dei
lich, in wie weit eine Tragodie die andere in der Trilog
bedingen musste, in wie weit nicht. Wenn Aeschylufl
den Septem aber den Punkt der Einder schwiege, darQb
schwiege ob Eteokles und Polynices Kinder hinterlassen od
nicht; so ware nichts zu sagen, so ware res integra: er koni
im nachsten Stiick oder in der nachsten sich anschliessend
Trilogie Kinder des Eteokles und Polynices annehmen u
erscheinen lassen. Dass dieselben vorher in den Sepi(
erwahnt gewesen, war nicht erforderlich. Da aber der Dich
hier dem Eteokles und Polynices Kinder ausdriicklich a
spricht; so ist auf keine Weise zu glauben, dass er
einer unmittelbar folgenden Tragodie oder Trilogie densell
Kinder noch angedichtet habe. Wie hatte er sich den
natiirlichen Leitfaden aus den Septem zu einer Tragodie o
Trilogie hinUber^ die er doch schon im Sinne hatte als
die Septem schrieb, die er selbst als Fortsetzung der Sepl
betrachtet wissen wollte, selbst so ohne Noth und gleichs
muthwillig abgeschnitten? Wenn kein Sohn des Eteok
kein Sohn des Polynices, so gibt es hier keiue Epigoi
liberhaupt.
Die wichtige Stelle ist V. 828, wo nur der eine Sc
liast dem einfachen Ausdruck dx^KVOuc Gewalt anthun i^
und Joh. Miiller (s. SchQtz zu 905 seiner Ausg.) solche
verstehen scheint, die male mtos filios habeu. Die and<
auch die Uebersetzer, Voss, Droysen, geben es richtig kimi
hinderlos\ und wie konnte Aeschylus — selbst angenomu
dass das Wort im, KttKiij TexOevTac bedeuten koune —
konnte Aeschylus es hier anders als in dem gewohnlichs
203 gangbaren Sinne genommen haben? Auch nimmt Welc
(vgl. Schul-Ztg. p. 124. 168 und Nachtr. p. 153) aii, d
das Geschlecht, der Mannesstamm, des Oedipus mit Eteok
und Polynices in den Septem zu Grunde gehe. Wie v
einigt nun Welcker, wie Droysen, dieses dTCKVOuc mit d(
was sie von dTTiYOVOic V. 903 halten?
Ferner: der Schluss der Septem verlaugt kei
TETIULOaili UKK AKSCIIVLi;!).
i~Au!fahrung der That der Antigoue in eineiu nichBt-
fol^euden StQclce. Davun liuo loco.*J tjtwiu dt^rgleictien
nllrde d^ j^elehrte ArgumeDtuot der Sopbokleischcii Anti-
gone uicht verschweigeu , sondem uebeu deiu Kurijiide» deu
ieKchjluii mitnennen. Welcker selbet Kchiil-Ktg. p. 17<>. 174.
llb rabattirt bedeutend von dem frilhiT verliuigten, und re-
ilucirt die Tb&tigkeit der Antigoue in dem probleniatischen
Folgestack gar sehr. Droyjicn, dt*r auf die S^ptttiu geru dit»
Epigoiii folgen lasaen will, iuubi*, wie ich, das Auftretcn uad
iie HandluDg der Antigoue nicht nothig gefundeu haben,
. [ime Strafe wird in dcn iSepteui dem IWttttter dea Po-
IjniceB angedroht; nur iui allgemcinen HinweittuDg auf ver-
^sthlichen Unwillon dea Volks Vers 1044.) Iferadc darin
Bdt Welcker Sehul-Ztg. p. 175 mehr.
Endlich drittens weiaea diu Kepti<m auch auf keiii StQck
wie die '€XEucivioi. Kein Wort vonLeicheu, vun Leichen
dti Aigiver, wie denn (nach schun ubcu gcmochter Bemer-
Wg) nicht einmal der Tod der Argiverhelden erwuhnt ist:
BiiT BUgemeiuer Bericht 'die Stadt int gerettet', ti^tttiukcv
— KojittdcnoTa — , KciXuJt ^xti t« nXticT' €v t£ nuXiiiyaciv
^ff., woraus sich denu nur schliesHeii lasst, dass difl
ugiTerbelden geschlagen, vielleicbt aucb erscblogen sind
(Wficker Schul-Ztg. p. 171 eitr.). Leichen, ausdrdcklich
Qviihiit, sind nur die des Eteokles und Polynices. Das alles
■iid durcb die Lectilre uocb deutlicher werden, wo dann
*iicli suo loco vou mehreren einzelnen Stelleu zu liandeln
«in nird. Vorlaufig bezeichne ich hier aU solche, die noch
w beaprechen sind, V. 741^. 4',» uud 'M5 4itit6voic.**J
Aber wohin ich mit allem clieseii steuere: die Septem
xnchen tiberhaupt den Kindruck, dasa es mit dem Ge-
•dJeeht des Laius und Oedipus uun vorbei sei, dass der
wkter mit ihnen die thebanixche Fabel abschlieBae. Hieher
lABren Stellen wie 813 aurdc b' dvaXoi — t^voc, 955. 960
*) [Da die anderweitige Ausfilbnuig dieie» ruDktes den Umfiuig
™n &niiierkiuig QberBchrcilet, bo losse ich sie ala b«80tidt;rea Supple-
*ntui SchlHU die«er Hittheilimgen Dachfolgcii.]
**} [Niedergegchriebeii Bnden sith ia doD Tcrlicgenden KlatUrn
■"** Beiprechungeii keine.]
180 A. F. nake: die thebanische
i\r\le bai|Liu>v. Leicht die bedeutendste ist das eine Wort
dem Ghorgesange vor der Eatastrophe; 744: aiuiva h*
TpiTov |Li^V€i, was nur hochst gewaltthatig auf die Epigoni
konnte ausgedehnt werden, da offenbar in dieser Zahloi
Laius mil^erechnet ist^ wie einstimmig die Scholiasten (wol
nach herrschendem Sprachgebrauch) und die Interprek
annehmen.
Aber auch tiberhaupt enthalt dieser Chorgesang, au
204 merksam betrachtet; den Schltissel zu allem^ und umfasst i
deutlicher Umzeichnung die Theile und Hauptmomente d(
thebanischen Fabel^ welche der Dichter im Auge hatte: zw*
bereits vollendete, Laius und OedipuS; welche der Chor r(
capitulirt (aus welcher Recapitulation, wenn man sie a
solche anerkennty sich nicht beweisen lasst, dass diese Gege;
stande nicht in dem zunachst vorhergegangenen Stiicke vc
gekommen sein konnen), um auf die dritte noch bevc
stehendC; eben sich nahemde Eatastrophe aufmerksam
machen und vorzubereiten; den Untergang des letzten Maniu
stammes dieses HauseS; und so das Ganze in seinen Theil
zu umfassen. Vgl. Welcker Trilogie p. 365; gut auch SQve
Anmerk. p. 128.
Da hatten wir also ja die so gewiinschte und auch m
wo sie sich gleichsam von selbst darbietet, wo man sie a
noch vorliegenden Documenten wahrscheinlich machen u
entwickeln kann, angenehme Dreizahl und zwar in hochsi
Vollkommenheit: drei StoflFe von hochster, auch tragisch
Bedeutung, die drei Hauptmomente der thebanischen Fab
mit Ausscheidung dessen, was die epische Dichtkunst nic
ilbergelien konnte, was aber dem Tragiker, der die Culi]
nationspunkte zu tragischer Wirkung aus der Fabel herar
greift, weniger zusagte; drei Stoffe und Hauptbestandthei
der thebanischen Fabel, geschieden durch Zeitraume, wie d
Hauptmomente der Atridenfabel in der Orestie. Den dr
aluivec in Vers 744 entsprechen: Katastrophe des Laius, Kai
strophe des Oedipus, Katastrophe der Sohne des Oedipu
Ich brauche nun kaum auszusprechen, welche trilogische Ai
ordnung ich im Sinne habe; es ist die von Hermann (auc
Siebelis: s. oben) angedeutete, von Hermann nur durch einei
irie auch mif scbeint, schwacbtm Grund aus V. 7IU. 711
gcstotzte, durob meine AuHfBhmng hier hoffeotliofa
anpfohiene*):
Laius, Oedipus, Beptem.
Aber hier scheiut nun eiot' Scbwierigkeit entgegcuztt-
tntea. Laius und Oediims stvlltv ztvur Ncbon Wdcker, dem
Dtojnen folgt, in aeine Oedipodea, aber zwischen boide in
dn Mitte eingesctlalt«t die Sphiux. Wohin aoUeii wir init
£eser Spbinx? Detin cs Ist wuhl zu bouchten, d»»» hicr
liclit der Fall vorliegt wie bei dcn PhueniRsen, die sieh nach
oben gmachter Bemerkuni^ ilberiJl hin schiebeu IttiHcn Mit
du Sphinx ist es der Fall, dass diescs StllcJc schun soinem
Titel zufolge — ^phinx kaim ja doch nur die allgemetn
Wiannte aus der Geechicbte des Oedipu* seii» — neiaen
Mmmten Platz in der Fubcl dos Oodipus hnt. Tch
gebe iiu Folgenden ineine Nchon altu, eiii paarmal in Vur-
lesungCD angedoutcti') Vcrmutliung, Iner zum erstcnmiil nus-
pCilhrt, durch die wir etwas auch an sich recht wanschans-
trrtbes, ein drama aatyricum zu unserer Trilogie ge-
«inaeij.
Voran gehe ein Sprachgrund, aus Ueobacbtung des
E^Iigebraacbs eines Schriftatellers, der die ^phiax citirt.
iHenaus XV, 674 D (fr. 219 [jetzt 243] Dindf.), wo er zwei
^ene der Spbinx beibringt (die mir — waa freilich nicht
inmer zu entscheiden ipit und gerade in diesem Falle nlcbt n
«ntscheidend abgeHprochen sein soll — mehr satjTisch als
tngiscb zu sein scheinen), nacbdem er vorher AkxOXoe b'
'* tiji Xuofi^vui TTponnSci citirt hiitte, labrt fort mit Kalioi
'* T^ ^TTiTpacpofi^vri CtpiTT' ^iituuv Tiu be E^vif — . Wir
liib«n von Athenaus ao viele, und von der Art wie er Dra-
fflen citirt so aehr viele Beiepiele, dass wir einen Sprach-
pbauch dea Athenttus aniiehmen und, wenn er von aciiiem
BnrShnlicheu Spracbgebraucbe abweicht, vermuthen kdmien,
fe Abweichung habe etwas zu bedeuten. Nun ist die dom
1 [Ancb Hennann verlicai hier R[iat«r die fnlhere richtigo Spnt
<*d Nlilug ron der berOckeiiilcn Hagie der Welcker'tcbeD Pbantane
'edihrt einen nenen Irtweg ein.]
I
182 A. F. nake: DIE THEBANISCHE
Athenaus mit anderti guten, noch alten Gramniatikeni
Schriftstellem gemeinsame regelmassige Art, Tragddien
und Eomodien zu citiren, die kurze^ ohne weiteres den
Namen des Stiickes mit oder auch ohne £v zu setzen. Erwei-
terung; Umschreibung, wie im Scholion Barocc. bei HaUbiaie
zu Eurip. Phoen. 239 — 60 dv b* 'Atom^MVOVi dvo^aCo^^vty
bpdjiaTi, scheint nur neueren eigenthdmlich. Gewissireiss
ich so viel; dass Athenaus, wo er Sttlcke . von Aeschylns usd
Sophokles citirt — ich habe diese Stellen notirt — nir-
gends weiter einen solchen Zusatz macht wie iv t^ In-
Tpa90|Lidvr| — dv xijj dTriTpa^Oji^vi}). Wozu also derselbe hier?
Darin, dass er schon vorher ein Sttlck des Aeschylus citirt
haty kann der Grund nicht liegen^ weshalb er das zweite so
umschreibend citirt. Denn man sehe bei ihm 11, 51 C: irap'
AlcxuXHi dv (DpuEiv — dv bk Kp/jccaic, IX, 394 A: AkxuXou
dv Tijj TpaTiKqj TTpujTeT — , kAv <t>iXoKTfiTq bk — , beide Male
kurz, ohne dv bt tijj d7TiTpa<po|Lidvi}j oder dv bk Taic dmTpaqK)-
jidvaic. Ich meine, Athenaus will mit dv tQ diriTpaqpo^evil
CcpiTT^ — deutsch: in dem StQcke, welches Sphini
iibcrschrieben wird — sagen, dass das Sttlck kein g6
wohnliches, weder Tragodie noch Komodie ist. Dazupasa
vortreflflich und auffallend XV, 686 A : Kai t^P oOtoc ( Aristias
dv TaTc dTTiTpa^OjLievaic Kripciv fcpT]: denn die Kf^pec des Aristia
sind notorisch ein drama satyricum: ygl. Toup Epist. crr
in Suid. p. 71 (Lips.); auch Welcker nimmt es dafUr, wo e
vom Satyrspiel handelt. Ferner gehort hieher AthenausH
402 A: Touc KXeojLievouc toO 'PriTivou biGupdjiPouc' iLv dv v
dTTiTpacpoiLidvi}) MeXedTpiu touto icTdpriTai, wo der Zusatz i
Tijj dTTiTpacpojLieviu gemacht wird, weil von einer besonder
Gattung die Rede ist. Eine Trag5die Meleager hatte i
citirt dv MeXedTpuj schlechtweg.*)
*) Offenbar wusste die Zeit des Athen&us schon nicht mehr recb
was sie an einem drama satyricum h&tte, wohin man damit sollt
bp&fjia ist, auB einigen Beispielen zu schliessen, eine nicht unfiblid
Bezeichnung dieser Zeit fur das drama satyricum. So nennt 6pdf
Photius die *OctoX6toi , Dionjsius von Halikamass den Inachus des S
phokles, und Athenaus selbst sagt XV, 685 C: Co<poKXftc — ^v Kp{<
xqj 6pd|iaTi, obwohl er allerdings anderw&rts ganz genau caxvpv^
TETRALOGIB DES AB1ICUYLII8. 18S
Wjchtignr ist, <Ia«8 dio Sphlnx, so viol ich soho, kein k
<toff fOr die Tragudie ist. Das zerfailt iii zwei MomPiitp.
) Ein Ungeheuer — Aeschylus wird sie nicht luidsrH ge-
lildet haben aU die Fabfl bei Aiiollodor ITI, 5, 8: Frauen-
kntlitz, Untertheil imd 8chweif des Lowen, Fittige des Vogols
- paast iiicht zur bandeliiden Person ia der Trugodie. Dur-
iber mehr in der Einleitung zu Aeachyluti 1'erBem, bci Ge-
legenheit des Glaukos.*! 2) Angenoromen etwa, daan die
SpLiax in der Tragodie nicht geeprochen, udt-r nicht eiumal
dditbar geworden: dle Fabel fielbat, die ganzo VornMlung
ist untragucb. Ein menBchenwQrgendes Uiigethilni — aei eit
nun, dass die Sphins bei Aeachyluit die Menschea, wie die
m«isten (z. B. Argum. Septem) aageben, gefrcnBen, oder
ItittiiiSgt, wie ein paaimal bei Satynpieten de« Sojihoklea, dsiI nocb
Cfttr bei BolcheQ dea Ach&Ds. la der vorber erwftbDten Stelle IX,
m k TpoTiKiij TTpuiTci ilAtt ((iTupiKtu. | Hiei mit kleioun Zui&tsen
w iet ton NHke eelbat citirtei) Bialeitang *q iIcd Penem , wo fQr
1m nmuHoc TTAvTioc geltend gemkcht WBrden dio Wort« dM ["aiua-
lililX, «2, 7: Alcx>il"Si « Kol tc nnlriciv bpiiiafOQ MfipMCtv,]
*) [Indein biec NKke in leaeoiwerther AuieiDHndenetianK nit
Whiedenheit den r^aOKOC riovTioc «1« TraKOdie, wie ihn Welcter
hilB. beHtreitet and Terwirft, betont er DamentliFh aut'h die roon-
Mn GeeUlt dieseB ' koboldartii^n D&moni', die»eii ' mi8gtiit»ltet«n
^ Ton ScbifFermilrchen '. aie mit der WurJe einer TragWie ».;hlfi:ht-
fc aoTertriiglich, und iiimmt davun VeranlwHuiig, oiac 'GiiUerie von
''ujndeD' aas dem Gebiut^ den Urama iu9ttmiii(JiiiiiFtel1oa, die oinrn
Mb oder wenigei fiemdartigen , aag edler Henichenbildang irgend-
■ie, wenn «elbet ddt dnrcb die Farbe, hemmtreteudeii Typni anf-
■<iKn. So beapricht er nach cinaoder, in veracbiedeuen AbitufungeD.
& Hgoien des Hemnon, der Daauden, der lo, des Chirou und dei
Ctnturen, dei Sphinx, der EameDiden. Daa Reaultat dieser Ei-
■Ipmgen, welche aach die etwaige Annahme einer abBichtlich mil-
'Wden nnd veredelnden DaratellDng nichl unberOckiichtigt lauen,
■it ii die Woite lui&mmengefaut:] 'Aetchjlud liebte iwai auch in
^ TiagOdie aeltHme Thieigeitalten vor dat Ange des Zuichaueri
a flihren, abei weder ei noch die griechigcbe TragOdie Qberhaapt
w Halbtbiere, beaonder» ledend, agiiend, odur gar aU Uanpt-
FtTHB eingefOhrt. Dergleichen Ungethame fieleo von Belbit dem
'nioa M^rTicam lu, von dem ea recht eigentlich eiue Seile war,
■A^ in Kbildem.' 'Jener Damon der Schiffer nnd Fischer [Olaakoa]
^ Beiadein einen komiichen Eindruck aaf der tragiachen Bahne
. ^hiluMn.'
184 A. F. nake: DIE THEBANISCHE
dieselben in den Abgruud gesttlrzt — diese ganze Yonlel-
lung des Menschenwtlrgens ist nicht tragisch. Dagegen zdgen
Beispiele in gentigender Anzahl; dass Ungeheuer, ungeihiim-
liche Wegelagerer und Menschenschlachter^ YorzugBweise
Helden des drama satyricum waren. S. die Aa&ahlung oni
Glassification, wonmter ausdruchlich eine Rubrik dieser Art^
bei Welcker im ^Nachtrag' p. 296 ff. Das einleuchtendste
Beispiel; das schon fQr sich allein genUgen wtbrde^ ist des
Euripides Cyclops.*)
207 Man wilrdige nur recht die Weisheit der Tragodie in
diesem Punkte. Unverkennbar beabsichtigt ist eine Milde-
rung^ Temperirung des grasslichen und an sich geradein
widcrlichen Stoffes und Wesens durch Umgebung mit dem
Chor der von Natur muntem und muthwilligen Satyrn, die
sich denn auch in solchen Satyrspielen unter Zwang und in
Furcht possirlich genug geberdet haben mogen. Womit zi
verbindeD, dass just durch diese Satymumgebung das Grea
liche in das Gebiet der Marchenwelt gerQckt wurde: wi(
deun z. B. jener Cyclop gleichsam ein Oger, Popanz ist
vor dem man sich — nach Kinderart — doch nicht gar zi
arg eutsetzt, weil man die Dichtung erkennt. — Uebrigeni
war dic Sphinx gerade nicht das, was wir Popanz nennen
war sie doch schon durch ihr Rlithsel, das sie ja der Fabci
nach voD den Museu hatte^ einigermassen poetisch.
Auch uber die Verbindung meines Satyrspieles SphiDX
mit den drei Tragodien vermag ich die befriedigendste Aus-
*) [Hier folgt die episodiscffe Bemerknng:] Hat Welcker die
(eigentlich nicht hieher, nicht aof diese Classe von SatyrspieleB
bezCigliche) Notiz des Porphyrio zor Ars poet. 221: 'hoc est, satjricft
coeperunt scribere, ut Pomponios Atlantem vel Sisypham vel Ariftd*
nen' — ? Sehr interessante Stelle: PomponiuB, der Atellanendicliter,
dramata satyrica! Wenn das, so doch wohl nach griechischen MastenL
— Ich finde'die Notiz nirgends, namentlich nicht in Bothe'8 Frago.
Comicorum, aber da fehlt freilich mehr. — Fur AtlanUm hat eiB
guter Codez, den ich verglich, ataJantem, die besser za Satym patfeo
mochte als der Himmelstr^ger Atlas. Der schlaae Sisyphas war oo-
torisch auch im griechischen Satyrspiel Held. Ariadne passt aocb
8ch5n zu einem Chor von Satym. [Eingehend besprochen von Welcker
'die griech. TragOdien' lU p. 1363 f.]
TBTitALooir. nrjt ahscuylus. 185
nnft Ku gebei). Im all^mcitipu ist Uber die Verbindung
oJcr Nichtverbindung dcs drama satyricum mit seloea Trugll-
Hai, d. h, (Iber die Frage, *ib daxMelbe in innerer Vcrbin-
dntg und ZiisHmmcnhaDg der Fabcl mit den Trag^Hiien der-
nlbiD Trilogie geatauden (denn daaa j>de«mal drei TragRdien
nrit einem Satyrspiel*) zusammeiigestandfn, ist nicht zweifcl-
luA), Htreit oder wenigstena DisscuBUs uuter den GelebrteD.
Idi habc innern Zaflammenhang, wo ilio Fabcl dic Mog-
licbkeit darbot, immer schr wahrscbeinlich gefundeu, ohoe
kmm deuaelben fdr nothwendigc Kcgel zu balten: (ao
teiiig wie ich dcn trilogincheu inncm ZiiiiammcnliaDg d«r
Tngiklien fCir nuthwcndigc Kcgel haltc, und noch wenigcr.)
Beijpiel »on Nichtznsammenhnng scheint der npoiitiOtiic
utiupiKoc Wie man auch Ober den Iiihalt d«r Tragodicn
1'erHer, Glkukus urtbeilvu mogc, dor rTpo^T]fkuc
«tcts jencn drei Trsgildien §chwer zu Rasimilireii Bciii.
ein TteiRpiel voti ZuHawioeuhang ii(t dan jclzt bo-
Satyrsrpici de» Lykurgus in dor Lyltnrgea. Bis
iAiii war mcin Hanptbeispiel und Bcweifl der frnteuH,
IW (leason Zusammenhang mit der Orestie, und die deul-
B4 vorspiolende Hinweisung aul' den Proteus in der ohno-
WBeUsamen langen Aeusacrung (iberMenelaua(Agam, 617fF.)
w«lioD vor langer Zeit in Vorlesungen gesprothen.**) So
\jltA auch Droysen, der nur, wie manchmal in Worten ge-
Kbt oder dunkel, so hier bei Au»fnhmng die»ea Stoffes seine
PWtasie auf eine dem 1'lfilologen wirklich unerlaubte Weise
scliaiten lasst, — Man sehe nun doch, wie Bhulich unser »
Fill dem des Proteus in den ZoitverhuItniBgen der StQcke
i«t Im drama satyricum Proteua wurde ausgefOhrt, was
m der ersten Tragodie angeknflpft war; in der Sphinx,
■a» in der zweiteu, Oedipus, mit Nachdruck historisch er-
«alint sein musste als Verdienst des Oedipus und Wende-
pinkt aeines Schicksals. Nnr dass hier der Zusammenhang
Mch genauer, Bau und Gliederung noch organischer war:
*l [Daat Nakc von etner Alccitia al» viertem DriunB einer Tetra-
^ Bicbti wuaate, ist oicht leiDo Schuld.]
I [Die Heft« Qber AganiemooD und Euiueniden geben daToii
^opiiii.]
186 A. F. nake: die thebanische
denn Proteus ist doch mehr nur Episode in der Atridenfabel,
namentlich in der Fabel vom Hause des Agietmemnon, MenelaDs
ohne innere Nothwendigkeit in jene Stelle des Agamenmoii
eingefiigt. Niemand wtlrde dort die Erwahnung des Menelans
wenn sie nicht da ware, vermissen; ihr Dasein befremdei
vielmehr, wenn man nicht darin eine Hinweistmg anf dai
Satyrspiel Proteus erkennt. Dagegen in der Sphinx wordt
ein eigentlicher Bestandtheil der Fabel, der nnr {&
die Tragodie nicht geeignet war^ in der Eunstform, in di
er passte, am Ende des Ganzen dem Zuschauer vorgefBIir
Wie schoU; dass so das rathselhafte Ungeheuer, das wahra
der Tragodie immer fabelhaft abenteuerlich im Hintergrod
gestanden hatte, zuletzt hervortrat; Oedipus noch einmal, ii
Conflict mit einem marchenhaften ITngethQm, von dem i
der Tragodie nur berichtweise gesprochen war, siegreid
Wohl nicht ohne Absicht ist die Erwahnung der Spbio
Sept. V. 776. 77.
Gehen wir jetzt zu Einzelnem Qber. Das zweckmassig
dem Satyrspiel der Natur der Sache, der Satyrn, nach :
der Regel zukommende landliche Local wird uns auf ai
genehm liberraschende Weise durch sicher sehr alte Faln
von der auch Aeschylus nicht abgewichen sein wird, da
geboten. Wir haben vor uns das ct>iKeiov (Oikiov) 6poc (Oi
bei Hesiod — also auch der Name des Berges sichtlich u
alt), woriiber vgl. Heyne zu ApoUod. HI, 5, 8, Valckenw
zu Eurip. Phoen. 813; Pausanias (wo von der Lage) E
26, 2 und daselbst die Interpreten (Siebelis). Bei Apollod(
heisst es: dm id OiKeiov 6poc dKaOeCexo, kqi toOto TrpouTcn
6r)Paioic. Seltsam, dass sie sich dann nach Apollodor (v
auch Heyne stutzt) von der Akropolis gesturzt haben sol
Ich enthalte mich, die Anordnung des Satyi-spiels Sphin:
wozu man leicht versucht sein konnte, divinationsweise au
zimialen. Namentlich ist leicht und ergotzlich zu denkei
wie die Satyrn sich gefilrchtet haben mogen, die dem Ui
gethiim vielleicht (wie im Cyclops) dienen mussten. Scbo
erscheint der Sphinx gegeniiber, von den Satym wahrscheii
lich geleitet und unterstiitzt, der weise Fremdling Oedipu
Ueber die Fragraente der S})hinx ist Folgendes zu sage
TBTHALOGIE DBS ARSCHrt.US.
" !n Fragm. 21!» [jetst 233 bpi Dimlorf] (jcucm «chon
sprochenen bei Athenaus, woriu das satyrische wohl aucb
»olcber Erwuhuung deit Prometheus begt) int der £^voc
ISrlich Oedipns.
Zu Fr^m. 220 [234} C(pirfa feucanepiav itpuTaviv i
an Teraimmt gleich aschjleiscben l'omp) Kiimti, ist Droy-
is, dera die Sphinx wie Wi-lcker TragOdie itit (Tb. 2
226), Erklumng 'der zum Hadcs hinnb Handti! die' :
B. w. nur vieUeicbt richtig. Daa mUssto sonach aus dem
hinAft-Choi^esange sein. Ebenso giit lcaRii es aua dein ersten
lorgesange aein: TT^Mirei, bc. Iuuo, nach Apollodor III, &, 8
ler Name einer andero Gottbeit, denn nicbt aJle nennea
Dstiminig die luno): so daas der Vers die Ankunft, Her-
nft der Sphinx besagt«.
Das dritte Fr^ment, 221 [235], ragt uns nichta. Etwaa
iHber s. nnten zu Yers 371, wegen [C. U.] Haupfs p. 322
*r.*)
Aber Fragm. 220 [234] ist naber za betrachten. Ariato-
haiies Ran. 1287 hat den Vers, wo Euripidea zur Verhoh-
inng des Aescbjlus allerlei Verse untl Verstboile auM •Stftckoii,
En^dieri, de^ Aeechylus zu cinen] seltsanicii Ganzen, das
Cuiiiii, doch einen 8cbein des Zusammenbanges hat, zu-
■nmenftickt. iai ea nicht unpassend, kanii man frageu, daes
^IiDriptdea oder Aristophanea untt^r tragische Verse des
Jlacbjlns einen aus eiiiem Satyrspiel mengtV Uewisa nicht.
IWuni nicht, weil der Vers, wie ri''lo im drama satyricum,
lu in dieser Hinsicht Parodie der Tragodie ist, tragiscben
Cbarekter hat — bucoMepiav irpiiTaviv Kuva — : wie sich denn
Sewiss mebr Batyriscbe Cborgesange bei Aescbylus bo zu
IwgiBcher HBhe erhoben haben. — Ich darf aber aucb eine
*) [Za Ters S7I fiadet sicb im Heft gar njchta, am Rande der
^■^■be QQr daa Citat 'Haupfi' wiederholt, der Beineraeita, niiter
>nv(iioiig aaf Spanheim (bei ibm p. 111), daa Citat dea He*;ahiaB:
K»eOc' A {k toO dEovoc f[X<K.. XtrtTOi ht kqI kvoi'|. ital i> Tiirv iroftiiiv
^f^fx, iLc AlcxOXoc CtpiTTfi vielmehr auf die dWvujv ppi6o|jivuiv xv6ai
^ die no^Trl^ouc xv6ac itobiliv in den Septem 163. 371 besogen
"■■Kn will, wOEQ Spanheim dle andere Glosge dei HeijchiuB onffibrte:
"ini' a{ xoiviitlbcc, al toO d£ovoc cupiTTCc. N&ke's Urtheil darflber
■rt nicht angedentet, aber niuchwer in erratben.]
188 A. F. NAKE: DIE THEBANISCHE
andere Moglichkeit nicht verschweigen, die mir eingefaUoi,
iind die sich gar wohl horen lasst, wenn wir anch 80 Geblir
laufen, von den wenigen auf nns gekommenen Fngmattei
der Sphinx noch eins zu verlieren. Es iat nicht einmal w
entschieden ausgemacht; dass jener Yers aus der SphinxiiL
Zwar das Scholion sagt: TaOra bi dK Cq>iTT^ AlcxuXou. Aber
mehrere Beispiele in den Scholien zu dieser Stelle zejgoi^
dass — merkwtlrdig genug! (waren schon StQcke Terloren}
oder die Exemplare selten?) — die Grammatiker, schon gati^
altC; nicht genau mehr wussten, aus welchen StQcken im
Aeschylus alle die Yerse und Bruchstdcke waren, welcli;
dort Euripides zusammcnleimt. Was aus dem Agamemnol
ist; wissen sie natiirlich, so gut wie wir. Aber za 12W
KubiCT* 'Axaiaiv etc. sagen die Scholien: 'ApicTopxoc «i
'AttoXXujvioc, dTTiCKeipecOe tt60€V elci (was doch wohl gleicb
sam Worte des Aristarch und Apollonius sind); TijiaxHlil
bi iK TriX^cpou AkxuXou* 'AcKXTimdbTic bk ti 1q>iT€V€iac
zu 1294: t6 cuYKXivfec in' ATavTr TijLiaxibac (pr\c\
ev dvioic )li#| TpdcpccOor 'AttoXXi{)vioc bi (priciv ^k 0p
auTo elvai. Wie, wenn es eine blosse Grammatiker-Vermnthi
ware, dass der Vers C(piYT« — tt^mttci aus der Sphinx im
Aeschylus sei? entstanden daher, dass der Grammatiker wuufa^
210 Aeschylus hat eine Sphinx geschrieben, und weil hier dii -
Sphinx Yorkam, schloss, dass das wohl nirgends anderswokcr =
als eben aus dieser Sphinx des Aeschylus sein werde. D»
Vers konnte recht gut aus einem Ghorgesange des Oedipvi
des Aeschylus sein.
Was die iibrig bleibenden Stiicke betriflfl, so werd»
noch einmal an den einnehmenden Einfall Droysen^s, eiiiB
Adrastea^ oder wie wir sagten^ eine argivische Trilogie
aufzustellen, erinnert. — Mit den Phoenissen kann niemani
sagen wohin. — 'Gttitovoi scheinen allerdings, aber, schcm
wegen der oben erwiihnten geriugern Wichtigkeit des Epigon^
krieges, nicht in ausgebreiteter Trilogie, den Epigonenkrieg
betroffen zu haben, also nicht nach Stanley in Catalog. dram.
Aesch. die Herakliden. — Vgl. schliesslich [C. G.] Haapt,
dessen besonders gegen Welcker gerichtete Bemerkungen im
ExcUrs ni zu den Septem kein besonderes Resultat geben.
TKTRALOOIK OES AESCH
189
Was die ZeitbeittiiiiiuuDg der Septeni und somit der
nlogie betrifft, so kDiipft: sich diese Frage bekanDtlich aa
I b«ri]bmt« Stelle in Aristoplianes Uan. 1021. 22: &paMa
^ae — bdtoc eivai, und 102(3 ff.: Elia iiiE>dEac TT^pcac
■T& TOi>T' — . Die Sache bedilrfte kaum wieJer besprochen
bwtrden, wenn nicht nenerdinga Welcker Schul-Ztg, p. 177
Cbrigens in den Worten 'nach den Perseru —
' ein Druckfehler sein muss) ein Versehen des
mes annahmc. Nach den Worten des Arietophauea
: es auf den ersten BHck, dass die Septem vor den
gegeben worden, wiihrend doch ein vollkommeu
baliwardiges Scholion daselhRt aiisdracklich sngt: o'i TT^pcai
■»T£pov bcbibaTM^voi dciv, Eira ol ^Trrd im 6r|^ac. Dass
tbaneii selbst die Sache anders stellt«, crkllirt dasselbe
I Rlr ein ucrepov irpoTepov, eiHe zu entschuldigende
nigkeit des Aristophaues , und so Welcker fiir 'cin
[Qltiges Versehen'. Ich wilrde es auch als solcbes zu
I wissen; aber es bietet sich eine uuhedenktiche Ab-
; wotlurch den Worteu des Aristophanes gar kcin Zwaiig
iehc, iii dem anderu Scholion: t6 bi. clTa kqI t5 Merd
kio o6 WXouciv dKoutiv npic t6c bibaCKoXiac, dXX' ^v fcuj
: toOto ^biboEa Koi t6 ^Ttpov. Darilber kurz, abcr
, Reisig Coniect. p. 224, So auch wir, wenn wir von
u'a Jugendwerken, wodurch er zuerst wieder den ganzen
1 der Dichtkunst eroffuQt, spriichen, konnten sagen: 'da
neb er den Werther; dann (nach deiu) den (jijtz', ob-
I der Gotz frOher iat als Wertbers Leiden.
Ad der sichern Angabe, dass die Septem nach den
I gegeben worden, haben wir einen terminus a quo,
I die Zeit der Septem zu berechnen; denn da die Perser
I der didaskaliscbea Noti/, im M^vujvoc, 01. 76, 4, Kur
(fihrung kameu, so uotbwendig die Scptem nach 01. 76, 4.
r wir faabcu auch eiiien terminus ad quem: das Todes-
r des Aristides. Denn noch bei Lebzeiten dcs Aristides -n
i unser Stilck gegeben worden sein, wenn etwas ist an
t prSchtigen Anekdote bei Plutarch vita Aristid, cap. 3
► 320 C und wieder Apopbth. reg. et imp, p. 180 B. Waiin
I niiii Ari^tides gestorben? Icb weies nicht auf weldie
190 A. F. nake: die thebanischb
Griinde hin Welcker Schul-Ztg. p. 179 sagt: 'weil dasTodes-
jahr des Aristides nicht sicher bekannt ist', ond dann: ^Aih
stides hat wahrscheinlich nicht einmal die Anff&hrDOg
der Perser erlebt.' Droysen Th. 2 p. 307 spricht sehi W
stimmt: ^lm vierten Jahr nach Themistokles' VerbamiiiBg;
kurz yor der Zeit als Perikles sich zu den dffentlichen Ai-
gelegenheiten wendete^ starb Aristides der G^rechte; das wir
im Jahre 470, 01. 77, 2.' Sonach ware die Zeit der Septea
fast aufs Jahr gewiss, zwischen 76, 4 und 77, 2. Alleii
so geschwind scheint das nicht zu gehen, Droysen mfiMto
denn, woran ich sehr zweifle, ein neues ganz sicheres Datui
haben. Ueber des Aristides Todeszeit dUrfte die bestimmh
Angabe die des Cornelius Nepos Aristid. cap. 3 extr.
'decessit autem fere post annum quartum quam Themisl»
cles Athenis erat expulsus.' Diese Vertreibung aber
man mit Diodorus Sic. XI , 54 ff. (vgl. Zumpfs Annales) i
01. 77, 2. Also Aristides starb 01. 78, 2. So bleibt es
wohl bei dem langst von Hermann de choro Eumenid
p. X in seinem Grundrisse des Lebens des Aeschylns
gestellten, dass die Septem zwischen 76, 4 und 78, 2,
zwar wahrscheinlich nicht unmittelbar vor dem Tode dei3
Aristides, sondem etwas vorher, und zwar — mit einer neoci
Limitation, die auf Hermann's und Bockh^s Annahme, dtfi
Aeschylus 77, 4 nach Sicilien gegangen, beruht — zwiscbei
76, 4 und 77, 4 (473—469 a. Chr.) gegeben worden.*)
Oder ist es etwa mit der unser Stiick und den Aristidei
betreffenden Anekdote, wie mit der von dem durch die Eumfl-
niden verbreiteten Schrecken? Die Antwort ist schwer.
Droysen scheint unbedenklich zu glauben. Zweifelnd sprichi
Welcker Schul-Ztg. p. 178. 179, mit Hinweisung auf die
*) [Ilier verweist N9,ke in Betreff der Reisen des Aeschyloi uf
Beine fruhem Beeprechungen des Gegenstandes, nnd erw&hnt nor knn,
dass auch er nur zwei Reisen angenommen , was ja auch HermiBa
selbst a. a. 0. p. XVI als statthaft zugebe, nHmlich 1) 'so um dieZeii
des Sieges des Sophokles, und warum nicht wegen diefles Sieges?*
2) 'nach der Orcstie.' — Dass die gegebene Zeitbestimmung der the-
banischen Tetralogie nur um ein Jahr fehlging, wissen wir ohne uoter
Verdienst jetzt alle.]
Au«idol« vom Palamedes-Sokrates. Aber zii Gruude
kint docli auf jeden Fall zu liegen, dass zu der Zeit
elbat die Leute bei jenen Yeraen dcs Aeschylus an den
lutided dachten, auch wohl Aeschylua setbst, als er die-
dicbt«te. — Dass der Dichter 'den Athenern die
leo ond seltenen Eigenschaften des Aristidea auch nach
1 Tode desselbeu TOrhalteu konnte', wie Welcker aagt,
I mir nicht recht wahrscheinlich.
TETRALOGIK DE9 AESCHYLU8.
191
[Biernachst geht das Heft auf einige 'hier nnr anzu- a
iteude andere Punkte' tiber; haudelt von dem richtigei»
itel des Stttcks "6Trr' im 6riPac, nieht ^ttI Giipaic, wel-
leUtere nur deu Komodieu des Alesis uud Amphis ku-
iden wird; — von der Siebeuzahl; — von Telestes
ipXT\CTf\c, nicht .UTioicpiTiic , des Stiicks, wahrscheinlich in
BoUe der Chorftllirerin ; — darauf von deu Ausgaben
Berausgebem. Aus dem letztgeuannten Abschiiitt er-
Riit bcmerkenswcrth das 'Lob Schutz'ens, z. B. im Ver-
biiss zu dem um den Zusammeuhang selten bcmilhten,
Einzeliien haftenden, manchmal ordeutlich atnmpfsin-
n Blomfield'; — ferner die unerwartete Aeusserung
t Ktaasen: 'mit dem ich auch dariu stlmme, dass ich
t starke Emendationen im Aesehylus nicht nothweiidig
lite, so unvollkommeu unserer Codices uussere Autoritat
, flut dem noch befreradlichern Zusatze: 'diesem Urtheil
«icb aach Hermann, seit lange mit Aeschylus beachaf-
, mehr und mehr genahert'; — endlich die nachatehende
icnserleicbterung: 'Was soll mau aber dazu sagen, weuii
I [bci Welcker] iiber Hermann eben jetzt folgendea liest;
ehe er uii!< im geringaten Uberzeugt hat, dass er wirk-
*Mi einer Aescbylischen Tragodie, oder ilberhaupt einem
frke der alten Poesie daa Verstiindniss des Gedankenzu-
lenhaages und Plans besitze — »y Was werden die vielen
«agen, die von Hermann gelernt zu habeu dankbar bo-
B8i-n — deim gelernt haben sie alle uud viel; was das
ilind, EaglundV was die Folgezeit? Vielleicht dass es
«ierig iat, den Plan einer Aeachyleischen Tragiidie auf-
■Mn, «s im weitesten und nmfaaseudsten Sinne zu thun
192 A. F. nare: die thebanische
tielleicht unmoglich; dass manche Yersuche dieses za lei8te&
nur halbe und Viertels-Wahrscheinlichkeiten, manehe gendea
Tauschungen sind, welche Hermann, die Aufgabe des Phib-
logen und Eritikers im Sinne, nur Beweisbares erstrebeMJ^
von sich ablehnte/ Den Schluss der ganzen EinleitoK »
bildet eine detaillirte Analyse des StQcks nnd seiner Glie-
derung nach den einzelnen Theilen. Es ist das nur ein Aiung
aus einer mit erschopfender Ausf&hrlichkeit durchgef&hitea
gleichartigen Betrachtung^ die sich aber die Technik simmt-
lichei: Stiicke des AeschyluS; und ^auch die des erweiters*
den Sophokles' erstreckt, wie sie von Nake in der Siiildr
tung zu Sophokles' Antigone im Winter 1828/29 gegebea
worden. Die grosse Ausdehnung dieser, ein mehrfaches Im-
teresse gewahrenden Yergleichung der beiden Dichter ttait,
sie indesS; zumal sie von unserm eigentlichen Thema dodj
zu weit abfUhrt, fiii: eine Mittheilung an diesem Orte vm
geeignet erscheinen. — Yielleicht, dass das diesmal 6eboteiM^|
^is andere zu weitern Yeroffentlichungen aus dem Nake^sdu
Nachlass anreizt.]
Supplement
zu p. 203 [179] Anm.
[Die im obigen Texte nur angedeutete Ansicht Nake»
von der Schlusspartie der Sieben gegen Theben lasseick
hier ausgefUhrt folgeu; wie sie sich in seinem Handexempltty
der Dindorf-Teubner^schen Ausgabe von 1827 (/S. 208 a ^
p. b n. 21 Kl.), auf den leeren Seiten 41 xmd 42 niedcr-
geschrieben findet: einem Exemplar, welches zu Septeni, Ag»-
memnon und Eumeniden dichtgedrangte, zu den Persem nicht
wenige, zum Prometheus vereinzelte handschriftliche Maigi*
nalien enthalt.]
Das Schlussstiick von Vers, 1005 an ist kein neues
(viertes!) direicobiov, steht nicht zwischen zwei Chorgesangeny
sondern ist ein Bestandtlieil, eine Erweiterung der nach dem
letzten Chorgesang mit 861 beginnenden Soboc, wodurch
der Todtenklage und Grabesfeier eine eigenthQmliche, sehr
inieressante Riehtung und Wendung gegeben wird. Da nam"
TSTHALOUie OES AESCIIVLUS. 193
i die Todtenklage, wie 1002 — 04 augedeutet wird, wie
nhrero Tragodien mit ilem Gaiige zur BeerJigung sclJiessen
|ill, »o wird durch deii Herold dieHem (jange eine neue
nlt tiufch die Theilung der Schwestem uiid des ChorB
{vbm. Iq audern Stflcken pflegt alles zu diesem Geschiifte
i lu vereinigen. — Man hat nuu dieaeu Schluss, doch
•thr au8 Orilndeu nioderner Aesthetik, tadeln wollen: be-
. Stivem p. 134 — 40. Ich zweifle kaiim, daas der
nreattfriiche Heldenmuth der Antigone, deu Bruder trotz
Verhotes zu bestatten, altc Fahel aei, gliiekhch auf-
'on Aeschylus, der dadurch eben einen unerwar-
» Ausgaug der Todteuklage herbeiftlhreu wollte. (Anders
pidcker Schul-Ztg, p. 170: 'des Aeschylus Erfindung scheint
t TreuB nnd der Mutb der Antigoue zu seiu — .') — An-
: haben die Sache entachuldigen , erklaren wollen durch
I Aonabme, dass dieser Schluss Einleitung zu etwa.s noch
l erwartendem, Hinweisung auf die in eiuom unmittelbar
mden StSck auezufShrende , und vom Dichter wirklich
rQbrie Handlung der Autigoue sei, und habeu iu dieser
Hanptbeweis daftir gefunden, dass die Septem
itDck einer Trilogie gewesen. So Welcker, beaonders
Dfts weiss ich mir kaum zu denken. Soll die That
Lotigone Haupthandlung des fulgeuden StUcks ge-
I sein? Das ging nicbt. Sophokles hat mit seiuer
t luix der That der Antigone ein Sttlck gemacht, abev
I er in diesem Stilck die Antigone den Entschluss zuerst
>chen, Buerst unbemerkt vollstrecken, iudem er dann
t ThSt«riu entdeckea liess u. s. w. Aeschylus aber nimmt
B Bnserm Stilck zu viel vorweg, als dass er geuiig fQr eiu ^i
les Stiick bebielte: das Raisonnement der Antigone,
I otfenen, stadtkundjgen Entschlusa zu begraben trotz
Bescblnsses, ja den Anfang der Ausfiihrung aelbst
i sie geht ja hier unraittelbar hin ziim Begrabcu): so
I fiir tla» neue Stilck kaum etwas anderes als die Bestra-
( oder Nichtbestrafung der Antigone iibrig bliebe.
Oder iet die Ausfilhnmg der That und die Bcatrafung
Mn Nicfatbestrafung eine Handlung des folgendeu StQcks
welches demnach aus raebreren Handlungen. nian
194 AESCHYLUS' PERSER IK AEGTPTBN.
weiss nicht wie yerbundeii; bestanden haben mfisste? Iit
ebenso wenig wahrscheinlich. — Alles das scheint anch ge-
flihlt worden zu sein. Welcker neuerdings, Schul-Ztg. p. 174
175; stimmt immer mehr und mehr von der Nothwendi(^
der Ausftihrung herab, und bleibt zuletzt dabei steheo, daas
in dem folgenden Stiick die That der Antigone nur bei-
laufig — s. seine sehr starken und sprechenden Ausdrflcb
p. 174 init. — , in eine andere von ihm aufgenommene Hand-
lung yerflochten; vorgekommen sei. Wenn nun das, woa
die grosse Yorbereitung; der grosse Apparat hier? Uni
wenn das^ so konnte ja wohl der Dichter auch mit dieter
Hinweisung auf die That der Autigone sich ganz begnflgoi,
um nur seinem Sttick eine, wie oben bemerkt^ Qberraschende
Wendung der Todtenklage und Grabesfeier zu geben. —
Ueberhaupt muss doch das Gefdhl; als lasse der Schlw j
unseres StUcks noch eine AusfQhrung erwarten, kein so noih- j
wendiges sein. Hermann hatte dies 6ef&hl nicht, Droyseil
nicht^ wie bereits oben ersichtlich ward. Ja der Dicbteii
hat; dass man dergleichen nicht erwarte, vorgebaut: keinel
Strafe ist in dem Volksbeschluss festgesetzt. Der HeroH*
warnt nur vor moglichem oder wahrscheinlichem Unwiliea
des Volkes: 1044. Der Chor ist ungewiss, ob die Stadt
strafen werde oder niclit: 1066. Ja 1071. 72 zeigt er die
Erwartung, dass die Stadt bald anders denken konne.
II.
Aftschylus' Perser in Aegypten:
ein neuea Simonideum.*)
114 Gegen Ende Juui's d. J. gelaugte aus Kairo durch ein
Schreiben des Herrn Professor Hoinrich Brugsch an uusern
Prof. Georg Ebers die iiberraschende Kimde nach Leipzig,
ilass in Aegypten in jfingster Zeit eine ^sehr alte, in Un-
cialen geschriebene ' Handschrift der Perser des Aeschylus
zum Vorschein gekommen sei. Naheres wurde liber sie niclit
*) [Uhein. Museum far Philologie Bd. XXVII (1872j p. 114—12«.]
AESntVLUS PEIlSt:R IN AEOTPTEN.
195
ngegeben, als dass 'die Ueberschrift in Hufeisenform
r ftJl^echischeti Biihne geschriebeQ gei, zugloieh mit An-
e der St«]liitig der Peraoiteu imd des Chors auf der Sceue',
I folgFndermassen laute:
IAPK6CIAA0C APtCTOMAXOY innOKAeiAHI
rAAYKWNOC
HN eBAOMHN TWN OrAOHKONTA KAI
enTA TPArwuitoN.
tQnseht wurde gleichzeitig, da. der Uebersender doeh nicht
I Bed«nken war, dass diese Ueberschrift einem Kenner
ihiMher Handschriften vorgelegt wiirde,
Dafl Mitgetheilte klang nuu freilich nicht sehr erbaulich.
I ein Arkesilaos, Sohn des Aristomachos , eiuem Hippo-
1)8, Glaukon's Sohne, den Codex zum Geschenk gemacht,
leicbt fflr ihn selbst abgeschrieben, miissteu wir, so sehr
dcm Kreise des Gewohnlichen herauatritt, als eine
klwie Teraulasste Absonderlichkeit alleufatls hiuuehmen.
vrie seltsam daim achon an sich die mit solcher Ura-
Uiehkeit gemachte, filr den vorliegenden Zweck schier
kQcIlich weither geholte numerische Bezeichnuug des
. 8t«tt eines einfachen toOto t6 pipXiov oder Totic t6
I bpa^a oder dgl.? — Und nuu vollends die Zahlbe-
selbst! Was heisst das, dasa die Ferser die
tnte* Tragodie genanut werdeu? Etwa die Biebente in
bduiiaU in den Handschriften Ublichen It«ihenfolge unaercr n
ligen sieben Stiicke? So weit wir nach Analogie der
i:^t«nen Uondschriften zu urtheilen vermugen, haben die
«r uiemaU die letzte Stelle eiugenommen. — Und aelbst
egeben: wie widersinnig doch die Verbindung zweier
lUaDgen, deren eine von der zufiilligeu Anordnuug spiiter
Dd$chrift«u ausginge, die audere die Gesammtzahl der
idieii des Dichters ins Auge fasste! — Also etwa gar
■ liebente Stiick in der chronologiachen Reihe dcr Acachy-
Iwn DichtungenV Nuu, dann h^tte Aeachylus, znerst
»S*nd 01. 7(1, 1, in den 27 Jahren bis 01. 76, 4, in wel-
linL die Persertetralogie zur Auffiihrung kam, nur 7 Stiicke,
1 fcii folgendeu 17 Jahren bis zu aeineni 01. 81, 1 er-
196 AESCHYLUS' PERSER IN AEQTPTBK.
folgten Tode nicht weniger als 80 Stficke gedichtet! Sber
welche Ungeheuerlichkeit kein Wort weiter su yerlieren isi —
Aber femer: die Gesammtzahl von 87 Dramen selbst (cm
den Namen TpaTU^biai nicht zu streng zu nehmen), sie fltimni
ja weder mit dem Zeugniss der Yita^ die 70, noch mitdei
des SuidaS; der 90 Stiicke des Aeschylus zahlt. Woher alio
die dritte Zahl? Wir wissen zu gut, was um ein hallNi
Jahrtausend n. Chr. die alten Grammatiker von diesen Dinga
wussten und nicht wussten, um mit ziemlicher Sicheriuit
wissen zu kdnnen^ dass ihnen schwerlich andere ond rdnm
Quellen flossen als die spater von Suidas und dem Biogn^hs
ausgeschopften. Was aber ganz gewiss ist, das ist, dass aii
Yon der ^Stellung der Personen und des Chors' auf der
(noch dazu ^in Hufeisenform gestalteten'!) Bdhne absobk
gar nichts wussten und wissen konnten.
Trotz aller dieser gleich von vom herein aufst^igendeoy ji
sich unabweislich aufdrangenden Verdachtsgriinde war inde«
— da ouWv icT dTnjbjLioTov — doch der M5glichkeit BamJ
gelassen, dass die mitgetheilte Ueberschrift vielleicht pa
nicht ursprunglicher; gleichzeitiger Bestandtheil des fibrigtt:
CodeX; sondem etwa eine spater hinzugefiigte albeme Spieleni
sei; die dem Werthe der Handschrift selbst keinen Abbroek
thue. Indem wir uns also in Leipzig den eventuellen E^
werb derselben in angemessener Weise zu sichem suchten,
baten wir nur zunachst mittels einer Anzahl bestimmt fo^
mulirter Fragen um vorgangige Auskunft iiber die ausseie
und innere Beschaffenhcit des Codex. Diese Auskunft er-
folgte in iiberraschend grfindlicher Weise. Ausser der ausser-
lichen Beschreibung des Codex traf statt der namentlich
gewiinschten genauen Collation gewisser^ besonders entschei-
dender Partien des Stucks alsbald eine von Herm Professor
Brugsch und seinem Bruder mit bewundemswiirdiger Hin-
iiG gebung und Ausdauer unter erschwerendsten Umstanden ge*
machte vollstandige Durchzeiehnung des ganzen Codex ein^
nach welcher das sogleich folgende Facsimile sowohl des An-
fangs (a) [p. 198] als des Schlusses mit der Subscriptioa
(b) [p. 199] angefertigt worden: woraus denn freilich soforfc
die vollige Gleichartigkeit und demnach Gleichzeitigkeit der
'KUHKK IS AK<JV1-TKN.
Ifenclirift') mit dein iiachfolgendcn Texta aellist i
igeD sprang.
Der Codes biit bieruiicb eiae bo gaox uxid gar uiige-
ihnlicbe Gestalt, dass dieselbe ebeii uur iii der BU|iiK>uirtot]
liTiduelleii Absicht einer als Gescheiik dargebrHcbt<-u Priviit*
be eine Erklarung linden wUrde. Er bestcbt nuuilich aas
isf luigeo, scbmalen Hlattern, luan mi'>chte Saat lieber
geo 8treifen, von diinnsteui, fitst durcbi<icbtigem Ferga-
ai, die an ibrem obern (schQtalcu) Endo iin cinem ElfeB>
dwflinder so befestigt sind, ila»g, man alle fElnf Streifca
9iiem um den Cylinder eu rollen vermag.* Oie hSng»
tes solchen Streifen, so weit er mit Schrift bedeckt ist
MT das Masa der unbeschriebeucn It^dor fehlt ulbere
igabe), betragt uach meincr MeaHuug der Durcbmchuuug
— 61, die Broitc 9 — 10 Centimet*r, nnr bei dcr Suhaorip-
a zwischeu 1 1 und 12. Das letzte (fanftel Blatt ist bloss
l der Vorderseite bescbriebeu, die anderu vier iilHttvr auf
iden. Der Inhalt vertbeilt ciub (nach Dindorfitcher Ver»-
Unng in den Poetae acenici) fulgenderfflaBaen :
•= Ueberscbrift, und Vers I — 1U> bis Mtr, in sy Zeilen
'-Vera 119—233 diCTV bia TTOAIN, 110 Zeilen
'Vers 234-352 XnACA bis NCtON, 111 Zeilen
■ Fers 353—457 AHPiCN bia AMIHAe, 111 Zeilen
Vers 458 584 KYKAOVNTO bia TOIAANA, 112Z.
Vers 584-716 l<NNdkCldkN (so) bie AM<t>A, 112 Zeilen
= Ver8 716-810 0HNAC bia CYAANO, 113 Zeilen
= Ver8 810-947 YAeniMnPANAI bis API^&I*YN
(ao), 113 Zeilen
') Die mit der abgeBchmackteiton Symmetrie wild dorch einuider
benden ZeileD hat lich der Verfauer, obwohl aie aich auf mehr aU
K Weine leaen losKn, dem Sinne nach wahrecheinlich ia dieser
dMnfolge gedocht: 'ApKCclXaoc 'ApiCTo^dxou 'linioKX«lbi] rXaunuvoc
«IT^pcac, -rtiv iBMnnv tujv btboi^iiiovTa nat ^irid TpaT()ibiiuv AlcxuXou
^oplun-oc ToO '€\cuciv66€v. Td toO bpd^aroc itp6cunto- XopAc T«p6v-
1, 'kjiAoc, 'Atoccu, E^pCric, €TbujXov Aapcfou, Xop6c (dietea tam
'eitenmal] ; oder wie man lOiiBt die PeTBonenn&men ordnen will. Wtu
e Mif beiden Seiten de« untern XOPOC titehendeu Zeichen be-
ntea KAlni, weiae ich nicht; vermulhlicb gur nicbti.
AE8CHYLUS PEB8EB I
6' = V. 948-1076 ZlANtON bia AYCePOOIC | rOOlC,
00 Zeilen, imd Sabscription.
^S P\- -rrepcikC z-c? v §
X >. uJ>.oH T O \3 S e
0 , Y
Y€Ycpopia)NOc viaeomc
o
c
■IJ>J^€MeNTrepC(jONTvAJN01XON\6NUUNeX
Xb^Ke C 6.l<>vNTTlCT<\K6v\fc m>-IIW. (TiwN^
4)Neu)NK&rrro^YXpYcu)Ne2^pivNa)[M^
YAi>.KtCI<.&"rejTp6CB£l!>. NOYCi>vYTDCdi.N
&.'5,'^epjHCB;xci\tYCii.6.peiortNHCeix
tToxwpi).c6<(!opeY£iiMb.M<{ii!!^eNoawi
Tu;iB6.cix e iu;;Ki)KmOAYxprcoYCTp<>.TiM-
H ^H K6. KO M b.NTlC6.r6,N OpCO>sOTre Il!>.|9
AESCHVLUS PKBSEH IS AEGYPTEN.
oiktow\+ujtoic£ ^te p c) oic
rooic
i-aKOuocbxyla^ /ujO]jtv
pDie Schrift', lieisHt es in dciii hielier getarigten Uericht,
■ Tei^lbt, ist wiuiilerschon; die Unterschrift (Hlatt 5)
int ciner epUtern Epoche anzugehoren, sie ist hier dicker
1 die Tinte weniger gebleicht.' — In tler That, selbat in
r Durchzcichniing, obwohl dieee in iiothgedrungener Eile
iii kfineswegs iii der Absicht gemacht worden, um ala
HHitcrUge einer streng getreuen FacsimiUrung zu dienen,
Ikirieu uiis die Scliriftzilge gauz den Typus dar, den wir um
miu Mcbste Jabrhundert n. Uh. zu setzen pflegen. Dazu
lltimmt deitii auch aehr wohl daa Datum der Subscription,
|£e, uis den iu Subscriptioneu Ublichen Schnorkeleien') in
1 runjvgriechisch tibertragen, also lautet:
t{ Wie nnter auderm aucb i
I biiMi. desMD SnbBcription in a
J kwimilirt Lrt.
ChiBionas des DionysiuB Ton Hali-
iaea Opnac. phil. Bd. I anf Tofel I
200 AESCHYLU8' PERSER IN AEGTPTEN.
Kai Tobe TTic tuiv 0€cca-
XoviK^ujv TToXei (so) PipXioOri-
KTIC. q^ O^ H^. 'Ivb. TpiTlJ.
6 CK€uo(puXaH AedvTioc
Die Miihe^ diese Datinmg der yerzwickten Indictionen-
rechnung auf die gewohnliche Aera zu reduciren, hat mir
die Freundlichkeit des in diesen Dingen sehr versirten Hem .|
Dr. Riihl, jetzigen Docenten unserer UniYerBitati abgenom-
meU; desseu Bemerkungen ich wortlich folgen lasse.
^Nach meiner Ansicht ist der erste Buchstab in der
Yorliegenden Zahl kein Sigma^ sondern ein Stigma, die oo..
dariiber sind Omega^s zur Bezeichnung des Datiys, wie in
der beiliegenden Abschriffc aus dem Ambrosianus A. 4. In£')
Demnach ware zu lesen: (It€i) ^SaKicxiXiocTUj ^^bo^iiKOcn^
6Tb6u). Das Jahr 6078 nach Erschaffung der Welt nack
griechischer Rechnung ist aber gleich dem J. 570 n. Ch.
nach unserer Rechnung; da das Jahr der Erschaffong der
Welt = 5508 V. Ch. ist. Das Jahr 570 n. Ch. ist aber
auch wirklich dritte Indiction-, denn da die Indiction dadureli
bestimmt wird, dass 3 v. Ch. = Indictio I ist, so gibt^
wenn man zu dem Jahr n. Ch. 3 addirt und die Summe
durch 15 dividirt, der Rest die Indiction. Die nachweislich
fruheste Anwendung der Indiction fallt nach Jaffe ins Jahr
Hs 356 n. Ch. Gemeint wird hier sein die Indictio Graeca oder
Constantinopolitana, welche mit dem 1. September beginnt —
Sollte der erste Buchstab der Zifferbezeichnung wirklich ein
Sigma und kein Stigma sein^ so wiisste ich keine aadere
passende Aera als die sogenannte Diocletianische, welche
seit dem Anfang des 4ten Jahrhunderts vorkommt und noch
heute bei deu Kopten in Gebrauch ist Sie beginnt mit
dem 29. August 284 n. Ch. Daft Jahr 278 dieser Aera ist
also = 562 n. Ch. Die Indiction trifft aber dann nicht M,
indem liier 562 n. Ch. uicht Indictio III, sondem Indictio
X ist.'
3) d. i. auB einem Codex von Xenophons Hellenika, der die Unter-
UJ _UJ_UJ — U)
schrift hat: t ^TeXeiiOGn Ttjj ^ UJ V p ^t€i — 6852 i» 13U n. Ch.
AE8Cltri.i:8 1-KUNKK IN AKtiVITKN.
\ach iHlem iIw^^h tuuclit*- luart wolil wicdor i*iiiigt;!(
itrauen za dcr fidos <les ilii^yptitichciu Fud(1qs ftuHen, flab
:b uun aber d«itt) drmgeutler auf dio Prlifung der iunem
schaffienheit d«ii tou dvm Codox ^c^i^ebeneu Texton an)^e-
esen. 8ie wird nich am aaschunlJchstvn vor Au);en Btrllcn
iseu duroh deu buchittShlichen Ahdruclc zveier IVobeu. Uud
sr wiihle ich diuu dio beideu CborgesHUgo .^32—583 uiid
3 — 680 deawegeu, weil sie W, Diudurf iin fhilolugus
Ql (1858) p. 458 fl. geuau liat nach deni Mediceua ab-
tKbm laasen, so dass die Eusammcnhungcnde Vorgh-ichung
mr au8 dem lOteu oder llten und eiuer aus dem angeblicb
m Jabrhundert. stiimmendeu TMteaflWTliefiTung VHrgonnt
Wenn die Zeilcnlange im Origiiial bis auf vorscbwindeDde
Etitna die gleicbe ittt, so int ea uur der Tyjieuilruck, der
e erhebliche Verschiedcnbeit nnvcrmcidticb gema(.'bt bnt.
(Siehe die beiden Stticke:
Vcra 529-584 = f. 3» Z. 77— C S" Z. 1L>
Vera 631-683 ^ f. 3* Z. 41-73
anf Seite 202 und 203.) '
Wer, der jemala eine alte — ja aelbat eine junge —
MAterhandachrift, Tollends eine aus dem 6teu .Tahrhnndert,
RmAmi hat nnd diese Probeu auch nur einer oberSachlichen
IWcisicht unterzieht, wird nicbt ataunen flber die aussere
finnebtung einea Textes, der nicht nur die metrischen Verse
•ittt zeilenmasaig absetzt, vielmehr in Einem fort wie reine
nosa Bcbreibt, soQdem diese seine Prosazeilen selbst weder
nit eiuem vollen Worte, noch auch nur mit einer vollen
Ijlbe schlieast, sondem der robesten Sjmmetrie zu Uefallen
uttels der anainnigeten Wortbrechungen sogar einzelne An-
■ngs- oder EadbuchBtabeo in Terscbiedene Zeilen Qberschies-
n Usst, wie es aonst nur in den verwabrlostesten Inschriften
Drkdmmt; — der in Folge deasen aucb in den lyrischen
Wien nicht die Spur toq metriscber Versabtbeilung be- n
liirt, wie sie uns z. B. in den Euripideiacheu Phaethon-
rBgmeQten in so lebrreicber Weise der Claromontanus bie-
i; — der femer zwiscben verscbiedeneQ Scenen, selbst wo
bei^ang toq Dialog zu Choi^esang uder umgekehrt ein-
202 ABSCHYLUS' PEB8EB IN AEGTPTEN.
119 neMneTecAOMOYCMHKAiTinpocKdi m
KOI CinPOCGHTAIK AKONXOJZeYBdiCIA
6YNYNnePC0JNT(ONMerAA<\YX(ONKAinOA
YANAPOJNCTPATIANOAeCACACTYTOCOYCU
NHAeKB<\TANojNneN0eiANo<t)epa)iKATeK
PYH^ACnOAAAIAAnAAAICXePCIKAAYnTPAC
KATePeiKOMeNAIAIAMYAAAeOICAAKPYCI
KOAnoYCTerroYCAAroYCMeTexoYCdiiAiAHi
ABPorooinepciAecANAPojNnooeoYCAiiAeiN
APTIZYriANAeKTPOJNTeYNACABPOXITOJNAC
XAIAANHCHBHCTePYINA^eiCAineNGOYCI
rOOICAKOPeCTOTATOICKAirOJAeMOPONTWN
OIXOMeNOJNAIPOJAOKIMOJCnOAYneNGH
NYNAHnponACAMeNCTeNeirAiACiAceK
K6NOYMeNAseP2HCMeNHrAreNnonoi m
2ep2HCAAnojAeceNTOTOi2eP2HCAen<\N
TenecncAYCOPONojCBAPiAeccinoNTi i
(MCTinOTeAAPeiOCMeNOYTOJTOTABAA
BHCenHNTOiAPXOCnOAIHTd^lCCOYCIAOC
«DIAOCAKTOJPneZOYCTeKAIGAAACCIO
YCOMOnT6POIKY(\N0jniAeCN<\6CMeN «M
Hr(\rONnOnOIN(\6CA(\nOJA6CANTOTOIN
(\6Cn(\NOJA60POICINeMBOAAICAIAAIAO
NOJNXeP(\CTYT0(\r6K(DYr6IN(\NAKT<\YTON
OJC(\KOYOMeN0PHIKHC(\Mn6AIHPHCA
YCXIMOYCT6K6A6Y0OYCTOIA<\PAnPOJ
TOMOPOIAH<D6YA6l(|)06NTeCnPOCANA
rK<\NH6<\KT<\C(\M0IKYXP6l(\COAePPANT(M if
CT6N6K(MAAKN(\ZOYB(\PYA(\MBOACOn6
YP(\NI(\XHO(\T6IN6AeAYCB(\YKTONBO<\
TINT(\A(MN(\N(\YA(\NrN(\nTOM6NOIA<\AI
A6IN(M<|)6YCKYAAONT(MnPOC(\N(\YA0J
NH6n<MAOJNT(\C(\MI(\NTOYO<\n6N0eiA
(\NAP<\AOMOCCT6PH0eiCTOK66CA<\nAI s*
A6CA<MMONI(\XHO(\AYPOM6NOir6PO
NT6CTOn(\NAHKAYOYCIN(\ArOCTOIAAN<X
lESfllYLrs VERflEB IS .VWiYPTBX.
r&PTIK&KUN&XOCOIAtnAeONMONO
ANSNHTtiJNntP&C 6 inOIHPAItr IMOYM
AKAPITe.CICOi^&IMti)NB&CIAfcYCBM'B&
aC&1iHNHItNTOCTiS,na.NiMOAAI{VNHAYC
OiB&rMATAnANTAA&NAXH^IABOA
HfP0tNiXl'(\KAYHMOY<S,AAdlCYM
iriTfcKAI&AAOIXHONIWNArtMONtC
WONAMfcrAYXHIONT&INtC&TtK^O
NntpCANCOYcirfcNnefcONnfcMnfcTfc
wwoiONOYndjnfc pc icAifc k aaytcn
AOCANHP<|)|AOCOXOOC»IAArAPK
Yet NH0H&l^(ONfc YC AANAnOMn
4Nt IHC AUUNfc YC ^APt lONOION
MKT&^APfclONHtOYTtrAPANAPACTT
|0T&nuAAYnOAtMO*eOPOICINAT&IC
peOMHCTIOP^fc KIK AHCKfc TOnfcPC aiC
IMHCTtiJP^tCKtNI nfclCTPATONfcY
lOAWKtlHtBAAHN&PXiMOCBAAHN
(OYtAefenAKPONKOPYMBONOX
'KPOKOBAnTONnO^Ot t YM&PIN
'(i)NBa,CIAflOYTIAPAC»&A&PONni
pWYCKWNBACKtn&TtPAKAKfAAPtlAN
inuC KAIN&Tt KAYHIC Nf «NTiNXI l_it C
'TIOTAAtCnOTOYOANHOICTHriArAPTIC
fnAXAYCntnOTAT&lNfcOAiMiVrAPH^H
KiTAnACOAUAtB&CKtnATtP&KAKfci^
APeiANOI(MAI&l(Mti)nOAYKAAYTf»IAOI
CieANtONTIT(N^f AYN AT(\JiYN(\T(S,nt
PITiMC6,IJilAYM(N_il&rOI(\NAM(5iPTIAn(X
CMrAlC(MT Al^t :t it>0IN0(MTPIC KA A
M0IN4kfC(\N(\tC(\N(\fC_i(i)niCT(\niC
TtiJNHAIKf t el IBI IC f MMC nt PC (Mrt P(MOI
TIN(XnOAICnONtinONONCTfcNtlKtKOnT
204 AESCHYLUS' PERSEK IN AEGYPTEN.
tritt; keinerlei Abtheilung kennt oder nur den Ideinsten
Zwischenraum lasst; — der^ auf irgendwelche Trennang aach
bei jedem Wechsel der sprechenden Personen ganzlich ver*
zichtend; die Namen der letztem durchgangig mit dem ein-
zigen Anfangsbuchstaben (wie X^), di, A fQr Xopoc, "Arocca,
AapeToc) in so ununterbrochener Continuitat mit den ▼orher-
gehenden und nachfolgenden Textesworten bezeichnet, dass
man sich nur niit der verdriesslichsten Mtihe zurecht findet?
AUes zusammengenommen ware in der That kaum eine raf-
finirter ausgedachte Bosheit erfindbar, wenn sich der Schrtt-
ber^ um den kiinftigen Leser griindlich zu argern^ ausdrfick- '
lich die Aufgabe gestellt hatte^ ein Lesen und VersteheB;
^mit Hindernissen' im eminentesten Sinne zu bewirken.
Wird man auch diese Singularitaten, die nirgends ihrei.~.
gleichen finden^ auf Bechnung der individuellen Marottei^
eines Privatgeschenks setzen woUen, dergleichen wir nicU^v
berechtigt seien mit dem sonst gewohnlichen Massatabe SV^
messen? — Doch sei selbst dies; mogen wir uns im No(]i«|
falle Unerhortheiten gefallen lassen; was aber jeder Naeb€>t-
sicht ein Ziel setzt, das sind erfahrungsmassige UnmSgf^i':
lichkeiten. Fiir eine solche aber muss es unbedingt gel^~^
ten, wenn in einem anerkanntermassen so^ wie es uns wom
byzantinischer Zeit liberkommen ist^ vielfaltigst verderbtatt.
Drama eine gegen 500 Jahre altere Handschrift auch nicbk
einen einzigen der mehr oder minder schweren Schaden donk
eine reinere Ueberlieferung heilt, ja nicht eine einzige Dea—
nens- oder irgendwie beachtenswerthe Variante darbietefe»
sondern sich durch nichts als einige elende SchreibfehlerO
vom landlaufigen Yulgattext unterscheidei Dass dies ab0V
das Yerhaltniss beider Texte ist^ davon kann sich jeder dutch
eigene Yergleichung der oben abgedruckten, tiber mehr «S^
hundert Yerse sich erstreckenden Proben mit der ersi^
4) NatCirlich war auch das in dcr vorleizten Zeile dea
StilckH (Facsimiie b) an driiter Stelle erscheinende X, wie es d^
Durchzeichnung nachgebildet worden, ein X. Vers 948 ist Z vielmel^
6) Wie Vers 666 AMn€AIHPHC fur d|iTr€fei/|p€ic, 669 CTHriA f^^
CTuyia, 676 AIAfOIAN fflr feidToiev u. a.
AESCDVLUS PtRSKK IN ARGYITKN.
beeten getlruekten Ausgabe, die nur von Ueruiunti' i
Diiidorfschen Euendationen frei ist, so leicht tl !
■ ich mir ilie undankbnrv Mtllic <'ri4[iftri>ii tlarf, die
HSt Belege vollBtandig zu regiatrirpu.
Bei dieser Bnchldge alsii, was ist schlioHMlich ilur Hun
E TO der im ' Wunderlandc ' Aegypten gemachten Entdt^kui
1l darf getrost uiiBgeRprochen werden: wenn j«* etwaa gew
^to ist es dies, daeo wir hier den reinen Schwindol
frfcaben, dass wir «iner, ni<^ht einnial mit dem zu crwi
Geschick gcinuchten, frechnn Fnlxchung geguii
, Zwar daa mechanische Gescbiek in der Nachbil
arlicher Altertliduiliclikei ist ja groas genug, uin s
brerstandigc, die nur aut die innere BeschafTenhfit i
FiAlier eingehen, zu tauschen; aber um desto erstauDl)cb«
I ID Beziehung ehen auf dieses Innert^ da« Ungexchick
1 die Dummdreistigkeit nnd Plumpheit, mit eo
diimg ins Werk geset^.t worden. Von einem l
a Betruger hatte mau ch wenigsteua erwarten hoI
I er etwa einen der vier altfflten Dmcke — Aldiua,
, Roborteltiaua, Victc ■io-Ste]>haniana — seiuer C
nnde legte, oder «ber irgend einen unschwer nufzuv>
i jungen Codex des lot^-n Jalirhunderta: aber nicht
J dieae anfiingliche Mutlimassuug bestiitigte sicl!. Viel-
r hat er im allgemeiuen ganz und gar deu auf der Por-
' MaWhen Ausgube ''') beruheuden Dindorfschen Text, wie
itiE die iiltern TeubnerWhen Drucke, nameutlich (da mir im
I Angeiiblick nicht alle zur Haud sind) der vom Jahre 1827,
Itaeten, als Vorlage fiSr seine Copie benutzt. Daneben aber
r schlau genug geweseu, hie und da eineu Blick in noch
f floe andere Ausgabe zti werfeu nud daraua, um seine Ab-
■olireiberei einigermasseu zu versteckeD, einxelne Lesarten
>>) Nicbt etwa diese ««Ibet odvr ibren (von Scbilfer besorgten)
^agerichen Abdrack von 1817, wie EOgtcich dM VeTB 532 seit Tor-
»biu loniigeecbickte, TOn DiDilorf mit Klomfield bp!ieitigti>, demnaoli
"^ !■ 'A^Tptucn*' fehlende (UA' beweiet. Mit dem TauchnitMr
""A, du ich aoguiblicklich nicbt Tergleichen kann, hat ea obne
2*alel dieielbe BewandtniM wie mit dem WeigeracbeD.
206 AESCUTLUS' PERSEB IN AEGTPTEN.
aufzimehmen : und das ist, wenn nicht alles iAUficht, die
Wellauer'sche geweseii. Das schlagendste Beispiel ist Ven
571, wo er bei Dindorf-Teubner zwischen d<4 und abn
drei Stemchen als Zeichen einer Liicke vor sich hatte mid
sich^ dadurch veranlasst fand, die Hermann*sche Conjectot
Ippavrai einzurUcken, die von Wellauer, und von ihm alleio,
in den Text gesetzt worden. Ein blosses Versehen kann m
123 sein, wenn er, wieder mit Wellauer, Vers 647 in den Wortei
f\ cpiXoc dvf)p, f\ cpiXoc dxOoc das zweite f\ fortliess. Abcr
kein Schreibfehler ist es, dass er Yers 329 statt Toiuivb^ t*
dpx6vTUJV setzte xoiuivb^ t' dpxuiv vOv nach Canter's Cat'
jectur, die — bei Wellauer im Texte steht. Desgleichen is
der Yorletzten Zeile des ganzen Stiicks (Facsimile b) itipaifi^
Toi C€ fiir -ni^^fDJ ce ebenfalls mit Wellauer, wenn auch vt
gleich 5uc0p6oic fur bucOpooiciv gegen ihn.^) Und diew
Mitgebraucli der Wellauer^schen Ausgabe gibt wohl aiick
den Schliissel zum Yerstandniss der wundersamen ZahluBg:
in der Ueberschrift, welche die Perser als Tf)V ^pbo^iiv tum
. . .TpaTipbiuuv bezeichnet: dennWellauer ist der einzige loir]
bekannte Herausgeber, der diesem Stilck die letzte Stellel
angewiesen hat.®)
Von wem stammt nun die so geschickt-ungeschickt ge-
machte Ftilschung? — Wer, zumal hier in Leipzig, wiri
7) SHmmtliche angefCihrte Lesarten g^bt zwar aiich die Hermanii'
Bche Aasgabe, aber daneben so viele und bedeutende Abweichangeii,
Yon denon der ' Aegyptiacus ' keine adoptirt hat, dass die etwaiga
Annahme, sie eelbst habe dem Schreiber vorgelegen, gar wenigWahr-
scheinlichkeit hiitte.
8) Wer sich indess theils auf diesen Umstand, theils auf die oben
verzeichneten Uebereinstimmungen stiitzen woUte, mn als das eigent-
liche Original der agyptischen Abschrift nicht sowohl den Dindorf-
Teubner^schen Text, als vielmehr gerade den Wellauerschen anxo-
sehen, wiirde wiedernm ubersehen, dass der kleinern Discrepanzen toii
diesem weit mehr sind als von jenem: wie 548 vOv bi] statt vOv T^
657 Coudboc statt Coucibaic, 568 bi) q)€0 statt q)€0, 651 Aap€tov. n^
statt Aap€id. r)d (Dnickfehler fiir Aap€idv. t^^), 661 ridpac statt Tif)pac
u. a. m. Mit vdlliger Bestimmtheit einem verschmitzten Falsario*
hinter seine Schliche zu kommen hat begreiflicher Weise seino
Schwierigkeit.
f CbKBSETZUNG DER SIEBBK QKGEK TnEBE. 213
reffe, die Gedankenlosigkeit seines Erfinders. Dena
f£e Aufgabe war eben, den Aeschylus, imd weder den So-
■pliuklea nocb den Euripides, zu iibertragcn. Auf den tang-
liaabaltenden, schweranstrebenden Senar des Aescby-
IId im Oegensatz zu dem tliichtigen des Euripides konnte
■dfQ Vf. weoigstens H. Voss aufmerksam machen (Vorr. zu
Viocb. p. IXj, wenn ihm auch die gewichtvolle Hervorhebung
jeou (jegensatzos bei Aristophanes unbekauut war. Wie
tnw&rtig die verdeutachte TragSdie vorliegt, wllrde frei-
Tr. Stager, wenn Dionysos, ziirnend iiber die Verun-
seiner Meisterwerke, zu ihm herantrate und
1 die Aufforderung ergehen liesse, wie dort an den
iripidea, mit diesem verlegen ausrufen miissen: qiipt noO
•oOto biyta fioiicTi;
iier ein paar Proben fiir hundert, wieder nur von der
I 8eite, die dus fiir keiues eiuzigen Maugels Nachwei-
; im Stich lasst:
oJ^iIrTMQciv e", div Zeuc dXeEriTripioc —
Cnd Wehgesohrei. Daa wende Zeus, der Schirmemie —
B wenig dem Vf. die Aufgahe klar goworden war, durch
tewahrung dcs iudividuellen Charakters ein Kuustwerk
■daeiren, dafUr gibt das betriibendste Zeugniss die vol-
IwillkQrliche Behandlung der Chorpartien. Wie immer, so
i ftnch hier der Vf. dem zwiefacheu Tadel blosa, einmal
nh die allerlaxeste Geaetzgebung seiuer uowissenBchaft-
ihfn Bequemlichkeit den erwiiuschteaten Vorschub geleistet
a baben, und doch auf der andern Seite seine Gesetze iu
^ukeuloser Inconsequenz mit Fiissen zu treten. Wie will
irVf. seine Willkiir in der Wahl der Chormetra vor eiuem
aschaftltchen Standpunkte rechtfertigen , da er sie aus-
lirtcklich p. 55 durch die Veriegeuheit motivirt, in die den
I Httimetzer die EigenthQnilichkeit der Aeschyleischen Poesie
mV Demohngeachtet, warum gibt dieselbe Ueberaetzung,
l^ X.B. den dochmischen Uhjthmus de» ganzen ersten Chor-
Ijsangi fallen lasst, deuselben anderwiirts, wie V. 686. 705 ff., ii;
I pbw wieder, wo er doob wohl nicht mehr Volkstbiimlich-
208 AKSCHYLUS' PERSER IN AEOTPTEK.
zu interpretiren; denn die Yermuthung liegt woU nichtfen,
dass die Todesnachricht der offentlichen Blatter Tom Idh
haftigen ^Yerstorbenen' selbst in sehr errathbarer AbneU
veranlasst worden ist. — Die einzige Notiz, die sonst fibtr j
die Herkunft des Perser-Codex hieher gelangt ist, dassff
namlich von einem ^ griechischen Geistlichen'') produdil
worden sei^ ist begreif licher Weise nicht geeignet^ .den 6I11-
ben an bona fides zu begOnstigen.
Leipzig; August 1871.
Nachtraglich ist es sogar vergonnt^ eine Yergleichfni||
der SchriftzUge unseres Codex mit der eigenen Handsduift
des leibhaften Simonides anzustellen. Es ist eine^ in Dentick
land vermuthlich wenig bekannte Druckschrift:
125 ^Report of the council of the Royal Society of lite
on some of the Mayer Papyri, and the palimpsest
of Uranius belonging to M. Simonides. With 1
from MM. Pertz, Ehrenberg, and Dindorf. Lon
John Murray — , TrUbner and Co. — 1863'
^welche auf p. 28 acht Zeilen der vielberufenen Uranios-Hant
schrift facsimilirt gibt (gerade diejenigen, die das yerrfithe-
/^ eN U) Nlb^^AAeNlUJ N 13^1 >v6uON
e \ct\ GNTe-T&-cii.e&4rvnT\ijUNi
0\ Y^ Ce)CT^>«.C K>W>/y<x) NTUJN
b^-^^OJ N KbTeAAVAA/\ Ae^^JviCTTOnr
^l^c\ce^ ei cenT^sfi^T^>^>^\
9) Nach anderer Lesart: 'von einem griechischen Ante.*
209 ^M
nebemtvliaad ^H
ichylus-Codex ^l
AESCHYLCS' rRBSEB IX ABOTrTBX.
. riiche kot* ^iifiv iWav enthBltea), wie ich sie i
ijiogropLisch wiederhole.
Halt man diese Frobe mit denen dea Aeschylus-Codex
tDummen, so entfaalt der Scfarifteharakter beider zwar uicIitB
twingeDdes, um eine und dieselbe Hand anzunefamen, kber
auuh durcfaaus nicfata widersprechendeB. Donn der gauze,
illerdinga beim ersten Blick ina Auge springende Unt^r-
Kiied iruift darauf hinaus, dasa dienelben tirundformen der
Kfivdutafaen daa einemal tnit flflcbtigeDi Griffel in dUDUen,
BiiSg geneigten Zilgen auf daa Itlalt geworfen, das andere-
■■ mit feet«rer Hand geradestebend und brt^Jtcr nufgetrut;''!!
'iBxi. Wenn der Uraniostcxt ungefiihr die CurBiv-Majuakel *")
der Herculauischen Papyrus oder der Hyperidea-Reden fdt
Ljkophron und Euxeuippua wiedergibt, »o nnhert siuh der
, Aeschylustext weit niehr deni Typus der Nornial-Majuake),
Iwie sie uns z. B. iii den Ambro»ianiHchen Fr^menteu der
Ijllias, auch in deu (wenngieich etwaa Ktttrreren) Euripidei- ■>
I Khei] PhaetfaonbruchstUcken dea Claromontanus, desgleichen
bei Uyperidee gegen Demosthenea entgegeutritt. Daraus
, folgl iiidess weiter nicfats, als doss der Pchreibcr - wenu
I « derBelbe war — bei dem einen FaUiticat gar nicht andeni
^in fliichtigem Curaiv scfareiben wollte, bei einem andern
■ TOB vorn herein auf eine aorgTaitigere Malerei abgeseheii
■Ite. Gewrisse besondere Zflge aiud faeideu Sehriftarten gaiix
rgemeinsam",!, vor allem daa wunderlicfa geschnorkelte ^, ob-
1 «okl JEi allerdinga auch diea iu den gemuinten Papyrus und
I Mmirt acin mehr oder weniger eiitsprfchendea Ebenbiid hat,
- Sei dem allen indesa wie ihm woile, fOr die Hauptsache
I Jst es gleichgilltig, ob 'der Simonidee' oder 'ein Simoitidea'
ali Urheber eu gelten hat.
"}) 'Htjaikel' aftge icli, <am dea mebrdeutige» ADidrQckRn 'Un>
"*'*b' ud 'Capit&ler' abaiehtlich aui dem Wege lU gehen.
"j Eben dahin kuD nan auch da^ Y zUilen, deisen Beiu uioht
'"rch fiDc gerade Linie, Bondem durch eiae feine Schhnge (ri'hild*l
"i*^' DesgMchen das ZDB&mmenhllLngen ond IaeiDanderQiesB--n der
mm <Jnentriche oder li^pitMo der henacliL&rten Uucbstabcn TT T f I,
^elcti» dia Detitliehkeit «o hBufiK hetinttbihtiKt: u. a. ni.
210 RECENSION VON FR. STAQER'8
Hoffentlich ist das agyptische £p|iiaiov nicht iiizwi8che&
schon an eine continentale Akademie oder transmarine UDi*
versity verkauft!
1
III.
Recension von Fr. Stager: Aischylos Sieben
gegen Thebe
dbersetzt ond darch Anmerkangen erl&ntert. Halle 1827.*)
193 Wir haben diese Relation f&r zweckdienlidi
erachtety um einestheils des Yfs Standpunkt zn bezeichM%
der, wie leicht ersichtlich^ nicht sowohl der unbequeme Staalr
punkt wissenschaftlicher Strenge^ die nach dem Ideale ring^
194 als vielmehr die gemachliche Ruhebank leicht befriei
Unwissenschaftlichkeit ist; anderntheils; um des Yfs ei|
Massstab zur Grundlage gegenwartiger Bfeurtheilung mael
zu konnen. Obwohl nun dieser Massstab selbst, wie im Y(
folg klar werden wird^ ein eben so unrichtiger als unzui
chender ist, so ist doch auch jenen massigen Anforderungcftl
keinesweges Geniige geleistet worden. Denn wenn, um to«
dem Formellen des iambischen Dialogs auszugehen, der Y£
sich nur die Freiheiten genommen zu haben meint, die man
bei allen drei griechischen Tragikem finde, so beruht dies
entweder auf verzeihlicher Selbsttauschung oder auf uuYer-
zeihlicher Unwissenheit. Oder bei welchem Tragiker hat
der Yf. eine so gewissenlose Handhabung der Yerstechnik
gefunden, wie er selbst sich nicht tlbel nimmt, wenn er z.B.
in Y. 16
Die Einder ond die liebe Heimath, die Pflegerin —
dem Leser die Wahl lasst, entweder im vierten Fusse ein^
Bacchius oder im fUnfken einen Creticus zu finden: einVers-
schema, wie es sonst nur noch in einer ziemlich anrflchigen
Schulausgabe des Prometheus vork5mmt; oder wenn er den
*) [Jenaische allgemeine Litteratar-ZeitaDg 1880, Febmar Nr. S5.
26 p. 193— 206, wo der Artikel mit 'A. B. C nnteneichnet itt]
CBEKSETZDNG DEH 8IEBEN GKGEN TtlEliE.
213
I gik^ni antreffe, die Gedaakealostgkeit aeines Erfinders. Deoa
mie Aufgabe war eben, den Aescbylus, und weder den So-
l^ukles noch den Euripides, zu ilbertragen. Auf d(.-a lang-
fiQshalteDden, schweranstrebenden Senar des Aeachy-
1 im tiegeosatz zu dem SQchtigen des Euripides koonte
1 V£ wcnigsteoe H. Voas aufmerksara macheo (Vorr. zu
|.p.IX), weon ihm aneh die gewichtvolle Heryorhebiing
^DSatzes bei Aristophaaes unbekanot war. Wie
to&rtig die verdeutschte Tragiidie vorliegt, wUrde frei-
I Hr. Stager, weon Dionyeos, ziiraead ilber die Verua-
ipfang eines seiner Meiaterwerke, zu ihm berantrate und
I ihn die Aufforderiiug ergehen lieaae, wie dort an den
ihpides, mit diesem verlegea ausrufen miissen: (ptpe ttoO
) bJiTa poOcTi;
Hier ein paar Proben ftlr huodert, wieder nur von der
il«D Seite, die uns fiir keinea eiuzigen Maugels Nachwei-
im Stich lasat:
oiMUiTMQCiv 9', iliv Ztiic dXtEriTiipiOC —
Und WehgeBchiei. Du neudo Zeas, der ScbirmeDde —
twifl wenig dem Vf. die Aufgabe klar geworden war, durch
■ Bewabrung des individuellen Charakters ein Kunstwerk
idnciren, dafilr gibt das betrUbeadste Zeugnias die vol-
RnllkQrliche Behaodlung der Chorpartien. Wie immer, so
t aach hier der Vf. dem zwiefachen Tadel blosa, eiamal
I die allerlaxeste Gesetzgebang seiner uowiaaenacbaft-
■dien Beqnemlichkeit deo erwiiaschtesten Vorschub geleistet
• baben, imd doch auf der aadern Seite aeine Gesetze in
nkenloser Inconsequenz mit Ftissen zu treteu. Wie will
» Vf. aeine WillkQr io der Wahl der Chormetra vor eioem
ichaftlicben Standpunkte rechtfertigen , da er aie aus-
klich p. 55 durch die Verlogenbeit motivirt, in die deo
Bvrtwnetzer die EigeothKmlichkeit der Aescbyleiecheu Poesie
IMkV Deniohugeachtet, warum gibt dieaelbe Ueberaetzung,
W^ lB. den dochmischeu Hhytbmus dca ganzen erstea Chor-
■ Iinitgs isllen liisst, denselben andenvarts, wie V. 686. 705 fi'., i;
I ptttu wictler, wo er dooh wobl uicht mebr VolksthilmHch-
212 RECENSION VON FR. STAGER'S
berechnet Iiaben : letztere mtissen jedenfalls bei Lesung sol-
cher Verse, wie gleich unter den ersten fun&ehn vier Stfick
unterlaufen:
Mass der, der auf dem Schiff | des Staats den Lauf bewacbt —
Das Steuer lenkt, darcb Scblaf | das Ange nicbt erqaickt —
bei Aeschylus den eintonigen modemen Alexandriner wie-
derzufinden glaubeU; der den Vers in zwei gleichfSrmige
Halften zerlegt; und sind sie von der Natur mit einige^
massen feinem Gehor begabt, die gepriesene Eunstmassigkot
der griechischen Dramatiker auch in dem Bau folgendei
Trimeter vermissen, die ihren Namen allzudeutlich an der
Stirn tragen, und wenigstens den Eenner sogleich an die
geschmacklose Spielerei des Solensers Eastorion erinnem:
Und Wehgescbrei. | Das wende Zens, j der Schirmende —
Der Manneszeit | aucb wer ibr scbon | entaltert ist —
wie man denn dieser monotonen Gesellschaft iambischer
Dipodien auf den ersten zwei Seiten der Uebersetzung be-
196 gegnet. Eben dahin gehoren die in lauter iambischen Wort-
fiissen gar kranklich einherwankenden Verse, die durch ge-
hiiufte einsylbige Worte vollends allen Halt verlieren, wie:
Mu88 der, | der auf | dem Schiif | des Staats | den Laaf | be^
wacbt —
Doch ihr | miisst jetzt, | aucb wer | noch nicht | erreicht | die
Kraffc —
u. a. Dass sich vereinzelte Beispiele der gerilgten Vers-
formen aus den umfangreichen Ueberresten der griecbischeii
Tragodie auflesen lassen, wiirde ein seichter Einwurf sein;
denn alles abnorme, das in beschrankter Erscheinung Ent-
schuldigung erhiilt, wird durch gesetzlose Haufung unertrag-
lich, weil Ausnahme nicht Regel, sondem eben Ausnahme ist.
Aber noch von einem andern Gesichtspunkte beurkundet
der von dem Vf. sich selbst gesetzte Eanon, die Freibeitei^
sich zu erlauben, die man bei allen drei griechischen Tra-
fJBEBSETZUXO DKU 81ICUEN' OKdKN TIIEIIK. 21
pkem antreffe, die GeclankenloBigkeit seine» Erfiii('''~ t
dif Atifgabe war ebon, den Aeitcli^liiM, imd wedi
phokles noch den Euripidcfl, zu Ubcrtrai^^n. Auf den la
■asb<eaden, gchweranstrebenden >Senar dea A«
loa im Oegensatz zu dem fldchtigen des £uri|iide8 kon
ilen Vf. weniyistens U. Voss aufmerkaam maehen [Vorr. *
Aesch. p. IX), wenu ihm auch tlie gewichtvolte Hervorhebii
jeoes Gegenaatzes bei Arietophanes uiibekuiiut war. V
IgBgmw^rtig die verdeuti^chtv Tragudio vorlieut, wllrde
I Hr. Stager, wenn Dionyaoa, zUmend Uber diw Ver
Bpfung eines Beiner Mcist«rwerke, zii ibm her&ntrQte i^
iho die Aufforderung ergehen liesse, wie dort an
ipidea, mit diesem verle^ea auarufen mDsa«n: tpipt
lO&TO &fiTa ^oixTi;
Hier ein paar Proben fUr huiidert, wieder nur von
D Beite, die un.t fUr keinea einzigen MangeU Nacb
mg im Stich laast:
oiitihywiiv 6', (Iiv Ztiic (iXt£tvtr|pioc —
Cnd Web^Bobrei. Dm watid^ Z«as, der Schirmeiulii —
wie wenig dem Vf. die Aufgabe klar geworden war, di
tmeBewahriing dea individuellen Charakterg ein Kuiistwerk
n reproduciren, dafiir gibt daa betriibendate Zeugniss die vol-
lig willkarliche Behandlung der Chorpartien. Wie immer, so
ateht auch hier der Vf. dem zwiefachen Tadel bloss, einmal
dnich (lie allerlaseste Gesetzgebung seiner unwissenschaft^
licfcen Bequemlichkeit den erwilnschtesten Voracbub geleistet
zu laben, und docb auf der andern Seite seine Gesetze in
gedaDkenloser Inconsequenz mit Fiissen zu treten. Wie will
d*rVf. seine Willkflr in der Wahl der Chormetra vor einem
^nwDschaftlichen 8tandpunkte rechtfertigen , da er sie auii-
^Qcklich p. 55 durch die Verlegeuheit motivirt, in die den
liebereetzer die EigenthQnilichkeit der AeBchyleiscben Poesie
^Im? Demohngeachtet, warum gibt dieaelbe Uebersetzuiig,
'''* i.B. den dochmischen Khythmus des ganzen ersten Chor-
S^ungB &ilen lasst, denaelben anderwarts, wie V. 666. 705 S., i9i
f^na wieder, wo er dooh wohl nicht mehr Volksthamlich-
214 BKCENSION VON FB. STAGEB'^
keit hat als dort? denn wunderlich genug gibt sichHr.St.,
der seine Chormetra; wie wir eben sahen, mit seiner
Schwache entschuldigt^ in einer andem Stelle die Miene, ah
habe ^angemessene Wahl des YersmasseSy mit RtickBicht anl
das besonders ausgebildete Gefiihl des Volkes/ den Ueber
setzer geleitet. Wofem nun gegriindeter Weise (su welcbo
Annahme Rec. sich keinesweges berechtigt glaubt) des Vt
Rhythmen wirklich dem individuell ausgebildeten Gtef&hl de
deutschen Volkes entsprachen; so miisste man allerdiiig
diesen Yolksgeschmacky der in einer beliebigen Zusammei
wiirfelung langer und kurzer Sylben^ holpriger nnd sto!)
richterYerse seine Befriedigung fande, nicht ohneWehmui
beklagen; aber wiederum stande es noch nicht in Con»
quenZ; dass es fiir den Uebersetzer eines fremden Kmu
werkes Pflicht sei, einem so verwahrlosten Geschmack dun
behagliche Accommodation zu huldigen, statt durch gewisse
haffce, mit weisem Mass gemilderte Strenge die Empfafi
lichkeit f(ir das zwar Fremdartige; aber dabei wahrha
Grossartige zu wecken, welchem Streben doch wahrlich
unsem Tagen der Sinn der Gebildeten auf das erfreulichs
entgegenkommt; Doch welches Publicum von dem Vf. unt
dem Volke gedacht werde, wird vielleicht . aus denjenig(
Stellen klar, die allerdings einen gewissen leichtfassliche
popularen, wenn auch nichts weniger als kunstgerechten Ta
haben, der an die volksthiimliche Romanze erinnert, z.
V. 122:
Und die Ziigel, gez&umt durch Rosses Oebiss,
Verkiiiiden klirrend den blatigen Tod. n. s. w.
Denn wem fallt nicht hiebei ein:
Eb ritten drei Reiter zum Thore hinaus —
oder andere Balladen gleich heitern Charakters? Wem i
gegen fallen dabei die ausdrucks- und empfindungsvoll
Doehmien des Aeschylus ein^ in denen sich das von Leide
schaft bewegte, zwischen Furcht und Hoffnung bangende G
mtith 80 maleriscli abspiegeltV Wie nun der Grundcharakt
der eben angezogenen Verse offenbar anapastisch ist,
darf dagegen nicht verhehlt bleiben, dass alle anapastisch
CflEK8ETZU:>lt DEIt SIEUEN QEQEN TUEIIE. 215
I Srsteue tmserer Tr^iJdie (V. 822 ff. 861 li'. 1054 ff.) vwii
I im Uebersetzer sich dieaelbe Behaudlimg wie die eiyciit-
I hditn Chorgesauge habeu gefalleii lasseii milssen, wudtircb
I Jer wesentliche Untersehied beider, von weleheiu dem Vf,
I (ben so wenig wi» von der tiefen iunern Bedeutung der anti-
lAvphiscbeii Eatsprechung eine Ahnung aufgedammcrt zu
i scheiiit, auf das grtindlichste vernichtet, und die ver-
I KbiedeDftrtigsten Elemente zu eiuem unerfreulichen Chaos
iTnmengt wordeu sind, auf welches die Worte der Tragodie
lltwendung erleiiJen: ttoXXci b' dKpixocpupToc (Moucac) bocic
^v ^o9ioic tpopeiTai. Die Uebersetzung mag Hr.
lEt in seineiu eigueu Exeniplare nachlesen V. 360 ff.
Nach dieaen Darlegungen ist es schwer zu begreifen, n
|»tlcben Sinn man mit den Worten des Verfasaers zu ver-
nden habe: 'Ich kenne wohl die Mangelhaftigkeit meiner
; aber dieser mache ich mich lieber schuldig als der
»ftigkeit des Gedankens. Die richtige Declamation
B rieles wieder gut machen.' Ahgeschen davon, dass die
^nde Uebersetzung doch nicht bloss zum Declamiren
mt ist, so gesteht Rec, keinen Begriff von einer De-
I tu haben (der obendrein das Pradicat einer rich-
1 nikomme), die aus einem Mischmasch principlus dohin-
ider, einherscbleicbender, kopfUber stolpernder Vers-
L geeetzmaaaige, wohllautende, mit kiiustlerischem Bc-
1 gewahlte Rliythmen herauddeclamiren, kun, welehe
• machen soll, waa der Uebersetzer achlecht gemacht-
Ifilnchwohl hat sich Hr. St. eines nambaiten Mitkampfers
l tt getrosten, der in Beinem 'Naehtrag zu der Schrift ilher
I die Aeechflische Trilogie' p, 81 f., bei Gelegenheit einer
I glficb unkritischen und ungrammatischen Apologie des buu-
1 ^tkop^en Ungeheuers im Prometheus, in hartnilckigem
I l^ahne an den Fluss kunstgerechter Declamation appellirt,
mi» Bolche hasslicbe Flecken auch ftir das geilbteste Ohr
1 glBcklich Terkleistere. tillicklicbe Harmlosigkeit eines geist-
Inichen Dilettantismus !
Aber aucb das gegenwartig in Rede stehende Princip
I des Vf«, durch Mangellosigkeit des Gedankem^ die Mangel-
I Wtigkeit des Versbaus zu ubertragen, ist leider, wie alle
216 RECENSION VON FR. STAQEB'S
bisher beleuchteten PuDkte, in der Durchf&lirang nieht minder
als in der Aufstellung verungltickt. Denn es lasrt sich dift
Mangelhaftigkeit des Gedankens, die der Vf. in seltsamer
Yerblendung von seiner Uebersetzung entfemt wahnt, in
einer vierfachen Abstufung dergestalt nachweisen, dass ge- ^
rade sie als eine die Mangelhaftigkeit der metrischen Fom i
entschieden iiberwiegende erscheint. Wenn namlich die bisher
blossgestellten Unvollkommenheiten in Anschlag gebracht
und die mangelhaften Gedanken in unaschyleische, onpoeti-
sche^ ungriechische und undeutsche classificirt werden, so
diirften sich wenig Yerse ausfindig machen lassen, dencB
nicht einer der namhaft gemachten Mangel anklebte.
Was nun zunachst die unaschyleische Sprache dcr
Stager'schen Uebersetzung anlangt, so lauft diese, wie nidt
anders zu erwarten, parallel mit der unaschyleischen Yen-
technik. Durch Bewahrung der eigenthiimlichen Farbe, dxvA
den gehaltenen Ton des Ganzen das individuelle Bild d
Aeschyleischen Poesie in schopferischer Lebendigkeit wiede^^
zugeben — diese Idee war freilich unserm Yf. nicht anf"
gegangen, und wir konnen demselben nicht widersprechoi;
199 dass ihm Aeschylus eine ganz fremde Sphare der Poesie isi
Es ist allbekannt^ dass aus demselben Gesichtspunkte der
Yossische Homer in seiner jetzigen Gestalt etwas verfehltee
ist; nur dass hier Kraftfiille der Grund ist, dort Kraftlosig-
keit. Wenn Yoss durch zu starke Farbenauftragung da»
Original iiberbietet und durch das Zuviel fehlt, so fehlt Hr.
St. durch das Zuwenig, und assimilirt das Original seiner
eignen Mattherzigkeit. Der Beweisfiihrung sind wir von selbst
iiberhoben, sobald der zweite Punkt begriindet ist, der den
ersten involvirt. Wenn nun der Yf. p. 55 keinen An-
stand nimmt, sich Leichtigkeit des Ausdrucks beizuIegeD, bo
hat er im allgemeinen nicht Unrecht, aber es ist dies aucb
200 ein sehr zweideutiges Lob. Es ist wahr, Anlage zur Ge-
schraubtheit, zum Schwulst scheint dem Yf. die Natur ver-
sagt zu haben; aber dagegen hat sie ihn mit einer prosaischen
Nfichternheit ausgeriistet, mit der man nicht einmal gute
Prosa schreiben kann, und die selbst dem des Aeschyleischen
CBEKSBTZUKG DEB 8IEBKN UEOKN TnKBK.
{onststils Unlttutciigra die 8tag«r'H('hc UGber)>rt/.ung mxch deii
rsien 20—30 VerBeu reeht grtindlich verleideD muss, Wie doR
Ute Qiid WtirdcToUe des OriginHU triviulJHirt, dit» Oedriliigt-
rSftige Terwlisgert, das mit besoQuenem Takt Ijedeutnam
l«iralilt« leichtfertig; verwischt wordeii iftt, dafHr zeugv die
n]iarleii0che Stimme der Uebcrsctzunn H<rlbiit, der ziiT Vw
leichung die VosBiache gegentlbertreten m^.
Zd dem ungricchiicheD Elemente, welches sich wie ein »1
tBKlicher Schoden durch die gauze Uelieri«etKung hindarch-
itht, uitd au eiuKelneu Stellen ia recht hiiHslichrn (icHcbwQren
1 Tage bricbt, geh&rt zUTorderst die grosse Masse aHen
>9Jenigen, waa eich uuter deni mildcn Niimen iler lintreue
isammeufassen und schon io dea oben gegebcncn 1'roben
it Leichtigkeit erkennen lasst, obachon Wi dem Vf. aelbat
Kb p. 55 keia bedeutender /weifcl an der erreichten Treue
ifgeatiegen zu seiu scheint. Auf dcn crsten Seitcn titeht
ie reiclwte Auswahl von Belegeii jeder Art fUr des Vfs
atweder wiltkartiche oder ungel<fnke Handhabnng (le« grie-
iluscheQ Teitea zu Oebote
■ . , Mit gleicher Willkiirlichkeit ist Bowohl Wortstellung
di Sfttzbildung und Periodenbau faBt durchgaugig verkehrt
'Od wrdreht worden; ob Hauptsiifze zu Nebensrit/en oder
Mnsatze zu Hauptsatzen gemacht und dadurch sinuTolle
(Wiimitat in haltlose Zerfloasenheit, beiiehungsreiche Nach-
«rtdlichkeit in unzeitige Breite aufgeloat, alles WechBelyer-
tialtniM der Gedanken zerstSrt und der Zielpunkt des Sinnes mi
^erfehlt werde — dei^leichen Kleinigkeiten scheiDeo den
^f- so wenig zu kfimmern, als ob er Kadmeer mit dem e
^*' ae Bchreibt
Den CnlminationBpunkt dea Ungriechischen bilden dio
^Senbaren MisverstBDdniHBe, die den Sinn des SchriftstellerB
'frfalschen
. Die Beschranktheit des Uaumes gestattet uicht, die gauze
'Juth miBTerstandener Stelten loszulassen: nur uoch ein paar,
ie sie uns eben beim Btattem zu Gesichte kommen . . . »»
. . Das Undeutsche der Uebersetzung .... kanu filglich
I
218 RECENSION VON FR. STA6ER*S
um 80 kiirzer angedeutet werden^ je vereiDzelter wirklich diese
Anstosse yorkommen; und je mehr wir Ursache haben n
den Anmerkungen zu eilen.
Hier ist nun leicht in die Augen fallend, dass ihr Vo-
fasser mit Behaglichkeit sich in einer gewissen Breite ergdn^
wie denn gleich die erste Anmerkung mit der umstindlielMi
Widerlegung einer widersinnigen Meinung des Scholiasfai
204 anhebt Da die Anmerkungen nach p. 56 den beseheir
denen Zweck haben, grosstentheils nur eine Bechtfertigiiog
der Uebersetzung zu geben, so wird man nicht eben erwiria^
dass die wissenschaftliche Behandlung unserer Tragodie ik-
durch gefbrdert sein werde, wie sich denn dies schon darai
abnehmen lasst; dass sich der Yf. fast das ganze Stikk^
hindurch nach einigem HinQber- und Hertlbersprechen i
die Meinungen der Interpreten allezeit bei der Yulgate
Buhe zu begeben pflegt, auch wo diese unwiderspr
fehlerhaft ist Und doch kann die beliebte Yuli
reiterei kaum unglUcklicher angebracht sein aJs bei einem
depravirten Schriftsteller^ wie Aeschylus ist, dessen Heil
auf scharfsinniger Conjecturalkritik beruht. Wenn gleich
diese dem eigentlichen Philologen anheimfallt, was Hr. Stagei^
wie es scheint, nicht isf*)^ so konnten ihm doch namentlicik
die antistrophischen Chorgesange zu der Einsicht yerhelte,
wie unzertrennlich das Geschaft des Kritikers von dem dm
guten Uebersetzers sei Einfaches Abzahlen der Sylboi
hatte dem Yf. manche verdeckte Schaden der Art aufgedeckl^
wie z. B., um nur Einen zu nennen, Y. 345 flf. vgl. mit V. 357 Ci
wahrscheinlich vom Dichter so geschrieben worden sind: \
KOpKOpUTCXi b' dv* ficTU, 7T0TI b* 6pKdvqi TTUpYlUTq'
Tipdc dvbp6c b' dvf^p bopei KaivcTai.
TravTobaTToc bi KapTr6c xoMO^ic TTCcibv dXTuvei
Kupcac TTiKp6v 6|H)Lia 6aXa)Lir|TT6Xu;v.
*) [Dies ist um die Urheberschafb des Artikels su verdecken (aber
freilich nicht bloss aas diesem Grundo) geschrieben. St&ger wir
n&mlich damals gleich Ritschl PrivatdoceDt in Halle; s. Ribbeck:
Jlitschl I p. 99. C. W.]
p. 81 Dachleseu kanii, erledigen sich auf diese
I Ton aeibat,*) Ist aber dieae Emendation richtig, so
B Hn. St,*s Uebersetzung nicht auders als sehr unrichtig
i; jedenfalls hatte er die Obliegeuheit darzuthiin, wie
i. doH von ihm (ibersetzte nioXiv sich mit dem Metrum
lr»ge. Aber aehon die blosse Betrachtimg dea Siuncs
iot« dcn Vf, auf eine und die andere Corruptel fUhren.
ir t B, wird dem Aeschylus eine so unertragliche Tauto- ;
ie zutrauen wie V. oOl f. 'Otko TToXXac, iit' dfXinToXic,
iaici Ttitwv dvbpdc ^x^ipouc' iippiv — ? Wie nahe liegt
Verbesserung: nuXaici t*'tov' ftvbpoc ^x^^tpoiJ*^' uppiv.
U'enn nun noch hinzugefUgt wird, dass deu Vf., we-
ilens momentan, der logisch-richtige Gebrauch des Denk-
■Sgena zu verlassen acheint, ao werden die Anmerkungen
Reuage gewurdigt aeiu. £in iuteresi^antes Beispiel dieaer
Ebologiscben Erscheinung fiudet aicb p. 61, wo die An-
knng zu V. 28 aus drca 10—12 SUtzen beateht, von denen
kein einziger mit dem Torhergehenden oder nacbfolgendeu
JDem begreiflichen Zusammeuhange des Gedankeus steht.
I Leser wird dabei ungefahr zu Mathe, wie bei gewisaen
Mtt in Tiecks bekannter Novelle.
Rbrangeschickt ist der Uebersetzuug auf vier Seiten
||||o^Kbe £uileituiig fiii den bescheiduien Hausbedarf,
220 « EIGENE UBERSETZUNG
lich ab die erhabene Hohlheit einer Phrase wie folgende:
^die Geschlechter leben und sind das fortdauemde Besondeie
in dem fortdauemden Allgemeinen, namlich im Volke -',
die wie hereingeschneit kommt.
S06 Damit jedem Theile des Buches sein Becht geschebe^
bemerken wir zum Schluss^ dass in dieser Uebersetzung die
langst yerschoUene Sceneneintheilung wieder hervorgekramt
worden ist. Druck und Papier stehen in umgekehrtem Yer
haltnisse zum Werthe des Buches.
/ IV.
Probe einer eigenen Uebersetzung der Sieben
gegen Theben.
(V. 163—269 der Hermann^schen Ansgabe.)
Eteokles.
Euch frag' ich, euch, ihr unertragliches GezQcht;
Ist dies das Rechte, schafft Gedeihen dies der Stadt,
166 Und Muth dem Kriegsvolk, dem hier rings umlagerten,
Dass vor der Schutzgottheiten Bilder hingestiirzt
Ihr schreit und wehklagt, Greuel dem Verstandigen?
Nie doch im Ungltick, noch im Schoss des Gltickes auch^
Mag zugesellt ich jemals sein dem Weibervolk.
170 Denn hat es Obmacht, unertraglich ist sein Trotz,
Und isfs in Furcht, noch schlimmres Leid fur Haus und Stadt
Auch jetzt, die Biirger so zu wild verwormer Flucht
Antreibeud regt ihr alle auf zu feiger Angst.
Die Feinde draussen fordert ihr aufs trefflichste,
175 Selbst von uns selbst bezwungen werden drinnen wir.
Das erntet, wer mit Weibern je zusammenwohnt.
Und wenn jetzt wer nicht horen wird auf mein Gebot,
So Mann wie Weib, und was da zwischen beiden sei,
Das Todesloos sei wider den beschlossen straks,
180 Der Steinigung des Volkes soll er nicht entgehn.
Des Mannes Sorg ist, nicht das Weib berathe das,
Was draussen; drin dich haltend stifte Unheil nicht.
Horst oder horst du nicht? sprech' ich zu taubem Ohr?
pkh sikiikn okokx tiikhk. 7£l
Chob.
Oedips theurer Sofan, zur Angst ritt mich >iin*)
Der StreitwageD Druhnoii (welch DrQbnen!), uN
Iin lUdroIIeD dort di? Nitb' Imrt erklaiig,
I 0ikI dee atetHw&cb^Q Rohs-
I Stener, der
meagebornen ZSump.
ETKOKI-KK,
I Wi» d^nn? (ler Schiffer, der zum VordfnUTk entflifht
■ Toin Stetier weg, gewinnt der wohl der Kcttuu^ Wc^;,
rWcon ihm das Schiff ankUmpf<^t gegen Meeresfluth?
CiinB.
Aber ich kam vorstUrzcnd zu dcr Gottcr iireltttn Bild-
Inioflen, den Ewigen vertrauend, als der Donner des heran- 196
kwetternden grausen ('nwetter» aii den l^boren eracholl, ila
M)b icb mich in An^»t zum licbct au div Seligcn, daxa
t ibnn Scfantc halten milichten Uber die Stadt
1
190
i
Etkokles.
; FetndeBspecr die Mau^r welire, dan frllclit.
— Y Krtmmt das nitht vou den (iiitt«rn?
Etkokles.
I
Doeh die GSttfr auch, aoo
Heissts, weicben eelber aus bezwungner Stadt hiiiweg.
CtlOB.
Nimmer niein Lebelang weiche der Giltter hohe Ver-
sammlung; moge ich uiramer im Sturm bereiint die Htadt,
und voni feindlichen Keuer ergriffeu daa Kriegsvolk eriichaueji. so6
ETEOKI.E8.
Mii deinem Gotterflehn berath' uiia schlimm nur uicht.
r>enu Folgaamkeit ist Mutt«r thHteuglilcklichen
Erfolges, ist das QlQck uu§ hold; ao heiast das Wort.
*} [Nor bei dieten Veraea iit eine genane Nacbahmaiig dei
Mctrnini ia dan docbmiHben Partlen probcwHiui Tereiicht. ^. W.j
222 kigene irbersetzung
Chor.
Sie isfs; doch die Gottheit hat hohere Macht noch. Oft
210 in der Noth richtet sie den Rathlosen auf auch aus schwe-
ren Grams iiber das Auge niederhangendem Gewolke.
Eteokles.
Der Manner Sorg' isfs, Opfergab und Weihgeschenk
Den Gottem darzubringen^ wenn die Feinde draon;
215 Zu schweigen deine und zu harren drin im Haus.
Chor.
Durch der Gotter Huld isfs, dass wir bewohnen eine
unbesiegte Stadt; und dass uns wehrt die Thurmbefesiigang
den Feindesschwarm ab. Welcher Tadel mag dies verwerfcn?
Eteokles.
Nicht ja yerarg" ich^s, dass der Gotter Stamm du ehrst.
220 Nur dass die BUrger du mir nicht feigherzig machst,
Bleib ruhig hier^ und filrchte dich nicht allzusehr.
Chor.
Ungewohntes Getose horend durch einander gewirrt, kaa'
ich in zagender Furcht zur hohen Burg, dem heiligen Siii|
hieher.
Eteokles.
225 Nicht doch wenn ihr von Todten und Verwundeten
Vernehmet, greift das auf mit lautem Klageruf.
An solchem Mord der Menschen weidet Ares sich.
Chor.
Fflrwahr da hor' ich auch der Rosse Wiehern schon.
Eteokles.
Nicht was du horest hore allzu offenbar.
Chor.
230 Es seufzt von Grund auf feindumzingelt unsre Stadt
Eteokles.
Geniigt es nicht, dass Sorge trage Ich dafiir?
Chor.
Ich zagC; denn das Rasseln an den Thoren wachst.
DKK srEBKN (IKdKN TIIKREN.
Etkoki.ks.
ti schweigen du und DJclitH der Stadt v^rkdndtifcu?
('HOK.
i^hutxgvmeinsclmft, nicht vfrralhet ilicite Hurg.
Etuoklks.
dir, Tennagst du acliweigttnd iiicht zu tragen diesl
CnOK.
heiuiiacheD Gotter, ]a.4Mt uicht Knechtnchaft micb
ETEOKI.Ka.
selber knechteat aelbst dich und die gauzc •Stadt.
CllOB.
oScht ger Zeus, weud' auf die Feiiide dein GescbosH.
Etbokle)!.
eua, zu waa erachufeat du daa Weibervolki'
CHOR.
leideu gleich den MKiiRern, Jeren Htadt betiiegt.
Etkokles.
wideraprichat, den Bilderu nahend wicderamV
CuoB.
)hiiiiiacht reisat die Zunge mir die Angst dahin.
Eteokles.
ieicbtes fordr' ich, gubst du leicht Gewahrung docb.
Chob.
Onde 's nur sogleich mir, und ich weiaa es gleich.
Eteokles.
'eig, UnglflckBerge, schrecke mir die Freimde nicht.
Choe.
icbweige; mit den andem trag* ich daa Geschick.
Eteokles.
Wort anatatt der frQhem nehm' ich an von dir.
ansserdem, wegtretend von den Bildem, flebt
tandger, dass Mitatreiter uns die G5tter sein.
wenn dn vemommen mein GelQbde, dann auch du
jn an des Jubelpaatis heil'geB SOhnelied,
opferweihende Satsang dea HellenenTolks,
224 DI8PYTATI0 DE AESCHTLEAE
Ein Sporn den Freunden, losend alle Feindesfiircht.
Tch selbst, des Landes Gottem, den stadtschirmenden,
266 Den Feldeswaltem und den Htitern auch des Markts,
Der Dirke Quellen, selbst auch des Ismenos Strom,
Wenn wohl es ausgeht und die Stadt gerettet wird,
Gelobe, dass den Gottern Stiere opfemd und
Mit Lammesblut die Gotterherde trankend wir
260 Trophaen weihen, und der Feinde Beuteschmuck
Soll an den heilgen Tempeln prangen speerdurchbohrt.
Das sollst du von den Gottern, ohne Seufzen, flehn,
Und nicht mit nutzlos ungestiimem Angstgeschluchz.
Denn nicht entfliehst du damm deinem Schicksal mehr.
266 Ich aber will sechs Manner, selbst der siebente,
Dem Feind als Kampfesgegner mit grossarfger Kraft,
An die sieben Mauerpforten aufzustellen gehn,
Eh' hast^ge Botschaft nahet und schnellwogende
Gerttchf, und Feuer schiiren in dem Draug der Noth.
V.
Disputatio de Aeschyleae Septem ad Thebas
parodo.*)
36 In Francisci Passovii opusculis aeademicis ab N. Bachi
editis quae p. 101 sq. mei mentio fit**), eam sciendum et
*) [loserta est haec disputatio libelli a Roberto Enger 'c
Aescbyliis antistrophicorum responsionibus' (Vratislaviae apud F. 1
C. Leuckart a. 1836) editi§8 p. 36 — 46. Ibi igitur baec narrat aucto
'Carminis buins fabulae (Aescbyleae Septem ad Thebas) primi qoi
condicio sit snpra significavi Quocirct^ quoniam neque negai
antistrophicam responsionem neque affirmare simpliciter condacit, ii
tegram intellexi sibi hanc rem poscere diaputationem , ut qnidqai
statuitur quo slatuatur iure perspiciatur. Deterrebat tamen rei difl
cultas suinma, imperfectum vero relinqnere quod inchoavi semel pig«
bat: ita nt nibil acceptius atque commodius mihi accidere posset quai
quod Fridericus Ilitschelius praeceptor meus mihi significaWt, qnni
totam hanc rem cum eo communicassem, facile me posse ex hac dif)
cultate expediri, si quam emendando buic carmini operam navarit, i
meum converterim usum. Ipsa eius verba haec sunt: «;In Francid
Passovii etc. '>' C. W.]
**) [Ibi in adnotatione parodus describitur ex Ritschelii seDtenti
SliFTEH AU THEUAH PAKOUO. 22»
t «ditnre inrito faclani Holi dcberi pUgularum cor-
ri LipsieiiBi, (|ui rieHciu (]iiu iiire iiuae uon 1'aiiKovii niutiu
tripta in marffine videret et Mlito t^ntjirotur conglutiDkoda n
'miii PasHOviania et cum doctis hoiuiQibus comiuunicanda pu-
tirjt. Sed ({uotiiuui ]>ot«>«tiH nun vsl lit^vriTu itowiv fitc' flv
i ndTpUTU^vu , fmaculttbo saltpm i-t nliqua i'x partv di>fiMi-
iJutii, quae aliena cul[ia defnnuata iunotucruut.
t^l ttb atiiio <fui<lem C'13inCCCXXX, ijuo Ae«cb;li
Sf^tcin ad Tbebaa publicis Bchotis prinmm Bum ioterprotatua,
em numquaiu, ubi ad choricuni cfkrmen priinuni mh* fabuUe
reutuui (trat, dc reliquis difflcultutibuH buius puroili (.'xplica-
b'u8 dicere omisi, tum ile metriius rationibua nic imlicavi, ut
ambi^ium «)is« luontrrKm, eMituDtne uHtiHtrophiN lainentanlium
virginiun verba disponendu an uon rascuL Mitto nunc quae
fere tliaputure in utramque part«m cuuHueverim, quorum expo-
titio am|>liua eibi Kputium puscit; tiiutuiu iitlilo, ;uitiMtropbicH4f
respoRsiouis quibusdum in purtibus tot tamquo luculeuta
veatigia extare, ut (jui per uuiTmum carnieu potuii«»c for-
tBMP illum pcrtiuere stutuerit, ui rrrt» exemplo uHquo, quo
iwque progredi in hoc genere liceret, ostondendum fuerit
ei ria inonstranda, qua incedenti cuipiam felicius suctedcrt!
MDguIorum emendatio pusset. Eiosmodi excmplum retiquis
loogi probabilius dixi illud esae quod a Seidkru est propo-
Hbim, sed tamen ita boc ipsum comparutum, ut quibusdun
D Jocis etiaui limuri et perfici posae videretur. Quod qui-
em bac apecie studni declarare.
TTpou>b6c. I
6pcu^ai ipopep& fjCf&X' dxn-
a'. 11
ficOciToi CTpaT6c CTpaToncbov Xinutv,
to ^i noXiJc 6bt Xeiijc np6bpopoc inndTdc.
p'. IIl
aiScpia k6vic fic nciOci ipavcic',
d 'vowboc ca(pf|c ^tujioc fitTcXoc i
•impliciteT bis Terbi*: ' in uargJDe huec iioii
adMiipU: *RiUeM.f' C. W.J
226 DISPVTATIO DE ABSCHTLEAB
£Xacib^)Liviov TTebf 67tX6ktuti* uiti xpiM^^i Po^v,
86 Pp^M€i b* dpax^Tou biKav ubaToc 6pOKTutrou.
a/ V
tuj tuj idj tib !u) 6601
6€ai t' 6p6|Li€Vov KaK6v dX€ucaT€.
p'. VI
Poqi uTT^p Tcix^ujv 6 X€UKaciTic 6p-
VUTai Xa6c iuTp€7Tf|C ^TtI 7t6XiV blUIKUJV.
T. vn
90 Tic fipa ^uc€Tai, Tic fip' £iTapK^C€i Ocuiv ti Ocdv;
iT6T€pa bf]T* ^TWJ iTOTiTT^cuj Pp^TT) bai)Li6vujv;
b\ vm
luj )LldKap€C €(j€bpOl, dK)Lld2[€l Pp€T^UJV
95 fx€c8ar ti )liAXo^€V dTdcrovoi;
€MX
dKOU€T' f{ oiK dKOU€T* dCTTlbUJV KTUTTOV;
tt^ttXujv Kai CT€q>^ujv it6t' €i }ii\ vuv, d^qpi XiTdv Sofici
€. X
KTU7T0V b^bopKa' TTaTaToc oux ^voc bop6c.
100 Ti ^^E€ic; TTpobujc€ic cu iTaXaixBujv ^Apnc t^v tqv Tca
b\ XI
tuj — iuj xpwcoTTTJXT^E baT)Liov, imb* Im-
b€ TToXiv, av ttot' ^vxpiXrJTav ?6ou.
CTpoq)f| a'.
105 6€oi TTQjlioOxoi x^v6c, Tt* Tt€ TTdvT€C €icib€T€ 7Tap6€VU
iK€'ciov X6xov bouXocuvac utt€P*
Kupa TT€pi ttt6Xiv boxMoX6q>ujv dvbpuiv
110 KaxXd2l€i TTVoaic ^Ap^oc 6p6^€vov.
CTp09f| p'.
dXX* U» Z€U, Z€U, TTOT^p TTaVT€X€'c,
^ TrdvTujc dpT)Eov baiuiv dXujciv.
'ApT€ioi Tdp TTdXic^a Kdb^ou
KUKXoOvTar qnSpoc b* dp^v SttXujv
115 5ldb€TOI b* (t\ T€VUUJV ITTTTIUJV
KivupovTai q>6vov x<^ivol
r
8KPTKM AD TIIEIIAS I-AROIIO.
^ i™ y
dfiivopcc npsiTOVTec ctpoToO
hopucto»
ih cafait TTuXaic ^flbdjioic
npodcTavrai n&kiu Xaxovrtc.
dvTitrpoqifi u'.
cO T* iZi ^ioTCvic, «piXdMaxov Kpdroc, j^uctiroXic jtvoQ
TToXXtkc, 8 8' Timtoc irovroM^tHuv Ava£
lx8up6X4i TToccib&uiv mcX°v4
£R(Xuav q>6piuv, iniXuciv &(fcou.
dvncTpoqrfi f(.
ct> t>' 'ApTtc, q>cO, KdbMOu JTnlivuMov
it6Xiv <puXa£ov irfibfcai t' iya^rfibc.
xal KuTtpic, firc f^vouc npoMdtnup,
dXcucov, c^Ocv yilp H a^oroc
tCT^va^ev XixaTci cc OeoKXihoic
dmjoucai ncXa£ducc6a.
Kol ci> AOkci' 5vaE, AOkcioc tcvoO
CTpcmJi ttaiqi ct^vuiv' AaTuiic
Tc KoOpa Ti^v cO nuKdZou.
<". XII
? ftl
dTo^ov dp^dTiuv <!c^<pi ndXiv kXuuj'
ui noTvi' "Hpa,
^XttKOv d£6vu)V ppiOo^^viuv xv<5ai.
t. XIII
"Apxtfji <piXa,
bopiTivaKTOc aiO^p ^iri^aivciai.
Ti itoXic (inni Ttdcxei; ti Tfvricttai;
TToT b' (ix T^Xoc ^ndTti 6(oc;
<;'. XIV
dKpop6Xu)v b" ^itiiXEeuJV Xi©dc fpxetai '
(i ipiX' 'AitoXXov,
Kova^c iv TTuXaic X<l^KOb^tUJV cok^ujv.
r. XV
iK bk ^idecv
TtoXcptSKpavTOv dTvov tAoc ^v pdxai-
ci, eu poKaip' fivacc" 'OTKa np6 noXeuic,
^TTTdnuXov Iboc fiTippuou.
228 DISPVTATIO DE AESCHTLEAE
CTpoqpfi T •
150 luj iravaXKeTc Oeoi,
iib tAcioi T^Xeiat t€ t^c Tacb€ TrupToqpuXaKec
Tt6XiV boplTTOVOV |Llf| TTpObuiG' ^TCpoPdTMOVI CTpOTIfl'
155 kXu€T€ TTapO^vuiv, kXu€T€ TTavbiKOuc x^^POTdvouc XiTdc
dvTiCTpoqpfj t'.
lu) qpiXoi bai^ov€C,
XuTrjpioi t' dfiqpipdvTcc tt6Xiv bciHaS' uic qpiXoTrdXcic*
160 /i^XccO^ 6' i€pujv brmiuiv, )Li€X6fui€V0i b* dpyjgaTC
qpiX09uTUIV bl TOl Tt6X€0C 6pTiuJV |LlVlfiCTOp€C £ct€ fiou
Noii fuerat difficile universum canuen bis quindeeim
personis ita disponere, ut singulis bina commata tribuerentur,
excepto quidem hegemone, cui semel tantum recitandum eBset
Sed stropharum indicia ab toto vel dimidio choro canta-
tarum in quibusdam locis negarinequit tamquam sua spoiiis
offerri/et apertissime quidem a v. 150 (sequimur Wellauflri
numeros): praeterea eodem valet metrorum a v. 111 et 125
aequabilitas. Deinde autem quemadmodum in carminis
41 universi chori recitatio non a singulorum, sed a cunctonttlj
invocatione deorum incipit (iu; TravaXK^Tc dcoi), ita quae simil*
lima invocatio stropham f>' praegreditur inde a v. 105, ite»
videtur una cum congruis yersibus antistrophae p' praemiso^
(120 sqq.) ad universum chorum referenda. Quo facto sia'
gularia commata remanent XV^ e quibus quattuor ita coU»''
cata sunt, ut stropharum continuitatem intercipiani Ne^
caussa latet eius rci. Nam cum chori partes et singuIomDO
partes choreutarum, si universc et generatim rem censemn^^r
eo differant^ ut hi ab singulis terriculis, quae in oculc^^
auresve trepidarum virginum incidunt, proficiscantur ad sub^»
tas lamentationes fundendas legitimamque supplicationei
commendandam^ illius autem propria sit ipsa precatio, seda
tior ea et aequabilior^ malorumque brevis tantum ad mo?ei
dos deorum animos descriptio: conseutaneum est primu:
singulis personis distribui ipsum initium carminis. Deinf
a lamentatione et ad communes preces cohortatione tran^^ ^'
tum parat Martis invooatio v. 102, cuius dei auT^xBovoc Yelt:^^
fortuita mentio iniecta esset ultimo versu praegressae pei
sonae. Post cantatas autem strophas a' ff earumque ant
8BPTKH AD THEBAS PAKODO.
stropbu, quB« in triLnquilliorp inMlHntiuiD pcriciilorum cooi-
nmoratioae coDtinii!i(|uc deorum iuiploratione vprsabantur,
lienuo repeDtiuiB f^rniribus v. l.'t» {i f l() Tirgiues exuni-
matae iu novos plaDctuH «rumpunl, (|uo« ijuiclem ium Bin^il-
Utim, ut ab initio, et ita simul pcrsoquuntur, ut inatitntam
ib uaiverHO elioro Jeoniiu invucationem iHmtiDueut, HiD^ulH
iin^ia lameutis uomina Jeuruni iunj^cnteM. Atqiiv xic (lumum
iulellegitur, cur eorundem deoruin «^uormulam mentio iterari
in hac parte carmiDis comnuide potuerit; iiHm pnutt^r lunr
I MD, ([uac sane nova accedit, tiim Hianae tum Apolliiii« tui
I Madis montio ian] facta aiitea ub ii>iiv«rHO clioro erii
L rutam autem videtur aflirmari hauil haciiitanter potfw^, i
■ Andecim apparcre porsonarum vustii^ia, quas in hac Aesch
■ UNila sibi iudagasne viMuii eat Muellenis in Aeach. Eum
f p.78flq., neo quattuordocini, qui numems aatia por »>■
tpectiis PasBovio placiiit et Ahreusio in Diar. scholaat,
1833 p. 270. Nec magis Bnnibergeri ratio comtncndat
tde carm. Ae^ch. a part. cbori cuiit. p. 47 «qq.), tuni illa
«mciDna, ut nihil eupra. Contra singularum personar
nllu partes esse negans Klauaeuius totuni CMrmeii integi
^KJSuit strophis et antistrophis in Diar. scholatit. a. IS'M^
f.llTlaqq., unde ahqnot Rcripturas in ptopositam a nobis
4iih speciem ascivimus. Minim est autem tamquam con-
'nvioriim loco ab omDibuK haberi metrorum reeiponsiouom
A r«citationem ningiilatim factam; inniguis enim ars quae-
i<«D poetarum in eo coDnpicitur, ut etiani quae a siDgulis
pcnouis recitareutiir particulae, numerorum couiiiinitate exae-
quirefitur. Quae ors &i iii boc ipauui cariueii catlit, licet
'«K ita uti fecimus significare, ut Graecis litteris metrorum
congmeDtia, numeris autem notetur ordo persoDarum. Ac
'°»lto certe minus dubitationis, quam stropharum ab toto
cboro cantatanim, membrorum illorum singularium responsio
ubei Qnod quidem cum de v. 135—149 ab uno quoque
"'^ Goncedatar (quis enim importanum illud 'ApiE^i «piXa
^Bl^j^gf serio tueatur intruaa in vulgatia libris v. 135 et
'^?), tamen aliquanto minu» probabilitatiij habere in ipso
'""ninis initio videri possit. Vetum hanc ego partem, quo-
iiodocufflqae de carminis universi diapositioue iudicabitur,
230 DISPVTATIO DE AESCHTLEAE
non sine aliquo 8uccessu et ita emendatam esse arbitioii ui
43 etiamsi de nulla responsione cogitem, tamen non yidear in
toUendis librorum vitiis aliter versari posse. Mitto nuneea
commendare^ quae cum non leve momentum habeant^ tamen
sua sponte in oculos incurrunt: systematum concinnitatan
vel hiatu vel syllaba ancipite vel aliqna clausula terminab)-
rum^ sententiarumque membra suis finibus coartatarum. Sed
quae inprimis criticos vexarunt versus 84 verba^ de eis non
improbabiliter^ ut putamus^ sic ratiocinamur.*)
45 Superest ut de proximis dicatur, in quibus cum PpeMCi
aptissime ad Trebia referatnr, iroTarai nullo modo ferri potest,
ita ut aut errore additum aut alieno loco insertum videatnr.
Quorum hoc quidem loco posterius usu venisse, alia quadam
licet assequi argumentatione ex metrica ratione petita. Qiii
enim v. 89 adiectus est dimetro dochmiaco bacchius, eundem
veri simile est y. 82 excidisse, quem non inepte ita quispiam j
addere possit^ ut biiUKUiv participio itidem oppositum putet i
alterum participium Trepdcac. Probabilius tamen est huc i^fl
ferre istud iTOTdTai, quod eo quem nunc tenet loco prorsoil
ineptum hic aptissimum est, modo Svauboc in & 'vautKX ]
convertatur.
*) [Hanc ratiocinationcm , qaa Ritschelius coniecturam supra pro-
positam dXacib^^viov Trcbf 6it\6ktutt' djTi xp^M^^i Podv firmavit, Enge-
rns quemadmodam in scholis a praeceptore pablice prolatam acce-
pit suis verbis in latinum sermonem convertit. Coias dispatatioms
summa haec est. *€X€&€^vdc traditum dupliciter non esse graecum,
Tr€bioiT\6KTUTroc Tocabulum mirabili prorsus et inaudita ratione com-
positum, neque sufficere Hermanni (elem. d. metr. p. 269) tt€6i' 6itXo-
KTUTTOC, cum KTUTr€tv nullo modo activa significatione dici possit: prae-
terea pod constanti poctarum usu clamorem denotare nec tamen aptom
esse ad equinarum strepitum ungularum vel armorum stridorem signi-
ficandum: denique prorsus non intellegi, cur strepitus istius descriptioni
tanta tribuatur vis, ut per tres pertineat enuntiati partes. In emendatione
vero proficiscendum esse ab optimorum librorum scriptara ti xP^M^TeTai,
qua ibTi vulgato Jjcl praeferendum commendetur; depravationem autem
huius Yoculac ad prozime quod antecedit vocabulum pertinnisse ita ut
TT€bi' 6TT\6KTUTr* vidcatur scriptum fuisse antiquitus; reliqua fere con-
sectaria esse et pod in ^odv mutandum ct dX€b€|Livdc in ^acib^iiiviov,
pro qao librarius ^X^b^inviov invenerit et ac margini ascriptom alieno
loco interposuerit. C. W.]
SEPrEM ID THE8AS PAHADO.
Hic igitnr reinoU djfticultatv reliquorum qiioruodani nii;
iiidem praetermittiinus expoaitioncin, ubi id agitur Holum nt
itistrophicam iiniverGi carmiuiA '{Ui vdit reatituere reHpon-
Dnetu, ei exemplum aliquod proponutiir, itoii perfecliim illud
DDjbu^que Dumeriri absolutum, eiuHmodi tamen mcmplum,
ide proficiscent! fBctlius quifpiam quid omniuo de reHpou-
tae isla statuendum videatur, iudicart* pomNil. Mnlta enim
uEiDum accuratiori esne relictu indagatioDi vel in BJogn-
am quoruitdam tractatioue vel in stropliarum iusta dit)i>0'
loije probe Bentimus neque difticultat«'H igiiuramuH, qni
: omnino removeri non poterant aut eao tlagitabant mut
les, ut ilubitari posHit, an probabilitatem nu|ieret eu
ionts violeutia. Kiunmodi Hunt dubiae nonnullae me i
>oiisiones, eiusmodi hiatuo illu vhs. 123. I i sun; i
inet ambigua vss. 131. \^'2 correctiooia n oi
suspecta sane eomm mutatio motromm, i cu
I Don inusitata sunt tum exemplis compn e,
carmiDe petititf, veluti v. 1^^ ix6u3iiXi|i M wji ,ci(
c igitm; cogitanda omniaqiic dcnuo suia perpendenua mo-
tis, certum ut fieri de boc carmine iudicium potinit ista-
disceptetur quaestio, num per totum pertinere cajmen
ifz-opbica videatur responsio an etiam monostrophicae
particulae quaedam quibusque illae, extremum si repe-
ir verum, finibus contineantur. Quorum indagatio ab hoc
em loco aliena est
VIII.
Entipidea.
I.
Zwei Miscellen zu Euripides.
1. Cyklops 32lfiF.'und lon 1170.*)
393 Wenig gliicklich ist Hermann in der Behandlung der
Verse des Cyklops 321 S. gewesen. Nebensachlich ii
dass statt ovb' olb' 6ti Zeuc nicht nur ausprechender, soB^l
dem durchaus logisch nothwendig das von Matthiae yorge-
zogene 6 ti ist, wie denn auch KirchhoflF, Nauck, Dindorf
394 einmiithig geschrieben haben: oub* oib' 8 ti Zeuc ^cr* ^|lioO
Kpeiccujv 0€6c. Weim nun der Cyklop so fortfahrt nach
den Hdss.:
ou )Lioi ^eXei t6 Xoitov. ujc b' ou )lioi ili^Xci,
fiKOUCOV fiTttV avui0€V 6)Lippov ^KX€r|,
€V Tr)b€ TT€Tpa CT€TV' ^X^ CKTlVU))LiaTa,
f\ )Li6cxov 6ttt6v fi ti Grjp^iov bdiKOc
baiVU^€VOC iv CTCTOVTl "fCtCTep* UTTTiaV
^TT€KTriibv TOiXaKTOc d)n<pop€a ttcttXov
KpOUUi, AlOC PpOVTaTciV €ic €piV KTUTTUJV
80 fehlt nicht nur, wie keinem kritischen Herausgeber
entgeheii koimte, alle Construction, sondem man weiss auch
*) [Aas den 'Acta societatis philologae Lipsiensis' Bd. I (1872)
p. 393 — 95, mit der Anmerkung: 'war urspriinglich fur das RheiniBche
Museum niedergeschrieben, daher hier in deutscher Fassung: w&hresd
ich sonst frir diese «:Acta> lateinische Torgezogen h&tte.' C. W.]
ZWEI BU8CELLEN ZU EURIPIDES. 233
weder, waa dv ct€TOVti heissen soll, nocb wie tt^ttXov Kpoueiv
ein doimerariiges Gerausch hervorbringen konne. Gleich-
wohl hat an letzterm Hermann keinerlei Anstoss genommen,
wihrend Musgrave TT^bov, Hartung ttiOov fiir tt€ttXov wollte:
beides gleich wenig einleuchtend. Das unzweifelhaft rich-
tige fand eiu strebsamer junger Philolog, Walther Gilbert
108 Dresden: dTT€KTnujV T<iXaKTOC d|Liq)op^a ttXcujv. So wird
dts Objeet zu Kpouw das vorausgegangene ^acjlp* uTTTiav,
imd damit ein dem derben Cyklopenhumor vortrefflich ent-
ipechendes Gepolter bezeichnety welches nach dem Austrin-
hm eines ganzen Eimers Milch nur allzu nattirlich war. —
llit dem dv ct€TOVti aber wusste Hermann so wenig fertig
111 werden^ dass er zu dem hier gar nicht motivirten Aus-
wege griff; den Ausfall eines ganzen Verses anzunehmen,
ohne dessen etwaigen Inhalt auch uur durch eine Exempli-
fication anschaulieh zu machen. Wie er ihn sich aber auch
^hte, nicht unbedenklich blieb doch ein ct^tovti sehon
wcgen des eben Yorausgegangenen CT€Tvd. Dasselbe 6e-
ienken trafe auch Scaliger's €u ct€TU)v t€, wenn selbst dieses
Pkisens neben dem Prateritum ^ttckttuJjv statthaft; ware.
Diss aus diesem selben Grunde Reiske's €u tctt^v t€,
im bei Dindorf Gnade gefunden, logisch falsch sei, ent-
liekelte Hermann durchaus richtig. Es muss also etwas
irieres in €V ct€T0Vti stecken. Pem Sinne nach ware man-
dierlei denkbar: dv Xcxei T€, iv CTipdbi t€, ^v KXivij t€, oder
bf cxoXiQ T€, oder wenn man von den Buchstabenziigen ganz
ond gar absahe, ficuxujc T€, fibcujc t€, €u9u)liujc t€ u. dgl. m.;
palaographisch liesse sich allenfalls — freilich immer nur
allenfalls — €V ct€T€1 T€ oder dv CT€'Tr) t€ denken, wenn 395
■icht auch dagegen^ wie gegen Scaliger's Conjectur, die eben
erst dagewesenen CT€Tvd CKTiviu^aTa sprachen. Irre ich nicht,
io ist
6NCT6rONTI
entstanden ans
6rr6A0NT6
imd das Granze so zu schreiben:
6Tav fivui0€V ojuippov ^KX^r),
iy Tqb€ TT^Tpqi ct^tv' ^X^ CKtiviu^aTa,
234 ZWEI MISCELLEN ZU EUBIPIDE8.
f\ liocxov dmby fj xi Orjpeiov bdKOC
baivu)Lievoc' ^tTcXwv t€ Tocxep* uirriav,
e7T€K7rnbv ToXaKTOC i^tpopia ttX^uiv,
Kpouuj, Aioc ppovxaTciv clc fpiv ktuttwv.
Anderwarts ist allerdings ein urspriingliches ct^ttI dnrck
Glossem verdrangt worden. So ohne Zweifel im lon ll%i:
Kdv TUJb€ )Ll6x6lU 7TTT1V6C €lC7ri7TT€l b6|Ll0lC
KU)jioc ^rcXciuiv AoEiou ^ap iv b6|iOic
fiTpecTa vaiouc* — .
Dass ich an solche Wiederholimgen nicht glaube, bekaonte
ich schon Opusc. phil. I p. 341 f. und sehe dass auch An-
dere, wie z. B. Weil zum Prometheus 255, derselben Mei'
nung sind. Die im lon gemeinte Oertlichkeit wirdVer8ll29
mit CKTivdc, 1133 mit CKTivu)^aciv, 1168 mit ct^tH bezeichnel|
und so wird es auch an obiger Stelle (nicht weniger abj
28 Verse spater) geheissen haben:
Kdv TUlb€ |i6x6tjj 7TTriv6c €lC7Ti7TT€l CT^T^I •
2. Cyklops 560.
327 Im Cyklops V. 558 K. (563 N.) gibt Silen dem Cy-
klopen Anweisung zum Weintrinken mit den Worten
0€C VUV TOV dTKUIv' €Upu9jiUJC K^t' fK7Tl€,
UJC7T€p )Ll* 6pqiC TTlVOVTa, X"JC7T€p OUK ^ji^
(oder ouK ^ti nach Nauck's ansprechender Vermuthung). K^
Situation hat mit feinem Verstandniss Boissonade aufgefassrt^
dessen W^orte Hermann wiedergibt. Aber wenn dann das
Gesprach also fortgeht:
KYKA. d d, Ti bpdc€ic; C6IA. f]b€UJC T^inucTica,
welchen Sinn kann da das Futurum haben? Silen hat ja
eben mit den Worten x^C7T€p ouk €)li€ schon ausgetrankes
328 und nichts weiteres zu thun, und der Cyklop ist verblCLfil
*) [Rhein. Muaeum f. Philol. Bd. XXIV (1869) p. 827 f.]
JGWBI UBCBLLEN ZV EliKiriPEB,
und entrflatet flber das waa Sileii tlmt, nicht was «*r tl
iijfj. — Im Archet^pus war der 1'iati! rilr daa Persoi
Kklieu ntcht ausgefUllt, iiiilvm ahrr iliesrM S{)atiuiii Uh
IKhen wurde, ging
T I A P A 1 C tiJ C H A € (jJ C
• TIAP A CefCHAGWC
ober. DeuD Eurlpides schrieli gewii^n
tC d d, li bp^c; C. tiic f)t)^u)C ti^ucTica.
) SiKAstwort auf die Frage ist das nicht, aber ea
'( aoeh lceine zu «ein und xull keine aeiu; jrdoiifalla i«
Ipoatc ein i^biux i^^ucrica noch viel wenigiT eii
wie es niir bci ri Apactic oder ri bt^paKac der 1
w8rd&
n.
BecenBion vod 'Fb. Godoh. ScHOENti de peraosan
inEnripidis Bacchabits habituscenico commentatio.
Leipzig 1831.*)
8o sehr auch die dramatiscbe Kunat der (iriechen fie- n
id niauigfaltiger und zum Theil Hehr ehrenwerther
uthungeu gewesen ist, so ist doch eine 8eite dea
it«rweseoH noch aulTallend wenig beleucht#t, und faet
Dor iD Eiuzeiheiteu , iu zeratreuteu, beilSuRg niedergelegten
Notizen oder obertiachlichen Andeutungeu bcrtihrt worden.
Ueber die architektoniache Einrtchtuiig dee gricchisciien
Tleaters besitzen wir DHrstcIlungeu, mit denen man vor der
B&nd auareichen kann; auf die Kuust der Decoration da-
^m, auf deu Apparat scenincher CostUmirung, (Iberhaupt
Mf die Art, wie die BHhne sich bei Auffdhrung von Dramen
^ aa«sem dem Zuschauer darstellte, hat noch nieuiand Hein
^Dge im ganzen und groasen gericht«t. Die trockcu Kusam-
"«Utoppelude Aulziihluug dcr einzelnon Apparatxtlickc bei
*) [Ana der 'Allgemeinen Litteratur-Zeitnng', Halle ond Leipiig
'»1,0«:. Nr. Sn-m p. 5e«-e87; vgl. Ribbeck: BitKhl 1 p. S81.]
236 RECENSION VON F. O. SCHONE
Pollux im IVten Buche gibt uichts weniger als ein anscluui-
liches und zusammenhangendes Bild; aber sie gibt ein Ftm-
dameut, auf welchem eine tUchtige Forschungy die aber hier
Yorzugsweise durch ausgebreitete und vielseitige Eruditioii
bedingt wird, weiter bauen und gewiss ein yerhaltnissmasiig
befriedigendes Gauze wird construiren konnen. Gar keine
Erwahuung verdienen hicr die Antiquare der frUhem Jab-
hunderte: (ausser den vom Vf. des vorliegenden Buches p.5
namhaft gemachten stehen noch einige im VIII ten Baiidi ^
des Gronovschen Thesaurus:) denn ihre Weisheit geht illMr j
die uuverarbeiteten Notizen des PoUux nicht hinaus; im]
Neuern finden nur Gencili und Bottiger hiier eine Stelli
als soichc; die auf dem Felde zu arbeiten begonnen ha\m
Aber die ungrQndiiche, unter dem Schein des G«istre
oberflachliche Manier Genelli's in seinem ^Theater
Athen' hat es durchaus an den unerlasslichen Vorstni
sowie an einer festen^ durch ntichterne Kritik ger
Methode mangeln lassen; Wahrheit imd Bewahrung li
ihr wenig am Herzen ; cavalierement. greift sie aus der
wo sie keinen durch Vorganger geebneten Boden findet;
geregt ist mancheS; abgeschlossen und begriindet wenigA
Bottiger dagegeu, befiihigt vor vielen zur Losung derAi^
gabe, hat sich leider an ein paar monpgraphischen Dantd*
570 lungen, zu denen er in seiner archaologischeu Betriebsamkii
Anlass fand; geniigen lassen.
An diese Vorliiufer schliesst sich der Vf. der gegenwi^
tigen Schrift, ein Schiiler des friih vollendeten Reisig, an, ja-
doch in weit ausgedehnterem Umfange, als der Titel genifi
anzunehmeu berechtigt, uud iiberhaupt in einer Weise, dii|
fiir die Erschopfung des interessauten Gegenstandes wie flh
die schriftstellerische Thatigkeit des Vfs gleich viel hoffei
lasst. Den Mittheilungen des Vfs (p. 3. 4) zu Folge habcB
wir cigentlich in der vorliegenden Commentatio nur eiiM
Theil des von ihm verfolgten Planes ausgefUhrt. Die Arbeili
wie sie sicli zumeist auf ein Drama des AlterthumBy die
Bakchen des Euripides, bezieht, ging vou der Beachaftigaiig
mit deniselben auch urspriinglich aus. Auch kann man fita
eine vollstandige und allseitige Bearbeitung, wie sie im PlaiM
DE EVUir. BACCll- IIABITV SCF.NICO.
ia Vfs lug, (laii };<>dachU- Stflck vor atiilorii t^eoigiict i
sgfern neWu deu erheblicheu Schwiorigkeiten fUr Krilik aurli
du kSnstleriache Interesse in AnschlaK gehracht wird, wel-
cbes die im ganzeu niusterhaft« ilraciaiiHcLo Oekonauiii', ao-
Tie die iippige Frische unil Lcbeodigkeit der 8childeruiig«i>,
imd die von deui Stofle auf den Dichter HAlhitt flbitt^egaiigeafl
B^stcrung bakchischer Trunkenbeit gewahrt. Uunn darauf
ibingt iler V'f. vorzu^xweiK» uud titelU en uIh daa Ziel seinfB
Biiyetis heraus, d&s» uiclit dbfr der nucli »o geiiilgenilen
, Bniguiig und eelbHt Erklamng dex EinzclueQ dir Einheit
itt Ganzen uud afiue gro:4Hartige rtedeutmainkeit biotangp-
Hbt wprde. Uni aber zu Kulchcr AulTaMUDg dcu recht«u
jBbudpuQkt zu gewinnen, musHte ibm dii; Euripidtiischt-
BikchusfiBbel mit ihrem aua finem ao Tielaeilig auagebreitc-
fan Mytheokrcise und no eigeuthfliulichou Cultns eiitlehnten
{koffe veraula^iaeo , aeine Ktudien uiid Uiiterauchupg<;u auf
^atn weit«ru Krein, aU ilieH bei itearbeitung griechiacher
Waaien gerade flblich ist, uusKudehueo: wobci manche An-
^lgang, die ihni durch Welckerti Arbeiten «ard, nicht za
lorkeiinen ist
ji ■ - ■ ■
^ltath fSr dieae Beschrunkung des Planes auf die Darsti-Ihing »i
00 gesammteu Costrnuirung durf die Wahl der Uakchen
^■e glQckliche heissen. Dcr raiischende DionjfsOHiIieuHt luit
■iiiem eutschieden vorherrschenden Charakter der Hinnlich-
kcit musstc ciDeD su glanzenden Keichthum, so Qpiiige Fiille
ler Bceuificheu Ausstattuug eutfatten (worau es deuu der
ehmuckaBchtige Dichter auch niclit hat teblen laaseu), dasa
larum mit dcr gehingpuen Veransi-haiilirhuug <U'r sreniaohen
toff&hrung des eiuen StQckea zuglcich Grundlagen fQr eine
.ngemeine Skenographie der griechischen Tr^udie
legeben sein musaten. Die Bearbeitung einer aolchen hat
ieli aber der Tf. entweder schon aU Aufgabe gestellt oder
Qrfte sich mit RQcksicbt auf die wesentliche Lflcke, die da-
orch auagefOUt wDrde, noch dazu entBchliessen; am dan-
enBwerthesteD mit Einschluss auch der Komodie. Dazu
5mmt aber noch der groase Reichthum an Ueberlieferungen
00 dem Altertbume, da der vor allen audem Culten euthu-
238 RECENSION VON P. G. SCHONE
siastisch geiibte und weit verzweigte Dionysosdieiist i
nur Schriftstellern jeder Gattung zahllose Yeranlassun;
Verherrlichungen, Erwahnungen und Beriihrungen geg
hat; sondem auch Hauptobject der bildenden Kunst
Griechen gewesen ist. Gerade diese Seite des Gegensts
ist auch von dem Yf. mit Einsicht gewHrdigt und mit d
giingiger Sachkenntniss berUcksichtigt worden. Wender
uns aber von der allgemeinen Anerkennung einer nichl
taglichen Belesenheit, scharfsinniger Combination und s
ger Kritik, und der Gabe lebhafter Anschauung sowol
Veranschaulichung; die dem Vf. von keiner Seite ve
werden wird, zunilchst zur Charakteristik seiner Mei
AUem Ubrigen vorangeschickt muss die Bemerkung w(
dass sein Augenmerk, wie es nach dem Stande der ]
am meisten Noth that, durchweg mehr auf Ermittelun
Thatbestandes gerichtet war^ auf voUstandige Zusamme
lung des positiven, historisch gegebenen und dessen A
beitung zu einem Gesammtbilde, denn auf ErgrQndun
den einzelnen Erscheinungen zu Grunde liegenden Idee.
Grund, auf dem die Untersuchung fortschreitet, bildei
billig, immer das, was aus dem Euripideischen Drama
vorliegt oder sich herausfinden lasst; damit werden al;
zusammengestellt theils die allgemeinen Berichte liber
tralische Costilmirung, auderntheils die Erscheinunge:
welchen andere Schriftsteller und die Meister der plasti
Kunst dieselbe Person oder dasselbe StUck ihres Aeu
auftreten lassen^ und daraus die Erorterung des bakchis
des koniglichen und jedes andern Personals fur die E
deische Scene nach CostQm, Haltung und Geberde abg
dert. Aus der schon angedeuteten Celebritat Dionysi
Stoffe^ und in Erwagung dass gerade das Euripidc
Drama das Vorbild fiir mehr als eine Nachahmui]
Sprache und Bild geworden ist, lasst sich ermessen, >>
Menge von anderweitigen Darstellungen, bei Dichtern
57i thologischeu und sonstigen Schriftstellem, endlich in ¥
werken, mit steter Hinweisung auf das Aehnliche oder l
scheidende, zum Vergleich benutzt worden ist. Was
besonders von Kunstwerken, dereu umfassende Keni
DE KVRIP. BACCtl. KABITV KCKKIOO.
llwrbau|>t iiur weoigeii I)«gnn*tigteii ?ert)tattet JHt, Iilier»ctieii
kddr nicbl gekaoiit, kiirz UDWrGckHitJitigt grlitiitbrn ist, tlorf
loii VL aicht allzu hoc]i ang&reclitiet wenlpti, <la llalle,
mh den AnCutgxworten der Kni]>fiiiigTiiM.4~ iind (leburt»-
irt ivr Schrift, zur Erwi.Tbiiiig ctii>-« vollataDiligen Ap[)!i-
>ti arcIi&ologiHcher IlQlfAmittel lorzugHweirte iiugecigiiel
ict«en koiiD.
Daza iat Rec. im tiegeutheil eher guneigt, in dem wirk-
idt grosscii FlviMxe i1i-m VfH, iler b^i »> kiiaiipligcii (ifgrii-
ti doppelt anerkenncnswortb ist, t\n lU-bcrmiu^ xu
uikI Pine, wie ihu dUnkt, uuabweisbare Aufl§tellung
ni knllpfi-n. IVr Vf. hut Nioh voii ileiu ftlr -Motiagra-
IbtQ, wie die tagliche Erfahruug lchrt, schwer stu vermei-
■uten Fehler nieht frei zu halteu vermoeht, durrh uIIku
igsUiche Geiiauigkeit im Nacliwi-iscD, durcb initunter wirk-
Ek luxariuBe Anbaufung von Notizeti und Bel^geii, und
Bch eine Umatandlichkeit der Argumeitlation mid Degrdn-
ni^ die nichta hinzuzusetzen Qbrig litnMt, den gleichmiissigcu
\an der Daratellung zu storen und ciuer sbgcrundetcii,
bcrBiGhtlichen ticataltung deH (iauzen Kintrng /-u Uiuu.
BtUkerM Worte flber das fontulat nolcher verdriesalichcn
teterfalligkeit, im 'Nachtrag ;tur Trilogie' p. 90, »7, siiid
flbnhr beherzigciiBwcrth. Wir verkennen nicht ilait /.u
nmde liegende, an sich uubeatreitbar lubliche 8treben, den
■nljegeuden 8chatz reicher Materiaiicn in grosster Vollitan-
^eit zu verarbeiten, mit bc8onneuer Abwilgung aller eiii-
dnen Moiii.'iite f^chritt filr Sulirilt l.is /ur liiVlistcn Kviiii-ii/.
Hzudriiigen, und fUr den Leser die miiglichste Veranachau-
^nng und Ueberzeugung zu bewirken: aber — |iTibtv dtov!
Br Tf. hat etwas ahnliches selbst gefUhlt, wie die deafall-
[« EntBchaldigung p. 8 zeigt. £a ist eine weise Kunst-
^l alter Bedekunst, dass es zweckmiUaig sei, auch manches
Jit zo aagen, waa sich sagen liease, ebenaowohl iu mate-
Uer wie ia formeller Beziehung. Wer aich durch gewiasc,
nn aach Bouat noch so gediegene Monographien Uber
giaebe and flber epiache, auch komische Poeaie der Grie-
>n dor«hgearbeil«t hat, und orientirt iat in der Litteratur
biker Litteratui^eschicbte, wird Beispiele filr da§ erate wie
240 RECENSION VON P. O. SCH5NB
fQr das letzte in Bereitschaft haben. Mag es aach, z
dem jOngern Schriftsteller und dem Inhaber yoller A
sarienspeicher; einigen Kampf kosten; dem Beiz erschopf
Ausflihrangen; die die Nagelprobe aushalten; zu widerst
die SelbstUberwindung muss geiibt werden, und sie
sich. Uebrigens triflft der Vorwurf mehr die zweite I
der Schrift, welche dem Chorpersonal gewidmet ist, ui
da zum Theil von der Art der Auordnung abhangig
welche spater noch die Rede kommen wird.
In naher Verbindung damit steht eine ganz verw
Neigung des Vfs, die aber ebenso wenig ihm allein ode
573 zugsweise zur Last gelegt werden soll, sondem die <
mein hat mit Uunderten, und die seit den Zeiten dei
lander fast das Ansehen eines Privilegiums philolog
Monographien erhalten hat. Es betrifft dies die gai
legentlich angekniipfte, aber gleichwohl nicht selten
lang ausgesponnene Erorterung von allerhand von der I
sache selbst naher oder weiter abliegenden Fragen, a
eben nur beilaufig im Verlauf der Darstellung die
kommt. Dergleichen kann interessant, lehrreich, nv
sein: warum aber damit den natiirlichen Gang der 1
suchung unterbrechen, die Rede buntscheckig iiberladei
wie dies in namhaften kritischen Leistungeu, die viel
dem Vf. nahe genug lag zum Vorbilde zu nehnien, de
ist, den Leser durch wahrhaft labyrinthische Irrgauge f
noch dazu ohne den Ariadnischen Faden von Ueberscli
oder Kapitelangaben? Was ist vollends zu sagen, wenr
sich auf die Kunst der gegenseitigen Einverleibung ui
einanderschachtelung des Heterogensten gar noch
gfosses zu gute thut? Warum werden nicht langere Ai
rungen der Art in besondero, raumlich ausgeschiedene E:
verwiesen? sind sie aber geringern Umfangs, in Noten
den Text? Rec. weiss sehr wohl, mit welchem Gewich
gegen Textesnoten die Instanz vorzubringen pflegt, da
nicht in antikem Geiste und Gewohnheit seien. Ein beki
deutscher Uebersetzer des Herodotus wQrde zwar dies
einmal zugeben; ihn verdrossen die unzahligen Parent
die jetzt die Lesung des Historikers erschweren; gai
t- . -.,,-
DB BYBIP. BACCH. HABITV 8CEKICO. . 241
wui, miinie er, waren sie ursprdxiglich nichts anderes ala
Notan mit a) p) y) geweBen — denn warom hatte Herodot
k diier eo einfaehen Sache nicht auch so gescheidt sein
, MOah wie wir jetBt — und, gedacht gethan, nahm flaga
ia Fhrentheaen oben heraus und setzte sie unten ale Noten
vieder an. Doch Seherz bei Seite; Wyttenbach hatte Becht^
wam «r rich scheute, zu einem Kunstwerke wie die Vita
Sfllmkenii Noten su machen: aber eine kiinstlerische Dar-
itellung nnd eine gelehrte Forschung ist auch sweierlei.
|:^ lUit.man aber geltend, daas ja auch jede Untereuchungi
\ Arichung, in gewiasem Sinne ein Kunstwerk sein soUe;
i mU, wodnreh wird Bundung der Darstellung mehr erreieht^
; vm das Ungehdrige und Fremdartige hineingesogen oder
mn es tlber Bord geworfen wird und ein getrenntes Oebiei
tb sieh einnimmt? — Uebrigens mnss dem Yt lum Lobe
'isdigeBagt werden, dass keine der manigfisltigen ErSrte-
fBgoiy die dem Boche einverwebt sind, so fremdartig ist^
MSB sie nicht in einem Zusammenhange mit der Hauptten-
iimi stinde; Mythologie und GultnSy Theaterwesen und Sit-
'toigegchichte der Alten sind die Kategorien, worunter die
Uumdelten Gegenstande, die man in dem reichhaltigen ludex
KUitandig aufgeftihrt finden kann, insgesammt falleu.
Die aussere Einrichtung des Buches ist dic, dass die
Nndsche Ausstattung der einzelnen Personen des Euripidei- 574
S idieii Drama in XII einzelnen Kapitehi durchgenommen
^riitL Vorausgeschickt ist jedesmal eine innere Charakteristik
^w Person, weil dem Innern zu entsprechen eben dio Auf-
K&be ond die Bedeutung des Aeussorn war.
Die Tendenz der griechischen HQhne, die innere und
^xmeie Pers^nlichkeit, namentlich in der physiognoiuischen
Bildong^ dergestalt in Uebereinstimmung zu bringen, dass
Qurch jene dem Zusehauer diese augenblicklich erkennbar
^^e, ersieht man aus der Maskenbeschreibun^^ die uns
PoUnx gegeben hat Ferner sind einzelne Situationen (les
^^f^una, so weit sie ein Moment zur Kestimmung der sceni-
•eken CostQmirung enthalten, zu Hillfe genomnien. So, um
^ za deutlicherer Ausweisung der Darstcllungsniethode an
^U) Einzelnes anzuschliessen, grilndot der Vf. seine Unter-
^. IITHrHKLII op\-iirvLA V. Hi
242 RECENSION VON F. G. SCHONE
suchung liber das Aenssere des Bakchos mit Becht daraaf,
dass ihn Euripides in doppeltem Charakter auftreten lasst,
zuerst als fingirten Diener des Gottes DionysoS; als Thia-
sosftLhrer des Chores ; dann aber gegen das Ende
des Stiickes als Dionysos selbst, im vollen Glanze seiner
Gottlichkeit erscheinend
Uebrigens scheint der Vf. nach p. 20 zweifelhaft gewesen zu
sein, ob neben dem Diadem uoch eine Epheubekranzung
oder liberhaupt eine Hauptbekranzung stattgefunden habe,
wiewohl er sich zur Bejahung der Frage hinneigt.. Uns
575 dOnkt der Zweifel unstatthaft. Hauptbekranzung und Haupt-
binde werdeu ganz gewohnlich als zusammengehorige Sachen
erwahnt, wie Eurip. El. 163. Ennius Alex. fr. 3 volans ie
caelo ctm corona et tamiis, Pindar Isthm. IV (V), 69 BHl
Xd^pav^ o\ CT^qpavov, q)^p€ b' eujiaXXov ^irpav. Helden nnd
Siegem wurden Kranze mit Tanien zugeworfen , Paus. IT,
16; 4. Nep. Alcib. c. 6. Endlich zeigen unzahlige Stellfli^
und bildliche Darstellungen, dass der den Alten so beliel
Ehrenschmuck des Hauptes gewohnlich in einem von
Binde umschlungenen oder auf andereWeise damit vereinif'
tcn Kranze bestand^ so dass oft; wo raivia oder jiiTpa allein,
zuglcich au ein CT€qpdvuj)Lia zu denken ist und umgekehrt:
Theokrit II, 121. Plin. N. H. XXI, 3. Thucyd. IV, 121. Serr.
z. Aen. V, 269, die Stellen bei Ruhnken zu Tim. p. 246.
So ist Herakles der Sieger im Mus. Pio-Clem. VI tab. 132
geschmiickt, so Terpsichore auf einem Herculanischen 6fr
malde, Pitt. d'Ercol. tom. II tav. 5, so vor allen viele Bak*
chische Personen, wie der Vf. selbst hie und da angibt und
denselben Schmuck p. 144 deu chorischen Personen zutheilt»
ja Bakchos selbst bei Libanius IV p. 189 Rsk., und in der
Dionysosmaske im Mus. Napol., welche Zoega bei Creuzer
Symb. III, 498 beschreibt.
Die theatralische Bekleidung des Bakchos wird im
Illten Kapitel aufgestellt, mit Voranschickung oder Einflech-
tung dessen, was im allgemeinen das Tragodencostiim an-
geht. Aeschylus, wie er den Glanz und die Wiirde der
Biihne uberhaupt durch reichere Ausschmiickung erhohte, so
hatte or aucli — prrsonac jxillacqHC rcpertor honestae — ein
DE EVKll'. BAri^ll. (lABlTV SOKNICO.
messenes Costdiu i-iugefiilirt, eiiie etoXi^, woit und ticf
bwallend, praclitYoll und wQrdig, wie es Heroen uud
iinen geiiemend war Daher ftlhrt der Tm-
nanzug den AuszeichmmgaDaiuen cioXi^, auch cui|iaTiav;
irrt sich der Vf., wemi er glaubt, diiaa dieses CostQni
jttiphaues' Verseii bei Pollux VII, 59 geoieint aei, die w
chreibett zu mOsBen glaubt:
Toicft' ^v CToXalt auralci T«TpatiV^ilM^vaic
CKEX^aiC TE Kol Tidpaic.
lassen den erstenVers dahingCHtulU sein, wu »kh i
ra und jenea Torschlagpn I&asi; den m(>triscben ll'
Eweiten aber trage man kein Bedenkcn durch Streicl
Tf Koi (ji rilhrt ohuedie.'! bloss vom Vf. her) lu b«
II. Denn Jungermanna Codox Pal. (Antw.) 1
Miic, der Voss. cKcXeai cndpaic, woriu cxci l
iitt«lbar gegeben ist. Die Zusamineiuitellim) r
icnc und Tidpaic zeigt, daas vou oinem bar -a
liai Anzuge, der iii eincr bestimmteu Trag vorkani
ipaTUibriMtvoic) die Rede aei.
Dnrch diese ganze Darstellung des Dionysischen Co- &is
u, welche wir hier nur sehr summariBch mit einigen
VRterungen und Erinnerungen gegeben hsbeii, erhalt das,
lO. Maller 'Handbuch der Archaol. der Kunst' p. 510fif.
I darilber erortert, theils weitere BegrDndung, theils be-
ifatliche VerTollstandignng, sowie auch fdr andere Theile
Coatfimlehre die vorliegenden Untersuchungen zur Ver-
chnng mit den gleichen Partien des MflU^r^schen Werkes
it nndienlich sein werden. In dersetben Art wie Bakchoa
das Qbrige Personal der Tragddie behandelt, der Qber-
hige PentheuB Kap. IV, der weise Seher Tiresias, der
se Kadmoa (Kap. VI), die untergeordneten Boten- und
lerrollen Eap. Vll; kOrzer die Agaue mit ihrem Gefolge
j-V), weil der Tbeil ihres Costama, der Dionysisch ist,
er Tollstandiger beschrieben wird. Vielleicht am meisten
ngen imd an Aufklarungeu reich sind die Abachnitte
' daa KonigacoBtam, Uber den Aufzug des Sehers und
die Menische Erscheinung der untergeordneten Peraoiien.
244 RECENSION VON F. G. SCHOnE
In das Einzelne weiter einzugehen gestattet der Ort nicht;
daher nur Eins. Bei den koniglichen Insignien, Scepter,
Purpurgewand und Diadeni; hat der Yf. geftlhlt; dass des
Plutarchus Autoritat (p.40) fiir das Diadem einigem Zweifel
unterliegen kann. Ganz recht in gewisser Hinsicht. D^
579 nicht ebenso wie das Scepter wird jenes von den Tragikera
als Zeichen der kouiglichen Herrschaft genannt, und es ist
das von den Schriftstellem aus der macedonischen und lo-
mischen Zeit so oft erwahnte Diadem (Stellen b. d. Interpp.
. zu Diodor I, 47 p. 57 Wess.) kein hellenisches Eonigsinsign^
sondem ein persischeS; welches sich Alexander nach Diodor
XVII, 77 p. 220 zuerst umlegte, eine blaue, weiss duidi-
wirkte, liberall gleich breite Hauptbinde, welche nm die
Tiare des Eonigs geschlungen wurde: Xenoph. Cyrop. VDl,
3, 14. Curt. ni, 3; 19. Spanheim de praest. num. YIII p.466L
Ein solches Diadem nebst der Tiare trug Darius in Aesdif*
lus' Persern, nach V. 660. Ein solches auch war es, was te
Yom Yf. p. 41 genannte Demetrius als Zeichen der konigfij
lichen Wiirde annahm; daher diese Notiz nicht zum Erwdic^
eines gleichen Schmuckes der griechischen Theaterkonigs
dienen kann. Eben dieses persische Diadem ist zu denkeny
wenn alte Grammatiker bei Casaubonus zu Suet. Caes. 79 60
als Ehrenzeichen der macedonischen d. h. nachalexandri-
schen EonigC; um die Eausia gelegt; anfLlhren; es ist bei
dieseU; doch ohne Eausia, gewohnlich auf macedonischen
Miinzeu zu sehen. Ob nun Plutarch dieses von den Perserxi
herubergekommene Diadem, oder die gewohnliche hellenisch*
Hauptbinde, wejche denselben Namen ffihrt, verstanden habe,
indem er von den Bdhnenkonigen spricht, ist nicht zu er-
kcnnen; gewiss aber ist, dass Demosthenes, aus dem er sein^
Notiz entlehnt, nichts davon erwiihnt. Der Vf. aber hat jen*
Scheidung nicht gemacht. Namlich eine Hauptbinde al^
Ehrenschmuck der Eonige hatte allerdings auch die gri^'
chische Biihne, und vielleicht eine ganz ahnliche; nur si»»^
Name und Insigne nicht iu dem Sinnc zu fassen, dass di^^
Diadem, wie das persische, das charakteristische Merkmal d^^
Eouigswilrde gewesen wiire. Vielmehr fand dies in Fol^*
des boliebten Gel)rauehs von Hauptbinden tiberhaupt sta^- ^
UK EVBIF. BAUCtl. liAUlTV KL-ENICO. 246
wa« bei <leu Alten eiuc Sitte voii vielfucher Bedeiituui^ uiitl
der idlgifiiicioHtvn Aiiwviiiluii^ war. netiit es i^iilt a.U Schnmck-
und EhretiKeicJien jeKlicher Art, uln Bymbol der Freude, der
Festlichteit, der Hoheit uiid WUnle, dcr Heiliglccit^ [irientef-
Uchen Ausztnchuuog uud rclif^iosen Vprelirutig, wio dor Vf.
telbat m inehreren Stelleu oacbweist, vgl. p. 56ff. UK). 103.
138 S^ dazu Scliol. zu Pind. Nem. XI, 37, Hcnych- uud fent
t. T. tamia.
(iewisiermaadeti eiiie zwcite Abtheilimg der Schrift bil-
im die Untersuchuugeii ilbor tleu Chor der Hakchnuliunen,
HQ Ausntiittung, uiid Qber dii# dm HHkchittcheii ThiAaoa
all(;eiiieineti, voii Kap. VIII — XII
IKt «legiHche K[)isodc liber deu Maiigel umftuseutUT niul m \
&driaglicher Furncbuii^un iiber ilux guuzc Wcsen der dra-
.tiBchen ChiSre ist allerdiogs iiicht ohne Oruiid. Iii deiu
I dvm Vf. i>. 74 — 7tJ hcigcbrachteii luwt sich nb^r nicht
■ etwa» neaes bemerken. Daxa Sophoklos, wie Saidas
I der Biograph berichteii, den Chor von zwiUf PcrHonen
aaf fiuifzeho vcrmelirt habe, Htoht gar nicht im WiderRpmcb
dem Aeschyliachcn Gobrniich dcr lctzten Zahl. Wie iii
nAtia Stfickcn kouiite die Neueriuig dc» jQngeru Diclitera
Ton dem altem augenomiucn und in dessen apHtero
Tti^LCH iiachgeahmt wertleu. FUr die Zeit der Oreatie,
It die (lie Funfzehnzahl darch Heriuaiui unwidersprechlich
'Khgewieseu worden, wUnlo jeae Annalimc passeii, da jeno
IVilt^ie uach Ul. 77, 4 (dem iTHteu Auftreten des Sophoklea) wi
lillt Man konute sogar auf flolchcr lirundli^e fortbauun,
vui diejenigen Aeschylischcn StUckc, fUr die sich ein funf-
nhnzahliger Chor wahrscheinlich machen liiaat, durcb dmi
''tmjahr 01. 77, 4 chrouologiacL hestimmen (nicht auoh
UBgekehrt die mit dor Zwolfzahl vor jcue» Jahr aetzon, da
dem Dichter, wenn er es nach deii mythiachen VerhiiltniitiieD
fUKnd fauil, freistehen musatc /ur attfii />ahl ziirUckKQ-
iriifeii). Viel wird freilich dadurch nicht gowoiinen. —
"^en die von manchen behebte Vierzchn/.ahl Wdurft^ ea
i^ katim noch etner Demoiistration. Unabweialich aufge-
wmgcn wUrde den tragiechen Dichtern jene Zahl nur durch
"pod einc Vereinbaruog mjthiacher reraoncn lu der uuab-
246 RECENSION VON F. G. 8CH5mE
anderlich festutehcnden Zahl 14 sein. Eine solche aber ist
nicht bekanni Die misgliickte Construction einer Aofistel-
lung des vierzehnzlihligen Chores fQr die Supplices des Euri-
pides ist durch die vom Yf. p. 76 citirte Abhandlung Ton
M. Axt vollkommen beseitigt; doch war noch* vor Beisig^ ij
dessen Audeutung Enarr. Oed. Col. p. CLX von Axt ausge-
fiihrt worden, Elmsley zu nennen im Class.JoumalNr.XyiI
p. 56^ was dem Vf. enl^angen ist Die p. 76 vorgeschlagene
Yeranderung des bcKaT^ccapec (ib') beim Scholiasten des Dio-
uysius Thrax (nicht bei diesem selbst, wie der Yf. sagt) m
Villoisous oder Bekkers Anecd. 11; 746, 29 in ic' (denn tc'
ist wohl offenbar Druckfehler), und zwar wegen der Nilie
des Kb' vom komischen Chore, ist uns nicht wahrscheinlicL
Bleibt doch auch dann immer noch die von dem Vf. nidife
beriicksichtigte zweite Beweisstelle ftir die Yierzehnzalil
in der Vita Aesch. Robortell. (Aesch. t. VIII p. 162 BuU.).
