Google
This is a digital copy of a book that was prcscrvod for gcncrations on library shclvcs bcforc it was carcfully scanncd by Googlc as part of a projcct
to make the world's books discoverablc onlinc.
It has survived long enough for the copyright to cxpirc and thc book to cntcr thc public domain. A public domain book is one that was never subjcct
to copyright or whose legal copyright term has expircd. Whcthcr a book is in thc public domain may vary country to country. Public domain books
are our gateways to the past, representing a wealth of history, cultuie and knowledge that's often difficult to discovcr.
Marks, notations and other maiginalia present in the original volume will appear in this flle - a reminder of this book's long journcy from thc
publishcr to a library and fmally to you.
Usage guidelines
Googlc is proud to partncr with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to thc
public and wc arc mcrcly thcir custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing tliis resource, we liave taken stcps to
prcvcnt abusc by commcrcial partics, including placing lcchnical rcstrictions on automatcd qucrying.
Wc also ask that you:
+ Make non-commercial use ofthefiles Wc dcsigncd Googlc Book Scarch for usc by individuals, and wc rcqucst that you usc thcsc filcs for
personal, non-commercial purposes.
+ Refrainfivm automated querying Do nol send aulomatcd qucrics of any sort to Googlc's systcm: If you arc conducting rcscarch on machinc
translation, optical character recognition or other areas where access to a laige amount of tcxt is hclpful, plcasc contact us. Wc cncouragc thc
use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attributionTht GoogXt "watermark" you see on each flle is essential for informingpcoplcabout thisprojcct and hclping thcm lind
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatcvcr your usc, rcmember that you are lesponsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just
bccausc wc bclicvc a book is in thc public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other
countrics. Whcthcr a book is still in copyright varies from country to country, and wc can'l offer guidance on whether any speciflc usc of
any speciflc book is allowed. Please do not assume that a book's appearancc in Googlc Book Scarch mcans it can bc uscd in any manncr
anywhere in the world. Copyright infringement liabili^ can be quite severe.
About Google Book Search
Googlc's mission is to organizc thc world's information and to makc it univcrsally acccssiblc and uscful. Googlc Book Scarch hclps rcadcrs
discovcr thc world's books whilc hclping authors and publishcrs rcach ncw audicnccs. You can scarch through thc full icxi of ihis book on thc wcb
at|http://books.qooqle.com/|
mv'%-^i
>) -):>
''y^cmQr^S'^^
^rrnr
':'^r\r\nnr\r\'^
TT\f^r\r
^f^r^
-^^^^
'^r\AA/>,'
^^r^r^r
.r\rsrn^\
^^^r^f '' ^ ^ t^A^^^f
■'^^A-^
oo/->.
« l '-'
^Gl-^
FRIEDRICH RIT8CHL'8
KLEINE
PHILOLOGISCHE SCHRIFTEN.
FONFTER BAND;
VERMISCHTES.
LEIPZIG
DRUCK UND VKRLAG VON B. G. TEUBNER.
1879.
FRIDERICI RIT8CHELII
OPVSCVLA PHILOLOGICA.
VOLVMEN V:
VARIA.
LIPSIAE
IN AEDIBVS B. G. TBVBNEBI.
HDCCCLXXIX.
r LIBRAft
LEUNO STANFOM)
UNIVERSr
/^6/M/
Dieser letzte Band der kleineu philologischen Schriften
Friedrich KitschTs vereiuigt ziemlich verschiedenartige
Aufsatze, die bisher noch uicht zum Abdruck oder Wieder-
abdruck gelangt waren: namlich erstens auf Encyklopadie,
Methodologie und historische Entwicklung der Philologie,
sowie auf Antiquitaten und Geschichte beziigliche; zweitens
solche, welche ihrem Inhalt nach einem der fruheren Biinde
angehoren, abertheils erst nach Abschluss jener geschrieben
sind, theils von ihnen — absichtlich oder unabsichtlich —
ausgeschlossen blieben; endlich eine Anzahl lateinischerReden
und Gedichte^ sowie sonstige Aktenstiicke der akademischen
EloquenZ; auch ein griechisches Poem.
Ffir die Auswahl triflFt mich in diesem Bande in er-
hohtem Masse die Verantwortlichkeit, da nur fiir wenige
Stiicke eine bestimmte Willensausserung Ritschrs vorlag:
eine fiir die Weihnachtsferien 1876 beabsichtigte ausfiihr-
lichere Mittjieiluug seiner litterarischen Wiinsche vereitelte
leider das unerwartet friih eintretende Abscheiden. Von
gedruckten Stiicken hoflfe ich nichts erhebliches iibersehen
oder weggelassen zu haben, kann freilich fiir pseudonym
oder anonym erschienenes in dieser Beziehung nicht un-
bedingt einstehen. Was mir bekannt geworden, ist alles
in den bibliographischen Verzeichnissen des Anhangs zu-
sammengestellt, die hoffentlich auch sonst manchem will-
kommen sein, ihm wenigstens einige Miihe ersparen werden.
Dass ich diese oder jene Kleinigkeit nicht wieder abgedruckt
habe, wird eben so wenig der Rechtfertigung bediirfen, als dass
ich aus den Reccnsionen der Hallischen und ersteu Breslauer
Jahre das ausacbied, was nur ganz vorflbcrgehenden Werth
batte. Auch daas ich deu ohiichin Kiemlicb durchsichtigeti
Schieier der Anonymitiit oder pBeudonytuer Cbiffern bei einigen
Nuiomern jctzt gebobeu habe, stimnit nnr Hbcrein mit dem
Verfalircu in deu beiden ersteu Biindeu.