Es scheint aber die Angabe auf einer sonst richtigen Be* ^
obachtung zu beruhen und nur schief ausgedrOckt zu 8ei%^l
auf der Beobachtuug namlich des in gewissem Sinne unleug- i
baren Vorherrschens der Siebenzahl in den tragischen Chtsr^
gesangen, welches sich auf die Theilung des Chores in di«
zwei f)|LUx6pia griindet, ausserhalb deren dann noch der jedes-
nialige Chorftthrer stand. Aus der Unterscheidung des Ge—
sannntchorfuhrers und der zwei Hemichorienfiihrer diirffc^
sicli auch die von dem Vf. p. 75 aufgeworfene Frage der
Vcrwunderung beantworten lassen, was deim fQr eine Ver-
anlassung gedacht werden konne, warum der 'qui primus i«*
his quippiam novavit' (es war kein Grund, gegen unverdacl'*'
tige Zeugnisse den Namen des Sophokles zu umgehen) di*
Erweiterung der Chorzahl zu 15 Personen vorgenomm^'^
habe? Die Sichtung und Erklarung der betreffenden Ai»«^
driicke xopHTOC, KopuqpaToc, )Li€c6xopoc u. s. w. liegt aber no«-^^
sehr im argen; Bockh's fliichtige Bemerkungen Gr. tr. p^ ^
p. 58. 59 reichen wenig aus. — Endlich versteht Rec. schlec
terdings nicht, wie einc Aufstellung des vierzehnzahlig
Chores (dergleichen Hermann Praef. Suppl. versuchte) d^"
Athenem schon deshalb hatte verwerflich erscheinen miisse-^
582 weil sie an das beriichtigte CTTopdbTiv des Aeschylus erinnert -^
UE KVKIl*. HAllll. lUBITV BCKNirO.
Damit liat es ja eiue gnuz iind gar verachie<leuH Ilpwnndt-
nias, uiiti wird der Vf. tioi nitberer Aimcht din klciiic Ui-beiv
etliuig sich«r soglcich KUrnckiiehniKii, w wiu er sich BclbsL
uatli den bisherigeu Darlvgimgcn uicht verhuklen wird, dau
d»s VJIIte Kapitel 'de choricaruui jiersonaniui partibus et
numeru' daa achwachste iiii Buche aein dOrfte
Eia seltsames Veraehen ist (lem Vf. [i. 33 boi Beband- m
Inng eines £j>igram(us des Adducus (AubL II, 242) begcg-
Ij wt, iu deaaen eineu Pentameter auf einniul DorJNmus hinein-
gBbracbt wird, wahrcud das ganze Epigramni iu ionischem
DiBlekt« i.4t; tVMQTa xal cxnvdc iti&i.ht Ttauo^^vac. Ohno
ZireifBl verleitete doK» Sciiligers CKtivdc nevOoti^vac. .\ucb
birr wunderu wir uos Qber die Verwcrfuug des JacoksiscbcD
Urtheil.i (Iber eVata, welchee Wort tms allerdings iuept
svheiiit. Mug man immerhin mit dem Vf. id B6kxou (luara
Tiiitrionum tragicorum habitum' erkliircn, ao wure es doch
fm in do|){ielter Racksicht abgeschmackter Gedanke, uackdeiu
TOo Euripidea gesagt war: 'ia Ar«tbusa licgttt du bvgrabuu',
nun fortzufahren: 'eigentlich aber eehe ick nickt dicseii fUr
4fiQ Grabmal foder Deukniul, iiack des Vfa .'^iune) an, aon- .%w
teu vielmekr die Kleidor uud Schuhe der BQhne'; eine
fekerliche Umackreibung dea Tkeaters, Uekerkauiit aber
Bt die gaiize Wenduug durchaus gezwungen, uud dax vou
Jwoba z. Anth. Gr. Bd. IX p. 237 verglicheue Epigrnmm
lifs DiodoruB (Anal. IT, 187) paaat gar uiekt. Dort iat der
Gedauke ganz auders eingeleitet mit deu auadrdcklickcn
Worten: 'miss uickt (iir\ n^Tpti) des Themistoklea Nameu
iiub seinem Grubmal, sondern nach Salamis' u. s. w. Wir
<4enDeu gar nicht deu Gegensatz zwiscken diesem Grab-
nal and einem andcrn als Spitze des Epigramms, sondera
'ermuthen als Sinii des Dichters Fulgendes: 'deinen Tod
'wtracbte ich als den Untergang der Tragiidie, dein Grab
UtiQgleich das Grab des BUhuenguttes selbst', und schrei-
btn demnacb:
civ b'ou toOtov tTUJ TiOtwai xdtpov, dXXd la Bcikxou
CI^MCTTa,
^is luch Scaligeru eiufiel. Deuii der Coil. Vut. bat i^iiaTu,
248 RECENSION V. SCUONE DE EVR. «ACCH. HABITV SCEN.
Pal. f{ixaTa, Das Nachste, Kai CKTivac JjnpaXe 7r€i6o|Li^vac, wo-
von Brunck's k. ck. cri 6m ttciO. und Jacobs' k. oc ak ^ija
TrevOoc Ipac viel zu weit abliegt^ fQhrt auf einen Vorschlag,
wie etwa:
crjjLiaO*, a Ktti CKTivdc f|LipaXe TrevOei cdc,
oder, wenn man lieber will, dXXd xd BdKXOu cfljna, t6 Kai — .
Au dem metonymischen cfijua fiir Odvaroc wird man keinen
Anstoss nehmen. Etwas mehr Energie konnte freilich dem
Gedanken nicht schaden.
Die Latinitat des Vfs verdient um so ausdrttcklicheres
Lob, mit je sichererm Bewusstsein sie sich vom germauisi-
rendeu Schlendriau entfemt halt, und je unverstandiger sie
(bei Gelegenheit eines vom Vf. geschriebenen Programmes)
irgendwo getadelt worden ist. Proprietas in der Wahl der
Worte, Angemessenheit der Wortstellung, lateinischen Sats-
bau und ein kraftiges iudividuelles Geprage wird man selten
vermissen; Incorrectheiten im einzelnen hatten um so mehr
vermieden werdeu soUen, je kleiner ihre Zahl isi ....
. . Auderes libergeheu wir, kouneu jedoch das altvaterische
Bacdmhus auf dem Titel uicht ohne RUge vorbeilassen, m
welcher Form uicht der mindeste Anlass vorlag. Ein anderef
ware es, wenu Euripides auch ein Stiick Bacdii gedichtet
hatte ; so aber mttsste Bacchahiis auf Romer zu Cicero's Zeit ^
gaiiz denselbeu Eindruck macheu, als weuu wir bei imsem '
Altvordeni leseu: Won deueu Bakchautiuneu'.
IX.
Kn AriBtoptaanes.
■«eenaion von Aristophanin comoediae ed. B.
FAIEB8CH. Tomns I contineDa riutimi, Prol^omena iu
topliiuiL>m et C. Febdinandi Ramkb commentationis
! Anstopli&nia vita partem primam, und Tom. VI P, I con-
tineoB Banas. Leipzig 1830*).
Die gegenvartige Au^be der sSmmtlichen Kom3dieu «
AristopbaneB, von welchen bis jetzt zwei, der Plutua
die Ranae, erschienen sind, macht auf nichts geringeree
;h, als alle biaher erschienenen Auegaben dieRea Ko-
sovohl in kritiacfaer als exegetischer Rdcksichi ni
■eten und Hberflflssig su machen (Prolegom. in Aristoph.
vn. viD)
glSnzende \rer8prechunge& mEtsBen uusere Erwartung von
LeiBtnngen des Hn. Herausgebers uatarlich in einem
Grade spuioen, nnd dei* Rec. muss gestehen, dass
rer iweli Lesnng dieser Stelle mit nicht geringer Neugierde
.^eieh daa game Werk durchgegaugen ist AUein unsere
Erwaj-tnng wnrde nicht befriedigt Wir mnssten nns viel-
mehr bald ilbeiy^ugen, dasM Hr. Thiorsili wi-ilcr di-r grosseii
Aiifgabe, die er aich gCBtcllt, j^ewuehHCii uci, inicli ubcr-
•j [AoB der 'All([emeiDcn LittFratiir/^itnng', [[iilli- und LeipziK
1%M. November Nr. 212 — 214 p. 4OT— l:ll. DasN Hitachl dflr Vcr-
1a.aaet dieHer ftoODfm encbieDencn Recenition sei, errieth Ranke aelbBt,
> Bibbeck: Bitichl p. 103 Anm. -J. C. W.j
250 RECENSION VON C. T. BANKE
haupt fiir die Kritik uiid Exegese des Aristophanes die ge-
410 horigen Eigenschaften und Kenntnisse besitze^ so dass wir
in seinen Leistungen zwar einen unermQdeten Fleiss ond
Begeisterung fiir eine gute Sache^ nicht aber eineu Fort-
schritt in der Erklarung und kritischen Behandlung des
Aristophanes anerkennen miissen. Das kritische Material,
das durch die bisherigen Bemiiliungen ausgezeichneter Manner
fiir den Aristophanes zu einem grosscn Reichthum henui'
gewachsen ist^ wusste Hr. Th. an vielen Stellen nicht ge-
horig zu benutzen: in der Erklarung hascht er uach dem
Neuen und Seltsamen^ und verwickelt sich dadurch haofig
in sonderbare Irrthiimer. Auf der andern Seite verweilt er
bisweilen lange bei trivialen und gewohnlichen Dingen; waa
andere gesagt haben, wird oft wiederholt, aber auch ohiBi
gehorige Verarbeitung. Um so vnllkommener ist die
grosser Gelehrsamkeit und mit angstlicher Accuratesse
gefasste ^commentatio de Aristophanis vita' vom Hn. Dii
Ranke^ deren erste Halfte den grossten Theil des ersi
Bandes dieser Ausgabe (p. XLIX — CDLII) einnimmt
nach wollen wir, um diese Anzeige nicht zu weit ai
dehnen, unter Nr. 1 nur die genannte Abhandlung
betrachten, dagegen sollen unter Nr. 2 Proben von der Entik^
uud Exegese des Hn. Thiersch gegeben werden, wodmck
wir unser eben im allgemeinen ausgesprochenes Urtheil ibi
gerecht zu bewahreu hoflfen.
Nr. 1. Ueber das Leben des Aristophanes ist ims
weniges iiberliefert, dass diejenigen, welche die Commentat
des Hrn. Ranke noch nicht gelesen haben, sich gar
dariiber wundern werden, wie man iiber diesen Stoff
vieles schreiben konne. Dies wird indessen bei einer nahen
Betrachtung dieser Schrift leicht erklarbar: denn Hr. R.
wollte uicht allein iiber die uus^eren Lebensumstande dei
Aristophanes Aufschliisse geben, sondem auch den Zusaift*
menhang der Aristophanischen Komodien mit dem poUti*
schen und geistigen Leben des Athenischen Staates und
Volkes entwickeln, was wiederum ohne eine tiefere Durch- j
dringung und Priifung der erhaltenen und verloreuen StCLcka '
dieses grossten aller Komiker nicht geschehen konnt€. Hit
DE ARISTOPHANIS VITA. 251
eren LebeiisverhultiiisseD des AristophaneR beschiif-
i sicb die Commentatia vou p. XLIX bis CCCXVIII, und
r Davh folgender Ordnuug. Zuerst wird alles aufgeaucbt
I xdsamnieagestellt, wuraus der Kindruck, den die Aristo-
DJscheu Eomodien vou jeher gemacht babeu, zu entueh-
i«t. Hr. R. beginnt hier mit den Zeitgonossen dea
)cbt«rs, oud durchliiuft alle Zeitraiime bis auf den unsrigen
rab ([>. XLIX — LXXXIX). Diese Uutersuchung, die mit
l«lelirsainkeit und Beleseuheit reichlicb ausgestattet ist, haiigt
dem Hsuptthema nur loae zusammen und wird durcb
■ eigene Metbode hier und da langwcilig. Was kanu es
i B. helfen dariiber lange hin und her zu rathen, ob dcr ii
e Cato Uber Aristopbanes gilnstig oder ungiinstig geur-
nlt habe? Vgl. p. LXXVII. Dieae Frago ist hier um so
'fl&SHJger, als weder f(tr das eine noch filr das andere
I historiscbe Spur aufgewiesen werden kann. Von einem
«rie Platon, zumal wenn bistorische Ueberliefermigen
I smd, dies zu wissen, ist freilich schon eher der Milhe
Dariiber wifd p. LV — LX weitliiufig, aber doch etwas
Htimnit gehandelt, nameutlich iiber die Frage, von weicher
I die Aufftthrung des Aristophanes unter den redenden
men des Flatonischen Oastmahls zu fassen sei. Hr. R.
■t aich darQber so:
nron scheint uns gar nianches einer Berichtigung zu
in. Zuerst konnen wir darin, dass Platou den Aristo-
iro GastmahJ redend einfilhrt, keine so beaondere
tnung finden. Den Eratinus konnte Flaton ohnehin
^t wahlen, ohne einen starken Auachronismus zu begehen.
[iucb seben wir in der Rede selbat, welche er den Ariato-
balten liiBSt, keine besondere Ehre fiir denselben.
B^tun hat darin die pbantastische Seite der Ariatophani-
Bldwii Eomddie hiJchst glilcklich nachgcahmt. Die Fahigkeit,
■ ^utaBtiBche Gebilde zu schaffen, wird dadurch indirect dem
I Ahitopbanes eiugeraumt, weiter aber iiichts. Ob iiberbaupt
' EinfObrung des Aristophanes von einer ffir ihn giin-
I «^gen oder nngQnBtigen Seite zu fassen sei, liissfc sich nur
1 mit einiger Sicherheit beatinunen, wenn die Stellung
252 RECENSION VON C. F. BANKE
und BedeutuDg seiner Person f&r das Gastniahl ausgemittelt
ist. Diese ist aber ganz dieselbe wie diejenige^ welche AgathoD
in demselben Dialoge hat. Der Hauptzweck des Gastmahls
ist darauf gerichtet; die zur Zeugung treibende Begeistening
(fpuic), diese ewige und immer thatige Eraft, in ihren Ter-
schiedeneu Manifestationen und Wirkungen darzustellen. In
rein geistiger Hinsicht springt dieser schaffende gottUche
Trieb am meisten in die Augen bei dem Dichter und Philo*
sophen: beide treibt jener fpuic zurErzeugung der schSnsiai
Kinder^ der Reden^ Begriffe und Ideen. Der Dichter zeogt
(nach Platonischer Lehre) ohne Bewusstsein, der Philoso^
dagegeu mit Bewusstsein uiid schaffender Freiheit; den leti^
tern repraseutirt im Gastmahle Sokrates, den erstem Agathon
und Aristophanes. Weil eben der Dichter gebunden imd
412 ohne Selbstbewusstsein zeugt^ so wissen auch Airistophanei
und Agathon iiber denjenigen Gott, dem sie alles yerdankei^
nur sehr unbestimmt zu sprechen; mit B«cht aber werdeij
sie von Alcibiades (p. 218 B) zu denjenigen gerechnet^ wel(
an der j^hilosophischen Wuth und Trunkenheit Theil hati
TidvTec Totp KCKOivujvriKaTe rnc qpiXocoqpou inaviac re Kai paKxetoc
Von solcben Leuten, die oliue Bewusstsein dichten, isi «• ■■
dann auch nicht zu verwundem, wenn sie iiber ihre KuDit
selbst niclit im klaren sind, und gegen ihren Willen von
Sokrates iiberwiesen werden, dass derselbe Maun Tragodien
uud Komodien zu dichteu verstehen miisse. Vgl. den Sehlua
des Gastmahls. Im ganzcu ist also in der Einfahriing
und Zeiehnung der beideu Dichter eher Tadel als Lob ent-
halteu, frcilich ein solcher Tadel, den sie mit allen ihren
Kunstgenossen gemein haben. Ganz verfehlt fiuden wir auch
die Aeusserung des Iln. R. iiber die Stelle des Gastmabh
p. 221 B, wir meineu dic Worte: ^eundem (Aristophanem)
etiam summa veritate externum eius (Socratis) corporis habi-
tum descripsissc.' Wenn man die Stelle des Aristophanc*
(Nub. 359), wo die Wolken den Sokrates so anreden:
ou fctp Sv aXXiu f' uTTaKOucai)Liev tiIiv vOv )ueT€u)poco<piCTaiv,
TTXfjv f| TTpobiKiu' Tui jLiev cocpiac Kai fvuiiLinc ouvcKa, coi be
8ti ppevGiiei t' ev Taiciv oboic Kai TibqpGaXjLiuj TrapapdXXeic,
KdvuTTobriToc KaKd TToXX* dvexei Kdqp* fijuiv cejivoTrpocujTreic ^
AEI8T0PHASIS VITA. 2fl3
mn *)bo die8« Hullt^ mit der ihr eiitHjireclieuden Pla-
aeii: {ntiTa (liotTt ^t«i«i, li 'Afntidipuvtc , t6 cov br\
KOi ^Kci bianopcOecOai uicnEp koI cvOobe, ^evOlkSpcvoc
jqtOaA^iu na(ia^Uu>v, iti ilireui /iisamtneiiliiinge ver-
t: 80 winl man in der lctzten Htelle eine verliii)iu<.-iide
ilimg auf deti Ansto|>baiie.i tiudeii: denii waa er xur
ieteu&g: nod VerUuhuung des eitlen und tluukoruden
ophen gesagt hatt«, eben das muns er bier zur Ver-
bnog des sicL iminer selbslbewuniiteu Weisen ange-
1 boren. Dass der ansgelaxHeuc Komiker im Uatit-
sonat etwas schoneud und ohne weitere personlielie
ungeu bcbandelt wird, davou mag der Orund dariu
, daes Aristofhaues htichat wahrschfinlich nicht mohr
als Platoa auiu (.iiutmabl Hchripb. Demnach mOcbte
nstjuabl ilberbaupt wenig geeignet seio, um darauH zu
a, wic riaton (tber ileu Aristophunes geurtheilt habc,
lerweuigst«n aber, um daraus auf oine gUnstige Stim-
des crsteren fUr den letzteren zu scbtiesiien. Daaa
gegen die Person wie aut-li gegen die DicbtuugBart
■ietophanes dif stiirkste Abneiijung fflhlte. dafdr sprf-
utscheideade Stellen aus der Apologie und den BHcheni
^at, und keinesweges ateht mit diesen das Sjmpoaiou
im Widersprucb, wie wir eben gesebeQ haben. Und
kiJnneu wir auch nie glanhen, dass Platon aiif den
aenen Aristophaues das scbone Epigramm
a\ XdpiTEC T^Mtviic Ti XapcTv, dncp oOxi ntceiTai,
ZnToGcai vux^v eijpov 'Apictoqiiivouc
tet babe. Vielleicht ist Platon der Komiker der Verfasser «i
len. Aucb Hr. R. tritgt Bedenken gegen die Echtheit des
unms, aber nur ans dem unzureichendeu Grunde, daaa
Ton spateren Scbriftstelleru erbalteu ist Das Anek-
n, Platon habe dem Tjrannen Dionysius, da dieser
henisclie Verfassuug kennen zu lernen gewdnscht biitte,
olkeu des Aristophanes als eine geeignete Qnelle 2U-
ckt, hilt Hr, R. wohl nicbt mit Unrecht fHr eine Erdicb-
Wenn aber etwas wabres darau sein sollte, so wQrde
larin kein Lob fflr den Aristophanes liegen, sondern
254 RECENSION VON C. F. RANKE
eine Hbittere Ironie auf die Athener, in deren Staate es wie
in den Wolken des Aristophanes bant und kraus hergehi
Was sonst noch das Yerhaltniss des Aristophanes zum PlatoD
betrifft^ so haben wir uns gewundert; dass auch Hr. R. in
den Ekklesiazusen eine Parodie auf die Platonische Lebe
und Schule gefunden hat. ^Praeterea' (p. LV) *vix negari i
quoquam poterit/ (wir wenigstens leugnen dieses) ^Ecdesii-
zusarum quam scripsit comicus fabulam contra ipsins philo-
sophi doctrinam disciplinamque fuisse compositam/ Wir
glaubeU; dass Hr. R. bei der Fortsetzung seiner Oommentatio^
wo er dber Inhalt und Bedeutung der Ekklesiazusen naheie
Aufschliisse geben muss^ durch eine sorgfaltige Betrachtang
dieser Frage auf ein anderes Resultat hinauskommen wiri
Einstweilen wollen wir daher mit unserm Einspruche warteo.
Nachdem Hr. R. die Urtheile aller Zeiten ilber dfli
Aristophanes aufgezahlt hat^ wendet er sich zu einer Unte^
suchung dber dessen Leben und Charakter. Dieser Untef^
suchung aber geht eine andere vorlaufige tlber die Quelli
woraus wir Nachrichten ifber Aristophanes schopfen konn<
voran (p. XCI — CHI). Diese Quellen sind ein pioc 'ApicrO'
qpdvouc von einem anonymen Verfasser, eine andere Biogra-
phie von Thomas Magister, Suidas^ ferner einige Noten der
Scholiasten. Von der ersten Quelle wird sehr grQndlich be-
wiesen^ dass ihr Urheber meistens aus den eignen Aeusse-
rungen des Aristophanes bald richtig und bald unrichtig
seine Erzahlung geschopft habe. Dann gibt es noch ein
Schriftchen eines unbekannten Verfassers, welches theils No-
tizen iiber die Lebensumstande des Aristophanes und anderer
Komiker^ theils liber die Komodie im allgemeinen enthalt
Um liber dessen Autoritat und Quellen zu entscheiden; schickt
Ilr. R. abermals eine vorlaufige Untersuchung iiber den Kanon
der Alexandrinischen Grammatiker voraus^ worin viele falsche
Vermuthungen und Ansichten von RuhnkeU; der bekanntlich
tiber diesen Gegenstand zuerst eine ausfQhrliche Untersu-
chung angestellt hat, berichtigt werden (p. CIV — CXXH).
Das Resultat dieser Untersuchung zeigt; dass der Anonymus
in seinem Urtheile Uber die Komiker von den Alexandrini-
schen Grammatikern nicht abhangig gewesen sei (p. CXXH),
DE ARISTOPHANIS VITA. 255
dass er dagegen doch noch aus unvcrduchtigen Quellen ge-
schopft habe.
.... Bald darauf folgen noch zwei vorlaufige Untersu- 4u
diQDgen, die eine Qber die Didaskalien, die andere ilber die
m erhaltenen Scholien des Aristophanes (p. CXXXI bis
CLXXXII). Dann erst kommt Hr. R. zur Auseinandersetzung
der Lebensumstande des Aristophanes, und zwar so^ dass er
m ersten Abschnitt (Kap. XV) iiber die Eltem des Dich-
toiand deren Stand handelt. Mit dem Rosultate des zwei-
kji AbschnittS; der sich auf die Lebenszeit des Aristophanes
hneht (Kap. XVI)^ konnen wir nicht ganz Qbereinstimmeu.
fteses wird aber so (p. CXC) hingestellt: Wixit Aristophanes
tb Oljmp. octogesima quarta ad centesimam usque Olym-
^lJadem.' Da Aristophanes zum erstenmal 01. 88, 1 eine
[Aomodie aufflihren liess, und zwar unter dem Namen eines
'Ukiesnkj weil er wegen seiner Jugend noch nicht hervorzu-
tteten wagte: so mag das Geburtsjahr, wie Hr. R. dies be-
l^limmt hat^ der Wahrheit sehr nahe kommen, obgleich auch
noch wohl um eine Olympiade zurtlckgeschoben werden
uders aber mdchte es sich mit dem Todesjahre ver-
t%dten. Dieses hat Hr. R. in die hundertste Olympias ver-
kgty weil nach der Angabe des Suidas (s. v. 'Apapuic) dor
Sohn des Aristophanes, Araros, zuerst in der lOlsteu Olymji.
ein •Stuck aufgefiihrt habe. Da wir nun aus aii(lerii (iuellen
wisseu, dass Aristophanes seit 01. 1*7, 4 zwei Koiuodiun
dorch den Araros hat auffuhren lassen: so schliesst Hr. K.,
Araros habe sich wahrend der Lebeuszeit des Aristophanes
mit den vaterlichen Stiicken beholfen, nach dessen Tode aber
sei er mit einem eignen hervorgetreten. Dieise Combination
ware so unwahrscheinlich iiicht, wenii sie nur eine bessere
Stutze hatte als diese unbestimmte An^abe des unzuver-
laf^sigen SuidaS; und wenn iiiclit flberdies no«li andere Um-
stande dagegen sprilchen. Deiin zuerst miisste man aniieh-
men^ Aristophanes habe in zwolf oder wenigsteus acht Jahren
nur zwei Komodien verfertigt, ja selbst nicht einnial so viele:
denn da unter den beiden genannten Koniodien, A^olosikon
und Kokalos, von der ersten eiiie zw^ite Ausgabe exi>tirt**,
so ist nichts wahrscheinlicher, als dass «^♦•radr' ilir>e reb«*r-
256 RECENSION VON C. F. RAKKE
arbeitung eines schon frUher gefertigten Stfickes am Lel
ende des Aristophanes von Araros aufgef&hrt wurde.
hatte Aristophanes wahrend dieses langen Zeitranms si
genommen nur eine neue Komodie gedichtet. Ein an
Indicium gegen die Ansicht des Hn. R. finden wir m (
Stelle des unbenannten Biographen (p. XVII, 29 yor
Acham.): iv toutuj bk tiu bpd)iaTi (im Plutiis) cuWcni
TrXiieei Tdv u\dv ^ApapoTa Kai outuj jieTriXXaHe Tdv piov t
KaTaXiTTUJV TpeTc, OiXiTTTrov 6|iuivujLiov Ttji irdTriTui xai Nik<
Tov Kai *Apap6Ta, b\ ou Kai dbiba£e t6v TTXoutov. Nach c
Grammatiker verschied also Aristophanes bald nach A
rung des Plutus, und dagegen streitet auch nicht die
richt aus einem Argumentum des Plutus: TeXeuTaiav
bdEac Tfjv KWjLiiubiav TauTT|V (den Plutus) tm Tip lbi4i 6
Kal t6v ui6v auToO cucTiicai *Apap6Ta bi* auTfic (lies bi* <
415 ToTc GeaTaTc pouX6)uevoc tA u7r6XoiiTa biio bi* ^Keivou i
KuiKaXov Kai AioXociKUJva: denn es wird hier nicht ^
dass Aristophanes bei der AuffCLhrung der zwei letzten i
noch gelebt habe; er konnte diese als ein ErbstQck 8
Sohne hinterlassen. Die Nachricht des ersten Gramma
dass Aristophanes den Plutus durch den Araros gcj
und des zweiten, dass er ihn unter seinem eignen ^
gegeben, hat Clinton (Fasti p. 101, vgl. Dindorf Ari
Fragm. p. 80) so vermittelt, dass Araros im Plutus der
tagonisten gemacht habe. Wir nehmen demnach das
Jahr der 98sten Olympias als das Sterbejahr des A
phanes an.
Nun folgt eine lange Untersuchung ttber das Vaterlai
Aristophanes (p. CCI— CCLVI); deren Resultat ist, wie
warten, dass Aristophanes ein gebomer Athener sei : alle
Frage Uber das Vaterland des Dichters hangt genau zusa
mit einem eignen Verhaltniss, worin Aristophanes mi
Dichter und Schauspieler Philonides und mit dem Schaus
Kallistratus gestanden hat. Den Gang, welchen Hr.
dieser Uutersuchung eingeschlagen, ins einzebie zu ver
wiirde uns zu weit ftihren. Wir bemerken daher nur s
dass Hr. R. alle Momente dieser verwickelten Frage
standiger zusamraengefasst und sorgfiiltiger erwogcu h;
DE ARI8T0PHANIS VITA,
257
■Alle diejenigeD, welclie friihor (Siivern, Dindorf, Hermami) oder
j^eichzeitiiz mit ilim (Hanovr, Hitter) denselben Gegeustaud
bps|irocbeD babeu. Allein auch so mochteo sicb gegen das
[oa Hn. R. dargelegte Resnltat uoch maucherlei Bedenken
rliebea lossen, besonders gegeii diejenige Methode des Hn.
, woOBch er eiuige Nachrichten der ScholiaBten uud Gram-
istiker glaubt, andere dagegen verwirft, wo die Griinde filr
( eine oder das andere nicht immer aberzeugen. Nach Hu,
iifi das erste Stiick des Aristophanes unter dem Namen
ks Philonides gegeheu wordeu, uud dies ist ohne Zweifel
Das zweite und dritte Stfick, die Babylonier uud die
Jjamer, soU Kallistratus unter seinem Nameu aufgefQhrt
lftb«ii. Alles, was der Dichter der Achamer vou sicb selbst
, unri was mau bisher auf den Aristophanes bezog, das
^ll von Kallistratus verstaudeu -werden. Das Bcheint uns
freilich eiue selir gewagte Behauptung. Der Schau-
der Kallistratns wird auf einmal der erste Komiker Athens,
: welchem selbst der Ferserkooig sich erkundigt. Kalli-
Itis ist auch ao gefallig, den geiahrlichen Process, welchen
wegeu der Bahylonier gegen deren Verfasaer erhob,
eh zu nehmen. Mit eiuer bestimmtcn Evidenz vdrd ilber
: Geg^Dstand wohl nie entschicden werden, vorzilglich
Iswei Grfinden: ersteus, weil man nicht wissen kann,
n die von Aristophaues edirten StQcke (und die
wir) von den aufgeftihrtcn versehieden gewesen
iweitens, weil die Nachrichten der Scholiasten zu
ikead sind uud meistens auf blosseu Vermuthungcn
sehr wir die Griindhchkeit des Hn. R, bei
' Untersuchung anzuerkenuen wissen, so sehr miSsaen
r e« ladcln, dasa er in deren Bereich ao viel Heterogenes
hat. Gleich beim Anfauge derselben wcrdeu so
nle ZurUstungeu gemacht, dass man kaum sieht, wo er
will. Jede der Nebenuntereuchungeu wird wiedcr
1 einen allgemeinen ganz gewohnlichen Gedanken ein-
Wl*it«t, wodurch danu die ganze Methode unertraglich lang-
wlig wird. Aui meisteu haben wir uns gewund^ ilber
B* G|iisode p. CCX— CCXIV, worin der Demagog Peisan-
KM mm Komiker gestempelt wird. Unniitz finden wir den
1 opvicviji V. 17
258 RECENSION VON C. F. BANKE
Beweis, der nach dieser Untersuchung folgt (p. CCLVII-
CGLX), Aristophanes namlich sei kein Schiiler des Sophisi
Prodikus gewesen. Die Veranlassung dazu gab RQckert^ d
neueste Herausgeber des Platonischen Gastmahls. Dies
hatte Uber die Rede des Platonischen Aristophanes die nic
tige Yermuthung aufgestellt^ es werde dadurch die Metho
des Prodikus dargestellt und persiflirt: allem damit wol
doch wohl RUckert selbst nicht behaupten^ Aristophanes i
ein Schiiler des Prodikus gewesen, so dass Hr, R. hier nic
416 allein gegen eine nichtige Vermuthung, sondeni auch geg
einen Schatten streitet. Nachstdem wird iiber die An»
und die Namen der Aristophanischen Stiicke ausfQhrl
und mit erwHnschter Bestimmtheit gehandelt (p. CGLXLS
CGGXIV). Hr. R. zahlt einstweilen alle Stticke auf, wel
unter dem Namen des Aristophanes angeftlhrt werden;
mit Recht oder nicht^ wird er spater zeigen. So findei
eine Anzahl von 54 Stiicken^ eine Zahl, welche auch
meisten Grammatiker angeben. Dindorfs Untersuchun
in den Fragmenten des Aristophanes werden hier yieli
berichtigt. Durch eine sehr feine Gombination hat Hr
ermittelt^ dass die alten Grammatiker die Komodien
Aristophanes nach dem Alphabet geordnet haben. Dar
wird nun zum ersten Male klar, warum das ffipac die nei
und die "GpviGec die fiinfunddreissigste Komodie gena
wird; denn nach einer alphabetischen Ordnung nehmen d
Stucke wirklich jene Stellen ein. Von nun an folgt eine A
einandersetzung iiber die einzelnen Aristophanischen Stu
sowohl iiber die erhaltenen als verlorenen, nach einer cl
nologischen Ordiiung, soweit diese moglich ist. In dem bij
edirten ersten Theile dieser Gommentatio wird iiber
Stiicke, wovon zwei verloren und drei erhalten sind, gel
delt, iiber die AaixaXnc, BapuXiivioi, 'Axapvfic, 'iTTTTfic,
qp^Xai. Wir wollen diese Untersuchungen einzeln betrach
1. AaiTaXfic p. CCCXVni—CCCXXIX. Seidler, Su^
und W. Dindorf hatten vor Hn. R. schon manches i
diese erste Komodie des Aristophanes ausgemittelt, so •
man jetzt iiber die Haupttendenz derselbeu nicht mehr z
DE ARI6TOPHAN18 VITA.
259
1 felfi kann. Hr. R. hat die Forschungen geiaer Vorgilnger
j Iwnutrt, und beaonders durch Anwendung einer bisher unbe-
llcanutiu] Stelle des Suidas bereichert, obgleich es seine Ab-
Inelit nicht sein kann, alle Fragmente genau zu erlautem.
|l>ip8es hat gethan FritzBche, dessen 'commeiitatio de Ari-
topbanis Daetalensibus', zwar spater (1831) erschienen, aber
refahr gleichzeitig mit dem Werke des Hn. R. geschrie-
kn ist. Dadurch kanu, was der letztere gesagt, btsweilen
weitert oder erganzt werden. So ist z. B. vou Hn. R. die
RTemiuthung aufgestellt, dass dieses StUck an den Lenaen
■OL 88, 1) aufgefahrt sei; aber der Beweis dafUr ist uichtig.
Vritz«clie hat eben daaselbe besser zu bewuhren gewusst p. !).
I Tiel ODs auch iiber den Inbalt dieser Komodie bekaiint
, so wenig wissen wir von der Anlagc derselben, be.sonders
1 dem YerhiiltniBse des Chors zu den handelnden Personeu.
ir. R. spricht sehr uubestimmt dariiber. Er glaubt unter
roan habe eine Kombdie in der Komodie gesehen,
9 Vermuthung stfltzt er auf eine sehr unzuverlasaige
i des Etymol. M. s. v. ftpa^ia. Auf keineu Fall kann
t Darstellung, wie Hr. \l. sie sich denkt (p. CCOXXI),
Pder Einrichtung des griechischen Theatera wahrscbein-
^ finden
Geht €8 wohl an, dase dieselben 1'ersonen erst
Ider BUhne als Schauspieler und dann in der Orchestra
I Chorpersoneu oder Tiinzer erschetnen? Denn aus dcn
m»u8«Dden bestaud der Chor, welcher versammelt war
I Tetnpel des Herakles. Diesen muss also die Orchestra
iugeatellt haben. Freilich wird der Chor an den Vorfiilion
Infder r>cene Theil genommen haben, und darauf mag die
l^le des Suidas unter d. W. AairaXEic sicb beziehen. Hera-
I WJ selbst, 8o meint Hr. R., war bei dem Schmause in
I WiDHD Tempel gegenwartig, und dafiir wird der GOste Vers
II den Wespen
oCe* 'HpaKXfic t6 btinvov ^EaTiaTuipevoc
■■gBfllbit; allein daraus lasat sich eber daa Gegentheil be-
, Aucli wird aus einem Fragment bei Suidas (32 Diod.)
«xfi^a (joi Kal Tov AiT^a k&\£\
260 BECENSION VON C. F. BAKKE
etwas zu rasch geschlossen, dass diese beiden Herren ouf dex
BCihne wirklich erschienen seien. Nicht alles, was gerofen
wird, pflegt auch zu kommen. Ueber die Entwickelmig und
den Ausgang des Dramas hat Hr. K nichts gesagb Sehr ge-
fallig scheint uns die Vermuthung von Fritzsche^ dass mit
einer Anklage des ausschweifenden Jfinglings und mit einer
Yerdammung desselben, als eines untergeschobeneu Sohnes^
das Stuck beschlossen sei.
417 2. BapuXiwvioi p. CCCXXIX — CCCXLIV. Auch tlbcr
die Babylonier hat Fritzsche gleichzeitig (1830) mit Ho.
Ranke eine ausfiihrliche Monographie geschrieben. Beidc
stimmen darin liberein, dass Eukrates, der Demagog, euu
Hauptrolle darin gespielt habe; beide haben vermuthet, dasf
der ProcesSy welcher in einigen Fragmenten des Sttlckes er
wahnt wird^ gegen diesen Taugenichts gerichtet gewesen lUK
zu seinem Yerderben ausgefallen sei^ eine Yermuthungy dii
wirklich sehr gefallig ist und mit allem, was nns von da
Babyloniem erhalten ist oder liber sie ausgesagt wird^ sek
gut zusammenstimmt. In Beziehung auf den Chor weicha
die beiden genannten Gelehrten von einander ab. Fritzsch
hat sich p. 17 mit gewohnter Heftigkeit und Leidenschaft
lichkeit gegen Dindorfs Annahme, der Chor habe aus da
Babyloniem oder gebrandmarkten Sklaven bestanden^ erklart
aber doch weiter nichts als eine unbestimmte Declamatioi
beigebracht. Hr. R. ist mit Recht, wie es uns scheint, dei
Vermuthung von W. Dindorf gefolgt:
Ganz recht! h
der Orchestra stellten sich diese Barbaren in Reihen^ in denen
der Chor seine Tanzbewegungen ausfQhrte. Darauf bezieht
Hr. R. mit Recht auch ein anderes Fragment (47 Dind.):
"lcxacG' dcpeEfic Trdvrec im rpeic dcTribac.
Auf der Scene, worauf die Griechen immer nur wenigc
uTiOKpiTai zu sehen gewohnt waren, hatte man mit diesen
Reihen von Sklaven nichts anfangen konnen. Ueber den
418 Antheil, welchen diese gebrandmarkten Sklaven an der H»nd-
lung genommeu hatten, ist von Hn. R. nichts entschieden.
Sehr wahrscheinlich ist die Vermuthung von Fritzsche;, das«
DE AKISTOPHANIS VITA.
261
Baip Iiartbedrlickteu BuDdesgenossen in dieser Gestalt aufge-
K Dhrt wurdeu. Da dic Skluvon, welche aulbraten, in der Milhle
B^eDten, und da Eukrates, eiue Hauptfigur dieses StQckes,
^■fihlea beaass, so vcrniuthen wir, dass die von den Demti-
^^Bg«i scliwer bedrQckteu Bundesgenossen als die Muller~
^KKcfato dieses Eukratea dargestellt Tnirden. Durch die Ver-
V^ammuug des Eukrate», womit das Stfick wahrscheinlich en-
I d>)(te, wiirde dann auch wohl daa Sehieksal dieser armen
I Umschen gelindert.
H Kiiio andere Vermuthung Qher den Inhalt der Babjlo-
■ irier, welche frdher schon Suvern (liber die Vogel dea Ari-
H itopb. f>. 29) aufgestellt und die Fritzsche (a. a. 0. p. 49)
ftctwua derb abgewiesen hat, ist von Hn. R. angenommen.
^L. .... Silvern batte die SteUe des Etym. M. p. 311, 1,
^^■o diescr Vers (dviip xic f\\iiv icjiv i-^KWOvnf.voc) angefilhrt
^^Hrd, nieht verstanden und daher in jencm dvr|p'den Gorgias
^^^nutbet. Vgl. Dindorf a. a. 0. p, 60. Den Aristophanischen
^^^■^^i Fritzsche so einfach und genUgend erklart, dass
^^^^^■rin wohl kiinttig nicht mehr den Gorgias suchea
^^^^^^ullein Ur. K. hat dies selbst wobl gefUhlt, glaubt
^^^Balarch andere Spuren die Vermuthung von Siiveni besser
^^^H**'"*'^° Dicser Bewei», den wir nicht
^^^Pferaiinen, beateht in Folgendem. Ein Jahr nacb Auffiih-
^^Big der Babjlonier sagt Aristophanes mit eiuem RUckblick
^Hrf diesolbcn in den Acbarnem V. 633 — 643:
^^L <t>aciv b' £ivai TToXXuiv aYci6uJv atrioc i!i^iv 6 noii]Ti^c
^^p naucac u^dc i^eviKoici Xoyoic ^f| Xiav ^EaTraTacdai ktX.
^^Ban aber kam (so argumentirt Hr. It.) im Anfange des- n
^^bn|[cti Jahres, worin die Babylonier aufgefilhrt wurden, Gor-
^^Haa als Gesandter nach Athen, um fiir seine Vateratadt
^^pjeoBtuu die Uillfe der Athener zu gewinneu. Von ibm be-
^^bdbUt unit Diodoma XII, 53 also: outoc ofiv KaToVTticac eic
■tfVTk 'A&nvac Koi TapaxQeic eic tov ftiinov fiieX^xfl toTc 'AOti-
i^m^aatc ntpi xdc cu^i^iaxiac Koi Tijj EeviZovTi ttic X^Eewc
■k B-iili^ Towc 'Aerivaiouc, 6vTac eutpueic Kai <pi\oX6TOUC. Dio-
^H Ivu ((0 »agt Hr. R.) stimmt sogar iu einzelnen AuadrQckeu
^^■niABttopbanes tiberiiin, und daher siud unter jeoen Ge-
^^^^^^kTOn denen Aristopbanes in den Achamern spricht,
2^62 RECEKSION VON G. F. BANKE
Gorgias und seine Genossen zu yerstehen. Allein die ganze
Aehnlichkeit besteht darin, dass Aristophanes yon iemoi
X6toi und Diodorus von einem EeviCov Tf\c X^Seuic redei Die
ganze Combination, die auf dieser schwa^hen StHtsse ruhi^
ist offenbar verfehlt: denn wie konnte Aristophanes die Ge-
sandtschafi; von Leontini durch dird toiv 7r6Xeuiv o\ Trp^cpeic
bezeichnen? Das sind die Gesandten, welche von den iribnt-
pflichtigen Stadten der Athener ankamen, und durch ihre
Reden diese gUnstig fiir ihre Biirger zu stimmen suchten.
Dass dergleichen Stadte gemeint sind, zeigt am klarstender
letzte Vers jener Aristophanischen Stelle:
Ktti Touc brjiLioiJC ^v TaTc ir^Xeciv beiEac vbc brijuioKpaToOvTaL
Wir wundem uns daher, wie ein so besoimener historiscber
Forscher wie Hr. R., auf solche nichtige Indicien bauend,
diesen Ausspruch wagt: ^Aristophanes in Babj*
loniis propterea reprehenderat Athenienses, quod Gorgiae
oratione decepti naves in Siciliam miserant et bellum caii
Peloponnesiis gerendum ita amplificaverant.'
3. 'Axapvfic p. CCCXLV-CCCLXXII. Hier kann die
historische Forschung schon einen festern und sicherem
Schritt gehen, da das Stiick^ dessen Bedeutung und Zusam-
menhang mit der Geschichte des athenischen Volkes er-
klart werden soU, selbst erhalten ist. Was Hr. R. dariiber
gesagt hat, wie auch iiber die nachstfolgende Eomodie, die
Itttttic, das konnen wir als eine vortreflFliche Einleitung zur
Lectiire dieser beiden Stiicke empfehlen. Nur diejenige Miihe
scheint uns vergeblich, welche Hr. R. sich gegeben hat, um
ausfindig zu machen^ wen wohl Aristophanes in den Ritteru
unter dem Namen des Agorakritus angedeutet habe. Er ver-
muthet unter diesem Namen einen Schiiler des Phidias, den
Agorakritus aus Paros, der aus einer Aphrodite eine Nemesis
gemacht und diese in Rhamnus aufgestellt hatte. Darauf
soU die Umkochung, welche der Aristophanische Agorakritus
mit dem Demos vornimmt, sich beziehen. Diese Aehnlich-
keit liegt so fem, dass von den athenischen Zuschaueru
420 wohl nicht leicht jemand dieselbe herausfinden konnte, f^^
DE ABISTOl-HASrS VITA.
263
■ber dichtete doch Aristopliaaes. Daiui oielit luun
irh nicht ein, warum der Dichter dieseu Mann zuerst unter
I dem Bilde eincs infanien Wursthandlers aufgefilhrt habe.
KWir halteu diesen Agorakritus fUr eine allgemeine Person
1 daher aeiuen Namen fiir erdichtet. Auch konnte Aristo-
i keineii wirkliehen Menschen fUr seine Bolte wahlen,
reil er ibm ebon zwei sehr entgegengesetzte KoIIen auftragcn
pollte. Zaerst muss dieser Mann durch Schlechtigkeit und
tTnTerschaintbeit deu Kleon besiegen; diese Kolle hiitte der
r Dtcbtor frcilicb irgend einem andern beriichtigten Demagogen
I ier damaligen Zeit zutheilen kbnnen; derselbe Maon aber
KJgt sicb durch die Umkochung des Demos als den grossten
Wohltbater des Staats, und dieae Ehre ware doch filr jeden
LDemagQgen zu bedeutend geweaen. Endlicb sagt uns ein
lichtiger Zeugc, ilass Agorakritiis eine allgemeine Person
p, ein Zeuge, auf den Hr. R. sonst mit volleui Recht viel
I hallen pflegt, namlich Aristophanea selbat, V. 1257. 5H;
1 AHM. ^Moi be t' ^ ti coi toOvoh' tiir". AAA. 'ATOpdKpiTOC ■
iv TiiTop^ t6p Kpiv6Mtvoc egocKoptiv.
[orakrituu ist eine iibnliche Figur wie die Pnixagura der
IdefliazuBeD, die ihre Weisheit ebenfalls auf der Agora
ni hat.
I Schluas dieses ersten Theiles der Commentatio iolgt
. Exposition ilber die Wolken, p. CDXS-CDUI. Die
' Aiugabe derselbcn vou Ucrmann, welche gleichzeitig
■it der Commeutatio erschieuen iat, konnte Hr. R. noch nicht
Btatzeu; sonst wQrde er ilher Einiges, wie wir glaubeu,
iitn gcschrieben haben, besouders tlber die Frage, welcbe
I orst^ imd zweite Ausgabe dieses Stiickes betrifft,
Was den Inhalt der Wolken betrifft, ao hat Ur. R. zu «
1 gvsucht, dass der Dichter vorziiglich die Lastpr der
|Ji«nia habe zQchtigen woilen (p. CDXXVIIIJ
"Jiwe Ansicht sucbt Hr. R. demnachst dureh eine Betrach-
■ag ilcji Inhalts der Wolken zu bewiihren; allein er fiihrt
■ eJDzelue Stellen an als die Anlage des ganzeu
Kiheint nach eiuer solchen Anaicht sowohl
264 BECENSION VON C. F. BANKE
die Person des Strepsiades als des Chores sehr rathselhaft
und unerklarbar. Nicht weil Strepsiades einen yerschwen-
derischen Sohn hat, sondem weil es in seinem eignen Herxen
schwarz aussieht, entschliesst er sich ein Schurke und Be-
triiger zu werden. Auf sein Haupt fallt also auch YorzClg-
lich das Unheil dieses Beginnens zurUck. Der verschwen-
derische Sohn gibt ihm nur die Veranlassung^ sich in seinem
wahren Lichte zu zeigen ; Sokrates und seine Gottinnen geben
die Gclegenheit und Mittel zu der schlechten That, woza
Strepsiades nur gar zu geneigt war^ er^ der von sich sagt
(V. 483):
X^T^IV |LliV OUK ?V€CT*, d7rocT€p€Tv b' fvi.
Strepsiades und Sokrates sind auch die Hauptpersonen dea
StiickeS; Pheidippides spielt im ganzen eine untergeordnete j
Rolle. Die Rede des X6toc biKaioc, worin freilich von den
Vorziigen der alten Erziehung gesprochen wird^ kann auGlL^
nicht alles beweisen; dass die beiden Beden vorziiglich vo]
der Erziehung sprecheu, ist ganz uatUrlich: denn sie habeal
eineu jungen Mann zu liberreden^ der nach der eineu oder^
nach der andern Art gebildet werden soU. Wir erklareu u
ganz cntschieden ftir die Ansicht, dass Aristophanes die»
jenige Richtung der neuem Zeit, worin alle wahrhaft ethi-
scheu Grundlagen umgestossen wurdeu, im Gegcnsatze gegen
dic friihere, worin hohc Sittlichkeit bliihte, zeichnen wolle^
Strepsiades selbst gehort dieser neuern schlechten Richtung
an: ein Product derselben ist die bodeulose Sophistik, die
mit triigerischer Rhetorik alles Heilige und Wahre umstosst:
als den Gipfel dieser Sophistik dachte sich Aristophanes (aoa
Irrthum) den Sokrates. Er und die Ubrigen Sophisten miissen
also in ibrem Leben und Wirken dargestellt werden. Sie.
423 sind es iibrigeus nicht, welche die neue sittenlose Zeit allein
gcschaffenhaben: denn Strepsiades und Pheidippides sindauch
ohne sophistischcn Unterricht schon boshaftschlecht genug: die
Sophisten als die argste Ausgeburt der neuen Zeit sind nur
diejenigen, welche dicse schlechte Richtung auf alle Weiae
fordem, besonders dadurch^ dass sie sich der Jugend be-
meistem und dieser zu allem Schlechten Anleitung geben. —
D£ ARISTOPHANIS VITA. 265
m stiiiimen wir mit Hu. U. darin Uberein; dass der
(S Aristophanes in voUem Masse den wirklichen
treffe, nicht eine allgemeine Person, welche diesen
pQhrt. Aber eine Inconsequenz glauben wir darin
L, wenn Hr. R. p. CDXLsq. sagt: ^id uuum iterum
e inculcandum esse credO; Socratem quia Atheniensis
[ue figura comoediae aptissima, non quia summus et
fuerit sophistarum, reliquis sophistis missis, ab
ane esse irrisum.' Man sieht leicht, worin eine solche
s ihren Grund hat: Hr. 11. will dadurch die Unge-
sit des Aristophanes gegen den Sokrates lindern.
18 gelingt auf diese Weise am allerwenigsten. Denn
bst Aristophanes den Sokrates nicht ftlr den argsten
1 ansah, warum stellt er ihn dann als solchen dar?
zeigt er uns den Sokrates als denjenigen, gegen
die librigen Sophisten beinahe verschwinden, und mit
etwa nur Prodikus verglichen werden konne? Was
okrates dafUr, dass er ein eingeborener Athener war,
i seine aussere Figur in einer Komodie Effect machen
Aristophanes ware dcr unbilligste und ungereehteste
gewesen, weun er vou solchon Zutalligkeiton au«-
iiLs (len Sokrates als das Haupt der Sophisten dar-
hiitte. Wie wir diese Frage, warum Aristophanes
at^s 80 arg durchgezogen habe, ansehen, so konnen
lequenz wohl iiberhaupt nur drei Ansiehten darilber
[t werden: 1) Aristophanes vertblgt den Sokrates
ithass; 2) Sokrates verdient die Ziichtigung des Ko-
3) Aristophanes hat sich geirrt. Gegen die erste
Qsichten streitet der uns sonst als redlich bekannte
r des Aristophanes; gegen die zweite streitet die
te der Philosophie und das j^anze Leben des Sokrates:
e Annahme dagegen kann ihirch viele histurische
bewahrt werden; sie wird uns also auch allein iibrig
Und warum sollte Aristophancs nicht auch einiual
ren konnen? Und so halten wir es auch fiir eine un-
he, wenn man den Euripides mit Ilaaren iu die Wol-
dnziehen und ibn mehr als einnial darin ge/iiclitigt
wili, wie Reisig und ihm lolgend auch Hr. It. ver-
266 RECENSION VON C. F. RANKE D£ ABI8TOPHANI8 VITA.
sucht haben (p. CDXLVIII)
4u Aristophanes hielt den Sokrates fiir noch arger als den Euii-
pides; denn dieser hatte ja nach Aristophanischer YoTstd-
lung sein eitles Geschwatz vom Sokrates erlemt. Vgl. Ban.
1482—1499. Dagegen, dass Euripides wirklich in den Wol-
ken aufgetreten sei^ wie Reisig glaubte, hat sich Hr. R. mit
Recht erklart. Die Stelle des PoUux X 156 Tr^xeupov b4,
ou xdc ^voiKibiac 6pvi0ac ^TKaGeubeiv cu|L4P^Ptik€V, *ApiCToq)dviic
X^T€i, uiCTTcp Kai Kp€|Lid6pav, iy TaTc Nccp^Xaic, hat indessen
Hr. R. wohl unrichtig auf V. 227
f7T€lT* &Tld TappOU TOUC 6€0UC uTr€pq)pov€ic
bezogen, indem er Tr€T€upou statt Tappou zu lesen vorschlagt;^
allein TT€T€upov ist eine Latte oder Stange, wofQr Strepsiadei
den Hiingekorb des Sokrates nicht ansehen konnte. Gewnij
hatte PoIIux die Stelle V. 1434. 1435
Ti bfiT*, ineibf] Touc dX€KTpu6vac STravTa fiijieT,
ouK dc6i€ic Kai Tf]v KdTipov KdTTi EuXou KaOcubcic;
im Sinne, als er jenes schrieb; las aber in seinem Exemplan
entweder TT€T€upou oder hatte, wie Hermann vermuthet, die
erste Recension der Wolken vor sich. Auch darin werden
Hn. R. (p. CDLI) wohl wenige beistimmen, dass durch dea
gerechten und ungerechten XoTOC bekannte athenische Pe^
sonen reprasentirt wiirden
Die Natur der beiden X6tuj ist so allgemein, dass ihnen
keine individuelle Person aus der attischen Geschichte ent-
spricht; vergebens wird man also nach einem lebendigen
Manne umhertappen; denn hier kann man immer nur einen
Schatten fassen. VoIIends der biKaioc X6toc kann durch nie-
mand repriisentirt werden, weil er plotzlich zur Gegenpartei
iibergeht. Will man unter ihm einen bestimmten braven
und gerechten Mann sich denken, so muss man diesen anch
gleich wieder als einon Ueberlaufer sich vorstellen. Aber
warum werden diese Reden noch immer mit den unpassenden
Namen biKaioc und fibiKOC aufgefiihrt? Fiir den ersten tot
sich kein Grund angebeU; der andere liesse sich etwa m
]ka,
nCENSION VOK B. TUlERSCn'S AUSGARE DER FRliSCnE.
2137
Stilcke selbsi rochttertigeu. AUein auch uur der uiibe-
fenc Strffpaiades, der aich in die KunBtaprache uicht zu
weiss, bezeichnet den Wtoc i^ttujv duroh dtiKoc Xotoc
117. 884): sie aelbst neauen aich i^ttujv und KptiTTUJV.
Nr. 2. Nachdem wir bei dieseui ersten Bande uns schon «s
lange aufgehalten baben, ao wollen wir die darin ent-
; IteceDsion des Plutua vou Hn. Thiersch nicht weiter
rlckHiclitigen, sondern seiue Kritik und Exegese des Ari^to-
1 der Auagabe der Prosche prflfen und beurtheileo.
Dem Texte der Frijache geht vorauf eine 'quaestio de
i fabulae numine, aetate et occasione' (p, VII — XIII),
' die wir unsere Aufmerkaamkeit zuerst richten woIIen_
inntlich ist diese Komodie nach den Froachen, welche
reud der Ueberfahrt aber deu uuterirdischen See ihre
linge anstimmeu, benannt. Gewiss hatte Ariatophanea bei
r Abfaseung dicser Scene keinen andern Zweck, als jcne
berfahrt durch diese aonderbaren Gesange interessanter zu
den Namen fiir daa StUck entlehnte der Dtchter
dieBer Stelle deswegen, weil sowohl er ala die griechi-
■ Komiker Qberhaupt durch ungewohnliche und phan-
iche Namen die Neugierde ihres Publicums zu spanneu
So nahe alles dieses liegt, so kann doch Hr. Th.
i nabedeutende Fartie nicht, ohne eine sehr luftige Ver-
Ihnng darauf zu bauen, fahren lassen: 'Quare (p. VIII)
I abHonum fuiaset (erat), si Kuripidis argutias verbosaa
alieitaa cum diverbiis tum choris inaertas, quac saepius
ItM: fabula c&stigantur, ettam sub Ranarum canticis casti-
I statuisaent.' Der arme Euripidca! Aristophanes hat
rib«ti ohnehin schon oft genug zur Zielscheibe seiues
erkoren; aber damit kiinnen sich mehrere neuere
hiker noch nicht begnflgen , sondem wollen ibn auch
Tiflen Stellen finden, wo Aristophauea uicht an ihn ge-
Ceber die Zeit der AuffUhrung (01. 93, 3) waltet kein
iifel ob, weil eine uus erhaltenc didaakalische Notiz die-
« g«aau angibt, und dann aua dem StUcke selbst die
268 KECENSION VON B. THIBBSCH^S
Wahrheit dicser Angabe entschieden beslStigt wird. Hr.TL
konnte also hier nur Bekanntes wiederholen und die wlum
426 von andern cutdeckten Indicien fQr die Zeit der AufifBhnng
zusammenstellen. Schwieriger ist schon die Frage tLber &
zweite Auffiihrung. Dariiber meldet nach einer bedeutendeii
Auctoritat der Ycrfasser des prosaischen Arguments: oOnu
bk d6au|Lidc6Ti id bpa|Lia bid -rfiv iv auruj irapdpaciVf uictc «xi
dvebibdx6Ti, ujc qprici AiKaiapxoc. Diese wiederholte Aof-
fiihrung setzt Hr. Th. zwei Jahre spater in OL 94^ 1 gleidi
nach Yertreibung der Dreissigmanner. Allein dann mfissta
man nothwendig annehmen^ die zweite Recension sei a
vielen Stellen umgearbeitet, und bei dieser Annahme ist ei
sehr auffallend; dass von der Umarbeitung dieses hochbe*
riihmten Stiickes auch keine Spur mehr auf nns gekommo:
ist. Die vielen Erwahnungen Ton der gewonnenen Seeschladf
bei den Arginusen konnten bei einer Aufftthrung um 01. 94,1
unmoglich stehen bleiben; ebenso wenig die Berathungen fil
Alcibiades: denn damals sehnte sich niemand nach demi
ben, weun auch die Nachricht von seinem Tode noch
in Athen bekannt geworden war. Viele Stellen der PanK'
basis konnten nur unmittelbar nach jener Schlacht eina
passendeu Sinu haben. Will man demnach nicht annebmo^
dass die zweite Rccension vielfach iiberarbeitet und schndl
wieder untergegangen sei: so wird man kaum etwas anderes
wahrscheinlich (inden; als dass die Frosche an demselben
Feste oder etwa zwei Monate spater an den grossen Diony-
sien zum zweiten Male aufgefiihrt worden seien. Fflr diese
Vermuthung spricht besonders die Angabe des Dicaarclias^
dieses Stiick liabe wegen seiner Parabase so sehr gefallen,
d. h. wegen desjenigen Theils der Parabase^ worin der Chor
dic Aussohnung mit manclien wiihrend der Herrschaft der
Vierhundert compromittirten Burgorn anempfiehlt, imd dem
ydienken des Biirgerrecbts an jene Sklaven, die bei den A^
ginusen gefochten, seiuen Beifall zollt. Vgl. V. 697 (685)-'
745 (737). Allein diese Stelle konnte nur kurz nach jener
Seesehlacht so gut gefalleii. Bei einer solchen Annahme ist
os nun leiclit erkliirlich, warum sich von der zweiten Bear
beitung gar keine Spur erhalten hat. Denn die Indicien,
480
r Wilhelm Dindorf toii eioer zweiten Beaibatnng in
D Stack« za fiudeD glaubt«, sind mit Grfolg ala moUig
(Bdgt worden.
In dein AbechDitte Qber die 'occaaio fabulae* (p. XI —
DIJ bescbiftigt isich Hr. Tfa. mit Wegraiiiiiiiiig rm imi
ihaltbareQ Aasicht«a, welche Frischlin und RdSke duHbn
%estellt habeii: daiin fotgt gleich eine andere *qii»ertio de
inarum fabnlac conailto' (p. XIV^XXIX). UelwT dioMU
nlct lasst die Klorbcit und EindriDglichkeit dar po«tiMhsB «
rstellnng, die wir in den Frifitchcn vor allem bewandani,
im einen Zweiicl za, iind wcnigc 8t(ii'ki> nind gflgMi ailM
kebrt« Au^sung durch lubalt und Anlage m geiieliert
die FroBche, ol^leich aueh hier einige Sotidlritnge dn
a Tor den Biiumen nicht scheu konnton. Die ridillge
licht tiber Inhalt und Zweck der Fr&sche hab Hr. Bobil
«inei eiguen Abhaudlung auBfahrlicb dargelegii Mtt ifam
l atidem atimmt Hr. Th. im ganzen uberein, lOmm aantt
a Hauptizweck will er noch ciu 'consilium pceuliarine (ee-
idarinm)' in dieser Koaodie gefunden haben. Dieeai wird
I ecfaon p- XV ala eioe treffliehe Neuigkeit i
\ folgt eine AaseiDanderBetznng flber die fOnf dramati-
ll Bichter, worin er eine falsche Ansicht von Lessing
, und die Stellen dei Ariatophanes flber diese Richter
luimengeBtellt werden. Nacbdem dadurch die FQnfiei^
briben genflgend bewieqen iat, so spricht Hr. Tb. seine
pit^t (p. XXVm) also ans:
«f eine lostige Weise werden bier Examinanden und Exa-
wtoren snsammea^worfen , um ja nur die Zahl fflnf
(tutznbringen; aber auch bo will es damit noch oicht
Kktugehen. Deun der Examinandea sind nnr zwei, Aeschy-
u mid Enripides, Examinator ist nur einer, Dionysus. AUein
U rtSrt nicht weiter: denn da kommt nocb hinzu Sopho-
^ «Is parteiloser Zuschauer, ond Plnto als Yorsitzer des
ntuhtm: nim machen aber zwei und drei doch fOnf, und
« htben wir die ftlnf dramatischen Richter. Diese werden
'tt^ottat in ibrem dummen Treiben, wie sie die VorzDglich-
Ut dtt ^ragiker aofEufinden suchen. Dass ausser einer ganz
270 RECENSION VON B. THIERSGH^S
handgreiflichen Unahnlichkeit der fiinf genannten PersoneB
aus den Froschen und der fQnf athenischen Richt» die
letzteren kein Examen anstellen; sondem nur nach dem Ein-
druck, den die yerschiedenen StUcke auf sie und die Zuschaaa
428 gemacht haben, iiber deren Vorztiglichkeit entscheiden, dft-
durch hat sich Hr. Th. nicht irre machen lassen. Wer tm
dieser durch Hd. Th. beigebrachten Gombination noeh nicht
ganz liberzeugt ist; der wird endlich mit der naiven Erkli-
rung getrostet, dass sich noch mehr Beweise dafOr anfBli-
ren liessen^ aber die Sache sei ohnehin klar. i
Wenn man diese Tendenz in den Froschen nicht erkenniy
so miissen nach der Behauptung des Hn. Th. manche Pa^
tien derselben unverstandlich oder albem erscheinen; alleii
diese Partien sind insgesammt von der Art, dass sie nar
demjenigen Schwierigkeiten machen, welcher aus den komi-
schen und oft phantastischen Darstellungen Emst und Walir
heit nicht herausfinden kann. So viel tiber die ProIegom<
Was die Bearbeitung des Textes betrifft^ so finden
unter demselben einen besondem Rand fiir kiitische und eii
fiir exegetische Noten. An der ersten Stelle werden die Vari»!
ten der bisher bekannt gewordenen Handschriften und der w
ziigHchsten tilteren und einiger neuern Ausgaben erwalmi
Die durchgehende Beriicksichtigung der Varianten aus dei
alten Ausgaben muss bei einem Schriftsteller wie Aristih
plianes ziemlich iiberfliissig erscheinen. Denn das kritiscte
Material ist durch die Bemiihungen ausgezeichneter Manner'
bisher zu einem solchen Reichthum herangewachsen, daai
man die alten Ausgaben entbehren und liberspringen kanDi
Alte Ausgaben haben nur dann einen Werth, wenn sie sai
iilteren und reineren Handschriften, als uns noch zu Gebote
stehen, abgeleitet sind. Beides ist bei den alten Ausgabeft
(les Aristophanes nicht der Fall. Hr. Th. wurde also zweck-
miissiger nur Varianten aus Handschriften, wie Im. Bekker,
erwiihnt haben. Den Angaben von Im. Bekker hat Hr. Th-
iiberall unbedingtcn Glauben beigemessen: den verdienen die-
selben aber niclit wegen der Nachliissigkeit der englischcn
('orreetoren. Vgl. Hermann in der Praef. zu Aristoph. Nnh.
AKSGABE DEH FRASCHE.
> fp. X). Demnach kaoii man »uc1i auf ilie abgelcitet«ii
iben (les Hn. Th. Ubt-r den Uav«nuiu>. Vuuetuii oiii) <li'i
Mutineusea nicht Qberall mit Sicterhpit bouon. Uelier
\rt nnd Weia^, wic <ler 'l'ext in dieaer Ausgube con-
rt werdeu aoll, siud kuine all>{emeiii»ii (trunditHtzo nn-
3en; auch mochten sich dergleichen aus dcm Verfahreii
tleranagebers nicht leicht auftinilen lasaen. IW rich-
) und «infachste Gruudsatz in d«r Kntik dos AriHto-
?s besteht wohl darin, dass mau sicb immor d«n bDBten
altesteu HHiidachriften , beaonders dem itavennaH
tus, anschliesse, soweit aDderc Itiicknichtcn , wio der u
:lie, des Metnime und dgl., diex gestatteu. Alleiri itieiieui
dsatze ist Hr. Th, haufig untreu gewordon, oft hiim
er Sucht etwas eigenea oder neties zu geben. Diesuft
eil kiinuen wir nor durch eiuzelne Probeu beiUitigeti.
Lt«D wir auf diese Weise daa ganze tjtHck uadi der u
a Recension durchgehen, so wbrileii wir finden, da«H Hr.
Faat immer das Schlecbtere dem Besseren, lUs Uiizuver-
fc dem durch HandschrifteD woh! Hpwiihrten vorgezogen
am uuglGcklichsten ist er, wo er eigne VerbesBerunga'
lehe in den Text bringt: da bemerkt man sehr leicbt
pl an Gescbmack, SprachkenatDiss und kritischem Takt.
' wird z. B. in V. 112 das neugebackene ai/roO, was
mCssig steht, detn unanstossigeD toi/touc, was dnrch
C8B 80 gut bewahrt ist, vorziehen? Allein wir begnllgen
die TenmglackleD Versncbe des Hn. Th. nor in we-
n Yersen au^ezahlt zu haben, und weodeo uns zum
etischen Tbeile der AnmerkuDgen. Darin mnas zuerst
illen, wie bo riel Heterogeoea ziuaiiUDaigebaufl werden
ite. Yiele Noten beziehen sich aof w tnTiale oDd all-
eih bekaoDte Dioge, dau mao glaoben sollte, der Vf.
B fBr Schfiler oder Dilettanten schreiben woUea-, aodere
ega wie die ganze Bbrige EiDrichtnng der Anigabe zeigt,
I dies nieht der Zwe«k de* Vfi war. CDzweeknuMig
m wir ea EefHier, daas ki haufig laoge Btellen auj 4*^
lalieu aagefUm werden, znmal da es aa gaogljorea Ait*-
WB dendbea ketDCsvege* teUl. Wo Hr. Tb. von aod^rm
272 KRITISCHE MISCELLEN
Erklarern abweicht; da verliert er sich gewShnlich in dtf
Seltsame, wovon beinahe auf jeder Seite merkwQrdige Bei'
spiele YorkommeD. Am besten sind diejenigen BemerlrongeiL,
welche in der Mitte stehen zwischen Trivialem mid Neoein,
und deren sind doch zum Gliick nicht wenige. In der Con-
stitution der lyrischen Partien und in der Abtheilnng da
Strophen und Verse schwankt Hr. Th. zwischen dem, wai
die metrischen Scholiasten und dem, was die neueren Theth
retiker gelehrt haben
431 Das Papier ist vortreiFlich; die griechisehen Typen sind
geschmacklos.
n.
Kritische Miscellen zu Aristoplianes.
1. Zu Aristophanes' Froschen.*)
1.
508 In des Herakles Schildcrung der Unterwelt heisst
V. 145 flf.:
elia p6pPopov ttoXuv
Ktti CKUjp deivujv i.v bi toutui kcijli^vouc,
ei TTOu Hevov tic r^biKTice TrtbTTOTe,
f| TTttTba pivujv TdpTupiov uqpeiXeTO,
f^ ILiTiT^p' T^X6Ticev, f\ iraTpdc TvdOov
dirdTaHev, f^ 'ttiopkov SpKOV ujjnocev,
f| Mopci|Liou Tic ^ficiv iiefp&x^ajo:
worauf Dionysos fortfahrt:
vfj Touc Geouc ^XP^v T^ irpdc toutoici kcI «
Tf|V TTuppiXTiv Tic f^aSe Tf|v Kiviiciou: i
«
alsdaun aber Herakles zu den Lichtseiten des Hades Qbergdil
Anstoss nahm hier Cobet, und nicht mit Unrecht, ai
dem im sechsteii Satzgliede V. 151 wiederholten Subject ik
wiihrend es nach seiner ersten Stelle V. 147 in den vier fol
genden Gliedern wcggelassen war. Denn nichts anderes al
*) [Rhein. Museum f. Philol. Bd. XXIII (1868) p. 608-617.]
ZH ARISTOPIIAMES.
273
f der Conciunitat war doch wolil der Grund,
■um er Mnemosyne 11 p. 213 vorschlug f| Mopc(tiou jSiiciv
ihip&vajo: niclit eben walirscheinlich. Aber groafiern
(o83 hatte geben 8ollen, (iasa iler Vera ilberhaupt detn
iklea in den Mand gelegt wird: dem Herakles, der vor-
in dieser Scene kaum ein jiaar Namen von Dichtiem »u
en weisa, Qbrigens aber ao wenig Kenntniag vou ihDcn
daas er Ubcr ihren Werth oder UDwertli immer frat
Dionysos belehrt werden muss. Seiue Sache iat ett,
^roben Frevler gegen die allgemelne Moml zu nonncn,
n dem Schlamm-Morast der Unterwelt ihre Strafe er-
i; dieseu mit bitt«rm Spott die Frevler im musischen
tte gleicLsuBtellen kammt nicht der realJMtiKchen Natnr
lerakles, Bondem der Kunstkennerschaft des IJionysos m
Ks mnse, dOnkt mioh, jedem einlcuchten, danH die ar-
igliche Folge der Verse vielmehr diese war, dasa Hera-
seine Eede V, 151 mit f) 'niopKOV dpKOV iu^ocev schloss,
paos aber fortfuhr:
vt] Toiic eeouc ^xp^v yi irpic Totirotci xel i63
Tfiv iTuppixnv Tic ^wa9e rfjv Kivnciou, 153
fl Mopcinou Tic {tficiv ^EefpfivaTO. i6i
» im ganzen nur zwei Sat^lieder sind, kann selbst-
iDdlich das ric ebeu so gut zweimal wie nur einmal
Vas bann uns bei solcher Sachlage erwQDschter kom*
als dasa an eine Versversetzuug schon im Altertbum
ht worden? Denn wenn ea in den Scholien zu unserer
heisst, Aristophanes von Byzanz habc hier (zn welchen
Q, wird ima nicht genauer gesagt) t6 dvriciTpa koI t6
gesetzt; und wenn nach dem Aoecdotum Parisinnm, in
einstinimang mit Isidor, d. h. nach Sueton (p. 140 bei
rscheid) 'antisigma ponebatur ad eos versus, quorum
permutandus erat': so scheint docb nach dem oben
ffcffH^ nichts n&her zu liegen als die Combination,
;3 eben der Vers 151 war, dem das Antisigma vorge-
wnnie, das correspondirende Sigma aber an der Stelle
wohin jeuer Vers vereetzt werden aollte, was wiederum
eine an<3ere sein konnte als nach V. 163.
IS
274 KBITISCHE HISGELLEN
Sieht so auf den ersten Blick alles glait und ein&eh
genug auS; so erheben sich jedoch bei etwas tiefer gehender
Betrachtung Bedenken so gewichtiger Art, dass sie noth-
wendig erst erledigt sein miissen^ ehe die obige Gombinatioii
Anspruch auf Giiltigkeit machen kann. Und zwar erheben
sie sich theils aus anderweitigen Angaben tlber die Beden-
tung der genannten kritischen ZeicheU; theils aus dem Wort-
laut dcs Aristophanischen Scholions. Wir dtlrfen nns also
zunachst einen kleinen Excurs flber die in Rede stehendefi
crmeia um so weniger erlasseu; je unzureichendere Antwort
die mir bekannte semeiographische Litteratur auf die hier
sich aufdrangenden Fragen gibt
Nur noch einmal, so yiel ;wir wissen, kommen Antisigma
und Sigma iiberhaupt Yor, in den Scholien zur Odyssee m
den Versen e, 247. 248:
T^Tprivev b* fipa Trdvra xal f^pfiocev dXXrjXoiciv,
TOjLiqpoiciv b' fipa Trjv t^ Kai dpfioviijciv fipaccev
(mit der Variante fipripev fiir das, auch Aristarchische, fipoc:
cev). Und zwar ist es wiederum Aristophanes, der nack
Mo dem Bericht der Scholien touc bOo ctixouc toutouc t6 airi
iIieTO 7repie'xeiv fi^qpiu, bio tuj jli^v ciYjLia, tui bk dvTiciT^a 4in-
tiBticiv : wogegen Aristarch genau nachwies, dass und wanin
die Verse nicht tautologisch seien, sondern zwei sehr woU
zu scheidende Momente des ganzen Geschafts bezeichDeten.
Etwas ganz anderes ist es also hier als in den Froscheo,
wofur das Antisigma und Sigma verwendet ward. Und doch
wird uns die Anwendung in den Froschen auch durch dic
anderweitigen Berichte iiber die CTi|LieTa ausdrilcklich bezeugt
Denn im Anecdotum Romanum (p. 142 Reiff.) heisst es: Ti
bk dvTiciTjLia Ka0' dauTO (ira Gegensatz des TrepiecTiTM^vov)
irpdc Touc dvTiXXaTiuevouc tottouc, und ebenso im Veneta©
(p. 144): t6 bk Ka0' dauTo dvTiciTMa (vorher ficTiKTOV genanBt)
irpoc Touc dvTiXXaTM^vouc tottouc. Beidemale zwar noch mit
dem Zusatz Kai dTTcjibovTac oder Kai fifi cuvcjibovTac, was ge^
radezu eine dritte Anwendung wiire, da ^Widerspruch' doch
an sich mit Umstellung so wonig gemein hat wie mit Tau-
tologie odcr Dittographie. Lassen wir indess die Bewandt'-
ZU ARI8T0PHANES. 275
nisSy die es mit diesem, wer weiss welchem Gebiete entnom-
menen oder auf welehe Zeit bezQglichen Zusatz haben moge,
bier imi sich beruhen: gewiss ist jedenfalls^ dass weder die
Angaben der Homerscholien und der Aristophanesscholien
in der zu erwartenden Uebereinstimmung steheu; noch auch
die Stelle der Frosche bei unbefangener Betrachtung die
Moglichkeit darbietet, etwas tautologisches in ihr zu finden.
Leicht konnte daher jemaiid der Vermuthung geneigt werden,
im der Grammatiker Aristophanes nicht genau dasselbe
^iiem kritischer Zeichen fQr den Homertext und den Tezt
HHierer Dichter, namentlich wenigstens des Aristophanes^ in
Gebraach nahm, sondern entweder sein ursprfingliches Sy-
liem weiterhin iiberhaupt reformirte, oder aber aus irgend
lelchen Zweckmassigkeitsgrtinden gleich anfangs f&r ver-
schiedene Texte gewisse Modificationen praktisch fand. Aber
Ton diesem, schon an sich ziemlich precaren Wege muss
uiu eine andere Erwagung ganzlich abbringen: die Yerglei-
dnmg dessen, was Aristarch that in analogen Fallen;
lenn auch keinesweges in dem Sinne, als sei etwa fQr beide
^on vom herein Uebereinstimmung vorauszusetzen , wovon
)a Tielmehr das Gegenthoil in lk*treft* des Asteriskos aus-
4i5cklich bezeugt wird im Auocd. Par. p. 13i). Antisigma
^%ma nun fiiiden wir bei Aristarch Ubcrhaupt j^^ar nidit,
wndem statt dessen vielmehr Antisi^ina niit der Jen corre-
lativen Versen vorgesetzten CTiYMr|. Zweimal l)rji;e^nct una
«iieae CTiMeiujcic, zu Ilias B, 11)2. 203-205 und 0, oSf) - 537.
538—541 (ohne 540); aber merkwiirdi^er Weise dient sie r.ii
auch hier wieder zwei verschirdeiien Zweckon, und zwar,
^^ uus noch niiher angeht, ^enau denselben zwei verschie-
aenen Zwecken, fflr die wir bei Aristophanes von Hyzanz
Antiaigma und Sigma verweudet sahen. Denn in der ersten
Stelle der Ilias sollen die Verse so umgestcllt werden,
^M8 auf den mit Antisigma bezeichneten V. 192 unuiittclbar
folgen die drei Trap€CTiYM€Voi (denen, wie es weiterhin lieisst,
*! crixfif] TiapdKCiTai) 203—2055 i^i ^^^^ zweiten soUon ent-
^eder nur die drei ersten, oic t6 dvTicrfiua TrapdKeiTai, oder
^er nur die drei letzten, oic ai CTiTMai TrapdKeiVTai, (h»ni
j echten Texte angehoren, weil sie sich gegenseitig decken:
1L>*
276 KBITISCHE MISCELLEN
elc T«P T^v auTfjv T^TPOMM^voi elcl bidvoiav: also wie bei
Aristophanes in der Odyssee wegen Tautologie der 6e-
danken (Dittograpliie). Und genau dieselbe Bedeutung wird
uns iiberliefert in den Angaben des Anecd. Paris. (in Ueber-
einstimmung mit Isidor): ^antisigma cum puncto^) poneba- ;.
tur, cum eiusdem sensus yersus duplices essent et dubitare- }.
tur qui potius legendi', und des Anecd. Bom. im zweiten ^.
Abschnitt: toi bfe dvxiciTMa m\ x^ CTiTlnq (^ApCcTopxoc XPn'^^'')^
6Tav bvo iSci bidvoiai Td auTO CTijLiaivoucai — , ntlr mit dcm
th5richten Zusatz toO ttoiiitoO t^TPO^P^toc djuiq>OT^pac, Smt
Tf|v dT^pav ^XriTai* toi bk XP^VH' '^cti al buo eup^Giicav aki
dpOoic ^xovjcai, worin wir offenbar nur das misverstandlidM;
Autoschediasma eines unkundigen Grrammatikers vor miii
haben.^) — So befremdlich es nun auch auf den ersten Bl
sein mag, dass fiir zwei anscheinend so gar yerschiedi
Zwecke ein und dasselbe Zeichen von Aristarch gebraui
worden sei, so durchaus einfach und nattlrlich wir yieli
das Gegentheil fanden^): der Macht der Zeugnisse mi
1) Nnr aoB Misverst&ndniss dieser Worte ist das ihnen y(
gestellte falsche Zeichen ^ entstanden.
2) Ob es ebenfalls nur auf ein Misverst&ndniss znrQckgeht,
das Anecdotum Harleianum (p. 144 R.) an die Stelle der criTM/i
CTiTMai (••) setzt, oder ob diese Bezeichnung nach Aristarch wirl
von irgendwem eingefiihrt wurde, muss dahingestellt bleiben.
Bedeutung wird ganz gleich angegeben: t6 bi dvTiaT^a xal al
CTiT|Lia(, 6Tav xaTd t6 ^Ef^c blc fj t6 aOT6 v6ima k€(^€vov Kal ^iri
ToO irpoT^pou T(e€Tai t6 dvT(ciY|Lia, iirX b^ toO b€UT^pou al 60o cni
3) Das BedOrfniss einer Unterscheidung hat sich denn ancb
terhin sehr entechieden geltend gemacht, wie aus den alten BeridiiMriS
iiber die cim€la aufs deutlichste hervorgeht Dass es nichts w(
als buchst^blich zu nehmen, wenn diese ausdrflcklich den Namen 'Apir
CTapxoc (*ApiCTdpxou, *ApiCTdpx€ia) an der Spitze tragen, wie das
dotum Romanum in beiden Abschnitten, desgleichen das Harleiaotfl*:^^
ist fQr den Ueberlegsamen (ja selbst fiir den, der nur die binXf)
CTiTjLi^vii als Zeichen fur 'Aristarchische Lesarten' beachtet) ebee
klar, wie daes uns die Marginalzeichen des Codex VenetuB nur
^usserst imzuverlSrSsigen, ja trugerischen Anhalt geben. Auf Aristai^ ' ^
selbst ist, was unsere Frage betriffl, in jenen 'Anecdota' mit Siciitf^ ^
heit nichts zu beziehen als das oben im Text ilber dvT(ciTMa <•■ 1
CTiTMi^ angefuhrte, obgleich auch hier die ErklUrung einseitig B*^
unvollstilndig ist In den vlbrigen Stiicken kdmmt weder diesei D<V^
zn ABiSTOPnAVES. 277
wir aiu dennoch f&gen und einen Einheitspunkt zu finden 5is
neheiiy in dem beide Bedeatungen aufgehen. Und das wird
woU kaam in anderer Weise gelingen, als in der es schon
W., 0. Pluygers *de carminum Hom. yeterumque in ea
idu>lioram retractanda editione ' (Lugd. Bai 1847) p. 3 rer^
mlte. Beide Anwendungen fallen unter den (freilich etwas
ngen) Begriff einer StSrung der urspranglichen Gon-
tinitat TonYersen, wie sie nicht minder durch eine zu-
■Ig eingetretene YersTersetzung, als durch zwei gegen die
des Dichters neben einander stehende Parallelsatie
sein konnte. Im letztem Falle hatte der Eritiker
fr fireie Wahl nach eigener Entscheidung (woran man einen
iaUiiig in den oben angef&hrten Worten 6iruic Tf|v ^T^pav
fiqToi erkennt), und so sehen wir auch in Ilias 6 den Ari-
dudi anders entscheiden als Zenodot; an sich sind beide
hitien gut und unTerwerflich, im Gegensatz zu schlechthin
Wverflichen Eindringlingen, durch die ja allerdings auch
rab eehte Continuitat der Yerse gestdrt wird, die aber als
n Diehters geradezu unwiirdig durch den Obelos athetirt
nndeD. — Alles was Ton des Aristarch dvxCciTMa und ctitmti,
imd nun ebenso auch von des Aristophanes dvrCciTMa und
dntt gelten dQrfen, je nach Lage der Sache gelten niUssen.
An lich ist es also gleich statthaft, in der StoUe der
Ahdie an Versyersetzung oder an Tautologie zu denken,
mid diese beiden Moglichkeiten sind nunmehr an dem Wort-
Iiate des Aristophanischen Scholious zu messen.
£s ist in seinem ToUstandigen Zusammenhange als6
fiberiiefert: Tivtc bk oO Tpd<pouci tov vfjTouc Gcouc ctixov, 513
4U* dcpaipoGciv airrdv Kai tov iHfjc outu) Tpdq)ouciv f^ nup-
pdieichen noch das (AriBtophanische) Antidgma mit Sigma nur fiber-
^*npt Tor; Tielmehr erscheinen dafOr zwei andere BeKeichnongen:
l)dii dvT(ciTMa xae* ^auT6 D, ohne dT^a odcr ctitmi^, und 2) das
ivTiciY^a ir€pi€CTiTM^vov 0*: jenea TrpAc robc ^XXaTfi^vouc t6-
*ouc, dietet firay xauToXoTfl Kal Tf)v aMiv bidvoiav ft€UT€pov X^ttJ» ^ie
^ SleichUatend im ersten Abschnitt des Anecd. Rom. nnd im Vene-
^ lieiHt. Eine, wie man anerkennen mass, durchaus zweckmlUsige
SclttidTing, nor keine Ariatarchische. FQr das, was Aristarch wirklich
^ lind nns allein die ansdrficklichen Angaben der Scholien (AriHto-
oikQi nAd Didymne) maitgebend*
278 KBITISCHE MISCELLBN
pixnv Tic ?Ma6€ Tf|v Kiviiciou. bx6 Kai 'Apicro<pdvT)c itopa-
TiOrici Td &VTtciT|ia Kai Td ciTjia. Dass es nicht Aiisiophaues
war, der den Vers 152 (vf| touc Geouc . . .) strich imdim
Folgenden Tf)V in f\ yerwandelte, geht doch aos dem Gegen-
satz Yon Ttvic bk und Kal 'ApicTO^dviic so deutlich wie mog-
lich hervor. Hochstens kann er die Streichong und das F)
gehilligty oder den ihm ohne jeoen , Yers und mit diesem f\
liherkommenen Text als Grundlage genommen und an iliE
seine Cfmetuicic herangebracht haben. Dies einmal ange
nommen: welchen erdenkbaren Grund hatte er denn dan]
gehabt; in dieser Versfolge:
f\ TiaTpdc TvdOov
iTrdTaEev, f\ *7TiopKOV SpKOv ujjiocev,
f\ Mopcijiou Tic ^fictv dHcTpciMiaTO,
f\ TTuppixriv Tic fjiiaee Tf|V Kiviiciou —
eine Tautologie oder Dittographie zu sehen? sei es, dass a
die zwei letzten Verse — oder selbst nur den letzten — dea
Herakles oder dem Dionysos zutheilte: in welchem letztefl
Falle ja auch der Anstoss, den er zwei Jahrtausende t«
Cobet hatte an dem wiederholten tic nehmen konnen^ weg-
gefallen ware. Aber auch zur Vermuthung einer Versver
setzung lag in jener Reihenfolge kein ersichtlicher Anlass
jedenfalls gar kein nothigender Grund vor. In beiden Fallei
bleibt also das b\6 der Scholien gleich unverstandlich. -
Aber es hat auch nicht einmal die geringste Wahrschein
lichkeit; dass des Aristophanes cri|Li€iu)cic sich auf einen de
Verses 152 entbehrenden und in dieser Gestalt von ihn
gutgeheissenen Text bezogen habe. Wer soUte denn ubei
haupt auf den Gedanken kommen, aus eigener Beweguni
diesen an sich so durchaus unverdachtigen, in den Zusani
menhang treflFlich passenden Vers zu athetiren? Zuma
wenn die vorangehenden Verse dem Herakles gelassen wui
den: weil dieser dann von den Schrecken des Hades zu des
sen Freuden ohne alle Vermittelung iiberginge, womit di
jetzige Lebendigkeit des durch Dionysos' Zwischenrede untei
brochenen Dialogs in der fiihlbarsten Weise beeintrachtig
wtirde. Nein, die Notiz der Scholien kann nur die Bedei
ZU ABISTOPUANES. 279
tuDg haben, dass der Ven in mancheu Exemplaren — ledig-
lieh in Folge einer zufalligen Auslassung — uiclit staud,
and dass irgendwer, der gerade uur ein solches Exemplar
Tor sich hatte; um doch construirbare Siitze zu gewinneU; oii
das folgende Tf|v iruppiXTiv, plump und flach genug, in t\
iTuppixnv verwandeln wollte. Von dem Kritiker Aristophanes
ist es aber eben so unglaublich, dass ihm keine Handschrifty
welche von dieser Liicke frei war, zu Gebote gestanden
kibe; wie dass er die voUkommene Angemessenheit des frag-
Uen Verses habe verkennen kounen.
Also : von welcher Seite man es auch betrachte, das bi6
ut und bleibt unerklarbar, moge man den Vers 152 halteu
oder streichen, und das dvriciTlia Kai cixMa auf Tautologie
oder selbst auf Umstellung bezieheu. Will man sonach die
Scholien nicht entweder logischeu Unsinn sagen lassen, oder
ihnen — ich weiss uicht welche verkehrte Auslegung der
Aristophanischen cr]\ie\a zutrauen, so miissen sie als ver-
itOmmelt und liickenhaft angesehen werden. Nach den tiv^c,
d^denVers 152 nicht lasen, mUsseu dXXoi zur Erwahnuug
gekommen sein, die eben eine stattgehabte Versversutzung
▼ermutheten (oJer aucli geradezu den Vers 151 als unriditig
gestellt btjzeichuetenj: uml dariin schloss sich tlann das bio
wi 'ApicTOcpdvTic ganz fulgerichtig au.
So sind wir denn auf einigen Umwegcn wirklich daliin
gelangt, fiir die im Eingange aus innorn Urunden empfohlene
l-instellung auch eine aussere Bestiitigung zu linden, der nian
mindejstens einen hohen Grad von VVahrscheinlichkeit nicht
absprechen wird. — Ich habe nichts liinzuzufugen, als dass
icli (lasjenige, was Fritzsche zu den Thesmophuriazusfu
P-o2 und zu den Froschen p. 1(M>, Nauck Aristophanis Hyz.
fragm. p. 05, Osann Anecd. Uoni. p. Sl f., Hergk Aristoph.
^ol. II praef. p. XVI (ed. 2) iiber diese Verse gesagt haben,
•^pnne, aber durch die obige Darstellung aucli ohne pole-
niisches Eingehen auf das Einzelne fiir erledigt halte.
Weiterhin ini Stiick wird die Ankunft des Dionysos und
^thias beim Charon in den Versen 17911'. also geschildert:
280 KRITISCHE MISCELLEN
EA. ifix) paftioOjLiai. Al. XPncrdc el Kal T^vvdboc
XU)pu))Liev im rd irXoTov. XA. u)6it, TrapopaXoO. m
£A. tout\ Ti fcTi; Al. toOto; Xipvii vr\ Aia
auTTi 'cTiv fiv fcppaJc, Ka\ ttXoWv t' 6pui.
HA. vf| Tov TToceibuj, kScti t* 6 Xdpuiv oiiTocu
Al. xciTp' ^ Xdpu)v u. s. w.
515 Diese Stelle las man ohne AnstosS; bis H. G. Hamakei
in der Mnemosyne VI p. 211 den Vers 180 fiir ein unechtej
Einschiebsel erklarte und dies Meineke'n so einleucliteiv
machte, dass er in dessen Ausgabe gar nicht mehr im Text
erscheint; sondem auf den untern Rand yerwiesen isi Horei
wir die Griinde. Erstens: ^praepostere Dionysus, quem ps
ludem et cymbam Gharonis nondum animadvertere e- sequent
versu manifestum est, in hoc versu ita loquitur, ut ipsum <
Xanthiam dudum haec ante oculos habere dicas.' Das ii
so richtig, dass sich nichts dagegen einwenden lasst Mi
darf hinzuftigen, dass es Hberhaupt unnatiirlich ware, zuer
den Kahn und dann erst den See zu erwahnen, statt i
umgekehrte Folge zu bewahren, in der ja auch Herakl
V. 37 S. beide Gegenstande genannt hatte. — Der zwei
Grund ist: ^male etiam Charon inducitur exclamans dboir tti
papaXoO: is enim, quantum e sequentibus coUigere possumo
post tertium demum versum conspicitur . . .' Eben so eii
leuchtend richtig. — Aber wenn es sich um eine gestor
Ordnung handelt, warum denn gleich an Interpolation denb
und im Wegschneiden Hiilfe suchen, statt das nachste ui
einfachste Mittel der Umstellung anzuwenden? Alle B
denken sind gehoben durch diese Anordnung der Verse, d
ich keinen Augenblick anstehe fiir die Aristophanische s
halten :
EA. dyu) pabioO^ai. Al. xp^I^toc el Kai Tevvdftac. i
EA. tout\ Ti fcTi; Al. toOto; Xi^vt] vfj Aia u
auTTi 'cTiv f^v fcppoZe. EA. Kai ttXoTov t' 6pui. i^
Al. x^Pu»M€V Im t6 ttXoTov. XA. dboTT, TtapapaXoO. li
EA. vf) t6v TToc€ibui, kScti t' 6 Xdpujv outoci. i^
Al. xctTp* (b Xdpujv u. s. w.
Erst wird der See sichtbar; dann der Eahn darauf, den z
2U ARISTOPHANSS. 281
amdieii du Ziel des Dionyeos ist; aus ihm enchftllt jetst
iBB iii6ir des Gharon; einen Moment darauf wird dieeer eelbet
d)IicU^ demgenubs von Dionysos angemfen: — eine natOr-
behere Beihenfblge der Dinge ist nicht wohl denkbar. —
Nur ein Einworf dagegen bleibt noch ani erledigen, den
&UBAker^8 oben einstweilen Qbergangene Worte enthalten:
[. *et etiam si adesset (Charon) , serYum non habet, qaem id
kere (napapaXoO) iabeai ndla certe in sequentibne famoli
MBtio fit, et quod paoUo poet Baccho remige ntitury id
Ifua indicat alium praeterea adiatorem praeeto ei non esse.'
Aker das heisst doch wirklich, mitVerlaub zu sagen, nodum
■ Kirpo quaerere. Ich weifls nicht, ob man die AufFassung m
gdten lassen wird, daae TropaPaXoO aberhaupt strenge Be-
BAniig auf eine bestimmte Person gar nicht su haben
Iniieht^ Yielmehr in technischem Gebrauch nur unaerm *an-
gelegt' entsprechen, somit ron Oharon wie f&r aich Belbst
JBipochen sein konnte, so gut wie ein Aueruf iIi6Tr u. dgl.
■Aber wenn auch nicht: warum soll denn Charon nicht einen
[Ueiknecht bei sich haben und dennoch den Dionysos mit-
heissen kSimen? Yor der Zumuthung, zwei Buder
^Ume Torauarasetzen, wird man doch wahrlich nicht zu-
Afaehrecken! — Dass Th. Kock meinen konnte, Charon
^onae mit seinem ludTr TrapapaXou uicht am diesseitigen,
^ottleni am jeuseitigen Ufer an und setze dort einen Todten
^ der eben so habe rudern mCissen, wie es weiterhin Dio-
nj808 thue, treffe dagegen diesseits erst zwei Verse spater
^eder ein, — das. hat er jetzt gewiss selbst als eine in
jeder Hinsicht verfehlte Vermuthung aufgegebeu.
3.
Zwischen den beiden yorstehend besprochenen Stellen
•ie8t man V. 165 ff.:
^l» cu bfc Tot CTpi&JLiaT* au6ic Xdppave. 165
^irpiv Ktti KaTaO^cOai; Al. Kai Tax^wc ili^vtoi Trdvu.
^fri| bfiO', Ik€T€uuj c', dXXa JLiicOiucai Tiva
Twv iKqpepo^^vuiVy ficric ^tti toOt* fpx€Tai.
^ i4v bt ^ifi cfipui; =A. t6t' l^i &fe\yf. Al. KaXwc X^t^ic. 169
282 KBITISCHE UI8CELLEN
Was in allerWelt soU hier t6t* i\i* &xt\y heissen?
man den Infinitiy im Sinne von 5x6, oder (natdrlich
richtig) Yon ia &-xe\y nehmen; weder kann doch Xai
sagen woUen; dass ihn Dionysos f&hren soUe, noch da
ihn soUe das Gepack fiihren lassen. Wieder aufne
und tragen soll Xanthias das Gepack, d. i. griechisch
pdveiv (aipecOai) und 9^p€iv, aber nicht &xe\y. Was sic
Interpreten unter diesem &'xe\y gedacht haben, weisj
517 nicht^), da keiner ein Wort darUber sagt; dass aber A
phanes T6T'f|i*fx€iv — ^lass micVs behalten' — ges<
ben hat^ scheint mir uiizweifelhaft.
Auch das verstehe ich nicht^ wie mein Freimd Diu
dem ddv bk \xi\ eupu) die in den Scholien erwahnte I
ddv bk ixi\ ix^ (w 'X^) vorziehen konne. Dass Dio
noch keinen Lohndiener hat, wissen und sehen wir^
eben einen suchen soll; die Frage ist nur^ ob er einec
den werde. Gar aber dpxupiov hinzuzudenken, wie die
lien woUen, *wenn ich aber kein Geld habe', ist noc
statthafter; ob er Geld hat oder nicht, muss doch Dio
wissen imd kann nicht das letztere mit ^dv als eine
kunftig etwa eintretenden Fall setzen. Dnd noch dazu
es ihm ja nicht an Geld, als er spater dem Charor.
Fahrlohn zu zahlen hat. — Die Synizesis iii] eupu) (ode
es die Scholien fassen, die Krasis jiiiupu)) ist doch abe
kein Haar auffalliger als das zweisylbige ixi] auTOV ii
Ekklesiazusen V. 643.
4) Auf Stellen wie in den Achamern V. 957 : xfiv toOto Kcp
dT^v t6 q)opT{ov, €06ai|Liovnc€ic cuKoqpavTiuv t* oiiv€Ka, wird si
wohl niemand bemfen, da bier dY€iv q)opTiov mit nichten 'trage;
deatet, sondem im Sinne von 'eine Ladung, eine Fracht (als Ha
artikel) fiibren' gesagt ist, wie Bcbon bei Homer &xw 6' aiOurva
pov. So oft dort im StQck vom wirklicben k5rperlicben Tragen
(popjioy die Rede ist, stebt regelmiUsig q)^p€iv: V. 927 Vv* avrdv
cac q>ip{u — ; 932 ^vbr^cov Ti\v ^|LnTo\f)v oOtujc 6ttuic dv ^f\ cpipu
TdHij — ; 950 toOtov Xapdiv irpicPaXX' 6ttou pouX€i cpipww — ; 95
TTWC KaToiccic auT6v eOXaPoujncvoc* iTdvTUJC |li^ otccic oub^v (jfi^c
djLiujc, woran sicb dann erst das Kdv toOto K€p6dvr)c u. b. w. in ai
Sinne anschliesst.
ZV AKISTOPUANES.
T^^^nren 167 tuIv iK<p«pon^viuv. 6ctic im. tout' fp-
den Hamaker ^estricbeu wiaEten woUte, Mcineke
ich ans dem Teite entferiiUi, ileiii Dieliter zuintrautm
aU erweiternder Zusatz anziiseben sei, diLrnber inag
ftreit«n laasen ; in beiden Fallcn wird aber daH nichts-
de fni toOt' zu bcacitigen seiu. Darin stvckt Kwar
■ ^m ttXouv noch im CtOt", wic Koek vermuthete (daa
re auch rhjthniiach falsch); wohl abor wdDiichte man
Ingst von Bergk (vor Teuffel im llhGin. MusoumXV
2f.) gefuodene iitX rafiT* langtit in die Au^gabeu auf-
2. Zu AriBtopbaneH' Thesmophoriaxusen.')
>er Zwicgesang zwincbvn A^athon iind den — olme «»
el hint«r dem Ekkyklema zu denkenden, uber nicht
laren — Musen iu Ariatophanos' Thesmophoriazuttou
vie jetzt wohl sicher crkauut iat, den metriHchea Bau,
der MusengeBang antistrojthiHch int, wUtiretitl dio <
henreden des Agathon sich iitir iii anHlo^cn llbythrnnn
inraforuicii bewegeu, d. h. aaulogen Bowohl unter Hich
it denen des Musenchors. In dem eraten Stropheupaare
etztem entBprechen sich aber nicht die SchlussTerse
113:
{)ai|JOvac fx^i ccpicat —
T^pac Up6v Tipoq)^puiv.
ich zwar ist jede dieser beiden Versformen metrisch
i untadelig; mit der zweiten schliesst Agathon seine
ie V. 1 10 Two^a CiHOUVTibi t^ "lit der ersteD der Chor
zweites Strophenpaar t. HD. 125 "ApiEMiv diT£ipoXEX'i
fipcevi Poqi bdKifiov. Aber das hilft uns doch nichts fHr
erste Strophenpaar. Wo hier der Fehler steckt, zeigt
Imcht, wenn man mit der ganz glatten und unverdach-
i Antistrophe
XoTpe KoXXicTac doibfic
<l>oip' iv eOfioOcoici TijiaTc
T^poc Up6v npotp^pujv
*) [BhniL HuMnm t Philol. Bd. XSll (1B67) p. 638.]
284 KBITISCHE MISCELLEN ZU ABIST0PHANE8.
die auch dem Wortlaute nach keinesweges unanstossige
Strophe zusammenhalt:
•
Tivi bl &ai)Li6vu)v 6 Kujjioc;
\ife vuv euTiicTUic bfe Toujidv
baiMovac ^x^^ cepicai.
Und zwar liegt der stilistische Anstoss genau ih demselben
Worte, das auch den metrischen gibt, in baiMOvac Denn
wer darf einem zierlichen Dichter, wie sowohl Aristopbanes
als insbesondere auch gerade Agathon, eine so armliche
Wiederholung nach dem eben Yorhergegangenen bai^ovujv
zutrauen? Es kann wohl kein Zweifel sein, dass vielmehr
geschrieben stand
fiidKapac ^x^i cepicai.
Auch die Erklarung der erhaltenen Scholien euTricTUic Ix^i
irpdc To Touc Oeouc ujiivfjcai Kai euXoTficai passt zu fAOKapac
so gut wie zu bai|Liovac.
X.
PROLEGOMENA
DE RATIONIBVS
CaiTlClS ORAHHATICIS PR0S0DIACI8 HKTUICIS
EMENDATIONIS PLAVTINAE.")
[Ritscbelias aoster si in vivis easet dubitari nequit quin
'ro1egomei)& in PlAutum sua iterari in Opuaculis noluvritf
[Dippe quae non tam retractare quam uova eaque preeaion
idi^ dudum iu animo haberet. Quod consilium ut exseque-
[etor citm nec ipsi ncc uobia coutigerit, iom doh erot cur
lunm praeclarumque ingenii documentum a ceterorum ao-
Qttftte Heiuugeretur. Nam quauti etiamuunc acstimetur li-
UhiB Tere anreua cum ex horum etudiomm ratione patet
bi inde elucet, quod pauca quae proatant exemplarim a
'wuiiB DOstris nimio veneuBt pretio. Quare novam edi-
(idnein ita adomavimus, nt eorum ratiooem haberemns qui-
W Elitschelius essdem poatea quaestiones tractsbat. Vltra
P^dere ne eis quidem locis licuit, de qaibns Ritschelium
^o nulla adnotaturum fuisae pro certo affirmari posset Nsm
^bue qui modas erat adnotationibus? Nequaquam id spec-
'^ poterat, ut colligerentur quae iam de his rebns per
"mltonini hominum curas diaputata essent: immo unus Rit-
KheliiiB quid senaerit ac proauDtiaverit sigiiificaDdum erat.
^ profecto tant» eius eat anctoritaa in crisi Plautina, nt
*) [T. MACCI PLAVTI COMOEDIAE ex receniione et cnin ap-
f*^ eritioo Friderid Ritichelii. TomaB I. Bonnae, H. B. Koenig.
•■ tocccxLvui p, vn-ccoxLvi.]
286 PROLEGOMENA DE BATIONIByS
yel qui dissentiat ab eius rationibus accorate eas co]
oporteat. Eorum autem quae in Prolegomenis pr
quid retineret Ritschelius respueretve facillime ex
Trinummi editione perspici poterat; inde igitur qua<
molestius coUigenda erant iam ipsis Prolegomenis a
mus una cum ceteris quae commemoranda essent <
stituto speramus fore ut tirones maxime adiuventui
dagandis veris rationibus emendationis Plautinae.
Fbidbricvs Scho
CAPVT L
Yii E Plautinis codicibus Trinummum tenentibus
triginta; quos per Italicas potissimum bybliothecas di
vel inspexi vel excussi^ hos delegi quibus ad hanc i
emendandam uterer; reliquorum exempla per aliarui
larum opportunitatem exprompturus: A Ambrosianum
psestum; B ^Yeterem' codicem Camerariiy C eiusdem
tatum', D Yaticanum Vrsinianum, E meum quen*
Etruria emptum, F Lipsiensem, G H K Vaticanos.
accedit Z editio princeps. De his libris omnium
video mihi singillatim dicendum esse.
A Membrauae palimpsestae bybliothecae Aml
nae, huc saeculi XVII initio delatae, ut Angeli Ma
in Uiadis fragm. p. IV testimonio constat, ex illustri i
nobio S'. Columbani Bobiensi, cuius accurate perscrip
storiam Amedeus Peyron Ciceronis orationum fragm
semet editis praemisit: in Ambrosiana bybliotheca ab
Maio repertae et aliqua ex parte descriptae libro s
Mediolani anno huius saeculi XV emisso *M. Accii
fragmenta inedita' e. q. s.: denuo a me pertractatae
vm quanto plenius descriptae in epistula Mediolanensi ac
fredum Hermannum data, quae in Diumis antiquariis
stadiensibus anni cioiocccxxxvii p. 737 sqq. [= Opu
II p. 16G sqq.J legitiir. Pristinam codicis scripturam
nimia liberalitate ad Antoninorum aetatem Maius re
rectius Niebuhrius Opusc. hist. et phil. I p. 174 saec
quinti dixit^ potuerat foiiasse quarti: simillimam eaj
BKENDATIONIS PLAVTINAB. 287
nBU yergilii codici Vaticano, puullo Kntiqiiiorem ut puto
iris qoi exst&ot latinis libris anticiuissimiti, etiam Bcmbini
iw Terentii. Poaterior Bcriittnra, qiia valde rudi et iii-
iita Yeteria Testamenti quidam libri exarati 811011 >*i>^culi
H est. Singulae meuibraiiHe i|iiaH quanim fabularum
XI teneant, in siugulanim raljularum praefationibus di-
., in fine autem operis uno in conspectu collocabo: ad
inmmum baec spectant quae infra posui.
Integer eodex Plautinus cum octonanim membraniiruit^
potius quatemorum membranarum parium, faeciculis
podtus fuerit, quos hodie quaternionee vocare cousuevi-
:: tales faaciculoB integra fabula comptebat quattuor et
idium, his eos numeria in ultimarum paginarum imo
gine aignatos: LV, LVI, (LVII,) LVIII, (LVmi). lli
icoli quas olim continebaiit Triuummi membranas sex ot
inta, earum hodie tautum duodevigtnti Buporstit«s suut,
novem membranarum complicatarum pariu: nain ciisu
luD eat ut duorum parium compage solutA nunc quattuor
ibranae singnlares exstent: quae sunt fascicali LVI ter-
et sexta itemque tertia et aexta insequentis fascicuH. In-
;r autem utiiia tantum fasciculiis BupercHt, qui eat cx illin
r; reliquorum quid et quantum aervatum ait, planissime
W: quam subieci tabula apparet, in qua litteris deperdi- tx
, servatas antem membranas eis numeris notavi, quibas
ItDarum ordinem posterioria scriptiirae Angeli Mai manua
nificavit. *)
Fabnlae portes
1 — 19 ot 20—22
23—38 et 39—57
58—76 et 77—95
Codicii bicieiili
pBginamm ordo
35. 36 =.
19. 20 —
37. 38 =
A. «.
B. b.
. 43. 44 — 172-190 et 191—209
, 29. 30 — 210-226 et 227—244
. 45. 46 — 244-264 et 264-282
*) [Baee tebnl» repetita ert in pTaeiktione alteriiu TriDiimini
288
PBOLEGOMENA DE BATIONIBYS
Paginaram ordo
39. 40 =
7. 8 =
255. 56 =
265. 66 =
9. 10 =
41. 42 =
267. 68 =
Fabulae
283-298
316-332
352—366
385-399
417—434
454—472
492—510
530—648
paites
et 298-
et 333
et 367-
et 400-
et 435
et 473-
et 511-
et 549-
Codifiii fiud
315
351
-384
416
453
491
529
■567
= 637-654 et 655—671
= 736-754 et 755-773
H. h
= 1045— 1060 etlOGl— 1078
LVI
• Lvn
= 835—848 et 849-863 ^
. LVII
LVIU
Harum paginarum pleraeque ea condicione sunt, ul
pigro mentis oculorumque labore si non omnia, at plu
legi potuerint: minus comniode lectio processit in pagini
BMENDATIONIS PLAVTINAE.
289
let 2Co: plura quam velles evanuenint in paginis 19. 30. 45.
l46. 255: omuiDm peaaime liabitae simt paginae 206 et 18.
Cdmmemorandis Ambrasiani libri scripturis quanta lieri
9ira ])otuit illud stiidui, ut (juae certa essent, quae incerta,
ligenter annotarem. Itaque saepe vel id vitlehir adieci vel,
Ipaod eodem valere volui, hac nota usus sum (A). Praeterea
litterarum, quae quales essent erui non posaet, spatia
■hi Ucebat numeravi horumque uumerum spatiorum totidem
jictis Qieiliis signavi, velut v. 14 al.eret, uide e.
quo genere punctorum aliud genus ipsa forma diacrevi, xi
[ao ipae librarius ut compendium scripturae faceret usua
ut V. 92 ATQ* et ANlMOSQ • ONOSCERE, item NEQ- V. 205.
162. 377. quiTQ. 855, Nam praeter hoc ipsum yuE par-
IIU3 ille, ut est consentaneum, compendiorum fuit, nec
fcujtiamodi in Trinummo qoicquam esstat praeter S pro
, 308 et fortasae caupanCJ v. 545. Vt autem, quae
iint litterae, etiam qua fere mensura eesent aliqua
. parte significarem: (nam constanter hoc fieri pluri-
I caussaa non potuit:) hac nota I eaa litteraa signavi,
iia lineola perpendiculari conatent, exilium api-
I adiectione inter ae discretae, poasint vel Z esse vel E
l r vel i^; a quarum similitudine aumma proxime F lit-
I, &liquo intervallo J3 et D absunt, longe autem amplitu-
I sua velut A, H (cuiiia constans baec forma est K), U,
f (j distant, luugius etiam M et N. De quo iam monui
Ihrergou PlantiQorum p. 284 annot., explicatius autem
liicam, ubi Ambrosiani codicis acripturam exemplo hthogra-
l^ arte facto declarabo, quale iam Augelua Maius edidit ad
loDmdaQdum Plautum utilissimum. Hinc enim eat, ut nunc
Immplo tantum utar, quod in Palatinie libris, qui e similia
■ •cripturae codice manarunt, velut linfro reperitur pro iintro
T. 3, Imodo pro i niodo v. 583. 587, In pro in v. G51: hinc
iUud quoque multo gravius quod, cum plerumque ue in Am-
I broBiaoo quidem / et E discerni poasiut, perexiguam illorum
■ librorum esse lidem cousequitur ad testandas accusativorum
llonnAS omtiis omnes, et quae harum similes sunt plurimae.
■ Omoem autem annotatiouem meam uuumquemque puto
I me iion monente ita interpretaturum, ut de Ambroaiani xu
290 PROLEGOMENA DE BATIONIBYS
scriptura tiihil sibi calidiu8 persuadeat nisi quod in iUo ei-
stare ipsis verbis tester^ omnium autem minime in eis pa-
ginis; quae fortiorem lituram passae sunt^ de Ambrosiaai
cum recepta scriptura consensu quicquam e silentio nostrc
coniectum eat. Itaque ubicumque libros dixi simpliciter, iii
tellegi reliquos volo praeter A. — His ubi illud addiderc
personarum yel notas. yel nomina in ipsis sermonibus Ain
brosianum nuUa habere, sed pro eis, ubi in medios yersa
incidunt; binarum litterarum spatia yacua, videor in praeser
potissima breviter complexus esse.
Ceterum omni asseveratione et possum et debeo affi
mare, summa quae in me est et cura et fide in id me inc
buisse^ ut de Ambrosiano et vere et plene testarer. ^
affirmatione non viderer opus haberC; nisi ab amicis nari
retur (ipse enim legere non soleo, quae bilem inutiliter oc
tura sint) valde importune in me nuper invectum esse, quc
etsi et neglegentissimum hominem deprehendissem et para
a natura ad iudicandum factum nossem^ tamen pauciom
grcUia in eo adiuvisset, ut iterum adita Ambrosiana byblic
thcca Plautinas membranas denuo inspiceret. Qui sicubi sili
visus est vel aliquanto plura legere vel aliquid quam eg
rectius: potest id quidem verum esse: nam qua ego penri
cacia vel superbia negem potuisse fieri? sed profecto verm
non habebitur propterea quia ille dicit. Quam enim fidei
veritatis habere eius testimonium poterit, quem cum legei
nescientem nos, quid esset legere, docuissemus Musei nost
philologici t. V p. 128 sqq. [= Opusc. phil. II p. 202 sqq.
recens doctum comperimus e sero tirocinio ad subitaria
xm immaturi magisterii professionem emergere? Tali igitur tes
si crederemus, quod fortasse oculis nostris olim vel locuple
testimonio doctioris eiusdemque diligentioris hominis credei
dum erit, verendum erat profecto ne cum illo levitatis cu
pam ipsi communicaremus : sin obloqueremur, imde reda
guendi documenta, dum ad vada caerxda Rheni moramur, p
teremus? Tacere igitur quam latranti respondere in pra
sens praestabat: interim, dum recolere hospitium Mediol
nense per feliciorum temporum opportunitatem licuerit, si
quisque arbitratu, utri plus coufidat, ipse viderit.
SMENDATIONIS PLAVTINAB. 291
CAPVT n.
Fria8.autem qaam ad reliquos codices breriter percen-
tendos pergam, in ipsa i]la tabula; qua membranarum ad
Trmummam speetantium ordinem explicayiy mihi etiam com-
aoniidam esae sentio. Qua duce si cum deperditarum mem*
Itnmiram interyallis eas fabulae partes, quae inter seryatas
■ediae sunt, contuleris; facile intelleges quibusdam in locis
tlqaanto plura Ambrosianum codicem continuisse quam quae
iU hodie leguntur: intelleges autem hoc argumento, quod
iDUTenae eius libri condicionis eadem est aequabilitas et ac-
tnrata concinnitaS; quae propria esse tam antiquorum codi-
com flolet Omnino enim etsi Plautinas fabulas satis constat
temporam iniquitate non modo singulis saepe yersibus cor-
niptas haberiy sed easdem etiam integris partibus truncatas:
tamen hoc ipsum genus deprayationis longe quam yulgo cre-
ditor latius patei Amphitruonem, Aululariam, Gasinam, Gi-
itdlariam; BacchideS; quibus addenda Stichus, nemo nesdt
ita mntilas essC; ut integri yel actus yel scaenae interciderint;
\ Bine quibus ue iutellegi quideni nunc argumenti continuitas
; «t complexio possit. Contra integra praeter ceteras haec
V» habita est Triuummus, e qua ne unus quidem a grara-
fflaticis versiculus profertur quin in ea hodie reperiatur.
Quam fabulam etsi talem qualis vulgatur plerique non in-
commode lectitavimuS; tamen illa quam signiiicavi via ac
wtione demonstrari potest reapse satis lacunosam esse.*)
Quodsi, quam commode sic instauratae Trinummi partes una xxvi
cum initio Truculenti in singulas membrauas deperditi nunc xxvii
iMciculi LVnil quadrent, tamquam uno oculorum contutu
perspicere voles, hoc utere quod infra posuimus exemplo.
*) [Qmie hic (inde a p. XIV med. usqae ad p. XXVI fin.) de
IniimnQii laeanis RitBcheliDs dispatavcrat , ea iterata ct aliqua ex
^ retractata sant in praef ed. alt. p. XV med. nsque a<l p. XXX
292 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
P. p = Trin. 1079—1093 et 1094— suppL 15
Q. q = suppl. 16—1111 et 1112—1127
R. r = 1128-1144 et 1145—1162
S. s = 1163—1175 et 1176—1189
T. t = Tnic. inscriptio et prol. 1 — 18
D. u = prol. 19— fin. et I, 1, 1—10
X. X = I, 1, 18—36 et I, 1, 37—55
Z. z = I, 1, 56—74 et I, 1, 75—1, 2, 14.
CAPVT in.
Nunc demum licet ad ceteros codices enumerandos per-
gere, qui hi sunt.
B^Yetus codex' Camerarii, post hunc tractatus a
Conrado Rittershusio et lano Grutero, quorum opera Taub-
manno praesto fuit, item a Caspare Scioppio, postremo a
Philippo Pareo: Camerario permissus a Vito Werlero Franco
professore*) Lipsiensi, qui eum anno cioioxii dono acceperat
a Martino Polichio Mellerstadiensi primo universitatis Yite-
bergensis rectore: postea de Camerarii heredibus Grutero
iutercedente emptus et in Palatinam bybliothecam illatos
saeculi xvii initio, eiusdem autem saeculi anno xxii cum k,
1
ceteris libris Palatinis Romam ablatus, ubi inde ab illo tem-
pore inter bybliothecae* Vaticanae codices Palatinos servatur
numero 1615 inscriptus. Quarum renim omnium plenissima
xxym documenta in ea commentatione congesta sunt, quam oliDa
de crisi Plautina scripsi Musei philologici Rhenani a Wel-
ckero Naekioque editi tomo IV insertam, p. 511 sqq. et
535 sqq. [= Opusc. phil. II p. 99 sqq. et 125 sqq., cf. 111
p. 67 sqq.]. Antiquiores numerorum notationes codex habet
C.12
1218
et rursum inductas 1230 (an 1235?) et 1188 (an 1185?
an 1187?). Scriptus est saeculo XI in ccxiu membranis
formae maximae, quamquam non pergrandis mensurae, qua-
rum duae ultimae vacant scriptura: sed scriptus nec ima
manu et saepe valde rudi, omninoque satis dispari ratione.
*) [Vide suprap. 44.]
EMENDATIONIS PLAVTIHJLE. 293
Nam eam haad raro, nuUa tamen in hoc genere constantia^
bifiuriam diTisas paginas habeat^ rursum autem in hiB incre-
dibili inconatantia duplicem continuandorom yersuum ordi-
nem: quod quale sit explicatum est Parergon p. 488 sq.:
tnm alias in aliifl partibus manus apparet eodem tempore
ita occapatas foisse, ut a singulis librariisy monachis opinor
eoenobii alicuius Germanici eisque yalde indoctis, tingula
poisa conficerentur. Quo £actum est ut et quarundam pa-
pamm partes atque adeo quaedam paginae integrae pror-
m Tacuae relictae sint, et quibusdam in locis iustae men-
mrae quatemionibus, ut qui quas deberent Plauti partes non
nperent, noyae membranae postmodum inserendae faerint:
qoanun rerum exempla Poenulus potiBsimum et Persa oaten-
donL Indidem illud explicandum quod, cum pleraeque pa-
gioae binorum et quinquagenorum yersuum sint, tamen in
iliia is numerus ad Liv auctus eat, in aliis per yarioe gra-
doi ita imminutus, ut exstent in quibns propter insolitam
Ktterarom granditatem xxxiv tantum Bcripti sint. Geterom
bime codicem sciendnm est Plantinas fiabulas XX omnes eo
qui Tulgatur ordine complecti una cum VIDVLARIAE in-
Kriptione Trucalento subiecta^ praemissam autem Amphi-
truom a fol. 16 ad 9o QVEROLVM. Harum fabularum
Kl indicem prima pagina tenet his verbis praemissis: ^ln
Iioc uolumine continentur comediae plauti numero XXII',
'inius autem versus spatio relicto inter Epidicuf et Bachidef
nomina. Quod quo spectet inde intellegitur, quod rursum in
^ pagina, in qua incipit Amphitruo^ quae est fol. 9 b, haec
kgimtur: *In hoc uolumine continentur comediae plauti nu-
Jnwo....' (erasum est VIII) cum indice octo fabularum
prioram nunc prorsus eraso. Apparet igitur ab initio seor-
sum scriptis octo prioribus postea demum accessisse in fine
^^iectas posteriores duodecim^ in principio Querolum, — De
^^rreetoris secunda manu factis^ quarum in certis fabulis et
luultitudo magna et memorabilis ratio est, dicam ad Militem
gloriosum [p. XVIII sqq.]: ad Trinummum enim hoc fere nihil
pertinet — Verborum distinctio persaepe aut nulla est aut
P^va: quod quidem genus discrepantiae facile intelligitur pau-
^imis exemplis et tantum speciminis caussa commemorari
294 PROLEQOMENA D£ BATI0NIBV8
potuisse. Gontra diligenter annotavimuSy si quae in yersuum
distinctione codex singularia haberet: quos ille plerumque, si
a canticis recesseris; recte discriptos servavit, et ut^ sicubi
bini in unum contracti sunt, saepe pristini ordinis index
grandiuscula littera in medio versu relicta sit: de quo dixi
Parergon p. 439. Personarum uotis is codex; e quo hic ductus,
in ipsa sermonum continuitate graecis litteris utebatuTy plane
ut in Bembino libro Terentii factum. Eius consuetudinis
modo plura modo pauciora vestigia B seryavit in PoenulOy
PseudulO; TruculentO; etiam in BacchidibuS; id quod tetigi
XXX Musei nostri philol. t. IV p. 355 sq. [= Opusc. phil. 11
p. 294 sq.] : sed constanter idem mos per ipsam Trinummum
pertinet. In qua quemadmodum A littera cum Megaronidis
tum PhiltoniS; B€Z6KX litteris Calliclis, Lysitelis, Lesbonici,
GharmidiS; Stasimi^ Sycophantae personae notantur ^*')^ ita
quae postrema persona prodit Plaudite recitans, item pos-
trema littera^ quae est Q vel u), cum in Terentio constanter,
tum hoc uno loco in Plautinis libris significata est. Hinc
perspicitur subtilius quam verius Bentleium in Andr. V, 6, 17
illam u) notam coniecisse e GA. litteris ortam esse, quibus
GANTOR nomen significaretur. Verum eandem quod ad
cantoris personam Horatio duce rettulit^ id eum puto tam
recte vidisse, ut non dubitarim GANTOR nomen adscribere.
Gui sententiae confirmandae non incommode adhibebitur no-
tabilis memoria optimorum librorum in exitu Persae fabulae,
qui hic est in liCDE: plmidite pantio, Nam in hoc non
video quid latere possit nisi CANTIO. Quodsi cantio, qua
prolusum esse fabulae actioni scimus^ eandem etiam seque-
batur^ nihil mirum est a prodeunte post actorum discessum
cantore etiam plaudite illud vel ualete ct plaudite pronuntia-
tum esse. Sua spoute apparet disparem esse earum fabula-
rum rationem, quae compluribus versibus terminantur ab
ipso argumento alienis. In quo genere quattuor tantum in-
scriptiones B servavit: GREX in Asinaria, GATERVA in
Gaptivis et Gistellaria, POETA in Epidico.
*) [Cf. praef. edli alt. p. LVsq.]
mOBVDATIONIS PLAVTUIIB. 905
C ^Codez alter' Gamerarii; ^Decartatui'
praetfir lios tractatus a Grutero, Rittershasio^ Scioppio et
miper aBothio: olim bybliothecae S. Corbiniani Frisingensia
(id qaod haec in principio inscriptio testatar: *lib. iste e
rei murie. & scicorbi frifig.'), aude per quas Tioissitadinea
id CWerarium perrenerit nescitur*): ana cum Yetere et de
ImiQi heredibus emptus et in Palatinam illatue ibique nu-
■no 1613 notatue et direpta Palatina in Yaticanam trans-
Uu, sed hinc sine Yetere Parisioe abreptus anno ■uperiorii
Medi Lxxxxvu, huius autem a. xv bybliothecae Hei-
dfllbergensi reetitutus. Scriptus est saeculo XU in
ccxxxviu membranis formae quadratae, cetera disparis
condieionis, quarum prima nihil nisi fabulamm XII poste*
nmm^ quae solae insunt^ indicem in pagina prima seriptam
ic&et Videnda de eo quae diximus de crisi Plaui p. 514 sqq.
535 iqq. [— Opusc phil. II p. 103 sqq. 125 sqq.]. Ibidem
h 163 sq. [— p. 12 sqq.] certis argumentis docuimus^ prius
fpm decurtardur omnes fabulas XX complezum esse. Manu
Mc eleganti scriptus est nec eadem: verborum distinctione
ttolto etiam quam in Yetere perversiore: versuum distinc-
iione, nisi paucis in scaenis iambicis^ plaue nulla: numero
^um in singulis paginis plerumque xxvi: personarum
Bominibus cum scaenarum initiis tum mediis in sermonibus
per primas XYIII fabulas modicis^ per Trinummum Trucu-
lentmnque paucis^ sed ut vacua plerumque spatia relicta sint.
Cf. ad Trin. v. 45. 27G annotata. Denique ordinem fabula-
nim semel moneo cum in hoc tum in eis quos infra posui
codicibus eundem quem in B esse. — Mihi autem cum Vra-
tulaviae degenti Decurtati copiam Christiani Baehrii comitas
fecisset, hac opportunitate usus Emestus Schneiderus claris-
^us coUega accurato exemplo ^Plauti Truculentum e codice
Heidelbergensi expressam' edidit a. Cioiocccxxxiv. E quo
fflud quoque cognoscere licet, in hac fabula, et in hac qui-
uem solay sive ipsum librarium sive aliquem lectorem ali- xxxii
quando coepisse veros versuum Pluutinorum exitus et prin-
cipia interposita lineola/ notare: iu quo tamen consilio non
*) [Ct OpQM. phil. II p. 104. III p. 68 Bq. adn.]
296 PR0LE60MENA DE BATI0KIBV8
dia perstitit Quod qui fecit, non ab eo, unde C deacriptos,
codice profectus est^ sed aliquo antiquiore ususr id quod non
posse non ita esse infra apparebii
D Yaticanus 3870, eleganter picto insigni gentis Me-
diceae omatus, quod non dubito quin ad Leonis X pontifi-
catum spectet. Hunc simulatque in Vaticana repperi, intel-
lexi illum codicem esse, quem de crisi Plaut. p. 156 sqq.
[= Opusc. phil. n p. 5 sqq.] e Poggianis epistulis docuissem
a NicoLAO Trevebensi in Germania inyestigatum a.
GiDCGCCXXViiu Romam pervenisse, lordani Yrsini cardinalis
manibus traditum. Continet is in Gccvui membranis prae-
ter posteriores fabulas XII his praemissas Amphitruonem,
Asinariam, Aululariam et dimidiam partem Captivonim
usque ad m, 2, 4: vacuas paginas habet unam et dimidian
f. 69 in fine Aululariae, sex f. 70. 71. 72 post Captiyos.
partem paginae f. 20 b post Amphitruonis lY, 2. Eius tanti
est cum C similitudo, ut non solum aetate, scripturae genere
forma membranarum prorsus gemelli sint; sed etiam versuun
distinctione vel potius non distincta continuitate, atque ade<
multitudine versuum in singulis paginarum scriptorum. Eius
dem autem Vrsiniani beneficio patuit, quae utrique codic
cum Vetere cognationis ratio intercederet Qui cum pe
primas comoedias multo quam per posteriores constantia
Lii versuum in singulis paginis numerum servet, totideE
apparuit Vrsinianum in binis paginis (quippe senos et yicc
nos in singulis) perscriptos exhibere: ita quidem ut tres fa
xxxm bulas Amphitruonem; Asinariam, Aululariam LViii pagina
Veteris; totidem autem membranae Vrsiniani capiant. Qai
quidem congruentia luculentissime probatur ex uno fonte e
B et CD manasse. Discriminis autem inter C et D fere ho<
tantum intercedit^ quod hic et una manu eaque sat aequa
biliter scriptus est^ et aliquanto quam C saepius eadem mani
inter scribendum cotrectus, et in verborum distinctione minu:
vitiosus: quo quartum hoc accedit; quod compendiorum scri
bendi paullo frequentior usus in D est quam vel m li je
in C, in quibus praeter ({' pro quCy e pro ae, u pro um e\
quae eiusdem sunt generis^ pauca illiusmodi exempla exstant
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 297
E meus ^st, undecim abhinc annos emptus a Molino
Florentino librario et antiquario: chartaceus saeculiXV, for-
mae maximae sed modicae mensurae, foliorum cCLXXViy
qQoram unum inter Asinariam et Aululariam^ duo et dimi-
dhmi inter Epidicum et Bacchides scriptura vacant, a sin-
gQlaram paginarum versibus xxxi ad xxxviii procedens
nnllft constantia. In praemissis chartaceo codici aliquot
nembranis cum excerpta e Plauto quaedam tum index fabu-
hnm tum haec leguntur: ^SEbastianj BeniuieNJ & amico^l..
Qnf eum tenet sub pena excommunicationif papalif reddat.'
Boiteriores fabulas XII secunda manus tanta sedulitate cor-
Kni, ut hac in parte prorsus pro duobus codicibus haben-
Aa sit Primam igitur et secundam manum in annotatione
aea additis a et b litteris, ut soleo etiam in reliquis codi-
dboSy discriminavi usque ad mediam scaenam iv actus II:
Udc de secuuda manu propter eas quae infra patefient cans-
m plerumque prorsus tacui. Yersuum distinctio eadem est xxxiv
qoae in CD et ceteris praeter B libris omnibus.
F Lipsiensis bybliothecae senatoriae^ formae maximae
Bed modicae mensurue, in cccxini Diembranis, quarum pa-
pnae xxviiii versnum sunt, nitidissime saeculo XV scrip-
tisfabulas XX complectens: saeculo XVl in Hispania pos-
MMus ab Ilieronymo 8urita Caesaraugustano, postea ad Ba-
taTos aliquo casu delatus, anno autem cddccxxxviii, ut
testatus est lo. Frid. Christius, Miastae Lipsiensis acadeniiae
inter Sellianos libros subiectus et Curiali bibliothecac re-
iemptus.' Aliquando post Hieronyiuuni Suritam fuisse Kri-
ierici Adolphi Hansem fib Ehreiicron traditur a Fabricio
Bibl. lat. p. 27 Eni. Eo Hermannus usus in Eleniontis
^octrinae metricae: collatioiie a Christio facta, (juae Dresdae
^natur, Lindemannus. Breviter de eo dixi de crisi IMaut.
P- 172 aq. {= Opusc. phil. II p. 2.-i sq.].
G Vaticanus 1629 fabularum viginti, antiquioribus
^^eris 790 et 1889 notatus, saeculo XV scriptus in cccxiii
^^mbranis formae maximae, versuuni in singulis paginis
^Xxi, in Trinummo Truculentoque aliquot folia perperam
^^ecta habens. In fine legitur 'Liber Poggii fecretarii
298 PBOLEGOMENA D£ RATIOITIBVS
Apoftol.': quibus verbis alia manus haec adiecit: *Nuc uero
A me lohaiie ati . . banesi epo emptuf est michique faradituf
per d. baptista et lo. lacobu liberof ipiuf pogij acceptif «b
me ducatif largif uigfti quique die xxviil lanuary aj.
GCCCLix.' Post Epidicum ^Nigidii' apud GeUium de eo-
micis latinis versus scripti sunt, deinceps autem ea quae
Parergon p. 65 excerpsi (ubi pro xiii corrige XLn). Cete-
rum de ^Nigidio' cf. ibidem et p. 241 dicta.
xxxv H Yaticanus 1632^ in clxxxxii membranis formae
quadratae, versuum in singulis paginis xxxn^ saeculo XV
scriptas fabulas XII posteriores tenenS; sine ulla yel in
scaeuarum initiis vel in ipsis sermonibus personarum signi*
ficatione.
K Yaticanus 1633 eiusdem saeculi^ membranarQm
ccCLXxxxiii formae maximae, yersuum in singulis paginii
XXIV. Gomoedias complectitur omnes, sed ut Aulularia a^
quatur Epidicum^ e posterioribus autem XU casu potius nt.
videtur quam consilio eis quinque fabulis, quae sunt primaaJ
praemissae sint reliquae septem a Pseudulo ad Truculentum.1
— Horum Vaticanorum quos saeculo XVI Romae peregrinans j
IvSTVS LiPSivs inspexerit, dicam in praefatione Militis glo- ?
riosi [p. XV], ad quam fabulam illius in Antiquis lectioni*
bus testimonia maxima ex parte pertinent. Trinummi autem
etsi plenam, quam in promptu habeo, cum tribus VaticaDii
collationem ab initio statueram in annotatione integram
proponere, tamen afferendae scripturae taedium non potui
ultra primum actum fabulae concoquere: tam nihil vel in
Plauti manum instaurandam vel in depravationis caussas gra-
dusque perspiciendos illinc redundare intellexi. Vt cumulaU
discrepantis scripturae farragine verendum fuerit ne turba-
retur multo magis mens legeutium quam ulla utilitate adiu-
varetur. Eadem((ue ratio ceterorum quos quidem norim li-
brorum mss. est ad unum omnium.
De Z principe omnium fabularum viginti editione
Georgii Meuvlae Alexandrini, quae a. CIOCCCCLXXH Vene-
tiis prodiit ab loaune Coloniensi et Vindelino Spirensi im*
pressa, non habeo nunc quod olim narratis 1. s. s. p. 180 sqq*
[= Opusc. phil. 11 p. 34 sqq.] addam.
EIISMDATIONIS PLAVTIMAB. 290
Praeterea B litteram sciendum est nec scripti nec im- xxxyi
essi libri indioem esse; sed meae scripturae. Qoam si etiam
ibu8 aliquotiens apposai, quae cum pridem mea coniectura
renissem, postea ab aliis quoque excogitata vidi, non id
o consilio feci, nisi quod aliquam fidem yeritatis habere
(nplurium consensus solet
CAPVT rv.
Dixi de extema librorum Plautinorum condicione: pro-
Bdiendum est ad eorum indolem mutuaeque rationes et
ceessiones explicandas. Quo ita defungar, ut quae olim
m *de crisi Plautina' disputavi*) tum in praefatione ad
bochides Halis a. ciDiocccxxxv editas exposui tum aliis
dbusdam locis attuli, brevi enarratione comprehendam, sed
I post tot bybliothecas pervestigatas multis partibus vel
mecta vel locupletata: praetermissis tamen quae aut le-
iora videantur aut in dubia coniectura posita, cuius firman-
be documenta quamvis quaerens nulla reppererim: e quo
laere yelut illud est de Romano codice Longolii quod
hmgon p. 404 aniiot. tetigi. Vt autem, ({uibus e fontibus
ftrqiiGs tamquam rivulos memoria omnis scripturae Plauti-
Ut per saeculonim yicissitudiues ad nostram aetatem pro- xxxvu
figata sit^ uno oculorum contutu cognoscatur, stcmmatis
irtificio utar ad perspiciendas coguationis rationes utilissimo,
^ quo i^erditos libros graecis litteris, latinis superstites no-
^tL Id autem post diutinam meditationem intellexi non
H)88e simplicius quam sic construi.
*) Eodem quo illam ego commentationem elimavi anno
^iocccxxxv 'Symbolaa ad historiam philologiae' soas lo. Casimr
OreUiiu edidit Turici, qoibaa codicis a Nicolao TrcveronBi reperti
iiienaortiiam memoriam item e Poggii epistolis redintegravit Sed
9^ ibi p. 9 de reliquis libriB et scriptis et improssis narravit ne
nUtmonim qoidem codicum rationem habens, quaeque de fundamentis
iM)maqQe uniTena infltaurandi Flauti praecepit, eorum nec fides est
ueotilitas.
300
PROLEQOMENA DE BATI0MIBV8
a
P
h €
VIII priornin XII posterioram
octo priorum reliqui
qui supersunt fere
omnes
0 £a G £b F
U K Z
xxxvni Propositam tabulam ut iam enarrem commeutand
a quidem nihil nisi hoc dici potest, integras eum fa
Varronianas XXI praeter eas partes complexum esse,
etiam ab Ambrosiano afuisse certum est: in quo nu
prologus Pseuduli prope totus et aliquot scaenae Stich
bendae sunt: Bacchidum autem locum post Aululariam fi
de quo in Parergis dictum p. 391 sqq. Tali codice qi
p. Ch. n. saeculo Servium et Donatum usos esse ex eis
EUENDATIONIS PLATTINAE.
301
poteat quae uberiiis diaseruimus Musei nostri philDl.
^ IV p. 668 aqq. [= Opusc. phil. II p. 319 sqq.j. Praeterea
■ aimtle est caruiase illum personarum notis in continui-
a, pro eisque vacua spatia habuisse minio sup-
plratla: quod cum deinceps non fieret, evenit ut postmoduni
L (in T piito) multa sermocinautium uomina e couiectura ad-
essent. Secuta est ea aetaa, qua et Amphitruonis
mae quaedaoi et una cum Anlulariae exitu contiguum
fnncdpium Bacchidum interciderunt. Hia igitur partibua care-
. is codex quem ^ littera signavimus, integras etiamtum
winam, Ciatellariam totamque Vidulariam tenens, quippe
I fabulas integras sexto saeculo Prisciauus tractaret. In
lctu vel eiuadem generis codice puto Mostellariae scaenaa
Diiim traiectas esae: harum enim turbanim Parergon p. 439
istraTi eam rationem esse, ut de viccnorum (vel furtasse
h) Tersuum paginis cogitandum sit: tot igitur versuum
umram (quam vides parvo discrimine ab Ambrosiaui
naa distare) codici P eo confideutius tribuo, quo certius
I siipra apparuit aiium versuum numerum h. e. seuorum
■ Ticenuruin in eo fuisse, unde uostri antiquissimi originem
. Hunc f dixii qui qua coudicione tum fuerit, ciim ssxix
i traduces alios peperit, satis docere hodierna species
Plautinarum potest, praeaertim cum Ambrosiani
Mpli> comparata. Nam cum Amphitruonis*) Auhilariac-
e et BaccLidum lacunas atque Mostellariae turbas tamquam
ditate accepjsset, nova clatles haec accessit, ut et in fine
iiicatus Vidularia careret et in priore parte plurimis meiu-
t deperditis valde mutilam haberet Ciatellariam ot om-
i paucis in locis, Oasinae potissimum et Oiatellariae,
Ire situ et nmdore affectus sive ali^uo casu lacer legi nou
*> De ana Amphitiaone Bcio dabitari poue utrun ia.m prius aji
: detDQtn mntilata eit: quando de Prisciano Qon eatiB certn res,
( ei deperditia BCoenii duo testimonia utrum antic|uioribue gntm-
■ acceplA referal an soAe leclioui debcat. — Item certo demou-
f itmr illnd neqneo, Cosiiiae Cietellariacque liLcnnas Vidulariaeqne iac-
■aam primBm in t eistitiaae, nec in ht dcmum factas esBe. De talibns
loaatuit in atnimqae partem disceptari poteat, poani quod suadere
JpM rei probabilitas videretur.
302 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
posset et lacinias potius quasdam yersuum quam Yerbonua
continuitatem servaret. Praeterea autem alio inTCcto &k-
larum ordine h. e. eo qui nunc obtinet, Bacchides ab AqIq-
lariae societate divulsam postposuit Epidico: quo £actom ut
nunc duae lacunae esse Yideantur, quae una foit ntriiisque
fabulae communis. Pristinus enim ordo^ non dicam qoalis
fuerit; sed qualis fere^ conici ex Ambrosiano potest^ qm boe
longe diYcrso collocatas habuit: tres primas, Bacchides, cnm
Gurculione GaptivoSy Gasinam Gistellariam Epidicum Meictr
torem Mostellariam Militem gloriosum Menaechmos Trinim-
mura Truculentum Vidulariam Poenulum Persam Pseuduliai
Rudentem Stichum: quem quidem ordinem falli non Yideor
XL cum ita interpretor^ ut non consulto, sed aliquo casu singa*
lari tres fabulas extremas Trinummum Truculentum Viduhr
riam dicam superiorem in locum irrepsisse. Et Baccbidei
quidem inter Aululariam GaptiYOsque is quoque legit, qni
non noYicio saeculo excerptis e Plauto adYcrbiis brcYe gloi'
sarium illud condidit*), cuius cap. II mentionem feciiniu:
quod quo libello edidimuS; in eo locum illum omnem, qd
est de coUocatarum fabularum ordine in aliis libris alio, de
dita opera pertractaviraus [Opusc. phil. II p. 237 sqq.]. No
vum autem ordinem quod iara olim ad Galliopivm auctoren
rettuli coniectando, id nunc teneo hac ratiocinatione fretni
quod et fuit Galliopii recensio quaedam Plautinarura fabuli
rura et ex ea ipsa recensione, nisi omnia fallunt, nostri libi
mss. fluxerunt. Guius quidem rei etsi raemoriam e codicibu
circiter nonaginta a me inspectis unus tantum pertenuei
servaYit, isque solas octo fabulas priores complectens, tame
fides nec esse addubitanda videtur nec, si id sequimur qaa
*) Eius tanto maior est auctoritas, quod non tantnm Yidularia:
usurpavit, sed etiam Amphitruonem Baccbides et Cistellariam integR
habuit. Qui cum etiam in aliis fabulis ea legerit, qnae in BCD de£
derantur: (quo ipsum illud saeviter rettulimns e Trinnmmo commeni
ratnm:) apparet eum simili Ambrosiani codice, vel qnalem a descripd
muB, usum esse. Ceterum ordinem comoediamm prorsns singnlare
est secutus, quo illae sic sese exceperunt: Asinaria Anlnhuria Bacchid
Captivi Casina Cistellaria Curculio Epidicus Menaechmi Mostellav
Tmculentus Trinummus Poenulus Vidularia Hndena Milea Mercat
Pscudulus Persa Stichus Amphitmo.
EHElfDATIONIB PLAVTniAR. 303
lit pobabile, octo tantum fabtdarum finibuB circumscribenda.
ttk antem qui illud testatur Ottobonianus 2006 (olim
Y. 4 21. et B. Illy 15) membraneus anno ciocccxn^iVUi xli
Fmiriae scriptuBy aingulis comoediis elegantissime picta em-
Uemata, Casinae autem septem yersibus eztremis banc in-
Ki^tkmem praenuasam habena: GALLEOPEYS, iterum hanc
m extremis Gistellariae: Reeitator Calliopus: similiter
ikpe in plurimis libris Terentianis et factum et erratum
m eonstat Hanc igitur Galliopii receneionem, si recte
Maeiy satis per ceteras partes a nobis deecriptus t pn®
iinrebat»
Mutatum fabularum ordinem secuta est earundem in
im partee diremptiOy quarum altera ab Amphitruone ad
^pdicnmy a Baochidibus ad Truculentum altera pertineret.
li illarum codice b repetendi B et D, quorum binae partea
a eie quae supra attulimus intellegitur seorsum scriptas
ene: repetendus J*), qui est membraneus Hnsei Britannici
-jp, rectius autem ut opinor undecimo quam decimo sae-
eolo tribuitur**): repetendus denique is (l\ qui fons exstitit
rcliquorum octo fabulas priores complectentium, saeculo
tttein vel XIV vel XV scriptorum fere omnium: quorum
«hi pergrandis numerus est, tamen nullus vel ox li vel ex
liiA ex J manavit. Verum hoc, ubi ad octo priores eden-
<itt venerO; et demonstrabo et singillatim persequar: nunc
Itoc unum occupo, summam esse (|uattuor illorum similitudi-
n«m multoque maiorem quam quae'in posterioribus fabulisxLii
inter jB et T et ti intercessit. Et T quidem volui Tvrnkhi
illas membranas esse, quarum virtutem monstravi de crisi
Pl p. 155. 531 sqq. [Opusc. phil. 11 p. 4. 121 sqq.]: quas qui
m Francogallorum terris fortasae superstites indagarit, dici
&eqait quam sit de Plauto bene meriturus. Quac membmnae
♦) [Cf. Opusc. phil. III p. 119.]
^) Hif ne qois qnartum addat, quem in Marciana bybliotheca Flo-
i^nt hodie exstare Heoricus KeiliuR noster testr^tur Philologi t. I
P* l^, •ciendnm est typothetae vitio illum XI Raeculi eflse legi, qui
^ ^V^ Sed duo saae alii tabulae supra positae olim addendi erunt,
^ Qtiac coiMQlio praetermisi.
304 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
quemadmodum quosdam versus (versuumve partes) servaran
in B desideratoS; ita circiter yiginti B servavit, qaos in i
excidisse codicum CD consensus docet (velut Trin. 322. 904)
sed ut tamen altera ex parte etiam in CD reperiantur qoam
quam numero pauci; qui a B absint, velut Mostellariae Yi
1; 10. cf. Trin. 1174. Atque hoc uno indicio satis iam caa-
tum esse existimo^ ne quis CD libros ex ipso B repetere
animum inducat. Neque temere quicquam propterea, qQod
vel in B solo vel in solis CD legitur, caiidius putandani
est fidei aut plus aut minus habere: immo ex coniuncta
demum horum trium omnium memoria illud eruendum; qnod
videatur in communi fonte € exstitisse. A cnius tamen exempb
facile sane generatim iudicanti patet longe propins B qiuuD
CD abesse, qui ab illo minore aetatis quam praestantiaa
intervallo distent. Yerum ipsi CD qua externay eadem scrip-
turae quoque similitudine ita continentur, ut alterum qoi
in promptu habeat, fere sine ullo incommodo carere altoo
possit. Nam horum quidem etiam propior est affinitas, qQaoi
quae inter BDlJl intercedit: nisi quod tamen neutrofl
ex altero descriptum esse certum est. Hinc igitur est qQO(^
cum breviter loquimur^ fidem omnem Plautinae scriptniM
recte dicimus in Ambrosiani Palatinorumque memorii
consistere. Ceterum ti eum fuisse codicem oportet, in qutf
xLni primum sublata lusta versuum distinctione poetae verba di
prosae orationis similitudinem scriberentur, quoniam qoae
ita nova versuum non metricorum discriptio prodiit, ea non
umquam alia in C atque in D est, verum communis utrius-
que. Vt hac quoque in parte illi ti codici multum et B e^
ut consentaneum est credere, T praestent.
In Germania autem servatae posteriores fabulae dao-
decim postquam ex hominum litteratorum usu et consueta
dine elapsae per aliquot saecula delituerant: (nam etiam qti
^Thesaurum latinitatis' illum condidit e.saeculi XII codic
ab Angelo Maio Class. auct. e Vat. cod. ed. tomo VUI vn
gatum, solas octo priores tractavit:) saeculi XV initio int(
Italos ex uno D innotuerunt; e quo quotquot illarum exstai
sive scripta sive impressa exemplaria praeter BC originei
traxerunt omnia. Qui cum anno ClDCGCCXXViiii uti SQpi
EMKNDATIONIS PLAVTIMAE. 305
ez Germaiiia allatus esset, suo iure Georgiua Hemla
potoit in praefatione aniii cuccccLXXU illas comoedias ^qua^
dngiiita abhinc annis repertas' dicere, non curans pauculo-
nn annomm discrimen. Ab hoc autem testimonio profectum
«w Thaddabvm Vooletvm apparety qui in praefatione edi-
tioiiis Parmenaia a. ci3iox emisaae de tempore manifeato
eoBsentiena aliua rei memoriam pauUo obBCurioribus verbia
kn admiflcuit: ^si codici meo fidea adhibenda Baaileae eflcripto
Uivii abhinc anno: ex eo exemplari e quo xn ultimae
Moediae Plautinae emanasse dicuntur/ Id quo spectare
niwtary planiua ex Alberti de Eyb (uve de Eyben), Teroacnli
Bieeliidam interpretis, narratione intellegitur a. cioioxvui
daitii conaignata ac fortasae non aliunde niai ex Ygoleti
fnAiicme petita: ^Diese heroach zw5lff geechriebene C!o-^^iv
■oedien eeint lange zeit wol bey fBnffhundert Jahren, oder
■dtr, verlohren und verborgen gewesen: und newlich in Coit-
dlio Ku Baeel wider gefunden worden.' Fictidum hoc omne,
fnmqnam ne Niebuhrio quidem Opuac I p. 163 quicquam
■^onis mofens: fictum autem ab eia/ qni cum quadra-
pnmum a Merulae praefatioDe annum viderent in id fere'
tenpus incidere, quo coucilium BaMileense habitum esset tot
tttiquis scriptoribu8 primum repertis illustre^ horum socie-
^ Plautum quoque et facili et levi couiectura comprehen-
^o&ii, Coufidenter enim iudicare licet, quod noii ex alio
iu>i ex Yrsiniano novicios libros oriundoH esse ipsa scripturae
eongruentia clamat. Ita (|uod v. 50 iu uoviciis libris prave
^itur dentmiiaf, id inde ortum est, quod Hini[)Iici nuntiaf in
ono D superscriptum est dc, Ita corruptae v. 1>2G scripturae
foqmr ea prefenti, hquarc ei praefenti origineni e re levissima
kac duxerunt, quod cum loqnar eapfenti vel h^uare abfenti
iC habeanty exilis lineola perperam accessit in T) htqnar
« ^/e»/i\ quam adeo servavit F, Idem F quod v. 929 in-
fipiefUer exhibet^ solam habet hanc caussam, quod proHcisce-
Wur a calami errore quo in I) infipientier scriptum pro
^''^Ppientiar. Eiusdem librarii errore cum v. 450 in I) fibi
^^^^f^ positum esset pro uxorem pbi, neglecta ea nota, qua
^^ errorem ipse correxisset, pravus ordo iii J\F/ transiit.
vluQKiiQiiig origo horum: nmuptam v. Sliij, qmquv m Z \\A\j
**• UTICHICLII OPVIICVLA V. 20
306 PROLEGOMENA DE RATlONtBVS
fiat 594 alidrumque numero plurimorum^ quibus congei
nolo longus esse. Graviora tamen reliquis haec sunt,
in uno D elapsa v. 276. 463 foraf et egOf quae etia
xiiV millimae ceteroqui condicionis liber C servat, item ab
absunt: vel quod eiuf egestatem in solis BEFZ transpi
V. 338; eorundemque communis est v. 411 eximHf cottu
Quid, quod eis locis, qui correctionem secundae manus
passi sunt; non raro in partem noviciorum librorum p
manus scriptura transiit, secundae in alteram partem?
cum V. 410. 851 obiciaf et tetigit F exhibet cum L
obiciaf et tegit e Db reliqui suscepernnt; vel v. 347
habemuf in FZ, habeamuf in E manavit e Dby item v
ruere e Db in Z et E nig,, frangere e Da in EF. (
quam plerumque sane in EFZ transiit quod in Db
non quod in Da, ut v. 286. 288. 321. 665. 1083:
rationem obtinere memento, ubicumque nulla Db mei
facta e solo Da discrepans scriptura in annotatione afi
ut V. 266. 278. Hinc autem intellegitur iam habuisse
nianum secundae manus correcturas illas, quo tempon
exstitit noviciorum codicum.
Nicolai autem Treviri codex simul atque Romar
vectus est, ilico de parandis apographis cogitari coeptuB
et res ipsa facit ut credamus et plenissime PoGGii epi
testantur. Quod quidem consilium duplicem eventum b
Aut enim archetypum exemplum omni religione simp
transcribebatur, aut correctis pro virili parte innumei
bus scripturae vitiis et corruptelis novum genus libi
peperit. Et huius quidem generis per litteratae Eu
terras codices hodie exstant plurimi, pauciores prioi
quod sciam Romae tantum et Florentiae. Pertinent l
(t et propius etiam ad D accedens 0, qui est nitidissii
xLvi pulcherrimis membranis scriptus Laurentianus, inter
dianos pl. LXXXXI. 12, ipsam extemam speciem Vrs
summa fide vel minutissimis in rebus referens, ut ex(
docui Musei philol. IV p. 356 [= Opusc. phil. II p.
Rursum huius ipsius apographum vix ambiguis indici
tellexi E esse, qualis quidem a prima manu prodiit
Ea, Eius igitur scripturam per totam Trinummum s
EMENUATfoNIS PLAVTINAE. 307
li hoc coODilio, ut e<j potisem aliquaudu pro ipoo /)
fabulia uti, in quibus nou paratam haberem Vr§iiiiaiii
mem. Qui qaum exiguo aut proiiemodum uuUo iuter-
inter se disteut, ost«iidcre talia poesunt qualia habes
po ingeo, 398 hi/', 411 hipif, 532 inopf hiraitio, 877
{emiuatum v. 761 mUti, v. 748 e depejntaf uatum de-
Deuique ad idem genus, ut mittam alios, ille liber
,du8, quem NicoLAi NlccoLl majiu ricxiptum in Mar-
quB« Florentiae est bybliotheca Laureutius MebujsiuB
;t iu praefatioue ad Ambrosii Truversarii Epiat. et
K XLllI diligenter descripsit: uude ni fallor profectus
«ffl Plauti editiunem Fabricius Itibl. lat. p. 15 Kru.
argumento dixit e Florentiau codicc eipreaaani esiw.
ranaeu ad correcta eiemplariu, qiiorutu iudulem et rar
Bummatim dcscripsi de erioi 1*1. p. n^Hqq. [= OpuBC.
I p, 23 sqq.J. Ac primum corrigendi operam illam
im est uoQ aliurum iu aliis codicibu:* aliam luiitac, ned
ab uno aliquo critico suaceptam et perfectam, qui con-
illa aetate more ac consilio optime sibi videretur ea
:'Iautri et bonis litteris mcriturus, Qui» finTit qui boc
tit, iguoratur: de Antonio ['anohmita, IMiiuti illo
iaaimo, atque adeo scaeuarum quarundam nuviciarum
re, quam I. b. s. p. 177 [-> 30J coniecturun auaus xli
am ue nunc quidem habeo qui firmius quam Merulae
nio commeudem, 'sive maudante Nicolao Quinto Ro-
sontifice sive Alphonao rege Apuliae' incredibiliter in
u saevitum esse querentis. Atque adeo m^s eo ani-
£linat, ut ipsum fuistte Pouaivu credam, cum et Ro-
Dtissimum atque Florentiae, non Neapoli correctorum
ido exemplorum eistet, et consilium certe rei perti-
; ille ipse in ea }>arte epistularum professua' ait, quae
uUiac Incem viderunL*) Sic enim libri IV epist. 4
: 'Liber est illis Utteris antiquia corruptis, quales sunt
iiani, et multa in multis desuuL Non faciam traua-
nisi prius illas legero atque emendavero: nam
iri emditi manu scribantur, inanis erit labor.' Item
) [er. pmer. Hil. glor. p. XVI iqq.J
308 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
epist. 17: ^Transscribitur modo donoque mittetiir Duci Me
diolaniy qui eum per litteras postulavit. Marchio item Fer
rariensis petiit: dabitur illis^ sed ita corruptuS; ut vere a
barbaris.redire postliminio videatur.' Et paullo post: ^Nullus,
mihi crede, Plautum bene transscribet^ uisi is sit doctissimus:
est eis litteris, quibus multi libri ex antiquis, quos a mulie-
ribus conscriptos arbitror (!), nuUa verborum distinctione, nt
persaepe divinandum sit/ Verum hoc de Poggio quomodo-
cumque se habet, tali quale hic significavit studio et inda-
stria certa et constans nata est recensio quaedam, pertinens
ea etiam ad octo fabulas priores: qua etsi effectum est nt^
qui scriptor antea propter portenta scripturae instar prae-
clusi thesauri fuisset, nunc certe aliquo modo et legi et in-
tellegi posset^ atque adeo haud pauca fatendum est vel
xLviu vere vel probabiliter^ emendata esse: tamen simul iii''
credibilis Plauto clades illata est. Nam quae erat illa aetate
criticae artis imbecillitas et tamquam infantia, saepissime le-
gitima emendatio in summam coniciendi libidinem inteH
polandique temeritatem evasit cum magna mutandi imperitiA
coniunctam. Quae ratio universa cum insecutis saeculis lit^
teratos homines, ut in hoc genere parum vel curiosos ^
prudentes, prorsus lateret^ evenit ut cum ante Camerariam
omnes editiones adulterato fundamento niterentur, tum recah
tioribus quoque multae ex Italica illa interpolatione sordei
inhaerescant. Eius autem recensionis exemplum in paocii
plenum (rectius enim plenum videor quam integrum vocare)
F praestat: cuius simillimo codice secunda manus nostri E
libri usa in hunc summa industria intulit corrigendo, quid-
quid a primae manus scriptura discrepans in illo codioe
deprehenderet. Ita igitur factum est ut, cum Vrsiniani var
dolem Ea repraesentet, plenum interpolatae recensionis exem-
plum Eb habeamus. A quo pleno exemplo variis inter?alli^
alii.codices, eique numero plurimi, ita recedunt, non ut uiH'
quam novae mutationes in tralaticiarum locum substitata^
sint, sed ut earum parte tantum recepta alias quicumque fui^
propagare veritus ad veterem scripturam redierit. Hac vii
niixtae e D et F (ut brevitatis caussa sic loquamur) recen
siones ortae sunt, interpolatae illae quidem, sed modiee in
EMBNDATIONIS PLAVTINAE. 309
teipdatee: qualiuni in numero cum H tum K sunt^ fortaue
etiui lo. Baptistae Pii itemque Dionysii Lambini ^prisca
oeiBplaria' toI ^antiqui codicee', qui tamen poMunt etiam
pomis congmi eum FEh fuisee.
Ad miztum autem genus etsi Z proiime accediti non
luDeD tali e codice expreflsa est: immo aut HimiliB nostrixLiz
£ liber Merulae praesto fiiit utramque in se recensionem
nciuui, aut| quod lubentius amplector, duobus ille simul
«■ esty quorum alter interpola^onem integram, integram
Taidani Bcripturam alter referreb De Trinummo loquor:
MiBacchidum quidenii Mostellariae, Menaechmorum, Militin
il^ Mercatoris nuUum, id quod ipse conqueritur, niai inter-
pohtom librum (siTe Mibros') nactus est, eumquCi ut fadle
ambrenti patet, gliscente librariorum neglegentia ad extre-
■aiii turpitudinem depraTatuuL 8ed septem ultimas idem
hetitdr ^simplices et intactas a censoribus' sese habuissei
et ^quanquam mendosaS| multo tamen yeriores'. Yerum
quf intactas accepit, Tehementer erret qui intactas publi-
cttw putet: quot enim e noTicia recensione scriptiiras par*
tin recte partim praeter veritatem asciverit^ singulis paginis
vmotatio no»tra docet. Quem illc delectiim saepe non sine
iolicio habuit. Qui cum iure suo (ut c multitudine exem-
|krum per saturam quaedam delibem) a correctore velut
^ftiHcibiU' (cum A) sumpserit v. 36, es (cuni li) v. 47,
f^iam 132, qwMi mrae 141, ad te 161, ita cst (cum A)
196, qu(Ml hihit 2,V>, hmi 272, par tuis (cum AJi) 270, ho-
«wim (^cum AC) 308, quaedamst (cum li) 324, }Hirta 347
icom ^), an minus 349 (cum eodem: nam tantuin operarum
Titio mimuf expressuni), tihi 472, etlam 474, mirum ni tu
495, transpositionem versus 510 (cum solo A), cenaes 063,
f^viHam tam 574, rapis 680, roifem 758, rx aeleutia 771, //c-
w rem 773, terere 796, hahet 868, ahsinthium pro jihsrntium
935, cm rem pro quo irem 956, ihi» ad 995, nunquam 1004,
^m pro hmines 1028, istis 1043, nequetf pro tnetuo 1132, l
^ «eww e Nonio 1156, arhitro 1161 (cum i/), omninoquc
^ omnia, a quibus discrepanteni tantuin Hcripturam soliH
•Witia BCDEa litteris in aniiotatione posuiiuuH, iit v. 278.
^U. 336, 354. 360: tameu nec in aliiti correctorem «equi
310 PROLEGOMENA DE RATI0N1BV8
ausus est licentius mutatis (ut v. 207. 242. 308. 317. 44j
492. 537. 552. 584. 929. 973. 1014. 1015. 1017), nec i
eis quae sua ipsius coniectura rectius posse corrigere sil
videretur: qualia sunt v. 192 ciires, 265 amoremj 512 nc
stramne nutricem, 708 te ttieriSy 787 me aetoHs, 813 ma;x:u
mumst, 822 quos mei, 864 speculatur, 932 molestumst, 933 ih
pontum (cum J5), 971 hodie is unquam pro hodiei sum quam,
993 accipi (h. e. accepi) te macto, 1046 hominibus, 1141 nei
qui, 1170 itast, 1185 hominist affathn pro Jiomini stat fatim:
omnia vel vera vel proxima veris. Quamquam nec desuni
exempla^ quibus vel immerito spemeret merito ab illo pro-
bata, ut V. 646 difficilis, 715 etwniat, 912 me hercle, 946 s\
est molestum, 1058 tutelam pro iu te iam, vel ipse demniD
sive bonam scripturam corrumperet, ut tecum invecto v. 171;
penetrassem 314, quando 529, fregere 836, meapse 974, sivi
corruptam corrumperet magis, ut v. 72 ex aniiq* tue (h. e
ANTIQVAE tvae), pro quo annique tui F, effecto animi Uti
vel 487 neque uine saltmn, 532 interficier, 798 effodias annm
et quae sunt similia. Sed maximus tamen eorum numerus
quae immerito a correctore invecta Menila immerito servavit
Contra peculiarem cum illo laudem in eo genere participiti
quod ad sermones suis personis distribuendos spectcit: qua-
rum notas cum I) plerasque, uti supra dictum, omisissetj
Li harum spatia in FEhZ e sola coniectura suppleta et ma-
xima quidem e parte recte suppleta habemus. Vide tamffli
ad Trin. 50. 193. Quo plus nobis licere in eodem genere
cxistimavimus, sicubi tralaticium nominum ordinem seDt^n-
tiarum ratio dissuadere videretur, velut cum ultimam paen-
ultimamque scaenam Trinummi reconcinnavimus LysiteHs pr^
Calliclis persona reposita: praesertim cum ipso B codic^
autiquiores fuisse illas turbas supra viderimus.
CAPVT V.
De editionibuH Plauti singillatim exponendi iudicandiqu
otium nobis satis ampla de crisi Plautina disputatio ill
fecit, quae in illis examinandis praecipue versatur. Cui a(
denda quae Parergon p. 403 annotavimus. Illa igitur coo
BMBNDATION18 PLAVTINAK. 311
nMBtitiaiie excerptaqae in Bacchidam editione plurimorum
eioqpUriam discrepanti scriptura poetquam falsiBaimum eese
i^amit qui de neecio quibae Tetustanun editionum thesau-
lii diu rumor obtinuissety nunc non erat profecto cur in eo
gnm nne fructn denuo moraremur. Itaque cum editorum
tam oeterorum ' criticorum nomina eis tantum locis comme-
miTi| quibus illi vel aliquid salutis attnlissent Tel aliqua
de esasa memorabilem, quamvis a vero aberrantem coniectu-
iin admovissent: quando etiam errores esse eiusmodi pos-
mi, ut aliquid yel laudis vel utilitatis habeani In quo
Milii Tidebor nimius fuisse, quantumvis vel inutilium ha-
liditionam Tel imperitarum mutationum sciens silentio prae-
ieiierim: nimia Tolui diligentia quam seTcritate aliquaTe
oeglegentia peccare. £t editorum qnidem, qui Merulam pro- ux
SBo interTallo secuti sunt, perlcTis ad emendandum Plau-
tam opera fiiit: nt Ensebii Scvtabii et Philippi Bbboaldi
in editionibus Hediolanensibus annorum cioccccLXXXX et
GEHd: paullo plura, in his autem qnaedam rectissime, non
■itanint, sed matari in annotationibos iusserunt Bemardus
8iKACENV8 Venetae a. cidc(;cclxxxxviiii editor et penrersi
ilioqui homo iudicii I. B. Pivs iii MediolanenHi a. cioir), c
ouQs absurdissimis saepenumero coniccturis iotum pependisHO
Kmonem Carpentarium hominem lon^e iguavissimum 1. s. s.
fcui p. 488 [= 76] sqq. Cuius auicm in plerisque (abulis gras-
ttta est mutandi licentia incredibilicS, nec tamen ea prorsuH
infractuosa, P^^LADt^^ in Brixiensi auui rioiovi editione
Trinummum quidem vix atti^t: nec fero niagis qui bunc
mi secuti Nicolaus. Angelivh iu luntina a. (*ioioxiiii et
ui Veneta a. cioioxxii Aldvs cum Asulano.
Ita res omnis ad Ioachimi Camerakii nostratis egre-
^201 industriam ac laudabilem pro illius aetatis ratione
^Ugentiam redacta est: qui quod ex Basileensi anni cioiOLii
^itione, repetita iila Georgii Fabricii sui curis ibidem a.
(^ioiOLvifi, nomen invenit sospitatoris Plauti, eo reapse ex-
stitii dignissimus. Cuius laudis etsi pars primaria eo con-
^^tur, quod praestantissimos libros Palatinos liC nactus
^ tamen etiam ubi ab his non haberet paratum auxilium,
^igni saepe sagacitate palmarique emeudatione verum in-
312 PROLEGOMENA DE KATI0NIBV8
dagavit: quantumvis gravia^ ut significavi p. 518 [= 107J sqq.,
aliis agenda alibi reliquerit. Ei quantum debeatur^ aon poterit
ex ipsius nominis in annotatione nostra mentione satis aesti-
Liii mari: immo recordandum est ubique, quas ego e BC re-
ceptas esse scripturas significem a priorum editionum memo-
ria (h. e. ubi non testor aliud, a Z) discrepantes, indidem
plerumque iam Camerarium reposuisse: id quod operae pre-
tium non duxi singulis locis inculcare. Non multum emen-
datio quidem Plauti post Camerarium profecit vel probabili
enarrandi industria Friderici Tavbmanni, vel impigro Phi-
lippi Pare! labore, cet<erum iudicare nescientis, in excutiendis
libris Palatinis consumpto^ vel immoderata rixandi convician-
dique cupiditate lani Grvteri, qua ne illud quidem effectam
est ut, quid tandem in Palatinis legeretur^ vel recte vel plene
coguosceretur. Cuius altercationis historiam qui talibus de-
lectantur ex eis petere poterunt quae de crisi Pl. a p. 552
[=s 143] ad 561 [=152] narravimus. Praeter editores autem J
qui illa aetate maguo grege critici ad perpoliendum Plautum J
undique convolarunt, eorum nullam laudem loannes Mevrsivs ^
nieruit: vel exiguam vel mediocrem Adrianus Tvrnbbvs, lani |
DovsAE pater et filius, Caspar Scioppivs, lustus LiPSiVfl^
Mellerus Palmerivs: maiorem Ianvs Gvlielmivs: maximam 1
'dU[ue adeo eximiam Valens Acidalivs, quamquam iiec metro-
rum scientia valens, qua tum nemo satis instructus erat, uec
Camerariae cditionis auctoritatem perspectam habens, magDO
id detrimento suo. Dixi de eo, sed fortasse non satis honorificc,
1. 8. s. p. 505 [= 93], de Scioppio p. 544 [= 134], de Dousift
1>. 534 [= 124], de Meursio p. 498 f = 86] sq. Praeter horum
curas pridem editas ineditae mihi praesto fuerunt ScaligebIt
Salmasii, Dousae et fortasse aliorum coniecturae in impresso-
rum quorundam exemplorum, quae Leidensis bybliotheca servaty
Liv marginibus scriptorum.*) Quorum alia sciens nunc praeter-
mitto, olim huc rediturus: quinque hic commcmoranda video.
Et lani quidem Dousae longe plurimas annotatioiies, sed eas
maxima ex parte ad interpretationem spectantes, tenet exemplum
*) Similia exempla bybliothecae Ambrosianac, sod quae tantiim
inspexerim, memoravi Parergon p. 400.
E1IKNDATIONI8 PLAVTINAR. 313
Aiitferpienae aniii cioiOLXVi^ quod signatuin est XXI. Burm.
D. 2: Salmasii emendationes, quarum pars iam a Batavis
oditoriboB Boxhomio et Oronovio commemorata est^ Taub-
Mmdae primae exemplnm XX. B. o. 174. Sealigerana autem
6 qiuttaor fontibui petii: praestiterunt enim ea primum duo
ffli exempla, quorum in Parergis p. 576 aq. mentionem feci|
illmm item Antverpiense eiusdem anniy signatum XIII.
DL 304, altemm Baeileense ex editione Gamerarii a Fabricio
ihnta, notam habene XIII. 0. 244: aoceesit Leidense ex
nNttione Doneiea anni cioi^LXXXix, olim Adriani Frandeei,
ne XIIL D. 208, cum aliorum ut videtur tum Scaligeri
comctione8y sed eas paucas, aseriptas habens. His autem
Vkrmy quo8 rara liberalitate claiiBsimi eiusdemque cariesimi
UooBi Oeelii partim domi tractavi, partim Leidae vel ipee •
ixearpsi vel amica cura doeti iuvenis Eugenii Mehleri ex-
erptoe aecepi^ largiores etiam copiae ScaligeranaSy exegeticas
iijdem in omnes comoediaS; criticas in pleraeqnei novidue
kIsx me. 8185 bybliothecae Regiae praebnit| cuine nunc
emplum propeneae in me voluntati Theodori Preeaelii d^beo.
lamquam de Scaligeri subitariis curis noli exspectare ni-
um: Cjuem honoris caussa aliquauto saepius nominavi^ quam
mim ingenita indoles exigebat.
Ad editores ut redeam, uti aute criticos illos omnes
ofljBii Lambini, ita post eos perqiiani tumultuaria lo. Fri- lv
lei GuONOVii opera fuit, cuius recugnitio wdgatav. nouien
enit. De quibus cur ita sentiendum sit, satis exposui 1. s. s.
527 [= 1 17J sqq. 563 \= 155] sqq. Ex reliquis criticam ope-
a Plauto eamque non una de caussa memorabilem duo soli
rarunt^ Franciscns Gvyetvs et F. H. BoTHivs nostras, in-
lii et usu et abusu similes. De quibus non dubito quiu satis
uorifice sensurus sit, qui ex annotationis tantum nostrae
timoniis iudicium faciat: tam vel feliciter inventa vel sol-
ter excogitata ad illos referri viderit non adeo pauca. Sed
rundem reputandum est longe plura commenta nobis ta-
ida fuisse^ quibus saepe temerariis, saepe imperitis, non-
mquam incredibiiiter perversis atque adeo portentoKis —
n possum enim clementius iudicare — bonuni IMautum
mmacularunt: tam miro illi temperameuto saua futtilibus
314 PROLEGOMENA DE KATIONIBVS
miscuerunt. Quippe in quibus iugenium et acumen, ars noi
fuit et disciplina. Praecipuae autem eis fraudi metricun
genus omne fuit: cuius etsi laudandum est quod raro intei
criticos Plautinos exemplo omnino rationem esse habendaa
intellexerunt, quaedam autem^ in senariis potissimum, per
spexerunt rectissime, tamen modo in concedendo modo in
improbando nimii falsisque quibusdam opinionibus praepediti
saepe eorum ipsorum versuum; quorum recondnnare men-
suram vellent^ numeros miserrimum in modum corrupenuit^
ac non multum afuit quin Plautum ex Plauto expellereni De
Guyeto documento esse cantica Trinummi possunt^ prorsus in*
credibili libidine ab illo dilacerata: de Bothii triplici cura Plaa-
tina explicatius iam olim iudicayi 1. s. s. p. 566 [= 157J sqq.
Praeterea aliud est genus^ in quo temeritatis tamquam pm-
Lvi cipatum Guyetus sibi praeter Bothium vindicat. Quantumtis
enim glossematum in Plautina verba irrepsisse certnm A^
tamen prorsus ille modum excessit multitudine versuum aaft
sine ulla aut levissima de caussa a Plauto abiudicatonuid
Qu^ium in una Trinummo demirari hunc numerum lioe^
V. 85. 220. 304. 397. 495. 496. 507. 675 ad 677. 679. 701-;
708. 766. 767. 770. 818. 824. 828. 830 a tractare et 83ld
890. 957. 997. 1046 ad 1049. 1054. 1087. 1110 ad 111«
1115 ad 1119. Quippe ubicumque in singulis verbis ofiFencbr
ret^ quod aliqua difficultate vel obscuritate iaborans nstL
posset arte et ratione expedire, id tutissimum ratus una ctOL
sanis et planis radicitus exstirpari similis medici exstitiW
qui ut dentium aegrotationem tollat^ totum caput praecidal
Geterum Guyeti recensio iuncta est interpretationi gallica^
Michaelis de Marolles abbatis de Villeloin, quae quattaor
voluminibus prodiit Parisiis a. cioiocLViii. Denique post Bo-
thium quae edeudi Plauti experimenta fieri vidimuS; aut nihA
aut parum vel poetae vel litteris nostris profiierunt. Bi
Hermanni Bothiique cxemplo Goellerus prope totus pependi^
De Lindemanno autem lenius iudicandi^ quam olim iudicavi ^
Diariis litt. Halensibus a. cioiocccxxxiv m. Aug. p. 5298qgi
causam non inveni.*) Non mea culpa factum est, quod illiu^
*) [Uacc ceuBura cum nec iterata nec iteranda sit^in Oposcolii
EMBNDATI0NI8 PLAVTINAE. 315
per totam Triiiaiimiam ter tantum qoatervo, uoyissimi autem
editoria^ hominis ut uno verbo dicam dfxoucoTdrou, ne semel
kid tlM le ▼iioin ert Donniilla inde delibare, qnibnt nipiilesntQr qnae
k FlHti hisloria critioa enm hoc loco tum per diMertalionem alteri
Oyi— lonun Tolnmini ineertnm Rittchelini expotoit Itaqne de Linde-
mno nc indicaTit 1. t. t. p. 680 iq. : ' Soll ein nllgemeinee VeihUt-
wi lei Lindemann*iehen Teztes sa den frflheren fetlgectellt werden,
m faflm ihn Bec kaom nnders beieichnen, denn als einen modifidrteny
Aa nr im eiwnbMn (oder nelmehr in einiefaiem) modiiieirten Bothe-
i nfai Tezt. Denn an Bothe hftlt lich Hr. L. Ofter, als er errathen
^ Doch mOchte es immerhin mit dem Tezte lellMt eine Bewnndi-
[ Mihaben, welche et wollte; mOchte er die nrknndliche Geitalt (Tor-
! Mtiich, annlhemngBweise) geben oder nicht: wenn nch diete nnr
Iam diB beigegebenen kritischen Apparate ticher nnd ToUitaadig ent-
■tiiun llirt! Denn iit alidann anch in der Tezteigestaltang ielbet
Mfct dai Hflchite erreieht: jeder, der (IberhaQpt ioleher Benntmng
fowichien iit, kOnnte iich doch f&r ieinen angenblicklichen Bedarf
Aor jede einsefaie Stelle ein begrflndetei Urtheil bilden, nnd der Qe-
«an fttr philologiiche Stndien wftre noch immer flbenehwenglichi
«cn uch die Beqnemlichkeit dci Genoiiei Terktfanmert wfirde. Um
dHki.mehr leid tlint es dem Beo., anoh dieee Bmnehbnrkeit den
Uehen Aaigaben nnr eehr bedingt einrftomen so kOnnen: mit Be-
fiigQogen freilich, die Tom Bedangenexi wenig fibrig lasien. Ilr. L.
ki mit unverkennbarer Liebe gearbeitet, nnd dio Arbeit an sich iit
eMmfihselige; wenn ihr der Erfolg nicht entiprochen bat, so liegt
itt in vier Ursacben, deren Uinwegr&umnng yielleicht nur theilweiie
■ Hi. L.'8 Macbt lag, n&mlicb dass er von den Quellcn und Hdlfi-
■itteln der Plautiniscben Kritik eratlicb su wenig kannte, sweiteni su
*aug batte, dritteni dass er die, welcbe er hatte, su wcnig benutstey
nertens dass er ibr Verb<nifli su wenig untersucbte. Rec. iit su-
^^ dorch seine Studien in dem Falie, fiir Bcine eigenen Zwecke Hn.
I<.'i Arbeit nicbt bloM Scbritt fQr Scbritt, londem gans eigentiicb
^oakt fQr Ponkt yerfolgt su baben, und ist im Besits eineR lo reichen
Appaniti, wie ihn wohl nnr wenige baben mOgen. Danach miiiste er
■Kk selbtt nnd andere belfigen, wenn er ali das Besultat seiner Con-
^ ein anderei Urtheil aussprecben wollte ab dieseR: dnii man
>n sUgemeinen ffir keinen einsigen Vern sicber ist Hcine
Qrknndlich flberlieferte Geitalt aus Hn. L.*8 Angaben su er-
f^brea.' Hii iingillatim pertractatii aic KiticbeliuB pergit p. 541:
Kebea dieaen M&ngeln iat nun Rec. weit entfernt das <rute su vcr-
^^BBea, wai Hr. L. onter lolchen Beschr&nkungen durch nubjertiyeii
Oeickidc an manchen Stellen wirklicb gefOrdert hat. Was sich bei
Vtaieichenden Mitteln, bei einiger Flflcbtigkeit, obne leitende Geiicbts-
P^nkte uad fette Gnmds&tae durch Scharfiinn, Spracbkenntniii und
316 PROLEGOMKNA DE RATI0NIBV8
quidem rneutio fieri potuit: quorum hic ue8cit, alter uon
solet cogitare^ neuter esse diligens didicit^ uterque caecuttire
eredendo quam iudicando intellegere mavuli
GoDOFREDO autem Hermanno*), quem in primordio libri
professus sum secundum divinum Bentlei ingenium unicum
Lvii ad instaurandum Plautum ducem essC; quantum et ego debeam
et deberi in hoc genere universo ab onmibus sentiam, cum
alibi dixi cum admirabundi animi significatione tum enuclea-
tius in epistula illa Mediolanensi declaravi tum singulis pa-
ginis Trinummi nostri testatum feci. Qui quod in sua Tri-
nummi editione^ quam abhinc dimidium ferme saeculum emisiiy
multis locum concessit quae nec ab illo nunc defensum ui
videantur nec probari a nobis potuerunt: id ut ita esse in-
tellegeremus^ partim ipsius doctrina ac disciplina effecit, par-
tim instrumentorum ad criticam factitandam necessarionuD
et plenior cognitio et verior existimatio. Hermanniani autem
Bentleianique exempli**); quo tamdiu uti nesciit inertioraoi
aagenblicldiche Erw^ung der jedesmal vorliegenden einzelnen Schi
rigkeit leisten liess, das hat Hr. L. nach KrSiten geleistet; aber leidcr.
hat selbst das Richtige, was so gefanden worden, jetst nur eineii be- l
dingten Werth, weil es keine oder eine hOchst unsichere Gew&hr hiL']- j
*) [Iteravit hoc iudicitim Ritschelius in Trin. ed. U p. LX.]
**) [Huc pertinent quae in censura s. s. p. 641 sq. RitscheliM -^
dixit: ^Je gr^^sseres Gewicht Kec. bisher auf die Ueberlieferung dtf 'T-
HlteBten Handschrifben, als die nothwendige Basis einer wirklichei C
TextesbearbeituDg, gelegt hat, desto cntschiedener ffihlt er sich nvi
auch zu der Anerkennung gedrungen, dass mit allen libris mann*
Bcriptis und rescriptis der letzte Schritt doch noch nicht gethiB
ist; und zwar nicht nur in sofern, aU die eigentlichc Bedeatung dtf
sinnlosen, oft nicht cinmal lateinische Worte gebenden^ Lesarten ent
durch CoDJectur in der oben angedeuteten Wcise entr&thselt, sondeit
als selbst liber diese Entriithselung noch hinaus gegangen werden motf*
Nichts ist in dicser Beziehung treffender aU ein Au88pruchHermann'ii
der dic Sache recht bei ihren Spitzen fasst: dass die Haaptaaoh^
ininier ein richtiger Takt sein werde, der aber gleich weit
von mikrologischer Superstition wie von Bentley^scher IiB'
periosit&t entfernt sein miisse. Eino Bentley^sche Kritik dei
Plautu8 ware jedenfaUs noch nicht an der Zeit; sie ist aber WM^
nicht mehr an der Zeit. Die wahre Vermittelang in dem Wider'
spruch ungleicher Sch^tzuug dcr Bentley^schen Kritik liegt einiig io
der Ansicht, wonach sie in der geschichtlichen Entwickelang wissen-
EMENDATIONIS 1'I.AYTINAI
317
I, vitn et virtutem nunc tamlem laetamur ita eiiitescore
t iD dies magis iiivalet<cere, ut iam sperandum sit lore ut
■Dltunim coniuncta industria sui similior Flautus evadat:
fuuiclo nec unius aetatis fuit nec hominis est uuius emen-
Bbrp Pluutum, i|iii persanarj quidem vereor ut uniquam jiossit.
I8t illis me <!sse unum volo, et eum quidem qui ceteris
I fnendandi instrumenta parem et tamquam tundamenta iaciam,
Ifuibus niaiora aut limatiora superstrucre futura aetas possit,.
^QaoilBi a talibus perfici incohatum opus videro, quales in cri-
u ^euere acerrimi Alfredus FLECiiEiSENVS et lo. Bernardus
■ loHANVS Batavus nuper ex»titerunt: quibus cum laude nunc,
Irwtqoam viam olim probatara dereliquit, C. F, Kamphannvs
dendus: artis antem Ptautinae feltcissimus interjirea Tbeo-
^ima Ladewigivs: bere actum erit de Plauto. Ceteroa
I moror: ea est enim huius potissimum generts, quod
Uicher Kritik ilberbaiipt nur ein nothweDdiger DiircbgaiDgapunkt
r diie savor nicbt nacb QebShr aDerkannte Seite zuorat ia ibr
letite, aber ziigleicL mit EinEeitigkcit auf diejeiiige Spitze
maasee trieb, wodurch aich jede bahnbrechcnde Richtung iu
aaf jedero GebJete charakteriBirt, An nns iHt es, den
■ Eem Ru> den ScbUcken zu l(l»en und alx reinen Gewinn tn ver-
: iiichta mebr aber xma %\x buten uIh vor dem entgegen-
1 Extreme, in welchea ein cngheraigeB Feathalton de» Drkund-
B tmr KQ leicht fahrt. Dieaea Urkundliche ahet in seiner wahren
i kenneu lu leraen, mus% der nachate Scbritt aein. Statt von
Iv OrandlBge aaezagebea, nnd auB ihr dio Gesetse der Plautiniacbeu
i^ (anf die Bich docb die Haupt«chwierigkeit reducirt) zn aba
lan mit (ieaetzpn. Uie man sich aelbst machtc, ange-
1 und niich ibnen einea Text conatitnirt, den man jetit wieder
H Grondlage «n metriicheu oud prosodinchen Untersuchungen braucht,
wlche man eben die wahreu Geaelze finden will. Natiirlich
nan im weicntlicbi^n dieaelben, die mau erst gemacht bat.
I mag mim docb glaubeti Qber Position, dber Accent und iiber
rci Uauptfragen, zu einem glaubbiift^n Keaultat^ ge-
n oder kommen zii kSnnen, wenn man un hundert
er Licenz keine Ahnung hat, die Bich in den alteu
iNchmi Ijndet, aber in dor Vulgate durcb trdgerische Interpolation
I Met rmiU>IIiiDg verwischt ist; oder wenu man zum Krweige der Li<
I fnnlkig audere Stellen derselben Vulgate benutzt, die in den
|nli|uu* teio iind fein geachrieben stehen, sei es unmittelbur oder
i glllekUeber EntiAUiBelung unvernlHiidlicher iiml cbeu dcBbitlb un-
tlMcblet gcbliebeuar SchriftseageVJ
318 PROLEOOMENA D£ RATIONIBVS
yeterum poetarom latinorum tractatione continetur, ratio
LYui condicio; ut, qui sapere aut nolit aut naturae yitio neqnc
ignorandus sit^ procul abdendus^ abstinendus. lUo aut
quo dixi consilio cum prae ceteris videretur hoc agendi
essC; ut ipsa verba poetae ad fidem librorum exacta et crii
supellectile instructa quam plurimorum manibus quam |
mum traderentur, haud scio an laudandus potius quam c
pandus videar; quod morae impatiens nunc quidem a caos
rum expositione pauUo uberiore, qua rationem redderen
me yel receptorum vel reprobatorum^ non sine aliquo dol
me abstinui: non desperans tamen de iustis commentai
cum ipsam &i6p9u)civ absolvero, olim edendis^ si per t
pestates licuerit nec desierint haec studia aliquo in hon
esse. Hoc tamen magis video mihi de gravissimis parti
emendationis Plautinae hoc loco generatim exponendum e
CAPVT VI.
Omnium autem primum curandum est^ ut de fide J
brosiani libri, deque ratione quae inter hunc et Calli(
recensionem (licebit enim hoc nomine uti) intercedat, r
sentiatur: in quo non minus illud cavendum, ne iusto pl
illius auctoritatem, quam ne iusto minoris facias.*) Et
dicem quidem ipsum neminem facile fugit non esse ea <
paratum, ut non multa inter scribendum imprudente
librario peccata sint: velut cum in ipso principio Triiiui
versu 10 transposito v. 8 et 9 in unum contraxit, vel v
uouoBis posuit pro uoBis, vel faciat pro faciam v. 21
omisit V. 46, te pro tu scripsit v. 61, hascemi pro hasci:
V. 181, PERUORSAE pro PERUORSE V. 183, INDISPICOR V.
QUIBUSIT 283, UIRTUTITM pro UICTORUM 309, conciliatabu
314, UOLET pro UOTET 474, magis pro malis 475, quis<,
QUAM 519, umfierinequegnatituiquam pro umquam
yiequc (juati tui 521, praeoptasuisti 648, opperi 744
quae sunt similia minime pauca. Quo etiam eorum q
dam referenda sunt, quae cum plene legi nequeant, ta
ab emendata scriptura discrepare numerus spatioriim do
*) |Cf. Opusc. phil. 111 p. 12. 791.]
EMBNDATIONIS PLAVTINAE. 819
ntT. 70 OBIUB • • EM pro dbiurgitem^)^ v. 217 BX • QU • batub
knmqae similia ▼. 264. 406. 428. 466. 506. 637. 642. 643.
616, alia. Sed etiam si talia missa feceris, quae nemixii
buidi fatora sint^ et iu eis snbstiteris qaae antiquioris exempli
tk Ubnurine propagarit Tel propagasse Tideatur (quando
oriii liaec finibue disterminare dif&cile), mnltom abeet ut^
9U1 Ambrosianus recensionem fabularum Plautinarum se-
fntQr, a priitina integritate nou dicam nollo, at exiguo in-
; Mlo distet Nam ut paucis comprehendam, omnino nullum
-. iiginus depraTationiS; quod A non aut multis lods com*
. 9m cnm t b. e. Calliopii receuflione habeat^ duxerit igitur
• eommum fonte a, aut quibusdam exemplie sibi adeo pro-
Ifeum praeter BCDy non igitur etiam in p olim exetans.
^ebt eum t. 208 immieso gloseemate cum Palatinie aekmi
i quod pro aeimt quid, gliscente autem interpolatione pro*
imo Tersu iiem muni id quod pro sciuni quod soIub exhibet
alde notabili exemplo: item solue mala muUa t. 361 pro
mdia, t. 236 se expeMant Vel cum in uno A^ quae Pala-
U eerTanmt, desiderantnr, e. c ^ 231, animo 271, te 378|
um 523, que 645, ergo 756, is est 1072: quamquam haec
ptiflsimum nescio an eodem iure soli ueglegentiae seribentis
Umantur. Non minor numerus est perperam in A trans-
poalorum, ut corde meo 223, patri amlaeter 358, me hoe umuu lx
emBolatur 394, amicum esse 456, eeJerv sic 068, ^tctilis ego
1071: quae omnia sunt eiusmodi, ut eis admissis manifesto
ietrum eorruat. Etiam ad integros versus prava trauspo-
itio pertinuit v. 50. 763. Nec corruptae in singulis verbis
cripturae exempla desunt, quibus integriores Palatinos habeu- .
lus, nec leviora tantum ut abiere pro ahierunt v. 535, /«)-
%mes pro ainnes 29, illic pro //// 555, Hed etiam talia quulia
ant [q\kiin bene umiat pro (// bene uortant 502, et gravissi-
lum omnium, quod prorsus rcspuit sententiae ratio, Itonistiue
wrOsse**) omnibus v. 214 pro bonis qui euortisset suis. i*rae-
(rea uniTcrsum genus est quoddaui, in quo non sit dubiuni,
lin Calliopii recensio multum Ambrosianae praestot: (|uod
*} llmmo- obiurigtm; of. OpuBc. phil. II p. 42x |
") [kuoktist •• h. e. kuoktisset) A8\.
320 PROLEGOMENA DE HATIONIBVS
est orthograpbicum. In quo etsi quasdam formas ez anti-
quitate repetitas A quoque solus servaTit; ut ncmctiis y. 63,
corrumptor 239^ factust 43, alia, tamen si e multitudine exem-
plorum iudicium facias, dici vix potest quanto propius ad
ipsius poetae aetatem Palatinorum vel ut rectius dicam Pft-
latini B memoria quam Ambrosiani accedat, in quo saepis-
sime cum, uerto, saluuSj est legatur ubi priscam scribendi
rationem qumnf uortOj saluos, st et id genus reliqua Yetoi
ille plerumque solus testatur.
Quae cum ita sint^ consequitur ut bic quoque ut ubiqw
regnare rationem debere intellegamus^ qua qupd suapte w
tute praestet et in artis praecepta linguaeque leges et poetae
ingenium conveniat, deligamus et praeter testium quantamnii
vetustorum reverentiam probemus. Nec igitur propterea, (pol\
i.xi aliquid sive A solum sive solos BCD testes habet, ilico
amplectendum aut aversandum esse, etiam qui indole
ad iudicandum quam ad credendum tardiores sint intelh
oportet. Qui quidem viderint ipsi, quo tandem iure aot qi
potius mentis sive caecitate sive obstinatione negent per
septemve saecula^ quae inter vivum vigentemque poetam
scriptum Ambrosianum interiecta sunt, ea facta esse, qi
cum a scripti t tempore ad duodecimum saeculum
esse Palatinus B ostendat cum CD collatus, tum adeo ini
scriptorum A ei a tempora esse facta idem B cum cogoi
doceat. Et tamen haec vel leviora sunt prae eorum evidei
quae inter scriptorum A fti B tempora esse peccata altei
in partem valens Palatinorum Ambrosianique comparatio m<
atret. Nam ut huc tandem deveniam, adhuc per vitia
tum descriptus Ambrosianus quanta ex altera parte pi
Htantiae laude emineat et prae Palatinorum bonitate pro]
exsplendescat, longe longeque quam vitiorum maior virtul
multitudo tam lucuienter probat, ut nequeat contra dici.
enim prava additamenta spectas, solus ab his liber A
veUit omissis v. 23 non ^nala, 52 henc, 209 facta^ 242 sajl^\
tatis, 298 et, 306 id, 321 non. 339 quod, 350 inmunifia», 35ll
7mnc, et magis memorabiii exemplo post v. 72 illo pamMj
Sin immnfarc uis ingeninm moribns: sive spectas vocularattj
syliabannnqiie laeunas^ oas soliis A supplet velut v. 40 seT'
EmiDATlONIS PLAYTIKAK. 321
rato fe, 56 te, 62 ne, 198 qmt, 282 miki, 336 d, 878 m^
L062 da magmm pro dammim, et exqiiisitioribiui ezempliB
r. 758 mmhmm^ qaod ne Bentleios qoidem assecatns in Ter.
Phonn. ni, 3, 2, y. 841 agai [gerit] animim adaartam, 1050
te «ab (a qnaram dnamm laconaram yeris sapplementia iixn
piope afdit Itali correctoris coniectara), at integros yersns
■ittam ex ^ in lacem protractos: siye de perperam traieetis
fsrtibns qaaeris, yeram ordinem solns A reconoinnat yelnt
xtl id me transponens, 61 tua agit, 267 ofiitei» mihi, 388
erit, 421 mancapio aibe te, 428 eeee aiebae, 470 cena eit^
istam ego, integroqae yersa recte collocato 510: siye
;iMdlis modis compta yerba pessamdatamqae sentimtiam re-
Ipds, solas emendatam scriptaram praestat ac praedaram
salatem aflPert yelat y. 29 plerique pro ptemmgiie praa»
68 obinrgitem pro dlmtrgem fcf. p. 319J, 11 tu me mihimet
kUe mihi me, 72 tmtiquae pro aniiquej 92 (nejgueo pro non
269 tamen (nisi fidlimar) pro tSri, 270 eerta est res
eertundj 308 pqmHt et eemit pro perpulit et eeruamt, 311
ut opuet pro sa^tKS tui qpust, 340 prodit cam Seryio
producit, 343 miserescat ne tis alios pro variis comiptelisy
obuenerit pro ut uencrit, 487 nequeas saltein pro ^i«/iie
uduteniy 492 em/6tii2t<.s pro amisimus fquod assecutus Italus);
B ae^40 pro aeqtiCy 507 s/ /taec res pro c^^i hercles, 639
o/Jfew pro m/i? officinpH, 665 ingcfiium ingenuHm pro
im ingeniumy 1-86 t»ui/a5 /h;^ki$ pro inaledicas (comipte
^os) famas: quibus duobus eiemplis simillima inter-
enta habes atque v. 350 inmnnifivo illud pro immunii
1 domi cupio cum Donato pro domum mpio*), 846 usur'
i meis pro usurpauimtis, alia: reputandum est enim pau-
baee esse e multitudine exemplorum, nec ea ambitiosius
quisita magis quam cursim perlustrata fabula promiscue
'ilecta. Quibus ilia addenda, quibus aliqua certe ex parte
^<^'gia veri A servavit, c quibus, quid scripsisset Plautus, lxiu
^lii coniectara posset, ut v. 522 argnmcnta cx aroumenti
^ [Ez Addendit p. cccxxiiiBq.: 'commetnoratam e Trin. A41
Iractorain domi cupio dabitare noli etium Bacchidam verHui 246 (278;
eddere, nbi nime domum eupientes legitur.']
rB. XmCBELIl OPVfCVLA V. 21
322 PROLEGOMENA D£ RATIONIBVS
[argumenti As], y. 252 uestiplica e uestispica collata reli-
quorum memoria uestisplicey uestiplice,
Sed quam tam luculentis documeutis praestantiam Am-
brosiani codicis satis demonstrasse videor^ Bam idem probe
intellego non continuo ipsius recensionis bonitati tribuendam
esse: immo largiendum est pari vel adeo maiore bonitate
potuisse Calliopii recensionem esse. Verum id ut ita reapse
esse demonstrari nequit^ ita tamdiu nullum ad emendandum
usum habety quamdiu non^ qualis tandem ea recensio fuerit,
libera etiamtum a saeculorum sordibus, supparis aetatis lo-
cuples testis nos edoceat: qualis si in promptu esset^ inte-
gram nobis Calliopii operam praestans, non negamus eam
nos fortasse prae Ambrosiani recensione secuturos .esse.
At vero quantopere de pristina bonitate Calliopii receusio non
potuerit non degenerare, aestimari e longe minore temporia
iutervallo potest quod inter CD et B intercessit: quorum
hic aut illorum additamentis caret, ut v. 263 enim, aut la-
cunis vel levioribus ut v. 10 (ea), 14. 15 (ei), vel complu-
rium vocabulorum ut v. 292 quos conlaudantj vel adeo inte-
grorum versuum 322. 904 ^ aut falsis transpositionibus ui
V. 6 primum igitur, 18 nomen graecef 215 uerbis eorumf 281\
tihi canto, 366 esse agimdae, 392 ego ut, 458 tibi respandi,
463 tibi effodiam, 755 ipsam rem, aut aliis corruptelis ut ^ }
V. 223 simul pro simitu, 539 ftilguritae pro fulgur ita, ne -;
nunc plura cumulem: quibus exemplis omnibus ut aliis multii
uuum bonitatis consortem Vetus ille ipsum Ambrosianum '
Lxiv habet. Ergo illuc ut redeam^ scripturae praestantia Ambro*
siani libri ut non sit ilico e recensionis bonitate repe-
tenda^ at aetati codicis tribuenda est^ quae vim habere bo-
nitatis vicariam assolet. Atque haec vera caussa est, cor
generatim iudicanti non possit non multo maior esse Ad^'
brosiani quam Palatinorum auctoritas videri. Hinc autex^
rursum hoc consequitur^ ut ubicumque suapte natura paf ^
bonitate sint discrepantes iuter se scripturae e duobus foi^'
tibus illis ductae^ nulla igitur ut in exemplis adhuc allati^
deligeudi necessitas^ nobis quidem hodie haud cunctante^
sequendus A sit; ut in quo ratio antiquitatis evincat pro^
babilitatem fidei maiorem esse. Velut cum per ae nihil
j
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 323
profeeto intersit, Ati9 ciedibiis an hisce aedibus legatur t. 177.
293. 402, UDO A duce primi8 duobus Tersibus illud*), hoc
reeipieodam fuit tertio; contra PalatinoH utrumque. Sic in
88 nihil habent cur aut improbanda sint aut in dubitationem
Toeaoda v. 361 opprobra, 384 pennitti}, 843 faciam, 400 com'
mie, 655 dixisti, 659 ac, 1064 iubes: et tamen horum in
loeom non dubitandum quin ex A merito Hubstituta sint
Ofnibra, permittam**), facio, cotnmodimij tu dixti (quod imitati
nos ▼. 556), ut, mones. Quamquam nonnumquam facile
iniitur cur, quod per se nihil habere offensionis Tideatur,
tunen Ambrosiani memoriae vel ut minus exquisitum aut
ekgans posthabendum sit, e. c. de sttdtitia mea ▼. 509 pro
* stultiHis meis***), vel ut minus recte cogitatum, e. c.
i^tUar T. 640 pro depellar, vel denique ut minus conyeniens
in loqueodi consuetudinem Plautinam^ sicnt ▼. 85. 215. 313
boQA per se ▼ocabula ctdminCj itiscius, tegumentum, pro qui-
kii quidem formis a Plauti usu alienis eas ipsas A suppe- lxv
<litiit; quas ille solas novit: colnmine ut Amph. I, 1, 211.
Oui III, 2, 6. Epid. II; 2, 5: insciens ut Men. III, 2, 30.
Mfl. III, 3, 20. Pseud. III, 2, 54. Capt. prol. 45. 46: inte-
^mentuyn ut Bacch. IV, 2, 19. 20. 23. Quae autein novae
^oculae accedunt, nev m] s«»iiteiitiam illae uoi* ad luetrum
^sariae, quamquam eaedem iiee incommodae, velut v. 45
fe, 70 tu, 234 ufy 042 Aawr, alibi aliae, eis veritatis fides
^s him- parata est, quod omnino his duobus generibus,
<iuw consulto aHcriptonim glossematum aocessione et casu
*^8orum vocabulorum omissione coutinentur, antiquitatis
<:ominendatio praecipue censetur: ut, quo quis codex et ve-
tustior sit et propter ij)sam vetustatem praestantior, eo et
luttiliuni aceessionum minus et phis commodarum, (juantum-
^18 non nece.ssariarum, teiieat. Porro etiani in transpositiones
«lusdem illius vim ratiocinationis valere consentaneum est.
Wliit nihil est sane cur displiceat qui in Pahitinis est ver-
*) [t. 177 in ed. alt. Kitflchelius cum Fleckeiseiio hince aedibua
«<^P«t, ut V. 30. 124.)
j [PKRiiiTTo As cuin ceteriH, ut v. 1067, iteni KitHrhelius in
«^. alt,
) yif diuitiis meis cuni Bergkio Ritflcheliua «cripHit in ed. alt.
21*
324 PROLEQOMENA DE RATIONIBVS
boruiu ordo v. 88 sdre cupio, 325 ueniam dare ia$H, 376 mt-
bis summam, 466 tu nunc, 563 quid hic locutmty 1049 cx
eorum: et tamen inverso haec ordine non minus commodo
scribi Ambrosiani auctoritas iubebat cupio scirCy dofre iam
ueniam [cf. p. cclvii], summam in^ns, nunc U*, quid hic est
locutus, eorum ex*): pariterque v. 20 uos hoc, 765 iam aliquis
[aiiquis iam Trin.^], et levi scripturae diyersitate accedente
inuenias henefac(to tuo) pro heneficio inuenias tuo v. 1051^),
homo hominis fecit pro facit homo hominis v. 1069: in quibos
omnibus necessitas transponendi nulla apparet.
Atque hae quidem; quas per genera sua breviter per-
censui^ discrepantiae ita comparatae sunt onmes^ ut con-
silium aliquod corrigendi ne levissimo quidem indicio pro-
Lxvi dant, sed solitis depravationis viis natae esse videantur.
Quo cautius de gravioribus quibusdam iudicandum est^ velut
cum V. 88 pro his^ Sed istuc negoti scire cupio quidquid est^
idem Ambrosianus Sed istuc neyoti cupio scire quid siet prae-
bet, vel 747 Eadem omnia istaec pro Nam hercle amnia
istaec [sic Trin.^]. Sed aliquam sane interpolationis suspi-
tionem facile illa moveant, quae e v. 214. 502 iam supra
attulimus: bonisque euortisse omnibus et qtUn di bene uortant
[cf. p. LX (319)]; quae ne potuerunt quidem sic scribi a
poeta. Quo nescio an etiam illud quispiam referat; quod v. 841
iuxta posita sunt agat et gerit. Maior etiam dubitandi locus
in y. 328 est: qui cum e Palatiuis sic vulgetur:
Bene uolo ego illi facere^ si tu n6n neuis. PH. Nempe
de tuO;
iu hanc speciem immutatus in A exstat:
B^ne uolo illi facere^ nisi tu ndn uis . . Nempe d^ tuo.
Nam cum in hoc versu netiis etiam antiquissimus ille glos-
sarii Plautini scriptor legerit; de quo capite II dixi^ non
profecto temere quis coniciat ex interpretamento non uis
*) [In ed. alt. pro eorum ex Ritschelius dicit exspectari suo ex
vel (sine ex) ipsorum aut siwpte, ut ad idem sabiectum referator
probant.']
**) [inu>enias benficio tuo Trin.*, cf. Opusc. phil. n p. 719.]
EMENDATIONIS l'LAVTINAE. 325
pro nmis irrepsisse; hinc autem cousectariam fuisse si non
particularum in nisi conversionem.*) Sed tamen huius po-
tisnmam originis cum non possit necessitas persuaderi, tutius
Tisam est hic quoque vetustissimum testem sequi: praeser-
tim eam illud vix ac ne vix quidem concedam, in corrigendi
cansBa etiam nempe vocis correptionem fuisse: nam metro-
rom quidem correctorem nulla vel in Ambrosiana vel in
FilatiniB vestigia produnt, id quod iam olim pronuntiavi
Diam. antiqu. Darmstad. a. cioiocccxxxvii p. 755.**) Cete- lxvu
nm diversarum recensionum tenues quasdam tamquam reli-
qoias non infitior hodie quoque superesse, sed earum ex
aotiqnioribus ut puto saeculis repetendarum, partim autem
nia sponte natarum^ partim critica opera grammaticorum
paratarum. Quarum unam aliquam necesse est in praecipuo
bonore per saeculorum decursum habitam esse^ sive eam a
Valerio Probo sive ab alio profectam: nam de Varrone ne
qois suspicetur satis cavi Parergon p. 80. 367 et nuper Musei
plilol. nostri t. VI p. 509 [= Opusc. phil. III p. 447 ann.].
Eom autem^ quisquis fuit^ sane metra quoque attigisse
pnto, et potissimum quidem eantica Plautina in eara formam
Tcdegisse, ad cuius exemplum aliquo intervallo, sed tamen
Wmmimi saej^e testimonio A et li accedunt: qnonmi cantico-
nun rationes iara proxinio j)ost poetae aetateni saeculo parum
persipectas esse Sisennae exeuiplo docui i^arergon p. 383.
Praeterea e satis anticjua aetate illud repetendum valde nie-
niorabile, quod quibusdara in fabulis pro eis quae nunc ha-
bentur personanira norainibus in A prorsus diversa reperta
sunt: quod attigi ibidera p. 27H^ suo loco persequar uberius.
— E tali autem recensendi studio et consilio quidquid trans-
•
isse in Ambrosianum conieceris, certe non poteris talibus
ad aliquam taniquara praerogativam Palatinorura denionstran-
dam uti: nam quae in his ipsis du[>licis recensionis vestigia
versu 1188 aperui (ducam: oj^finHHWsf et duraf: lircfj acce-
uente personarum rautatione), eis nianifestiora reperiri nego.
Itaque hoc orane cura valde arabiguuni sit, non poterit non
*) [Cf. infra p. cxxxi. Opusc. phil. II i». *J49.J
i [■• Opusc. phil. II p. 193, ubi vide annotationem J
326 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
tatissimum videri Ambrosiani auctoritati maiicipatam ee
ubicumque id sana ratio patiatur nec praestantia Palati
Lxviii rum tamquam in oculos iucurrat. Quo minus siDgala
quaedam et vehementer suspecta^ quae soli testantar Pa
tini, artificiis quibusdam interpretandi excusandiye ambagil
tutanda sunt ut reconditiora atque ezquisitiora^ sed ad san
simplicitatem probatamque consuetudinem cum A reyocan
Ita quod e recessibus priscae linguae manasse creditum
columis adiectivum pro incolumis positum, cui defende]
glossas Isidori arcessiverunt; Plautum certe non amp
spousorem habebit, postquam vulgaris incolumem forma v.
ex A prodiit. Ita nemulta v. 364, quod ancipiti simil
dine illorum quae sunt nefastus, nefarius, nefandus defei
runt, expeditissimae iam scripturae non mtUta cessit
haud particulae vim prohibendi in posterum versus 651
mabit, ipso ne pro Jiaud substituto in A emaculatus.
repugnat rationi frequentativum verbum largitari, nec m
repugnat versu 142, sed exemplum praeter hoc ipsum
habet: ubi cum simplex larffiri verbum A testetur, illud
poterit non e lexicis exulare. Sed sane horum nihil; abi
Ambrosiano esset, vel inveniri coniectura potuerat vel iu
tum reponi debuerat.
CAPVT VII.
Enucleatius vitiorum caussas et genera persecutus i
quo certiorem mihi viam ad meas emendandi rationes tu
das commendandasque munirem. Non est enim is scri
PlautuS; quo cum ea, quae tantis hodie laudibus ma<
Lxix solet, religione ad ipsorum codicum fidem conformato fe<
operae pretium videare. Praeterea fateor ingenita indol
animum meum duci, ut paullo uberiore commentandi gei
quam quo opus habere peritiores videantur, illorum pot
mum usibus consulam; qiii sese fingere ad hanc artec
disciplinam cupiunt. Igitur quae et qualia vitia cum
traxerunt, sublata ea in B, tum B vel solus vel cum
traxit sublata in A, tum sibi propria A habet non pr
gata in B vel BCD, eadem et similia nostrone iure ex
EMENDATIOM8 PLAVTINAE. 327
mabimus et in A residere iion sublata in B(CD), et in his
ezstare non snblata in illo, vel ut planius dicani; codicum
ABCD siTe omnium sive (ubi deficit A) BCI) tantum com-
mimia esse? Nostrone igitur iure videbimur, etiam ubi nihil
in UbriB indicii^ vel interpretum additamenta expulisse vel
librariorum incnria ortas lacunas supplevisse vel turbatum
ordinem reconcinnasse vel litterarum syllabarumque permu-
taKone depravata redintegrasseV Et horum quidem generum
(rimo memorabile est aliquanto gravius priores {>artes Tri-
■mmi quam posteriores affectas eHse^ ut tamquam elanguiase
interpretantium et intellegendi commoditati succurrentium
stodiQm videatur. Quod et supra commemorata probant et
pneter codicum auctoritatem sive a iiobis sive ab aliis in-
digata haec glossemata: v. 130 aut qnid interesf] 160 maffis
idiectum adestmnit verbo; [209 tanim'^] [232 ad adatem
ogmdam, quae e v. 229 molestissime iterata esse*) apparet;]
238 blanditur, quam vocem prope nullo intervallo excipit
Vmdil<fqfientHlu6; 239 sqq. auaruSy degansy blandus, ifiops ab
Hermanno cxpuncta; 264 atque**)\ 309 dum\ 495 an et 750
irf, deleta iam in FZ; 537 a wr***); 559 et 717 sivo qui-
im sive hrrde fcf. p. ('xxvii|: 060 sive dicta siv«' rordr\\,xTi
681 ?/?>", ^?u fnn: 943 rho; 10r>4 ipsa, quod vol j^ositio, qua«»
b aliis (•odii-ibus alia est, suspectnin redditfi: intej^ris auteni
Tersibus comjirehensa ^lossemata ( vel in versnum specieiu
postea transformata) 4« scj. (73) 74. (02) 9:>. 2t>3, ubi in
('/^ denium accessit rnlw: 312. 308 et inter 427. 42S niedio,
<luos item alius in aliis libris ordo, (jui saej^c interpolationis
indicio est, ticticios j^rodit: j)ostrenio v. intcr 788 et 789
medio. Quorum versnuni eos, qni niisere consutis pannis ne
ad numeros quideni recte incederent, a Plautinorum con-
timiitate jjrorsus exclusos in annotationem rei(»ci, pariter
atque ab ipso A iam omissnm illum (jui post v. 72 lej^eba-
*) [Post-ea duplicem omnino honim versnnm nTrniioncm haberi
Btatuit Jiitricheiini, de quo iam Her^kius RUBpicabatnr. |
••) |Cf. infra p. cx. ccxrgq.]
*^ [a mf istum, non istunc Trin/' cum A tt Camerario.l
t) [In ed. alt. ipsa UitacheliuH retinuit, quamvid merito fortasne
pUcuerit quod olim proponebat p. ccLXXVUi.]
328 l'UOLKGOMENA DK RATIONIBV8
tur: reliquos^ qui ad versuum similitudiuem aut aliquo aut
probabili (ut 312) successu redacti essent, cancellis indm
Ceterum non glossematum in numero habendos, sed errore
librariorum iteratos esse^ qui in libris omnibus leguntar posi
V. 704 et post 705, unusquisque perspicit, quamquani ex
partc tantum Italus corrector perspexit cum Merula.
Quod autem singulari diligentia eorum, quae vel exdde-
rint in codicibus vel transpositionem passa sint, exempk
superiore capite composui^ et consulto quidem praetermisns
quorum iudicatio e subtiliorum legum metricarum prosodia-
carumque doctrina penderet^ id vero ita institui, ut ab ex-
ploratis indubitatisque profectus certa ratiocinandi via possea
ad ea progredi^ quae cum metrorum disciplina uniyersa con-
iuncta omnium maxime esse controversa scirem: quando illiii
ipsis duobus generibus metrorum ut depravatio ita emendatio
maximam partem continetur. Et omnium quidem uberrimum
liXxi iu Plautinis fabulis corruptelarum fontem iam olim dixi non
fuisse alium nisi quod^ cum in familiari sermone pluriniae
voces vel abesse vel accedere vel vario sese ordine ezcipere
uullo sententiae atque adeo elegantiae detrimento possent,
liorum nihil iion librariorum quoque levitate imprudenter
cidmitteretur saepissime. Quod si ita esse conceditur^ ut con-
ccdi multitudo exemplorum iubet, quo tu miro atque adeo
prodigioso casu illas mutationes putabis tantum ad uumeros
corrumpendos numquam valuisse? Et tamen qui, ubi vel ad
scntentiae integritatem vel ad grammaticam rationem aliqiiid
desideratur, non defugere vel transpositionem verborum vel
adicctionem soleiit, simul at(j[ue ventum est ad metrorum
concinnitatem, easdem emendandi artes nescio quo fastu per-
horrescunt quave superstitionc eis adhibitis piaculum fieri
clamitant. Verum lios quidem mitto in praesens, ad metricas
disputationes infra reversurus; quibus tamen pro fundaraento
esse hanc ipsam ratiocinationem volo, qua me etiam taceii-
tem uti recordandum erit. — Vt autem interpolationem, ita
lacunas quoque atque transpositiones non est mirum a sin-
gulis vocibus ad integros versus pertinuisse. Ac de lacunis
quidem graviorihus exposui capite II: transpositorum autenx
praeter codicum iidem versuum exempla habes v. 320. 36J^-
KMENDATIONIS l»LAVTINAE. 32f>
)77, 578, 590. 765 sqq. 879. 889 sqq. 1020. 1054. 1114: dtj
iliis, ut 336. 415. 660 sqq. 719 sq. 1172, aut non ])otuimuR
lot non ausi sumus AcidaliO; Hermanno^ Bothio, Meiero
usentirL Quarum transpositionum cum paucis yerbis ratio
^ nequeaty malo nunc de earum caussis nihil quam parum
liceie: quas quidem sua quemque meditatione facile assecu-
oram confido. Lacunas autem quod non soleo significare,
dn ut simul supplendi experimentum faciam, id non vereor lxxii
le quis ita interpretetur ut vel ambitiosius vel iusto confi-
Ittiius factum videatur: qui non ullo pacto verbis velini
lempli caussa propositis; sed ipsi de aliqua lacuna coniec-
ine fidem facere, idque ut certae viae demonstratione fiat
edam ipsius artis rationibus flagitari. Quamquam quaedaui
ae^ minore verborum ambitu comprehensa, propemodum
ondere posse videare: ut v. 1113 ahsentis mei eri, vel
1120 divinando revocatum dofni in fine versus, quando
xema potissimum versuum vocabula non raro elapsa sunt
) y. 841. 1059): fortasse etiam redintegrata initia mutilo-
n versuum 945 sqq. Sed v. 130 sane excogitari complura
Bsunt piiri probabilitate. Confirmant autem aliquotions sup-
jndi Hduciam ipsoruni codicum sin^^ularia vestigia, vclut
m in Jf vacuum spatium v. 8^5 iiiter ira et (/cripias re-
rtum est*) (prorsus ut v. !)S() pro servatis in /> litteris fo
» /m //* viicuum spatium in ('I>I\, vel in his solis spatia
I initi(> versuum 945 sqq.), quod explevinius hfrr/r, particula,
ae non raro liberiore coUocandi genere mediac construc-
>ni inter[»onitur, e. c. 457. Vel cum v. 245 niira discre-
ntia ahi pro ibi A exhibet eo in loco, cui aliquid deesse
etrum arguat: unde ahi litteras interpretati sumus ex
tqw i]hi residuas: similitenjue alibi similia, e. c. rcm [ia]w
xm effectum e rem mniixr quod iii li est v. {\b2**)j vel
*) ['Alioqui licebat aut >i mitf' lucem tu ir€y aut < inu Kri/io Her-
oaniioque Ante lucnn si irr^ aut cum iMuellero (!♦' pnw. p. r.OO Si antr
wem txire. IngenioHius tamen c**teri8 Si antrhirulo irr KochixiH, ad
^ppnlei exemplara Metam. I, U ei liaud dubi»^ ftiam I, 11: ni.si quod
tamen lacanam B non ante irr^ «ed poi*t eam vocem habet.' Trin.^)
**) [rm (lenixe Trin. ^ cum Bergkio ^x Placidi glosna. Cf. Upusc.
P^i^- 111 p. 62. j
330 PROLEGOMKNA I)E BATI0NIBV8
sponden 1[h\ c spondeiU 1157, vel saginam \quo\m m» e m-
ffimm meru4$ 722 [s. si erus Trin.^J, aduecU a[d\ ex odMtdk
933. Quod sicubi talibus indiciis yeri careremnB, sua spoate
intellegitur illud fuisse imprimis curandum, ut quae exddine
Lxxiii coniceremuS; eis ab litterarum potissimum similitadine nei-
norum vocabulorum quanta maxima posset probabilitM pi-
rata esset. A qua parte velut haec commendari putinn»:
(jtiicum unaaetatem cxigat t. 15 (plane ut Capt. 111, 5^62
(pticum nna a puero aetatem exegeram), dotem olim [imA:
dotem cufidc Trin.^] 158, eius sauiis 242, miseros misert^
\facilc fccisti 269,] inibuas eis 294, [consilia consident SOQj
/ modo: nullo modo 586, eum cum 700 [cf. p. ccXLVl
\id adulescenti 781,] probari ei 813, ego ergo tgitur 81
(prorsus ut v. 756), Calliclem quem 874 (ubi relativo
nomine ad commodam enuntiati conformationem non min
aegre careas quam v. 949), cum sum 879, quid id est 889
memet 913 [cf. p. ccxxii], quia tu cum 1018**),
ucterum mores 1028, in maiore 1029, strenuos nunc 1
eo ego 1123, consilia uobis uostra 1155, miseria una
1185.
Litteraruiii Hyllabarnmyc similitudo cum non minora
vim in quarto genere habeat, quod variis permutationibtt
depravata complectitur, tamen non est animus haec miK
singillatim persequi et in talibus morari qualia sunt v. 1101
morae cifo e moracli effectum, 1087 miser summcis e mt/eri
nieif vel ingenio«e ab aliis inventa Eum alii di isse 944^
Ceterum 994, collkreindae 1022, nngacissume 819, alia. Vnua
illud designo, in Plautinis quoque ut latinis libris omnibui
non fuisse efficaciorem vitiorum caussam quam relativarua
formarum illarum affinitatem, quales sunt quij quc, gMO^ qwJL
qiwiy quosy quis, quia, quin. quofn, quam, quando, quoniam^
permutatae illae inter se locis iimumerabilibus, velut huiiu
fabulae v. 402. 437. 504. 529. 566. 638. 822. 823. 900. 904
*) [In ed. alt. pro quid irl est tibi nomen Ritschelins dcdit ^u
istuc est nonien, qnia 'tibi illad tam incommodiim est ad sententiMB
ut non possit non additicium videri.']
**) [In ed. alt. Ritschelius homonibus forma cam Bergkio reduci
versam sanare 8tuduit.J
EHEKDATlnNIS rLAVTlNAK.
:5;n
E7. 07». 1050. 1051. 1056. 1083. 1092: tiLioruiii Tersuuiu
|irti pristiiia scrjptura eademque ab ipso Plautinn confor- Lxxrv
^uiilarutu etiimtiatiouura more praestabilinr Ambrosiani de-
iiim benelicio restituta est. Hou igitur tionfidentius vel
inteiitiite numerorumve ratione iubente vel suadente coq-
ractioois commoditate atque concimiitiLte talia reposuimu.s
t T. S5 qvi pro 5««/ ad loai rclatum, aimillimoque exemplo
I. 340 capitt amnis qui. non q^uotl, item v. 492 quam quont,
i qui quom, eiusdemque generis alia. Evanuit nunc tandem
11 soloecum illud qtti et/o v. 848, cuius iu locum qiiia eyo
tA revocatum: nam frustra fuerunt qui illud colIatJs v. 929.
i dafenderent, quibus qiii ijuc, egomct et qni, egomet iiiter-
mnilii dirimenda fuerunt. Nec plu8 fidei prava prononiinum
tlilfiii tpionm corum v. 1023 habet, quae biTTorpacpia
(■nt V- 33. Item reiectaneum qui pro quis in interrogando
929. 1083: contra pro ccquis revocaudum ecqui cura aaepe
1 Plaiitum alibi tum Trin. 870.
CAPVT vm.
delabi ad vulgariu dicar, hJH nunc relictia id
*Bgam fructu ut arbitror paullo inaiore, ut iam non
emendandi generibus totam fabulam a nobis ut
aiuH purgatam percurram ex eaque per saturam nota-
kom proponam, unde aJiquid profecisse scientia linguae
I videatur.
Ac nova vocabula vix dubia emendatione prudierunt
L 292 et 693 lutitanl et conlatitel*), cum ficticiae lutu-
et ccllwlHlare formae, quae ue codices quidem satia
rationem non habeant. — Non magis recte tactum
^ 977 rceJuirmida, qund esset 'rursus indue Cbarmidis per- l
*: ciii cum contrarium dicendum fuerit, requiri de-
^armida intcnegitiir. — Oontra e librorum veatigiiB v. 912
KibUum recommettlatns non plus dubitationia habet
*) \y. 698 in ed. ali cum Bergkio BoggeoiiDe amltitidenlare
1 ravoeaTit Ritaobelina me conliUulaUet ioribenB, nbi antea me
n OM/utiM dedeiat.J
332 PKOLEQOMENA DE BATIONIBVS
quam tribus post versibus positum recomminiscor. — MiseR
languebant versu d)Li€TpuJTdT({j 1118 iuncta adsegmhar m&k-
quitur verba, quonim prius ne exemplum quidem habet ii-
transitivae significationis: adsecue seqiiUur posui (namiri
natum e contiguo subit) memor Plautini versns apudVanO'
nem de 1. lat. VI, 73 praeclare ab Lachmaimo *) emenM
in Welckeri Naekiique Mus. phil. Rh. t. VI p. 120: ne n-
quere adsecue Polybadisca e. q. s. **) — Negatum est aaetD-
rem habere ntimne, quamvis frequententur anne^ vinmm
illud scripsi v. 922, etsi potueram numnam***), quia xam
in promptu cst certum exemplum Poenuli Y^ 2, 119, vU
quod Yulgatur
Et te moneri num neuis? — Sane uolo:
sententia ipsa flagitat ut in numne uis mutetur. — ^e»]
enim ausus sum quamquam posterioris latinitatis aacto
v. 61 introducere, sed et ad Megaronidis sensum aptissi
et alibi quoque permutatarum namque, neque, nempe v
(ut V. 278) cxemplo: nam quod libri produnt^ namque
numquam adducar ut defendi posse qiiia enim particul
coiisociatione putem, quae est diversissima. — Reconditioi
sectius pro secius formam, cui fidem facit Varronis apnli
Gellium XVIH, 9 testimonium, uon dubito quin v. 130 veit-
indagaverim in librorum mcmoria seeutus, quamquam eo ipn:
Menaechmorum (V, 7, 57 j loco, quo utitur Varro, non ser-
j.xxvj vatam in nostris libris. Nec alibi eius vestigia apud Plan-
tum hodie supersunt: nisi forte eo spectare dicas setius scrip-
turaui, quam Cistellariae IV, 2, 24 B exhibet.f) Nam quod
*) [Cf. eundem in Lucr. p. 304; ceternm in ed. alt. RitBchelioi
non praeter probabilitatem Hermannam iudicavit totam versiculua
1118 delevisse ut e glossematis conflatum; quaeri tamen posae nun
fortc talis olim versus exstiterit:
Quod ago, subito subit, subseqaitar.J
**) [Cf. Opusc. phil. III p. 188 sqq.J
***) [Sic Trin.2, cf. Opusc. phil. II p. 248 ann.]
t) |Kx Addendis p. cccxxiv: 'p. Lxxvi quam aituli Pali
tini B scripturam setius pro sevim, eam miram est bis in tam anti
quis monumentis repcriri qnam sunt Lex Servilia et Sententia de fini
bns inter Genuates et Viturios regundis lata. De qao quid sentieB
. BMKNDATIONIS PLAVTINAB. 333
rnnnuu t. 397 Galielmius suasit, seeUus nihib faeit pro
«. f^ feni ita tantum posset^ ot simol Ule pronomen
qao ad fiUmm id enontiatum referretur. — Pancie
praesentia ezempUs noTum acceesit t. 1052 eoqpkUf
a nobiB e planiflsima Ambrosiani codicis scriptura
KUFii».*) Qnae ipiia eatis memorabilis est propterea^ quod
ibmnt qui e em et apio niye apo deriTatum eese ooqMO di-
fJfewL Quod si probabiliter opinarentur, haberent quo per-
lo firmamento coniecturae suae uterentnr. Quoe ego
i wm enm auens, ut qui rationem non perepiciam qua
et ap non eopio, ut copula, sed coepio (tamquam coepM)
Ifann dicam. Idem eoqpi m ac ne Tix quidem adducor ut
^lraa eeee syllabis a Plauto pronuntiatum credam: quamTis
hw pauca quaedam exempla sciam aliqua specie Teri in hanc
Talentia, Terum eadem ut puto fallentia. — 8ed Tere
€|p stirpe ductum aptus rara Tcri participii poteetate
a poeta positum esee Ambrosianus persuaait oti*aptu8
una tantum inter i et a littera interiecta, pro ce-
librorum scriptura otio eaptuei quae ut inierpretandi
debetur, ita ad metmm non potuit nisi iuTerso Ter-
ordine accommodari. — Contra libroH quiilem pro
\iiem particula non ad primam personam relata reposni
3q2. 611 et reponam iu ceteris fabulis ubique. Quam
quamvis acri contentione cum alii tum nuper Han-
*) Tursellini t. II p. 425 sqq. omnium personarum lxxvii
■e communem proDuutiarint, tamen Plautino quidem usu
«suasissimum habeo cum Bentleio (in Ter. Heaut. IV, l^ \S)
\ Adelph. Vy 3; 65) a reliquarum praeter primam societate
rorsus excludi. Id ut recte a me sentiri demonstrem; ex-
tti ■ity ▼olo ab aliis doceri.' Vide Fleckeiseniim Mui. Rhen. VIII
m sqq.]
*) [FefelliBse se opinionem de hoc vertu et hic et iufra
Lxxxix dispatantem Ritschelius intellexit , cum Stademundua orci-
S potios ez A enotaret; qaare in ed. alt. auctore Fleckeiseno occu-
r dedit leiTato ilMarMiii.J
^^ Qoi qaem Beroaldi codicem Plaatinum cum alibi tum in hac
oiatione p. 481 commemorat, deterrimus est eiusdem, cuius F
334 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8
empla ab Handio prolata breviter persequar. Et Peme qm-
dem IV; 4, 87 eqmdem ab Ambrosiano libro prorsni thak,
pro contiguo autem miseret septem litterarum spatia smt
cum ET syllaba: unde sic versus restitaendas:
(ta di bene me am^nt, sapienter: atque me miBeKt
tamen.
Stichi II, 2y 5 ez eodem libro pro equidem recipiendum m
quidem, reliqua sic reconcinnanda:
Nam me quidem miser^at harum: £rgo auzilinm pr^
pere latainsi
Atque etiam ubi licet equidefn cum prima persona construen^
tamen non raro qnidem substitui codices iubent^ ut Pe;
II, 1, 4:
Me quidem iam sat tibi spectatam censebam esse
meos mdres:
ubi [una] me quidefn A (cui reliquorum quoque emendai
debetur), [und\m equidem Palatini. Aululariae autem II,
18 nec quidein nec solum equidem est in libris, sed p
versus rationem te equidem: ubi quo vitio te, eodem etiaa
proximum e illabi potuit, quod adeo abesse ab aliis c
bus ipse Handius dicit:
Lxxviii Tu: TMne ais: Si negas uego: Decet quidem uera prf-'
loqui.
A metro trisyllaba forma respuitur etiam Persae IV, 3, 7fi|
ubi ea [et in edit.] qxmlem edepol Uheralist scribendum: iteii
Men. II, 2, 35. III, 3, 27. Rud. III, 5, 47:
Insanit hic quidem qui ipse maledicit sibi.
Di me quidem omnes adiuuant aug^nt amant.
Haec quidem l^alaestra quae respondit ndn meast.
Asperrimos numeros eiecto equidein Hermannus perpolivit
Bacchidum v. 934 [974]:
Quadrigentos filids habet, atque dnmis leetos sine
probro:
quibus quidefn, non equidefn, ab interprete ascriptum. PersM
RH1SI<I>ATI0.MN PLAVTINA);. .t.'Vl
iiOQ Bant eqttidem si sds lufe iiiiigeuda, feil afuidem
le constructio per [iroKiiaam verHuiu coutiuuiuidit:
'em, si scis tt!te quot hodje hubeas (ii^iton m tuauii,
dem pigDU^ teeiim?
L haec scriWnda ducibus libris, in quoruiu A gqono
apparuit, in li est Eoonikw pigniif. in C qiiod vul-
^odeni pignus: nuii auteiu pntfeeto plux ofrenstiouiei
inter se dirempta &i>iiiletn — eifo videbuntar quam
, 1, 40 iuxta posita: Amam herele equidem ego olim
iceniia. .Inaudituiu est auteui ea poteijtate, i]iia qoh
:r dicimus, positum eqnidfTti pro iptidem: (|uocireH
nctanter Epidici IV, 3, 3.3 repon^Ddiim AduUscenteni
difxhant ihnisse. Rcstant tria sola exciiijila (qiiaiidu
ai V. 352 equidet» qod est Palittiniii ciim A com-
horumque duo ita comparata ut, quemadniodum tn i.isix
prope oiunibun (mc quiiietn, deeel te qKideni, atipir
adwlvscmle qvidcm), contiguiiiu e. littentui caiissajn
rroris appareat, Mil. Ill, 1,54. Tria.6!l:
• jelquidem pluuf; «■ducutum in niltricatu V^nmo.
e [e](^uiJem ipaus liltro ueuit rhiJto oratuui liJio.
tgitur iam dubitabit Sticbi quoque versai IV, 1, 48
ndem hercle qudd edant addas reddere usitata dnm
e, ut Triu. 58, intentioneV Noo recurret opinor
pulsum equidem.*)
borum, quae ease certa putem, societate s^reganda
quibus volo ab aliis doceri. Velut cum crebrum
utum gloBgarum reconditiorum usu constet, quarum
io nostris libris obscuratae sunt, erit fortasse qui
quod V. 492 vulgatur salilhim tale vocabulum sub-
t, quod et in Ambroaiani memoriam 8at . l . . . h
i et hiatum ita tollat ut doq opus sit amfMOt forma.
igitor in Tetuetia glossariis illis, quomm nunc liui-
ttonem s G. F. Hildebrando parari laetamur, tale
)e equidtm paitionla ceMit RitMheliii* Ribbeckii argameBUi-
BdtrBge mr L«bre v. d. lat nuiikeln' (Lipnae ISSS). Cf.
L «d T. SfiS. 0I1.J
330
PROLEGOMENA DE RATI0NIBY8
quiddam exstet^ quale futurum sit velut satulliumf a «rinr,
satuUiis ductum^ scUiilliHm animae ut sit animae plenQm non
salinum; sed omnino vasculum, cum salis potissimam notio
ad sententiae vim minime requiratur. *) — Simile est qnod
y. 512 ex Ambrosiani vestigiis conieci pro mdrice aUnd no-
men aliquod sive in veteri lingua sive m vitae usn conh
muni exstitisse, quod a TO litteris inciperet: quale exempli
caussa proposui toleratricem, mallem exempli auctoritiie
positum.**) — Singularium sive vocabulorum sive significatio-
Lxxx num idem A etiam alibi non testis magis quam ambiguus inda
est^ velut V. 335 exhibens ut videtur praefnandatum pn
praedicatumj et pro ntigatorias v. 844 NAUL • torias, quo quilj
faciam nescio; nisi quod non deberi calami lapsui intellego.^j
Mirum etiam v. 643 anteuer.a [h.e. anteuerta] pro oi
— Versu tameu 644 (ut rursum ad paullo certiora transeui)
haud scio an pro uindeXy in quo corrigendo critici sategei
tn obex non sine probabilitate scripserim^ quamquam lit
rarum similitudine non summa: quae vox impedimenti nol
nem etiam Persae II^ 2, 21 habet: commorandumst apud
obicem.f) Nam vindicem quidem non posse uUo pacto
*) fEx Addendis p. cccxxiv: 'p. Lxxix expetii qnadriiyl]
vaacoli nomen aliqaod, quod Trin. y. 492 duce Ambroaiano codklt
in suspectae salillum formae locum Bubstitaeretar. Tale etsi
nimc quidem inveni, tamen si forte in trisyllaba forma acquiescendaB
sit quadriRjlIabo animai genetivo iuncta, praesto sit in Labbaei glot*
sariis p. 323 ed. Lond. aonotatum <(8iteUum Kdbiov», pro quo e scr^-]
toribuB sitella tantum et situla formas novimus.' Ceterom quod
Hildebrando exspectavit Ritschelius, Gustavi Loewii copiae 8oppediti-|
runt batiUum {animai) eruentis: cf. Opusc. phil. III p. 793 sq.]
**) [A vero se aberrassc hoc loco postea sensit Ritscbelias fi«^'*
cem relinquens.]
***) fyAuiGATORiAS A8\ cf. Opusc. phil. II p. 425.]
t) [Ex Addendis p. cccxxiv: 'p. Lxxx dobitanter defeuiB |:
coniccturae, qua inexplicabile visum v. 044 uitidex nomen mutaTi ia
tu obex, illud obstare video quod Phocas testator p. 1709: «alia abla-
tiuum tantum habent in singulari numero, ut ab hoc frugi, ab hoc
obice, ab hac prece, ab Iwc uiscere.» Quod praeceptum etai non esi
omni ex parte vernm, cum apud ipsum Plautom etiam accaaativaf
obicem exstet, tamen ncscio an eam vim habeat ot saltem nominativam
fuisse inusitatum persuadeat. Contra uindex nisi forte in priaca lati-
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
33-«
qut Tiolet contaminetve, auii negaut nisi qui deeipiunt:
■rgutius est Bothiaiium konoris uendax: iu Grouoviana autem
tonstrueDdi ratione vehementer languet iDutiliter iterata sen-
ttntia ad quaeruiuluni honorem. ~ £ vitae cottidianae cou-
Metudine crediderira epitliecam*) petitum v. 1025. quam
Tpretor atiquam ^Tiibociv vel dnijJeTpov, vel ut Festi ver-
utar apud Paullura p. 14 M., auctarimi, quod super men-
"im vel j)Onifus iiistmu adiciebattir, td mtmulus mcatur in
qao seusu ipsa €TTi6r|Ki] voce iii simili ioco Aristo-
lUUB Vesp. V. 1391: K&U^a\iv ivTtuQEvi ^piouc biK
Kdin6r|Kiiv T^Trapac. Nam in aiiolliecatii qui apud
taa probanmt, quod a Hbrorum fide proxime abest, nec
Bomen ab horrei capacitate umquam esse ad cistellae
.tionem deflesum dcmoQstraruiit, nec illud declararunt
probabilitate Stasimum servum et pOBseasorem dactylio-
te cogitarint, et ea usurum &d id coudaliuui condendum,
I ipsum gestare in digito aoleret. Nec ullo modo friget,
qoid aentiu, servato cpithecam 8taaimi uratiu: qui con il- l
Jo acumine de rebiis uihili, damno et labore, ita loquitur,
li boDo bonum dedita opera quaesitum accedat. — Ad
quae probabilitatem etiam aine exemplis habeant, me
De illud qiioque pertinet v. 887: opus farlost ttiatico, quod
^runi memoria factost adeo sua spoute prodit, ut facile
kt longius petitum face: sive fartum uiaticum interpre-
n tamquam reisefiillung, reisemast, aive certum libi genus
ita fertum forma.**) De substantivo uialicum cogitarunt,
tt infercirent : adiectivum habes Bacch. I, 1, 61, ubi
Hi<itica dicitur. — Contra substantivum, ut Poen. IV, 2,
non adiectimm volui uinariuin esse v, 888: ubi ut pro
t recMiditiorein aliqnem aignificatum habuit: (velot cogitAii poteet
Kau Ii. e. ulciBceDS et ponieDB acelera carDtfex aliqoatido dictus
viodei;) me neBcirc fateor qnid volgata acriptura fiat.* Cf. OpuBC,
H p- 536 J
*) [<mef|Kiiv tollendi hiataa cauaa iu ed, ult. Kttachelius Bcnpeit,
qnod graecoruiri in hsc ipsa fdbula vocabulorun) (v. IST. 119. TOa)
ilo oommendari tnonnerat Kochiux. Cf iufrai p, cxfm eq.]
*) {In ed. alt. Ritscheliua Opus fncUist watico servuvit in proe-
qiua melins nondom iuventuiii viileba.t.]
338 PBOLEGOMENA DE RATIONIBVS
uasculim uinarium scriberem uesculum uinarium, item co-
dicum me vestigia moverunt; in quibus est uianUum: aegr€
enim perspicias^ qui adeo obscurari planissimum et usu tri-
tum iuisculum potuerit. Non incommode, cuius significarc
exilitatem vellet, uescum uinarium dixit, de quo vocabulo
Appulei interpretes egerunt ad Metam. XI init.: deminuti-
vam uesculus formam et Festus testatur et in quibuslibei
adiectivis sermonis genus Flautinum admittit, quemadmodum
alia quoque, ut uenusiulus, liquidiusculus, semel tantum repe*
riuntur. Quo minus veritus sum pro jplacide v. 726 substi-
tuere placidule *) : praesertim cum adiectivo placidulus
etiam Ausonius utatur. — Faene oblitus sum repositum
V. 820 salipotenti defendere, vel potius repellere per libroa
omnes propagatum salsipotenti. Quod quaero qui tandem
tueare omnino, cum recte sane scdsum esse mare dicatur, sed
nec salsum nec salsa umquam in latinitate pro ipso maiii
Lxxxii dicta sint, ne ab iis quidem poetis qui talium fuere feraei»?
simi: ut salsipotens Neptunus non sit alius futurus nisi mi
riaticorum potens. Contra et sale et salo iam antiqua aei
dixit pro eo quod est ^mari'.**) Accedit quod parum pi
fecto eleganter salsipotenti Neptuno et ftucHbus salsis lauc
agi gratesque baberi dicuntur. — His ut tandem finem
ciam — nam omnia exhausturo commentarius perpetuus s<
bendus sit — de corruptis v. 1021 nominibus propriis e\
aliorum iudicia expecto, probabiliter tamen etChiruchus ixti
ventum puto et de Cercobolus dubitatum, quia ab eadc
K€pKOC voce factum nomen Cerconicus praecedit: quod etsi
ipsam furatrinam non valet^ tamen ut liberiore iocandi gem
lusum vix ausim sollicitare. Quodsi repositum Cricolabus m
est dissimile veri, consequens est ut tueri liceat trochaicadL
niensuram contigui nominis, quod in libris scribitur crinnus:
non insulse igitur Crimnus dici visus tamquam fameIico&
KpifLivoic h. e. micis panis ipse intentus.***) In hibridae voci«
speciem ut alia apud Flautum fictum esse Collabus pot^
*) [placided Trin.\ cf. Kov. exc. I p. 88.']
*♦) [Cf. Opusc. phil. III p. 146 8qq.]
) [CrifHiw Trin». Cf. Opusc. phil. III p. 317 sq. 346.]
EMENDATIONIS l-I.A^TINAB.
(qnando dc KoXAa^c nenio cogitaverit), quamijuaiu non v»-
caos dQbitatioue. Vt non inepte hoc exemplo lotum Tersi-
culam vemacula lingua iuiitere:
Haltefeat war^i, SctawaaxeUiegericfa, Kratalein, Bingfitand,
Qreifeiu.
Qiumiaiu in noniinibus propriis Teraor, libct etiaiji CaUima-
iAhiii*) et Charidem commemorarG , quae numina ut alilit
laiUtiora v. 917. 922 inveii.
Addam bis pauca mI locum ile coDstructioni^ pertinentiB.
inosativo iunctum, noa ilativo obrepcre verbum, qua con-
ifractione in prologo Foenuli v, 14 dictum tacilttm le. ti/repel i,xj
\tmes, AmbroaianuH pracntitit ftiaai Trinummi v. 61 U.IN-
StDENTEU exhibn^ns ]>ru mihi imprwienU: unde conaequenfi
lit nt etiam v. 97-1 noii mi, «ed me insereretur. — Coutra
itivus requirebatiir v. r>5H os mii snhlituil pro cuius os sub-
mt: coDstanti enim loquendi cousuetudino sublini os ali-
n dicitar, non alicuius. Et illuc epectare ipaa Anibroniani
nriptura ctTios videtur, ijuorum (Antum onlo invertcndus
^ion 08. nt V. 368, Trin.*]. — An eo f^estatem ei tolerabis
.871 certissima correctione effectum est ex nifjdotmt ff to-
mbis, prai^sertim cum in A post egestatem aut e tantum
pt I sequatur. Hinc igitur profecti corruptis v. 338 numeria
bMre cius egtstaii-m uolo maluimus servato verboriim or-
BK qui in A est, eitis autem in ei mutato succurrere, qnam
■d parte librorum transponere egestatem diis. Quae trona-
Mitio si cui ab ipsa numerorum concinnitate elegantior vi-
tbitur, vel sic dativus tamen tenendus erit egestatetn a udo.
« enim eodem carere ullo modn possumus v. 358, ubi
ultoni sic vulgo interroganti : Cuius egestatem tolerare uts
Liysit«lea reapondet: Le^tonico hinc adulescenti Ckarmidai
0. Bi^o cuitvt coDvertendum in cui tu [quoii Tria.'*] erat.
Coatra oaUas dativo locus v. 1126: Neque fuit neque erit
.eti fides fidditasque amicum erga aequiperet suum. De
-anBitiva vi aequiperare verbi minime conatat: quando
in Pacuvianis apud Nonium p. 307 verbis ut ista sunt
*) [CaUimanAHm Kilacheliiii invexit in ed. alt., cni fomiae fidem
t in Opwc phiL 111 p. 814.]
340 PROLEGOHENA D£ BATIONIBVS
promerita udstra, aequiperare tit queam Vereor cogitatione ad-
dendam esse ea intellegitur; et eiusdem poetae apud GeUiaiii
XIV e. 1 versu
Nam si^ quae euenttira sunt^ prouideant^ aequipeient loui
Lxxxiv valde probabiliter correetum est asquiperem, Sed esto, in-
transitivam vim tueatur Pacuvius: at ita in Trinummi vem
illud saltem non tacendum fuerat, quae tandem h. e. cuiBf
fides nulli comparanda esset^ scribendum igitur tua pro s«ia%]
extema probabilitate mediocri. Verum ne sic quidem vd
Plautinum loquendi morem illud convenit^ ut nuUi hoi
comparanda esse Calliclis fides dicatur pro eo quod est^
lius hominis fidei', vel in legitimam cogitandi rationem
uty cuius praedicare fidem velimus^ nullius comparandi
esse fidei dicamus potius quam nullius fidem cum illa coi
parandam. Hae igitur me caussae moverunt ut confident
sic repararem Plautinam elegantiam:
Q,uoius fides fidelitasque amicum erga aequiperet tua\
NuUam autem fidem habet v. 1153 a Nonio prodita
structio dignus salutis [sic Trin.^], exemplo in tot milibi
prorsus singulari. Natum illud inde quod, cum verus oi
salute dignus: immo casu turbatus in dignus salute: ti
transisset, tollendus esse hiatus videbatur. Quamquam
scriptori qui nimiam omnino fidem habeas, quem demii
etiam hoc aetate e v. 1090 aflferre ut masculini generis ei-J
emplum: quam ego scripturam e comparata hoc aetatis
structione ortam puto. — Vno verbo tangam falsas idti
pronominis construetioues, revocata item particula emendi
V. 54. 1163. 1179. — Postremo aliquid expromam et exquis
tius nec in meam laudem valens. Nam quae in vulgus soli]
cognita est particularum siue (seu) — siue (seu) coniunctio^
comparanda ea graecis €Tt€ — €iTe particulis, eam sero in-'
tellexi iu eandem partem variari atque €l — €iT€ est a
i.xxxv Graecis dictum. Plana exstant, ut in his nunc acquiescam*),
I
*) Non huc pcrtinere Pseiiduli I, 5, 129 apparet, ubi per senteB-
tiam ne licuit quidem seu pro si substituere. Eadem ratio Pseud. lY,
G, 0. Merc. II, 2, 40: neque enini in sponsione siite siue, aed <t «Mt
EKKNDATIONIS l'I.AVTINAE. 341
iBonim librorum testimoma Curculionis I, I, 4:
Si nicdia nux i^Ht siuest prima ucspvrn:
luorum cum AQibrusiiuio 8ticfai lU, 1, IH:
Ere, s* ego tH<;<;ani siue loquar, scio scire tw,
quod pro siue praestat seu Kcribere cum Pal&tiuis. Qui-
quiilem esemplia iam praesiilium [inratum eitt tuuHiJt^m
in Trinummi ver§u \>^ii memoriBe si — 8EU, quutn
tribuerem librarii iucuriae, imtuerito neglexi. l^nacepto
u si pro siue cum in illo vcr^u, quult-m confuritiaiiiluni
una syllaba deaideretur, durior autem pro PlautinB
licitatv liaec sit verborura collucutiu IJaec si auni recle,h
icniiyrse facta siint: nou majfis aut«m tolerabilis vnun-
inum nulio vinculo nexarum hiatuB, ai scrvato, quem
prodidere, verborum Hofc sttnt si (sm) rectc urdine hus
hAbent. Sed eini>iiein icoeDa^ v. 36 «blittrrntnm Tulgo loqacndi
ex ASC »ic revocamua :
Si cinnin mtA tttnc nlttliun*t •ine Rtrdniit, amoi
ifiluiiiyt jiro nitHitm A serviiYit, i.Orri'fitiim aHti^in iinti' viicnhni
«cio an non ait Bollicitandntn. Alioqai Hcebat ti aubotitaere [lei
alL, cf. Opnsc. phil II p, 631]: quu enim hoc genna Tarietat«i
tat [cf. p. cxxiii; Carc. I, 1, 5], docere AmphitruoQiB Tersni IV,
iq. posBont, iic niai fallor re«titnendi:
Siue ancillam, liue ieruoni, si lixorem, li addltenini,
Si patrem, «i an6m nidebo eum itbtmncabo in aMibni:
adullerum ipM S tenet. Vtor hac occaiione, ul etianj de pro-
ermbiu illin 69 iqq. breviter meam lententiam significem.- Qno-
DQstructionem sic tuter ie digtinctis cnuntiatorum membria pla-
Nam ei qni ambiasint p&lmam bic biitriAnibnt: ~
Si quoiqnam artifici leil per scriptai Htterai
Sen qni ip*e ambiseit ■eii per intemuntinm:
Siue adeo aediles pdrSdioie quoi dnint: —
Sir^mpae legem iuitait eise Ilippiter.
ddendis p. CCCTXlvnq.; 'p, rJUtJtlV aq neicio quomodo mu-
1 mefim fagit Bentlei in Andr. 1, 3, II annotatto, qaa eiqni-
m illnm ai^tiue particularnm usum pridem rectiniime eiplicuTit.
Dod reliqnii eiemplis perperam Piendali I, 5, 129 versum mii-
bi n in *i mmus compacti minime potest pro nue accipi.' Adde
poiD ad Cic de fin. 1, 6, 30.]
342 PBOLEGOHENA DE RATI0NIBV8
sese versus excipere statueris Haec sunt, si rede seu pmmt
facta sunt: Ego me fecisse confUeor — : haee igitar onmia
cum ita sint^ consequens esse video ut a Lomano snmpto
pronomine relativo et rationi et concinnitati sic demiim
satisfiat:
Haec sunt; si recte seu peruorse facta sunt^
Quae ego me fecisse confiteor; Megaronides.^)
Tantum de bis. Ad eum autem locom grammaticie^^
qui est de analogia^ haec pertinent quae infra posui. Pn>i
mum omnium tis genetivus pro tui praeclaro Ambrosi
testimonio servatus v. 343. Qua forma etsi non dubito qd
multo saepius poeta usus sit, tamen coniectura eam rey
vix umquam licebit, quoniam^ si a paucis exemplis ut
lY, 2, 42 recesseris, ad metrum nihil interest tis legator
ttii, quod ipsum et bisyllabum esse et monosyllabum po
— De masculini generis nominibus dubitari solet^ ae
tivi in ai distractionem num pariter atque feminina
tant. Litem dirimit talium evidentia qualia sant v.
Charmidai filio, v. 1183 Calliclai fUia**), quo vel vestigia
brorum ducunt: nam aut charmidi aut charmide est in
callicli in BCD. Quibus in praesens unum tantum exempli
addam ex Epidici versibus II, 2, 59 sqq. turbatissimis vnlgtj
sic autem Ambrosiani codicis auxilio reconcinnandis***):
Lxxx\n ^Quam facile et quam fortunate illi euenit, dbsecro,
Miilieri quam liberare uolt amator: quisnam is est?'
Inquit altera illi. ibi illa nominat Strathippoclem |
Periphanai filium. — Hercle perii: quid ego ex te aildiol
Vbi similiter perifani scriptum in A. — Ad eadem mascf
liiia nomiiia spectat quod v. 928 non dubitavi IUia<iamm
*) [In ed. alt. RitscheliuB reiectis quae cum Parergou p 515 tui
hoc loco proposuerat cum Bergkio Cens. p. 1136 interpunxit:
Uaec siint: si rectc seu peruorse tacta sunt, | Ego me f. c. M.
de qua ipsa interpunctione in contrariam partem seoBit praof. Mil
glor. p. XXI.]
**) [CalUcletis cum Bergkio Ritschelius dedit in ed. alt., ubi vid
annotationem.]
***) [Cf. Opusc. phil. II p. 250.]
EMEHDATIONIS FLAVTUrAE. 343
aeeiuatiyQm probare*): qaam formam et ratio, qoae in eo
gienere miiyerso regDat, taetur et nisi fallor Gharisii aucto-
litu firmai Nam cam Calchae genetivam Plaatinumqae ab-
himun CaldM et similia cum illo Priscianus YI p. 702 [239,
10 E] et Probus Putschii p. 1467 [24^ 14 E.] testentur, quid
tiDdem esse dicamus quod his dissimillima forma, et quae
▼eteris atque antiquae latinitatis speciem domesticam minime
U)eat, Caldum miscetur Charisii 1. 1 p. 50 [66,22 E.] hi^ yerbis:
^^oeniuntur tamen quaedam peregrina quae cum incremento
^^bae declinantur, ut Calchas Pallas Atlas Gigas: faciunt
ittm Calchantis Pallantis (Atlantis) Griganiis: quamuis antiqui
it Pacuuius et Plautus Cakhan dicant, non Calchantem.' **)
Ipage dedinationem a Pacuyiani Plautinique sermonis in-
ble non minus quam graecanica Pifthagaran Aenean alienam,
niusque lineolae accessione confidenter repouB Caleham. —
tBniqne yocatiyum talium nominum, quale est CharmideSf
Bgayi ad y.617 in e ezire apud Plautum. Cuius sententiae
MiWHim babeo locupletissimam, quod exempla non eistant
lins declinationis, sed constantissimo praeCer unum illum
ersum usu Chartnides Cdllicles Megarmidvs Lysiteles Philo-
^Aes Apoecidcs Pletisides***) Stratophanes Strathippocles fnam
irteraspirationem A expressitj, et si quae suiit similia, etiam
po vocativis sunt. Oppones frequentatum in Milite glorioso lxxxviii
hr^ectofnene, idque adeo iuxta posito Pleusides III, 1, 16:
Euocabo: heus Periplectomene et Pleusides, progredimini.
t ea ipsa societas augere suspitiouem et monerc de uaevo
bebat. Non magis enim a nominativo in es ternunato
;tum Periphctotnenc quaui Kntyche in Mercatore, quod ab
itychus ducitur. At vero Periplcdmwnus ratione caret.
ret vero: quaerendum igitur quod congruat rationi. Hecte
:em »e habere duo «ola possunt, aut a Tr€piTrXr|TT6|itvoc
tiini Periplettomenus aut a 7T€pi7TX€K6|i€Voc Periplcvomcntts.
n ambiges opinor, utnim ad ipsani iiulolem lepidi senis
e aptius dicas. Ilatiociuationem autem nostram una ex
*) [Cf. Opusc. phil. II p. 491; Trin " praef. p. LXix.)
**) [Cf. Opuac. phil. II p. 487 adn.; Trin.* praef. p. LXViii.J
***) [Immo Fleusicles; cf Opusc. phiL 111 p. 327.]
344 PBOLEGOMENA DE RATIOKIBVS
parte planissime confirmat codicum anctoritas, qui non tan-
tum in quinque scaenarum inscriptionibus^ sed etiam in eo
loco fabulae (III; 2, 56), in quo nominatiyus Peripiedomem
inde ab aliquot saeculis vulgatur; ipsam us terminatioDem
testentur. Sed eosdem sane alterum vitium omnes insidet:
nisi quod perdubio indicio veri demel peripletofnene scriptmn
est in CD II; 2, 15. Dispares tamen his omnibus LaAe
Chrenie formae: de quibus^ quoniam id ad Plautum nihil
pertinet; nunc non dicam. — Supersunt alia de quibus noB
inutile fuerit olim dedita opera disserere, ut controyersim ^
illud hisce v. 877*): vel non controversae et tamen a Ladfr
wigio nuper addubitatae formae peruenamy conumat (v. 582
reposita [cf. p. CCLXXXU]): vel fac et face formarum (qiii-
bus praetermissum vulgo ger e CatuUi XXVII, 2 addendum)
mutua ratio v. 174. 1008: vel pro ipmm ipsa posita etimpsel
eapse v. 800. 950. 974 alibi: vel honos pro honor v. 663**).
Lxxxix697: unum est autem quiddam, quod iam nunc cupiam
non ignorari a grammaticis. Nam cum frequens sit in an-
tiquo sermone genetivorum in um exeuntium usus, quos ex
orum contractos dicunt, ut celatum v. 241, ^mmmum 954.
966. 970, nummiim auretmi 1139, fiummum Philippum 959:
tum in his quaedam sunt, quae a Plauto quidem numquam
non contracta f orma dicta sint. Non Philipporum tantum
vel Philippeoium inauditum: sed si quid video ipsum num-
momm. Quae forma cura v. 848 in nummum mutauda
fuerit iubente post receptum ex A quia metri nec^ssitate,
unum solum restat quod trisyllabum genetivum tueatur ex-
emplum v. 152: Nemost: nummorum Philippeum ad tria mi-
??>/.***) Numquid igitur dubitabis parvula immissa svllaba
hoc quoque velut sic de medio tollere:
Nemo hic est: Numm?(wt Philippeum ad tria milia — ?
Contractio autem illa cum non sit masculini generis finibust
circumscripta, sed rarioribus exemplis etiam ad feminiuuirs
pertiuens: quemadmodum unum ipsi libri suppeditant dr(t
*,) [Cf. OpuBC. phil. II p. 646 sq.; IV p. 139.]
**) [honor Trin.*, ut Rud. I, 3, 12 et in Scipionum titalo n. 3^,
***) [Cf. ann. ad v. 152 in ed. alt. itemque Opusc. phil. III p. 24 1 .^
EMENDAT10NI8 I-LAVTINAE.
345
I Ot^mjncum t. 425 [d. Emn. in ed. alt.J, ita sine
^bri* altenim acces^t \. 1052 tluHm rerum: qiiod iit pro
1 aubatitueretur ttagitabat repoaito coepias mutata ver-
I ratio [cF. aupra p. 333], suadebant autem dmim formae pro
■um positae esempla eum e Naevio et Froutone a Cha-
isio p. 101 sq. excitata tuifi apud ipsum Plautum Men. lU,
18 exst4ins dmtm nummum.*) — Possum his alia addere:
[DJntae declinationis genetivum e pro ei, secuudae i pro ii,
«usativum tertiae is pro es: nisi haec pervulgata aint. Ita-
ne tribiia verbia dicam, quam ia hia viam tenuerim. Et in
qaid^^m terminatos genetivos ut ingenii nihil quicquam
lii habere taatum tironum caussa moueo, quaraquam xc
«titLm provectiores aetate tiroues esae. — Fide, die
iQtra libros scripsi, ubicumque bisyliaba forma me-
' opu8 habet: absurdum est euim, quorum vocabulorum
noda^ metro formas ipaa lingua finsisset, corundem
kietro incommodas praelatas a poetis creilere et per inutiles
l^klivuiu!4 licentiae arabages eo perventura esiie qiio posset
Ircia via perveuiri: abaurdum syiiizesi iu binaa syllabaa con-
^tu-ta fidri. scidKtm (ut v. *)57) tueri, cum fide, scibam
niui vis et ratio non sit alia nist ut vitae usu proba-
I bisyllabam pronuntiatioiiem imitaiido ipsa scriptiira as-
neretur. Quae qiiidem ratiocinatio in aliati quoque partes
I Plaotinac patet latisaime, Teliit in rtil, mi, nec, sat. ditiis
nihU, mihi, neqtic. satis, dinitiis (v. 682. 829). Et fide
I fidei B servavit v, 117. Vnura rei uou sum ausua re
Bibere k, g. v. 119**), iit euius auripturat' teatimonium non
11 : vi possunt in uno monosyllabae vocis exemplo
1 ipsi veterea probasse. — Nec e librorura potius rae-
laoriit, quae propter caussam capite I si^^ilicatam dici ne-
It^ qusm sibi non i;onstet iu hoc genere, quam e ratiouis
I pnbabilitate pendere volui in accuaativorum acriptura acdis
! civis aHria mmsis arlis omnis jiluris uenaUs: sed ut
I >WD magis quam uccusativos aedes omnes, probarem in libris
(T: 'pottsram e Ciceronia Orat.
•) [Ei Addendia p. uccj
I ^tm timplDin addere laulier v . . ^
1 **) [tJDainquaiu in cd. nlt. salis probabilem RitsotieliuB diiit
I Moiriileri MTiit«Dtiam Gniiiim. lat. 1, 1 p. 138 re aaadvntiB.]
346 PBOLEGOlfENA DE BATIONIBYS
reperta t^erstis melioris fadt v. 707, vel nominatiYOB pUrigue
Ofnnis 29, omnis mortalis 212. *) — Postremo quoniam prae-
video fore qui de d illo ^paragogico', in qaod infestius nuper
Hermannus consuluit praef. in Bacch. p. YII in ipsaque fa-
bulae huius biop6iI)C€i, iudicium meum sciscitentur: etsi hiuie
xci rem quasdam habere cautiones puto, quas alibi aperiam, ta*
men generatim definiri hoc potest ut exploratissimam, in
Plautinam artem ex antiquitatis consuetudine sola med et
ted pronomina transisse nullo ablativi accusativique discrir
mine, alius vocis eodem incremento auctae nuUius vel fidem
vel vestigium esse, ne gemella quidem sed forma excepU. !
Quam rationem unice veram rectissime idem ille HermanDUj
per totum Elementorum librum tenebat. In Trinummo addendi|
d caussam non inveni praeter ted v. 311: quocum cf. annoL
V. 582. 613.'*''*') Sed his sentio me iam ad proximum capal
avocari.
CAPVT IX.
Peculiari enim capite visum est genus omne ortho*
graphicum paucis complecti. Quod cum valde lubrican
tractationem in omnibus, tum magis lubricam in tam anti-
quo scriptore habet. Ac veram Plautinae aetatis scribend
consuetudinem qui rutiocinando indagatam Plautinis comoe
diis nunc obtrudere instituat, verendum sit ne non multun
absiraile Homero Payniano monstrum editurus sit. Quam
quam vidimus qui velut his tamquam Musarum deliciis re
neriisque amoenitatibus legentium oculis blandirentur :
Floorem acglaabant Leiberei exs carchesieis.
Egoo puerom indam ancilai lactentem meai.
Tum autem lasceiuom Neereei seimom pecus.
Sed his missis Saliorura eruditatibus horriduhique senatus
consultorura sollemnitate cokimnarunive robigine id potiui
agaraus ut, qualera aliquanto politior aetas Plautum legisi«
videatur, quoad eius fieri possit rccuperemus. Neque enii5
*) [Cf. Lachmannum in Lucr. p. 56 Ritscheliumque Opnsc. ph S
II p. 6.S1.]
**) I Permutatam postca sententiam de d illo 'paragogico' defeo^
Ritfichelius in 'Neue Plautinische Excurse' I Lips. 1869 et OpoBC. pka
III p. 120 sqq. Cf. p. cxcv. CCLXXXU.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
347
Jubitandum quin ea aetate, qua cHticae recensiouis h. e. xcii
Irgitiniae ixhdctiuc certo conHilio susceptae ot ad artis ratio-
m parutae beoeficio posterorum commodis conBultiim est
iquam ego aetatem noii minore quam duorum saeculorum
int^rvallo ab ipsius morte poetae discretam sus^iicor), etiam
Mnbeadorum vocabulorum antiquitas partim iam evanida
fiimt in Plsutinis eiemplaribus, partim ad reecntioris con-
luetiitlinis normam dedita opera sit dedesa. Quamquam vel
m (juBedam sane ipsius vetustatis vestlgia sive casu relinqui
servari consilio potuerunt: quo fortaase exolalmi illud per-
liaei pro exulatvm (ut consol antique pro amsvl) in Ambrosiano
Iqwrtnm Trin. v, 535, praesertim cuin etiam [Pseud. 1035 ftc-
</atum,] Merc. III, 4, 6 exsoiatnm in B sit. Verum etiam Tibe-
Neronianave aetate probata grammaticis scribendi ratio
uescit (juam sit difticile, qualis tandem fuerit, certo
ffioire, cum illa ne in antiquissimoa quidem codices nostros
t propsgata sit, hi ut non e posteriorum contagtone sae-
lorum uovicia multa trajierint, Hiuc trium aetatum auc-
lalonea, nostrorum testium memoria mixtamm, quantum
ri possit disceruere iubemur. Velut, ut exemplis utar,
n priraae aetatis fuissent aruorsum oiniHorsci seqnontor ob-
mt pluinimos poplicai claaeis formae, mediae fuerunt adttor-
H, uniiiorsei vel tmiuorsi, segttonittr vel secuntnr vel etiam
tuntur. obiciunt, jJuruniiis, pitplieae vel publicae, classeis vel
ssi», tertiae sunt aducrsum wniuersi seqwmtur oHicitmt pltt-
mus piMicae classes. Has tameu aetates propriasque oarum
■ nou liceat tsat certia inter se linibus discriminarc,
poliBsimum m cauasa sunt: primum, (juod et pronim-
iandi et scribendi ratiu nou ropente, sed paullatim immii- xcin
ta est ipsaque vitae conauetudine non potuerunt uon eo-
inu temporo diversae vocabulorum formae sui vicariae tam-
Ht in usu esse, i|uamdiu non prorsus abolita antiquiure sola
Rgnaret receutior; alterum, quod discrepans de multis ipso-
nim doctrina gramniaticorum fuit, quorum studio ad certiores
h^ et ali<iiiau aequabilitatem hoc geuus omiie revocatum
'*t; tertinm, quod fontium, a quibus ratiocinatio nostra om-
"u proliciBcatiir oportet, a librariorum socordia et iiitredi-
W tDcoostantia tam dubia coudicio eat, ut saepe nou habeas
348 PBOLEGOKENA DE BATIONIBYS
ubi pedem figas. Nisi quod illud affirmare confidenter licet,
praepostero iudicio in hac caussa universa orationis Milo-
nianae editorem Guilelmum Freundium usum esse: qui e
noviciarum formarum etiam in antiquis codicibus frequentia
quam e priscarum sive item frequentia sive paucitate ai^-
mentari maluerit; hac autem via eo pervenerity nt antiquas
formas non esse antiquas^ sed noyas, novas autem esse an-
tiquas sibi persuaderet: nam aliis vereor ut persuaserit. Ce-
terum quo vehementius de longe plurimis fluctuant codices,
eo maiorem esse fidem eorum apparet, de quibus aut num-
quam aut rarissimis exemplis eidem libri dissentiunt.
Haec igitur cum ita esse intellexissem, bipertitam esse
meam in hoc genere operam omnem volui*): ita quidem ut
alia ad certae normae constantiam, qualem fere probasse
antiquiorum diligentia grammaticorum videretur, vel praeter
librorum auctoritatem redigerem, servatis tamen si quaa
etiam vetustioris aetatis vestigia resedisse suspicarer: in aliis
inconstantiam scribendi sciens probarem, sive codicum me
xciv fidei mancipans, quos ipsius antiquitatis inconstantiam re-
praesentare viderem, sive quod veterum exemplo, ut Quincti-
liani, ah'quid esse intellegendi commoditati tribuendum et
concedendum hodiernae consuetudini arbitrarer. De priore
autem parte reputandum est rae non ex unius Trinummi
docunientis decrevisse, sed a memoria universa Ambrosiani
Palatinoruraque profectum esse: nequaquam enim par est
fabularum coudieio omnium, sed aliarum ratio alia. Praeterea
ilhid recordandum, quod de Palatini B praestantia in ortho-
graphicis imprimis conspicua capite VI dixi: qui codex an-
tiquiorem scripturara saepissirae servavit in Ambrosiano ob-
Htteratara.
Vt a vario usu u litterae ordiar, primum autem de 7»'
dicam, consentaneum erat et qmi quoim constanter et qu(^
scribi cum similibus oranibus: nisi quod praepositionem et
vidi semper cum scriptara et sic scriptara consulto tenui. l^
A non QUM tantum saepe reperitur ut v. 404. 671, item
(a)eqiim 175, QUIA h. e. cuia 45, quae scribendi ratio e cert»
*) [Cf. Opusc. phil. IV p. 146 annot.]
EMENDATION18 PLAVTINAE. 349
doGtrina grammaticorum nata est*^), sed etiam vitio8a quum
AEQUUM saepissime. Ego qtai litteras se excipere numquam
passufly ubi nou reciperem quo, posui cu ut v. 392 e B amm,
Kngulare est in eodem libro servatum v.437 quaeqiiomque.
— Non magis uu litteras toleravi uon praecedente q: sed
quemadmodum v.438 mutuom e lij ita sine libris idem v.727.
758. 1050. 1055, mortuos 494. 496, imjmuofn 662, reUcuoa pro
fdkuus fquod tamen in libris solet reliquus esse, quamquam
illad agnoscit Cassiodorus de orthogr. p. 2290 [158, 15 K.)
' T. 510 reposui. Exceptas tamen esse tuus tuum suus suum
ibnnas volui**;; a Plauti quidem ut puto aetate alienas, sed
qoae vitae usu frequentatae prius potuerint quam cognatae xcv
fobrepere: tuentur certe hanc exceptionem codices. — Par
iBtio eorum, quae non vocalem Uy sed consonantem ante t4
habent. Vt igitur nouotn v. 792 ex omnibus, auos v. 644 ex
>mmbus praeter unum Ambrosianum, uolyo saluom seruos
iiuont V. 99. 180. 435. 1075 e solo B prodiexunt, ita ne
gnmtis quidem v. 165 vel uult et id genus reliqua admisi.
— Pro ue constanter uf) amplexus sum in uostcr, uortere cum
raa progenie: in qualibus quam nihil vak^ant libri, docere
r. 010 potest, sic scriptus in omnibus: 17 atfro ruorhtf Ijis-
bonicam, quaudo eucrfif ardihus, l*ertinet huc etiani uofarr
^xfy nrt^nrj annotatum t*tiani aj)U(I Cassiodoruni p. 1*L'S.*^ Il^i^
17 K.], quod vel corruptelat.* codicum testantur v. 4r>7. 474: et
minus iii vul^us co<^nitum norrcrr, ut conuorram Stichi vcrsui
ri, 2, ol ex A reddeudum: undc Trin. v. 40!> ruorsi suuf nummi
cif/f scripsimus pro eo quod oliui |iroj)ouebaiuus auorsumsf
finjtntum cito***) — Torro // pro i tuitus suni ut antiquius
uon in superlativis tantuui et siiuilihus ut Irffitunius omni-
i)us, sed etiaui in lubcfy chqHKs v. 500. 71S, clurnfihHs 471,
fuittnff.sfusWi^}.\H\. Reconditius i^M waffuu/irus Anihrosiani
de alihi certuni: uiiruni autcni nec a ratione (h>t'ensioneni
abens, sed ideni tanien testinionioruni niultitudine exira
*) [Cf. OpuHc. i>hil. IV p. ir.c.l
** j [\n ed. alt. HitRcheliuH r»'tin«re noluit h;n foniias 'ut nunc con-
it non Flantino tantum, h»m1 ♦-tiani proxinio sii»»cul<» prorsus inoojjnitas.' |
'**) [*tiuor»e dintrahitur cjtn As^ KitHthflius Trin.", qui tlif^tratiitnr
ter alia ipde coniectaverat. J
350 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
dubitationem positum surrupui (ut surrupuisse Trin. 83) et
surruptus atque adeo surrupio*) pro surripui surrqptus m-
npio: fallatur enim, qui illorum insolentiam eo defleetat, at
corrupta e rarioribus surpui surpuisse surptus formis (nt
xcvi V. 1023) suspicetur, quas non haberent qui expedirent li-
brarii: cui quidem suspitioni et metrum saepe repugnat et
surrupio praesens adversatur. Itaque hoc haud scio an ex
prava, sed eadem vitae usu probata consuetudine suae aetatis
Plautus susceperit, ut alia quaedam non minus memorabilk
— Praeter haec u tenui pro e in aguridae quaerundum m-
ueniundus repetundi v. 366. 646. 1122. 1133: u pro o in cJn-
tum V. 406; in Acheruniem 494. 525, et in epistula sem-
per, certissimo autem consilio in adulescens, cuius vicariam
adolescens formam vix umquam boni libri sine discrepantia
agnoscunt; u pro au in frudaui v. 413, de qualibus ia
Parergis dictum p. 541**): denique u pro y in Suri v. 541
546, lllurica 852. Et Plautum quidem nec sycophanta rm
Lysiteles nec Olympicum nec myropolae scripsisse locapletibiii
testibus credendum est, sed pro y aut u posuisse***) aut t;
nobis tamen in hoc caute agendum, quibus incompertnn
num forte, quorum assequi exemplum studemus, veteres ian
critici usitatam sua aetate litteram in Plautum dedita open
intulerint, ut qua hunc ipsum usurum fuisse, si in prompti
habuisset, haud sane inepte ratiocinari possent. QuamquaB
et Suria sane et Musia Donatus in Hecyrae I, 2, 8 testator
et Suria Suracusae sumbola sucophanfa Cornutus apud Cassio
dorum de orthogr. p. 2286 [153 K.]. Libris tamen quod in ho
quidem genere non nimium tribuimus quamvis lifitelef e
olimpiaim et miropolae scriptura ad aliquam speciem antiqui
tatis accedentibus, non culpabit factum, qui i pro y ipsiui
medii aevi tam esse proprinm quam e pro ae cogitaverii -
Contra pro ti littera oe servandum fuit ut e vetustiore con
*) [Cf. Opusc. phil. II p. 544 annot.]
**) [Cf. Upusc. phil. II p. 424.]
***) [Ex Addendis p. cccxxv: Monge laculentissimom doca
mentum, quo pro y Plautum u scripsisse probaretur, licebat e Bacch
II, 3, 128 petere: ubi nisi pronuntiatum esse Crucisedum me ex Cru
salo putaveris, lepoa et acumen perit.' Cf. Opusc. phil. IV p. 146.]
BMBNDATIONIS PLAVTINAB. 351
laetncliiie repetitam in moenia y. 687, et inmoene qaod
T. 24 soli Palatini prodidere, Bimiliter atque alicabi memini
itfom scribi: ad qoorum tamen ezemplum haudquaquam xovn
fd mmm alibi vel y. 360. 354 ipsum immunis conformanda
AmmoB.
Yt reliquaa Tocales absolyam, et oena et paenitet (qaem-
idmodam alibi faenus) ut scriberem, Ambrosiani me aucto-
ntu moYit, quoniam in his, quae e ae oe litterarum diBcri-
9mB Tertuntur, quo recentiores Bunt, eo fidei minuB codices
hkent Sed prorsus novicia affirmandi particula nae est,
fMm constiftitigBimo testimonio antiqui libri ne fuiflse con-
ioitiont. Vnde fiustum ut ea forma cum ni permutaretur
t 433. — Nec antiquitae Yel aequiparare ycI intdligere et
w/ttgeit formas noYit^ sed in his e Yocalem probaTit solam.
hm autem e Yocalem cum in plurimis Yoeibus ycI anti-
iiiorem ycI plebeio rusticoYe sermone usitatiorem fuisse
■un t litteram sciamus: etsi a Plauto et eepd naueboB et
i^gesier Menerua abhorrent^ tamen notabili exemplo relictum
ifc $emul, quod tam saepe optimis in libris redit*), ut ple-
am fidem habeat: qno accedit quod in praestantissimo illo
lonumento, quod Musei nostri phil. t. V p. 70 editum est**),
■stat SEMOL scriptum. Yt hac sese successione illius vocis xcviu
fanuie exceperint: seniol semul simuL Quo minus falli vide-
■v, cum mediae formac memoriam etiam a Mario Victorino
pi 2457 [9, 20 K.J servatam esse existimamus: ^simul, non
imul': sine mora enim hoc pro corrupto semel restituendum.
- E ceteris paullo mcmorabilius est v. 17 in -4 i scriptuni
to ii: geminatum enim i in pronomine non maiorom fidem
*) In atroqiie Palatino /einul Rcriptnm ept Bacch. IV, 1, 4. 6.
; 2, 9. Men. II, 3, 64. Merc. IV, 1, 23. IV, 4, 48. Rud. 111, 4, 66:
B Cidt. IV, 2, 104. Mt-n. V, 9, 15: in C solo Merc. II, 1, 31: in
o adeo F Men. IV, 2, 99. Mil. IV, H, 8. rseud. III, 2, 69. 74. 75.
,3, 17. Cui scriptiirae etiam plus fidei hinc accedit, quod aliquotiens
B a prima manu femel fuit, secunda demum in femul mutatnni, ut
5cb. JV, 2, 9. Men. II, 3, 54. Non correctum femel ideni tenuit Aul.
3, 2, ubi femul Hildyardi codices seryamnt. — Ceterum minim ent
Isk antiqnioris e litterae vestigia Plautinos libroH in protenus pro-
9fH •ervaase, qoalia habes apud Nonium.
^) [Cf. Opfuc. phil. IV p. ISOsqq.J
352 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
habet quam in dii diis, pro quibus aut di dis ut t is, au
dei deis ut ei (625) eis veteres probarunt. — Postremo e
pro i scripturae in quibusdam fabulis; ut Menaechmis e
Mercatore, Ambrosianus potissimum est plenissimus: in Tri
nummo manifestum huiusmodi nihil^ sed tamen e spatiis littc
rarum a nobis indagatum arteis y. 236, fortasse etiam hek
V. 411'*'), e non ambiguis corruptelarum vestigiis sutnmei
V. 1087.**) Qualia curandum putavi ut religiose seryarentui
Aspirationem cum libris addidimus holitor voci v. 408^
praeter libros non addidimus in Imtium v. 525. 608, dem-
psimus erus nomini, cuius nunc recepta herus scriptura fide
antiquitatis prorsus caret. Yltra orthographici autem generis
fines solita in heni, em***), en scribendi discrepantia evagatur:
de qua operae pretium fuerit alio tempore agere explicatiiu.
Progredimur ad consonantes. Et in exitu quidem voca-
bulorum cum satis constet ipsius usum antiquitatis vehe-
menter fluctuasse inter t ei d litteras eademque inconstantii
etiam Plautinos libros occupet: nos eam inconstantiam noij
sumus in singulis vocibus, sed in genere universo imitatu
Etenim set, aput, haut ac praeterea illut et aliut voc6%;
xcix ne memoria eius rei omnis aboleretur, t littera terminafh;
musf): idem ne in id et quid faceremus, quod pronominii^
propinquitas dissuadebat, cuius quot scriptura non miauii
molesta legentibus futura erat quam at pro ad, Quamquadi
horum nihil est quod non exerapla habeat, eoque illa fi^
miora, quo saepius insolentioris scripturae vestigia in solis
corruptelis delitescunt, velut attria v. 152, Imiridt 803, ai
fetre 814, at uocato 1161: coll. 868. 887. quit habes in A
V. 95. 198. 349. 847, item quitque 854, it in aliis fabulis
*) [v. 411 iSTis, non K»»», etiam A habet.]
**) [summis Trin.', ubi manum poetae nondum restitutam esaB
liitschelius aunotavit.]
***) [em formam cum iani in Mercatore (edita a. 1864) Ritecheb*»»
ut Plautinam tuitus esset suscepissetque , vindicavit postea Brixia^
Emend. in Pl. Captivos (ed. Lignitii a. 1862) p. 17 sqq. Cf. Ritschelii
ann. ad Menaechm. v. 1018.]
t) [Sed apud haud illud aliud sim. scripturam aetatis Plautiu»*
propriam esse eamque quae est set aput cet. multo recentiorem Bi*'
schelius demonstravit Opusc. phil. IV p. 164 sq. 406, cf. 11 p. 723]
BlfSNDATIONIS PLAVTINAE. 353
aliqQoiMiiBy in B t, 699 (Uagif): rarius reliquis quot eaty
pQio qnod in hoc ambiguitatem ipsi Ycteres defogereni Cete-
niffl non desnnty quae in contrariam partem Yaleant^ ut quid
pro ^Mtf T. 604, omnium autem frequentissimum, sed oninB
ttdids proprium adqne, quod mirum est propemodum con-
■tttier sic scriptum in solo Decurtato exstare. Cormptelia
ttiem etiam haut scriptura non raro proditur, Yelut cum
po eo aut positum est y. 362. 721. Sed noYum est quod
ittbos haut et haud formis tertia hau accessit*), suscepta
«ae ex Ambrosiano y. 233 {hau liquet) et 462 {hau bamimst),
k eodemque codice aliis in fabulis tam eaepe exstans, ut
de calami lapsu cogitari nequeat. Accedit quod in uno quod
fdam monumento apud Gruterum p. 769, apud Orellium
a. 4848, planissime scriptum est heic £8t sepvlcbvm hav
ptIjCbvm pvlcrai femikae: ubi a se tacito nimirum emen-
dktae scripturae haud banc paratam esse defensionem Meyerus
loluit AnthoL lat. n. 1276: ^haud] hau Oruterus.' Opportune
mtem acddit, quod illius formae prope intermortuam me-
Boriam licet grammaticorum auctoritate munire quantumYiso
ea nunc obscurata. Neque enim sana esse haec, quibus de
kaud particula praecipitur, Marii Victorini verba possunt^
9pMe e p. 17 Gaisf. paullulo quam apud Putschium p. 24G2
\15y21 K.] correctiora infra scrij)si: ^Haud**) aduerbium est
aigandi et significat idem quod apud Graecos ou: sed ab
•Btiquis cum adspiratione, ut alia quoque uerba, dictum [est]
H adiecta d littera, quam plerisque uerbis adiciebant. d ta-
i&en litteram conseruat, si sequens uerbum incipiat a uocali
rt haiid aUter muros et hand cquidcni, at cum uerbum a con-
lonanti incipit^ d perdit ut haut dudnm et haut muHum et
iaut placitura refert, et inducit /.' Si, quam iugenitam non
labuit, d litteram aucivit demum haud particula et tollendi
liatns caussa conservat^ consequens est profecto ut, ubi
ihil hiet, non mutet adventicium incrementum cum adven-
icio incremento alio^ sed abiciat potius et pristinam indo-
•m induat. Quid multa? non de haud vel haut scri])tura
rammaticus praecepit^ sed de haud et hau, quam cum nou
*j [Cf. Opusc. phil. II p. 591 sq. III p. lai aq.]
**) [hau Nov. Exc. Plaut. I p. 6.J
FK. RrniCIIKf.II OPVflCVLA V. 23
354 PBOLEQOMENA DE BATIONIByS
concoquerent librarii; corrigendo sibi notius intuleruni Indu-
cenda sunt et inducit t verba, quae assuta esse ipsa coUo'
catio docet, cum saltem d perdit et indticit t comangenda
fuisseni Ab initio fortasse aut ipsum Hau pro JToud repo'
nendum^ aut post ou addendum et fuit au, Reliqua; qaibus
summa disputationis continetur^ sic si quid Video scribenda:
^at cum uerbum a consonanti incipit, d perdit ut han dubim
et hau multa et hau placitura refer^ Nam nt huc tandem
deyeniam; quod longe gravissimum est et ponderis plurimum
Yictorini memoriae addens^ manasse haec omnia e germaDa
doctorum grammaticorum arte et disciplina manifesto exempk
docent; quae ad crisin Yergilianam spectant omnia: quando
Gi ad Yergilium simillimo se studio latini grammatici toti ap-
plicaverunt quo ad Homerum graeci. Haud aiiter [IU4M0]
muros habes Aen. IX , 65: hat^ equident cum Georg. I, 41E
tum quater in Aeneide: haud placitura refer (ut nunc thI
gatam formam teneam) Aen. XII, 76: haud multum apTV
Yergilium non magis exstat quam haud dudum*)y sed hau
muita Aen. III, 610. XII, 506, haud dubiam ib. II, 359: nai
Plautinum Iiaud dudum exemplum e Persae IV, 3, 28 Vei
gilianis disputationibus mixtum esse parum credibile. Quc
rum exemplorum nullo Jmi formam vel veterrimi libri m»
servarunt. Sed apud Plautum profecto, sicubi servant, m
esse a nobis oblittcrandam intellegitur: ubi tamen, etsi nun
quam ante vocalem hau, at saepe sive haud sive haut ant
consonantem in Ambrosiano scriptum esse non est miran
Nunc autem licebit etiam de Charisii obscuriore testimoni
rectius quam adhuc factum est iudicare**), cuius haec sun
post brevem de sed particula disputationem verba lib. I p. 8
[112, 8 K.]: ^Haud similiter d littera terntinatur: au eiiii
graeca uox d littera termina[ri apud antiquos] coepit, quibn
mos erat d litt[eram omnibus] paene uocibus uocali littei
"^) [Ex Addendis p. cccxxv: 'qnod ioncta haud dudum ver
exBtare apud Vergilium negavi, etei vere negavi, tamen excidisBe "1
tius aliquid in Victorini verbis nunc video. Nec enim dnbitan^
videtur quin ad Aen. X^ 599 grammaticus spectarit: haud (immo W
talia dudum.^]
**) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 4 sq.]
B1IEMDATI0NI8 PLAVTIKAE. 865
taaHB adiuiigeie^ ut quo ted hoc nocHs [dicam projficMei foras.
Md et per f crcribi sonus uocis admittit.' Nihil in illis iiiBi
vt Tidetar hoc mutandum: ^hau enim, graeca uox oA, d lit-
tea t a. a. c.' Postrema his, ut est in proYerbio, colopho-
Bem addat Fhocas de aspiratione p. 1724 [440, 42 K.]: ^omnia
qnie au diphthongum in prima syllaba habebunt| daaian
Kspnemnt ut audax. designatum est haud: unde hamcio com-
poiitam simpliciB habebit scripturiam.' Fluxit hoc quoque
igenuino fonte antiquae doctrinae, nisi quod non ex haud
i seiOy sed ex hoc et hau componi hauscio fogiebat gram- on
laticum. Sed de tali composito haudquaquam eum som-
ifme, documento est Palatinorum in Mostellariae versu IIIi
96 Bcriptura Jtaufcio (cui recentiore manu superscriptum t)
B, haufdo in C. Ceterum etiam haufecuf Poenuli TV, 2,
B serrayit.
Molliorem cum duriore sono mutayi etiam in puplicuSf
ubi libri offerrent, ut y. 286. 1057, quo yersu mirum in
puUicif scribi ut bis praeterea v. 1044. 1046.*) — Pro c
Ubris suscipiendum g duxi in gurgulio y. 1016. In ser-
ndo f pro c, ut in nuntius pretium negotium, Palatinis mul-
m praestat Ambrosiani diligentia: in condicio consentire
nnes solent. — Geminatam consonantem cum A probavi
i tomessum v. 406 (cui congruum est alibi in eodem scrip-
im ESSCRIO**)), simplicem cum omnibus in cansa, paulo,
i quod constans in hoc librorum fides solum tuetur, ilico
ro reiectaneo illico, Quo pertinet in aliis fabulis frequen-
itum uiliciis. De immo, qnattuor, luppiter, mUle et milia,
nms et anulus (v. 789) in vulgus constat. Yitiosissima est
^icce huncce scriptura, de qua non indigna explicatu alibi
>romam: amplius enim res spatium poscii — Elegantioris
•etatis consuetudine extritas litteras servavi in quincto v. 524
cam A***); cum eodem in disparis rationis forma nanctus
^. 63, cui conferenda ibidem proditum corrumptor v. 240, in
*) [Cf. Opusc. phil. IV p. 123 aqq. 161 sq.]
**) [Cf. Opusc. phil. II p. 646 annot. III p. 66.]
***) ['quamvis rara et fortai>Be singiilaris in ipso nnmero ea sit
•^Ptara, de qua cf. quae dixi ^de teiseris gladiatoriis » p. 324' (==»0pu8c.
'^^^•^^p.eo?). Trin.*]
23*
356 PROLEGOMENA DE BATIONIBYS
vitiis autem scripturae latens comimptim v. 114. 116. -
lunctum m litterae p sonum quantopere veteres adamarm
non stimpsi sumptum tantum arguunt, quae sine jp Bcribei
velle perversum foret^ sed etiam^ in quibus non necessariu
ciup, crassiora dampnum v. 219. 314. 585, contempniii.ii
atque adeo antempnas v. 837.*) Quae si qui non e vi
gari pronuntiandi consuetudine ipsius antiquitatis relicta ess
sed codicibus inhaerescere e posteriorum saeculorum barbai
opinantur: qui tandem factum dicent ut, quo qui a barbai
propior codex est, eo illarum quidem asperitatum minus,
autem plus teneat, quo ab illa est remotior et propius
antiquitatem accedens? Nec de temptare forma post Be:
leium in Phorm. III, 3, 19 hodie fere dubitatur. — Off
sionis etiam plus habere thensaurus videbitur constantissi
codicum usu confirmatum: quod etsi facile est ratione (
destitutum intellegere, tamen demonstrare difficile fuerit i
potuisse prava quadam Romanorum consuetudine prorsus
crebrescere, praesertim cum conicere in promptu sit eo i
totiens quotiens cmnplnriens uiciens uicensimus formarum si
litudine ductos esse. De his enim si credimus codicibus
de snrrupuissej si de Juin, quod casu tantum factum esi
aliorum quoque vi testimoniorum comprobari potuerit: q
est cur communi consensui eorundem codicum non credai
de illo, quod contrario casu evenit ut alia auctoritate
mari non possit? Nec mirum in hoc potissimum vocabi
ut cuius vera origo neminera fugere posset, insertam n lii
ram aliis displicuisse, velut Servio in Aen. I, 359, sive
ipse iudicavit sive veteres criticos secutus est. Ceterum eti
in Megalmsiu Forensia Hortensia extritum n constat^ imm
sum in aliis plurimis quae Conradi Schneideri diligentia (X
gessit p. 457 sqq. — Ab initio vocabulorum binas pro si
plici consonantes non est dubitandum quin Plautina aei
civ constanter posuerit iu gnatus (vel fortasse cnatvs potiv
etiam in gnosco, ut ex SC. de Bacanalibus apparet.**) Hu
scripturae quid in Plauto proxima post Augustum teniy
*) [Has formas postea Ritschelius merito sprevii]
**) [Cf. praef. Stichi p. xvi ]
EMENDATI0NI8 I'LAVTINAE.
357
reliqai fec«rint, satis certo defiQiri nequit: idiquanto plue
futsae quam Naekio visum eet Opusc. pfail. I p. 187 sqq.,
talia OBt«nduQt quale Philologi vol. I p. 309 [= OpuBC. pliil. H
p, 283j diximus ignata esae pro intiata. Verura est tamen,
propemodam couBtanter in subetaiitivis (fnatus gnata g ser-
Tari. — Contra atque tn his omnibus estrita littera rusum
pm rursiim antiquior aetas probavit cum similibus: nec prae-
termiseriiiit gramraatici ut Friaciauus I p. 55!), Velius Longus
|i. 2237, Hinc igitur est, quod v. 182 aut rcdenii rtiffum
I mat rcrftroiy fiim est iu libris mas.^J, item prosns pro pr>7rsjis
. 730 in 2i. Et rusum quidem testem B babet etiam Merc. I,
, 68 (uW lusit poeta in rtm rusum) et 11, 2, 25, eodemque
Eiipturae depravatio valet tit fnm Persae V, 2, 29, rifnm
\, 2, 5: in soio C rusum repperi Mil. ni, 1, 178. In
■dem prostis habes Moat. I, 3, 149, prosum Peraae IV, 3, 8,
, li proffum Cist. IV, 2, 32. Propinquum his susum JiD
ai Amph. III, 4, 25, quod in fuf iam transiit Cist. 11,
1 '"Ab hac igitur acribendi ratione profecti certissimam
que simplicissimam mediciuam prope desperato mul-
ique coniecturis vesato versui 1130 adbibuimiis:
Nam beneficium, homini proprium quod datur, pronKm
eo cjTiod eat in libris pruaumpferit**)
De aliis quibusdam dicam promiscue. Exquisitum est
, B et [nt videtur] .1 v. 426 servatum dchibuisti pro
ifi, cuius alterura exempbim ignoro: comparandum illud cv
npraehibirc***), quam Plautua formam solam uovit: nam
l|ni(itre in noviciis tantum libris exstat. — Respuit autem
liltiqnitaa vitiosam ncquidqitam formam, pro qua boni codi-
Bn tantunf non semper nequiquam teuent, ut v. 973: ut
1 (wnua praeter morem bia iu una fabula, v. 440. 565, pra-
l *« «criptorae vestigia iu illos irrepaeriut.f)
('erlas autem cautiones quasdam interrogativa «f par-
•1 [Cr. Opnw. phil. 11 p. 25U. 544 sq. 716.]
"1 [prormwi perit idin Boihomius emendaycrat-J
•^KCf. OpnBC. phil. 1! p. 400 eq.]
t) [Cr. Nov. exc. PUut I p. 67 aq.]
358
PROLEGOMENA DE BATI0NIBV8
ticula*) habet. Quam ratio quidem iubet plene aiite Tocales
scribi; ut fit in elisione latina, velut quaiine cmieOf iime
esse: sine apostropho autem ut Graecorum Tr&p iroraiidv,
ubi ante consonantem truncatur, velut hcAeon pactam^ mm
nnniquiSf ubi quidem nulli prorsus usui circuli adiectio ka-
beofi' men\ Yerum tamen etiam in priore genere tam stepe
iiL optimis libris ipsa e Yocalis abiecta est, liaec ut fidem
faciant uon abhorruisse eam scripturam a Teteram doctriu
grammaticorum. Servayimus igitur, sed necessario addiiji
apostropho, cuius nulla umquam in libris significatio fit^ Tdal
inconciliastin* eim v. 136 , falsan' an 210, tanton' tn 609,
ipson' istas 902; nouistin hominem 905: quibus ezemplis om-
cvi nibus e intercidisse librariorum incuria multo minus cie£-
bile est quam probatum esse hoc genus a criticis ad graed
exempli similitudinem. Bursum autem singularis ratio eonui
est quae extrita s littera in m, in abbreviata suni^ ut tialei
UHden audin abin. Quae cur ante consonantem coUocatai uk
ualm pater, audin tu, apostropho augeantur, primum non
plus caussae futurum quam in habeon pactam: at aliqu
adeo minus esse hinc perspicitur quod^ si uaien' audin*
batur, haec non possis non pro ualcne audine dicta accipere^
quae tamen formae numquam fuere: nam una eademqin
mutatioue plenae ualesne audisne voccs et s et e amisenui^
nec magis ualene quam ualesn admiserunt. Hinc igitur coa-
sentaneum visum (quamquam talium nullam esse necessiti-
tem largimur) sine apostropho etiam ante vocalem tftdfli
cgcstas v. 847 scribi et abin hinc v. 457. Cui minime re-
*) £a particnla dici nequit qaotiens librariomm incuria vel elapa
sit vel obscnrata. Qaam ex A revocavimas v. 350. 360. 378. 420. 61^!
coniectura additam recepimus v. 375. G35. 685. 957, tutati sumaa v. 641
Quamquam etiam perperam in codicibus accessit ut v. 127, nbi dedMi
argentum .^ non est interrogantis, qui quod nesciat sciBoitetar, sed eam
irrisione qnaerentis. Dubitari potest de v. 1046, num rectius ibi fMm
quam nonne legatur [sic Trin. ^, cuius altenim cum infinitivo exem-
plum Plautinum desidero. Recte sine ne interrogatar v. 818 exprdbrat,
('.05 sine dote dahit, 708 tencs iam, 912 iam recommentatu^s, 982 /oMN^t,
dispari autem ratione v. 941 e caelo ut videtur. [V. 982 intexrogatio-
nem quam ante cum liermanno etatuerat RitscheliuB in ed. altera rede
Hauptio improbatam dicit.]
'm ^
\^t*
il«
^ t^
•«
EUENDATIONIS PLAVTJNAE.
359
I pugDBt, qaod eaodem addidimus apostrophum ■□ poHn' ut, j
IsoA'»' ego V. 628. 759. 925. 1013. 1071, ubi id eadera, quae
Kin illis diasuasit, ratio suadet: nam probac suat et usitatae |
■ ipsae satine potine formae (v. 1177 coll. Mil. IV, 4, 41), quas I
llioguam praeter uidetw abine admisisse uou est mirum, ciim I
llioc iiitersit quod bic looga, brevia illic vocalis s litteram I
Ipraecedit. Nam quod certa quadam licentia veterts proso- I
llUae etiam wtden aiin (numquam aiiden, andin) correpta vo- I
HaUi proDuntiata sunt, id ad primitivam naturam eiu9 ayllabae I
Hiilul pertinet. Igitur ut complectar de nc particula dispu- I
Bata, illud atudui, nt quiintum possem inutile apustrophi artifi- 1
biutu a Plauto prorsus removerem: non ausus tamen espellere, 1
Hbi gracci moris affectatio etiam notam Graecis prohatam re- 1
■uireret. Quae genera ue diecemere quidem potuiseem, si in
^oe Tellem veteres criticos Vergilianos sequi, quos sane Aeuei- cm I
Bis X 668 {tanton' me erimme dignum) prohasse apostrophum I
Kotomedis p. 430 [435 K.J, Priaciaui p. 1287 [520 K.], Donati
^■■|b^ [372 K.], Maximi Victorini p. 1944 [104 K.] tcsti- I
^^^^H cogaoBcitur. Verum eisdem de talibtis, quale est
^^^^fk honore, in Vergilio omnino decemendum non erat. I
^^ Nibil antem in Plantinis comoediis latius patet quam I
^ki et es voculamm aphaeresis, quam codicum in longe I
^B^ninis enemplis sive manifestus sive variis corruptelis ob- I
^Vltantus coDsenauH postulahat ut cuastanter ipsa scriptura ]
^l nprimeremuB. Cuius usum recte iam Niebuhrius in con- 1
^^ipeetu orthographiae codicis Vaticaui, unde Ciceronis de re |
Spnblica fragmenta prodierunt, vidit nullis constructionis tioi-
■ Wi coerceri, ut non minus usitate qiiaeni umi relicla et qvae
^Mnut rvlicta quam qtiae iina relictast dicantur: ut v. 484 eena i
B^^UiiK attnonast sine sacris Iwredilas. Itaque oihil caussae erat I
' jttr T. 310 Bine aphaeresi scriberemus (ti si animiim u-icisH I
^■IMhu guam animus ic, est qtiod gaudeas, vel v. 508 PhHlo, |
^f BlagMr*): sed talibus quidem exemplis admovendam apostro- I
mJ *) [i-\ Addendii p. cccxxv: 'baud flcio an non satis probabi- I
,^1 iilct al veTbi aphoeroi^im etiam eis oxempliB adhibuerim in quibus «s(, I
,^1 8 bnriter deSoiain, non valet {crl, ned l(i\: ut v. 310. 508. Quibm 1
^^■Wypiit Baccb IV, e, b\ immo esl quoque, ib. 74 si ett, cui opponi- J
^^^^^Kn <>(.' — le, €st et Phillo, eet scripeit Ritscbelius in ed. alt.j I
360 PBOLEGOMENA DE BATIONIBVS
phum duximus, cuius praeter haec.tam superYacaaea ad
in st fuit quam prorsus necessaria in aphaeresi seci
personae nachi^s nacta*s, qualia sine aliqua nota planc
habeas qui a nacttis nadas discemas. Illa igitur sic:
et Philto, 'stj scripsi eo confidentiuS; quo magis du
potest^ relictast scriptura, quam ego ut simpliciorem pn
an relicta st praestet omnino, quippe quo facile illud <
quod tam frequens in Palatinis libris est ft litterarum
depravatio; hoc ut saepius quam illud offerant: ut v
CVIII208. 227. 319. 338. 368. 378. 411. 422. 430. 439. 445
511. 525. 526. 533. 542. 563. 595. 596. 869. 932.
quibus adde fit fiet fim corruptelas v. 141. 364. 529.
syllabae in uft vel uf conversionem vel huic conti
aliasque miras saepe depravationes v. 112. 264. 368
600. 830. 1005. 1043. 1058. 1173: perperam autem p<
meust pro meus est v. 1055. Sed sane personae mui
accedente non potuit aphaeresis teneri v. 934: in Ponti
esty non illa. Satis autem ineptum esse apparet^ quo
busdam placuit nactus's atque na>ctus'st scribere putid
gentia. Ceterum et tertiae personae et secundae aph
vocalium quidem finalium communis est omnium, si^
breves sunt sive longae: in s terminata vocabula utr
genus admittere hac condicione solent, ut eam consor
quae praecedit vocalis brevis sit: ab iis quae in m i
alterum genus prorsus exclusum est solaque tertiae pe
aphaeresis ascita. Neque enim eo linguae usus prog
est ut, quod posset profecto, etiam nisi quideni^s ol
V. 1063 probaret pro quidem es, quamquam et quicqua
quamst [quam est Trin.-J v. 801. 575 et quomst et
quaelibet probavit. In vocalibus autem non erat c
quoquest v. 429 vel uicturaquest \uicturaque est Trin.'^] v.
itas V. 46 vel hercWs v. 973 [herch es Trin.^ cf. p. cc
vel homos v. 447 vel test v. 196 vel eost v. 323 vel
est Trin.2j v. 946 vel mist v. 895 vel mts [mi est et
Trin.^J v. 94. 635 vel tus v. 454 defugerem, quorum s
e libris nihil praesidii in hac fabula habent, at hal
aliiis. Denque in eis, quae s consonanti finiuntur, b
vocalium fines numquam secundae personae aphaerei
EXBNDATIONIS PLAYTINAE. 361
cenit, sed substitit in banu*8, himilfs: ultra progressa est
teliaey sed rariB exemplis nec semper dubitatione Yacai8| nt cix
rat admiaso pro res esL Quo tamen religiosius talia eer-
nnda fuemnt quale ert in ^ exstare yisum y. 537 ut ad
mlad redaeim^y. nam etsi usitatius sane praedicato in fine
ctoniaati posito est adbaeret, tamen non raro -etiam aliud
pkeoit Yelut Ambrosiani auctoritate y. 563 firmatur quid
hkat locutus tecum pro quid hic locutmt tecum (ut tempmf
^immH pro teti^pus adeundist y. 432); ei est molestum libro-
mm^) Ycstigia tuentur y. 946; satin tvls eanus ad codicum
ifan fat intuf fanus y. 454 propius profecto accedit quam,
lood esse usitatum scio, satin tu sanu'8 [sic Trin.' cum A].
|ia Y. 365 nihil interest, multa ei apera cpust scribas an
WKlita ei qperast qpuSy quamquam hoc esse durius sensi; nec
h 329 non potuit amne autem meumst tuum dici, etsi a nu-
perarum in priore Yersus parte elegantia praestat amne meum
tuumst. — Coniunctum est autem hoc genus uniYer-
cum syntacticae rationis obsenrationey quae in emen-
le Plauti maximi est momenti. Nam quo is sermone
ir ad vitae usum commimem composito, ab eo et est et
yerbi omissionemy cum a poetis tum a scriptoribus fre-
itatam, sciendum est omnino esse alienam nec nisi raris-
condicionibus probatam.***) Et alterius quidem per-
exempla negotium nusquam facessunt, ut quibus exigui
tbtuli adiectione es ubique nulla opera restitiiatur. Nequc
Him audiendi^ si qui cum BothiO; cui Donatus praeivit in
Oidr. III; 2y 16; velut haec defendant in hac fabula: habeas
t nactus pro nactu's v. 63, tntc ohiurgandus 06, numquid me
ogaturus i9S, si . . , tu hinc abiturus 714, iam rcconimm'
thts 912, quod te accepissc fassus 960, post tu factus Char-
\ides 975, ut cJiarmidatus 977, nunc is factus 980, fassus cx
luxmiideni dedisse 982, quia perpcssus 1165. Sed ne in tertia
lidem persona maioris vel laboris vel audaciae erat totiens
*) [od incit^u redactust Trin. ^ iit Poenuli IV, 2, 86; cf. Opugc.
il. III p. 63.]
**) [si €8 mohstus praebent libri: 'quod potest ad si molestumst
ectare.' Trin.*]
***j [Cf- Opuac. phil. II p. 608 sqq., alibi.]
362
PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
alibi a librariis obscuratuin ust vel umst revocare, ubi contra
Plautinum morem us yel um vulgabatur. Id igitur ut dacibos
libris etf quod auget corrigendi confidentiam, saepe non om-
nibus, sed optimis tantum A et B, factum est yelat bis
locis: habiturust y. 206, tempust 432, pcUienHssumumst 542,
licitumst 566, gestandust 596, et ter continuo ordine «^
randust, abdendust, abstinendust v. ^64*) — quando ne in tili-
bus quidem semel posito est satisfit conauetudini**) — : itauM
libris haud cunctanter adulescentulmt [sic A] restituendioi
erat v. 366, natust 575, uictust 706, nullo autem modo coniaj
libros y. 1131 cum Bothio inferendum quod datum u/^NdNi|
pro utendumst Quo in genere yel Hermannus quaedam i
Bacchidibus corrigenda reliquit, ut t. 299 [331] ubi
scribendum, et 587 [619] ubi moffist***) Quid? quod etiam U
responsis, ubi satis erat ipsum nomen, quod in interrogatic
fuerat, iterari [ipsiusve rei, de qua quaesitum erat, simplic
notionem afferri], tamen est accessit v. 1176 sq.: LE. quis
tam iumultuoso sonitu me exciuit foras? LY. beneuolens
atque amicust Ad cuius exempli similitudinem y. 1(
scripsimus: ST. quis est qui mentionem homo hominis
optumi? CH, ipsus homo optimustf) Idemque in ea
cadit quae fiunt ita particula: itast v. 196, non itast 649:
verear ne etiam v. 375 itast pro simplici ita a poeta
tum sit. Exempta esse pauca videntur, quibus ad rhi
cxi cum genus accedatur, in quo propriam sibi sedem oi
verbi habet. Nam v. 127. 429 in factum sine est posito
sane consentiunt: quamvis a numeris nihil impediat quoi^
nus priore loco scribatur factumst neque facH piget,
*) [In ed. alt. Ritschelius dbdendus dtque apstandust scripsit,
quam non sine dubitatione num praestaret, quod hoc loco commendav(
**) Cf. simile Mercatoris exemplum, quod p. Lxxxv [341]
tractavi.
***) [Ex Addendis p. cccxxv: 'reliquis exemplis, quibns
revocavi pro -us, adde opiist e v. 366; ex eis autem, quibua immenii^
ab Hermanno -us servatum esse in Bacchidibus dixi, deme TheoHtKm
quod huc errore irrepsit, proque eo substitue melius Bacch. v. 46 [7«1
opus V. 189 [221].']
t) ['praeter rem' Trin.^ ubi item v. 1177 ob 'certam rationcm'
sententiam hoc loco propositam dereliquit.]
EMKNDATIONIS PLAVTINAE. 368
aotem yentis non minas eleganter his accentibus incedat:
Factifinst. — Vt quidem illnd pdrierii — Factum fd
quoquesi
A fflatatione tamen cohibebat dubitantem, quod et utroque
loeo in Calliclis atque Lesbonici contumadam apprime con-
nmze participii tamquam praefracta breyitas yideri potest,
•i alibi quoque ipsum illud fadum sine est dicitur, ut Bacch. 11,
if 61 sapimter factum a uobis.*) Sed y. 1036 nequam qui-
|j|r non est pro nequam id quidem est, quod admiflit Her-
Jiunasy sed accusatiyus est neutri generis, prorsus ad eorum
inulitudinem quae praecedunt morem imprabum, Certaa autem
ique dubitatioui obnozias exceptioneB satis alioqui con-
lex has habet: primum nudiusaextius cum similibuBy
ne apud Plautum quidem t litteram in fine asciyenmt;
le U8U frequentatas mirum m et mirum quin locutionea,
y. 495; tertiam potis yel pote yocem, quae hoc habuit
e, ut non pro potest tantum yel potis est usurparetur,
etiam pro aliis formis eius yerbi| etiam pro infinitiyo.
etsi nunc non yacat longius persequi, tamen ex ipsa
ummo designandum est^ quod Ambrosiani praestantiae
r, V. 352 qudndoquideni nec tibi bene esse pdte pati
alteri: ubi vitiosum erat quod vulgabatur potes, quo-
in composito verbo non magis quam in simplici^ es
ba corripitur apud Plautum.**) Hoc igitur duce exemplo
t^riorem proceleusmaticum ab initio versus 730 potest fieri cxii
taiovi cum Bothio. Potueram elegantiae atiam illud tri-
lierey ut versus 80 principium sic expolirem: Non potis [sic
Vin.' cum Bothio] utnmque fieri (quamquam licebat etiam
fon potis est fieri utrunique vel fortasse Non potis utrum-
uest fieri)y nisi nimia exemplorum multitudine correptae est
ocis offensio omnis tolleretur, ut v. 3 adest en [advst an
Hn-*], 354 is est immunis, 908 qtnd est negoti: qualium
ictoritate ne ea quidem umquam soUicitavi, quae perfacile
at ad maiorem scilicet elegantiam transposita est vocula
Iducere, velut v. 630 quod facillumumst, 068 ita anvor est,
*) [Cf. Opusc. phil. 11 p. 609. 616.]
**j [Cf. ad SUchi v. 326.]
364 PROLEGOMENA DE BATIONIBYS
697 is Iwnos est, et praeter cetera quid eist namen v. 906*):
quod ut uno tamen yersu 249 reapse facerem**), propria
dimetrorum conciimitas et numerorum lenitas exigebai Cete-
rum quod in potis, pote, idem in potine, poHn cadit, sat saepe
pro ipso potin' est posita. — Dixi de prima et secunda pe^
sona singularis numeri. In reliquis etsi aliquotiens Terbo finito
caret praedicati cum subiecto copulatio, tamen ne hic qoi*
dem id saepe factum nec de more potius quam praeter mo-
rem. A commotione animi excusationem habet in cantieo
positum ego experttts v. 826; quod tamen sine ego ne intellegi
quidem potuerat: omisso sumus cum quadam grayitate dicton
V. 492 nos homunculi salUlum animae (si incorrupta scripton
[cf. p. 336]): addito sunt supplenda participiorum constructH
alii emortui v. 535 et trapezitae mille drachumarum redcHk
426; quae enumerantis sunt, praeterea in relativo enuniial
qui nil meriti v. 1049. Aliquotiens legitur non apposito sm
Terbo futura participium, ut Amphitr. V, 2, 3 quae fuk»
et quae facta, eloquar, Bacch. III, 4, 12 quae ftUura, fdbuk
cxm vel adeo sint coniunctivo omisso Aulul. III, 2, 18 mean sdk
futura: numquam autem tam insolens collocandorum verlM
rum artificium oflFendi quam Trinummi v. 209: quae tieji
futura neqtie sunf, tamen illi sciunf. Tolerarem loquendi gem
tale: nequc quae futuraf neque quae sunt: sed ex uno relatifi
suspensa 7ieque futura neque sunt aspernatur Plautini a»
monis simplicitas. Quo accedit simplicitas cogitandi, qua nl
praesentis ante futurum tempus mentio fiat suadetur. Quii
cum ita essent, et Ambrosiano testimonio et Bentleiano vt
dicio relicto sic ilhim versum eiecto tamefni (non eiecto ilS]
ad communem consuetudinem revocandum existimavi:
Quae neque sunt neque futiira sunt, iUi sciunt.***)
Ceterum ne in infinitivi quidem constructionem ea de qu
*) [Sic Trin.' pro quid cst ei nomen 'asperitate singulari, qui
non debui tueri.']
**) [Quem postea et aliter constituit Ritschelius et cam BQechele
interpreti tribuit.]
***) [In ed. alt. Ritschelius totum hunc Yersum confictum esse
excmplum yersus 206 iudicavit]
BHENDATIONIS PLAVTINAE.
365
Igimas lex sermonis non aliqua ex parte cadit. Non loquor
futurum pro futurvm esse posito, quod propemotlum io
itJiDitivi naiuram abiit (e. c. Capt. II, 3, 67. Cas. prol. 57.
IV, 2, 9. Epid. V, t, 19. Most. I, 3, 45. Gft), nec de talium
fenjuentia qualia sunt fadimi probo, tUctuni oportnif., de quo-
r&tioQC pueris coustat: sed uou Plautinum fuerat t. 1156
1 meam tibi dfsponsatam auilio, ubi despotisam esse li
nebuit; nec magis Plautiuum Baccb. 11, 2, 40 nt lianc rem
inteUrgn, quamTis a Bentleio olim in Ter, Adelph. III,
, 8 et ab HennanDo nuper probatura , pro quo e libromm
iptura ut himc rem nalam esse inteUcgo efficiendum erat
fiffM csse hanc natam inteUego (vel fortasse ut rem hanc
IHH esse int.*)'): uam etiam hiulcuB Casinae versus II, 5, 35:
Tibi et Chalino: ita rem uatam iutellego
» immisao esse redintegrandus est.**) — Nullo autem
litore opus est, ut non posse aliorum praeter ipsum prae- cxit
u tetnporum formas cogitatioue addi intellegas: quod qui-
commemoro propter insertum ab Hermanno t. 832 fuil.
Bed abripi me passus sum lougiua. Supereat enim ut
eo loco dtcatur, quem omnium constat et impeditissimum
et infructuoaisBinium ; qui quidem assimilatione (ut bre-
■ loquar) praepositionum cum verbis compositarum cou-
air. Itaque in horum varietate certis legibus regunda
vgo Tolui operam perdere, qui nihil in eo gcnere posse
ici intellegerem , uisi ut aut bonidioria antiquitatis , at
quitatis tamen vestigia abolerentur aut inauditarum fur-
nm effiiigeudariini periculum auhiretur. Nihil igitur miram
« inconstaudam propagare veritua e veterrimis codieibus
i singulis iu locJs pendere. Vnum est tameu quiddam,
] neo praepoaitionum tinibua coercetur et scribendt coii-
non admittit tantum sed etiam postulat: parili enim
na ac littcrarum societatem libri Plautini in susceyisere
U&4. 1166. 1174), sescenti (791), sesquipede (903) ita
Btur, nt abborreant a succenscre sexcenii scx^ipede formis.
*} [nc cum P;liule Rittcbeliug in editione.]
•^ [Ex AildendJB p. cccxxvt 'illiid aUdere poterie, quod t«tigi
Bi phitol. BOTi t. IV p, 682' (.= Opuao, phil. II p. 335).]
366 PROLEGOUENA DE BATIONIBVS
His igitur missis ut ad ea pergani; in quibus Yarietas legnat,
etsi ecfodiam t. 453 ex A recepi^ non tamen alibi a libris
suppeditata effugere efficere soUicitaTi. Inpulsu inmGm m-
rigua inprudmtenh inprobis inportnnam servavi v. 10. 24 31.
61. 281. 399; immunis immortalis impoti imprcbus alibi. Itea
conlocem conlaudant conliffi conrigis conrepserit v. 159. 292.
735. 791. 118. 424, commerita commendare corrigere (653)
comimpere alibi : nusquam tamen in Trinummo vel com-
cxv vel coll' repertum memini. Adgrediar adcwra/re adsidui ot
prime adposita adferet adfigi adlegatu adlicere libri praebne-
runt V. 45. 78. 202. 373. 470. 788. 1040. 1142. 383, c»
traria saepe, etiam astas aspiciam astiterunt 85. 589. 625^
numquam tamen nisi fallor vel affinis vel adcusare adcqen
adcedere adcommodare adparere: quamquam de singulis DODe
non spondeo fidentius. Reliquum est ut saepissime in B
potissimum servata esse ap et op adnotem ante s et t hHit
ras: qualia non erat qui maiore iure quam illa ad
normae constantiam revocarem.*) Non potui igitnr etsi
lem oculis parcere, quibus non mediocri o£Fensioni fa
suspicor modo dbsequi scriptum modo opsequi v. 230, m
abstvncre modo apstinere 289, pariterque apsente 167.
opscurasse 667, opsignatas 788 sqq. Consequens fuit ut ii^
aps quidem praepositionem extimescerem v. 279. 421, ahli
Sed compositorum haec finibus coercui, non progressus J
ap sc, ap stirpCy quamquam talia quoque saepissime in librii
reperiuntur, verum tamen numquam nisi in unum binis vottr
bulis contractis apse 79, apstirpe 217.**) Sed satis de his nugii.
#
CAPVT X.
« Qua autem brevitate de locis grammaticis in superio-
ribus capitibus dixi, ut et ipsam rem qualis esset exponerem,
non moratus in aliorum disputationibus vel laudandis vd
refutandis, et quorundam diligentiorem disceptationem in fa
turum tempus diflferrem: eadem nunc brevitate atque ade<
cxvi maiore in metricis utar et, quod gravius est, in proso
*) [Cf. praef. Stichi p. XVI.]
**) [SicTrin.» Cf. Opu8C.phil.1V p. 398q. P.L.M.E. enarr.p. m»<i
KKENDATIONIS PLAVTINAB. 867
ditcis penequendis. Ac metricae prosodiacaeque artifl Plaa-
tiaie aniYersae qaam et debeo lectoriboe et dadam paraTi
iosfaun plenamqae enarrationemy tam edam cam aliqaot fa-
bdiram emendationem absolyero: a quo tamqaam fimda-
aaio profectas moleatissimis de singalonun locoram iicrip-
ina dispatationibas Bapersedebo, sine qaibas nanc illiasmodi
aOul tractari qaeai Itaqae in praesentia et capita tantam
M perstringam et Trinummi potissimum finibus me con-
ttMbo. Quodai operam meam omnem eorum yoIo rudi iner»
Cm oppositam esse qui, ut Hermanni Yerba mea fieiciam,
dmratas cum omni squalore sacras membranas et procasos
■k sese confragosos numeros sine cruditate concoquunt: eius
ni qaas rationes habeam, cum supra significaYi capite YU,
hm olim in epistula illa Mediolanensi explicaYi, tum paallo
iberius eis persecutus sum quibus et legere et Ycrsus scan-
bre nescientem nescio quo successn nuper conatns sum legere
i scandere docere in Museo nostro philologico. Et in libro-
im quidem mss. fide qui fidem omnem metrorum esse re-
BsUam Yolunti eorum satis demirari cum ignaYia coniunc-
im inconstantiam non possumus: qui quo tandem argumento
Ihid defendent, quod non etiam senarios potuisse quinis Yel
eptenis pedibus componi crediderunt (e. c quinis y. 752
(ns adeo Ambrosiani auctoritate)? vel molossum pro pyr-
Aifihio poni et monosyllaba vocabula pro proceleusmaticis?
'ri ut ad aliud genus eadem ratiocinfltio accommodetur,
penetivum ablatiYumve poni pro nominativo? vel primam
ersonam pro secunda tertiave? quando talium nihil est quod
on apertissimis codicum testimoniis nitatur. Scilicet in ipso
unquam principio^ quod meram barbariem prae se ferret; cxyii
ibsistere veriti in media via substiterunt et mediam bar-
iriem exosculati sunt, non reputantes ad ipsum finem, qui
m coniunctae cum mediocri barbarie mediocris elegantiae
t sed consummatae artis, penetrasse quorum opera umquam
icquam vel in grammatica disciplina vel in metrica pro-
^tum sit. Non ignoro equidem, quot quantasque boc genus
ane et cautiones et dubitationes habeat^ quod facilius sit
aeceptorum severitate regere quam^ quem libertati locum
^m necessitas concesserit, indagare: in quo non raro
368 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
diligentissima demum exemplorum peryestigatioiie subti^
simaque caussarum consideratione eo peryeniatur nt, q\
sit probabile, ratiocinando efGciamus. Atque in hoc ipso c
laudabili consilio FleckeisenuS; Eampmannus, lulius Brii
(cuius tamen falsis aliquotiens de Ambrosiano testimoniis i
sponsor haberi) elaborarint; tum de Lindemanni opella,
ille post pinguiorem Chr. Wasii^ aliquanto autem consid
tiorem C. L. Schneideri laborem de explicanda prosodia I
tina bene merere studuit, haudquaquam possum tam hoi
fice sentire quam fieri a quibusdam solet: tam miro
temperamento in singulis paginis et falsa Teris mixta y
nuUoque ordine diversissima genera temere confusa, et
xime incredibilia credendo modum omnem excedi intel
velut cum autem vocabulum pro pyrrhichio esse sibi pers
prorsus eorum exemplo, quos nuper non multum abessc
quin mox est et soUiciitidinibus vocabulorum mensnram
quantes habituri simus. Ipse autem tantum abest ut
iudicatae de perfecta quadam elegantia Plautina opi
cxvin videar nimium tribuisse, illud ut potius verear ne asp^
quaedam nimia patientia reliquisse dicar, quae futura
non magis quam a me nunc expulsa toleratura sit. In
bus sunt de quibus iam nunc incipiam mihi ipse suscen
velut quod non severius consului de senectuti v. 398
senectde*), cum ei, quod aliquam excusationem admittit,
stet quod ne egeaf quidem excusatione, peritique poeta
de duabus formis bonitate paribus eam deligere quae si
natura metro sit accommodatior. Quamquam in hac ]
eo me aequiores iudices experturum confido, quo ince
ipsorum finium illorum discriptio est, quos ultra citi
nequeat consistere rectum.
Et initium quidem habeo cur a neglecta vi pos
nis capiam. Qua in re Plautinis criticis maximae f
sive Terentii sive Bentleiani Terentii exemplum fuit.
quaeram nunc utrum asperiores sibi quam Plautus nui
Terentius indulserit, an huius comoediae, ut studiosius
quam Plautinae et lectitatae et a grammaticis trao
*) [Cf. annot. in ed. alt.]
EHEMDATIONIS PLAVTINAE.
muoiis iQtegritatia Bpeciem meutiaDtur tantum, reapaa adM
gnTiorem interpolationem pa^^sae i^iat: quud ut CTedam
IsTes ine caussae movent; tantum exploratiBsimum Im
tim correptionum multitudiuem, qiiam iu Bchediaamat«
acquo animo Bentleius tulit, a IMautina quiOem arte
aJienissimam. Quamquam ettam apud Tcrentium quaD
D^otii aut qnantillae quaeao audaciae e«t, velut in pi
dndriae scaena duriora illa ei td yratum, sed }iioc mihi
jwnovere:
Et gratnm id fuiase aduorsnm.te habeo gnitiam.
Sed hoc molestumat: nam iataec commemoriltio.
fel in prima acaeiia Adelphon graviorem etiam horum
isionem: rimal tlabitin- a »ie nrgetiUmt, sttidtt par re
is dubitabit hac emendatione toUere:
Amat: a me ai^entum dubitur, dum ent cummoduL
Studet referre: pra^senB abBenBque idem erit:
cum compererit in uliis libria esae par par.
aliia par referre, imde, quomodo creverit iuterpot
iu oculos incurrit. De qiialibus iam olim moani,
'de emendatione fabularum Terentianarum ' Vratialariae
, caomcccxixviii f= Opuac. phil. III p. SSlsqq! coramen-
*} Hia autem [ilaue gemellum exemplum, quod cxx
V. 109 exsUbat:
*) Ibi [1. ■. 1. p. 89ttiq.], ut hoc &ddam, ne u codicom quidem
t»te fidem hBbere Telnt bos faorridulot TeTticoloa docui Adelph.
I et I, 1, 15:
Indicio dc se ipse cril , 110« eritis iiidicee.
AUjite ix me hic nataa a6n ent, sed ar fraire. ia ftdeo:
Iquonun poBtcriore od intolerabilem quattuor consomintium coirep-
LtiDQem ac<:«dit vitioea lulmigso \a qnintDiu pedcm doctylo diiemptio
■ vocabnlorum , >: 0 ^j j _, mnlto illa roagin insoleQa qnam haec .0^^ | -
■ iaTiiiiQtnmi t. 651: ut toUtvf M, vi'1 Adclpb I, 1, 4; ea «ofius tat.
' ,re ipdia libronim voatigiiB ebqne ex pari^ jiroriOB manifeBtiB, et
KtniMiiiiimiin qnidem optiinoniiiiqiie libronmi, nini aaiii ad hane
Btem Tenmmi illonini eommeiidaiidam:
ladlrao de u ipae, A DOt eritii iddicea.
Atqoe 6x me bic natoa D6n est, led fratre 6t meo:
DiMfmili i* ibidioat iam fade ab adnleic^Dtia.
**• VMcnLU opnoTLA ▼. 21
370 PROLEGOUENA DE BATIONIBVS
cxxi Yidetque ipse ad paupertatem protractum 6bm se,
ecquis tutabitur in tanta corrigendi eyidentiay quantam Am-
Alind ezemplam idqne non patientias relictae potios qoam perpenm
illatae correptionis in extrema scaena II, 1 exstat:
S^d nemo dcibit: frustra has egomet m^com lation^ pnto:
ubi non modo optime Bembinus codex frustra igomet micwm Im ro-
tiofUs pwto, sed BasilicanaB quoqae (de qao tacet Faemas) nne im-
glectae positionis vitio ego mecum Jids rationea ddputo, Omnino aatea
vix ullam scaenam esse fabolarum Terentianaram puto, in qoa noi
aliqaid tarbatum sit gravius, criticae artis medicinam etiam poat Mtr
lei coras exspectans. Velat in eodem principio Adelphon (at in eo
nunc subsistam) qaemadmodam I, 1 v. 30. 31 iam olim sic restitai:
Nam qai mentiri aut f&Uere insuerft patrem,
Frauddre tanto m&gis aadebit o^teros
(vel Decipere tanto ....): ita ne illa quidem esse sana oonoed»
V. 11 sqq.r
ne aut ille Userit
Aat lispiam ceciderit, aut praefr^gerit
Aliqaid. aah, qaemqaamne h6minem in animo institaere, vi
Par6.re, qaod sit cd.rius quam ipse ^st sibi
Qai versus qaot quantisque incommodis laborent, longum est tam<
in transcursu hao annotatione persequi: intelleges autem, ubi hos
paraveris nostra emendatione ut potuimus in integrum restitatos:
Aat c^ciderit aliqua atque aliquid praefr^gerit.
Vah, qu^mquamne hominem in animam instituere aut sibi
Par&re e. q. s.
Nnllnm enim frequentias in Terentio corruptelae genus, quam qoii
ex interpretamentis nascitur: ascriptum est autem uapiam ab eo, f'
paullo ante (v. 3) a poeta positum uspiam meminisset. Eum |ute
ipsum locum simili interpolatione foedatum esse, qua alibi integB
versuB non pauci conficti sunt, facile specie fallentes, sed tamen ii>
digni Terentio, nnper demum monui Musei philol. nostri t VI p. **•
[= Opusc. phil. III p. 797], ubi eiusmodi exempla quaedam compoaiili
habes. Nec illnd concedendum, recte se habere Ad. I, 2, 2 sq.:
MI. Quid tristis es? DE. rog&s me, ubi nobis A^schinos |
Si^t, quid tristis ^go sim? MI. dixin' h6c fore?
ubi in expedienda M particula interpretes frustra se torsenmt QvM
si posset, quod voluerunt, significare: cum nobis ait AesMnus, tuam
hoc ipsum tam languidum foret ut nihil snpra. Bepone:
rogas me? ubi nobis A^schiniM<?
iScin iiim, quid tristis ^go sim?
Nam in Terentio quidem tam aperta plurimis locis est, quam in Plaa**
iqofl
BMESDATIONIS PI-AVTINAE,
371
Kr.iiani Veteriaqne in Sticlri versu 1, 3, 22 scriptura. prae-
Vbi cum in CD legatur numeria nullis Prnpter pau-
'■■•m Imc adeo nomen repperi, elegantisaimua ex AB hic
irrsiculos prodit:
Propter paupenem hoc adeo aomen repperi.
mcedo talia quoque apud Plautum reperiri, quale est uidet
mia consonanteBi correptum (quamquam horum quoque pars
potiuB explicatiim habet): nego reperiri in seuariis
mbicis septenariisque cum trochaicis tum iambicia, nego
I etiam in creticia et bacchiacis. Nam hoc teneri praeter ce-
\ Itri» volo, nimis neglectum a plerisque: nihil in iodaganda
Modia Plautina profici nisi diligeutiasime intcr se distinctis
roram geueribua. Ab illorum enim, quae dixi, severa
■DCiniutate dici nequit qnantum distet cum anapaesticorum
octonarionun omnium licentia: in quibus non pauca
, sint a aenariorum aoptenariorumque elegantia pror-
I Bbborrentia. Huic autem atteram cautionem qunndam
mdain video: ut ne, quod certis exemplis fuctum esse
BBstet, ad totnm genus aliquod calidius transferatur, qualis
cinatio aaepe fallacissima futura ait, sed de singulis ut
\ qnaeratur singillatim et speciatim decematur. Accedit
idque aubtilius: reputandum est enim ne ea quidem, cxxn J
[lia aliquando facta sunt, posse fieri concedendum sit,
i esse liberalius et cupidius amplectenda, sed potius
elegantiam numerorum saepe mirifice augere: id
r^ta eeae, nisi qui non aunt ad criticam artem factitan-
i nati, non ignorant.
Hia igitiir praemisais, quibus ipsum aditum munire dis-
meae volui, ut ordine progrediar, primum de eis
irreptionibus dicam, quae in mediis vocabnlis fiunt.
btque omnium frequentissime cum constet vitae usu detritas
llfe iste esse eccum voculas corripi, quibus aliquanto rarius
reptam ipse accedit (ut v, 901. 902, non 928]: tamen bis
k foit, correctricis umnu» opera in rclingendia resarciendisque ver-
■ conaniiipta, eaque ex antiqniDre aetat« repetenda qQaui qua ipHe
■ibisiu liber acriptaB al: longiaB autem ;i Terentiana iategritate
mbimu, (luniii a flautina Anibrotiianug ubeBt.
H'
372 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
mirum quantum abutatur qui geminatas consonantes
omnes admittere correptionem sibi persuadeat cnm 6. A.
BeckerO; diligentissimo homine^^sed cuius ea de re pener-
sissima opinio fuit Quaest. de com. Bom. fab. p. Usqq.
Verum hoc ut confido nullum defensorem nacturom esse, itft
ne multo minus quidem dissimilia veri vera sunt Nihil ei-
terna specie propinquius ille pronomini quam Ulico, ut pleri-
que scribunt; vel potius ilico forma: cuius tamen antepae-
nultima numquam non producitur. Contrariam mensuram nee
Epidici versus III, 1, 4 nec Militis IV, 2, 39 testatur, nec
Trinummi 627, ubi non plus ofifensionis sta ilico habet, quam
elisione coalescens quoi imperes v. 1061 : tametsi ab neii se»
particulis similem abhorrere elisionem concedendum esi^
cxxm Nec illud mirum, cum nihil cum iUe pronomine commniie
habeat ilico, factum ex in hco: pro quo prorsus commenii-
ciam eloco formam, miro acumine a Gulielmio Yerisim. II, U
excogitatam, non minus autem miro iudicio a Gronoyio k
Epid. I, 1, 137 probatam, temere in ipsum Plautnm
thius intulit. — Vnum illud Beckero concedendum est^ qi
quam non ab hoc demum perspectum, geminatam l li
in longioribus quibusdam vocabulis accedente vi accen
correptionem passam esse, ut in simiUumae, cui simillimini;
sdtcUites Trin. v. 833, ubi transpositione eo minus opus
quod illud est in cantici versu octonario : quo accedunt *
peUcctile, expapilldto: nam de cauillator cauillatio aliter sii*!
tuetur infra. Sed ne haec quidem licentia ultra paucornB
vocabulorum certa exempla evagatur: nec ullo modo li«ti
illorum societate velut libeUus, peUis comprehendere, ac K
1
*) Non tamen haec potias caussa fuit, cor et v. 316 et v. W
ne pro neu reponercmas, qaam ipsios ratio sententiae. Qaid aatemciB
exemplis faciendam sit, qaae passa esse seu particalae elisioneia ti-
deantur, satis supra significatum est annot. p. Lxxxv [341]. Qao miifl*
de si in seu mutando cogitabis Capt. I, 2, 5:
Sinito ambulare, si foris, si intus uolent.
[Ceterum versu 756 etsi ne vel nei (cf. Opusc. phil. II p. 630) n<^
necessarium esse Ritschelius in ed. alt. concessit, tamen haad ptalln*
commendationis ex ipsorum librorum in versibus 316. 316 memoi*
habere monuit.]
EMENDATI0NI8 PLAYTINAE. 373
^ qaidem vel nullus. Multo minus licet ab esse proficisci
\ipissey iussit, dedisse defendenda; aut adeo de correptis ff,
nm, tm, pp, rr, U litteris cogitare (nisi quod et singularem
t constantem rationem esse Philippi yel Philippei nominis
onstat): quamvis talium ferax Schueideri p. 736 sqq. doc-
rina eyaserit, ut attentus drraboni dnnona dffinis formis pro-
&ti8; deditaque adeo opera sagitta Kampmannus de reb. mil.
I. p. 36 defenderit in eo versu (Persae I, 1, 25), cui unius
Ilabae transpositione iusta mensura restituatur:
Sagitta cor Cupido meum transfixit. lam serui hic cxxiv
amant?
amquam facilius etiam et numeri et sermo sic procedant:
gitta mihi Cnpido cor transfiodL Ergo igitur sine ulla du-
^tione transponenda erant v. 385 sed ddde ad istam.*)
a quicquam praesidii ex eccum habet vitiosa prosodia dc-
mbe bccasfim, vel v. 964 qudd dccepisti*'*)^ in qudd tu ac-
DS^' a nobis mutatum ipso Ambrosiano duce, quem alibi tu
:H pro dixisti praestare p. lxiv [323] vidimus. Praeter oetera
mparari posse cum eccKm videtur correptum m occtdto ia-
ris V. ()G4 et nihil e(jo hi occulfo dijere soho v. 712, sed r^i
id video videtur taiituni. Non quod toUenda esse exempla
item (quamvis facili negotio in illorum postoriore ego***)
Jeatur): sed quod, nisi mea me coniectura fallit, ipsam
ulfus formam simplici c littera et pronuntiatam et scrip-
m antiquitas probavit, quemadraodum in aperire et operire
rbis, quae esse composita ij)sa notionum oppositio doceat,
5m extrita est una littera. Quae coniectura primum De-
rtati scriptura commondatur utroque Triuummi versu oculfo
hibentis, multo autem certius eo tirraatur, quod IN
*) [Cf. annot. in ed. alt.]
**) [^fiudd accepisti tolerandum esse iam tum intellcxi cum Most.
^ lige accumbe atque alia alibi. similia intacta reliqui.' Trin.^ De
^sti forma improbabili cf. infra j). ccxvi.]
***) [Versu 712 correpta antepaenultima ne opus quidem esse
^m deleta ego voce) Kitscheliue in ed. alt. monet, ni Iteizium se-
^^ sic metientem: Nil ego in ficcuUo.l
374 PROLEGOMBNA DE RATIONIBVS
OQVOLTOD*) (eo enim valet lapidarii vitio positum
dqvoltod) in SC. de Bacanalibus scriptum exstat, quod
non posse uUo modo pro occuUo esse, sed pro ocuUo tantam,
nemo non concedit. Quam formam si e tenebris probabiliter
eruimuS; Captivorum quoque versui I, l^ 15 iusta mensnn
sic constabit:
In ociiltOy miseri uictitant suc6 suo,
tametsi aliquot versibus ante non licet cochleae in ocuUo /o^
cxxv tent pronuntiare^ sed necessaria haec est et scriptio et reci-^
tatio cochleae in occulto,**) — Ad similitudinem eccum cor^
reptionis prope accedere visum ecquis cum v. 870 a nobiff
sublatum est [relictum in ed. alt.] tum alibi tolletur ascita
ecqui forma. — Non magis correptum est atque, nisi in li-
beriore metro ut v. 824, Rud. I, 4, 8. — Nec propterea
quod certissima sunt iste et est (in quod iam supra incidit^
oratio p. cxii[363]), eandem licentiam ad dedtsti pertinuisiei
credendum erat Trinummi versibus 127. 129:
!
DedistiV argentum? — Factum neque facti piget. !
Dedistme hoc pacto**'^) ei gladium qui se occiderei
Horum enim posteriore cum facto sit in A, pacto in reliquisfX'
plurimum probabilitatis babet e glossemate esse utrumqac^
simplici autem Jioc pronominC; ut iam Bothius suspieatni
est, poetam usum esse eadem ratione pauUo exquisitior^j
qua velut v. 783 dixit hoc su^itionem ab adulescente aiiw-j
neris, E posteriore autem versu facillime irrepere in sa-
periorem ne particula potuit^ ubi ea minime opus esse
p. cv [358] annot. diximus. Nam, ne quis ipsum Plau-
tum antestetur, sciendum est nullum exstare correptae d^
disti vocis certum exemplum. Ac primum prorsus hinc 8«-
greganda sunt dedi et dedisse, quorum hoc nihili est, illoi^
diversissimam rationem habet; neutrum ad defendendum de*
*) [Hac scriptura nihil probari Hitschelius ipse vidii. CeteraiD
cf. Opusc. phil. IV p. 288 et P. L. M. E. Enarr. p. 24.]
**) [cdcvUeae in oculto Ritschelius suasit Opusc. phil. II p. 509.]
***) [Dedistine Iwc fcicto Trin.*, coll. Lachmanno in Lncr. p. 63 sq.
t) [Librorum memoriam ex v. 649 ad v. 129 transtalit Ritsche
lius. Cf. praef. Stichi p. xxv.]
BMBNPATIOMIS PLAVTIKAE. 375
XtUfhm yalitQmm sit qoam correptum, si dis placet^ MctU
fuiriijfkUa [sic in ediij Mostellariae m, 1; 115, qni yersuB
ne corrjgendos:
Sed &rraboni has mnas qnadraginta dedit.*)
St nt hac opportnnitate etiam ad deHsse remoTendmn ntar,
D Amphitmonis yendbaB II; 2, 129:
Obsecro, etiamne hdc negabia, te aiiream pateram mihi
D^disse dono hodie, qua te illic ddnatum eBse duerat?
) Titio monere yel hoc potest qnod, cum dono hodie in B cxxvi
l^ hodie dono D ezhibet^ interpretamenti indioio hic quoqne
amfeeto. Deleto dono scribe
dbsecro, etiamne hdc negabiSi aifream pater^ mihi
T6 dedisse hodi^, qua te illi ddnatum esse dizeraa?
ai quis praestare dixerit Hddie te dedisse^ gua Uli U d. d.
d dedisH ut redeam, hoc qui tuetur media correpta dictum,
uerere licet cur non etiam producta prima Bjllaba positum
«e libris credat TrucuL 11, 6, 36: mdgnum didisli decus^f
tm mutilum ab initio esse Curculionis n, 3, 66 ipsa ratio
irmonum arguit^ qui addito sive ibi sive ego sic inter se
itiiiguendi sunt:
Ibi ^dedistin tu argentum?' inquam. ^(mmo apud trape-
zitam situmst/**)
rgone unum salvum esse Menaechm. lY, 3^ 15 exemplum
^es:
IMte ultro ad me detulisti, dedisti eam don6 mihi^
rorsus illud solitarium in plus triginta legitimae prosodiae
lemplis Plautinis Terentianisque, ut taeeam perdidisti, cre-
■^' formas? An nobis potius credes, aut ddno mihi de-
Meam transponentibus, aut lenius etiam sic emendantibus:
*) [Ex Addendis p. cccxxv: 'adde ABinariae IV, 1, 7, in quo
'^lgo dedit corripitar ante dono:
Lena^ oiginti mnas dono argentf dedit:
^ eniiD p]ane non dobito qain transponendam 8it.'J
**) [CL Opaic. phil. II p. 624.J
376 PROLEOOMENA DE RATI0NIBV8
Tilte ultro ad me tetulisti et dedisti eam dono milii:
prorsus ad eum modum quo etiam Bacch. III, 3, 78. IY,1,13
et IV, 9, 36 tetuli corruptum est in deiuli?
Praeter eas voculas, a quibus exorsi sumus, e yitae m
communi fluxerunt etiam inde unde intt^s inter nempt et
omnis vocabula correpta paenultima, quamquam multo la-
GxxYii rius, usurpata: quibus praeter veritatem existimata mi
hercle ergo quippe, alia accedere. Hercle corripi iam
Bentleius in Eun. V, 8,43 ^cras' inquit ^credam': Trinnmim
V. 52 pravam pronuntiationem, y. 507 ipsam Yocem Ambro-
sianus sustulit; y. 559 aut hercle ex insequenti aut ex pne-
cedentibus quidem irrepsif^); simili errore Yitiosissimum pro-
celeusmaticum hercle iUe quidem y. 717 efficiunt**); prodocto
hercle recte procedit y. 58 [cf. p. cliv (399)]. Ad ceten
exempla, quae in corruptis Yersibus sunt omnia, nunc ex*
spatiari longum est — Correptum ergo***) Trinummi v.926!
vitiabat ante certissimam Reizii transpositionem. Transpo-
nendo etiam Militis IV, 2, 17 succurrendum:
Ego continuo uxdrem hanc ducam. — Ergo hanc qoid!
dubitas conloqui?
IVrsae I, 1, 26 ex Ambrosiano sic restituendus:
Quid ego faciam? deisne aduorser quasi Titani? cum
eis belligerem,
Quibus sat esse non queam?
Ex e(fo ortum ergo eiusdem fabulae II, 2, 3: item Poen. IV,
2^ 71^ quem sic emendo viam monstrante Ambrosiano:
Facile. — Face ego id facile noscam ergo, lit ille pos-
sit ndscere.
Stichi V, 4, 45 delendum age. ut e praegressis illatum. la
*> [Vtramque voculam in ed. alt, (ubi c£. praef. p. lxvu) ser-
vavit Kit«ohelius. multo tamen leniores prodire nomeros monens alters
deleta. ';
^*"^ • In ed. alt. quidrw servavit abit pro abiit reponens em
Keiuo.j
"^*^*^ [ Me quo olim praecepta diu est ex quo retrmctanda etse io*
tollexi.' Trin.»!
EBENDAT10NI8 l'l,AVTINAE.
377
graviore mendo cubat Men, 11," 3, 84. — De correpto iinde
eifli dubitari aeqnit, tamen Triniimmi quidem v. 218 e libro-
niin Tnemoria imde quidquid eodem iure, quo unde qntdque
■lii Isic Trin.*J, noa effecimus cum Sealigero undii qtiid, quod
in illud uoa alio errore transiit quam quo in Ambrosiano
*lt'lSQUiSQCAH pro quisqtiam seriptum est v. 519. — Correp- c
tttts non esse soUicitandum inteltexi v. 1101 scd intus
I mrrabo tiln Et hdc et alia: ubi ipsa ratio aeutentiae et na-
tiTain genua loquendi inversum ordinem sed narraho intus
i respuit, plane ut Militis III, t, 18:
Sid uolo acire, eodem consilio, qund intua meditati
i ad loquendi cousuetudinem et facilitatem sermouis valde
est quam Acidalius collocationem verborum commeu-
bbat tpwd medilati intvs sumus. Ergo ne de Gasinae qui-
I versu ni, 3, 24 dubitandum, quin recte libri, etiam A,
felem exhibeaut;
tu atque arcesse illam: ^go intus, quod fact<^Bt opmt.
[ Aalu]. II, 8, 19 parum sapiunt profecto qui ef slr)y>itiiti
iElMw amplectuntur pro et stri^litst intus. — Non minus
exempla correptae inter praepoaitionts baec babeto
^L UI, 4, 84. Cas. V, 4 init.:
Ndnc ego inter sacnim saxumque atit nec quid faciam
Ndiic ego inter Bacrtim saxumque silm, nec quo fugiam
scio:
■nm Tenanm invicem sese tutantium aUer ex Ambrosiano
nuiu prodiit, recte lectus ab Angelo Maio. Imperitissime
priore Botliius Kunc ego saa-um inter saxmnque: nani
frevem vocalem ante mutam cum liquida numquam
apad Plautum vel in veteri poesi Latinorum pro-
ci tam eet pro certo et explorato babendum, ut de bac
re verbum non amplius additurus aim in his prole- c
ineDis.*^ Satis igitur praesidii paratum e^t Trinummi 709
*) TrasBdnm hoo erat iii
ivtbda CMiu obliqui ager v
irani potiaBimum venuum tractatioae,
a locum babent, nt 660. 663. 68T. 700:
378 PROLEGOMENA D£ RATI0NIBY8
in principio versus positis Qtlid tibi tnterpelidtio*): quando
somnia sunt de monosyllaba fbi pronuntiatione. A pcaepo-
sitione autem non est mirum eandem correptionem ad tn-
terim particulam perrexisse^ ut Gurcul. IV, 1, 25. StichiY,
4, 23:
S^d interim for^s crepuere: liuguae moderandtimst meae.
Sed interim^ stratege noster^ cilr hic cessat canthams?
et ut videtur Mostellariae V, 1, 45:
Ego interim hanc aram dccupabo e, q. s.,
quamvis ibi facili opera ego deleatur. Nam Persae II, 1, 5
pro interim recte nunc restitutum est intereaj eiusdem aateni
scaenae y. 7 eiecto interim sic scribendum duce Ambrosiano
codice :
Quom tu mgenium fans atque infans nondum ^tuui
meum edidiciiBti.*^)
Verum haudquaquam vis positionis adeo nihili habita es^
ut etiam tres consonantes litterae in tntro corriperentur: 'A
quod nou magis factum est quam in hercle. Vna et voculi
abiecta Aululariae III, 3, 3 reconcinnatur:
Ite sane niinc iam intro omn^s coqui et tibicinae **•);
lenissima transpositione sanatur Stichi IV, 1, 29:
Deos salutatum iitque uxorem intrd modo deuortor
domum;
commodissime procedit in senarii speciem ab editoribus Wr
cxxx sere detruncatus septenarius Aulul. II, 8, 23:
Nimirum occidor, nisi ego intro huc pnSpere propew
ciirrere,
item in emendiindo v. 725, ubi est pharetram. In cochleam paullo uM
[p. 374] oratio incidit. [Cf. Opusc. phiL II p. 585 sqq., aHbi.]
•) ['nec enim Buechelero adsentiendum de decl. p. 68.' Triii.*]
**) [Quom meum ingenium f. a. i. tu nondum etiam edidict^
'paullo rectiua' in editione dedit Ritschelius.]
***) [Aut omnes (forma introd reposita) aut iam delet Ritschelioi
Nov. exc. Plaut. I p. 82.]
BMEKDATIONIS PLAVTINAE.
379
qai noD dubito quin in iambicam acaenam aliquo casu ir-
repaerit ex trocfaaica II, 3, ubi suam sibi sedem post t. 65
nndirat. Non est autem magis luirum, vitiosum intt-o, quam,
quod non ease vitiosum vidimus, correptum inter. saepe solia
»el librariis vel editoribus deberi, uon poetae. Amphitruonis
rV, 3, i Bimplicissimum omnium fuerit isla inseruisae:
Toa iata inter n6s partite: ego ubeo, mihi negotiumst.
Nihil qnicquam molestiae CistelUriae I, 1, 63 creat, temere
teiitatus a Bothio:
Eqnidem hercle addam operam sedulo. sed quid tu inter
istaec uerba:
aec plos offensionid habet Poen. I, 2, 53:
Tiirbast nunc apud aram: an tibi uis ihter istas uor-
qoibiis versibuB fnerunt qui satis inepte ad probandam
■nensaram uterentnr, ineptius etiam in auzilium vocato
.t. m, 5, 19:
Inter uos permutauistis. Pateor omnia,
'.tastis ne egebat quidem, quam habet, Veteris auc-
Sed Epidici II, 3, 55 sic scribendus, ex parte duce
inano:
Duae sic poat me f^bulori iatei se: ego abecessi uolens,
; inter sese. Militis II, 2, 70 deltranmt qui de tntercludito
Kp^tarunt. Mercatoris ITT, 1, 38 etsi per se sine offensione
quod editur:
Et tnter nos coniuriluimus, cgo ciim illo et illc mecum,
en, si traiisponendos esse veraus recte vidit Acidaliua, cxzxt |
eat exulet ab initio Et. Pseuduli I, 5, 129 sq. qui
otur:
Si edmnB compecti sed consiliun
De iatac re aut si de ea re um
umquam innmus
ntam inter noa conu(
nin altemtn manifestum est (
I interpretamentis mi-
ue conaatnm esae: nam et uumcri refragantur et lingua
380 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
et sententia et vero yersuum computatio deperditis Ambro-
sianl membranis comprehensorum. Nihil editores ndeniiit
Stichi V, 4, 20:
S^d amica mea et ttia dum comit^ dtim se exomat, m
uolo
Tamen ludere inter nos: strategum t^ facio huic con-
uiuio:
ubi uno deleto tamen, quod e v. 13 invectum est praeter
rationem sententiae, omnia expedieris. Postremo qui aUqnem
sensum concinnitatis habeat^ non admittet opinor nos inkr
cUids Poen. V, 4, 22^ sed lenissima transpositione metri le-
gibus sic consulet:
Sicilt nos hodie int^r alias praestitimus pulcritiidine.
BreviuS; si potuerO; absolvam cetera^ postquam satis at
puto uno exemplo patuit^ quam longum sit in hoc genen
singula exhaurire cum pulvisculo. Ac de netnpe particoli
etsi et certa res est et crebra exempla, tamen Trinumuuii
quidem non quattuor^ quae videtur^ sed unum tantum ne-
glectae positionis exemplum praestat v. 427 Nempe quds sfo-
pondi: alterum v. 328, quod iam p. Lxvi [324J tetigimus, caii
cxxxu Ambrosiauo sustulimus: tertium v. 196 nempe aptid Ust, cd
quartum nostra coniectura accessit v. 61 [60] nempe enim, no»
hanc potius habent quam aliam quandam licentiam, de qtu
suo loco dicetur. — Postremo de omnis non est ullo modo
dubitandum. Certum est in Trinummo exemplum v. 621,
quem misere pessumdant qui aliter quam sic metiuntur:
Quoi tuam quom rem credideris, sme*) omni cura iot-
mias:
atque hanc ipsam collocationem verborum (pro sine c^
omni) et Terentianum illud tuetur Andr. 11, 3, 17 Sine ond
periclOy et ipse Plautus Aul. IV, 1, 20:
Nilnc sine omni suspitione in ara hic adsidam sacra,
Accedunt non minus certa alia, partim e versuum principfe
ut Rud. I, 1, 5. V, 1, 5:
*) [Cf. Opusc. phil. III p. 131 et Trin.'' ann. ad v. 621.]
BHEMDATIONIS PLAVTtNAE.
81
lU umiiia de tecto deturbauit tegulaa.
lla 0Dini5s mortales, si quid est niali lenooi, gaiident:
partiia e mediia verBibus, ut Cist, V, 1, Mil. I, 1, 55. III, 1, 65;
Qmi hoc negotist, quod omues homineH fabulantur per
uiam.
Qiud tjbi ego dicam, quiid omnes mortales aciunt.
L^pidiorem ad omnia rea nec qui amico sit amicils
magia,
tnm iiaec unice vera acriptura. Atque haec de severioribus
groeribnB metrorum aumpfa sunt: quo minus mirandum iu
liberioribus omnis corripi Ciat. I, 1, 6, Peraae V, 1, 8:
Ita omnibus relictts rebus mihi frequentem operam de-
distia.
Vnde ego omnis bilaros lubentis laetificantis faciam ut
Qant.
; iam iudicari de dubiis potest: velut Poen. V, 2, 95 non csxxiq
a esae causaae apparet cur sic transpositis verbis, <li om-
w (iW dmt, fides librorum relinquatur:
L-Tiide sum oriundua. Di dent tibi omnes quae uelia.
j;. etiam cauasae est cur Audriae IV, 2, 11 t3A cum
I deleatur:
Per omnis tibi adiuro deos, uumquam eam me deaer-
tiirum.
BfaiuB Trinumrai v. 78 nunc intellegitur nec esse de mono-
■ijilibo qida cogitandum, quod nescio an recte nuper Her-
■Otiums negaverit amquam locum habere, nec duriuscule
a omnis ionos bonasque pronuntiandum, sed aic metiendum
I omnis bonos, Sed latiuB etiam vis patet demonatratae
I mensurae.*) Nam quae liberioribus sane metria con-
est ium, io ayllabarum aynizesis, ut anapaesticis
, 1115:
Hic homast omnium hominum praecipuos
nibi tnnaponendorum Jwfninmn otHnium [aic Trin.^] nulla
•) (Cl HttelleTum de pro«. Plaiiti p, 3e8; OpuBc. phil. 111 ii, iSOsq,!
382
PROLBGOMENA DE RATI0NIBV8
necessitas): eam etsi nihil profecto impediat qaominiu in
octonarios Ti'inummi 236 [cf. annot. in ed. ali] et Hecyrae
V; 4, 27 accommodemus :
(3mnium primum amdris artis^ quemadmodum expediaot,
^oquar:
Omnia omnes ubi resciscunt. hic quos fiierat par k-
scfscere:
tamen legitimis septenariis Trinummi 933, Stichi IV, 1, 21
et Cistellariae 11, 1, 50:
(3mnium primum in Pontum adaecti ad Arabiam tefrin
somus:
(3mnium me exilem atque inanem fecit aegritddinam:
£t quidem hercle nisi pedatu t^rtio omnis efflixero:
cxxxiv non licebit ullo modo tribuere, nisi quidem onam ommMi
formam exceptam esse ex affinium societate praeter ratio]iai|
contenderis. Ergo pro anapaesto omnnm in posteriore
nummi Stichique versu necessario, in priore Trinummi
babiliter habendum: pro pyrrhichio amnis in Cistellaria:
tribracho omnia in Hecyra, nulla autem necessitate in
IV, 4, 56 Onmia ego istaec fdcile patior, et Trin. 655 OwiMij
ego istaec qme. tu dixtiy ubi nihil vitii dactylus habei
alienus ab his Amphitruonis V, 1, 39, omisso tibi corrigenctej
Omnium primum Alcumena geminos peperit filios.
Vt igitur paucis complectamur quae rimando singab
nobis videmur eflfecisse: neglecta in media voce vis positionii
et paucorum vocabulorum bisyllaborum certis exem-
plis contiuetur, et illorum ita comparatorum ut nec trei
umquam corripiantur sed tantum binae consonante^j
et harum altera, si a st et geminatis discesseris, sol6il|
liquida esse, ut in inde unde intus inter inierim nempt (Wi«*l
Sed his cave ne defendi talia putes qualia legebantur Ti»
27. 386. 724 ni me id inuitet, ttite micilies, qui meo ero H-
cxxxv uorsus uenerit *), vel alibi tncedere, pro quo plus semel anti-
*) Nam nisi corripuisse aduorsus credas, qui in hac acqaie?eruBt
8criptui*a, quam tandem scandendi rationem inieriDt plane newiai.
BMEKDATIONU PLAVTIIIAE. S8S
[at eeiart fimna revocanday Yel y. 507 eisij yel at nno verbo
ieam, a Sclmeidero p. 718 sqq. allaia pleraqae omnia, at
mtimo tneommodm froficlo Sbdue Sbtuli opkme tXptumm
rtoidb abturde obsequi usquam neglegene stuUiHOf qaoram non
ictm fidem nallam esse, sed ne ambram qaidem fidei.*)
maqiiam ftlia quaedam rant in TxiniixnmOy qaae rei^we aeecriam
lam mensoiam habere editoribnt yita lint Velnt qni t. eSi Came-
m •eriptnram non tl7aec propagamnt, ntmm corripniMe non parta*
lam aa ae diphthongnm oredemns? Illo aniem Teran 794 etiamfli
R^eie aduonui liceret, nihilo tamen magia meo ero Tcrba adeo de-
eaeere pronnntiaiido poatent: qn( meo ero admdnue. Non inepte
iftnr pronomen Bothins ezpnngebat [item RitNhelina ia ed. alk]:
lod tamen tranapoaitit epoUa ibi Todbna aic aerraadnm dozimna:
£t captnmm ibi sp61ia illdm qni m^ ero adnorana n^nerii
im de accentn in nltima tUum Tocabnli noli qnicqnam TererL Eon-
■a accentnm habea ab initio Tcrana 8 adett, in iOai [em iOmee^ aMfU
ifa, T. 878 eein tu iOiAm gw> ginere, t. 995 ibo ad ittfim renMiabo;
. iae Terannm 488 ni ego iitiim udim, 466 aaM iHiMn iibi, 811 fuid
^puiae; in mediii Tersibna 9SS qui i^Am di perdani, 918 pol iMm
hf», 967 [cf. ann. ed. ali] A ego ittHm noetem. Qnoa qnidem Ter-
ii eommemoraTi, nt exemplomm mnltitndine Bothianam doctrinam
■adam everterem: is enim in talibas aliqao falcro opni esse ratns
Npitiscnle (neqae enim sibi conBtitit) illaec, illunc, istunc formas
ttaeito et nalia pronus necesBitate invexii Ex omnibos tamen ex-
■|lis ad illios, a qao profecti samus, versas similitodinem noUnm
plpios qoam v. 361 accedit:
Qaod babes, n^ habe&s, et illuc quod n6n habes, habeas, malam.
}otaa qai aic metiendam patarant: Qtiod habes ne hdheas, et ittue qudd
Mae uon h, h. m., elidendo ne commiserant quod vis et perspicnitas
■Mentiae nnllo modo patiebatur: atque omisso nunc nostrae mensnrae
aieclare Ambrosianos succurrii
*) Omnium maxime in transversnm praya opinio eos egit, quos
&Qbi probare cdmilium memini: paxum illos M. Tullii memores, quo
^ et insanue et infelix et consueuit et confecit producta ab initio
^Cali pronuntiata suut cum similibus omnibus (Orai c. 48). — In ta-
Un antem, qualia supra posui, defensoribus miror eUam sani cetero-
li indidi Tiram Kampmannum esse, qui de reb. mil. Fl. p. 39 non
Odo ergo, sed argent%m et multo etiam rigidiora nnllo modo sibi
ipi passns tamqnam in sinu fovii Adeone igitur inauditum est tan-
lom tnrbatum esse in libris quantilli mutatione levis fit e scabro
laicnlo Curc. V, 2, 15:
Quod argcntum, qiias tu mihi tricas narras? quam tu uirginem — ?