Aber der Ausfuhruug ilber die Parodos der 8eptem
{N. VII, 5) ware bei Ritachra Lebzeiten miudestens die jetzige
vielfach abweichende Ansicht gegeniibergestellt worden; die
zwei 1'rogramrae, die Theile dea I'oenuIu8 behandelu {N. X),
hatte er gar uicbt aufgeuommen, da er die baldige Gesammt-
auagabe des Stiickes, die er schon 1865 als demuiichst be-
vorstebeud bezeichuete, noch 1808 (s. Oimac. II Vorw, p. XXI)
erhoffte. Ebenso wilrde or nie in eineu uuverauderten Ab-
druck der 'Prolegoniena de rationibus eniondatioiiis Plautinae'
eingewilligt haben, da er eine seinen jetzigen Ansichten
entspreclicnde Ueberarbeitung, die zugleich eine Kflrzuiig sein
solltc, vorzunehmen und aie der zweiteu Editiou des Plautus
eiuzuverleibeu beabaichtigt^i. Indessen ist gegenwiirtig die
Sachlage doch naturgemaas eine ganz andere geworden, und
was der Verfaaser sich nie erlaubt hiltte, ist ttir den Heraus-
geber nicht blosa erlaubt, sondern geboten: der unveranderte
Abdruck dieaer Aktenstiicke in der Geschichte der Forschung.
Nur schieu es bei den Prolegomeua nuthig, iu Anmerkungen
auf die spatere Wandlung der Ansichten Ritschl'a hiuzu-
weisen mit besonderer Racksicht auf die Revision aller den
TriuummuG betreffendeu Punkte, wie aie iu der zweiten Ans-
gabe dieser Fabel vorliegt; und es traf sich glQcklich, daas
dev eine von deu drei 'aocii' der neuen Plautus-Ausgabe,
meiu College Scholl, sich dieaer uucrliiaalichen Miibwaltung
mit eben so grosser Freudigkeit wie Einsicht zu unter-
ziehen bereit war.
Im MauuKcript haben mir frcilich noch mebrere Sacheu
vorgelegcu, aus frOhcater Zeit weitere (purfiell sogar schon
gesetzte) Theile der Agathnn-Arbeit, dann zwei Fragmente
Plautinischen Prosodik vou 1846 und 1850/51, an-
gefangeue Aufsatze tlbcr die Varrouischen Satiren (angeregt
durch die Oeh!er'ache Ausgabe); ilber Aic; Vorarbeiten tiir
eiue zweite Abbandlung iiber die 'poesis Saturnia'; noch
VII
weitere Untersuchungen uber die Senatsbeschliisse bei Josephus
oder vielmehr Uber *Romer und Juden in ihren intematio-
nalen Beziehungen zur Zeit der romischen Republik*. Wie
aber die Agathon-Arbeit schon bald bei dem gereiftern
keine Gnade mehr fand und beim Wiederabdruck der Habi-
litationsschrift die nachtriigliche Bekanntmachung anderer
bis dahin latitirender Stticke verschmaht wurde, so blieben
auch die neuen Entwurfe der Plautinischen Prosodik immer
wieder liegeU; weil *dies diem docebat' (s. Opusc. 11 p. 535 Anm.);
und noch weniger konnte ich mich entschliessen, nur be-
gonnene Studien iibcr Einzelheiten zu publiciren, die in-
zwischen durch fremde oder eigene Forschungen vielfach
modificirt sind. Auch ftir die romisch-jiidische Untersuchung
war durch die Revision dieser Fragen im J. 1873 eine so
verwandelte Grundlage geschaffen, dass nur njich tiefer
greifender Retractation dem in diesem Bande p. 121 gegebenen
Winke nachzukommen moglich gewcsen ware. Bloss bei
zwei Stucken habe ich eine Ausuahme gemacht, die man^
hoffe ich, billigen wird.
Die Vorarbeiten fiir Veit Werler (IV, 1) waren so weit
gediehen, dass ich den Versuch die Resultate zusammen-
zufassen um so mehr ftir geboten hielt, als gewiss so leicht
nicht wieder jemand in den Besitz eines so reichen und so
schwierig zu erlangenden Materials kommen wird. Und die
N. II *Zur Methode des philologischen Studiums' bietet ja
freilich nur BruchstQcke und Aphorismen und insofern nur
einen schwachen Ersatz flir die — wie ich bestimmt mich
erinnere — im letzten Band der Opuscula beabsichtigten
allgemeinen didaktischen Erorterungen, in denen Ritschl seine
reichen Lebenserfahrungen' niederlegen wollte; aber doch
meine ich, wer diese Zeilen liest, habe seines eigenartigen
Lehrergeistes ^einen Hauch verspiirt'.
Am meisten fraglich mag — wenn ich von der kleinen
Probe einer Uebersetzung der Septem (VII, 4) absehe —
die Auswahl der Stiicke in den Nummem XIII — XVI er-
scheinen. Indessen gab mir hier eine unmittelbare Aeusserung
fur einen einzelnen Puukt erwiinschte Direction; auf einem
fiiegenden Zettel stehen die Worte: ^Aus einer Masse latei-
VIII
DischerGedichte — gluckliche Wittenberger-Pfortner Zucht! — ,
allerdiugs grosstentheils ungedruckt — nur ein paar die mir
gerade zur Hand sind, darunter das aitestc wohl voii mir
iiberhaupt Gedruckte: freilich ohne objectiven Werth. Aber
es wird ja wohl gestattet sein, ein paar Blatter auch dem
bloss gemilthlichen Intcresse personlicher Freunde zu widmen,
durch die mein Buch, wenn iiberhaupt schliesslich , nur um
Pfennige vertheuert wird/ Wie bei den lateiuischen Gedichten
ist auch sonst vcrfahren: aus der grossen Zahl von Reden,
die Ritschl wahrend 35 Jalircn als Professor eloquentiae zu
halten hatte, sind nur funf, daruuter drei schon eiumal ge-
druckte, von acht Gratulatiousadressen zu Universitutsjubi-
laen nur drei hier gegeben, derselbe Procentsatz oder ein
noch geringerer ist in allen iibrigen Piecen inne gehalten.
Doch gestehe ich, dass mich bei der Gestaltung dieser Auswahl
noch eine allgemeine Erwagung leitete, der Gedanke njimlich,
dass die geringen Reminiscenzen, die in der officiellen Thatig-
keit des Professoria eloquentiae von der glanzenden Stellung
eines Humanisten in der Bluthezeit der Rcnaissance noch
abrig sind, in unsern Tagen Stuck fiir StQck fallen und
binnen kurzem ganz verschwunden sein werden imd es des-
halb cin culturgeschichtliches Interesse habe, von dieser alt-
ehrwiirdigen Institution einigermassen manigfaltige Specimina
aus der Feder eines so hervorragenden Latinisten zusammen-
gestellt zu besitzen.
So ist in diesen fiinf Blinden der Umkreis philologischer
Thatigkeit im weitesten Sinne des Wortes umschrieben:
iiber ihn hinauszugehen und auf audem Gebieten sich be-
wegende Artikel, wie sie sich vereinzelt, allerdings meines
Wissens nur sparlich finden, aufzuhehmcn verbot die urspriing-
liche Bestimmung der Sammlung.
Es ist mir Bedurfniss beim Ende der gemeinsamen Arbeit
meinem verehrten Freunde Prof. Fleckeisen noch einmal
fiir die ebenso kundige wie unermiidliche Theilnahme Dank
zu sagen, mit der er fiir Corrcctheit des Drucks und
sonstige aussere Ausstattung der Opuscula vom ersten bis
zum letzten Band treuste Sorge getragcn hat
Und 80 schliesse ich dies Werk, das zusammen mit
IX
der Plautusedition vor allen andern den Namen Friedrich
RiTSCHL ruhmvoU auf die Nachwelt bringen wird, mit dem
Wunsche: moge der in ihm waltende.energisehe, nach wahrer
Erkenntniss ringende Geist durch seine befreiende, fast mochte
ich sagen kathartische Kraft auch fernerhin viele Jiinglinge
erwecken, ihre Arbeit auf die Bahn welche zum Ziele fiihrt
leiten, sie zu rastloser Thatigkeit des Schaffens beleben
und sie mit der Freudigkeit erfiillen, die alle begliickt, bei
denen wie bei dem verewigten Meister die Lust an wissen-
schaftlicher Forschtlng nicht bloss im Intellect, sondern zu-
gleich in der Tiefe des Gemuthes wurzelt.
Heidelberg, August 1879.
Curt Wachsmuth.
INHALT.