384
PROLEGOMENA DE KATIONIBVS
cxxxYi Nisi quod unusquisque sua sponte intellegit correptam jKrt-
stromata non magis regulae repugnare qnam JPhiKpii. Nee
cxxxvn ego qudmobreni mensuram concedo yel necessitatem IuboR
yel defensionem admittere: quid est enim tandem cur lA
ingratius esse vel minus conveniens rationi quamobnn
quam quemddmodum dicamus? quod nondum exstitit qni
quemadmodum proferri iuberet. Oertius etiam est barban,
nec vel Plautina vel latina esse tribus adeo litteris correptii
tmprobus tmprudens astare, ^o obtruncdbo, quid ea^rdbm
Trin. 318. Quo pertineat etiam quemddmodum expeiM\
y. 236, nisi id sit in octonario: quamquam yel sic duUi
num non esp potius corripiatur quam in unam syUalMa
modum coalescai*) Geterum non obliviscor simplicem s
Ybi Qmd tu argentum, quds mihi tricM Bothios repotnit rectiaiiM|
An ne illad qaidem qaicqaam Baspitionis moveat, qaod Psead.I,S,U
cam eadem correptione coniancta est etiam qui yooib correptio:
Qxx\ me arg^nto circama6rtant. Qois me aad&oior — ,
reapse igitar, id qaod sapra ridebamus, in iambi locnm molosaiu
stitutas? Nimiram namqaam factam est alibi, at a male lediilo
vel te adscriberetar qaod non posaisset poeta. At enim etiam ami
brachas in trocbaei locam cessit Persae IT, 2, 18:
Abi modo. Ego laad^bis fazo. S^d has tab^iias, Paegniam:
nam ne hoc qaidem nimiam visam Eampmanno. Cni rorsas illad
pono: hoc si licet, licent omnia. Ad talia antem occallaisse,
vero est coq)(2[€c6ai ct q)iXupavbp(2[6c6ai? Qaasi vero non aliqac
tabellae et tabulae formaram permatatio Plaatinos veraas corrui
hac aatem ipsa duce ille qaoqae facillima opera sic emacaletor:
Abi modo. Ego landabis faxo. Sdd ta has tabolas, Pa^gmoffl.'
coU. Carc. IV, 3, 13:
Qai h^8 tabellas ^bsignatas attalit. Qaas tii mihi
Tabalas, qnos luscos libertos, qu68 Summanos sdmnias?
sic enim haec dia est cum emendavi. Postremo qaid esse illad
mus, quod neglectae positionis exemplum Kampmannas sibi viioi
etiam Capt. II, 2, 84 depreheadere , qui versus ab S^d is priudta»
cipit (quasi si nos sOjuidem is ndn sum e Trin. 978 notemas at al
inusitati habens)? itemque 11,3, 66 initio Id ut scids louem 8upr<tu0t\
quod non est laudi potius in Id uti scias matasse, qaam non mvi^
opprobrio. — Haec autem sunt, si recte sea pervorse allata sant, qiB'
bus neglectae positionis licentiam Plauto satis esse vindicatam iU^
ceusuit.
*; [Cf. Trin.« annot.]
I
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
385
liUeram aliquotiens ti positioms pariter exutam esae atque e
in irapetila: velut Triti. 1052 Si mage cxigere, uisi ibi aliam
qooque ob canss&in transpoiiere praestet Mage .ti extgere.
Xoa autem huc pertineQt, sed ad aliud omniiio genus licen-
tiM prosodiacac, quae Tulgo dicuntur correpta syllaba pro-
Bustiari voiitplas ueniistas smecbis iuuentus rnlniuero mngistra-
isler fenestra: nec magis senechis umquam quam pro-
fhio Tet Octum dictum eBt.*) His igitur liiuo seclusis sola
nrtant iuTicem sese tuentia ferhttarius et labemaculo Trin,
▼, 456. 72fi: quae quam gravem ejcusationem habeant, per-
ubi nullum vocabulum, in quo quattuor BjUabae
lontinuae antispaBticam meosuram aequent, vel in
iDibicos vel !n trocbaicos numeros nisi aegerrimc intrare repu-
tveria. Eaque caussa est, ciir etiam simillimum sedcnlarMts
<nlum in principio senarii locum habeat Aul. III, b, 39.
Tantum de correptione in mediis vocibus admissa:
cum certis nec adeo paucis eicemplis usus comoediae csxxviii
>barit, contra quam maxime improbavit eam quae fit in
inarum voeum concursu. In quo genere prorsus aingu-
is eat interrogativac ne particulue ratio, cuius ea natura
it, ut abiecta e vocali nulla oriretur n litterae et inaequen-
I consonantis positio: ut itHn tandetn. hdben iu id aurum
fH2. 9<j4 et saepjssime alibi. Vnde tamen pcrdubium est num
li IJceat ad postpositi alii consonanti ne correptionem
idendftm, ut in 'idne, quoilne Paeud. I, 5, 27. Curc. V, 3, 27.
affirmari cou&denter potest, praeter ne illud reliqua
la «sse tantum non omiiia. Vitiosa igitur, a qualibua
ipsam caput exordiebamur, postulat se, c<ynsi4it blandilo-
\tts V. 237 sq., etsi quaedam huiusmodi anapaesticorum
iimiiniiin Uberior proeodia admiait (quale futurum ait
im wKi subsequilw illud v. 1118 [cf. p. 332], nisi ibi
a ob caosEiaa aliud praeatet): vitiosa in senariis septcna-
[joe ertt tuum, quo mendo versum 388 ipse Ambrosianus
llcnvit, erdt dicto 503, piget pat^um G61 **}, dcdit mi ipse
•) [Cf. Opnsc. phil 111 p, HG.J
**) [De hoc genere aiiiTeno te non recte BtatuisBe in prolegomeDii
tM mtellezit Ritscbeliiu, ubi p<ge' Bim. proQQntiandDm eage certa ra-
le demoiittravit. Ct Opoac. phil. IV p. lOlaqq.j 11 praef. p. Xsq.]
386 PROLEGOHBNA DE BATIONIBVS
902*): vitiosa denique etiam monosyllaborum, qnoram na-
' tura brevis vocalis^ ante consonantem correptio, niBi quod
de paucis exemplis, praeter cetera autem de h%c et koc for-
marum ante qu sonum (ad similitudinem eccnm vocis) in
principio versuum correptione non videtur dubitandum esae,
ut hic qttoque hinc in arsi v. 718 (ubi perfacile erat hm
delere), pdl htc quidem extra arsim v. 851: nam de hic qw-
dem V. 557. 875. 1030. 1055 haud scio an alitcr statuendum
sit. Atque hoc cur in his potissimum voculis fiat, spero me
olim ita patefacturum, ut e singulari quadam condicioiM
cxxxix propriaque ratione hic pronominis repetendum esse intellegar
tur. Sed et in medio versu cave quid Jioc quod te rogo, prae-
sertim in illa distributione personarum; probatum esse v.930
tibi persuadeaS; et in ipso principio Sed hoc me unHm pli-
cuisse, quod v. 394 deterior in hoc Palatinis Ambrosianv
exhibei**) Porro autem nihili esse versus 595 initio miri"
ficum scilicet proceleusmaticum Sed td si dliemtur, ipn
grammatica arguit, quae saltem is, non id flagitatura sit*^
A sententia reiectaneum v. 85 Quod tfn ctilmine facit ut etiam
confidentius Qudd m manu v. 914 reiciamus-t) Non plitf
fidei correptum ante consonantem et habet: nisi quod in oc-
tonariis sane licuerit fortasse tolerare et grdtis v. 821, ubi
tamen nobis alia ratio probata est. Denique ferri non po-
tuit y. 482 twrum qudd dd uentrem dttinet [sic Trin.*J. Vhi
cum deleta praepositione non satisfiat loquendi usui Plauti,
qui soli accusativo iuuctum attiyiere verbum ignorat, a mano
poetae visum est quod uentretn attigit prodiisse, cui eipli-
cando ascribi potuit quod vulgatur. Postremo bono esse
stomacho oportet, qui sine molestia concoquant quod v. 792
libros dedecorat llliim quem hdbuit, recte iam a Camerario
*) ['(iedit ipse nunc ideo potissimnm teneo, quod multo conc»
mns € inanihus in manus sine mihi quam addito pronomine dicitor.
A prosodia aane dedi' non minus reete defendas quam pigeify Triii'1
**) |In correpta ante consonantes hic et hoc iniquius se anima^J-
vortisse faBsns est Ritscheliua Opusc. phil. IV p. 407.]
**♦) [iV/ is dlienatur Trin.=^ cum Bergkio.]
t) [lu ed. alt. m manu retinuit Ritschelias 'in hoc genere olim
qnam hodie severior.']
EMENDATIONIS PLAVTlfJAE.
387
q. h. iDutaiuin, iu mcram autem barbariem a Eothio
corniptnm, cuiua commeutum qucm habivit sui stmile uihil
iibct uisi alibi ab eodem commendatum constUiivi. Quam-
quam fieri poteat ut e glossemate ait illmH, revocata autem
■- exciderit ayllaba sic Tersus redintegraudus:
Qaem ant« hiibuit. perdidit: alium poiit Fecit nouom.
\fl ^uem olim hdbuit.*)
CAPVT XI.
Tam aDgastis cauceltiB circumscriptam esse binarum o
ntisoiiantium in confiniia verborum correptionem **) vidimus,
It noa possit non maximae miratiom magna corrcptionis fre-
entia esse in certia vocabulis, si communem opinionem
^uimur, admissae, Exemplia, quid spectem, monstrabo e
m. V. 61. 705. 958. 989: 794. 810. 1067: 336. 678. 953:
Nempe 6ifn» tn, eredo, me inprudentem obrepseris.
Non enim***) possum quiii exclamem: euge eilge, Ljsite-
lea, TidiXiv.
lero ego qudc siicophantae huic sucophantan uolo.
luiic ab oculia? SY. eMwmero [mim m«o Trin.*] e^ro
quoniam buc aduenis.
Apud p^rtitores cas resignatas sibi.
Apud p6rtitores esse inspectas: denique.
pennitto: illam iilteram apnd me, quod bonist, apponito.
^mdem nusquam pi.-r uirtutem rem confregit, atque eget.
'Kititillam quldcm reliuquea, genus qui congliacat tuum.
nf quiilem non nouisse possim, quicum aetatem exegerini.
bu8 dubitari potest num haec addenda aint e t. 196. 478.
875. 1030. 1055:
! quid ais? quid nuuc lurgo? nempe apud t«st? Itast.
I [/niim quem antc hahuit perdidtt , fecit nocoin Trin.', iibi «e
. U p. GflS citiui dicit acceBMHse LactarotinDO ju Lucr. p. IIG.]
^'|Cf. p. 395 aiHiot."j
t fAbntwn RitscheliuH in eii, alt, , Nov. exc, Plant, I p. Iiaaq.
. tO et OpuiO. phil. II JJ. 212 aq]
388 PBOLEOOMENA DB RATIONIBVS
Verecundari neminem apud mens^m decet.
Qoin hic quidem CTlpit illum ab se abalienarier.
MSum gnatum hic quidem Lesbonicum qua^rit e
cilm meum.
cxLi Di immortales, basilica hic quidem fdcinora inceptai
M^us est hic quidem Stasimus seruos. Nam ego
tum mtltuom:
quando horum versuum primo mmpe apud potest pi
paesto esse^ altero bisyllabum esse neminem, id qa<
Bentleium in Eun. III, 2, 7 et Hec. III, 1, 1 nemo i
reliquis correptum esse hic ante qu, Sed nec ambigi
superiora illa, et pauca e consimilium per omnes
multitudine. Ergone correpta esse mtj mp, mv, ^, \
mr putabimus? Profecto hoc si licuit, nihil non lice
bellus proceleusmaticus Ulum quem habuU sollicitand
nec operae pretium fuerit omnino ad aliquam arte:
dendorum versuum indagandam vel tantillum labor
ferre. At cur non sibi licitum veteres poetae putarunl
correptione velut in uerUm tac^t uti vel in nam polj
nininiy erlt pater, habiet nie, aufem necesse, uiriim res^
clarius est mehercule in ipsis vocabulis illis aliqui
unde caussa correptionis repetenda sit Quod tam
posse in liualium natura consonautium positum ess
dissimilitudo m et d litterarum docet, tum aliorum
(lam exemplorum comparatio persuadet, qua eo ducii
socianda esse unoque genere comprehendenda intelh
quae nec ignota vulgo et ex parte ne dubitata qui(
versis tamen generibus tribuerunt. An quis non ali
tum consonantes finales quaslibet, verum etiam cum 1
iunotas vocales, non illas breves ut in enim apud q
sed natura lougav^ corripi potuisse sibi persuadebit?
vehii forcs potuisse v. 868:
exi.u K(>rt^s pultabo. Ad mSstras aedis hic quidem
rectam uiam — ?
Vel aeeusativum nianus pluralemve nominativum Bac(
'X 7(>. Mil. II, 3, 54:
Miiuus ferat ad papillas, nusquam a labris labra a
l^sive tnuisponere sie praestat:
EMBNDATIONIS PLAVTINAE. 389
M pBpillas niftiius ferat, labra, u labris uusquam aiiferat:)
Tilm mibi stfnt maniis inquinatae. Qiudum? Quia ludd
luto — ?
(t bonim primo cum pinguiasimo quidem proceleusmatico?
Tam autem mira nattira boc ipeum (ut in eo pauUisper sub-
mt&ih) manus nometi fuisse, ut ultimam syllabam, sive eam
■erem sive longam, aive consonanti sive adeo vocali termiua-
in, susque deque babita ratione corripere liceret? quando et
DMim correptum habes Bacch. I, 1, 54, Pseud. III, 2, 71:
llaniim da et sequere. Ah mfnume. Quid ita? ....
Manilm si protollet, pariter profertd manum:
sine conaonanti ablativum Trin. 288:
[Tibi uti caueas:] qu6d manu nequeunt ....
fuis est autem quaeso, quem baec non illorum statim
Unnionefaciant de quibus in vulgus constat: boniis biinitm
ths mali benc male domum domi donio? Quae quia
D pravo iudicio est ut correptis potius ultimia syllabis*)
un proQiintiando elisis primis dieta esse contendat? Inter
I antem et manus et emm et tamen et senem et simul,
si quoe his sunt affinia, quid taudem (liscriminiB inter-
it vel qnid potiua propinquitatis non iutercedit? Quo-
D imiun, lanicn, etsi scribeudo quoque in monosylla- cxlui
Q tam formam transiit**), id quod non ractum est iu
•> [Ct p. 409 annot.]
•") Qtwmqaam in Plantinis libriB, tiuod Bciani, praeter compoaitnm
ictii veTbnin noila illiuB formao exempia anpersnnt [cf, ad Stiobi
ti]. Hnlto atiteai minuB Plauto trilincDdum tame erat, ex ultimo
lifinit&tia receiEn petitnm Saliiiquc et AtvalibuB una ctiiii cuuic i'c-
Unmiuoqne nihil magiB cavendum eet quam uc casca
tbnU formaave vocabulornm in Plantnm cupidiuB inferiLB, ti qaibuB
II Rve aetiks aive ars et ubus abborruerlt. E quorum numero velut
imdc, indu (cnius In nno itutaudire verbo vCBtiginm relictnm:
1 diveraiJMima d littera prudeo et anlideo et antidit et atUidlnic et
Klni et postidea utnntnr) et perperam a Reizio invectnm aliuta
t, Tcl topper et antigeriu, vel mulas genetisus [cf. Nov. Exc
I p. ll*»q, OpuBO. phil. 111 p. 133] et hemontm forma [cf. Trin.'
018. 1130]: qnorum ille nihil umquam admisit. Ac recte hoc genus
■■inrtiun LadewigiuB iudioavit in Zimmertaanni Dium. antiqu. a. 1842
f. luei «qq., merita Mveritate Botbii in illo intemperantiam et viz
Mibilia commenta caatigonB. (jnodHi quaedam solitaria exatant teati-
390 rROLEGOMENA D£ RATIONIBVS
reliquis^ idemque unius syllabae mensuram sat saepe aequai,
ut Trin. 260:
moniomm fidem habentia, nt semel positam noenum pro «on [d.
Opusc. phil. II p. 242 sq.; Nov. exc. Pl. I p. 40. 112], semel sirewifit,
in his BubsiBtendam, nec eis abutendam licentios. Qoam aotaa
multa, qaae prisca sibi latinitas vindicat, iam Plantina aetate m
potaerint non obsoleta eBse , intellegi vel hoc argamento poteii, qiMd
maltitadinem Plaatinaram formaram ipsa Terentiana aetas repiidtt>
vit, vix viginti annoram intervallo a morte Plaati distans. Yelii
nec med ted formas nec distractam mdlaii genetiTum Terentias noritk
nec alia quae nunc persequi longum est, e. c. simitu pro simul dicton,
qnd deciens Plautus usus: octo enim exemplis a Eampmanno compO'
sitis duo YersuB accedunt Most. III, 2, 104 et Stichi II, 2, 66, ne illi
Ambrosiano duce conformandi:
£go hic esse et illi simita hau potfui [simitur hau pdtui OpoA
phil. IV p. 250].
immo uenisse eum simita ai^bant illi: ego hiio citos. [cf.OpQie.
phil. II p. 258 Bq.]
Quanto autem aetatis intervallo a Terentio, tanto vel simili axtis it
tervallo Plautus ab aequali epici generis poeta Ennio diacretai ofti
et artifl et aetatis a Lucretio, cuius sermo non est ollo modo M
Plautino temerius conferendus. Nec fere minus discrimen inter lo-
quendi genusPlauti publicornmque monumentorum sollemnem coniM-
tudinem intercessisBe non tantum ante mortem poetae factum SC. k
BacanalibuB sed etiam posterioris aetatis leges et tabulae tes
faciimt. [Ex Addendis p. cccxxvsqq.: 'quod a Terentio ali<
dixi diBtractum in ai geuetivum primae declinationis, id ne qois
consideratius iactum existimet, de quattuor locis, quibus illam formis
Bentleius intulit, paucis sic habeto. Ac vitiosam elisionem Fhaedrid
ostendcrct in Phorm. IV, 2, 7 probabili nuper cmendatione Lachmaiiini
[in Lucr. p. 161] sustulit:
Vbi Phaedriae esse ostenderct nihilo minus
Amicum sese quam Antiphoni.
Pcrmiro autem commento in Heautont. V, 1, 20 Bentleins ne «poMrfi
quidem, sed ipsum spotisae voluit ante aurum trisyllabnm esse. Niki
quicquam molestiae est in tralaticia scriptura:
Sponsae uestem, aurum atque ancillas opus esse: argentam^
dares.
Nam quod illo prorsus invenustum dixit, aurum si sit sine accento,
in eo nimius fuit. Primum enim in enumeratione tam similiam renui
non est profccto auri potissimum notio praecipua vi nlla sententitt
insignis. Deinde autem ubicumque post aliquam interpunctioxiem ^
quamvis brevem pronuntiandi pausam vox de integro orditar, ne poteii
quidem id vocabulum, a quo orditur, prorsus delitescere qaamqnam is
EMENDATIONIS PLAVTINAK.
391
Amdr amari diit tjimeo sat/s, quod ait aegre*), cxirv
taman ne hoc quidem ail simillimEim mtm vociB prouuntia-
tiuDem comprobandam est adliibitum. Qiiid? quod ue usu
recepta qiiidem mouosyllaba scriptura alius vocis cuiusdam
dcTent ratioue admoniiit? Nam quid est quo a monoByllaba
iwiito' Tel sciieM forma miias differat pro minas scribi soli-
hiiB? Quodai Iiaec exempla omnia quaeris quid iuter ee com-
ffluiie habeant, facile eo pervenieSj ut certis condicionibuB
wgi hoc gcuus universum iutellegas, quod biuarum sylla-
iirum (non binarum voealium sese excipientium) in nuam
toDtractione continetur. Eteuim et uomina sunt omnia
rticulae, non verba: et iambicam mensuram aequant
vel quod eodem redit, pyrrhiehiacam: et unam tan-
inter biuas vocales consonantem habeut eamque tan-
non semper liquidam, lu talibus igitur vocibua bi-
fllabis eam fuisse vim litterae liquidae conteudimus,
aliquo modo estrita brevi quae praecederet vocali
Ss tanturo syllaba audiretur, id quod quadam aota sin-
sic siguificamus Jomi, tainen, Non hoc ullo modo con-
ms, factum id esse in illiusmodi omnibus, sed potuiase
ti, acri autem exemplonim perveatigatione a nobis eruen-
m esse, in fjuibus factum sit reapse. Nam e perspecta
1« Plautina criticae artis lex consectaria haec est ut, sicubi
ipectia numeris vel specie labanti nietro defeusio aut ex- cxlv
latio ab illius naturae vocabulo parata sit, non sit libro-
n scriptura temere sollicitanda. Itaque cum aliorum satis
qnens sit mouosytlsba pronuntiatio, tamen ne iu ilia qui-
n poiitaiii. Non mBgia igitiir nt omni acceatu deatritutnm in illo
na loco auruffi percipitnr, qnam ab initio verau» collocatutn Aurum
te aneilim. (jnod volo capite XVI disputatia addi. Dnobusoe i(;itur
■ esempUs Heant. III, 2, 4 et Andr. II, 6, 8 credemUB uaum illiuB
BliTi TerentianDm omnen contiDBrii' Credat qui potorit: mihi vix
tom eat qmn cormpta BJat. Et alterins qoidem initio ncBcio an
klft eioident;
uidelicet
Quia Cliniae ille senioa tardiuacnlDBt,
Idcirco hnic aostro troditaat pronintia;
nltero a librariiB turbatum esse pristinum verborum ordinem pato:
HuiuBco propter consnetudiuem boapitae.']
') {Awtdr ainari diU salis quod aigrest Trin, '1
392
PBOLEGOMENA DE BATI0NIBV8
dem festinantius consulendam est^ quae cum condicioiubiu
supra explicatis satisfaciant; pauca habeant yel singiila tan-
tum exempla. Frequens est fores monosyllabom: nnde non
tantum fvras formae Trin. v. 276 certum praesidium pnesio
est; praesertim <sum praeter alia exempla in Sticho quoqne
IV, 2, 17 sit:
Quid foras? Foras h^rcle uero . . . .,
et in Poenulo V, 5, 4:
Ipse abiit foras, m^ reliquit . . . ,:
sed nisi fallimur etiam firutn vocabulo: quod etsi nec alibi
repperi nec in senariis septenariisque facile concesserim in
imam syllabam contractum (nam Pseud. lY, 7, 132 toUen-
dum hotc*)), tamen a liberioribus cantici numeris non esae
alienum putavi y. 261. '^^) Dubitationem non habet dcm
fmnasi nec tamen ad mituiSy quod est a minandoj umqoaii
ea contractio traducta est, nec ad comparatiyum mimi& Gff-j
tis documentis constat de stmuh cuius similitudinem noi
memini nunc semel quoque sequi, quamquam id si in aoi*
paesticis octonariisve offeratur neglecta vi positionis luu^
patum^ non sim dubitaturus adhibita potius monosyllabii
pronuntiatione defendere. Geterum quod identidem moDni|
caute et circumspecte etiam in eis versandum esse^ de qao-
rum ratione universa satis constet^ id ipsius simul parti-
culae exemplo comprobare licet. Nam Mercatoris II, 4, 7
cum vulgo sic legatur:
cxLvi Tilus amicus et sodalis, sTmul uicinus prdxumus,
inveteratum vitium Ambrosianus prodit et praestans pn»j
simul. Nec plus probabilitatis habere Stichi II, 2, 23 trttj
ticium stmulque liarmidinem [sic in editione] crediderim qMij
hanc versus formam longe elegantiorem:
Milnditias uolo fieri. ecferte huc sc6pas: simul hanin-i
dinem,
commendatam a me Musei philol. IV p. 575 [= Opusc phiL H
p. 325]. Non magis tuto licebit Pseuduli versu uti II, 1, 14:
*) [In editione Ritschelins transposuit potins hac.'\
**) [In ed. alt. ad hnnc versnm se non satis recte hoc geniu dd-
niisse fatetnr Ritschelins, forum pro pyrrhichio esse intellegeiia]
EHENDATIONIS FLAVTINAE.
393
bde me et Bimul particlpes omiiiB meos praeda onerabo
atfjue opplebo.
Qai n aoapawticas eet, Bcribi ita poterit:
Inde me et simul omniB participes meos praeda onerabo
atque dpplebo:
qiioJ malo, trochaicua ootonarius (eoa enim versus ex-
cipit, qiioruin trochaicam mcnsuram firmavi 4*biIologi t, 1
p. 304 sq. [= Opusc. phil. II p. 279 sq.]), sic redintegrandus
ima cQni proximo erit:
Inde me et Bimul participea meoa praeda onerabo »tque
opplebo.
Metum ^t fugam perduellibua meis faciam: me ut gna-
tiim sciant,
Qiid BUm genere gnatua e. q. s.
be nlla autem neceasitAte Miilta rogitas simul, ncsdo quid
IJnammi veraui 880 Hermaunus olim tribuit, ubi nec MtUta
■«/ roffds [aic Trin.*] nec lortasse Mtilta simul roffitds habet
ir dispUceat. Sed allata omuia cum ita ae habere poasint
i ilisi (neque enim de Bingulis nunc coutendo pertiuacius):
prorsus certa duo exempla reatant Aul. IV, 3, 2 et Mil.
, 4, 1:
Semiil radebat pedibus terram et udce crocibat sua. c
Sequimiui: simul circumspicite, n^ quis adsit ttrbiter:
qiiibus non magis correptiouem passae suat sociatae Ir
lc litterae, quam Eunuchi II, 2, 10 et Hec. IV, 1, 60 lc
h in simul consilinm et simul uercor, quae Bentlei opinio
. Quodsi de sen&riis septenariisque certa rea est, multo
ms de anapaCBticis dubitandi locus relictus est Quo per-
rt Persae II, 1, 3, eorruptis numeris aic protlitus in libris:
Quamquam cgo uinum bibo, at mandata non consueui
simul bibere una,
It autem opera pristino iiitori Bic restituendus:
Qaamqnam ego uinum bibo, mandata haud consueui
simiil bibere ilna.
Nolo hic pertractare reliqna: e paucis vel iudicium vel
tectura fieri de omnibus potest. Tantum effectum eaae
e diaputatiB arbitror, ut non modo senex, de quo nemo
L
394 PROLEOOMENA DE R4TIONIBV8
dubitat; sed ne parilia quidem canem colos amot soror
uiros meri erum*) eis in locis, qui et a libris mss. fidem
GXLYm nec aliunde aliquid suspitionis habent, temere esse in dubi-
tationem vocanda concedatur. Sed nomina, ut dixi, Tel
particulas oportet essC; non yerba, a quibus hoc genns
licentiae, si quid videO; prorsus exclusum fnit. De Planto
loquor, ad Jerentium alio tempore rediturus. Bationem
quaeris? experientiam oppono: nec enim yel amet yel tieliM
yel feras yel sinam yel nwnes yel eiusmodi quicquam similem
ecthlipsim passum umquam obseryayi. Nisi quod non esse
e corruptis argumentandum sua sponte intellegitur: qualibiu
earum potissimum formarum, quae sunt uelle yerbi, mono-
cxLix syllabam pronuntiationem probatum ierunt**) Velut Capti-
*) Niei in his amor (Andr. I, 6, 26) et erum (Bacch. IV, 4, S.
Mil. II, 4, 9) eflsent, et sapra enim, cetens condicioniboB, qnibus haBC
lioentiam passa vocabala aatrinxi, hanc adieciBsem, at a conBonanti
incipere debere dicerem: id qaod in longe plarima cadit profecto. Ek
aliqaid interest sane, utram tamqaam mlum, d'mi, m^^nus, s^nex, s^mfd,
&nem, clos^ s^ror, vWos pronantiemas, an amor et erum etenmyocabalo-
ram monosyllabam pronantiationem aliqao modo imitemor, cam haec vix
possint priore vocali extrita proferri, sed sic potias at yidetar: omr,
er'm, en'm. Veram difficile est et lubricam, qaid vitae consaetado vete-
ram probare vel potuerit vel non potaerit, asseqai ratiocinando et com-
miniscendo velle. — Ceterum qnaerendum erit, num forte etiam ad sint
praepositionem eadem ecthlipsis pertinuerit, ut Pseud. I, 3, 144:
S^d sine arg^nto frustra^s, qui me tul misereri pdstulas:
sic enim ibi A, Nam de obsoleto se frustra sit qui apud Plautam i
cogitet. [Cogitat Ritschelius Opusc. phil. III p. 130; in editione sim
nummo dederat.] Adde Andriae senarium I, 1, 39 a Sine inuidia le»*
detn exordientem. Quod si probabilitatem habeat, ex eorum societate^
quibus supra omnis vocabuli correptionem probavimus p. cxxxn [380],
tria exempla prima eximenda fuerint, ut necessitatem non habentiA.
**) Nedum ut monosyllaba esse negas, rogat et similia possiirf»
quae liquidam nbn habeant. Ita Menaechm. V^ 7, 39 transpositioM
opus esse iam Bothius perspexit, quamquam non cum illo si tuum esM
negas me collocandum est, sed arti convenienter
Sic sine igitur, si negas me tiium esse, abirc Iiberam.
Magis turbati versus Capt. m, 4, 39 nescio an sic reconcinnentnr:
Ten negas Tyndarum esse? — Nego ego. — Tiin te Philocrate»
^sse ais? —
figo uero inquam. — Tune huic credis? e. q, 8,
Psenduli I, 3, 60 sq. recte iam ordinavit Bothius. Badentis aatem IVi
KMENDATIONIS PLAVTINAE. dvb
rersnm 11, 2, 93 quis credet a poetae miuiii talem
fniiiaae:
Ijui tua quae tu migeris inanda.ta ita ut tKlig perferat — ?
Vbi cum in B dod mifcrif sit, sed iufferif, probabile est
wipsisse Plautuni
ym tua, quae iuasis, mandata ita, ut uelia, ei perferat,
nU. U, 3, 17. Cistellariae autem I, 1, 47 quis, nisi qui
ignoraDtiaiii prodat Euaui, aliter quam sic dimetietur:
N^essest, quo tu me modo Hulvs ease, ita esse, mater:
li Diinime praestat iioles modo transponere, Contra trans-
Deiitij non pauciores quam quinque viae patent in Bacch. I,
50 verbis }l>i tu k^mk uolcs esse iibi:
Vbi uolea tu lepide esse tibt:
Vbi uoles tu esae tibi lepide;
Vbi uoles tu tibi esse lepide:
Vbi uolea tibi esse lepide: q-
Vbi uoles esse tibi lepide.
quoniaui eiusdem rei alia esempla a Wasio p. Idb sq.
$, Ciuculiociw]De II, 3, 83 et 60aq, [cf. Opnac. pliil. Jll p. 126] a
I aic nisi fallor UberaDdt iaat:
Enm Toga ut lelinquat alias t^b et hac aeniat. Licet.
Jidgitnnt eeriij, qii6 eam. Dico me ire quo satorf soleut, —
i'T<^iidit Jexteriim, Hedncit: rogitat, quid ego in Citriam
V^niam. dico me ilto ttenisso fijiimi cansa. ibi m<5 rogat:
aa eineudationes ex parte ipBorum vegtigiiB librornm ducimor.
m icaenac t. 78 tnui«pone&dnm qwittuor uuJtums iacit. Mono-
ei dis placet, uiiies foriiia a Waaio p. 197 affettur e Stiohi IV,
ibiu TeiHibua contiiiuiii 1)2. &3. &'l, qnibua quia uon videat tcr red-
Ituu ciBC uidtm?
^gODC? Ta ae. Mihine? l^ibi ne. uiden nt onconaet granial
Vidtn benigiiLtfitca hominnm ut pi^riere et prothymiae?
Vidftt ridicnloB nihili ficri atqne ipHOs paraeitarier?
igitar de moQoayllabiB tubel, pudel, piget cogitandum; qiioram
omnium mlnime locum in eeptenario habituium eiat Trin. 661
p. 385], illa nOD in nnam BylUbam contracta potinB, quam neglccta
itione (*elnt Bacch. v. S9.t [932] lubet lamfniari, 946 [986] lubel
1116 [1155] padet dicere) dicta Bunt in octonariia iambicii,
aDa{>aeBticis. Nam hia qnidem cum taletn licentiam , alie-
ft leTerioribna metcte, iam ab initio conceeserim, tum ana-
ittooi potieeiiiinm fatendum eet condidiaae Plautum saepe aaperrimOB.
396
PBOLEOOMENA DE RATIONIByS
video ex Amph. II, 2, 71. Asin. I, 2, 26. Cist II, 1, 21.
Pseud. IV, 1, 2. Poen. III, 1, 31. Truc II, 6, 27. IV, 4, 7.
in, 1, 7 allata, ne in infinitum crescat demonstratio, statim
omnia infra posui emendatius scripta, ez parte ipsorum c(h
dieum auxilio:
N6n tu scis, Baccha^ bacchanti si uis adnors^rier.
Meo modo loquar quae tiolafn ego, quom mtus non
licitilmst mihi
Di me perdant: qu6dcumque optes, tibi udim contmgere.
Tiim mihi Calidonfm uolunt sem&tum esse et lendnoi
extinctum.
Vbi bibas, edas de alieno quantum usqu6 udis affatun.
lamne magnust? iam legionem el6ctat, quam spoliaie
uolt?
Scio mecastor quid uis et quid pdstulas et quid petis. -
Quaerit patrem. dico ^sse in urbe: quid ueUt^
Bogo. hdmo crumenam sibi de collo detrahii
Sed de uolo forma longe alia res est, ut patescet infira: ati
aliquid narrabo, cuius non minus ratio lateat, cadens illod
in yerba sola, exclusum a nominibus.
Non infirmat autem legem, sed confirmat, quod ak
eisdem bisyllabis ducta polysyllaba probatam in illis con-
tractionem servant. Itaque ut hejie et maUy sic etiam ma'
leficus et beneficium*) pronuntiata sunt: ut dofni, ik
cijI domicilium quattuor syllabis Militis II, 5, 51: ut seneXf
ita senectiitem plus semel. Rursum ad huius yocabuli
similitudinem prorsus rationi conyenienter accommodata suni
uoluptatem, uoluntate (Trin. 1166), uenustates, facta •
nolupy uolens, uenus, quae etsi in unam syllabam correpia
hodic quod sciam non exstant, tamen yel potuerunt corriji
vel certe eas condiciones implent, quibus munita corrept»,
posset in derivatis admitti. Nam qui in quattuor yocabuBi
illis quadrisyllabis neglectam esse positionem ct, pt, ntj i
litterarum contendunt, ne istos probabilem rationem reddeit
iubemus, cur ionici mensuram numquam talia aequent, quab
sunt profecturum, adeptorum, gerundarum, facuUatetn, egesMef^
*) [Cf. OpuBC. phil. U p. 716 gqq.]
BMENDATIONl.') PLAVTINAE.
397
) (nsm de uetiisfaie Poen. III, 3, 87 habeo cur
magiKipere dubitem). Nec verenduiu est ne quis iuventnlcm
^ponat, in qno propter singuliirem v litterae naturam
a pritnae syliabae coalescuut ut in pervulgatis illis
(Tria. 835**)), boues***), ouis, loueni, nouo, breui clii
*■] [Ex Addendis p. cccxxra; 'potestalcm bi modo correptam
niqiwnultiiiiain Capt. V, 1, 13 habeat, id tantuni abait ut evertat
itgcni, nt confirniet potiufi; qnando usltata m potest licentia potuit ad
MgnkUm eubstaotiTi fomiam transrerri: Bimiliter Ht4)ue a tnaniu od
Ijuamquam ego non hoc artiflcio utar poldn«, quam aut cnm
lliii eiecto eam (ironomine sic acribam:
i^l^r, et poteriB: ^t ego potero: et di pote«tatt!m dabant,
servatnm sic traDaponam: di jmtegtatfm eam dabunt. Ac fortaaBfi
■UlantiTa iilu in esliu exeuntia omnia e Tocalem habuemnt natnra
;ain, id qnod in egestas nomen cadere eatifl perauadent egere, ege-
formae.']
**) fln ed. alt circuiMtanl nauem Ritscbeliua acripsit pto circum-
nauem {nmtem circumntabant in proecdosi).]
•^ MoDOs;llabam boues praestat Psead. III, 2, 23: — item Aul IT,
, &T, qai aic acribendQa eet nnu cnm jiroximo:
Asini mordicus me acindant, bfiues incarsent comibna:
Ui'C magnnmat periclum ab aaioia mo 4d boues tranBCiJudere : —
kn Peraae ii, :<, 10, adiecta demam B^llaba integer:
N^iui ego boc argentum iilibi abatar: boueg quoa emerem, n^n
■I tiiim hoc argmtian ego [Nam hoc argtnlum iain in editione]): —
i^a« eiosdem icaenae v. T, quem aic recoDcintiamuB:
Nam ^rua meua ErctriAm me miBit, dCmitoa bonei ut efbi uer-
i Ifam eru* Erelriam'): qaando Jiretriam pronuntiari, non Eritriitm,
latio et conHuetado iabet, at factum eat II, 5, 23:
Nanc mi Eretria erit haec tiia domna. Nimis tii facete I6quere:
|ae «ttam Meic, III, 4, Gl, niii ijnod vitiosna ibi biatna Megara
itfrtam aut trantpositia nominibas tollendaa eat:
M^gara Sicyon^m Corinthuui CblUcidem Cretiim Cjpmm
£retriam Cniduni Zacjntbum Lcabumne an fioeutiam
«I vidotni enim Lcsbiam vel Lesbiam an defendi poaae), aiit fortasae
iorc forma e librorum veetigiia Megare feretriam, megare fnetriam
ita in bajic modum:
H^gam Kretriiim Corinthnm Cb. Cr. C.
Sicjonem e. q, »,,
formoe noo mediocre praesidinm Plantino ablativo Megarihns
398 PBOLEGOMENA DE RATI0NIBV8
(Mil. IV, 2, 29), auonculus*), cauetOy eauillaiio [m
cautllatio), in quibus Tivum sonum pronuntiantium non est
secuta scriptio ut in diieSj nauta, aetas, aetenm, miij
ncsse. Quamquam id nec ad uimt et similia umquam valmt,
in quibus non brevis; sed longa vocalis t; litteram praecedii
(nam quod unum nauis exceptum est, graecum exemphm
effecit), nec quae multorum prava opinio fiiit, tralatom est
ad perfectorum primam et tertiam personam singularis nt
i^ikiuuit Trin. 169**), penetrauit 276**), exturbami 601**), qnae
certissime negandum est umquam in ternas syllabaa Gon*
tracta esse. — At vero ministremus, at niagistratus opponeni
Verum minister unde nisi a manus venit? e quo coiue-
quens est ut, quemadmodum una syllaba manus^ ita tam-
quam m-nistremus pronuntiatum sit, non nmi^stremus. Nee
magis credibile tres consonantes longam syllabam non eS^
cisse in magistratus: cuius pronuntiationem trisyllaban
CLiu iam alii suspicati sunt e propria quadam in magis voce }
litterae natura repetendam esse. Atque eiusmodi quiddam
habuisse illam hinc intellegitur, quod e magius fieri imm
potuit. Quodsi ad i consonantis similitudinem aliquam f
illud accedebat, idem fere accidisse in ma'istraius (ut sic
imiter scribendo) accidisse perspicimus quod in monosyllabii
eius, cuiuSj huius, quae rursum cum nauem, Dauos proreui
esse comparanda apparet.
Sed redeundum, unde exorsi sumus, ad quidem et apui
particulas. Quae sane liquidam non habent inter breves
vocales duas interiectam. Verum quod fieri in omni genere
rerum videmus, ut non tam certis et immutabilibus finibus
singulorum inter se ordinum diremptio regatur, quin quae-
dam redimdent et liberiore vinculo annexa potius quam co-
nexa fluctuent inter duo genera, id quid mirum si hic quo-
que locum habuit? Id igitur cadere in eas duas particula?
Persae I, 3, 57 paratum est. Snperest ut Persae II, 6, 21 sic perpo-
liamaa :
Quid tu ais? dominus me Kretriam bou^s mercatum mfsit,
ubi houes mercaium Eretriam collocatur vulgo.
*) [De ohlivisci verbo vide ann. ad Mil. v. 1359.]
**) ['De mensura fallebatur Lachmannus in Lucr. p. 290.* Trin.']
GUENDATIONIS PLAVTIKAE. 399
(ndeaJam est, quae cuin reliquas condicioues admiBsae
tcthlipsis, siTe syncopam Jicere males, ouines expleant et
■u t&otam ex parte a consimiliuni aocietate recedaut, facile
ininfc ipso cottidiani sermouis usu et incredibili fre-
junda in breviorum qu'tlf>ii apd formarum speeiem prouun-
iuilo deteri. Quod simiil atque intellectum est, uon ali-
[lanimultos, sed centenoa senarios septenariosque, ia quibus
uta regnare elegantia numerorum solet, a neglectae posi-
Wm scabritie purgatos habes: aliquot versus etiam a cor-
iptelae suspitione vindicatoa, ut Trin. 58. Quippe uihil
iiic^uam impedimenti essc constat, quominus, quae syni-
Ui binae syllabae in unam coeunt, ante vocalem
lidantur delitescantque pronuutiando prorsua ad ratiouem
npliciiim vocalium vel diphthongorum. Quemadmodum igi- c:
ir fit ut pro uulla sjllaba monosyllabum rei sit iu d rei
tnm T. 119, ci rci arifttwi-nta 522, ci rd operam 865
fuunquam in his potest sane rc scriptum fuisse [cf. p. 345J),
I n) in nvti eo }taec dico 341, ftdminis eo urnatu 852"), cle-
usque modo 827, ei in tolerdrc ei egestalent 338,
t in udpulabis meo m-bitratu 990, iuum in imiicimi tuum
wfes 675 [ino^tdio incentks Trin.'], sutini in despondissc
m i» 1133. fui in caiisa ftd hdc 1090: ita nihi! profecto
nslonis babere deUtescess quident vel alibi non laro vel
n. T. 58 potesti
Dnm qnidem hercle [Dum quidem herde Trin.*] tecnm
ntipta sit, san6 uelim.**}
imqaam modus in bis tenendus est: ineptus sit enim qui
ma 559 principium Mnts qttidan herclc tali artiflcio defen-
1 est, at sive anapaestum aive spondeum effici mms et
■jUabls dicat, inter quas quitlcm deliteacat. Scd de v. 806
CLrv defenaae dum quidem
patrocinaiitiir Bacch. II, 2,
•) [Cf. OpnBC. pbil IV p. 773.]
••) [Ex AddendiB p, cccxxvn:
icnlarani meDsurae praeter alia hi
U, 8. 182:
I>aiD qnidem h6c oalebit pi^otDs perfldiii meoni:
Si qttidein bEc relinquet n^que HecDDi abdac^ seuei;
B nentro deleto pionominc opiia crat.'J
400 PROLEGOMENA DE RATIOKIByS
haud scio an immerito dubitayerim, satisne eleganter em
in uuam syllabam sic coiret:
Ita faciam. At enim nimis 16ngo sermone dtimiir,
an delendum at esset*): nam ab anapaesto qnidem at em
non posse proceleusmaticum excipi non fugit peritos. In illii
autem exemplis; ut hoc addam^ quae possunt sjnizesim paii,
aliquotiens non mediocriter fluctuat iudicium, admissamne le»
vera synizesim dicas an ipsum metrum una sjllaba auctm
Non fluctuat velut y. 652. 1133 et 185^ ubi rdinqui 6b e^
•^lisse 8U' et fac-ta meam en tribus syllabis elata sine dk
necessitate dactylos ante caesuram trochaici yersus et gemi-
nos in senario anapaestos inferunt^ similiter atque y.
non depressum ei geminos pro trochaeis dactylos: quae o
cLy etsi non sunt yitiosa, at inelegantiora sunt elegantioribi
id quod etiam in bisyllabum y. 1134 enim cadit. Nec k^
y. 230 fluctuat; ubi ipsa perspicuitas sententiae et yis o
sitorum non patitur rei sic deyorari:
Amdrine me an rei obsequi potius par sit,
sed acui productam paenultimam iubet:
Amdrin me an rfi obsequi potius par sit**);
nec de y. 307, ubi prae eu7n esse nemo non sentit p
eum esse. Sed y. 552. 688. 868. 899. 904 nec profecto inte;
quicquam, utrum in qni quidefn i-stius***) et qui
e-gcstatem et hic quidem hu-ict et alte-rdm suo a-mico et
quidetn e-go dbsens dactylum esse an trochaeum putes,
utrum poeta yoluerit uUo argumento decemi potest. Q
ambiguitas etiam ad alia pertinet ut y. 337 eiusm^iy quoi
aut choriambus esse aut creticus potest. — Ceterum de a-
quidem iam apparet quam errarint qui insolentissime c(tf-
repta antepaenultima a Plauto frequentatum putarunt.
Similitudinis speciem extemam, quamyis expertem ratio-
*) [Delevit Ritschelius in ed. alt. 'qaando de monosyllabo
somnia sant, multo autem minus de bisyllabo faciam cum Lachmaioi
(in Lucr. p. 130) cogitandum est.']
**) [^Frustra in rei voculae elisione, quae apad Plautam «M
offensionis habet, haesit Lachmannus in Lucr. p. 161: at minime opoi
sit FritzBchii transpositione Amorin* an rei me,* Trin.']
***) [Cf. Opnsc. phil. II p. COl.]
EMENDATIONrS 1'LAVT
401
I, coDcedendum cst fortasae in caussa fuisse, cur ad niniii
loabiJi esemplum accommodaretur '■aput nomen: non qiiod
ili eo et Bacchidum versus 1155 [1192] incipit: Vapnt prilnt,
rti, uix negito, qui eat anapaesticua , et Merc. T, 2, 42:
flifw/ tibi fncidm, ubi etiam aliam ob caussam transponen-
1 Tibi capttt fiirium: aed propter unum Curculionis aepte-
nriani U, 3, 81:
Caput depomt, cdndormiseit: ego ei subduco anulum.
i hoc addito iam esbausta est multitudo exemplorum. In
ibuB si etiam puter habitum est, eius rei et rationem et
RQmeuta desidero. Et omnium miitime es eo argumentan-
le, quod, ut e soror monoayllabum soiitr. ita e pater clvi
r.factum esse pere dicunt, vel binc intellegitur quod,
' qnoque et mcre e fnitir et JiuiPr contracta sunt.
|Bien haec latina nec contendit quisquam nec potuit con-
■dere umqaam monosyllaba fuisse. Omninoque tam esse
dcum hoc genus comparationis arbitror, quo praeter ce-
I Wasius delcctatur, nihil ut inde proficia»: quando ne
j^anum itonio quidem illud ad illustraudum honia vocabuli
i nlli me iudice usiii fiiit Ergo exempla dispicienda:
aut nulla esse apparebit aut incerta: certa euim ea
him dico, quibua non levidensi unius alicuius ayllabao
I tntnspositione vel omissione iusta mensura facili nogutio
Hitiiatur. Ordiar a uotabili caecitatis exemplo. Epidici
I in, 2, IGaqq.:
Nftm leno omne argentnm libstulit pro fidicina: ego
readlui,
Mauibus his dinumeraui, pater auam natam quam esse
credidit.
Nuuc itemm ut fallatiir pater tibique ailxiliiiui ap-
paretur:
credibile videbitur medium versnm vel monstruni po-
Tcrsiia quoddam potuisse Plautinum haberi? qui uec
mOmu Am in Hin manibus nec crcdiiUt iu i-rfiiit miitato
[ inKtriuo habeat vel constructionem, atque longe eviden-
inferpolatione ex eis consutus sit quae inlerius se-
antur ». 29sqq.:
402 PBOLEQOMENA DE RATIONIByS
Si qui ad eum adueniant, ift sibi datam esse argentum
dicat
Tro fidicina: argenti minas se hab^re quinquaginta.
Quippe ego qui nudiustertius nieis mdmbus dinumemi
GLvu Pro illa tua amica, qudm pater smm filiam esse r^,
Poenuli autem V, 4, 90 non esse sanam hanc scripturam:
salue msperate ndbis,
Pater: te complecti nos sine:
coUigi hinc poterat^ quod in Palatinis non est te complecUf
sed ecompledi. Vnde certissima haec est emendatio:
salne msperate ndbis;
Pater^ ^t complecti n6s sine.
Tam incerta autem Curc. Y^ 2, 5 et scriptura est et sententia,
tali exemplo ut probetur nihil: ubi quamquam ne Bothiu
quidem credi potest verum esse assecutus^ qui haec posnit
in exitu septenarii: pdter eius rursum mihiy tamen multo
ineptiora sunt quae vulgantur: pater iuus rursum^ tibiy pio
quo in B est pater uo if rifum tibi. Ne a libris quidea
uUa fides huic collocationi verborum est in Capt. Y, 4, 26
et V, b, 4:
Quasi per nebulam Hegionem patrem meum uodLrier:
Neque ubi amans adulescens scortum liberet clam patrem
suum:
ubi id ipsum, quod postulat ratio et reponi etiam sine libris
iubebat, Vetus testatur: tneum patretn et suum patrem. Deni-
que Trin. 372 non recte sic dimetiuntur:
Ed pater pol ego istam uolo me rationem edoceas.
Licet,
cuius numeri hi sint potius:
V
Eo pat^r pol ego istam u6Io me e, q. s.
Haec igitur exempla nulla sunt. Incerta tria habes, ita autem |
CLviTT comparata singula, ut non unum admittant, sed phires cor- j
rigendi modos longe facillimos: Most. H, 1, 31 Trinummi-
que 316 et 361:
Quid ego agam? pater iam hic me offendet miserum
adueniens ebrium.
Ne tibi aegritudiuem, pater, parerem parsi sedulo.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 403
Ne exprobra; pater: minta eueniunt homini, quae uolt
quae neuoli
[uorum primo deleto nie aut j)a//'r hic iam offnidet aut iam
ie pdter offefuJet scribe*): altero vel Ne pater aegritxidiwm
ii lieet vel lenius Ne aef/rittulinaH tibi pat^r transponere^
el reetissime omnium Ne aegritudinem pater tibi**): tertio
el pater homini eueniunt multa vel aliquanto et gratius et
lodestius pai^hr multa homini rueniunt. Restant duo sola:
nae non possunt sane eadem ratione incerta dici, Bacchidum
1, 0, 3 et III, 2, 20***j:
Sed ueniam mihi quam grauate pater dedit de Chrysalo.
Patrem sodalis et magistrum. hinc aiiscultabo, quam rem
agant.
Bcine igitur duobus versibus id factum esse praeter ratio-
m credemus, quod in exemplis per viginti fabulas circiter
ingentis factum sit praeterea numquam? atque id in primo
ab initio quidem versus, in altero magis etiam suspecta
ihlipsi, quod a duabus consonantibus altera syllaba incipit?
^dat qui poterit. Et illi quidem versui sat concinnam
»ciem iam Hermannus restituit:
Sed ille ueniam quiim grauate mihi dedit de Chrysalo:
keruni fors fuat an poeta sic dederit:
Mei patrem sodiUis et magistrum. ausculto, quam rem clix
agant.
stremo Phormionis IV, 2, 11:
Pater uenit. sed quid prrtimui aut<3m belua
n dubito quin aut sed aut antem particula deleta Patvr
nit pronuntiandum sit.
*) [nam iam hic offendet Meletis glosaematis ' in editiont» Rit-
lelitis dedit.]
**) ['Etsi veniam habet corroptnm pater (h. e. patv non patr\
V. 3C1, tamen nescio an leniu», cum iiosset Bimplicissimp, Hcripserit
eta quod olim po8ui, id quod ipsa coUocationc verborum commen-
ri videtur.' Trin.»]
**•) [Cf. Upu8C. phil. IV p. 404 annot.]
20*
404 PR0LE60MENA DE RATIONIBVS
Quodsi praeter pater illud quibusdam in locis panca
quaedam alia bisyllaba^ ut nimis modus miser, in eorom
quae adhuc tractavimus societatem esse ascita yideBntar: de
his etsi quaerendum est ampliuS; tamen in praesens bre?iter
diei hoc potest, et in liberioribus metris esse onmia et ma-
ximam partem vel prqpterea ambigua^ quod, cum in Iiis
metris etiam correptio inter binas yoces media. admissa int,
saepe parum liqueat ad utrum illa genus pertinere dicamns.
Senarios septenariosque cum trochaicos tum iambicos ab illis
omnibus abhorruisse certissimum est Apage autem eoron
et putida et indocta artificia^ qui etiam w7, s'd, p'r, proffr^
fbiy shi, n^que, er't, ad'st, Vbello, condhinam, exp'riri, imp*riltm^\
expdi et similia commenti sunt pro ud sed per et reliquii^
atque adeo nemp' Phormionem, incV sumam, imm* uero, vel X'
% *h, 'go, *hi pro in et oh ego ihi, et quod summum est, qi
pro quid et quod: quae merae praestrigiae sunt et glaucomatL
CAPVT xn.
Postquam inveteratum de neglecta vi positionis errorem,
quo nihil plus obfuit Plautinae prosodiae recte iudicandae^
cLx radicitus evellisse videmur, reliqua capita licebit ita pe^
stringere, ut in eis potissimum, de quibus ab aliorum placitii
mihi esse dissentiendum videam, nunc subsistat disputatio^
praeter cetera autem certioribus finibus ea circumscribat,
quae non ignorata vulgo tanien nimis vagantur plurimorum
opinione. Et quoniam in usitatissimam binarum vocalium
synizesim paullo ante oratio incidit, hic quoque illud ob-
servandum est praeter cetera, ut et metrorum genera et g^
nera vocabulorum diligentissime discernantur. Mitto nunc
dcin deinde dehinc proin proinde deorsum scorsnm
praexit praeoptare (Trin. 648J coire anteit antehac t«-'
troirc (v. 10) alia, quae nuraquam nisi contracte dicta sunt:
nam introibi.^, de quo vere iam Bentleius in Andr. V, 2, 9
sensit, ne Baceh. IV, 8, 66*) quidem quattuor esse syllaba-
rum credo, sed aliquid excidisse huiusmodi:
*) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 81.]
SENHATlOKrfi rr.AVTINAK.
405
Kam qnid eo mtroibitj? Vt etiiH dictia ]iluriimiH.
letrDrum fliitem iliversitati i|iiantum tribuendum sit, lucu-
JntigBiffle eorum vocabulomm exemplo apparet, quorum ter-
Tocalem liabet alii vocali praemisBam. Satis con-
it de monoayllabis dles. diu (Trin. 65. 578. 685.*) 843):
nquBm autem, id qiiod asseveranter affirmare licet, syni-
at in senariis qoidem septenariisque ullius alius oominis
s casus (praeter genetivnni secuudae declinatioiiis} admi-
nec mem/ticium nec menilacia nec Ttieinlaciontm, aive haec
bitantiTa sunt sive adiectiva, nec mcndacio nec tnendaciis
mtttdacior cerliores mortalivm, nec vel sapientia yloria vel
■ vel faclio oralio cum suis casibua, nec nescins fcrlius oh-
us nec obttoxiosns vel imjHMtliosiis. Contra ab illia metris
[ue transitus factus est ad octonarios anapaesticosque, o
9 offensio omuis talis eynizesis dilabitur. VitioBuni
flenario ti58 otio cdpttis**): spondiacani nienauram no
potuerat quidem poeta defugit in octonario 838 dtio
c. Numquam per reliquam fabulam bisyllaba sunt
fM gaiidio filiits filiam et aimilia: in paucissimis
iticis llHisqq. cumulantur oiHtiiiim (/atidiis gaiidiiim
iis synizesim passa (nisi quidem gaiidiis esse dactylum
^manno credes), quibus ex octonario 839 adde filio. Fal-
igitar quod vulgabatur v. 1150:
Ftliam meam tibi despongatam esge aildio. Nisi tu
ueuis.
itsiiua haec lex: quam cum reliquae fabulae eomprobant
Bacchides, cuius item sola auapaestica multitudinem bi-
ibarnm formarum praebent: fdio (ilios fiUum filio filH fi-
125. 1120. 113'!. 115i!. llfiD. 1167 ed. Herm. Vsi-
ionuD antem metrorum tantam quantam diximus severi-
esse mirum est ne eos quidem satis perspexisse, qui
ito (lemonstraQdi apparatu usi sunt quo ffratis et ingratis
Plauto abiudicarent rectissime. Qui si ne haec
dem sdmisit, in quibus contractio coustanti posterioris
"} [CC ftnnot ad hnnc vertu
••) [Cf. snpra p. 333 et OpnB
-in ed. att.]
pbil. U p. 59^ 8q<]. 603.]
406 rROLEGOMENA DE RATI0NIBV8
aetatis usii probata ipsa scribendi forma exprimeretur,
minus credibile videri debuerat binis syllabis ab illo
et filiis elata esse. Ceterum non repugnare genet
vere contractorum exempla^ ut cluentum pro duentiw
IV, 2, 6, quivis perspicit, nisi qui ex eo, quod etiam
genetivo et deum Plautus usus, concludat cdatorum
rum formas ita pronuntiatas esse ut tres tantum
cLxii syllabae audirentur. Quamquam si volumus verum
non aliud sane faciunt qui velut diuitiis in exitu vers
bunt vel sciebam in principio trochaici. — Vt autem
minibus i litterae synizesim sibi propriam habet d
addendus trium genetivus Trin. 848 (nam de lien
rcctus rectissime nuper Hermannus statuit), ita ii
prope unum scio: cnius formae bisyllabae omnes n
labam pronuntiationem, bisyllabam trisyllabae pass
saepissime. Accedunt his ais ait monosyllaba, bis;
aibam cum ceteris personis*), numquam autem ad £
dinem scio et sciunt formarum etiam aio et aiunt n
laba. Horum autem omnium nihil ad cetera verba
coniugationis tralatum est, uec praeter imperfectum
bam, in quo ut in scibam synizesis novam eamque <
tem formam procreavit ipsa scriptura expressam, ullai
bisyllaba audiam audias audiat audiant habent vel tr
andiamus audiatis, nec plus fidei faciam et accipias <
teris: nedum ut nuntiabo et similia contracta sint. .
e Captivis III, 5, 5
Nam semper occant prius quam sarriunt riistic
nemini in mentem venit sarirc formae simplici r i
quae non dubito quin breve a habeat: unde reddendun
sdriunt. Viderint igitur quam convenienter rationi ag
cum tribus syllabis a Plauto dictos esse verborum
compositorum coniunctivos negare nequeant, tamen
qua timiditate non ausi peruenas euenat conuena
cLxiii bere plenas formas in ias iat iant exeuntes tenent,
*
*) De Bentleiano praecepto, quo solam contractam
aibam probavit damnata trisyllab^ (in Heaut V, 1, 61. Phorm
alibi dicam.
407
DBtram '<ifajlla1>u hisiaa e quadriijrllftbu. -- Cetenua etii
IM {pioqiw et adam monosyllab*, nt meo taI fiwcim, inte
nMlem iliqBotieiu pronua deTorantar, tamen diligenter oar
mdim eat ne, qood refelli TationiB neceasitate neqaeat, tA
dmndaiB elegantiam obscnrandamqae penpionitatem adhi-
keaiar. Ei eaniioni com alibi locns eit tom Trin. t. 96 aq.,
innnm Temmm etei hanc discriptionem
8i id ntfu me aocosas, tdte ipse obinrgtEiidns «s.
8cio et si ilia hno caosa ad te idneni, aeqnom p6stnlaa:
k defeildas licet com Wasio p. 119, nt aeio et pro ona esae
'Habs dicBs, id qnod faetnm «st alibi (nt Men. IT, 3, 3:
i6* quid est giiod ego Ad te w»»o? 8ao ttt MM ex nw stf*)
fap), tamen qnam fallax ait insoleatioris aaperitatis appro-
tio, Tel illnd docet qaod, cnm alibi a nobis demom eins-
p£ aeto ab eo, coi in libris agglntinatam ei^ Tersn diTel-
lAim sit et com eontigno aoeiandnm, iUo loeo ado priori
imi in ipso S adbaeret**) Item t. 937 nt defntdi aliqa»
BoBe poBsi^ qnod fnit qoi propmCTo^ {ikU ego aeiam Hgiie
: n^eiat, tamen malae taatnm inteqiretatioQi baec ipsa
itatio debetar. Nam cum integer Tersus hic sit:
Qui, egomet nnde redeam, hunc rogitem, quae ego sciam
atque hic n^aciat:
nle inteUegitnr non illud unum Charmidem aciscitari in
o loco poatremum commoratus sit sucopbanta, sed quae
» ante reditnm euum peragraverit: eoque pluralis ^tiae
ectat.
Fraeter t litteram synizesim e et u TocaloB asciTere aliis clxit
ealibuB inBideutes, et e quidem non in nominibus tantum
ti8 meus et is idem pronominum formiB omnibuB***), sed
iam in tre Terbi formis item omnibns: eo eam eas eat
mue (t. 1078) eatis eanl et eunl. Quo lirmina iUud te-
Ddnm, nomqQam similem contractionem vel tn secundae
*) [8cio; tibi ex wu mt tU ia editioiie: cf. Opnic phiL 11 p. i6l.]
•^ [Cf. Oim». phil. II p. 4M »q.]
***) Qood etti etiuD ad coioporita antta etpoitea pertinnit, tamea
jaotinM illonim in locnm aiUe et ignontam vnlgo potte intMti-
ada SMe olim probabo. [Cf. Opiuo. pbil. II p. 641 iqq.]
408 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8
coniugationis formas mmeo nwtieas ceterasque peraonas ca-
dere vel ad ipsa composita a simplici ire verba pertinmsse:
inaudita enim simt bisyllaba abeo adeam ineas subeat permi
redeunt: quemadmodum ne pronomen quidem vel adYerUum
eo monosyllabam pronuntiationem umquam in compoaita odeo
particula servavii Nisi quod excepta esse ea videntur, quae
longam syllabam et ante et post e habent^ ut fortasse irtm'
eunteni Mil. III, 1,82*), de quo versu nunc cohibendum iu-
dicium, et eiusdem 1, 1, 69 bisyllabum ambiunt: in quo verbo
etsi consuetudo i vocalem pro e probavit, tanien ratio eadem
est. Sed antideo, intereunt et similia trisyllaba non* faere.
Denique u vocalem nemo ignorat coire cum insequenti
non tantum in ducllum, sed etiam in tuus^ suus, dw^
rfteas (Trin. 775. 1052), quattuor**): etiam in puer, pueUa^
numquam tamen in pueri puero et ceteris casibus: praeterei
in fui (106. 1090) cum reliquis formis quae r litteram non
habent omnibus, nisi ubi eam litteram producta e vocalia
praecedit ut in fuerunt: nam nec fuerit nec fueras nec fuero
in binas syllabas umquam coaluerimt. Atque his finibus iU
CLxv ea synizesis coercetur, ut et a lues patruus et ab acuo ith
struit imhuas metuebam et a timui potuit paUuerufU et vero
etiam a tueri sit alienissima: quocirca ttieris v. 708 a tuor^
uon tiicris a tueor scribendum erat.
Tertiura genus habes licentiae prosodiacae in bisyllaba
potissimum vocabula accommodatae, quorum finibus maxime
contineri cum neglectam positionem tum brevis vocalis ec-
thlipsim vidimus cap. X et XI. Nam si a compositis illis
deinde scorsum et similibus recesseris, simplicium quidem
vocabulorum, in quibus propriam sibi sedem synizesis fixi^
simplex et principalis forma, h. e. nominum nominativiu
verborumque prima persona, binarum syllabarum mensuram
non solet excedere: trisyllabum quattuor sibi sociarunt affinia
duo et trium numeralia. Aptiore etiam vinculo inter se al-
terum et tertium genus continentur, ut quae in bisyllabas
formas iambicae vel pyrrhichiacae mensurae cadani Atque
*) [Cf. annot. ad hunc versum.]
**) [Cf. OpnBC. phil. III p. 638 sq. 660.]
EMF.NDATIONIS n.AVTlNAK.
W ein coiumune eat cum (iiiarto genere, ad (|ui
tnnHUtiiluiD.
CAPVT XIII.
ut de correptione
Sftjriitur enim ut de correptione longanim eylla-
Viram dicatur, et primum quidem de correptione vocalium
rmtiam*). Licebit autem in lioc quoque genere multitudi-
lem eiemplorum partim confessomm partim vel addubita-
tram vel sine rt^gula vagiintium unius legis commuui socle-
te coiupreheudere. In vulgtia constat de correptis impe-
ititis roga iitbc abi, qui eam prosodiam aervaut etiam
UD addita m particula crescuut in rogan iiiben abin: cur
uuqiiam oorreptam iiltimam damna ride audi iniiofa edocc vl^.m
iteni habuenmt? Designatum est dcdl ni pjrrhiehii men-
•va babena: eur non brevi i vocali reddidi aniaui feci
ta simt? Non dubitatur de uolo ago ero: cur nemodum
tepta rfico duco cogito posfwlo censeo amaio protulit? Vt
) rerbo dicam: in vocalem exenntes verborum for-
iS iambicas quaslibet vitae eoQsuetudo pasaa est cor-
>ta oltima prommtiari. Atque hoc illud eat, quod aupra
Rificavi verborum limitibus finitum a uominibus
eludi: nisi quod solum ex omnibus castbus uominativum
iiae deelinatioDis in o deainentem in illorum societatem
m esse homo vox oatendit, saepissime correpta ultima
Verum uumquam pyrrhichii mensuram vel nctno sermo,
loco mdu prohi et aimilia aequant: nam quod Bacch. V,
47 legebatur probri pcrlecebrae. poat praeclaram Hermanni
endatiouem non plus valet quam pauca quaedam vel am-
na vel vitiosa alia, e quorum numero iam supni excmimus
meri cani uua cum seni domi bono niald, item noiio breui,
e alieoissima omnia, quamvis a quibuadam temere per-
(a atque confuaa. Ergo, illiic ut redeam, non ex impe-
if i potisaimum natura repetendum est quod corripere uidc
e ei cetera licuit, aed e prosodiaca natura tempomm vel
dorum quorumlibet. Ac ne saepius quidem quam reliquas
iiao verbi ipsos esse imperativos correptos hinc iutelle-
r, quod aut latiua aut non niinua late primae peraouae
•) [Cf. OpuM. phil. IV p. 402 sq,; II praef. p, x.]
410 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
correptio patet praesentis futarique communis. Neque enim
dubitandum quin huius formae iusta ac primitiva prosodia
haec sit ut producatur o^ ut Trin. 696 neque uolo nequepo'
cLxvn stulo neque cettseo, uerum tamen, item dioo 468. 662, uoXo 1155.
1167 alibi, sdo et nesdo non raro, ueto et puto Bacch. IV,9,
120. V, 2, 41, hibo ib. IV, 4, 5 (610 H.), sino ib. ni, 3, 15,
dabo ib. IV, 4, 56, amaho ib. I, 1, 10. 19. Sed hanc primi-
tivam prosodiam cuni numquam dico postulo amabo deposue-
rint, contra licuit deponere omnibus quae sunt bisyllabi
brevi paenultima. Hinc igitur est quod totiens correptoA
uolo reperitur (etiam Trin. 372, de quo p. CLVII [402] dictum),
totiens scio ut v. 655. 666, vel ago v. 821, vel nego Bacdi
III, 3, 18, vel similia omnino omnia, in his ero quoque, quol
etsi non posuimus correptum v. 716, iure tamen nostro ct
ximus potuisse poni: ad quorum similitudinem v. 1059 01
potius quam eo notavimus. Quamquam de seio non miDtt
quam de nescio (quod non mirum si simplicis verbi proso-
diam servarit) concedendum est ambiguum esse pleramqofl^
duasne breves habeant an unam longam synizesi effectam^
nullo autem modo concedendum est accentum compositam
nescio verbum umquam in media syllaba habuisse, quaa^
Kampmanni opinio fuit de ab praep. p. 20 sq., cum nuDft
prorsus exputari caussa possit, cur usitatissimae synizesi ir.
solentissimum accentum esse praelatum dicamus. £ qof'
consequens est ut aut pro cretico sit rnscio aut pro spondeo:
aut fortasse pro vero dactylo h. e. - ^ ^, non pro anapaestioo^
dactylo -^^: quapropter nescto scribendum fuit v. 880, noi'
vel hic vel usquam alibi (ut Bacch. 76 [107]. 756 [795])
nescto. Porro autem ex eadem, e qua agoj caussa repeteik-
dum est daho Bacch. I, 1, 70:
Meus ille quidemst. tibi nunc operam dabo de Jdnes'.
loch6, soror.
CLxviii Nec substitit tamen correptio in praesentis prima persoi
atque futuri: nec enim aliam rationem dedt perfectum haH
pravissimo iudicio a quibusdam cum correptis si dis placei
dedisti et dedisse formis collatum quas p. cxxv [374] s}.
removimus: velut Trin. 728. Mil. II, 1, 53. Poen. 1,3.1.
Capt. II, 3, 4:
KMENUATIONIS PLAVTINAE.
411
D^di, re[]aHcam ut liiibeam mecum qudd feram uiiiticum.
Dedi Diercatyri quoidam, qui ad illimi deferat.
Dedi diidum priusquam mo euocauisti foras.
Nam ego aestumatum te huic dedi uigiuti miuiB,
I mi ibi pro te aestumaUm huir dedi, quod est in libris, sic
I potius collocaudum: atnlitmatim ktiic dedi te. £t miriiice
I luuic mensiiram omuemque legem a nobis indagatam illud
lcoofirmat quod, qua ratione simplicis liahe imperativi proso-
BdiaDi compositum hahen servat, eadem dcdin dictum est
(duabus brevibus Epid. V, 2, 38:
Dedin tibi miuaB triginta ob fiHam? Fateor datas.*)
B.Ab liitt autem, quae sunt certiasima, prolicisci ad rariora
Cquaedam tutanda licebit: nam rara esse noa est mirum, cum
wraeter allatas formas paucissima in ipsa lingua similia ex-
i|ila exsteut. Itaque aec dato imperativum nunc aollicito
;th. 1, I, 51:
DmIo qui bene sit: ego, wbi bene sit, tibi loeum lepi-
dtim dabo:
I <Idrii obstinatius uego corripi potuisae Rud. IV, 3, 20
C>Adelph. 111,2,13. Pborm. 11,1,31): hoc autem uescio
i liceat ad patt defendcndum in Auhil. IV, 9, 16, et
rvYin Bacch. V, I, 18»*):
Certe bic prope me mihi iiescio quis luqui uisust. sed
quem uideoV
luamqnam nou obliviscendum iu liberioribiis haec esse me- clxix |
I omnia.
Praeterea quemadmodum ecthlipsira cum nomiuibuB, ita
1 Terbis hanc correptiouem particulae quaedam et bre-
picalae voculae vitae usu detritae communem habuerunt,
tem illae et bisyllabae et paenultimam brevem habentes.
1 cum semper correpta ultima nisi qtiasi modo, et cor-
*) [Ex Addendia p. CCCXXVii: 'in Epidici vena excidit ego:
I tibi ego minas triginta: pajnim eniin probabilitatia habitnnim
tfi, pxo quo didtn B, effectnni ifedine.']
•^ [Cf. anDot. ad huno veraam.]
412 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
repta autem et producta cito ihi ubi (non uti) mihi tihi
sibi et ego usurpentur: quoniam natura breves syllabas fieri
longas credi ratione destitutum est: consequitar ancipitig
mensurae illius hanc vim esse^ ut origine sna longa Yocalis
paullatim attenuaretur pronuntiando, prorsus ut factum in
uolo ago dabo dedi: quo accedit^ quod non tantum in datiyis
et ablativis veterique locativo i finale esse longum constat,
a casibus autem ductae vel ad casuum similitudinem forma-
tae sunt ibi et ubi particulae, sed etiam ego prius quam egi
fuisse et graecae linguae comparatio persuadet et quae iniei
ego primamque personam verbi cognatio intercedit Quae
autem in i exeunt^ de eis dubitationem omnem ipsa vetustis-
sima monumenta eximunt; in quibus ybei ibei SIBEI nisei
constanter scriptum ut SEi et vtei et qvei. At vero quae
valde confinia sunt ratione^ ea tamen usus non mediocriter
esse discreta voluit. Nam non tantum rara apud Plautun
in illis voculis; si a cito recesseris^ omnibus ultimae sylla-
bae productio est, sed iu senariis septenariisque^ quidquid
quidam obloquuntur; numquam probata^ nisi ubi pausa fit
vocis vel orationis, qua ratione praeter cetera productum
modo frequentatur: contra sine ulla offensione admissa in
cLxx altera arsi creticorum, ut qui numerus tamquam catalecticis
ordinibus compositus singulorum pedum quasdam pausas
habeat. Non recte igitur me iudice Bacch. v. 28 relictum
est huic mihique hand faciet, quorum tam, quam facilis, certa
eraendatio hnice mihiqiw: eademque caussa fuit cur nec Trin.
480 noH tibi dicdm d^lo, nec v. 761 Mihi quidem IwrcU #ki»
cst tolerarem in senariis.*) Quid? quod ne brevem quidem
ultimam acui in arsi positam Plautina elegantia voluit^
quamvis usitato alioqui accentus genere: quapropter et v. 316
illam quam p.CLViii[403] memorabam collocationem verbomm
reieci Nc aegritxHlinrm tibi pater fdccrcm, et v. 1124 pro Hae '
sonitu sud mihi moram cum Guyeto Hermannoque stw mordm
mihi non tantum vitandi hiatus caussa scripsi, et v. 440 Am-
*) [In ed. alt. ctsi non Bollicitavit tibi, mihi, tamen v. 480 mn*
tationc faciliima noenum tibi multo faciliores effici nomeros moniii^
Ritschelius, coU. Mus. Rh. XXV p. 308 (= Opusc. phil. III p. 138).]
BMENDATI0NI3 PLAVTINAE.
^13
scripturam Ego qtwgue essi' uolo iraprobavi prae viil-
quiique uoh csse. Quamquam nec in rr/o tam seve-
qnam ia mihi tibi fuisae videtur, et ipsum mihi
inem habere in cantici versu 233; Di- hac rc mihi
latis hati liqtiet (niihi sa- ut pro tribracho ait), quamvis exi'
[t* ibi matatioue miJii hnu satis acribatur. Idem jirorsua,
fiod de niihi lihi valct, cadere in quasi et 7iisi putato.
excusatioue carebat produetum c^o y. 515 Tibi rgo
nlioHrm redilain, quod vitium addito ex Ambroaiano w aus-
. Contra non plus offensioniB in creticis v. 281. 293
babet:
Nulo ly/o cum improbis te uiris gnate mi:
Hi8 fgo de artibus gratiam facio — ,
mihi Most III, 2, 1. 3:
Meliua anno hoo mihi mn fuit domi:
Friindium uxor mihi perbonum dedit —
lam in mutatione personarum productum tibi v. 982: ci
CH, Fiissufl Charmidcm dedisse aunSm tibi. SY. scrip-
tiim quidem.
t tautum quidem de bisyllabis.
Non magis antem quam in bis quae tractavimus, in
vocabulis brevium sjDabarum productio po-
qoatn eorreptio longarum locum habuit. Nec enim
i brevis sjDaba dicenda ost in Aciuruns [cf. praef. Trin,*
!Vl3 per Plautinas fabulas novera, sed longa corripi iu
Kialo. Item servatam longam voca]em, quae paullatim
. brevitatem abierit, dici oportet in coxcndleis, in fui fui-
diei, plus viginti autem exemplia Plautiuis Te-
Btionisque in ei dativo qui fit a nominativo is ea id: quae
inpla in prooemio schol. hib. Bonn. a. cioiacccXLl [=
1, pbil, II p, 419 sq.] composui. Quam formam qui vel rii
nbnnt vel ad similitudinem eius genetivi cji, etsi qua ra-
icinatione utantur intellego, tamen nescio qua se auctori-
tatentur: nam quod iu lege Servilia bis scriptum est
, id iiut in utraque ayllaba imitandum aut in neutra.
luquam magie etiam, ut hoc in trnnscurau commemorem,
frrl scripturani miror pro rt/ir/ non eommendatam taiitiira.
414 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8
sed mtroductam. Sed ab ei dativi mensura spondiaca pror-
sus esse segregandas huic et quoi formas contendo, qoas in
duas syllabas distractas esse plane negO; nedmn nt hm
quoii "*) scripturam ulla ratione niti concedam. Ac de qm ^
pronomine Pleckeisenum Exerc. Plaut. p. 36 prorsus opinio
fefellit: quod non magis producta quam correpta paennltima
umquam bisyllabum fuit Cui ille opinioni probandae qnae
ex Aul. II, 2, 12. Curc. IV, 4, 1. Men. ni, 2, 9. Trin. 604
cLxxii exempla adhibuit, allata miror, ut in quibus quoi hmm
verborum tres syllabae primae vel quoi ego (etiam Trin. 876)
tribrachum eadem ratione efficiant qua me hdbet, si ego, Hib
errore mixtum Rudentis versum IV, 5, 3 ipse non negabit
sic metiendum esse:
Satm si quoi homini di esse benefactiim uolont.
Amphitruonis I, 3, 22 uno reposito hoee pro hoe, transposito
verbo nullo, facillime sic instauratnr:
Quoi ego iam hoce scipione. Ah n61i. Muttito modo:
(nisi praestat Que)n ego, tametsi in B est Quolego, in Da
Quodlego). Aululariae II, 8, 26 non est dubitandum qain (et
versui quidem 25 praepositus) addito tu sic demum recte
procedat:
Quoi tu in re tali iam subuenisti antidhac.
Bacchidum II, 2, 47 nec ego qnoiquam Hermanno Bothias
praeivit: eodem iure scribi aut nec quoiqnani homini poteritj
aut fortasse, cum in J? lacuna e rasura orta ante nec sit,
sic potius:
Domist: non metuo mihi nec quoiquam silpplico.
Denique in Asinaria qui corruptela vacare hos versus credi-
derit IV, 1, 33. 34:
Speetandum ne quoi anulum det neque roget,
Talos ne quoiquam homiui admoueat nisi tibi:
num illos quoque defendat quaerimus qui praecedunt 30.31:
♦) [De quoii scriptura in legibas saeculiVII freqnentt cf. Opuac.
phil. II p. 421 gq. itemque Trin.^ v. 358. 658. 604.]
K1CS1IDATI0KI8 PLAVTINAB. 416
Neqne illaec ulli pede pedem bomini premat:
Qnom Bozgat^ neque in lectnm inscendat proxamam— ?
d hoe enim omnes aimilis deprayatio pertuiait e sat levi
muL orinnday qoa ric non incommode liberabantur:
Neque iHaec alli pMe pedem usquam hominf premat^ OLZXin
Qaom wirgai, neqne iUa in I^ctam inscendat prdxamam :
Neqae qa6m descendat mdey det qaoiqaim manam:
Spectindam ne qaoi^nam inalam det niqae roget:
Tal68 ne qaoiqaam adm^kieai hcmim nfai tibL
iqnanto propias ad ei Yocie 8imilitadinem Tideri potest
ijllabam huic accedere: 8ed tamen fidem, si qoid rideo,
hoc qaidem habet. Nam qaemadmodam hunce hoce et
laimiles formae alibi a librariia oblitteratae 8ant'et cam
tatis hunc hoc permatatae, ita mihi qaidem prorsas per-
imim e8t hmce qaoqae non paacis Ioci8 pro huic reatitaen-
n ease (at p. CLXX [412]). Qaa forma reposita actam
de his exemplia a Fleckei^eno allatia Amph. 11, 2, 70.
in. prol. 10. Bacch. III, 8, 80. IV, 6^ 4:
£tiam ta qaoqae issentaris haice? Qaid ois fieri?
Dicam: haice nomen gra&e Onagost fabulae.
Mihi discipaluS; tibi sodalis^ huice periit filius.
Nam n6n conducit huice sucophantiae.
reliquis autem misere ab ipsis numeris laborat Menaechm.
jL 40:
Immiltat nomen auos huic gemino ilteri:*
m praeter delitescens geniino ipsum huic, etiamsi bisjlla-
im esse concedatur^ accentum in ultima habere'non magis
iest, qaam umquam pronuntiatum est dt (quod sustulimus
jn. arg. 6*)). Quare confidenter transponendum
Immiltat gemino nomen auos huic alteri.
^ Capt. I, 2, 49 Bentleio assentiendum videtur. Rudentis
ol. 39 non erat valde probabilis haec emendatio reicienda:
*) [In ed. alt reposoit RiUchelius coll. 'praeter alia Epidici
um. ▼. 8.*J
416 PROLEGOMENA DE RATIONIBV8
CLxxiv Huic filia olim uirgo periit paruola:
Poenuli autem I^ 2, 183 aut inserendum est:
Yt tu huic aut irata ne sis, aiit si id fieri non potest-:
nisi males Huic uti tu irdta yel fortasse simplicius etiam Fi
tute huic irdta — .
Ad syllabas vocabulorum finales redeo, sed conso-
nantibus terminatas: in quibus item sunt^ quae cum a
principio longam vocalem habuissent, paullatim elevatae sunt
pronuntiando et ad brevitatem depressae. Ordior a bacchiaco
versu Trinummi 226:
Magister mihi exercitor animus nilnc est.
Nam ne6 dubitandum de talibus et vero sic statuendum est^
ut per temas tamquam successiones ex producta os syllaba
fieret productum or et ex hoc demum illud, quod posterioris
aetatis consuetudo probavit^ or. Nam ab os terminatione
horum nominum formationem omnium profectam esse, re-
licta in lepos honos labos colos clamos odos uapos (amos) iani-
tos antiquitatis vestigia satis demonstrant: persuadent prae-
terea monosyllaba, quae ar nuraquam asciverunt, mos flos
glos ros et os, Nec a eomparativis illam terminationem
alienam fuisse, talium comparatio docet qualia Varro et
Festus testantur maiosibus mcUosibus arboscfn: quando eodem
soeietatis vinculo, quo arhosetn et arhos, contineri etiam
maiosibus et maios consentaneum est. E producto autem
genetivo oris d^ or nominativo item producto eo probabilior
coniectura fit, quod longam vocalem vel eorum nominativiis
monosyllaborum servavit, quae correptum habent genetivum
cLxxv ut lar et ^mr, Itaque non tantum Acidalium Divin. in Rui
eap. G rectissime defendisse haec puto Rud. IV, 3, 75. Poen.
I, 2, 151. Stichi I, 2, 83:
Si tu proreta isti naui^s, ego gubernator ero.
f soror, abscede tu a me. Perii: quid agis, Milphio?
(quo versu insertum vulgo elw post perii cum Ambrosiauo
delevi, similiter atque Trin. 943*):)
*) [nbi eho reliqnit Ritschelins in ed. alt. extra versum collocatum^
BMSVDATIOMIS PLAVTINAB. 417
Htfatis est uxor inaita qaae ad airum naptiim datar:
mbviB addi possant Amph. I, 1; 68. 74. Asin. V, 2, 77.
Iicch. V, 2, 44:
Deinde uterque imperatar in mediam ^xeunt.
Imperatar uterque hmc et illinc loui.
Mddo quom dicta in me mgerebas, 6dium, non uxdr
eram.
Tune, hdmo putide, amaidr istac fieri a^tate audes?
Qui non?
ini probandi yim nullam Epid. V, 1, 50 habet, dubiam
»rc. IV, 4, 60:
Sequere hac me sardr. EP. Ego ad uo8 Th^sprionem
iiissero : '
Vxdr, heuB uxor, qudmquam tu irati^s mihi:)
lendus erit etiam, ut cap. XV [p. ccxxix (463)] docebo,
Aainmi y. 1016 aic yerbis leniter transporitiB:
Giirguliost ex^rcitdr, is hdminem hunc*) cursurim docet:
1 ne dc illis quidem uUam dubitandi caussam yideo Bacch.
2^ 15. Capt IV, 2, 2. Epid. III, 2, 35. Amph. I, 3, 50:
I stiiltior 68 barbaro Potitio.
Tanto mi aegritildo auctior est in animo.
Vorsiitior es quam rota figularis. lam ego parabo.
Atque quanto nox fuisti longior hac proxuma:
un ex Asin. III, 2, 11 nihil consequitur, ubi fortior est
caesura iambici septenarii). Verum egregio Acidalii in- CLxxyi
nto (quod possim Naeyii quoque, Ennii atque adeo Vergilii
u confirmare, nisi unius me Plauti finibus consulto conti-
(am) cum alios tum ipsum esse abusos existimo, cum ean-
^m productionem etiam ad yerborum formas quaslibet trans-
derunt, ut loquor fatmr moror machinor**), Videtur id de
r syllaba concedendum esse, ut quae longam yocalem seryet
n ceteris personis legar letjaris legatur hgeris legetur: parem
) IIq ed. alt Ritschelius hunc non transposuit, sed deleyit coU.
▼• 8S1 iq. 861 (nbi vide annotata).]
^ [Cf. OpiMc. phil. 11 p. 041.]
^ *'TBCH1LII 0FT8CVLA V. 27
418 PR0LE60MENA DE RATIONIBVS
autem fuisse gt syllabae rationem^ a qna fiunt Xegirx^ le^ur,
eo minus credibile est^ quo apertius est in illud ipsom in^
genita indole latinam linguam inclinasse; ut r littera finitis
syllabas (non minus quam t littera finitas) omnes corriperet:
nam hinc demum perspicitur qui tandem factum sit nt pro-
ductus masculinorum nominativus orator paullatim in con-
stantem corripiendi consuetudinem abiret Ergo cum liceat
sane idem in aliis quoque factum suspicari, tamen rationea
in promptu esse debere pristinae productionis intellegitor,
nisi alucinari potius quam persuadere velis. Quemadmodui
igitur de productis olim ter qtuUer quattmr feUciter et sini-]
libus nemo cogitabit, ita nec loqmr vel pciter facile fid(
inventura sint. An pauper quoque^ cuius est genetivus pa«-]
p^riSy Bothio credemus spondeum efficere Men. IV, 2, 8? qail
versus pridem immisso is sanatus est:
Si is est pauper atque haud malils, uequam habetur:
vel circiter ante vocalem pro cretico positum Cist. IV, 2,
in eis versibus, quorum nec mensuram nec numeros qoii
quam explicarit? qui quidem concitatissimi sunt anapaestic
sic fere describendi:
cLxxvii Nisi quid mi opis di dant^ disperii: neque unde aiixili
expetam ego habeo.
Ita petulantia miseram habet animi: quae in terga
meum ne ueniat^
Male formido, si era resciscat tam socordem esse
quam sum.
Quam in manibus tenui atque accepi- hic ante aedis ci-
stellam,
Vbi east, nescio: nisi, ut ego opinor, loca circiter excidi
haec mi.
Multo minus producta ultima igitur afferendum erat ex
phitruonis (11, 2, 87) eo loco, in quo personae mutantur:
vel dicitur e medio septenario iambico Asin. II, 3, 2: vdl
agitur e Stichi IV, 1, 23, ubi in trochaici initio Quid agitwr
Epignome non, quod Lingius dicit de hiatu p. 48 (qui in hac
omni caussa nihil profecit disputando), productio excusatio-
nem a contiguo nomine proprio habet, quae excusatio nulla
EHBNDATIONIS PLAVTINAE.
419
rt; sed secandam pedem tribrachas efBcit Sablato aatem
IMgjer illo nec fotiTj cuias YociB tanta in familiari sermcme
ft^aentiay semel in yiginti comoediia producta ultima pori-
i^ eredemuB Aulal. IV, 10; 53, quem adiecta Amc Yocala
ifedintegro:
Mdus fait pater binc AntimachuS) ego uocor Lyconides:
qoidem 'hine particalae potestate; qua Tjrin. 326 scripsi
ife' Imc genere summOf debebam ut eero video etiam
[169 LedHmico kinc adulescenti scribere. Semel exetare pro»
pater dixi: nam Aain. V, 1, 1 mntatio fit pereona-
Trinammi autem y. 645 etei Tibi paUr auusque in Am-
lo esty tamen per librarii tantum neglegentiam quechxxrm
credendnm est Palatinis. Ad yerba ut redeam, qao4
agiturf id etiam in agar et amabor cadere ratiocinataSy
qnod addam praeterea^ infinitiYum in ier eyllabafl ex-
i: nam quod dicier fungier in mediis Yersibue non so-
dactylnm aequare, id non inde repetendum esee, quod
formae cretici mensuram primitiyam habuerint^ correpta
ipaeaticis ultima syllaba docet^ quam iure euo Herman-
et defendit in lahnii AnnaL pbil. t XXXV [a. 1842] p. 194
tiait in Baccb. 1181: hoc AcorArier db$ te. Sed poet ra-
itionem yidendum de exemplis. A quibus rursum se*
ida quae incidens personae mutatio segregat, ut Aul.
>2,39 arbitror, Bacch. V, 1,30 nwrory Cas. IV, 2, 12 speculor:
grayior interpunctio, ut Kud. III, 6, 14 woror (itom igitur
I, 1, 56j. Mercatoris autem II, 3, 77 cum in libris
scriptus sit:
Hercle quin tu recte dicis et tibi adsentior,
yel cum Camerario tibi dssciUior ego vel cum Bothio
I dssentor ego amplectaturV In promptu multa sunt: nihil
dicius quam et tibi equideni adsthitior. Item quis incor-
habebit quem Capt IV, 2, 11 Vetus talem exhibet
leria quidem nuUis:
£niinor interminorque ne quis mihi obstiterit obuiam — ?
perraro exemplo aliquid vidit qui eminor verbum pror-
illad solitarium atque adeo rationis expers*;, dixit ex
•) [Cx Addendit p. cccxxvii sq. : 'oblitua hum non minus
27 •
420 PROLEGOMENA DE UATIONIBVS
U. minar h. e. 3Iinor et Ergasili personae nota ortum: imde
unius syllabae adiectione sic totus yersus integritati resti-
tuendus:
Minor intermindrque ne quis niinc mi opstiterit dbaiam
vel mihi iam obstiterit ohuiam. Nec profecto satis certam
dici Asinariae exemplum potest I, l^ 48:
cLxxix Fateor eam esse importunam atque incommodam:
sive enim mi vel post eam vel post importunam insemeni^j
sive ego post fateor^ non reieclaneum ab initio proceleas
ticum habebis, sive mi ante eam addideris, mensuram proi
legitimam.*) PIjzs scrupuli fateor Captivorum versum IH,
15 inicere his vulgo verbis terminatum: mdchinor astutk
Verum illius scaenae exitum ego quidcm persuasum hal
longe gravissimis vulneribus afflictum esse. Nec enim
sententiae in ipso fine recte procedunt nec singulorum pedi
mensura constat, nec ullo modo noviciis editoribus illud
dendum est^ post incohatum v. 10 legitimum metrum
chaicum per mixtos e trochaico' et iambico genere vei
eosque adeo senarios, breviculam scaenam ad finem perdi
nuUo animi praeter solitum concitati afiectu variatam. Qi
metrorum discriptio quo est insolentior, eo fidentius aliqi
audendum est potius, quam defendendum ignavius quod
babilitate careat. Itaque cum illorum versuura in B
species sit:
Neque iam salus seruare si uolt me potest nec copia
Nisi si aliquam corde machinor astuciam.
Qua malum quid machiner quid comminiscar maxin
Nugas ineptias incipisse haereo:
quemadmodum certissiraum omnium puto maximas et Jm
vocabulorura sedes permutatas esse, ita ad secundura qu(
versum aliquid turbarum pertinuisse intellego. Vide igii
quam eniinor suBpectam nomen eminatio de medio tollere Capt. IV, l^
19: quod huc corrigendo est illatum, postquam v. 11 tninor in emin$t,
casu verterat. Excidit nisi fallor nam ante min:
Qua^ illaec nam minatiost? nam n^queo mirari ^atis.']
*) [^Fatebor restituendura.' Ritschelius in ann. ad Mil. 664.]
EMBMDATIOKIS PLAVTIHAB. 421
inun loxaU membra non inepte lioc exemplo reconcinnentur:
N^ue SaloB seruare, si uolty m^ potest: nec cdpiast
[Me ^zpediondij nisi si afltatiam aliqaam corde m4-
chinor.
Qaam, malam? qaid m^hinery qoid cdmminiacar, ha^reo. olxxx
[Nui] nagae in^ptiafi[qae iam] incipiBso mixamas.
Kfi i. e. ^nisi qaod certum est maximas me nugaa et ineptias
idpissere', non insolito eius particulae usu. Quodsi cui
fiast carere posse genetivo yidebitur, alterum yeraum sic
vtituere poterit: Nisi $i idm \(yo ashitam] ashitiam €L e. m,
Mtquam igitur hoc quoque exemplum remotum est, unum
iai quod me fugit) superest e Rudente afferri solitum IV,
22:
Ego, nisi quom lusi, nil moror ulliim lucrum:
m nisi pro mihi scribendum esse Bothius yidii Quem
rsum et Reizius male tractarit, nec melius tractaturus sit
i Tel nU uUum maror lucrum yel nuUum miki marar lucrum
sponat Non leyi autem mihi offensioni esae ipsum lusi
rfectiim fateor: pro quo ludo potius vel ludam vel luserim
Bpectetur. Quapropter persanari illum versiculum sic de-
un arbitror:
Ego, nisi quom lusiniy nil morer uUilm lucrum.
tm si veram, cur producere hH^uar licuerit, non licuerit
^or, caussam supra investigavi, huius quidem vim facile
tellegitur etiam ad a^ner et scqmrvr pertincre, quia ab his
tileris et sequireris et simiiiter cetera fiunt. Quamquam
empla mihi nunc unius ar syllabao in promptu suut, de
ius productione verissimum, ut iam apparet, sensum suum
bis Hermannus olim significavit, commemonitus a me Pa-
"gon p. 493. Ouius de Most. III, 1, 93 iudicium, quo ille
Dc scripturam commendabat:
Perfacile ego ictus perpetiar argenteos*),
\c reliquis quae infra posui exemplis confirmatum accipe.
Amphitmonis quidem prol. v. 38 clxxxi
*) [Ib editiODe Rittcheliiu perpeiior reposuit: cf. p 417 annot.^^J
422 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Nunc iam animum huc omnes, quae loquar, aduortii
nescio an defendi possit huc quae loquar dictum pro ad liru
quae loquar: quod si nihil sit, deleto omnes scribi poterit
Nunc iam animum huc ad ea, quae loquar^ aduorti^e:
nam omnium minime piaciturum sit
Nunc iam omnes animum ad ea quae loquar aduortite.
Sine omni autem dubitatione haec suut Amph. 11, 1, 9. V, 1, 4:
Tamen quin loqudr haec uti facta silut hic.
lam ut opprimar^ ut enicer: me miseram, quid agam
nescio.
Quibus nunC; postquam de productione satis constat, adden
suapte natura ambiguum exemplum licebit Poen. V, 6, 4:
Vt me suspendam, ne dddicar Agorastocli:
parum enim elegans vel potius horridus iste sit tribrachus
ex dddl-cdr ago- compositus. Sed Menaechm. II, 3, 10 recte
ut yidetur Hermannus Elem. doctr. metr. p. 395 anapaesti-
cum discripsit nunc eum adibo, aUoquar ulfro. — lam Teio
melius opinor perspicies, quam corrigendi opera ei succe»^
serit, qui dum se vult criticum haberi, hunc in Trinummo
belhim versiculum 540 procudit:
Sues angina moriuntifr acerrume.
Satis puto apparuit, nihil sibi proprium habere naturam
r litterae finalis, quo praegressae vocalis brevitas intende-
retur. Nec raagis id in alias consonantes cadit. Quodsi fojns
feceris producta ultima usurpata sunt, contra atque in faoi
cLxxxii facitis fecistis amahis factum, ex ipsius vocalis natura illud
pariter atque in uelis sis edis duis ames legas leyes legcm
atque adeo in loquar morer repeti et ratio cogit et producta<
dixerlmus dixerltis formae iubent antiquitatis propriae. Nei
productionem potius t littera finitae breves syllabae, quan
item primitus productae correptionem passae sunt. Nam nis
mea rae coniectura vel potius ratiocinatio fallit, idem, quo
in primam et secundam, etiam in tertiam persouam cob
iunctivorum cadit. Vnde efficitur multo latius patere, quo
non prorsus fugit grammaticos, ut Boppium Gramm. compaj
KUKNDATIO^IIS PLAVTINAK. 42S
1^938iqq. ct (i. Curtium nostrum de format. temp. et modor.
p. 2o9«jij.: legemque cuDatantem formaiidorum con-
tuoctiTorum omnium hane fuisse, ut ori^iue suu longa
''ocali fierent (cuius primitiva species non dubitanduro qoin
< fuerit), sire eam Tocalem :< )itt«ra aive r sive t sive m
!tcjpi(.-bat; decursu autem tcraporiB demum foctum csso, ut
«rtstae etiaintum Plauti netate Itfng&p VDcaliM correptio ita
Qrrcliresceret, nt poat Pluutina tempora in certae contuetu-
iuie conatantiam ipsu brentus ubimt, eiirum porsouarum
ue ia m et r et t eieunt communia: una enim s cor-
ptioni semper restitit, Kiempla tertiae personae babeH
UDiiin sit [cf. p, ccLXVii] Asin. IV, 1, 17. Men, V, 7, 56.
il, II, 2, 87 (uaiu de Bacch. I, 2, 32») perdubia res):
Ne eputnU qaidem flli dll» tU in tjdibtu.
N^ tuin, qnuido Biooa &etaB tU, r me ugentdm pfltat.
V^ ei illanc concrimiBatiu sft adaorsnm mflitem.
anMinie enim obeemtnm eet nomqnam $iet A»mam iooai<
■ bftbere in peennlijin»: onina rd melina iun caniM et
tio perspicietur. Non m^s id fuat et AM formae puBM clxxx^.
ni: quare haud scio an non sollicitanda sint producti lUt
BinoGtiTi ezempla Pers. I, 2, 16. II, 5, 26:
Sed legirupam qui damnet, det in pilblicum:
Et niiilier ut sit libera atque ipse tiltro det ai^entum:
iptivorum autem versus II, 2, 10 sic restituendus:
Neque te nobis, si hinc abeamus, si fuat occasio.
idem ratio udit verbi Men. proL 49:
Velit, audacter imperato et dicito:
Di Trin. 306, ut capite XV [p. ccxxix (463)] planum fiet:
Vtrum itane esse mdnelit nt eum animus aequom c^nseat.
ec si fidem habent, simal hanc vim habere necesse est,
a metri quidem vitiati suspitiooe Militis versum IV, 6,
liberent:
•) [Cf. Nov. exo. FlanL I p. 88 tq.]
424 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
Sine dltro ueniat, quaeritet, desideref^ exspectet
Rursum his exemplis fretus^ quoniam par ratio inter I^
leget atque inter des det intercedit^ non dubito etiam mM
creticum potius tueri in Bacch. IV, 8, 70:
Satin' est; si plura ex me aildiet hodie mala,
quam tribrachum quartum pedem, iambum autem pro ana-
paesto quintum interpretari. — His autem fundamentis iactis
audeo progredi longius et ultra coniunctivi formas investi-
gatae rationis fines promovere: quamquam fateor non sine
timiditate me audere, et rationi obtemperantem magis quam
morigerantem sensui. Nam quo affinitatis vinculo nelis et
mlity sis et sit, des et det, quo legas legamus et legatj qno
loquaris loquattir et loquar, eodem contineri amas et amtA^
mones et monet, audis et audit concedendum est. Igitur quod
Lxxxiv in illis factum, ad hos quoque indicativos pertinuisse taa
est consentaneum, quam rationi repugnans productum legk
vel legit Atque nata esse ilia omnia aliqua contractioiit
binarum vocalium constat, e. c. amas ex afm-t-s, amat
ama-i-t, amare ex amd-e-re: nihil autem contractum est in
Ug-t-s, leg-i-ty leg-ere, Ergo non aliqua licentia productum
est scity si est productum, sed prosodiam e contractioxM
consectariam servavit: fit autem, quod a flo (non flo) duca-
tur, ne potuit quidem brevi vocali f^it dici, ut nihil prorsnt
singulare sit in Capt. prol. v. 25:
Vt fit in bello, capitur alter filius.
Sed ut scity ita posteriore aetate corripi solitum it longaiB
syllabam habet Curc. IV, 2, 3:
Nemo // infitias. Attamen meliiiscuhimst mouere:
eademque ratione solet et luhct et afflictat Merc. III, 4, i>3.*)
IV, 2, 5. Rud. V, 2, 46):
Ciir istuc coeptas consilium? Quia enim me afflicW
amor.
Solet hortator remiges hortarier.
*) [Quo loco Ritschelius addit: 'cave Lachmannum in Lucr. V.
396 sequare.']
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 425
Quod tfbi lubet, id mi irapera. Tange aram hanc Ve-
neris. Tango.
Qnare a metro quidem nec Bacchidum versui II; 2j 51 litem
morerim:
Negdtium ad me hoc attin^^ aurarium:
lUoummi autem v. 330 verum esse iambum eget credo:
Quid is? egetne? Eget. Habuitne rem? Habuit. Qui
eam perdidit?
Qiuie si probabilitatem habent, simul intellegitur non solli-
dtandum fiiisse Trin. 206:
Quod quisque in animo hab^l^ aut habitunlst; sciunt: clxxxv
CDi versui quo tempore inserto aut succurrendum putavi, om-
oem legem illam nondum investigaveraiu.*) Dubitare tamen
qaam qnicquam confidentius affirmare de producta dat forma
praestabit: cuius etsi unum exemplum libri Rud. IV, 1, 9
jiraebenty de quo in Parergis dictum p. 430^ alterum, sed id
fioii uno nomine ambiguiim^ prolatum est e Most. III^ l^ 72:
Molestus ne sis: nemo dat: age quod lubet:
iunen brevis in dare damm datis vocalis facit ut sat gravis
•cmpulus animo insideat^ qiiamquam non impedit illa sane
^fnominus et das et dvt produceretur. Sed quae ne rationis
quidem societate ulla cum exemplis adhuc tractatis continentur
ea noli vel defendere vel excusare. Apage igitur uefididU
teniblt uidlt perciplt obtiglt smiablt et si quae sunt simi-
Ka**). Nec enim arsis, cuius in hac caussa iactari potestas
lolet^ ullam ad producendum vim habuit in Plautinis versi-
bus veterique Latinorum poesi universa, nec omnino tale
quid nmquam nisi eis condicionibus factum est, quibus licuit
et quamlibet brevem syllabam pro longa substituere et plerum-
*) IQ*^ quisque in animod hdbet aui hahituriist sciunt RitecheliuB
icripsit in ed. alt. (cf. Noy. exc. Plaut. I p. 73) addens: 'De hahet
fereor ut recte cogitaveriin Proleg. p. clxxxiv 8q., de aliqua trans-
potitione minime vereor ne recte Fritzschius p. 5. animo aut hahet rc-
eeptnm in proecdosi probavi Muellero de pros. p. 63.']
•*) [Cf. praef. Pseud. p. xiv et Opusc. phil. II p. 041 sq ]
426 PKOLEGOMENA DE BATI0NIBV8
que etiam hiatum admittere h. e. cum in mediis tetrametris
iambicis et anapaesticis; item in creticis*); tum ubicamqae
fortior interpunctio (quo potest etiam exclamatio pertmere,
sed nequaquam quaelibet exclamatio pertinet)^ praesertim cum
personarum mutatione coniuncta, pausam fieri pronuntiandi
sive iubet sive patitur. Vnde intellegitur non tam ad pro-
sodiacam doctrinam hoc spectare quam ad ipsam metricam.
Velut Trinummi v. 584. 586:
cLxxxvi Nam certumst sine dote haiid dfare.**) ST. quin tu i
modo.
Meam neglegentiam. ST. i modo. LE. nuI16 modo.
Quo illa quoque exempla refero, in quibus si illiusmofi
syllabas pro brevibus haberemus^ valde ingrata diremptio
tribrachi fieret, ut v. 941. 1179:
Silb solio louis? SY. ita dico. CH. e ca^o? SY. atque
e medid quidem.
Quis id ait? LY. ego. LE. tiln uidisti? LY. et tdte item
uideas licet.
Quorum versuum priorem non sine summo elegantiae detri-
mento sic dimetiare una syllaba auctum:
Silb solio louis: ita dico: e caelone: atque e medio
quidem. —
Aut talia autem vel cognata, aut corrupta, quae allata vidi,
sunt omnia. Quid enim mirum si in centenis versibus multis
modis corruptis aliquotiens corruptela etiam eo valuit^ nt
brevem pro longa syllaba librarii inferrent? Et plerumqoe
tam est prompta atque evidens emendatio, ut mirere quem-
quam fugere potuisse. Velut cum Capt. prol. 9
Eumque hiric profugiens uendidit in Alide
egregie Beckerus de com. Rom. fab. p. 108 emaculavit reto-
eato nenmn dedit, quod similiter a librariis obscuratum est
atque alibi ueyiire pro ucnum ire substituerunt: id quod sub-
''') Quo pertineDt de mihi ego et similibos supra disputata p. CLXX
f412 sq.]
*'*') [Oe haud me dare cum Hermanno Ritschelius cogitavit in
ed. alt.]
EMKNDATIONIS PLAVTINAE. 427
iiliter Fleckeisenus nuper docuit [Exere. Plaut. p. 48 sq.J. Non
maiore opera Stichi II, 2, 60 restituitur:
lam ego non facio ailctionem: nmn obtigit mi hereditas.
In Menaechm. V, 5, 22 autem pro percipit insania ipso re-
posito coniunctiyo scribe:
quid cessas dare
Potionis aliquid; priusquam percipia^ insania?
Alia exempla ceterarum emendatione fabularum toUentur. clxxxvii
Sed ad Terentianum augedt indiistriam defendendum non utar
hac demonstratione: ubi cum Bentleio prorsus desidero uostra
pronominis notionem^ elapsi autem versiculi alicuius video
etiam alia exempla proponi posse^ ut
Bonitasque adiutans, quae antehac in uobis fuit:
Bonitasque uostra, quae alias adiutrix fuit.
L Nunc autem, postquam eum locum, qui est de cor-
Ereptione longarum vocalium, ita uti fecimus pertracta-
' Timus, simul apparet cur brevium vocalium productioni
i Bollam omnino locum in prosodia quidem Plautina conceda-
muS; sed tantum aliquem in metrica.
CAPVT XIV.
Quibus autem condicionibus syllabam ancipitem^ eisdem
idmitti hiatum constat. Nihil igitur suspitionis Trinummi
haec exempla habent; quibus proditum in libris hiatum partim
servavi partim revocavi, v. 273. 432. 907. 1059. 1071. 1185:
Gldriam et gratiam: hoc probis pretiumst.
Tempiist adeundi*) LE. estne hic Philto qui aduenit?
Liibet audire. SY. illi edepol illi — illi — uae misero mihi.**)
Eo domum. CH. heus tu, asta ilico. audi***), heiis tu.
ST. non sto. CH. te uolo.
*) [Dnbitat de hoc exemplo Ritschelius in ed. alt.]
**) [In ed. alt Ritschelius annotavit: 'iUi illi iUi cum Acidalio
HeniianDas, merito fortasse probatum Naekio de allitt. p. 382. illic illi
MaelleniB de proe. p. 668 valde inconcinne.']
***J [In ed. alt. non displicuit Ritschelio audin a Muellero propo-
■itom.]
428 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Satiii' ego oculis plane uideo? estne hic*) an no:
is est.
cLxxxviii Miseria una uni quidem hominist dffatim, CH.
huic parumst:
quo versu qui verbis transpositis immo huic est parnm
serunt, suaserunt quod concinnitas dissuadet inter h
proximum versum intercedens: Nam si pro peccatis
ducat uxores^ parumst. Servari hiatus etiam v. 790 pc
Paterni signum msse, ME. etiam tii taces?
nisi tam frequens in codicibus twsse et nouisse (ut v. 9
naris et noueris (ut v. 952) formarum permutatio essel
in utramque partem valens^ ut ista quidem vix ul
tatio esset.
Omnino enim qui recte iudicare de hiatu volet, '.
primis teneat oportet, non aliquam elegautiam hiatui
pretandum esse, qua delectati sint poetae et quam
opera sectati sint^ sed licentiam quam indulseriut si
non nimis habere oflFensionis videretur. Cum autem
omnis nulla alia in rc consistat nisi in neglecta co
rum vocabulorum ea sive elisione sive syualoeph
adeo assuevisse linguam latinam scimus, ncmo ut tam
csset qui uocales nolht coniungcre, ut ait Cicero Orat.
consequitur minus offensionis hiatum ibi habere, ubi
modi synaloephara ipsius vocis pansa aut non i
Heri aut patiatur non fieri. Quamquam hanc bipertita
secutionem, quam ratiocinatio conimendat, fatendum (
comprobare usum. Nam ut uno verbo dicam, etiaii
nobis quam maxime necessaria videatur pronuntiandi
tamen necessitatem quidem neglegendae elisionis vix u
*) [ipsKS in ed. alt. cum hac aDnotatione: ' ipsus BCL
probatum a Fleckeiseno Ann. phil. t. 03 (a. 1866) p. 61. hic A,
morem Plautinum: pro quo t^ substituebam Proleg. p. cccxxii
**) [Cf. Fleckeiscni de nosse nossem forma non Plautina obs
(Ann. phil. t. 96 [a 1867] p. 632 ann.), qua ductus Ritschelins h
ad V. 962 quamquam non immenior Ciceronis Orat. § 167 vert
non magis Plautina sit noris fornia.]
EHENDATIONIS PLAVTINAE.
429
liaboit. Causa eDim intermissac prouuatiaudi coutinuitatis <
cutn «ut in seDtentiae aut in numerorum ratiouibus
posita sit: nutneri quideui pausas nemu iieacit eam tantum
rini habere ut ailmittant hiatum, non ut requirant umquam.
Sed ne a. sententia quidem pliis quam excusationem liiatui
paratniu esae evidentissime eorum exemploriim multitudo
docet^ in qaibus vel fortiasima interpunctio minime im-
pcdiit quominus vocales coalescerent. Nod potest (si a sin-
^liuSbus quibusdam esemplis recesseris) graviiis divortium
sermouum cugitari qiiam quod lit mutatione personarum;
et tamen haec ipsa tantum abest ut nou admittat elisioiiem,
at r&ro negtectionem elisionis admiserit. Duo triave e Tri-
Dommo esempla supra posui: in cootrariam partem eiusdem
bbnlae circiter quinquaginta valent huiusmodi:
Quid edimns nosmct pdslea'!' LE. eliam tii taces?
Si quid uia Stasime. ST. huc cdncede aliquantilm. PH.
lieet.
Ei rei argumenta diaim. PU. (tiuiire edepol lubet.
Quid is? egetnt!? LY. eget. PH. habnitne lemi' LY. bu-
biiit. PH. qui eam perdiditV
|ne taliom frequentia eo maiorem ad hanc cauasam uiii'
recte iudicandam vim habet, quo aegrius nos hodie
ipicimus, qui landem veterum ars illud praestiterit om-
,t non uniiis bominis ore prolatae vociilea coirent pro-
nantiando: quod quidem nuuc nou persequar.
Similis autem, quamquam non tam evidena argumen-
tstio <luci ex exclama.tinnibus poturit. Nam etsi uum-
qaam saiie vel mguosyllaba " "h ah ha nah heu liei au c»
rel ttJtti valta ehett (Trin, 503) elisa suiit: tamen non talia
t>ntiim, quate est bcrdr, sed etiam ehn et eia vel he-ia, quae c
suapte natura iubent inhiberi voceni, haud raro eum inae-
quenti vocali coaluerunt. Velut eJio cum alibi tum Epid. IV,
I, 40 tho istinc, Poen. 1, 2, 61 ehn amabo, ib. 121 eho iin
iToins, IV, 3, 14 rho an tam, Rud. U, 7, 20 elio an tc paenilet:
Bam Trin. 943 insiticia eat ea particula (cf. supra p. 416]
ut alibi aliquotiens, Poenuli autem V, 3, 17:
Bbo, aii huius ^unt illae filiae? (jl. ita ut.i pra^dicas
430 PROLEGOMENA DE RATI0N1BV8
(sic enim scribendum) probandi vi caret, quod non raro dw
ut epiphonema extra versum positum est, ut Trin. 934. 942.
Pariter elisum eia habes veltit Cas. III, 6, 4. Tme. I, 2, 91,
quem Ambrosianus iubet ita restitui una cum proximo:
AS. Eia, haiid itast res. DI. ain tu eam me amare?
AS. immo unice linum.
DI. Peperisse eam audiui. AS. ah, dbsecro, tace Di-
niarche. DI. quid iam?
Quo tamen non rettulerim cum Lachmanno prooem. ind. lect
Berol. aest. a. cioiocccxxxxvii p. 6 [= in Lucr. comm. p. 164]
Persae versum II, 2, 30, quem ilie sic dimetitur*): Heia. fcrid.
ttw ex mfjcnioy ego sic potius:
cxci Heia, heia, tuo ex iugenio mdres aliends probas:
quando in longam syllabam non magis demonstrari potest
heia exiisse quam eho, pro quo eho tu Ambrosianus praebuit
Trin. 55. Ceterum cum cessare vocem etiam ante interiectio-
nem consentaneum sit, tamen vel sic elisio haud cunctanter
admissa est, ut Trin. v. 536. 870. 963. 1072. 1059:
Alii se nHspemlere, e)i [ent Trin.-J nunc hic, qudius est
Aperite hoc, aperite, heus, ecqui his fdribus tutelam
gerit?
Adgrediundust h/c homo mi astu, heuSy Pax, te tribus
uerbis uolo.
*) Cam eodeni Lachmanno aegre fero mihi etiam de aliorQm
versuum quorundam mensura non satis convenire. Velut parum ex-
pedio qua mensura decurrere hunc voluerit: Pecuniae accipiter auidt
atque liuide. [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 115.] Nec, si quid video, pro-
babiliter ille Amph. I, 1, 188 et Most. IV, 2, 69 diacripsit [comm. in
Lucr. p. 162], qui mihi videntur his accentibus notandi fuisse:
Aine uero? Aio enimuero. VcSrbero. Mentire nunc:
Aio. Atque eam manu ^misisse. Aio. £t postquam eius hlnc pater:
nisi quod in priore non fero aine^ sed reponendum puto Ain tu uero'^
Commemoravi autem haec propterea ut, si forte de eis ratio me fefel-
lerit, quam fateor adhuc me credidisse certissimam, meliora a prae-
Btantissimo eodemque carissimo viro edocear.
EXBMDATIONIS PLAVTmAB. 431
Certe is est^ is est profecto. o mi ere ezoptatfssume.
£o dotmm. GH. heus ^ asta ilico: audi e. q. s.
Qaoram Yersaum extremo nee matatio personae nee yis
xclamationis nee finis sententiae obstitit elisioni. Nam
vofecto etiam eom mutatae personae yel ezclamationis pansa
m conianctas ipsius enuntiationis finis, si rationem consu-
imiis, non suadere tantum, sed fiagitare pronantiationis in-
errallam yidetur: et tamen in hoc qaoque tertio genere
Brionem tantum abest ut reformidarint poetae, nt rara sint
iitos ezempla. Et in Trinummo qaidem nullum: in con-
uriam partem valentia circiter viginti qainque, relat (prae-
r aatea allata, in quibus exclamatio accedit) y. 195. 376.
11.' 692. 717. 796. 826. 996. 1018. 1139. 1150:
Istilc uolebam scire. i sane nifnc iam.
Tua re salua. hoc pacto ab illo sdmmam inibis gritiam.
Meam sororem tibi dem suades sme date. at non cdn-
uenit
Quis me improbior perhibeatur Aae? haec famigeratio. oxcn
Abiit hercle Ule. ecquid audis, Lysiteles? ego t^ uolo.
Inspectasque esse, in huiuHmodi negdtio.
Spilrcificum, immanem^ intolerandum^ uesanum. ego cou-
tra opera expertus.
Vt sciat se perdidisse. ego abeo. male uiue ^t uale.
Memoriae esse oblitum? an uero, quia tu cum frugi ho-
minibus.
Nimis pergraphieus siicophanta. is mille nummum se
aiireum.
Solus sto, nec qu6d couatus sum agere, ago? Jumines
c<5nIoquar.
ibus propinqua haec sunt: v. 391. 590. 624. 704. 746.
h 1068. 1108.
Ergone^ qui tam rarus hiatus ibi fuit, ubi pausa quae-
a Yocis non tantum offensionis nihil sed adeo plurimum
dmendationis haberet^ eumne; ubi ab eadem parte ne ex-
ationis quidem quicquam paratum est, patienter toleratum
e existimabimus et praeter rationem pausam pronuntiandi
cuisse ubi sententiae nulla esset? Et hoc ut artis fuerit?
432 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
et Plautinae artis, cuius tantam in reliquis partibus sena-
riorum septenariorumque condendorum omnibus elegantiam
merito admiramur? Aut hoc praeposterum et incredibile,
aut nihil. Nec vero diversa ratio est eorum exemplorm
in quibus vocis intervallum quoddam non e sententia^ sed e
numeris aptum est. Longe creberrimum esse hiatum in
piediis tetrametris iambicis constat: non rarum in anapae-
sticis creticisque: nec eundem a mediis trochaicis septe-
cxcinnariis artis consuetudo exclusit. Verum hic qua eum tem-
perantia admiserit, multo etiam manifestius similis, qiuaj
qua supra utebamur, computatio versuum ostendit. Sept
narios enim trochaicos cum Trinummus plus quingentos coi
plectatur, quotiens in tanta multitudine poetam putaB
qua licebat sat saepe, libertate reapse usum esse?
huc exempla e supra allatis referre poteris v. 907. 1(
[cf. p. 427 J. 1071 [cf. p. 428]: quorum ambigua vis
quoniam cum numerorum pausa coniuncta est, qua
satis defenditur hiatus, orationis institio. Praeter illa
tota fabula non plures quam sex septemve versus exsfa
in quorum caesura hiatum scripti libri testentur vel potii
testari videantur: e quibus ubi eos dempseris, quorum
nulla aut suspecta fides, aliquanto etiam pauciores restabi
Pari utrumque genus proportione in Bacchidibus est: in qi
fabula e plus trecentis septenariis trochaicis hiatum ex H«
manni recensione sex admiserunt: v. 55. 362.*) 396.
[vide infra]. 414. 415*), praeterea octonarii duo 580.*) 58S
Vnde satis puto apparct, quara non sit in deliciis habii
vel maxime legitimus hiatus. Quo magis cauto opus et
intellegitur, ne quod fieri potuisse concedendum sit, cupidii
credatur factum esse revera. Quae cautio quas in pai
valeat quamque subtilem diiudicationem habeat, ipsius W
uummi exemplis declarare licet, quae haec sunt v. 311.
613. 652.**) 990. 1025 fcf. p. 337]. 1124:
Nimio satiust, ilt opust, te ita esse^ quam ut animo lubetl
N(^)n credibile dicis. At fu edepol nullus crdduas.
*) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 76 sq.]
**) [De hoc versu cf. Opnsc. phil. III p. 62 (v. Bupra p. 329' ]
KMENDATIONIS PLAVTINAE. 433
Postremo edepol ego istam rem ad fPie dtiinere intellego.
[Atque istum ego agrum tibi relinqui 6b eam rem enixe
expeto.J
Vapulabis meo drbiiratu vt nouorum aedilium.
[Nisi etiam labiSrem ad damnum dppanam epithecam in- cxciv
super.]
Uae sonitu suo mihi moram dbiciunt incommode.
!i his exemplis tam certum, ut non possit sat leni muta-
one removeri; nullum est praeter sextum, cui cgo quintum
wio, quantumvis ibi facilis sit arbitratu meo transpositio*):
i reliquis omnibus varias ob caussas esse dubitandum puto.
tque septimus versus eur sit sine mora hinc relegandus,
ipra docui p.CLXx[412J. De quarto non dubitarem, nisi aliud
sa codicum vestigia suaderent, de quibus p. Lxxii [329] dic-
m. Tres autem primos versus nego hiatui admittendo omnino
t commodos esse: ad quem etsi minime requiro graviorem
iquam orationis institionem, tamen altera ex parte consen-
neum est repugnare hiatui i. e. cessationi vocis tales ver-
nrum constructiones enuntiatorumque conformationes; qui-
18 eae ipsae voces, quas discriminet hiatus, ligentur potius
i contiuuae pronuntiationis necessitate vinciantur. Nihil
hutmodi iu reliquis vel Trinuninii vel his Hacchidum exem-
lis hiatui obstat:
Atque ecastor lipud hunc flunium dliquid perduiidiimst
tibi:
fbi cursu, luctando**), di^irOy hdsta, pugilatii, pila:
Inde de hippodromo et jxdfWiitra tiln***) reuenisses do-
mum:
ft magister quasi lucerna lincto exspreta hnteo:
[jftur illinc iiire dicto. Iidciue hic pacto potest:)
mo aptissima hiatui esse membra orationis apparet. Con-
dispesci te itn essc et at tu ede]wl eo minus licebat, quod
*c verba fortissima interpunctio praecedit, illa leiiior, aed
*} [meo arbitraiud Trin .'^, cf. Nov. exc. Plaut. I p. 70.]
**) [Cf. Nov. exc. Plaut. l p. C3.]
***i fHive cubi sive palaestriul proposuit Hitscheliu» Opusc. phil. lll
141 J
KB. &IT8C;HELII uPV8('VLA V. *.!S
434 PROLEGOMENA DE HATIONIBVS
interpunctio tamen sequitur. Itaque etsi nullo negotio inns-
cxcv poni nullns edepol potuif'), tamen ad elapsam ^tius sylla-
bam librorum scriptura tua edepol spectare visa est (nam
aedepol pro edepol quam frequens est in noviciis FZ libris,
tam est in antiquis insolens), e qua tute cum Bothio effed-
mus. Illa autem, ut opust te iUi esse^ ipsa vis sententiae ei
artis ratio fiagitabat ut sic coUocarentur mutato accoitQi
opust ita te esse: reliquum igitur erat ut d adiceretor.**)
Eiusdem litterae adiumento licebat tertio versa^ quae ipa
constructione iuncta sunt, pronuntiando quoque coartare idm
rem ad med attinere***): elegantius tamen visum est ni
me verba intendi ante rem collocata. Dubitari potest de
Bacch. 430 [462 J:
Verum ingenium plils triginta dnnis maiust quam alto^
ubi nec tam commoda^ quam in lucema uncto exspreta^ toci-
bulorum inter se constructorum diremptio est, et perfadlk
transpositio maiust annis.f)
Tanta igitur cum fuga hiatus fuerit locupletissima
cusatione muniti^ quibus tandem machinis non excusabilei
hiatum tamen defensum ibis? Scilicet quod a caesa
tetrametris; idem ab eadem caesura praesidium fuerunt q^
paratum esse hiantibus senariis vellent. Qua comparati
nihil cogitari alienius potest. Adeo enim nihil similitudinilj
inter utramque caesuram intercedit, quod quidem ad mini-
endam hiatus offeusionem valeat, ut diversissimis generibi
(liscretae sint. Quod discrimen recte senserunt qui alte
tantum caesuram, diaeresim alteram vocarunt, quamqoui
nec veterum auctoritate et aliam ob caussam meo iudici
non satis probabiliter. Sed de nomine utcumque statues, if'
interesse plurimum apparet, versus incisione aliqua ordintt
cxcvi rhythmici serventur an consulto dissecentur. Quodsi servii'
tur, ut in tetrametris omnibus, nihil offensionis vel hiata
^) [Sic in cd. alt. Ritschelius cum Reizio HermanDoque dedit
improbans quam hoc loco tuetnr Bothii coniecturam ]
**) [Cf. infra p. ccj^xi, Nov. exc. Plaut. I p. 47.]
*♦*) [Sic Trin.» cf. Nov. exc. Plaut I p. 46 ]
f) \huic annvf maiust in editionc dedit Ritschelius.]
EMENDATIONIS FLAVTINAE. 435
▼el in arsi syllaba anceps habet, quippe in exitum ordinis
Ajthmici incidens: contra in senarii iambici caesura^ ut
qnae in medium ordinem rhythmicum incidat (quando iam-
bicos esse iambiei versus ordines oportet, non trochaicos),
iiiatas locum non habuit. Quam caesurae vel vim vel non
^VBi ficticiam non esse luculenter hiuc apparet^ quod sicubi
^aesoram vel trochaicus vel longe plurimis exemplis iambicus
ftetrameter non post octavam habet sed post nonam sylla-
%im, h. e. non in fine rhythmici ordinis sed in medio ordine,
umquam hiatui locus concessus est. Quodsi in creticis
imibus hiatum vel syllabam ancipitem non principalis tan-
Inm caesura totius versus, sed singulae caesurae podicae ad-
viserunt, quod factum esse constat*), hoc e singulari natura
k.-cretici numeri repetendum est, cuius singuli pedes tamquam
.oialecticos ordines efiiciunt, sed ad iambicorum versuum
laicorumve ordincs nullo pacto transferendum.' Quo ta-
gravi errore irretiri se Lingius paasus, dum trochaicis
linibus iambicos versus dimetitur^ eo pervenit ut non modo
caesura senariorum^ sed in fine cuiusque dipodiae trochai-
sive iambicorum sive trochaicorum versuum legitimum
hiatum sibi persuaderet. Qua doctrina etsi modum ve- rxrvii
itis prorsus excessit^ tamen etiam longius progrediendum
Beckerus (p. 10<)) ratus calidius praecepisse Lingium
nt: addendam enim penthomimeri certe iiephthomimereni
^^, ut in qua non plus quam in illa ofiensionis hiatus
iberet. Keliquum orat ut oa doctrina perficeretur et om-
_;*"^Jno nullus in ullo vorsu locus esse diooretur, quin ab ele-
l Stotiae iiimirum et concinnitatis «'t jjorspicuitatis studiosis
i ^Oetis legitimi scilicet hiatus ornamento aliquando oondeco-
•-^^
■
*) Quamquam non 6»! quoviH pacto factum. Nam et^i in Her-
; ^^mniana (Liscriptione eorum versuum , qui nobis 8uiit Trin. *247 Kq.,
* ^ecte hic se creticus habet:
Ibi pendentem ferit: iam (iinj)Uus urat,
Xauoaen ia brcvem vocalem desinens vox dactylica non potuit pro cretico
«obstitai v. 251:
N6x datur: ducitur familia tota:
qaoil g^nns elegantia artis respuit. |Cf. annot. ad hunc versum in ed.
alt. et Opusc. phil. IV p. 413. |
436 PROLEQOMENA Dfi RATlONlBVS
ratus esset. Atque hoc quidquid est laudis sibi non
eripi passi Lindemaunus cum suis congerronibus: quos p
quam leniter perstrinxi Musei philol. t. V a p. 136 a
(=Opusc. phil. n p. 211—217], nunc iterum defricare
In quos apprime couveniunt quae ante hos cxxii annoi
indignatione, et tamen frustra ut nunc apparet, Bei
pronuntiavit: ^Nimirum hi non ipsos poetaSy non an
rhythmi genium, sed librarios sibi duces sumunt: et t
licentiarum species sibi fingunt, quot in toto Plauto Te
que vitiosae lectiones nunc restant, unique loco qui
dandus erat, ex altero aeque mendoso patrocinium qua
Qui quidem viderint, qui se civibus suis commendare p
eum poetam dicant, cuius ars cum vitae usum et fai
sermonis consuetudinem repraesentaret, illud tamen n<
ret quod Cicero Orat. § 152 dicit ^nobis ne si cupiamus
distrahere uoces conceditur,^
His autem verbis quae continuat Cicero: ^iudicai
tiones illae ipsae horridulae Catonis, indicant omnes
praeter eos, qui ut uersum facerent saepe hiabant: u
cxcviii uius Vos qui aecolitis Histrum fluuium cUque algidam,
dem Quam numquam uobis Graii atque barhari. at
semel Scipio Inuivte. et quidem nos Hoc motu radiah
siae in uada ponti, hoc idem uostri saepius non tu
quod Graeci laudare etiam solent': haec igitur Ci
verba cave ne omni lege solutis versibus Plautinis e
tium vocalium multitudine deformibus ullo niodo patr
putes.*) Et Naevium quidem ilios iu senariis (trag
videtur) revera admisisse hiatus credendum esse C
videtur: tametsi facile fuerat vitato hiatu scribere Gr
his**) nec testimonia desunt quibus, quam corruptis
bus iam Tuliiana aetas usa sit, doceamur: tam onim
l^oetae ille potissimum hiatus est qui accolitiSj ut «
meudo scripturae suspicetur, non sit rae iudice inclen
*) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 113 sq., ubi queis et Graie\
Bisse Naevium proponit Ritscheliua.]
**) Nam ex co, quod talia ut Chrai Lachmannus nuper do<
esse solita clisionem pati, minime consequitur ut pati hiatuw g;
ofFensione potuerint.
EMENPATIONIS rLAVTlNAE. 437
iucfepandns. Sed esto, iit sic hiaverit Naevina. Opponi
»iUein bonorum peritoruuique poetariim inultitudiui, nui non
[i coosulto et certis condicionibus raruin hiatum ut Ennius
libi tndulgeant, tales poetax appiiret, quoa artia inopia eo
iii^rit nt si vellent veraus effieere onuiino, et crebros hia-
■ ct prnmiscuos etiam nolentes sibi etabi paterentur: qua-
I fuisse Naevius dlcitur. Nam etiam genere prorsus diversi
ut Naeviani hiatus ilti qui anolitis et Grdii dtqtte, atque
necorum e^emplo probati Sdpio inuictc (quae verba voca-
I sequebatur) et dcsiw in: ad quod genus solum idtima
rbs Ciceronis spectant Aoc i<inii nostri. . . .soknt. lam veru
id cst taodem, quaeso, cur cum Naevio potius quam cum
^ qiii uon aordere Naeviano mure maluerunt, Plautum vel c
B socifmus vel cogitatione soeiasse Ciceronem putcmus,
e. euni scriptorem qiii neglegentioria artis pxemplo Nao-
I utatur, non utatiir Plauto? Nam es eo, quod cum ipso
nto oec poesis geuus nec cum hoc coniunctum genus hia-
I Plantus commune habet, non consequitur protecto negle-
itiKm eum cnui eo poeta couimunem babuisse, quocum
na genere, sed ut recentior cum vetustiore coniunctus est,
I similcm atquo in Nacvio fuit iirtis inopiam vel in hia-
I licontia vel in aliis partibus poeticac uon cent«ni, sed
ni vcrsiis Plautini produnt tanta et facilitate fusi et
leiniiitate elaborati, ut meo sensu otiam superent Teren-
iistriam et aliquauto molestiorem lucubratiouem ?
jqaibus, si nihil a Naevianis differrent, quid tandem ad-
t CHse iiloB existimabimus, de quibus Horatius:
At noatri proaui Plautinos
Laudauere salea — V
aeros et
: indicio etai noo subacripsit Horatiua cum eis omnibus
mim itt diversissimis ratiouibus inntxa nova ars prorsus
MMJta vetcrum arti fuit, tamen ex ipsis veteribus vete-
e artis studiosis quis umquam simiit atque Plautum
Lutiae laude Naevium cumulavitV quis Naevianos nume-
adoiiratus est? Qui quidem poeta quid miruni si ab
roturum rudi et incutba specie profectus, in quibua buins
I multa admisisset, ut
438 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Onerario^ onilstae stabant m fiustris'*)
(v. Mus. Rh. nov. V p. 247), aliqaid consolitae asperitatis
ad politius genus transtulit? Nec enim ullo modo, qni Nae
vio Plautum citius compararunt, quanto utriusque poetae ars
universa intervallo distet, satis reputasse videntur.
cc PauUo diligentius enarranda esse Ciceronis verba puii-
vimus quam factum est a Lomano Speciminis critici in
Plautum et Terentium, quod Amstelodami a. cioiocccxmY
edidit, p. 21 et 25: ubi tamen de hiatu saniora praecepii;
quam post Bentleium et Hermannum a quoquam prolati
vidi. Ceterum nec vitiosum et frequentissimum illum esae
hiatum inter omnes constat, cum monosyllabae voces, siW
in longam vocalem**) sive in m consonant^m exeuntea, dum^
priorem sjllabam solutae in duas breves arsis efficiunt, a^
centu intensae corripiuntur. Quod genus hiatus tam certam
in veteri poesi Latinorum omni sedem habuit tantaeque ipsii
poetis voluptati fuisse videtur, ut etiam ubi eius necessitai
nulla esset, tamen liquescenti vocalium pronuntiationi had
cunctanter praetulerim, idque eo confidentius, quod ea ratioo^
simul licebat longe usitatissimam iUe isfe csse vocabulorun
correptionem servare***): nam talia sunt, quae illani mensit
rae ambiguitatem admittant. Ergo cura per se nihil intcr
sit, qiirm cssr. rorrnpUhn nidis |sic Trin.^J an quvm rssc rr»r
niptum uidcs v. 116 pronunties, hoc tamen visuni est prae*
ferendum esse, eademque ratione rmii illis, non rufif ///;*>■ fsic
Trin.^] v. 203, dnm illml 211, qmm iUi [quom illi Trin.-J 342;
iii qncni isfas (fifu) [qticm. fihi istcis Trin.-J 951, qnom ille ifnsi
*) |Cf. Opusc. phil. III p. 133, iibi onerarias soasii Hit8chelia&]
**) Longis vocalibus etiam diphthongos comprehensas esse volo
ut quae et quoiy de quo i>. CLxxii [414] dictam. Nec fortasse hinc ex
clusam csse seu particulam significavi p. lxxxv [341 ].
***; Quae una caussa satis fuit, cur etiam, ubi nullus vocaliun
concursus, sod similis pronuntiandi ambiguitas, probarem velut v. 3T1
si quid db illo acceperis prae hac mensura si quid ah iUo acrrperif
item V. 372 eo pater : pol cgo istam prae poJ ego istaniy 860 mihi ill
prae mi iUe: quamquam a sententia hic plena mihi forma non ut alib
requiritur, e. c. v. f>88 in verbis potissumum mihi id nbsit, nbi absoDur
sit delitescere pronominis notioneni.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 439
1170, item de iUo [de illo Trin.*] 134, ne Ule ex 518, de
idoc [de isioc TriD.*J 567, ne istaec [m istaec Triii.»J 738, nd
iUe exaudiat 754. Quid? quod fortasse (nec eniin dubitatio-
liem ipse celo) illorum societate licuerit etiam bisyllaba
comprehendere, quae synizesi monosyllaba facta, ut mono-
^yllaborum exemplo elisionem, ita hunc quoque hiatum passa
tini De quo ut quaerendum esse significarem, v. 636 Terba
lie notavi nieam ego cmispicio mihiy ubi potueram sane sine
llla offensione mmm ego, £t haec quidem omuia dbidqpopa:
Iwm quod nemo non sentit elumbi versus principio Quom
iBe Udst praestare Quom iUe itdst. Quemadmodum autem in
qnibusdam exemplis non elidi monosyllabam vocem ipsa
Xtttio iubet: quis enim haec quae infra posui (v. 079. 1092.
1104) aliter nisi sic intensis notionibus pronuntiabit:
Dtim iUe [Dum iUe Trin.*| ne sis quem ego esse nolo,
sis mea causa qui lubet:
Tibi petam. Res quom animam agebat, tiim csse offusam
oportuit:
Videbis idm illic nauem qua aduecti sumus:
alia sunt quae vix patiantur neglegi elisionem. Nam et
30 perversum sit dum intendere depresso illly in quo est
vis oppositionis:
Sed dum lUi aegrotant, interim mores niali:
H V. KX).")*) vi orani carens qui pronomeii non magis sinit
fui ilhid pronuntiari (luam enm essr v. 1170:
Qu< >m ille itast ut eum psse nolo, id criicior :
/Ubi etsi de meo addidi ntmy tamen id [)rorsus flagitat lo-
qaendi consuetudo Plautina, planc ut v. .-^7:
Vtnim itane esse raauelit, ut euni animus aequoni cen-
seat,
An ita potius ut parentes eum esse et cognati uelint. (tii
Simul autem et Quom iUr ifasf illud et Dnm illc ne sis v. 971>
*) [quem versum in ed. alt. scclusii Hitechelius iii male con-
fictum priorifi interpreiamentum.J
440 PROLEGOMENA DE RATIONIBV8
documento esse possunt^ severius quam verius sic statm, ut
proxima post solutam arsim syllaba necessario esse longa
dicatur. Est ea plerumque longa: sed nec necessitatem hoc
habet nec aliam caussam^ quaro quod omnino in trochaicis
tribracho longe frequentior est anapaestns, in iambicis tri-
bracho ipsoquo iambo frequentior spondeus yel dactyhs.
Perraro autem monosyllaborum licentia illa yidetiir
etiam ad polysjllaba translata esse. Non Plautns fnit, led
recentior aliquis, a quo prol. Merc. 13 uidi anmtores fanm
profectum esse non ausus sum negare Parergon p. 18. &
Hermanno probari video correptum in bacchiaco ante vocft-
lem trisyllabum cogita Poen. I, 2, 31:
Soror cogita amabo^ item nos perhib^ri.
Hinc defendi potuerat in Trin. 272:
Boni sibi haec expetunt: rem, fidein, ^norem^
ut -^m Juh sint pro una longa [sic Trin.^: nisi perfadli
post m excidere ei potuerit. In Mostellariae versu IV, 2,33
Quoi homini? PH. rro nostro: quaeso, quotiens dicun
diimst tibi
non sunt pro anapaesto -ni cro syllabae, sed ni producitui
una autem syllaba pronimtiatur rroy ut in anapaestico Stidi
II, 1, 40:
Nimis u^llem hae fores enini fifgissent:
de quo eap. XI [p. 394] dictum.
Atque hi quidem hiatus in arsi, si modo tiunt, fiiin
omnes: quibus multo etiam incertiores sunt qui admissi esa
cciii in thesi putantur. E quibus minus dubitationis quam reli
qui illi habent, cum anapaesticae anacrusis prior syllaba
monosyllaba voce constat in longam vocalem desinenti, qua^
ante insequentem vocalem, sed in ipsis anapaesticis versibus^
corripiatur. Assentiendiim enim Hermanno videtur talw
correptiones cum hiatu coniunctas defendenti Stichi II, l,oO.
Aul. IV, 9, 3. 5. Bacch. 1126 [1165]. 1162 [1199]:
Quid istiic est? Quas tii edes colubras?
equidem quo eam aut ubi sim aiit qai sim.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 441
dem6nstretis qut eam abstulerit.
si amant; sapienter faciuni
ie amabo et te amplexabor.
Sed etiam in trochaicis iambicisque versibus alteram solutae
arsis syllabam sic esse cum hiatu correptam nondum potui
mihi persuadere: non id aliam ob caussam^ quam quod ta-
linm ezemplorum nimia in circiter viginti milibus versuum
pancitas est. Itaque vehementer dubito num dme unum et
hia infamia satis fidei habeant Bacch. T^ l^ 17 ct III^ l^ 14;
qui versus nescio an sic non incommode scribantur:
Duae nie unum expetitis palumbem: idm*) arundo alas
uerberat:
Tua tu**) infamia fecisti gerulifigulos flagiti:
nam in priore ^xrtt potest interpretis esse proverbium expli-
eantis. Non difficilius est inserto ego Merc. V, 2, 4 tollere
mi erat:
D6mi erat quod ego***) qua^ritabam: sex sodalis repperi.
Qaamquam de hoc singularem ob caussam cautius iudican-
dom est. Nam cum eadem ratio^ qua continentur me liahes
et ndm hdbes, inter domi est et domum est iiitercedat, tamen cciv
m hoc postremo quod comparari queat, ex undeviginti
bulis Plautinis nihil recordor, in una Mercatore scio tria
exempla exstare I, 2, 69. II, 4, 11. V, 2, 47:
Ttium amicam. Quid eam? Vidit. Vidit? uae misero
mihi.
Ttiam amicam. Nimium multum scis. Tuis ingratiis.
Tdam amicam. Quid eam? Vbi sit, ego scio. Tune ob-
secro ?
Tam haec gemella sunt, ut de integritate scripturae vix li-
ceat dubitare. Itaque hoc omne illius quaestionis opportuni-
tati re«ervandum est, qua quid in Mercatore a Plautino in-
io et usu abhorreat, expendetur accuratius.
*) [Cf. annot. ad hoiic versnni et Musei Rhen. XII p. 457.]
•*) [Tuad Nov. exc. Plaut I p. 68.1
•^^ fln editione domi id ertU quod dedit RitBchelias notans Lach-
mjusnain in Lner. p. 195.]
442 PROLEGOMENA DE BATI0HIBV8
Restat ut theticam syllabam trochaeorum iambonimque
negem ullum umquam hiatum (nisi eis quas ab initio eapitu
tractavi condicionibus) recepisse^ sive illam longa sive brevi
vocali terminatam. Nam hos hiatus qui deosculantur et in
sinu fovent; sunt hi illi ipsi Uicentiarii ', quos supra dixi
ad eam perfectionem incohatam ab aliis doctrinam adduiisse,
ut nuUum versus locum non admittere hiatum dicerent. Qui
viderint ne ab eis viucantur, qui non ferendos esse biata |
carentes versus demonstraturi sint. Cum taeterrimo in arsi {
hiatu non magis tolerabilem theticum libri sociant contigms '
Trinummi versibus 540*). 539**):
Sues moriuntur angina ocerrume:
Nam fulguritae sdnt alternoe drbores.
Quem cave his exemplis defensum eas Amph. I, 1, 119**),
Bacch. II, 3, 73***):
Nec iugulae neque uesperugo neque uergilio^ occidunt:
Qui illic sacerdos est Diano^ £phesiae:
ccv ut in quibus excusationem a nomine proprio f) (nam ip8uiii|
nergiliae est pro proprio) hiatus habeat, ut in Esqnilinae
alites Tcui non conferendum dispari ratione nitens ittsulae
lonid). Neque euim ar diphthongi naturam habuisse quod
aspernaretur sive elisionem sive synaloepham, cui opiniooi
favere ca.stanca<^ hirsutac illud facile videatur, eum Vergilian»
Tyrrlienae aeies et totae (uleo ronuersae acies ostendunt tum
Plautinorum multitudo exemplorum arguit: incolae accdae
ddueyiar omncs Aul. III, 1, cpulae a Trin. 471, glabrae en ih.
541, gloriae aut 829, proccUac infrnsac 836, num^iae m
1018, nostrae aedcs 1080, alia.tf) Cum istis autem, nergHi»
*) [Cf. annot. ad hunc vcrsiim in cd. alt. et praef. p. lxvi Bq.)
**) [Cf. Nov. exc. Plaut. 1 p. 118.J
***) (Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 114 sqq.]
t) Quid intersit, cum supra p. CLXXVii [418] dixi nallam ab in- 1
sequenti Epignome nomine excusationem productum agitiir habere, noB
videor explicare debere. — Ceterum scripturae in Amphitraonis vem
integritatem Varro testatur de 1. 1. VI, 6 et iterum VI F, 50 [et Featus
p. 368].
tt) Quemadmodum igitur et elisionem et ut supra diximas cor-
EMKNDATIONIS n.AVTINAE.
443
ocevhni t-t Dianae Epficsiae, )iaucii illa ^xcuipla conferenda
, in qaibus thesis cretici pedis hiatuni habet, non brevi
rorali, seii lougae correptione efFectiim, quamquam non pro-
prti nominis natiira ezcunatum, Teriim sati^ tamen excuHatun]
leatioria enumerationia pausa aliqua: nt
Arte gymnastica, diaco, hoBiis, pila,
Ciirsu, armis, equo.
BOd genus, pertinens illud etiam ad aenarios septenariosque
tmero paucox, Hermannua tractavit Elem. doctr. metr. p. 207
tU. 190, et in nupera Epitomae edltione p. 34. Magna crvi
men cautfone opuH est ne pausam orationis confingas ubi
illtis ei locua. Velnt Militis loitio probabilitatem nec haec
inaura
Praestrmgat oculorum Hciem in acic /rostibus,
c baec habet, quamquam ab accentuum varietatc') prae-
ibilior,
Praestnngat oculorum aciiw m acie hostibus:
id aliquid excidit, quod puto hoc esse:
Praestringat oculorum licieiu atrt i'n acie boatibuB.**)
t ne ilU quidem Asinariae scaenae lY, 1, quam deaignavit
mniuinuR, tantuni hiatuum, quantum libri prodiderunt, nie
nceilere iam supra oatendi p.CLxxilif415J. Ceterum sublati a
tbis io Triuummo hiatutt exempla in illia qnaere quae c.YI
ionein cuin bintti coniuDctum (quae anial Baacli 343) 'i« diphthon-
ftdmiait, ita in "> qaoque vol ui diplitboD^ni cadere ul.nunqne
ent&neum est ; unde non lantum ijuot hofitiiii tiilati inmua
JCXII 14141, Bed etiam i^uoi imperrs cum slii ilico collatum p. cxxu
<lt]i utii »o1m mu neu piirticulaB ab elisioDe ciuliuimtu. Adde o
-3QS 1421] iil qitoi Dbtigerat [iibi in ediUono Ritschelins acripsit
m optifferaH.
') n*ec quiun vim habeat, peBt Hermannum Oimac. II p. 284
ftcbmuinnnique in Propert. p. 1 11 sqq. neniineu fugit. Eadem i^auaBji
il cnr in Hilitii veran qui amico sit amiciis magi» snpra probnreniita
CXZXU [381] aliaqiie alibi multa. Nam qiiod in contr&Tiii,m pnrtem
ttatldna dccreril. in Andr. II, ^. 8. Eun. V, S, 19. Hcaut. I, S, 18,
imI ea exempla pertinet quonim diversiBgima ratio eBt, tum ne
ennn qoidem omni ei parle habcri potest,
•> [Cf. Nov. e»c. PUiit. 1 p. TUaq.J
444 PROLEGOMENA DE BATIONIBV8
et VII composuimus. Quo praeter alia adde pldcidule
cided Trin.*] in iobmidcnlo pro pldcide in tabemdado \
commendatum p. Lxxxi [338].
CAPVT XV.
Dif&cillima omnium haberi ea quaestio solet^ qn
de accentus verborum cum numerorum rationibus coi
tione. De qua etsi mihi videor ita disputare posse u
ccvn bus a principiis profecta quibusque a caussis nata ad
legum constantiam ars illa poetarum progressa sit,
totum hoc genus admirabilis concinnitatis regitur, plai
intellegatur'*'): tamen amplius id sibi spatium poscit
quod huic sit praefationi concessum. Itaque huc olit
turus nunc singularia tantum quaedam tangam^ quoi
ipsam criticam factitandam pauUo gravius momentu
genus universum recte definiendum paucissimis prae
Omnino enim nihil esse falsius potest quam quod
Latii posteriorisque aetatis poeticam ita sibi invicem
nunt, ut hanc quantitate syllabarum regi, illam dicai
accentus pendere. Quorum tantum prius verum est, c
lic accentus vim propemodum nullam esse constet: a
ne sic quidem vere describitur, ut cum accentu dicatui
titatis ratio aliquo teraperamento coniungi. Nam tai
acu res ita demum tangitur, ut etiam veteris comoedi
goediaeque arti metricae pro fundamento fuisse qi
tatis observationem intellegatur, sed eius quan
quae qualis fuerit quibusquc rebus a posteriorum saeci
consuetudine distet, superioribus capitibus declaratui
cum eius autem quantitatis scveritate summa a
tus observationera, quoad rius ficri posscf, cou
tam esse. Prorsus enim utramque rationem exaequai
nino nou potueruut poctae, si modo fieri versus veliei
certc tam angustis finibus semet coercere debuerant,
unum modulum centenis versibus cum maxima molest
fabricatis non possent non in incredibilem artis ieiun;
*) [Cf. Opuflc. phil. II praef. p. Xlsqq.]
EMENDATI0N18 PLAVTINAE. 445
dere. Eis igitur angustiis ut se expedirent^ cum alter-
un rationem oporteret paullulum cedere alteri; praeroga-
im quidem semper voluerunt quantitatis enAe, ad eiuscrviii
em constantiam aceentus observationem luodicam acconi-
larunt.
Exemplo rem declarabo. Nam cum ratio omnis acceii-
latini duabus legibus priiicipalibus his coiitineatur: altera^
quae vocabula hyperdisyllaba paenultimam longam ha-
it paroiytona sint^ quae brevem^ proparoxytona: altera,
iltima syllaba verborum polysyllaborum quorumlibet ac-
um, ut in lingua barytona, numquam recipiat: consequens
uty quod ad accentum attinet, vere iumbicis vocibus
Ilabis (^^ et item ^^) omnino careret latina lingua. Itu-
hoc licentiae veteres illi sibi sumpsorunt praeter cetera,
bisyllaborum vocabulorum , quorum brevis paenultiuiay
nagnam multitudinem noii sic pronuntiarent ^-^ sed
j*a atque lex accentus postulabat, acuerent in ultima,
t uident.*) Quod nisi ita instituissent^ ne unum quidem
krium facere potuissent quin eum vel monosyllabo voca-
> termiuarent vel hyperdisyllabo quod iii dactyluiu creti-
ve desiueret. AdQiis80 autem iu sonarii exituin iam-
> vocabulo rursus pari peuuria atque multo etiaui maiore ccix
dmus aute sextum pedem locus premebatur: ue igitur
; cetera praeter monosyllaba et cretica et certa hypenli-
aba vocabula excludereutur omuia^ ex ultiini pedis li-
tia consectariam esse hanc alteram voluerunt, ut in [)aen-
imo loco non modo iteni ianibica, sed etiam spondiaca,
paestica, chorianibica, molossica, ionicii vocabula (una
*) Cuius rei causHam licet etiaiii altius repet^.'r«.'. Nam cuin
tica vocabala omnia, cuius in vul^ari pronuntiatione unus priuci-
U accentua hie rst jl <j , in iambicos trocbaiconque versus ne pos-
t qaidem aliter nisi 8ic intrare ut simul ultima hyllaba, cuius se-
idarius tantum acccntus quidam, Hub arsim caderet priori ar^i vi
)nua parem j. ^ j. : in tanta horum multitudine non potuerunt non
^ plane assuescere ea ratione, qua brevem paenuUimam excipiens
^ ultima accentum reciperet prueter legitimam consuetudinem lin-
^- Hinc igitnr, quam facilia velut a peruidet perfiddm transitus
rst ad uidet fidem, et perspicitur et sentitur facillime.
446 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8
cum longioribus quae in eos pedes exeunt) acuerentor in nl-
tima syllaba: quae omnia cum aut paroxytona aut propar*
oxytona in ipsa lingua fuerint; ne versus quidem nisi ilk
condicione esse oxytona passus est, ut neglectae legi excu-
satio e concessa legis neglectione parata essei Sic igitQi
evenit ut non improbarentur hi versuum exituSy qualium in*
credibilem esse multitudinem constat:
mal4m crucem
mores mali
animilm meum
mcuti^s grauem
filngaris tuum
d^corari uolo
auaritiam meam
reuenisset domum
inc6nsultii meo
concrepuenint fores
castigator^m tuum
r^cuperatores dedit
Sed longius etiam eiusdem yis rationis patuit, quippe quac
etiam ad tertium a fine vocabulum pertinuerit: quod
oxytonum esse ea condicione potuit, ut a binis vocibus ex-
ccx ciperetur item contra consuetudinem linguae oxytonis. Velut
Triu. 100. 186. 197. 800:
uocant ciues tui
malas famas ferunt
mea recte facis
uti celes face,
et in Bacchidibus honis dlcunt 7nale, utrum crcddm niag^
9 malo fecit suo, edt seciim simul, sinus nostrdm scn^m, Of^
Virtus Vcnus, nwd gnato mak, ualet scntit sapif. In quibus
omnibus quod eodem pedum ordine spondiaca vox medi»
est inter duas iambicas, id quidem aliunde suspensum est et
propriam quandam caussam suam habei Nam quod egregi«
Beutleius observavit in Horatii Serm. II, 5, 79, rarum esse
in quinto pede senarii iambum pro spondeo, id aliquanto
aecuratius sic detinimus, ut, cum in Trimimmo senarii q^'
EMENDATIOSIS PLAVTINAE. 447
dm cireiter qumquaginta, totideiu auteiu septenarii trochaici,
0 quibiiB illa lex (sive eleganttaiu dicere malueris) uon mi-
(juaiu in senariiM valuit, ia fiiie versus iambum ante
luio receperint (h. e. seiiariorum pars fernie duodecinia,
Mptenariorum circiter nona), tamen perraro duobus iaiubici»
KKsbulis talis exitus fiat, numquam tribus.'*^ Itaque cum
Hii) offensionis habeant hercle mirUias, ifccleitttis est, fidvciac
finem versuum, quamquam nou nimis »ae|ie, admissa, tria
itum per duas tabulas integras Trinummum et Bacchides
[emiila exstant huiusmodi: ager fuit Tr. ;>33, malam crucem
598. Ba. 863 [903J. Quales pedes tertius iambus ne aic
odem praecedere solet, is ut non iambica voce conclusus
ut Tr, 633 qudivs ille ager fvU**): multo igitur minus ccxi
ordiues placuerunt "-^lw^lw^^ ut malo facit siio. Sed
ab ha*: parte nec a neglecto acicentu praeter illa, ut
Eo fecit svo, haec qua infra poi^ui improbata sunt, eadem
i illa ratione satis defensa, Trin. 733. Bacch. 170. 222
m. 254]. Mil. I, 1, 30. Bacch. 316 [349J:
penes me faabeam domi
cito SamiUm solet
edepdl certd scio
■j [Ei Addendis p, cccsxviu; 'Bcatlei obBerTatiODe, oniua ille
D in Teieotii emendationo aumquikm non memor fuit, Don pancia
locis ciim &uctu utare, in quibua, atrum e diacrepantibua codicnm
liinoiliia prnefltet, dubiDa haereaa, Velut una hac re, <)uod Epou-
1 qaintDH pea trimetri pro iamlio obtioet, piaestat Trin. t. 33 me-
1 mtMem mtLXUmaM prae tralaticia verlioroiii collooalione maisem
'*) Ati^ae baec canBsa fait cur Kupra p. cxui [364j i
remuH exitiim futurumnl. tamen sdunl: praeBertini aceedent* ante
01 iamboa interpnnctione, Nec mirum taiia non piaeuiBse, cum
tc qnidem crebra litit, in quibua trea ae iambi excipiant iambieia
m ineluu, ut ad^ale eum sHintio v. 22, hene htrele minlias
if$ui JN Seltueiam 1I'2, fide et fiduciae 117. 142, mdrituMii mgtSHi»
., potj nrqtie dlieri 863, ripperi nt<f6lium 389, dTotAumarum oPjmpi-
■ tlf>, suo peeulio 484: qnae decem eunt in quadringentis verBibtiB
>iii{il4. Non dnbitnTi igitiir, ubi optio data rrat, yui hiix mthi drdil
■^iJaj prsefene priie qui hris dedil mi epistulnn v, 874. [Hoc Paendiili
>-Ssi cnui B dedit RitsebelinB et Trinninmi Tersui viiidicBvit; «ed in
** klt iHthi' dedit repomit. |
448 PROLEGOMENA DB RAT10HIBV«
h^rcle operae pretiiim quidi
c6nueDi£m quantiim potest:
quibus exemplis et auapaesticum habes et choriambii
tertium a fine vocabulum: quorum tamen neutrum freqi
Spondiaca autem vocabula etsi ab eo loco ratio quidem
magis quam molossica vel ionica a minore (quando
riambum et ionicus et molossus aeqnat) excludit; tamen
suetudo non item ut in paenultimo loco recepit: q
aegrius in longis syllabis quam in brevibus accentus
lentia illo loco delitescere visa est.
Et haec quidem eiusmodi sunt, ut certae normac
stantia determinata'merito nomen inveniant legitimae
tiae. Sed praeter haec, quae ipsa ars concessit^ fate
est quaedam^ quamquam numero pauca^ vel ezcidisse
ccxii vel indulsisse sibi poetas^ quae sint extra ratiouem ]
Nam cum in conuenidm hi quos notavi accentus re(
habeant propterea quod similes sequuntur in quanttim
tamen aliquotiens choriambicum vocabulum etiam p
hanc condicionem in mediam senarii dipodiam intrav
Trin. 184. L410.] Mil. I, 1, 18. Bacch. 121. 113 [151.
Ego me fecisse cmfifeor Megaronides.
[Quam si formicis tu ohicias papduerem.*)]
Quasi uentus folia aut peniculum tectorium.
Magistron quemquam discipulum minitarier.
Sperat quidem animus: quo mefiiat dis m mauust
Quamquam id minime est quovis pacto factum: fa<iile
intellegitur curandum fuisse ut insolentia numerorum (
raretur potius quam in aures impingeretur: quare cred
potest cum gravi interpunctione choriambus a poeta
*) [Cf. infra p. ccxv (451).]
**) Hoc quidem versn etsi concedendQm est a poeta poss
ncU profectum eBse, et aupra allato conuenam quatUum poU:d,
propter ipsa gemina exempla discipulum et cetera necessitaten]
non habet. Nec Bacch. 48 [79] vel necessitas vel si quid video pr
litas euenat formae demonstrari poterit. Quid? quod quibuadam
plis contrariam in partem valens probabilitas manifesta est, ut in
septenarii Trin. 715 quod agas euetndt tibi.
EMENDATIONIS PLAVTIKAB. 449
inctas esse^^Trin. 582:
Dic Cillicliy me ut cdmienidi. ST. qmn tu i modo.
^b interrogatione fortasse veniam habet Bacch. 214 [246]:
Salu4 sed ubinamst Mn^Uockus? GBL uiuit^ ualet:
Qimquam ibi non inepte Bothius ubi Mnesflodms nam ed?
roposuit, quae coUocatio interrogativae mm particnlae ali-
lotiens oblitterata est (ut hinc quidem nulli lis sit' nostro
pplemento moyenda TriiL 130). Plus etiam oSensioiiis in ccxni
le enuntiati posita ionica tox habet*) Bacch. 299 [331]:
Sed diuesne iste est ThSoHmm? GH. eti^ rogas?
ins cum simile exemplum ignorem, nescio an hic quoque
rom Bothius viderit, praesertim cum in libris non «sfe, sed
\e ait:
Sed istic Theotimus diuesne est? GH. eti^ rogas?
m choriambicis autem vocabulis etsi per se minime com-
randa sunt anapaestica, nec, ubi oxytonum non sequi-
r, anapaesticum quartus pes admisit: (nam deterrimum
rsum Mil. TI, 6, 73 Fateor: quidni faiedre egomet quod ui-
nm infra emaculabimus:) tamen certa hac condicione, ut
m moiiosyllaba voce in choriambici vocabuli speciem coa-
iceret auapaesticum^ eique consociationi non repugnarent
1 faverent constructionis interpunctionisque intervalla, raris
libusdam exemplis idem quod in choriambicis factum est.
inc igitur est cur o£Fensione careant Mil. l^ 1,6. 29. IV, 3, 32:
Ne lamentetur whte animum desp6ndeat.
Conisus euses, per corium, per uiscera.
Istiic caue faxis: quin potius per gratiam.
ed quod multo sane magis mirum est, illud est, quod etiam
lolossum, qui etsi mensuram choriambi aequat, tamen
Qirum quantum ab eius volubilitate distat, non prorsus ab
Do versas loco exclusum fuisse exemplis credendum est. £t
excQsatio quidem eadem, quae verborum ordinibus conueniam
Vo^Mim polest^ parata foret talibus quale Trin. 550 vulgabatur:
•) [Ct Trin.* umot ad v. 982]
f»- UTfCIIELII OPVSCVLA V. 29
450 PROLEQOMENA D£ RAtlONIBVS
Quo cilncti qui aetatem ^enifU cast^ suam.
ccxiv Verum fatendum est ita comparatos non esse, qui oerta ex-
empla praebeant, versus non codicum tantum fide Plaatino-
rum, sed antiquorum auctoritate grammaticorum finnatos.
Illiusmodi aliquot Parergon p. 22 composui: ex hoc genere
tria Varronis de I. lat. testimonia attulisse satis habeo e VI,
89. VII, 78 et X, 70 (Trin. 886):
Vbi primum accensus cldmardt meridiem.
Hectdris natum de murd iactarier.
Cdncubium sit ndctis priusquam ad pdstremtim perue-
neris.
Nam altero versu de muro prorsus aequant molosaum: iii
qualibus si qui de spondeo potius dicendum esse contendaat
quartum pede occupante, res eodem redit idemque in hwn
spondeum (quem non potest non monosyllaba post caesuraD
vocula praecedere) quod in molossum cadit. Tertius auten
versus etsi non est senariuS; tamen cum senariis eam de qu
agimus rationem trochaici septenarii prorsus communem hi
bent: quod quidem eo minus mirandum est, quo saepia
cum eisdem senariis etiam choriambicum in eodem loco no
merum participant, ut Trin. 320. 334. 717. 951. 1022. 1128
Benefacta benefactis aliis pertegifo ne p^rpluant,
et sic in reliquis deliciis disperdidit, Lysiteles ego te uolOj com-
memoras epistulas, ferriteri mastigiae, cotisidui fidelifer: iim
Bacch. 59 |90]. Itaque de illo genere, quod molossicis to-
eabulis comprehenditur, sic statuendum est, ut reapse aliqoidj
asperitatis, quod non suaderet, sed dissuaderet aurium iudi-
cium et ratio numerorum, patientius quam par erat eosden
ccxv poetas tulisse intellegjimus, quorum in reliquis partibus s^
nariorum septenariorumque condendorum perfectam elegaii-
tiam suspicimus. Tali tamen neglegentia (nam profecto di-
ligentiae laudem illud non habet) quo magis libera esse ars
universa illorum poetarum solet, eo nos de singulis suspitio*
siores esse decet et aliquanto tardius de poetarum quam d«
librariorum vitio cogitare: id quod recte iam Bentleins sen-
sit in Adelph. IV, 2, 52. Itaque etiam qui taeterriinuiD
BMBNDATIONIS PLAVTINAB. 461
rin, 640 huitam dngind acarrume concoctunis sity tamen ad
mimctam cum hiatu moIoBSom nauaeet oportet*) Nee qoi
apiat y. 31 e librorum scriptura succreuemfU ubemme effi-
iet siiecrenhU. ubArume potiuB quam succreuere tMrume^):
Qae formae saepius quam putes in libris permntatae sunt.
ton Nonii fidem (quamTis per se ambiguam) nobiscnm am-
kxiis V. 410 praeferet quod supra posuimus prae hac col-
»Citione verborum quae est in codicibus:
Quam 81 tu obicias farmicis pap&uerem [sic Trin.*].
)m V. 648:
Praetfptauisti am6rem tuum uti uirMt praepfSneres [lic
Trin.»]
■ntilli fnit ez tuuhutiuirtuti vel TUUMTUUiBTUTnJT Tel
uiiuiBTUTiUTi efficere? Certius etiam v. 977 rertitatua est:
Proin tu te itidem, ut chirmidatus A, rmtdm rechiur-
mida:
qno cum et Talde ingrata sit verborum Aarmidaiius es in
»ura diremptio, et ratione eareat reeharmida forma [cf.
pra p. 331]y et ft$ fe vocibus iu fute eoniunetis accusativus
lit, nou videtur dubitari posse quin poeta scripserit quod
^pimus:
Proin tute itidem^ ut charmidatii'^, nirsum te dech&r-
mida.
18 igitur hine segregatis in tota Trinummo praeter posire-
wn perueneris illud duo exempla restant, quae non magis cczvi
ne sollicitanda videantur quam Ennianum de murOy v.
«2. 947:
Ni fllic homost aut dormitator aut serfor zonarius.
Pra^care [Deputare Trin.'] opdrtet qui abs terra (Ui
caelum peru^nerit
QuibuB cognatum in Bacch. 756 [795]
Vt u^ba mihi dat, ut neselo quam r^m gerat
♦) [Ct pmef. Trin» p. LXVII.]
**) [Ita Scaliger, Doosa fil., Reiriiu, qnod confirmaTit A.\
«9*
452 PR0LE60MENA DE RATIONIBVS
huc referendum esse mox apparebit.*) Verum mimme in
eorundem numerum Trin. v. 420 venit:
Minas quadraginta dccepstin' a Callicle,
cum de lege usitataque ratione in paenultima accentum ha-
beat accepstine: quae vox cum unius pedis mensuram ipso
ambitu suo excedat, in versu non potest non duplicem ac-
centum dccepstine recipere ut similia omnia.**) Etenim quod
longe notissimum est, elisione tamquam decurtatas h. e. Qn&
ccxvii syllaba breviores factas voces retrahere acceiitum h. e. eum
accentum recipere qui, si brevior forma primitiva esset, esset
legitimus: id quoniam video quosdam de necessitate quadam
interpretatos esse, ne hoc quidem praetermittam, sed utram-
libet rationem dicam poetas arbitratu suo secutos esse: qui-
bus licuit ante vocalem vel accepisti hoc vel accepisti hoc pro-
nuntiare, vel ddulescenti has vel adulescentem audiOy vel scri-
bendum dppulit vel scribendum appeUere, et similiter omnia.
Vnde consequitur ut, quamdiu vocalem praecedens scrihend-^
vel dduen- {ddueni aequom Trin. 97) non exuat spondei na-
turam, ne illa quidem tralaticia concede htic, secede htic recfe
*) Vix taraen huc referendum Trin. 627:
Consu^idet homini, credo. etsi scelestus est:
ubi non magis etst offendit quam et si, praesertim post interpunctionem
illam. Aliam ob caussam hinc alienum Trin. 163:
Quid tibi ego dicam, qui iUius sapi^ntiam:
nam iam Plauto pro cretico illitis cum similibus genetivis fuisse oliti
demonstrabo. [Cf. Opusc. phil. II p. 686, ubi exposita uequaqa^xi
labefactari Muelleri de pros. p. 341 sqq. dispntatione ad Trin.' v. 163
annotavit Ritschelius.]
**) De hoc maxirae miro iudicio sic praecepit, qui auctor doctn-
uae prosodiacae Plautinae vult haberi: 'Vix credas dici et pronuntiAn
cruciuhilitdtihus indiligenter suppurasitdtur intelleghitia interpeUatio:
pro. quibus omnibus alia pronuntiatio requiritur ex pedestri et familian
loquendi consuetudine , cruciabilitdtihus indiligenter supparasitdtur in-
tellegentia interpelldtio.^ Cuius verba mea facio: vix credas dici et
pronuntiari talia potuisse. Qnasi non singulae voces onum babeut
principalem accentum, e quo ceteri secundarii pendeant, quoqne in
versibus servato satisfiat consuetudini linguae. [Ceterum accepsO^
forma ipsi Kitschelio tam suspecta postea erat, ut eam tueri oob
auderet.]
EHENDATIONIS PLAVTINAE. 453
dicantur mediam corripere: id quod rationem et necessitatem
ita tantum habiturum esset^ si illis in exitu versuum um-
quam esset locus concessus.
Licentiam omnem alterius partis senariorum^ quae
est post caesuram^ complexus sum. Nam quod talia ut
memhieris recipiam accentum solent iii quarta a fine syllaba
habere, ea nec licentia potius quam consuetudo fuit nec ab
uUa parte versuum exclusa est: quippe prorsus quo dactylicis
Tocibns, soluta quidem arsi, quadrisyllaba omnia quae
proceleusmatici mensuram aequant habita sunt dactyli-
corumque accentum servarunt^ vel creticorum quae paeonem
quartum aequant^ nec minus in antepaenultimo quam in ul-
iimo pede siye senariorum sive septenariorum (quando paenul-
timus tribrachum non frequentius quam purum iambum ad-
misit), ut cnicisalum me ex ChrysalOy cdpitibus qtuissdntibttSf
mulieris quacum dccubat. In horum autem numerum infra
perspicietur etiam Trinummi illud venire v. 134:
Neque de illo quicquam 7iequ€ emeres neque uenderes. ccxviii
Nec illa singularis licentia est, quod iambicae voces, a
quarum neglecto accentu cum nostra disputatio tum veterum
poetarum ars omnis profecta est^ iu omnibus omnino locis
admissae sunt a quavis condicione liberae. Velut ante ulti-
mam dipodiam senariorum Trin. ft7 potes ne SHSjneer, 104
manu Megaronides, 141 meae concreditumstj item v. 140. 221.
484. 486. 490. 530. 5'60. 741. 753. Vel in tertio pede,
quod hanc tantum ob cauHsam rarum est, quia non potest
nisi in versibus penthemimeri caesura carentibus locum ha-
bere ut v. 734:
Parata dos domist, nisi exspectare uis:
multo etiam rarius ita, ut iambica vox in secundo pede prae-
cedat^ ut Ter. Eun. V, 1, 16:
Scelesta ouem lupo commisti: dispudet.
Quo tamen tribus iambicis pedibus continuis longe peior
Bacchidum versus II, 3, 110:
Id mi haild utrtim uelim licere intellego.
454 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
aut cum Hermanno sic est emendandus:
Id utnlm ueluu iam mi haild 1. i.^
aut fortasse sic potius:
Id iam mi^ utrum uelim, haild 1. i.
Sed spondiacam pro iambica voce tertius pes non admisit)
nisi paucissimis in locis, in quibus illa a prioribus graYi
interpunctione divellitur, ut Trin. 427:
Nempe quas spopondi. ST. imnio quas dependi^ mquiio.
Nec tamen fieri posse videtur ut eandem quam praecedens,
nullo intervallo consequens interpunctio vim habeat, qua
tantum abest ut leniatur offensio neglecti accentus, ea ui
ccxix sentiatur magis. Non recte igitur, si quid video, in Bacchi-
dibus se habet v. 1026 [1066]:
Vel da aliquem qui seruet me. NI. ohe odiose facis,
cui ne ab aliqua accentus enclisi quidem praesidium paratum
esse concesserim. Quapropter servato verborum ordine qd
in B est, eiecto autem, quod e proximae vocis initio natum,
olie sic scribe:
Vel da aliquem qui me seruet. NI. odiose facis.
Anapaesticiim autem in tertio pede vocem ne interpunctio
quidem satis excusasse videtur (nam Trin. 114 non sunt pro
vero anapaesto et iUiim): nedum ut illa excipere item ana-
paesticam possit, ut Trin. 594:
«
In dnihiguost ctidm nunc*), quid ea re fuat,
ubi haud cunctanter iransponendum erat In dmbiguo etiam
nunc cst.
Consequens fuit ut etiam in priore parte senario-
rum, quae est afite caesuram, nihil offensionis iambicuoi
voeabnhim vel in primo vel in secundo pede haberet
Quodsi longe longeque rarius in secundo est, eius rei non
est alia caussa nisi quod binorum iambicorum continuitatem
*) [In ed. alt. hoc reliquit Ritschelius addens pro udo t(
esse eliam nxinc, ut etiamnum, quod ipsum fortasse reeUtucttdiuD es^^'
EHENDATION18 PLAVTINAK. 455
poetae fugerent^ ea autem paullo durior ratio ita tantum, ot
duobus Yocabulis primus pes componeretur; vitari poterat.
Hiiic igitur est eur, cum non multa exstent huiusmodi initia
(v. 86. 94. 497. 570. 3):
Atque id tam^n
Non hic placet
Nunc ilt scias
Quod tibi lubet ccxx
Adest, en illae*) [cm illaec Trin.^ ....
mciora etiam reperiantur ad hoc exemplum facta (y. 33.
H. 554. Bacch. 260 [292]):
Eorum licet
Oues scabrae
Quoniam uident
Quamuis malam
isi hoc pro Qnam tas fnaldm potius acx^ipias. Aliam ob
.nssam, ut id hac opportunitate moneam^ non huc pertinet
779 Dicdt pafremqm id, cum de lege paroxytona fiant
►mposita jxitremqne, metHmr, adeone: unde ne adem quidem
icendum v^i in ultima praeter rationem acui. Quamquamy
t plene lioc genus definiatur, hoc addendum est, non magis
iaec, quam quae supra tra<*tavimus elisione breviata, certa
lecessitate regi, sed liberum fuisse poetis, utram acuendi
rationem inire vellent. Itaque et metuoqae )ioc, ddcr/iie tdy
^mumdum (/mniiwij eirefhnsjneeiium (ut Trin. 146) et metud-
2"<J hoe, adeone id, primiinuium adest, eireumspicedum cum
siniilibus**) pronuiitiarunt arbitratu suo.***} — Sed quod ccxxi
*) Nam in talibus apertum est (et apertius etiam infra fiet) pro
*^bo 8^86, non pro spondeo illaec istuc cum cogoatis formis. — Nec
^^0 interx^unctio post duas breves ab initio uyllabas illa caret exem-
r^' Similia bunt Trin. v. 170 Lupm. fibscruauit, v. 524 Apage. ST.
^^^^^ntis, Mil. IV, 3, 18 Quul is? ecquid . . . Nec diBtiimile Trin.
^18 Mittam. CA. eo ego . . .
**) [Cf. Opusc. phil. II p. 568.]
***) Non ignoro quid de accentus diversitate cideo verbi et adeo
'^culae sive Festus sive PaulluB tradat: quod quidem eorum ipso-
'^ poetarum exemplo, qui vitae nsu probatam pronuntiationem liunt
456 PROLEGOMENA DE RATI&NIBVS
iambicis vocibus licuit, ut in secundum pedem intrarent, eius
quidem licentiae aut numquam aut perraro spondiaeae
atque anapaesticae participes fueruni Etiam aliam ob
caussam Trin. 594 paullo ante removimus [p. 454]. De trans-
positionis necessitate nemo dubitat e. c. v. 451. 458 ?el
Bacch. 213 [245]:
Meanlm reriim me nouisse aequomst drdinem.
Nisi quid me aliud uis, Philto, respondi tibi.
Quin tii primum saliltem reddis quam dedi?*)
Qualibus sublatis anapaesticae vocis in duabus fabulis sin*
gulare exemplum restat Bacch. 486 [518]:
Tum qu6m nihilo plus :
ccxxii spondiacae item singulare eiusdem fabulae v. 814 [853]:
Scies haild multo post :
quae nescio an excusationem ab enclisi quadam accentoi
secuti, satis redarguiiar. Idemqae de aliis similibos sentiendam efi
pravo grammaticorom studio discriminatis : e quo genere ergo, pone,
quando Bunt. De qualibus quae praecipiuntur, aut ad scripti tantan
accentus supervacaneum artificium spectant aut prorsus ficticia sani
Omninoque si quid ex eis, quae de accentuum doctrina veteres pro-
didere, aliquam hodie utilitatem babet, id ad vocalium potius indolem
vel natura longarum vel positione demum productarum pertinet »d
acutique et circumflexi discrimen illinc aptum, quam ad syllabanuD
accentu aut praeditarum aut carentium diversitatem. Ad versQum
antem faciendorum artem solum boc valuit, nnllius prorsus raomeDti
illud est.
*) In Milite quoque et singulare est et certissime vitiosam exem-
plum II, 6, 66: Meruisse equidem me mdxumum fateor malum, nbi
Mernisse me cquidein sine ulla mora transponendum. Cetemm simpli- I
cibus spondiacis sua sponte intellegitur non suaviora, scd longe etiun
asperiora e&se in spondcum desinentia longiora vocabula: in quo geneit
vastitate sua insigne est Mil. I, 1, 51: At peditaUls^ quod ne codicei
quidem tuentur. — Dum in eo sum ut a typothetae erroribus hu
pagellas pnrgem, sero animadverto imprudenter praetermissum aoa-
paestici exemplum Trin. 397: Miser ex animo fit, fdctius nihild facH-
Quod quamquam consultius duxi interim servare, tamen fateor eo
mihi suspectiuB esse quo facilius a poeta scribi potait Fit misfr fi
animo ['quamquam non est obliviscendum exanimo veteribtH fni«s^
pro uno vocabulo choriambico.' Trin.*^].
EMENDATIONIS PLAVTINAR. 457
habeant^ qna tamquam in quadrisyllabam vocem nihiloplus,
in tiisyllabam multdpost coirent.'^) Qualis enclisis cum cer-
tissimam sedem in bisyllabarum praepositionum cum mono-
sjUabis pronominibus copulatione habeat, ut prapter ^ne^
praeter te, inier se, ergd fnc (nam in iambica praepositione
ixfud uos nulla omnino ofTensio cst), qualia ne secundus qui-
dem pes exclusit: potuit id quidem facillime ad similia mono-
sjllaba pertinere ut Trin. 186 Uctscine propter rcs, sed non
Tidetur a praepo^itiouibus ad verba translatum esse ut in
Hermanniano illo quod paullo ante memorabamus seruet me.**)
Aliis in locis spondiaci vocabuli in altero pede molestia in-
terpunctione lenitur^ ut Capi I^ 2, 9:
Satis ^si nuniqudm post iUam fpostillaj possis pren-
dere:
jnamvis ibi prompta transpositio post illam nufnquam. Tam
Lstis autem finibus cum vel hoc genus inclusum sit,
Ito minus vel binas anapaesticAs voces vel anapaesticam
im spondiaca iambicave ars probavit in principio versus.