•
8eit« *
I. Ueber die neueBto Entwickelnng der Philologie (1833) ... 1
11. Zur Methode des philologischen StudiumB (Bruchbtucke nnd
Aphorismen) 19
III. Gutachten Qber philologische Seminarien (1863; nebst An-
hang au8 1875) 38
IV. Zur Geschichte der classischen Philologie 40
I. Veit Werler als Leipziger Docent uud die Leipziger Plantus-
studien im Anfang des sechzehnten Jahrhunderts .... 40
II. Franz Passow (1833) 9*2
III. Karl Reisig (1833) 96
V. Eine Berichtigung der republicanischen Consularfasten. Zu-
gleich als Beitrag znr Geschichte der rdmisch-jiidischen inter-
nationalen Beziehungen (1873, mit NachtrS^en von 1874
und 1876)* 99
VI. Recension von Schdirs Geschichte der griech. Litteratur, ilbers.
V. Schwarze u. Pinder (1830) 149
VII. Aeschylea 166
I. A. F. N&ke Qber die thebanische Tetralogie des Aeschylus
(1871) 166
II. Aeschylus^Perserin Aegypten: ein neues Simonideum(1872) 194
III. Recension von Si^er'8 'Ai^chylos Sieben gegen Thebe'
(1830) 210
rV. Probe einer eigenen Uebersetzung der Sieben gegen Theben 220
V. Disputatio de Aeschyleae Septem ad Thebas parodo (1836) 224
VIII. Euripidea 232
I. Zwei Miscellen zn Euripides
1. Cyklops 321 ff. und lon 1170 (1872) 232
2. Cyklops 660 (1869) 2.34
II. Recension von Sch5ne de personarum in Eurip. Bacchabus
habitu scenico (1831) 236
IX. Zu Aristophanes 249
I. Recension von Aristophanis comoediae ed. B. Thiersch. I
und VI, 1 (1832) 249
XI
SeiU
II. Eritificlie Miscellen zu Aristophanes 272
1. Zu Aristophanes' Frdschen (1868) 272
2. Zu Aristophanes' Thesmophoriazusen (1867) 283
X. Prolegomena de rationibus criticis gramniaticis prosodiacis
metricis emendationis Plautinae (1848) 285
XI. Duo programmata Plautina 552
I. Canticum Poenuli Plautinae emendatum (1858, mit Zu-
satz aus 1839) 552
II. Scena Plautina Poenuli act. II (1865) 560
III. Anhang [zu Bacchides I 1, 17] (1857) 566
XII. Philologische Miscellen 566
1. Yorrede zu der Ausgabe 'Xenophontis expeditio Cyri' (Hal.
Sax. 1834) (1833) 566
2. Zu Isokrates (1868) 569
3. drVipaTOC, t dxnpOTOC, f dxi^pavTOC (1874) 570
4. Becension von Yossii Aristarchus ed. FQrtsch. I (1833) . 573
5. Ueber einen Codex palaeographicus als Handbuch fQr
Philolog^n zum Selbststudium der griechischen und latei-
nischen PalHographie (1840. 1841) 577
6. Becension von Inscriptiones regni Neapolitani latinae ed.
Th. Mommsen (1852) 584
7. Die Anwendung unserer Tactgesetze auf den antiken
Rhythmus (1871) 592
8. Proflodiezwang (1876) 595
9. Erotemata philologica 597
Erste Serie (1858. 1860) 597
Zweite Serie (1870. 1871. 1872. 1873) 600
10. Recension mehrerer Handbficher der classischen Biblio-
graphie (1833) 613
XIII. Orationes latinae 627
1. Praefatio ad defendendam de Oro et Orione commen-
tationem 627
2. Oratio de studii philologici et institutionis scholasticae
necessitudine 631
3. Laudatio Caroli de Stein ab Alteustein (1840) 639
4. Oratio de comparatione inter Fridericos Guilelmos III et
IIII instituenda (1842) 644
5. Oratio celebrandae momoriae Guilelmi Humboldtii (1844) . 655
6. Oratio de muneribus uniyersitatis curatorum et rectorum
deque libertate academica 663
7. Oratio de emendanda ratione academiarum et UDiversi-
tatium (1848) 670
8. Oratio de Friderico Guilelmo III universitatis Rhenanae
conditore 679
XII
Saito
XIV. Gannina latina 685
1. Consalutatio loannis Goerlitz conrectoris mnnas anopicati
(1825) 685
2. Epithalamium in Albertum ducem Saxoniae et Victoriam
Britanniae reginam (1840) 687
XV. Ein griechisches Gedicht: 'Ab6Xq>ou toO r^rOujv paciX^wc Kal
TiXXuou ToO AOcTpiaKdiv CTpaTiiYoO i\ iv Giipuir^bip jidxTi (1824) 690
XVI. Akademische Anschlilge, Gratulationen, AdresRen nnd Aehn-
liches in lateinischer Sprache 695
Anhang. Ueberblick uber die philologischen Schriften Fr. Ritschrs 725
1. SelbstlUidig erschienene Werke 727
2. Sammtliche Programme 730
3. Aufs&tze in Zeitschrifben 741
4. Beitr&ge zu Sammelwerken oder Schriften anderer . . . 755
5. Zus&tze 756
Register 767
I.
Ueber die neueste Entwickelnng der Philologie.*)
Seit dem vierzelmten Jahrhundert sind die Studien, die 497
wir unter dem mehrdeutigen Namen Philologie zu begreifen
gewohnt sind, mit einer im ganzen ununterbrochenen Liebe
unter den gebildetsten Nationen Europas gepflegt worden,
ohne dass sich vor der neuesten Zeit au£h nur das Bediirf-
niss geregt hatte, sich von der wahren Bedeutung sowie
den eigentlichen Grenzen des Studiums eine klare und be-
friedigende Rechenschaft zu geben. Denn zuerst in der Pe-
riode der jugendlich warmen Begeisterung war es die Litte- 4«»
ratur der Griechen und Romer, die von Petrarca und seinen
Nacheiferern in Italien zum Gegenstande nicht sowohl der
*) [Vortrag, gehalten in der philomathischen Gesellschaft zu
Breslau am 22. August 1833, abgedruckt unter dem Wort Thilologie'
im Conversations - Lexikon der neuesten Zeit und Litteratur, 6d. III
(Lerpzig, BrockhauR 1833) p. 497 — 506, hier nur rait der Zahl 88 unter-
zpichnet; aber von diesem Abdnick erschien mit stehen gelassenem Satz,
jedoch in acht voUe Columnen umgebrochen, der Aufsatz in einer Reihe
von Separatabziigon mit dem Titelblatt: 'Ueber die neueste Ent-
wickelung der Philologie; gelesen in der philom. Ges. zu Breslau am
22. Aug. 1833 von F. R.'. Uebrigens bedarf es kaum der Bemerkung,
dass Bitschl diesen Aufsatz nicht ohne manigfache Zusatze zum Ab-
druck gebracht haben wiirde; denn er gibt ja, rasch iii zwei Tagen
niedergeschricben (s. Ribbeck: F. W. Ritschl I p. 141), die Grundge-
danken wieder, wie sie Ritschl ganz im Beginn aeiner akademischen
Thatigkeit uber diesen Gegenstiind erwuchsen und zuerst schon 1831/32
in seinen metrischen Vorleaungen vorgetragen wurden (s. Ribbeck a.
a. 0. p. 86 und 131). Leider fand aich aber nur die Notiz vor: 'addd
meine eignen Ausstellungen gegon meinen Aufsatz', von diesen Aus-
stellungen, deren Inhalt sich aua dem Collegienheft (iber Encyclopadie
leicht errathen lilsst, selbst keine Spur. C. W.]
KR. KIT8CIIKLII OPV8CVLA V. 1
2 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
Erkenntniss als des Genusses und der Anschauung gemacbt
und mit unmittelbarer Uebertragung auf das eigne Geistes-
leben nachgebildet wurde. Als somit erst einzelne Blicke in
die antiken Zustande eroffnet waren^ trat zunachst das
Streben ein, sich vor allem in den moglichst yollstandigeu
Besitz des gesammten Stoffes zu setzen: daher die Periode
der massenhaften Polyhistorie in Frankreich mit ihren Re-
prasentanten Scaliger, Salmasius, Casaubonus, die mit glei-
chem Eifer Alles umfasste^ was nur den aussern Umfang
der Kenntnisse vom Alterthum irgendwie erweitem mochte.
Wahrend ira allgemeinen diese Tendenz^ wenn auch bald
mit mehr und mehr verengter Praxis, in der hoUandischen
Philologie noch eine Zeit lang ihre Herrschaft fortsetzte,
kam eine jene Massen nicht sowohl belebende als mit ein-
dringlicher Scharfe sichtende und zurechtlegende Kritik^ die
freilich nie ganz gefehlt hatte, zu ihrer strengen Durchbil-
dung und vollen Anerkennung erst durch Bentley in Eng-
land. Aber nun eben wurde auch das Studium ein immer
mehr vereinzeltes, vom Leben losgerissenes, durch subjective
Neigungen beschriinktes und in zufiillige partielle Bestre-
bungen auseinandergehendcs: daher die allm*ahliche Ablosung
und Bevorzugung des Sprachstudiums, der graminatischen
Gelehrsamkeit, der Wortkritik, zumal in Beziehung auf grie-
chische Litteratur, vermittelt durch Hemsterhuis' Schule, ihren
Gipfel erreichend in der Porson^schen und mit untibertroffe-
ner Meisterschaft in der Hermann'schen. Das hiernach zer-
streut Liegende zuerst in einigen Zusammenhang sowohl unter
sich als wiederum mit dem Leben und der eignen Bildung
gebracht zu haben, ist das grosse Verdienst Heyne^s, zumal
durch ihn auch die seit Petrarca von den Philologen unbe-
achtete, jetzt aber durch Winckelmann auferweckte Kunst-
welt des Alterthums dem Kreise der Philologie zugefQhrt
wurde. Kein Wunder, vielmehr, da jedes Extrem immer
seinen Gegensatz hervorruft, nothwendig war es, dass dieses
Streben, das Alterthum in seiner Totalitat zur Erkenntniss
und zur Anschauung zu bringen, wodurch sich die deutsche
Philologie charakterisirt, im Gegensatz zu der friihern sprach-
lichen Einseitigkeit ein Ueberwiegen des antiquarischen Ele-
DER PIIILOLOQIE. 3
ments begQnstigte, wie sich dies bis auf den heutigen Tag,
der Hermann'schen Sprachphilologie gegeniiber, in der Bockh-
schen Schule geltend macht. Ein Gleichgewicht der Gegen-
satze, oder vielleicht richtiger, eine Verkniipfung der Einsei-
tigkeiten wurde am fruchtbarsten von F. A. Wolf versucht,
der deshalb als der Reprasentant der deutschen Philologie
gelten kann, und wird auch die Aufgabe der nachsten Phi-
lologie bleiben.
Schon aus diesen geschichtlichen Umrissen folgt der
richtige Gesichtspunkt fur die Beurtheilung des in der neue-
sten Zeit vielfach besprochenen Zwiespalts, ob Sprache,
Grammatik, oder ob die sogenannten Realien das Hauptob-
ject der Philologie ausmachen. Denn wenn jede in natur-
gemasser Stufenfolge fortschreitende Entwickelung ihre un-
bestreitbare Berechtigung in sich selbst tragt, so ergibt sich
als die Aufgabe der deutschen Philologie das Zusammen-
fassen des bisher in individueller Gestaltung zerstreuten
Manigfaltigen zur objectiven Einheit und die eigentliche
Belebung und Beseelung der todten, vorher nur durch son-
dernde Verstandeskritik gesichteten Stoffmasse mittels der
durchdringenden Idee. Auch hat sich heutzutage bei aller
Verschiedenheit individueller Standpunkte wohl allgemein das
BedQrfniss fiihlbar gemacht, Philologie nicht mehr zu be-
treiben als eine das menschliche Interesse nur iiberhaupt
irgendwie in Anspruch nehmende Beschaftigung, als eine
gelehrte, beilaufig auch zu allerhand Dingen ntitzliche Lieb-
haberei; vielmehr drangt sich, ausgesprochen oder unausge-
sprochen, die Nothwendigkeit auf, sich der Berechtigung des
ganzen Studiums bewusst zu werden, folglich die Nachwei-
sung zu fiihren, welche selbstandige Stelle die Philologie als
ein in sich selbst abgeschlossenes Ganzes im Zusammenhange 499
aller wissenschaftlichen Disciplinen liberhaupt und ira Ver-
haltniss zu den verwandten insbesondere einnehme. Indem
diese Nachweisung je naeh der verschiedenen Begriffsbestim-
mung, von der sie abhangt, ganz imd gar verschieden aus-
falien muss, lassen sich hauptsachlich drei Richtungen unter-
scheiden, in welchen man zur Einheit wie zur Selbstandig-
keit der Philologie zu gelangen bebiuht ist.