!t verissimo igitur et subtilissimo sensu idem ille Herman-
Hns cum Baccli. v. 110 1140] damniivit:
Vided nimid iam miilto pliis quam uolueram, ccxxiii
iibi Vided iam uimio transponenduni***), tnm asperiorem
r. 192 [224]:
Venidt fjuam/d uolt, litque ita iie mihi sit morae,
*) fCf. ad Bacch. v. 852, nbi hanc auspitionpni excmplis et certifl
nec paucis confirmari l{it«chcliu8 annotavit.J
**) Nec ascita cncliKi dcfendi hic, qiKilem libri testantur, septe-
■iriua poterit Trin. 013:
Vide honio ut hominem noueris. Tatnqunm mr: fieri iBtiic solct.
h quo et Batis inBolens e priorc in pOKteriorem verHUs partem trans-
^toB fit apondiaco vocabulo caoBuram excludenii , et tanta vitj Hcn-
^tiae eBt in me pronomine, id ut encliticum cBse minimc posHit.
Q^re Hermanno obtempcrandum fuit. [In ed. alt. de hoc verHu bo
^od recte existimaviBse dicit RitscheliuB, cum non cogitavcrit de tam
9^*Qm diionctim HcribendiB.J
***) [PoHtea totum TcrHUin intcrprotationem inBCquontiR cbbc in-
'^llexit RitBchelinB.]
458 PEOLEGOMENA DB RAT10NIBV8
ubi etiam aliam ob caussam probabiliter AduenicU quM
scripsit deleto mihi. Alia autem exempla in Trinammo et
Bacchidibus nuUa exstant. Quodsi quaedam huios generis
in aliis fabulis sana sunt, eis rursum excasatio ab inter-
punctione praesto est qua hi pedes dirimantur, ut MiL II,
6, 73.*) Capt. I, 1, 18: .
Fatedr. Qtiidni fatearis ego quod uiderim.
Sumiis: quando res redienmt, molossici.
Quocum tamen non comparandus Hecyrae I, 2^ 119:
Hdbes oninem rem: p^rgam quo coepi h6c iter,
ne egens quidem excusatione, ut in quo amnem corripiai
Restat ut, quoniam in ipso principio versuum pIurimnBJ
excusationis habere quamlibet licentiam constat, primaa]
pedem senariorum nec anapaesticas voces (inter quas
iambicas tamquam media haec initia simt Quod ameSf
erdt, Neque aues) nec spondiacas ac ne dactylicas qmc
voces repudiasse eo brevius adnotemus^ quo magis de his
vulgus constat. Atque spondiacarum anapaesticarai
que usus cum et creberrimns sit nec ullius condicionis
cuHs astrictus (quando ad secundum potius pedem pei
quam modo condicionem tractabamus): tamen nec iambk
pedis nec iambicarum vocularum ab initio senariorum
paucitas est, ut, quia ^primus pes trimetrorum pondus
multitudinem sjllabarum desideret', cum Hermanno pi
Trin. p. xvi damnandum sit versus 761 initium illud Miii\
ccxxiv qmdem liercle nm esL Quod cur sane ferendum non sjii
rectius videmur p. CLXX [412] explicasse. Cetenim verum e«l]
coniuncta spondeorum auapaestorumque itemque spondiaconift|
anapaesticorumque vocabulorum frequentia longe rariora ii»1
borum iambicorumque in primo pede exempla esse, nec ferel
frequentiora quam in quinto pede trimetri. Dactylica auteai
vocabnla ut rara ita certa simt his exemplis Trin. 54. Ti
186. 205. 396. Bacch. 542. 556. 744. 811:
Omnibus amicis
Hascme propter ros
*) [('f. annot. ad hunc versum.]
EMENDAT10NI8 PLAVTINAE. 459
Qui omnia se Hfmulant
Consiflii aduorsum
Militis amicam
Bacchidem. Ytramne ergo
Omnia resciui
Chrysale, quis est hic*)
^e eadem frequentiora nec a ceteriK vernus sedibus ex-
la in anapaesticis carminibus. In iambicis enim vel etiam
ihaicis (de quibus infra dicetur) qui cuivis loco dactjli-
i accentum illum concedere animum inducat, nihil quo id
bet praeter solius nescio fomiae exempla talia habebit:
Vt uerba mihi dat^ ut ncscio quam reni gerat:
Millta simul rogas, tiescio quid expediam potissumum
acch. 756 [795]. Trin. 880: in qualibus praestare spondia-
t mensuram synizesi effectam supra demonstravi p. CLXVii
)]. — Sciendum est autem similem dactylicis pronuntiatio-
I tribrachica quidcm vocabula vel in tribrachum exe- ccxxv
ia ita recusasse, ut numquam hunc accentum kj^^^ rece-
Int, sed aut legitimum .: .^ aut, ut raox intellegetur, certis
dicionibns inusitatiorem hunc ^ ., ',.
Affinis enim dactylicorum linir notationi — ■:, > haer est
, vel (quo paullo magis uecentus iusolentia diOitescit;
ita paenultima ^ .^ : quain sua spoiite iutellegitur noii
.86 nou syllabam brevem. sequi. 8ed hoc non satis est:
ta enim plerumque condicio haec accedit, ut binai'
ves sequantur, vel ut aliis verbis dicaui, ut accentu notata
laba cum proximis non anapaestuui, sed tribrachum effi-
L Ea igitur pronuntiatio iiropriani sibi sedeni liabet in
^tenariorum secundo vel tertio pede, ut Triii. 714. 71.").
J. Mil. II, 2, 38. Bacch. 72 [10:j]. Trin. 024. «29. H89:
8ine (lotcj neque tu Innc abituru's
Sin aliU!r animatus es, bene
Vbi habitcf et item alteruiu ad istanc
Nam muliir holitori numqnam
*) Nam aiquidem in talilnH ut Trin. 59:4: Siquuhm afj^ nohin
m eat, apparet pro daabus vocibus accipi potuiflno.
460 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
Meus ille quidemst: tibi nuDC operam
Siint uterque: ille reprehendit
Lesbonice^ esse' uideatur
Quid id est tibi nomen*), adulescens
Nec levior tantum^ ut horum exemplorum primo, sed k
fortissima quidem interpunctio tali pronuntiationi oktitii
V. 605:
Sine dote, CA. sine d6te ille illam
nisi eam ipsam ob caussam ibi hem inserendum.**)
similis pronuntiatio y. 329:
GcxxYi De me6: nam qu6d tuilmst^ meumst, omn^ meum
tuumst,
cum et in sextum pedem incidat nec a duabus breyibos
cipiatur, nescio an non satis caute de eo yersu supra ini
yerim p. cix [361]. Cuius in priore parte cum valde i:
futura sit mmmst syllabarum ante caesuram synizesis^ sie
yersum dimetiamur simul cum durissimo in quinto sex
pede spondeo:
De me6: nam quod tuiimst, ynetimst, omne autem medi
tuilmst:
reliquura est ut multo minus offensionis similem synis
in versus exitu habere recordemur (ut Captivorum exemi
p. CLVii [402] allato) et hanc potius rationem probemus:
''') [In ed. alt., ubi quid isttu: est notnen dedit (cf. supra p.
addidit Ritscbelius ^cetenim non impediAm si qui istttc nomen
praeferant.']
**) ['quo non opus esse satis bodie intellectum est.' Trin.*J.
ne quis dote in pausa orationis pro spondeo esse opinetur ad
uimilitudinem quae p. CLXXXVi [426] tractavimus, reputandum eflt
labae ancipiti in eis tantum vocabulis locum esse quae brevem
timam babcant, dactyliciB potissimum c trisyllabis, solis pyrrhicl
e bisyllabis. Vt Mil. III, 2, 34 [cf. Opusc. phil. II p. 447]. Trin.
[cf. supra p. 426]:
Numquam (^depol uidi promere. uerum hoc erat.
Nam certumst sine dote haud dare. Quin tu i modo.
Adde ait et louis e supra disputatis. Sed Militis V, 24 faxis (^j
si id non faxis? Vt) non trochaeum, sed verum spondenm aeqoai
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 461
De med: nam quod tuilmst^ meilmst^ omne aiitem fneutn
tuilmst.
tellegi nunc etiam illud putamus^ cur e quinque trans-
nendi modis, quorum in Bacchidum v. 52 [83] optionem
se p. CXLIX sq. [395] diximus^ reliquis posthabendus hic sit:
bi twles tu lepule esse tihi Ne quis vero huc Trin. 623
Perat:
Nescio quid non satis int^r eos ,
iendum est eam de qua ante diximus enclisim non minus ad rcxxvu
ec exempla intir eos, praeUr eos Bacch. 1107 [1146| quam
inter noSy praet^r nie pertinere. — Trochaicis autem vocibas
i in hoc genere pyrrhichiacae valde propinquae sunt^
nen non sunt prorsus pari ratione. Tam enim eae prope
iambicarum uaturam accedunt^ ut his praeter cetera con-
3ain dEuT6vriciv facile participent. Itaque illarum paullo
gius progressa est licentia^ ut quae non modo in prioris
rtis septenarii secundo pede, sed etiam in posterioris item
ando, qui est totius versus sextus, admissae sint. Excmpla
>es Trin. 337. 347. 684. 938. 104G. 289. Bacch. 52 [83]:
Nii morur eum tibi esse auiicum
Multa horyi beiie parta habpiuus
Niimquam erit alienis grauis <jui
Nisi (piia lubet experiri
Noufne] hoc publice linimaduortiV nam id gi*nHS homi-
num hominibuH.
Quo manus apstrueant: cetera nipe tralu' tene fiij^e late.
Vbi uoles tu esse tibi lepide, mea rosa, mihi dicito.
aorum versuum quarto non maj^is alluM scriptura opus
nt quam supra posito v. 024 illic pro ille: ueque enim caus-
Un in promptu esse video, cur cum mihi tihi sihi nisi quasi
^ formis, quas Cutpote ultimam a print^ipio longam liaben-
^J ab hoc genere sechisi [>. CLXX [412 sq.], etiam quia socie-
f. Alia exempla cur hiuc aliena sint revera, dixi p. ci.xxxvi
26]. Nec immerito a quarto pede pyrrhichiacum accetitum
Jrmannus removit Baccli. 74 [10r>], pro his
Cupio. Dabitur opera. aqwi calet: «iimus
462 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
•
ccxxvm substituto cdlet aqua. — Reatat ut de hyperdisyllabi
quaeratun Quorum, ut breviter dicani; similem in brevi i^
tima accentum ea tantum receperunt, quae non paenultimani
tantum^ sed etiam antepaenultimam brevem haberent. QuaiD-
quam a trochaicis quidem vocabulis eadem etiam alio ipsiofl
rationis discrimine distant. Nam si propitid praeter princi-
palem suum in pro accentum (quando hunc esse legitimaffl^
supra diximus) alterum habet secundarium^ quid patitur aliolj
nisi quod etiam uendidit et similia, quae quia ipso ambit
suo unius pedis mensuram excedunt, in versibas non pof
non plures accentus recipere? Itaque nihil molesti vel
in his senserunt Trin. 852. Mil II, 2, 2. [III, 1, 25*
Trin. 837:
Illuricd facies uidetur . . .
Videritis ali^num^ ego uostra
[Obicere neque te decora j
Rilere antemnas; scmdere uela: ni pax prdpiUd fi
praesto.
Nam quod horum ultimo versu oxytona vox in septimo
est: reputandum est octonarium esse, quod genus severi
bus septenariorum legibus multis in rebus solutum est: qu
admodum parvo intervallo ab illo distans octonarius v. 8!
etiam in quinto pede habet usqtie modo ut uolui: atque neu
ita ut binae breves subsequantur. Quid? quod tribrachi q
dem maior quam trochaei volubilitas ne in septenarii q
dem sexto pede displicuit v. 906:
crxxix Capere soleo. Quid est ei [cf. p. 364] nomen? Q
edepdl homini probo.
Gontra autem, atque in illis factum^ ultimae syllabae inten-
tionem cum dactylicae voces vel in dactylum desinenttf
xiiii
I
*) [Cf. ann. ad hunc v.] Sed eiuadem fabulae III, 1, 39 experiot
nec choriambus nec paeon primus esBe potest:
Pol id quidem experior ita esse
Vbi vide num sic scripserit poeta:
P61 id experior «^uidem ita esse
EMENDATIONIS PL^AVTINAE. 463
Kflpoere solent tum multo magis eae quae paenultimam lon-
gUD habent. Vel eo, quod talis accentus in quartum pedem
ineasaruB sit, satis suspecta septenariorum haec exempla
mi Trin. 306. 1016. Mil. H, 2, 71:
ytmm itane esse maijielitj ut eum animus aequom cen-
seat:
f Gdrgnliost exercitor, is hunc hdminem cursuram docet:
Reperi^ commmiscerey cedo calidum consiliilm cito:
ibus senarius accedit Mil. I, 1, 27:
Qoid brdcchium? Illud dicere uolm^, femur.
rum primo pro cretico esse posse mauelit, altero pro
itrito exercitor supra vidimus p. clxxxiii [423] et clxxiv
16]: tertio vix dubitandum quin syllaba exciderit, velut
miniscere, cedo sis cdlidum c. c.\ de quarto, qui etiam aliam
caussam suspectus, nunc amplianda disputatio.'^) Simile
mplum audiet hodie aliter interpretati sumus p. CLXXXiii
]. Facilius etiam sentitur cur talia fugerint poetae quale
decorare uolo: quibus tamen non conferendum quod Trin.
exstat:
Benefactd benefactis aliis ,
sicubi mdledictd reperiatur: cum haec eodem iure pro
facta, male dicta accipi possint. Sed in Milite glorioso
Praedncius cUiqui sanum est IV, 4, 45**), nec III, 1,
) Me uocore prohihefit: quod non in Med uxore prohi-
mutandum videtur, sed transponendo perpoliendum:
Me prohibent ux6re, raihi quae huius ccxxx
■onstrum autem quoddam versus aluit qui in librariorum
Idem iurans sic edidit Trin. 150:
Thesaiirum mihi denwnstrauit in hisce aedibus.
Planias igitur nunc perspici arbitramur, cur p. CLXxxi [422]
lonidum dixerimus horum accentum dddicdr Agordstocli, si non
iro molosso, sed pro palimbacchio sit dddicar, Contra pror-
•} [Cf. Opnsc. phil. II p. 437. 444.]
•*) [CC Opiwc. phil. II p. 448.1
) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 43.]
464 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
#
sus ambiguum est Mil. 11, 2, 14 ab initio versus AAgrMt
ante hominem choriambum an paeonem efficiat Yna tamen
sola ratione nescio an sine incommodo longa paenultima
toleretur, velut Stichi V, 4, 19:
Sed amicd mea et tiia dum comit
ut qui verborum ordines ad paeonicorum proceleusmatieo-
rumque similitudinem (Obicere neque, Prdpitid foret) taa
prope accedant, ut vix quicquam molestiae e delitesceob
longa syllaba sentiatur. — Superest ut, quid horum o»
nium, quae de trochaicis exposuimus, iambici senarii
perint, definiamus: quod non fuit multum. Quos ubi sol
trochaicas voces dixero in solo primo pede admisisse,
prope omnia: ac ne binis quidem post illas brevibus s;
bis opus fuit, sed satis esse una visa est. Velut Capi I,
19. Bacch. 769 [808]. Trin. 568:
Nulla iuuentutis sp^s est: sese omnes amant:
Nullus homo dicit, hae tabellae te arguunt:
Si ante uoluisses, esses: nunc serd cupis,
ubi non erat sollicitandum ante*) A qualibus profectas b
erat cur similia initia v. 218. 598 defugerem:
Vn^ie' [cf. supra p. 377] quid auditum dicaiit, nisi
appareat.
Ibit iste hinc**) aliquo in maxumam malam crucem.
ccxxxi Nec offensioni erat v. 432:
Tenipiis adeundist. Estne hic Philto qui aduenit?
nisi ibi aliud suasisset Ambrosiaui auctoritas. Sed non ta»
tum insuavis erat v. 440 insolentis accentus iteratio:
Fajo quoque esse uolo liber, nequiquam uolo,
verum simul et in secundo pede esse suspectum et, ut p. CLH
[413] docui, ipsum ego abhorrens a consuetudine. Quamquai
desecundo quidem pede non estobstinatiusnegandum: perrariil
*) [Cf. Opusc. phil. n p. 546 sq. coU. 270 8q.J
**) [Ihit statim in ed. alt. cum Brixio 'nisi qaid tamen alio^
subest.']
EHENDATIONIS PLAVTINAE. 465
enim exemplis^ quae nihil suspecti aliunde habeant; litem
illinc non moyerim, ut Asin. IV, 1, 17:
Ne epistulu quidem illa illla sit in a<$dibus:
in quo adeo ad quadrisyllabam vocem eadem licentia pro-
gressa est. Non magis in primo pede pro trochaeo tri^
brachum admissum calidius damnare ausim, ut significavi
p. CLXXix [420]. Sed in tertio pede multo minus similis ac-
€tntus probatus est, qualem v. 503 Guyetus intulit:
Eheil^ ubi nil usus erat dicto, sp<5ndeo,
Bacch. 223 [255] librarii:
Volcanus Sol Lumi Dies -^ j.
\j -
Accentus licentiam senariorum omnem persecutus sum:
volai certe omnem persequi. Quodsi quae reperiantur propo-
legibus non comprehensa, confidenter imputa librariis.
mquam eius generis e Trinummo nunc nihil recordor
ter turpissimos numeros v. 200:
Neque numdacilo^iiiis*) neque argutitm magis.
voz menddciloquius pronuntianda erat necessario, ut
ximo versu confidmtiloquius, non confidefUiloquitiSy id quod
ersissimum futurum erat. Ascita igitur ex Ambrosiano ccxxxii
'^ideo particula vetus vitium ita uti in editione factum sus-
Ad trochaicos aiitem soj)tenarioH ut transeam, ho-
rum quidem rhythniicae rationes quam propiucjuae cogna-
tLonis vinculo cum senarioruni rationibus contineantur, cum
p ex eis, quae adhuc vidimus ntriusque generis communia esse,
^'facile colligitur, tum plenius ex eis apparebit quae dicenda
:~ restant. Atque perspccta est ea affinitas iam a veteribus
^ magistris illis, qui tetrametrum trochaicum ita detinierunt
F ut compositum esse ex iambico trimetro et huic praemisso
I —
: ^j [^qaod nullo modo defendere Lachmannus in Lucr. p. 129 de-
boit.' Triii.*]
**) [In ed. alt. Ritflchelius v. 200 etiam propter languide iteratum
i 'loquius satis confidenter interpolationi tribuit, qualiH non raro ipsiH
epithetis cumulandis amplificandiRtiue grasftata nit, velnt v. 2.'{9b(i.|
KR. RirSCHKLII OPV8CVLA V. Mi
iiiuipittm ; tJiBueiii prursus uuiiuiuiuuiuus iAui;t;uLus uk:]
regitur in formando septenariorum exitu. In quo pari
in senariis ratione omnium primum probati sunt hi o
verborum: fmgi hofme, animv lubet, sed amorem tibi (T
875. 1010), cognati uelint, prdbiords duent, imperio tu
statem mlo, occtiUassis mihi, integumentum meae, cdncuh
tibi. Qui autem vel in senariis perrarus fuit binis yo<
iambicis effectus exitus ut maldm crucem, ager fuii
multo etiam magis septenarii repudiaruut: nec eii
unum exemplum in Trinummo Bacchidibusque o£fen<
uam egero tum isttic agam e Bacch. 671 [708] nemo oj
ccxxxiii ubi spondei mensuram istuc servat: de v. 447 [479
dicetur: Trinummi autem v. 329 omne autem nieumsi
aliam ob caussam iam supra reiecimus. Magis mirei
fere minus insolens in septenariis hoc genus esse
spondiacum inter duo iambica vocabula medium
uon infrequens iUud in senariis: cuius quidem rei
non haec fuit quod non satis concinna illa species vid
sed quod nimis lenis et sedata: maiorem enim vigoi
•
alacritatem quandam troch&ici tetrametri prae se ;
Hinc igitur est cur unum tantum eiusmodi exempli
Trin. exstet v. 868, tria in Bacch. v. 458. 694. 721 [4»
758]: habet rectdm uiam, malis malim modis, patri uerbi
erit signum datum. Eademque caussa est cur aliquani
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 467
anus. Contra nimiam vehementiam, qualis anapaestico nu-
ero aptior esset, visa sunt duo anapaestiea habere iambi-
un praecedentia: qnod quemadmodum in senariis perrarum
tt (ut Mil. I, 1, 31), ita semel admissum est in septenario
rin. 918 qudndo egomet mpmini mihi,*) Gui non prorsus
ir est V. 847 dUit Iwmini misfro m/ilf* [mali Trin.^]: nani
bicumque anapaesticam brevis vox monosyllaba praeeedit,
eile sentitur tamquam in unam paeonicam ambas voces ccxxuv
lalescere pronuntiando : paeonicis autem (utpott^ dactylica-
an rationem aequantibus) si legitimus fuit iu prinia syllaba
($entus, fieri non potuit quin eum ultima quoque in versu
dperet. Qua ratiocinatione identidem utemur infra, cum
IB rei vis in ipsis septenariis latius pateat.**) Vt non di-
rsa illorum dat Jiomini misfro male ratio sit atque horum
Bacch. 15. 446. 521 [40. 478. 553]: rmumeret facuU /w-
18^ mtUierem tenedi sedens, heneuol^ uiuit sthi, quae eo
hias offensionis habent, quod eo in loco, ut in senariis di-
niis, paeonica ne tum quidem vitata sunt, cum ab oxyto-
I non excipiuntur, ut aipitibtis qwtssdntibus, Crucisalum me
Chrysalo, digituUs jyrimordpus Baceh. 273. 330. 638 [305.
t2. 675]. — Sed spondiacaui vocem ne ante duas oxyto-
18 quidem troehaicorum clegantia probavit, nec illius exem-
A hae duae, in qiiibus nnnc subsistere solemus, fabulae
Imtinae praebent praeter duo corrupta. Nam illum v. 329
dtum (hfnnn auf/m meHmst tnum, \n «juem iam bis incidit
ratio, nunc tertio argumento intellegitur reiectaneum esse:
lec autem v. 883 tiium primiim memord mihi triplicem trans-
Mitionem admittere annotatio nostra docet. Multo igitur
dnas pro spondeo esse illum v. 957***) potest, ubi oxy-
Mia non sequuntur: et ego illnm nossem dpiirolpe: vel adeo
k> gnato dare ejnstulam v. 898. I)e iambicis autem euni
*) Ad anapaeaticorQni Himilitudinem proxime accedens exemplum
rin.714: quod meum erit id erit luum transpoHitione removimDs, cuius
p. XVI ratio reddetur [p. 490].
**) Itaquc etai nihil impedit quomiuus Trin. v. 877 dicamus anu-
yeatico iambicoque vocabulo finiri, tamen rectius etiam exire in pae>
icam cum iambico dicemus: homines libi \abUent pajter.
♦**) [Cf. annot. ed. alt]
:ju *
468 PROLEGOMENA D£ RATIONIBVS
yersus locum non refugientibus idem hic yalet qaod in se*
nariis, yelut Trin. 352. 360. 728. 910. 1034. 1044. 1164: de
ccxxxv choriambicis molossicisque illic satis iam disputayimQS.
In faoc autem uno longius est trochaicorum ars progressa
quod, etiam nullis oxytonis sequentibus, ionicam yocem,
quippe simillimam molossicae, non respuerunt: qualis utnun,
ita certa est Bacch. 8. 406 [39. 438]:
meretric^s cogndmines.
capiebat suffragio.
Prius quam ad priorem partem septenarii progrediami
yidendum est de utriusque partis confiniis. In qi
cum legitima yersus caesura incidat, non est mirum pe
transitum e priore in posteriorem partem bisyllabo yocab
fieri. Atque durior etiam eo in loco iambo spondeus
cuius unum exemplum remoyimus [cf. p. 457 annot.J, al
rum Trin. 982 tantum ab interpiinctione aliquam excu
nem habet*):
Fassu's Charmidem dedisse aurtim tibi? SY. scrip
quidem.
Nam alia ratio est v. 699 et 973:
Id agis ut, ubi adfmitatem inti^r nos uostram ad
xeris :
Charmides ego siim. SY. nequiquam lierclesi nam
auri fero:
quorum priore pro una yoce suut inter et encliticum
pronomen, altero pro duabus yocibus herde es: nam etsi
sic quidem hic nitet a caesurae elegantia, tamen pauUo
nus durum hoc quam illud est. Facilius ut dixi iambic
vocabulum poetae tolerarunt, ut Bacch.44 [75: cf. infrap.
et Trinurami eo versu qui iam quartum in examcn yenit 3
ccxxxvi Simulato me amare. Vtrum ego iocmi id simulein
serio :
De meo: nam quod tuumst, meumst, omne autem mi-
umst tuum:
*) ['nunc haud scio an aurum id tibi scripserit poeta.' Tnn/^
GMENDATIONIS PLAVTINAE. 469
quamquam de nwumst prope idem valet quod paullo ante de
kerde'$. De tertio exemplo Trin. 661:
Perpeti uequeo: simul piget parum pudere te
infra dicendi opportunitas redibii
Prior autem pars tetrametri cum e cretico et penthe-
mimeri iambico constet, de utroque seorsum dicendum est,
ordiendum autem ab iambica parte:
- • -l^-^^-^l
.Qoam ubi dixero et leges et elegantias et cautiones prope-
lodam omnes cum ipsis senariis communes habere^ pauca
tt quae addantur. Primum igitur non frequentiores quam
senariis hi sunt ab initio verborum ordines ^ -^ I ^^ -^ ^ ut
in. 322. 1124. 1123. Bacch. 666. 1103 [703. 1142]:
Qoi ipsus sibi | satis placet nec
Hae sonitu | suo moram mihi
Egi ei rei | fundils pater sit
Ceterum | quantilm lubet me
Haec oues | uobis malam rem
^Porro etiam anapaesticae spondiacaeve vocis par est in se-
CQsdo pede raritas. Et vere quidem anapaesticae in
»ta TriDummo Bacchidibusque exemplum non exstat, sed
itum ad aliquam illius similitudinem accedentia ut Trin.
1 ct illnc:
Quod habes ne habeas: et illiic quod ....
(ubi tamen oxytonum habcas excipiens aiiapaestus vix placi-
is sit, nisi interpuiictio intercedat), vel etiam niagis am-roxxxvii
»igua m m, oh p/im Trin. 106H. Bacch. 27. 647 [5S. 684], in
l^^qoibus ea eam monosyllaba esse possunt: quibus accedit sin-
golarem rationem habens igitur Trin. 333:
Nihil istorum. (^uid i{fitur'(' Per coniitatem edepol
f pater:
ubi anapaestici numeri vehementia prorsus eo emollitur
quod in paeonis, sed in prin i syllaba intensi paeonis leni-
? tatem coeunt quidigitur syllabae. Nam etiam vere paeonica
, vocabula, etsi crebra non sunt, nihil oflFensionis illo in loco
470 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8
septenarii habuere: id quod duobus Trinummi exemplis pro-
batur V. 370. 1039:
Tii modo ne me prohibeds accipere, si quid det mihi:
V
£ae misere etiam ad pdrieteni sunt fixae clauis ferreis.
Plus sane molestiae eodem in loco admissum choriambi-
cum Yocabulum creat, sed idem tamen minus insuayitatis
habens quam oxytonesi recepta pentasyllabum huius men-
surae - v^ ^ ^^ ^ : unde iudicari poterit utrum scribendi exem-
plum V. 1023 praestet:
Quorum unus surrijnierit currenti cursori solum^
accedente spondiaci {untis) duritie asperrimum^ an
Quorum hercle unus surptierit currenti cursori soIudl
Spondiacis autem in secundo pede vocibus non magis est
locus concessus quam in senariis. Non repugnant v. 619. 682:
Vlciscare et mihi ut ergd te
Me qui abusus silm tantdm rera
ut in quibus et ergdte*) et tantdmrem**) vi enclisis in trisyl
laba coalescant. Vnum nescio designatum est p. ccxxiv [459|
quod sane singulare est partium non compositarum ne
ccxxxviiiaccentum etiam post factam compositionem servasse. Paru:
autem excusationis paratum esse versui 679 sentio, quale
a B proditum cum Hermanno servavi:
Facile inuentiist: datur igniSy tamenetsi ab inimico petas.
Quare haud scio aii consultius sit a reliquorum librorum
memoria Fadle csf inueittu proficisci ad hanc speciem versui
commeudandam :
Facilest***) inuentii: datur ignis: tamet«i ab inimico petas:
quando nec molossus ille inuentii insolens est nec bisvllaba
tametsi (tamquam tam cfsi fsic Trin.^l) formae pronuntiatio:
*) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 36 sq.]
**) [Hoc 86 vix recte excusasse postea censnit Ritschelins Me gf<i
tantam ahfisus sum rein traDspoDens in ed. alt ]
***) [FdcH est Trin.», cf. Opusc. phil. II p. 831. 452.]
EMENDATIONIS PLAVTIKAE. 471
ftm absonum est de tdniet^i cogitare. Vitiosior etiam Mil.
I, 1; 36 geminum anapaestum excipiens spondeus:
Clare oculis uideo, pernix sum,
bi sum pemix transponendum : omnium autem maxime, si
lem horum sensum habeo^ intolerabiles hi accentus Baccb.
U [426]:
Ante solem exdriefitem nisi in palaestram ueneras:
i versus vide quanto lenius velut sic fluat:
Ante solem nisi tu exorieniem in p. u.
Postremo primus post creticum pes non minorem
im in ipsis senariis varietatem recepit: nec vel tantillum
legantiac sive spondiaca sive anapaestica vox illic habere
a est, ut ulla umquam cura^ etiam ubi liceret facillime,
ata sit. Nec omnino fugere quemquam potest, accentuum
numerorum repugnantiani; ab ipsa necessitate apud hos
stas profectam et tamquam invitis concessam^ eisdem paul-
im in voluptatem vertisse et multo prius non mediocri ex
rte probari coeptam esse ut aliquid gratiae afferentemy
un in certam consuetudinem cins aetatis abiret, quae ex-ccxxxix
tam et ad le^um constantiani revocatam syllabarum quau-
item Bolani sccuta est. Quac mutatio per quos gradus
)gressa sit, altera ox j)arte finis versuum, altora ex parte,
I diversa ratione, eorundem initium ostendit: luculentissi-
» autein docuincnto ipsorum initium septenariorum est.
lut quod modo dicebani, ne voluisse quidem veteres illos
>ndiaca vel anapaestica vocabula proximo post creticuin
o vitare, velut Trin. H55:
Quomodo quidque agerfhn: nunc adeo . . . . ,
piurimis exemplis perspicitur huiusmodi (Trin. 843. 848):
Hui'c ego die | nomthi Trinummo
Quia ego nunc | subigor trium nummum
antilli enim fuerat non neglecto accentu faaec sic dis-
lere:
Huic ego nomcn die Trinummo
Quia«ego siibigor nilnc trium nummum ....
472 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Talibus igitur cayendum est ne ad severiorem accentos o\)
servationem; quam quae ipsis poetis placuit^ umquam exacti
de transpositione calidius quam peritius cogites. Ceterun
ne hoc praetermittam; a senariorum initio ad eum, qui il
respondet; septenariorum locum non modo trochaicarum v*
cum oxytonesis tralata est^ de qua supra satis disputavimi
sed raris exemplis etiam dactylicarum paroxytonesis. C
quemadmodum elisio non obstitit in illo exemplo
Bacchidm. Vtramne ^rgo ........
ita nihil impediit quominus p. cxLViii [394] Captivorum ^
sum ab his verbis ordiremur:
Ten negas | Tynddrum esse? Nego ego
ccxL Multo autem maior libertas cum ipsi cretico, c
cum senario coniunctione septenarius nascitur, conceden
mixta huius partis et eius quae eam excipit licentia inci
bilis orta est numerorum varietas, qualem vix ullum met
prae se fert. Nec mirum septenariorum ab initio lice
multum senariorum licentiam superari, cum^ quo qui lon
versus est, eo plus spatii et copiae concessum sit ad ne^
tae artis oflFensionem rursus obscurandam et tamquam (
pensandam: uam haec vera caussa est cur phis ab ii
quam vel in medio vel in extremo versu liceret. Vt au
primum de ipso cretico illo seorsum dicam, recordan
est his eum metricis figuris variari, quas infra posui
cum insequentis iambi formis vicariis:
1
V.'
r
\J
1
/
a
A
^>
'U
J_
!
_/
P
j_
\.'
si^U
, ^^
_/
T
^
\J
^
! (-
V^)
B
j_
t
C
9
—
J_
T)
/
/
K.KJ
J
nam ^^ ^ - ct ^ ^^ ^-^ ab reliquarum societate exc'
esse constat, quod non potest trochaei locum proceleusma
sustinere. Quodsi verborum ordines hi sunt ut creticus
EMENDATIOl^IS PLAVTINAE. 473
^oeakilo comprehendatur: quoniam in daas breTes deeiiieDS
Nuroijtonom nec lingaa habet nec poetice indnxit: qnattnor
•Btam ez illa mnltitadine formae relinquuntur accentnm in ccxli
ittiDia redpientee contra usum linguae, quas ABCD litteris
^▼imns. Qualium in primo pede yocabulorum nnUiim de-
igeront poetae: velnt A Bacch. 10 [40]:
Miserius nihil 6%i qaam mulier •
Trin. 702 ♦). 1021. 1160:
Cognatos adfinitatem
Chirudius fuit Cerconicus
IMsiremd quod uib non duces :
lorum ultimo minime opus fuit inserto hce pronomine:)
Bacch. 44. 397 [75. 429]:
SimuUUo me amare. Ytrum ego ioc6n ....
Sdliendd sese ^zercebant
Trin. 381. 612. 701. 711. 886. 1016. 1033:
ueterem atque antiquam
igiiium quidem h^rcle fiet
Effugias ez lirbe inanis
sic in ceteriH Ijysiteles, Cdticubium, Giirguliost, Ambitid.
nsequens est ut, si non udo Yocabulo; sed duobus pluri-
BTe creticus constet^ honim ultimum aut iambicum sit aut
ondiaeum aut anapaesticum aut bacchiacum, fiat igitur oxy-
lum: quod quidem hoc exemplo declarare licet:
a
-\' '
v^ 1
: ^-^ -
a
b
_\.'
_ J.
_ ±
\
P
c
0
■J . J.
SM ±
T
d
^
^ _'.
e
■-' 1
V,*>.' i
;lut formam a habes Trin. 909. 1048:
Non j^lacet qui amicos intra .
Male pdem seruando illis quoque
*) [Vertam 702 in ed. ali cnm Kochio insiticiam habet Rit-
lelioi.]
474 PROLEGOMENA DE BATI0NIBV8
coxLii b Trin. 349. 850. 891 :
De magnts diuitiis si quid
Neque nout neque natus necne
Quasi dicds si quid crediderim
c Bacch. 13. 22 [44. 53]. Mil III, 1, 161:
(d, amabo te, huic caueas. Quid isti ....
Qui amabd? Quia Bacchis Bacchas
Qu6d eortim causa 6bsonatumst
d <rrin. 310. 348. 357. 622. 632. 636. 854:
Til si animum uicisti potius
et sic Ne pigedt, N6n edepdl, Sed genenimy Quid facereSy
sapid, Quae uoluit similiaque multa*): denique formam
e Trin. 304. 356. 604. 660:
Meum animtim tibi seruitutem
Et aliis qui c6mitati
Quoi homini desp6ndit
quamquam hi quidem anapaesti, cum paeonici potius nuc
partem faciant^ omnium minimum offensionis habent loi
que lenius ad aures accidunt quam illi -^ l^ -. Quid? q
simile quiddam vel in iambos cadit, quorum leniores hi s
ccxLiii ^ ^ I ^ -^ quam hi --^1^-^, qui propius ad anapaestorum
turam accedunt**): atque adeo in spondeos, e quibus duric
tales - I - ^ quam illi ^ ^ I - ^.
Seorsum ipsius principii, quod cretico continetur^ oxi
•
*) Hic quoqae anapaestus quam non displicuerit poetis, i
hinc intellegitur quod multis ille exemplis vitari nullo negotio po
rat, velut:
Tu (inimum si uicisti potius
N6n tibi edepol p^megare
S^d nostrum ire generum eccillum
Idemque in proximum anapaestum formae e cadit:
Meum tibi dnimmi sdruitutem
**) Potueramus igitur eam formam, cui a litteram adscripsimi
tabnla snpra propoBita, in duas sic dispescere:
V^ I V.' Z
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 475
lesim perseGutus 8umy seorsum proximi post principium
P^dis oxytonesim. Quodsi utriusque partis licentiam omnem
'tiam in uno eodemque yersu coniunctam esse complexio-
'^Umque hac via nascentium prope nullam esse improbatam
Uiero, miram accentuum yarietatem; quae in quinque sylla-
>i8 primis septenariorum regnat, ex uno fonte derivayero.
^am quod alibi non mediocri cura esse vitatum yidimus nec
isi certis condicionibus admissum^ ut bina se vocabula oxy^
)iia exciperent, id illic tot fere modis factum est, quot modi
mt copulandarum inter se latinarum gri^carumque littera-
im illarum^ quibus utriusque partis singulas formas podicas
j^ayimus. Nisi quod ceteris rariores eae formae sunt quae
re priore sive posteriore loco spondiacum habent {B et b
m C et c, atque p), frequentissimae quae iambicum (A et
atque a). Ab a ut incipiam^ ^a habes Bacch. 1109 [1148J:
Arietes truces nos erimus
Trin. 1180. Bacch. 348-4380J. Mil. IV, 8, 23:
6 patej*, pater mi^ salue
Quibus tudm patrem meque una
Nihil aquam mor6r. Cur? Malo
a Trin. 1082: ccxliv
Argenti minis numeratia
i Trin. 1169:
Quid quasstis captit? Cruciatur
i MiK IV, 8, 67:
Ad amores meos et sensi
'a Trin. 1134:
Lysiteli quidem Philtonis
1 Trin. 363. 903. 1124:
Nam sapiens quidem j)oI ipse
Qua faciest homo? Sesquipede
Hae sonitu suo monim mihi
o versu etsi tertia vox oxytona sequitur, tamen quoniam
rumque pro se recte se habuit, et Hac somtii et Suo mo-
476 PROLEGOMKNA DE BATIONIBYS
rdnij ne consociatio quidem utriusque licentiae improbata
est. Progredimur ad genus p, cuius hae formae sont qnas
infra posui:
^P Mil. IV, 8, 49:
Miiliebres mores discendi
ap Trin. 1040. 1087. Bacch. 346. 678. 1103 [378.715. 1142]
Vbi malds mores adfigi
Ego miser summis periclis
Ad probnlm xiamniim flagitium .
Quid? stiliim ceram tabellas
Haec oues uobis malam rem
in quem versum idem quod in Trin. 1124 cadit.
[Bp Mil. II, 3, 19*):
Pr6fect6 uidi. Tun? Egomet ]
ccxLvftp Bacch. 645. 1106 [682. 1145]:
Qui in mentem uenit tibi istuc
Quia nostros agnos conclusos
quamquam horum priore sic facillime potuerat spondeoru
durities vitari: Qtu in mmtem tihi tienit isttw .
cp Trin. 693 [cf. p. 331]. 716:
Te' houestet, me autem couhititet
Ego amicus numquam tibi ero alio
ubi uuuc intellego non opus fuisse transpositis tibi nfhnquai
r/p Mil. II, 5, 23. III, 1, 110. 128:
Certe equidem noster sum. Et pol ego
Quando habeo multos cognatos
Huic homini' diguiimst diuitias
Sequitur tertium genus t, cuius accipe haec exempla:
ylT Trin. 615. 671. Mil. IV, 4, 29:
Propemodum quid ilhc festinet
Quom mopiast, cupias: quaudo eius
Abierrm cupiens istius
A
) [Cf. annot. ad hunc versum, Opusc. phil., 11 p. 566.]
EMENDATIONIS PLAYTINAE. 477
ef MiL n, 2, 95 (quando anceps est Bacch. 58 [89 J):
Quid agimds? facilest: trecentae
«T Trin. 700. 880. 914. 1125. Mil. II, 3, 36:
Atque eum agruud dederis nec quicquam hic
Miilta simill rogitas: nescio quid
Quod (in) manii teneas atque oculis
Neque fuit neque erit neque esse quemquam
Si hoc palam fiierit. quid peius
quorum versuum primo si non neccssario requiritur mutatio,
tamen quoniam multo minus gratiae habere - ^\^ j- quam
- , ^ ^ vel v> v> I u z sentimus, certae elegantiae laude praestabit
Atqtie eum ctim agrum dederis*): secundo autem insequens ccxlv
nesclo spondeus adeo auget profecto acccntuum insolentiam,
ut vix reprehendendus sit qui eam saltem iambica rogas
forma in anapaesticae rogitas locum substituta aliqua ex
parte lenire instituat [sic Trin.*].
Bt Trin. 720:
Fiilment^s iubeam suppingi
quem si ad maiorem scilicet elegantiae speciem noluit poeta
sic revocare, Fiilmentds suppingi uibeam, minus etiam caussae
est cur in v. 905 haereamus:
Nduistm' hominem? Kidicule
fct Bacch. 60 [91]:
Sumne autem nihih^ qui nequeam
dt Trin. 965. Bacch. 39 f70J. Mil. III, 1, 36:
Atque etiam Philippilm numeratum
Pr6 galea scaphiiira, pro insigni
Clare oculis uideo, sum pernix manibus, pedibus mobilis:
sie enim ex optimorum vestigiis librorum scribendum. Nam
in tralaticium verborum ordinem Cldre octdis uuleo, pernix
5wm idem cadit profecto quod in Multu simul rogitds nesch
^ [Hoc de numeris haios versus iodicium postea ipsi Ritschelio
«everias visom est; ceterom eum delevit in ed. alt. cum Bentleio, ut
V. 682. 695 et fortasse 087]
478 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
quid. Qualibus facile perspicitur cur eandem, quam supra
allatis H(ie sonitu meo mordm mihi et HctA: Ofwis nobis mii-
Idm rem {da et a^\ excusationem non adhibeamus. Quippe
hoc interest quod, si praemissum sive creticum sive cretici
formam vicariam separayeris, omni offensione vacuum senarii
iuitium praebent Meo mordm mihi et Vobis maidm rem, non
praebent Rogitds, nesclo quid et Vided, pemix sum: in quibus
vix satis gravi interpunctione^ ut in exemplis p. ccxxiii [458]
ccxLvn tractatis, ab anapaesto spondeus dirimitur. Quamquam haec
quidem eiusmodi esse concedimus; ut, posteaquam de longe
plurimis licuerit sat certo et confidenter statuere, illa ipsa
demum lubricam existimationem faabeant et dubiam eonim
finium^ quos ultra citraque nequeat consistere rectum^ discrip-
tionem. Idemque volo de illo versu dictum esse^ quem iam
p. ccxxxvi [469] tetigi, Trin. 661:
P^rpeti nequeo: simill pig^t parilm pud^re te.
Nam cum non possit sane non dubitationem movere quattuor
oxytonorum cumulatio^ tamen difficile dictu est quid eo
versu, qualem codices exhibent, faciendum sit:
» Perpeti nequeo: simul me piget parum pudere te:
in quo mordicus teneudum est, quod p. cxxxviii [385]*) docui-
mus, non posse pro duabus brevibus piget esse. Nihil igitur
relictum esse video nisi ut, qui repetitam oxytonesim ferendam
esse neget, monosyllabam simul vocis pronuntiationem huc
asciscat, quae in medium septenarium etiam illo exemplo
incidit quod p. cxLvu [393J attulimus.
Ceterum paucarum, quas non attigi, formarum exempla
in aliis fabulis alii quaerant: quarum si unam et iteni alte-
ram carere exemplo apparuerit, casu factum putato: nam
rationi nulla repugnat.
Sed noudum permensi sumus septenariorum initii prope
infinitam varietatem. Restant enim eae formae, quae coo^i'
nuato per utramque partem uno vocabulo oxytono fiuut. E
quo genere has notavi:
*) [nbi vide annotationem.]
EMEKDATIONIS PLAVTINAE. 479
a j. ^ \ j. - j. ccxLvin
b j. \ ^ j. - j.
C J \J J - .'L
d ^ w I v^ w _ z
6 J \j \ \i/ ^J \j J.
f J ^ \ J \j \j J
g j \ \j j ^ \j j
h j \ - \S/ \j Kj j
i j \ - j - j
k z I _ vJ w _ z
rrin. 375. 943. 972. 1131:
Dilcere ilzor^m sine dote
Vsque aqua aduorsa per amnem
Abi sis niigatdr nugari
Quod datum dtenddmst repetundi
> pertinent e Bacch. 64. 365. 369. 384. 638. 1171 [95. 397.
I. 416. 675. 1210]. Mil. V, 8, 60 molossica vocabula drgen-
H laudabdnt iniusttis paulisper sdmdxis lenones seruartim,
Frin. 358. Mil. m, 1, 47. 101. 138. 182:
Quoi tu egestatem tolerare
Vel cauillat6r facetus
Tilm piatriceifi clem^nter
Bacch. 722 [759J:
O imperatorem probum. iam
Trin. 343. 1088:
Vt ita te alionlm miserescat
Vectus capitali periclo
Trin. 846. 351:
Quas ego neque. oculis neque pedibus .... ccxlix
Qu6d habes n^ habeas, et illuc quod ....
libi paeonis instar esse binas voces memento.
f Trin, 620. 1010. Bacch. 20. 48. 416 [51. 79. 448 1:
A^dde gradum, adpropera, iamdudum ....
Duae me unum expetitis palumbem
Si apud te ^uenidt desubito
480 PROLEGOMENA DE RATIONIBV8
g Mil. III, 1, 207:
Qui nisi adiilteric) studiosus
h Mil. II, 3, 25:
Tuum stultiloquiiim. qui uero
quo exemplo satis defenditur quod Hermannus posuit Bacch.l .
P61 lusciuiola^ quoque metuo
ubi ipse Vetus omittit quod vulgo additur ego, *)
i Trin. 378:
Egone indotatam te uxorem ut patiar? LY. patiundiims
pater:
nam huic formae satis praesidii paratum esse eis videt
quas jBp et &p litteris signavimus. Quamquam cum te pi
nomen Ambrosianus iguoret, quaeri potest num forte a pt
tae manu horum aliquod exemplorum quae infra posui pr
fectum sit:
Egone iudotatam lixorem ut te patiar ....
Egone ut te indotatam uxorem patiar ....
Egone indotatam itt te uxorem patiar ....
lc Trin. 1138:
Modo mi aduenienti nugator
si libros sequimur. Verum hoc nemo non sentit quanto a
ccL perius ad aures aecidat quam specie tantum similia luscm
lae et Indotalam'. quae asperitas nobis tam est molesta vis
ufc eum versum non dubitaremus immisso hut ad illius sini
litudinem revocare**) qui est in Bacch. f^OO [538]:
Niim quae adnmUmti aegritudo
Tantae molis erat septenariorum trochaicorum et arte
eximiam et modicam certisque fiuibus circumscriptam libc
tateni explicare. Ne tamen in nimiam molem praefatio cn
cat, reliqua metra mitto in praesens, in eo solo acquiesce
ut iambicorum trochaicorumque in observando accentu sei
*) [Cf. Opusc. phil. II p. 301.]
**) flii ed. alt. aduenienti reliquifc addena 'efcsi ferri potest, tao:
haud Bcio an recte gratiores nnmeros miuenienli hic commendaverio:
E«ENnATIONI,S rl.AVTlNAE.
481
ritati prorsus oppoaitain esse anapaesticoruiii liceutiam di-
cam, utpote vix ullis io eo genere legibas astrictam: id quod
vtiam (lo iambicis octonariis dictum esse volo, iion item de
septeaariis iambiciH. Ab illorum autem veris rationibus per-
jpiciendis lougisaime afuit, cuius teretes nimirum aurea hos
, sucentus fastidirent:
Ma^a quam id reputtj, tam magis urdr, quae meus H-
lius turbauit.
Ooima me milla cons^ctantifr, omDt'biis eiitiis interii.
igitur et hia cognata nuuc mittu, ut longe uberrimum
n, qui de accentus doctrina restat, paucis perstringam
iiis quam debita eius gravitsti dlligentia pertmctem.
CAPVT XVI.
£temm quae per superius caput totum de accentu dis-
Ifenii, ad grammaticuiu accentum sjfectant ouinia: sequi- 1'
; ut de accentu logico dicatur.*) Cui cum ratio item
leret non repugnare metricum accentum, sed concitiari, ei
Ntalato facile iutellegitur non potuisae aliter aatisfieri, niai
tti quas voces vis sententiae intenderet, bas versus quoque
i loci reciperent qui maiorem a numerorum rationibus vim
wnt, h. e. ut iu arai collocareutur uec vel in tiiesi
escerent vel elisione absorberentur. Atque baec
k lex est, quam cum praeclore Bentleius iudagasset, tameu
I Kcio an aliquotieua ad paullo sfveriorem uormam quam
r fuit esegerit concinnitatis studio nimio. Nec id mirum,
I in tuta metrica proaodiacaque disciplina Plautina Teren-
MMiae nibil sit quod vel cautius vel aubtilius iudicium re-
bnirat. Quippe non potuit uui inexorabili necessitati id ge-
I astrictum eaae, quod cum saepissime e solo sensu poetae
Upensnm esset, multo magia artia fuit quam scietitiae. Et-
I cuui ab eis vocibua, quae uotiuuis poudere insigues iu-
InfaitAUni babeut vim aententiae, ad eaa, quae deatitutae
ot omDi, per plurimos gradus deveuiatur; etai de iltorum
•) Son ignoro eqnidein hac potestate noti eBge 'ucoentnm' dictuin
l VCttribua. Qao tamvn noiuine, ut |)erBpiciiitali coDBnlam, ntor eo
tin» qao planior cogDUta viti et ratio utriueqiie geiioria tiat.
. ■iTfcitiiui 'jrVBf-vr.i V :tl
482 PROLKQOMENA D£ KATIONXBVS
generum neutro fluctuabit iudicium^ at de horum multitudin
quae sunt media nec aut gravem intentionem postulant a'
nuUam admittunt^ saepe non possumus non Tehementer ai
bigere utrum intendere an non intendere ipsos poetas ^
voluisse vel potuisse dicamus. Et tamen si^ quam illi yia
tenuerint^ yolumus generatim definire, fugere neminem pote
ccLu id eos studuisse, ut quantum possent extra arsim nuUui
omnino vocabulum collocarent^ modo id aliqua vi praeditiui
esset quantumvis ea exigua, sed ut numerorum verborumqai
ordines mirifico artificio temperatos exaequarent Yelut per
curre sis in id iutentus principium Trinummi: suos ictn!
metricos singulis fere vocibus esse invenies, paucitatemqQ<
mirabere earum^ quae cum in thesi cubent^ nuUa sui partt
arsim occupent. Nam arsim quod non semper ea syllah
occupat; quae grammaticum accentum habet, id nihil ad lo
gicum pertinet: cui quidem non minus satisfit si velut vin
sententiae habens utdeo vel aeqtwm numerorum accentu ooi
hoc intenditur; titdeo, aequofn, sed hoc potius uideo, aequou^
Non hoc dicam^ nihil prorsus interesse ad vim sententiu
utrum in eam syllabam^ quam consuetudo linguae acuit^ 9i
in eam quae grammatico accentu caret^ ictus metricus ino
dat: concedam copulato grammatico cum rhythmico accenti
omniura fortissimum accentum logicum prodire: nego nulluB
vel exilem solo rhythmico effici. Quod nisi ita esset, nullins
umquam oxytonae vocis (qualium tantam esse in versibos
frequentiam vidimus) gravius efterri notio potuisset. Ergo
etsi paullo sane distinctius extolli animtim notionem sentinnifl
hac collocatione verborum Trin. 310: Tu dmmum si nici^
potius*), quam hac Td si animfim uicisti potius, tamen nec
*) Uoc si elegantiores scilicet scioli qaidam propt^rea esse foi
tias ad sententiam qnam anhnnm docent, quod in dmmum acceDtoi
radix vocis recipiat, in qua ipsa notionis significatio consistat, in a^
mum antem adventicia pars vocis, qnae est terminatio, acoatar: nib
niai ignorantiam produnt soam, communicata cum graeca latinaqi
lingua vemaculae linguae ratione, quae ab illis est alienissima. Q
quo tandem artificio efiectum esse dicant, ut uUo in loco talium n
tionum radices acuerentur, quales sunt parduit, honoribus cnm a)
centenis ?
KUKNnA-riONIS PLAVTINAK.
483
ontOBum aniwiim diceiiiiuin est noii plus iiitentionta habere c.c
i)uum si iii thesi velut sic deliteacat Tii si nfiimum rxpuffnasti
potttis, un> sententiao non etiani media vi inteiitinnis satisfteri.
lUtn Baccli. v. 188 [22«] cum senteiitia estolli aiiri notionem
iibmt: ea cum fortissime sane velut hoe exemplo acuatur:
FtHdimr isti atiro nini «)>iw esf, tamen ox eo, quod talia con-
loniiatio verborum iniri non potcst. non conseqtiitur nou
jneatare eum urdiiiem, qui aliquo modo auro vocem in-
teidif: .\(i»rt istir fmi^nisr iiurost ojnis (quem ipsi codices
pneitaDt) prae eo qtto illa prorsus supprimitur: Nihh istir
irtassr aurn <'/t>US «st
lam vide mibi quae et qualia sint qiiac ia eodem illo
incipio Trinummi estra arsim posita sint. Primnm mo-
nllaba habea vel elisione monosytlaba facta, leviorisque
imenti biayllaba: particnlas, pronomina, sine quibiis ne
ri tfuidem cnimttata {lossimt: breviculas nominnm verbo-
nque tormas uihil insif^nioris notionis, iiedum iillius ad
R>t«ntiam poDderia quicquam babentium. Velut: Sequere
t me gnala ut mrirms fitngaris litum. •Si^iirir, sed fitwin frSre
\em dicam m^scio. Adest, en illae [cf. p. 45oJ stinl aedes.
)Aw»ffl si quidem ojieram. .. Hitc qitae ahiif inlro, dira/m si
HRum adnortitia. Primum mihi Plautus, . . . Tum iUAnc
iki esse . . . Sed «i quid huc . . . Accipite et date itaciuas
fis dum cloquor. Quoniam ei qui me alerti . . , Dedi
meam ijnatam, <ptimm nnn aetatem vxiqal. Sed de drgu-
ne exsjiectetiii . . . Sen^s qui huc uenicnt, i rem uobis
Nune uos hiif rogat Vt liirat possithre hanc nomen ccLir ]
Satis eat exemplorum, in quibua accentu et cod-
carent formaeque relativae coagmentandis tantum
itiatis inservientes, et tales notioiies quibus ne opua qui-
est ad sententiae summam percipiendam, sed aut ad
paullo aecuratiorem detiiutionem aut ad aliquem tantum
ornatumque cogitatioiium, Nara intellegi quidein pro-
Hto etiam haec potuerant: Seipure ha-- ifmta sinc wie, m
aedes aine sunt, si operam ilare primittHis sice quidem,
iltitnc esse sine mihi, deili ri ijnatam qttiiitm aetatem extgat
nuam et una, senes qui ucnUiil sine huc, i uobis aperient
ran: it«m ninu' A'w rogaf sine H'js, pt possiilrrr nonum
L
484 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8
fabulam sine hanc: neque enim de alia nisi de hac fabula
cogitari potest, nee de aliis^ quos roget poeta, nisi de ipsis
speetatoribus : contra non aliquod nomen, sed hoc miQiD
praeter reliqua omnia suae vult fabulae imponi, quapropter
non niinc hoc uos rogat illa coUocanda erant cum Palatinis,
sed cum Ambrosiano nunc uos hoc rogat.*) Sed etiam pauDo
longiores vocabulorum formae et suapte significatione ali-
quanto ampliores notiones tamen ita se habere ad totiiiB
enuntiati sui rationem possunt^ ut huius summae imlliim
aut perexiguum pondus addant: e quo consequitur ut de-
litescere in thesi potuerint. Sic in his v. 14: Quomam «
qui me aleret nil uideo csse relicui, tantilla vis est uideo no-
tionis, ut nuUo ipsius sententiae detrimento sine uideo did
potuerit quoniam ei nihil est relicui Item v. 54 pro hi«
Chnnihus amicis, quod mihi est, cupio esse item licebat pro-
fecto etiam sine cupio velut sic: omnibus idem sit quod miki
ccLv Vel V. 859 Nunc vgo si potero omamentis hominem drcum-
ducere, Dabo operam nihil momenti in potero verbi notioiie
esse statim hinc intellegitur, quod eadem sine posse verbo
sic dici potuerunt: dabo optram ut tiomitmn ortiamentis dr-
cuviducmn. Item perlevem vim facerc habet v. 674 rfput^
quid facne cxpctaSj quae prorsus aequant alias loquendi for
mas ut ^quid velis, luoliaris^ intendas': neque enim ullo
modo faccre et diccre vel similia ut opposita cogitantur. Nec
plus offensionis v. 131 vel honiini dduc4iscenti vel animi im-
poti habet, ubi et satis erat cululescfmti dici sine liominiy et
tamquam in unam notionem cum illa coeunt tum animi m-
poti: similiter ac v. 381 uet/re^n dtque anttquam, Hinc iudi-
cari de centenis exemplis poterit. Velut cum Bacchiduin
versus G3. 65 [94. 96] sic scriptos Hermannus exhibuit:
Ego sorori meae liodie coenam dare uolo uiaticam:
Tu opsonatum fiicito nobis sit opulentum opsoniuui:
contra libros utrumque, in quibus meae cmuni hiUiie est et
Tii facito dpsonation: illud quideui apparet necessarium fuisse,
cum in renae notione primaria vis sit totius sententiae, nulb
*) [uos hoc Trin, ^ 'nt e. c. v. 27. 87. 153. 485 omniDOque ton-
snetndini rationique convenienter.']
EMF.NDATIONIS I'LAVT1NAE.
485
fmms in jww*); alteruiu Don item, ubi fu fnrih &psmatum,
'[wd pro Bim)ilici (k ojiacmiih eKt, nullam a deprewso facito
nrim offenBionera habet (nam quod etiam fu, ut oppoaitum
qw lironomini, iuteadendum esse videatur, de eo aliter exi-
Jtinittndum esse infra intellegetiirj.
Praeter haec in illis quae e principio Trinunimi excer-
jUJOKis exemplis habes eane etiam gravioria momenti notio-
BM ab arsi excluMas: scqiuri; [itdesl,] iledi. At vero his qaidem
ilioiide excusatio praesto ent rationi prorsus consentaaea.
PosiU enim sunt in ipso versuuin initio: cuiiifl loci na- cci.vi
ea est iit, quoniam ibi vox cjorditur, naturali necesai-
tito quadam pronuutiamli non eleventur verba sed estollan-
etiamsi ictus numerorum, ut in iarobicis, uon accedat.
[Uia igitur sunt Bonn Trin. 41, Bena 52, Cmlo 53, Deosqw •
ti, Faxo 60, Mm 69, et similia ubique.
Attainen ex eo, quod pondere carentes voces licuit in
li deprimere, miuime conaequitur nou potuisae acui in
I» collocata. Iinmo ubicumque nulla ipsorum, quibus ali-
id enuntiatuDi lit, mutatione licuit vcl aatisfacere tegi vel
I satisfacerc, consentaneum est itii verba diapoueru poetas
lnisso, ut singulae notioues sub ictus caderent quam ut
«dam cxtra ictus. t^uid enini tandem cauwsae fuiase pute-
! cur, qiiem ordinem ratio universa, e qua lioc geniie
Hpetisuni est, dissuaderet, praeferrent ei qui coinmendatio-
I concinnitatia habeus cuni nullo proraus versus facien-
a incommodo coniiiuetus eesetV Itaque huiua vis ratio-
ktionia cum in emendandi;) illis poetis aat late pateat, tum
tiecipuum iuH quoddain habet iii conciao coagmentatoque
■Oarionim metro: paidlo eniin liberiorem rationem, ut in
liia rebus, jta in hoc genere septeuarii sequuntur, ab initio
limum veraus: quo et faato illud pertinet et poftro,
nollo negotio cum arsi conciliare sic licebatT AVwe ni
et/o omammtis . . Red Trin. v. 45 cum optio data easet
n collocationum : qitoia liii- priipe mc uox soimt et ipuiia
V uoz pru])i: m/ sanat, etsi ad sententiam nequaquani ne-
dwria est propv notio, tanien quoniam accedere scriptor
■j ]Egi,
e cetiam hodie . . Oposc. pbil. \\ p. 'Hib.\
486 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Yoluit, intensam praestare obscuratae apparet*): pari ratione
atque v. 2 non fhienh qaem fore dkam collocavit, sed fvnm
cvhyii fore quem dicam, tametsi ipsa fore voce ad sententiam qui-
dem facile careamus. Non gravior dare notio est in his
tieniam iam dare gestio v. 325: neque enim vel dandae ne-
gandaeque vel petendae dandaeque oppositio fit ulla: et
tamen aut ueniam ddre iam aut ddre iam ueniam**) poetam
maluisse ipsi codices fidem faciunt A et B. Similiter v. 898,
etiamsi non vitiosus esset spondeus, tamen ferendum noD i
esset siio gnato dare epistulam pro ddre sm gnato epi^-
Inm.***) Imprimis aptae^ quibus huius concinnitatis studium
eniteat, tales locutiones sunt quae usu sermonis frequentatae
constanter accentus servant; ut operam ddre vel ddre operamj
item opus est Vnde dupliciter in artem peccant libri v. 583:
De dote ut uideat quid opus sit facto: I modo, cum ad opns
et facto sine ulla necessitate depressa accedat praeter ratio-
nem intensum sit: quocirca haud cunctanter transponendum
fuit qutd facto opus sit: nam minimam ex illis vocibus om-
nibus vim habet facto. Fatendum est tamen quaedam saae
adeo exili notione esse, ut ne cum summa iutendendi com-
moditate quidem coniunctam accentus necessitatem habeant:
quo multis in locis leviter addita ego, mihi, tibi pronomina
pertinent. Velut nihil est quod ad positionis elegantiam in
his desideretur v. 874. 995: qui hds mihi drdit episfidas et
qui mihi tris nummos dedit: quantumvis facili opera oum
Hermanno transponas has mihi qui dedit fpistulas et miki
qui tris nummos dedit, — Ceterum in aliis saepe lenissimo
artificio illud efticitur ut e thesi in arsim transferatur Toca-
bulum. Velut et bonus et sems, quamquam opposita inter
se, deliteseunt in tralaticia specie versus 1064: Si bomts esi,
obnojcius sumj sin secus vst, faciam lit mones: eadem statiD
ccLviii emergunt, ubi scripturae variationem eis adhibueris ipsiu»
antiquitatis oonsuetudino flagitatam si bonnst et sin srciiit-
quo facto soluni iii thesi restans fariam non postulat inten*
*) [Tro uno vocabulo est prope me uiore antiquo.^ Trin.'J
**) I In ed. alt. hanc codicis A scriptnram vix recte se i|Ui aeqni-
perasse Ritscheliua vidit.j
' ***) ['parnm perite reiectum a Muellero de proe. p. 213.* Trin.*'
EMKNDATIONIS PI.AVTINAK. 487
mem. Idem inter /s probas est et is probust iiiterest t. 321
conBimilia multa.
Aliud est genus oollocandorum verboruiUy quo logico
!centai singulari quadam ratioue satisfit. Non negabunt,
ai harum rerum usum habent, bonum versiculum esse Et
m mi et aqua pfit^r int^rdixit mrus. Ignis notionem aequat
rofecto gravitate afpiai et tamen hoc supprimi in thesi
idetur. Verum enimvero videtur tantum. Quippe nbicum-
ue iambicum vel pyrrhichiacum vocabulum brevis voz mo-
osyllaba praecedit iu arsi posita, huius vis arsis ad inse-
oentes syllabas ita pcrtinuit, eae ut non sentirentur tam-
lam prorsus deliteseentes in thesi, sed ut coalescentes cum
'aegressa in trisyllabuui vocabulum. Nec caussa latet eius
i; cum una louga arsis j., ubi in duas breves solvitur, ne-
ssario hanc formam recipiat v; ^ .*) Hinc multitudini exem-
>rum; in quibus neglecta csso logici accentus observatio
;ile videatur, legitima ratio constat: id quod uno verbo
piificavi Mus. philol. t. V p. 43 [= Opusc. phil. III p. 799 sq.].
rtinent huc praeter cctera cum praepositionibus congln-
ata nomina: veliit non sunt delitescore dicendae /y/mo et
\'ua voc*'s Hacch. 41 [72 1: nhi mi prd vquo ferfus detur,
v. lO<^ [^'l^M- ^'^ '''*''•*»' "'''' ^'"^'* nmira dcrubef, nec ifln,
s Trin. l.-U. 203 in //^v/m/- dr ifftt \(Ir iffo*] qniajuam et
n iftis \cum iffia^ dna. (^uamciuam ipsas praepositiones (mxix
ic exemerim potius, proptorea quidem quod harum latius
bens libertas ultni illos Hnes ovagatur: quippe quae si-
li**j vi enclisis, ar do qua supra dixinius p. ccxxii [457]
ccxxvisq. [4<)1], cuni suis noniinibus etiam tum coaleseant,
u aut Iiaec jnonosyllaba sunt aut ipsae hisyllabae. Quo iit ut
artem iion peccent rfim cfawno rt tnafo Trin. LMP, cum (fis
*) Cognatiim illiid genus cbt ex eodemque fonte derivandum,
in c j V \.' fit »^ K.J j V . vflut prvpitius ad Himilitudinem prodigus for-
>e. (^uod 8U0 loco tetigimus Hupra.
**^ Similem dico, non i^arem, cum ad verae cncliHiiii naturam ro-
iratur ut logico acccntu anuexa vocula careat (id quod in grarca
idem lingua in pedisequa praopositionuni pronomina conatat num-
^ cadere). Sed commune est quod pruepOHitionibuR iuncta et no-
^ et pronomina tamquam in polysyllaba vocabnla cum iliis coeunt.
488 PROLEOOMEiNA DE RATIONIBV8
ddmnoslssumis Bacch. 86 [117], pro scuto dcctibet ib. 41 [7:^
m mmtem est tibi 130 [159], sine dote hatid dare Trin. 5S4
nec, ubi vis sententiae in pronomine est, apiul mCy apnd fws
Bacch. 16. 26. 50sq. [47. 58. 81 sq.], ex te ib. 158 [189], dd we
Trin. 613 |cf. p. 434]. Verum praeter praepositiones variae simt
binorum verborum coniugationes, in quas proposita definitio
prorsus conveniat. Nihil frequentius his: quid agam, qtiid agis^
quid agit (Trin. 64. 437) vel quid ais, etiam ubi contendi minime
potest omnem vim sententiae in qtiid esse, nullam in verbo.
Eodem pertinent quid opust, ut opust: item qudm opust, iam
opust, quae, ubi singularis vis est in temporis significatione,
ne potuerunt quidem quom dpus est^ iam dpus e^t dici, ut
Bacch. 189 [221]."") Horum exemplo alia censenda sunt: ut dl
ccLx erus illud Bacch. 109 [140], si itu^s Trin. 46, quid tiia agit 51,
qudd homo 123, libi eris 191, qudd edit 339, qudd Juibes 351,
ut agro 616, ego agrtmi 652, nw agrtim 687, te affrttm 695^
qudm agrtim 700 [cf. p. 477], taliumque frequentia quali»
sunt dtim iUtidj ttia istuc, ego illi, et iUud, et UU^ qtidd iUi^
ego istam v. 211. 319. 328. 340. 372. 472. 476: e quorum
similitudine non leve firmamentum petitnr eius mensurae quam
p. cc [438] sq. commendavimus. Ceterum talium qualia sunl
de illo, et tste, multitudine sciendum est omnino usitatam
illorum pronominura correptionem longe maxima ex partei
i
contineri. Multo enim rariora haec sunt, ut Trin. 137 llk\
qui mandanit, v. 809 Ij*jndd^t ilia caiisa (ubi iron opiis esl
transposito Lepida iila.sf), vel etiam in arsi v. 672**) iJk
qui aspellit is compellit, ille qui eonsuadvt tietut. Noc causs»
*) Contra Ouid co mi dpus est soDtentianim nexus poscit v. 4*
[77], non Quiil eo mihi opust. Satis ambiguuni est utrum Trin. 503 sq.
prae8t«'t :
Eheu, ubi dicto nil erat usus, Bpondeo
Dic«'bat: nunc hic, quom opus est, non quit dicere.
Vbi si non praecederet nunCy quo satis iam temporis notio definitoi
prorsus nocessarium esset qudm opust : altera autem ex parte ne dpu
quidem necessario acuendum, cum haec quoque notio non nova ir
feratur, sed iam praecesserit in tisus erat. Eo autem ipso versu no
est ambiguum quin parura apte in thesi dicto latcat, efieratur aatei
j)raeter rationcm erat: uhi nil erdt dicto lisus.
**) |V. 672 cum Bergkio postea delevit Ritschelius.J
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
489
(iuf rei latet. Nam his exempUs, quoiiiam prinjitivam qui-
dnn pmaoiiiam ilk el iste voces baiic ^ .. babent, Don ^ ^,
itdie, cum incipimu» proDuntiare, pru longa paenultimam
tCOpimtiB, quippe quam pro brevi esse iusequentea demnm
ifllabae doceant: coatni praemifisa brevi quae ictiim bdbeat
'lUba tnoi certa tit iuMequentis sjllabae liniUo, iit haesitandi
asM omiiis praeclusa sit. Quam autem jtroductio paenul-
t»e praevaluerit prae correptione, illiuc quoque apparet
mI nulla umquam illiusmodi fornia in iiliimo versuum pcde
om habuit.*) Idemque in illas correptiouea cadit quae cci.x
ilo allatie verbonim compositioiiibus dc iUo, et islf valde
ifiiliquae eadom prorsiis ratione regnutiir: ,«>'rf inlus, quod
t», iijo iiitus, siiH' omm, (lurid omms, tibi omius, quae traota-
[tia |i. cxxviii [377] et p. cxsxii [380] sq.: ad quae ali-
I LDterrallo eliam scd itiUrim accedit.
Caationes siguiRcavi, quibus restringenda easet princi-
is legis eeveritas. Quarum ubi uulla locum babet, ne-
eorum verborum intentio, in qiiibus praecipiia vis et
iTitas seiiteiitiae reposita est, non potest iion vitii auapi-
eta moverc. Percurram editam a me fabulam ct potiora
tdBinspeeiminis eaussa notabo. Ac dc diiobus cxemplis iam
itii Bupra: de lit opust i7a feWtssf^v. 311) p.cxc!vsq.[434],
11« li^iK, ciii oppositnm qiiod habrn, pro >ir hillnm v. 3;il ani-
ntetida p. vxsw [383]. Perveraisaimuui erat supprimi v. 38S
M pronometi, atqne adeo cum scabra &-il vociti correptione:
iraeclare Ucrmunni transpositionem ^imufffj; tiiuiii pril unum
bnm ad aim retn ^nm mitiiin tiim Ambroeiamis codex con-
navit. Non minus fbrtis oppositio v, 447 hanc coUocatio-
D requirebat hoiiKi lyo sum, tti hoiini es, non }f>iiio /go suiu,
■o tu es. V. 565 nunc demum video non essr, sed rgo
wnd^ra fuisse: Et cgo esse l^MMpks, um<»t imittiqmm uott);
vo eoim semeb Leabonicus opponit. V. (333 recte se ac-
ita tantum babent: Qui mihi benc quitw sitimlan fa-
I Imre igttnr noetro, aiculii in auperioribas cupitibiiB in tateii
rotntio incidit, in quibiiB pcr metrum ambigaum easet tro-
I pyrrhicbiiuii ille, spDndeDin au iambam intwn et similift
\, pro 10D){a poenultiinsm accepimas quamdin noo aliud Dertu
■ probnbilitiui iiibcret.
490 PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8
cere*), nidle faclSy niale comulis, ubi contraria bene et
qua tameu m<ile notione semel intensa non opus erat
ccLxn altero wofe in arsi posito. V. 676 ferri nullo modo
^in thesi elevatum aquae: Tum igitar tibi aquae erit (
ubi cum oppositio fiat ignis et aquae, scribendum era
tgitur dquae erit tihi cupido. V. 683 e tribus coll
modis unus is rationi repugnat quem libri prodiden
me merito 6derit\ nam cur oderit Lcsbonicum, vel nun
caussae sorori est: quod iam curandum est fratri
merito sibi accidat: quocirca aut fnerito ut me odet
pauUo simplicius ut merito me dderit cum Hermann
bandum. Y. 687 tralaticium ordinem Atque eum agr
Jmbere quam te recusat obscuratum me, quod sic extol
pronuntiando : Atque eum me affnim habere quam te.**)
et valde iuvenustum est et artis expers quod meu
id erit tuum, cui nemo non sentit quam praestet qi
meum \gu6d meumst Trin.*], id erit tuum, Nec defeo
habet v. 814 AdferrCy mn pet^re hic se diai, qua collo
ipsi nervi infringimtur sententiae, qui contrarionim
et petere oppositione eontinentur: imde e quattuor u
dorum verborum exemplis, quorum nullum reiectaueu'
xime probabile delegimus: adferrc hic, mn sc peterc:
se hic, uon pcferc: ndfcrrc^ ndn sc hie pctei'c: adferrc,
pcterc hic*'^'*) Denique iam meae me modestiae paenil
V. 857 servavif) quod in libris est: Vt ille mc cconuh
supi orndfus, Neque enim hoc dicit sucophanta, non
modo omatum esse quam quo ab illo exornatus sit,
hoc potiiis: *ut me ornatum videtis, ita ab illo ex(
sum' h. e. ^non meus hic ornatus est sed illius, iit e
natum si vendam, ilhim a quo accepi ludos faciam e
ccLxiii phantiose circumducam.' Quod ut intellegeretur omnin
ordini Illc uti mr exornmiit won in annotatione tautui
debebatur. Contra illorum exemplo, quae sunt quid
*) [Bene qnam simulas fdccre mihi te . . Trin.*'']
**) [In ed. alt. de eum delendo Ritschelins cogitavit, ut
*•*) [In ed. alt. cum Fleckeiseno non se petere hinc scri
dens: Wix minus recte non se hinc petere conloce».']
t) [Servavit Ritscheliue etiam in cd. alt.]
RMENDATIONIS PLAVTINAK. 491
^ habcSf se tuentur iteiu ab initio vcrHiiH posita tit Itn
T. 343 et tU agro v. G16: pro quibus quamquam facile ex-
^ies, quod suadere oppositorum ratio videtur, ita uti et
^o uti {Ita uti te aliorum utiscrescatj tte tis aitos misirmt
rt Agro ut euortat Lesbonicum, qtuhtdo ntortit aalibus), tameii
tuun altera illa eollocatio admitti potuit propterca quod
iha ad sensum ambiguitatis habet ut Vt illc illud.
Oppositas csse etiam Trin. v. 6 pronominum iiotiones
k) et illaec nemo est qui neget: et tameii in thesi deli-
icere tyo passi sumus: Nntu* igitur primumy quae cgo sipu
quac illaec siet. iiuod quidem tantum abest ut in artem
bndat, ut locupletissima ratione nitatur. Etenini ubicum-
e non simplex iit duarum notionum oppositio, sed geminis
minae notiones opponuntur^ plerumquc iiec commode tieri
toit ut quaternarum vocum nulla extra arsim esset, uec
os esse tam putida diligentia visum est, sed satis fuit
riusque membri bipertiti alterutrum antithcticum vocabu-
n acui. Pauca enim exempla vcl tam consummatam con-
initatem prae se ferunt quam Bacch. 3;)3 [365]: Si illi sunt
rgae rtirij at mihi tergtim dotnisty vel tam languidum geiius,
bipertitiini iiiombrum alteruni totuni sit iu thosi, bis in
si alteruni, ut ib. 103 1 134]: 7/;/(//w rgo mmm o/^/vim prdidij
«'*) tfi fuffttt, Vbi si vel tgo et ttuttitj vel ittrain et tu
oerentur sola, ilhi ipsa prodirei (juani inaxiine probatam
se speciem dixi: quale hoc est Trin. i)\^: Vin rotiiiiitdimttsY
am e/jo durain d tti mmmY It^in Hacch. 131 [!<)()]: tihi tyo ttn
\ mihi saitos vs':" vel, ne in sohs pronoiuinibus subsiHtanius, «ci.xiv
. V. 4 [35]: tif tn fnreaa, rgn lofiuarj ubi rtsi licobat rtiam tu
iiere sic transpositum, fti ufi forcas, tainen non opus erat
iplici notionum intentione. Iloruin igitur siiuilitiidine ilhi
loqiie qitar rgo sim rf quac illttrc sirf ceiisenda suni: prius
im quam ad Luxuriae Inopiae(iue {rfjo . . . Hlfifx) oppositio-
m pervenit oratio, ccmtraria haec cogitantur ffuor sim et
id uelimus, quorum hoc alterum post deinum (a v. \())
•sequitur prologus: uude minime opus fuisse intenso cgo
«jpicitur.
*^ [cuhi OpuBC. phil. 111 p. i:t7.J
492 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Multitudiuem autem exemplorum praeyideo mihi oppo-
situm iriy in quibus non modo arsim non occupet persona-
rum quamvis finita et gravis significatio^ sed eadem ne in
thesi qaidem satis audiatur^ utpote quae elisione devorata
nihil sui reliquum faciat. Pertinent huc talia: sed tu ex [ti
ex Trin.^] amicis certis mts certisswnus h. e. Hu praeter alios
omnes' Trin. v. 94; firmum omm erit quod tu ^eris h. e,
^firmius quam quod ego egero' v. 387; quid id ad me dttinei
b. e. 'was geht das mich an' v. 978. 1065. Bacch. 197 [229] el
similiter sat saepe alibi; numquis est hic dlius praeter m
atque fe v. 69; perdidisti te dtque me dtque operam meoM
Bacch. 101 [132]. Et haec quidem, quorum notabilis frequen
tia, si ita sese habeant revera ut visa sunt omnibus^ non pro
fecto mediocriter labefactent quam de accentuum notionuDi
que congruentia doctrinam pertexuimus. Verum enimvero ilk
ipsa nos quidem certo esse documento putamus^ rectissini
dubitari num^ quae vulgo vocales finales elidi dicunto^
reapse absorptae sint pronuntiando^ an, quod et ratio fl
ccLxv veterum testimonia quaedam suadere videntur^ aliqua potis^
cuvaXoiq)r) sive cuveKq)UJvr|cei cum insequenti vocali contlataii
Quam controversiam recte dirimere non simt existimandi^ q
altenitrum amplectimtur excluso altero. Nam si duae vocal*
in unius sonum coUiquescentes non possunt non lon
syllabam efficere, necesse est synaloepham ab eis exempli
alienam esse quae brevem syllabam servant: ut Huc qu<ii
abiit intrOj dicam sl dnimnm aduortitis, in quo versii noi
possunt non elisa esse ae et /. Contra nihil impediit quo*
minus illi vicinus versus non sic recitaretur Deir ei niM
(j)udani quic nn- actaf exigat, sed quater conglutinationeii
admitteret vocalium i-ci, um-u, a-ae, em-e. Itaque me pro*
nomen cum tamquam encliticum (}i) sit hoc exemplo Q^
niam ci qui mc alcret nil uideo cssc reTieui, tamen nec dhr
sorptum esse nec accentum amisisse dicendum est in haC
consociatione verborum Is rcm iKitmxam me ddintricc pef'
didit, Idemque in monosyllaba potissimum longa vocali ter
minata cadere videtur omnia, ut in iUa a quibus ordiebamni
fu cx, iu cgeris, nie afiiucf, mc atquc, te atque: item in et U
ito simul V. 1106, ubi (juod sub ictu non tu positum est se<
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 493
fj id eandem rationem habet ac si nos du atirh pronuntia-
ins, etiamsi oppositas esse personas volumus. Imprimis
▼idens exemplum habes Mil. IV, 3^ 31: Quin si mUmtate
dld, ui extmddm foras. Uorum igitur similitudine nihil im-
edit quominus etiam Baech. 403 1 435] proditum in codicibus
erborum ordinem tueamur: VropUr mc haec nunc mco sodali
fei discrucior miser, ubi Pr(q)ter me expetens Hermannus
eio; transposuit post sodali, Ac licet haec prorsus com-
uare cum graecis exemplis: velut cum acuta ^r| vocula
nn vocali coaluit in el bk ^rj, ov Xeiiiiu) ttot^ et ei be ^r|, (;clxvi
Ud vOv XaOeTv. Nec diversam rationem bisyllaba sequun-
VTf quae postquam legitima synizesi facta sunt monosyllabay
ureum cum proxima voce coeuiit: non igitur carere accentu
oendum vim sententiae sustinens co pronomen Trin. 852:
^omatu (iduefiit [cf. p. 399]. Ceterum facile nunc intelle-
tar etiam in thesi positis parilibus contractionibus ei^ mHw,
utHf si a vocalibus excipiantur, synaloepham potius quam
iBionem adhibendam esse: rei Argumenta^ fneo (irbitrahi, caasa
i hac, et quae reliqua supra commemoravimus p. CLiv [399].
Quodsi vel sic quaedam relicta sunt^ quamquam ea nu-
.ero pauca, quae cum notionis gravitate insignia sint, tameii
ec accentum recipiant nec earum quas explicavimus defen-
lonum aliquam: recordandum (*8t <|uod ab initio diximus
■centuum notionumque oonvonientiae poetas quuntum pos-
ent studuisse. Neque enim eosdem of»landum pst nonnulla
i?ae voci recitantium reliquisse praeter ictus numerorum
euenda atcjue extollenda. Nec j^rofecto niirandum, aliqiiid
e summae soveritatis constantia eos rennsisse, (|uibus et
tammatico cum rhythmico acceutu consociaudo et rhythmico
icentu cum logico exae(|uando maiores essent quani ulli
>steriorum saeculoruui poetat» difticultates superandae: ut
nlto luagis miranda sit at({ue a^hniranda cxc^^ptioiiis raritas.
oius quoque generis notabiliora (luaedani atferam. Sio contra
ythmicos ictus Trin. v. 05 recitiindus est: JuIcjmU proindc
diu uiuitur^ hcnc uiuitur, Quod quidem facile perspicitur
n potuisse ullo pacto aliter institui, si modo hac vel si-
li ratione illam ipsam sententiam etferre p0(»ta vellet, nec
>rsus aliis vprbis quaesitis plan«» div(»rsani conformationein (^clxvii
494
PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
sermonis inire: quod ipsum fieri non potuerat qmn nofl
eadem, sed aliqua ex parte diversa sententia prodiret Ynde
etiam neglectionem legis regi ratione intellegitnr. Qaod contn
vindicat sibi critica ius cotrigendi h. e. pleramque leniter
transponendi ; ubicumque nec sententia nec yerbid mcititb
poetae opus erat ad perfectam concinnitatem consequendaiii
Itaque cum idem, quod in Trinummi yersum; in hnnc caUi
Bacch. 104 [135]: Ikm dtsdpUna nec mihi prodest nee itU,j
tamen de eiusdem fabulae v. 53 [84] magna dubitatio
num utraque voce, in qua tamquam cardo sententiae vei
in thesi depressa sic verba poeta collocarit: Ddto qui
sit: ego, ubi hene sit, tiU locum lepidum ddboy simul vi
bis intensa hetie notione^ in qua post ea quae pn
exiguum pondus esi Quorum quam facilis^ tam proi
commendabilis transpositio est, non haec si quid video
lentior: Qui sit bene, dato: egOy bene ubi sit, tibi locum
ddbOj sed cum lenissima mutatione coniuncta haeo: Da tUj
bene stt: ego, ubi sit, tibi l, I. d*): nam correpti ddto etsi
quam rationem p. CLXVIII [411] aperuimuS; tamen fai
est alterum exemplum desiderari: productam antem sii
mam satis ut puto p. glxxxii [423] munivimusy quo loco
tis adde Mil. V, 4: Vtde ut istic tibi sit acutus, Cdrio,
cchwui prohe. Sed quae recusent correctionem**), praeter allata
habes exempla: VoU fieri liher, ucrum quod det, non
Trin. 564; Quod awrSy paratumst, quod des, inuentost
Ba. 187 [219]; nou hnrle hoc longe Tr. 483; potissumum mil
ul dhsit 588; Ne pigeat fecisse, ut potius jmdeat si non
348; Quid feciti' Quid non fecit? quin tu idmerogas? Ba.
[258]y ut iu his nunc subsistam. Quorum exemplorum ull
quod praeter exspectationem mm particula delitescit (<
*) [Ddto qui hene sit: ego, hene ubi sit . . Opasc. phiL Ilp.
"**) Non prorsns recuwat Trin. 471: Si illi congestae aint ejniitKi
cluentihiis: licebat enim Si Uli sint epulae congestae a cluentibus.
qac prorsus necessarium dicerem, si nunc primum inferretar epalari
notio. Verum cum haec praecedant: Adposita cena sit popularem qnM
uocant, apparet illa non plus valcre quam si illi cangestum sit. [Ot
roentius hoc de numeris v. 471 iudicium Kitschelins dixit in ed. ali,
ubi una cnm anteccdenti versu interpreti tribuit.]
EMENDATIONIS PLAVTINAK. 495
atque v. 378 [410] s/ quid Ulonim fcwit, Qiidni si non fofmt), id
aliter institui vix commode potuit: sed quod etiam id pro-
nomen accentu earet, id facile (juis eiusmodi esse dicat, ut
>ic potius a poeta collocatum credatur: quin tu me id rogas?
Ae fortasse ita ille dedit: quamquam aliquid tamen defen-
^0018 nescio an etiam alteri coUocationi paratum sit. Nam
cam in omni sermone logicus accentus (ut novicium nomen
ieneam) potissimum pendeat ex ordine verborumy ad hanc
«tem rationem in yersibus altera ratio acuendanim notio>
nm accedat^ quae e ri arsis apta est, fieri non potest quin
cmnumquam ambiguum sit^ utra ratione vel fortius vel aptius
I vox^ in qua praecipua vis est sententiae^ intendatur. Et
\ plerumque sane in versibus altera ratio praevaluerit^ id
lod omni disputatione nostra iam satis esse perspectum
ristimamuS; tamen simul curandum fuisse intellegitur^ ut
ipsi rationi ne ita satisfieret ut aut perversus aut prorsus
Bolens ordo verborum existeret. Absurdum fuerat logici
mi rhythmico accentu consociationi sic gratiticari: uihim
% quod, min Jiabet, vel quid fMt, non quid fecii, vel mihi
*c prodest nec tihi: non absurdum, sed molestum et a con-
letudine abhorreris non hnc hnuje herrlcy ihftissumum tihsit rcL\i\
u id, ut ptidmt non si frceris*): non insolens, sod nisi falli-
mr non iiecessarium qidn fu we Id rntfaSy quando etiam
10, qund praej)onitur aliis, prae his vox (juaeque iusignitur.
laque caussa fuit cur iam Parergon p. Mll dicerem dubi-
Eri posse iitruui Trin. v. S24 rf/o tihi iin tihl tyo poota po-
luisset: iibi (muu praeter ceteros d«»os Neptuniis insigniatur,
ledestri.s (juidem oratio ne admittebut (luidem aliam nisi
anc collocationem: Atque tlhl effo^ Septune, ante allos de<ts
^atis lUfo atque hat/eo sutnnias: versibus astrictii solita (»st
ine contrariuni ordinem asciscero At^fue njo t Ihl Xef^tHnCf
>tuit tanien ut videtur etiani alteram ratioueiu cum ipsa
Kiestri oratione et comuiuui cousuctudiue participan».
Vides tantam Iiuius gencris universi subtilitateiu esse,
•
*) Qao puto etiam illud pertinere vam sic si non livehit^ quod
ram facilitatis et uesiio ({uid aifectuti habiturum sit, fli cuui eo
nparaveris quod cum neglecto sane accentu dictuui ent nam si sic
% licMt Trin v. 46r».
amicos, sunt quos s^iispicor, tamen tacile sentitur eti
vosius vim contrariorum eflFerri sic verbis cum Am
ccLxx ordinatis: Sutd quos scio amicos esse*), simt quos
Cuius rei si quae caussa sit quaesieris; non videti
responderi posse, nisi quod aliquanto plus gravitai
quam altera arsis cuiusque dipodiae habeat. Et fortj
aliam ob caussam Trin. v. 95 poetae haec collocatic
Si quid scis me feeisse inscite aut improbe prae ea qi
mirer si quis praestare dixerit: Si quid fecisse scis n
aut improbe, ut qua aptius supprimatur satis exilis n
Quamquam eadem sane etiam sic recte delitescet:
me scis fecisse ....
CAPVT XVII.
Paenultimo capite de vocabulorum formis eg
pedes metricos aequantibus: superest ut de ipsis n
pedibus dicatur, quorum compositione versus fiunl
genera cum plerumque non satis inter se distinguai
ut multa de pedibus praecipiantur ut vel raro adm
prorsus vitatis, quae in solas vocabulorum formas
eos pedes aequantes. Velut cum plurimas cautiones
bicis senariis habere anapaesti usus dicitur: pc
dem anapaestici usus propemodum nullas habet, lor
EMENDATIONiS PLAVTINAE. 497
xtum pedem. Uac igitur condicione, ut ue iutegro voca-
ilo anapaestus (nisi in primo pede) contineretur, ne binos
lidem anapaestos continuos ars improbavit. Quod qui- cclxxi
em frequentius quam in aliis locis factum est in primo et
^ondo pede, ut Trin. 140 Subigis maledidiSj 431 Misertt te
KorMW, 457 Abin hlnc diererte, 515 Tihi egon rationem, 735
7 edm sine dot^, 752 Minume, minume liercle (quod non
rat sollicitandum), 774 Et etim redUurum, 809 Lepiddst illa
«so, item Bacch. 155 [186J Peregre aduenienti, 258 [29()|
tque aues fveqkie uenti, 276 [308] Qtiis istic Theotimust. Nec
men eandem geminationem yel secundus tertiusque yel
artus cum quinto pes respuerunt (nam tertii quartique
Uum exemplum in promptu est). Illud testantur Baccli.
8. 1035 [807. 1074J:
Dum ne manufesto homitiem dpfrimai neue ^nicet.
VeTjlmtamefi aecipieninr mulso milites:
z Trin. 737. Bacch. 121. 819 [151. 858J:
Te ei dicas: facere id ^ius ob amicitiam patris.
Magistron quemquam discipidam minitdrier*^
Nam 11 f ego exsoluor, isuu nmnufesto homiwm oj)primet.
lid V quod ne tres qiiideni continuos Pluutus defugit
iii. 75*.^
Fotin vst ab amiro aliainde exorari? Potest:
i etsi nou incommode de transpositione cogites: Potin vst
eunde ejcorori ab amiro, tanien illum ordinem non medio-
iter commendat ipse jiraecedens versus:
Ab amico atieunde miituoin argentiim rogem,
i eum qui sequitur dedita opera referri apparet.
Non diversa ratio dactvli in trocliaicis versibus fnani
5 anapaesto in trochaicis non plus opus est dicere quani
e dactylo in iambicis vel de tribracho in utrisque). Non
lciico aut rara aut suspecta illa exempla fuerunt ut qndudo
9(mi memini mihi in exitu septenarii, vel eiusdem initio cclxxii
Mwlto simul rogitds, Cldrr oculis uidro^ quod bini se dactyli
«tiperent, sed quod binis oxytonis vocibus coinprehensi.
Quae ratio ubi locum non habet, nihil otfensionis est iii ge-
^». KIT8CHEL1I OPVJICVLA V. 1^2
498 PROLEGOMENA DE RATIONIByS
minis dactylis: qai cam frequentiBsimi sint in pnmo se-
condoque pede, tamen nec a qainto sextoqae^ ac ne a Becondo
tertioqae exclasi sunt. Primi generis exempla Tide Trin. 238.
636. 711. 854. 859. 1010. 1020. 1051. 1129:
Cdnicere, eos petit, eos sectatur
Sat sapio, satis m rem quae sint
Lysiteles, ibi de istis rebus
Qua^ uoluit, mihi dixit, docuit
Niinc ego si potero dmamentis .
Adde gradum, adproper^: iamdudum ....
fnter eosne homin^s condalium
Qu6m repetas^ inimicum amicum
Non uideor meruisse laudem
alterius generis praeter alia haec v.391. 717. Baccb. 62[{
ciira: ego te opperiar domi:
Lysiteles, ego te uolo: '
nilnc ego te facere h6c uolo,
quorum versuum extremo nihil mutandum. In uno ye
coniunctum utrumque genus habes 855:
Qmnwdo qxiidque agerem : nunc adeo si quul ego addk
amplius.
Tertium autem genus non haec tantum testantur Trin. (
Bacch. 70 [101]:
Nimium difficilest reperiri
Bene med accipis aduenientem*)
ccLxxiiised illa quoque, in quibus sine vitii suspitione tres dac
per tres ab initio pedes continuantur^ Trin. 965. 1009:
Atque etiam Philippilm numeratum
Ne subito metus exoriatur
Keliquae autem sedes septenariorum in propatulo est
binos dactylos non admiserini Nam cum a septimo p<
dactylum inexorabilis necessitas prorsus segreget, eiusd<
constat etiam in quarto pede sat modestum usum esse. ^
ibi etsi licuit tamen eum certis condicionibus trochaeo ^
stituere: at nulla condicioue eius rei insolentiam licuit
*) [Bene me accepisti ddttenientem . . OpuBC, phil. II p. 906]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 499
ryatis dactylis augere. Itaque non magis consequi dactylus
quinto pede potuit Trin. 338:
Quia sine omni malitiast^ tolerare ei egestatem uolO;
ibi si non est fgestatetn ei transponendum, in unam sylla-
am -re ei e- coalescunt pronuntiando :) quam praecedere in
rtio pede Bacch. 531 |5(53J:
Qui? tibi non erat meretricum aliarum Athenis copia.
li versus cum quadruplicem transpositionem admittat:
Qui non meretricum tibi aliarum erat A. c.
Qui non aliariSm tibi meretricum erat A. c.
Qui tibi non aliarum meretricum erat A. c
Qui tibi non meretricum aliarum ^rat A. c:
i horum exemplorum nullum est cuius non similia cap. XV
>tulerimus, tamen ceteris nescio an et simplicitatis et ele-
itiae laude quartum praestet cum usitato in caesura hiatu,
plicato autem ab initio dactylo.
Iii ipso autem quarto septenarii pede ut quibus con-
tionibus dactyli usus astrictus sit intellegatur, prius est de
esurae ratiouibns paullo explicatius dicendum. Eam enim cclxxiv
m septenarii legitimam habeant post quartum trochaeum,
n est ea quidem raro neglecta, sed non est tamen quovis
>do neglecta. Quippe princi]>alis caesurae illius vicarias
»etarum ars ascivit secundarias duas, quarum altera est
»st quartam arsim, post quintam arsim altera:
L KJ . \J J \J - \J ±'J . \J ± \J
JLw. yJ ± \j . -^ -l^ yj L '^
rtriusque e Trinummo exempla atteram. Et prius quidem
5enu8, in quo plerumque accedit post quintani thesini cae-
nira podica, habes v. 333. 364. 370. 650. «45. 1023:
Nihil istorum. Quid igitur? Per comitatem edepol pater.
Eo uon multa, quae neuolt, eueniunt, nisi tictor malust.
^^ niodo ne me prohibeas accipere si quid det mihi.
^^ rem patriam et gloriam maiorum foedarim meum.
^"Uenio ex Seleilcia, Macedouia, Asia atque Arabia.
Vuoi^m liercle unus silrpuerit currenti cursori solum.
32*
500 PROLBGOMENA D£ RATIONIBVd
Quorum versuum quarto facile nunc perspicitur quam super-
vacaneam transpositionem Lomanus adhibuerit. Non autem
horum in numerum ea exempla veniunt^ cum in quarta thesi
desinens vocabulum elisione ultimam syllabam amittit, quae
si non elideretur, nihil ad legitimae caesurae elegantiam de-
esset, ut V. 305. 326:
Qui homo cum animo iude ab ineunte aetate depugnat
suo.
Adulescenti hinc genere summo, amico atque aequaH
meo:
pariterque v. 302. 313. 334. 367. 620. 626. 649. 699. 701
857. 973. 982. 983. 986. 987. 988. 1126. 1144: quibus tamei'
non pares v. 651. 690 horumque similes, legitima caesun^
revera carentes:
ccLxxv fn foro operam amicis da, ne in l^cto amicae^ ut soli-
tus es.
Me germanam meam sororem in cdncubinatilm tibi.
Non magis rarum posterius genus est, adventiciam plerum-
que habens podicam caesuram post tertiam arsim: cuiui
haec e Trinunimo exempla notavi v. 358. 373. 004. 640. 661.,
985. 1049. 1173:
Quoi tu egestatem tolerare uis? loquere audacter patri
Scin tu illum quo genere gnatus sit? Scio, adprim^
probo.
Quoi homini despondit? Lysiteli Philtonis fflio.
Ad quaerundum hondrem: tu fecisti ut diflicilis foret
Perpeti nequeo: simul me piget [piget Triu.*J panuik
pudere te.
Quamdbrem? Quia illum queni ementitus es*), ego sain
ipsus Charmid^%
Qui nil meriti: quippe eorum ex ingenio iugenium i^o
riim probant:^
Miserumst male promerita ut merita sint, si ulcisci ^io
licet.
*) [ementitu'8, is Trin.* cum Fleckeiseno 'duriores nomero%'*
rigenti.
••,
EMENDATIONIS PLAVTINAE, 501
Qaalibas satis ea versus forma defenditur, quam Bacch. 372
[404] commendavimus p. CLix [403J. Ambiguum est ad utrum
genus pertineant Trin. 329. Bacch. 44 [75]:
De meo: nam quod tuumst; meiimst^ omne autem meum
tuumst.
Simulato me amare. Ytrum ego iocon id simulem an
serio?*)
Harum autem trium caesurarum (h. e. duarum vicariarum
tertiaeque legitimae) si qui versus nullam habet, non est
pro incorrupto habendus: nisi quod singularis excusatio
Trin. 1 145 praesto est a composito vocabulo^ in cuius ipsam gclxxvi
eommissuram caesura incidit:
Ned qui rem ipsam posset intellegere^ thensaunim tuum.
Qaae si cui excusatio non satis gravis videatur^ nihil reli-
qaam fuerit nisi poetae nimirum elegantiae velut hoc arti-
ficio consulere;
Neif qui r^m eampse mtellegere posset th. t.
Nnnc igitur ut ad dactylum quarti pedis redeam^
eius venia omnis et brevissime et certissime sic definitur, ut
tantum non semper cum priore genere vicariae caesurae
coniuiictus esse dicatur^ numquam cum posteriore genere^
fere numquam cum legitima caesura. Guius rei caussa per-
spicitur planissime. Nam illa^ quam solam esse probatam
dixi, ratione id ipsum efficitur ut ab arsi sua duabus brevi-
bus sjllabis diremptis dactylicus numerus aegrius percipiatur
et quodammodo lateat aures: contra idem in aures tamquam
impingitur; si aut nullo aut unius syllabae intervallo post
dactylum pausa fit vocis in caesura, quo rapidior tit et di-
stinctius sentitur praegressarum syllabarum pronuntiatio.
Itaque thesis illa dactylica aut in longioris vocabuli initio
eonsistit aut^ quod multo frequentius est, una duabusve bre-
▼issimis voculis efficitur, quarum ea sit constructio ut ad
proxima pertineant. Illiusmodi est TriQ. 338:
Quia sine omni malitiast^ tolerikre ei egestatem uolo:
usitatioris formae haec sunto exempla v. 306 (de quo cf.
*) [ . . Vtrwm ego istuc iocon* adsimulem . . OpuBC. phil. 11 p. 304.]
502 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
p. CLXxxiii [423] et ccxxix [463]). 316. 366. 630. 696. 715.
888, item Bacch. 35. 375. 685. 699 [66. 408. 722. 7361:
Ytrum itane esse mauelit, ut eum animus aequom cen-
8eat.
Ne aegritudinem, pater, tibi parerem, parsi sedulo.
^cLxxYii Yitae agundae esse ^xpetit: sed hic admodum adulesceD-
tulust.
Qudd est facillumilm, facis. Quid id est? Amico initi-
riam.
Neque uolo neque pdstulo neque c^nseo: uerdm tamen.
Sm aliter animatus es, betw qu6d agas eueniat tibi.
Est minusculum alterum, quctsi uesculum uinarium.
Penetrare huiusmodi in palaestram, ubi damnis deso-
dascitur.
Perdidit, pessilmdedit tibi £flium unice linicum.
Nescis quid ego actiSrus sim, ne^ facinus quantum ex-
drdiar.
Quia tibi aurum reddidi et quia non te defraudauerimy
quo versu caesurae post quartam arsim statuendae elisic
quidem non magis obstat quam legitimae' post quartum tro-
chaeum caesurae eis quae supra posui exemplis: quia autem
necessario cum eis quae sequuntur est iungendum. In eo-
rundem numerum referri possunt, in quibus dubium est sjni
zesim necne recipiant eam ea formae, Trin. v. 388. 652. 074:
Grauius tuum erit ilnum uerbum ad esnn rem quam
centitm mea.
Atque istum ego agrum tibi relinqui ob eam rem iam
enixe \reni denixe Trin.^] expeto.
Nimis argute me obrepsisti in capse occasiiinciJa.
Neque ab hac quidem parte quicquam offensionis v. 67f^ h
biturus erat:
Facile inuentust: datur ignis, taniemisi ab inimico peia^ ^
quem louge aliam ob caussam displicere supra significari
p. ccxxxviii [470]. Sed quaedam sane exempla fatendum
CLxxviii est ita comparata esse ut thesis dactylica non possit uUo
modo ab eis quae praecedunt divelli. Eiusmodi haec sunt
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 503
▼. 954. 1054 [cf. supra p. 327]:
An ille iam esset stiiltuS; qui mihi mille nummum cre-
deret.
H6c qui in mentem uenerit mihi, r6 commonitus silm
modo.
Qnoram posterius asperius est priore: nam in hoc etsi mihi
non potest sane non coniungi cum qui, idem tamen etiam
ad insequentia pertinet: contra in altero cum solis prae-
gressis mihi nexum est^ ab eis quae sequuntur prorsus di-
remptam. Itaque haud scio an non satis confidenter hanc
transpositionem yerborum
H6c qui uenerit mi in mentem^ re c. s. m.
tantum in annotatione laudaverim. Magis haeret de altero
Tersu iudicium: qui etsi lenissima mutatione ad usitatam
eoncinnitatem sic revocatur:
An ille tam esset stilltus, mihi qui m. n. c^
iamen tam exile hoc potissimum mihi pronomen est^ ut^
ciiamsi non scribendum sit mi ante consonantem^ tamen ad
monosjUabae pronuntiationis rapiditatem proxime accedens
▼ix quicquam molestiae auribus aflFerre videatur.*) Quod ut
lentiam alia nie similia exempla movent ut Bacch. 505. 679
[537. 716]:
(Mna detur. N6n placet mihi cena quae bilem mouet.
Qnid nimc es factilrus? id mihi dice. Coctumst pran-
dium.
Yerum praeter hanc aliis excusationibus locum concedi nego.
Valde insolens est v. 935 his verborum ordinibus -^ ^ I ^ dis-
pestuB in quarto pede dactylus'*'*):
Sed ubi apsinthiilm fit atqtie cifnila gallinacea.
Qoapropter; etsi graecum KOviXn nomen, ut Nicandri exemplo cglxxix
inteUegitur^ producta paenultima dictum est^ tamen idem vix
lidetur dubitandum esse quin mutata prosodia in latinam
^ [Iii ed. alt sdmpliciDS visum est Ritschelio ipsa scriptura
proiiaiitiationem exaequari: cf. infra p. 615.]
♦♦) [Cf. praef. Mil. glor. p. xxn, Opusc. phil. II p. 684 sq. coll.
AAM ^A« 1
504 rROLEGOMENA DE RATI0NIBV8
lingiiam transierit cuntla pronuntiatuni. Nec caassa nQnc
latet cur nou probabilitatem tantum, sed necessitatem mm
vocis synizesis , quam iam p. CLiv [399] commendabam,
V. 1133 habeat:
V
Eum sororem despondisse suam in tam fortem familiaB.
Prorsus autem singularem auribusque minime blandientem
dactylum'^) integro dactylico vocabulo comprehensum qnoi
V. 289 admisi:
Quo manus apstineant: cetera rape trahe tene fdge lak
id consulto feci ut in cantico: nam qui in canticis cum aliii
versibus tum trochaicis octonariis septenarii miscentur, hi
eorum septenariorum quibus integrae scaenae continuantor
severitatem multis in rebus aversantur. Nec profecto vel a
caesura concinnior vel a librorum fide tutior haec versni
species est:
Quo mauus apstmeant: cetera rape^ trahe^ fuge et late:
nec enim vel post quartam vel post quintam arsira fit
sura, et insolens est dactylicae vocis oxytonesis, et a codi
bus et abest. Itaque cum produci posse ftige non sit mak
credulis credendum**), simul autem plus gratiae dcuvbeTuit
copulati imperativi habeant, unam consimilem voculam ei*
cidisse conieci ab ipsius exemplo Plauti profectus Pseud. I,
2, () sq. :
Qui haec habent consilia, ubi data occasiost: rajye^ clepe^
tene,
Hdrpagay bibe, es, fuge,
ccLxxx Vnde etsi poleram etiam clepe in Trinummi versum asciscerw
rdpe clcpe traJie fnge late, tamen illud cur praetulerim ***)
neminem fugere arbitror.
*) I ' Fortasse (ut in cantico) bisyllabum esse cetera poeta voloi^
ut altrum aliquotiens, de quo dixi Opusc. phil. II p. 468. fi73 eq.*
Trin.l Ceterum cf. Fleckeis. ann. pbil. XCVII (1867) p. 625.]
♦*) ['De iambica mensura fuge vocis nec Crainio nec Corsseoo'
de enuntiatione e. q. s. I p. 339 nec Wagnero Mus. Rh. XXI 1 p. 4iS
credendum.' Trin.'']
♦**) [In ed. alt. non tenuit llitschelius tene hoc loco propositum,
dicH
ma1«
EliBNDATIONIS PLAVTINAE. 505
Posteaquam dactyli in trochaicis usum sic uti feci ex-
plicayiy et planius et plenius perspectum iri puto quae de
anapaesti in iambicis usu dicenda restant Kursus autem
hac quoque re mirifice comprobari conformarique cognationis
rationem illam senties, quam cap. XY demonstra^i inter
iambicum senarium septenariumque trochaicum intercedere.
Abscisso enim septenarii capite, quod cretico continetur,
qnae relinquitur pars senarium aequans^ in ea, quae legitima
Caesura septenarii fuit^ legitima fit penthemimeres se-
larii^ item quae bisyllaba thesis in quarto pede septenariiy
kisjllaba anacrusis in tertio senarii pede. Quod quidem licet
lae figura declarare:
KJ L \j . \j J. K,' ^ \j 1 \j
legitimae autem caesurae^ ut hinc ordiar, quemadmodum
iearias septenarius eas asciyit, quae ab utraque parte vici-
u illi sedes occuparent, ita eandem rationem senarius cum
liqno temperamento secutus est^ quod ex ipsa diversitate
.triusque versus consectariura fuit. Nani euni ante semiqui-
kariam nihil impediret quominus oaesura post secundum
ambum fieret:
■j -
I
tamen idera una post illani syllaba fieri ratio vetuit qua
eaesurarum stichicarum Tnam de podicis nunc non loquor) in-
Blitutum omne regitur. Quibus cum id con.soqui ars vellet,
Bt longiorura eodemque nuraero decurrentiuni versuuni tara- ('clxxxi
tfuan solido corpore bifariara articulato varietatis suavitas
> «imilibus sed eisdera inaequalibus partibus nasceretur: sep-
enarius quidera, ut qui inipari nuniero syllabarura constet,
QOTis loco dividi sine varietatis detriinonto potuit, senarius
BO illo loco non potuit qui proxiinus ost post seraiqui-
iriam caesuram. Igitur sibi constans ars ad proxiraani
yst illam syllabam progressa seraiseptenariani probavii.
i Cetera rape, irdhe, ftige, late srribonR proceleusmatirnm rdpt trahe
dita opera a poeta quaeBitum putavit.J
506 PBOLEOOMENA DE BATIOITIBVS
cuius septenarius et caussam et usum procul habuit:
Hinc aliud discrimen natum, quo aliquanto plus gratiae se-
nario quam septenario conciliari potuit. Nam in hoc cnm
duae illae caesurae vicariae duarum tantum syllabaram in-
tervallo inter se distent earumque iambi mensuram aeqiuo-
tium^ nec vim ullam nec quicquam suavitatis habere utrii»
que vicariae caesurae in eodem versu coniunctio potoit: i
quod facile eorum versuum exemplo sentitur quos p. CCLHf
inf. [501 sup.] posuimus. Quae omnia cum non cadant ii
senarium, huius quidem^ si legitimam semiquinariam
haberet, perfectissima forma ea exstitit quae fit utriuf
consociatione vicariae caesurae:
Eam formam habes velut Trin. v. 11. 47. 53. 76. 82. 19il
512. 513. 591:
Nostramne ere uis nutricem quae nos ^ucat.
Suspitiost in pectore alien6 sita.
Qualium versuum distinctius finita ratio haec est, ut pro
nata aut prior caesura aut posterior stichicae vel principalii
dignitatem tueatur, ad podicae levitatem deprimatur altem
ccLxxxii — Quodsi alterutri tantum vicariae caesurae locus est con-
cessus, etsi aliquanto rarior quam semiseptenaria ea est quae
fit post secundam arsim, ut v. 121:
In eandem tute accederes infamiam,
tamen e raritate non est dubitationis caussa repetenda. Eo
autem in genere cavendum fuit ne graviore post quartafl
arsim interpunctione accedente tribus partibus prorsus pa-
ribus versus decurreret: quod cum satis excusationis v. 1091
habeat
0 Callicles, o Cfillicles, o Callicles,
at verendum est ut veniam etiam \, 582 impetret:
Dic Callicli, me ut conuenat. Quin tu i modo, ]
ubi aut lU mc conuenat transponendum aut med ut comieniat*)
*) [Sic Trin.» Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 41. Opuac. phil. Ill p. 123.)
BHENDATI0N1S PLAVTINAE. 507
ibendum esse certius nnnc quam in annotatione pronontio.
I diligenter hinc illi versus segregandi sunt, qui cum
sint sane temis dipodiis dividi , eius tamen discriptionis .
essitatem non habeant; sed legitimam caesuram aliquam
mtur elisionis tantum eo usu pauUuIum obscuratam
m iam in septenariis illustravi. Velut praesto est ipsa
iquinaria v. 741. 784:
Datam tibi dotem^ ei quam dares^ eius a patre.
Suspitionem ab adulescente amdueris.
illimaque ratio eorum multitudini adhibenda est qui, nisi
onem non magis obstare hephthemimeri*) quam. cclxxxiii
hemimeri memineris, binis partibus dispesti videantur
'8U8 inter se aequalibus. Pertinent huc v. 23. 164. 167.
214. 436. 462. 536:
Amicum castigare ob meritam noxiam.
Et meam fidelitatem et celata (Smnia.
Me absente atque insciente, inconsulti! meo.
Indignum ciuitate ac sese muere.
Bonis qui hunc adulescentem euortisset suis.
8alu(Te Lesbonicum et Stasimum. Di' duint
Vtnimque Lesbouice in aetate haii bunumst.
Alii se Huspendere. en femj nunc liic quoius CHt.*'*)
*) Ne qui forte indabitata exempla pnrae h.e. cum elisione non
ncta^ semiseptenariae deaiderent, haec habento v. 27. 16o [cf.
L ed. alt.]. 201. 394. 465. 549. 600. 812:
InuituH ni id me inuitet ut fariam fides.
Thensadrum demonstrauit mihi in hince a^^dibun.
Neque confidentiloquius ueque periiirius.
Sed hoc linum consolatur me atque animiim meum.
Nam 81 eic non lirfJbit, luscus dixero.
Siciit fortunat4')rum memorant insulas.
Ibo hiic quo mi imperatumst, eitii odi hanc domum.
Natura illa atque ing^nio? iamdudum «'briust.
'*) Triplex definiendae caesurae via pat**t v. 456:
Ferentarium esse amicum inuentum int«''llego:
K>0t amicutn locum habere hephthemimerei< potest hine elisione,
esse item pine elisione penthemimereB , ibidem rum elif>ione cae-
Kaxd 2>€UT€pov laiLiPov, ut Graecorum in vimili cauBRa appellatio-
508 rROLEGOMKNA DE BATIONIBVS
Fatendum ^st tamen ultra progressam esse artis indulge
tiam et aliquanto plus libertatis senariis quam septenai
in caesura sive neglegenda sive obscuranda concessisse.
extremam quidem licentiam nulloque prorsus temperamei
lenitam ea libertas in neutro genere vertit: non m£^8 ei
quam talem septenarium
ccLxxxiv Neil qui rem ipsam pdsset demonstrare, thensaiu
tuum,
similes umquam senarios ars toleravit^ quales futuri
qui librariis debentur; non poetae:
At ilt confidenter mihi contra astitit:
Erilem filiam nostram sustollere:
Quoniam re bene gesta'*') redisse me uident:
(Capt. III, 5, 6. Cist II, 3, 8. Stichi ni, 1, 10). Quos
vel prava oxytonesis damnet, etiam sine accentus oflfens
tamen vitiosus erat Bacchidum versus 225 [257]:
Quamne Archideraidem? Quam inquam Archidemi
rectissime is ab Hermanno eroaculatus. Verura hoc ta
inter senarios septenariosque iuterest, quod, cum in
sententiam terminans vox monosyllaba proximum post
timam caesuram locum occupare propterea posset quod
ipsum in locum vicaria caesura incidit, e. c.
Scin tu illum quo genere gnatus sit? Scio, adp:
probo,
consimilem voeem monosyllabam etiam proximus post 1
timam semiquinariara locus recepit quamvis vicariae caesi
excusatiouera non habens. Et quaedara sane huiuso
Dom imiter. In talibus antem sciendum est prae ultima praepondi
semiseptenariam, prae hac semiquinariam, ita quidem ut, quae
vioris caesurae pondore elevrtur, ad podicae exiguitatem deprim
Nisi quod propter insignioris vim interpunctionis semiseptenaria ]
valet V. 195. 182. 527:
letiic uolebam scire. i sane nunc iam.
llli redemi nisum, a me argentiim dedi.
Consu^det homini, cr^do. etsi scel^stus ost.
*) [bkne gksta re A.]
EMENDATiONIS PLAVTINAK. 509
lapte natura ambigua sunt: velut eodem iure cum subiectis
Tbis atque cum praemissis est et uis voculas sociabis Trin.
18. 744:
Huic graece nomen est Thensauro fabulae.
Nunc si dpperiri uis aduentum Chsirmidis.
[ aliquam semiseptenariae similitudinem verborum ordines
^edunt^ ubi monosyllabam vocem alia vox monosyllaba
jipit, ut V. 117. 144:
Qui tuae mandatus est Ode et iidilciae:
Vt mihi necesse sit iam id tibi concredere: cclxxxv
o referri etiam v. 471 potest:
Si illi congestae sint epulae a cluentibus.
d inevitabili constructionis necessitate cum praegressis
inosyllaba vocabula vincta sunt v. 56. 393. 417. 470.
a. 734:
Viuit uicturaque est. Bene hercle nilntias.
Venim meliora sunt quam quae detemima.
Postquam comedit rem, post ration^m putat.
Adposita eeiia sft, popularem quum uocant.
Sine dote, quom eius rem penes me habeam domi.
Parata dos domi est: nisi exspectare uis.
Wo Baccli. 841. 1006 [880. 1045J:
Saliis seruasti me. quam mox dico daboV
Si plus perdundum sit, perisse suauiust.
mc igitur sive gratam sive minus gratain neglegentiani
Aendum est speciem pofius quandam rationis quam locu-
letem rationem sequi: plus enim in his syllabarum voculu-
imve articulatio valuit sententiae vinculo solutarum, quani
subiecta sibi verba dominans potestas sententiaf?. !>«*
io satis recte Beckerus sensit Quaest. de com. Kom. fab.
105.
Cum caesurae autem rationibus quemadmo<luni in sep-
lariis dactyli in quarto pede, ita in senariis anapa*fMti
tertio usus coniunctissimus est, ad quem nuuc d«'niuni
ertitur oratio. Rursum autem qaemadmoduni a Hffptitnarii
510 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
severitate senarium eo differre vidimus, quod in lioc tertii
pedis anapaestum alter comitari anapaestus in contigno pede
:cLxxxvi potuit^ dactylum in illo non est alter dactylos comitatas, 4U
quae in septenario licentia uni certae caesurae adhaesit, et
ei quidem qua dactylici numeri offensio maxime obscQrare-
tur, ea licentia in senario a nulla caesura prorsus excliisa
fuiir. Et maxime quidem bisyllabam anacrusim in senario
quoque ea caesura occultavit quae legitima penthemiineri
una syllaba prior est. Nam etsi trochaico iambicum metrum
ita oppositum est ut^ quam illic vim dactylus, hic aiift-
paestus habeat; tamen non tam cavendum illud fuit ut^ quO;
loco septenarii dactylus vitatus est^ eo senarii loco ne
ciperetur anapaesticus numerus, quam hoc potius ut ne
loco, ubi quaelibet insolentia acrius ad aures accidit h.
ante ipsam caesuram in qua pausa fit vocis^ id iiiisigni
quod dactyli pro trochaeo anapaestique pro iambo p
commune est h. e. bisyllaba pro monosyllaba thesis.
fit ut in senario quoque rectius, quam anapaestum in te:
pede^ dicamus eum dactylum vitatum esse qui composi
sit ex arsi secundi pedis anacrusique tertii^ maxime aute
vitatum esse in semiquinaria caesura. Itaque perrari nec
profecto venusti tales versus sunt quales in duabus fab
quattuor*) tantum offendinius Trin. 421. [792. Bacch.
573 (596. 605)1:
Et ille aedis inanmpio abs te accepit? Admodum.
[Eum quem habuit perdidit, alium post fecit nouom.)
[Ita deuiifrangibtUa haec meis manibus gestiunt.J
[Vale deniifrangibule, Et tu integumentilm uale.]
Quorum primo et tertio aliquid delenimenti et elisionis coi-
gulum et ad semiseptenariae similitudinem accedens speciflii
eonciliat: alteri et quarto pauUo plus molestiae post d
DCLxxxviilum facta interpunctio affert, quamquam id incommodum i
quarto similiter atque in primo tertioque compensatum eati
singulari asperitate reliquos secundus praevertit, ut in
dactylus dactylico vocabulo conclusus sit. Contra plurimua
♦) [Tria exempla delenda esse postea intellexitRitschelius: dealtert
versu cf. p. 387; tertio et quarto probavit quod Bergkius proposuent
dentifragibula et deniifragibule,]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 511
k
exeoBationis, ut ante dixi^ daetylum dissecans caesura attulit^
ot Trin 86. 131. 759. Bacch. 135. 182. 236. 729. 828 [168.
214. 268. 766. 866]:
Atqoe id tamen | mihi lilbeat suspicarier.
Arg^nti amanti | homini adulescenti^ animi impoti.
Potin' 6st ab amico | aZ/ciinde exorari? Potest.
Istactenus | tibi Lyde libertas datast.
Etiam Epidicum | qucm ego fabulam aeque ac me ip-
sum amo.
Adiflterare | etiam aibat rebus c^teris.
Vorsabo ego hercle | hodie illum si uiu6 probe.*)
Dum n^ manufesto | hominem dpprimat neue enicet.
Ifedii antem inter hoc et illud genus hi versus sunt^ in qui-
kw aliquanto minus^ sed tamen aliqua ex parte dactyli iu-
Ndentiam ad semiseptenariam properans pronuntiatio occul-
ht, ut Bacch. 243. 1035 [275. 1074]:
Deceptus sum: AtUolyco hdspiti | aurum cr^didi.
Venlmtamen acc^*^ntur | mulso milites.
Dictum est de dactylo deque anapaesto cum senariorum
am septenariorum: sequitur ut de tribrachi usu agatur
iriasque versuum generis communi. De quo non multum
lit quod dignum mentione yideatur^ spectans id ad paenul-
imae arsis solutionem^ qua proceleusmatici vel quarti pae-
■lis speciem exitus versuum induit, sive eum brevis sive
QBga syllaba praecedit. Talem autem exitum cum elegan-
isaime ita fieri constet ut quadrisyllabo vocabulo compre-
kcndatur^ e. c.
Tum illanc mihi esse gnatam uoluit fnopiam: cclxxxviu
Vt ita te alionim miserescat^ ne tis alios misereat:
tmen nec duo bisyllaba improbata sunt^ perraro autem tri-
yUabum cum pedisequo monosyllabo admissum est^ num-
uam monosyllabum cum pedisequo trisyllabo. Vitiosam
nim hanc formam esse ^\^^^ iam supra significavi p. cxix
t69J: nec exempla nisi aperte corrupta exstant, ut Teren-
iniun is €UJk0f vel Mil. IV, 3, 37 ut eqtndetn quod editoribus
•) [Cf. Nov. exc. Plaot. I p. 93.]
512 PROLEGOMENA D£ KATIONIBVS
debetur. Ibidem non vitiosae; sed rarae huius formae ^^^^l ^
exempla attuli: solitus es, sdtius est, in qualibus monosyllaba. «
formae esse verbi eum praedicato suo tamquam coalescua i
in vocem quadrisyllabam. Sed nihil prorsus offensionis hae^
forma habuit ^^\yj^^ in qua damnanda nimius olim Her-
mannus fuit praef Trin. p. xvi. Persuadet frequeutia exem-
plorum, ut Trin. 51 plus quam ego twlo, 53 si quid mihi inaUst^
576 ita uolo, 585 dbi modo, G35 quam ego mihiy C42 tibi fK^
668 neque uolat, 779 aurum tibi dare, Bacch. 80 [111] wikt
quidmiy 116 [147] cdue malo: nam ib. v. 104 [135] quod Her-
mannus edidit neque tibi, id fiec tibi scribendum est, noij
tamen aliam ob caussam nisi quod hoc Vetus codex testata&i
Inutiles igitur sunt^ quae illorum parti exemplorum mutati^
nes sunt adhibitae. Reliquum est ut multo minus gratiae
eum versuum exitum habere annotem^ cum ultra quartam a
fine syllabam ea vox^ in quam soluta arsis incidit^ porrigitur
ut Mil. I, 1/5O:
Dum tale facies, quale adhuc^ adsiduo edes:
ita enim ibi scribendum est.
Verum autem proceleusmaticum; qui nou in c
finiis duorum pedum existit^ sed integrum pedem iambic
ccLxxxix occupat; trimetri nullus praeter ultimum pedem locus repo»
diavity hac tamen prope constanti condicione ut verboruoL
ordinibus a biiiis prioribus syllabis posteriores binae dis-
pescerentur. Nam quoniam e quattuor proceleusmatici svl-
labis acuitur tertia, accentum autem nec ultima syllaba uIIa
nec polysyllaborum brevis paenultima recipit, fieri non po*
test quin in usitati accentus legem reliqui ordines verboru»
prope omnes pecceut: ut ^<^'^^ miserlay ^l^^^-' et edefAi
w w o I w edepol et*)j ^ \^^\^ ih)1 eyo quid. Itaque cum etia»
eoutiuuato ultra proceleusmaticum vocabulo valde ingrati;
syllabarum divisio oriretur, id quod facile velut hoc exemplo
sentitur sed dnte recipere, nihil quod probabile esset prae-
ter hoc disponendi genus relinquebatur v^ ^ 1 v^ ^. Tali igittf
verborum ordine effectum proceleusmaticum non est mirum
frequentius quam ceteros primum pedem senariorum ascivisse,
*) De hac una forma dnbitarl posde, nuin forte raro admisMi &U,
p. ccxxix [4C2j dixi.
E]I£NDATI0N18 PLAVTINAE. 513
Trin- 66. 177. 440. 458. 516. 538. 730. 806:
Sed hoc animum aduorte ati(ue aiifer ridicularia.
^^ ego alium dominum paterer lieri hisce aedibusV
^So quoque uolo esse liber: nequiquam uolo.
^isi me aliud quid uis, Philto, respondi tibi.
^isi quid ego comminiscor. Philto te uolo.
Magis apage dicas, si omnia ex me audiueris.
Pote fieri prosus, quin dos detur uirgini.
Ita faciam. At ^nim nimis longo sermone litimur.
Rroximo post primum pedem ^intervallo proceleusmaticum
ptandus frequentavity ut v. 198. 472. 594 [cf. supra p. 454J.
S9. 773:
Numquidy priusquam abeo, me rogatunisV Vale.
Si qnid tibi placeat, quod illi congestiim siet.
In ambigiio etiam nilnc est, quid ea re fuat.
Mendacilocum aliquem
Illiim bene gerere rem et ualere et uiuere.
id nec a tertio ac ne a quinto quidem pede eosdem nuuie
i alienos fuisse v. 86. 131. [792*).] 576 d«xent:
Atque id tamen mihi liibeat snspicarier.
Argenti amanti homini adiilescenti, aiiimi impoti.
[Eum quem habuit, perdidit, alium po.st fecit nouom.]
Di fortunabunt uostra consilia. Ita uolo.
Diversissimiis a proceleusmatico iambi vicario, ciiiuH hic
imerus ^;.^..-, is est proceleusmaticus, qui cum a^quare
EOfihaeum creditus sit, contrariam notationem hanc posltil«rl
vwv. Quem diu est eum a septenarioriim arte ppjr-.-;
Uiorrere liermannus docuit rectissime. Leni*<«inia sti..'
Molae transpositione legitima ratio versibus 'M'.». *•»> r<-
lltQta est, quos illud vitium in altero el quinto pw:^ ■>
mnabat:
Istaec ego mihi semper habui aetati inU*{r^ni<;rit<if;. f 1,^-4*
*) ICf. 8upra p. 387.)
FK. KnH<:UCLIl OFV8CTLA V. y^
ccxc
514 PROLEGOHENA D£ RATIONIBVS
' AdulescenS; cedo dum istuc aurum mihi. Qa<
aurum d^m*) idbi?
NuUam vim habet quod levi lapsu librarii solus An
nus exhibet y. 1071: SdiiW oculis ego, pro Sdtin' cgt
in qua positione reliqui codices consentiunt. Sat certs
datione mihi videor v. 264 emacolasse abdendus i
pro adhibendus: nec enim ullis machinis efficies ut re
ccToi procul adhibere amorem credatur^ quae sibi adversa
repugnant. Me invito relictum est v. 927 ab initio
metri Mihi laHtdbat**): pro quo non dubito ab Hei
propositum LdtUabdt mihi amplecti. Nam ut non
pacto et sine omni exceptione reicienda sit monosyllal
consonantem mi forma, tamen multo etiam certius €
quovis modo et sine uUa cautione probandam esse. Cc
equidem nondum tam certo mihi de sat lubrica hac
stione constare ut^ sitne illa omnino aliqua condicic
missa an constanter repudiata iu comoedia^ audeam <
confidentius: verum si modo est admissa^ de admitteu
dicione hoc videor affirmare posse, ut ab arsi excluss
esse thesi tribuendam dicam.***) Et in thesi quid<
Catullus defugit vel in iambico versii XXXVII, 11:
Puella nam mi, quae meo sinu fugit,
vel in basi V, 7. X, 21:
Da mi basia mille, deinde centum.
At mi nullus erat neque hic neque illic.
S^ in arsi dactylici demum poetae ascivisse videiitur.
semel idem Catullus LXXII, 6:
Multo mi tamen es uilior et leuior:
et Ennius apud Macrobium Sat. VI, 1, Ciceronem de Off.
*) [ego dem aurum cum Hermanno Ritschelius dedit ad«
ed. alt.: 'pro quo tamen etiam deni ego aurum vel aurum t
licebat; ego aurum dem qui tueri volet, mi pro mihi scribat necc
accentu in ipso fine sententiae vix probabili.']
**) [Reliquit in ed. alt. Ritschelius cum Reizio mi scribena
***) [Cf. Opuac. pbil. II p. 588 sqq.]
EMENPAT10SI8 I'l,AVTINAE.
rn.T
Hoc, nisi tu: nam mi calido daliio sanguiue poenas:
Nec mi auruiu posco nec mi pretium dederitis;
*t Lncilias apud PrisciaDum X p. 9<).3 [530 K.]:
Et cum id mi uisus facere est, tum retia nexit:
Lucretiua semel 111, 105:
MagDopere in quo mi diuorai errare uideutur:
D aemel Horatius Serm. I, 9, 71:
Relligio est. At mi: sum paullo iufirmior, unus,
[Qvis ibi commodum fuerit niUt scribere. Itaque de Plauto
Bcte obaervavi, nescio an ferri tni et in liberiore metro ana-
itico potuerit, cui eam formam p, CLXxvn f418] adhibui, et
iafl« iu caeaurae trochaicae eia esemplis quae p. ccLXXViii ccxoti
1] tractavi, item in versu paullo ante allato Istaer tk/o mt
jer habui: cui rationi convenienter sui praecepti severitate
uta Ilermannua nuper Vf>i mi pro eqno kctiis detur edidit
'. 41[72]: sed idem nec mirum mi: qtwd ego aumm [cf.
1^14 snp.] defendi posse intellego, nec Mi latitdbat eo in
t Dunc ver^iimur Triuummi versu. Hiuc iudicari de Ambru-
n memoria potest v. 53: st quid mi maliat. Quamquam
ioam exigiia omnino in hoc genere fidea e»t, ut qui
ramquti mihi eichibeant, etiam ubi aute vocalem mono-
abo mi cunnnaxime opus est. Qua tamen mihi formae
luentia ne ita abutare, ut eorundem codicum, sicubi mi
;pturam testeutur, tanto maiorcQi esse auctoritatem argu-
Blere, rcputaudum est feraciBsimam pravae permutationis
ribeudi compendium m fuiase, quod cum propria
nequaquam mi significaret, eed ipsum miiti. saepe
per errorem ad monosyllabam mi forraam deflexum
V. 8. 54, alibi. — Ceterum quod proceleusmaticum
icolarum etiam lu aunotatione ad v. 241 posui, id etsi
potius quam fideni iuvenire ipse volui, ratione tamen
fecJ, »t in octouario id posse licitum fuissc auspicarer,
I procul liabuissent septeuarit. Nam etsi in his quoque
alia exempla quaedam exatare, ut Mil. V, 44, tamen cur
!iaec quidem certiasimam alioqui rationem infirmare putem,
«xplicundi opportunitas erit.
33'
516 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Sed lougius etiam trochaicum numerum aequantis p
celeusmatici fuga pertinuit. Non magis enim eom prc
leusmaticum veterum ars poetarum probavit^ qui in i
iambicis versibus anapaesti cum praecedenti sive tribra
ccxciii sive dactylo consociatione oritur: v|v^w^w|^. De ci
societatis pravitate sanissimo iudicio Hermannianam doi
nam nuper Lomanus p. 44 comprobavii Ac paucissima
generis exempla e Trinummo expellenda fuerunt, ut v.
ubi non minus vitiosum
Adesuriuit mdgis, inldsLuii acrius,
quam quod Bothio placuit
Adesuriuit mdge et «Wuauit acrius.
E tribus dimetiendi modis nullum v. 515 admittebat:
Tibi ego ralionem reddam? Plane periimus:
nam sive tibi egd pro anapaesto accipis^ falsa product
uteris, sive tihi ego ra- pro proceleusmaticO; pravum ac
tum infers, sive Hbi ego pro tribracho, ei ipsi pedi anapaea
continuas. Versu 804 pro librorum scriptura
Coniinno operito denuo, sed clanculum
ausus sum Ennianum operta reponere*) (quando non sen
frequentandi vim frequentativa verba tenent, quemadmo(
aliquotiens rogitare Plautus pro simplici rogare posuit [Cur
1, 13. 19J): quod si quis poeticae orationis proprium dix(
exspecto qnid excogitaturus sit ad codicum memoriam p
pius quam Hermannianura Continuoque operi denuo accede
Fm [Eni] mea malefacta in principio v. 185 posita cave |
dactylo cum auapaesto habeas: ubi aut mea syllabae i
male in unam contrahautur.**) Similem contractionem i
mento eyiim particulae adhibere v. 806 [cf. p. 400]:
Ita faciam: At enim nimis longo sermone iitimur:
uam sua sponte intellegitur non magis quam dactyliim
anapaesto excipi proceleusmaticum posse.
*) [Hoc retractandum ease Ritschelius intellexit: Cofitinuod o
in ed. alt. scripsit, cf. Nov. exc. Plaut. I p. 86 sq.J
**) [malfacta Ritscht^^lius scripait in ed. alt. : cf. Opusc. phil. 11 p*
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 517
Et tantum quidem de his. Neque enim vel ad ana-
aestica metra nunc ezspatiari libet; a quibus nibil fere ante ccxciv
cplicatae licentiae alienum fuit; vel ad iambicos septenarios,
tiorum vix minor quam senariorum trochaicorumque seve-
tas: cum neutrius generis exempla Trinummus praestet.
CAPVT XVIII.
Plana, simplicia ct aperta esse pleraque intellectum est,
lato, quae plerisque omnibus obBCura, perplexa et recondita
ideri solenty legumque certitudine regi^ quae quibusdam
ugari sine ratione: unum genus restat^ quod et impeditissi-
aum et multis modis ambiguum esse ipsi fateamur: quod
[oidem canticorum compositione continetur. Cuius loci
Mita ubertas est tamque prope inexplicabilis varietas^ ut
ptus sit qui complecti paucis pagellis velit. In nulla
m parte emendationis Plautinae me iudice clarius quam
hac Hermanniani ingenii admirabilitas exsplenduit. Nam
ipsa cantica Plautina et temporum iniuria et neglegentia
arioruiu, fortasse aliqua ex parte, ut p. LXVII [325] signifi-
fri, etiam criticorum licentia multo quam ceterae partes peius
bita sint, ita ut 'aut intaota relinquere, quae aperto aliter
Plauto scripta fuerint', aut ea «ic ut eum scmct digne
iKribere potuisse probabile sit, corrigere cogamur: incredibilc
ictu est quot ille carmina, rudom indigestamque molem in
odicibus ofterentia, a recentioribus autem editoribus plerum-
Yie imperitissime tractata, in Elementonim libro secundo
imrtim ad sanam rationem partim ad elegantissimam con-
innitatem revocaverit. Ad quam rem cum aliis virtutibus
yns fuit tum subtili scnsu quodain et exercitato ad usittita ccxcv
Clusitataque genera metrorum discernenda iudicio. Nam cum
^Topter magnam et i^rosodiae ambiguitatem et permutatorum
•iter se pedum varietateui sacpe plurimum dubitationis illud
labeat, e compluribus quae pateant distribuendorum versuuni
riis quam potissimum incas et ceteris reiectis teneas: nulla
» plus peccatum est quam talibus versuum sive conforma-
lonibus sive coniugationibus probatis, quas etsi demon.strari
lequeat admitti nullo modo potuissc, tamen tritae Plautina
518
PROLEGOMENA DE RATI0NIBV8
consuetadine aures ilico respuant ut analogiae comiDei
tione destitutas. Rursum auti^m ut^ quae sit vera disi
bendi ratio, investigetur, non est certius indicium in prom|
quam quod versuum cum sententiarum finibus exaeqaaB
rum artificio continetur. Quae lex etsi non est eam in parb-^^
interpretanda rigidius, quasi non commodis locis aptis^fl^^
modis, ut in omni poesi, ita hic quoque aliqua ex paril^^
discrepare numerorum verborumqtie ordines potuerint^ tainei
generatim sic licet hoc genus definire ut; quo saepius dl
vehementius sententiae vinculo ligata oratio metricis
bris discerpatur et tamquam amputetur^ eo improbabi
evadat quam proponas distinctorum inter se versuum nu
suram. Atque hoc illud est^ in quo emendationem non
mittere tantum, sed flagitare Uermannianam discription(
eius cantici intellexerim quod est in Trinummo a y. 223
300: quod ille ipse, si huc posteriore tempore reversus
dubitari nequit quin longe aliter discripturus fuerit.
mentorum igitur exemplo discant^ qui in hoc genere- alu
volunt proficere, quantopere praeter cetera hoc cavenc
ccxGvi sit; ne in versuum finem novi enuntiati initium incidat| pj
sertim si id aliqua coniunctione fiai^) Ergo mati
disciplinae auctoritati nos quoque obsecundavimus, cum
versuum divisiones noii toljBravimus quales hae fuere:
Ita faciam: ita placet mi. Omnitfm primum amoris
Artis eloqiuir, quemadmodum expediant: numquam
Araor quemquam, nisi cupidum homineni postulat se
Conicere in plagiis - — — — - — —
Ibi ille cuciihis ecce, ocule nii, fiat et
Istue et si tiniplius — - -_ _ —
*) Id cum multo magis a genariis abhorreat, aliqnotiens eill
Bentleio neglectnm. Velut nullo modo aut particala terminari pi
Terentianus versus quem p. cxx [370] sanare studui. Horridins
in eo versus loco ci futurum sit vel ut vel ne. Ne nequt qi
tolerandum esse ostondi Mus. philol. t. IV p. 682 [= Opusc. phiL^
p. 335]. Paucis excmplis admisBum esae nisi videtor, ut Capt
5, 66: quamquam plerumque dubia res est. Nisi qood Militis 11, 's'']
certum est non esHC ea particula senarium finiendam cum Hemi
El. d. metr. p. 132.
EMENDATIONIS PLAVTIMAE. 519
^*^^c ego quom agito ciim meo animo et recolo ubi qai
eget; quam
^^^t*\ sit parui; a me apage^ am6r: non placeS; nil
^^ ego litor — — — — — — —
^V^ge sis^ amor: res tuas tibi habe: mihi, amdr, ne
¥uas umquam amicus.
l^ater, assum, impera quod uis^ neque ero in mora, nec
Latebrose me ego abs tuo consp^ctu occultabo.
Feceris par tuis ceteris factis^ si
Tuiim patrem percoles — — - — — —
Hdminum duraui. quin prius me ad plilris penetroui?
nam ii
Mdres maionim collaudant — — — — — ocxcvn
Hisce ego te artibus gratiam faciO; eas
Ne colas — — — — — — - — —
Meo modo et moribus uiuito. quae ego tibi
PraecipiO; ea facito. uihil ego istds moror
Facetos mores turbid6S| quibus boni se
Dedecorant — — — — — ____ — —
luamquam uuum quiddam buiusmodi ipse reliqui v. 254 sqq.
Raptores pania et peni.
Fit ipse, dum illis comis est,
In<)ps amator. Haec ego
Quom ag() cum meo animo et quom recolo, ubi qui eget:
on tamen quod probarem, sed quod nimis incerta eorum
mendatio videretur quae sat diverso modo in Ambrosiano
«ripta esse apparuisset. Tam cnim illic forte divortium
Bogitatorum lit, ut ab Uaec ego non minus quam v. 236 ab
Omnhun primum necesse sit cum novo enuntiato novum ver-
Bum ordiri. Itaque eum aceedat, quod sine exemplo est
Ofere animo vel cum animo, usitatum hac potestate agitare,
■fttis placere vehit haec illorum discriptio possit:
liaptores panis et peni.
Fit ipse, dum illis c6mis est,
Inops mox amator.
Haec ego quom agito ciim meo animo, et reputo, ubi
qui eget:
520 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
nisi scrupulum nimia solutioDum multitudo in bacchiaco Yersu
iniciat. Nam quae praecedunt; sive dimetris discribis sive
tetrametro comprebendis:
Raptores panis et peni: fit ipse, dum illis cdmis est,
ccxcvni iambica tamen manebunt; nisi longe violentissimis mutatio-
nibus utare: proxima autem, ut scripta sunt in libris itiops
amator, sine alicuius sjUabae accessione ad clausulae natu-
ram minime apta sunt.^)
Concinnitatem autem illam dum sector; quam metrica-
nim cum grammaticis logicisque periodis congruentia pari^
factum est ut non uno in loco continui versuum ordiiu
eodem metro decurrentium tamquam sua sponte subnasce-
rentur: quod genus aequabilitatis apparet et gratiae et fidd
plurimum habere. Eiusmodi illi sunt ab 244 ad 251^ qaofl
in Elementis p. 212 curis secundis ipse Hermannus ad elegan-
tissimam parilitatem accommodavit: eodemque metri genen^j
quod creticis tetrametris catalecticis continetur^ ego in
prioris scaenae decem versus continuos discripsi a 266
275**), octo in fine posterioris a 293 ad 300.***) Quod
fieri non potuit quin aliquot locis voculam aliquara adderem,
ut librariorum incuria omissam: reputandum est vix ullumj
vel potius nullum canticum esse quod non hoc ipso vitnj
genere sive graviter sive minus graviter laboret. In Tri-
numrao autera augebat addendi confidentiam, quod caussam
lacunarum illarum licet e coramuni fonte ita repetere ut
tamquara in oculos incurrat. Nec enira casu factura esse
potest, quod, si versus 293 sqq. sic perscripseris ut alter
quisque versus non subiciatur priori sed iuxta ponatur, in
easdera vel valde propinquas paginae partes lacunae omnes
*) [In ed. alt. hanc clauBulam Ritschelius constituit proximaa
versum non bacchiacis, verum trochaicis numeris comprehendens vt
V. 236. 242. 264]
**) [In ed. alt. Ambrosiano potissimum duce niagis ctiam im-
mistis glossematis hos versus depravatos esse iniellegens tdiieT eof
Ritschelius constituit.]
***) [In ed. alt. per hanc quoque partem glossematis quibasdim
expulsis aliter systema restituendum esse Ritschelius intellexit.]
EMENDATIONIS PLAVTINAR. 521
ont: unde intellegitur communi labe aliqua ut madore
;arie istas partes affectas esse. Id hoc quod infra posui
iplo prorsus perspicuum fit:
a
3
^A
3
^
s
9i
o
0
'^
bO
a
<4H
o
• »•«
00
§
^"^
o
r— 1
00
a>
o
Q
*c
'O
s
«
«
1?
• ^
S
d
'^
oo
a
9
OB
•^^
0
C
8^
t—i
•— ^
3
e«
•g
S
s
O
O
5
M
CU
^
o
S
• »•«
S
• ^
0)
&4
3
Sl4
d
•M
or»
3
e8
'43
oo
O
^^
O
pO
'o
P
'^
o
»>
^
^
^
•
3
0
5^
H
:3
'5
0;
.?
l-i
• ^
f-i
o
'S
93
'-M
a
c3
O
a
c*^
t-4
a
O
o
^
"W
f-l
• ^
o
a
eS
0;
2
tc
:3
93
8]
5
a
pI3
O^
a>
00
• ••^
o
1»
3
l-i
ed
QO
O
a
cS
•4^
n
CQ
f^
O
O
es
-«-•
-4-»
i>
09
• ••4
1;
• ^
m
o
o
1
o
• ^
to
fl
a>
-M
0/
M
• ^
o
•n
o
^
a>
'^
a>
• ^
HH
CCXOIX
e simul intelleges ciir v. 298 i^c^ dedecorani praetulerim
ri ordini per metrum non minus commodo dcdecoraut sesc:
e illuc spectat fortasse quod in A est bonisdedkcokant.
522 PROLEGOMENA I)E RATIONIBVS
Idem auteni illud in v. 269 sq. cadit usitato ordine sese e
cipientes:
St tamen qaos miseros [misere] maleqne habeas
Qqos tibi obnoxios [facile] fecisii.*)
ccc Ne quid autem dubitationis illud moveat quod ita contran
collocandorum versuum ordines locum babuisse in eodeni
carmine putandi sunt: sciendum est eam ipsam inconstan-
tiam vel nostrorum codicum exemplo manifestam esse: quud
quale sit iam explicandum esse video accuratius.
Nam ut codicum mss. iu hoc generC; quod ad liberio*
rum metrorum discriptionem spectat, nou sit summa aucto-
ritas, tamen muUo etiam minus credenda est nulla esst
De Ambrosiano et Veteri Palatino B loquor: nam ceteroma
omnium iamsupra dixi communem esse hanc rationem ui
prorsus sublata singulorum versuiun distinctione ad prosac
orationis speciem omnia continuent. Sed ^ et 2? et^i ii
Trinummi cantico a manu poetae ne ipsi quidem non aliqut
intervallo distant, tamen altera ex partc pristini ordinis plu
rima vestigia servarunt, atque adeo aliquanto plura Veti^
quam Ambrosianus. Cuius tamen ratio discrepantiae plemm
que haec tantum est^ quod quos ille versus singillatim scrip
tos, hic binorum in unum eoutractione continuatos exhibet
Id autem omne quoniam facile intellegitur sola annotatione
non potuisse ullo modo quale esset satis vel plene vel plane
significari, integra exempla exstare volui quanta potuit fidc
repraesentata, primum membranarum Ambrosianarum: alte
rum Veteris codicis: quibus tertiura addidi mei libri is, quc
de Vrsiniani quoque eique simillimi Decurtati indole con
staret. Quonim exemplorum inter se collatione simul, p^i
quos tamquam gradus saeculorum decursu depravatio cre
verit, utiliter esse ante oculos positum existimo.**)
cccxiv Horum igitur exemplorura ope etsi Ambrosiani Veteri
que cum discrepantiam tum convenientiam , qui volet, n
*) [Qtws tibi fecisti obnoxios Trin.-j
**) [Haec codicum exempla inde a p. ccci usque ad p. cccx
posita nunc potuerunt omitti, cum correcta in praefatione alter
Trinummi editionis legantur p. xxxrv- XLVii.]
EMENDATIONI8 PLAVTINAE. 523
inatiliter nec iniacuncle poterit per singula persequi atque
Bxpendere, nos tamen ea opera a nobis nunc semota satius
duximus paucorum versuum notabiliorem scripturam in edi-
tioiie receptam breviter defendere. £t versum quidem 242
Ambrosiani auxilio videor certissime sic restituisse:
Nam qui amat; quod amat, quom extemplo eius sauiis
perculsus est.
Etenim ex eO; quod pereleganter dicitur amator saui sagUtis
finulsus, non consequitur profecto non potuissc minus oruate
iis iierculsum dici. Itaque cum eum omatum Ambrosianus
[fion agnoscat, his apparct declarandae imaginis caussa ab
[iiiterprete ascriptum esse sttgittisi quod cum pro Plautino
iperetur; ut cum snuiis coniimctum construi posset; niuta*
est in sagittatis. Reliquam autem versus confomiatio-
\j qaae eidem Ambrosiano debetur, luculenter tuetur Mer-
ktoris versus IV, 4, 4:
Nam qui amat, quod amat si liabet, id habet pr6 cibo. —
|[on mediocre autem negotium v. 261 sq. exhibent, sic edi
liti: fugit forum, fugai tuos cognatos, fugat ipse se a suo
lUu. Quae intellegi posse prorsus nego. Nam etsi, cum
"c forum amor dicitur, amor accipitur sane pro amatorc,
lemque figura idem amor dici poterat et fugare cognalos
a suo semet contutu fugare: tamen postquam ad cognatos
Idito tuos pronomine in hoc ipsum amatoris notio trans-
^ Itrat suamque propriam notionem amor receperat, uon po-
■-%iit in tertio membro idem amor uomen ad amatoris signiti ('('cxv
j;:<itionem denuo reflecti et alterius personae pronomini iam
;^tBitiae pronomen substitui sine summa intellcgendi molestia
j^~'Biqae adeo cogitandi perversitate. Verum tms non est sane
[,- m libris, sed a Camerario demum oflectuni est e nt^f: eui
t.nbi f potius quam / praeposueris , videri potesi ad sat
^jnagnam pronominum eongruentiani oratio addueta esse. Et
tamen ne • hoc quidem eoneedendum est. Nam amor eum
dicitar a suo se contutu ftigare, unius Amoris i^ersonae eo
gitatione imago omnis eontinetur: quae ubi ad alias prae-
< terea personas porrigitur ut ali(|ua neeessitudine eum Amore
* coniunctas, putida fit et inepta eomparatio. Quare eum suos
524 rROLEGOMENA DE RATIONIBVS
cognatos fugare dici amor nisi ridicule non posset, mbil
reliquum fuit nisi ut cum ttws pronomine tertii quoqne
membri pronomina conciliarentur et fugcU te a tuo cmMn
scriberetur pro se a stw,*) — Reliqua omnia^ quae in hoc
cantico posui^ puto semet ipsa satis defendere. Nisi quod
pro asperiore y. 284 cretico pede tit sit sui baud scio an
praestet multo lenior haec mensura:
Malus bonum malum esse uolt, stii uti sit similis:
nam catalexis remoyendae necessitatem non yideo, omninO'
que quod ad catalecticorum acatalectorumque varias per hoe
totum canticum yicissitudines attinet, non oportere ninui
fastidiosum esse arbitror.
CAPVT XIX.
Restant miscella quaedam^ quae quanta potuero bn
tate absolyam.**)
cccxvi In argumentis metricis fabularum Plautinarum
tandis eandem rationem teneo ac si in Plauto verser: nam
nimis lepidi fuerunt qui huic ipsi illos versiculos tribuerei
tamen cum prologis non Plautinis omnibus hoc ii commune
bent quod prorsus Plautina numerorum arte facti sunt
cccxvii quibus quoniam altera pars eius commentationis, qiiam
ciOLOCCCXXXXi edidi [= Opusc. phil. II p. 404— 422], casu fa
tum est ut adhuc iii scriniis delitescat, summam sententiae meaeJ
quam paucissimis nunc illinc excerpam. Missis igitur eorua
futtilibus opinionibus qui aut a M. Varrone aut a PriaciaDM
scripta coniecerunt (quorum hic habuisset profecto quod sib^
gratularetur, si tam bonos trimetros facere ullo modo posset)
duas aetates video tali ludendi generi aptas: alteram saeci
u. c. septimi, quo quam ferbuerint grammatica studia li]
Plautinas litteras coUata, Licini Porcii, Aurelii Opillii, Yol-j
*) [In ed. alt. Ritschelius toleravit se a suo.]
**) [Primum hic dixerat Ritschelius de Bcaenanim discriptioiii
fp. Gccxv Bq.): ea nunc leguntur in praefatione alterins Tnnnmni
editionie p. LViii sq.]
EMODATIUNIS l-LAVTINAE.
525
atii Sedigiti, L. Accii exemplia, eorumque versibus aatricta
uratione utentium, clocui Parergou p. 90sqq. 238sqq. 331aq.
citll.praef. p. XVII: alteram Antoaiuorum, qtia et resuscitata
iuut Plautina studia et ad antiquitatis Naeviauae, Plautinae,
Gimiaiiue imitatiouem ipsi se acriptores et poetae totoa <;om-
posnerunl. At-que talia est, ut dicam quod sentio, prisci
wrmoDis affeL-tata species illa, quam argumenta uietrica fa-
biilmm Plautinarum prae se ferunt: id quod nou uno argii-
mento intellegitur. Cum auteai illorum duplei genus aeta-
baa tulerit: alterum acrostichorum, quae servata suut omuia
niu quod unum intercidit cum ipso principio Bacchidum),
Iterum non acrostichorum, qitorum hodie quinque tantum
ipergunt, oliiu tot quot sunt fabulae eicstitisBe prorsue si-
veri est*): hoc qtiidem posterius genus ad Autoninorum
I0r& eo confidentius refero quo magia cognatos luaua ea
I peperit. Nam vide mUii quam sirailis eius opera ex- o
, qui singuiarum Terentii fabularum argunienta dnode-
I MooriiB non inacite factis comprehendit: qttam eiua, cuius
AeDeidis singulos libros arguraenta senia hexametna con-
. in Authologia latiua habentur II, 194 Burm., Mejero
323. Atque haec quidem poematia utraque non aetatis
IttuQi Hunt unius, sed eiusdem adeo homiuis, Sulpicii Apolli-
I Cartbaginiensis. Vt, qui ad bunc ipsum Plautina quo-
e arguuienta referat quindenorum versuum numero eiiae-
■•), iu tauta Plauti Terentiique propiuquitate non
ibercule inepta coniectura utatur. PauUo quam horum
wriorem artera fateor acrostichorum ease: quod tanien non
cur e tempornm distantia repetas, cuni sat locuplea
>eritatis cauasa in promptu haec sit, quod negotium me-
►cri poetae eshiberet versuum a certis litteris incipiendo-
i necessitas. Quem autera prisci aermonis colorem faaec
wticba produut, eum non auapte aponte natum ease, sed
') Atque adeo seiti, qood ad Persaro pertinebat, laL-era. frat;-
■tt* qaaedaui io meuilirania AmbroaianiB BUperesne iaiii Parergon
297 ostendi
tjaae conciiiiiilas cum plane dubitari neiiueat quin conatana
it ia omnibua, facile intellegitur in Amphitruonis argumento, cuina
dectn tnntiim fenintnr, quinqne verBun intercidJMe.
genetivus^ profectus ille e grammatiei eruditione qui
formam priscae latinitatis propriam fuisse nosset Qu
certissimum est, ita non minus certum hoc est, iam
aetate yel certe iu artis genere Plautino illius geneti
ab uno familias recesseris, usum prorsus desiisse, u
p. cxLiii [389] annot. significavi. Cuius cum nec in
mss. ullum (praeter unum valde dubium exemplum) vesl
exstet; vel hanc ob caussam Lachmannus credi nequit
manum Amph. III^ l^ 12 hac correctione assecutus esi
Si id Alcumenas innocentiae expetat.**)
Sed ut sint sane acrostichi versus illi aliquot post Pl
saeculis facti: haec ipsa Antoninorum aetas tantum
ut artis imperitia laborarit vel indulserit sibi met
neglegentiam; ut solita in imitatoribus diligentia ve
exemplum expresserit: id quod nuper demum satis el
M. Pomponii Bassuli titulo denuo inteliectum est,
prooemio schol. hib. Bonn. a. CIOIOCCCXXXXVTI [= i
phil. IV p. 16 sqq.] enarravimus. Apage igitur illorum
tiam, qui quod in Plauto vix sint toleraturi; imputare
argumentis Plautinis non vereantur. Velut cum horum
torem sibi persuadent hiatum in caesura legitimum
isse***): qualem hiatum nuUus umquam poeta fiiit (nis
1^1 x:^ i^i.:„:x^i.:-,\ ~.-: ix« ^x x j- i..
i-
KMENDATIONIS PLAVTIXAK. 527
luentis tuin in ipsis fabulis adinisso: id quod ea, quam ab
initio commemoravi, eommentatione satis per singula de-
iQonstrasse videor. Cum Prisciano si nobis res esset, crede-
rem quidyis: hoc unum uon crederem, vel uuum bouum et rnxx
eoncinnum versiculum ab eo procusum esse, qui mixtos sci-
licet e trochaico et iambico uumero Tereutianos illos con-
coquere potuit Adhuc Archylis qnae adsolent quaequf ojyor-
Ui e. q. s.
lu didascalia Trinummi nunc deperdita quod oliin
leetam esse conieci Parergon p. MS, actam lvi>I8 mkgalen-
JDBYS eam fabulam esse, eius me coniecturao non puenituit.
Inpiignavit tamen eam Eduardus Meierus noster eo commen-
iolOy cuius cap. II [Trin.^ praef. p. XIX] nientio facta est, hoc
em argumcnto usus quod, cum ego recte demonstrassem
Bomanis ludis nec plebeis nec ApollinaribuH posse actum
non cogitassem de ludis funebribus. Cogitavi ego de illis
to, sed ut alienis ab hac quaestione. Eodemque iure
e adeo maiore diei potuerat lue uon cogitasse de eis
quos dedicaudae aedis caussu factos esse osteudi p. 287.
Quippe dedita opera ab extraordinariisy quales per
iores opportunitates fieri potuerunt, statos hidos discrevi
certis diebus quotannis redirent, horumque solorum con-
item frequentiam respiciendum putavi ubi uon tani id
retur ut concludendi necessitat^* verum, quaui ut ratioci-
di probabilitate maxinie similn veri erueretur. Et fune-
quidem ludos ipsos (|uotiens oiiniiuo illu aetat«* factos
Komae putabiinus? In quibus tpiod haerero, cuui de
m eommissione quaeritur, cogitatio nostra consuevit,
titis singulari casu eifectuin hoc cst, quod e scx fabulis
'flRBtianis duas tradituiu est per funcbriuiu hidoruui, sed
dem, occasionem actas esse. Voruiu hi ludi recordan-
est in cuius honorem facti sint: (|ui fuit L. Aeniilius
luSy vir et auctoritate et gratia po])uli in ])aucis insignis, ('coxm
singulari pietate Q. Fabius et 1*. Coruelius iilii ])rose-
||Mi sont: adeo ut inusitati honoris pracci])uam lueutioiiem
ieriptores dedita opera fecerint, Plutarchus vit. Aeiii. (*. •'>i^
Biodorus Exc. p. 584 sq., I*oIybius fr. 1. XXXII, 14. Sat usi-
biiua pompae funebris s]>lendor fuit t^t varius cxscquiarum
528
PROLEQOMENA DE RATIONIBVS
apparatus et laudationum honos: sed ludorum amplitaio
quam non frequens fiierit, grayi documento diligentissimi»
ludorum omnium enarrator Livius esse potest, in cuius libiii
XXV duo tantum nisi fallor testimonia exstant de funebribtt
ludis inde a saeculi p. u. c. sexti anno xxxv ad a. LX2XVii|
factorum: quorum alteros M. Aemilio Lepido filios Laciini
Marcum Quintum dedisse a. Dxxxvm^ alteros M. Valem
Laevino P. et M. filios a. dliv prodidit lib. XSHI, 30 itj
XXXI, 50. Et bos, sive aliquot alios silentio praetei
Livium nullo argumento conieceriS; quo tandem argumc
non dicam evinceS; sed probabiliter persuadebis scaenic
fuisse? cum in hoc quoque genere tam mirifica illios
gentia exstiterit ut, siquando etiam scaenici vel Romani h
vel Megalenses vel alii fuissent, id curiosa fide annol
Et in Lepidi atque Laevini ludis ea de re Livium tacil
fuisse hoc minus credibile est; quod in utrisque dati
torii muneris nominatim mentionem fecit. Ex his igitur
inepte coHigi videtur, aliquanto posteriorem aetatem d(
scaenicos ludos etiam ad privatam munificentiam ascitoSj
disse. Tam autem incertus cum ludorum funebrium in
tanda re scaenica Romanorum usus a^pparuerit, haud scio
alius cuiusdam ratiocinationis suae Meierus non nimium
nax futurus sit: quali memet fateor ne usurum qui(
cccxxii fuisse: nimirum argumentum fabulae ad severitatem qi
dam morum et tristitiam compositae in funebres ludos
quam in Megalenses convenire. Nam quod praeterea
non posse non frigere Lysitelis v. 095 ludibrium: Quid?
dictatoreni cemes fore, si dbs te agrtim acceperim? hoc si mi
post annum dlii dictum esset, quippe quo anno dictatoi
Plautina aetas postremo vidisset: ita quoniam ad sei
res omnis redacta est, non habeo quod respondeam,
mihi non frigere. Satis enim caussae, cur summi qui Roi
esset honoris appetentiam Lesbonico Lysiteles per acrii
niam tribueret, sentio in eis fuisse quibus ille consilii ol
nationem summam fastidiosa honoris sui iactatione tueret
Te honestet, me autern conlutitet: Tibi sit enwlumentufn
ris e. q. s.
Praeterea scriptum fuisse in didascalia oraeca theS-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 529
iVSYS PHILEMONIS 6 prologo fabulae discitur. Vnius enim
'aeci exempli nomen inscribi solitum est, etiamsi duo fue-
Dt quae latinus poeta in condenda fabula secutus esset. E
obus autem etiam Trinummum a Plauto contaminatam
)e in egregia eommentatione illa, quam de Volcatii Sedi-
i canone scripsity Ladewigius coniecit^ partem argumenti
tfenandri TTapaKaTaOrJKr) repetens p. 34 sq. Cuius subtilis-
lae disputationi non habeo quod addam: nam cum de
issa universa tum de singulin documentis lubricum esse
ieiam ipse non dissimulavit.
Restat ut curis secundis cum in poetae verbis tum in
Prolegomenis quaedam vel corrigam vel confirmem. Et
ipsa fabula primum debebam Italo correctori obsequi^
reaiurane an uenalis luibuit v. 332 scribenti*) pro merca-
vmnei quod cum olim putassem Ciceronis exemplo quo-
1 defendi posse, nunc non teneo diutius. — V. 531 flem cccxxiii
bcnla rectius puto extra hunc versum ponebatur: Istic
% istic Triu.^J oportet opseri morcs malm, — V. (559 vereor
nimia modestia librorum scripturam omnium, etiam Am-
siani, servarim: Et tibi nunc, proinde ut.mererCy suwmas
to gratias: quam in halwo summam (fratiam convertendam
B prinius Ant. Heiiiius meus dixit ea commeutatione quam
lot. ad V. 820 commemoravi.**) Caussam tamen modestiae
ic habebam quod, cuni relicjuorum exemplorum ad defen-
idum pluralem prolatorum nulhim vel aptum vel certum
e accurata ille (Hsputatione efleoisset, tamen unum praeter
inummi versum vidcbam relictum esse Poenuli V, 4, 104:
deaeqiie omncs. uolns haheo nwrito magnas tjrdtiaSy (juam
ipturam item libri omnes testantur: uam in hoc quidem
itando Reinio aliquid humani accidit. — V. 1071 con-
Ls loquendi usus Plautinus flagitabat, ut csine is an non
*) [MERrATURANAN Stademundus teatatus est exstare in A.]
) [Qaaest. Plaut. part. I, ed. Crefeldiae a. 1S34, p. 13; ceterum
[. alt. summam habeho gratiam cum Fleckeiseno dedit Ritschelius.]
t. B1T8CHEL1I 0PV8CVLA V. 34
Latinorura poesis monumenta monumentorumque frs^
animum applicaturi sint: ne vel neglegenter ignora
stulte et arroganter spret^ Bentlei Hermannique arte (
ciplina; cuius ego nihil volui nisi probabilis interpres
similia portenta in hoc genere postera aetas videat
praeterita nimis multa experta est cum magno litte
occxxix nostrarum damno atque, ut dicam quod sentio^ Germa
minis dedecore. Scio penes paucos hodie harum reri
dicium esse: qui si nostram operam probaverint, h. e
recta via ac ratione nos ingressos esse et e singulis p
non inepte explicasse pronuntiarint^ ceteri ab his disc^
aliquando iudicare ipsi possint. Discant autem ita u
piant a credendO; qua via sola in quavis arte aliqui
ficitur: credant igitur non frustra tantorum ingeniorui
praeclaram vitam in his studiis consumptam esse: c
non potuisse in hac parte caecutirC; quorum in reliqu
tibus litterarum nostrarum acumen summum et incoi
bilem virtutem communi consensu admiremur: credan
doctrinaC; iudicii, fidei in illis quam in librariis esse^ ^
esse similius eorum quae praeceperint plurima ven
quam plurima falsa: credant denique non impune lic
latinis litteris^ quod si quis in graecis hodie peccet^ oi
risu explodatur. Nam ab hac demum verecundia prc
et naviter iutellegendo et prudenter dubitando et dilii
quaerendo hoc sibi iuris vindicabunt, ut imprimis sa
hereditatis beneficio acceptam doctrinam etiam emende
*) [In ed. alt. liitscbelius ipstis probavit cum Fleckeisei
pbil. t. 93 (a. 1866) p. 61: cf. snpra p. 428.]
**) [Sequebantur operarum vitia quaedam bic omittends
ditamenta ad ipsa Prolegomena, quae singulis locis subiunximi
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 531
rili parte et promoveant. Quali aliorum opera nihil magis
votis liabeo quaiu ut quam plurima ipse discam: quo
cto et impense laetabor et lubentissime mea corrigam.
h] nuuc quo melius nostrarum ordo disputationum perspi-
atur, quibus talium studioruuL non incommodo instrumento
:«ntur^ reminiscendum est a codicibus nos exorsos primo
ipite breviter descripsissc Ambrosianum librum a p. vii
1 XIII [286— 290J: altero eas Trinummi partes generatim
actasse quae superstitibus membranis Ambrosianis nou con-
Qentur a p. xiii ad xxvii [291—292]: tertio reliquos H-
08 enumerasse a p. xxvii ad p. xxxvi [292—299]: quarto cccxxx
! horum dignitate, cognatione et successionibus egisse a
XXXVI ad Li [299—310]: quinto de editorum criticorum-
le opera a p. Li ad LViii [310—318]: sexto de fide Am-
osiani codicis cum Palatinorum recensione comparati a p.
III ad Lxviii [318— 32()|: septimo de emendandi rationi-
8 hinc aptis a p. lxviii ad Lxxiv [326—331]: octavo
rebus grammatieis a p. Lxxiv ad xci [331—346]: nono
genere orthographico a p. xci ad cxv [346 — 366]: de-
mo de vi positionis a p. cxv ad cxxxix [366—387]: un-
cinio (le ecthlipsi siv<» syncopa a p. CXL ad cLix [387
404]: duodecinio d«» synizesi a p. CLix ad CLXV [404—
9J: tertio decinio dc correptione longaruni vocaliuni a
CLXV ad c^Lxxxvii (409 -4L^7J: quarto decinio de hiatu
p. CLXXXVii ad ('cvi |427— 444|: quinto decimo de ac-
Dtu graiumatico cum nunicrorum accentu conciliato a p.
VI ad CCL |444— 4H1J: sexto decinio de accentus logici
componendis versibns vi a j). CCL atl ccLXX [481— 496|:
ptimo decinio de pedibus nietricis et caesuris a p. ('CLXX
ccxciv [496 — r)17|: duodevicesimo de cantico Tri-
muii a p. ccxciv ad cccxv [517— 5241: undevicesimo
miscellis quibusdain a p. cccxv ad cccxxviii 1524 — 530|.
ibus iani indices succ(»dant: primus eoruni Triiiumini
suum, qui per varias horuiu i*rolegomouon occasiones in
eeptation(*ni venerunt, cuius ({uidem iudicis ope tani(|uam
icum in hanc fabulaiu couimentarium perpetuare j)oteris:
er tractatorum e reliquis fabulis Plautinis aliisvc scripto-
is locorum: tertius rerum notabiliorum.
84*
532
rROLEQOMENA DE RATIOMIBVS
I.
Trinnmmi
Pag-
Trinummi
arg. 6
415
65
405
1
485
66
2
486
69
485
3
363. 383 a.
486
72
310. 3:
6
491
74
7
492
75
8
515
76
11
404
586
78
13
492
80
U
484
82
15
330.
485.
492
83
18
509
85
32;
20
324.
484
86
511
21
484
88
23
507
91
24
350
93
27
382. 507 a.
94
36(
29
346
95
35i
30
439
96
36:
31
451
100
33
447 a.
106
36
309
109
3
41
485
112
45
48
5 sq.
114
3.0»
46
360.
488
116
3r.i
47
309
117
34:
48 sq.
327
119
34;-
50
310
121
51
488.
512
123
52
376.
485
127
358 a. 30-:
53
48.5. 506.
512.
515
129
54
340. 458.
484.
515
130
327. 3-J9. 33:
55
430
131
4?<l. r.ii
56
305.
360.
500
132
57
485
134
439. 45:
58
335.
376.
399
136
69
491
137
60
485
140
61
332. 339.
380.
387
141
30'
63
355.
361
144
64
488
146
EUEMDATIONIS PLAVTIMAE.
533
01
pag.
Trinammi
I»ff.
463. 507». 232
«
327
344.
352 233
368. 413
330.
360
309
236
237
362.
382.
384. 619
885
452 a.
238
327.
385. 498
607
239
Bqq.
827
607
240
866
•
327.
398.
516
241
344. 616
455 a.
242
310.
330. 623
310
244
•q.
620
344
246
329
302.
613
247
436 a.
357. 508 a.
249
864
341 sq.
260
809
448
261
436«.
400.
516
262
822
446.
457.
468
488
264
260
«qq.
619 tq.
890 aq.
310
261
«1
392. 628 aq.
310
263
827
•
606
264
327.
360.
862. 510
508 a.
266
810
309.
360. 362.
380.
387
446
266
268
306. 620
330
352.
361.
513 • 269
46."^ 1 .J7-J
sq.
330. 622
309. 440
507 a.
273
427
43S.
4H7
458
276
27M
306.
306.
392. 398
309. 332
362.
425
310
27y
281
309
413
319
360
284
524
:i27.
.S64.
447 .JH6
358 .2S8
355
389
43H
488
346
289
292
461. 504
331
507
293
nqq.
323. 413 520 sq.
310.
32 4.
377.
356.
518
507
323
464
487
sqq.
416
294
298
300
302
304
305
330
521
330
5<K)
474
600
360
306
423. 463. 601 aq.
400
307
400. 489
534
PROLEGOMENA DE BATI0NIBT8
Trinummi
pag-
Trinnmmi
P
308
.309. 310
364
326. 360
309
327
365
361. 3C
310
359. 474 482
366
362.
311
309 346. 434 8q. 489
368
327.
312
310. 327 sq.
370
470.
313
323. 513. 515
371
339. 4
314
310. 356
372
402. 410. 4
316
372 a. 402. 412. 502
373
383 a
317
310
375
358a
318
358 a. 384
376
319
360. 488
378
358 a. 360
320
460. 463
381
321
487
384
323
356. 360
385
324
309 ! 386
326
324. 486
387
326
419. 600
388
385. 48*;
328
324. 380. 488
391
329
361.
460. 466 sq. 468 sq. 501
393
330
425
394
386.
332
529
396
333
469. 499
397
333.
334
450
398
335
336 1 400
336
305. 309. 387 402
im
337
400. 461 ' 406
338
306.
339. 360. 399 sq 499.501 408
339
488 409
310
488 410
306. 44S
341
305. ^99
411
306 35-J
342
438 1 413
343
342. 479. 491 417
347
306. 309. 461 ' 420
SoSa.
348
474. 494 1 421
349
im. 352. 474 422
350
358 a. 1 425
351
383
a. 466. 469. 479. 488. 489 426
35-2
333. 335. 363 427
327. .i^^)
354
309. 363 ! 429
360
357
474 430
358
339. 479. 500 431
359
342. 419 i 432
361. 362. 427
360
309. 358 a. 433
351.
361
323. 402 436
362
353
437
33«!
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
535
Dl
Pa«
Trinammi
pag.
360
525
362. 360
357. 412. 461.
513
626
360
310.
360
627
462 a. 608 a.
m).
489
529
800.
SHih 360
305
531
629
360.
456
532
310
360.
361
533
360. 447
383 a.
535
347. 364
385. 507 a.
536
607
329. 868.
497
537
310.
327. 361
456.
513
638
613
353.
507
639
442
306
540
421
442. 451
495 a. 507 a.
642
360.
360. 862
324
646
850
410
549
607 a.
509
650
449 sq.
494 a.
609
552
310. 400
309. 488.
613
556
32»
309
567
386. 387
488
668
„
339
387
559
327.
376. 399
412
560
.377 a.
386
5r,3
309.
324.
360. 361
494
564
494
359
565
357. 4H9
310
5r,6
330. 362
310. 335.
364
5r,7
439
;;00. 327.
363
56«
464
319.
321
574
309
385. 429. 465. 488a.
o7;>
360. 3t',2
330.
353
576
512. 513
376.
3H3
578
405
359
582
344.
346.
449. 506
323
583
4S6
309
584
310.
426.
460. 4SS
f.O
4H5
356. 512
310. 336.
506
586
330. 426
506
588
494
358 ii. 413. 497.
516
591
506
513
593
459
439
594
306.
454.
456. 613
377,
595
360. 386
321 aq.
399
596
360. 362
355. 4
55a. 1
59H
447. 464
536
PROLEOOUENA DE BATIOKIBVS
Trinammi
pag-
Trinammi
600
360. 507 a.
663
■
601
398
664
604
414 sq.
500
666
41«
605
358 a.
460
668
319. 36:
606
432 sq.
671
608
352
672
609
358
674
611
333.
335
675
613
346. 434.
488
676
615
476
678
616
488.
491
679
47
617
343
680
619
470
681
620
498
682
34
621
380
683
622
474
684
623
461
685
258
624
459.
461
687
350. 377 a. 4^
625
352
688
627
372
690
628
359
693
•» •■
629
459
695
4>
630
363.
602
696
41
633
4ft0 sq.
697
:u
635
.S58a. 360.
512
699
•s:.
636
439.
498
700
330. 377 a. 47
638
330
702
640
323
704
642
358 a. 385.
512
705
;i-j
643
336
706
644
336 707
645
419
708
310. 3oSi
646
310.
50U
709
.'i
648
4()4.
451
711
6 11»
362
712
651
326. 369 a.
500
714
361. 4.')9. 4«. 7;
652 :m. 377 a
. 400. 432 sq. 488
. 502
715
310. 448 4.-.
655
323. 382.
410
716
11
656
499 Hq.
717
327. 376. 4.V
657
3 45
718
658
333.
405
720
659
323.
529
721
660
327 ' 722
66 1 385.
395 a. 469. 478.
500 1 724
1
3S2
662
410
725
BMENDATI0NI8 PLAVTINAE.
537
imi
pag.
Trinninini
W.
338.
385. 444 811
383 a.
410.81-2
507 a.
.357.
363. 513 ; 813
310. 330
447. 609 814
352. 490
453 509
818
330. 455 a.
497
819
33^}
497
820
338
439
821
386. 410
507 822
310.
330. 365
326
823
330
326
824
374. 496
509
826
364
324
827
399. 462
327
829
346
367. 497
830
360
372 a.
833
372
330
835
397
309
836
310
359.
497. 611
837
306.
356. 462
412. 468
838
405
324
839
405
513
841
324. 329
309
843
323.
405. 471
309. 513
844
336
497
815
499
408
8 46
479
:>i2
847
352.
358. 467
330
848
344.
406. 471
374 8:i0
474
507 K->1
306. 386
310
852
399.
462. 493
327 ■ 8.^4
352. 498
355 ' 855
471. 498
428 857
490
3><6.
510. 513 859
484. 498
387
862
451
309
864
310
310
865
399
344. 446
868
309. 352. 388.
400. 466
360
869
360
352 87(^
374
516 873
459
399 sq.
513. 516 874
330. 447 a. 486
AXH. 497 1 875
386
387. 486
387
876
414
538
PBOLEOOMEXA DE RATIONIBVS
Trinamnii
P»g-
Trinammi
877
344. 467 a.
946
879
330
947
880
393. 410. 459.
477
949
883
467
950
886
329
951
886
450
952
887
337.
352
953
888
337 sq.
502
954
889
330. 459 sq.
956
891
474
957
895
860
958
898
467.
486
959
899
400
964
900
330
965
901
371
966
902
358. 371.
386
967
904
330.
400
968
905
358.
477
969
906
364.
462
970
907
427.
432
971
908
868
978
912
310. 331. 358 a.
361
974
913
330. 457 a.
976
914
386.
477
977
917
339
978
918
467
979
922
332.
339
980
U23
383 a.
982
925
359
985
926
305.
376
986
927
514 sq.
989
928
343 sq. 371. 383 a.
990
929
3(>5.
310
993
930
386 : 994
032
310.
360
995
933
310. 330.
382
,1004
934
360. 383 a.
430
1005
935
309.
503
1008
937
407
1009
938
461
1010
941
358 a.
426
1013
942
430 1 1014
943
327. 416.
429 i 1015
944
330
1016
945 Bqq.
329
1017
310. 36tt
43
34
358 a. 383 ii. 42
37
47
513 s
310. 357. 36
310. 339. 34
331. 30
331. 384,
3r)8a. 301. 41.
399. 4
309. 3>.S;
'M\
MMk 4»>
355 41
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
539
di
pag
Trinammi
P*g.
330
1101
377
498
1104
439
338.
473
1 106
492 sq.
330.
450
IIOK
330
350. 470.
499
1113
329
337. 432 sq.
1115
381
309.
330
1118
332. 385
330
1120
329
386.
387
1123
330
330.
363
1124
412. 4;j
(2 8q. 475
470
1126
477
309.
360
1126
339
355
1128
450
310. 355. 358 a.
461
1129
498
324. 364.
500
1130
367
331
1131
362
324. 331.
498
1132
309
333. 345. 385.
408
1 133
399 sq. 504
327.
503
1134
399 sq. 475
360. 386.
387
1138
480
331
1139
344
355
1141
310
310.
360
1145
501
:{29 410 427. 430 sq.
4.32
1153
340
372
1155
330. 410
360
1 1 5r,
309.
365. 4(^5
323
4H5
11. "»7
330
492
1160
473
469
1161
309. 352
3H7
1163
340
324
1165
361
.362
1166
396
,iol«. 427. 432. .')14. 52
9 ^q.
1167
410
r>oo
1169
475
4 <;)
117<I
310. 439
331
1 1 73
360. 500
330.
352
1177
359. 362
479
1179
340.
426. 466
340 390.
40H
11S3
342
331.
139
11K5
310.
330. 427
506
IISH
325
540
PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Plautns Amphitruone
argam. acr.
prolog. 38
—
-
69 sq.
I.
1
, 68 74
—
119
188
—
3,
oo
—
50
11,
1,
9
—
-1
70
—
- —
71
87
-—
129
III,
1,
12
4,
25
IV,
3,
1
15 8q.
V,
1,
4
—
39
• •
Asinaria
prolog
10
I,
1,
48
•^
26
n,
3,
2
III,
-1
11
IV,
1
--
- -
—
17
—
— ■
30 sqq.
V,
1,
1
-
•)
77
Aul
ul
aria
II,
1,
18
•2,
12
39
i)l
65
-
8,
19
23
— -
- -
26
III,
2,
18
II.
pag. Aulalaria
526 sq. III, 5, 39
421 IV, 1, 20
341 a. — 3, 2
417 — 4, 53
442 — 9, 3. 5
430 a. 16
414 — 10, 53
417 Captivis
422 prolog. 9
415 — 25
396 I, 1, 12
418 15
375 - — 18
526 — 2, 5
357 — — 9
379 19
341 a. 49
422 II, -2, 10
382 84
364 93
- 3, 4
- — 66
111, 3, Usqq.
- 4, 39
84
— 3, 3
415
420
396
418
417
443
375 a.
423. 465
414 sq.
419
417
334
414
419
397 a.
379
377
37H
404 I
364
378
— o, o
— ~ 6
19
66
11
— - 19
V, 1, 13
— 4, 26
— 5, 4
Curculione
1, 1, 4
II, 3, 60 sq.
66
78
— - 81
83
IV, 1, 25
35
374
39
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
541
ria
•4
8(1.
ibu»
:v.
) I
:-i8 ■
■■ 31»
) i41i
; 47;
• 51.
• .5:^
t ,57.
t '58,1
» (6»)
pag ,
Bacchidibufl
Pa«.
424;
I,
1, 33
(66)
502
384 a. 1
37
.70,
477
414 ;
—
— 39
.. 72 ;
487. 488 515
357. 402 ,
-■
- 42
' 75;
468. 501
3)S3 a. :
—
43
i76)
362 a.
385 1
—
— 44
'77.
488 a.
1
46
.79i
448 a.
3G5'
—
- 48
• 81)
488
377
—
— 49
i^82 )
488
430
—
- - 50
i83)
395. 461 bifl
419
—
- 51
r84;
411. 466. 494
377
—
— 53
(86;
432
54
(87.
389
381 '
- 56
:89.
419. 477
396 1
—
- 57
.90)
450
305 !
-
- 58
(91;
477
3711 ;
-—
- 60
(93)
498
3% '
—
— 61
(94)
484 sq.
382 !
—
- 63
y 96 )
484 sq.
508
—
— 68
ilOl;
498
357
—
70
1 103)
410. 459
418
—
- 72
105.
461
357 1
—
— 74
. 107)
410
351 a. ,
1,
2, 3 . 1
111)
512
:J81
0 (
117i
488
!
1
15
123
417
37'J
24
(i:i2)
492. 494
342 ,
26
134)
491
372
—
- 27
135.
494. 512
4r»i
32
. 140.
423. 487 8q.
417
.--
- 36
044)
441
335
1
- -
— 39
.148
512
417
—
42
150.
457
411
- —
44
.152)
448. 497
—
- 53
161)
488
4*n
- 54
162)
491
480
—
5«
.166.
511
4r>8
II,
2, 9 (
186.
497
410
- -
- 12
.189)
405
488
—
— 24
(202)
447
441
36
(214)
511
410
—
40
(218)
365
4H8
—
41
(219)
494
409
—
- 42
(22(M
483
412
—
— 43
(221;
362 a. 488
542
PROLEGOMENA DE BATI0NIBV8
Bacchidibus
pag.j
Bacchidibas
11, 2, 46 (224)
457;
III, 3, 80 (484)
— 47 (225)
414
81 (485)
48 (226)
399 a.
86 (490)
51 (229)
426. 492
III, 4, 12 (610)
— 3, 11 (245)
456
20 (518)
20 (254)
447
~ 6, 3 (632)
21 (266)
465
8 (537)
- - - 23.(267)
508
34 (563)
- — 24 (258)
494
IV, 1 , 2 (574)
— - 34 (268)
511
— — 4 (576)
- - 41 (275)
511
5 (577)
44 (278)
321 a.
— 2, 7 (589)
66 (290)
497
9 (591)
— 61 (295)
363
12 (594)
73 (307)
442
14 (696)
74 (308)
497
23 (606)
- 97 (331)
362. 449
— 3, 1 (612)
110 (344)
463
' 3 (614)
114 (348)
447
8 (619)
122 (356)
399 a.
— 4, 3 (642)
128 (362)
360 a.
5 (644)
131 (365)
491
; 31 (682)
III, 1, 14 (381)
441
33 (684)
- 2, 10 (394)
432
50 (707)
20 (404)
403. 501
57 (708)
III, 3, 3 (407)
602
60 (717)
6 (410)
494 sq.
71 (722)
15 (419)
410
79 (731)
18 (,422)
410
- 84 (730)
- 20 (424)
443 a.
100 ;758)
22 (420)
471
5. 4 (704)
2A (428)
432 sq.
0 (700)
-- " 27 (431)
432 sq.
0, 12 (782)
31 (436)
493
25 (795)
- - 34 (438)
468
-- 7, 10 (808)
40 (444)
406
13 (811)
42 (446)
432 sq.
- 8, 9 (850)
43 (447)
432
- — 12 (853)
49 (453)
450
- — 17 (858)
50 aoo)
460
- 20 (807)
68 (402)
434
-- - .39 (880)
02 (400)
400
51 (892)
75 (479)
400 sq.
01 (90'J)
- -- 70 (480)
388
- - 00 (9(»7)
— 78 (482)
376
70 (911)
4HK 45
4y
42
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
543
xbidibuj
8, 74 (915)
9, 8 (392)
— 36 (960)
— 50 (974)
— 62 (,986)
— 120 (1043)
— 122 (1045)
— 142 (1065)
— 151 (1074)
1, 18 (1104)
— 30 (1118)
2, 23 (1142)
— 26 (1145)
— 27 (1146)
— 36 (1155)
41 (1160)
- 44 (1163)
— 45 (1165)
— 46 (1166)
• — 47 (1167)
— 49 (1169)
— 50 (1170)
— 56 (1175)
— 75 0101)
— 76 ,1192)
— so {\VM\)
— s6 (12n4;
S8 -1206;
»8teliaria
. 3. 49
. 1. M
1.
72
- — MA
115
-2, 1
3
96
— UH]
• — 59
, 1, 45
enaechmis
>log. 40
— 49
, 2, 35
Pag-
359 a.
395 a.
376
334
I
395 a. .
410 j
509
454. 457 ,
477. 511
411
419
476
476
461 '
395 a.
410
417
405
440
409
405
419
405
440
4in ,
405
4(»5
405
357
402
425
421
375
413
413
355
390 a.
440
430 a
37H
415
426
334
Menaechmis
P*g.
II, 3, 10
422
- — 74
351 a.
84
377
III, 2, 9
414
III, 3, 18
845
27
334
IV, 2, 6
406
8
418
- - 99
361 a.
- 3, 3
407
15
375
V, 5, 32
427
— 7, 39
894 a.
- — 65
423
— — 57
832
— 9, 15
851 a.
Milite glorioso
I, 1, 4
443
6
449
18
448
27
463
— 29
449
31
467
50
512
- 54
456 a.
55
381
- 69
408
H, 1, 53
410
462
14
464
15
344
- — 38
459
— - - m
379
71
463
- — 87
423
— 3, 19
476
- 25
480
- 54
388
4, 9
394 a.
- 5, 41
396
- 6, 38
518 a.
66
456 a.
73
449. 458
III, 1, 16
343
18
377
544
PKOLEGOHENA DE SATIONIBVS
Milite glorioso
pag.
Mercatore
III, 1, 25
462
IV, 4, 48
36
471. 477
6U
39
462 a.
V, 2, 4
54
335
47
65
381. 443
Psendulo
82
408
I, 2, 6 8q.
106
463
— 3, 60
178
357
144
- 2, 34
460 a.
— 6, 27
56
344
127
IV, 2, 17
376
129
29
390
130
39
372
II, 1, 14
42
342
III, 2, 23
— 3, 18
455 a.
69
- 31
493
71
32
449
74
37
611
75
~ 4, 1
393
IV, 1, 2
41
359
— 3, 17
45
463
- 6, 9
' — 6, 29
423
— 7, 132
— 8, 8
351 a.
Poenalo
V, 4
404
I, 2, 31
— 24
400 a.
53
44
515
151
Mercatore
183
prolog. 13
440
- ft, 7
I, 1, 08
357
III, 1, 31
- 2, 42
401
— 3, 87
(\{)
441
IV, 2, 13
II, 1, 31
351 a.
71
- - 40
334
V, 2, 95
-- 2, 25
357
119
35
341 a. 362 a
— 3, 17
40
340 a
— 4, 22
— 3, 77
419
90
- 4, 7
392
104
11
441
- 5, 4
III, 1, 38
379 ,
- 0, 4
- 4, 6
347
Persa
61
397 a. ,
1
I, 1, 25
- — 6G
424
— - 20
IV, 1, 23
351 a.
— 2, 16
- 2, 5
424,
— 3, 57
34
4-2:
EHENDATI0NI8 PLAVTINAE.
545
io
paR.
SHcho '
pag.
3
393
II, 2, 60
427
4
334
66
390 a.
5
378
III, 1, 10
608
378
18
341
3
376
IV, 1. 21
3H2
. 6
334 8q.
28
418
13
384 a.
29
378
30
430
48
335
7
397 a
— 2, 17
392
- 10
397 a.
— — 52Bqq.
395 a.
. 21
398 a.
V, 4. 19
464
22
397 a.
- — 20
380
2«
423
23
378
. 5
430 a
45
376
. 8
357
Traculento
- 2H
354
I, 2, 91 sq.
430
- 70
334
II, 6, 27
896
, «7
334
36
876
, «
381
III, 1. 7
396
. 29
357
IV, 4, 7
896
- extr.
294
Terentins An
dria
jnte
I, 1, K>
396
l 39
415 gq.
10
369
, •'»
380
— - 39
394 a.
, ><
374
— 5, 20
394 a.
, 5,'»
351 a
11, 3, 17
380
, 47
3;u
— 0, 8
391 a.
, It
419
IV, 2, 11
381
, i^
425
F^anucho
, -'0
411
n, 2, 10
393
- i,)
410
V, 1, 10
453 sq.
382
Ueantontimorumono
, 3
414
111, 2, 4
391 a.
, «
395 ».
V, 1, 20
390 a
421
A d e 1 p h i H
, r»
3«(>
|)roloj(. 4
309 a.
, 40
424
- - 25
427
ho
I, 1, 11 Hqq.
Ti
'Oa. 518 a.
t, 83
410
-- - 15
309 a. 512
i, 22
371
- 30
370 a.
l, 40
440
31
370 a.
- 50
410
— 48
370 a.
1, ,>
33 1
2 , 2 8(1.
370 a.
- 23
392
— 38
370 a.
- 51
349
II, 1, 54
870 a.
L KITB4*nKLII (H'VIICVLA
V.
35
54G
PROLEGOHEMA DE BATIOMIBVS
Adelphis
pag-
Cicero Orat
III, 2, 13
411
§ 150 sqq. 42
Hecyra
Gellius XIV, 1
I, 2, 119
458
XVIU, 9
IV, 1, 60
393
Marins Victorinns
V, 4, 27
382
p. 9, 20 K.
Phormione
15. 21 K.
II, 1, 31
411
Naevias ap. Cic. 1. s. s.
IV, 2, 7
390 a.
Nonius p. 307
11
403
497, 32
ChariBius
Pacuvins 153 R.
p. 66, 22 E.
343
Phocas p. 440, 42 K.
112, 8 K.
354
Varro de 1. lat. VI, 73
436
m.
pag-
abdere 514
Acheruns 350. 413
accepsti 373
accnsativuB am nominativi as 343
— — is, es 289. 345
ad praepositionis assimilatio 366
ad, at, adque 352
adeo proB. et acc. 408. 455
adhibere procul nihili 514
adsecue 332
adulescens, adolescens 350
oe et e 351
aequiperare orth. et constr. 339.351
agere, agitare animo 519
ago iambus vel pyrrh. 410
ais, ait, aibam syniz. 406
aliut, aliud 352
aliuta non Plautinum 389 a.
amtibo bacchius 410
ambiunt bisyll. 408
amor monosyll. 394
antea bisyll. 407 a.
a^ntehac, anteit bisyll. 404
antempnas 356
antigerio non Plautinum 389 a.
aphaeresis 359 sq.
apostrophus 358 sq.
apotheca 337
aps, abs 366
aptus 333
aput, apud
aput monosyll. 387 sq.
ar terminatio producta 41
argumenta metrica 524
atque pyrrh.
au » oO
auanculus trisyll.
aut non in fine versus l
bene, bonus monosyll.
beneficium quadrisyll.
bibo iambus vel pyrrh.
boues monosyli.
breui monosyll.
c et qu
c ei t
caesura, diaeresis 434 sq. 5(
Caldham
canem monosyll.
Cantor
caput monosyll.
caueto bisyll.
cauiUator trisyll. 372
cedere, incedere
cdatum genet.
cefia, coena
Charmide vocat. non Plaut
Chintdius
Chreme
cito proB. 41
cluentum genet.
BHINDATIOKIS rLAVTIKAE.
rfll.
' 3Se sq.
noajW 394
, culmen 32 B
Don pro ineol«mi* 320
■I auimiUtam 3G0
m 365
huc DOD crelicDi ib2
Uvi fonnatio 423
ire [c-nlutulrnlaif] 331
DAtio Trinummi 6!9
«re 356
t, eonutmai SU. 406. 448
itor 306
rta prod. paenalt 413
gogicam
mbni vel pjrrh.
ito Dum pyrrh.
Li productum
■Mn' pjrrh.
m mono.jll
./nJisft non c
333 <ii>Mic)7tuM quadriByll.
. paeualt
.S74 Bq
.;«f»Mm bi«.Tll.
408
iliw monosjll.
408
.luu,„.J,.„.u«.
auarum 846
ee^M
361
■:cc,„„ corrept,
ra 371
«/■-. e/r-
306
ecgM», eequi»
374
egettattm non
«rr. antep. 396
«^ pro». et ac
c. 413. 464
dto
4S9
Ki pro I
368
«. m plar.
S68
«t datJTi pros.
et acc 413. 416
eia proi.
430
eliBioSTOw). 40
.428«) 46S.48I.4SS
«Joco nihili
87S
avtum, elotum
360
eDcliaiH 466. 466 tq. 461. 476. 487
i-o ?erbi pros. 410
enim monobjll. 387 sq. 394a.
fpistuia 360
rpUkeca 337
equidnii 333eqq.
er turminntio corr. 418
Eretria acc.
ergo pros. et acc.
eri, eruM raoDOBjll.
verbum pro pyrrh.
397 tq. a.
376. 466 a.
eiiuie, deirrsu
m Byn
I.
404
erus. herut:
352
dnctum
423 «, ■«, cst. ■«(
369 «q.
onosyll.
«07 ef. est omisBuui
361 Bq.
.n troch.
4I(J tsse omiuum
365
ilia Trinamui
627 es»c pyrrh.
371
:*
356
413 mwm, essurio
356
M pros.
406 ' ett corroptiim
.103. 374
405
406 ' nMmal, eucnial
344
406. 448
c. gen.
340 eumpH
344
iUii$
316
398
406l,'j corre[.tum
384
. -imut, itis
proii.
372
iixitti
;i-i3 ' exsolalum, erulatum
347
upere
321
exturbauit non
triBjll.
398
548
PKOLEGOMENA DE RATIONIBVS
fac^ face 844
factum sine est 362 sq.
famus, fenus 351
faxis, feceris prod. t 422. 460 a.
ferentarius correptnni 386
fide, fidei 346
fUii, filios bisyll. 406
fit prodnctum 424
fora8,fore8,forum mouos. 388 sq. 392
frudare 360
fuat iambns 423
fuerunt bisyll. 408
fui monosyll. 408
fui spondens 413
fimebreB ludi 527 sq.
futura sine sunt 364 sq.
gaudiis bisyll. 406
genetiyuB a% 342. 390 a.
— — a« 389 a. 526
— — e pro ei 345
■ — — i pro ii 34^
— — i*m pro orum, arum
345. 406
ger (inger) imperat. 34 i
gfuxtus, nat%i8 356 8q.
gratiis, gratis 405
gwrgulio 356
^au, ^au^, /muel 352 8qq
^u* non pro ne 326
^au^cio 355
hem, em, en 352. 529
Jiemonem 389 a
^c/e non pyrrh. 376
hercle, collocatio 329
heru8, eru8 352
hic, Iwc corrcpta 386
hice, non hicce 355
hinc 419
j^isce nominat. 344
hoc = hac re 374
lioc aetate nihili 340
hoUtor, olitor 352
^omo iambas vel pyrrh. 409
h/mo non compar. cum uomo 401
/kmos 344
ho8tium, 08tium
huic num bisyll. 414. 4
huice
i, is pro ei, eis <
ihi pros.
idem, item permut
ter infinitivus
t^na^u« pro tnna^M^
t7tco^ non HHco 3.')
ille pros. 371. 45
tUiu8 dactylus
t77unc, t7/um et sim.
imperativi ro^fa, iube, ahi
in praepos. assimil.
inde pyrrh.
indu, indaudire
ingrcUiis, ingratis
inhiauit non trisyll.
tnmocnts
insciens, inecius
integumentum, tegumentum
inter, intus, interim corr. 37
intro non corr.
in^rotrc trisyll.
louem monoByll.
tpse pyrrh.
is, it, imus, itis coninnctivi
iste pro8. 371. 4C.
it, illut, id, xllud
iuuentutem trisyll.
Lache
largitari
lien^ lienis pros.
loqui pyrrh.
luhet num inonosyll.
lutitare
ludi V. funebres
m finale
magistratus trisyll.
viagnuficus
maleficus trisyll.
malus, male monosyll.
manufestus
manus monosyll.
med 346.
EHENPATinNI.S 1'liAVTINAK.
Xegaribu»
:tti<a. IockHiw
373
TTapaKOTae^KT)
5Jii olitor, h<aHor
S&S
Mjll.
394 omnu pjrrh.
saoiq. 489
ihi 345
. 511 Hq. Op pro Ob
s«e
. et ftcc 41S
l«f|. *58 optTtare
616
lae
■i<J\»q. !»■ tt:rmiiinUo prod. 41(
l«iq. 4«2».
■- tri.v!l.
30« . wf/«»., hoMium
8GS
, mirum quin
897
a monogjlt.
401 ;rii-i./tc(, pomild
851
m moQOBjll.
404 pofer non mODOijU.
401 «1.
3. et acc.
lllaq. ipaf«r non )iro iunbo
410
iHiiia
360 1 jiafi num [iro pjrrh.
411
360 ' pefietrauit non triiyll.
3<J8
a
4:W8q, 1 i;,i,.i',-,>m.,u,s
84S
■rog.
44U i {lerisfromafa
384
3I>.=> peraonanim notu iU. SU^. 810
no6j-ll.
337 f,^, ,..■'>■„;>. rrHrni^m SM. 106, 448
1 tinc TcrauB
518a. 1 Pftrtippi con-. punolt.
873
gen. SM
337
«q. 386 piget nnm monosjll.
SBSa. 478
373a. i;rfncW«(e
888
346 powe ftcc
486».
351 1 pmte, ponteti bisjll.
107 a.
)ii8 vol iijrrb.
410 pokolatau ninu i-orr. antoi>aen. 3'JTa.
bUjll.
38» potim; potin'
3M)
rrb.
:i«0 ;io(M, pote
3fi3
■«1
:i32 praehibere, pracbere
357
•Aif, prm-optare trii-jU,
4114
■1
;(57 ^nieHf pyrrli.
401
18. et Wki. IHt.
,4iV.i.47') ;.roiin/c binyll.
401
.'lisiim 37:1
a. 44:iii. pioKMc, prorsu»
357
■MT, prolenus, protiHu«
:{51a.
n moDO-yll.
i"i r^utlulu^, iVcui/wdw
52«
L-t ati-.
411 pudel niim monuHjll.
3'.lfii..
le vcrbiiB
5IHa. puer. pifWfa njniK.
407
r.
4'.>1 pii/iiicHS
356
:)lMJii.pr((o ianilu^ vel i.jrrh.
110
■.e. uouenii nouinK
42" qu, nuo. v«", c«
348 Hi|.
nouere
849
loavll.
:(!)? (y«(liHdc non rittllt.
3H<J
33-2 qmimobrem ace.
:iH4
non HUHiHuirKi»
314 vwitKio acc.
45lta,
perii. [inci.
■lotfKn. i/uoAi pron. ct aic.
4I1M,.
3.111 quaituoT biKyil.
ICW
!. accui.
3H4
550
PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
quia proB. et acc. 381. 461
quidem monosyll. 387 so^. 398 sq.
quinctus 355
quippe non pyrrh. 376
qtUt quot, quid quod 352
quoi non bisyll. 414
quoi correptnm 414. 438 a. 443 a.
quoi elifiom 372. 443 a.
quoniam bisyll. 405
r finale 423
re, rei 345
recommentari 331 sq.
refert, reffert 413
rei spondeos 413
relicuus, reliquos 349
EJmdamam 343
rogitare pro rogare 516
rusum, rursum 867
8 finale 423
sdliUum 335 sq.
salipotefis 338
sarire, non sarrire 406
«af, sa<« 345
satelUtes paeon 372
satine, satin* 359
scibam 345. 406
ficio iambns vel pyrrh. 410
scio, scias monosyll. 406 sq.
sci'i prodnctum 424
secede huc non creticus 452
scctiu^s, secius 332
sed, se 346
sedhUarius correptum 385
semel num monosyll. 392
semul, simul 351
sencx, senctw monosyll. 389. 393
senectutem trisyll. 396
seorsum bisyll. 404
sescenti 305
sesquipede 365
set, sed 352
setius, non sectus 332
seu correptum 341. 438 a.
seu Don elisum 372 a. 443 a.
»»'... siue (seu) 340 sq 372 a.
sibi pro8. et acc. 4
simiUumae paeon
simtttt
M'mtt2 monosyll. 389 sq. 392 &
sine nnm monosyll.
sino iambus yel pyrrh.
sirempse
sit prodactum 42
siteUum [?]
soror monOByll.
sublinere os
sucophanta
sum, sumus, sunt omissa
sumhola
supeUectile
Suracusae
Suri
surrupere
suscensere
stmm, sursum
synaloepha 428$
i finale
t et c
tabemcundum
tabulae, tabeUae
tam, tame
tame^i monosyll.
tamenetsi, tametsi .^89
ted 340.
tegumentum, integumentum
temptare
Terentii ars et sermo 360 a.
tetuli, d^tuli
thensaurus
tibi pros. et acc.
tis
tolerare
toleratrix
topper non Plaut.
trium monosyll.
tuor
u et i
u et y
ubi proB.
EMENDATIONIS PLAVTIN^E. 551
non monoByll. 395 vocati?n8 Charmide et sitn. 343
iambos 423. 463 uoles non monoByll. 896 sq.
m dart, uenum irc 426 uolo iambns vel pyrrh. 409 iq.
Mas bisyll. 396 < uolumJUa bisyll. 396
UuB 388 uoluptaB bityll. 396
cw 337 { uofrere 349
rium 337 sq. | Kotore 349
ex 336 ' tir tenninatio non prod. 418 sq.
r monosyll. 394 ' ut non in fine TennB 518 a.
f rJTTli- 377 ' uii non pyrrb. 412
le 349 ! y et u 850
lii 349 1
XI.
Dno programmata Flantina.
I.
CANTICVM POENVLI PLAVTINAE EMENDATVM.»)
in Pristinam consuetudinem quandam recolimus, cum
nam Plautinam vobis proponimus '^'^); emendatam illam qi
*) [Prooeminm indiois scholarum Bomiensiam hibemarum
rum cioiocccLvm et lix.]
**) [PropoBuerat Ritschelins PlanttQas scaenas Militis glorii
Psendalif Menaechmoram , Mostellariae emendatas nec tamen pleni
enarratas in prooemiis indicum schol. Vratislav. aest. 1839, Bonn. hil
1850/61 et 1851/62, aest. 1851. Quorum argumentam cum in i
illarum fabularum editiones receptum sit, Ritschelius ea in opascnli
iteranda non curavit (cf. Opusc. II praef. p. xxi): primi tam
illorum programmatum , quod idem inter Vratislaviensia fait nlti-
mum, praefationem perorationemque infra scripsi, quippe etiamnaiift
3 lecta haud iniucundas visas. C. W.] ' Graye accidit et propemodafl
nimium, quod in ipso discessu et inter summas tarbas officio satit<
facere iubemur olim iucundissimo, sed cui nnnc vere satis fieri vix ulll
modo possit. Nam cum nostrum sit, qnibus haec sant prooemia coa-
cinnanda, non modo stadiorum industriam vobis commendare et ii
strenuum earum quas infra positas videtis scholarum asum cohortai^
sed etiam aliquid reconditiiis , quod ad litteras ipsas spectet, propo-
nere: quoniam et otio carcmus et librorum supellectile, nibil fere no-
bis relictum intellegimus, nisi ut materiam potius virium exercendamfl
vobis tradamus, quam in floridiorem locnm aliquem dednctos uberion
rationum expositione ipsi instituamus. Exprompsimus igitur ex scbe
dnlis casu magis quam consilio servatis Plaatinam scaenam Militi]
gloriosi II, 4 pro virili parte a nobis emendatam: quarum emendatio
DVO rROUKAMMATA PLAVTIXA. 553
dem pro virili parte, sed eandem non enarratam poiius iibe-
riore ratiocinatione quam brevi fontium iudicio ita adnotatam,
num ratioDes vobiBmet ipsis committimns indagandas. In quo quidcm
negotio non sine aliqao sQCceBSu elaborabitis, si et exempli memine-
ritis, quod interpretanda Trinummo duobus ante annis proposuimus,
et ea praecepta ad illam Militis scacnam accommodaritis , quibus cri-
ticam artem omnem et hermeneuticam contineri per proximam biemem
docuimas. Xec tamen id fieri 8ine brevi notatione critica potucrit,
qaa, quid quoque loco dubio scriptum libri teneaut, quos sinceros fon-
tes cognovimas Plautinarum fabularum, ▼obiacum comumnicarirauB.
Eiusmodi libros mss. meminiBtis tres exstare: Ambrosianum palimpse-
ttum (a), et qui communi Palatinonim vel Camerarianorum nominc
comprehenduntur, Veterem Codicom nuuc Vaticanum (P) Decurtatum-
qae Heidelbergenscm (t). Nam qui practcrea non exiguo numero co-
dices Plautini exstant fabulas XII posieriores complectent*'8, hi aut e
noTicia recensione prodierunt nec ullam auctoritatera habent, aut
prorsus cum Heidelbergensi consentiunt, ut Vaticanus ille ab lordano
Vrsino olim possesaus nec aetate minor Ueidelbergensi, vel ex hoc
^'4escriptu9 saec. xv Laurentianorum unus, vel rursum ex hoc ductus
Florentinus quidam, quf^m nostro aere in Ktruria ipsi emimus. Atque 4
adeo ex eodem hoc fonte interpolata illa qnam diximus recensio ma-
BATit. Sed tamen tres illos qui inter omnes cminent fontes quasi dif-
fundi in qnattuor rivos dixeris: quandoquidem Vetus Codex Camerarii,
[^ post Camerarium, Gruterum, Parcuin a nobis demum diligenter et
l^ plene excussus, tam frequentem antiqui corrHctoris manum passus est,
Ll. ut pro duobus libris iure numeretur. Non cadit hoc iu omnes fabulas:
Ik ted praeter alias quasdum cadit in Militem. Kacile auteni ratio bina-
^P Tum manuum illarum quao qualisfiuo sit perspicitur. Sacpo antiquior
K manus vestigia veri quamvis teuuia vel obscurata sorvavit, quorum ne
f umbra quidem snpcrcst in altero IVilatino: Haope hoc est nianifeKto
'jc depravatior. Vtriusque generis scripturas secunda manus mutavit ad
^'. aliiu codicis exemplum, qui simillimus fuit Heidelborgensis libri. K
Wf %M> apparet, quotiens vere correcta, totiens fere magis etiam corrupta
PltQti verba manu illa emendatrice esse. Simul intollogitis cur sunimo
opere id stoduerimns, ut erasa vol aliquo niodo fucata primae manus
veitigia erueremus: quod paucisHiniis tantuni in locis prorsus desi>c-
nodam foit. Cjuodsi in hoc goncre quae lo^i nullo niodo potuerunt,
puictis notari raro oportebat: multo tamen difHcilius, quid in Anibro-
«»uio Mcriptum aut non 8cri])tum vol osset vel osse viderotur, satis
^*P*ifieare nunc licuit Nam oum littonirum fragmentis ot apicibuH
inutandiB haud paroa operao ossont, eiusmodi litteras prorsus liic
^^ttere earamque spatia tantum numerare < oacti fuimus. rraetcroa
(non est silentio praetermittcndum, aliquot praodaras emondationes
wlofredi Hermanni bencvolentia nobis suppeditatas esso. Quem si do
554 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.
ut yestri iudicii exercendi copiam paratam habeatis. Quid
enim sit, cur lioc potissimum tempore operae parcamus bre-
vitatique studeamus praeter cetera^ satis inter vos constare
putamus. Delegimus igitur canticum illud a quo scaena
altera Poenvli incipit: cuius ipsi videritis num haec quam
infra posuimus species nec dissimilis veri sit nec indigna
Plauto.
Adelphasivm.
Negoti sibi qui uolet uim parare,
Nauem et mulierem haec duo sibi comparato.
Nam nilllae magis res duae plus negoti
Habent; forte si occeperis exomare^
|Neque ilmquam sat istae duae res omanturj 21 j
Neque eis ulla omandi satis satietas est.
Atque haec ut loqudr, nimc domo docta dico.
Nam n6s usque ab ailrora ad hoc quod dieist
Ex industria ambae numquam concessamus
Lauari aut fricari aut tergeri aut omari, 2S0
«
reliqois ommbus, nbi qaidem eins disseosmn nullam DOtayerim, mecum
conscntire narravero, non vereor profecto ne hoc yano nescio cuins
gloriolae studio dixisse videar: a quo vos quidem probe scitis quam
sim alienus: sed niemoro hoc ut penitns pernoscatis, quanta sit in
hac ipsa critica arte, quae incertissima videri stultis hominibns solet.
certitndo et tamquam necessitas. Plurimas enim cormptelas pror8U!=
nostris rationibus convenientcr pridem sustulerat Hemiannus, et sustu-
lerat sine talis libri opCf qualem nunc repertum et excussum Ambro-
sianum laetamur. Quibus nolui singillatim enumerandis esse putidns.
En igitur vobis scaenam si minus persanatam, at ut a pristina inte-
gritate certe propius quam adbuc fuit absit.'
8 'Atque haec quidem hactenus. Quibus fruimini tamquam ultinia,
quam impendere vestrae institutioni conceditnr, opella. Sic autem
volo persuasum habeatis, nihil umquam gratissimam recordationem
eorum annorum csse obscuraturum, per quos suavissimo comniunium
studioram vinculo vobis, cari^simi commilitones, et qui ant^ vos in
hac litteramm palaestra dcsudamnt, coniunctus tot studii erga me
vestri documenta sum expertus, ut nihil iam sanctius et antiqnins
habeam, quam etiam atque etiam a vobis hoc peterc, ut aliquam mci
men^oriam etiam abscntis conservetis. Valete mihique favete. Scr.
Vratislaviae d XI m. Mart. mdcccxxxviiu.'
• DVO PBOGRAMMATA PLAVTINA. 555
Poliri expoliri^ pingi fingi: et ilna
Binae singulis quae datae sunt ancillae,
Eae nos <^comilndO;)> lauando^ eluendo
Operam dedidere: aggenindaque aqua suut
Viri duo defessi. 226 iv
Apage sis: neg6ti quantum m muliere dnast!
Sed uero duae^ sat scio^ maxumo ifni
Populo quoilubet plus satis dare potissunt.
[Quae noctes di^sque omni in aetate semper
Ornantur, lauantur^ tergentur, polidntur. 230
Postremo modds muliebris nullust: nilmquam
Lauando et fricando scimils facere metam.
Nam quae elautast., nisi percultast, me6 quidem animo quasi
lutosast.]
Anterastylis.
Miror equidem te, soror, istaec fabulari,
Quae tam callida et docta sis et faceta. 235
Nam quom seduld munditer nos habemus,
Yix aegreque amatorculos inuenimus.
Adelphasivm.
Itcist: uerum hoc liuum tamen cogitato:
Modus omnibus iu rebus, soror, optunumi habitust:
Niiuia omuia uimium exhibent negdti honiiuibus ex se. 2io
Antera^stylls.
Soror, cogitii amabo, item nos perhiberi,
Quasi si salsa miiriatica esse autumantur
8ine r5mni lepore et siue omni suauittite:
Nisi si multa aqua iisque et diii macerantur,
Olent, tangere ilt non uelfs. itideui uos sumus 245
[Eius seminis mulieres suntj
Insiilsae admodum, <incommodae> atque inueniistae,
Sine miinditia et sitmptu.
MiLPmo.
Coquast haec quidem, Agorastocles, ut ego opinor:
Scit mdriatica ut maceret.
Agorastocles.
Quid moIestu's? 250
556 dvo programmata plavtina.
Adelphasivm.
r Soror, parce amabo. sat est dicere alios
Istilc: nosmet ne nostra uitia eloquamur.
Anterastylis.
Quiesco ergo.
Adelphasivm.
Amo te.
Anterastylis.
Sed hdc nunc respdnde:
Adsiint omnia hic quae ad deiim pacem oportet
Ade'sse ?
Adelphasivm.
Omnia <^iidsunt: cum cura> accuraui.
Agorastocles.
Diem pulcrum et celebrem et uemlstatis plenuni:
Dignilm Venere pol, quoi sunt Aphrodisia hodie.
MlLPHIO.
Ecquid gratiaest, quom huc foras te euocciui?
lam ndn me donari cadd uini ueteris
Decet? dic dari. nil respdndes?
Lingua huie excidit, ut ego opinor.
Quid mahim astans dpstupuistiV
Agorastocles.
Sine ameni: ne opturba ;i
Tractavit hoc canticum, Keizianis omendationibiis usus, I
nu8 de mctris p. 204 Rqq. et Elcm. doctr. nietr. p. 295 sqq., ^(
praeter necesBitatcm et cum concinnitatis detrimento relicta
discriptione ea quae in B est usque ad v. 245:
Ncgotii fibi qiii uolet uim parare Xaucm et mulicrcm
comparato.
Nnm nulle ituujif rcf duae pluf ncgotii Ilahcnt fortc fi t
exarnare.
215 Ncfpie umquam fatif hac duae rcf ornantur ytqnc tif uJ
nandi fatif fatictnf (ft.
Atquc hacc ut loquor nunc modo dicta dico Nam nof n
aurora ad hvc quod dici
* *
Po/lquam aurora inJuxit numquam concc/fauimuf
Ex indu/lria amhae numquam concc/famuf
220 Laiiari aufricaria uttcrgcria utornari:
DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 557
et sic per singulos tetrametros deincepB, nisi ubi contra testamnr. Vbi vi
aatem asteriscos posoimas, inculcati sunt in solo B fabulae yersus ab
287 {Nam pro eriU. . .) ad 354 (. . .effe otium tneum): cuius rei caussa
haad dnbie inde repetenda, qnod archetypi codicis tribus pa^nis prae-
termissis librarius ad proximas quattuor transiliret et his demum per-
scriptis animadverso errore illuc rediret 211 NegoUi etiam CD.
com
Negocii Z. Negocium F uolet uim parare Dc. tiolet comparare Z.
uuH comparare F 212 ^hi Reizius. om. libri 213 negotii
CD. negocii FZ 214 occoeperif Z. hoc ceperef Da. hoc ceperif
Db 216 inclnsi ut additamentum languidissimum sat istae
Hermannus praeeunte Reizio, qui duae istae satis transponebat. fatif
kae libri, nisi quod h^ due^ ref fatif transponit Z refonantur Da
Adel
216 facietaf CZ 217 uti J) loquorj^nunc W
donio Goellerus in Truc. p. 105 coll. Merc. 355. modo libri. domi
n
AcidaliuB, Hermannus 218 uof C ab F diei eft etiam
CFZ. dixie D Sequuntur etiam in CD ista poftquam aurora il-
luxit numquam conceffauimuf: quae glossematis deberi Acidalius vidit,
miro consilio defendit Hermannus. £t partem illorum iam FZ rese-
eaemnt: diei eft Poftquam aurora illuxit/ nuqiMm conceffauimuf ex in-
duftria atnbae Lauari. . . : nisi quod eo; om. Z 219 concessamtis
noxi expediebat Beckerus Qnaest. p. 12, perfectum interpretabatur cum
Bothio Lachmannus in Lucr. p. 291, recte iudicavit Fleckeisenus in
r
AimaL phil. et paed. t. LXI (a. 1850) p. 65 220 tegeri D. tergari
F 221 findi D 222 sunt Reizius. nobif libri ancille B
223 Eae Dc, Pylades. Ea BCDa. eam FZ comutido addidi et
tetrametro dimetrum snbieci ad exemplum Hermanni, quocum poteram
etiam Vsque operam dedere ~. Duo tetrametri in B sunt:
Ea nof lauando eluendo operam dederunt
Aggerunda quae aqua funt uiri duo defefji:
obi dederant Z, altero autem versu aggerunda quae etiam Da, agge-
TUfula que Dc, aggerunda qua C, ad gerundamque et simul aqiMm FZ
226 Ante. praemittit Db negotii CD. negocii BFZ
una eft libri 227 Sed] fi FZ maximo B 228 cui libet C.
eui lubet reliqui potiffunt F, I*. Merula. j}otif funt reliqui
229 — 233 non esse Plauti certum puto 229 omni in B. in omni
Rliqoi eietate D 231 poftemo D nulluf efl libri
numquam Bothius. nec umquam libri Sunt antem haec in B sic
Bcripta:
Po/tremo moduf muliebrif nulluf eft
Neque wnquam lauando et fncatido fcimuf faceren niam.
Vbi fcimus facere en iam membranae Tumebi Adv. III, 5: unde sci-
mus facere metam R. fcimuf facere nec quicquam praeterea CDFZ.
558 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.
sumtM scUurae Pylades. scimus facere pausam cam Palmerio p. 885
Acidalias in Asin. c. 3. scimt*8 facere finem po»t Lambinnm cam
Reizio Uermannus. Alia aliis ineptiora alii 288 imam teirame-
tram discripsi cam B quae elauta est Camerarias. qua eJauata
e/l D. quae lauata eft FZ. q\M clauata eft BC. quae lauta est Py-
lades perculta eft libri lutasast R. ihlufla eft B. iniu/ta ejX
iu
C. inftaeft D. lufta e/^t Z. mufta e/'t F, Palmerius. inuenusta est Ald.
iUauta est Camerarius. illuta est Colvius, Doederlinus Synon. II p. 46.
Si possent quidem et quasi videri ex interpolatione esse, placeret meo
animo in lustrost sita Ceterum de hexametro bacchiaco cog^tabat
Reizius 234 Adkl. praemittit Db equidem te soror R. equi-
vn dem foror te libri. quidem soror te Bothins iftec CDFZ. iftec
fic B: qnod servarunt omnes, sic quidem Reiziud: Miror te, soror, sic
istaec fabuidri 236 quotn pro cum B 287 Vix] ut Nonioj
p. 510 ho8 duos yersns afferens aegreque F, Priscianus III p. 613
hunc unum afferens. aegre que B. egre quf C. fgre Z. egre Xonias
amator oculof Da 238 Ita eft libri 289 modi f CD
in BZ. om. CDF optimum libri Juibitu est Beizius,
Bothius. eft habitu libri lambicum effecit Hermannus: Modus um-
nibi$s rtbiis, soror, negotium qptumum hdbitu est 240 omniummium
Da negoti Hermannus. negotium BC. negocium DFZ 241
de cogitd amabo cf. Proleg. Trin. p. coii [snpra p. 440] et Lachman*
num in Lucr. p. 388 242 Quasi si R. Quafi BDFZ, Hermannai
olim, Lachmannus in Lucr. p. 91. quam fi C, Hermannus nuper
falfamariatica B 243 sine omni suauitate R: cf. Proleg. Trin.
p. cxxxii sq. [380 sqq.] fine /uauitatc libri: quod sific siiauitdte ciini .
Reizio, Bothio, Hcrmanno intcrj^retatur Lachmannus in Lucr. p. 91:
prosodia, ut Musei philol. VII p. 598 [Opusc. II p. 599] dixi, a Plau-
tino genere alienisaima 244 Nisi si Hermannus. Nifi libri
usque om. Z 245 Pergit B in hunc modum turbata versuum di-
scriptione :
Olent falfa /unt tangere ut non uelif itetn nof fumuf
Eiuf /emifiif mulieref funt
I7i/'u1/ae admodum adque inuenuftate
Sine mundacia et /umptu. toqua e/'t haec quidem agora/^toclef ut
ego opinor.
250 Scit muriatica ut maceret. quid mole/tuf /bror parce (tmalo.
Sat eft i/tuc aliof dicere nobif Ne nofmet in no/\ra etiam uitiam
loquamur.
Quiefco ergo amo te. /ed hoc nunc refponde milii
255 Suyit hic oinnia que ad deum pacem oportet Ade/]e. omnia
accuraui.
IHem pulchrum et celebrem et uefiuftatif plenium
Dignum ueneri pnl qiwi /unt aphrodifia hodie.
DVO PROORAMMATA PLAVTINA. 559
260 £cquid gratiae quom huc foraf te euocaui. iam uum me decet
donari
Cado uini ueterif? dic*dari nihil refpottdef. uncua huic excidit
ut ego opinor.
245 falfa funt etiam CDFZ: glossema esse HermamiQB yidit, cnias
haec est hornm yendam discriptio:
Olent, tangere ut non uelis. . . .
Item nos sumua: eiua seminis mulier^s sunt,
Inaulsae admodum dtque inuenustate [plenaej
Sine mufiditia et siimptu.
Uuiem R. item libri 216 Eius 9emini9\ eiufcemodi FZ Non
possimt haec yerba eiusdem poetae esse, cuias item nos 9umu8 sant
247 Lacunam, coios MgDificatio in solo B fit, licuit hoc exemplo
■npplere:
ImuJsae admodum, fincommodaej dtque inuenustae.
inuenu/ltae Z. inuenuflate etiam CDa, inuenuftqfe Dc, in ue-
nuftaie F 248 mundicia CDFZ 249 Coqua eft libri
ego om. F 250 macerentur F. macerent Camerarias molestus
toeribebatur ante Hermannum 261 sq. sic R deletis glossematis:
wnri ot B, nisi quod in om. FZ, ut ia pro uitia habent CD. sai 4st
^Heere alios, | Ne nosmet Iwiudmur etidm uitia ntistra Keizius. aat ist
\ dkieere dlios | Istuc nobis, ne nosmet ndstra etiam uitia | Loquitmur Her-
' mannns olim. sat est istuc dlios: y Ne ndsmet nunc ntistra etiam uitia
eU>^udmur idem nupcr 25.') Quiesco ergo. Ad. amo Gulielmius. viii
Quiesco. Ai). ergo amo FZ et cum lacnna pro peruonae nota CD
i te.fed. ... vulgo Adklimiasio continuantur cum libris, Axtkrastylis
Luiem praescribitur antc (hnnia hoc sup. 8cr. C 2r)4 Sic malui
Kquam parum elegantcr cum libriH:
1 sed hdc nunc rrsponde
MHii: sunt hic dmnia, quae ad deiim pacem opdrtet
Adesse?
it56 adsunt: cum cura intercidisse conieci. AdesseY Ant. accuraui,
ieleio onmia, cum Bothio HermannuB nuper. Quodsi dimetrus for-
! aandus sit, malim adesse infinitivo exlruso:
Adsiint omnia hic, qiuie ad detim pacnn njHirtet?
AxT. Omnia ego accurdui.
CoDtra bexametroB Hermannus olim diBcripserat:
I.A)qunmur, Quiesco. Ergo amd te. sed hdc nunc
Hesponde mihi: sunt hic dmnia, quae eulesse ad dedm pacem
opdrtet ?
Omnia ego accurdui. Diem putcrum et celebrem et uenustatis
plcnum.
500 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.
Cetenim adcuraiti F 266 pulchrim libri 267 Venere post
Pium Hermannus. ueneri libri, toleratnm a BenUeio in Heaatont 1,
1,110: qnod etsi sna qnadam defensione *non caret, tamen in praeseDi;
malui perspicuitati consulere eui CDFZ fint F
aphrodofia Da 258 Et quid F grati^ust B. gratiae libri,
nisi quod gracif C cum CDFZ 259 non Gronoviana. num
vel nH libri, nisi quod nu C donari cado uini tteteris Decet Bo-
thius. decet donari Cado uini ueterif libri. cado ueteris uini danari
Decet cum Reizio Hermannus 2G0 sq. Duos trimetros praetuli
hexametro Reiziano. lambicos nuper discripsit Hermannns:
lam tidnne me decit cado dondri ueteris uini?
Dic dfire. nHiU respondes? lingua huic excidit, ut opitior,
dare pro dari iam Donsa Expl. IV, 1 261 lingua e B eroit Came-
rarius: quod tamen coniectura repertum, sed post excidit collocatum,
iam Ald. exhibet. om. CD cum spatio yacuo, sine spatio FZ
hunc F 262 Quid B. quid hic reliqui adftanf £ ob-
stipuisti Camerarius. opftituifti BC. ob/tituifti Da. ohticuifti DcFZ,
'nonnulli libri yeteres' Lambini opturba pro obt BC ac taee
Camerarius. ac tate B. aetate CD. tace FZ. ah tace Grutems
Haec sunt quae in praesentia praefanda duximus trala-
ticiae commendationi semestrium scholarum, quarum copiam
lautissimam in eis quae subiectae sunt tabulis vobis obla-
tam videtis. Quibus ita utimini, ut impensae operae nec
vos nec nos paeniteat. Valete.
n.
SCAENA PLAVTINA POENVLI ACT. II.*)
m Poenuli Plautinae, quam fabulam spes est propedieiii
prodituram, interim eam vobis scaenam proponimus, qua
fabulae actus II vulgo concluditur. Non illam quidem ubt»-
riore ratiocinatione enarratam, sed ita cum cura adnotatam
ut, cum ad plenam documentorum notitiam nihil desideretur,
et iudicii acuendi et exercendi ingenii idonea vobis materia
in promptu sit. Talem igitur, qualem fere aut a poeta
factam aut aliquot post illum saeculis lectitatam partim libri
tostantur partim ratio commendat, infra scriptam exhibuimus.
*) [Prooemium indicia ticbolarum aestivariim Bonn. a. cioi,>ccclx\.]
dvo programmata plavtina. 561
Lycvs. Antamoenides.
Lycvs.
Di illQm mfelicent dmneS; qui post hilnc diem
Leno tUlam Veneri umquam immolarit hdstiam,
Quiue illlam turis granum sacruficauerit.
Nam ego hddie infelix deis meis iratissumis
Sex agnos immolaui nec potui tamen 455
Propitiam Venerem facere uti iam esset mihi.
Quoniam litare nequeo^ ego abii illim ilico
Iratus: exta uotui prosicarier.
Eo pacto auarae Yeueri pulcre adii manum.
Quando id quod sat erat satis habere ndluit^ 4G0
Ego pailsam fecL sic ago^ sic me decet.
Ego faxo posthac dei deaeque c^teri
Contentiores mage enmt atque auidi minus^
Qum scibunt Veneri ut adierit leno manum.
Condigne haruspex, ndn homo trioboli, 4G5
Omnibus in extis aibat portendi mihi
Malilm damnumque et deds esse irat6s mihi. iv
Quid 61 diuini aut hilmani aequomst credere?
;Xam mina mi argenti dono postilla datast.
Sed quaeso ubinam illic restitit miles, modo 470
Qui hanc mihi donauit, quem ego uocaui ad prandium?
Sed eccum incedit.
Antamoenides.
fta ut occepi dicere,
Licniille, de illac pugna Ptenanthropica,
Quom s^xaginta milia hominum uno die
Volaticorum manibus occidi meis 475
Lycvs.
Eho,
Volaticonimne hdminum?
Antamoenides.
Ita deico quidem.
Lycvs.
An dbsecro usquam sunt homines uolatici?
BIT8CHSI.1I OPVSCVLA V. 36
662 dvo programmata plavtina.
Antamoenldes.
Puere: uerum ego mterfeci.
Lycvs.
Qudmodo
Potuisti?
Antamoenides.
Dicam: uiscum legioni dedi
Fundasque: eo praesternebant folio farferi.
Lycvs.
Quoi rei?
Antamoenides.
Ad fundas uiscus ne adhaeresceret.
Lycvs.
Perge: optume hercle peieras. quid pdstea?
Antamoenides.
In fdndas uisci indebant grandicul6s globos:
Eo illos uolantis iilssi funditarier.
Quid miilta uerba? quemque uisco offenderant,
" ^P ^n ^P ^P ^r ^P ^'
Tam crebri ibi at terram accidebant quam pira.
Vt quisque acciderat, eiim uecabant ilico
Per cerebrum pinna sua sibi [transfixa], quasi
****** tiirturem.
Lycvs.
Si hercle istuc umquam factumst, tum me Iiippiter
Paciat ut semper sacruficem, numquam litem.
Antamoenides.
An mi haec non credis?
Lycvs.
Credo ut mi aecumst credier.
Antamoenides.
Age eiimus iiitro. dum exta referuntiir, uolo
Narrare tibi etiani iinam pugnam.
Lycvs.
Nil moror.
Antamoenides.
Ausculta.
dvo programmata. plavtina. 563
Lycvs.
Non hercle ♦ * ♦ *
Antamoenides.
* ^ ^ ^ tuum iam elidam caput^
Nisi aiit auseultas aiit is in malam crucem.
Lycvs. VI
Malam in crucem ibo potius.
Antamoenides.
Certumnest tibi? 500
Lycvs.
Certiim.
Antamoenides.
Tum tu igitur die bono, Aphrodisiis,
Addice tuam meretricem mihi minilsculam.
Lycvs.
Ita res diuina mihi fuit: res serias
Omms extollo ex hoc die in aliitm diem.
Antamoenides.
Profest<is festos hiibeam decretiimst mihi. 505
Nunc hnic eauius intro.
Lycvs.
Sequere liac me,
Antamoenides.
Sequor:
In hiinc diem iam tiius sum mercennarius.
ArT. II LVCVS ANTAMOENIDES (vel fortasse ANTAMOINIDES)
i.LYCVS ANTAMONEDES LENO MILES 7^. LVCVS ANTAMONE-
DES J). Lycuf leno. Antamonedef milef X ct^ nisi quod Antanome-
fdef, F. Vbi Antomonides Pylailes^ Anthcmonides Aldina (cum lun-
Una ptito), Anthaemonides Camerarius. Dictum est de rera nominis
' fofma in Quaest. ononiatol. Plaut. (I)ecadis prooem. honn. Berolini
•• 1801 editae diss. V) p. VI sq. [Opusc. III p.-msq.J 451 Si 7>a.
^^ F infelicitent F, Nonius p. l^ti 453 qitiijllum A thuris
-^^ facrif. Z 464 infoelix Z dkis A. diif F. dif reliqui mei
. iratifrumuf CDa. iratilTimif F 455 agno8 immolaui Pylades.
^***iiolaDi agnof Hhri cum A. agones immolaui Meursius Festo p. 10
^^U8: undf imm. agonas Pareus 456 propiciam Z uti iam B.
^i BCDFZ. UT A esset] foret Ueizius. fieret Lachmannus 467
5G4 DVO PROORAMMATA PLAVTINA.
ego B Mu8, phil Efien. VII p. 473 [Opusc. II p. 453 sq.]. om, lihri
vn cum A abii illim Pareus. abi illim B {nisi quod is illi milico) CD
ctim A. abii illinc FZ 458 exta uetoi Beizius, Bathius. aotni exta
BCD cum A. uetui exta FZ prontarier B. proficcirier F Se-
quuntur in BCDFZ e glossematis consuti duo versm^ qui ab A absunt:
Neque ea afpicere uoluL quoniam non bona
Harufpex dixit, deam elTe indignam credidL
Vbi ego pro ea F^ illa Beizius, Bothius^ uel idem nuper^ eapae Lach-
re
mannus — afpice D, pieere B, specere Scaliger, inspicere Lachmannu»
— deum Camerarius, dea Pistoris — indigna idem, indignatam vd in-
digetcm vel indigenam Bittersliusius msc. 459 explicant Muretus
Var. lect. XIX, 19, Befitleius in Ter. Heaut. IV, 6, 14 pulchre
Itlm cum A 461 paussam A 462 dei A. dii Z, di rdiqui ceteri
CZ 463 adque B C adidiuiminus vel autdiutminus A 464 Qum
B. Cum reliqui 465 hic in A legitur post v. 473 466 aibat A.
aiebat reliqui 467 dampnumque C 468 Qui dei FZ aat Pius,
Saracenus. haud BCDFZ. atq* A aequum est Camerarius. aequom
r\ B. ^cum ri CD. gquum fi Z. quif F credere Camcrarius. crederet
libri 469 Nam mina mi B. Mina mihi libri ell libri 470
quefo B miles modo, Qui interpungebatur 472 ANTAMONIDES C.
ANTAMONEDES D. antamonidef An. Z. Anta. F. L. B, hac littert
in proocimis Lenonem, E littera Lycum notans 473 Lenalle Prisda-
nus III p. 614 (109 II.), memhranae Tumebi Advers. XV, 7, Ex-
cerpta Pithoeana GoiJwfr. p. 66. -enullo A. Lenutte BC. Lenuitei'.
Lenul^ Z. Lemni E illa Prisc. ptenanthropica ausus sum. pente-
tronica BCD. pentethronica Z. penetronica F. pentethronnica memk.
Turn.y in quibus tamen ^ aliquantulum scripturam conturbatam^ dicit,
pentechronica Saracenus. Pelethronica H. Stephanus. Pterornithica
Heraldus. Ptenomithica Gro7iovius. pentathlonica Bostius Opusc. p. 310-
Nihil legi in A potuit 474 quom A. Quo BCD. qua FZ fexa-
ginta milia hominum B cum A. fexaginta hominum CDZ. homiDum
fexcenta F 475 euolaticorum FZ occidimuf B 476 Eho U Volati-
corumne B. Euolaticorum libri cum A. Ehem uolaticorum Camera-
rius. Eh uoL Griiterus. Eu uoL Gronovius. Heu || Volat. Boihius. Volati-
corum Hayidius Tursell. II p. 356 deico pro dico A 477 homine^
simt Bothius uiatici BC {non A). uiattici Da 479 P. praemittit ^
(pro L) 481 eopbaesternebantfolia A et, nisi quod prett, B. ^
^psternebant folia CDF. eof profterneba ut folia Zi quod cum ai**'^
fraudi fuit tum Dousae Expl. IV, 2 farferi BCDF cum A, membf'
Turn., Vaticani Lipsii Ant. lect. II, 19. farfari Z, farfani vel farfex»*
Scaliger ad Fest. p. 88, 13 M.i 'Farfenum uirgulti genus:' uhi fa^'
ferum corr. Lipsius, cuius' cf. Epistol. quaest. II, 22. Immerito o^
PocnuJum spectare Servius in Aen. VII, 715 visus, e 'Plauto' ^
affercns 'dissipabo te tanquam folia farfari*. Cf. BostiiOpusc.p.225Hi'
nvo 1'iinniiAMMATA plavtina. 565
483 Qnoi Ahl. IJui BCDaF.^cm A,Dc/C aU fondas uiscua ne
ne ad fimdar aHcat libri fum A aisctis (.pro uiscum) c Phtuta
!icw EndUdieri p. 97 ajfert adher, G Po»t liiittc v. ,n li
551 — tll^ 483 obtume C pcieraa Botliius. periamf
qoip B. qui CD 484 uisci indebant (Jrulerua. m! Dindebiuit
ttl niriuiidebiuit BCD. iDfnndebant F. infuiidebBin Z gloaof B 486
Eo Camerarius. Ego libri iaffit B fandarier D 48G ante Quid
spatium CD qnemqiie !■', Douaa Expl. IV, 3. quemquem
SCDX, Bmtldus in Heoyr. I, 1, S. Cf. Menatdim. 717 487 inler-
ddit ctreiculuM juo, quid tandem viscu» efftcisKet, aperirclur 488
erabri ibi at H. ccebri Al, aed ul \ e corr. mf, S. crebi ad OD. v
«Mbri ad FZ. Ad terram tam crebri trattaponehat Hermanum de-
aidebHDt FZ 489 ceciderat DcZ. dcciderat F. occiderat LamhinuA
necnbant Camerarius. necabam CDF, Turnehw, Dousa. negabam
netabat Z 490 gerebrum B ponia F fua fibi r|oafi tut-
•m UHO vrrgu eonclusa Uliri, ni>t quod pro fibi in D fi ett, fic in
FZ, Morum nutem cum con/itractio plane nulla sit, amaequitur gitae-
tMtercidisse velut ad Imc exempium.-
Per cerebnim pinna ana eibi |transGia], qaasi
[Captum nenator qitom transGgit] turturem.
efl lOiri 493 faciam AomW p, 434 nuniquam Guyetus, Rei-
I. Btc Dmqnam libri, Nonius 494. aeqnom eat Ouijetus. eft aecnm
«ft wqnnm rdiqui credece FZ 496 IUiuti Irihtti cum FZ:
Josi continuant BCD. Quos stcutKS a Volo Milite» incipirnlem
fidt Pivturia cum eoqwe 2'aabmannttii 496 mihi pro tibi B morior
C ank ras. 497. 4U8 dao cersus sunt in A, qaorum kaec reliiiuiae
apparuerunt:
AUSCULTA SO ■ gUO ■ ■ EO
OOL ■ V\ ISlj TDUMIAMELlDAMCAPtJT
^ quibu» unum hum cum reliquia B kabet:
L. Aufculta, A, non herclo tuuni tam elidam caput.
^bi Ak. aufaulla nam bercle tuuoi iau FZ, As. Ausoulta. Ly. noii
^Ib, Am. imrao iaio Camerariue. oon pro nam eliam Pi/ladis coiitl.
ML 490 Niai aut Iteiiiue. Siti Ubri ii hinc in Pyladt». ibiB in
^mpmannus de is yrarp. p. Ha malnm C 50o Malam in Lam-
^. Ualam Ubri, Bmtleiue in Tcr. Pliorm. V. 6, ,77. ut McHatcAm.
W«. In nialam (loelierus in Truc. 2(10, Kampmanntts cmtimsyisi
■L coituuine cft relinui 691 bono] hiatuin suo modo Laclmannuti
"^it in Lucr. p. 195 aphrodiif BCD (non A) 603 tuam] to
«o B merelricem mibi B. mihi meretricem libri mimarculaiu C
*II3 E. 11« B, Saracenus. ita Mii.iri conlinuantex rtligui mibi
ditiiuii Da, sed :mibi :diuiDa Dh re Da 604 umnif cuin (ibris
566 DVO PKOGRAMMATA PLAVTINA.
etiam Nonius p. 407 606 Militi tribuit Gronovitu, Lesosi Ubri
continiMnt Profestos Scaliger^ Pareus. Profectof BC, profecto» 7).
profecto FZ, pro festo Muretus Var, hct, X/, 19 Profecto festum
hiinc Dousa Expl. IV^ 2 efb libri 606 eidem personae continuatU
librij Lygo tribuit Bothius inro B Ly. Seqaere Pyladesi cotiti-
nuant Ubri L. fequor B. An. feqaor Pylades. Ly, seqaor F. Conii-
nuant reliqui 507. mercenarinf Z. mercennarinf; agoraftoclef B
Superest ut scholarum infra positarum copiam ac varie-
tatem eum industriae tum fidei vestrae commendemus. Nec
enim fide studia litterarum facilius quam hominum vita ea-
rent: sine qua cum *omnem humanam societatem tolli' Ap-
pius Claudius dixit apud Livium VI, 41, uno ille verbo est
complexus, quod paullo uberius et Seneca epist. 88, 25 exse-
quitur: ^fides sanctissimum humani pectoris bonum est: nulla
necessitate ad fallendum cogitur, nullo corrumpitur praemio',
et Quinctilianus commonefacit declam. 343 p. 721 Burm.:
^fides supremum rerum humanarum vinculum est: sacra laus
fidei jnter hostes', conciso autem versiculo (160 p. 271 Ribb.)
Publilius Syrus, sive Publium tenebis, inclusit: *fidem qui
perdit, perdere ultra nil potest.' Tantum est. Valete.
[Um den leeren Raum auszufullen, m5ge hier nachtr^lich noch
eine Bemerkung Ritschra aus dem Rhein. Museum f. Phil. Bd. Xf/
(1857) p. 457 stehen, welche sich auf die verdorbenen Worte perii,
harutido alas verherat in den Bacchides I, 1, 17 [51] bezieht, zQ
denen a. a. 0. eine Conjectur 0. Ribbeck's mitgetheilt war. C. W.]
Ein anderer Einfall — ich weiss aber wahrhaftig nicht mehr
von wem, vielleicht von einem Interpreten im philologischen Seminar
— war perii: harundo alas vihrat, So viel sehe ich indess, dass er
nicht Stich hillt. HauptsUpChlich danim, weil iiberhaupt, so weit sicb
urtheilen lasst, vihrare nicht in den Sprachkreis gehQrt, in dem sich
Plautus und Terenz mit ihren Genossen bewegen. Ich finde das Wort
nicht vor Lucrez, CatuU, Varro; Plautus hatte, glaub' ich, den Begriff
mit quatit oder quassat ausgedriickt. Wenn man ihm aber auch eifl
80 vereinzeltes, einmaliges vibrare zutrauen mOchte, so wftre doch ein
avis alas vibrat, parallel dem miles hastam vibrat und ahnlichem.
noch immer ganz etwas anderes als dieses harundo mihi cdas vibr(^}
was, wenn mich mein Gefilhl nicht tS,uscht, mit einem gar fremdarti?
zierlichen Ton in die Plautinische K5migkeit hineinklingt. Gewiss is*
dass man nicht vorsichtig genug sein kann in der rSmischen Eom5di^
rait der Unterscheidung solcher feinen Sprachschattirungen und m'*
der Fernhaltung alles dessen, was erst im Laufe des siebenten Jabf*
hunderts auf dem langsamen Wege zur elegantcn Dichtersprache der
Augusteischen Periode Eingang gefunden hat.
XII.
Philologische Miscellen.
1.
Vorrede zu der Ausgabe ^Xenophoutis Expeditio
Cyri. editio quarta emendatior. Halis Saxonum in
libraria orphanotrophei. MDCCCXXXiv.'
LIBRARIV8 LECTORI
s.
Langiauae editionis exempla Auabasis Xenophonteae y
cum distracta essent, illius autem annotatiunculae hodie
non videretur committi posse ut typis repeterentur: factum
est, ut nova forma liber prodeat. Quae quamquam prima
specie nec ab editoris industria nec ab scholasticae institu-
tionis ratione multura commendari videatur, tamen reapse
cognoscetur eo et studio et consilio instituta esse, quo haud
pauUo prioribus fructuosior quarta haec editio evaserit. Nam
eam resectarum annotationum iactura idoneo aliquo modo
tompensanda esset, ita tamen ut propter domesticas discipu-
lonun rationes parvo liber esset parabilis: visum est se-
^Mtam scripturae discrepantiam Graecis subicere in margine
positam. Quod non dubitamus quin terroris aliquantuni,
€Qm primum audierint, intellegentissimis quibusque rei scho-
* lubcae iudicibus iniecturum sit, quippe perniciosissimam vi
^ BchoUrum pestem quandam criticae artis tractationem uno
ore conclamantibus. Nec istud ilii sane immerito. Verum-
cflJmTero non eae appositae sunt scripturac, quae criticum
^sum habeant^ vel, si quando, certe non quod eum habent,
568 VORUEDE ZU DER AUSGABE VON XEN0PH0N'S ANABASI8.
sed delectum acri iudicio ex omni scripturae farragine, quic-
quid vel ad intellegendas scriptoris sententias vel ad per-
noscendas addiscendasque leges linguae grammaticas facere
videretur: id quod in scholastica disciplina eummaxime esse
spectandum omnes consentiunt. Atqui illud profecto non
poterit opprobrio verti, quod pars eorum, quae huic nostro
instituto inservire voluimus, suapte natura etiam ad criticum
genus pertinet: in pleraque ne hoc quidem cadit. Quid?
quod quasdam scripturas annotavimus aperte falsas, vocabu-
lorum formas ne Graecas quidem^ sed quarum species facile
fallat imperitos^ verborum structuras vitiosas quidem illas,
sed cur sint vitiosae ipsa forma non prodentes. Quod quo
consilio factum sit^ non est difficile ad assequendum. Ete-
nim propositum hoc fiiit^ ut^ a quibus Xenophontis Anabasis
tractari solet^ qui sunt fere tertiae classis discipuli^ ab iis
consignatae in margine scripturae diligentissime domi pen-
sitarentur, cum receptis compararentur^ inter utrasque quid
intercederet discriminis erueretur, utrae utris praestarent iu-
dicaretur^ harumque meditationum ratio redderetur sciscitanii
VII magistro. Quod cum fieri nequeat, uisi si modo ad Ic^cam
cogitandi normam sententia exigatur, modo^ quonam can
suo quaeque loco grammatico singulae verborum vel formae
vel constructiones vinculo contineantur, quaeratur: speravi-
mus fore ut, sollerti quidem praeceptore illarum exercitatio-
num duce et moderatore, et iugenium discentium acueretur
non mediocriter et satis locuples ab iis compararetur artis
grammaticae facultas, ac minimo quidem illud (id quod spec-
tandum fuit praeter cetera) chartarum dispendio. Quocirca,
cum primo in loco iure ponatur accuratissima coguitio eiy-
mologieae partis, in hoc genere versati sumus imprimis, ac
locos praecipuos, qui sunt de accentibus, de dialectis, Atii-
corum potissimum proprietate, de nominum verborumque de-
clinatione, de vocabulorum formatione et compositione, idonea
exemplorum multitudine videmur persecuti esse. Sed quo-
niam, ut praeclara hodie est ratio scholarum, ne syntacticae
quidem doctrinae tractatio aliena est ab eorum institutione,
quibus traditur Anabasis, huic quoque generi haud illibera-
liter consulendum esse putavimus: ut habeant discipuli, (\^^
ZU I80KKATE8. 569
n perscratanda articuli posiiione, vi et qsu tum casuum
;Qm modorum^ praepositionum particularumque potestate et
|uae sunt reliquae struendae orationis partes, et mentem et
nemoriam exerceant. Verum parcissimi fuimus in iis affe-
"eiidisy quorum fere subtilior aestimatio est et discipulorum
^ptam superanSy ut si quae ad loquendi usum pertinerent
'erborumque significationis discrimina: de quibus tantum ad- yiii
^muSy quantum^ ut stimulus discentibus adderetur, videre-
mr satis esse. — Ceterum minime cavendam duximus unius
BBsdemque annotationis iterationem, quam consulto adeo
dmisimuSy tum quod certam in scholastica institutione utili-
tttem earundem rerum vel crebra repetitio habet, tum quo-
dam raro aut numquam ab iisdem discipulis Anabasis per-
nctatur integra, sed a singulis singulae fere partes.
Praeterea et nova conscripsimus capitum summariay ver-
et sententiis paullo Schneiderianis aptiora ac pressiora^
vero Graeca scriptoris verba studiose elaboravimus ut
possent emendatissima ederentur. Quo in genere etsi
wtro nec alius cuiusquam iudicio pependimus usquequa-
tamen plerumque intelleximus sequendam esse Ludovici
lorfii recensionem: cui plus dcbet Anabasis Xenophonteae
mdatio quam prioribus editoribus cunotis. Quod quidem
est huius loci uberius persequi.
Scriptum Halis Saxonum m. Maio a. cioiocccxxxiii.
2.
Zu Isokrates.*)
In der Ilede de pace § 8 wird keiti Interpretations- eoo
mststdck die iiberlieferten Worte in Uebereinstimmuiif^ luit
rBtnmatischer Logik bringen: XPH ^^ ^o^c voOv fxovtac TTcpi
iv div Tcaci \ii\ PouXeuec0ai (TrepiepTOv f&p), aXXd TrpdTTeiv
C ^TVuiKaci, Trepl iliv b' fiv pouXeuujVTai, |af| vo|ai2[€iv eibevai
J cumPiic6|1€V0V, dXX* ibc boEri jaev xP^M^vouc, 6ji fiv tuxij
i, t€V1ic6m€V0V, outuj biavoeicOai Trepi auTU)v. Offenbar
*) [Bheiii. MaMmn ftlr PhiloL Bd. XXIII (1868) p. 690 f.]
xj.iatU9 i^ui viuuc lux isuiviaiA^s xiii^iib si;iiicuiiiuiii 2.L
sein mag (was hier nicht naher zu untersuchen ist)^
doch fiir das grammatisch-Iogisch durchaus unsii
lir\b4. des Dionysius irgend ein verstandlicher Entc
grund gesucht werden. Und dieser ist gefunden^ ^
krates — in vollster Uebereinstimmung mit seinem i
Sprachgebrauch — Kal jLifjv o\)bi geschrieben hatt<
seits fiel ^rjv zufallig ganz aus, anderseits versd
eben so zufallig mit dem folgenden oub^ zu dem sy
unmoglichen ixr\bi. •
3.
dTnpclTOC, tdTnpciTOC, fdTilpavToc.
[In einer Miscelle der ^Acta societatis philolo
siensis' Bd. II p. 447— 451 wurde von Ritschl die Stell
lung Ad. Kagi's mitgetheilt, die diesen zu dem I
gefiihrt hatte: I) dTrjpaTOC hat seine Paenultima in
stellen niemals kurz^ sondem immer laug mit einzi
nahme einer spaten Lapidargrabschrift im C. inscr. (
6269, wo es heisst TTap9€vic ivQabe KeiTai dTrjpaToc
T€, wahrend in Euripides Aul. Iphigenia zwar dem 'V
kX^oc dTrjpaTOV piOTqi der antistrophische dTrev^TTUJ vi
dyilP^oc, f dxripdToc, taifTiP«VTOC. 571
,, ist aus unseren Lexicis zu streichen. Dazu bemerkte
schl theils in Anmerkungen (p. 448 f.), theils in einem be-
idem Nachtrag (p. 450 f.) das Folgende. C. W.]
I) HinzuzufQgen ist [der Sammlung von Dichterstellen ^t^
i dtiipaToc mit langer Paenultima sieh findet] ein Vers der
)yllinischen Orakel III; 418:
Or)C€r dTi^ipaTOv b* ?£ei kX^oc dccojui^voiciv 44i»
ne Variante, was natUrlich Jacobs [Anth. Palat. Bd. III
216] nicht abhielt ihm (scilicet ^metro reclamante') seiu ge-
hntes ^lege dTrjpavTOv' zur Begleitung zu geben. — MUsste
, Euripides' Aul. Iphigenia 567] genaue Sylbenentsprechung
ittfinden^ so wCLrde man dTrjpaov zu schreiben haben^ was
*n durch dTripaTOv glossirt zu werden pflegt: s. u. — [Das
ispiel der Inschrift C. I. Gr. III N. 6269] will um so
niger besagen, als hier klarlich eine Homerische Remi-
cenz vorliegt: eine Reminiscenz an die haufige Verbin-
ng dTrjpaov d6avdTr|v T€ (wie B, 447) und die noch haufi-
re dOdvaTOC Kal dTiipaoc (wobei es gleichgUltig ist^ dass
istophanes und Aristarch die Contraetion dTrjpu^v dTnpajc
f|puj vorzogen). Danach wollte der Versificator oder sollte
r SteLumetz oline Zweifel ArHPAOCA0ANATHTe schreiben.
II) Hinzukommt [zu dou Stellcn in der Prosa, wo sich im
jForm dfripaTOC findetj z. B. Aristoteles de caelo I p. 2706 2
fjpaTOV Kui dvaXXoiuJTOV Ka\ dTraGec: — ferner, wie zu er-
irten, die Glossenerkliirungen der (Trammatiker: dTHpaov,
"npaTOV bei Hesychius; dGdvaToi, dTHpaToi "EXXnvec (dOdva-
*, dTHPU) 'Attikoi) bei Moris; und regelmiissig ebenso alle
lioliasten der Dichter, niemals dTrjpavTOC.
[Die Schreibung dTnpavToc aber ist] vielleicht docli nicht
nz [aus unsern Lexicis zu streichen|, obgleich ein nur ein-
lliges Vorkommen an sich allerdings zur Annahme eines
(alligen Schreibfehlers berechtigen wiirde. Denkbar ist
mlicli dennoch, dass in den Zeiten der Verfalls der
irache das Byzantinerthum sich durch das Nebeneinander-
8tehen von Formen wie dTrepcJtToc (von Trepduj), dTrepdTOC
on 7Te'pac) und dTrepavToc (von Trepaivuj) verfUhren liess,
>ben dTrjpdToc (wofur moglicher Weise, zumal bei der da-
(statt dKTipdTOUc)] ausging, in denen man bei Ath<
p. 61 B in dem Epigramm des Euripides] noch uichts
als dTrjpavTOv vor Augen hatte [wahrend die Hanc
dYnpctTOV bieten. C. W.], und es durch das drrip^
(Planudeischen) Anthologie bestatigt fand, dass d
dem Versbediirfniss dienende poetische Nebenform
ein zweites Beispiel tritt doch [eben] aus dem ]
schen Epigramm bei Athenaus hinzu, sei es dass
tige Vulgate dTiipavTOv aus dem jungen Codex des
in die Princeps liberging, aus der sie sich bis auf Ca
und Schweighauser; ja sogar Dindorf erhielt, oder
sie aus seiner eigenen Gewohnung einschwarzte. W
Auffassung aber zu einer unverachtlichen Bestatigu
ist der Umstand, dass zweimal bei Aristoteles ei
Trjpavcic vorkommt: Phys. acr. III p. 201 a 19 ^c
idTpcucic Kai KuXictc Kai dXcic Kai dbpuvcic Kai THpa
taphys. XI p. 10656 20 |uid9r|Cic, IdTpeucic Kai kuXick
fiXcic, THPavcic, fibpuvcic, an welcher letztem Stelh
Vaticanus statt THPavcic gibt Ti^Travcic Treipavcic
wenn schon der Aristotelischen Zeit die Missbildung
zuzutrauen ware, wohl aber den byzantinischen Absc
im besten Einklange mit ihrem dTrjpavToc. Aristote'
schrieb so gewiss T^lpacic, wie diese Form allein
Grammatiker kennen: THPac \xiy dcTiv f) TcXeuTaia i\
pacic hk fi in auTfjv TTOpeucic Ammonius p. 37; pu<
pavcic, fi THpacic Suidas, wo es neben jLidpavcic um
gelegen hatte auch THpavcic zu setzen, wenn diese '.
alterer Zeit ware iiberliefert gewesen.
SEC. T. Q. I. TOS8II ABI8TARCHU8 ED. C. FOBTSCH. P. I. 573
4.
•
cension von ^Gerardi Ioannis Vossii Aristar-
is sive de arte grammatica libri septem. edidit
C. FOrtsch. Pars. I.' Halle 1833. ♦)
Von den verschiedensteu Seiten her sieht man in der 441
esten Zeit Austalten und Vorbereitungen machen^ um dem
aer fuhlbarer werdenden BedQrfhiss einer wissenschaft-
wn Darstellung der lateinischen Grammatik wenigstens
irisorisch durch allerhand Surrogate ^abzuhelfen. Dass
Bailiche SchulgrammatikeU; so viel auch sonst gerade durch
in den letzten Decennien gefordert worden ist, keinen
latz geben konnen^ versteht sich ohne weitere AusfQh-
Ig von selbst. Zweierlei Grundlagen sind es vomehmlichy
r denen eine lateinische Sprachwissenschaft wird erbaut
len mOssen. Die eine sind die grossarfigen Resultate
[neuem sprachvergleichenden Forschungen^ die jetzt durch
fp'8 jdngste Arbeity dbrch seine vergleichende Grammatiky
lilich auch den classischen Philologen etwas zugang-
werden dQrften; wiewohl dadurch immer der Wunsch
\t ausgeschlossen wird, dass ein mit jenen Forschungen
> mit dem gewohnlichen philologischen Standpunkte Ver-
iter eine dem letztern angepasste Uebersicht der bisher
griechische und lateinische Grammatik insonderheit ge-
ineiien Ausbeute, und zwar in deutscher Sprache, zu geben
I entschlosse. Eine zweite Anforderung wird besonders
cli ihren Mangel eben bei jener sprachvergleichenden For-
King klar: es ist diess die Forderung, sich in den moglichst
ptandigen Besitz des gesammteu lateinischen Sprach-
terials, selbst nicht mit Ausschluss der verlorensten und
«tecktesten, fQr deu grammatischen Zusammcnhang oft
srwichtigsten Aeusserungen der Sprache, zu setzen, woran
h allernachst anschliessen muss die nicht minder voll-
*) [Au8 der 'Allgemeinen Litteratnr- Zeitung ' Ilalle nnd Leipzig
S, November Nr. 208 und 209 p. 441 — 450: die hier fohlende Partie,
I gpecielle Ausffihrnng Clber die Prosodie des Genetivs alUrius ent-
tend, ist in den Opasc. Bd. II p. 6G7— C7G wieder abgedruckt. C. W.]
574 RECENSION VON G. I. V08SII
standige Zusammenstellung der von Philologen dreier Jalir
hunderte an hundert einzelnen Orten zerstreut gegebeneE
Erorterungen grammatischer Punkte, soweit ihnen ein dauem-
der Werth zukommt. Wie verdienstlich in dieser letzteni
Beziehung Matthia^s Bemiihungen fiir griechische Gram-
matik sind, wird unstreitig einmiithig gefuhlt, und schoo
stellen sich ihnen ahnliche Bestrebungen ftir andere Disci-
plinen seit den letzten Jahren zur Seite, wie von Bahr fiir
romische Litteratur, von Hermann f&r griechisches Staats-
leben. In beiden Beziehungen aber ist fiir lateinische
442Grammatik noch immer kaum etwas anderes zu nennen
ausser Konrad Schneider^s unvergleichlichem Werke, wail
eben deshalb auch bisher fast das ganze Ein und Aus jenefj
sprachvergleichenden Grammatiker gewesen ist, unter deneB
dasLob sorgfaltiger Sammlung und eigenthiimlicher Verarbei-
tung des eigentlichen SprachstofiFes selbst, auch iiber die G
zen der Schulgrammatik uud des Handworterbuches hin;
fast nur Hartung (wiewohl mit merkwQrdiger Incousequi
und mehr dem Worte als der That nach sich verschlies
gerade gegen den bedeutendsten Zweig der Sprachve
chung, das Sanskrit) in Anspruch nehmen kann: dagegen
Einseitigkeit einer vom gelehrten Material entbiossten Be-
liandlung sich vor allem in den an sich scharfen Uute^
suehungen Laudvoigfs (z. B. iiber die Personal- inid Tempus-
formen) zu erkennen gibt. Durch Schneider's friihen Tod,
lasst sich behaupten, ist die Fortbildung der lateinischen
(irammatik um Decennien aufgehalten worden; unvollstandij
ja man kaun sagen kaum begonnen, wie sein Werk vorlieg^
liat es Erglinzungen in seinem Geiste, wie durch Struves
treffliche Schrift, wenige erhalten, und man muss, um das
historische Material der Sprache in seinem Gesammtumfang*
wie in seineni Detail zusammenzufinden, noch heutigen Tage* .
zu dem alten Denkmal hoUandischer Polyhistorie, zu deia
Aristarchus des ehrcnwerthen G. I. Vossius zuriickkeh-
ren, dieser unerschopflichen, wenn auch etwas liberfiillten
und bisweilen ziemlich wiist geordneten Vorrathskamnier,
die denn ajicli mit stillem und lautem Danke vielfaltig be-
nutzt worden ist. Es kann hier nicht die Absicht sein, das
ASKTARCHUS ED. C. FORTSCII. P. L Oi:)
zwei Jahrhunderten vorhandeue iind jedeni, dor sich mit
i Stadinm der lateinischen «Sprache grilndlich beschaftigt
bekannte Werk naher zu charakterisireu: dass treu-
sige Beobachtung aber scharfe Kritik, £rschopfuug des
^rischen Details aus allumfassender Belesenheit Qber ra-
elle Elntwickelung und kOnstlerische Gestaltuug das Ueber-
icht haty darin tragt es den Charukter seiner Zeit wie
B8 Verfassers; hier genQgty ihm seine Stellung und seineu
rth filr die philologischen Studien unserer Tage augewiesen
baben. Zugleich liegt aber hieriu die Kechtfertigung des
emehmenSy das Werk in TerjQugter Gestalt iu deu Kreis
gbarer BQcher wieder eiuzuttihreu. £s enthult aber der
Torliegende Band iu seiner ersteu Hulfte dic zwei erstcn
her de litteris uud de syllabis, iu der auderu ebeu
itarkeu das erste Buch der darauf folgendeu vier UUcher
analogia (et anomalia), so dass uoch rUckstuudig siud
.drei letzten BQcher de aualogiu und de coustruc- u\
e liber singularis. Nach dieser Abtheiluug lusst sich
bllendung des Gauzeu gerade fQr das Jahr vorausseheu,
lchem das Werk sein zweihuudertjahriges Jubihlum er-
•) Deun es erschien zuerst lOiif) iu Amstmhini uuler
Titel 'de arte grammaticu', uud iu einem im wcsentliclien
kiranderteu Abdruck mit dem Zusatz ^Vristurchus sive — '
Jahr 1662: welchen doppelteu Titel dit» ueu«* Ausgube
llcmassig beibehalteu hat. Frageu wir uun uilhcr uuch
neuen Ausstattmig des wiedergeboreneu Aristarchus, so
ieht zunuchst uuch den tiuchtigsten Blick die typugru-
iche Elegauz iu Papier und Lettern. Doch schliesst sich
k hierau auch sogleich eiu Tudel un: dus Buch ist vicl
plendid gedruckt. Du muglichste Wuhlfeilheit eine llaupt
csicht seiu musste, su konnte ein niclit unbetriichtlichcr
m alleiu dadurch erspart werden, dass die unzilhlban>
ige der aus Dichtern citirteu Beweisstellcn nicht bcson-
•) [DiePB ist doch nicht geecheheii; deni von Fortwch lirHdr^tiMi
m Theile der nenen Bcarbeitung dcR VoHHiscluMi AriHtirchiiM fol^d'
r Bchon 1834 dcr zweite mit libor (juartuR et quiiitu«, (*dirt v(ui
iiich AnguBt fickstein; aber der dritto, das HechHtc und HiohiMiit*
1- amfaMende Theil ist nie erschienen. C. W. |
doch schon zu sehr gewohnt, diese Anforderung ac
sorger neuer AbdrQcke als eine unerlassliche zu st
dass man sich nicht noch nach anderweitigen Zuthi
sehen sollte. Indem wir nun solche keinesweges v
finden wir doch im Verfolg des Werkes eine ge^
consequenz des Planes der Bearbeitung, die wir, s
den spatem Theil betrifit; so weit entfemt sind
billigen; dass wir vielmehr den spatem Gesichtsp
sehr schon von Anfang an gefasst und verfolgt g
hatten. Es werden namlich im Laufe des Werkes
rarischen Nachweisungen^ die sich anfangs nur aui
Vossius selbst angefiihrten Stellen beschrankt hal
mahUch immer reichlicher, namentlich werden zuera
Yon Yossius jedesmal behandelten Punkten Schneid
dimaU; Sejffert an den betreffenden Orten fleissig c
am Ende — aber leider erst im ganz letzten Tl
Bandes — die Randnoten des Herausgebers vollig
stalt und den Gharakter vollstandiger Litteraturnachw
annehmen, die sich nun auch nicht mehr bloss ai
zugangliche systematische Werke, wie die genannt
auf Forcellini's, Gesner^s, Scheller^s Lexica erstreck
dem hochst zweckmassig auch die zerstreuten Not
Commentatoren, so weit des Herausgebers HGlfismitt
Tr. • /» 1 1XT J? TM
CODEX PALAEOQlUPHICrS,
577
wituug des Aristarchus ein jedem Philologeu ua-
behrtiches IlQstzeug werJeu, ein ilhuliches Kepertonum
' die kteiiiisehe Grammatik, wie der obeu beIobt« Mat-
i& fQr die griechische, oder wie es in lexicalischer Be-
lung auianglich die deutsche Ausgabe des Forcelliiii
ibsicbtigte.
Seine wahre Brauuhbarkeit wird das Werk natilrlich
t erhaltea durcb die Indices, die wir nicht reichhaltig
1 vollstundig genug wilnachen konnen, beaonders den in-
; rerum et verbomm. Obgleich das Vorwort sich dar-
tt aicht ausspricbt, so sollen doch ofleubar — waa auch
I einzig verniinftige ist — die Specialindices der alteu
igaLen, die den Gebrauch ausserordentlich erscbweren, in
ta Generalindex zusummengeachmolxeu uud dieser dem
le des ganzen Werkes angeschlossen werden.
5.
<er einen Codex palaeographicua ala Handhuch
> Philologeu zum Selbststudium der griechiscben
und lateiuiacheu Palaographie.
[Deber das von ihm geptante Unternehmen eines Codex
eographicua uiiter Verwerthung einer neuen lithographi-
en Ertindung spracb sich Ritechl zuni ersten Male offent-
anf der Gothaer Philologenveraammlung im Jabre 1S40
, der er 'ilber die Auwendbarkeit einer lithographischen
nduug f(ir wichtige philologiscbe Zwecke' — laut deu
iickt«a Verhandlungea p. 33 ff, — die uuteu steheudeu
.heiluogen machte. C W.]
'Proteasor Ritschl ging von der Ueberzeuguug aus, dass,»
boher sicb in uusern Tagen die ideelle 8eite der clasai-
!ii Pbilologie eutwickele, deato feater daneben gehalteu
den mflaaten die materielleu Gnmdlagen, auf deneu alle
irthumswissenschaft beruhe, d. i. die handschriftlicbeu
eUen der Ueberlieferuug. Dadurch werde bediugt die Noth-
idi^eit eiuea steteu Zurllckgebens auf die geschriebenen
te, und dadurch das nedUrliiiss zuverlilasiger CoUationeu.
wm. umcasiai orvmvL* v. .^7
standige Abschriften vorzuziehen wareD. AUe diese
nisse seien mit einem Male aus dem Wege geraoi
eine Erfindung des Lithographen Uckermann ii
deren Resultat sei: die vollstandige Facsimilirung. (
mehrfarbiger Handschriften; mit der Unmoglichkeit e;
lers, mittels einer auch von jedem Nichtphilologe
fiihrenden Operation, bei sehr geringen Kosten und
mindeste Beschadigung des Originals. Es wurde
der nachstehende, von dem Erfinder selbst verfassti
mitgetheilt:
"Dem Originale, sei es ein Buch oder einzelne
werden die Schriftziige oder Piguren durch ein ch
Verfahren entnommen und auf ein besonders dazu
tetes Papier gebracht, ohne dass das Original aucl
geringsten darunter leidet. Von diesem Papiere
Schrift duBch ein weiteres Verfahren vermoge Auflc
trennt und einer Steinplatte, die besonders dazu vc
worden, unter einer den Umstanden angemessenen
ratur mitgetheilt und durch einige von der gewo
Art abweichende Behandlungen zum Abdruck fahig j
Diese Schriftziige erleiden nun 2000 bis 3000 Abdrfi
unter Umstanden auch mehr. Das Original wird
allen Mangeln und Vollkommenheiten wiedergegel
hpi AinicTAr Anfinprlran.TnlrAit ist ps nir.lif. wnlil mncrlir
CODEX PALAEOGRAPHICCS. 579
br billig zu DenneiL Auch konneu auf diese Art mehr-
rbige AbdrQcke, als Landkarteu, Gemalde u. s. w. geliefert
»
Erfnrt^ den 24. September 1840.
Uckermann.
Zor Bestatignng des Gesagten zeigte Prof. Ritschl zwei
nben Tor, die nach seiner Wahl und unter seiner Auf-
lit aus Erfurter Handschrifien waren entnommen worden^
|1 bezeugte namentlich und ausdrQcklich die Nichtbescha-
luig des Originals. Selbst eiue Probe im grossen liess m
k anfweisen: der kQrzlich tou Dr. Moller in Uckermann-
ker Lithographie herausgegebene, bis dahin unedirte Liber
maium eines arabischen Schriftstellers, bestehend aus 64 auf
lien Seiten bedruckten Quartblattem und 21 mehrfarbigen
y dessen Kosten laut naher nachgewiesener Rechnung
etwa den yierten Theil der f&r gewohnliche Lithographie
lerlicben betragen (das Exemplar 3 Thlr. 25 Gr.). Von
Verfahren empfahl -nun der Berichterstatter eine dop-
Anwendung.
L Vollstandige Facsimilirung ganzer Codices, von denen
diesen Zweck besonders vier Classen hervorhob:
1) solche, deren Inhalt zum ersteu Male bekanut ge-
macht wird;
2) Handschriften von sehr sehwieriger oder verderbter
Schrift (z. B. die Lexica Sangermau., Schol. Vat.
Eurip. u. a.);
3) alle Codices unici, denen ailein wir die Erhaltuug
. gewisser Schriftsteller verdankeu (wie etwa Hesych.,
\ Phot. Lex., Tacit. Annal. I — VI, Fest., in mehr als
einer Beziehung Authol. Palat.);
4) Handschriften, welche immer die Hauptgruudlage lur
den Text eines an sich wichtigen Schriftstellers bildeu
und bleiben werden (z. B. Aesch. Med., Soph. Laur.,
Aristoph. Rav., Plaut. Palatt., Tereut. Bemb. u. s. w.).
innerung an Orellis haufige Forderung wortlicher Ab-
leke auf dem Wege der fin gleichem Grade uuzureichen-
ren und koaispieligeren) Typographie. lu wiefem dieser
37*
580 CODEX PALAE0GRAPHICU8.
ersten Anwendbarkeit in grosserm Masse und nach e
bestimmtem Plane Folge zu geben, bleibe der Zukunft
behalten und sei namentlieh von der Libenditat der E
rungen oder dem Ermessen reicher fundirter Bibliotl
abhangig.
n. Weit naher liegend dagegen und mit geringen
teln sicher zu erreichen sei ein zweiter Zweck. FO
kritische und exegetische Behandlung der alten Litte
werke sei nichts so unerlasslich als Kenntniss der ]
und Wege, durch welche dieselben von ihrer ersten
zeichnung an bis auf die neuere Zeit ausserlich fortge|]
worden. Gleichwohl lasse sich behaupten, dass kei
philologische Eenntniss und Fertigkeit im ganzen wi
verbreitet sei im Philologenstande als palaograph
Einsicht und Uebung. Andeutung der sehr nahe lieg
Ursachen dieser Erscheinung . *) Aus
GrUnden erscheine als eine der wQnschenswerthesten 1
nehmungen ein auf dem kleinsten Raume moglichst
standiger und zugleich wohlfeiler Codex palaeograpl
als Hiilfsmittel fttr Philologen zum Selbststudium griech
und lateinisclier Palaographie. Ein solches Handbucl
85 zustellen setze erst das neue lithographische Verfahi
den Stand **) Der Berichterstati
klarte zur Ausfuhrung dieses Planes in Gemeinschaf
Herm Uckermann bereit zu sein, wofem das Untem(
von der hochansehnlichen Versammlung gutgeheissen un<
Lithographen fiir die von ihm aufzuwendenden, nicht
trlichtlichen Kosten durch eine vorlaufige Subseriptio
erforderliche Garantie geleistet werde.'
[Nachdem die Philologenversammlung beschlossen
das ganze Unternehmen dem philologischen Publicui
empfehlen (s. die gedruckten Verhandlungen p. 02), ^
am 1. October eine Subscriptionsliste aufgelegt; die
Ritschl entworfene 'Einladuug zur Subscription auf
*) [Die hier folgenden Ausfiihrungen kehrcn in der Einladi
Snbscription n. 8. w. wieder und sind deshalb hier weggelassen.
♦*
) [Dasaelbe gilt von den hicr folgcnden Darlegongen. C.
CODEX l*ALAK<)(iKAl>IIICU8. 581
odex palaeographicuSy als Handbuch fUr Pliilologen zum
elbststudium der griechischen und lateinischen Palaographie'
uitete folgendermassen:]
Der Plan dieses Untemehmens, zu welchem sich Pro-
Msor Ritschl in Bonn und Lithograph Uckermaun in
irfnrt yerbunden haben, wurde von der dritten Versammlung
eatscher Philologen und Schulmanner in ihrer Sitzung am
OlSeptember 1840 genehmigt uud in ihren empfehlenden und
Irdemden Schutz genommen. Er bemht zunachst auf einer
Hu^aphischen Erfindung, vermoge deren mit einer VoII-
■nunenheit; Schuelligkeit und Wohlfeilheit, wie solche durch
■in bisheriges Verfahren zu erreichen waren, durchaus treue
ipd fehlerlose Facsimiles von Handschriften^ ohne die ge-
te Beschadigung des Originales, anzufertigen sind. Die
eren palaographischen Werke von Mabillon, den Bene-
em^ Montfaucon u. a. sind kostbar und wenig verbrei-
nnd genUgen trotz ihrer weitlaufigem Anlage dem Be-
iss dennoch nicht, weil sie der Anschauung nicht genug
V aus vereinzelten BuchstabeU; Sylben, Wortern und
n aber, wie sie an Bast s Commentatio palaeographica
Kupfer gestochen siud, lenit vollends niemand alte Codices
Zusammenhange lesen. Auch eine oder ein paar Hand-
riften selbst gesehen und verglichen zu haben reicht uicht
; um Texte, wie z. B. Varro de 1. lat. oder Vellejus, mit
iftck zu behandeln, kommt es darauf an, alle tiberhaupt
Aglichen Wege, Mittel und Formen, durch welche die
Airiftlichen Denkmaler des Alterthums von ihrer ersteu
4i&eichnung an ausserlich fortgepflanzt wordeu, in Ueber-
idit und ftir etwaige Anwendung stets in promptu zu habeu.
nr gauze Massen von Proben, und zwar jede immer eine
lllstandige Seite enthaltend, gewahlt aus allen Jahrhun-
nten, Landem, Schriftarten und Gattungen des Inhalts,
nrmogen ein anschauliches Bild und eine klare Eiusicht zu
sben von allen den Erscheinungen und Bedingungen, welche
ae fmchtbare kritische und exegetische Behandlung der
issischen Autoren ins Auge zu fassen hat: wohin nicht
r Buchstabenverwechselungen und Abbreviaturen gehoren,
nehmen. Obwohl fiir die wesentlichen Erforder
Handschriftenschatze Deutschlands und der Sch^
kommen ausreichen,^ sollen doch die weltber1ihmt<
auswartiger, namentlich italianischer Bibliotheken i
misst werden.
So viel irgend moglich, werden die Proben
Handschriften von Classikern genommen werden; a
die Angabe der Stellen nach den gedruckten Ausga
fehlen. Eine vorauszuschickende Einleitung in
chische und lateinische Palaographie und Handschi
wird sich auf wenige Bogen beschranken.
Um sich von der Anwendung des neuen lithogr
Verfahrens durch den Augenschein zu ilberzeugen, s
Anktindigung zwei Facsimiles aus Handschriften d<
theca Amploniana zu Erfart beigegeben, das eine a
Priscianus, das andere aus einem werthvollen Manu
Agrimensores.
Der Preis dieses Codex palaeographicus, d(
mehrfacher zu seiner Herstellung erforderlichen R
in zwei Jahren vollendet sein wird, ist auf 5 Th
setzt (Dasselbe Untemehmen mit gewohnlicher Liti
ausgefiihrt wtirde einen Preis des Exemplars von
20 Thlr. bedingen.) Eine recht zahlreiche Subscriji
CODEX PALAEOCiKAPIIICUS. 583
^mpfohlen, und die Forderung der Subscription in ihrem
Kreise freundlichst angelegen sein lassen.
Bonn, 1840. Fr. Ritschl.
[Die weiteren Schicksale dieses Untemehmens sind kurz
fblgende. Noch im Laufe desselben Monat^ October wurde
ier Yertrag mit dem Lithographen Uckermann in Erfurt
gdidsty da sich in Bezug auf die AusfQhrung des Planes
pSfferenzen ergaben. DarQber berichtete Ritschl in der
iJkhstjahrigen, der Bonner Philologenversammlung (s. Yer-
bandlungen p. 84) , sprach jedoch gleichzeitig die Hoffnung
ftns, dass das Untemehmen mit andem Kraften und naeh etwas
Oiodificirtem Plane gldcklich werde zum Ziele gefQhrt wer-
fen, und begrttndete diese Hoffnuug durch Vorzeigimg zweier
Bonn angefertigter Facsimiles von Handschriften des Ovid
Terenz (s. Verhandlungen p. 85). Ja, in den gedruckten
idlungen a. a.0. ist die Anmerkuug hinzugef>: ^diese
iung hat sich bewahrt, und wird schon der fUnften
L niichsten] Yersammlung das erste Heft des Werkes
ilegt werden konnen.' Es wurde namlich den 9. April
mit der Buch- und Kunsthandlung von Henry & Cohen
Bonn ein Vertrag abgeschlossen, dem zufolge der ^Codex
leographieus Graecus et Latinus' nunmehr aus 12 Liefe-
igen zu je 12 Bllittern, also insge.sammt aus 144 lithogro'
ischen Tafeln in Koyalformat bestehen sollte, fttr die eine
iniscb geschriebene Einleitung (von 2 — 3 Bogen) die
)hwendigen Erklarungen uud die motivirte Auweisung zur
»noIogischen Ordnung der Stiicke geben wiirde (der Preis
Lieferung war auf 15 Sgr. festgesetzt). Dieses Werk
iitte bei dem Stande der philologischen Studien in jener
Ceity sowie bei der Schwierigkeit, die damals fQr die meisten
^hilologen bestand, eine grossere Zahl von Handschriften
ixu Autopsie kennen zu lerneU; von der tiefgreifendsten und
keilsamsten Wirkung sein niQssen. Leider scheiterte seine
rie 68 schien ganz gesicherte Ausfiihrung doch noch in der
wblften Stunde (aus hier nicht zu erorternden Granden), so
ass nicht einmal das erste Heft erschien. Fertig aber lagen
ftmals folgende zwolf Tafeln vor; 1) Cod. Erfurt Prisciani
2J Demosth. (in Stephan. I extr., in Stephan. II init
Miscellanblatt, enth. Cod. Coislin. lex. rhet. Bekk. Anec
(p. 288 sq.), Cod. Vindob. Luciani u. a. Nur die
Stdcke waren hier nicht nach neuen Durchzeichnun(
geben, sondem nach den Kupfertafeln der Wilke
Sammlung von Schriffcproben nach Heidelberger und
Handschriften (s. Wattenbach: das Schriftwesen des
alters p. 34), da Ritschl die im Besitz der Berliner U
tatsbibliothek befindlichen 11 Kupfertafeln dieser Sai
zur Verfiigung gestellt waren. C. W.]
6.
Recension von ^lnscriptiones regni Neapol
latinae. edidit Theodorvs Mommsen.'
Leipzig 1852.*)
792 Es miisste sehr schlimm um deutsche Wis8<
steheny wenn die mclancholischen Gedanken, die der
der letzten Seite der Vorrede tiber die muthmasslicl
nahme seines Buches aussert, in Erf&Uung gehen
dieses nicht vielmehr mit freudigem Danke und un
tester Anerkennung fiir das genommen werden soUte
INSCRIPTIONES NEAPOLITANAE. 585
Jahrhunderte lang hat die lateinische Epigraphik in einem
• Zustande der Yerwilderung gelegen, gleichsam ein privile-
[ girtes Asyl fUr Gedanken- und Gewissenlosigkeit, naiven und
i anspruchsYolIen Dilettantismus^ die sich in ihr niedergelassen
[ nnd mit Behagen eingerichtet haben wie kaum in einem
r zweiten Sitz philologischer Studien. Yerwandte Disciplinen
iaben langst Licht, Regel und Ordnung empfangen; die an-
tike Numismatik fand ihren Eckhel, die griechische Epigra-
phik ihren Bockh; zwei einsam leuchtende Wegweiser lehr-
ten auch f&r die lateinische die einzuschlagenden Bichtungen,
Marini und Borghesi: sie fanden keinen Schfiler, der ihre
Anregung und ihr Beispiel in einigermassen grdsserem Mass-
stabe zu fruchtbarer Anwendung zu bringen, die Einsicht,
Hingebung und Arbeitskraft gehabt hatte; am wenigsten in
Dentschland, wo bis auf den heutigen Tag eine Unbekaimt-
schaft mit dieser reichen Fundgrube unsers Wissens vom
\ Alterthum heimisch ist^ die gewisse Zweige der Philologie 793
in einem von wenigen geahnten RUckstande gelassen hai
Die zwei berflhmtesten Akademien Europas fanden es mit
Recht ihrer wdrdig, der allmalich erwachten und immer
flchmerzlicher gefQhlten Sehnsucht nach einer unifassenden
Sammlung uud kritischen Bearbeitung des lateinischen In-
schriftenschatzes ihre hiilfreichen Hande zu leihen ; dem ver-
dienstlichen Willen entsprach keine verdienstlichere That.
Gegenwartig hat Deutschland seine lange Versuumniss
glanzend gutgemacht. In dem Mommsenschen Werke liegt
zum erstenmal eine durchgreifende Leistung vor, welche die
lateinische Epigraphik zur ebenbQrtigen Schwester der Nach-
barbereiche erhebt, imd der darum die Anerkennung einer
epochemachenden Bedeutung nicht entgehen kann. Dau
Werk brauchte nur einen andem Titel zu haben, um ge-
radezu als erster Theil eines vollstandigen und planmassigen
Corpus inscriptionum latinarum zu gelten, wie es niir
immer vom Standpunkte heutiger Einsicht zu fordern ware.
Dieses zunachst darum, weil fiir cin solches das Princip geo-
^praphischer Anordnung als das im allgemeinen einzig ver-
ntliiftige und durchfiihrbare ebenso bestimmt behauptet wer-
den muss, wie es sich in dem Bockhschen Werke bereits
586. RECENSION VON TH. MOUMSEN^S
thatsachlich bewahrt hat. Mit dem unbedingtesten Reelii
liegt daiin die chorographische Ordnung auch den einzelne
Abtheilungen der gegenwartigen Sammlung zu Grunde, d
zuvorderst den grundsatzlichen und nicht hoch genug anzi
schlagenden Werth hat, inuerhalb des gewahlten Terraii
erschopfend und abschliessend zu sein — natiirlich nach de:
Masse des menschlicherweise erreichbaren — , somit der wah
haft sisypheischen Vergeudung von Zeit und Kraften eiu Zi
zu setzen, die der Fluch der bisherigen Zersplitterung yc
Stoff und Arbeit war, eine zuverlassige Controle zu geben fi
bekanntes und unbekanntes, sowie einen sicheru Anhalt fi
zukUnftige Erganzungen, und zugleich die flutheade Mas:
von grossen und kleinen, guten und schlechten BUchern, di
in Deutschland zum guten Theile kaum dem Namen nac
gekannt, fiber neapolitanische Inschriften handelu, im Oi
ginal entbehrlich^ in ihrem wirklichen Gehalte zuganglic
in ihrem dauernden Ertrage zum wissenschaftlichen Gemeii
gute zu machen. Es treten denn in den ersteu acht Haup
abschnitten des Ganzen, fUr deren jeden sowie fUr seii
Unterabtheilungen uns vorausgeschickte Specialeinleitiuigt
den zusammenhangenden Ueberblick Uber die localen Vo
riithe und HUlfsmittel geben, die acht italischen Provinz^
der spatern Zeit, die ganz oder zerschnitten den Umfaiig d
heutigen Konigreiehs Neapel bilden (Bruttii, Lucania, Cal
bria, Apulia, Campauia, Samnium, Valeria, Picenuiu), u
einem wohlgegliederten Gesammtbestande vou mehr »
6300 Inschrifteu auf, die selbst wieder nach Territorien, i
uerhalb dieser nach einzelnen Ortschaften, und erst im^
diesen nach Sachrubriken geordnet sind. Wahrend aus ^<
cher Vertheilung der unberechenbare Gewinn eines so vo
stiindigen wie scharf begrenzten Bildes von jeder local
Gruppe oder Individualittit erwtichst und zugleich alles sac
lich gemeinsame, soweit es in der lebendigen Wirklichk*
in einander griff, unter einen Blick zusammengefasst bleil
ist fur die locale Orientirung ausserdem noch durch z>»'
chorographische Karten von Kieperts Meisterhand gesorg
die dem Werke zu nicht geriugem Schmuck gereichen.
Mit welchem j^raktischen Verstaude als ungerahre ZeU
ISSCKIITIONES NEAl'01,ITANAE.
5S7
gwuze fiir das aufzuneliineade der Ablauf dos seefasten Jahr-
himilerts uuserer Zeitrechnung eingelialteu, iu Beziehuiig auf
christlichc liiachriften, sowie auf wenigea anderc, dic Forde-
mng absoluter Vollstaudigkeit ermaHaigt, bei der Auonluuug
«elbst iu den zahlreicheu CoIIiaionatjilleu mit wei^er Accom-
modtttion der Natur des Sto&ea Rechnuug getragen ist, der
AQBDahmen von der Rege! so gebieterisch erheischt wie die
B«gel selbat, wird mau nicht ohue Befricdigung uiid Beifall
iu der schou und kraftig geschriebenen Vorrede ausgefUhrt
le9«i, die iiber alle Seiten der Bearbeitung die belehrendstc
Auitkunft gibt, Auf solcher, iu der Sache selbst begrtlndeten
Accoinmodation beruht das Aufgeben des chorographisclien
nintips in den drei letzteu Hauptabtheiliuigen dea Ganzea,
ton denen die neunte 69 aul' 'viae publicae' bezQgliche 8t(lcke
Weiuigt, dio Kclinte unter ti32 Nummern siimmtliche klei-
Ben Auf- und Beischriften des 'instrumentum domesticum'
uuuuenstellt, die olfte unter 887 Nummern diejenigen In-
liliriften vorfilhrt, welche entweder uugewissen, aber neapo-
u^hen Fundortes aind, oder fiemdea Ursprungs, aber
gBsvartig im Museo Borbunico aufbewahrt.
Wir sind nicht ilberraacht zu erfahren, dass die Ver-
•inigung eines so reichen Materials von nahe au 8000, und
f echten, Inschriften, wie es jetzt gesichtet uud ausge-
rtsttet vor una liegt, das Werk einer siebeujiihrigen Arbeit
ist; wir maasen hinzufOgen, einer so beharrlichen, vielartigen,
llShe- und aufopferungsvollen Arbeit, dass sie ullein hiu-
fwcheu wiirde, dem Herausgeher unsere Bewunderung zu
iichern, Ea wiire eine Beleidtgung fHr ihu, wenn wiv ver-
"••clieni wollteu, dass dteaes Mat^rial nicht durch ZerBchnei-
; der gedruckten Thesauren mitt^Is der Papierscheere
"Wammengebraeht worden; auch nicht bloss durch die aller-
"ingB erschopfende Aitwutziing der schier unilbersehlichen
*P'i{raj>hi8chen Mouographienlitteratur, sowie der gedruckten
'"■^ utigedruckten Stiidtegeschichten und Alterthtimer, dic
'*ii3iii8cher Proviucial- und Localpatriotismua m fruchtbur-
"I«r Pfllle hat aufapriessen laasen; erhebliche Ausbeute hat
'''B Elinsicht mancher der zahlreicheu haudschriftlicheu In-
'^brifteusammlungen gebracht, von denen eiu mi grosser
uitiire xiiurueit wurt;^ lai luui uit; ^iuiupsie uer v^rij
gewesen. Und zwar meistens seine eigene, zu dei
ausser der Durchsuchung des von epigraphischen Bei(
mern strotzenden Museo Borbonico, mehrjahrige Ber(
fast aller Theile und Winkel des Eonigreichs in den
setzte; erganzend die von Freunden und Fachgenossen
nur solcher, die gleich ihm der seltenen Kunst des Inj
tenlesens und Abschreibens Herr waren, von deren &
rigkeit^n in unsem hyperboreischen Landen kaun
Ahnung verbreitet ist, und deren Mangel auch jensei
Alpen der Epigraphik so tiefe, zum Theil unheilbare
den geschlagen hat.
Dass nun der Ausdauer in Zusammenbringung dc
terials und dem Geschick in seiner sjstematischen Zv
stellung die gewissenhafteste Sorgfalt in seiner Darl
entsprichty daran haben uns Mommsen's Arbeiten lang
wohnt. Nirgends wird man im Texte der Inschrifben
in der Angabe der Fundorte, Quellen, HQlfsmittei, Vari
Besserungsversuche u. s.w. die reinliche und peinliche A
vermissen, die allein der Forschung einen zuverla
Bodeu bereitet, und die doch zugleich mit einer so kn
Beschrankung, einer so zweckmassigen, weil zweckbewi
Ausscheidung des Wesentlichen Hand in Hand geht,
ein unermesslicher Ballast, unter dem dieser Stoff bishi
achzt hat und der die 138 Druckbogen des stattliche
lianten nm ein aehr betninhtlir.hes n.n(rpsp.]iwpllf lijiffp.
IN8CRIPTIONE8 NEAPOLITANAE. 589
geistige Seite der Behandlung eutgegen. So Qberraschend
aber auch fast jedes Blatt des Buches Zeugniss ablegt von
der umfassenden Uebersicht iiber die weiten Haume der Epi-
graphik, von der Vertrautheit mit ihren individuellen Mitteln,
Forderungen und Bedingungen, von der kundigsten und viel-
seitigsten Beherrschung des historischen und antiquarischen
GresammtgebieteSy von der Feinheit der Combination und der
Ftllle einschneidenden Scharfsinns^ womit Schwierigkeiten
und Probleme aller Art crkannt und entweder gel5st oder
der Losung entgegengef&hrt werden; dennoch erkennen wir
in allen diesen Tugenden noch nicht den eigentlichen Schwer-
punkt des Ganzen. SonderU; wodurch diese Lebtung einen
nicht bloss relativen^ sondem absoluten Fortschritt begrfindet,
das ist die Methode. Diejenige kritische Methode, die, eine
tmbestrittene Errungenschaft der deutschen Philologie, sich
bisher an den Schriftstellertexten herausgearbeitet und deren
Umgestaltung bewirkt hat, ist hier zum erstenmal mit gleich
klarem Bewusstsein wie sicherer KunstQbung auf die In-
Khriftentexte angewendet; die Methode^ welche vor allem
die Geschichte der Ueberlieferung in ihren Stufen und Ver-
lehraikungen ins Licht stellt; durch strenges Zeugenverh5r
tnr Wtbrdigung der Quellen gelangt^ diese in selbstandige
und abhangige scheidet, und so statt ilacher Eklektik ur-
kimdlichen Boden und massgebende Norm gewinnt.
Ein hochst lehrreiches Verzeichniss der *auctores prae-
ripue adhibiti' fasst auf p. XVII — XX die allgemeinen Er-
geboigge dieses Processes zusammen; aber; mit Consequenz
^ kleinen wie im grossen durchgefflhrt, hat jene Methode
^ augenfalligste Fnicht im Gebiete der hoheren Kritik
i^fr^gen, indem sie eiue principmiissige Scheidung des Ech-
^ tmd Unechten gelehrt hat, die der durch absichtliche
''•'Sohung und urtheilHlose Gliiubigkeit masslos verwahr-
osfc^ji lateinischen Epigraphik vor allem noth that. Mit eben
^ l^eilsamer Strenge wie taktvoller Masshaltung sind aus
f^ Oesammtzahl der neapolitanischen Inschriften nicht we-
^^S^T als 1003 Stiick als falsch oder durchaus verdachtig
]^^^merzt und zugleich durch die hochst angemessene Ein-
^^^tung ffir immer unschiidlich gemacht, dass sie in einen
590 RECENSION VON TH. MOMMSBN^S
besondem, auch besonders paginirten Anhang verwiesen
worden sind. Und dieser negatiye Theil der Arbeit ist nicht
ihr kleinster Werth, wie schon die fliichtigste Vergleichung
mit Orelli's Sammlung, aus der Deutschland seine Eenntuiss
der lateinischen Epigraphik vornehmlich zu schopfen pflegt^
lehren kann.
Dass auf vollstandige Erklarung in Form eines eigent-
lichen Gommentars verzichtet worden ist, wird, wer sach-
kundig ist und nachzudenken gelemt hat^ nicht sowohl ent-
schuldigen als loben; man miisste denn die neapolitanischen
Inschriften lieber nach 14 als nach 7 Jahren, und einen
Thesaums sammtlicher, wohl gege^ 80000 anzuschlagender
lateinischer Inschriften giinstigstenfalls in 50 Jahren haben
wollen. Der Andeutungen zur Erklarung sind durch das
ganze Werk genug verstreut; bei bedeutendern Stucken
stellen biindige Einleitungen auf den rechten Staudpunkt;
deu Erlauterungen zu dem Abschnitt Wiae publicae' fehlt
kaum etwas zu einem vollstandigen Gommentar. Aber den
Hauptersatz fQr einen solchen gibt derjenige Theil des Bu*
ches, in dem sich die Verdienstlichkeit des ganzen Werkrt
gewissermassen wie in einem Brennpunkte concentrirt: die
mehr als 200 Columnen auf 76 Seiten engsten Drucks fSl-
lenden Indices, die mit einer so unvergleichlichen Sorgfalt,
erschopfenden Vollstandigkeit und Qberdachten Gliederung
ausgefuhrt siud, dass sie nicht selten die llesultate lang-
75)5 wieriger Untersuchungen in einer Zeile zusammendrangeu
imd uns den Gehalt und Ertrag dieses Inschriftenschatzes
ftlr Specialgeschichte und Alterthiimer, fiir Verfassung unJ
Verwaltung, Municipal- und Colonialverhaltnisse, Weltliches
und Geistliches, und wie die iibrigen Seiten des gesanimten
oflfentlicheu und Privatlebens heissen, gleichwie in eineni
Netz vor Augen legen. Wenn fur solchen Zweck die Ge-
sichtspunkte der Theilung des Stoffes dergestalt vervielfaltig*
werden mussten, dass an die Stelle des seit zwei Jahrhun-
derten giiltigen Scaliger schen Schematismus die Zahl von
35 Indices getreten ist, so wird auch diese Neuerimg si^l^
als vorbildliches Muster bewahren.
Kiirzer als liiermit geschehen, liess sich liber einen ^^
INSCRIPTIONES NEAPOLITANAE. 591
ben Inhalt und eine so neue Leistung Dicht sprechen,
n ihre eingreifende Bedeutung erhellen sollte. Hat diese
eige bloss zu loben gefunden, so ist das nicht ihre, son-
i des Buches Schuld^ luid die Berechtigung dazu aus
m halbjahri^en; wenig unterbrochenen Studium geschopft.
8 Einzelheiten auszusetzeU; zuzusetzen^ besser zu machen^
^rs zu wQnschen waren^ versteht sich von selbst bei
m Stoff, der wie *Papier ohne Ende' ist; es ware klein-
, und am wenigsten dieses Ortes, au Kleinigkeiten oder
ermeidlichkeiten da herum zu makeln, wo nicht nur
a nitenty sondem diesmal tantum non omnia nitent.
ischen wir uns yielmehr GlUck zu einer innem und aus-
Anlage, die auch darin die wahre Bestimmung eines
len Buches erfdllt, dass sie Nachtrage und Erganzungen
und einzureihen nicht bloss bequem gestattet, sondern
all offen und ehrlich auffordert Hoffen wir zugleich,
diese Bearbeitung der neapolitanischen Inschriften, da
lun einmal nicht die erste Abtheilung eines umfassenden
»us geworden ist^ wenigstens der nachste Antrieb zu
n solchen werde. An welchen Klippen oder Untiefen
" Plan eigentlich gescheitert ist, liisst sich aus den nicht
; klaren Andeutungeu der Vorrede nicht herauslesen;
iss ist, dass wir niemandem in der Welt zu nahe treten,
Q wir sagen, dass die Konigl. Akademie der Wissen-
iten in Berlin, deren liberale Verdienste um das vor-
ende Werk der Vf. mit gebiihrendem Danke zu ruhmen
is, eine allseitig befahigtere Kraft als die seinige zur
fQhrung ihres grossen Gedankens vergeblich suchen w(if de.
Schliesslich konnten wir es uns nicht verzeihen, wollten
nicht sehr ausdrucklich den in seltenem Grade libcralen
1 und ehrenwerthen Unternehmungsgeist hervorheben,
dem der Verleger dem Werke eine iiussere Ausstattung
iehen hat, die mit der innern Trefflichkeit im wQrdigsten
Uang steht und dasselbe zu einem GlanzstUck deutscher
ographie macht, wie es auf ahnlichem Gebiete nicht
58 Gleichen findet. Das pergamentartige Velin von blen-
ler Weisse, die Scharfe und Sauberkeit der Typen, die
nachbildende und doch nirgend in KQnstelei ausartende
592 UNSERE TACTGE8ETZE
Druckeinrichtungy welche mit bewundernswfirdig praktischer
Berechnung gefalligstes Ebenmass und weiseste Rauin-
erspamiss zu verbinden weiss (man sehe z. B. das typo-
graphische Meisterstfick, die amitemischen Ealenderfasten
auf p. 308 f.); endlich die iiberaus sorgfaltige Gorrectur (nur
das mehrmalige suppellex ist uns aufgefallen)^ gewahren za-
gleich eine wahre Augenweide und den wohlthuenden Ein-
druck durchgangiger Zweckmassigkeit. Hieraus begreift sicb
der Preis von zwanzig Thalern^ viel Greld an sich, aber fOr
das Werk wie es vorliegt in der That ein billiger Preis.
Je wenigem Privaten er allerdings die Erwerbung des Baches
in unserm an Gelehrten reichen^ an reichen armen Yater
lande gestatten wird, desto angelegentlicher, dQrfen wir zu-
versichtlich yertrauen^ werden es die Bibliotheksvorstande
als Ehrensache behandeln^ durch seine Anschaffung diesen
und den gesammten Alterthumsstudien einen kraftigen Vo^
schub zu leisten^ den Verleger fOr sein opfervolles Wagniss
zu entschadigen, und andere zu ahnlichen Untemehmungei
zu ermuthigeU; welche die Wissenschaft mit einem so mad'
tigen Stoss vorwarts bringen.
7.
Die Anwendung unserer Tactgesetze auf den antiken
Rhythmus.*)
IX Alles beruht hier auf drei Grundannahmen : 1) wesent-
licbe Uebereinstimmung, im rhythmischen Gebiete, der an-
tiken Musik mit der modernen; 2) unweigerliches Erforder-
niss der Tactgleichheit (oder Gleichtactigkeit) ffir den Be-
griff der Musik; 3) ganzliches Zusammenfallen und Sich-
decken der Metrik uud der Musik in quantitativ - rhythnii*
scher Beziehung.
*) [Au8 W. Brambacli'8 Rhythmischen und metrischen Unteranchatt*
gen (Leipzig 1871), Einleitung p. ix— xi. Diese Mittheilung der Ao-
sichten Ritschrs ist dort eingefuhrt mit den Worten: 'es ist mir ver-
stattetf au8 brieflichen Aeusserungen F. RitschTs einige sehr treffeo<^
Bemerknngen liber die Anwendung un^erer Tactgesetze auf den ao-
tiken Rhythmus mitzutheilen.']
UND ANTIKER KHYTHMU8. 593
Eeine von diesen drei Annahmen finde ich philolo-
sch bewiesen oder beweisbar: wie mir denn die ganze
Ddeme Theorie nur eine tiefer begrOndende Steigerung der
in dilettantisch durchgefiihrten Apelsehen Grundanschauung
sein scheint.
Was wird aus den^ vom 6ten bis ins 16te Jahrhundert
ichenden^ zahllosen Choralmelodien^ die Tactgleichheit mit
chten haben? Hort das darum auf Musik zu sein? —
5mer, wenn in der Veissen Dame' Act II No. 8 Dreiviertel-
id Zweiviertel-Tact wechselt, desgleichen z. B. im 'Prinz
agen der edle Ritter' Zweiviertel- und Dreiviertel-Tact*),
cht minder in italianischen Volksliedem, die ich selbst «vor :
eissig Jahren in Italien aus dem Munde des Volkes er-
ascht und aufgezeichnet habe, — ist das Gleichtactigkeit?
id nicht dennoch Musik? Dass dergleichen heutzutage nur
s singulare Ausnahme erscheint, thut nichts zur Sache:
$ praktischen Bedingungen symphonischer Musik haben es
en ganz zuriicktreten lassen. Aber was jetzt vereinzelt
Lbo doch moglich), kann das nicht in antiker Musik in
eit grosserer Ausdehnung existirt haben?
Eng damit zusammenhiingend ist die Frage, ob zwei
rsen (nach Bentleyschem Sprachgebrauche) zusammenstos-
in diirfen. Die moderne Theorie leugnet das und schafft
J dergleichen entweder durch Langendehnung (d. h. Thesis-
aterdriickung: recht unpasseud ^Synkope' getauft, die ja
i heutiger Musik etwas ganz auderes bedeutet) oder durch
Misen weg. Ich will nicht von der grossen Monotonie
*) Obwohl ich wciss, dass hier verschieden rhythmiairt werden
^ imd rhythmisirt wird. Ich finde in Fink^s 'Musicalischem Hans-
batz der Deutschen' Abth. III p. 330 (n. 636) wechaelnden %• ""^
-Tact behauptet, 'was aber nicht gleich sei *^-Tact'; zugleich
^r eine zweite Rhythmisirung beigebracht in einem '/«-Tact, die mir
hr verkebrt scheint. [Dazu bemerkte Brambach noch Folgendes:
3h verzichte darauf, die Beispiele des Tactwechsels hier voUstlUidig
mfQhren, welche F. Ritschl unseren Volksliedern entnommcn und
r giitig mitgetheilt liat; dengleichen die von ihm hinzugefiigten pi-
nten Proben z. B. eines elsilssischen Nationaltanzes, oder der merk-
rdigen Fngencompositionen von Anton Reicha, oder selbst der Ri-
jti Wagner^flchen Opem.']
yn. BIT8CHKLII OPV8CVLA V. 38
594 UNSERE TACTGE8ETZE UND ANTIKER RHTTHMUS.
reden, wenn eine Menge der reizendsten Bhythmusbild^
sammt und sonders in iambisch-trochaischen Gang verwa^
delt wird. Aber was wird denn so aas dem t^voc fmioXic»
welches doch die Alten alle als einen puO^dc cwexiic aner-
kennen? Bei den Neueren lese ich, dass diese Tactart der
modemen Musik durchaus fremd sei. Was ist denn aber
-"_ KJ
^ anders als f f * * T, moge man das nun als die Com-
bination von ^/i" '^^ V4"Tact ansehen (wie in den oben an-
gef&hrten Fallen) oder als ^^"Tact? Oder meinetwegeD
auch^ was fOr die rhjthmiscbe d. i. qualitative Natur der
betreffenden Sylben oder Noten ganz dasselbe ist und nnr
einen quantitativen Unterschied begrOndet; als fff fj
oder|5P5pp: d. i. %-Tact?
Dass die antike Antispastentheorie (wonach z. B. Maf'
cena^ atavis edite regibus = c/z-.v^|v^z-vy|v^^w_) Unsinn ist,
leugnet wohl niemand. Freilich hat auch Aristoxenus so^
chen Mechanismus: wie ich denn Qberhaupt das (heutzutagv
schier ketzerische) Bekenntniss nicht zurUckhalte, dass tf
XI die Theorie des Aristoxenus gauz und gar nicht als unii^
dingt massgebender Ausdruck des objectiv Wahren gilt, sofr
dern nur als ein subjectiver Versuch zu dessen Erfassung*
ein eben so geistreicher und energisch consequenter, wie
ebeu darum von einseitigen Abstractionen nichts weniger als
freier Versuch. Aber von solchen verkehrten Anwendungen
abgesehen, bin ich an sich durchaus nicht dafiir entschiedeD.
einen antispastischen Rhythmus, unter gewissen Umstanden
und Bedingungen, absolut zu leugnen und ttOE xai Xott aus*
zutreiben.
An eine absolute mathematisch-exacte Ausgleichung ^^
Sylbengrossen in der Metrik glaube ich nicht, sondern seb?
in der letztern nur ein Analogon, ein mehr oder wenig^'
approximatives , der streng mathematischen Verhaltnisse»
welche in der Musik gelten: wobei das ^minima non cnr»*
•
praetor' zu seinem Rechte kommt. Ware dem nicht so, ^^^
wollte man denn z. B. mit dem xpovoc fiXoTOC fertig werden,
•
vermoge dessen '^ -^ mit ' ^ - - , oder ^ -^^ - mit - - ^ '^
tesenUiclifu aui' eiues und dasaelbc hinauskommtV Die Be-
atimmung des xpf^voc SXoyoc ^ als 'kldner denn - uud griis-
ter deim "' ist docli Dichtt» weiter al? ein Zugetttandniss des
in dem spracblichen fn>QinL6ntvow nicht vollig auBgeglicIieneu
Uuaverhaltniases dea matbematisoh - musikalischen ^ue^ilo-
|ifVOv, Aehnlich verhlilt es i^ich auch, meiner Meinung nach,
init dem Mittelmasa der Lunge im Bogenaiinten kjkliachen
Diktylua und kykliachen Anapast. Deagleicben mit der ko-
nuscben Aufliisung des ^i in ^^-^, wofflr wir durcb die
Gleichung b T = 5 S T auch niir ein uDgeflihres Approxima-
tVum gewinnen.
Das sind allea sebr popular-uaturalistischeAnscbauungen.*)
PBOSODlEZWANd.
59.-.
Et ludus
odiezwang.**)
mo debet aliqaaado dui
les vorigen Jahrhuudert.s
Noch im Aufang des vorigen Jahrhuudert.s hatte in
eipEig der 'Professor poeseos' die Obliegenheit, den Lehens-
nf einea ueu creirten Magister carmine beroicu ;eu be-
ingen. £inem iu solcber Eigeuschaft es of&ciu zur Versifica-
ion vernrtheilten Nothpoeten, Jobann Heiurich Ernesti***)
bicht etwa Johaun August), kam der Fall vor, im Elogium
» Promovendus deu Umstaud lobend hervorzuheben, dasa
melbe bei dem Professor der Matheniatik, Junius, Vor-
ningen ilber Astronomie gehort. Die Verlegeuheit war
[ToBS, da ashonomia nicht iu den daktj^lischen Vers giug.
r der in seiuen Alten beleseue Maun erinuerte aich aol-
iar Beispiele als da sind: das Horaziscbe 'Mausuri oppi-
•} [Hierau fagte Brambacb seioerseita nouh die Worto: 'aLhliesHt
r VerfaBEer dieaer Bemerkiingen, Abor aie BJnd aug einer tiefen
KtniiliiiEi der autiken Metrik und eluh einer grossen Einalcht in die
t&lwickelaogBgeschicbte dea modenieii Khythmui geSoasen.']
•*) [Bhein. Mnaenni f. Philol. Bd. XXXI (187fi) p.i80, unterzeich-
«t S. E.]
***) t IT2it. Er verfasBte eine heaondere Schrift aber wine Vor-
Knger in Uer Profeaaur der Ppeeie.
596 PROSODIEZWANG.
dulo, quod versu dicere non est'; das Lucilische ^servorum
est festu' dies hiC; Quem plane hexametro versu non dicere
possis'; desgleichen Ovid's Freund Tuticantis, der dem Dich-
ter (ex Ponto IV, 12) so viel vergebliche Qual bereitete,
ganz ahnlich wie Martial in Hendekasyllaben (IX, 11) mit
dem Namen Earinm nicht fertig zu werden wusste. Viel-
leicht waren Emesti'n selbst die griechischen Vorgange nicht
unbekannt, wie anstatt eines Pentameter mitten in der Ele-
gie des Eritias der Trimeter mit 'AXKipidbric, oder desseo
Nachahmung bei einem Dichter der Anthologie (Pal. App. H
p. 839) auf Anlass des Namens OiXticiti. Genug, der 'pane-
gjrista' entschloss sich frischweg — nicht etwa eine licentia
prosodica zuzulassen (wie es heutzutage gar mancher sicli
nicht iibel nahme), sondern, mit Rficksicht auf die nacht-
lichen Beobachtungen der Sternwarte, nach jenen Vorbildern
die Umschreibung zu brauchen:
lunius in tenebris, quae non fas dicere, tractat.
Ganz Leipzig lachte naturlich, wenn es sich den Vers ii
Gedanken libersetzte: ^Junius treibt im Dunkel der Na^
was zu nennen nicht angeht.' — So bezeugt von A. G:
Kastner in ^Gesammelte poetische und prosaische schon-
wissenschaftliche Werke' (Berlin 1841, angeblich herausge-
geben von L. Wiese) Th. IV p. 142 f. — Aber was mit
einem andern Hexameter:
Erigit e medio Cyprianus corpore ramum
der Dichter habe sagen wollen, wusste weder Kastner zu
entrathseln, noch ist es heutzutage klar. Was dem Wort-
laute nach zunlichst liegt, verbietet sich, wie schon an sich,
80 insbesondere dadurch, dass Cyprianus (f 1723) ein ehr-
wiirdiger Professor der Theologie (vorher der Naturlehre)
war, zwar lang und hager von Figur, aber ohne dass docli
dies in den lateinischen Worten liegen kann.
EKOTEMATA PHILOLOGICA. 597
9.
Erotemata philologica.
Erste Serie. •)
1.
Wozu hat wohl Ewald Scheibel unter dem Titel ^Io-si9
sephi Scaligeri *0Xu|i7Tidbu)v dvaTpaqpV (Berolini 1852) ein
eigenes Buch geschrieben zur Beantwortung einer Frage,
welche nie hatte eine sein sollen, wenn doch noch immer
▼on jener Arbeit Scaligers (vgl. Bemays: Scaliger p. 06. 224)
ils von dem * Chronographen Scaligers' geredet und solcher
tls ein fUr sich zahlender alter Zeuge in Anschlag gebracht
wird? Und das noch dazu in so weitgreifenden chronolo-
gischen Untersuchungen, wie die in diesem Museum XII
p. 481 ff. vou G. Volkmar Qber Mie Chronologie des Tra-
{janischen Partherkriegs' geftihrte (nameutlich p. 491. 497
id besonders 501)!
2.
[iflt bereits OpnBC. II p. 722 wieder abgednickt. C. W.]
3.
Von ^RasSnern' sprachen die frQhem Tuskographen, 477 •
'Wreil sie in ihrem Dionysius I, 30 Taceva fanden und auf
die Variante des Vaticanus *Pac^vva weiter uichts gaben. 478*
^'arum aber wohl selbst Kenner wie Schomann Opusc.
mcad. I p. 360 ff. auch jetzt noch fortfahrcn Kasenae zii
schreiben^ nachdem doch schon seit einem Jahrzehend *Pa-
c^vva auch als die Ueberlieferuiig des Chisianus, folglich
der beiden alleinigen echten Textesquellen des Dionysius
bekannt geworden ist? [Vgl. Opusc. I p. 515.J
4.
''Q 'HpdKXeic, dirdXujXev dvbpoc dpeid liisst K. F. Her-
mann in seiner Culturgeschichte der 6r. u. R. I p. 191 den
*) [AnB dem Rhein. Maseam f. Philol. Bd. XIII (1858) p. 319 f.
imd p. 477* ff., unteraeichnet V. A. W. G.; Nr. 9 und 10 aus Fleck-
eisen^s Jahrb. ffir Philol. Bd. LXXXI (1860) p. 610, nnterzeichnet X. Y. Z.]
598 EROTEMATA PHILOLOGICA.
Archidamos ausrufen beim Anblick der neiien Kriegsma-
schinen. War wirklich Archidamos so fijioucoc und djieTpoc,
dass er dpexd und nicht dpexd sprach, damit es ja kein Tri-
meter wUrde?
5.
[riihrt nicht von Ritschl her. C. W.]
G.
Fiir die Acta diuma als wichtige Geschichtsquelle ver-
weist L. Lange in seinen *Romischen Alterthtlmem' I p.28
auf die ^Fragmente in ZelFs Epigraphik I p. 353'. Wiri
er diese Verweisung auch in einer zweiten Ausgabe stehen
lassen, nachdem der Glaubigen Glaubigster selbst sicli n
der Kiihnheit hat hinreissen lassen, die Echtheit jener hei-
tern Moniteur-Fragmente nicht iiber allen Zweifel erhabaij
zu finden? Denn ktihn darf man doch bei ihm nennen, waj
jetzt in der ^Ferienschriften' Neuer Folge I p. 228 f.
manniglich zu lesen steht, in einer so classischen Exei
fication des alten Spruchs ^o Jiingling wasch den Pelz,
mach ihn ja nicht nass', dass sie jede Weiterverbreitia||
und auch hier einen Wiederabdruck verdient:
'Das Hauptergebnias der bisherigen Behandlungen dittffl
kritischen Frage scheint Folgendes zu sein. Einer Seits ist die
Herkunft dieser Fragraente zweifelhaft und es kommen einige
Stellen in denselben vor, welche Zweifel an ihrer Echtheit tf-
regen k5nnen ; anderer Seits aber lassen manche von jenen frulier
angefochtenen Stellen eine Rechtfertigung und Loaung zu; jeden-
falls ist die Unechtheit dieser Fragmente keineswegs durch posi-
tive, unbestreitbare Beweise dargethan. Unter diesen UmstSnd»
befinden wir uns in der Lage der Mitglieder rSmischer Scbww-
gerichte, welche weder von der Schuld noch Unschuld des Ang^
klagten so vollstandig iiberzeugt waren, dass sie ihn bei der AV
stimmung mit gutem Gewissen entweder verurtheilen oder fr»
sprechen konnten. Sie stimmten dann: «Non liquet^>, das i^t: di'
Sache ist noch nicht ganz klar.'
47U* Wohl; aber gehort es nicht in ein Heidelberger oder Karl
ruher Idioticum, dass das ein ^Ergebniss' heisstV
EnOTKMATA l-|ll^OLOf!ICA.
'neXacToi laast sicb lautlich aiu einfachsten durch bia-
mXaTioi crklUren. Das bia wurde erat za Za und uahui
i c seinen Platz mitten im Wort.' So L. Doder-
lein im Homeriachen Gloasar III p. 329. Sehr gtltig ohne
Zweifel von dem Wort, aich die Freiheit, die sich das kecke
Zo gauz san» fa^on nahm, sb gutmSthig gefalleu zu laasen.
Freilieh war diesa hescheideu geuug, sieh vorher durch diu '
Selbstverwandlung in c so unacheinbar und unbesehwerlicli
wie moglich zu machen. Aber wenu ibni dieses mimtere
Uanoeuvre einmal, und offenhar schou in sehr alter Zeit, so
t gliickte, aoUte es sich wohl mit dem eiuen Erfolg be-
,flgt und keine Wiederholung versucht hahen? Wie z. B.
'enn auch 'Acia nichts anderea war als das Sebr-Land (weil
T grosste Krdtheil), die la-aJa, die durch den Einspruug
8 in c iibergegangenen Za zur d-c-ia wurde? Oder wenn
ix^ciraXoc eigentlich den 'sebr speerschtittelnden' bedeutete,
Lnlich la-caKe-naXoc? Oder wenn sich die achon lange
■Imte Terwaudtschaft von lukuc uud 6Euc naher so uach-
maen Uesse, dass daaselbe la, verwohnt wie es einmal war,
m raahen Gingangsplatz, wo ihm Wind uud Wetter drohten,
St nicbts dir nichts verlieas und sich Beineu warmen Sitz
kllineni des Wortes OKYC suchte? Weitblickende Etymo-
fgfa mSgen ermessen, welehe vielleicht ungeahnte Trag-
mte die Entdeckung dieaes wanderltiatigeu la in seiner
Efaelmischen Sigma-Maske noch bewiihreu werde.
i Opusc. U p, 723 f. wieder aligedruckt. C. W.)
Ist die Redactiou eiuer philologischeu Zeitachrift ver- .^
pSicbtet einen Verbegserungsvorschlag zu Aesch. Agam. 2
*ie den bier folgenden abdrucken zu laasen'/
(ppoupac iTtiac nfJKoc bf| 'TKoiMiii^evoc.
f''flr ^TKOiMacdai ' heisst ea zu seiner Empfchluug 'werden
■Ogatliche Seelen Trost in den Lexicis finden.' Gut; wenn
600 EROTEMATA PHILOLOOICA.
uns nur dieser Cavalierhumor zugleich eine Trostquelle fur
den Spondeus im vierten Fuss erofl&iet hatte. Ist sie ebra
in Le8sing's Vademecum fflr den Herm Pastor von LauV
lingen zu suchen, da wo dieser meint ^Horaz kehre sicli lu-
weilen nicht an das Sylbenmass'? Oder in der Anschauung
vom jiingsten Datum, wonach Euripides einen Trimeter
(Phoen. 323) mit dem trochaeus pro iambo begann:
bttKpuoecc' dveica 7T€v9ripri KO^av — ?
• Die 'Umkehr der Wissenschaft', sieht man, wird auch bei qdi
zur Wahrheit, wenigstens zur Wirklichkeit, und hat illusta
Namen hier, wie dort wo sie zuerst proclamirt ward, zu Yo^
fechtern. 0 si redivivi videretis Bentleii, Porsoni, Hermanni!
10.
Ist eine wissenschaffcliche Corporation verpflichtet, weni
ein unter ihren Auspicien schreibender sich in den Koffj
setzt, alxia konne die erste Sylbe kurz haben, der Frefl
der Forschung den Tribut zu bringen, um eine ^senl
controversa' wie die hier folgende passieren zu lassen?
Antiphili epigrammatis versum 4 {Jacobs. Anthoh T,\
p. 172 ep. 13) [nein, sondern Anth. Gr. t. W p. 151,1
aber Brunck Anal. t. II p. 172, besser Anth. PaLtH
p. 671J sic emendo: (Kaccioirac d XdXoc) icT aitia
pro €TiT€Kvia.
Nemlich in dem Pentameter: KfjToc* Kaccioirac d XdXoc
euTeKvia. — Freilich, warum sollte mau nicht auch dafiir,
wie fiir obigen trochaeus pro iambo, Analogien aus den poli-
tischeu Versen der Bvzantiuer oder aus den Schillerschen
Tragodien beibriugen! Vielleicht erleben wir noch den B^
weis aus Schiller, dass der griechische Trimeter zuweilcfl
auch aus funf oder sechstehalb Fussen bestehen konute.
Zweite Serie.
1.*)
311) Darf ein Bahnbrecher im Gebiete der altgriechischen
Metrik die byzantinische Metrik dergestalt ignoriren, das*
*) [Rhein. Museum f. Philol. Bd. XXV (1870) p. 319.]
EROTKMATA pniLOLOGICA. llOl
Br TOn deren Gesetzen, die doch in ihrer Art kaum we-
piger streng sind als die der alten, nicht die geringste Motis
bimmt?
I Wer der Vater unseres Metrikers Ilephastion war, weias
pns niemand zu aagen als loannes Tzetzes in seiner ver-
nficirten Bearbeitung des 'CTXEipifiiov, dip in Cranier's Anecd.
Kxon. m p. 302—333 gedruckt ist: Eiuleitimg imd Scliluss
liD daktvliHchen Hexamet.TO abgefaast, das Uebrige aber in
Iregelrvchtesten poUtischen Vcrsen. Daraua hob Westphal
H&tetrik 6d. II p. 175 der 2. Ausg.) die sonather uicht be-
Ikvinte Angabe hervor, die sich p. 316, 28 tindet:
I 6 ToO K£\Xcpou hk uioc ^v fierpoic 'HtpaiCTiiuv:
ft (vas eiu richtigcr politischer Vei-s erst wird, weim man deu
Kbd Westphal ausgelasseuen Artikel wiodor hitizufugtl. Wohl
^BjBt Recht meint er, dass diess fiuf eine iiltere Notiz zurfick-
^■Mfae; welcher Name indess in dem KcXX^pou, wofQr audere
^■■Bdschriften KtXiitpou und KexE'pou geben, eigentlich stecke,
^Hinl sich freilich schwer ermittelu lasseu. Gcwiss ist nur,
^Hh Westphars Venuuthung, es inoge wohl KeXepoc zu
^^peo sein d. i. Cflcris, fehlgebt. Denn das Gesetz dea pnli-
^Hldien Verees fordert mit Nolhweudigkeit eineu paroxyto-
^Bntea Cienetiv und wird durch eiu Propuroiytonou uuent-
^BdiUldbar zerstort.*)
^H •! (Mit nnsdrficklicher UenelimiguoR iles Vcrtaaaers dieaer Mis-
^Htt< duf die Iled. hinzofageD, dasg Berr Westphal allerdingB mit
^^■ft lelbit m vollkommener Uebereinetimmung iel, inaofern er (Metrik
^^K n p. 57) rOr den politischen Yers kein anderes Qeaels kennt,
^^^p fen im Eweiten lleniistichiam die vorletzte, iiu ersten die letxt^
^^Bb drittlettte Sylbe den Wortaccent habe. Aber freilich ist da» ein
^^Hr >nti[]nirter Stondpnnkt, ilber den wir durub Strnve seit bereita
^Hpnig J&hTen hinans waren, und der vollends durch die in Opiisc.
^^BA. I p. S89 ff. von mir f^gebenc Beweiitilhrung, diu ich oiri^iide
^^Mbritgt gesehen habe nnd auch nicht fur widcrlegbar halte, wohl
Bp^linlich bewitigt gelten darf. — Hat Weitpbal von der dortigon
^VOrlening keine KenntnJM genommen, so iat ea desto erfreulicher,
W "■«■ er (!k. a. U, p. 54 f.) in der Definition den acct.-ntuirenden Tri-
f '"eiBr det Bj^antiner mit der ebend. p. 29fi ft'. von mir begrundeten
I ^affMUDg dieses VerBea a.\% einea choliambiBcben (Skazon) anf dai
I *ol|it^dig«le abereinBtimmt. F. R.] ^^|
348: Mage valet, qui nescit quod calamitas val<
618: Socius fit culpae, quisquis nocentem levat:
Versgestaltungen; die in den Prolegomena der jiingsl
gabe p. 54. 55 ausdrQcklich empfohlen werden.**)
3.***)
496 Nachdem W. Dindorf zu Sophokles Oedipus K.
sagt hatte, dass sich einsylbiges buoTv weder mit
neben bua)b€Ka, noch mit dem in der romischen I
einsylbig gebrauchten dims oder zweisylbigem duarm
fertigen lasse, bemerkt F. Ritter in seiner neuen ,
des StUckes p. 184, dass jenes buoTv allerdings ^mit
andern Beispiel aus den Tragikem zu belegen, wei
durch bi{)b€Ka filr bud)b€Ka einigermassen zu rechi
sei, wie ja auch die lateinischen Komiker duas u
rum mit Synizese brauchten und das einsylbige ^
Aristophanes Nub. 86 eine Analogie darbiete.' —
uns nicht der Verfasser dieser Anmerkung freundl
lehren, wo er denn in der ganzen griechischen Poesie \x
*) [Rhein. Museum f. Philol. Bd. XXV (1870) p. 320.]
**) [Mit gleicher Genehmigang fiigt die Red. hinzu, <
betr. Editor vielleicht insofem Unrecht geschieht, als er i
Weise nicht so: 'Mage v^et qui n^scit qu6d cal4mit48 t
EROTKMATA PHILOLOGICA. 603
^ia als lamboB gemessen entdeckt habe, nm V. 76 der Wol-
ken (denn den meint er offenbar) ^iav eiSpov &TpaiT6v bax-
^oviujc urT€pq>ua nicht^ wie es alle Welt bisher gethan^ mit
einem Anapast anfangen zu lassen? — Es scheint ein be*
merkenswerthes Zeichen der Zeit^ dass es gerade metrische
imd prosodische Pnnkte sind, die heutzutage so haufig An-
lass zu Erotemata philologica geben.
4.*)
Der 6te Jahrgang des ^ Jabrbuchs der deutschen Shake- h*j
speare-Gesellschaft' (Berlin 1871) brachte p. 369 eine Notiz
Hber zwei lateinische metrische Uebersetzungen von Shake-
tpeare's Julius Caesar, die seitdem auch in verschiedene belle-
tristische Blatter tlbergegangen isi Die eine dieser Ueber-
^•etziingen, von Henry DenisoU; ist in England erschienen
dort; wie es in obiger Mittheilung heisst^ Won den
^hrten Ereisen beifallig aufgenommen worden '. Wir haben
sie kein Urtheil; da sie uns unbekannt geblieben ist.
Jlein Dentschland' fahrt jene Mittheilung fort *steht auch
% der Eunst der lateinischen Versification den Englandem
it nach; und Mr. Denison hat in Herm Dr. Hilgers zu
rlouis einen Nebenbuhler gefiinden', aus dessen Arbeit
der Anfang der Rede des Antonius abgedruckt wird.
[ierzu tritt die Bemerkung: ^Nur Ein Unterschied findet
ibei zwischen den beiden Landern statt: wahrend Denisons
Tjebersetzung binnen kurzer Zeit eine zweite Auflage erlebt
liat, vermag die des Herra Hilgers nicht einmal zu eiiier
«nten zu kommen.' — GegenUber dem unverkenubarou He-
daoem ilber die Ungunst deutscher Verhaltnisse, das sich iii
dSesen Worten ausdrflckt, drangen sich zwei Erotemata auf.
Dm eine, cui bono heutzutage dergleichen lusus ingenii
fiberhaupt gedrackt werden sollen, raoge imraerhin rait doni
Hinweis beantwortet werden, dass auch dera anrauthig^n
Liizas sein Platz in der Welt zu gonnen ist. Aber doni
anmiithigen. Fragt sich also zweitens, ob untor solcheni
Gesichtflpnnkte gerade fflr diese Uebersotzung oinc deutscho
*) [RheiD. Maseam f. Philol. Bd. XXVIl .irt72. jv :\\\if,\
604 EROTEMATA PHILOLOGICA.
Drucklegung besonders wUnschenswerth erscheine nnd ier
deutschen Versiiicationskunst einen Ruhmeszuwachs ^e^
spreche? Eben diese Frage nun bedauem wir im deotsche&
Nationalinteresse nicht bejahen zu konnen; es miLBste deim
erst ein sehr grUndlicher Reinigungsprocess YorhergebeiL
Beispielsweise hoben die ^Blatter f&r litterar. Unterhaltiiog'
vom 14. Sept. 1871 (N. 38 p. 597) als Probe neben anden
auch folgende Yerse aus, vermuthlich doch als besonders ge-
lungene^ aber alsdann freilich besonders ungliicklich gewahlte:
350 Ita si fuisset; delictum fuit grave
Graviterque Gaesar delicti poenas dedit
lam^ cilm Brutus cum ceteris permiserit
(Etenim probus vir Bnltus atque est ndbilis —
u. s. w. Von diesen Versen ist keiner, den ein alter Dichi
so geschrieben hatte; so schreiben konnte; weder hatte
noch dazu in unmittelbar auf einander folgenden Versen
mal, molossische Wortformen nach der Gasur so accen
delictum, delicti, noch den zweiten Fuss mit der spondei
Wortform Brutxis gebildet, sondem dafQr unzweifelhaft
nigstens so gesagt:
Ita si fuisset, ftiit id delidum grave,
Graviterque Gaesar poenas delicti dedit.
lam Briitus cum permiserit cum ceteris — .
So ware auch der gauz unantike schwachliche Ausgang | v^ ^
fnit grave beseitigt worden, der iibrigens ein Aualogon aadi
in dem Verse
Boniim persaepe humatur ossWiis simul
hat, wofur es etwa heissen musste kumdtur una cum ossib^
Weder von dieser Feinheit der antiken Verstechnik ist dea
Uebersetzer das Verstandniss aufgegangen, noch hat er, und
dfess vor allem, sein rliythmisches Gefiihl nach anderer Sefti
so weit ausgebildet, um dem Muster der Alten das Geheiii-
niss (iibrigens ein hinlanglich offenkundiges Geheimniss) yob
dem nothwendigen Einklange des Sprachaccents mit dem
Versaccent abzulauschen. Oder er weise uns doch solche
Verse, wie die von ihra verfertigten, aus Plautus und Tereni
EROTEHATA PHILOLOGICA. 605
ich! Und wenn er etwa, mit einigen andem Unkundigen^
ie Metrik dieser Dichter f&r ein Buch mit sieben Siegeln
alt, so berufe er sich doch^ wenn er kann, auf ein jedem
on der Schule her gelaufiges Vorbildy die Phadrischen Fa-
leln! Er kann es eben nicht: so wenig wie er aus ihnen
ieispiele f&r eine daktylische Wortform, als Stellvertreterin
lesTrochauS; beibringen kann, wie sie in seinem aus diesem
inmde fehlerhaften Verse erscheint:
Est haec in Caesare visa regni cilpiditas.
ifenn wir oben auch den Vers Etenim probus vir Brutus
ifie est nobUis als unantik bezeichneten, so geschah dies
Jlerdings nicht aus metrischem Grunde, sondern nur wegen
ler ganz unnatdrlichen Wortstellung probtis atque est nobilis.
^mun denn nicht p, v. Brutus est ac nobilis? (wenn, wie
fpeiflich, das archaische Brutus aique nobilist gescheut
■de). Besser^ viel besser freilich noch, mit Bewahrung
I Wortaccents:
Etenim vir probus est Bnltus atque ndbilis.
Smer namlich in metrischer Beziehung; denn was den sprach-
lien Ausdruck betriflft, so ddrfte wohl sehr zu bezweifeln
b, ob jemals ein romischer Schriftsteller den Begriflf des
onourable man' durch ^probus atque nobilis' wiedergegeben
tte. Aber wir woliten hier nur von der Metrik in Saar-
lis sprechen.
5.*)
Wie ist es nur moglich, dass so haarstraubende Druck-
Uer stehen bleiben, wie sie uns in Madvigs ^Adversaria
rftiGa' Bd I p. 152 entgegeustarrenV Namlieh in folgenden
nlen:
^ln Latinis idem accidisse, primum ostendat Turpilii
»mplum, cuius e Philopatro comoedia haec citantur apud
miiim p. 281:
Forte eo die
Meretrices ad me de lenitate Atticae ut
•) [BbeiB. Moaeiim a. a. 0. p. 350 f.]
606 EROTEMATA PHILOLOQICA.
CoQvenerant condixerantque caenam apud me
Thais atque Erotium, Antiphila, Pythias.
Seripserat poeta: Meretrices ad me de vicinik^ aliquae Con-
venerant cet/
351 Wie waren solche Druckfehler moglich, wiederholen wir,
da es doch rein unmoglich ist^ dass ein Mann von MadTi^i
ernsthafter Soliditat sich iiber die elementarsten Elemente
des Yersbaus so leichten Muthes hinweggesetzt hatte^ ui
sich oder dem Turpilius einen Anapast im sechsten FoMe
des Trimeter zu erlauben? Was er statt des an diese Stdb
gerathenen aliqme eigentlich gewoUt hat^ wird uns vielleiGU|
der zweite Band der Adversaria in ^Addenda et corrigeiuli']
zum ersten sagen. — Die folgenden Worte hat er^ trotzdei|
sie bei ihm wie Yerse geschrieben stehen^ offenbar gar nitU
behandeln woUen^ sondern nur der YoUstandigkeit des Ge*]
dankens wegen aus dem Noniustexte unverandert hinzuf
Denn sonst hatten wir ja hier ein wahres Rattennest
abermaligen Druckfehlern vor uns: nicht nur in dem
m€ schon wieder einen Anapast (nnd was fdr einen!)
letzten Fusse^ sondern unmittelbar darauf eine so bunte
von langen und kurzen Sylben, dass sie doch nur eine
entfernte Aehnlichkeit mit einem iambischen Senar hat, ri»l
so entfernte, dass man eben so gut auch an einen Pindwi'!
schen Vers denken konnte:
Thais atque Erotium, Antiphila, Pythias.
Eine kleine Accommodation an die Yersabtheilung und Vers-
messung in Ribbeck's 'Comici latini' p. 93 hatte wohl der
Madvig^schen ratiocinatio kaum einen Abbruch gethan. [VgL
Opusc. 111 p. 161 f.]
6.*)
4or, Kiirze ist ja eine schone Tugend: nur darf sie dock
nicht auf Kosten der Deutlichkeit geiibt werden. Zum Bei-
spiel: wenn man in einer Anzeige der Hautharscheu Au>-
gabe von ^Dionysii Catonis Disticha' im Litt. CentralbUlt
1872 p. 197 hest: ^Was wir von der Verskunst des Verf.^
•) [Rhein. Musemn Bd. XXVII p. 495 f.]
EROTEMATA PHILOLOOICA. 607
klten soUeDy wie weit wir ihn zu corrigiereu dus Recht
tben, yerrath keine Silbe: nobis nud petere werden uns I, 1
Si deus est animus; nobis ut carmina dicunt»] und I, 31
s Spondeus und Anapast zugemessen': — wem drangt
ch da nicht die Frage auf^ ftlr was denn eigentlich der
ec. das nobis halte, ob fQr einen Trochaus oder lambus
ler Pyrrhichius? — Immer und immer wieder, wie man
eht, metrisch-prosodische Erotemata! Mit welcher Befriedi-
mg sahe sich der ^Erotematiker' solcher Fragen Qberhobeny
n sich und seine Leser zu einem Meus nobis haec otia
cit' beglQckwtlnschen zu k5nnen! — Als man noch latei-
flche Yerstlbungen auf unsem Gelehrtenschulen machte; kam
irgleichen nicht vor. Wieder einf&hren wtlrde man sie frei-
ih jetzt schwer genug konnen, weil es in der heutigen 496
meration wenig Lehrer mehr gibt, die sie anstellen und
ten konnten, ohne nobis als Trochaus, lambus oder Pyr-
ichius gelten zu lassen u. a. m.
7.*)
Seit wann gilt die Panultima von TravTdTraciv fQr stio
rz? — Die Antwort lasst sich mit chronologischer Ge-
aigkeit geben: seit den Idus des Mai 1872. Denn von
isem Tage ist datirt, was man im 7ten Bande des Her-
?s p. 146 gedruckt liest:
'omnibiiB enim notas est usos particularum |i4v ouv in responso
praeter Bernhardium qui in Ritschelii actis soc. phil. 247 ex
Pberecratis versu
66apf^ v^X^^v coi; KOP. TravTdTiaci m4v ouv 06u)p
yiiy eliminat, mira arte efficiens, ut et soloeca fiat oratio et me-
tricnm vitinm a metrico infligatur taeterrimnm. '
ssen wir den angeblichen Solocismus vorliluiig auf sich
rohen; in metrischer Beziehung kommt doch ohne in^v in
tn Verse
ubapfi \lx^iy/ coi; || TravrdTTaciv ouv ubujp
i vitium, noch dazu ein vitium taeterrimum, schlechter-
igs nur fDr den heraus, der TTavTaTidciv ouv ubujp mass
♦; [Bhein. Musenm f. Philol. Bd. XXVllI a873) p. 350 f]
Ganz so eigenartig^ darf er sich zu einigem Tros
ist ja allerdings seine Yersbildnerei nicht^ wie wenr
jemandy der ohne Zweifel auch Anspruch auf de
eines Philologen, wohl selbst eines kritischen, ms
Text des Aeschylus mit dem Trimeter verschonem
meinte [vgl, Opusc. III p. 165]:
xal xdv cdv aOOic irpdc ^oTpav KaciTvriTov
(man mochte es fiir einen Mythus halten, wenn
ganz ernsthaft im Philologus Bd. 31 p. 736 erzahl
aber imfher ist sie doch, in Yerbindung mit dem
renden Tadel des an der bisherigen Prosodie Festl
iiberraschend genug, um die Warnung des Dichters
gerechtfertigt finden zu lassen:
Sequitur superbos ultor a tergo deus.
351 So viel fiir den Metriker; aber auch der Gra
fordert durch den Vorwurf des 'Solocismus' zu ei
tema auf. Welche griechische, insbesondere attisch
muss wohl einer nicht gelesen haben, um nicht z
dass in Erwiderungen, die eine versichernde Bejahun
wie als eine selbstverstJtndliche, geben, der Gebr
^^v oOv (vielleicht besser |li€VoOv) ein ungemein
Al_»-1 • tT
KROTEMATA 1'inLOLOOlCA.
609
fflataruni, Devarius tle gr, l. particulis, Hartung'» Lehre
i (Iph Partikelu der gr, Spr,? warum nicht am Eade
•elki uuf Stephani Thesiiunis oder Passow-Rusfs tiud Pape'»
Leiika? Doch er dachle vielleicht 'superflua uun iioceut'.
\}u ist ja auch unter Umstanden ganz richtig: uur daaa
tiiit«r allen Llmstitnden noch viel richtiger das 'omne nimtum
sucet' ist, Ist CB denn darum. dass m^v ouv in zustimmen-
ikn A.utwortB8atzen so apracliiiblich ist, gleich ein 'Solocis-
Jius', wenn gerade diese Partikela eiBma! niclit gebraucht
terden? 'Wie mag er seiue Rednerei nur gleich so hitzig
tbtrtreiben!' Ein blosees ouv wird sich zwar allerdiiigs iu
lotclien Fallen aus der Komodie oder Platu wohl uicht naeh-
vtiBeD lasseu; aber ist dcuo damit der (so zu sagen) 'me-
triache Solocismus' gerechtfertigt, der in der hier in Be-
tacht kommcnden Theilung des Anaptjats ^ | >y _ liegt? einer
PiUBcaaur, deren Verponung schon ao o,ft und so lange ge-
^CDtlich empfundeu und hervnrgehoben, iu vollstiindiger
bflunmenfassung aJIea Gleichartigeu aher zum ersteumal
VB C. Bernhardi in durchaus methodisch gefdhrter Unter-
lctiiuig erortert worden ist? Oibt es uicht neben dem
cbdrUcklicheu irdvu fikv ouv auch daa einfache itdvu ft iu
f Antwort, wie bei Plati-i de rep. I p. 334 A? und ver-
■firkter eiu niivu t' ovv (oder touv) z. H. bei AristophaneH
•elWt in deu Ekklesiazusen V. 80G: Tidvu t' &v ouv 'Avti-
tWvnc auT" elcevtTWi? — Was atiinde aUo iu dem Verse
I Pherekratea der metrischen Verbeaserujig entgegeu:
iH>apf\ 'v^xe^v coi; || navidnac! t' oSv iihuip
ler, WBS doeh wesentlich auf dasselbe binauskiimmt, ttciv-
nci ToiJv liWp)? — Dasa eine Nuance der Bedeutung
veheD }iiv oOv imd t' oiiv iat, verateht sich von selbst;
wer will befaaupteti, dass in den abgerisseueu Verseu
: Pherekrates ein f' ouv fiir den unbekannten Zusammeu-
ig uugeeignet gewesen sei?
Mochte hiernach nicht der Observator — 'U. de Wi-
lowitz-Moeliendorff nach der Unterschrift — Aiilass
kbeD, aii sich selbst die Mabnung m richten:
Sume auperbiam (jiiaesilam nieritis — V J
w*. ■mveu.ii
610 EROTEMATA PHILOLOGICA.
8.*)
511 Wie erklart man die psychologische Erscheinnng, cV^
jemand mit einem namhaften Gelehrten fast taglichen wissez?*
schaftlichen Umgang pflegt und doch seinen Schriflen so
wcnig Rflcksicht schenkt^ als wenn sie nie geschrieben waren?
In jenem Falle befand sich 0. F. Gruppe nach seiner eigenOT
Aussage in dem kiirzlich an die Oberwelt gestiegenen ^Aeacus'
p. 29: ^Leider hat Lachmann, mit dem ich so lange Jahre
in beinahe taglichem Yerkehr gestanden und der meinen
Annahmen im Tibull so willig beitrat, meine auf Erinitie-
lung der Interpolatiouen gerichteten Bestrebungen nicM
mehr erlebt, was wir in hohem Grade zu beklagen habcn.
Aber Er hat doch Lachmann's Lucrez erlebt; ob freilich
auch wissenschaftlich durchlebt, das ist es eben, was nach
dem Abschnitt seines Buches, der p. 549 flF. 'Metrische Ar-
gumente' tlberschrieben ist, als Frage gestellt werden dart
Indem er hier mit begreiflicl^er Beflissenheit darauf ausgeht,
die von ihm liberall gewitterten — nein, vielmehr mit be-
neidenswerther Zuversichtlichkeit behaupteten tnterpolation«
durch den Nachweis metrisch-prosodischer Fehler oder Nach»
lassigkeiten glaubhaft zu machen, wird p. 553 flF. in wort-
reicher Besprechung namentlich die Mncorrect^' Verlangerang
der Perfectendung -it signalisirt, fQr die zunachst nach langem
Suchen zwei ganze Beispiele aus Ovid beigebracht werden
Wenn es demnach in den Metamorphosen VII, 170 heisst:
mota est pietate rogantis,
Dissimilemque animum subiit Aeeta relictus.
Nec tamen affectus tales confessa u. s. w.,
80 ^gewinnt' der Metriker ^alsbald die Ueberzeugung, dass
dem Ovid ein solcher Gebrauch vollig fremd', und dass nach
Streichung des mittlem Verses einfach zu verbinden sei:
mota est pietate rogantis, Nec tamefn u. s. w. — Ebenso gibt
in den Versen desselben Gedichts IV, 317:
Nec tamen ante adiit, etsi properabat adire,
Quam se composuit, quam circumspexit amictus —
*) [Hhein. Maaeuin a. a. 0. p. 511 f.]
EROTEMATA PHILOLOQICA. 611
( auBnahmsweise Verlangerung der kurzen Sylbe nur einen
Itzbaren Wink, dass der Dichter bescbadigt ist und die
ile dieser kritischen Hfilfe bedarf: Nec tamen ante adiit,
m circumspexit amictus^ mit Tilgung zweier Hemisti-
9IL — Nicht anders ergeht es dem armen asellus der
razischen Satire l, 9, 21:
Demitto auriculas ut iniquae mentis asellus,
Cum gravius dorso subiit onus. Incipit ille:
*Si bene me novi' u. s. w.
ir dfirfen', heisst es hier, nach einer hochst subtilen
'>rterung iiber die Natur des Schwatzers, Mer ja nie auf-
i zu sprechen, alsO auch nicht beginnt' (eine eines Xan-
is oder des Phrontisterions wQrdige Argumentation) —
r dfirfen dem Falscher in der That danken^ dass er uns
ausseres Zeichen gegeben hat, seinen Yers hinauszuwer- 5is
' und zu verbinden: Demiito .... aseUus. Si bene ....
Dass solche Falle nicht mit der ^Eraft der Arsis' oder
r Casur' gerechtfertigt werden, muss ja an sich lobens-
rth erscheinen, und fast konnte man sich yersucht^fiihlen,
in eine Wirkung der Lachmann^schen Warnung zu ver-
then, wie er sie mit ein paar Worten zu Lucrez III,
i2 p. 208 andeutete: ^ . . ita semper posuerunt ut possint
peritis videri propter caesuram producta esse.' Wenn
nicht solcher Vermuthung so sehr widerstritte, dass von
i demjenigen, was in derselben Anmerkung sonst noch
L Lachmann mit so viel Gelehrsamkeit wie Scharfe dar-
sgt worden, nicht die mindeste Notiz genommen wird.
aubte etwa Herr Gruppe nicht an den Nachweis, dass
ein abiit adiit periit rediit subiit interiit, desgleichen ein
lit, mit kurzer Ultima in der lateinischen Sprache und
Bsie iiberhaupt niemals gegeben habe, diese Perfect-
long vielmehr in allen Zeiten ausschliesslich lang war?
f^r doch Lachmann allein aus Ovid nicht weniger als
'Fzehn Beweisstellen beibrachte, die sammt und sonders
den Interpolationskehricht zu werfen freilich einigen Muth
^rderte. Oder soUte gar L. ihm gegeniiber, wahrend des
i^elangen beinahe taglichen Verkehrs, seine frUhere Mei-
mit ire und von peterey lang war und nur mit die
sung von Plautus, Terenz und den ubrigen Dramati
braucht wird (abgesehen nat^lich von den unt
ganz besondem Gesichtspunkt fallenden Formen \
stetit u. dgl.). Immerhin hatte die Eenntniss dieser
den Wiedererwecker des alten Todtenrichters davor
p. 552 in dem Virgilischen Verse Georg.. II, 211:
At. rudis enituit inpulso vomere campus
eine ganz absonderliche Ausnahme zu sehen, sta
Rest der alten Regel. Denn — ein seltener Fall
versagt selbst ihm das Auskunftsmittel der Athete
lich; ^eine Variante' sagt er mit unverkeunbarem ]
^gibt es nicht, und den Vers irgendwie in Verc
ziehen ist unmoglich.' Wie oft freilich die blosse
keit, Verse in Verdacht zu ziehen d. h. entbehrlich
den, sonst als voUgultiger Beweis fiir die Unechtl
dafiir bietet der gestrenge Aeacus so zahlreiche und i
geartete Belege, dass er uns wie leibhaft vor Aug
in seiner ganzen Grausamkeit als dv KXi^aKi brjcac, »
ucTpixibi ^acTiYuiv, Wpujv, CTpcpXoiv, lix b* elc t<
dHoc dtx^^v, ttXivGouc dTTiTiBcic, TidvTa TdlXXa ^cavi2[i
* REC. V. HANDBCCHERN D. CLASS. BIBLIOaRAPHIE. 613
10.
Recension mehrerer Handbtlcher der classischen
Bibliographie.*)
1) Leipzigy bei Fleischer: Handbuch der classiscJhen Bi-
bliographie von F. L. A. Schweiger. — Erster Theil:
Griechische Schriftsteller. 1830. VIII u. 364 S. gr. 8.
2) Ebendas. bei Nauck: Bibliographisches Lexicon der ge-
sammten lAtteratur der GriecJieti und Bomer. Von S. F.
W. Hoffmann. — Erster Theil: Griechen. Erste
Lieferung. 1830. XXII u., 1 — 336 S. gr. 8. Zweite
Abtheilung (bei Hartmannj. 1833. S. 325—576.
3) Ebendas. bei Weigel: Lcxicon bibliographicum s. index
cdUionum et interpretationum scriptorum Graecorum tum
sacrorum tum profanorum. Cura et studio S. F. G. Hoff-
mann. Tom. I 1832. VHI u. 550 S. Lexiconformai
Der Verfasser des ersten dieser Werke, die in einer Art
)n Progressionsverhaltniss zu einander stehen, hatte nicht isi
^thig, sein Vorwort mit einer Entschuldigung aber das
bermalige Erscheinen einer bibliographischen Arbeit ilber
lassische Litteratur zu beginiien. Ein nicht allzumassigen
Insprtichen gentigendes Handbuch war bei den manigfal-
%en Unbequemlichkeiten und der UnTollstiindigkeit des
frebs^schen Buches langst so sehr Bedilrfniss der philolo-
[ischen Welt und aller, die in einem engeni oder weitem
^^erbande mit ihr stehen, dass vielmehr der bisherige Man-
jel eines solchen zu verwundern gewesen ware, wenn nicht
>ei vollstandigem Besitz ausgedohnter litterarischer Httlfs-
oittel, freiem Gebrauch reicher l^ibliotheken, jahrelanger
'usse unverwQstliche Geduld und Peinlichkeit in oft banau-
*8cher Geschafti^keit Erfordernisse wiiren, die von zehn
^^nschen begreitlicher Weise allemal neun zur Ver/.weiflung
^itigen. Unerlas8h*che Erfordernisse sind diess aber, wenn
® Arbeit einestheils sich iiber eine unfruchtbare Nomen-
^tur erheben und doch auf der andern Seite Vollstandig-
*) [Aqb der 'Allgemeinen Litteratur - Zeitiing ' Halle iind Leipzig
^^3, Janaar Nr. 16. 17 p. 121— 134, unterzeichnet 38; vgl. Uibbeck:
^ RitBchl I p. 323. C. W.]
die gesammte griechische Litteratur umfasst, mit ]
122 der spatesten byzantinischen Grammatiker, Historil
auch Aerzte und Juristen^ dagegen mit Ausschlusi
chenscribenten. Dass diese letzteren in die Hoffn
Lexica mit aufgenommen sind; gewahrt ihnen nun
entschiedenen Vorzug: da es dem Philologen bei <
mehr in die Breite gehenden Litteratur seiner Wi
sehr dankenswerth sein muss^ fiir die seinem Bei
ferner aber nicht fern liegende Litteratur der K
benten sich nicht wieder aus besonderen Hiilfsqu<
erholen zu mtlssen. Im Ubrigen ist der Plan I
und die Einrichtung ihrer Lexica bis auf unw<
ziemlich dieselbe. Unter den drei Rubriken: Texta
Uebersetzungen und Erlauterungsschrifte
die den jedesmaligen Schriftsteller betreffenden ]
aufgezahlt, und zwar unter den beiden ersten Ri
chronologischer Folge, unter der letzten in alpl
nach den Namen der Yerfasser; nur dass bei
noch im einzelnen mehr Unterabtheilungen gemacli
sequenter durchgefiihrt sind^ indem die Ausgaben <
Schriftstellers und einzelner Theile desselben^ desg
Uebersetzungen in verschiedene Sprachen durch bes
satze und Ueberschriften geschieden sind. Auch d
DER CI.ASSISCSEN BiBLIOORAPHlE.
615
Schweigerachen Werkea dagegen ist von p. 35<) — 364 ein
Verzeichniss von Sammeiwerken, die eine Mchrzalil griechi-
«her Schriftsteller enthalten, hiuzugeffigt; der l.iedanke ist
lobenswerth, zumal da in der ahnlichen Sammluug bei
Sch5II Grieeh, Litter.-Geaeh. I p. XVII ff. alle diejenigeu
fferke febleii, die nicht den Namen ihres Besorgers oder
Berausgebers au der Siirn tragen, die Ausftlhrung zu beur-
theilen etwa aus dem Beispiele ' Grammatiker', unter wel-
ehein Titel wtrklich nichta stebt als die Aldischen llorli
Aiimi^is und Dindorfs Grammatici , wahrend p. 363 selt-
luner Weiae noch eine besondere Ruhrik 'Anecdota oder
hiedita' nachfolgt.
Wahrend nun Hr. Schweiger auf einem maBaigeii ii
tUame die gauze griechiaehe Litteratur umfasst hat, ist die
Anlsge der Hoffmannscheu Lexica freilich viel weitachich-
tiger: die zwei ersteu Lieferungen des deutschen Buches
Behen nur erst -bia auf Euclides, und die Versieherung, die
iti dem Umscblage der eraten Lieferung sowie aucb des
UteinJscbeu Werkes gegeben wird, dass man ja nicht aus
der Stiirke des ersten Heftes auf den Umfang des Ganzen
Kldieaaen wolle, und am zweiten Orte, daaa die griechiscbe
Litteratar nur aus drei Banden beRtehen solle, kliugt sehr
Wmig glaubhaft.*) An dieser Ausgedehntbcit ist aber eines-
theilg daa anzuerkennende Strebeu nacb Vollstandigkeit, an-
demtfaeils eine gewisse Breite in den Relationen iiber den
Werth einzelner Ausgabeu Scbuld. Beide Vft'. haben sicb
niinlich das Ztel geaetzt, neben der rein bibliograpbiacben
Aafisahlung aucb zugleicb kurze Andeuiungen iiber daa in
jeder oder doch jeder wichtigem Ausgabe geleifitete zu geben,
Vorin aie natilrlich den bewahrtesten fremden Urtbeilen zu
fplgen sich vornabmen. In Betreff dienes Puuktes verbalten
licb nun beide Vff. gerade so zu einander, wie in der Errei-
Aung bibliographischer VoIIstiindigkeit Uberbaupt. Scbwei-
ers Werk, ziim grossen Theil basirt auf Eberfs meister-
*) [8ie hat Bich nichtB deito wi-niger bewahrheitot, da daa 'hexi-
I biblio^phiciim Bive indei editiouum et iDterpretationum luripto-
a Gnecoruin' in drei BandeD IH32— 36 vollendet wurde C. W.]
616 BECENSION VON HANDBUCHERN
hafte Arbeit^n, war iu dem Augenblick, als es erschien,
reichhaltigste in seinem speciellen Fache, das existirte; es
sollte aber diesen Ruhm nicht lange behaupten, denn sobald
Hoffmann, der offenbar seine Sammlungen langer vorbereitet
hatte, hervortrat, wurde es durch ihn ausgestochen. Wah-
rend aber Schweiger einen Vorsprung hatte durch die Voll-
endung einer ganzen Litteratur *), konnte seine Vorrede, in
der er sich (p. III) ilber die unbillige Hohe der Weigerschcn
Preisansatze im ^Apparatus litterarius' beschwerte, noch in
den Vorerinnerungen zu Hoffmann's erstem Hefte berfick-
sichtigt werden, woselbst denn ein Aufsatz von Hn. Weigel
selbst eingeriickt worden * uber den sog. antiquarischeii Buch- j
handel' u. s. w. Gleichwohl konnte es Hn. Hoffmann schwer-
lich entgehen, dass trotz der grossem Reichhaltigkeit seines
Lexicons doch auch, wie natttrlich, mancherlei ihm fehlende
Angaben bei Schweiger zu finden seien, und diess scheint die
Veranlassung gewesen zu sein, weshalb nun «uf einmal sehr
unerwartet der erste Theil eines lateinischen Lexicons er-
schien, und zwar bei Weigel erschien, welcher nicht viel ,
mehr Artikel enthielt als vorher die erste Lieferung des i
deutscheli, ubrigens aber sich von diesem nur durch die
lateinische Sprache und etwas weiter gesteckte Grenzen des
Planes unterscheidet: woruber weiter unten. Wie sich nun
aber zwei in Tendenz nnd Einrichtung so fast ganz zusani-
\ii menfallende Untornehmungen eines und dcsselben Vfs neben
einander bohaupten sollen, ist schwer zu begreifen, und be-
sonders abzuwarton, wie nun das erstgeborene Kindlein gegt^n
den Nachgeborenen wegkoninien niag.**)
*) So eben [1832 1 erscheint aucb scbon der zweite Theil mna
Handbuchs in der ersten Abtheilung, unifassend auf 584 S. die latei-
niBchen Schriftsteller von A- L, welcher dem Anschi-in nach boi wei-
tcm grO.ssern Anspruch auf Vollstiindigkcit niachen kann als der erste.
[I)ie zweite Abtheilunjj^^ die lateinischen Schriftst«'ller von M - V iiid-
fassend, und damit der Schluss des ganzen Werkrs erschien 1834, nnd
auf beide Abtheilunf^en dieaes Bandes trifft das hier ertheilte Lob be-
kanntlich vollkommen zu. C. W.]