1*
r
4 DIE KEL'ESTE ENTWICKELrNG
Die laiit oder iin stillen imiuer nocb' am weitesten ver-
breitete Anffasaung geht vou der allerdiiigs nicbt abznwei-
eeiideD Tbatsache aiis, dass die wiasenscliaftliche Beltandlung
der Sprache ein Hauptgeschiift der Philologen von jeher ge-
weaen ist uud noch ist, und macht dem zufolge die Sprache
der Griechen und Rompr an und fiir sich zum Object und
ihre Erforsehung zum Ziel der Philologie. Nun hat zwar
die Sprache, aXa ein wesentlicher, ja, als der unmittelbarste
Auadruck dea menschlichen Geiates, ein unbeatreitbarea Recht,
Bo gut wie andere Aeuaserungen desselben, ciue eigne in
sich selbst geschlossene imd zu ihrer Existenz berecbtigte
Disciplin zu bildeu; nimmermehr aber kanu zwei einzelnen,
willkurlich aus der Reihe der ubrigen herausgegriffeneu
Sprachcn deraelbe Aiiaprueh zugestanden werden, Abcr ea
sind diea, hat raan oft genag wiederhoit, die zwei vorzflg-
lichaten, in aieh volleBdetsten, durchgcbildetsten Sprachen.
Selbst dies wird heutigoa Tages, nachdem man den wunder-
vollen Bau des Sauskrit kennen gelernt, nicbt mehr zuge-
geben, wenigstena durchaus nicht in allen Beziehuugen; aber
selbst einmat zugegeben, berechtigt denn die anerkannteate
Vorailglichkeit zur Ausschlieasung des zu derselben SphHre
Gehiirigen, nur zu einer nicdrigeren Stufe der VoUkommen-
heit Gediehenen, weun es sich darum handelt, ehen jene
Sphare in ibrer vollen Eigenthtimlichkeit zu erkenuen? Be-
rechtigt etwa, andere Analogien zu gesehwcigen, der aner-
kannte Vorzug des rijmischen Rechta zum Ausschluss z, B.
dea deutschen und zur Bescbrankung der liechtswissenscliaft
blosB auf das erstere? Und nun ziinial, wenn das Ausge-
acblossene ao eigenthUmlicb verschiedenartiger Natur ist, wie
im Vergleich zu den classischen Sprachen z. B. die semi-
tischen, die zu jenen als die allerwesentlicbste Erganzung
hinzutreten, um die {iberhaupt moglicben Wege menschlicher
Sprachbildung in Vollatandigkeit zu ilberaehen! Aber, kann
uian antworten, so ziehe man doch deu scmitischen Sprach-
stamm mit in deu Kreis der Pbilologie, nehme consequent
den geaamniten indogermanischen hinzu, und man hat die
dnrch W. von Humboldt iiud Bopp in unserm Vaterlantle
begrijudete allgemeine vergleichende Sprachwissenschaft. Wer
DER PIIILOLOGIE. 5
wird leagnen, dass mit dieser, besonders wemi sich zu der
historiscben Forschung die rechte Sprachphilosophie gesellt,
die nur selten zu iinden ist, ein durcbaus selbstandiges, be-
griffsmassig bestimmtes, menschlichen Strebens wurdiges und
volle Befriedigung gewahrendes Studium gegeben ist? Aber
damit ist auch unvermerkt etwas Anderes untergeschoben
an die Stelle dessen, was Jahrhunderte lang unter dem Na-
men Philologie getrieben worden ist; hier tritt der herr-
schende Sprachgebrauch in seine Rechte, der ungestraft nie
willkiirlich verleugnet wird. Es kann zu dieser Einsicht die
einzige Bemerkung geniigen, dass unter jenem Gesichtspunkte
nicht einmal die antike Litteraturgeschichte als solche in den
Bereich des Philologen fallen wiirde, sondern nur mittelbar
zu seiner Kenntniss gehorte, sofem sie es grade ist, die ihm
die Sprachdenkmaler liefert.
Wahrend diese erste Ansicht die Sprache doch wesent-
lich zum Object einer historischen Forschung und somit
ihre Erkenntniss zum eigentlichen Ziel der Philologie macht,
geht eine zweite noch weiter und setzt die alten Spracheu
nur iiberhaupt als ein Mittel, als einen passlichen Stoff, an
welchem sich die rein formalen Disciplinen Hermeneutik und
Kritik zu Qben haben. Hiernach wird die geschickte Hand-
habung der letztem selbst als der wahre Endzweck der Phi-
lologie hingestellt, wahrend alle ilbrigen, sonst noch von
Philologen bearbeiteten Disciplinen nur in der Geltung von
mittelbaren Hiilfswissenschaften auftreten, in deiien der Phi-
lolog nicht ihrer selbst wegen, sondem lediglich zum Behuf soo
der Ausiibung von Kritik und Hermeneutik orientirt sein
miisse. Nur eine Modification derselben Ansicht wiirde es
sein, wenn in demselben Sinne der Sprache auch die Realien
der Philologie beigesellt wtirden, als ein zweiter Stoff oder
Apparat, an welchem ebenfalls hermeneutische und kritische
Fertigkeit, nur hier eben auf historischem Gebiete, erworben
und herangebildet werden sollte. So trivial auf den ersten
Anblick jene Bestimmung scheint, und so sichtbarlich sie
auch von der Bequemlichkeit eines eignen engherzigen Trei-
bens urspriinglich ausgegangen .ist, so kann sie dennoch
unter einem etwas umfassendem Gesichtspunkte, gleichsam
6 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
auf einc hohere Potenz erhoben^ ein ganz anderes und be-
deutenderes Ansehen gewinnen iind hat denn auch in solcher
Eigenschaft neuerdings einen geistvoUen Vertreter gefunden
an E. Gerhard. In der Einleitung zu dessen ^Grundziigen
der Archaologie' wird fiir die Aufgabe der Philologie grade-
zu erklart, die Uebung des kritischen und hermeneutiscben
Forschungsvermogens an einem freigewahlten StoflFe, und
zwar so, dass Philologie und Archaologie, Sprachauslegung
und Kunsterklarung als sich erganzende Gegensatze eine
Propadeutik fQr die Geschichtsforschung zum Verstaudniss
ihrer Zeugnisse und ihres Bildervorraths abgeben und als
Organon der Historie zu dieser in dasselbe Verhaltniss treten,
wie Logik als Begriffslehre und Mathematik als Formenlehre
zur Philosophie. So wohldurchdacht diese Bestimmungen
sind, so stehen sie doch zuvorderst demselben Einwurf einer
willkurlichen Beschrankung auf zwei 'freigewahlte' Sprachen
bloss, wie die der ersten Ansicht, und wenn ausdriicklich zu-
gegeben wird, dass die Ausschliessung des Orients oder der
neueuropaischen Sprachen keine nothwendige, sondem ledig-
lich eine niitzliche Begrenzung sei, so begibt sich diese Te-
leologie durch das eigne Bekenntniss des Anspruchs auf
Allgemeingiiltigkeit. Sodann wird zwar Einheit des philo-
logischen Studiums auf gewisse Art gewonnen, keineswegs
aber eine befriedigende Selbstandigkeit dessclben errungen;
denn wenn sich auch die Philologie gern gefallen lassen
mag, ihre Stellung als fackeltragende Dienerin der Historie
angewiesen zu erhalten, so wird sie doch schwerlich mit
dem blossen ungreifbaren Lichte sich zu begniigen, auf allen
und jeden positiven Gehalt aber zu verzichten geneigt sein.
In der That verliert sie aber dadurch allen festen Grund
und Boden, in dem sie bisher zu wurzeln meinte, und wird
als schlechthin formale Disciplin in das ungewohnte Element
der freien Liifte versetzt, mit einem Worte, sie hort auf
eine Wissenschaft zu sein, und wird eine wenn auch noch
so ehrenwerthe Kunstfertigkeit; dagegen aber sich zu weh-
ren, so lange sie aus sich selbst die Streitkrafte schopfen
kann, wird man ihr nicht verdenken. Nie ist aber wohl die
hier besprochene Ansicht schroffer hingestellt worden als
DER PHILOLOGIE. 7
von Ch. H. Weisse in seiner Schrift 'iiber das Studium des
Homer^ wonach es drei Jahrhunderte hindurch das einzige
Geschaft der philologischen Schule gewesen ware, den Text
der Schriftsteller des Alterthums in seiner Reinheit herzu-
stellen; wonach die Resultate der Philologie durchaus nur
negativer^ skeptischer Natur sein konnten^ ihr Geschaft bloss
die Reinigung und Sauberung der Quellen sowie des histo-
rischen Stoffes der Alterthumskunde ware, welche selbst
wahrhaft nur durch kiinstlerische und philosophische For-
scher, wie z. B. Winckelmann (und Ch. H. Weisse, setzen
wir hinzu, vergl. p. 25), erbaut werden konnte; wonach die
Philologie ihre eigenthiimlichen Grenzen iiberschritte und in
eine verwerfliche Art des Wissens verfiele, sobald sie, was
Wolf, seinen wahren Beruf miskennend, spater zu unter-
nehmen begonnen, eine positive Alterthumswissenschaft be-
grOnden wollte.