**) I Von dem ' bibliographischen Lexicon' Hoffmann^s ist in der
'i'hat ausser den hier angezeigteu ersten zwei Abtheilungen nichts wei-
ter herau<^gekonim«'n; wohl aber erschien in Leipzig bei Geuther 1^*38
DER CLASSISCHEN BIBLIOORAPHIE. 617
h verlassen wir diese mehr buchhandlerischen Inte-
nd wenden uns zu einer Vergleichung der voriiegen-
'ke im einzelnen^ wobei sich verschiedene Beobach-
werden anknfipfen lassen, die das eine oder das
naher charakterisiren. Im allgemeinen lasst sich
Q, dasS; besonders bei Hoffmann, mancherlei Irr-
oder doch Wunderlichkeiten unterlaufen, die es be-
dass der Vf. nicht eigentlich Philolog vom Fach ist,
eben nnr Bibliograph. Indess wird Versehen dieser
sehr man sie auch wegwHnscht, kein billiger allzu-
iigen, da doch diese Gattung von Biichem einmal
st, und Philologen, die entweder durch eigene Stu-
1 Autopsie in der philologischen BQchergeschichte
sind oder doch durch einen erworbenen Takt vor
i FehlscIiHlssen immer gesichert sein werden, in der
idere Dinge zu thun haben, als bibliographische
?her zu sclireiben
n Anfang des Buchstaben A nun fehlt bei Schw. so-
ie Einleitungsschrift des Achilles Tatius zum Arahis
; bei H. fehlt die Ausgabe derselben in Petavii
yixurij zugleieh aber hatte diese Schrift jedenfalls
en werden miisHen von dem erotischen Roman, mit
\usgaben sie ganz in eins zusammengeworfen ist,
ie Identitat der Vff. zugegeben, die doch zweifelhaft »«••>
\i. In der Angabe der Uebersetzungen hat H. einiges
als S
e solche Durchmusterung liesse sich leicht ins un-
verniohren: doch kann damit weder jemand etwas
sein, und anderseits miisste nian selbst in biblio-
her Beschaftigung Befriedigung finden, um dabei
'dtniiide zu werden. Wem es um recht genaue an-
he Kenntniss der beiderseitigen Leistungen zu thun
d eine Vergleichung am fiiglichsten anstellen mit
demttclbcn HofTmann ein 'biblio^^raphischeB Lcxicon der ge-
Litttfrdtur dcr Griechen. Zweite umgcarbeitetc, durchauB
e, verbeMerte und fortgesctzte Ausgabe' in 3 Theilcn. C. W.]
p. 131 ist es auch unrichtig; dass
Ausgabe (des Harpocratim) ^nach 2 Mscrr. und 1
nirten Exemplare' gemacht sei, wie denn Oberhaup
lationen Uber das Verhaltniss der kritischen Textesre
1S6 meistentheils aus den Yorreden gezogen, aber h
immer mit der gehorigen Genauigkeit, sehr vieles
schen librig lassen. Wir machen uns anheischig,
Seite des Schw.^schen Buches einen oder den ander
rOgten Mangel nachzuweisen, und Hr. Schw. wird
neuen AuflagC; die sein Handbuch wahrscheinlich erh
sehr yiel nachzubessem und zu erganzen haben. I
muss es bei einem bibliographischen Schriftsteller a
haufig falsche Schreibung der Namen yorkdmmt. . .
selten waren Obrigens auch AbkOrzungen moglich^ u
erspamiss ist fiir Arbeiten dieser Art immer ein
wichtiger Gesichtspunkt. Statt z. B. 'S. 319. 32(
es in unzahligen Fallen ^S. 319 f.' heisseU; und di(
geber alter Schriftsteller wtlrden es Hrn. Schw. ge^
abel nehmen, wenn sie statt mit ihren Ehrentiteln u
orten, z. B. ^Hr. Prof. Gottling in Jena'^ schlecl
ihrem ehrlichen Namen genannt waren und dadi
leicht obendrein das Buch noch um ein paar Grosc
feiler erhielten.
Hpnri TTnffmfi.Yin'apliPH TiATir»nn . Rii dAnn wii
DBR CLA8SI8CHEN BIBLIOORAPHIE. 619
^ne verkehrte Einrichtimg, dass einzelne Namen unter Col-
^tinrubriken aufgezahlt werden, wohin sie zwar sachlich
cht unrichtig gestellt sind^ wo sie aber niemand sucht und
Iglich auch nicht, ausser zu^llig^ findet. So stehen z. B.
B Epigramme des Mdeagros, Leonidas, StrcUcn, selbst die
i;en'schen Skolien (ZkoXuq gedruckt) unter der Rubrik Afh
ologia. So wird p. 118 unter den Erlauterungsschriften
Antim(icku8 angef&hrt F. Jacobs in Porsoni Adversariis
lipz. Ausg.y imd an diesem Orte bemerkt, ebendaselbst be-
Qden sich auch Amniadw, und Emeiidd, zu AaJiUles Taiius,
yrgiaSy Adian, ThemistiuSy Aldj^onj Libaniusi bei welchen
thriftstellem man doch die Jacobs'schen Emendationes eher
icht als bei Antimachus.
Die Hauptsache nannten wir aber die schon oben ange-
atete Weitschweifigkeit in den Relationen fiber Inhalt oder
erth einzelner Schriften, haufiger noch Schriftchen. Viel
umstandlich wird z. B. p. 142 erzahlt^ was man in Wei-
lerfs Schrift iiber das Lfiben und Credicht des ApoUdnius
Ae, was alles schon im Titel hinlanglich angedeutet lag.
d Gelegenheit der Hemsterhuis^schen Anecdota wird gar
142 bemerkt^ dass daselbst pag. 309 dui Homerische For-
i €1 b* fiye hehandeU und mit Nikanor heine Auslassung
yenommeti werde, sofidem es sci so viel als e\a br\ drfe (sic).
of diese Manier wQrden 100 Folianten nicht ausreichen fiir is?
Q bibliographisches Lexicon. So erschrecklich ausfUhrlich
iid z. B. p. 160 tlber die Hermann^sche Losung des Ar-
limedischen Rathsels und unter den Aeschyleischen Erlaute-
mgsschriften referirt Qber Siebelis diair. de Persis . . .,
^end dagegen BQcher, Qber die yiel mehr zu sagen war,
ieWelckers Trilogie oder Reisig's Coniedanea zu Aristo-
hmes, ganz unverhaltnissmassig kurz weggekommen sind.
^ie durchaus nichtssagend ist z. B. p. 29, was iiber Her-
i&nn de Danaidibus beigebracht wird: .... Ist darin
^ohl Eine Sylbe, die (mit Ausnahme der Seitenzahlen) auf
0 andere Dissertationen nicht eben so gut passte?
Wir mQssen uns aber in Betreff der Erlauterungsschriften
>gar gegen die Aufnahme einer ganzen Glasse von Namen
'^thaupt erklaren. Es ist schon eine missliche Sacke um
620 RECENSION VON HANDBtiCHEBN
die Anfiihrung solcher Schriften, die ihre Beziehung auf m^en
SchriftstcUer, zu dem sie angefUhrt werden, nicht auf &eiD
Titel tragen: denn das scheint uns das einzige Kriterium
fiir die Grenze der Bibliographie, weil sonst consequeD^r
Weise am Ende bei jedem Autor ' Matthia's Grammatik
und Passow^s Lexicon mit anzufiihren waren. Doch geben
wir hier gern gewisse Unterschiede zu, die ein natQrlich
richtiger Takt besser finden als ein allgemeines Gesetz be-
stimmen wird; leider wird es aber einem Nichtphilologen
ganz unmoglich fallen, alsdann Yollstandigkeit zu erreichen,
da man von dem Bibliographen nicht verlangen kann, dass
er die Biicher selbst gelesen hat. Fehlen doch in jener B^
ziehung selbst Titel, deren • Beriicksichtigung man auch von
dem Bibliographen erwarten durfte; z. B. wenn Matthias
Ohss, in quaed. ix)et. Gr. loca unter Acsdiylus vorkommt, und
ebendaselbst Lobeck de usn apostropJii, «o konnte man dock
wahrlich die Erwahnung der Porson^schen Adversaria e^
warten; wenn Lachmann de dior, syst. trag. dasteht, warum
fehlt desselben Schrift de mmstira trag,, die gerade so vA
Recht oder Unrecht hat genannt zu werden? . . . •
Zwei- Fiille aber sind es, in welchen auf die Anftlirung
durchaus verzichtet werden musste. Erstlich, wenn eine oder
die andere Stelle irgend eines Schriftstellers irgeDdwo ver-
128 einzelt behandelt ist (d. h. nicht in einer eigenen Scliriftj'
wie seltsam nimmt sich z. B. p. 2G aus: Boissonade:
Acschylns fcntaius in Fersis — ! denn von dioser Art versichern
wir Hn. H. unfehlbar noch ganze Hundert^ von Biichertiteln,
in dencn Aescliyhis behandelt ist, uachweisen zu konnen.
Dieser Chisse gerade gegenuber steht eiiie zweite», botreffend
Anfiihrungen solcher Werke, in denen vermoge ihres Zwecb
und Inhalts jeder Autor ohne Ausnahme nothwendig vorkom-
men muss, das sind die allgenieinen litt^rarhistorischen. Mh
Vorliebe wird bosondors mogliclist oft Clinton in den fashs
Helltnicis citirt, zuweilon Bruckor\s hist. phiL crit., zuweile"
Vossius de histor. oder sonstwo, selbst die Allgcfticinr FmcI'
clojHidic von Ersch und Gruber u. s. w. Wo soll hler da^?
Ende seinV Es war vollkommon genug, dass zu Anfang
jedes Artikels auf Fabricius verwiesen wird. . . • •
DEB CLA88I8CHEN BIBLIOQRAPHIE. 62l
Viel mehr noch ist nun in diesen Beziehungen das Mass 129
lerschritien in dem lateinischen Werke^ iiber welches wir
m sein konnen^ da es die VorzQge und Mangel des deut-
then theilty nnr in vergrossertem Massstabe. An Vollstan-
if^eit steht es dem frOhereii weit voran, wie man schon
18 der oben angedeuteten Enistehungsgeschichte abnelimen
um; dergestalt dass eigentlich das deut^che wieder gauz
irin aufgenommen und somit vollkommen entbehrlich ge-
acht ist. Kaum, dass es sich dadurch einigermassen halteii
irdy dass es durch das Erscheinen des zweiten Heftes eiuen
ironologischen Vorsprung vor dem grosseren Werke, wel-
les in dem vorliegenden Bande A—C umfasHt, gewonnen
it und wahrscheinlich berechneter Weise behaupten wird.*) .
Dsser den Erlauterungsschriften hat nun dieses letztere
ich unserer Ueberzeugung die Grenzen und die Befugniss
ner bibliographischen Arbeit auch in der Vermehrung der
itomamen sclbst Qberschritten. Schon in dem deutschen
ndcon war ein Anfang gemacht, ^neben den bedeutenderen,
rrch ihre iibrig gebliebenen Werke litterarhistorisch be-
ionten Personen der Griechen auch die aufzufQhren, von
jren Werken entweder nur Bruchstiicke oder auch iiiehts
if unsere Zeiten gekommen ist^ die aber schriftstellerisch
shandelt worden' (Vorrede p. IX). Uoch hatte sich der
erfasser dort meistentheils auf solche Autoren der ge-
annten Art beschrunkt, die als Gegeustaud eigner Monogra-
tien ex professo waren behandelt worden. In dem neuen
iferke ist der Plan viel weit^r gesteekt; hier erscheiuen
^lbst Schriftsteller, iiber die eine monographische Arbeit
■il nichten existirt, sondern vou denen mir einzelne Frag-
Mite hie uud da grammatisch oder kritisch besprochen
™, und oft, wo selbst kein Fragment erhalten ist, aucli
^ nicht einmal. Diess miissen wir nun, wie gesagt, fiir iso
fcrchaus verfehlt halten, einmal weil VoIIstiindigkeit darin
^m von den Philologen vom Fach durch die angestreng-
we Sammlung zu erreichen, uiul dann, weil wirkliche Voll-
*) [Dass 68 mit diesem zweiten Hefte des deut»chen Werkes vor-
^ i^berhaopt sein Bewendon hatte, wiirde Bchon ol)en p. 016 Anm.**
*^erki. C. W.]
622 RECENSION VON HANDBCCHERN
standigkeit mit dem Umfang eines auch recht dickleibigen
Handbuches gar nicht zu vereinigen ist. Man sehe z. B.
gleich zu Anfang den Artikel Aduieus .... Glaubt
denn der Vf. damit einer erschopfenden Au&ahlnng deier,
die dber Achaeus und Fragmente yon ihm gehandelt haben,
auch nur von weitem nahe gekommen zu sein? Wir Ter-
sichern ihm^ dass die sechsfache Zahl kaum ausreicht. So-
dann aber^ wie in aller Welt soll man sich die IncohseqaeDZ
erklaren, dass unter des Yfs Gesichtspunkte, um ihn einmil
gelten zu lassen, nicht wenigstens alle Autorennamen der giie-
chischen Litteratur ihre Stelle gefunden haben, von denen mir
Fragmente oder Notizen vorhanden sind? fitwa, weil nicU
. ^schriftstellerisch dber sie gehandelt ist'? Ueber welchen
Autor ware das nicht geschehen? Hr. H. hatte beispieb-
halber nur etwa das Pinder^sche Register zu Schoirs lit'
teraturgeschichte vorzunehmen brauchen, um zu sehen, wie
viele Namen noch vor Achaeus in der griechischen Litterattf
vorkommen, und zwar — was das argste ist — danmtff
solche, unter deren Namen sogar noch ganze Sdiriftwerb
auf uns gekommen sind.
Trotz dieser Ausstellungen, die ja ohnediess nicht te
Unfleiss des Vfs, sondem vielmehr ein Uebermass von Flei»
treffen, miissen wir das grossere bibliographische Lexicon dei
Hn. H. fiir eine wahre Bereicherung der philologischen Lit-
teratur erkliiren und sehen seiner Fortsetzung und moglicbst
baldigen (wenn auch nicht in drei Biinden zu erreichenden)
VoIIendung mit Verlangen entgegen. Die Latinitat des V&
ist zwar greulich: indess setzt man sich dariiber bei eines
bibliographischen Lexicon wohl noch am ersten weg. Auck
mit den griechischen Accenten scheint er sehr uber den Fuw
gespannt zu sein, und hat sie drum lieber ganz weggelasseo.
Die aussere Ausstattung ist fast zu splendid^ ohne Zweifel
weil das Buch vorzugsweise mit auf das Ausland berechBet
sein mag.
Was wir aber an den Hoffmann'schen Arbeiten als eii
nimium ansehen mussten^ was die gebiihrenden Grenieo
liberschreitend in ein fremdes Gebiet Qbergriffe, das gehori
181 ganz eigentlich in den Plan eines Werkes, iiber das wir bei
DER CLAS8I8CHEN BIBLIOORAPHIE. 623
er Grelegenheit einen kurzen Bericht anfiigen:
Bssen^ bei Badeker: Repertorium der Jclassischen Alter-
thumsunssenschaft. Herausgegeben von C. F. Weber zu
Darmstadt. Bd. I: Literatur des Jahres 1826. XXXVI
u. 331 S. 1832. gr. 8.
Diess Repertorium^ um es mit des Vfs eigenen Worten
sagsweise anzugeben, beabsichtigt ein doppeltes: erstens
nel als moglich vollstaudige Angabe des zum Gebiet der
lologie gehorigen, was in den verschiedenen Landem
opas von Jahr zu Jahr erschienen ist, natdrlich mit be-
derer BerQcksichtigung Deutschlands; wichtiges und un>
itigesy was nur an BUchem^ selbstandigen Abhandlungen,
grammeU; Aufsatzen und einzeluen Bemerkungen in pe-
ischen Blattem^ Joumalen und kritischen Zeitschriften
: Art^ an Kunstwerken und Landkarten herausgekommen
die gnecliische Litteratur bis 1453, die romische bis
gerechnet (diese Grenzbestimmung^ wenn sie streng fest-
ilten werden soUte, geht offenbar nicht weit genug), mit
schluss der Kirchenvater (Kirchenscribenten?)^ des agyp-
len und orientalischen Alterthums: in welcher letztem
ehung jedoch mancher (leicht einzusehenden) Inconse*
izen wegen der Plan kiinftig etwas erweitert werden soll.
iitens aber soll das Repertorium eine Uebersicht der
eigen und Urtheile verschaffen, welche iiber Biicher und
iatze in kritischen und ahnlichen Blattem bekannt ge-
den sind, theils durch einfache Nachweisung der Anzeigen,
Is durch Angaben eines aus den Kritiken gezogenen Ge-
mturtheils: wozu 65 lateinische, deutsche^ franzosische,
ische und italianische Zeitschriften benutzt worden.
Zu diesem Behuf ist die gesammte Alterthumswissen-
ift in vier Fachwerke vertheilt worden (denen jedoch
i die Rubrik ^Litteratur der Alterthumswissenschaft'
Jigeht), iiber deren Aufstellung wir hier nicht mit dem
rechten mogen: 1) Kunde der schriftlichen Ueberreste,
Sprachkunde, 3) Kritik und Hermeneutik, 4) Sachkunde.
^r diesen beliebten Titel fallen wieder: 1) Litteratur- und
stgeschichte, 2) Geographie und Ethnographie, 3) Chro-
Leichtigkeit des Gebrauchs erreicht wird. Wir mQ
bezweifeln, dass diess durch die unendlichen Un
lungen geschehe, in die jene Fachwerke wiederum :
sind, innerhalb deren die Anordnung der BQcher
132 mit jeder neuen Abtheilung wieder von vom begin
phabetische ist. So hat z. B. die ^besondere Spn
acht besondere Rubriken Viel statthafl
eine solche Zersplitterung dann sein^ wenn das
einzelnen Facher fallende Material grosser wiire, d
liberhaupt die ganze Anlage des Werkes eine etwj
cirte Gestalt erhalten hatte.
Wir sind namlich der Meinung^ dass die B(
eines solchen Repertoriums auf einzelne Jahrga
glQcklicher Gedanke ist.*) Welche Unbequemlichl
es mit sich fiihren^ wenn man sich vor einer Reih<
etwa 10 solchen Jahrgangen stehend denkt und e
zehnmaliges Nachschlagen entweder die Litteratur €
Gegenstand zusammenbringen oder eine bestimn
auffinden kann! Und in welchem Riickstande der !
muss der Vf., wenn er jedes Jahr einen solchen
scheinen lassen will, immerdar im Vergleich zur G
durch die Differenz von sechs Jahren bleiben, die
den jetzigen Fortschritten der Wissenschafb wahrhai
kleine ist! Es hatte daher vielmehr immer ein
von etwa drei auf einander folgenden Jahren solh
DER CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 625
geDonimeu und die philologische Litteratur dieser drei
re iu einen Band vereinigt werden. Die ersten Bande
en man auch einen friihem Beginn als von 1826 an
schen mochte) konnten dann in willkQrlichen Terminen
heinen; spater, wenn die Sachc erst in Gang gekommen
der Gegenwart naher gerQckt sein wiirde^ ware es eben
zweckmassigsten gewesen^ wenn alle drei Jahre einmal
Litieratur der yergangenen drei Jahre in einem Bande
tmmcngefasst worden ware, Qber deren litterarische £r-
;inungen die Kritik im ganzen abgeschlossen hatte. Da-
;h ware auch eine sehr betrachtliche Raumerspamiss ge-
nen worden, weil alle die einzelnen Ueberschriften ond
len, die nach der jetzigen Einrichtung in drei Jahren
mal gleichmassig wiederholt werden mtlssen, fQr gleich
Zeit nur einmal vorzukommen brauchten. Doch Wtlnsche
hen nichts anders.
Wie das Werk vor uns liegt^ ist es in seiner Ausftlh-
f das Erzeugniss des allermahseligsten, in seiner Sphare
t genug zu riihmenden Fleisses und kann auf das Lob
r fast beispiellosen VoIIstandigkeit Anspruch machen.
,r wird mancher in dem ganzen Unteraehmen eine ver-
»liche Nahrung fQr die ohnediess in unsern Tagen allzu-
um sieh greifende Indices-Weisheit iindeny wodurch die
iche alte Sitte des Adversarienhaltens immer mehr in
Hintergruud treten und das eigene Lesen der erschei-
den Bucher theilweise entbehrlich gemacht werden konne.
jr wer da bedenkt, unter wie viel Mausedreck man heut-
ige den Pfeffer heraussuchen muss, und wer die Aufgabe
erer Zeit, die auf organische Gestaltung der philologischen
> aller Wissenschaft unabweislich hindrangt, erkannt hat, i.n3
wird gewiss in die Worte des Vfs einstimmen: 'Es wird
lit in diesem Repeftorium die Grundlage unentbehrlicher
'ersarien dargeboten, welche bis zu einer gewissen VoII-
idigkeit gesteigert werden konnten, wenn sich jemand zur
'hweisung der in den Ausgaben, Uebersetzungen, Erlliu-
ingsachriften u. s. w. der Classiker jahrlich niedergelegten
uerkungen entschliessen woUte. Diess wiire aber uni so
ischenswerther, je mehr sich dann der jetzt vielfach in
f%* UT9CHKLII OPV8CVLA V. 40
iiberschreitet er seine Befugniss, als Philolog komi]
ner Verpflichtong durch solche vereinzelte Gerechtig
die dabei eben^ weil sie nur subjectiv sind, eine sehi
kende Gewahr haben, gar unyollkommen nach. D
ist die unverhaltnissmassige Ausftihrlichkeit, mit
Eritiken Qber manche Biicher ausgezogen sind. .
Fiir Philologen — und ftir sie ist doch das Buch
— hatte tiberhaupt die Nachweisung des Ortes^ wo
betreffenden Recensionen finden, ausgereicht^ hdchst
mit BeifQgung der Zeichen und Buchstaben^ die zur
nung des Werthes des Buches sowohl als des G.
der Recension schon anderweitig recipirt sind. £
helfen einem so allgemeine Excerpte (und auf <
kann sich natUrlich das Repertorium nicht einlass
sie z. B. p. 2 iiber Eberfs Ueberlieferungen (und i
andem Stellen) wirklich spasshaffc Torkommen .
AIs Einleitung hat der Vf. von p. XV— XX:
Anfang einer historischen Darstellung des Studiumi
terthums vorangeschickt, der aber nur zwei Perio
der Tradition (476—1304) und des Erwachens
1453) in sich schliesst und in zu gehauften Eim
Namen und Jahrzahlen sich bewegt
XIII.
Orationes latinae.
1.
raefatio ad defendendam de Oro et Orione commen-
itionem muneris professorii extraordinarii in uni-
ersitate litterarum Vratislaviensi suscepti caussa
die yn m. Februarii a. 1834 habita.
Gratiam praeter cetera intellego cum babendam Tobis
leam, tum vestram mihi esse implorandam, rector uniyer-
itatis magnifice, curator illustrissime^ decane maxime spee-
ikbilis, professores et doctores aestimatissimi, commilitones
tumanissimi, litterarum fautores amplissimi. Qui cum huius
liei sollemnitatem vestra praesentia condecorare non dedignati
litis, tam propensa in me voluntate et incredibiliter vobis
obstrictum meum animum tenetis et benevolentissimae pa-
tientiae exemplum edidistis haud vulgare. Quippe si ab eis
Testrum recessero; quibuscum communium studiorum necessi-
ybido mihi intercedit suavissima, reliquis fere non potest
c^n parum oblectationis pariat ipsa argumenti tenuitas^ a
( ^Bommuni usu paullo remotioris. Quod tamen tantum abest
'^fuidem ut excusandum putem^ ut optima ratione.niti sen-
^^. Haec igitur qualis ratio sit, primum declarabo: post
9ttotnodo argumenti taedium illud levare, si modo possimuH,
^ ^Uqua certe ex parte compensare constituerimus, significabo.
^ tantum quidem concedi uno ore credo, non alio consilio
^^Hc publice acribendi scriptaque defendendi morem antiqui-
'^^ poaae sancitum esse, nisi hoc, ut, quod quis in littera-
^tn nniversitate publicum munus capesHivisset, ei suHtinendo
^ parem publico item testimonio proderet. Haec autem
40*
pV/OKA. AU10U.1X1 XXVAX Vt U. L/XXV^ A tn-X L/V/UViOU* XA U l/ \>XX1XXX IIV/
licct commonstrarey quibus disciplinae cuiusque spj
metiarC; licet principia quaedam constituere latius ]
quibus singula quaeque regantur et terminentur: au
ipsis singulis versari poteris acerrimo studio exp
Ytrumque genus cum propriam habeat utilitatem,
luptatis aliquanto plus babere patet prius. In illi
floridioribus commentandi locis quaerat quispiam
maluerimus versari? Verum enim vero de quo genei
potest percommode, id non continuo aptum est
putandum, non quod parum afferat ad disceptand
teriae, sed quod nimium. Nam qui satis illud rep
non posse de rei cuiusque summa geueratim atq
verse iudicari, nisi ipsa singula quaeque penitus p
in promptu habeas et extra dubitationem posita: £e
plo maiorem esse huius generis difBcuItatem concec
plitudinem autem tantam, ut aut dies deficiat disp
aut incerta vacillet omnis disputatio et vagetur
rio. Quapropter alterum tantum genus restat ant
tum: quod quidem recte amplexi esse nobis videbi
modo reapse promoveri philologiam ea, quam exh
commentatione doceri possit. Atque hoc ipsum pau<
persequar. Etenim ab omnibus hodie, putO; intellec
et luculentorum copia exemplorum satis comprobatur
LATEINISCHE REDEN. 629
^onsummatae praestantiae historiam litterarum Graecarura
ciscamur; nisi, quo communitatis vinculo variorum generum
«8 inter se contineantur singulae, velut uno conspectu co-
scatur caussaeque aperiantur et via, qua ars quaeque vel
iplina^tpostquam per gradus quosdam ad summum fuerit
igium adducta, aeterna naturae necessitate per eosdem lapsa
3t postremo exstincta. Quod studiorum genus cum maio-
aetate parum intellegeretur quantam vim haberet quan-
que in se gravitatem, tum indc ab Heynio adeo omnium
tibus persuaderi eius salubritas coept^ est, ut certatim
0 elaboretur summa virium intentione, ut integrorum
iim iactura, quae nobis invidit temporis iniquitas^ fruc-
issimo consilio resarciatur. Patuit enim ista industria
t ad epicos poetas, ex quo F. A. Woliii suasu Antimachi
[uiae colligebantur Schellenbergii studio: ut hodie quid
ici poetae praestiterint; quid Choerilus, quid Euphorio,
Rhianus, doctorum quorundam virorum curis prorsus
pexerimus. Non minore successu, qui lucem lyricae poesi
Tent^ illos aemulati sunt Vt enim nihil dicam de qua-
ertita opera in Pindaricis fragmentis posita inde a cele-
imo huius academiae philologo Schneidero Saxone, nihil
est quod sese neglectos querantur vel elegiaci generis
;ae suavissimi vel iambici repertor Archilochus cum Hip-
acte, vel Aeolenses Sappho et Alcaeus, vel doricae lyrae
38 gravissimi Alcman, Stesichorus^ Ibycus, Bacchylides.
enicae autem poesis cum ipsae origines praecipuis philolo-
am studiis disceptatae siut non mudiocriter, tum in co-
'Orum quidem reliquiis insigiii cum laudc versari Meinekius
tituit, cuius curas Menandrias imitari studueniut, qui de
istophanis, de Cratini, Eupolidis, Plierecratis perditis fa-
is nostra aetate bene meruonint. Vt una tragoedia suum
1 iustauratorem desideret et vero etiani postulet. Nec
8ae orationis scriptoribus philologorum diligentia defuit,
^ quidem iu imllo gcnere maior quam in exploranda
!>ncorum arte et memoria exstitit. Quo factura* est, ut
^^'^uissimorura historicorum, qui logographi vocati sunt,
^ mente imaginem tenero liceat, ut Hcllanici, Phere-
9 Qt eorum, qui in antiquitatibus Atticis explicandis
pore fere numquam iutcrmisso cum philosophi perveg
tum philologi; nuperrime eiusdem industriae commu
pit etiam ad oratorum perditorum reliqiiias pertim
unum est genus litterarum quoddam^ quod propemo
lum ueglectum iacuit, ne dicam contemptum. Qi
grammaticorum historia ante hos paucos annos
rum elaboraverat nemo: neque hodie praeter du
quos in praefatione laudavi, quemquam in co gen<
nominare. Hoc igitur in spatio equidem elaborare c
nec quaeri post ea, quae exposui^ a quoquam pc
stimO; utiliterne et ad promovendas litteras nostrai
modate illud instituerim^ quod cum per se necessar
nemo infitias eat, tamen tentatum adhuc sit a null
Nunc igitur, ut revertatur unde profecta es
nunc puto apparet, cur non possit eorum exspectati<
fieri, si qui talia, quale tractavi, argumenta fastidian
machentur: cur noluerim; si mihi vellem ipse sa
locum aliquem communem ex iis proponere ad d
dum, qui fere tralaticii sunt, velut utrum maior pe
xander an filio Philippus fuerit, utrum detrimenti
utilitatis e Carthaginis excidio Komani ceperint, vel
nitate philoIogiaC; vel de librorum subsidiis ad studii
logiae necessariis et (juae sunt similia. Nam ut pai
LATEINISCHE REDEN. Q31
tim ei, qui libris in publicum editis iam aliqua ex parte
laruerit? bocine scribendi disputandique consilium cui-
Lm hodie serio teneri videatur, an dicis caussa exerceri
; fere plus quam umbram quandam servare eius^ quam olim
>uerit, gravitatis? Quibus minime haeremus quid respon-
kinus. Namque quae recte et sapienter a maioribus sunt
tituta, si quando parum retinuisse pristinae utilitatis iu-
entur, aut abolenda sunt aut, quamdiu non sunt abolita,
tyiter tuenda et exercenda strenue. Quod cum pridem
bi persuasissem, tum numquam planius perspicere quam
hac ipsa incluta academia licuit. Huic enim prorsus in-
lexi proprium splendorem parari nec mediocrem ex eO;
od, quae in aliis quibusdam, quas quidem noverim, acade-
is in lusum pridem verterunt, hic quidem veterem et an-
|uam dignitatem praeclare tuentur et retinuerunt lauda-
iter.
Atque hoc alterum illud est^ quod initio significabam
ius praefationiB, cum argumenti taedium dicebam pro
rili parte nos compensaturos. Hoc igitur quoniam ad eos
oque pertinety quorum nihil interest, de Gaio et Sempronio
de Oro et Orione verba faciamusy probe nos meminerimuS;
i in certamen nunc sumus progressuri. Neque enim cum
errimo immo ardenti veritatis studio conciliari ea vel hu-
uiitas nequit vel temperantia et ut Graece dicam cujq>po-
i^, quae et litterarum dignitatem et liberalee homines
Jet
2.
atio de studii philologici et instjtutionis scho-
iticae necessitudine muneris professorii ordinarii
universitate litterarum Vratislaviensi suscepti
caussa .die XXII m. lanuarii a. 1836 habita.
Quo vos libello, academiae praeses illustris, rector magni-
y professores et doctores amplissimi, carissimi commili-
eSy reliqui auditores omatissimi, ad hanc orationem bene-
3 audiendam invitavi, in eo me professus sum de tali
632 LATEINISCHE BEDEN.
re verba facturum, quae non mirer si vobis multo amplias
dicendi spatium poscere yideatur, quam quod a me expleri
vel per ipsius argumenti gravitatem nostrarumque Yirium
tenuitatem possit, vel per huius sollemnitatis opportunitatem
vestramque patientiam liceat. Ac profecto qui vel leviter
meminerit, quot et quanta studia quantorum homiuum illa
quaestio excitavcrit, num^ quae nunc fere e Graecae Ro-
manaeque antiquitatis cognitione pendet scholasticae insti-
tutionis ratio, ea vere salutaris sit habenda et quavis alia
praestabilior, item qui incredibilem discrepantiam proposita-
rum eo in gcnere sive opinionum sive sententiarum non ex
editis tantum privatorum hominum libris et libellis noverit,
sed ex acerrimis etiam contentionibus eorum, qui publicae
saluti civitatium consulunt: is sane parum sapiat^ si eius se
rei amplitudinem brevi oratione exaequaturum speret. Neque
hoc equidem mihi proposui, qui cum de istius institutionis
salubritate ipse persuasum habeam ut quod. maxime, tanien
non sim in eo elaboraturus^ illam ut argumentorum vi none
defendam, et quibus rationibus nitatur dedita opera exponam,
sed ab ea sim profecturus tamquam concessa communique
consensu probata. Nam cum duas partes ille locus habeat^
qui est de studii philologici et scholasticae institutionis ne-
cessitudine^ mea quidem oratio ad illud magis quam ad hanc
spectabit, nec ad discentium potius quam ad docentium usus
pertinebit, vel ut etiam planius quid mihi velim declarem,
in eo versabitur, ut, quae sit artis philologicae et vitae scho-
lasticae eum discordia tum concordia, patefiat.
Circumspicicntibus nobis scholastica institutio, siquideni
e potiore sui parte censotur, apparet penes eos, cjui phiK»'
logiaui profitentur. Item nos, e quoruni disciplina acadcniica
scholarum doctorcs maiorcm partem prodeunt, nulla bos ali»
ratione ad enidicndam adulescentiam informamus, nisi quou
philologos effingimus. Studium autem philologiae cum nullo
tempore non eoraprchenderit pcrmulta ab usu scholai>tico
aliena, tum in hodierna litterarum hice tanta increnienta
cepit, ut propemodum nova disciplina exstiterit. Intellectum
est hodie, quae olim si non contempta iacuenint, certe tam*
quam secundaria et fortuita velut appendicis loco habeban-
LATEINISCHE REDEN. 633
necessario et inter se vinculo contineri et cum illis^
} primaria censentur^ iuncta esse; perspectum est, ut
sis complectar^ sumuium finem jibilologiae iam adaltae
alium esse^ nisi ut Graecae Romanaeque antiquitatis uni-
ae plena cognitio comparetur et quasi imago quaedam
ao comprehendatur. Quodsi scholarum rationem reputa-
(eas dico, quibus ad academica studia aditus parari
\>), numqui tradi discipulis videmus, quotcumque littera-
philologicanim genera vel olim tractata sunt ab doctis
inibus vel nunc laete lateque efflorueruntV illine vel
nmaticis linguae subtilitatibus quibuslibet imbuuntur? vel
cae artis captiunculis irretiuntur? vel ad antiquitatium
. saepe dumeta obscurave umbracula pelliciuntur? vel iu-
;ur in reconditos quosque artium litterarumque historiae
ssus interioremque nexum penetrare? Nihil horum vide-
fieri. Quid igitur? haecine satis inter se concinunt?
sic potius statuendum, ut aut in eas ipsas partes diri-
la discentium studia, aut inutilem esse, quae hodie
liritur, docentium doctrinam iudicemus?
Non poterimus mehercle in hac quaestione quicquam
icere, nisi, quo tandem consilio ex antiquitatis studiis
•ilis aetatis institutionem praecipue nexam habeamus,
Bsierimus. Cuius consilii rationem fallatur qui ex ipsis
;inibu8 huius disciplinao scholasticae repetere aggrediatur.
m vero quo renascentium litterarum saeculo primum in-
li publicae scholae humanitatis coeptae sunt, eo homines ne
iicrunt quidem nisi cx incorruptis antiquitatis fontibus
Jmoque exemplo siilutcm quaerere eaquc liberalis educa-
U8 et ad liumanitatem informationis instrumenta petere,
e suae aetatis labes et barbaries praeberet nulla. Verum
quam viam maiore.s nostros n(»ce8sitas quaedam adegit,
' nos nunc consulto et scientes tenemus, quibus larga
' et multiplex sujipetit erudiendorum ingeniorum materia.
' igitur illud est tandem, quod tralaticiae discipiinae con-
^*iionem hodieque suadeat? Quodsi verum esset, quod a
isdam iactari accipimus, qui quidem discipulis quoque
P^tentem illum antiquitatis seusum imbibendum vete-
^^ populorum vitam ac memoriam velut intuendam esse
pulcherrimos fructuH cx antiquitaiis tractatione i
putem. Quales cum liberaliter concedam iure i
expeti^ tamen ab ea utilitate primum prorsus seiun
in quem pliilologi incumbimus^ multiplicis eruditioi
ratum; deinde eaudem utilitatem nego esse eiusmoc
se sola vel satis ab omni parte antiquitatis potissim
rogativam illam defendat, vel nulla alia quam eiu
tiquitatis studia praebere ingenita virtute possun
longe graviore utilitate superetur. Ac quod primo
nificabam^ qiiicumque sapiant^ haud gravate largiaui
tu6 enim quisque est eorum discipulorum; de qui
cogitamus; qui adeo maturuerit^ ut eius captus v<
ad illum antiquitatis sive sensum sive intellectui
nosmet^ qui in philologicis litteris habitare didicii
sectamur? Rursus autem, istisne tandem ambagibi
doctrinae ubertate dicam an molestia uUo pacto i
ad tam simplicem finem consequendum videtur^ c
esty ut sensus humanitatis quidam ex antiquitatis c
percipiatur? qui quidem mea sententia commodiss
riri ex optimorum aliquot scriptorum lectione pote
quod secundo loco posui^ non est difficile ad dei
dum. Namque si nihil spectaretur aliud, nisi u
bonique sensus in iuvenilibus animis excitaretur a
niiA niViil paaof nmfonfo nnrk«1 in anlsL SLnfiniiifjLfA fi
LATKINISCIIE RKDEN. 635
magistrae^ niirificam copium, varietatem; concinuitatem, et
ui tamquam de yiva magistra loquar^ sapientiam? Sed cum
ex liac parte^ quae altera cst ex duabus, antiquitatis trac-
tatio me iudice aequet tantummodo aliarum litterarum digni-
tatem, contra cx altera parte suam sibi praestantiam quan-
dam vindicat propriam ac peeuliaremy cuius aliam disciplinam
Dullam patitur vicariam. Atfjue haec tota pendct ex linguis,
referturque tota ad mentem excolendam acuendumque iudi-
eium. Hoc enim illud est^ quod iam complurium memoria
saeculorum, quod ipsa contradicentiuni adeoque repugnan-
tium et diversa substitucntium molimina testiiiitur longe
hiculentissimo docuinento, ut cxploratum habeamus: tam ido-
neQin, quam linguae Graecae Latinaeque tractationem, repe-
riri nullum instruinentuiUy quo naturae beneficio insiti menti
ignicQli cuncti excitentur et fovcantur, recteque exercitata
^ogitandi iudicandique facultas ad quosvis sive vitao sive
litteranim et artium qualiumcumque usus aequabiliter ac-
Mmmodetur. Cuius sententiae veritatem nec volo nunc, ut
im ab initio significaviy nec si velim possum per singula
Apita persequi: nec vero debeo, cum nihil mihi secundum
^, quae sum supra professus, iam agendum sit, nisi ub
sorum sententiam tamquam iuteq^res patefaciam, e quorum
oonsiliis hodie pendet linguarum antiquarum cum scholastica
uistitutione societas. Quo autem iure sic, ut feci, illo inter-
PTetis munere functus sim, iion aegre intellegat, qui — ut
« nno exemplo utar — praeclaras illas orationes recordetur, qui-
5 OU8 nuper, cnm apud Francogallos publicaruni ratio schola-
fe '^m disceptaretur, eiusdeiu illius societatis salubritas a supre-
^ ^^ iiegis ministris (de Thiersio potissimuni et (luizoto cogito)
^mniendabatur tantae quideni inU^Ilegentiae luuiinibus, quae
•l^o miunjj videbatur oo iu generc ab ipsis Francogallis ex-
P^ct^iri posse, eo uiaiore nostros legentium animos voluptate
** ^^ntum aftecit, sed vere perfudit.
Ntmc igitur ut revertatur unde detlexit oratio, quod iam
©o oxplicanduni esse, hoc est accuratius quani antea defini-
I • ^xxo riecessitatis vinculo antiquitatis tractatio philo-
^*^^ contineatur cuiu veterum linffuarum tractatione
^l ^stica? Nolo autem in iis locis morari, qui cum fere de-
636 LATEINISGHE REDEN.
cantari soleant; tum ad eam maxime philologiae partem per-
tinent, quae ipsius linguae finibus circumscribitur. Yelut
tam est yerum sane quam planum illud, quod eum, qui bene
docere velit, dicunt plus debere didicisse^ quam quae doceat;
quoniam non potest profectO; nisi cui aliquanto uberior renun
copia in promptn est, dilectum habere eorum, quae cuiqQe
loco et tempori apta sint et imprimis apposita. Vel cam
scbolarum magistros iubent non intermisso in dies crescen-
tium litterarum commercio animum eo advertere^ ut quwi
summam complectantur eorum, quae si non recentissimiS)
certe recentioribus quibusque doctorum hominum disputa-
tionibus explorata, tradendae grammaticae rationem promo-
verint, eamquesummam illos volunt iusto adhibito tempera-
mento in scholarum consuetudinem prudenter accommodaie;
alioqui enim fateudum est numquam rei scholasticae rationes
emendatum iri. Vt autem ab linguae angustiis transeamus
in latius patentes philologicae disciplinae universae camposy
ne hic quidem animus gestit in tritis illis et pervulgatb
haerere; quale hoc est^ quod sane lingua quaeque non potest ;
nisi ex scriptis litterarum monumentis addisci^ eius iff^
' cognitio saepenumero nexa est ex sententiis scriptoruiH; ^
quas ipsas pemoscendas in propatulo est requiri haud raro
locupletem facultatem talis praeceptoris, qui in totius anti
quitatis, etiam quae seiuncta est ab linguae cognitione, fe'
miliaritatem sese insinuarit. Habent profecto haec omniJ^
vim qiiandam suam, non habent gravissimum pondus; levior*
sunt prae eo, quod restat, in quo fere minus versari raul-
torum cogitationes video. Atque in hoc potissimum ill^"
cadit, quod prooemio significabam; comparatum enim es*
ita, ut non tam ad eorum, qui utuntur scholastica, institU'
tione, quani ad horuni condicionem pertineat, qui in erU'
dienda puerili aetate vitam consunientes simul philologi^^
operam navant suani. Nam — ut libere dicam — sunt ha^*
duo sane, quantumvis recte et rationi convenienter ab un^
liomiue sociata, tameu etiam suapte natura aliquo moa<?
discreta. Recte autem ascisci, quae fere a scholasticis doC'
toribus videmus tid magisterii curas ascisci philologica studi»;
maxime probari hoc argumento puto. Etsi enim munens
LATEINISCHE REDEN. 637
lolastici partes gravissimam sane et praeclaram habent in
ipsae commeudationem, etsi ex subolescentis aetatis ad
xianitatem informatione voluptas quoque percipitur honestis-
la: tamen haec omnis praestantia, quippe quae e boni-
18 et virtutis notione censeatur, ad animum et mores per-
et^ non pertinet ad mentem, quae fonte divino prognata,
diyinam indolem nutriendo sui similior fiat, vehementis-
10 studio veri investigandi summo naturae beneficio donata
^ Huic autem studio, insito unicuique; qui sit pauUo erec-
ris ingenii^ facile intellegitur uon posse ea vitae condi-
»ne satisfieri; quae ad usum communem spectat solum, sed
rto genere quodam litterarum opus esse sive philosophi-
rtun sive historicarum (quando his duabus partibus scientia
mana omnis comprehenditur), quod quidem genus, a cogna-
; generibus necessariis limitibus discriminatum^ in se ipso
principium et finem habeat suum, vel^ ut cum veteribus
^uar, artis formam et necessitatem prae se ferat. Eius-
odi autem ars quaedam illa est philologica^ cui sese de-
re videmus, quotcumque veterum linguarum doctores scho-
stici se sapere supra vulgus volunt fruges consumere natum.
tque ita demuiUy consociata cum scholastici magisterii prae-
iis strenue perceptae artis voluptate, vera illa beatitudo
tscitur^ quam bipertita natura indolis humanae efflagitat.
Nunc autem, postquam praestitutum spatium emensi
imus, conducit reliquas discipliuas circumspicere , num
rte, quae adhuc exploravimus rationis necessitate, exem-
orum comparatione collustrentur. E quibus disciplinis
ilia est, quae rectius cum pliilologia couferatur, quani
teologia. Monet hora, ut summatim dicam. £t quis est,
iun persentiscat consimilem condicionem eorum, qui in
^ vitam consumunt, ut aeternae saluti prospicientes ad dei
>timi maximi amorem, ad morum sanctimoniamy denique
' religionis pietatem genus humanum informent tam pro-
'"to populariter et ad communem captum accommodate^
^ neglectis, ut est consentauQum , theologicarum discipli-
fum copiis ac luminibus, ut, cur tandem in has tanto
^re incumbendum sit, purum perspicias, nisi (][uidem poscere
' divinam indolem animi humani memineris, ut ab hac
638 LATEIKISCHE REDEN.
quoque parte sibi satisfiat. Quodsi dispar aliarum ratio
disciplinarum est: et est saHe una praecipne^ e qna qoi pro-
deunt saepius quam velles ab artis amore seiunctum habeni
vitae usum: dolendum istud quidem est; nos autem, qui pbi'
lologiae nomen dedimus, congratulemur nobis artissimo vi-
tae et artis vinculo coniuncta studia, nec divellamus a lin-
guarum tractatione reliquae antiquitatis investigationem licet
a scholarum consuetudine fere alienam^ sine qna — met
quidem qualicumque opinione — artis necessitas habetor
nulla.
Dixi^ si forte minus pro exspectatione yeatra^ tamen ot
potui, quod sensi. Quo magis laetor^ etiam id, quod reli-
quum esty ex animi sententia a me posse dici. Pertinet
autem hoc cum ad reliquos^ quorum benigna praesentia am-
plissimam hanc coronam condecoratam yideo^ tum ad voi,
coUegae praestantissimi, quibuscum gravissimi muneris socie-
tate Augustissimi Regis clementia sapientissimommque eios
ministrorum auctoritas me coniunctum voluit. Qnorum mib
cum publica gratia et commendatio, tum privatum studiQiB
ac voluntas tam cumulate contigerunt, nihil ut vel ad pie-
tatis officium sanctius, vel ad animi affectum antiquius gra-
tiis agendis habere me posse arbitrer, nequc quod exot>-
tem Iiabeam praeter eiusdem conservationem benevolentia^'
Valeto igitur et favete. Dixi.
3.
Laudatio Lib. Baronis Caroli de Stein ab Alteustei»
nuper mortui.*)
III Kecens est in omnium animis ille non fucatus doloff
quo paucis abhinc mensibus a bono quoque tristissimus nuH'
*) [Impressa est haec oratio in programmate academico BoDDei^
a. 1840 aic inscripto: Ummortali memoriae | viri perillustrifl | Libf^
liaronis | Caroli de Stein ab Altenstein | in regno Bomssico rerum *"
religionis cultnni, | institationem publicam ot artem medicam pertineti'
tium I per XX III annorum Bpatium snmmi praesidis | ac modertton?
liberaligsinii, Hapientissimi | grati animi monumentum | et veneraUoBi:'
LATEIKISCHE REDEN. 639
.tiuB excipiebatur erepti huic litterarum universitati fautoris,
paironi; conserTatoriSy Liberi Baronis Caroli de Stein ab
Altenstein. Cui si non plus alma Rhenana quam reliquae
litterarum sedes patriae deberet, vel sic illa sat locupletem
haberet lugendi caussam. Quanto igitur afflictiore animo
par fuit eam universitatem esse, quae mutuo beueficiorum
et pietatis vinculo tam arte cum Illo continebatur, ut ne
cogitatione quidem divelli utriusque nomina possint? Qua-
lem enim Munchhausenium suum alma Georgia Augusta,
talem Fridericia Guilelmia Rhenana iure meritoque colit,
veneratur, admiratur Altensteinium, Virum in paucis magnum
•t ut libere dicam unicum: cuius rarae virtutes et faci-
Bora prorsus ezimia cum non ad Borussicas tantum terras,
aed ad Germaniam universam pertineant, tamen gratiora
qoam nostra pectora vix usquam sibi devinxerint. Nam etsi
primaria sane laus conditae hnius Musarum sedis Ei debe-
tor, a cuius summis auspiciis cuncta^ quibus per novem
bnne lustra cumulata patria effloruit, beneficia repetenda
Binty Augustissimo desideratissimoque Borussorum Regi vita
iimic defuncto: tamen tamquam alterum conditorem et pa- iv
Mtem suspicere eum fas est, cuius sapientissimis consiliis^
^ra indefessa^ ingenua liberalitate ac favore plane singu-
'<^ri iussa liegia et efifecta sunt olim et per longissimum
idemque felicissimum temporis spatium strenue sustentata.
Quae animi sensa cum omnium essent communia, quid ma-
Sis poterat consentaneum esse, quam quod publica cum
^aeroris tum gratiarum testificatione praeclari Yiri memo-
liam celebrari Academiae Rector et Senatus decreveruut?
£z8tititque sine mora promptus ad orandum communis do-
loris interpres^ cuius facundia dubitari nequit quin publicam
ezspectationem non aequasset sed superasset: indicendorum
aatem soliemnium funebrium munus mandatum est professori
eloquentiae^ qui tralaticio more academico locum aliquem
poft acerbam mortem | non periturae teBtimoniam | ezstare yoloit
nDiversitatis litteraram | Fridericiae Gailelmiae RhenamM | pietas. | —
inest Friderici Ritschelii litt antiq. et eloq. prof. p. o. | corollariam
dispntationis de bibiiothecis Alezandrinis deqae Pisistrati | caris Ho-
mericifl. [vide Opotc. I p. 123] | editam Bonnae a. cioiooccxxxx.)
640 LATEINISCHE REDEN.
cognitu non iniucunduni e communibus litteris tract&ret
lamiam dies constitutus esse publicae soUemnitatis: fenere
cum oratoris opus tum invitatoris: cum luctuosa morte Fki*
DERici GviLELMi III omuis iUarum rerum condicio subito
mutatur in recentique et vero graviore casu cunctorum auimi
defixi aliquantisper repositis et dilatis pristinis consiliis in-
teliegunt propiori officio satisfaciendum esse. Interim, ne
Altensteinianae memoriae debiti honores nimia mora tarda-
rentur, coeptum commentandi opus continuari perficique ius-
sum est: nec enim aestate iam vergente otii satis superent
ad iustam Memoriam conscribendam, qualis sane, si omit'
tendae publicae orationis necessitas praevideri ab initio po-
tuisset, omnium convenientissima videri debuerat. Sic factam
eni, ut levidensi documento studium ac voluntatem suam
grata Fridericia Guilelmia Rhenana nunc testetur, et quod
V nou satis dignum tantis virtutibus esse yideatur^ quantarum
admirationem declaraturi sumus. Quamquam, si licet verum
fateri; non tam alienum^ quam cuipiam fortasse videatur, ab
IUius potissimum Viri praestantia haberi hoc ipsum^ io quo
elaboravimus^ argumentum debet: quandoquidem vix exstant,
quae cum IUius laudibus rectius quam luculenta Pisistiati
Ptolemaeique Philadelphi exempla comparentur. Quos Hk
si in regio loco collocatus fuisset, haud scio an etiam supe-
rasset, in hac autem, quae ei contigit, vitae condicione xe-
giae proxima dici potest aemulatus esse felicissime: tantus
iu Illo erat non amor tantum artium littelrarumque, sed lit*
terae ipsae, tanta in omni genere ingenii liberalitas, tanta
rerum administrandarum intellegentia. CircumspiciteJum,
quid sit illud, cur inter cultissimas gentes principatum quen-
dam Borussorum civitati consentieus vox Europae tribuat
Qni principatus cum duplici genere contineatur: quorum al-
terum in litterarum ipsarum flore ac robore cernitur, alte-
rum in institutione publica per singulas ampli imperii terras.
urbes, oppida, pagos saluberrimo consilio aequabiliter pa*
tente: has duas res nonne videmus iam etiam exteronim
({uotcumque saj^ere se volunt, admirari, collaudare^ iniitari
non sino ali(|ua invidiae significatioue? Cuius rei documeuto
nou niobile tantuni et ad praestabilia quaeque subito cuui
LATBINISCHE REDEN. 641
rvore amplectenda paratam ingenium Francogallorum est,
unssimo misso philosopho nostrarum laudes scholarum ali-
lot abhinc annis testificatorum: documento est diuturno
pcrgefacta languore ipsa nobilis gens Britannorum^ sibi
la placere^ soli sibi plaudere per plurima saecula solita^
d cui nuper^ ut accepimus, rei scholasticae suae labem non vi
ius nisi Borussicae disciplinae comparatio persuadere coepit.
aec igitur tanta beneficia cui tandem accepta refert respu-
lica nisi Regi Optimo Friderico Guilelmo III et, cuius Ille
msiliis post immortaliter meritum de bonis artibus Guilel-
mm ab Humboldt per plurimos annos usus est^ Carolo ab
LTENSTEIN? Qui quid quibus viis ac copiis institnerit prae-
citeritque, nec volo nunc nec possum singillatim persequi:
ec indigere hoc uberiore explicatione videtur, quippe quod
I oculos quasi sua sponte incurrens multorum praeconiis
raedicatum sit multifariam, adeo ut illius quidem praestan-
ae persuasio vel eorum mentibus paullatim inhaerescat^
ui aut naturae vitio hebetiores ad iudicandum aut vitae
ondicione ab optimorum studiorum tractatione alieni sunt.
tuodsi non quid, sed quo illud animo atque consilio insti-
aerit, quaerimus, id facile intellegimus esse eiusmodi, ut
ecte perspectum in multo maiorem Viri immortalis adini-
ationem rapiat, gratiarum actionem ut multo ampliorem
>08tulet. Namque artium litterarumque curam cum Alten-
^inium dixero animo vere regio suscepisse, sic demum
ino cunctas partes nomine recte comprehendisse videor.
»iuinum autem vere regium eum dico, qui a triplici potissi-
Dum vituperatione liber sit, quarum una solet vel in cele-
^JTrimos bonarum artium fautores ilhistri in loco constitutos
•dere. Horum enim quotusquisque ost, quin de artium lit-
'lUrumque incrementis sollicitus suo magis nomini quam
^rum saluti, quam reipublicae utilitati consulcre animum
'duxerit; quin beneficiorum illuc collatorum si non maxi-
^m, certe non minimam partcm ad suam potius vel laudeni
•l voluptatem rettulerit; quin, ut breviter dicam, artium vii
^terarumque patronus vel haberi ostentationis, vel externi
Uendoris caussa esse voluerit? Cum qua perversitate si
^I comparare tamquam longissimo intervallo distantem AI-
n, RIT8CBBi:.II OPVflCTLA V. 41
642 LATEINISCHE REDEN.
tensteinii generosam simplicitatem aggrediar a simulationis
vanaeque iactantiae levissima suspitione alienam^ verear sane
ne sermo meus non tantum improbetur sed merito contem-
natur. Gognatum cum hoc aliud est genus eorum, qui, quod
unius alicuius disciplinae suavitate artisve dulcedine mirifice
allecti in illa toti essent et quasi habitarent^ studiam et
operam ad illam colendam, sustentandam^ promovendam om-
nem contulerunt. Quid autem mirum, in ea re operam cn-
ramque te consumere non mediocrem^ quam quidem in deli-
ciis habeas, ad quam insita naturae voluptate trahare?
Contra quid laudabilius, quam^ quorum ipse non sis aman-
tissimus^ ea quoquO; quod salutaria, quod honesta esse intel-
lexeris, te amplecti tantaque et liberalitate et providentia
adiuYarC; quasi in intimo sinu foveas? quae virtus cum inter
rarissimas sit mortalium, tum vere regia iure optimo habe-
tur praeter ceteras. Atque hac virtute quis ignorat Alten-
steinium^ quamquam elegantissimae subtilissimaeque ac Tero
etiam uberrimae eruditionis Yirum, tam fiiisse insignem
quam a pravae doctrinae laude affectanda alienum? Deniqoe
nostrae potissimum aetatis memoriam cogitatione repetenti
mihi occurrit tertium quoddam illorum genus^ qui et yani
splendoris et ambitiosae eruditionis ostentationem procol
habentes, publicae saluti unice prospicientes, quicquid artiuoi
litterarumque ad comparandas vitae cottidianae sive com'
VIII moditates sive necessitates, quicquid pertinere ad communes
reipublicae utilitates videatur, tantum studiose suscipiant,
benigne foveant alantque impensiore cura. Quorum alii in
eo artium litterarumque fructum omnem reponere solent, ut
civium adeoque ipsarum civitatium fortunae opificiorum in-
dustria adiuventur, agrorum cultura provehantur, inventoruni
soUertia augeantur, commerciorum negotiorumque usu ampli*
ficentur. Ab alia parte commendare doctrinam eos audimus.
qui non paullo magis sapere sibi visi publica litterarum cura
publicos civitatis ministros futurosque magistratus formandos
erudiendosque sibi persuaserunt et his potissimum finibos
artium et disciplinarum cum commoda metiuntur tum insti-
tutionem circumscribunt. Quales utilitates cum prorsus «^
cumlarias dicimus ct tamquam adventicias, non veremur n**
LATEINISCHE REDEN. 643
y quamnam veram existimemus et aeternam utilitatem,
-iore oratione exponendum putet et disceptandum tam-
n dubitatum, quod esse eonfessum et exploratum uno
ii omneSy quibus haec scribuntur, clamitaturi sint. Ec-
autem, cum sua caussa colendas^ propagandas, exercen-
litteras breviter dixerimus et populariter, vel tantisper
itare ausit, quin huius ipsius existimationis persuasio
[nanimo Altensteinii pectori et tamquam intimis medullis
) insederit, ut nullo alio ex fonte, nisi ex illa potissimum
itis liberalitate, repetenda sint quaecumque Ille in hoc
sre umquam instituit^ iussit^ suasit^ iudicavit? Nec enim
ose anquirenda exempla sunt, sed in propatulo posita.
tamen gravius argumentum aliunde licet quam e scho-
m rationibus cum reliquarum petere tum harum, quae
1 olim ab collegiorum universitate nomen traxerunt, idem ix
ie ab litterarum universitate merentur. Etenim haec
studiorum varietas amplissimum complexa disciplinarum
)m num cui dirigi ad certa vitae genera videri potest?
lirum civitatis vel commodis vel necessitatibus ut satis-
iy tantis opus erat, quanti in singulas provinciarum Bo-
icarum universitates sumptus erogantur! tam lauto litte-
im omni subsidiorum genere instructissimarum apparatu!
o lectissimorum virorum numero eorumque in unum cor-
iunctorum communique collegii vinculo sociatorum! hac
ique, id quod summum est, erudiendi et subtilitate et li-
^te, quae nec capita decerpat quaedam nec cuiusquam
itrio pareat, sed cum ad interiores litteras usquequaque
etret in ipsasque rerum caussas sese insinuet, tum nullis
veritatis Hmitibus umquam circuniscribatur.
Hoc igitur animo qui artium litterarumque curam sus-
arit, eum demum consilio agere vere regio concedimus:
consilio qui egerit, eum solum aetemam laudem sibi
erisse iudicamus nomenque immortalitati prodidisse. Ta-
que habuimus (|uem vivum nobis gratularemur nostrarum
im patronum Altensteinium, iam nobis ereptum ex animi
ientia lugeamus cum tanta pietate, quantam vix capere
;ora possunt, non potest brevis, quam hic locus poscit,
io. Tantum enim abest^ ut gravissimi argumenti uber-
41*
644 LATEINISCHE REDEN.
tatem uUo modo exhaurire animum induxerim^ ut et unam
tantum partem proyinciae dignitatisque amplissimae tetige-
rim, neglectis iis omnibus, quae a meo captu alieniora cam
ad religionis cultum ecclesiaeque rationes tum ad reriun
X medicarum administrationem spectant: et vel de illa parte
tam summatim dixerim^ ut non vos edocere potius quani
quasi scintillas quasdam in vestris animis excitare yoluerim^
quas vestra cura foveretis vestroque in sinu altas exardescere
in clariora lumina pateremini. Confidimus tamen fore, ut
eorum aliquis, quibus haurire ex uberioribus fontibus h. e.
ex actis licet^ admirabilis Viri memoriae debitum honorem
persolvat Illiusque imaginem adumbret plenam, sincerani; et
ita ad vivum expressam^ ut et iram et studium procul ba-
beat: neque enim vel hoc indiget vel illam vera virtus est
cur extimescat. Quod qui in se susceperit, dubitari neqnit
quin plurimorum desiderio insigniter sit satiafacturus.
4.
Oratio de comparatione inter Fridericos Guilel-
mos in et IV instituenda habita die III m. Augusti
a. 1842.*)
III Rediit ille dies, auditores suo quisque loco spectatissimi»
quem cum olim habuerimus communis laetitiae indicem,
brevi ex tempore conversum in tristis desiderii piaeque me-
moriae testem dolemus. Et sensus quidem hic omnium ani-
mis infixus non erat profecto verendum ne umquam exstin-
*) [In publicum iam prodiit haec oratio prooemii instar iu^^*
scholarum Bonnensium hibernarum a. cioioC€Cxxxxii et xxxxiii pr*^
fixa his quidem praemissis verbis : 'Prooemiandi cam necessitas arge^
•
desit otium, praeter consuetudinem nostram non e communibas litten^
petito scribendi argumento in recolenda raemoria Reqis AvgvstissU^
Divi Friderici Gvilklmi III versari visum est. Accipite igitur, c*
rissimi commilitoncs, chartis consignata, quae in Illius laudem Bimp^'
citer et populariter, non ambitiosius quaesitis orationis luminibas, ^
d. III Non. Aug. coram vobis diximus: intuemini praeclarissimuDi ^^'
emplum, aemulamini (quantum quidem principem aemu]ari ci^*^"^
conccssnm), virtutisque illinc incitamentum petite. Valete.' C.WJ
LATEINISCHE REDEN. 645
oretar; etiamsi publicae significationis sollenmitas nulla ac-
leret. Sed tamen eam cum illorum virorum sapientia,
ihvL9 nostrae res curae sunt^ et constituerit et perennem
se Yoluerit, non potest hoc non recte et salubriter institu-
m rideri. Primum enim pietas hoc efflagitabat, ut^ cui
lec litterarum universitas plura deberet et maiora quam
terae bonarum artium sedes beneficia^ ei honos quoque
culentior ab eadem haberetur. Nam cum reliquae conser-
itorem sanequam liberalem clementemque Diyym Frideri-
7U Gvilelmvm III venerentur, at haec nostra et conserva-
»rem et conditorem suspicit, eiusque singularis gratiae non
ibet nisi unam sociam. Sed quod pietas flagitare, idem
ladere et commeudare honestatis studium visum esi Per-
net enim huc illud communi sapientium voce comprobatunii
lod cum bonorum hominum eorumque carorum, tum multo
«iam meigis maguorum virorum^ quorumque vita in con-
pectu omnium posita fuit, — horum igitur quod recordatio
abetur incitamentum virtutis et voluntatis certissimum fir-
lamentum. Ac fuit hoc iam veteribus persuasum: quos con-
Ai statuis monumentisque positis virtute praestantium ci- iv
iam et honorem prosecutos esse et memoriam conservasse
aplici quidem consilio hoc: primum quod id deberi raro
•raestantiae humanae exemplo videretur eaque re simul grati
•nimi testificandi desiderio eorum, qui superstites essent,
atigfieret; deinde ut ceteri cives haberent quam intuerentur
unquam vivam imaginem earum virtutum^ quas et admira-
entur et assequi aemulatione studerent. Laudabile sane in-
titatum: sed laudabilius etiam hoc nostrum^ eo quidem lau-
'&bihu8y quo efticaciora sunt quac in mentes sese insinuant
I^JWn quae incurrunt in oculos, quoque propius ad veram
^fum naturam^ non externam tantum veritatis speciem,
^ba et oratio accedunt quam simulacrorum artificia. Hoc
ptur par est credere illos quoque spectasse, quorum man-
^to hac hodie convenimus. Qui quo maiorem vim esse
^Us laudatiouis voluerunt^ eo gravius mihi munus imposi-
^ sentio et cui vix a me satisfactum iri sperem. Nolo
i^ueto oratoribus more in excusanda virium imbecillitate
^ morari. Qua etsi sciam non posse vel horum sollemnium
646 LATEINISCHE BBDEN.
dignitatem yel vestram, auditores, exspectationem ullo modo
exaequari: nec est enim in nobis idonea orationis facultas,
nec si qua esset^ parare iusta sententiarum lumina per otii '
penuriam licuisset: tamen ab hac quidem parte^ ut libere
fatear, timidum una facile consoletur cogitatio, imprimis illa
apposita quae vel minus instructo ab dicendi arte animiuu
et vires addat: consoletur ipsius argumenti, in quo verse-
mur, insita excellentia. Qua sperare liceat ut quantaris ora-
toris mediocritas egregie compensetur et a verborum tenui-
tate ad rerum pondus audientium voluntates traducantQr.
Nec magis illud profecto yerendum, ne vel laudandi materia
umquam deficiamur vel parum yarietatis ea laudatio habitora
sit, quae quotannis coram iisdem auditoribus redintegranda
sit. Sive enim imperii praeclare gesti gloriam perseqaimar
bellica virtute non minus quam animi constantia partam io
ipsaque communi Europae clade imprimis conspicuam: sea
spectamus vitae domesticae iunocentiam; morum integritatem,
pietatis non fucatae simplicitatem, institntorum sanctimoniam:
sive pacis artes litterarumque decus pari munificentiae sa*
pientia adauctum contemplamur: quis est quaeso, quin non
tantum caritatis et venerationis caussam gravissiinam; sed
etiam inexhaustam debitae laudis materiam varietatemqne
inventam, aemulationis autem luculentissimum exempluiM
propositum esse ex animi sententia profiteatur? Sed tameD-
haec ut sint ita uti dixi, nihilo minus difficilis est mortuo-
rum laudatio, idque non unam ob caussam. Nam primuifl
quantuscumque splendor est earum rerum, quas recordemur
praeteritas, tamen eas ipsas non patitur natura human»
enitescere prae praesentibus, sed ad recens gestorum admi*
V rationem ingenito invitamento rapitur ex eorumque cogit*'
tione praecipuam solet voluptatem capere. Quod quideiii
inde a Phemii Homerici Telemachique temporibus commuUi^
consensus probavit:
Triv Tdp doibf]V |LidXXov ^TTiKXeiouc' dvGpujTTOi,
tiTic dKouovTecci veuuTdTri d)Li(pnTe'Xr|Tai.
Id autem cum a vatibus et poetis rectissime etiam ad ot^'
tores transferatur, facile intellegitur quam sit insuavis eiu^
LATEINISCIIE REDEN. 647
ndicio, qui tamquam legitime constitutus laudator temporis
ti prodeat. Quis est enim vestrum, quin lubentius in eius
lagine Regis oculos defixerit, quo yivo, quo praesente^ quo
^ente laetamur, cui praeclara debemus, a quo praeclariora,
»eraliora exspectamus: quando ea est generosorum indoles
imorum, ut non possint in media via subsistere, sed quo
culentius exorsi sint, eo gloriosiorem ad finem ipsius na-
rae necessitate quadam pergant Tantum in hoc genere
let exspectatio futuri. Quocirca non est mirum, quibus
lotannis orandum est Idibus OctobribuS; iis paratum esse
dientium plausum: at nobis parandum, at nobis quae-
ndam approbationem vestram captandamque benevolentiam
se. Sed aliud quiddam accedit longe etiam gravius, cur
in tantum immune sit facinus (ut cum priscis hominibuB
luar), sed etiam lubricum et propemodum dixerim invidio-
m, laudare regem defunctum, cuius is sit filius superstes^
i cum multis videatur — quidni enim libere profitear? —
temam gloriam non ambigue obscurare, tum diversissima
ae indole praeditus.est. Itaque cum aliae et ex parte con-
iriae in utroque virtutes emiueant; nonne verendum est^
quod in illo laudes, videare iu hoc desiderare, quod in
D vel maxime probes^ propemodum improbare in hoc, at-
e ita de debita Patri Patriac reverentia aliquid detrahere
reverentiusV Possum sane videri, et videbor fortasse si
li malitiosius orationem meam interpretentur: sed idem
!cte iudicantium et sine iuiquitate interpretantium benevo-
ntia adeo confido, ut ex eo ipso genere reliquae orationis
ieae argumeutum petere apud me constituerim.
Laudare in Friderico Gvilelmo III consuevimus sim-
lieitatem summam atque ingenuitatem, laudare consiliorum
^iderantiam et circumspicientiam, laudare agendi pruden-
Un, animi constantiam, vitae frugalitatem ac parsimoniam,
^Tnm modestiam, rerum omnium continentiam atque tem-
fantiam: et est haec profecto laus iustissima et plurimum
»beo8 approbationis, atque imprimis raro inter eos exemplo,
ibus in manu potestas. Quodsi iisdcm nobis ea praedi-
tda 8unt; quae in augustissimo filio maxime admiremur et
aeter cetera suspiciamus^ numqui illas potissimum virtutes
648 LATEINISGHE BEDEN.
celebrabimus? Non ita sane; sed ingeniom laudabimoB, sed
yim intellegentiae, eruditioniS; eloquentiae^ sed animi nobilis-
Yi simo spiritu incalescentis yigorem, fervorem, ardorem, sed
consiliorum geuerositatem atque excelsitatem, sed sentiendi
agendique liberalitatem cum iusta confidentia sociatam, vitie
denique morumque urbanitatem, elegantiam, magnificentiaa
Ergone vel debitas laudes invidiosius extenaare vel reveren-
tiae officio deesse existimabimur, cum minus in generosissi-
mum Principem patemas quam suas virtutes cadere dixeri-
mus? Quas quidem^ quae qualesque tandem et quantae sint,
non poterimus vel plenius cognoscere vel rectius aestimaie
quam e diversi generis comparatione. Comparare enim
iuter se, quae et in similitudine dissimilia sunt, et similia ifl
dissimilitudine^ id vero est eiusmodi^ ut et hominum mentes
illuc potissimum usquequaque trahantur et tamquam invitae
rapiantur, et in quovis genere veritatis indagandae certior
via nondum inventa sit. At vero habet haec comparatio
cautiones suas, quas priusquam accuratius definieris, nihil
fingi periculosius, nihil magis putidum quam iliud ipsum
comparandi studium potest. Ac levius est^ quod in hominoD
certe vitis comparandis non illa potius spectanda dicimns,
quac ad similitudiuem aliquam referri possint, quam ipsas
diversitates et discrepantias eruendas et diligeuter iuter se
distiuctas aperta in luce coUocandas. Nam illud quidem
nullam fere habet commendationem, sed plerumque lusus est
quidam ingenii; fructuosum sohim est alterum genus, unde,
quot quamque iuter se diversae viae vitae humanae pat^ant
houeste degendae, intellegatur. Et perspexerat hoc iam e
veteribus is, cuius nobilissimum exstat exemplum vitarum
iuter se comparatarum, Plutarchus, qui identidem, non id
sibi explicamlum videri, quibus illae rebus congruerent, sed
quibus dilferrent, scitc significavit. Sed gravioris mouienti
altera cautio est, quae non tam spectat ad comparandi mo*
duui (|U5uu ad consilium coraparantis. Atque eo in genere
uon posKumus non notare pravam consuetudinem quandam,
quae (lici uequit quam et pervagata sit et perniciosa. Quipp^
eo fere propensos esse hominum auimos videmus, ut binorum
houiinum inter se comparatione facta, uter utri praestet;
LATBINISCHE REDEN. 649
iciant: idque perversum debet comparandi studium yideriy
3i quidem non in simili tantum, sed prorsns eodem in ge-
ire ii quos compares yersentur. Ita, ut exemplo utar, bi-
>ram yirorum bellatorum uter maior exstiterit, poterit recte
laeri: nihil enim nisi una fortitudo spectatur; minus com-
ode plerumque, e binis imperatoribus bellicis uter praestet:
ias enim imperatoriae yitae condicio facultates praeter for-
bidinem requirit; inepte autem agat, qui vel regum bono-
im vel ne eiusdem quidem condicionis hominum praestan-
im, qnae plurimarum partium societate continetur, tam-
uun modulo aliquo metiri^fnstituat eo quidem consilio, ut,
rom utri praeferat, definiat^ talique in iudicio quasi re
ne gesta acquiescat et id quod res sit se scilicet repperisse yii
stetur. Sua sponte apparet non de iis nos loqui, inter quos
lla omnino similitudo intercedit: nam quis nisi male sanus
m virtutibus opposita eis ritia componat? quis eos, qui
lis bonorum malorumque finibus discreti sunt, ut cum TI-
rio vel Caligula Titum vel Traianum conferat? Verum;
mittamus quae suapte natura absurda sunt, non absurdum
idem dixerim, quod in scholis saepenumero, Philippusne
L Alexander praestet, disputare adulescentuli iubentur: sed
obabile, sed fructuosum videri ne hoc quidem potest; multo
inus potest; quod memini praeceptorem ceteroqui satis pro-
kbilem propouere, ut exploraretur, utrum e variolarum vac-
narum insitione an e machinarum vaporis vi motarum in-
Bntione plns utilitatis in hominum vitam redundasset.
Atque haec nou dubito quin multis vestrum, auditores,
■b exiliter disputare videar et fortasse huc parum accom-
Hriate. Et tamen eadeui ad nos propius quam quispiam
Net pertinent. Eorum enim, qui litteris vitam et studium
ivnuii dediderunt, quotusquisque est, quaeso, quin aliquando
'iitin cum ceteris disciplinis ita compararit, ut suam unice
vobarety prae sua reliquas fastidiret? Quod cum de disci-
finis universis tum de singulis partibus dictum volo. Velut;
^ e meis studiis exemplum promam , quis non meminit
^^rrimae iliius contentionis, qua alii unius linguae indaga-
^ne veram philologiam contineri arbitrati eos despicerent,
^i positam esse in rerum potissimum tractatione dictitarent^
650 LATEINISGHE REDEN.
rursum hi despicatui ab illis habitd? Neutrum profecto con-
siderate. Namque etsi iure sane meritoque pro se quisque
id amplectitur, quo innato animi impetu et praecipua delec-
tatione ducatur, recteque altera ex parte antiquitatiuin ex-
plorandarum et pervestigandae linguae studia inter se con-
feruntur; et quae utrorumque propriae sint commendationea,
dispicitur: tamen eam debet'haec comparatio yim habere, nt
utramque cognoscatur partem tantummodo esse pienioris dis-
ciplinaC; nec nisi consociatis utrimque studiis posse ad ipsam
finem philologiae perveniri intellegatur. Non comperi eqni-
dem simile quiddam in ceteris* disciplinis fieri: nec enin,
quantum quidem sciam, vel in theologia dogmatum inter-
pretes contemnuntur ab hermeneutis^ vel iuris publici doe-
tores a privati scrutatoribus ^ vel a physiologis chirurgisve
pathologi, vel zoologi herbariive a chemicisy vel antiquaram
historiarum enarratores ab iis qui in medii aevi proximo-
rumve saeculorum rebus gestis versantur. Quae quidem ex-
empla etsi minime nos fugit valde esse disparia, tamen taa*
tum similitudinis habent omnia^ quantum^ ut hic commemO'
rentur, satis est. Itaque vidgtur illud, quod improbabamn^
proprium philologorum — non esse^ sed fuisse: quando paa*
cos esse suspicamur qui non liberalius sentire hodie didice-
VIII rint. Sed tamen ne sic quidem ab ista reprehensione cete-
rae disciplinae liberae sunt. Quodsi enim a partibus w
ipsa genera pergimus, nec, quae fieri constet, obstinatius
negamuS; primum fatendum est hac potissimum aetate non
mediocrem et invidiam et obtrectationem inter reliquas i^'
ciplinas cunctas et eam intercedere, quae dum se cum illJ*
confert, longe potiorem iactat et tamquam domina quaediuD
in servas superbire consuevit: quam quidem quis docendo^
sit non aliam atque pliilosophiam esse, iusto saepius parofl^
illam memorem, quam et inanis et fallax ipsa sit sine p'^
nissima singulorum cognitione, parum memorem, ut ^^^
verbo dicam, exempli Aristotelii? Quamquam nequaquaD»
infitiamur non inulto minus ab altera parte eo peccari, ^^
non satis reliquae artes, quam sine philosophiae lumine ca^
cutiant, persentiscere videantur. Rursum autem hae ip^**
cum rationi convenienter in duas partes dispescantur: V^^'
LATEINISCIIE REDEN. 651
m alterae naturam quam proprio nomine vocamus, mentem
imanam sibi investigandam alterae sumunt: hic quoque
opria esse ambitioso illi comparandi studio sedes solet.
ihil enim frequentius usu venit, quam ut vel physicis nu-
8 tractare infructuosisque quaestiunculis et ab vitae hu-
Emae usibus alienis delectari philologi, historici, iureconsulti
leantur, vel prae physicis hi semet fastidiosius efferant^
lippe tanto suas disciplinas pluris facientes, quanto corpori
ens et animus praestet. Qualia iudicia mihi quidem tam
sipida videntur tantaque esse tamquam pestis doctrinae^
ex animi sententia perhorrescenda et homine liberaliter
ucato prorsus indigna censeam, atque adeo omnium pri-
am, simulatque de homine litterato, quem nondum norim,
entio iniecta sit, sciscitari illud soleam, quae penes illum
i ceterarum, in quibus ipse non habitet, artium litterarum- ^
le ezistimatio: qua quidem re certissime videmur veram
^ctrinam politioremque humanitatem censere. Non impedio
lo modoy id quod iam signilicabam, quominus sua unicui-
ie ars cara sit praeter ceteras: et est nobis profecto tam
dra philologia^ ut nihil supra; sed et potest et debet ea
iritas cum ea liberalitate esse coniuncta, quae meritos ho-
}res alienis studiis tribuat omniumque demum consocia-
one (quae in unum mortalem non cadit, sed mentc tantuni
b cogitatione comprehenditur) id effici intellegat, quod non
imio intervallo ab ipsa notione scientiae et intellegeutiae
listei Ergo detestamur et abominamur ambitiosas illas in-
iolentesque contentiones, quibus de principatu quodam velut
^osophia et disciplinae historicae certarunt iniquiHsime:
fVirQm quidem mutua ratio non est alia, nisi quod viis
^ersis, sed iis aeque necessariis, ad eundem iineni conten-
'^t, qui est inveniendi veri: ceteroqui ne a rerum quideni
'S^cntis diversis proiiciscuntur, sed in iis pariter versan-
% quae omnino cognitioni humanae subiecta exstant. Nec
^logia sicubi principatum quendam afffctat, luagis tolcra- ix
^u fiEistu agit: deus enim, ut paucis complectar, in omnibuN;
' quaerimus deum omnes: a^I eundemque perveniunt, qui
^ id agunt^ ut rerum varietatem sive historiae luce illu-
'ttitam sive mentis acie enucleatam animo comprehendant;
652 LATEINISGHE REDEN.
non sane solent sine uUa intermissione de deo cogitare, id
quod ille ne postulat quidem: itemque altera ex parte qoi
illud ipsum^ ut deum quaerant, speetant et moliuntar, non
nisi per easdem has ambages, in quibus cum voluptate reli*
quae litterae morantur^ id quod volunt assequuntur, recU
illuc pervenire omnino nequeunt. Hinc ut ad eas artes de-
flectam orationem^ quarum opera sub sensus cadunt, qoid
potest utilius esse ad singularum vim et iines cognoscendos,
quam diligens earum comparatio? Contra sapere an ineptire
dicemuSy si qui vel picturae musicam, vel musicae sculpta-
ram longe anteponendam iactent? yel si quae cnm fingi
possunt similia tum communi usu vitae cottidianae eveninni
Quodsi aliquanto etiam latius exspatiamur, quid est tandem,
quo rectius quam olim de ipsa poesi deque yeteris recenti»-
que memoriae poetis cum exteris tum nostratibus iudicare
didicimus? Nihil profecto aliud, nisi quod pravo uti com*
parandi studio dedidicimus. Fuit enim id tempus olim, qoo
suae potissimum consuetudinis, suarum opinionum; suorum
et morum et exemplorum angustiore et exiliore menson
nihil singulae cultioris Europae gentes non metirentur: qao
cum suo ipsarum genere quidlibet^ quantumyis diversa rerom
omnium condicione natum factumye, conferre, nihil nisi quod
eandem normam sequeretur, tolerare, nedum probare, penes
se scilicet fontem, exemplar et auctoritatem pulcri rective
omnem esse gloriari consuevissent. Quo in genere insignis
praeter ceteras vicina nobis gens Francogallorum fuit, magna
' quidem in genere pusillo: nec mirer si qui etiamnunc mag-
nam dictitent. Atqui hanc omnes nunc consentiunt caussatn
fuisse, cur nec sine studio veteres poetas, Graecos maxime
(quos ipsos et illi cum solos esse imitandos tum se nimi-
•
rum assecutos esse arbitrabantur, et nos aeternos humani-
tatis raagistros veneramur), nec sine ira recentioris aetatis
principes poetas aestimare valerent: cuius rei luculentissimo
documento poesis scaenica Britannorum exstat, et diversis-
sima et perversissima iudicia experta diuque miris ingenii
semibarbari portentis scatere visa. Ergo gratia habenda
eorum virorum intellegentiae, qui, divini iDgenii Goethiani
perspicacissimi interprctes, excutere nos praeiudicatarum
LATEINI8CHE REDEN.
653
IpnioDUiii tenebraf) iu^seruiit et liberu iudicio diverHissiniaa
■rtis formas stispicere docuerunt, quae una sane pulcri ven-
notioDe comprehensae vanetatis quidem tioes habeant
dlos. Quod cum apud aDimuni reputamus, non posaumus
n eias viri praesentiam nobis gratulemitr, qui in illo ge-
e priuceps longe praeclarissimo exemplo, quid esset recte
nparare, monstravit: quem si nomine appellem, vereu- s
n sit ne et ipsi displiceam et edocere vellc doctoa videar.
Nnnc ut eo unde detlexit oratio revertatur, satisne mu-
M illam Bententiam existimabimur, qua abstinendum prava
Dm principum oomparatione dicebamus, quorum ait«rum
ria* non potestatia tantum, sed laudis, aed caritatis herc-
i veneramur, alterum piae grataijque memoriae religione
lie colimus? Qui si diversa etiam in ea parte regii im-
ii sectati sunt, quae ad nos propius pertinet, in artium
erarumque cura, nihil profecto inde euussae repetemus,
' altero alterum vel praestantiorem habeamus vel nobia
tiorem. Ac sunt illi sane etiam in hoc genere valde dis-
quorum alter, quod litterarum suavitate artiumque
leedine mirifice attectus totus in illis ipse est et quasi
litat, praeclari ingenii studium et operam ad eas coleudas,
|l«iitandas, promovendas prorsus singularem confert; alter,
reruni voluuius fateri, non eas praecipuis in delieiis
Ihds nec insito naturau dtisiderio ad uruditiouis potissi-
Hl studia abreptus, ea tamen quod salutana, quod honesta
e intellexcrat, amplexus est, tantaque et liberalitate et
iridentia adiuvit, quasi in intimo sinu foveret Quorum
Itrnm est eiusmodi, ut per se solum sit et unice praeter
iruiu probandum, utrumque ita comparatum, ut, modo
M quidam certi ne migrontur, quos ultra citraque nequit
isistere rectum, insignem habeat regiae virtutis comnien-
ionem. Neque enim vel ab altera parte ullo modo eam
trinae laudem affectari videmus, quae regiae dignitatis et
iperantiae, vel eos sumptus impendi, qui aequabiliter io
Dea civitatis partes diffusae administrationis modum exce-
it: nec profeeto Fkiderico Gvileluo III ea deerat libe-
I iostitutio, quin litteris eatenus imbutus fuerit, ut, quniiti
int aestiniaudae, qua rattone sublevandae, quem ad liiiem
654 LATEINISOHE REDEN.
dirigendae; sapientissime perspiceret eamque persuasionem
munificentissimorum facinorum multitudine admirabilem in
modum comprobaret. Ergo gratulemur nobis hanc sensQnm
dissimilitudinem potius quam, utri priores deferamus, rime-
mur, et singulari beneficio divini numinis nobis impertitun
laetemur: nam et in hominum vitis et in regnorum yicissi-
tudinibus per contraria itur ad id^ quod sit perfectum Td
a perfecto quam proxime absit: ipsam autem mediocritaiem,
eam quidem quam auream recte et rectius quam suam illam
Horatius dicas^. liberam illam a yitiis, virtutes autem in se
omnes complexam^ memnentote unius esse numinis diyini,
mortalium generi denegatam. Dixi.
5.
Oratio celebrandae memoriae Guilelmi Humboldtii
habita die III m. Augusti a. 1843. '^)
IV Anno proximo^ auditores suo quisque loco spectatissimif
cum in hunc suggestum escendissem, compararemque cum
*) [In pablicum iam prodiit haec oratio, prooemii instar prw-
fixa indici scholarum Bonnenainni aeBtivarum a. ciDiocccxxxxni, bac
quidem praemissa praefatione:
' Quod iterum vobis , carissimi commilitones , prooemii loco or^
tiunculam proponimus, habitam eam recolendae superiore anno mt-
moriae avgvstissjmi hvivs vniversitatis conditoris Divi Fridb-
Rici GviLKLMi TII, id nolite in eam partem interpretari, tamquam
ambitiosius contendere cum ea universitate litteranim velimus, cmoi
etsi exemplum imitari per se non i^otest indecomm esse, tameo
longe diversa eo in genere condicio est. Nam cum ]>rinceps patritf
nostrae universitas constanti sane usu hoc institutum habeat diatania-
que consuetudine sancitum, ut, quae quotannis coram frequenti aadi-
torum corona sollemnes orationcs dicuntur, mox com maiore etitfi
lectorum multitudine communiccntur: eum quidem illa morem io^
meritoque tenet, quippe cui non professor tantum eloqnentiae, i^
idem perfectus orator contigerit, isque tam mira ingenii et fertilit^
et varietate praestans, ut per longum annorum spatium numquam doo
apte, nove, graviter, et quod ijraecipua in laude ponimuB, ad vit»*
usum temporumque rationes accommodate idqne fortiter et libert
dixerit. Cuins condicionis felicitati cum nostram ullo modo confern
LATEINISCHE REDEN.
1 conJicionem, qnibua in hoc ipso loco Idibus Oc-
tobribiiB quoUnuis orandQm est: haoc quidem eo noniine
pnedicabam, quod gratiap ct voluptatis multo plus hahere
ptMsentiiiiD rerum cogitatio quam recordatio praeteritarum
loleret Quod etai hodie quoque sentio, tamen haud acio an
. diveraitate tamquam e communi fonte aliquid com-
: in tMH reduiidet, quo iucommudi illiuti detrimeatum
n mediocriter resareiatur. QuaDto euim praeaentium rerum
ne praeteritis improbatio iuTidiosior, tanto fere suspitiu-
r Tiventis yigenttsque quam defuncti principis est laudatio.
fam cum facile accidat ut, dum in vivorum laude versaris,
[ratiam captare aimulata admiratioue videare: contra non
lubiam ninceritatiB eommendationem habere incorrupta vox
lOBteritatis creditur, nec profecto creditur immerito. Hoc
gitor Doa quoque praesidio tuti non est cur uUam uobis
Bspitionem declinandam esse seutiamus, cum ad eum prin-
ipem libero ore celebrandum denuo aggredimnr, cuius aanctae
ttunoriae huius diei sollemnitas dicata est. lam enim post
Wt annorum apatiuin, quot etsi per se pauci sunt, tauieu
eptum sibi carissimum Itegem et maerentibuM et deaidc-
Utibua Don possuut non multi videri, et ira et studium
nnticuere: nec vereudum est ne, quod iu Divo Fhideeico
BviLGLUi) III laudemuB, vel audicntium fide careat vel in
liqtiam aive immodestiae sive ambitioaae rcprehensioneui
lientatiums incurrat. Augetur laudandi cjanfldentia eo quod,
un eorum, quae cummaxime fiunt, facile fallaci specie ut
Udiis homineB decipiamur: id qnod valere in ntramque p&r-
n Tolo: dc iis, quae olim facta sunt, rcctiua certiusque
pitiatDr iusla noBtri oratoris modeitia, tameu nunc quidem non
bi ejcniatione v idemur hac uti, quod, quam sDbieeimua orationem,
eiasmodi est, nt et ipBiuB &rgumenti excellentiii omtoris quan-
I mediocritoB compeneuri, et proposito Ttrtntie eiemplo veBtris
■imnm lationibna vix poBee aptius inveniri videBitar. QoamviB
I labitaria opera iacohatam tantnm atque lcvitoi udDrobratam po-
qitam plene deBoriptam praeBtantiBBimi viri imagiaero balieatiB;
enim Becundis curis quicqDAni mutAn pnr esBe daiimns;) at cam
qvuun porpetno intuendo, cnm admiralione vencrando et pro
paite nemnlando vix videaniioi vel vobii vel virtiiti vel veritali
ntia&cere, Valete.' C. W.]
656 LATEINISGHE BEDEN.
nos existimare aut eventus docet aut contrarii generis com-
paratio. Itaque e tanta rerum praeclararum varietatey quibus
Augustissimiy cuius memoriam recolimus, Regis yirtos enitoit,
cum dignum oratione argumentum quaereremns, commodam
in mentem venit decantati sane apophthegmatis^ sed quod
omnes numeros veritatis habeat, quo uniuscuiusque indolem
iubemur ex iis cognoscere, quibus maxime vitae consiliornm-
que sociis utatur. Quod quidem in principum non minos
y quam in. privatorum hominum rationes cadit, eoque maioiem
illic vim habet, quo et gravior regiorum potissimum ami-
corum auctoritas et vero eorundem deligendorum arbitriam
ipsi principi liberius. Atque habita est haec semper prae-
cipua pars sapientiae Friderici GviLELMiy quod, cum is
semet ipse^ qua erat verecundia summa, parum saepe fidn-
ciae collocaret^ id ille detrimentum (si fas est detrimeD-
tum dicere) ita compensaret luculentissime, ut intellegentiflti-
morum eorundemque honestissimorum virorum felicissimo
delectu stipatus esse cum eisque administrandi imperii mimii
communicare vellet. Nam si summa laus est, ne egere (fBr
dem aliena ope, id quod quodammodo licet in divini ingenii
pnncipe Friderico Magno praedicare: at non ultiraa haee
est, immo proximo ab illa intervallo distans, ut, qnibitf
egeas^ ea pari circumspicientiae sagacitate habeas qui tibi
aliunde parias. Et in eo quidem quam eximio successu
Fridkricvs Gvilelmvs elaboraverit, cum ipse flos et robur
diuturni imperii documento est, tum splendidissima no-
mina eorum testantur, quos ille consiliorum administros re-
gendaeque reipublicae participes ascivit. Quorum nominum
multitudinem quotienscumque apud animum lustravimus, et»
aliis alios virtutibus conspicuos admirati sumus, tameu unus
quidam adeo excellere praeter ceteros semper visus est, ut
iu praeclara eius imagine numquam non summa et voluptate
et veneratione oculos defixerimus. Cuius simulatque nomea
dixero, nec credo iuconsideratius illum potissimum reliqnis
anteposuisse iudicabor, nec irreverentius his ipsis de debito
honore quicquam detraxisse. Quis est enim, quiu cum
Gvilelmi Hvmboldtii clarissimo nomine, ut paucis com-
plectar, et perfectae virtutis cogitationem et prope dirim
LATEINI8CHE REDEN. 657
^enii notionem societ: quando divinum, quicquid humanae
^dum naturae adeo excedit; ut tamquam exsplendescere
pra genus mortalium videatur, non immerito veterum
9mplo appellayeris. Et huius quidem veritatem iudicii
01 et longum sit et difficile ita comprobare, ut aut uni-
rsam vitam enarrem aut singulas praestantiae partes perse-
ar, nescio an multo breviore via vestrum, auditores^ assen-
Q laturus sim, si a contrario profectus, quid tandem landis
quod in Illum non cadere putetis, quaeram. Aut fallor
k vix est quod quaerenti respondeatur. Sive enim vitae
vatae integritatem, simplicitatem, fortitudinem, suavitatem
^to, sive administrandae reipublicae acerrimam curam in-
ior, sive contemplor artium litterarumque studia prope
oupta e similium comparatione: inexhaustam suspiciendi
dandique materiam invenio. Quanim partium primam cur
c potissimum loco et diei meaeque ipsius personae minus
»m convenire^ in propatulo caussae sunt. Quodsi ab
[em persona alienam dixeritis, auditores, virtutis civilis vi
itimationem in negotiis publicis conspicuae: nec concedere
i repugnare onmi ex parte possum. Nam genus quidem
id universum etiamsi; ut libere dicam, ab homine nuUo
nraliter instituto abhorrere credam^ verum in boni civis
raonam cadere eamque decere ut quod maxime: tamen non
idiocrem profecto difficultatem habet eorum potissimum
'omm iudicatiO; qui cum splendidissima in luce collocati
mium oculis appareant, agendi modos consiliorumque ra-
nes densissimis tacitumitatis tenebris occultas non coii-
■trerunt tantum celare^ sed legitime et ex officio non pos-
9k non dedita opera celare. Itaque quod non invenerunt^
■ rectius Humboldtiani ingenii excellentiam quam Pericleae
liKestantiae comparareut: id cum facile ab unoquoque, quam
i vere iudicatum, sentiatur, demonstrari tamen nisi a per-
iiieis haud potuerit, quia, quibus ille viis et artibus ad
^iom fastigium escenderit, magna ex parte iidem ignora-
^ qnibus Pericleae vitae cursum tamquam oculis comitari
H. Qnippe hoc ipsum non sine summo dolore, qui in
tun. gestarum historia operam posuerunt suam, testari so-
t inter antiquitatem et nostram aetatem maxime interesse,
FS. SIT8CBBLII OPT8CVLA V. 42
658
LATEINISCHE BEDEN.
ut quae olim palam et aperte agerentur coram popolo iini-
yerso, eadem hodie clam fiant vel caussas certe habe&ni
tum per se obscuras tum consulto obscuratas, ex quo qm-
dem salutarius visum est divino numiniy regi populos qoam
semet ipsos regere deque salute sua communibusque dTi-
tatis commodis et universo iure publico et consulere ipsM
et decemere. IUe autem dolor cum nobilissimis Eniopie
gentibus^ Britannis Francogallisque, ut in his subsistaBi,
magna ex parte pridem exstinctus sit, iam nobis quoqae
leniri coeptus est praeclaro optihi regis beneficio, qm
quantum et de reipublicae salute bene meruerit et gnHn'
ciyium animos sibi deyinxerit; luculento tota Borussia do-
cumento est^ consiliorum proyincialium deliberationibas cui]
uniyersis ciyibus liberaliter communicatis uno ore laetMi|
atque exsultans. Cum quibus ut minusculis magna compo*
nam, si celeberrimi illius principum conyentus, qui Vindob^]
nae fuit, consultationes comparayeris, quamyis multa
post triginta annorum interyallum perrepserint magis qi
emanarint in yulgus, tamen si de singulis legatis, quoi
et ingeniis et artibus summa rerum transigebatur, si
ipso HvMBOLDTio, cuius grayissimas in illo rerum omninil
discrimine partes fuisse et singularem auctoritatem noyim^
quid tandem quibus viis ac copiis praestiterint, quaeris: Tixj
tenuia vestigia quaedam praesto sunt, e quibus incerta cob-|
iectura fiat et notitia potius quaedam nascatur quam scieDtit
VII hauriatur. Nec certiora fatendum est de iis percrebnii««i
quae Parisiis ille, quae Castillione^ quae Romae, Pragi^
Francofurti, Londini egit. Tantum huc quoque, ut exemplaTi^l
tutis prodeant ciyibus universis admiranda et imitanda, illo'
valet, quod hodie ab intellegentissimo quoque yehementer «■
solum exoptari desiderarique yerum etiam sperari exspeciafl'
que videmus, ut ne publicam lucem fugiant quae publicanfli,
rerum nomen et omen habent, neve ei, qui rerum gesUnH
caussas perspicere velit, principum secreta potius divii»ao''
•
interpretanda sint, quam aperta populorum testimoni» *
tuenda. Humboldtianae autem indolis, qualis in adoii*'
straiida republica eminuit, tantum abest ut imago iami**
quaedam animo informari possit, ut ne apertus quidem viti<
LATEINISCIIE REDEN. 659
reus tanti viri a quoquam dum plehe perscriptus sit, atque
m demum non sine miratione patria, quae et qualia illi
beat, sit cognitura. E quibus onmibus hoc esse consecta-
im TolumuSy ut nunc omissa publica yita in ea parte
imboldtianae yirtutis commorandum esse intellegatis^ de
a longe locupletissima testimonia ipse prodiderit: quae qui-
n artium litterarumque studiis comprehenditur. Is autem
:us cum et propius quam ceteri onmes ad nostras ipsorum
aones accedat nec superare meum oratoris captum videa-
', tum ita comparatus est, ut nec per se a reliquis par-
us publicae priTataeque hominum vitae seiunctus sit, et
*o in tantae magnitudinis yiro cum illis longe aptissimo
sessitudinis vincnlo contineatur. Fuit enim ille, si quis
uSy ex iis mortalibuS; quorum indoles non ez elementis
ibusdam tamquam opere vermiculato composita est et con-
tinata^ sed ea indiscreta habens in simplicis solidaeque
lurae speciem concrevit. Quo accedit, quod eandem ille,
im in Goethio nostro admiramur, yitae rationem stu-
rumque consilium secutus a semet fingendo; excolendo,
poliendo unumquemque debere vitae conformandae initium
^re sibi persuaserat, eumque ipsum finem esse proposi-
Q singulis mortalibus statuebat: quippe hinc futurum esse
in commoda societatis humanae civitatisque salutem op-
li fructus sua sponte redundarent. Atque hac ille via,
am rara constantia tenuit, per universam vitam ad summa
praeclara quaeque contendens id est consecutus, ut cum
oditionis decore prudentiae civilis laude felicissime con-
iteta propemodum exemptus fuisse e communi humanae
■torae imbecillitate videatur^ quippe quae disparia consilia
ri iungi successu raro passa sit. Illius autem eruditionis
UUita vis et ubertas fuerit, quantum lumen et acumen
difersissimas partes rerum humanarum latissime patens,
>^ta ars et elegantia: haec si persequi explicatius nunc
!Krediar, verendum sit profecto, ne edocere velle doctos
lear. Quis est enim ab humanitate non prorsus alie- viii
s, quin, simulatque Hvmboldtii nomen in aures inciderit,
to de perfecto omnibusque numeris absoluto granimatico
ptet^ qnales tam paucos aetas humana vidit, ut eo in
42*
660 LATEINISCHE BEDEN.
genere propemodum principatum teneat: quin de poesis ce-
terarumque artium existimatore ab elegantiae sensu pliilo-
sophiaeque lumine instructissimo: quin de poeta si non per-
eleganti, at non sane ullo modo mediocri. Sed tamen haec
tam diversa inter se studia certo communitatis vinculo inter
se copulata habuit^ quod ubi indagaverimus, ipsum fontem
aperuisse consiliorum quae sectatus est omnium yidebimur.
Nam quo ille tamquam fundamento operam omnem in lit-
teris tanta cum gloria positam superstruxit, illa fuit anti-
quitatis Graecae Romanaeque incredibilis admiratio, co-
gnitio plenissima et perpetua tractatio, quae per eius Titam
a prima adulescentia ad extremam senectutem pertinuit tanto
quidem fervore, immo flagranti ardore, ut difficile dictu sii;
plusne illi haec studia an his studiis ipse debeat. Testei
sunt quicumque de eius vita paullo diligentius rettuleronif
testes ipsius epistulae iam ex parte (utinam omnes!) forsfl
datae, testes numquam peritura quae ingenii sui monumenti
praestantissima posteritati prodidit. Germanus in illo, si ii
quo alio umquam, fuit Graecorum spiritus, cum arte simpli-
citaS; cum gratia gravitaS; cum suavitate maiestas, cum pe^
severantia urbanitas, cum constantia liberalitas, humanittf
cum fortitudine. Quod autem usu venire usquequaque vide-
mus, ut, quo quis accuratiorem singulorum scientiam sibi
comparaverit, eo rectius vim universi generis percipiat, i<i
ille quoque ita expertus est, ut, quo se studiosius in intimos
antiquitatis recessus insinuasset quoque artiorem cum ea
familiaritatem contraxisset, eo certius caussas et intellegeret
et sibi persuaderet, cur illa nulli aetati non esse aeternum
virtutis exemplar ac perennis fons verae humanitatis de-
beret. Namque hac una voce recte complecti omnes partes
eius praestantiae et auctoritatis videmur, quam pari perti-
nacia atque adeo acrimonia alios hodie vindicare antiqui'
tatis studiis, deuegare alios videmus: quando humanitateis
eam perfectionis condieionem interpretamur, ad quam aequ»-
biliter et liberaliter excultis facultatibus humano generi in*
sitis cunctis pervenire homo, qualem naturae benignitas finxit,
possit. A(I haiic igitur humanitatem si propius quam veteres
illos nullam umquam gentem accessisse commuuis conseusus'
LATEINISCHE REDEN. 661
iculorum testatur: aut falli communis vox credenda nec
bonis potius quam iu malis humanitas censenda^ aut om-
am temporum magistra humanitatis mater antiquitas illa
ibenda est. Ergone temeritatis atque adeo stoliditatis cri-
en effugere poterunt^ qui caeca sed eadem impotenti rabie
idique convolantes in ipsa antiquitatis studia nunc inyehun- ix
ir pemiciemque illis et exitium minantur? Quorum cum
iplex potissimum genus sit: illos quidem prorsus hic prae-
mittimus qui^ dum opificiorum; commerciorum negotiorum-
16 utilitate et civitatium salutem et artium disciplinarum-
te fructum omnem metiuntur, in quaestu lucroque et hu-
anis sordibus ipsum finem bonorum quaerunt. Honestius
Dtiimt; sed tamen intellegentius vix iudicant, qui niliil im-
gnantes vel potius nihil curantes Graecorum Romanorum-
e praestantiam nihil omnino imitandum^ nihil aliunde
nscendum dictitant, hoc quidem consilio, ut tandem ali-
audo abiecta aliorum admiratione nosmet ipsi suspicere
«amuS; nec nisi suis e radicibus proficiscens ea roboris
nrementa communis patria capiat, quibus et ipsa concors
isque sese legibus gubemans et timenda exteris evadat,
jue ut uno verbo dicam, verae debitaeque eiusdemque
istinae libertatis beatitudine, cuius unus fons iustitia, cum
publica universa singuli cives fmantur. Hoc autem ipsum
un, qui antiquitatis illius excellentiam et admiramur et
udiose amplectimur, tam ignavi sumus ut uon vehementer
loptemus atque, modo ne desit opportunitas, omni nervo-
m intentione illuc ipsi contendamus? An ei contentioni
i&o pacto repugnat; quod libertatis consectandae^ expugnan-
Im^ vindicandae^ quod colendae, tutandae, sustentandae pa-
^ aetemum exemplum Graeci Romanique proposuere?
^ denique^ si non improbabilis^ at supervacanea tamen ad
[ quod hodie cummaxime sit annitendum; antiquitatis trac-
tio omnis videbitur? Esto: largiamur quod concedimus
^mme, non habere veteres illos, quo ceteris populis quibus-
^ praestent, quicquam, nec plus quam hos ipsos in
^^faras rationes valere. Ergo tantuudem certe valent: unde
Qessario consequitur istis quidem noviciis libertatis patro-
i ona com antiquitatis studiis illis universam esse rerum
662 LATEINISCHE REDEN.
ante actarum memoriam, quam historiae nomine complecti-
mur^ ex earum rerum orbe sine mora ezturbandam, qoibus
cum fructu et mens acui et incitari voluntas et conformari
animus humanus adhuc creditus est, nec in Germania tan-
tum credituS; sed inter eas ipsas gentes, quarum exemplom
unice intuendum et sequendum inertes illi nebulones clami-
tant; Britannos Francogallosque. Qui si quid praeter nos
praecipuum in republica habent^ non id profecto magis a
se quam inter nos neglectis antiquitatis studiis debent: qno
in genere quantum est, quo nos illis potiores simus, tao-
tum habebunt quod nobismet invideant ab eisdemque repe-
tant. Possum haec persequi longius: sed redeo unde pro-
fectus sum. Eorum enim quae exposui yeritatem etsi satis
X munisse ratiocinationis vi Tidemur, tamen si etiam auctori-
tatis pondere confirmari postuleS; ecquae reperiri graTior
quam Gvilelhi Hymboldtii potuerit? Qui quidem tantam
abest ut subsistere posse in eo quem instituisset cnrsu siTe
genus humanum sive vitam populorum, nedum retro verti
crediderit, ut non nisi progrediendo ad beatitudinem pe^
veniri et persuasissimum habuerit et luculenter suo ipsius
exemplo comprobarit: — et tamen idem^ si quis alius, qn^
vis esset historiae, adeo perspexerat, ut et veritatis inven-
tricem et indagatricem virtutis vitiorumque expultricem, deni-
que vitae ducem et magistram cum sapientissimo quoqu^
existimaret. — Nec tamen minus ab alia ille perversitate
alienus erat, quam in dies serpere latius et pemiciosius gras-
sari non sine summo maerore vehementique indignatioue vi-
demus. Vix enim esse credas, nisi cottidie experiare, t^r-
tium genus quoddam hominum, vel tenebrionum potius quam
hominum, qui, caecane cupiditate abrepti dicam an indolis
hebetudine praepediti, e religionis potissimum armamentario,
et eius quidem religionis, quae caritatis atque veritatis ut
habetur ita est, tela petant ad Graecae Romanaeque anti*
quitatis cum ingenitam praestantiam tum hodierna stadiA
impugnauda, de nescio quo periculo somniantes, quod e longe
illustrissimi humanitatis exempli cogitatione atque tracta-
tione imminere non tam virtuti et bonis moribus et pietati
quam Ghristianae fidei sanctitati crepant: quasi vel huic, modo
LATEINISCHE REDEN. 663
te eam interpretemur, humanitatis vis et dignitas ullo
;to adversetur^ vel sine humanitate illa ipsa possit suae
ititudinis numeros implere. Quodsi contra hos quoque
Q videtur gravius et efficacius dici posse quam Hum-
[dtiani exempli auctoritate: tamen hora monet, ne expli-
ius nunc pertractato eo loco, qui patet latissime nec
test paucis comprehendi, vestra^ auditores, patientia abuta-
ir. Itaque in aliam opportunitatem hoc sat gravi dicendi
pimento dilato eo iam redeundum est, unde, ut rever-
etur^ deflexit oratio, ad Fridericvm Gvilelhvh III, cuius
)ientia factum, ut tanti tamque a praeiudicatis opinio-
»QS liberi vir ingenii, qualem Gvilelhvm Hvhboldtfvh
leramur, eo in loco collocaretor, in quo quamdiu consti-
us erat, pari et litteris et reipublicae cum commodo tum
lamento fuit Nec propter illius ubertatem tantum argu-
nti, quam non capere horae huius angustias significavi-
8, hic subsistendum intellegimus, sed etiam quod restant,
^e cum Eiusdem Regis Illius liberalitate sunt coniunctis-
a. Dicendum enim de iis est certaminibus, quae Ule
jpilari clementia a se instituta cum studiorum incita-
tito esse tum liberaliorem litterarum tractationem alere
>rimis voluit. — — —
6.
Eitio de muneribus uuiversitatis curatorum et rec-
*am deque libertate acadcmica ad rectoratum in
iversitate Fridericia Guilelmia Uhenana susci-
piendum die XVIII m. Octobris a. 1846 habita.
AudivistiS; auditores suo quisque loco spectatissimi, quae,
Jia et quanta sint, quae cum ego nunc in me receperim pro
li parte accuranda et Deo Optimo Maximo annuente prae-
ida, tum coniuncta esse cum munere Rectoris academici ma-
is voluerunt. Quae non mirer si quis comparatis praeterito-
1 cnm praesentium temporum rationibus haud paullo gra-
ra atque luculentiora esse sentiat, quam quibus explendis
[iemae tenuitas condicionis par sii Quippe cum ipsarum
664 LATEIMISCHE REDEN.
universitatium pristina et dignitate et auctoriiate Becioratus
quoque academici quae olim vis et potestas foit magna ex
parte exolevit. Quod nolo in eam partem interpretemim,
quasi de illa dignitate quicquam detractum existimem, quam
nobis ipsi paramus e nullius arbitrio suspensam, sed ipsa-
rum tamen universitatium finibus coartatam inque optimarum
artium tractatione adulescentiumque ad humanitatem infor-
matione consistentem. Verum quae ultra hos fines eyagata
olim auctoritas viguit multo latius patens eoque ipsa illa
studia mirum quantum sublevans et corroborans, eam quis
nescit ita nunc imminutam esse^ ut, si cum priorum spleB-
dore saeculorum conferatur, paene confracta iaceat? Qois
non iutellegit cum universis universitatis commodis, cmn
totius patriae salute^ cum ipsarum litterarum flore, quae se
conservaturum amplificaturumque ex praescripto promittitet
spondet, Bectoris munus aliquo sane vinculo, sed noa eo
contineri; e quo in illas partes pleni iique necessarii &acti]i^
non fortuiti et adventicii redundent? Quis summo magi-
stratui academico diffiteatur pro auctoritate honoris decoia
quaedam et ornamenta^ pro potestate quaedam simulaoa
potestatis relicta esse specie magnificentiora quam grayion
veritate? Cuius vicissitudinis si quae caussae fiierint quae-
que ratio sit inquirimus, etsi temporum decursu multaruffl
sane rerum, quas hic enarrare longum est, consociata im-
quitas illuc valuit, tamen rei summam recte videmur eo
comprehendere, quod sive amissis sive demptis Jiberoruin
collegiorum iuribus et privilegiis universitates paullatim de-
sierunt suis sese legibus gubernare, administrare, couserYare,
suisque potius e radicibus quam ex alieuae auctoritatis moio
beneficio modo arbitrio floris sui roborisque incrementa capere.
Non esse hoc eiusmodi fatemur, ut unice vel dolendum sit
vel accusandum. Nam si naturali quadam necessitate ei
nunc sors est et tamquam lex divinitus scita civitatium, ut»
quae olim singularium societatum sive corporum suo ior*
utentium et seorsum consistentium multitudo et varietas vi-
guit, in unam civitatis commimionem recepta atque aequa*
bili administrationi subiecta uno et sibimet constanti imperio
comprehendatur, sive id penes unum est sive penes plures,
LATEINI80HE RBDEN. 665
z autem via demum ipsa notio ciTitatis consummari cre-
ur: facile apparet fieri omnino non potuisse, quin etiam
academicorum corporum libertatem illius vis conversionis
rtineret. Verumenimyero quod fieri ubique in rebus hu-
inis assolet, ut non recta via, sed per contraria et ez-
ima eatur ad id quod sit perfectum vel a perfecto quam
oxime absit: id in hoc quoque genus, nisi fallimur, ita
dit, ut iusto modo non satis servato nimium detractum
86 de tralaticio iure uniyersitatium^ nimium autem tribu-
m potestati civitatis yideatur. Nam si yerum est, quod
»8 quidem pro yero exploratoque habemus^ rerum huma-
iram gubernandarum administrandarumque salutem omnem
discordi concordia nasci, yel ut planius dicam^ iurium
ficiorumque sibi oppositorum et ratione secum pugnan-
un tamquam quodam aequilibrio contineri: non potest
ibium esse, ab uniyersitatibus quidem pugnandi multo
agis caussas et conamina quam successus et yictorias fre-
lentari. Quodsi^ quibus potissimum in rebus nimis coer-
kae libertatis non incerta yestigia, sed aperta documenta
mantur, quaeritis: nolo iis yuhieribus immorari, quae pa-
m yel memoria suayia yel grata memoratu academicae
^ertati per Germaiiiam usitatae luctuosa illa decreta Ca-
linensia inflixere. Quae ut dira nec eyitabilis necessitas iu-
re yisa est, ipsorum ut credere par est decementium non
i^ocri dolore: ita sperare licet fore ut cessante necessi-
te rursum terricula illa aboleantur, quae suspicax sollici-
lo coniuncta esse cum recens instituto munere commissa-
irum extraordinariorum yoluit. A cuius muneris noyitate
a nequit quantum distet sapientissimo eodemque saluber-
Bo consilio non nostra demum aetate constitutum^ sed pri-
(n usurpatum cancellariorum yel curatorum mimus: cuius
uita sit commendatio, luculentis exemplis, ut in paucis
Mistam, yelut alma Georgia Augusta, Ruperto-Carolina,
doTieia, Fridericia Guilelmia testantur, illustrissimis Munch-
iseniiy Brandisii^ Reizensteinii, GroIImanniy Humboldtii
oinibus iure meritoque gloriantes. In quibus yiris cum
fiierit generosi animi liberalitas atque gloriae nobilis
iditas^ ipsarum autem litterarum cum diyinarum tum
666 LATEINISGHE REDEN.
humanarum sine praeiudicatis opinionibus existimatio; tum
in ipso munere illud laudamus, quod qui eo fungitur, cum
et dignitatis suae perpetuitatem habeat, nec sit ipse profes-
sorum numero comprehensus^ facile potest et rectiuS; quam
quorum annuus magistratus est, rerum summam contueii
continuitatemque servare, et si modo velit ab omni partium
studio alienus esse. Id igitur institutum qui non ex animi
sententia suspiciamus ac nobis gratulemur potius quam aegre
feramus vel adeo infestemus^ ^^PPO quod non (ut alterum
illud) ad reprimendam coercendamque universitatium libe^
tatem spectet^ sed ipso nomine testante eorum commodis
curandis iuribusque tuendis inserviat, insignemque ab illis
gratiam inire fortitudine et constantia possit? Et tamen
iuiquam universitatium fortunam querimur? Nimirum cura-
tores quoque illos publica potestas civitatis^ ingenita qua- {
dam dominandi aviditate incrementa undique aucupans atque
consectanS; haud raro sui potius arbitrii administros quam
universitatium patronos et propugnatores esse voluit Id
promptu sunt exempla (de Germania universa cogito), quo-
tiens nihil valuerint iura academica defendentium vel acerri-
mae contentiones. Atque in talibus quidem rerum discri-
minibus adversarumque sententiarum certaminibus iustas
propriasque opitulandi saltem et conteudendi partes merito
exspectes (redeo enim unde degressus sum) summo magi-
stratui academico h. e. Senatui cum Rectore suo datas esse,
ut penes quem non conditarum tantum aetate universitatium,
sed per longissimum quod subsecutum est temporis inter-
vallum rerum summa ct auctoritas omnis unum et solum
fuerit. Verum in hanc regionem ubi oculos conicimus, do-
lendi iusta argumenta revera praesto esse non est infitian-
dum. Quod quidem sic videtur posse accuratius designari,
ut nec satis certis finibus utriusque magistratus iura et of&^^
circumscripta eorumque mutuas rationes discriminatas esse
dicamus, et vero a quibusdam partibus vitae et salutis aca*
demicae magistratum academicum vel nimis remotum vel
prorsus exclusum esse multo etiam gravius queramur. Pau-
cis perstringere lieeat, quod non possumus nunc uberius
persequi. Ac tribus potissimum, si quid video, rebus trala-
LATEINISCHE REDEK. 667
ciae libertatis academicae vis et species comprehenditur:
rimam iurisdietiene, deinde docendi et libertate et aliis tri-
iiendae libertatis facultate, denique res suas cum ceteras
am pecuniarias administrandi iure. Harum partium cum
isigne praeter reliquas pondus ea habeat, quae ad docendi
ira spectat; tum uihil nobis contingere exoptatius beatius-
ne potuit, quam quod hanc universitatibus libertatem^ cui
emo ignorat quanta saepe pericula imminuerint et fortasse
tiamnunc immineant, adhuc, si iudicare generatim volumus;
onservatam aut certe non magnopere deminutam nobis com-
innique patriae gratulari licet. Nam etsi conamina non
efnerunt partim aperta et manifesta, partim obliqua et clan-
esiina^ quibus summum bonum humano generi divinitus
npertitum^ quod continetur scientiae lumine^ e solo cui
aret veritatis imperio exemptum ad fortuitas rationes, caduca
onsilia et ambiguas opiniones vel civitatis vel ecclesiae accom-
lodaretur: — etsi liberae et linguae et mentis non nulli
indices etiam succubuerunt, pro libertatis illius incolumitate
3 suasque fortunas devoventeS; alii autem in lucem et are-
un omnino prodeundi vias sibi interclusas reppererunt: —
men feliciter plenimque illis repulsis conaminibus (et re-
alsum iri etiam ea confidimusy quibus his ipsis diebus colle-
Urum nostrorum Kiloniensium honestas ct constantia con-
ictatur) eo fere in loco, si ab Austriacarum terrarum tene-
18 recesseris, litterarum docendarum in communi patria con-
cionem collocatam videmus^ ut solacii et laetitiae quam
^eroris et lamentationis longe et plures et iustiores caussas
Tentas esse nobis confitendum sit^ quippe quibus nec quae
igitamus eloqui esse vetitum soleat et vero quae vera esse
ignoverimus etiam qua velimus docendi forma et ratione
scentibus tradere iamiam liberum esse videatur. Multo
iam minus aliis tribuendae docendi libertatis facultas, quae
tera species est huius generis, eaque non immerito tanti
mper habita^ ut ipsum caput academicae salutis in illa
nsistere videretur^ dici potest vel reapse labefactata esse
I angustioribus quam aequum sit limitibus circumscripta.
^allo iniquiore condicione nos uti constat in ea parte, quae
n minus aptis vinculis cum administrationis quam cum
668 LATEINISCHE REDEN.
litterarum libertate coniuncta est^ conspicitur autem in
libera optione magistrorum qui in yacuas cathedras maio*
rum aetate ab ipsis universitatibus vel singulis earum ordi-
nibus asciscebantur: una cum iure intercedendi recusandiqne,
si qui invitae universitati obtruderentur. Sed hoc atldgisse
satis habeo, utpote haud vacuum invidia: restat enim in hoc
genere, quod ad administrandi iura pertinet, longe omniam
gravissimum idque nostra sententia revera triste et acerbm
Etenim qui tamquam nervi sunt et radices eius corporis,
quod civitatis nomine appellamus, eosdem apparet non mino-
ris momcnti posse ad vegetam vitam earum communitatiam
esse^ quae cum maxima illa societate humana ipsum corpo-
rum nomen participant. Cogitare me intellegitis de aeraiiis
rationibus^ quos nervos esse rerum gerendarum dicunt veris-
sime. Eas qui a bene temperata rei publicae recte semet
gubemantis administratione seiungere instituat, ne iUom
risuri simus et ineptire credituri: et tamen a summi magi-
stratus academici officiis ad administrandam universitatem
spectantibus adeo segregata nunc est academici aerarii cnrt
quaelibet^ ut non modo consulere aut decemere, sed ne
scire quidem quicquam eo in genere ac vel tacito sive pro-
bare sive improbare licitum sit, verum densissima arcano-
nim caligine iis ipsis, quorum maxime interest non caecu-
tire, omnia obvoluta sint et dedita opera occultata. Quae
quam non salutaris condicio sit, non poterit uon intellegere,
qui, quantum sit, quod ex illo potissimum fonte in ipsaauinu
bona, vim doctrinae, litterarum commoda, redundet utilitatis,
apud se reputaverit: hoc est in ea bona,quibus tutandis, susten-
tandis, augeudis eiusdem illius magistratus academici extra con-
troversiam destinata sunt officia. Breviter et summatim decla-
ravi, cur paullo magnificentiora — ut ab initio significabam-
ab hoc munere et posci et exspectari mihi viderentur, quam
quibus omni ex parte explendis hodiernae condicionis tenuitas
par esset. Igitur dum laetiora speramus, ut nunc res est,
rectius voluntas spondetur, quam facinora promittuntur:
sed operam me daturum, ut universitatis commoda, patriae
salus, litterarum tlos augerentur et amplificarentur, id et
potui salva fide adiurare et omni asseveratione iterum affirmo.
LATBINISCHE REDEN. G69
Vna autem pars est muneris mihi demandati, tam illa
ita et expers angustiarumy horum ut illinc solacium et
[at compensationem affatim petiturus sim non sine magna
^a voluptate. Et spectat ea quidem non tam ad vestras,
Uegae spectatissimi, personas quam ad vos, carissimi adu-
icentes, quorum rationes peculiari necessitudinis vinculo
m Bectoris persona nexae sunt. Cuius necessitudinis ratio
ismodi est; ut ea primariam vim et potestatem rectoratus,
sont haec tempora, contineri et propriam virtutem tam-
lam exsplendescere putem. Nam si corporis universi
rta sunt et communia iura^ consequens est eorum partem
iam ad singula membra corporis pertinere horumque in-
lumitati praecipue prospicere. Ea autem iura, quae liber-
tem academicam finitiore significatu appellare consuevistisy
m certis legibus circumscripta esse oporteat: quando in
entiam et libidinem quaevis libertas vertit; nisi rationi
nvenienter determinata sit: satis hodie videtur a publica
ctoritate civitatis in eo elaboratum esse, ut fines illi
^rtatis vestrae custodiantur et coerceantur, licentiae oo-
rratur^ vitia castigentur^ delicta animadvertantur^ denique
1 praecavendo vel puniendo satisfiat legum severitati. Huic
tem severitati quemadmodum ad explendam consumman-
mque iustitiae notionem accedere aequitas debet, leniens
i iustitiae acrimoniam et legum rigorem temperans: ita
tiquitus par esse visum est, severitatis exactoribus tam-
am ex adverso positum esse aliquem patronum vestrarum
xmi et tutorem; iniuriae si qua non a vobis, sed vobis
t propulsatorem ; libertatis autem recte et sapienter defi-
ae defensorem atque propugnatorem. Atque hanc ego ut
tissimam acceptissimamque^ ita efficacissimam fructuosissi-
mque partem interpretor officii mihi demandati; hoc nobis
)isque ex pristinae fortunae ruina relictum vindicatumque
ktulor, quod adhuc servata est patema illa morum disci-
aa Rectoris potissimum manibus tradita: qua et aetatis
itrae rationibus recte consuli et eius necessitudinis^ quae
er magistros alumnosquc intercedit^ dignitati integritatique
Lsfieri maiorum sapieutia perspexit. Itaque quod vobis ego
^niptum paratumque studium ex animi mei sententia testor
670 LATEINISCHE BBDEN.
atque poUiceor, ei facite ut propensam in me voluntatem
vestram liberaliter retribuatis, ea in meis vel consiliiB yel
admonitionibus fiducia coUocata, quae merito subsequi et co*
mitari simplicem sinceramque caritatem solet. In qua matoa
officiorum coniunctione illud yos rogo sedulo recordemiiu,
certos fines modosque quamvis promptae excnsandi lenitili
ignoscendique indulgentiae designatos esse ipsius honestatis
necessitate. Quam servando curabitis — confido enim —
ut ne vos vestrasque res tuendi, sustentandi, defendendi po-
testatem invito mihi et dolenti ipsi eripiatis. Dixi.
7.
Oratio de emendanda ratione academiarum et uDi'
versitatium habita die XV m. Octobris a. 1847.*)
m Convenimus hodie^ auditores suo quisque loco spect*-
. tissimi; convenimus eius diei concelebrandi caussa^ qui qoo
saepius Dei Optimi Maximi beneficio redit, eo laetiores at*
que gratiores in omnium animis sensus excitat eoque sane*
tiores pietatis affectus perpetuat. Quippe evm divini naini'
nis providentia non conservatum tantum, sed vigentem et
communi saluti sapienter prospicientem atque illustriora in
dies facinora gloriose perpetrantem nobis congratulamur,
quem patrem et patriae et huius universitatis veneramnr
*) [Edita est haec oraiio loco prooetnii indicis scholaram 6on-
nensium aestiyanim a. cioiocccxxxxvm praemissis hia verbis: 'Pi^
oemia semestribus scholarnm indicibus praemitti solita cam hoc coa*
silio scribantur, ut nominum numerorumqae ieiunitas aliqao deleiu*
mento commendetar e floridiore genere petito, haad absonum visQiB
est relicta morosiore commentandi consuetudine in loco longe floridi»'
simo versari, qui pia recordatione AvovsTissmi reois continetoTi
eamque vobiscum orationem scripto communicarei quam Illias natali'
ciis celebrandis superlore anno ab Rectore Vniyersitatis habitam ^
auribus benevolis et iudiciis excepistis. Quae cum et ad litteras speetet
earumque rationes academicas, et vero aliqua ex parte ad pablicto
salutcm, vestra quoque studia, quibus largas lautasque dapes infrt
appositas vidctis, aliquod illinc et industriae incitamentum et firm»-
mentnm voluntatis capere poterunt. Valete.' C. W.]
LATEINISCHE BEDEN. 671
CliEiC£KTi8SUiYM, ac nuper demam oomissimmn in his ipsis
terris rara cum laetitia ezperti sumus, avqvstissimvm be-
esM nostrum Fridebicvm Gvilelmvm. Cuius cum singulares
virktes variam ac multiplicem praedicandi materiam suppe-
iiientj luculentissima quidem Regiae praestantiae documenta^ iv
quibus hunc ipsum annum regni sui praecipue esse ornatum
Toloit, in eo genere enitent, in quo recolendo non dubito
quin longe maxima et sua et vestra voluptate talis esset
orator versaturuSy a cuius persona illud potissimum genus
ininns quam a mea alienum esset. Quem enim fugit, lucu-
lentissimum facinus cum dico, cogitare me de immutata at-
qae consilio vere regio emendata forma gubemandae admi-
nistrandaeque civitatis: cuius cum antehac cura penes regios
ministros fuisset solos, eadem post diutumam exspectationem
eom populo suo liberaliter communicata publicae consulta-
tionis popularisque deliberationis anctor exstitit, e qua spe-
nure Ucet fore ut non in remm Bomssicarum tantum, sed
in universae Germaniae salutem longe praeclarissimi fmctus
vedundent. In hoc igitur genere, quocum coniunctissima alia
«tt non minus egregia emendatio rerum civilium, pertinens
ea ad iudiciomm formam huius ipsius provinciae exemplo
instaurari coeptam, hodie morari, etsi gestit animus, duabus
de caussis nolo. Primum quod ea laus, utpote cuius tam-
qiuun radices ab Divi Friderici Gvilelmi III imperio re-
petendae esse viderentur, tam facundae nuper orationis op-
portunitatem praebuit cum illivs piam memoriam publice
Hdcolebamus, ut verendum sit profecto, ne ab talis oratoris
iplendore nimio intervallo nostromm relinquatur verbomm
kDuitas. Deinde autem cum a mea persona illud argumen-
iam esse alienius signiiicavi, Iioc sentio: nolle me, qui vitam
nmbraticam degam et eas Musas colam^ quae fugiunt fomm
et cnriam, ea argumenta occupare, quae illis relinquenda vi-
deantnr, qui in litteris habitant proximo cum foro et curia
vineolo coniunctis, lege autem creati Rectores huius univer-
ntaiiB post me de hoc suggestu orabuni Sed quae ad lit-
teras universas eammque rationes latius patentes instituta
ciYilia spectant^ eomm quidem existimationem atque discep-
tationem cum non superare meum captum putaro, non ve-
G72 LATEINISCHE BEDBN.
reor ne immodestius sentire iudicer. Quamquam etiam Iiinc
petita laudandi regis et venerandi materia cum et amplior
sit, quam cuius capax sit horae brevitas, et tam omniam
oculis aperta tamque consentienti praeconiomm testimonio
decantata, ut parum novi vobis narrari posse Tideator:
paullo liberius exspatiari licebit et ab iis, quae in patria
nostra esse praestita communis vox admirabundae Eoropae
clamet; avocatas mentes vestras ad ea parumper traducere,
quae esse praestanda videantur et praestitum iri certo con-
fidamus. Quod nolim ita interpreteminiy quasi quicqoam
omissum vel a voluntate vel ab intellegentia conquerar,
quod fieri per eam quae adhuc fuit harum rerum condido-
nem deberet. Verum si nulla in parte subsistere umquun
genus humanum posse conceditur^ sed, nisi obtorpescere
atque adeo emori velit, continuo nisu longius progredij
consentaneum est in litterarum quoque et artium shstes-
tandarum promovendarumque cura novas formas inventaa
et institutum iri, quibus ad rectiora et altiora escendator.
v Et eiusmodi quiddam auguror olim futurum ut etiam in oni'
versitates cadat, ipsa rationis necessitate evincente. QoM
nemo ignorat quot et quales hodie adversarios nactae sini
Quorum criminationibus nunc ita tantuni utor, ut hinc ali-
quo initio sumpto pergam ad universitates cum alia parte
institutorum publicorum ad litteras pertinentium comparan-
das: si forte aliquid inde lucis in illarum commoda rectios
perspicienda redundet. Comparabo autem non cum ea parte,
quae proximo ab illis intervallo distans gymnasiorum bodie
nomine comprehenditur, sed cum ea quae superior universi-
tatibus habetur et proprium academiarum nomen invenit
Et in universitatibus quidem, quales hodie sunt, praeter
alia vituperari hoc solet, quod, cum litterae ipsae tamquaffl
aeterna necessitate quadam numquam intermisso gradu ^
potius rapido cursu progrediantur et nova semper incrementa
capiant, illum quidem cursum non satis aequent litteras do-
centium personae. Quippe tardius has in tanta vitae bu*
manae quaiituravis per se brevis diutumitate instaurari: pe'
humanae enim naturae imbecillitatem tam angustis finibus
circumscriptae certoquc modulo inclusam indolem non pares
LATEINISCHE REDEN. 673
sae singoloram hominum aetates incrementis illis assequendis
.tque complectendis: ita fieri ut, dum professio litterarum sit
»ene8 senioreS; penes iuniores earundem incrementa sint et
'ecentissima quaeque inventa. Huic autem criminationi etsi
"ectissime ita respondetur, ut hoc ipso consilio privatim,
Aon publico officio docentium munus esse institutum dicatur,
ae senesceret atque obsolesceret vel scientia litterarum vel
kadendamm propagandarumque ratio ac disciplina: taraen
htendum est vel sic aliquantum ad id, quod sit perfectum
rel perfecto proximum, desiderari. Et unum quiddam sati^
liabeo uno verbo significasse, quo quidem illius consilii salu-
britas, in quo ipsam vim vitalem universitatum potissimum
ime repositam pridem intellectum est, non mediocriter ele-
raior atque attenuatur: hoc dico, quod etiamnunc quaedam
locentium scholae sunt, quas frequentari non optio discen-
inm et libera potestas, sed legis necessitas iubeat: quo in-
itituto nihil nostra sententia cogitari pemiciosius potest.
ITerum hoc ut mittam: spero enim fore ut abolitis tam dam-
noeis legibus aliquando ad veram plenamque libertatem etiam
iB boc genere perveniamus vel potius redeamus: idem facile
Urgior ne sic quidem senescentis et obsolescentis in univer-
Bitatibus nostris vel scientiae vel institutionis detrimenta
ntis ab omni parte, ut nunc res est, compensari, idque non
onam ob caussam. Dixi de litterarum incrementis, quibus
exsequendis non par sit singulorum indoles etiam non de-
erescens: dicam nunc de indolis decremcnto, nec celabo quae
•iBe vera concedendum sit, non pudenda tamen, quia ipsius
BQmanae naturae sive necessitate sive vitio fiunt. Nec enim
^ires tantum mentis in senescente corpore marcescunt, sed
rt consuetudinis voluntas quoque languescit et certa quae-
lam facultas eaque ad fructuose docendum gravissima he-
^eseit. Et haec quidem facultas in eo cernitur, quod, quo
Toyectiores aetate iuventutis doctores evadimus, eo etsi sane vi
latariores exsistimus, simul tamen non possumus non alie-
iores ab ipsa indole iuventutis fieri: contra quo propior iyi-
enili nostra aetas est, eo et facilius et efficacius ad iuvenile
ostrum ingenium accommodamns et tamquam assimulamus,
lo fit ut ipsi iuvenum saluti rectius consulamus. Invidio-
n. miTSCHSLII OPVSCVLA V. 43
674 LATEINISCHE REDEN.
sius est quod etiam voluntatem languescere fassus sum, id
quod minime in segniora tantum et ignaviora ingenia cadere
contendo, sed aliqua ex parte, ut sumus homines, in omnia,
etiam eorum qui, quo tempore in iuventute ipsi constituti
fuere, incitatissimo studio et fervore flagrantissimo informaD*
dorum adulescentium operae sese dediderunt. Licet in hoc
dolere indolem humanae naturaC; non licet culpare. Ne(
yis tantum consuetudinis, novitatis gratiam annorum decnm
exuentis et incitamentorum illecebris carentis, sive yim in-
ertiae dicere tralaticio nomine maleS; illud efficit ut lem
progressu fastidium quoddam docendi subnascatur^ sed eodem
aliud desiderium valet et id quidem nobilissimum. Non de-
crescere enim, sed crescere ipse in nobis litterarum amor
solet; crescere in dies vel certe in singulos annos litteraroiB
nostra ipsorum industria augendarum; nec ore tantum tn-
dendarum, sed scriptis promovendarum, laudisque ex ea in-
dustria quaerendae et nominis memoriae conservandae noi
profecto ignobilis cupiditas. His autem votis et consiliis suo
quemque exemplo expertum esse paullo provectiorem aetate
suspicor quam adversentur eius condicionis rationes uniTe^
sae, in qua professorum et eorum quidem non a scholis
vncantium^ sed reapse docentium multitudo constituta esse
solet. Qui quo plus studii et operae in informanda iuven*
tute consumunt, tanto minus sibi et virium et otii relictum
dolent, quo ipsis litteris prosint. Quo fit ut aut, qui summo
audientium plausu doctores suspiciuntur, saepe nuUo in nn-
mero vel parum librorum feraces seriptores sint: aut, qni
in hoc geuere bene de republica litteraria mereant, desint
scholis et auditoriis. Et tamen utrumque genus pari et uti-
litate et necessitate censeri in confesso esse putamus, pariqne
iure litteras ut sibi satisfiat quam scholam flagitare.
At, audio enim, ilhid ipsum haudquaquam propositniD
est universitatibus earumque doctoribus tamquam finis prin-
cipalis, ut litterarum florem augeant: posse hoc non inept«
accedere ut secuudarium et adventicium, sed primarium ofli'
ciuni esse, conservare iam eff^ecta litterarum incrementa ^
iam praesentia inventa propagare. Vbi igitur ipsi fiunt pro-
gressus ? Quibus tandem debentur inventa illa et incrementa?
LATEINISCHE REDEN. G75
imiram hoc consilio conditas esse^ quas peculiari nomiiie
> universitatibus discretas academias litterarum vocant^
agnis per maiores civitates plerasque impensis sustentari
iitas, tralaticia voce respondetur. Huic autem responso ut
irsum respondeam adversando, in hoc vero cardo orationis
eae vertitur. Nam ut paucis comprehendam, non credo
iy quod tam magnifice iactatur, consilio publico academia-
im instituto vel posse satisfieri vel prae universitatum qui- vn
)m instituto satisfieri revera. lUinc ut ordiar, vel hoc non
i profecto nullius momenti, quod litteras universaS; quarum
msociatione suo nomine dignae universitates evasere, ne
>lunt quidem, quae hodie academiae foventur; complecti,
A exclusis plerumque sat gravibus disciplinis philosophicis
; vero magna ex parte etiam medicis et iuridicis (nam ex-
Qsas theologicas minus aegre fero) angustioribus sese fini-
18 historicarum,4)hilologicarumy mathematicarum physica-
imque circumsaepserunt. Sed mitto nunc et hanc et quae
dam graviores caussae in promptu sunt, cur suapte natura
unes esse academias ei, cui institutae esse feruntur, consilio
egem^ paullo post huc reversurus. Quodsi nunc, non quid
el possint vel non possint praestare, sed quid praestiterint
fc praestent quaerimus, omnium primum procul habenda est
108 academiae comparatio, a cuius exemplo et effigie recte
Jpetuntur, quotquot in nostra patria conditae sunt et imi-
mdo formatae: quam esse Francogallicam constat, iustos
im honores consecutam et debita gloria fruentem. Atqui
>ii minus constat in Francogallia quidem ingenio doctrina-
le excellentes homines et tamquam capita litterarum in
Hm fere urbem coactos esse, quae cum ipsius terrae caput
l^ disciplinarum in se copias omnes complexa vera et prope
ta artium litterarumque sedes exstet, emergentia autem
r provincias ingenia continuo haustu asciscat suoque in
m recipiat: contra universitates, nostris quidem vel digni-
ie pares vel consilio similes, nec in provinciis nec in ipsa
i>e exstare omnino. A qua condicione diversissimas ra-
nes habemus quod nobis gratulemur. Inter quos a prin-
io aequabiliter per universae Germaniae provincias, urbes,
)ida longe lateque disseminata doctrina non modo nuUa
676 LATEINISCHE REDEN.
in urbe ita praeter ceteras radices egit; ea ut principatQm
quendam vel tenuerit vel teneat; sed etiam propria sibi ar-
mamentaria atque propugnacula ipsas inyenit univerBitates,
quarum tamquam in foco perpetuatae salutares scintillae in
ea lumina exarsere, quae cum patrias terras tum ipsum or-
bem terrarum illustrarunt. Ergo igitur^ ut uno verbo dicain,
apud nos cum ipse flos et robur artium litterarumque non
sit penes academias^ sed penes universitates et sit et fuerit^
consequens est ut ad litteras sua caussa colendas non esse
opus academiis concedendum sit An uUa est disciplini}
quae cum pristinam speciem suam ac rationem nostra aetate
prorsus mutarit — mutasse autem constat plurimas, cpm
tam sui dissimiles hodie evaserunt, vix ut eaedem esse Ti*
deantur — eius quidem emendationis beneficium academitf
potissimum acceptum referat? Sociis quidem academiarani
plurimis eo in genere deberi plurimum fatendum est et la^
giendum liberalitcr: sed hoc quam contra nostram sentei'
tiam nihil valeat, ilico auditores perspicietis, ubi eosdea
illos universitatum esse socios reputaveritis. Age enim, aa-
demias orbemus eorum multitudine sociorum^ qui simul pro-;
fessorum munere in se recepto universitates omant: non sioe
vni miratione apparebit numerantibus, quantillum sit quod restet
Non nescio exempta esse ex huiiis condicionis communiia^*
quacdam nomina splendidissima, ac praeter ceteros non ob-
liviscor illius viri immortalis, cui nunc inter mortales non
inimerito quendam litterarum principatum deferre venera*
bunda aetas nostra solet. At hi et numero sunt paucissiitf
et vero tales, quos certissimum sit de litteris non minin
praeelare merituros fuisse atque ad idem prorsus velut fcti*
gium gloriae escensuros, si vel nulli acadcmiae ascripti es*
sent, vel simili ac nunc cum academiavinculo h. e. liberioi*
•
cum aliqua universitate continerentur : nec desunt eniiB»
quamquam pauciores etiam, qui cum neutra coniuncti tamei
de doctrinae artibus et bene promeruerunt et iure inclarue-
runt. Nec illud iguoro, quam eximia litterarum mouumentJj
•
coniunctis multorum studiis et consiliis parata, ex academ*'
rum tamquani officinis cum prodierint tum etiamnunc f^
deant, sumptus liberaliter civitate suppeditante. Rursus
LATEINISCUE UEDEN. 677
Ltem quaerere licet, quid sit cur nou eadeni parari ab uui-
^rsitatibus pari successu potuerint, praesertiin cuni ex his
iifices suQS et fictores illos ipsae academiae^ uti ante dixi-
us, asciscere consueyeriut: modo in illarum iidem qui in
iriun lucubrationes sumptus publica muuiiiceutia impen-
intur.
Habeut haec^ quae adliuc disputayimus^ hanc vini; ut
we utile academiarum institutum^ non esse necessarium de-
onstratum sit, propterea quod eandem prorsus utilitatem,
; litterarum ipsarum commodis consulatur, habere univer-
tates et sine sumptuosis academiarum ambagibus praestare
)ssint. Nuuc autem longius progrediendum est et firmis,
; Dobis videtur^ argumentis probandum, utiliores etiam in
ffidem partem atque fructuosiores academiis universitates
turas esse, quippe penes quas non flos et robur tantum
;terarum^ quod antea contendebanius, sed earuiidem, ut
(rbo complectar, tamquam vis vitalis sit. Cernitur autem
lec nulla alia in re^ iiisi quod iii universitatibus litteraruui
actatio et cum vitae usibus et cum adolescentis iuventutis
immunione longe saluberrimo vhiculo continetur, a quibus
ngissime abliorrere academiarum magiiificam solitudiuem
ustat. Noii eos dico vitae usus^ qui duui ad opificiorum,
mmerciorum negoiioruiuque comnioda spectaiit, in quaestu
croque privato versaiitur iuque humanis sordibus i[>sum
em bouorum quaeruiit: sed de iis cogito, qui uA veram
lutem civitatis diriguntur huiusque sapienter curaudae, li-
raliter admiuisirandae, fortiter viudicaiidae auctores et
stodes^ virtutisque, houestatis, veritatis; humanitatisy iusti-
e acres propugnatores eifiiigunt. Huc autem ut litterae
eauty non poterit umquam iiisi coiisociata cum nieditau-
m et commentantium personis generosa disceiidique cupida
entute effici: cuius vigore et iugenuitate certam, ad quam
dirigat^ normani nacta revirescat semper recreeturque fa-
i canescens doctrina.
Quid autem? noiiiie id ipsum questi sumus ab initio,
>d nimis inter se dissideant litteras docendi easdemquc ix
olendi munera, quam quae sine ipsarum detrimento ni-
)que vel docentiuni vel scribentium impedimento commode
678 LATEINISCIIE KEDEN.
ia his nostris univcrsitatibus coniungantur? Itaque breviter
— scio enim ut maxime breves sint; ita maxime has probari
orationes — breviter igitur significabo, qua mihi yia simul et
incommoda omnia remoyeri et omnia parari commoda conci-
liarique felicissime videantur. ToUendae sunt nostra opinioDe
academiae seorsum constitutae et in universitates transferen-
dae^ et ita quidem transferendae, ut et singulae universitates
suas habeant speciales academias et hae totidem partes efficiant
unius generalis academiae^ in quam tamquam in commime
corpus quoddam singulae coalescant. Cooptandos autem
harum socios academiarum ex iis potissimum professoribos
censcmus, qui postquam per sat multos annos in erudienda
instituendaque iuventute yitam yiresque consumpserunt, iam
nihil valdius exoptent, quam ut in litteris toti habitent eas*
que scriptis illustrantes maiori in posterum saluti sint rei
publicae^ quam docendi opera eodem quo antehac labore
parique virium intentione continuata. Nec enim voluptate
docendi exclusos volumuS; sed necessitate liberatos eiusdem-
que libertatis felicitate beatos^ qua hodie academiarum sociis
licet in eo genere, quod placet: quorum non paucos vide-
mus e sua quemque disciplina tantum^ quantum commodom
est, arbitratu suo delectum publicis universitatum scholis ob-
lectationis caussa doctis adulescentibus explicantes. Ita fiet,
ut et aerumnoso labori tamquam debitum praemiura cum
honorificum tum fructuosum otium concedatur, et in flacces-
centium magistrorum locum efflorescentium doctorum vigor
continuo ordine suffici possit, magno universitatum senesceu-
tium commodo, non nimio incommodo aerarii, siquidem cum
ipso academiarum instituto earundem reditus in universitates
distribuuntur. Simul dolendi caussa cessabit, tot praeclara
ingenia et ad bonas artes excolendas nata a nobili acade-
miarum industria necessario exclusa esse: quibuscum etsi
uunc honoris titulos possunt, non possunt studiorum com*
mercium societatemque laborum communicare, ipsis locorum
intervallis refragantibus. Vnde consequens est ut reapse ex
iis uunc academiae concrescant litteratis hominibus, qui casu
magis in unam urbem conflati quam consilio convocati com-
munis domicilii opportunitate utuntur. Quae urbes quo am
LATEINISCHE REDEN. 679
iores sant et locupletioreS; eo sane et optio liberior et in-
gnior nominum splendor: quo si accedit lautus doctrinae
pparatuSy non possunt hinc non fructus in litteras redun-
ure raro exemplo praeclari^ et dignitas nasci bene merito-
im multitudine quaesita veraeque virtutis laude afBuens.
ed hanc laudem dum minores, quas commendavimus, aca-
emiae aemulabuntur^ non erit profecto quod vel iustam
loriam tamquam germanae natu maiori invideant vel debi-
im ei praerogativam denegare animum inducant. Talis
item praerogativae iura et decora quibus consiliis dirigenda
aibusque finibus circumscribenda esse videantur, non magis
tt huius loci persequi; quam reliquas partes adomandi, di- x
Teudi, administrandi eius instituti singillatim describere,
ius nihil nisi summam quandam voluimus populariter ad-
ibrare et vim universam significare.
Ilevertimur igitur unde exorsi sumus, ad eius principis
ictissimam recordationem, cui et inclitam academiam et
n minus inclitas universitates suas tam esse cordi scia-
18, hinc ut gratissimi animi testificandi caussa locupletis-
na hauriatur. Faxit igitur Deus Optimus Maximus, ut per
igissimum anuorum spatium incolumis liobis et eivitati
strae et universae patriae conservatus rex avgvstissimvs
gissimam sibi copiam inventam gratuletur generose exse-
endorum quae tam generose incohavit, consiliorumque
mium digua maioribus gloria perpetrandorum opportuni-
les nobiscum laetetur cxoptutissimas. Q. D. B. V.
8.
Oratio de Friderico Guilelmo III uuiversitatis
Rhenauae conditore habita die 111 m. Augusti
a. 1865.*)
Quinque lustrorum spatium, auditores suo quisque loco
^ctatissimi, hoc ipso anno exactum est, cum eum nobis
^ [Hanc orationem altimaui in anivcrsitatc Rhenana habuit Rit-
eliuB ipso einsdem anni autumno in academiam Lipsiensem disce-
«. C. W.]
680 LATEINISCHE REDEN.
priiicipem ercptum luximus^ cuius piaie memoriae hodierni
iliei sollemuitas consecrata est: rerum uostrarum statorem,
couservatorem ^ patroiium augustissimum clemeutissimam
Fridericvm Gvilelmvm III. Fugeruut tempora, mansit
mauetque nou fucata pietas^ atque adeo singulis annis
augetur; — iu mutata rerum omnium specie et condicione
constans in meutibus iiostris haeret Diyi Regis imago et
iu dies clarius enitescit. Quae res tam graves habet tam-
que varias caussas, illinc ut inexhausta dicendi materii
publico oratori suppetat Talis igitur materia quemadmo-
dum per quindecim annorum continuitatem , quibus hoc
ego munere impiger olim et integer fungebar, quantamTis
virium mediocritatem meam numquam defecit^ sed hanc com-
peusavit potius ingenita ubertate sua, ita non est verendum
ue futuros oratores umquam deficiat. Yerum pleuam et
Uegia virtute dignam laudationem quo minus capiunt hone
augustiaC; eo plus excusationis paratum esse ei consueludioi
sperO; qua singulis annis singulas partes tam late pateniis
praestautiae delibare soliti sumus, tamquam quosdam fioreti
uudc largam vivamque corouam vestra opera coalescere ia-
beretis. Nec fere^ quid potissimum decerperemus, dubiiaudi
molestiaui umquam seusimus: etenim aptum praedicaudi lo*
cum circunispicientibus ipsa plerumque tenipora succurreruut,
quorum singularis ratio et coudicio recte moneret commoJ»?*
que suppeditaret, cuius potissimum et regiae laudis et auimi
aflectus vcstri interpres existere deberem. Itaque fuit eum
diuturni imperii praeclare gesti gloriam et felicitatem per*
sequeremur, bellica fortuna non minus quam auimi constau-
tia quaesitam, iu ipsaque communi Europae clade imprimis
conspicuam. Fuit cum in vitae domesticae innocentia com-
moraremur, in morum iutegritate, religionis simplicitate, in-
stitutorum ^sanctimonia. Non semel ad pacis artes exspa*
tiati sumus litterarumque decus pari munificentiae sapientia
adauctum atque susteutatum, vel iustitutionis publicae bene-
ficia plane singularia. Aliquando iu recolenda memoria iQ^'
mortali eorum virorum sumus versati, quibus IUe longe sa-
luberrimo consilio, dilectu autem felicissimo, sociis laborum
utebatur moderandaeque civitatis administris, i|t Alteusteinii.
LATEINISCHE REDEN. 681
mboldtii; Steiuii, Scharuhorbtii. Itaque iuvabit hodie ad ea
imi principis facinora animum adyertere, quae cum nos-
i potissimum rationibus proximo viuculo couiuncta sunt.
mim quod priorum aetatum memoria et plurimis et in-
nioribus exemplis docuit, id nos quoque experimur magno
umodo nostro: ut^ quo tristiora tempora sint, ad quorum
lendationem nullae sint priyatorum hominum partes, eo
mor ad horum animos placandos, consolandos, recreaudos
I et efficacia eorum studiorum seutiatur, quibus a lugubri
iemque infructuosa rerum publiearum cogitatione abntra-
mur et ad laetiorem viyendi condiciouem traducamur. Tale
tem solacium e libcrali artium litterarumque tractatioue
titum ut libero et liberali homine, si quando necessitas
ieiy nequaquam indignum est, ita crescere multorum com-
inione solet. Itaque quod nobis licet e publicae calami-
18 angustii» ad lianc honestissimi otii laetabilem fructuo-
nque societatem animos uostros meutesque recipere, eas-
e regiones colere iu quibus ipsi dominemur, nullius arbitrio
Doxii nuUisque nisi yeritatis limitibus circumscripti, id pro-
;to iu praeclaris Fkiderici Gvilelmi beneficiis habendum
le vix umquam tam evidenter ipsa tempora, quam in his
ae hodic per Germaiiiam obtinent miseriis; docuerunt per-
iseruntc|ue. Quod beneficium tametiii scimus nou uostra
ivata caussa collatum esse, sed ad ratioiies universas civi-
is, ecclesiae, vitae adiuvandas adoriiandasque spectare, ta-
n quid impedit quominus^ quae praeter publicam utilita-
1 illinc etiaui privata commoda reduudant^ eis ut subsi-
i» et adventiciis grato animo fruamur? In codemque
lere si ab liac uostra Musarum sedo in alias coiumuuis
«riae partes oculos converterimus, longe etiam uberior uc
ulentior praedicandi venerandique Friderici Gvilelmi
•teria suppetit. Namque alma Ilhenana quo tempore muni-
intissimo IUius consilio condita est, iam in pacis aluiunam
icitatem et tranquiilitatem bellicae turbae cesseraut ex-
)8oque hostium iugo non pristina tantum et libertas et
testas recuperata erat, sed eadem novis incrementis copiis-
3 insigniter aucta. At in maximam Regiae liberalitatis
nirationem merito abripimur; cum illa tempora apud ani-
682 LATEINISCHE RBDEN.
mum recogitamusy quibus primordia sua litterarum uniyer —
sitas Berolineusis^ instaurationem ab institutione non multunzu
(liversam Vratislayiensis debent. Contractis finibus ad dimi J
diam sui partem ipsa civitas redacta: ne in salvam parteoK:
quidem libera dominatiO; sed contumacissimis superbienti J
victoris iniuriis atque vexationibus turpiter coercita: exhausU^
vis roburque provinciarum: aerarii difBcultas proxima ruS
nae: fractus et propemodum abiectus civium animus: salntf
nec spes nec via in promptu. Nec tamen tot tantaeque d^
sperandi caussae impetrare ab animo vere regio potueruik ^
quin omissis aliquautisper curis proximis et ad ipsas vivenc^i
administrandique necessitates pertinentibuS; Humboldtio po-
tissimum auctore et suasore ad eam studiorum sedem con-
dendam sese applicaret^ quae non multorum annorum inter-
vallo optimis doctrinae fructibus ceteras Germaniae uni?er-
sitates aequaret; lautissimo variae eruditionis apparatu yin- j
ceret. Talis i^tur principis sacram memoriam quod coni
Berolinensibus nos Bonnenses hoc die, qui Illi natalis iviij
quotannis recolimuS; ea pietatis ac reverentiae significatione
non minus profecto ipsius virtuti quam animi affectui nostro
satisfacere videbimur. Pertinetque ad eum sensum etiam
magis excitandum confirmandumque hoc ipsum^ quod cum
huius diei sollemnitate sempiterno vinculo sociare iussi su-
mus, certamiuum litterariorum institutum victoriarumque ex
illis reportatarum publica renuntiatio. • Eius enim consilii
vim uon immerito sic interpretabimur, ut facinorum potius
disertis documentis quam verborum lenociniis et quamvis
facundae orationis ieiunitate laudes desideratissimi Principi^
emineant suaque et iusta seque digna in luce collocatae tam-
quam oculis appareant. Nam quod suapte natura leve videri
potest, prope pusillum autem si cum ceterarum rerum a Divo
Fkiderico Gvilelmo praeclare gestarum vel multitudine vel
splendore comparatur, id si, quo consilio conditum sit^ spec-
tamus, et laudabile et efficax imprimis esse intellegimus, at-
que ita comparatum ut animi vere regii indolem manifest»
documento testetur. Quippe non tam illud suspicimus et lau-
damus, quod omnino ingenii exercendi viriumque augendarum
utilissima sane opportunitas civibus academicis per haec uo-
' LATEINI8C1IE KEDEN. 683
[Tetxi et quod exceUit lusLra obluta Gijt, (iua,m ijiiud litieraruui
nractatio iubetur non vitae potius usibus serviens reique pu-
ptlicae necesBitatibus et futiiri ministerii officiis, sed iinam
preritatem eecta,ns uniusquc Terttatis arbitrio parens, vel
But uDo verbo dicam, iitterarum tvactatio vere liberalis.
LKoa 1'go profecto ia suni, qui non illam quoque priorem
■ntilitatem probem; oam ut paucis amplisBimura saue locum
leomplectar, si ab eis, quae vere boiia sunt, veram utilitatem
lugregari non posse considero, etiam litteras esse utiles de-
B bere liaud aegre concedo. Sed haec utilitas cum duabus
I partibus consistat: altera quidem, quae cum vitae cottidia-
I nae commodis proximo vinculo cotitiuetur, fruamur tamquam
I adventicia, non tamquam primariam postulemus: idque nuUa
I ilia de cau9sa, niai quod multo plus, multo maius quiddara
^^t- iatius patens illud est, quod ex altera parte praestare
^^mIebi Utterae ingenita virtute possunt. Atqne hanc, quam
^HBtfcrtuitam, sed veram dicimus et aeternara utilitatem,
^pKKjftiiB, quac qualisque sit, coram hac liberalium et ut puto
W wnsentientium hominum corona uberius persequendum jm-
L ttt? et disceptandum tamquam dubitatura, quod esse confes-
■ siini et exploratum yos certe uno ore clamaturi sitis? —
■ Wqnis, cum sua caussa colendas, exercendas, propagandas
I litteras dicimus sapientissimorum hominum auctoritate, uti
B fbute diviuo prognatus animus diviuam indolem nutriendo
I eiii eimilior liat, talem igitur vel postulationem vel exspec-
lUtionem ecquis exulare ad somnia philosophorum iubeatV
■ Xcquis denique tsm caecus sit, quin etiam in rei publicuc
■talntem longe ef&caciorem, quam qucm antea fortuitiun
■ fructum perstringebaro , Uanc esse vim scientiae perspiciat,
llt artium litterarumque hix diviua in singula civitatis mem-
bre tamquam anima permanet vitae effectrix et moderatrix
Tirtutisque parens et magistra? Atque hanc illam dico
' Jramquam sat magni aestimandam hberalitatcm, qua et reli-
quos. rationes cum publicac institutionis univeraae tum aca-
b.dftmicae disciplinae regi, et haec ipsa adulescentium nostro-
Imn certamina nobilitari Augustissimus huius uiiiversitatis
I cotulitor voluit Tali autem via qui ad veram humanitatom
f {lervcmri veraeque saluti civitatis coiisuli pcrsuatjum habuit,
684 LATEINISCHE REDEN.
iiecesse est liberal^ iudole ipse fuerit. Eamque indolis libe-
ralitatem^ si verum volumus fateri^ per diutumum Ille im-
perium tot tamque luculentis testimoniis comprobayit in om-
ues part^s iustitutiouis publicae patentibus, ut hiuc potissi-
mum laudis, virtutis^ felicitatis tam diu in Borussiam redun-
dautis non mediocrem partem universae vox^Europae repe-
tierit. Qui si uec insita naturae voluptate trahebatur ad
litterarum studia, uec earum ratioues singillatim perscrutatus
suo iudicio satis confidere in illis moderandis administran-
disque potuit: profecto ob id ipsum multo etiam maiore
veneratione dignus exstitit: — primum quidem quod^ quia
salutaresy quia honestas esse bonas artes intellexerat, ita eis
prospiciebat^ quasi in deliciis haboret et in intimo sinu
foveret: — deinde quod, quibus negotiis recte accurandis
seuiet ipsum imparem sentiret, eorum administros intellegeu-
tissimos adsciscebat consiliorum suorum socios gravissimos
et acerrimos vindices. Nam si summa laus est, ne egere
quidem aliena ope^ paucis illa mortalibus concessa: at non
ultima haec est^ immo proximo ab illa intervallo distaus^ ut^
quibus copiis ipse egeaS; eas pari circumspicieutiae sagaci-
tate habeas qui tibi aliunde parias. Et in eo quidem genere
quam eximio successu Frideuicvs Gvilelmvs elaboraverit,
cum ipse Hos et robur beatissimae pacis argumento est, tum
splendidissima uomina eorum testautur, quibuscum Ille re-
gendae rei publieae uuiuia communicavit. Possum in lioi
argumeuto exspatiari longius: verum, quando id quod siiai-
mum est, ut pietatis atfectui grataeque recordationis ofliciu
quamvis teuui voluntatis testiiicatione satisfieret, iam poiett
aliquo modo etfeciuin videri, nolo vestra patientia abuti ex-
spectationemque vestram diutius morari. -
Ergo ut transeam ad propositas superiore anno quae |
stiones, iam non mea elocutione utar, sed fidem verboruni
ab ipsis ordinibus chartis consignatorum servabo. —
XIV.
Cannina latina.
1.
Consalutatio Ioannis Goerlitz conrectoris munus
in lyceo Wittenbergensi auspicati.*)
TTp6c cocpiq. \iiy ^x^tv T6X^av, ^dXa c0^(pop6v ^crtv * —
Euenofi Par.
Nunc (lecet, insolitis innectere tempora sertis,
Nunc bona sollemni dicere verba die.
Fallor? an et Titan face candidiore coruscat?
Laetitiaque pia pectora cuncta tument?
Sepositis caelo descendit Apollo sagittis,
Dividuasque lavat Castalis unda comas?
Esse quid hoc credam? — festo Tibi lumine fulget,
Et TiBi formoso Phoebus honore nitet.
Nec mirum: sanctos Di dilexere ministros,
Ni fallax nobis Graecia vana refert.
*) [Prodiit Wittenbergae typis Rubeneriania sio inscripta:
'Viro I amplissimo doctissimo | loanni G5r1itz | SQbconrectoris et doc-
toris Buperioris | munuB | in inclyto lyceo Wittenbergensi | rite auspi-
cato I D. D. D. I obvia inventutia stndiosae ptetas | interprete | Frid.
Ooil. Ritschl, Thnringo. | Wittanbergae , d. xrv lanuar. cioiococxrv.'
C. W.]
G86 LATEINISCHE GEDICHTE.
Sic TiBi iam faveat! qui carus nostra sacerdos
Ingrederis, Clario templa dicata Deo;
Parva quidem^ fateor, sed priscis cognita saeclis^
Caeruleus celebrem qua secat Albis humum.
Amplius haec per Te, nulla labefacta ruina^
Exsurgant, radiis conspicienda novis.
Sic urbi veteris doctrinae fama yigebit^
Proferet et meritum Leucoris alma decus.
Sed Tv, quem gremio laetissima terra recepit,
0 salve, nostrae lux columenque scholae!
Quem iuvenem quondam nutrivit Lipsia clara^
Fovit et in casto docta Minerva sinu.
Ergo haec Phoebeis oleagina serta corollis
Addidit, et tinxit nectare labra suo.
Huius et Aonidum consortia grata sororum
Hic quoque defesso dulce levamen erunt..
Praesto semper erunt, seu Te Nasone iubcnte
, Duxerit in valles fertilis Henna sacras,
Seu memoret Cyri Xenophon fatalia regna,
Seu teneant mentem Gallica bella Tvam,
Sive truces Parii vatis secteris iambos,
Seu Te Mimnermi Glanda querela iuvet.
Te duce mox alacris forti pede turba Tvorvm
Scandet ApoIIinei culmina summa iugi.
Tv studio vigili mitis succurre tenellis
Mentibus: hinc illis nobilis ardor erit.
MoIIit enim regimen — iuvenilia pectora testes —
Lene feros animos, obsequiumque parit.
Vos autem cuncti mecum gaudete sodales,
Spargite votivis turea dona focis!
Hoc etenim meruit fidi proba cura magistri,
Hoc labor assiduus consiliique fides.
Tam precor, liuic stet firma salus, fortuna secundet
Prospera coepta, dies gaudia quaeque ferat!
Accipias vultu, doctor venerande, benigno,
Quae pietas hodie munera parva tulit.
LATEINISCHE QEDICHTE. 687
Parva licet sint ista, tamen laudanda Yoluntas:
Placat et aversos hostia parva Deos.
2.
Epithalamium in Albertum ducem Saxoniae et
Victoriam Britanniae reginam.*)
Q. B. P. P. P. Q. S.
Ergo virgineis sceptris parere iuberent
Divi Saxonibus condita regna viris?
Maesta Britannorum gens miraretur Elisae
Magnanimae privos post tria saecla toros?
Aemulaque illius vinci regina negaret
Sic quoque victricis nomen et omen habens?
Nempe pharetratae stabat sic mente voluntas
Dianae^ glacie cui fera corda rigent.
Est aliquid, solio de uno geminare triumphos!
Tale decus castis inseruisse choris!
Yerum Dictynnae tam diris invidet ausis
Non umquam victo numine freta dea^
Multaque flammato Gythereia corde volutans,
Quid male sana, inquit, quid tnca regna petis?
Nonne seUis, socias tihi tot, Latonia, nymphas
Mascula devotas spemere, saeva, iuga?
Quid cupis aetemis nwrtales iungere honores?
Debita quin victrix praemia forma ferat?
Iratae quae sit Veneris vindicta, memento.
Ocius aerio devolat illa Noto,
Perque oras hominum Germanaque rura vagatur:
Ynde tibi regum, terra Britanna, seges.
*) [Prodiit Bonnae m. Pebrnario anni cioiocccxxxx sic inscrip-
tam: 'Alberto | serenissimo dnci Saxoniae | suo nnper civi illnstria-
nmo I nnptiamm | com | Victoria | angustissima Britanniae regina |
fBetmrvkm caDssa | S. P. D. | ex animi sententia gratnlabnnda | Httera-
inm DniverBitas | Pridericia Guilelmia Rhenana.' C. W.]
688 LATEINISCnE QEDICHTE.
Denique turritas gressum compeseit ad arces,
Qua Thuringa domus nobile nomen habet:
NobiliuS; postquam venerantur Saxonas una
Cum Lusitanis Belgica regna duces.
Constitit, ut iuvenem stupidis conspexit ocellis^
Cui sedet in blando regius ore decor,
Spirant virtutem generoso pectora flatu,
Germanaque micant lumina pleua fide.
-HTic, ait, hic digrmSy decoret cni tempora myrtus:
Hic mihi qimerendi finis, opinor, adesL
Non metuet vinci, cupiet vincatur ut ipsa
A tali quamms dura pudla viro,
TEque, Alberte, manu prensum voce increpat: IlluCy
Eia age, virgineum te diadema vocat
Haud mora: navigerum ad Tamesim te ducit ovantem,
Fallere nec patitur verba parentis Amor.
Yinceris et vincis: tibi dat Yictoria palraaro:
Pronuba siguificat gaudia mille dea.
Mox Hjmenaeus adest, sponsis fert myrtea serta:
Splendcnt sollcmni regia tccta face.
Yolgus Hyftien Hymenaee vocat: quatit aera plausus:
Festivo reboat Teutonis ora sono.
Insolito Rhenus strepitu pater excitua, undis
Distinctum tollit vite virente caput,
Et qua saxoai septemplice culmine montes
Nubila contingunt, talia dicta dedit.
HeuSj ait, heus cives, ct fwhis gaudia fecit
Haec dei(s: immetnores non dccei csse ducisy
Qnem eum germano, patriae duo sidera, fovit
Lanrigerae Bonnm docta Camena sinu,
Illum Castalio nntfitum nectare nostis:
Nil nsqnam Albkrto suamns orbis h/ibet.
Vrhi grande drcus, maestis cum citnbus illum
Nupcr es amissum qucsta, magistra cohors.
Ergo in laetitiae emisortia lacia vcnitc;
Hacc amor, liaec picias dicerc vota iuhct:
LATEINI8CHE GEDICHTB. 689
Vivite felices, par nobile: dulcia vobis
Non ullus casus laedere vincla queat
Illusiri parilis generetur stirpe propago,
Manet ut ad seros gloria aviia dies.
Vivite felices: pleno vos Copia cornu
Augustamque beeni Spesque Fidesque domum.
Tum placida quondam, princeps carissime, fronte
Vitae Rhenanae te meminisse iuvet
Dixit et in glaacis abscondidit ora fluentis:
Consonufl insequitur dicta susurrus aquae.
m. Bmcifn.n optictla v. 44
XV.
Ein griecliisclies Gediclit:
'AbdXqpou ToO r6t0u)v paciX^iuc Kai TiXXuou toO
AucTpiaKoiv CTpaTTiToO f^ dv 6upu7Tdbiu jidxTl*).
(vorgetragen in Wittenberg am Reformationsfest des Jahres 1824.)
'AktTci q)XoT^r|c dTribepK^jievov xQ6va biav
Kuav^Tic dv^bu XijLXVTic qpdoc 'HeXioio,
*Av6puj7TOic jLxepdTrecci iroXucTOva cr||LxaTa qpaivov
KdppaXe Tdp veq)dujv, dXeXiHac jLxaKpdv "OXujiTTOV,
Ai|uaTi jLxubaX^ac v|iidbac Zeuc TepmKdpauvoc t
'Cc TT^bov, ?v0a iLxdxqci biaKpiv^ec0ai ^jieXXov
Yi^ec AucTpiaKUJV Kai r6T0oi xctXKOXiTUJvec.
Toi Tdp dv eupuTTebiu dpipuiXaKi, ktitu)€Vti
*AvTipir|v iCTavTo, biappaicai jLiejiaujTec.
TToXXd b' ap' iipr|cavTO, Trpdc oupavov eupuv ibovTec, n»
''£v0a TTep d0dvaTOC, Ta)Lxir|C itoX^|uoio KpaTaioO,
NiKrjC TreipaT' fx^r dTreif) ttoXu qpepTepoc dvbpujv.
Tuj 01 x^ipcic dv^cxov, dc oupavov eupuv ib6vTec.
ToTci b' ^'Apric ppoToXoiToc diTi q)peci 0dpcoc ?0tik€V,
*'AXki|liov, dXXr|Xoici q)^p€iv 0dvaTov Kai 6Xe0pov, i^
'Hb' fijLioTov |Liax^cac0ai dc ti€'Xiov KaTabuvTa,
"CTXcci Te CTipapoTc Kai KUJTTrjevTi cibripijj
*) [Schon abgedmckt, aber fehlerhaft, ist diese Rhapeodie des
Primaners F. B. in Seebode^s n. krit. Bibliothek fiir das Schol- ^^
Unterrichtswesen Vll. Jahrgang (1826) p. 820—825, hier nnterEeichnet:
^Frieder. Guil. Ritschl, Thuringus', wiihrend das Mannscript die Unter-
Bchrift trilgt: '6v AeuKop^c^. 6ipr|viK6c Md^ijioc PircxX 6 Troi/|cac. Vgl
ubrigens Ribbeck: F. Ritschl I p. 11. C. W.]
GEDICHT AUF DIE 8CHLACHT VON BREITEMFELD. 691
Kai br]ioict Trupeccr jLxdXicra b' 6t* fiT€|Li6vecciv,
AuToic irep qppov^ouciv, iv\ CT^pvoic jlx^voc fJKCV.
""Hpxe b* dv AucrpiaKoTc ^i-xac f^pujc eiupTiKT^civ, 20
TiXXuoc d|Lippino€pT6c • iv\ CTrjGecci bfc eu|i6v
0pdv|iev dTapTTipdv Kal d^eiXixov, uicTe Xukoio
*Q|iO(pdTOu, 6cT* iZiKa k^t* oOpeoc uXyjevToc
*€MTTdcr| f\ diecciv f\ dTpauXijci p6ecciv
"HvTiva b* elv dvuxecci Xdpij, il aux^va fijac, 26
ACji* Jti eepjLxdv ^Tnve cuv dTrXrjToiciv dbouciv
ToToc i\hv fivacce, kX^oc PaciXeuTaTOC dvi^ip.
Tou b' dir' dptCTep6q)tv Xaoi ct^XXovto k^t* dpefjv,
OOpe' fiva CKt6evTa, Td t' 6upu7Tebov CTeq>dvuiTat,
*€c 0iXupaTKeiou dpaTou lepdv TrroXieepov. 30
'€v b' tituTuiv 6pduiv TiepiqpaivoiLxdvoici Kapfjvoic
'iTTTrfjuiv TTUKival uTioeuipficcovTo cpdXaTT^c.
AeuTepoc aijT* dpxnT^c dvl orpaTqj AlTetpuibric
''€7TXeTo KapTep6eu|ioc, d^ujLxuiv 62:oc "Apnoc*
Oici b' lr]v XaoTci TreXuipioc i^uTe TiupTOC, 86
*'OcTe Tr6Xiv ^ueTai Kal Teixea jLxaKpd iruXdujv.
''Qc 6 jLxfev f]Te|i6veue )Lxee* iTTTrfjecciv dTauoTc,
XaXKeoeobpTiEiv toi t^p KdpTiCTOi diTdvTUJV.
r^Teujv b* dpxdc ^Tiv Kal dTricKOiTOC i\bi caujTfjp
OiXTOToc deavdToiciv fivoE, ^xeTdeu^oc "AboXcpoc. 40
Tiu o\ CKTiTTTpov fiiTacce* TraTfjp b* djc TteTO bfJMijJ,
OuveKev f^iTiov aUv dvl cppeciv fJTop ^x^CKev
Kai o\ )Lxf|bea ttukv* dTdvovT* dTri KdpTei x^ipuiv.
*AXX* 8t' 'YTrepPop^ujv dEfjTaTe TT^Xdeev aTnc
'Avdpac aixiLXTiTdc dv TrovToiTdpoici vdecciv 46
^'^vea ^dXtcra TrdqpuKe KpdTOC TroXioTo cibfjpou.
Touc b* 8t' ^tt' 'Hijjujv Koupoic jLxeTdeu^oc "AboXqpoc
"AvTiov &TTicev, KaTd bel\a Xadv ddpTUJV.
KplvaTO b* etc q)pf|Tpac Kai qjuXa cuv f)Te|Lx6vecciv,
*Qc eO TVoiTi dKdcTou dv alvQ bTii6TT]Tt 60
'Afiq>6Tepov, KaKiT^v t' dpeTfjv bi Te Kubidveipav.
Ou T^p dv €upuTTdbou dptpuiXaKOC alTToXioiciv
44*
692 GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VOK BREITEKFELD.
Ariioic dvripioi roTGoi ^6voi dcTix6u)VT0'
TTXTiciov dXXa TiapdcTiiKav kXcitoi diriKOupoi,
CaH6v€C diTX^iLxaxoi, o*l CaEoviriv iviiioyno
KaXrjV, r^T«6^Tiv beuovTO bfe Goupiboc dXKfic.
01 |u^v Koipavoi fjcav dvi CTpaTUj if\bi )LxdbovT€C,
Kai bf\ {>' d|Liq)0T^pu)6€V dKapTuvavro q)dXaTT«c
TTpoq)pov^u)C' KaTibibv b* il aiGdpoc dTpuTdTOio
faTav d7T€ip€ciTiv ttukvoTc dTivaSe K€pauvoTc
'AGdvaTOC 0€dc auT6c' dTrdcT€V€ b' oupavdc €upuc.
Cuv b* fi|Lxa lc dvd|Lxoio KOvicaXov dcq)apdTi2l€V,
Kai q)dp€V fv0a Kai fv6a KaKf| Trpo 0u€XXa ©udXXij
'ATmjj bi q)XoTduJ Xaoi irupdc €iXuq)6ujvT0,
Kai M€TdXa Ppo^douca bi* i^dpoc dH€Xu0Ti q>\6l.
"CCee bl x6ujv irfica, Kai d|Lxq)€TT€ 6€p|Lxdc duTjLxf)
Yieac AucTpiaKuiv Kai r6T6ouc xctXKOXiTUJvac.
06dTEaTO b' dv Trebitu dpaTflc cdXiriTTOC iuj4
"HTe )LxeTdTT€X6c dcTi bucTixdoc "Apeoc 6cca.
Tfjc b' direi oiiv q)ujvf)v Xaujv CTixec elcrJKOucav,
TTdciv 6piv6Ti 6u)Lxdc ibk Tp6)Lxoc IXXa^e T^ici
Touc fiXXouc T€ Kai auToO — 6 Tdp KaKdv 6cc€to 6u)uiu
TiXXuou ^dvoc T^u* TrdTOCce bi o\ q)iXov fJTop.
'Ox6ricac b* fipa elire irpoc 8v jLxeTaXrJTopa 6u)lx6v
"Q fioi dTUJ Ti TTd6u); diiei Sctic dvfjp TruKi)Lif|br|c
Mr|TTU) Tappf|cac fj diToixeTai f] k' dXdr|Tai
Tcfiivr|c KpaTepfjc* dXX' d|U)Li€veujc iCTac6ai
Xpf) ^xdX' dpiCTeuovT', fJT' fpXTiT* tit' fpaX* fiXXov
TaOTa )Liev ol q)pove'ovTi q)iXoc bieXeHaTO 6u|u6c*
"ev^ev b* Tivopdr) iTicuvoc Kai riq)i pir]q)iv, s
CtAc dv )Lidcciu fiucev fivaH iil^a t€ beivov t€,
AucTpiaKoTci bi iTdci fidTa c6dvoc f)LipaX* dKdcTtu
Kapbir) fiXXr)KTov TToXe)Lii2[eiv f\bk |udxec6ai.
ToO b* oTpuvovToc TTpuXdec Te Kai ujKeec liTireTc
'Cc TTebov dppujovTo q)iXoTTToXe)uujv |U€)Liau)Tec Sc
"Aopi XeuTaXduj boXixdc dXdcai CTixac dvbpuiv
*AXX' oux fibe 6euj uijjiWtuj f^vbave pouXf).
Ceuo)Lidvujv b' iTTTTUJV TToXur)xf)c ujpope boOiroc,
GEDICHT AUF DIE 8CHLACHT VON BREITENFELD. 693
GccTrcciTi b* auToiv \axr\ ^iyav oupavov Kev,
Teiixea b* aOr' dpdpricev ^tt* uj^oic alxMnTdiwv. 90
Touc b' 8t* tv dcpGaXjioTciv Tbev |LxeT<i6u^oc "AboXq^oc,
CKrJTrrpu) ^peicd^evoc ^Tre* oic ^idpoici jLxeTTiuba'
''Q q)iXoi, fipiuec FdTOoi, 0epd7TOVTec "Aprioc,
Aibui e^ce' dvi eu|Liiji, iva kX^oc ^ceXdv fipnTe,
T6 ^a Kal dcCO|Ll^VOlCl MCT* dvepUITTOlCl TT^TlTai. 96
''Qc fq)aT*' o\ b* fipa TrdvTec dKOucavTec paciXfioc
MdXXov iq)U)p)LXTicav 7ToXe|LxiZeiv i\bk ^dxeceoi,
0pd£avT€c bdpu boupi, cdKOC cdKci KXivavTec
*'€txoc dp* ftxoc fpeibe, Kdpuc Kdpuv, dv^pa b* dvrjp*
*Qc TTUKVoi bnioiciv dq)^CTacav dvTipioiciv. loo
AuTdp ^Trei ^' auTiuc ic TiXXuou 6|Lippi)ioepTOu
X^pc' UTTO buCflXeVeUJV TpUJTTdCKeTO XO^»^OXlTU)VUJV,
AuTic 8t* dtHac ^ttI CaHdciv Sv|i dXeXixer).
*Qc b* 8t' dTTd Z^q)upoc b^vbpuiv KaT^ceicev 67TU)pac
*PeTa ^xdX', uic tuiv |utv vripieMa KdpT^va bdjLxaccev, 106
''Oq)pa XiiTOV q)euTOVTec, dvdXKibec! ouXajLxov dvbpuiv.
"Cujc ou Tairr' ^7Te'pTive cuv Iq^eijixoiciv ^Taipoic,
*€He'Xac' ec TTXrieOv \ep6v jievoc AtTeipuibouc,
"Oc laQeovc FdTeouc briioiciv ^tt' fJTaTe q^urrac,
TiXXiiou 6|uppi)LX0€pT0u djiiaupiu Kiibei TCtiujv. iio
*€TrTdKic fve* ^TTdpoucev dvappfiHai fixeveaivuiv,
'€TTTdKic auT* dvexd2[€T' fivaH d^KUJV Trep dvdTKr]*
"AXXoc b* dXXov fTTeq)V€, Kai Ippeev ai|uaTi TaToi-
'AedvaToc be eeoc b€iv6v Tepac fJKe xciMd2[€,
AieTov uqjiTTeTTiv, jLxdX' dTaXXojuevov TTTepuTecciv. 116
Tov b* ^TTei ouv dvoricev ^v AucTpiaKoTciv ?KacToc,
""Qk dv€XUJpr|cavTo jLxdxric, Xfj£av be q)6voio.
TauT* ^TTi b€Hi6q)iv CTpaTific dv€q)aiv€TO fpTa.
€lTa be T^TpaTov auTic d|uai|iaK€Toio bebrjei
NeiKeoc djuq)OT€poic XaoTc ttoXuttikpoc epujri. 120
AeuTepa t^p T€ ludxriv uipcev )LX€Ta TiXXuou T^Top*
694 OEDICHT AUF DIE SCHLACHT YON BREITENFELD.
Tiip b' &pa viKific€iv dXiXa(€TO Gujbidc dtifjvtup,
Aicc€TO bk Kpoviuiva (pcpdjvufiov €iixoc dp^cOau
0\ hi T€ (pdctava jbiaKpd xal dtxcictc MvoSav,
Kal br\\oic r6T9oiciv ^TraXT^a )i6x6ov fOriKav. 125
"Hpmc b' fiXXoc tn* fiXXqi dv alv^ bni6niTi
r6T8u)V, Tuiv fidXa ttoXXoI £k€ic' SXov alav dboOciv.
Ko( vu K d7r€iTOfi^voiciv iitipiiopa v6ctoc dTuxOn»
€1 Mf| dp' 6ii) v6iic€V dvoS, fi€Td6u)bioc "'AboXcpoc, 130
'Acir^Tou lu)Xfioto, ^oXduiv t€ KpaTCpduiv.
'P(^(pa b* diratSacKCV d)iuv^fA€V oTciv SXcOpov
*ApTaX^ov ToTc b* auTiK* ivX cppcd eu^dc Idvdr).
ToToc Tdp ccpiv dpuiTdc dTnfjXuOc Noc "'AboXqwc
KdTTpip b' clbdfACvoc, Tou T* clc KOvac dTpioc 6p]bl4 i^
"6^716 C€v AucTpiaKoTci fi€TdXM€Voc alxMTf^iv'
TToXXoTc b* ^M^aX^ Kfipac dvd kX6vov fiopi Guuiv
*QKa |idX' ?vea Kal ?v8a* cpduic b* ^Tdpoiciv £enK€V.
AucTpiaKol b* ^p(np€C, iTceX !bov ixviBi rdTOouc,
TTriMOTOC t&CTOTllJ TT€p iv\ CT0v6€VT0C d.V&fKIJ
'"Aiji dv€XiwpTicov, KOKiTi b* fip* 6TniXue€ eujLtdv.
TToXXOuv b' €V Koviqci jLxaxncaceai |LX€)iau)Tuiv
XeTpec dTrripdxeTicav 6|liuic KecpoXrjci xai aunj^-
''eTrXeio bk CTovaxrj le baiKTajaevuiv aiZTiuiv,
r^Teuiv b* euxuiXfj iLxeTaXocppuiv viKTicdvTuiv. lU
ATitba b* dK Trebiou qpdpov fiTrXeTov* fve' dTii vikij
"AcTTeia KOTXCtXouiVTec duqppovo TiopcuvecKOV
€iXaTTivTiv, TeuEov b* \epdc jLxaKdpecci euTiXdc,
*'eEoxa b' ou liiLiTicav 6)lxu)C )LXoXTTqci Koi fiXXoic
'€HaiT0ic T^pdecciv dpiCTeoc, dbv utto toXjlx^ 15
Kai KopTet t^Xoc eupov 6\Zupou TToXeVoio.
XVL
Akademische AnBchlSge, Oratalationeii, Adressen
nnd Aehnliches in lateinischer Sprache,
[Aus der langen Reihe amtlicher Actenstdcke in latei-
'iJscher Sprache, welche Ritschl erst in Breslau, dann in
Bonn als Professor eloquentiae anzufertigen hatte, habe ich
hier zehn Nummem zusammengestellt, welche die hochst
^©i"schiedenartigen Richtungen, in denen sich diese officielle
•Eloquenz zu bewegen hatte, und die glanzende Art, in der
^^ sich dieser lastigen Pflichten zu entledigen wusste, zu
^^tiiizeichnen besonders geeignet erschienen. Naturgemass
^^ilien sich in diese Serie ein einmal die Weihetafeln flir
^ottfried Hermann und Bockh (Nr. 8 und 9), zum andeni
^ie Gratulationsadressen, die Ritschl im eignen Namen Bem-
^ardy und Lehrs zu ihren Doctorjubilaen schickte (Nr. 12
imd 13), sowie das einzige officiellc StUck ahnlicher Art aus
Leipzig (Nr. 4). Den Schluss bildet eine Auslese aus den
/mmer variirenden Anreden an die Studenten, die den Pro-
oemien der Lectionskataloge beigegeben zu werden pflegten
(Nr. 16). C. W.]
1.
Anschlag der Bonner UniTersitat bei dem preussi-
schen Thronwechsel 1840.
Yniyersitatis Litterarum Fridericiae Guilelmiae Rhenanae
Rector et Senatus Commilitonibus S.
Coias rei nuntio luctuosissimo uniyersa iam patria afflicta
est^ eias caossa vos quoque, commilitones, fas est publica
696 LATEINISCHE ANSCHLAGEy ADRESSEN,
a nobis pronuntiatione compellari. Habuistis vos non minus
quam nosmet^ quam cives universi^ quod summa vobis bene-
ficia congratularemini, quibus cum reliquas partes ciyitatis
tum almam hanc litterarum sedem; cuius adea conditor eititit
liberalissimusy || Fbidericvs Gvilelmvs III '! Bex Augustis-
simus H cumulavit aeterna nunc naturae necessitate uobis
vobisque ereptus. Qui posteaquam divino beneficio per novem
ferme lustra, raro inter mortales exemplo^ reipublicae gu-
bemacula tam et fortiter et sapienter et clementer et yero
feliciter rexit; ut nec in extrema patriae calamitate coostan-
tiam nec in prospera rerum omnium fortuna temperantiam
desiderareS; prope consummasse boni principis imaginem Ti-
deri potest. Talis regis ut piam gratamque memoriam co-
latis; non estis monendi, commilitones: exiget enim hoc a
vobis vester ipsorum afiTectus. Qui quemadmodum triste de-
siderium Clementissimi Begis vita modo defuncti nobiscum
communicatis, ita ad vos non minus quam ad reliquos Bo-
russos pertinere eam venerationem^ caritatem^ oboedientiam
arbitrabimini, quae iam |{ Regi Augustissimo | Friderico 6vi'
LELMO IIII II debetur non regni tantum, sed etiam virtatis
paternae et amoris popularis heredi. Cuius ingenium^ doctrina)
bumanitas quo laetiora sperari ipsis litteris artibusque iubenty
60 magis vestrum esse intellexeritis preces et vota ex animi
seutentia facere pro salute Patris Patriae, cui Deus Optumus
Maxumus faxit uti bonis ominibus suscepto imperio felicia
fausta fortunata quaeque eveniant. Valete.
Scr. Bonnae VIIIl Kal. lul. a. Cioiocccxxxx.
2.
Anschlag der Bonner Universitiit bei dem preussi-
schen Thronwechsel 1861.
Rector et Senatus || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae;
Rhenanae || Commilitonibus || S.
Quo nunc luctu gravissimo patria universa afflicta est,
eius caussam praecipuam intellegitis ad nos vosque pertinere,
qui communi consortio almae Fridericiae Guilelmiae Rhenanae
aTULATIONEN UND AHNLICHE8. 691^
feOtitinmur. Quam cum certam iu hh k-rria Hedem optima-
Tuui artium ct tamquam peretmem foutem veritutis, solidoe
Ballofiue praeiudicata opinioiie coercitae doctriuae magistram,
fidei ac religioui.s incorruptae nutricem sanaeque in quoviM
genere Hbertatis viudicem, deaique humanitatis eHectrirem
alqiie custodera esae Divvs Fimdericvs Gvilelmvs III yo-
luiBset vere regio consilioT eadem pateruae et liberalitatis et
Toluutatis heredem {j Regem Aiigustissimum Clementissimum '
Divum II Fbidericvm Gvilelmvm IIII || iniqua nunc naturae
nccessitate Borussis suis ereptum, per quattuor luatrorum
iiutumitat^m tara rauDificum conservatorem experta eat, tam
et Dobilem et mit«ra patronura venerata, ingenii cum beatis-
nmi ttim cultissimi tara luculentum oxemplar admirata,
nDlla ut temporum oblivio exatinguere talium et beneficio-
< virtutum gratissimam memoriam possit. Ergo Sk-
KSKI88IMO Princii'1, post laborum et dolorum plurimas
^rumtias exantlatas nunc placide requieecenti, ut quaesitam
m«ritis gloriam recortlatione observautissima perpetuabimus
wbitamque rarae ptetati pacem ex auimo apprecamur, ita
Ugtissimae iacturae cfficacissimum solatium ex EiV8 Pbin-
OKB praeatantia petimus, quera aiugulari niimiuis divini
wDeficio Illivs iam succeasorera suspicimus nobisque coii-
jpltnlamiir || Regem Augustissimum Clementissiraum || Gvi-
FXliHvH. H Cuius candida fides et generosa simplicitas cum
pieclara animi constaiitia agendique prudentia consociata
Ino laetiora, ut ceteris partibtis bene et Hberaliter guber-
Bitae civitatis, ita artium litteraruraque cura atudiis tum
■ommodis sperari iubent, qiiorum Ille moderatorera eun-
unque iudicem adscivit intellegentissimum: eo magis vcs-
lun eese sentitis prcces et vota ex animi seutentia facere
» flatute^ Patris Patriae, cui Devs Optimvs Maximvs
xit uti prosperis auspiciis suscepto imperio felicia fausta
brtonata quaeque eveniant, praeter cetera autera illud uou-
bonts omnibus exoptatissimnm desideratissimumque,
Ut mox artiore quam nunc vinculo citm Borussici nominis
^vtoritate flos et robur, bonos et dignitas, salua et incolu-
nitns Germaniae universae contineantur. Q. D. B. V. Valete.
Datum Bonnae Idib. lau. a. cioIl)ccclxi.
698 LATEINI8CHE AMSCHLAOB, ADBE88EM,
3.
Studien- und Sittenzeugniss dem Preussischen
Kronprinzen Friedrich Wilhelm beim Abgang
Yon der Uniyersitat Bonn ausgestellt^)
Celsissimo Regiae domus Borussicae || Principi ' Fride-
rico Guilelmo {| commilitoni suo generosissimo |! S. P. D.
Regiae Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae || Rector et Se-
natus.
Quoniam in eo es^ Princeps Celsissime^ ut discessum ex
haC; cuius per biennium consortium participasti, universitate
pares, non officii tantum sanctitati, sed ipsi animi affectoi
nostro deessemus, nisi et honorifico morum studioramqae
testimonio debita virtuti praemia conferremus veteri atqoe
antiquo instituto academico, et votis pientissimis tam in-
lustrem civem tamque carum nobis caput prosequeremur.
Qui ubi Regis Augustissimi summis auspiciis sapientissimo'
que Celsissimorum Parentum consilio atque auctoritate prae-
ter alias in communi patria Musarum sedes hanc almam
Rhenauam petebas, uti bonarum artium acri tractatione ad
omnem humanitatem mentem Tuam liberaliter infonnares,
fieri non potuit quin et singulari nobis honori tam iDgenuam
fiduciam iii nostra potissinium disciplina positam duoeremus,
et spem iucundissimam conciperemus, fore ut cum Tua de
nobis tum de Te nostra exspectatio optimis fructibus ex-
pleretur. Tales fructus quod nunc in Te, Princeps CclsiB-
*) [Dieses Zeugniss wurde damals auf einem besondern Folio-
bogen, daneben auch in deutscher Uebersetzung verSfFentlicht. E»
mag bei dieser Gelegenheit das Epigramm mitgetheilt werden, welches
damals Ritschl Seiner KSnigl. Hoheit ins Stammbuch schreiben durfte:
' Wenn im modemen Gewand sich die Muse Dir schmeichelnd ani
Herz legt,
Bleibe der classischen auch gastliche St&tte Terg5nnt;
Nicht in Palilsten allein und Hallen und schimmernden Biihnen,
Wie sie dem Konigespitz kSniglich 'Werde' verleibt:
Auch in der Stille der Brust, wo sie ernst, harmonisch und edel
Ueber der Zeiten Gewirr hebet ein sinnig Gem^th.'
G. W.]
GRATULATIONEN UND AHNLICHE8. 699
iime, et plenissimi et saluberrimi redandarunt^ id, etsi nostra
ribi yolantas nomqnam defnity tamen longe gravissima ez
Murte Tua ipsius Tirtute effectum esse scito: qua in litteras
|iiidem ita incubuistiy ut in hoc quoque genere maiorum
{loriam aemularere eonstantia temperantia perseverantia par-
iam, huic auiem strenuae contentioni animi candorem, yitae
innocentiam morumque suayitatem tantam sociasti, ut pari
com praeceptoribus tum commilitonibus voluptati atque toti
Dniyersitati omamento esses. Eaque indolis praestantia cum
ultra uniyersitatis fines quoquoyersus patens eniteret; non
potuisti non omnium Tibi Rhenanorum animos adeo deyin-
eire, ut diu obtinens inter Augustissimam domum Tuam
teiramque Rhenanam necessitudinis yinculum etiam artius
eoDstringi yideretur, laetissimaque Tua inter nos praesentia
pro noyo pignore mutuae caritatis haberetur et consortionis
per futura, quae diyinum numen ayerruncet, discrimina rerum
felicissime duraturae.
Itaque non nostro tantum, sed tamquam unirersae pro-
Tindae nomine iam precamur ex animi sententia^ uti Tibi^
Celsissime Princeps^ bona fausta fortunata cuucta Deus Opti-
mis Maximus duit dataque perpetuet, beatumque Te, in quo
spes et salus futura patriae reposita esi, per annonim diu-
tamitatem propitius sospitet superstitetque. Macte igitur
▼irtute Tua, et si fas est petere, nostrum huiusque univer-
litatis annorumque et dulciter et ut speramus salutariter hic
tiaosactorum tam benerolam recordationem recole, quam de-
tota Tibi Tuisque virtutibus pietas nostra perennabit. Vale.
Scribebamus Bonnae Idibus Martiis a. cioidccclii.
4.
Anschlag der Leipziger Uniyeniitat bei der Ueber-
nahme des Rectorats durch den Konig Albert.
Bector et Senatus Yniversitatis Lipsiensis { Ciribu* aca-
^^cis I et quicumque cum in hac urbe tum apud exteir»
'obus nostris bene yolunt | Salutem.
Postquam anniyersarium officium rediit no^i RKtoris
700 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRESSEN^
Magnifici creandi^ scire vos volumus communi sententia Se-
natum amplissimumque Collegium Professorum decrevisse,
uti H Rex noster Augustissimus Pater patriae Clementissiinus
Albertvs II quiy paternae virtutis heres et aemulus, cum
aliis documentis propensam in humanitatis optimarumque
artium studia voluntatem luculenter comprobavit, tum ipsam
hanc litterarum universitatem praesens nuper insigniore h-
vore amplexus est^ precibus nostris observantissimis adiretor
atque ad || Bectoris Yniversitatis Magnificentissimi || munufl
perpetuum || liberaliter in Semet suscipiendum invitaretur.
Ei igitur desiderio non sine singulari voluptate accipietis
dignatum esse Gbnerosissimvm eundemque CARissufVi
Principem perbenigne obsecundare inclitamque Musarum se-
dem nostram ferme exacto quinque saeculorum cursu doto
hoc eoque praeclaro et honore et splendore augere adomare
condecorare.
Quod Deus Optimus Maximus bene vertat || et feliz fan-
stum fortunatumque esse iubeat.
Datum Lipsiae die XVIII. mensis lunii anni mdcgcliiv.
o.
Gratulationsadresse der Bonner Universitat zum
SOOjahrigen Jubilaum der Albertina in Konigsberg.
Prorectori Magnifico et IUustri Senatui | Inclutae Vm*
versitatis Albertinae i S. P. D. i llector et Senatus \ni*
versitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae.
Vix nobis quicquam accidere \e\ exoptatius vel hono-
rifieentius potuit, quam quod nos participes esse eius laeti-
tiae Vestrae voluistis, quam rara et virtutis perpetuitate
partam et nuuiinis divini gratia concessam ex animi sen-
t^ntia Vobis congratulamur. Nam cum, quibus hominum
vita cum laude transacta honestatur, ea soUemnia non possint
uon cum subtristi cogitatione imbecillitatis fragilitatisqn^
humanae sociata esse: at hacc, quae iam et Vobis et a
Vobis saecularia soUemnia parantur, non infirmitatera rerum
ORATULATIOKEN UND AIINLICHE8. 701
lanarum et virium defectionem, sed floris^ roboris, gra-
tis, auctoritatis incrementum et ut uno verbo dicamus
us senectutis iuventutem^ sed vim immortalem divinitus
itae mortali generi indolis, sed perennem summi deorum
eficiiy quod artium litterarumque lumine continetur, digni-
^m luculentissime testantur. Itaque ppstquam cum vario
iporum decursu tum .gravi horum annorum vicissitudine
1 trisaeclisenex Albertina Yestra virtutis et in litteris or-
idis; augendisy illustrandis conspicuae^ et in vita ad veram
^ralemque humanitatem conformanda^ vindicandaque omni
'vorum contentione cogitandi agendique in quovis genere
itaie^ iustitia, libertate comprobatae exemplum longe splen-
issimum edidit: huius quidem exempli praestantia cum
1 communem debeat in germanas patriae univeraae aca-
aias habere, tum aliquanto propius videri potest ad nostras
issimum rationes pertinere. Habemus enim nos quidem
VoS; veterem et antiquam universitatem adolescens et
iquam pubescens, imprimis suspiciamus e Yestroque ex-
plOy ut e viri auctoritate iuvenilis aemulatio^ efficacissi-
m virtutis incitamentum petamus et voluntatis firmamen-
1. Quo accedit, quod consimili condicione incluta Albertina
(tra et haec Fridericia Guilelmia Rhenana hac utimur,
A in extremis regni Borussici terminis collocatae sumus
tissima vernaculae et incorruptae doctrinae propugnacula
1 a barbara illiberalitate tum a liberali levitate vindican-
. Ergo aequi bonique consulite, quibus singularem tem-
nim Vestrorum felicitatem votis optimisque ominibus prose-
Jnur: quae curavimus ut etiam coram nuncupentur^ missis
»bas collegis, a quibus hae Vobis litterae reddentur, altero
108 Albertinae alumno, F. A., astronomicarum disciplina-
Q apud nos professore^ altero C. S., lureconsultorum Or-
lis h. i decano eodemque senatore.
Faxit Deus Optimus Maximus, ut inclutae Albertinao
)ria in posterum illibata duret, fortiterque propulsatis oiN
ricolisy quae vel auri sacra fames sordidaque lucri cupi-
^ quae nnnc fere dominari in rebus humanis occopit, vol
q>icax et tortuosa illiberalium tenebrionum niachiiiutits
^m confidimus ad veram dominationem numquam porv«^ii-
702 LATEINISCHE ANSCHLAQE, ADRESSBN,
turam, communi impetu litterarum uniyersitatibus minaDiar,
a laetioribus etiam quartis haec tertia saecularia excipianiar.
Yalete nobisque favete.
Scribebamus Bonnae XIII Kal. Sept. a. cioiocccxxxxniL
6.
Gratulationsadresse der Bonner UniYersitat zum
dreibundertjahrigen Jubilaum der Universitat
in Jena.
Rector et Senatus \\ Vniversitatis Fridericiae Guilelmiie
Bhenanae || S. P. D. { Prorectori et Senatui j| Inclitae Yni-
versitatis lenensis.
Tam profecto iucundum quam honorificum nobis accidi^
quod natae ante haec tria saecula universitatis Yestrae io-
lustrissimae eiusdemque per temporum vicissitudines diTim
numinis beneficio prosperrime conservatae faustam memo-
riam nos concelebrare iussistis proque futura illius incolo-
mitate voluistis cum Yestris nostra vota pientissima coitfo-
ciari. Nam praeterquam quod laetitiae Yobiscum partici*
pandae caussa gravissima inventa est in communi studioruin
artiumque necessitudine omnium, accedebat huc singularis
vis ipsius dissimilitudinis quae inter Vestras nostrasque ratio-
nes intercedit. Quemadmodum enim in vita hominum iQTenili
aetati senilis prudentia proponi solet ad imitandum^ ita res
nostrae ad maturitatem paullatim subolescentes non posse ad
clarius et efficacius exemplar dirigi videbantur, quam quod in
omni et doctrinae et honestatis genere a Vestra universitate
editum esset amplissimisque trium saeculorum documentis
propagatum commendatumque. Quam quidem merito recor
dabamur, ex quo generosissimis consiliis loannis Friderici
Magnanimi condita est, multis ac saevis cum domesticorom
tum exteruorum periculorum tempestatibus iactatam, cam
levis et imbecilla fortuna animorum firmitate atque gravitate
tamquam fluctus saxorum robore vinceretur, vim ac potesta-
tem virtutis, laboris, industriae, constantiae tam clara in luce
GHATULATIONEN fND AHNLICnES. 703
OBuisse, vix ut iiubiliDribus exemplis iiiuquam enituerint.
tatidenique meininimus cum maioruin aetate liberaliiim Btu-
1 stabilem sedem certiimque domicilium esse, tum Ca-
)Io Augusto potissiinum glorioso duce atque auspice tantis
ipiis et optimarum artium et ingeniorum cultissimornm
uere, inde ut, quasi ex uberrimo foute beuigQos rivulos,
ceteras Germaniae partes politioris humanitatis fructus
idmidasBe grata testificetur poateritas. Tam rarae igitur
ique certat! laudis admiratio facile etfecit, ut praesentem
dicitatem Vestram nou tantum oflicii caussa, quod eaae
ictiasimum aentimus, sed es auimi sententia Vobis con-
itulemur, Deumque Optimum Maximum, uti fuudatam ma-
lis laburibus plurimaque virtute stabilitam Musanim aedis
'estrae gloriam tutari, augere, perpetuare velit, omni reli-
Joiie compreeemur. Atquc cum celebrandis a Vobis per
tiimos dies sacris saecularibus iam nunc, quod bouum
8tum felix fortunatumque sit, praefamur, tum eosdem
ini sensuB qui etiam coram Vobis nostro nomiue t^stetur,
Igitum academicum ad Vos misimus F. B. noatrum, Ordinis
kreconsultorum h. t. decanum eundemque seDatorem: quo
WBente praesentiorem ex festa laetitia fructum nos per-
itaros confidimua. Valete resque nostraa Vobia commen-
UoH habete.
Datum Bonnae Non. Aug. a. mdccclviu.
ratulationsadresae der Honner Universit&t zu dem
SOjahrigen Jubiliium der Berliner Universitiit.
Bector et Senatus i{ Vniversitatis Fridericiae Guilclmiae
enanae || S. P. D. {} Rectori Magnifico Illustrique Senatui |i
blitae Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae {{ Berolinenais.
Quo graviora et luctuosiora sunt, quae optimorum stu-
im contentionumque honestissimarum veteri atque anti-
dignitati pericula ab horum qualia ingrueruiit tempo-
industriosa levitate sordidaque cupidilate aive immiuent
704 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRE88EN,
sive magno stolidoque clamore parantur^ eo profeeio laeiioTe
animi affectu eoque fortiore seusuum testificatione consen-
taneum est talia soUemnia academica a bonis omnibaB et
excipi et concelebrari, qualia raro fortunae beneficio intra
trium lustrorum spatium haec aetas sena vidit: Erlangensia,
Regimontana; Gryphiana^ Friburgensia^ lenensia, Basiliensiai
Quibus quae nunc septima accedunt Berolinensia Vestra, cum
a singulari splendore suo non possint non universae patriae
cordi esse praeter cetera^ tum multo etiam propius ad nos
potissimum nostrasque rationes pertinere apertum est, qui
condicionis consiliorumque societate Yobiscum coniunctissimi
ad eundem finem contenderimus. Nam et communem origi*
nem Fridericia Guilelmia Yestra et haec Fridericia Guilelmia
Rhenana ipsis nominibus testamur augustissimi eiusdemque
munificentissimi conditoris immortali memoriae dicatis, et
laborum cum difficultates tum praemia ideo simillima haboi-
musy quod tamquam adulescentibus ac pubescentibus concer*
tandum fuit cum tot aliis per Germaniam Musarum sedibufl)
non senescentibus^ sed annorum^ immo saeculorum longin-
quitate maturis^ sed meritis quaesita auctoritate graTibus,
sed debito virtuti honore cumulatis. Quem contentionis cor
sum longe nobilissimae quanta Yos quidem cum gloria per
horum decem lustrorum continuitatem ad praeclarissimum
in quovis et doctrinae et honestatis et humanitatis genere
exemplar direxeritis, cum persequi longum est tum in pro-
patulo positum communique cultioris Europae consensu com-
probatum. Tantae igitur tamque eximiae laudis admiratio,
accedente invitatioue Vestra benevolentissima, non potest
non hanc vim habere, quin praesentem felicitatem Vestram
et officii caussa, quod esse sanctissimum sentimuS; et ex
animi sententia, quo nobis ipsi satis faciamus, Vobis con-
gratulemur, omnique religione Deum Optimum Maximum com-
precemur, uti in illustribus illustrissimam Fridericiam Gui-
lelmiam, vere regio consilio inter temporum iniquissimonim
discrimina olim institutam, sua autem virtute tam clara in
luce iam coUocatam, servet sospitet secundet. Sic autem
cum celebrandis a Vobis per proximos dies sacris semisae-
cularibus iam nunc, quod bonum felix faustum fortunatum-
ORATULATIONEN UND AHNLICHE8. 705
que sit, praefamur, tum eosdem animi sensus qui nostro
nomine coram testentur; legatos academicos ad Vos misi-
mus I. 6. L. ipsius universitatis Vestrae olim alumnum^ et
L B. H.y illum faistoriarum, hunc tfaeologiae catfaolicae Pro-
fessorem P. 0.: a quibus faae Vobis litterae cum obserrantiae
testificatione ut confidimus facundissima reddentur. Valete
nobisque fayete.
Datum Bonnae VI Idus Octobres a. mdccclx.
8.
Weihetafel von der Pfailologenversammlung in Gotfaa
1840 Gottfried Hermann Uberreicfai*)
Q. B. F. P. Q. S. Viro immortali Godofredo Hermanno ;
eriticorum communi et popularium et exterorum || sententia
principi H quod litterarum antiquarum inter Germanos studia
0 knguore reduscitata severioris artis vinculis astrinxit erepto-
tpe aliis gentibus pfailologiae principatu iu supremum digni-
titis locum evexit: quod antiquitatis monumenta litteris
CQDsignatay qua ratione cum ad pristinum nitorem revocanda
tiun iacto firmissimo criticae artis fundamento recte inter-
pretandatessent; et praeclare docuit et luculentissimis exem-
pUs commonstravit: quod grammaticam artem ab renim
cognitione ad caussarum indagationem traductam incredibi-
liter auxity Graecae autem linguae, quam faaud immerito in
1'iDo revixisse dicas^ praeceptor totius Germaniae exstitit,
-4l^e beneficio de promovenda**) re scfaolastica universa
bngniter meritus est: quod rara oris facundia elegantiae
lltiDae et antiquae simplicitatis et sensum et studium miri-
*) [Abgednickt in den Verhandlungen der dritten dentschen Phi-
^QtogenYersammlimg (in Gotha 1840) p. 42; der von Bitschl vorge-
^lte EDtwnrf xn dieier Votivtafel war einstimmig von der Vevsamm-
^■■g approbirt worden, s. a. a. 0. p. 6. C. W.]
•*} [Die« Wort fehlt in dem Abdmck a. a. 0., iindet sich aber im
*HMiKript C. WJ
Vi. miTSCBSLii orvscvLA V. 45
706 LATEINISCHE ANSCIILAGE, ADRE8SEN,
fice acuit excitayit: quod diutuma ignoratione prope inter-
mortuos Yeterum poetarum modos tersissimo aurium iudicio
perceptos instauravit noyaque metrorum disciplina artiam
philologicarum orbem amplificavit: quod discipulorum nu-
mero infinito et liberaliter institutorum et opera consilioqiie
per totam vitam benignissime sustentatorum plurimoram
cum gymnasiorum tum academiarum cathedras ornavit at-
que hac certissima via verae vereque salutaris doctrinae
perennitati consuluit: || viro integritatis suavitatisque sum-
mae || fortitudinis autem et constantiae || in yerbis factisque
prorsus singularis || libertatis veritatisque vindici || voluntate
acerrimo || naturae beneficio ingeniosissimo || successu felicis-
simo II venerabundi gratique animi testimonium || exstare vo-
hiit II philologorum Germanicorum || Gotbae urbe hospitalis-
sima II a. cioiocccxxxx congregatorum || reverentia admiratio
pietas.
9.
Gedenktafel von der Teubner'schen Verlagshandlung
an August Bockh zu seinem funfzigjalirigen Doctor-
jubilaum am 15. Miirz 1857 iibersandt.
[Dass Ritschl der Verfasser dieser Gedenktafel sei , war bereits
von Fleckeisen in den Jahrb. f. class. Philol. 1857 p. 253 in einer Reda^
tionsnote zu dem Bericht Aschersoi^s liber BOckh^s Jubiln.umsfeier
mitgetheilt worden. Es heisst dort: 'Die Eigenthumer der Teubncr
schen Verlagshandlung hatten sich, damit der typographischen £1^
ganz. . auch die innere Gediegenheit des Inhalts entspreche, an diewi
anerkannten Meister in Handhabung des r5mischen Lapidarstils mit der
Bitte um Entwerfung derselben gewendet, und Ritschl entsprach deni
Begehren gern, um in 3,hnlicher Weise, wie er 1840 den Gefuhlen dff
Gothaer Philologenversammlung gegen das damalige Haupt der rbilo
logie G. Hermann in einer Votivtafel Ausdruck geliehen hatte, so aoci
dem lieutigen Altmeister unserer Wisseuschaft an dessen Ehrenlag»'
seine Huldigung (wenn auch hier in Anderer Namen) darznbringei
C. W.]
GBATULATIONEN UND AHMLICHES. 707
VIRO
HONORyM DIGNITATE SPLENDIDISSIMO
rLTIPLICIS VIRTVTIS LAVDE FLORENTISSIMO
^VGVSTO BOECKHIO
PHILOLOGORVM
:am ROMANAMQVE ANTIQVITATEM INLVSTRANTIVM
IN ORBE TERRARVM HODIE PRINCIPI
RARO EXKMPLO SOCIATA KRVDITIONI ELEOAKTIA
SAGAriTATI CIRCVM8PICIENTIA COPIAK 8IMPLIC1TATK
RVM CVM ORAMMATICARVM TVM lilSTORICARVM TVM PHILOSOPHICARVM
COMMVNIS CONSORTn VINCVLO INTER 8E NBXARVM
PEOORI INMORTALI PRAESIDIO VNICO
SVBTILITER VBERTIMQVE VIA AC RATIONE ABTI8 M0N8TRATA
AD 8ALVBERRIMAM DIHCIPLINAM
DYCI ET MAOI8TRO OPTIMO 0RAVI88IM0
IVVENTVTIS AD HVMANITATEM INFORMANDAE MODKRATORI
IN PAVriH BKNIGNO FACVNDO LVCVLENTO
ALITATIS CVM VKRBORVM AVCTORITATE TVM FACINORVM PRVDKNTIA
PROPVGNATORI FKLICISSIMO
SACRA SEMISAECVLARIA
VITAK IN VESTIGANDA VINDICANDAQVK VKRITATE
IVVANDAQVK ET ORNANDA CIVITATE
TANTA CVM GLORIA CONSVMPl^AK
VENKRABVNDI ORATVLANTVR
EAMQVR VITAM OMNIRVS BONIS INPRIMIS CARAM
VTI DEV8 OPTIMVS MAXIMVS 1)1 V SOSPITKT SVPKRSTITKTQVE
BONISQVE AVCTIBVS AVXIT
ANIMO PIKNTISSIMO PRKCANTVR
AD0LPHV8 ROSSBACH ALBINVS ACKERMANN
LIBRABIAE TEVBNERIAE LIPSIENSI8 ANTISTITES
' IDIBVS MARTIIS ANNI CKIIOCCC-L- VII
45*
708 LATEINISGHE ANSCHLAGE, ADRESSEK,
10.
Gratulationsschreiben der philosopfaischen Facultat
zu Bonn an Friedrich Tfaiersch zu dessen fnnfzig*
jahrigem Doctorjubilaum am 18. Juni 1858.*)
Philosophorum Ordo || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae
Rhenanae || S • P • D || Friderico Tfaierschio H viro inlustrisdmo
bene merentissimo.
Vitae TvAE et ingenita virtute et debito honore cumii-
latae ubi auspicatissimum diem illum instare accepimus, quo
ante haec decem lustra ea dignitate auctus es qua negamui
exstitisse Te digniorem, non potuimus non auimi et laetis-
simi et gratissimi sensibus graviter commoveri. Praesto
enim esse memoria rarae doctrinae atque sagacitatis Tvae^
qua cum aeternos aetemorum poetarum fontes et curiose
enarrando et facunde imitando felicissime reclusisti, tasi
artis longe praestantissimae vicissitudines singulari luce cos-
lustrasti; tum grammaticae disciplinae et nova et certa finh
damenta iecisti: praesto esse nobilissimi fervoris illius reco^
datio, quo non veterum tantum Graecorum ingenia pie lo-
culenterque colendo, sed posterorum quoque a generosissima
stirpe prognatorum rebus sublevandis atque instaurandis po-
blicaque salute tuenda ac stabilienda 0IA6AAHNOC et deco-
rum nomen et laudem iustissimam invenisti: praesto esse
cogitatio contentionum honestissimarum, quibus cum schola-
sticae institutionis universae emendator, tum optimorna
studiorum Tvis in terris et conditor et custos tanto succesM
exstitisti, ut suum Te praeceptorem non discipulorum tan-
tum frequentia, sed ipsa Bavaria ad humanitatem Tvo b^
neficio informata iure meritoque suspiciat atque veneretur:
praesto esse sanctissima imago viri boni et fortis, fidei ei
religionis, veritatis atque libertatis in quovis genere cufl
ore tum exemplo vindicis acerrimi, propugnatoris constsD-
tissimi. Ergo tanta cum gloria transactae aetatis tamq«
multiplici virtute peractorum consiliorum praeclarissimonn
*) [Bereits abgednickt in den .Tabrbuchern f. class. Philoloff
1«58 p. 521 f. C. W.]
GRATCLATIOXEN UND AllNLlCli£8. IW
adiniratio effecit ut de communi Ordinis senteutia, cuiu8
ut munera ita studia proximo cum Tvis affinitatis vinculo
€M>ntinentur, fais Tibi litteris^ vir eximie, et soUemnium
qninquagenariorum felicitatem ex animo coDgratularemur, et
pro cara nobis salute TvA vota pientissima conciperemus, et
propensae voluntati Tvae nos resque nostras cum reveren-
tiae testificatione duraturae commendaremus. Quod Deus
Optimus Maximus bene vertat et felix faustum fortunatum-
qae esse iubeat Vale.
Datum Bonnae Idibus luniis anni cijiocccLViii.
11.
Gratulationsschreibeu des Senates der Universitiit
Bonn zu dem funfzigjahrigen Professorjubiluum
F. G. Welcker'8 am 16. October 1859.*)
Bector et Senatus || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae
Bhenanae || S • P • D || Friderico Theophilo Welckero [ viro iu-
lustrissimo bene merentissimo Q conlegae dilectissimo.
Qni rara inter mortales felicitate auspicatissinius iam
TlBl dies obortus est, suscepti ante haec decem luatra pu-
blici muneris testis laetissimus^ cum ad patriam univorsuui,
immo ad orbem terrarum pertinet aliqua humanitate tinc-
ium, tum longe etiam propioris communionis vinculo cum
nortriB et rationibus et sensibus eontinetur. Littoris quid
profneris et doctrinae, satis alii praedicabunt penos quos in
hoc genere iudicium est: praedicabunt Musarum graecaruni
interpretem et tamquam vatem divino spiritu afflatum; cuius
non eruditioni tantum singulari miraequo sagacitati, sod
snblimiori feryori ingeniosaeque simplicitati cum aeternos
aetemorum poetarum diu occlusos fontes reclusos doboaniUH,
tam operta artis sine exemplo praeclarae penetralia aperta
novaque in luce conlocata, tum abdita et perplexa deorum
*) [BereiU abgedrackt in den Jahrb. f. clasi. Philologie 1860
P. 10 f. C. W.]
710 LATEIKISCHE ANSGHLAOEy AORESSEN^
numiDa atque sacra tamquam ab aliquo mystagogo explicata
et yelut in propatulo posita: praedicabunt veram solidamque
antiquitatis totius imaginem ut indolis ezcellentia ita laboiia
perpetuitate et mente a Te informatam et dnrataris litten-
rum monumentis plurimis consignatam^ hinc antem progem-
tam philologiae atque archaeologiae consortionem illam fra^
tuosissimam, cuius per plurimos annos unicnm exemplar eni-
tuisti: praedicabunt talium studiorum salubritate imbatam
discipulorum frequentiam, Tvo exemplo splendidissimo tA
litteras omantium vel iuventutem liberaliter instituentiam
vel aliquam partem publicae salutis strenue tuentium. VeniiD
tot tantaque beneficia quod voluisti ad hanc potissimum mii-
versitatem Fridericiam Guilelmiam Rhenanam redundare, cai
per longissimum vitae spatium decori et honori in primiB
fuisti^ id vero nostri esse officii intellegimus tanta quantam
cumque pectora nostra capiunt observantia atque veneratione
prosequi. Qui cum contentionum illarum honestissimaram
fructus uberrimos ex animo TiBi gratulamur, etiam impeih
sius nobismet ipsis esse gratulandum sentimus, quos per
octo lustrorum faustissimam continultatem multiplicis virta-
tis gratia ac praestantia incredibiliter demerueris. Nam con-
lega nobis numquam non suavis et fortis, sanctus et intel-
legenS; non philologorum tantum studiis auctor exstitisti
gravissimus, sed disciplinas universas cousiliis et sapientis-
simis et sollertissimis et benevolentissimis amplexus onmium
instnimenta parasti lautissima publicoque usui opportunissi-
me patentia: nec ullo modo substitisti in litteris litterarum-
que studiis augendis promovendis sublevandis^ sed idem ip-
sius universitatis salutem dignitatem auctoritatem eiusque
leges ac iura pro virili parte sustentasti viiidicastique: nec
academicam tantum rem publicam sinu fovisti^ sed commuois
patriae florem et sana libertate stabilitam gloriam tam vo-
tis coluisti ardentissimis quam constanti et potentiorum nu-
mine non perturbato animo alere atque defendere, quantum
in Te erat, numquam dubitavisti: denique candoris et inte-
gritatis; fldei ac roligionis veraeque in quovis geuere huuxa-
nitatis exemplum quod aemularemur edidisti lucuIentissiniLitD.
Tam igitur carum et nobis et patriae caput uti Deus Opti-
GRATULAT10N£N UND AHNLICUE8. 711
mus Maximus diu sospitet superstitetque, cum Tva cauiwa
tum nostra omni et pietate et instantia optamus compreoa-
murque. Quod deus bene vertat et felix faustum fortuna-
tumque esse iubeat Vale.
Datum Bonnae die XVI m. Octobris a. cioioccclvhil
tiratulationsadresse Uitschrs zu dem funfzigjillirigen
Doctorjubiliium vou (f. Bernhardy
am 30. October 1872.
Godofredo Bernhardy || per vitae laborumque fructuosis-
simam longinquitatem || cum iuventutis optimarum artium
dtudiosae H doctori atque moderatori integerrimo || tum aequa-
lium in antiquitatis studiis versantium omnium magistro
unico II quippe qui scriptonim graecorum latinorumque tam
et subtilis existimator et intellegens inter))res et luculentus
enarrator exstiterit || ut eius disciplinae, quam hodie historiae
litterarum nomine complectimur^ iure meritoque post mag-
num F. A. Wolfium alter parens atque conditor habeatur
honorum quinquagenariorum felicitatem || ex animo gratula-
tur 1 phirimorumque annorum perpetuam salutem prosperita-
temque exoptat || Fridericus Kitschelius || Lipsiensis || olim
Halensis. Scr. d. XXX m. Oct. a. cioioccclxxii.
s 13.
^ Gratulationsadresse Uitschrs zu dem funfzigjiihrigen
Doctorjubilaum von Karl Lehrs ani 7. Miirz 1873.
Karolo Lehrsio || liegimontano || universitutis Albertinae
d^ri atque omamento singulari | eximio eximii praeceptoris
^ discipulo et aemulo || Aristarcheae virtutis interpreti atc|ue
^did vere Aristarcheo || biopOujciv ^EriTn^^iv Kpiciv cum grae-
^^^nm tum latinarum litterarum || veterum magistrorum ex-
^plo I laetissima eademque fructuosissima consortione so-
^^ti 1 strenuaque iuventutis institutione || ad futurae aetatis
712 LATEINISCHE ANSCI1LA6E, ADRE88EN,
usum saeculi vitio in dies periclitantem || salutariter propa-
ganti H tam luculenter sustentatos honores quinquagenarios
Nonis Martiis a. cididccclxxiii || ex animo gratulator | mul-
torumque annorum salutem prosperitatem duraturamque hi-
laritatem || amicissime exoptat || Fridericus Bitschl || olim Bon-
nensis; uimc unus e Lipsiensibus si fas est dicere TP<ZMMQ'
TIKOIC.
14.
Anschlag zu der Feier vpn Fichtes hundertjahrigem
Geburtstag (19. Mai 1862).
Yniversitatis Friderieiae Guilelmiae Bhenanae j| Bector et
Senatus || Professoribus Doctoribus Civibus || S.
Diem instare nostis longe auspicatissimum^ quo abhiuc
centum annos unum e praestantissimis mater Germania filiaiu
progenuit || loannem Theophilum Fichte || virum bonum for-
tem sapientem imprimis. Cuius simul atque nomen ad aures
acciderit; non philosophum tantum cogitamus in paucis sub-
tilem atque ingeniosum, non scriptorem uberem et elegan-
tem, non oratorem facundum et luculentum, non praecepto-
rem suavem valentemque, sed vitae partes omnes complexum
niagistrum hnmanitatis suspicimus, sed veritatis in quoris
genere strenuum propugnatorem, sed iustitiae vindicem ace^
rimum, sed fidei liberalitatis simplicitatis custodem atque
tutorem integerrimum, sed morum emendatorem longe efti-
caoissimum. Tam autem rarae virtutis vis cum ad patriam
civitatemque universam pertineat, tum proximo eam vinculo
oum nostris rationibus contineri sentimus, qui eisdem quibus
ille optimarum artium studiis vitam consecravimus. Nobis
igitur quod praeter ceteros proj^osuit humanae praestautiae
exemplum prorsus singulare, idem ab eisdem praeter ceteros
coli observarique par est. Quocirca huius universitatis Rhe-
nanae et officio et dignitati defuissemus, nisi sanctae memo-
riae Fichtianae communiter concelebrandae prospexissemus.
Ergo ad audiendam orationem publicam vos invitamus, qua
die XIX huius mensis hora XI in aula magna P conlega
noster gravissimus Christianus Augustus Brandis, philoso-
GRATULATIONKN UNI) AHNLICIIES. 713
phiae professor publicus ordinarius, eorum sensuum iuterpres
existety quos non dubitamus quin et nobiscum et cum bonis
omnibus ex animo communicetis. Yalete.
Dabamus Bonnae Idibus Maiis a. cioi3CCCLXii.
15.
Zwei Relegationspatente.
a.
Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Ilhenanae || Ilector
et Senatus. || Cum multa iu academiis iuvenilium animo-
rum aut levitas aut fervor gignere peccata soleat; quae pa-
temis admonitionibus coerceri aut lenioribus secimdum le-
gum instituta poenis castigari satis est; rursus alia tam sunt
importuna, tam opposita legibus omnibus atque a bene con-
stituta civitate aliena, ut animadvertendi severitatem inexo-
rabilem non suadeant tantum, sed postulent efflagitentque.
In quibus facile intellegitur praeter cetera illud esse, cum
magistratuum iussa, eaque ipsi legum auctoritati innixa, nou
aliqua vel neglegentia vel intemperantia migrantur, sed a
scientibus et volentibus illuduntiu* pari insolentiae libidine.
Itaque cum nuper pompae publicae uocturnae sollemnitati;
qaalem fieri nisi venia impetrata leges vetant; quamvis a
summo universitatis magistratu denegatae et graviter iuter-
dictae, tamen magna per urbem concurrentium frequentia
et, quod vetitum erat imprimis, tibiis tubisque concinentibus,
locus datus esset: eius autem pertinacissimi facinoris prae-
cipuus quidam auctor et suo et aliorum testimoniis appa-
ruisset || N. P. || Kempensis || medicinae studiosus: || hunc non
potuimus quin legum auctoritati huiusque universitatis exi-
stimationi consulturi a civium nostronim societate remove-
remus et ab hac litterarum sede relegaremus. Quod ut om-
nefl, quorum interest^ cognoscant strenueque vindicatae disci-
plinae publicum documentum exstet^ relegationis exempla et
nostris valvis affigi et cum ceteris academiis hoc consilio
foederatis communicari iussimus. Egimus Bonnae d. YII
nu Mari a. cioiDCCcxxxxviui.
714 LATEINISCHE ANSCHLAGE; ADBES8EN,
b.
Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae | Rector
et Senatus |; Civibus. || Meministis quam insolita licentia mense
Augusto huius anni cum legum auctoritati tum morum ho-
nestati a multis vestrum illusum sit: quam eflfrenati per ur-
bis vicos tumultus nocturni editi: quam obstinate debita
magistratibus academicis oboedientia omissa: quanta petu-
lantia carcerum publicorum foribus effractis eruptum eva-
sumque. Tam indigna existimatione vestra facinora uobis-
cum intellegitis non impune licere. Quapropter cum alia
aliorum et culpa et poena fuerit^ tum in duos vestrum non
potuimus quin ea severitate animadverteremus, qua et iusti-
tiae sanctitudini et publicae securitati et academicae saluti
insigniorem in modum satis fieret. Scire igitur vos volu-
mus II C. A. A. G. Confluentinum, iuris studiosum et C.LS.
Brigensem, item studiosum iuris, || quos in ducibus atque
antesignanis turbarum illarum fuisse intelleximus contuma-
ciaeque et magistros et eosdem administros praecipuos cogno-
vimus, hac universitate agroque Bonnensi a nobis exclusos
esse atque in perpetuum relegatos: confidimusque uon me-
diocrem et commendaudae innocentiae et libidiuis reprimen-
dae vim talem castigandi necessitatem liabituram. Dabamus
Bomiae Kal. Dec. a. cioioccglii.
16.
Proben der Anreden aii dje Studenten am Schluss
der Prooemieii der Lectionskataloge.
a) Im Prooemium des Wintersem. 1839.40
(gnomologium Vindobonense).
Quodsi ex tanta quantam e Vindobonensi codice propo-
suimus praeceptorum multitudine unum vobis, commilitones,
commendandum sit praeter cetera non invenimus quod huic
loco aptius illo sit praeclaro pronuntiato: oi TreTraibeujLievoi
Tocov bia^epouci tiIjv dTraibeuTUJV 6cov 0e6c tu)v dvBpiiTTUiv
GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 715
vel quae Aristotelis vorba sunt 6cov o\ Mvrec xdiv xcOveui-
TU)v. Quodsi animo impressum et tamquam iusculptum te-
nebitis, non veremur, ne ex iis quarum iam vobis iudicem
tradimus scholis non pulcherrimi fructus ad vos sunt redun-
daturi. Valete. ,
b) Im Prooemium des Sommersem. 1840
(de gemiuo exitu Andriae Terentianae).
Atque haec praefati sumus; ut fere fit in hoc genere,
To jitv TrdpcpTOV Ipyov &c Tioioupevoi, xd b* fpTOV u)c Trdp-
^PTov dKTTovou)Li€voi. Rcstat enim, ut vobis, carissimi com-
'lulitones^ scholarum per hanc quae instat aestatem in alma
optimarum artium sede uostra habendarum indicem com-
metidemuS; ex eo uti, quae maxime in vestrum usum non
videantur esse^ sed vere sint, deligatis; rectoque iudicio de-
lectiis recte fruamini. Quo quidem cavere volumus, ne verum
usuin eum putetis^ qui ad vitae quotidianae sive commodi-
tates sive necessitates spectet, neu perperam interpretemini
q^od aiunt vitae esse, non scholae discendum. Veram enim
et aetemam^ quae e liberali litterarum tractatione redundat;
utilitatem mementote eam esse^ ut fonte divino prognatus
wimus ingenitam indolem nutriendo sui similior evadat:
quo artium litterarumque lux diviua iu siugula civitatis
membra tanquam anima permanet vitae effectrix et modera-
trix virtutisque pareus et magistra. Valete.
c) Im Prooemium des Sommersem. 1841
(de Plauti cognomine 'Asiuius').
Denuo, commilitones, vel ex hac disputatiuncula aesti-
'^^hitis, quid sit nou dicam criticae arti tribuendum: quam
9^ia tam hebes est et tamquam plumbeus quin mcrito sus-
P^^iat: sed ei parti illius artis quae scrutatur syllabas et
*Pice8 rimatur. Quam etsi non possumus profiteri omnes,
"^^en curandum est ut cum eo, quo opus sit, temperamento
^ 8ua quisque studia transferatis.
716 LATEINISCHE ANSCIILAGE, ADBE88EN,
Tantutnst valete, bene rem gerite et vincUe
Virtute veray quod fecistis antidhac.
d) Im Prooemiuin des Sommersem. 1842
(de porta Metia q. f. urbis Romae).
Novo exemplo nec cognitu ut arbitramur iniucundo in-
tellexistis, cives carissimi^ quam sit non modo in hominum
vita communi; sed iu litteris quoque et periculosum et saepe
perniciosum exaedificare; quae non sint solidis et omni cora
confirmatis fundamentis superstructa. Hoc igitur cnrate
praeter cetera, qui iuservire aliquando sive vitae usibus sive
bonis litteris cupitis^ ut firma nunc fundamenta doctrinae
iaciatis. Cuius consilii efifectrix vestra ipsomm conteutio
erit; adiutrix autem earum scholarum copia, quas in quoqne
genere infra propositas habetis. Quibus ita utimini^ ut par
inde ad nos voluptas atque ad vos utilitas redundet, Valete.
e) Im Prooemium des Sommersem. 1843
(de actae Trinummi tempore).
Sed satis historiarnmst: restat enim ut vobis, carissimi
commilitoues, vestraeque industriae earum scholarum varie-
tatem commeudemus, quas infra et largiter propositas vide-
tis et novorum nominum clarissimorum accessione liberali
Regis Avgvstissimi beneficio insigniter condecoratas: iii
eisque Eivs nomine *) qui, masculae virtutis luculentum er
emplum, non buic tantum uuiversitati nostraeque urbi, seJ
universae Gcrmauiae singulari decori est atque voluptati.
f) Im Prooemium des Wintersem. 1843,4
(quaestiones onomatologicae comicae); Anfangsworte.
Sero accipitis, ut consuestis, scholarum indices proximo
semestri spatio habendarum, quas plurimum vestra interesse
*) [F. C. Dahlmann.J
ORATULATIONEN UND AHNLICHES. 717
intellegimus a vobis in temporey hoc est ante feriarum in-
itium communemque discessum; quales futurae sint rescisci.
Illam igitur tarditatem cum iure vestro saepe questi sitis:
nobis quidem vehementer dolendum est solam conquerendiy
corrigendi uullam esse potestatem relictam, qui nulladum
cura et meditatione, nullis artibus machinisve, nulla virium
contentioue quamvis acerrima eas superare difScuItates po-
tuerimuS; quae cum apertas caussas habent tum a nostrae
culpae cuiuslibet communione prorsus seiunctas; Quae cum
ita sint; unum est quo et yos et nosmet ipsi consolemur:
quod levius fit patientia, quicquid corrigere est nefas. Quo
autem vos diutius fatalis necessitas morata est, eo nunc
miuus morae nos interponemus, sed indici indice praefabi-
mur, qui nec caussarum expositionem uberiorem nec aliquem
florem orationis prae se ferat.
g) Im Prooemium des Wiutersem. 1844/T)
(de cantico Trinummi Plautinae).
Particulam vobiscum communicavimus amplioris dispu-
tationis; quam integram proponere per aliam opportunitatem
academicam propediem licebit Nunc enim caveudum erat^
ne nimis vos moraremur ad eas tamquam studiorum epulas
festinaturoS; quas in quovis genere largissimas vobis appo-
aitas videtis: quibus ita utemini, ut et ad vos pulcerrimi
fructus redundent et nos impensae vobis operae ne paeniteat.
Sed tamen prius quam vos valere iubeam, illud agendum
est^ quod cum hoc prooemiandi officio coniungi nuper*)
placuit non mediocri ut arbitramur vestro ipsorum commodo.
Quo enim vobis certius de certaminvm academicorvm,
quorum quotannis varia ac multiplex materia proponitur,
ratione atque eventu constet, visum est hoc loco yobiscum
communicare, quae cum de novissimis contentionibus vestris
singuli ordines iudicarunt tum vos tractare per proximi
anni spatium iusserunt. £o autem munere scire vos volu-
*) [Das geachab zuerst 1H43. C. W.|
718 LATEINI8CHE ANSCHLAGE, ADRES8EK,
mus ita nos defungi, ut non nostra elocutione utamur, sed
fidem verborum ab ipsis ordinibus in chartas couiectorum
servemus. *)
h) Im Prooemium des Sommersem. 1845
(de tabernis fori Romani).
Sed satis dictum esto de tabernis opsoniisque quae vo-
bisy commilitones, tamquam aliquam promulsidem apposui-
mus eius cenae, quam proximo studiorum cursui vestrorum
paratam conspicitis lautissimam. £ cuius luculenta varietate
hortamur ut pari fervori prudentia deligatis quantum satis
sit, hoc est nec parum nec nimium: quando et est modus in
rebtis et ttX^ov f\^\cv Travrdc pridem veterum sapientia prae-
cepit. Valete.
i) Im Prooemium des Wintersera. 1845/G
(de Varronis logistoricis).
Verum satis dictum esto de Varrone liberalis salutaris-
que doctrinae inter Romanos summo luraine et columiiie.
Cuius cura vobis exeraplum proponiraus quod intueamini et
pro virili parte aerauleraini, non eruditionis potius laudem
cogitaraus, quae in illo tanta fuit ut non possit nisi paucis-
siraos sui sirailes habere, quara indolis honestatera specta-
raus bonique et viri et civis officia: quae ille longe luculen-
tissimo docuraento per diuturnura vitae spatiura eo compro-
bavit, quod ab urabraticae gloriolae vanitate alienissimus aJ
patriae salutera conservandara instauranduraque Romani no-
*) [Der officiellen Mittheilung der neuen Preisaufgaben nnd der
Art, in der die Bewerbung stattzufinden habe, pflegto Uitschl noch
den persOnlichen Schluss hinzuzufugen : ^Laudis pariendae campuui
amplissimum vobis apertum intellegitis, commilitones. Huc igitor fa-
cite convoletis, naviter dc propositis praemiis decertetis victricesque
palmas e nobilissimo certamine reportetis. Valete' oder auch: 'laudem
igitur facite ex uberrima disputandi materia quaeratis: qua parta et
in vos utilitatis et in nosmct voluptatis largissimi fnictus redundent.
Valete.' C. W.|
QRATULATIONEN UND AHNLICHES. 719
minis splendorem scribendi commentandique operam et stu-
dium suum omne contulit. Yalete.
k) Im Prooemiuum des Sommersem. 1846.
Interim valete et nos amate, oblatisque studiorum ve-
strorum adminiculis et instrumentis ita utimini ut^ quam
quisque vel norit vel nondum satis norit artem^ in hac se
strenue exerceat.
1) Im Prooemium des Wintersem. 1848/49
(de lacunis Trinummi); Anfangsworte.
Litterarum studia quoniam, ut ait ille, adulescentiam
alunty senectutem oblectant, secundas res ornant^ adversis
perfugium ac solatium praebent^ delectant domi, non impe-
diunt foris, pemoctant nobiscum, peregrinantur, nisticantur:
non est cur veteri atque antiqua consuetudine relicta vel his
temporibus, quibus in vindicanda libertate illustrandaque
patria omnium et oculos et animos defixos videmus, aliunde
Tiisi e communibus vel prope communibus litteris eius argu-
mentum praefationis petamus, qua scholarum per insequens
semestre spatium habendarum fructuosam vobis varietat^m
commendamus. Kevocamus autem vos ad festivum caput
illins poetae, qui cum crebram praebuerit, tum inexhaustam
praebet praebebitque commentandi materiam.
m) Im Prooemium des Sommersem. 1850
(de Stichi veteri retractione).
Atque haec more maiorum prolusimus scholarum quae
vobis offerimtur renuntiationi, quo denuo moneamini, quod
esse summum in discendis litteris putamus, ut ne quid cre-
datis temere: non qui temere de quibuslibet dubitare vos
iubeamus, sed cum ratione dubitare de omnibus prius quam,
quae dubitationem non habere intellexeritis, recte credatis.
Valete.
720 LATEINISCHE ANSCHLA6E, ADBESSEN^
n) Im Prooemium des Wintersem. 1853/54
(de sepulcro Furiorum Tusculano).
HabetiS; cari adulescentes^ tamquam promulsidem ut
aiunt earum dapum quas satis et yarias et lautas paratas
videtis et liberaliter appositas. Quibus ita utimini ut nec
degustetis delicatius nec appetentius helluemini, sed cum de-
lectu sana et simplicia sectantes misceatis utile dulci. Yaleie.
o) Im Prooemium des Sommersem. 1854
(yeriloquia Plautina).
Atque haec satis sunto in praesenti, quibus ad ea qaae
infra posita sunt eruditionis instrumenta yariamque discipli-
narum supellectilem oculi yestri animique traducantur. Vnde
curabitis; quem ad modum consueyistis, ut in artium litte-
rarumque studia vestra et ad omnem humanitatem informft-
tionem fructus optirai redundent discendique fervore vestro
prompta docentium voluntas exaequetur. Valete.
p) Im Prooemiura des Sommersera. 1855
(de titiilo Larabaesitano).
Vos autem comrailitones valete et cura alia curate quae
vos curare addecet, tum praeter cetera ilhid, ut sit vobis
raeiis sana in corpore sano.
q) Ira Prooeraiura des Wintersera. 1855^0
(de idem isdeni pron. forrais).
Tantae raolis erat breviculam de re pusilla admonitio-
nera, sed raagni viri adraonitionera sua sibique debita in
luce collocare. Quodsi raeraineritis, cari coramilitones, e
parvis et pusillis magna orania et maxima conflari, nec haee
ignave praeterraittetis nec ineptius illa fastidietis, sed salo-
tari consilio utrisque cousociatis orane vos punctuni tulis?«
oxistiuiabitis.
GRATULATIONEK UKD AHNLICHES. 721
r) Im Prooemium des Sommersem. 1856
(quaest. onomatolog. Plautinae).
Yerum satis est nugarum, quamquam in genere non in-
fiructuoso nugarum. *Qiiod ut ita esse vobis persuadeatis^
mementote'; commilitones carissimi, quod diu est cum longe
clarissimi vir et uominis et cxempli pronuntiavit^ non aliunde
discidia in rebus longe gravissimis penderc nisi ab ignora-
tione grammaticae. Yalete.
s) Im Prooemium des Sommersem. 1857
(de Aeschyli in Septem versibus 254 — 261).
His feliciter ut speramus vel salteiu optamus peractis
superest ut instantis aestatis studiis vestris, commilitones^
institutionis academicae luculeutam ubertatem illam com-
mendemus quam subiectarum tabularum varietas common-
strat, ei autem commeudationi alteram hanc sociemus ipsius
prooemii nostri ducem atque comitem, qua nervos contineri
si non sapientiae at intellegentiae Siculus poeta dixit: vdqpe
KQi |Li£fivac' d7TicT€Tv, fipBpa xaOTa tuiv ^pevuiv. Valete.
t) Im Prooemium des Sommersem. 1858
(epimetrum de Varronis hebdomadibus).
Sed satis et scripturae est et coniecturae. Quae si tah'8
esse existimabitur quae, utut suapte natura ambigua et in
lubrico genere hibrica^ nec temere harioletur nec petulanter
cavilletur, satis esse consecuti nobis videbimur. Ceterum
Tos valete et^ quautum per rationem Hcet, certa potius quam
incerta sectamini.
FR. R1T8CHELII OPV8CVLA V. 4C
722 LATEINISCHE ANSCHLAOIE^ ADRESSBN,
u) Im Prooemium des Sommersem. 1860
(elogium L. Comeli Scipionis).
Superest ut annos gnati viginti magnam sapientiam mul-
iasquc mrtnteSy utut incompertas nobi^ vobis cari commili-
tones commendemus pro virili parte aemulandas^ sed eas ab
aetatis parvitate quam maxime seiunctas. Valete.
v) Im Prooemium des Sommersem. 1862
(canticum Oedipi Colonei). |
Et de Sopbocle quidem haec hactenus: quem memen-
tote cujq)pocuvr]c atque euKoXiac in quovis genere exemplum
et admirabile et prorsus amabile exstare dignissimumque
quod in suo quisque genere aemulemur cum honestatis fructa
uberrimo. Quod superest, scholarum infra positarum copiam
atque varietatem consolitae industriae vestrae commendamug
adque ea vos studia^ quae aetati vestrae imprimis conveniunt,
ex officio cohortamur, quo vobis humanitatis praeceptrii,
non corruptrix haec vita academica evadat neve in alienarum
contentionum interaperiem atque acerbitatem optimarum ar-
tinm duleedo et tranquillitas vertat. Valete.
w) Im Prooemium des Wintersem. 1862 G3
(priscae lat. epigr. suppl. I).
Novis exemplis quil)us(lam perspexistis, cives carissimi.
veritatem Solouii illius, quo et seniet profitebatur et alios
significabat yripdcKeiv aiei TroXXd bibacKOM^vouc. Quod tamen
oblivisci nolite ita tantum verum esse, si f]PdcKOVT€C vel sal-
tem fiPujVT€C coeperimus non solum discere, sed doctrinae
solida fundamenta iacero. In qua contentione honestissima
si qiiid vos adiuvare ea institutione poterimus, cuius sat
varia iustrumenta infra proposita videtis, et vestra caussa
et nostra gaudebimus. Valete.
GRATULATIOKEK UKD AHNUCHE8. 723
x) Im Prooemium des Sommersem. 1863
(priscae latin. epigr. suppl. II).
Sed tempus est a litterarum exilitate transire ad rerum
grayitatem. Quamquam eae ipsae res, si verum volumus
fateriy et profieiscuntur a litteris et ad easdem non possunt
non multifariam redire: quando litteris earere litterae ne-
queunt; yel ut planius dicam^ arte grammatica ars discipli-
narum. Harum autem disciplinarum, quibus et mentem ex-
erceatis et excolatis animum, hos iam indices accipite qui-
bas studiorum aestivorum ducibus utamini. Vtemini autem
ita^ si quid nostra apud vos auctoritas yalet, ut propositarum
scholarum ubertas animos yestros non tantum adliciat cum
auavitate^ sed cum fructu detineat. Valete.
y) Im Prooemium des Wintersem 1863/64
(priscae latin. epigr. suppl. III).
Quod superest, infra positarum scholarum copiam ac
Tarietatem vestrae, cives carissimi^ industriae commendatam
YolnmuSy industriam autem vestram Bono Eventui. Valete.
z) Im Prooemium des Sommersem. 1864
(priscae latin. epigr. suppl. IV).
Novis quibusdam exemplis didicistis, commilitones caris-
simi, quam vere dicatur dieni dic doceri uosque ipsos tlP^"
CKCiv aiei TToXXa bibacKOfi^vouc. Quod tamen ita iuterpreta-
biminiy ut parum valere illa TToXXd recordemini, nisi in eis
t6 ttoXu insit. Ergo ex hac quoque, quam infra propositam
videtis, multipliei varietate studiorum litterarumque curabitis
nt prudenti consilio sanoque temperamento ea deligatis^ quae
in solidae certisque finibus circumscriptae disciplinae taiu-
quam quoddam corpus coeant, neve muliisciae notitiae vago
appetitu veram simplicemque scientiam praevertatis. Valete.
46*
ANHANG.
Cberblick
6beb
DIE PHILOLOGISCHEN SCHRIFTEN
FRIEDRICH RITSCHL'S.
I.
I Selbstandig erschienene Werke.
1) Schedae criticae, quas . . . in academia Fridericia sum-
momm in philosophia honorum rite obtinendorum caussa die
XI m. lulii . . . defendet F. G. R. Halis Sax., Gebauer. 1829.
46 S. 8« [= Opusc. I 702-743. II 662-667].
2) Commentationis de Agathonis Yita, arte et tragoe-
diarum reliquiis particula^ quam ad veniam litteras in acad.
Frid. Halensi docendi rite impetrandam . . . die XY m. Augusti
publice defendet F. R. Halis Sax., Gebauer. 1829. IV und
24 S. 8« [— Opusc. I 411—436].
3) Apparatus criticus et exegeticus in Aeschyli tragoe-
dias. 2voll. Halis Sax., Gebauer. 1832. XXXH und 750 S.;
XXVin und 410 S. 8^
Vol. I. Thomae Stanleii commentarius in Aeschyli tra-
goedias; ex schedis auctoris mss. multo auctior ab
Sam. Butlero editus. Accedunt Caroli Reisigii emen-
dationes in Prometheum.
Die Zugcibe der Reisig^schen Emendationen (p. XXI
"XXXII) ist tvieder dbgedrtickt Opusc. I 378—303.
Vol. n. Frid. Ludov. Abreschii Animadversionum ad
Aeschylum libri HI.
4) Thomae Magistri sive Theoduli Monachi Ecloga vo-
cum Atticarum. Ex rec. et cum prolegomenis F. U. Halis
Sax., libr. orphanotrophei. 1832. CXLVI und 504 S. 8«.
5) Eevo^oiVTOC Kupou dvdpacic. Xenophontis expeditio
Cyri. Editio quarta emendatior. Accedunt indices et tabula
geographica. Halis Sax., libr. orphanotrophei. 1834. 8".
IHe Vorrede ist tmeder oibgedrtAckt Optisc. V 567 — 569;
728 ANHANG.
etoei Effmidationen, dic in den Amnerkungen zu I, 2, 3 anf
p, 5 f. xind m I, 7, 10 auf p, 33 f lcurz erlautert umen^
sind ausfiihrlich hesprochen EJiein, Mus. XIII p. 136— lU
= Opusc, I 437 -- 448.
6) De Oro et Orione: specimen historiae criticae gram-
maticorum Graecorum. Scripsit et muneris professorii extra-
ordinarii in universitate Vratislaviensi suscepti caussa die Vll
m. Febr. publice defendet F. R. Vratislaviae, A. Schulze & soc.
1834. 85 S. 8« [= Opusc. I 582-673].
7) Plauti Bacchides. Ad codd. Palatinorum fidem cum
integra scripturae discrepantia reliquorum librorum ed. F. R
Halis Sax., libr. orphanotropheL 1835. XXVI u. 181 S. 8*.
8) Plauti Bacchides. Ad codd. Palat. fidem cum nume-
rorum notatione ed. F. R. Halis Sax., libr. orphanotropheL
1835. IV und 96 S. 8^
9) Die Alexandrinischen Bibliotheken unier den ersten
Ptolemaern und die Sammlung der Homerischen Gedichie
durch Pisistratus: nach Anleitung eines Plautinischen Scho-
lions. Nebst litterarhistorischen Zugaben. Breslau, 6. Ph.
Aderholz. 1838. X und 148 S. 8^ [= Opusc. I 1-122].
10) Parerga zu Plautus und Terenz. (Parergon Plauti-
norum Terentianorumque vol. I.) Leipzig, Weidmann. 1845.
XXXII und 638 S. 8«.
11) T. Macci Plauti Comoediae. Ex rec. et cum appa-
ratu critico F. R. Accedunt Prolegomena de rationibus cri-
ticis, grammaticis, prosodiacis, metricis emendationis Plau-
tinae. Tom. I fasc. 1-3: CCCXLVI, XXXII, XIV und 148,
224, 155 S. — Tom. II fasc. 1-4: XXXI, XV, XVI, XVIll
und 109, 195, 157, 157 S. ~ Tom. III fasc. 1.2: XIV, XII
und 130, 118 S. 8^ — Bonnae, H. B. Koenig; Elberfeldae,
R. L. Friderichs; Lipsiae, B. G. Teubner. 1848—1854. [Dh
^Prolegomenu^ ivicderholt Opnsc. V 286—551,']
lla) T. Macci Plauti Comoediae. Iterum recensuit, in-
strumeuto critico et prolegomenis auxit F. R. Tomi I fasc. 1
Trinumnium continens. LXXI und 168 S. Lipsiae, B. 0.
Teubner. 1871. 8«.
Diescs Heft hildct nun das erste Stiiclc der Gcsamn^-
au^gahc: ^T. Macci Plauti comoediae. Recensuit, instruraento
ANHANO. 729
critico et prolegomenis auxit F. R. adsumptis operae sociis
Gustavo Loewe, Georgio Goetz, Friderico Schoeir (vgl.
Teubner's MittheU. 1877 Nr. 1 p. 1).
12) T. Macci Plauti Comoediae. Scholarum in usum re-
eensuit F. R. Tom. I: 94, 126, 104, 66, 116, 94, 94 S. —
Tom. II: 76 und 78 S. Ibidem, 1848-1854. 8«.
13) Monumenia epigraphica tria ad archetyporum fidem
exemplis lithographis expressa commentariisque grammaticis
inlustrata. Berolini, I. Guttentag. 1852. 38 und XVIII S. 4«
(mit 3 Tafeln). \Es sind hler die untcn unter Nr, 38 ufid 39
verzeiehneten Programme nd>st ihren Tafeln vereinigt; =Opusc.
IV 115-182; Taf, IV- VI.]
14) Aeschyli Septem ad Thebas. Ex rec. G. Hermanni
cum scripturae discrepantia scholiisque codicis Medicei scho-
larum in usum ed. F. R. Elberfeldae, R. L. Friderichs; Lip-
siae, B. G. Teubner. 1853. XXIV uud 71 S. 8^
14a) Aeschyli Septem adversus Thebas. Ex rec. G.
Hermanni cum scripturae discrepantia scholiisque codicis
Medicei accuratius conlati in usum scholarum suarum iterum
edidit F. R. Praecedunt de Aeschyli vita et poesi testimonia
▼eterum composita a F. Schoell. Lipsiae, B. G. Teubner.
1875. XVI und 120 S. 8^
15) Prooemiorum Bonnensium decas. Berolini, I. Gutten-
tag. 1861. VIII, XII, VI, X, VIII, XIII, XVI, XU, IX, VI S.
4^ (mit Tafel). [Es sind die unten unter Nr. 44, 45, 47, 48,
49j 50, 53, 51, 52 und 59 aufgefiihrten Programme, die Tafd
ist die von 59.]
16) Priscae latinitatis monumenta epigraphiea ad arche-
typorum fidem exemplis lithographis repraesentata edidit F. R.
Berolini, G. Reimer. 1862. 98 Tafeln mit 128 S. Text Im-
perialfolio. (Zum Corpus Inscriptionum latinarum ed. cons.
et auctor. Acad. litt reg. Boruss., vol. I, gehorig.)
17) Ino Leukothea: zwei antike Bronzen von Neuwied
und. Mttnchen. Mit 3 Tafeln. Bonn, A. Marcus. 1865. 42 S. 4«
[erweiterter Abdruck aus den JaJirh. v. Alterthuinsfreundcn im
Bheinlande. Heft XXXVII Bonn 1864, S. 72—102].
18) Kleine philologische Schriften (Opuscula philolo-
gica). Bd. I: zur griechischen Litteratur: XIV und 851 S.
730 ANHANG.
Bd. II: zu Plautus und lateinischer Sprachkunde: XXI und
813 S. Bd. III: zur romischen Litteratur: XIX und 856 S.
Bd. IV: zur lateinischen Inschriften- und Sprachkunde: XIY
und 799 S. Bd. V: Vermischtes: XU und 772 S. Leipzig,
B. G. Teubner. 1866—1879. 8^. [Bd. III'-V sind von C.F.
heraiisgeg^)en.]
19) Neue Plautinische Excurse. Sprachgeschichtliche
Untersuchungen von F. R. Erstes Heft: auslautendes d im
alten Latein. Leipzig, B. G. Teubner. 1869. 139 S. 8^
IL
Verzeiclmiss sammtlicher Programme RitscWs
nebst Angabe der Stellen, an denen sie wieder
abgedruckt sind.*)
1. Programme von Breslau
(1836 — 1839). wieder «b^nickt
1) De Plauti Bacchidibus disputatio (qua orationem
muneris professoris ordin. in univ. Vratisl. suscepti caussa
die XXII m. lan. a. 1836 habendam iudicit); 23 S.
P 391-421
2) De Marsyis rerum scriptoribus (Prooem. ind. schoL
aest. a. 1836); 12 S. I 449-470
3) Meletii de natura hominis commentarius e codice
Cracoviensi edi coeptus (Diem natalem Friderici Guilelmi IH
d. III m. Aug. a. 1836 eelebr. indicit F. R.); 32 S.
Dies Programm entJidlt ji).l—27 den Anfang des Textcs
(= Cramer's Anecd. Oxon. III p. 1—45, 26), p. 28—32
die adnotatio critica nebst Vorrede; ntir die Vorrede ist (mit
nenen Ziithaten) ivicder abgedruckt I 693—701
4) Spicilegium epigraphicum 1 (Prooem. ind. schoL
aest. a. 1838); 12 S. IV 1-15
*) Eine vorgesetzte romische Ziffer (I — V) bezeichnct den Baiid
der Opuscula, ein vorgesetztes P den ersten (und einzigen) Band der
Parerga; die arabischen Ziffern geben die Seitenzahlen an.
ANHANG. 731
5) De Dionysii Halicarnassensis Antiquitatibus Bomanis
commentatio (Diem natalem Friderici Guilelmi III d. III m.
Aug. a. 1838 celebr. indicit P. R.); 28 8.*); dazu eine Tafel.
Hier ist von p. 3—15 der Text und die laieinische
Uebersetmmg vcn Lapus fur Dionys. J, 1 — 8 gegd>en nebst
hrUischer Adfwtatio, was alles bis auf einige Partien der
AdnoiatiOy die a. a. 0. p. 494—501 als Anmerkungcn wie-
dergegeben sind, in den^ Wiederabdruck weggdassen wurde.
1472— 490; 494—501; dazu
eine Tafel.
6) De emendatione fabularum Terentianarum dispu-
tatio (Prooem. ind. schol. hib. a. 1838/39); 12 S.
III 281 — 297
7) Scena Plautina [Mil. glor. II^ 4] emendata (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1839); 8 S.
Von diesen^ Progranm, das p.4—6 den Plautinischct^
Text, p.d — S die adnotatio critica enthalt, ist nur Vorwort
und Schlusswort unederabgedruckt V 552 f. Anm.
2. Prograrame von Bonn**)
(1839-1865).
1) De veteribus Plauti interpretibus disputatio (qua
orationem loci in philosopb. ordine univ. Rhenanae obtinendi
eaussa die YII m. Septembris a. 1839 habendam indicit F. R.);
I^ 16 S. P 357-387
2) Gnomologium Yindobonense (Prooem. ind. schol.
hib. a. 1839/40); XII S. I 560-581
*) Der Beparatabdrack, in dem dieses Programm in den Handel
kam, iat mit einer Dedicationsepistel (p. III. IV) an Ritschrs Veroneser
Qastfrennd Graf Orti ausgeBtattet, die ich als ZusatE 1 abdrucken lasse.
^ Die Bonner VorlesungsYerzeichniBse tragen erst vom Jahrc
1868 an auf dem Titelblatt die Angabe des Inhalts und des Verfassers
dei Prooemiums; fCLr die friiheren Prooemien kann deshalb eine •
«Qtheniuche Faaaung des Titels nur in den F&Uen gegeben werden,
wo t. Z. eine Specialausgabe bei J. Guttentag erschien, wie nament-
lich bei den epigraphischen Programmen seit 1851 geschehen, oder
Toa Bitschl selbst, ser es in den Parerga sei es in der 'Prooemiorum
BoBnenfiam decas' (1861) oder endlich in den Opuscula eine Republi-
eaiioii beiorgt ist
732 ANHANG.
3) De gemino exitu Andriae Terentianae (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1840); XII S. P 581-602
4) Corollarium disputationis de bibliotheeis Alexas*
drinis deque Pisistrati curis Homericis (Immortali me-
moriae Liberi Baronis Caroli de Stein ab Altenstein . . . gnti
animi . . . testimonium exstare voluit univ. Rhenanae pietas.
1840); X und 55 S. V 638—644; I 123-171
5) Disputationis de stichometria deqoe Heliodoro
supplementum (Prooem. ind. schol. hib. a. 1840/41); X S.
I 173-189
6) De Plauti cognomine 'Asinius' (Prooem. ind. schol ,
aest. a. 1841); VI S. P 3-9
7) De aetate Plauti commentatio (Sacram memoriam
divi Friderici Guilelmi HI natali eius HI m. Aug. a. 1841
celebr. indicit F. R.); 21 S. P 45-70
8) De argumento acrostichoMilitis gIoriosi(Prooem.
ind. schol. hib. a. 1841/42); XII S. H 404-422
9) De porta Metia quae fertur urbis Romae (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1842); X S. 11 375-384
10) Meletematum Plautinorum specimen onomato-
logum (Sacram. raem. divi Frid. Guil. III natali eius III
m. Augusti a. 1842 celebr. ind. F. R.); 31 S. P 9—39
11) Oratio de comparatione inter Fridericos Guilel-
mos in et IV instituenda (Prooem. ind. schol. hib. a.
1842/43); X S. V 644-654
12) De actae Trinummi tempore (Prooem. ind. schol.
aest. a. 1843); XH S. P 337-354
13) Quaestiones onomatologicae Plautinae (Prooem.
ind. schol. hib. a. 1843/44); X S. IH 333-341
14) Commentatio de turbato scenarum ordin^ Mo-
stellariae Plautinae (Natalicia Friderici Guilelmi IIII A
XV m. Octobris a. 1843 coucelebr. indicit F. R.); 50 S.
P 431-503
15) Laudatio Guilelmi Humboldtii (Prooem. ind.
schol. aest. a. 1844); X S. V 654—663
16) De cantico Trinummi Plautinae [IV, 1] (Prooem.
ind. schol. hib. a. 1844/45; XI S. ' P 543-556
17) Commentatio de interpolationibus Trinummi
ANUANO. 733
&utdnae (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Octobr. a. 1844
Qcelebr. ind. P. R.); 46 S. P 509—5435 556-576
Diese Abhmdlung erschien hesonders unter dem Titel
^Atheteseon Plautinarum liber I' mit einer Epistula dedi-
caioria an G. Hermann als Prdsidenten der Dresdener Phi-
loiogenversammlung. *)
18) De tabernis fori Romani (Prooem. ind. schol. aest.
1846); X 8. II 385-394
19) De M. Terentii Varronis logistoricis libris
rooem. ind. schol. hib. a. 1845/46); XIV S. III 403—418
20) Quaestiones Varronianae (Natalicia Frid. GuiL IIII
XV m. Oct. a. 1845 coB^l. ind. F. R.); 55 S.
III 352-402
Dieses Programm erschien im Handel unter detn besoft-
dem Titel *De M. Terentii Varronis disciplinarum
libris commcotarius F. R.'
21) Glossarium Plautinum (Prooem. ind. schoL aest
1846); X S. II 228-240
22) Etymologici Angelicani principium (Prooem.
i schol. hib. a. 1846/47); IX S.
In diesem Programm mirde der Anfang dcs Etymologi-
cum Angelicanum, und ztvar der liuchstab A rolhtdndig,
getreu nach dcm Codex mit Facsimilirung sdiivicrigerer Cotn-
pendien pMicirt; der Wiederabdruck gibt hiervon nur das
Vorwort JRitschVsj die ersten 6 Glossen voUstdndig, von dcn
andem nur diejcnigen Partim, in denen sich Citate finden,
I 674—675; 678-684
23) Specimen Dionysii Halicarnassensis ex optimis
iicibus emendati (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct.
1846 concel. ind. F. R.); 41 S.
Dieses Programm ersdiien im Handcl unter dem Titel
^Dionysii Halicamassensis Antiquitatum Romanarum libri
I capita XXX priora ex optimis codicibus emeudata a
F. R.'**); es enthalt den Tcxt und die latein. IJehersetzung
*) Diese Epistula dedicatoria ist unten als Zusatz 2 abgedruckt.
**) In dieser Sonderansgabe ist eine Widmung an Monsignore
kareani, Scrittore der biblioteca Vaticana (vgl. Hibbeck: Ritschl
>. 196) beigefdgt, die ioh als Zusats 8 abdmcken lasse.
734 ANHANG.
von Dion. I, 1 — 30 nebst hriUscher Adnotatio wnd hirm
Vorwort RitscMs; nur Adnotatio und Vorwort sind wieder
abgedruckt I 490-515
24) Etymologici Angelicani pars altera (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1847); XII S.
EnthUlt ausser einem Vortvort die Budtsiaben B T A in
derselben Art der Publication une N. 21; den^ Wiederdbdrudi
gibt nur das Vorwort und die durch Citate wichtigen Pt^m
I 675-677; 684-685
25) De Pomponii Bassuli epigrammate; cam tab.
lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1847/48); XVI S.
IV 16—33 (mit Tafel zu p. 17)
26) Disputatio de codice Vrbinate Dionysii Hali-
camassensis (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Octobr. a.
1847 concel. ind. F. R.); 25 S. I 516-540
27) Oratio de emendanda ratione academiarum et
universitatium habita (Prooem. ind. schol. aesl a. 1848);
X S. V 670-679
28) De lacunis Trinummi Plautinae (Prooem. ind.
schol. hib. a. 1848/49); XII S. Proleg. Plaut. p. XIII fin.-
XXVnmed.=Praef.TriiL«
p. XV med. — p. XXX
med. uud Opusc. V 291
-292 in.
29) Cantica Trinummi Plautinae (Natalicia Frid.
Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1848 concel. ind. F. R.); 18 S.
Nach ein(r kursen Ehileitung*) steJmi die in den Pro-
hgonmia a. a. 0. tvlpderhoJten Facsiniiles der Hamlschr{fl<%
hin-anf folgt der enmulirte Text nehst kritischer AdnotatvK
identisch mit der 1S49 erschiefmmi Edifion.
Proleg. Plaut. CCCI-CC(^XIJI
= Praef. Trin.^ p. XXXIV
— XLVI
30) De interpolatione Militis gloriosi Plautinaf
[II, 2, 24 sqq.] (Prooem. ind. schol. aest. a. 1849); VIII S.
Praef. Mil. glor. p. XXIV— XXXII
*) 8ie folgt unten als Zusatz 4.
ANHANO. 735
In der Vorrede zum Miles a. a. 0. sagf Riischl: Veli-
quis corruptelae generibus cum gravius esse hoc soleat
quod integrorum versuum interpolatione continetur haud
raro cnm partium transpositione coniuncta: quoniam unum
einsmodi ex Milite exemplum accidit ut per nuperam op-
portuqitatem academicam paulo explicatius tractarem, eo
commentariolo non abs re esse duxi hanc praefationem
terminare pauculis tantum mutatis additisve/
31) Hieronymi index librorum ab Origene Marcoque
Varrone compositorum; cum tabula lithographa (Prooem.
ind. schol. hib. a. 1849/50); 4 S. III 50G— 507 (nebstTafel)
32) De Stichi Plautinae vetere retractatione (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1850); VI S.
Praef. Stichi p. IX med. — XIV fin.
33) Canticum Pseuduli Plautinae [V, IJ emendatum
(Prooem. iud. schol. hib. a. 1850/51); VIII S.
Nach hireem Vortvort*) folgt Text und adnotatio critica
in der Fasstmg une in der Ausgabe von 1850.
34) Canticum Menaechmorum Plautinae [IV,2, 1 — 36]
(Prooem. ind. schol. aest. a. 1851); VI S.
NarJi hurzer Einleitung**) ist Text und adnotaiio critica
gegeben in der Fassung tvie in der Ausgabc i^on 1851.
35) Canticum Mostellariae Plautinae [I, 2J (Prooem.
ind. schoL hib. a. 1851/52); VUI S.
Ausser einan Vorwort***) Text und Adnotatio wie in
der Ausgdbe von 1851.
36) Legis Rubriae pars superstes. Ad fidem aeris
Parmensis exemplo lithographo exprimendam curavit F. B.
(Natalicia regis Friderici Guilolmi IIII d. XV m. Oct. a. 1851
concelebr. ind. F. R.); 14 S. IV 34-54; Taf. I. II
Die Tafel ist in dcm Atlas der Optiscida nicht tvieder-
holt, sofidem das nette Facsimilc aus P. L. M. E, tab. XXXII
auf Tafel I. II wiedergegdtcpi. — IJrbcr dic Sonderausgabe
dieses Programms s. Opusc. IV 34 Anm.
*) Diefl Vorwort steht nnten als Zusatz 5.
**) Diese Einleitang ist als Zusats 6 unten wieder abgedniokt
***) Diet Vorwort folgt unten als Zusats 7.
736 ANHANG.
«
37) De titulo Mummiano nunc Yaticano; com tab.
lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1852); XVIII S.
IV 82-114; Taf.in
Die Tafel ist identisch mit P. L. M. E. tab. LI A;
iiher die Sonderausgabe s. Ofnisc. IV 82 Anm.
38) De miliario Popilliano deque epigrammate
Sorano commentarius; cum duabus tab. lithogr. (Sacram
mem. regis divi Frid. Guil. IIX d. III m. Aug. a. 1852 re-
colendam victorumque renuntiatiouem . . • ind. F. R.); 38 S.
IV 115-163; Taf. IV. V
Bie Tafeln sind identisch mit P. L. M. E. tab. LIB
und LII A. — Dies Programm und das ndchste (Nr. 39)
sind vereinigt in ^Manumenta epigraphica tria* (s. dben ufiUr
VenseicJmiss I Nr. 13),
39) De titulo Aletrinati L. Betilieni Vari; cum tab.
lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1852/53); XVm S.
IV 163—182; Taf. VI
Die Tafel ist identisch mU P. L. M. E. tab. LIIB;
s. die Bemerkung zu Progr. 38.
40) Inscriptio quae fertur columnae rostratae Duel-
lianae. Marmoris Capitolini exemplo lithographo exprimeo-
dam curavit F. R. (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct.
a. 1852 concel. ind. F. R.); 24 S. IV 183-204; Taf. Vll
Dic in den Opusc. heigefiigte Tafel ist nicht die iks
ProgrammSj sondern dic verhesserte der P. L. M. E. tab. XCV;
iiher die Sondcransgahe s. Opusc. 183 Anm.
41) Anthologiae latinae coroUarium epigraphicum
(Prooem. ind. schol. aest. a. 1853); XU S. IV 238—251
Ueher dic Sonderausgabc s. Opusc. IV 238 Anm.
42) De sepulcro Furiorum Tusculano; cum tabula
lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1853/54); VIII S.
IV 257—265; Taf. VIH
Dlc Tafel ist idmtisch mit P. L. M. E. tah. XLIX AB;
iiher die Sonderausgahe s. Opusc. IV 257 Anm.
43) De fictilibua litteratis Latinorum antiquissimis
disputatio; cuiii tab. lithogr. (Natalicia Frid. Guil. IIII i
XV m. Oct. a. 1853 eoncel. ind. F. R.); 29 S.
IV 206-293; Taf. li
ANHAKO. 737
Die Tafd ist idmtisch mit P. L, M. E. tab, X; iiher
die Sonderausgahe s. Opiisc, IV 266 Anm.
44) Emendationes Mercatoris Plautinae. (Prooein. ind.
schol. aest. a. 1854); VIII S. II 395-403
WiederJiolt in ^Prooemiorum lionnensium decas* (1861)
n. /.
45) Veriloquia quaedam Plautina (Prooem. ind. schol.
hib. a. 1854/55); XU S. II 423—435
WiederhoU in ^Prooemiorum lionnensium decas^ (1861)
n. IL
46) Poesis Saturniae spicilegium I (Natalicia Frid. Guil.
mi d. XV m. Oct. a. 1854 concel. ind. F. R.); 15 S.
IV 297—308
47) De titulo metrico Lambaesitano (Prooem. ind.
schol. aest a. 1855); VI S. IV 309—312
Wiederholt in ^Frooemiorum Bonnetisium decas^ (1861)
n. IIL
48) De idem isdem pronominis formis (Prooem. ind.
achol. hib. a. 1855/56); X S. IV 313—322
WiederJiolt in ^Prooemiorum Bannensium decas^ (1861)
n. IV.
49) Quaestiones onomatologicae Plautinae (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1856); VIU S. III 341-349
WiederJwlt in ^Prooepniorum Bonnensium dccas" (180 l)n. V,
50) Disputatio de M. Varronis hebdomadum sive
imaginum libris (Prooem. ind. schol. hib. a. 1856/57); XIII S.
III 508—522
WiederJiolt in ^Prooemiorum Bonnensium decas^ (1861)
n. VL
51) De Aeschyli in Septem adversus Thebas versibus
254 — 261 disputatio (Prooem. ind. schol. aest. a. 1857); XII S.
I 365—377
Wiederliolt in ^Proocfniorum Bonnensium decas* (1861)
n. VIIL
52) Emendationum Catulliauarum trias (Prooem. ind.
schol. hib. a. 1857/58); IX S. III 593—601
WiederJiolt in ^Prooemiorum Bonnensium dems^ (1861)
n. IX.
FB. KIT8CHSLII 0PV8CVLA V. 47
738 ANHANG.
53) Epimetrum disputa.tioQis de M. Yarronis hebdo-
madum sive imaginum libris (Prooem. ind. schoi. aest. a.
1858); XVI S. IH 544-563
WiederJioU in ^Prooctniorum Bonfimsium decas^ (1861)
n. rii.
54) Canticum Poenuli Plautinae emendatum (Prooem.
ind. schol. hib. 1858/59); VIII S. V 552—560
55) Catalogus chirographorum Bonnensium fasri. I (Nata-
icia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1858 concelebr. ind.
F. R.) I 760 Anm. (theilweise)
Nur die Vorrede ist von Ritschl gesdirieben.
56) Porcii Licini de vita Terentii versus integritati
restituti (Prooem. ind. schol. aest. a. 1859); XI S.
Suetoni reliquiae ed. Reiffer-
scheidp. 481—482; 490
— 497=Opusc.ra215-
216; 225—233.
Der Inlialt dieseji Programms ist a. a. 0. voUstdndig
aufgenommen bis auf den SchlusSy der erst die Verse (frs
Poreius in gereinigter Gestalt und dann eine directe Anrede
an die Studenten etUhielt.*)
57) Disputatio de poetarum testimoniis quae sunt in
vi ia Terontii Suetoniana (Prooem. ind. sehol. liib. a. 1859 60);
XVIII S. Suetoni reliquiae ed. lleiffer-
scheid p. 498 — 5()2; 505;
517; 522-524, 500 Anm.;
526—527, 485; 531—533,
528-530 = Opusc, III 234
-239; 242; 255; 261 -263,
236 Anm.; 265—266, 220;
271—274, 268—270.
Dies Programm ist a. a. 0. voUstandig aufgenommfn
his auf den Schlusspassus**) , an dessen SteUc im Comwentnr
p. 270 f cim hcstimmiere nml jsuversichtlichere Fassung ^-
trctcn ist.
'*) Dieser Epilog ist als Znsatz 8 nnten abgedmckt.
**) Dieser Schlusapassns ist als Zusatz 9 unten abgedmckt.
ANHANG. 739
58) Catalogus chirographorum Bonnensium fasc. II (Nata-
licia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oci a. 1859 concelebr. ind.
F. R.) I 760—768 (theilweise)
Nur die Vorrede ist von Ritschl geschriAen,
59) Elogium L. Corneli Cn. £ Cn. n. Scipionis; cum
tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1860); VI S.
Enarr. P. L. M. E. tab. XLI JST
p. 32 et p. 34 sq.; Opusc.
IV 734 (theilweise)
Wiederliolt in ^Prooemiarum Bonnensium decas^ (1861)
n. X. In den Opusc. a. a. 0. ist nur die letzte Seite uneder
abgedruckt.
60) In leges Viselliam Antoniam Corneliam ob-
servationes epigraphicae; cum tab. lithogr. (Prooera.ind. schol.
hib. a. 1860/61); XV S. IV 427—445; Taf. XIV
JJd)er die Sonderausgabe s. Opusc. 427 Anm.; die Tafel
ist dieselbe wie P. L. M. E. tab. LXXIA.
61) De declinatione quadam latina reconditiore
quaestio epigraphica (Natalicia Guilelmi d. XXII m. Mart.
a. 1861 concelebr. ind. F. R.); 25 S. IV 446—469
62) De titulo columnae rostratae commentatio altera;
cum tabula xylogr. (Prooem. ind. schol. aest a. 1861); X S.
Enarr. P. L. M. E. p. 82— 88 =
OpuscIV 204—212 mit Holzschnitt
63) Supplementum quaestionis dedeclinatione quadam
Itttina reconditiore (Prooem. ind. schol. hib. a. 1861/62); IX S.
IV 469—476
64) Canticum Sophoeliura Oedipi Colonei tractatur
(Prooem. ind. schol. aest. a. 1862); XIV S. I 394—410
65) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum I; cum tabula lithographa (Prooem. ind. schol. hib.
a. 1862/63); XIII S. IV 494—509; Taf. XV
66) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum II; cum tab. lithogr. (Prooem.ind.schoI.aest. a. 1863);
XII S. IV 509—519; Taf. XVI
67) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum ni; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a.
1863/64); XXII S. IV 520-541; Taf. XVU
47*
738 ANHANG.
53) Epimetrum disputationis de M. Varronis hebdo-
madum sive imaginum libris (Prooem. ind. schol. aesi a.
1858); XVI S. IH 544-563
WiederJwU in ^Prooefnianm Bonfiensium decas^ (1801)
n. VII.
54) Canticum Poenuli Plautinae emendatum (Prooem.
ind. schol. hib. 1858/59); VIII S. V 552—560
55) Catalogus chirographorum Bonnensium fasc.I (Nata-
icia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1858 concelebr. ini
F. R.) I 760 Anm. (theilweise)
Nur die Vorrede ist von Ritsehl geschrieben.
56) Porcii Licini de vita Terentii versus integritati
restituti (Prooem. ind. schol. aesi a. 1859); XI S.
Suetoni reliquiae ed. Reiffer-
scheidp. 481—482; 490
— 497= Opusc. 111215-
216; 225-233.
Der In/ialt dieses Programfns ist a. o. 0. voUstandig
aufgenammen bis auf dm Schluss, der erst die Verse rff.<
PorrAus in gereinigter Gestalt und dann eine directe Anrede
an die Studente^i enthielt*)
57) Disputatio de poetarum testimoniis quae sunt in
viia Torentii SiietoDiaiia(Prooem.ind. schol. hib. a. 1859 6<M;
XVIII S. Suetoni reliquiae ed. Reiffer-
scheid p. 498— 5()2; f^Oo;
517; 522-524, 500 Anm.;
526—527, 485; 531—533,
528-530 = OpuscIII 234
—239; 242; 255; 261 -263,
236 Anm.; 265—266, 220;
271—274, 268—270.
Dies Programm ist a, a, 0. vollstandig aufgefiomwfn
bis auf den Schlusspassus**) y an dessen Stelle im CofnfmU^tr
p, 270 f eine besiimmtrrv. und zuvrrsichtliehere Fassung gf-
tretrn ist.
'*) Dieser Epilog ist als Znsatz 8 imten abgedmckt.
**) Dicser Schlusapassus ist als Zusatz 9 unten abgedruckt.
ANHANG. 739
58) Catalogus chirographorum Bonnensium fasc. II (Nata-
licia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oci a. 1859 concelebr. ind.
F. R.) I 760—768 (theilweise)
Nur die Vorrede ist von JRitschl geschrid)en.
59) Elogium L. Corneli Cn. £ Cn. n. Scipionis; cum
tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1860); VI S.
Enarr. P. L. M. E. tab. XLI JST
p. 32 et p. 34 sq.; Opusc.
IV 734 (theilweise)
Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas^ (1861)
n. X In den Opusc. a. a, 0. ist nur die letzte Seite wieder
abgedruckt.
60) In leges Viselliam Antoniam Corneliam ob-
servationes epigraphicae; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol.
hib. a. 1860/61); XV S. IV 427—445; Taf. XIV
?7e&er die Sonderausgabe s. Opusc. 427 Anm.; die Tafel
isi dieselbe wie P. L. M. E. tah. LXXIA.
61) De declinatione quadam latina reconditiore
quaestio epigraphica (Natalicia Guilelmi d. XXII m. Mart.
a. 1861 concelebr. ind. F. R.); 25 S. IV 446—469
62) De titulo columnae rostratae commentatio altera;
cum tabula xylogr. (Prooem. ind. schol. aest a. 1861); X S.
Enarr. P. L. M. E. p. 82-88 =
Opusc.IV 204—212 mit Holzschnitt
63) Supplementum quaestionis dedeclinatione quadam
Itttina reconditiore (Prooem. ind. schol. hib. a. 1861/62); IX S.
IV 469—476
64) Canticum Sophoclium Oedipi Colonei tractatur
(Prooem. ind. schol. aest. a. 1862); XIV S. I 394—410
65) Priscae latinitatis epigraphicae supplemeu-
tum I; cum tabula lithographa (Prooem. ind. schol. hib.
a, 1862/63); XIII S. IV 494—509; Taf. XV
66) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum II; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aesi a. 1863);
XII S. IV 509—519; Taf. XVI
67) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum III; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a.
1863/64); XXII S. IV 520-541; Taf. XVII
47*
738 ANHANG.
53) Epimetrura disputationis de M. Varronis hebdo-
madum sive imaginum libris (Prooem. ind. schol. aesi a.
1858); XVI S. m 544-563
Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas^ (1861)
n. rii.
54) Canticum Poenuli Plautinae emendatum (Prooem.
ind. schol. hib. 1858/59); VIII S. V 552—560
55) Catalogus chirographorum Bonnensium fasd. I (Nata-
icia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1858 concelebr. ini
F. R.) I 760 Anm. (theilweise)
Nur die Vorrede ist von Ritschl gesdirieben,
56) Porcii Licini de vita Terentii versus integritati
restituti (Prooem. ind. schol. aest. a. 1859); XI S.
Suetoni reliquiae ed. Reiffer-
scheidp. 481—482; 490
—497=Opusc.m215-
216; 225—233.
Der InJialt dieses Programms ist a. a, 0. voQstdnJ&g
aufgenommen bis auf den SchlusSf der erst die Verse des
Porcius in gereinigter Gestalt und dann eine directe Anrede
an die Studenten enthielt*)
57) Disputatio de poetarum testimoniis quae sunt in
vi ta Terentii Suetouiaiia (Prooem. ind. schol. hib. a. 1859 60):
XVIII S. Suetoni reliquiae ed. Reiffer-
scheid p. 498—502; 505;
517;522— 524, 500Anm.;
526—527, 485; 531—533,
528-530 = Opusc.ni 234
-239;242;255;261-263,
236 Anm.; 265—266, 220;
271-274, 268—270.
Dics Programm ist a. a. 0. vollstandig aufgenoimnf^
his anf den Schlusspassus**) , an dessen Stelle im Cofnmf^ntnr
p. 270 f eine hcstimmtere uml zuvcrsichtlichcre Fassttng g^-
trcten ist.
*) Dieser P^pilog ist als Znsatz 8 nnten abgedmckt.
**) Dieser Schlusapa.ssus ist als Zusatz 9 unten abgedruckt.
ANHANO. 739
58) Catalogus chirographorum Bonnensium fasc. II (Nata-
licia Frid. Guil. lUI d. XV m. Oci a. 1859 concelebr. ind.
F. R.) I 760—768 (theilweise)
Nur die Vorrede ist von Ritschl gesdirid)en.
59) Elogium L. Corneli Cn. £ Cn. n. Scipionis; cum
tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1860); VI S.
Enarr. P. L. M. E. tab. XLI JST
p. 32 et p. 34 sq.; Opusc.
IV 734 (theilweise)
Wiederlwlt in ^Frooemiorum Bonnensium decas^ (1861)
n. X In den Opusc. a. a. 0. ist nur die letzte Seite wieder
abgedruckt.
60) In leges Viselliam Antoniam Corneliam ob-
servationes epigraphicae; cum tab. lithogr. (Prooem.ind. schol.
hib. a. 1860/61); XV S. IV 427—445; Taf. XIV
JJd)€r die Sonderausgdbe s. Opiisc. 427 Anm.; die Tafel
ist dieselbe wie P. L. M. E. tah. LXXIA.
61) De declinatione quadam latina reconditiore
quaestio epigraphica (Natalicia Guilelmi d. XXII m. Mart.
a. 1861 concelebr. ind. F. R.); 25 S. IV 446—469
62) De titulo columnae rostratae commentatio altera;
cum tabula xylogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1861); X S.
Enarr. P. L. M. E. p. 82— 88 =
Opusc.IV 204—212 mit Holzschnitt
63) Supplementum quaestionis de declinationc quadam
Itttina reconditiore (Prooem. ind. schol. hib. a. 1861/62); IX S.
IV 469—476
64) Canticum Sophoclium Oedipi Colonei tractatur
(Prooem. ind. schol. aest. a. 1862); XIV S. I 394—410
65) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum I; cum tabula lithographa (Prooem. ind. schol. hib.
a. 1862/63); XIII S. IV 494—509; Taf. XV
66) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum II; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1863);
Xll S. • IV 509—519; Taf. XVI
67) Priscae latinitatis epigraphicae supplemeu-
tum III; cum tab. Hthogr. (Prooem. ind. schol. hib. a.
1863/64); XXII S. IV 520-541; Taf. XVII
47*
738 ANHANQ.
53) Epimetrum disputationis de M. Yarronis hebdo-
madum sive imaginum libris (Prooem. ind. schol. aesi a.
1858); XVI S. m 544-563
WiederhoU in ^Prooemiorum Bonnensium decas^ (1861)
n. VIL
54) Canticum Poenuli Plautinae emendatum (Prooem.
ind. schol. hib. 1858/59); Vni S. V 552—560
55) Catalogus chirographorum Bonnensium fasd. I (Nata-
icia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1858 concelebr. ind.
F. R.) I 760 Anm. (theilweise)
Nur die Vorrede ist von Ritschl geschrieben.
56) Porcii Licini de vita Terentii versus integritati
restituti (Prooem. ind. schol. aest. a. 1859); XI S.
Suetoni reliquiae ed. Reiffer-
scheidp. 481—482; 490
— 497=Opusc.ra215-
216; 225-233.
Der InluiU dieses Programms ist a. a. 0. voUstundig
aufgenommen bis auf den Schluss^ der erst die Verse des
Porcius in gereinigter GestaU und dann eine direde Anrede
an die Studenten enthieU.*)
57) Disputatio de poetarum testimoniis quae sunt in
vi ta Torentii Suetouiaua (Prooem. ind. schol. hib. a. 1859 60):
XVIIl S. Suetoni reliquiae ed. Reiffer-
scheid p. 498—502; 505;
517; 522-524, 500 Anm.;
526—527, 485; 531—533,
528-530 = Opusc.ni 234
-239; 242; 255; 261 -263,
236 Anm.; 265—266, 220;
271-274, 268—270.
Dies Programm isf a. a. 0. voUsfandig aufgenmnwen
his auf den Sehlusspassiis**) , an dessen Stdle im Cofmientnr
jh 270 f eine hestimmtere und zuversichtlichere Fassung g^-
treten ist
*) Dieser ilpilog ist als Znsatz 8 nnten abgedmckt.
**) Dieser Schlusflpassus ist als Zusatz 9 unten abgedmckt.
ANHANG. 739
58) Catalogus chirographorum Bonnensium fasc. U (Nata-
licia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct a. 1859 concelebr. ind.
F. R.) I 760—768 (theilweise)
Nur die Vorrede ist von Ritschl gesdirieben,
59) Elogium L. Corneli Cn. £ Cn. n. Scipionis; cum
tab. lithogr. (Prooem. iud. schol. aest. a. 1860); VI S.
Enarr. P. L. M. E. tab. XLI JST
p. 32 et p. 34 sq.; Opusc.
IV 734 (theilweise)
Wieder}u>U in ^Prooeniiarum Bonnensium decas^ (1861)
n. X In den Opusc. a. a, 0. ist nur die letzte Seite uneder
abgedruckt.
60) In leges Viselliam Antoniam Corneliam ob-
servationes epigraphicae; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol.
hib. a. 1860/61); XV S. IV 427—445; Taf. XIV
T]d)er die Sonderausgabe s. Ojnisc. 427 Anm.; die Tafel
ud dieselbe wie P. L. M. E. tab. LXXIA.
61) De declinatione quadam latina reconditiore
quaestio epigraphica (Natalicia Guilelmi d. XXII m. Mart.
a. 1861 concelebr. ind. F. R.); 25 S. IV 446—469
62) De titulo columnae rostratae commentatio altera;
cum tabula xylogr. (Prooem. ind. sehol. aest. a. 1861); X S.
Enarr. P. L. M. E. p. 82— 88 =
Opusc.IV 204-212 mit Holzschnitt
63) Supplementum quaestiouis de deelinatione quadam
latina reconditiore (Prooem. ind. schol. hib. a. 1861/62); IX S.
IV 469—476
64) Canticum Sophoelium Oedipi Colonei tractatur
(Prooem. ind. schol. aest. a. 1862); XIV S. I 394-410
65) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum I; cum tabula lithographa (Prooem. ind. schol. hib.
a, 1862/63); XIII S. IV 494—509; Taf. XV
66) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum II; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1863);
XII S. IV r)09— 519; Taf. XVI
67) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum ni; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a.
1863/64); XXII S. IV 520-541; Taf. XVII
47*
740 AimANO.
68) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum IV; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1864);
XVm S. IV 541-557; Taf. XVffl
69) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum V; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1864/65)
XV S. IV 557-571; Taf. XIX
70) Scaena Plautina Poenuli act. 11 (Prooem. ind. schol.
aest. a. 1865); Vin S. V 560-566
71) G. Brambachii de columnis miliariis ad Rhenum re-
pertis commentarius (Prooem. ind. schol. hib. a. 1865/66).
I 834 adn.
Nur das Vorwort stamnU von RitsdM.
3. Programm yon Leipzig.
Rector commilitonibus certamina eruditionis propositis
praemiis in annum 1875 indicit.
Enthalt nur ein kurzes Vorwort BUsdWs.*)
ANHANG.
Gedruckte lateinische Gedichte.
1) Viro ampHssimo doctissirao loanni Gorlitz subcon-
rectoris et doctoris superioris munus in inclyto lyceo Witten-
bergensi rite auspicato D. D. D. obvia iuventutis studiosae
pietas interprete Frid. Guil. Ritschl, Thuringo. Wittenbergae
d. XIV lauuar. a. 1825. typis Rubenerianis. 4 S. 4^.
V 685-687
2) Alberto serenissimo duxi Saxoniae . . . nuptiarum cuin
Victoria augustissima Britauniae regina factarum caussa S.
P. D. . . . litterarum universitas Fridericia Guilelmia Rhenaua,
V 687-689
*) Dics ist nnten als Zasatz 10 abgedrackt.
ANHANG. 741
m.
Anfsfttze in Zeitschriften.
1. Im Rheinischen Museum fur Philologie, neue
Polgey herausg. von Welcker und Ritschl (Bernays,
Klette, Ribbeck). Jahrgang I— XXXI (1842—1876).
Wiederabdruok *)
I (1842) S. 29—88 Die Plautinischen Didaskalien
P 249-300
— 130 — 140 Mittheilungen aus und iiber Handschriften.
1. Versus de XII ventis Tranquilli Physici. 2. Zur
latcinischen Anthologie. 3. Zu Lucilius Aetna. 4. Zu
Tindarus Thebanus' UI 835-845
— 140—142 Dieselbm. 5. Zu Athenaeus [XI p. 4622)]
I 753-755
— 142—143 BkseTben. 6. Geographisches I 758—759
— 144—145 Zu Aeschylus [Sept. adv. Theb. 315]
I 746-747
— 145 Zu Euripides [Bakch. 263 Kirchh.] (unterzeichuet X.)
I 748—749
— 145. 146 Zur griechischen Anthologie [Palat. XI, 88]
I 755—756
— 146 Zu Xenophon [Hellen. I, 27] (unterzeichnet x-)
I 756
— 146—148 Zu Donatus [zu Adelphi Prol. V. 16]
m 795—797
— 148-149 Zu Suetonius vita Terentii P 637-638
— 149 — 150 Zu Cicero [de republ. I, 1, IJ (unterzeichnet (T.)
m 812-813
— 193— 200(Nachtragp.640) Aristo der Peripatetiker bei
Cicero de senectute § 3 I 551 — 559
— 277—302 (Nachtrag p. 640) Zur Metrik. 1. Spondiakum
des Terpander. 2. lambische Anakrusis. 3. Neuerungen
•) Eine nackte rfiinische Zahl bcdeutet wie im zweitcn Verzeich-
ni88 den Band der Opuscula, ein vorgesetztes P dcn erstcn Band dcr
Parerga.
742 ANHANO.
des Archilochus. 4. Metrum prosodiacam. 5. Accentuirte
Verse: politischer Vers; Choliamben; Lesbisches MaUer-
lied I 271-299
I 302 — 314 Mittheilungen aus und tlber Handschriften.
7. Der Dichter Florus III 729-741
^ 314 — 315 DieseJbm. 8. BrQsseler HandsGhriften.
Nur Aiisgiige aus Briefen Th. Oe/Uer'8.
— 315 — 320 Dieselben. 9. Grammatisches Fragment
n 368-373
— 472-473 Zu Ovidius [Metamorph. I 546]
m 801—802
— 479 Mittheilungen aus und Uber Handschriften. 10. Nach-
trag zu dem Fragment des Florus lU 741—742
— 479—480 (Nachtrag p. 640) Diesdben. 11. Homerisches.
Meldet die bevarstehende (aber nie erfolgte) HeroHsgabe
des (spUter von Osann edirten) Anecdotum Bomanum dwrt^
P. SecdH.
— 480 Epigraphisches
Mittheiliing der Gr(Mnschrifl eines Pantomimen = Bul-
lett. 1840 p. 138 n. 10; 0. Jdhn spec. epigr. p. 38 n, 107;
Henzen-Or, III n. 6188.
— 481 — 523 Die Vermessung des romischen Reiches unter
Augustus, die Weltkarte des Agrippa und die Cosmo-
graphie des sogenaunten Aethicus (Julius Honorius)
III 743-787
II (1843) 157 — 158 Nachtrag zu Aethicus IH 787—788
— 160 Zusatz zu Herrn Wex Abhandlung liber die Pumca
des Plautus II 728—729
— 320 Zusatz zu K. Lachmann^s Miscelle ^Prosodisches'
II 677-678
— 615—631 (Nachtrag p. 640) Suetonius de viris illustribus
(Chronikon des Hieronymus) P 609— 63ft
III (1845) 475-479 Zu Plinius' Kuustgeschichte [XXXV
§ 36] (unterzeichnet X.) IH 827-8X1
— 617—618 Zu CatuIIus LXVI, 57flF. IH 8OO-8O1
IV (1846) 148-149 Plautinisches Bruchstack
II 373-374
ANHANG. 743
IV 354—76; 567—610 Die urspriJngliche Gestalt der Plau-
tinischen Bacchides II 292—368
V (1847) 43—44 Zusatze m J.Becker's Aufsatz ^zur Kritik
des Fulgentius' III 798—800
— 128—150 Ueber die jQngsten Plautinischen Studien. An
Prof. Schneidewin in Gottingen II 202—227
VI (1848) 446 Ztisatz m C. F. Hemuinni Parergorum
Fasc. m pari 2 n. XXXI III 797—798
— 481 — 560 Die Schriftstellerei des M. Terentius Varro
III 419—502; (502-505)
Unter dem Titel *Die Schriftstellerei des M. Terentius
Varro und die des Origenes, nach dem ungedruckten
Kataloge des Hieronymus' erschien diese AbJuindlung um
einen Antiang enveitert in Smderausgahe, 83 S. (1847),
VII (1850) 138-139 Zusatz zu K.L.mKs Ahlmullung 'ein
neues Zeugniss iiber den epischen Cyclus'
Giht nur Himveis auf die verwandte Bclumdliing der
Sache in detn Corollarium disput. de hihlioth, Alexandrinis
p. 48 /f, vgl. I 166 Anm.
— 312—317; 472—477; 555-612 Plautinische Excurse I
—XVI II 437-660
— 312—317 I [femur fenum fefninur] II 437—444
— 317—328 II [catwctere und verwandtes] II 447—449
— 319-320 III [volup volupe] II 450—452
— 472 — 477 IV [illim istim exim und verwandtes]*
II 453-458
— 555—556 V [pistrinum pristinum pristrinum]
II 458-461
— 556—558 VI {suhli^ncn suhlimis] II 462-465
— 559—561 VII [draehnw. dradiunui] II 469- 473
— 561—566 VIII [trapezita tarpezita] II 524-529
— 566—576 IX [pos poste posty an ante] II 541 — 555
— 576 — 583 X [Uebergang des e in i in Compositis]
II 556-564
— 583 — 587 XI [lactis similis oder lacti similis?]
II 570-574
— 587— 599(Nachtr.p.612) XII[Unterschiedederscenischen
. uud daktyUschen PoesieJ II 581—608 (599 Anm.)
744 ANHANG.
Vn 599—606 Xin [EUipse der Copula est] U 608-617
— 606—610 XIV [lac lacte lades] U 574-579
— 610—611 XV [putefacere putrefacere und verwandtes]
n 618-621
— 611—612 XVI [zum Casinaprolog] II 658-659
— 622 An Prof K, Lehrs uher den trocJiaist^ien Septenar
(Zusatz zu Heimsoeth's Schreiben an Lehrs ^Uber die
neueste metrische Theorie') II 280 Anm.
Vin (1853) 150-160, 159*; 475-494 Plautinische Excurse
XVII -XXin n 473—646
— 150—154 XVII [Weiteres iiber tarpesita: Metathesis
und Hyperthesis] II 529—536
— 154-155 XVIII [aqua aqiia] II 604—606
— 155—159 XIX [Nachtrage zu Excurs VI. IX. XII. IV;
posted postid postideaj antidhac antideo]
H 465 Anm., 544—545, 548 Anm.,
592 Anm., 458—459, 564—568
— 159—160, 159* XX [Construction von similis]
II 579—581
— 475—479 XXI technu tediina H 473—477
— 479—486 XXII m nei ni II 622—632
— 487—494 XXm EI = f II 632-644
— 288 Satumische Grabschrift IV 735
— 289-292 Zur Kritik des Terenz III 297-300
— 298—304 sirefnps in der lex Rubria IV 56-63
— 306-307 Zu Plautus Menaechmen [IV, 2, 1 (571 ff.V,
unterzeichnet E.] II 726—727
— 308 — 320 Cicero iiber die Servianische Centurienverfas-
siing in 637-f)51
— 404—406 (Nachtr. p. 415) Ueber die Servianische CeD-
turienverfassung nach Cicero (an Geh. Justizr. Huschke)
III 651-<v>t
— 448—464 (Nachtrag iiber snbru^yfus p. 494) Nachtrage
zu der lex Rubria IV 63—81 (68)
— 494—495 Der Genetiv senati IV 171-172
IX (1854) 1-19 (Naxjhtrage p. 159-160*) Die alt^ste Sci-
pionengrabschrift IV 213—237
ANHANR.
745
IX 156—169 Plautiniscbe Excurse. XXIV Nominativ plur.
der 2. Decl. aiif s II 046-652
— 443—448 Zur Rede des Kaisers Claudius IV 751—756
— 451 Anra,, 454 Anm. Zusahe m Th. Motmnsen's Aufsatz
'altriimiBche Inschrift in Biisel' {mit einer Steintafel).
Die Abbildutiff ist flieselbe wit; P. L. M. E. Taf. LXI
IV 337 Anra., 201 Anm., Taf. XII
— 469 — 477 Palimpseatblatter zu Cicero de fato
III 674- 6S2
— 478 — 480 (Nachtrag p. 640) Grammatisches; zu Juvenal
rVII,204] II 536-541
— 496 Zvsals e» Momtnsen's Aufsats 'die VenuainiBchen
Fasten'. Himveis auf bevorstehende PtMicatum.
— 639 Nachschrifl gu Momtnsen's AvfsaUs 'altromische In-
Bchrift in Basel' IV 338 Anm.
t (1856) 1 10 AntncrUmg su W. Schmt/s Aufsatz 'die Parti-
cipia Praesentia' IV 375 Anm.
•- 398 ^tsate m Viselier'8 Aufsats 'eine Kretiache Inachrift'
II 532 Anm.
U U6~U7 Plauti 'Liparsus' II 729^731
_ 447—455 Plautinische Excurae XXV. XXVI
— 447—451 XXV I Nachtrag zu Excurs VII] cgctnts manus.
lydmus buyimts II 473; 477—482
— 451—455 XXVI tnerces tnercis taerx tners II 652—658
XI (1857) 129 ForHW(»M'AegjptoIogische Bedenken' [von
J. W. Li!beU\
_ 477—480 Auch ein Wort fflr Cicero III 697—70]
— 612—614 Zitsats ssu 'Metriaches' von F. Biicheler
m 794—795
128-636 Zu Horatius [carm. II, 1| m 602—611
— 640 Zusate zw H. A. Koch's Miscclle 'ziir Kritik des
Caesar' II 715
Xn (1857) 99—115 (Nachtrag p. 159. 160) Plautluische Ex-
curse. XXVTI LatinisiruDg griechischer Naraen durch
VocaleinschaUung ' 11 482—502 (500 Anm.. 502—503)
130—131 Leuikalisches: 'Pecuascerc' IV 736-738
147-154 (Nachtr. p. 160) Varroniana (Sententiae. Paeu-
dotragopdiae. Imagines) III 522 — ^530
746 ANHAN6.
XII 219-320 Ad Rev. P. Marchi epistolmm IV 280 Anm.
— 457 Zu Plautus [Bacchides I, 1, 51] V 566
— 457-459 Zu Horaz [Carrn. II, 1] III 611-612
— 473 — 476 Plautinische Excurse. XXVIII Vocaleinsclial-
tung. Apollonis II 502 — 508; 494 Anm.
— 626 Zu Plautus Pseudulus [V. 736J II 728
— 639—640 Zusatze zu den Plautinischen Excursen XXVIl.
XXVIII nebst einem Nachwort fiir Herm Madvig
II 509-511
XIII (1858) 136—144 Zu Xeuophon. Zwei Rechnungsfehler
in der Anabasis I 437—448
— 157 — 163; 163 — 174 Zu Uerodian's Kaisergeschichte und
Cicero de fato I 541-550; III 683—606
— 206 Anm. Annierkung zu P. Langens AufscUs ^Ueber die
Metrik des Phaedrus' II 716
— 309 — 315 Sticliometrisches bei Diogenes Laertius
I 190-196
— 317-319 Zu Varro's Imagines IH 564-565
— 319 — 320 Erotemata philologica. 1. 2 (unterzeichnet V.
A. W. G.) V 597; H 722-723
— 471 — 473 Zusatz u.Annierkungen jgruVarronischen Briefen
von L. Mercklin und H. Brunn III 577 — 579; 5H0 Aum..
581 Anm., 582 Anni.
— 477* — 480* Erotomata philologica. 3 — 8 (unterzeichnel
V. A. W. G.) V 597-599; II 723-724
XIV(1859)131— 141;284— 319;378-418(Nachtr.485— l^^S)
Epigraphische Briefe. An llerrn Professor Th. Mommsen
IV 323-«5
— 131 — 141 1. I)ie Marcellus-lnschrift von Nola (mit einer
Steintafel) IV 324—335; Taf. XI A
Die Abbildung ist diesvlbe tme in F. L. M. E. Taf.XCVID
— 284—298 2. Die luno-Seispes-lnschrift von Basel (mit
einer Steintafel) IV 335-354; Taf XlB
lyie Ahbildnng ist diesclhe ivie in P. L. M. E. Taf. LXIL^
— 298—319 3. Der Popillische Meilenstein von Adria (niit
einer Steintafel) IV 354-382; Taf XIll A
Die Abbildung ist dieselbe ivie in P. L. M. E. Taf LIYA
— 378-388 4. I longa uud Apex IV 382-31U
AKHANG. 747
XrV 389—418 Epigraphisclie Briefe. 5. Die lateinischen
Sortes IV 395-426
XV (1860) 628 Zu Cicero in Sueton'8 vita Terentii
III 264-265
— 637 Teretina tribus IV 760-761
XVI (1861) 297—298 Zur lateinischen Anthologie
IV 254-256
— 299-300 Zu Diodor TXII 57] (unterzeichnet €1.)
I 756-758
— 300-301 Zu Cicero de republica HI 673
Enthalt ausser dem in Opusc, a, a, 0. abgedruckten die
Mittlieilung der Detkfsen^schen Lesung von III, 12, 21
— 304—308 Etymologie von damnum, damna/re, damnas.
An Geh. Justizrath Sell II 709—714
— 601—614 Vocalunterdriickung in der Schrift; Praenesti-
sches Latein IV 479-493
— 618—619 Neue Herculanische Papyrus
VerMndigt die bevorstehende PiMication einer neuen
Serie der vol Hercul
— 625—626 (Nachtrag p. 640) MENATES. MINATIVS
IV 477-478 (473 Anm.)
— 639 Zu Cicero'8 Sestiana (unterzeichnet €1.)
Die Conjectur M, Seyfferfs bei Cicero pro Sest. 51, 110
(reculam statt regulam), in Berl, Zeitschr, f,Gymn,'W.
XV p. 701 vorgetragen, sei schon von K, Keil im BJiein,
Mus, XVI p, 316 und von Latendorf in Jahrb. f, IhUol,
Bd. 81 (1860) p, 728 vorweggenommen,
XVII (1862) 138-139 Anmerkung zu C, Wachsmuths Miscelle
^Pompejana'.
Mittheilung aus Mommsens Schedcn iiber die Pompeja-
nischen Inschnften C, I. L, IV n, 2440 und 2450.
— 140 — 142 Saturnier des Grabmals des Eurysaces
IV 749—751
— 142 — 143 Philodemus in Herculanischen Papyrus
mddet das Erscheinen der beiden ersten Hefte der Bd.
XVI 618 f, signalisirten Publication,
— 144 — 145 Vocalunterdriickung in der Schrift
IV 487-488
748 ANHANG.
XVII 300—303 Grabschrift der Senenia PosiUa
IV 746-749
— 328 Erklarung der Redaction.*)
— 460 — 462 Zu Aristophanes Thesmophoriazusen [9. 15 ff.]
I 751-753
— 462 Zu Herodot (unterzeichnet Z.)
Die Conjectur Hercher's zu Herodot III, 22 (dveq>upov)
in Jahrb. f. Philol Bd, 85 (1862) p. 108 steOe mr &
Vidgate vor Wessding wieder her.
— 474 Zu Avian (unterzeichnet Z.) III 811
— 605—609 (Nachtrag p* 640) Altlateinische Bronze ?on
Bologna IV 727-732 (732)
XVIII (1863) 138-141 (Nachtr. p.320 Anm.) Zum Carmen
de figuris IH 802—806 (806)
— 141 — 142 Nachtrag zur Bronze von Bologna
IV 732-733
— 166 — 168 Bibliographisches. Priscae latinitatis monu'
menta epigraphica.
Gennue Inhaltsangdbe und Verzeichniss der Tafdn.
— 294—296 An Herm A. de S. {Zusatz zu dessen 3liscSi
'Zur Beurtheilung Cicero's) III 705-708
— 452—456 Zur Sententia Minuciorum IV 738-744
— 456—458 Zur romischen Kalenderdatirung IV 757—759
— 479—480 Zu Livius [XXXIV, 49, 8] III 823-824
XIX (1864) 459—463 (Nachtrag p. 480) Zwei neue Gladia-
toren-Tesseren IV 643—648
XX (1865) 1 — 14 Dreisprachige Inschrift von Sardinien
IV 657-672
XXI (1866) 137-142 (Nachtrag p. 160) Griechische Inschrif-
ten aus Sicilien I 779-781
— 148—149 Zu Euripides [Medea V. 9 ff.J (unterzeichnet
eip.) I 749-750
— 292—296 Neue Gladiatoren-Tesseren IV 648-6;>^^
— 296-297 Zur Litteratur der POCOLA IV 566 Anni.
— 297 — 298 Caj^uaner Inschrift (unterzeichnet i.)
IV 744-745
*) Sie ist unten als Zusatz 11 abgedruckt.
ANHANO. 749
XXI 316-320 Zu Sallusk [Catil. 53, 5-, 22 init.; 39 init; 57]
m 818—823
— 320 Zu Tacitus [Histor. m, 5] m 825
— 331—332 Zusate eu K. Hdlm's MisceOe 'Zu Aeschylus'
• [Sept. 26. 22 f. 29] I 744—746
— 468 — 470 Weiteres flber Gladiatoren-Tesseren
IV 653-656
— 488 Zu Tacitus [AnnaL I, 50] m 826
XXn (1867) 598 — 614 Grammatisches bei Quintilian. An
Hertn Prof. Halm III 709—727
— 638 Zu Aristophanes [Thesmoph. 106] V 283-284
XXIII (1868) 218 Zu Quintilian III 727-728
— 508—517 Zu Aristophanes Froschen [151—153; 179 ff.;
165 flT.] V 272-283
— 518-519 (Nachtrag p. 704) PRODE
IV 761—763 (763—764)
— 660—661 Zur Plautuslitteratur III 67-69
— 690—691 Zu Isokrates [de pace § 8] V 569—570
XXIV (1869) 1—32 (Nachtrag p. 132) Zur Geschichte des
lateinischen Alphabets IV 691—725 (726)
— 131 — 132 tnentula (unterzeichnet ^Kein Sprachverglei-
cher') . IV 764
— 327-328 Zu Euripides [Cyklops 558 K.] V 234—235
— 482 — 492 Curae secundae zu lleft I der 'Neuen Plau-
tinischen Excurse' • lU 120—134
XXV (1870) 306—312 cuW = mW und verwandtes bei
Plautus III 135—143
— 318—319 Zu Cicero de republica [1, 26, 41] III 813—814
— 319 — 320 Erotemata philologica. 1. 2 (unterzeichnet F. f.)
V 600-602
— 456 Zu Placidus und lateinischer Glossographie
ni 55-66
XXVI(1871)483-488 Zur Plautuslitteratur. II lU 69—77
— 494-496 Zu Cicero de oratore [1,59,251] HI 814-817
— 496 Erotemata philologica. 3. (unterzeichnet F. f.)
V 602-603
— 599 — 637 Canticum und Diverbium bei Plautus
m 1—50
750 ANHANG.
XXVn (1872) 114—126 Aeschylus' Perser in Aegypten:
ein neues Simonideum V 194—210
— 186—192 (Nachtrag p. 352) Nachtrag zu ^Canticum und
Diverbium bei Plautus' III 50-54
— 193—214 Aug. Ferd. Nake iiber die thebanische Tetra-
logie des Aeschylus. Dem Andenken Ludwig Schopens
gewidmet V 165-194
— 333—342 Zur Plautuslitteratur. IH m 78-90
— 349 —351 Erotemata philologica. 4. 5 (unterzeichnet F. £)
V .603-606
— 495—496 Erotemata philologica. 6 (uuterzeichnet F. f.)
V 606-607
XXVIII(1873) 151—170 (Nachtrag p. 352) Bibliographisches
zu Camerarius' Plautusstudien III 90 — 119 (V 41 Anm.)
— 189 — 192 Zur lateinischen Anthologie [Lactantius de aTC
phoenice] HI 806-811
— 350—351 Erotemata philologica. 7 (unterzeichnet F. f.)
V 607—609
— 511 — 512 Erotemata philologica. 8 (unterzeichnet F. f.)
V 610-612
— 586—614 Eine Berichtigung der republicanischen Con-
sularfasten. Zugleich als Beitrag zur Geschichte der
romisch-judischeu intemationalen Beziehungen
V 99-131
XXIX (1874) 337—344 Epimetrum zu Bd. XXVIH p.586
— 614: Komische Senatusconsulte bei Josephus
V 131-140
XXX (1875) 428—435 Nochmals der romische Senatsbe-
schluss bei Josephus Autiqu. XIV, 8, 5 V 140—148
XXXI (1870) 480 Prosodiezwang (unterzeiclinet S. E.)
V 595-r)9tJ
— 481 — 492 Unsere heutige Aussprache des Latein. Aus
einem Schreiben an Geh. Ilofrath Perthes in Carlsruhe
IV 7G6-779
— 530 — 557 Philologische Unverstandlichkeiten
III 144-I7t>
ANHANO. 751
2. Im (alten) Rheinischen Museum fOr Philologie,
herausgegeben von Welcker und Nuke (Bonn).
17 (1835) 153-216; 485-570 Ueber die Kritik des Plautus
II 1—161
V (1836) 153-154 Nachtrag zu Band IV p. 176
II 29 f. Anm.
Su In der Zeitschrift fQr die Alterthumswissenschaft^
herausg. von Zimmermann (Darmstadt).
IV (1837) Nr.91— 93 p. 737-758 Schreiben an Herm Pro-
fessor und Comthur Dr. Ilermann [Qber den Mailander
Palimpsest des PlautusJ II 166—197
4. In den Annali delT lustituto di corrispondenza
archeologica (Koma).
IX (1837) 183—189 De amphora quadam Galassiana litte-
rata. Dazu die Tafel in ^Monumenti dell' Inst.' XLIV**
I 788—794; Taf. I
XII (1848) 171 — 197 Vaso dal Pelope. Dazu die tav. d*
agg- N— 0 I 795-814; Taf. II.III
In dcn Opiisr, a. a. 0. in de^' nnqirihHflirhrn deuischen
JFcuisung abgedrueli.
XXX (1858) 163—173 Pelope ed Oenomao. Dazu die tav.
d' agg. K I 815-827; Taf. III
In den Ojnisr. a. a. 0. in der urspriinglid^en deiiisclien
Fassung abgedruckt.
5- Im Philologus, Zeitschrift fQr das cIa8s.AIterthum,
herausg. von Schneidewin (Stolberg [(iottingenj).
I 300 — 314 Parallelstellen im Plautus als Ursache von
Glossemen H 274-291
6- In den neuen Jahrbnchern fHr Philologie, herausg.
von J. Chr. Jahn (Fleckeisen) (Leipzig).
L.X1X (1854) 112—116 Abdruck der Recension der 'Inscr.
Neapolit. ed. Mommsen' aus dem litt. Centralblatt (s. u.).
752 AKHAMG.
LXXV (1857) 253 Gedenktafel zu A. BSckVs Jubilaum
V 706-707
LXX Vn (1858) 521- 522 Gratulationsdiplom zu F. Thiersch'
Jubilaum V 708-709
— 761—801 Der Parallelismus der sieben Redenpaare in
den Sieben gegen Theben des Aeschylus I 300—361
LXXIX (1859) 96 Berichtigung zu Band LXXVH p. 778
I 328
LXXXI (1860) 10 f. Gratulationsdiplom zu P. G. Welckerg
Jubilaum V 709-710
— 510 Erotemata philologica (unterzeichnet X. Y. Z.)
V 599-600
— 824 Nachtrag zu Band LXXVII p. 786 I 338 Am
XCVII (1868) 341—343 Zu Plautus Miles gloriosus [23tl
An Prof. Fleckeisen III 789-793
CIII (1871) 639—640 Zusatz zu Fleckeisen's Aufsatz 'Zur
Plautinischen Onomatologie' m 321—323
7. In den Jahrbiichern des Vereins von Alterthums-
freunden im Rheinlande (Bonn).
Heft XXX VII (1864) p. 72-102 Ino Leukothea.
Erschien eyweitert als selhstdndige Schrift; s, o, I Nr, 17,
XXXVIII (1864) 184— 185 Andmtungeii iiber antike Getvielits-
steine, die in deni ndcJisien Aufsatz ausyefuhrt sind.
XLI (1866) 9—24 Antike Gewichtsteine; mit einer Tafel
IV 673-690; Taf. XXIII
8. In der Neuen kritischen Bibliothek fiir das Schul-
und Unterrichtswesen, herausg. von Seebode.
VII (1825) 820—825 'H dv eupuTTtbu) MOixn (f^dicht, vor-
getragen in Wittenberg 1824) V 690 -G!M
IX (1827) Stack 5 Replik an Herrn Wilhelm Dindori' m
Leipzig gegen unbefugte Bekanntmachung eines Privat-
schreibens von Friedrich Ritschel und aumassliche Eii)-
fiihrung desselben in das Publikum [vgl. Kibbeckv
Ritschl I p. 41J.
ANHANO.
753
9. In der Jenaischcn allgemeinen Litteratur-
Zeitung.
1830 Nr. 25. 26 p. 193—206 Recension von Stager'8 'Ai-
schylos Sieben gegen Thebe' (unterzeichnet A. B. C.)
V 210—220
10. In der Hallischen allgemeinen Litteratur-Zeitung.
1831 Nr. 121— 124 p. 321— 349 Recension von Schoirs Ge-
schichte der griechischen Litteratur fibers. v. Schwarze
nnd Pinder V 149-164
-- 232—234 p. 569—587 Recension von Schone de per-
sonarum in Euripidis Bacchabus habitu scenico (ano-
nym) V 235-248
532 Nr. 159 p. 629—632 Recension der Frotscher^schen
Ausgabe des Rutilius Lupus (anonym).
Vgl Ribbeck: RitsdU I p. :m,
212—214 p. 409—431 Recension von Aristophanis co-
moediae ed. B. Thiersch. Bd. I und VI, 1 (anonym)
V 249—272
221 p. 481— 483 Selbatanzeige des Apparatus criticus
in Aeschyli tragoedias.
;33 Nr. 16—17 p. 121 — 134 Recension von Hoffmanns und
Schweiger's Handbachem der classischen Bibliographie
und Weber's Repertorium V 613—626
- 11 1 p. 273 ff. Selbstanzeige des Thomas Magister (unter-
zeichnet Kg.)
- 208—209 p. 441— 450 Recension von I. G. Vossii Ari-
starchus ed. Fortsch. Bd. 1 (anonym) V 573—577;
II 667-676
834 Nr. 143— 144 p. 529-542 Recension von Plauti febu-
lae ed. Lindemann V 314f. Anm., 316f. Anni.
11. Im Litterarischen Centralblatt, herausg.
von Zarncke.
1852 Nr. 49 p. 792— 795 Recension von Mommsen^s Inscrip-
tiones regni Neapolitani latinae V 584 592
FE. aiTSCHKLII OPV8CVI.A V. 4g
754 ANHANG.
12. In 6oschen'8 Deutscher Elinik.
Bd. Vn (1855) Nr. 1 p. e^-ff' Gutachten, angehangt an Kilicdi
Aufsatz ^Ueber die richtige Aussprache der in idens (m-
gehenden anatoniisdiefi Adjective' I 769—773
XII(1860)Nr.3 p. 3P— 32^ Erwiderung, angehdngt anKAuals
Replik ^Hcrr Vrof. S. Schnltze in Greifswald ofc PMo-
log' I 773-778
13. In den Abhandlungen der k. Bayrischen Akademie
der Wissenschaften Cl. I.
Bd. X (1864) 2. Abth. p. 293—356 Die Tesserae gladiatoriae
der Romer. Mit 3 lithograph. Tafeln
IV 572-643; Taf.XX-XXH
14. In den Berichten der k. Sachsischen Gesellschaft
der Wissenschaften.
Bd. XVIII (1866) 56—74 Deber TibulFs vierte Elegie des
ersten Buchs m 616-636
15. In den Acta societatis philologae Lipsiensis.
I 393—395 Zu Euripides [Cyklops 321 flf. und lon 1196f.]
V 232-234
II praef. p. XI Zu Plautus Trinuimnus 491 V 793-794
— praef. p.XII Ucher eonscre = censere und endofcridio
m 832 Anm., 834
— 448 f. 450 f. Amnerhmgcn und Nachfrag m A. Kdg\>
Miscelle liber dYtipaTOC, (XYripaToc, dTtipavTOC
V 570-572
— 470 Zusats mi G.Lotve^s Miscelle uber die Glosse entoridia
bei Philoxenus III 831-834
V praef. p.IIIf. Nachfrag zu dcr Ausfiihrung iiber ^entoridia'
III 834-835
VI 365 — 368 Varrouianum idemque Plautinum
III 188-191
ANHANG. 755
IV.
itrage zu Sammelwerken oder Schriften anderer.
Zum Conversationslexikon der neuesien Zeit ond Litteratur.
Leipzig, BrOCkhaUS. 1833. Wiederabdrnek
. III p. 449—450 F. Passow (unterzeichnet 88) V 92—95
— p. 497-5rX) Philologie (unterzeichnet 88) V 1-18
— 726-728 K. Reisig (unterzeichnet 88) V 95—98
?) Zu Ersch urid Gruber^s allgemeiner Encyklopadie der
Wissenschaften
ci III Th. 1 (1830) Ode (Volkslied) der Griechen
I 245—257
ci III Th. 3 (1832) Olympus der Aulet I 258-270
ct. m Th. 4 (1833) Onoraakritos von Athen I 238—244
ct. III Th. 5 (1834) Orion und Oros, griechische Gram-
matiker.
VgL Opusc, I 583 Anm,
) Verhandlungen der Gothaer Philologenversammlung p. 33
— 34ff., 42 V 577—581; 705
) Verhandlungen der Bonner Philologenversammlung p. 1,
8—10, 63, 84—85 V 583
Enger de Aeschyliis antistrophicorum responsionibus
(Vratisl. 1836) p. 36—46 V 224-231
Lobell Weltgeschichte in Umrissen und AusfUhrungen.
Bd. I (Leipzig 1846) p. 600—602 'Stufengang, welchen
das Homerische Epos durchschritten hat' I 59 f. Anm.
C. Suetoni Tranquilli praeter Caesarum libros reliquiae
ed. A. Reifferscheid; inest vita Terenti a F. Ritschelio
emendata atc|ue enarrata (Lips. 1860) p. 26ff. und 481ff.
III 204-214; 215—279
W. Brambach rhythmische und metrische Uutersuchungen
(Leipzig 1871), Einleitung p. IX -XI V 592-595
F. Bticheler de Tiberio Claudio Caesare grammatico (Elber-
feld 1856), praefatio p. III. IV (S. D. Theodoro Momm-
senO; Guilelmo Henzen)
48*
756 ANHANG.
9) Corpus inscriptionum Rhenanarum consilio et aacioritate
societatis antiquariorum Rhenanae ed. Guil. BrambadL
Praefatus est F. Ritschl. Elberfeld 1867. Vorrede.
V.
Znsfttze.
1.
Dedicationsepistel an den Grafen Orti
(in ^Dionysii Halicarnassensis prooemium Antiquitatom Ro-
manarum e codicibus mss., de quorum indole et usu disputahu;
emendatum ab F. R.' Yratisl. ap. G. Ph. Aderholz 1838).
m FRIDERIC VS RITSCHEUVS j S. P. D. 1 10 ANNI HIBBO.
NYMO I COMITI DE HORTIS DE MANARA | NOBIU
VERONENSI I MVSEI PVBLICI LAPIDARII VERONEN-
SIS CONSERVATORI | DIRECTORI POLYGRAPHI | SABD.
ORDINIS SS. MAVRITII ET LAZARI EQVITL
Duodecimus mensis agitur, e quo TVO, illvstrissdii
COMES, blandaeque urbis tvae dulcissimo hospitio dimissua,
e sercnis hortis Hesperidum in caliginosas nebulas oraruin
Cimmeriarum redii. Quo omni tempore dici vix potest quo-
ties TVi ac virtutum TVARVM beneficiorumque largiter in me
collatorum tum apud me memoriam recoluerim, tum conun
amicis per cottidianas opportunitates sim professus. Sive
euim veram nec fucatam liberalitatem tvam cogito, sive
raram etiam in Vestra terra, leporum omnium venerumque
altrice, sermonis et morum suavitatem, sive artium littera-
ruuiqne amorem flagrantissimum, sive acerrimum studium
ad humanitatem informandorum civium tvorvm, aptumque
rebus urbanis gubernandis ingenium: cum multa sane, dum
inter populares TVOS moror, vei benevolentiae documeDta
expertus sim vel digna aemulatione exempla cognoverim,
tamen cui imi tantum, quantum tibi, et debeam et tribuam.
profecto scio neminem. Recordare quaeso illius diei, quo
TE duce et interprete Museum Scipiom's MafFei nomine nobi-
litatum, TVA autem industria laetius in dies efflorescens, ego
^
ANHANG. 757
•t carissimus Aemilivs Bravnivs noster pervestigabamus,
^fessi autem quamvis fructuoso scrutandi negotio, refrige-
i^di recreandique caussa cippo Sex. Atilii Sarani insidentes
^ter potum festivissime confabulabamur: recordare Mantuani
lH>etae earumque machinarum^ quas satius fuerit silentio premere:
'^ordare domestici illius, quo nos non nolentes coercebas^
^^rceris, amplissimis quidem librorum copiis stipatos quibus
lltculenta tibi bibliotheca afRuit, ex urbe autem diseedendi
Jibertate vel publica interposita auctoritate privatos .*)
Pro tot tantisque TVI8 de me meritis etm gratia um- iv
^uam referri nequit, habenda tamen tanta est, quantam
tnaximam capere animus possii Eum autem sensuni cum
aliquo testimonio palam declarare pridem decreyissem, nunc
mallem sane aliquid iu promptu fuisset, quod propius ad
Yestra Italorum studia attineret, qui in artium potissimum
aatiquitatumque amoenioribus diyerticulis habitare soliti, haud
fere codicum rimandorum tractandaeque grammaticae aman-
tissimi exstiteritis. Sed parumper haesitanti animum hoc
addidit, quod argumenti exilitas illa et facile excusari morae
foga, et fortasse ipsa voluntate animique siuceritate com-
pensari videbatur. Accessit^ quod in eo nostra disputatio
Bcriptore versatur, quem^ quibus obsitus est sordibus purgari,
et liberari quibus obscuritatibus laborat Vestra imprimis
referat: ut qui in ipsis originibus et rebus gestis principis
Italiae urbis illustrandis operam collocarit suam.
Accipe igitur qua me dudum assuefecisti benignitate
levidense, quod tibi, vir dilectissime, obtuli dicatumque
esse volui munusculum, meque quod adhuc fecisti amare
perge. Praeterea aegre ferre noli, quod de reliquis; quae
adieciy huius opellae nostrae exemplis ad populares quosdam
TVOS clarissimos transmittendis non veritus sum te soUi-
citare: ad Cattanevm, Bentivolivm, Catenam, Gattvm,
Labvm Mediolanenses, Bettivm et Moschinvm Venetos,
Pvrlanettvm Patavinum, Equitem de Iaeger Veronensem.
Praeter qiios cum etiam BiANCONO Bononiensi, Equ. de
* ) I Vide quac dc hoc hospitio Veronensi Ribbeckius namivit vitae
Ritechclianiie vol. I p. 2«2. C. W.]
758 ANHANG.
•
FvRiA et MiLiARiNO Florentinis, Vermiliolo et Sperosi
Perusinis, Romanis autem Revv. Patr. Marco et Falsacapai,
ac praeter ceteros incomparabili comitate viro Lavreako,
summae nunc litteratorum laetitiae thesaurorum Vaticanonim
praefecto, denique Theinero, Lancio et Delicato suaTi»-
simis, memorem infinitorum, quibus me obstrinxerunt et ex
parte cumularunt, beneficiorum animum publica hae gi^atiaram
actione declarayero, etsi nihil admodum, nisi quod pietas et
honestas postulat, egisse videbor, tamen mihi ipse cerie
pristinoque desiderio meo satisfecero. TV autem, C0ME8
NOBiLissiME, iterum iterumque vale ac mihi fave.
Scribebam Vratislaviae prid. Non. Avg. a. cioiocccxxxvm.
2.
Dedication an Gottfried Hermann
(in ^Atheteseon Plautinarum liber F, 1844*)).
FRTDERICVS RITSCHELIVS | S. P. D. | C^DOFREDO
HERMANNO | EQ VITI PER ILLVSTRI | PHILOLOGORVM
DRESDAE CONGREGATORVM PRAESIDL
Dici vix potest, Hkrmanne, quauto dolore sim affectus,
quod propter domesticas rationes, quas hic enarrare nihil
*) DieBC Souderausgabe wurde in mebreren Exemplaren an die
DreBdener Pbilologenversammlung gescbickt (s. die Verhandlongen dert.
p. 3). Davon nabm G. Hermann, ibr Vorstand, Veranlaesung in seiner
Rede (iber Fr. Wolfg. Reiz die Worte zu sprecben, die in der GescbicbU'
der riautusstndien einen bervorragenden Denkstein bilden (h. Verh. p. 9 •'
'Als lieiz einmal ein Bucb sucbte, wobei icb ibm leuclitete, waren
wir an ein liiicberbret gekommen, das viele Ausgaben des Plautos
entbielt. Da blieb er steben und spracb: <^da8 soU Ibre Braut sein-'
mit der verlobe icb Sie biurrait fOrmlicb, und der sollen Sie trea
bleiben». . . Uebrigens ist die erwabnte Verlobung freilicb nicbt bis wr
Vermablung gedielien, da icb nicbt nur ein anderes VersprecheD
zu losen babe, sondem aucb indessen alt geworden bin, und ein
anderer nocb in der Blutbe der Kraft stebender Freier aufgetreten
ist, dem icb meine Verlobte gern und willig iiberlasse. Sein RecM
darauf bat er, da er zu miserm Bedfvuern nicbt persOnlicb erscheinen
konnte, von neuem durcb den zu unserer Begriissung gescbriebenen
A^heteseon Plautinarum libcr primus dargetban.'
ANHANG. 759
attinety noD licuit te^ cuius. scis quanto teneri desiderio
soleam^ in iucundissimo hospitio Dresdensi coram intueri
atque appellare tvaeqve yirtutis venerationem cum sua-
vissimis amicis et familiaiibus communicare; quorum prae-
sentia conicio istum te praeside illustrem conventum con-
decorari. Quod quidem pergrave mihi damnum ut aliquo
modo resarcirem meamque abseutis memoriam cum tihi tum
tot caris capitibus redintegrarem et saltem sic pars essem
laetissimae societatis Yestrae, haec ad te misi de loco e
oommunibus litteris petito nuper pcrscripta. Quae tihi sacra
essent etiam non consecrata: Tiiu enim accepta referuntur^
qui non tantum ad humanitatis studia et ipse et per Reisigium
TVVM Lobeckiique TVi Spitznerum, quos cum tot aliis viris
TVAE grata Borussia disciplinae debet, olim me informaris,
sed etiam horum; quae ad comicum speetaut; studiorum
nnus mihi dux et sola praeter divinum Britauni ingenium
lux exstiteris. Quodsi eam ipsam operam tvam^ qua tam
praeclaram viam stravisti^ aliquoties nunc impugnavi: id ubi
recie fecero; minime dubito quin idem aut pridem ipse in-
tellexeris aut corum quae mihi contigere praesidiorum usu
ilico intellexisses; ubi minus recte, haud gravate liberi lau-
dator oris condonabis. ValC; carissime Hermanne, vir laude
mea qualibet maior: uostrasque litteraS; quod per tot lustra
fecistiy non Dresdae tantum; sed per plurimos annos regere
perge: perge bene mihi velle, et si qui philologorum auspi-
cato TVO moderamine laetantium mihi bene volent; meo
nomine, si fas est petere^ saluta.
Scribebam Bonnae X Kal. Oct. a. cioiocccxxxxiiii.
760 ANHANG.
3.
Widmung an Monsignore Laareani
(in ^Dionysii Halicarnassensis Antiquitatum Romanaram libii
I capita XXX priora ex optimis codicibus emendata a F. R/
Bonnae formis Georgii 1846).
VENERABILIVIRO
G ABRIELI LAVREANI
PII'IX • PONT -MAX-PRAELATO-DOMESTICO
PROTONOTARIO • APOSTOLICO
BASILICAE • DIVI • PETRI -CANONICO
BIBLIOTHECAE • VATICANAE • PRABPECTO
ARCADIAE • VNIVERSAE • CVSTODl
XII • VIRO • COLLEGII • PHILOLOGORVM • VRBIS
INGENII • DOCTRINAE • ELEGANTIAE • LAVDE • FLORENTISSIUO
DE • HYPERBOREORVM^ STVDIIS • R0MANI8
C0N8ILI0 • COMITATE • LIBERALITATE • BENE • MERENTIS8IM0
FRIDERICVS • RITSCHELIVS
D • D L • M
GRATAE • MEMORIAE • ERGO
4.
Vorwort zu dem Programm Tantica Trinummi Plautinae'
(Bonn 1848).
Dum iu perpolienda Plauti Trinummo privata industria
elaboro non cogitans de publicis negotiis, repentina moni-
tione ad muneris officium excitor, quod paene oblitus eram:
quo quidem sollemni ad festissimum diem celebrandum invi-
tationi aliquid proludendum est e communibus litteris petitum.
Scribendi igitur cum necessitas urgeat, ad elimandum aut^m
aliquid desit otium, visum est ex eo quod in manibus est
argumento materiam potius commentandi iudicandique tam-
quam instrumenta, sed ea ut puto haudquaquam iDutiba.
ANHANG. 761
expromere qnam iustam commentationem ncxamque ratio-
cinandi continuitatem edere. Itaque ex ipsa illa fabula Plau-
tina eam partem delegi, qua cantica continentur initio actus
II posita: quorum ut canticorum omnium et difficillima emen-
datio est et dubitationum plenissima. Quoniam autem cum
emendatio omnis ex antiquorum fide librorum mss. pendet^
tum ad horum et propriam indolem aestimandam et mutuas
rationes perspiciendas ipsa cantica imprimis apta sunt:
scenarum illarum, quales in optimis codicibus scriptae ap-
parenty integra exempla exstare volui quanta potuit fide
repraesentata. Nam cum in liberiore genere metrorum sciant,
qui horum usum habent, cardinem rei in eo verti ut, quae
distinguendoftim inter se versuum ratio sit, ouriose obser-
vetur: facile intellegitur hoc sola annotatione non potuisse
allo modo quale esset satis vel plene vel plane significari.
5.
Vorwort zu dem Programm Tanticum Pseuduli Plautinae
emendatum' (1850).
Exemplorum cum duplex vis sit, aut ut adhortentur ad
imitandum aut ut dehortentur, non profecto e priore genere
petitum est quod infra proposuimus, sed idem tamen ita
comparatmn, ut in ipsa morum nequitia mirificam habeat
ab arte poetica commendationem. Verum haec ars poetae ut
quae qualisque sit, et plenius et rectius quam adhuc potuit
pernoscatur, opus esse philologi arte intellegetis, ubi Plau-
tinae quam vobis exhibemus scenae eam speciem, quae per
saeculorum intervalla ad nostram aetatem prodita est, cum
nova forma comparaveritis quam illa iusta emendatione in-
duit. Versatur autem ea in Psevdvli servi sermone, qui
fabulae sceua paenultima continetur: cui et verborum inte-
gritas et sanitas sententiarum et numerorum elegaptia sic
nisi fallimur non improbabiliter restituitur.
762 ANHANG.
6.
Einleitung zu dem Programm ^Canticum Menaechmorum
Plautinae' (1851).
Coniunctam iuris consultorum philologorumque operam
cum aliae scenae Plautinae postulant ad leges et iudicia
spectanteSy tum memorabile in hoc genere canticum quod
est in Menaechmis act. IV sc. 2. Quod cum nec probabi-
liter emendari sine explicationc possit nec sine emendatione
satis tuto explicari, tamen ab alterutra parte esse exordien-
dum apparet. Vt igitur habeant, ubi nos philologos edoc-
turi paullo confidentius quam in tralaticia scriptura pedem
figant iuris p^eriti; non reformidato errandi peri^Io hos ipsos
yisum est aliquo exemplo docere, qua fere via cum e scrip-
torum librorum memoria tum e metricae potissimum artis
rationibus ad saniorem formam Plautini versus esse revocandi
videantur. Facimus autem id ita, ut nostra coniectura pro
virili parte instaurato Menaechmi sermoni eorum codicum;
e quorum fide emendatio Plauti omnis pendet, discrepantias
sine caussarum expositione subiciamus.
7.
Vorwort zu dem Programm ^Canticum Mostellariae
Plautinae' (1851). «
Varietatem delectare etsi non inepte dictitant, tamen
nos cum idem genuH, e quo prooemiandi argumentum iam
aliquotiens petiimus, uunc recolimus, vix est verendum ne
vobis fastidium potius et satietatem quam aliquam iucundi-
tatem afferamus. Quippe is scriptor est Plautus, cuius cum
ingenita ars et virtus novitatis gratiam perpetuet legentibus,
tum temporum iniquitate eflfecta diflicultas atque depravatio
inexhaustam quaerendi exercendique materiam philologw
praebeat. Itaque illorura commodis eo cousuluimus, quod
fabulae alicuius aliquam scenam (potuerat enim quaelibet
alia deligi) ita perpurgatam pristinoque nitori suo pro virili
parte restitutam proposuimus, ut et cum minore quam antea
oflensione et ut speramus cum aliqua voluptate legi iutellegi-
ANIIANG. 763
qafl posBit; ad lioruni autem utilitatem epectare brevem
quam Hubiecimus earum rerum notatiouein voluimus, quibus,
qui rationos perspicere nostrae biopSuJCEUJC vellent, uon posse
carere viderentur. Quodsi qui vel sic sibi satis factum ne-
geut, solacium ex ea varietate capiaut, quam tnfra positi
scbolarum indicea affatim suppeditoiit: quos et cresceus sin-
gulis annis doctonim frequentia et multiplicis doctrinae ap-
paratuB uberrimus ^atis vobis commcadabit, Qua tsmeu va~
rietate vobis auctores sumus ut cum iudicio atque delectu
utamiui neve obliviscamiui, quod oblivisci paene ia morem
Tertit buius saeculi, TioXuMaeiTiv voov ou ^iieiv, sed omnes
virtutis nuineroa tv leXeiov continere.
Est autem, quem partim vetcrum librorum beueficio
parfcim vi rationis emendatum vobiscum communicamus, Pbi-
lolachetis aduleBceutis iu Moatollaria hic nermo.
Epilog zu dera 1'rogramm 'Porcii Licini de vita Tereiitii
versuB iiitcgrttati restituti' (1859).
Mirabimini furtasse, commilitoues, uullam in bac tota
diaptitatioue mentionem loscphi Scaligeri factam, qui l'orcii
veTBUs a se ut ait castigatos auimadversionibus in Eusebii
Chronologica suis iiiseruit p. 144 ed. ult, Fateudum est
autem praeter unum versum sextum, ubi abi^ in Gratviam
recto iudicio edidit, id reliquis quae sua^us couiectura pro-
posuit omnibuB ue unara quidem quae probari possit litteram
esse. Quod ne iu tanto viro perperam interpretemiui , obli-
risci nolit« quantos i>er horuin tinum saeculorum decursuni
disciplinu philologica progressus fecerit, iu hoc putisBiraum
infcricatiore geuere, iu quo qiiod nunc tauto plus quam 8ca-
ligeri aetate sapere didicimus, nou nostrae potiiis virtuti
quam alt«rius Scaligeri diviuo iugenio acceptuui rcferimus,
Ricardi Bentleii. Itaque liov exemplo moniti in veslris quo-
que studiis, quorum et varia ct luuta invitamenta vobis pa-
rata ei qui subiecti sunt indices astendunt, iUud diligenter
cavete 110 deposita quac maioribue debetur reverentia immo-
764 ANHANG.
destius superbiatis, bene memores post nos quoque exstituros
qui, quanto nos intervallo illos, tanto nosmet pone se ipsi
relinquant. Valete.
9.
Schluss des Programms ^Disputatio de poetarum testi-
moniis quae sunt in vita Terentii Suetoniana' (1859).
Percensuimus quae in medium prolata sunt omnia: satis
facere nihil intelleximus. Multa identidem comminiscendo
coniectavimus ipsi: non pauca consulti de hac diTOpicji amici
nobiscum communicarunt: opinandi ambiguitatem quod m-
peraret, inventum est nihil. Fieri potest sane ut sive Valgii
sive 'alius cuiusdam liber (sive finitius Mibellum' dixeris)
exstiterit ^Actio' inscriptus, quo ille veterum poetarum fiirta
vel nescio quas alias culpas exagitaret hac forma usus, ut
tamquam accusator prodiret actionemque reis intenderet:
quae nisi fallimur Schopeni senteutia fuit, simplicissima for-
tusse omnium. Sed cum aliqua tamen confidcntia quis vel
talem coniecturam amplecti ausit, quamdiu non aliquo sal-
tem certiore fundamento nitatur vel aliunde petito firma-
mento aliquo stabiliatur? Itaque nisi quid forte felieiori
aliorum sagacitati rectius successerit, novo hoc exemplo di-
scite esse etiam nesciendi artem quandam, quam meministis
saluberrimo consilio commeudare Godofredum Hermanniim
solitum, fecundissimi iu inveniondo vero ingenii virum. Ce-
terum valete oblat^pque doctriuae copiis studiorunique adiu-
mentis ita utiniini ut discendi industria atque religione
vestra nostram docendi voluntatem fidemque exaequetis.
10.
Vorwort zu der Verkihidigung der Preisaufgaben
in Leipzig 1875.
Certamina eruditionis ab academia Lipsiensi indici non
solent, quin professorum aliquis ipse quodammodo in arenam
descendat, studiorumque suorum specimen communi eorum,
ANHANG. 765
qui talia legunt^ iudicio proponat. Videtur hoc a maioribus
sic institutum esse, non tam ut cuiquam nostrum ingenii
exercitandi occasio praeberetur, ea enim hominibus eruditio-
ribus non facile deest, nec ut aliquis ad quaestiones novas
atque reconditiores instituendas instigaretur; nuUo enim eius-
modi incitamento opus est eis^ qui in ipsis litteris yersantur,
sed ut adolescentes litterarum studiosi hoc exemplo quasi
quodam stimulo ad certamina gnaviter subeunda incitarentur.
Hoc vero anno edenda fuit certaminum indictio nuda omni-
que eruditionis omatu vacua. Collega enim doctissimus at-
que humanissimuSy qui apud nos programmatarii munere
fungitur^ Ludovicus Langius a febre, quam in itinere Italico
per ferias autumnales suscepto sibi contraxit, nondum ita
revaluerat^ ut ex multiplicis qua ornatus est eruditionis penu
aliquid praeparare et in publicum edere possei
Nihil igiiur restat, nisi ut statim ad eam rem transea-
mxis, quae agitur.
11.
Erklarung der Redaction
(im Rhein. Museum Bd. XVII p. 328).
In Folge eines das Rhcinische Museum betreflfenden
Zeitungsartikels, der aus einem Pommerschen Blatt^ worin
er unseres Wissens zuerst erschien^ in verschiedene andere
Qbergegangen ist^ sind der R«daction mehrfache Anfragen
Qber das Fortbestehen oder vermeintliche Eingehen dieser
Zeitschrift zugekommcn^ die uns zu nachstehender Aufkla-
rung verpflichten.
Es ist richtig, dass dem Rheinischen Museum cine Unter-
stiitzung aus Staatsmittelu; die ihm seit Niebuhr^s und des
Ministers von Altenstein Zeiten unter allen preussischen
Ministerien ungeschmalert geblieben war^ seit Anfang dieses
Jahres durch denHermStaatsministervon Bethmann-HoII-
weg wegen mangelnder Fonds insoweit entzogen worden ist,
dass die Anzahl von Exemplaren, die bis dahin behufs der
Vertheilung an preussische Gjmnasicn zum Ankauf kamen,
auf % herabgesetzt wurde. Es ist auch richtigy dass uns diese
766 ANHANG.
Massregel schmerzlich beriihrt hat: nicht in personlichen
Tnteresse, wozu eine durchaus unentgeltlich gef&hrte Redae-
tion keinen Anlass bieten konnte: wohl aber in dem sach-
lichen der Wissenschaft und wenn wir nicht irren auch der
Schule, sowie unter dem allgemeinen Gesichtspimkte, dass
es unter allen Umstanden erfreulicher ist; Sammelpunkte
geistigen Strebens, die sich einmal gebildet und lebenskraftig
erwiesen haben — mogen sie Form und Namen haben wie
sie wollen^ von grosserer oder geringerer Tragweite und Be-
deutung sein — fiirsorglich begiinstigt und freisinnig erhal-
ten, als beeintrachtigt und verktlmmert zu sehen. Denn dass
gerade die Universitat Bonn sich einer solchen BegQnstigong
philologischer Studien nicht werth genug gezeigt habe,
mochten wir nicht gern annehmen.
Es ist aber nicht richtig; dass das Rheinische Museum
um dieser Ursache willen einzugehen gedenke. Dem wackem
Sinne des Herrn Verlegers, der sich durch eine vorflber-
gehende Ungunst nicht abschrecken lasst, haben vielmehr
wir, und mit uns alle denen es niitzlicher scheint, eine solche
Zeitschrift existire als sie existire nicht, deren ungestortes
Fortbestehen zu danken, indem die Yerlagshandlung zugleich
vertrauensvoll darauf rechnet, dass diejenigen Anstalten,
welche das Museum bisher als Gnadengeschenk empfingeii,
aber ferner nicht mehr empfangen, es nun aus eigenen Mit-
teln fortzuhalten geneigt sein werden.
Bonn, April 1862.
F. G. Welcker. F. Ritschl.
REGISTER.
I. Sachregister.*)
Acta dinnay Monitenr- Fragmenie
698
Aeschjlni; gefUschte Handschrifb
der Perter in Aegypten 194 ff.,
deren Schrift 199, Subscription
199 f.; dentiche UeberBetxung der
Septem tob Stftger 910 ff.
&fi^paTOC , dr^p&Toc , dt^pavToc
570 f.
Agorakritoa in den Kittem des
Aristophanet 262 f.
Akademien 670 ff.
Albert, Prins-Oemahl 687 f.
Albert, K5nig Ton Sachsen 699 f.
Alexander, S. dei DorotheuR 113
Anm. 12
Alexander, S. des Theodoms 113
Anm. 12
AltensteiD, Earl t. Stein y., 638 fL
Ampins Balbns, T. 186
Antiochns Sidetet 126 Anm. 81
Antipater, S. det lason 102. 105.
109
Antifligma nnd Sigma, kritische
Zeichen de« Aristophanes 273 ff.
Antisigma nnd Stigme, kritische
Zeichen des Aristarch 275 ff., dor
Sp&tem 276 Anm. 3
Antispasten 594
Arch&ologie, ibr Verh<Diss snr
Philologie 6
Archidamos 508
Areios, angebl. KOni^ von Sparta
101 ; Urkunden ihn betr. (bei Jo-
sephuB n. Makkab. I) 102 f.
Argumentation , fiberm&ssige Um-
at&ndlichkeit derselben in philo-
logischen Monographien 239 f.
Ariatarch, 8. Antisigma
AriBtophanes, Komiker; seine Le-
bcnszeit 255 f., sein VerhiUtniBB
zn Philonidos uud KalliBtratnii
256 1, die AairaXt^c 258 ff., die
BapuXwvtoi 260 fi., die Wolken
263 ff., die Krusche 267 ff., deren
Eweite AuffClhmng 208
Aristophanes in Platon^s Symposion
251 f, seine Beurtheilung durch
Platon aberhanpt 253
Aristophanes von Byzanz, s. Anti-
sigma
AristoxenuB 594
Arsen, zwei neben einander 593 f.
Athener, Psephismaans 47 46 v.Chr.
128
Bekr&nzung des Hauptes bei den
Griechen 242
*) 8i«lw dM bMondere ■pr»chllob - metritobe Regiiter sa den Prolagomena PUutlnA
p. 646 -> 551.
768
REGISTER.
Berlin, 50j&hrige8 Uniyersit&tB-
jubilaum 703 ff.
Bemhardy, G. 711
Bethmann-Hollweg, yon 765
Bibliographie, Grunds&tze 619 ff.
B5ckh, Aug. 706 f.
Breitenfeld, Schlacht bei 690
Buschey yon dem, Hermann: als
Editor des Plautus 48 ff. 59, als
sein Interpret 59 f . ; Gedicht Wer-
ler^s auf seinen Commentar zu
Donat 80
Caesar, C. Julius, Decret yon
47 y. Chr. 116
Calpnmius Piso, L. (Consul yon
139; 117 f.
ChOre, dramatische 245, yiersehn-
stellige 245 f.
Chrysothemis, KitharOde 161
Codex palaeographicus 577 ff., 583 f.
Concordia-Tempel in Rom 141 ff.
Comelius Hispallus, Cn. 119. 137
Creuzer, F. 152
Dahlmann, F. C. 716
Diadem , i^ersisches Konigsinsigne
244 , hcllenische Hauptbinde 244 f.
Doderlein, L. 599
6uoiv zweisylbigV 602
Ernesti, J. H. 596 f.
EupolemuB, S. des loannes 100
Excurse, unrichtige Art sie in die
DarBtelhingselbsthineinzuschieben
240 f.
Fabricius, lo. Alb. 150
Fichte, J. G. 712
FOrtsch, K. 575 f.
Fragmentsammlungen ()28 f.
Friedrich Wilhelm III 644 ff. 679 ff.
696
Friedrich Wilhelm IV 644 ff. 69G
697
Friedrich Wilhelm, preuss. Km-
prinz, sein Abgang yon Bonn 697 f.
GOrlitz, J. 685
Grappe, 0. F. 610 ff.
Harles, Th. Chr. 150
Hemsterhuis, Tib. 2
Hephaestion der Metriker, aein
Vater 601
Hermann, Gottfried 2. 553 £ Aun.
705. 768 f.
Hermann, K. F. 597
HessuB, Eoban: als EditordesPlan-
tus? 56 Anm.; Gedicht Werlers
an ihn 81 f.; sein Gedicht ao
Werler 83
Heyne, Chr. G. 2
Hilgers* lateinische Uebersettong
yon Shakespeare^s Julins Ca.esar
603
Hoffmann, S. F. W. 613 ff.
Homeijsche Gedichte 161
Humboldt, Wilh. y. 655 ff.
lasou, S. des Eleazar 100
Jena, 300jahriges Universitatsjubi-
liium 702 f.
Inschriften, Methode ihrer Edition
585 ff.
Jonathas der Makkabiler 101
Josephus, Archilologie im spatern
Theil verwahriost 114; das Kap.
XIV lOenth< einConglomerat von
Aktenstacken 115. 124; das Se-
natusconsult XIV 8, 5 nach 8 ge-
h5rig 115; Theile eines Seoatus-
consult aus 49 in XIV 10, 13—19
versprcngt 123 Anm. 28
Judas, S. des Mattathias 100
Juden, ihre Beziehungen zu den
Rdmem 99 ff. ; ihre erste Gesandt-
schaft nachRom (von 161, 60 v. Chr.^
100; die zweite (von c. 143) 101 tf.;
tlEGISTElt.
769
die dritte (von 139) 105 ff.; zwei Numenius, S. dea Antiochus 102.
unter Hyrkanos I 126 Anm, 81; 106. 109
MasBregelnng eines Theils der
drilten Gesandtschaft in Rom 119. Olen, KitharOde 161
137 f.; ihre Beziehung zu den ^OXunmdbuiv dvaTpa^i^ J. Scahgera
Spartanern; erste Gesandtechaft ^^J
102 f.; zweite 100. 109 Anm. ^^^y ^^^ ''^^ ^-
Junius Brutus, M. (Praetor von
43 V Chr) 130 Palaographische Kenntnisa, wicu-
tig far Kritik und Exegese 681 f.
KSnigsberg, SOOjahrigea Universi- TravrdTraciv Messung 607
t&tajubil&um 700 f. Parthenius, TranquilluB 86; Ge-
dicht Werlers auf sein heroisches
Lange, L. 698 Gedicht 'contra Thurcas' 86
Laureani, G. 760 Passow, Franz 92
Lehrs, K. 711 f. TTcXacfoC, Etymologie 699
Leipzig, UniverBitiltsrector KOnig Pergamener, Psephima aus 133
Albert 099 f. v. Chr. 126 f. 188 f.
Litteraturgeschichte , griechische: Philammon, KitharOde 161
Perioden ibrer Entwickhmg in Philologie: ob Sprachwissenschafb?
neuerer Zeit 149 ff. 4, ob Hermeneutik und Kritik? 6;
Lotter, Melchiar (Melchior): Buch- ibr Verh<niss zur Arch&ologie 6;
drucker in Leipzig 47 f. 62. 67 zur Gescliichte 1 1 ; ihre Theile 8 f. ;
ihre Begriffsbestimmuug 13 f.; ihre
Madvig, J. N. 606 gegenw&rtigen Aufgaben 17
MartinusHerbipolensis^Landsberg): Pinder, M., als Uebersetzer SchOirs
Buchdrucker in Leipzig 47 154 f.
^€voOv, Toijv, To^v 609 Platon, sein Verhaltniss zu Aristo-
^iav, MeHsung 602 f. phanes 263 f.
Mommscn, Th. 684 ff. Platon^s Symposion, Agathon^s und
Mnsik, griechische: Scheidung in Aristophanes* Stellung in ihm 262
Kitharodik uud Aulodik 160 Plautus: codex Camerarii durch-
corrigirt 663 Anm.
Nake, Ferd. 166 f.; seine Aeschy- Plautusdrucke von 1604 bis 1621
luB-Vorlesungen 166 ff.; seine An- in Leipzig 47 ff., von 1604 - 1608
sichten flber die thebanische Tetra- yonBu8chebesorgt49f., 1611 — 1614
logie des Aeschylus 168 ff; iiber von Werler 62 ff. ; 1617—1621 von
die Sphinx als Satyrdrama der- Tulichius, Bergellanus u. A. 67 f.;
selben 181 ff.; flber die Aeschy- ihr kritischer Werih 69
lischen Trilogien fiberhaupt 171 ff. ; Poesie der Griechen , vorhomerische
tlber den rXaOKoc TT6vtioc als 159 f.^ altest« lyrische 160, ele-
TragOdie des Aeschylus 183 Anm.; gische 163
flber die Zeit der Septem 189 f. ; porson , K. 2
flber die Schlusspartie der Septem
(von V. 1006 an) 192 ff. Kanke, C Ferd. 260 ff.
Nomischer Stil 163 Hasenuer 697
FH. KITSCIIKLII OPVBCVLA V. ^^
770
BEOISTER.
Reisig, Earl 95
Rhythmns s. Tactgesetze
Ritter, Franz 602
Schlegel, A. W. v. 163
Schlegel, Fr. v. 162
Schneider, Eonrad 574
SchOll, Fr., griech. Litteratur-Ge-
schichte 154 ff.
SchSmann, G. F. 697
Schfine, Fr. Gotth. 236 ff.
Schopen, Lndwig 168
SchulunterrichtiindPhilologie631 ff.
Schumann, Valentin: Buchdrucker
in Leipzig 67
Schweiger, F. L. A. 613 ff.
Seminarien, philologische 33 ff.
Senatsbeschluss, rdmischer, von
160 V. Chr. die erste Gesandt-
schaft der Juden betr. 100, von
c. 142 V. Chr. die zweite jiidische
Gesandtschaft betr. 101 ff., von
139 V. Chr. die dritte judische
Gesandtschaft betr. 105 f., 111 ff.,
140 ff.; von c. 133 — 131 v. Chr.
eine judische Gesandtschaft des
Hyrkanos I betr. 122 Anm. 27.
120 Anm. 31; aus 49 v. Chr. die
Bffreiung der Juden vom Militiir-
dienst betr. 123 Anm. 28; aua
44 v. Chr. zu Gunsten der Juden
123 Anm. 29
Senatsbeschluss, der sog. ^de Ti-
burtibus', wann abgefasst? 121
Anm, 26
Servilius Globulus, P. 130
Servilius Vatia Isanricus, P. (46
Proconsnl von Asia) 135
Simon der Makkabiier 105
Simonides, Eonstantin 207 f.
Skenographie der griechischen Tra-
godie 235 ff.
Sparta, Beziohung zn den Juden
102 f. 105. 109
Sprachverglcichung, ihre Wichtig-
keit fSr lateimsche Grammilik
573
Sprachwissenschaft, ihre StoUiag
innerhalb der Philologie 4 t
SiAger, Fr., als UebersetsEer dei
Aeschylos 210 ff.
Synkope 593
Tactgesetze, unsere, und antiker
Rhythmns 592 ff.
Tactgleichheit 593
Textvarianten in Schulansgaben
567 f.
Thanner, Jacob: Bachdrucker ii
Leipzig 47. 50 f.
Thiersch, Bemh. 267 ff.
Thiersch, Pr. 708 f.
Thronwechsel, prenssischer 1840
695 f.
Thronwechsel, preasaischer 1861
696 f.
Uckermann^s Methode Handschrif-
ten zu facsimiliren 578
Universitaten 670 ff.
Universitats-Curator 663 ff.
Universitats-Rector 603 ff.
Valerius, L. (Flaccus) Praetor 116.
119. 139; Consul 116 Anm. 16.
139
Vers, politischer, der Byzantiner
601
Victoria, EGnigin von England
087 f.
Volkmar, G. 597
Vossius, G. I., Aristarchus 574 tf.
Weber, C. F. 623 ff.
Welcker, F. G. 709 ff.
Werler, Veit: als Leipziger Dooeni
43 f. 45 f. 47.; seine Inter-
pretatoria 59 f. 86 ff. ; seine Kennt -
niss des Griechischen 60; als
IlerauRgeber des Plautus 52 ff.
BEQI8TEB.
771
59^ anderer Classiker 45 f.; als Wilhelm I. K. yon Preossen 697
laleinischer Stili»t 45. 61 (T.; seine Wolf, Fr. Aog. 3
lateiniBchen Gedichte 45. €9 ff. ^ , . * , .
Wertphal. K. 601 Xenophone AnaWw 507
WiUunowitz-MuUendorf. U. t. 609 Zell, K. 598
Addaens (Anal. II 242) 247 f.
AeschjloB, Agam. 2 599
Septeni
Parodos 8 — 101 225 ff.
V. 84 230
V. 345 ff. 218
V. 50ir 219
Anihol. Palat. t. II p. 071 60^)
Aristophanes
FrSsche 145 ff. 273 ff.
105 ff. 281 ff.
179 ff. 279 ff.
ThesmophoriazaHen 106 233 f.
Wolken 227 200
Aristoteles
Metaphya. XI p. 1005»» 20 572
Phys. acr. III p. 201*19 572
Athenaeii» II p. 61JB 572
Cato dist. I 1 007
Corp. inscr. Graec. III N. 6269
570. 571
Enripides
Cyklops 321 ff.
500
lon 1190 f.
Phoen. 323
Eusehius (Hieronymus)
01. 155,1
^ 159,1(158,4)
101,2
183,3
II. Stellenregister.*)
Horatios Satir. I, 9, 21
611
11
232 f.
234
234
600
100
104
120
120
Josephus Ant. lud.
XII. 10,6
XIII
XIV
4,10
5,8
8,3
9,2
8,2
10,5
-,10
-,13
,19
-,20
- ,21
- ,22
- , 25
100
102
101 fi.
105
112 Anm. 27
126Anm.31. 129 f.
128
111 f. 115
Anm. 15
115. 140
123 A'nm. 29.
129. 130
123 Anm. 28.
140
130. 136
130
136 f.
129
129. 135 f.
125 f.
130. 137
Anm. 1
Isokrates
de pace § 8
Panegyr. §97
Justinua
XXXVI 3, 9
Makkal^erhuch , erstes
8, 23 ff.
569
570
101
99
100
*) IHe in don Proleffomeiut PlaatiDft beiprocbenen Stellen des PUatus siehe io
den 8prcialiudioe<« p. r»32 — 54.^, die det Terentiat ebd. p. 545 f., die sonitigon ebd. p. 5ifi.
49*
772
RROISTEft.
Makkabfterbach, eniei
Pherekrates Fr. 4 V. 2
12
— ,20-28
14. 15
101 ff.
103
105 ff.
(Memeke'iconi.Gr.IIp.282) 6071
Plautii#
BacchideB I 1, 17 566
Poenaliu 211—263 bHl
Nonms p. 281
Ovidim
Metamorph. IV 317
605
610
451—507 660 ff.
Platarch apophth. reg.
p. 191« (Oi 'HpdicXcic) 698
Pollux VII 59 (Antiphanei) 243
VII 170
610
Syraa, Publilias V. 348 602
- 618 602
r
\