^Den Organismus des griechischen und romischen Alter-
thums zur Anschauuug flihren' will die neueste Encyklopa-
die der Philologie von G. Bernhardy (Halle 1832). Wir
wollen diese dritte Ansicht, zu welcher den ersten Austoss
die Schellingsche Philosophie gab, und die heutzutage, wenu
auch nicht iiberall zu klarem Bewusstsein durchgedrungen,
doch durch eine gewisse stille Herrschaft iiber die Geister 501
ihre Friichte tragt, etwas fasslicher also ausdriicken, dass
die Aufgabe der Philologie sei: die Reproduction des Lebens
des classischeu Alterthums durch Erkenntniss und An-
schauung seiner wesentlichen Aeusserungen. Um aber dieser
Begriffsbestimmung die gebiihrende Anerkennung zu ver-
schaffen, ist eine doppelte Beweisfuhrung unerlasslich, die
weder bei dem Verfasser der neuesten Encyklopadie zu finden
noch unsers Wissens anderweitig versucht worden ist. Er-
stens ist zu zeigen, wie die manigfaltigen, anscheinend so
heterogenen philologischen Disciplinen vom Standpunkte der
aufgestellten Idee aus sich zu der Einheit eines organischen
Ganzen verkniipfen lassen; sodann ob und wie diedem Gan-
zen das Recht erwachse, als eine integrirende Wissenschaft
in den Kreis der iibrigen einzutreten und mit ihnen gleichen
Rang zu behaupten. Die erste Forderung hat man vielfaltig
8 Dlli NKUKSTE ENTWirKELUNG
ftlr schlechthin unertullbar erklart^ wie noch neuerlich uach
Hegers Vorgange J. G. Mussmann in den ^Vorlesungen liber
das Studium der Wissenschaften und KUnste auf der Uni-
versitat' (Halle 1832), worin sich iiberall nur allzu sichtlicli
der Exoteriker preisgibt. Freilich kann jetzt eine Liste von
vierundzwanzig ^Theilen der Alterthumswissenschaft', wie sie
Wolf in seinem ^Museum' (I p. 143) im Jahre 1807 gab,
auch die geniigsamsten Ansprtlche um so weniger befrie-
digen, als dieses leblose Aggregat ganzlich unlogisch anein-
ander gereihter Einzelnheiten selbst ftlr jene Zeit Verwun-
derung erregen muss, fiir die es doch zunachst nur darauf
ankam, das Studium zum ersten Male in seinem Gesammt-
umfange aufzuweisen. Wenig mehr hat in dieser Beziehung
die jiingste Encyklopadie gefordert, obwohl in anderer Ruck-
sicht allerdings der erste Versuch, der wirklich den Nameii
einer wissenschaftlichen Darstellung verdient. Denn indem
sie 1) als 'Elemente der Philologie' die Hermeneutik uud
Kritik; 2) als Organon der Philologie die Grammatik; 3) als
reale Wissenschaften der Philologie die Litteraturgeschichte,
, Geographie, Geschichte und Mythologie, und 4) als *Bei-
werke der Philologie' die Kunst der Alten und die philolo-
gische Litteraturgeschichte aufzahlt, damit aber eine^Archi-
tektonik der Philologie' gegeben zu haben glaubt, wird man
lebhaft an die Politz^sche Classification der Poesie erinnert^
wonach sie zerfallt in 1) Epos, 2) Lyrik, 3) Drama uud
4) Erganzungsclasse. Wenn aber von den wesentlicheu
Aeusserungen des Lebens die Rede ist, so bestimmt sich
dies zunachst naher als das geistige Leben, als dasjenige,
was allein auf ein allgemein menschliches Interesse an und
ttlr sich einen Anspruch hat. Alles Geistesleben bewegt sich
aber in vier wesentlichen Spharen, die einen mit innerer
Nothwendigkeit geschlossenen Kreis bilden. Es sind dies
die durch die vier Ideen des Guten, Heiligeu, Schonen,
Wahren bedingten Spharen der Sittlichkeit, Religion, Kunst,
Wissenschaft, entsprechend den vier Thatigkeiten des Han-
delns, Fiihlens, Schauens, Denkens. In diesen vier weseni-
lichen Geistesspharen mtlssen sonach alle philologisclien
Disciplinen aufgehen und mfissen zugleich jene von diesen
DER PHILOLOGIE. d
Yollstandig erschopft werden. Auch bedarf es in der That
nicfat der mindesten Eiinstelei, um in das sociale^ religiose,
kunstlerische und wissenschaftliche Leben des classischen
Alterthums den gesammten Stoif der Philologie planmassig
zu vertheilen. Denn es ergibt sich einfach und ungesucht
1) das gesellschaftliche Leben und sein AusflusS; seine concrete
Erscheinung, Familie und Staat ; 2) das reh*giose Leben und in
demselben Yerhaltniss dazu der Cultus. Die beiden ersten
Halften dieser Kreise pflegen hergebrachter Weise in Ge-
schichte und Mythologie abgehandelt zu werden; die andem
Halften beider verbindet man gemeiniglich als antiquitates
politicae und sacrae mit einigen andern Realien, fiir die man
cben sonst auch keinen rechten Platz weiss^ und gibt der
willk^Iichen Sammelei den Namen von Alterthttmern. Diese
jedes wissenschaftlichen Princips, jedes innem Bandes erman-
gelnde ZusammenwUrfelung vielartiger Dinge kann unmoglich
vor eilier strengen Betrachtung bestehen; denn auch dem
einzigen aberhaupt vernitnfkigen Gesichtspunkte, wonach AI-
terthiimer zum Inhalt haben sollen die gewordenen Zustande^ 502
die fortschreitende Bewegung aber anheimfallt der Geschichte,
halt sie nicht Stich, damm, weil dann nichts entbinden
wiirde von der Verpflichtung, denselben Unterschied auch
durchzufiihren an der Wissenschaft wie an der Kunst, von
denen doch die hergebrachten Antiquitaten keine Notiz neh-
men, thaten sie es aber^ ziemlich mit der Philologie selbst
zusammenfallen wiirden oder doch mit der Encyklopadie
derselben. Warum also nicht lieber den unbehaglichen
Schlendrian ganz aufgeben und den Stoff der sogenannten
Antiquitaten in angedeuteter Weise in natiirliche; aus den
Unterschieden menschlicher Geistesthatigkeit selbst abgezogene
Bereiche vertheilen? Die sogenannten hauslichen oder Privat-
alterthtimer aber, sofem sie nicht das gesellschaftliche Leben
der Familie betreffen, jetzt grosstentheils ein recht lebloses
Curiositatenspiel; konnen eine Bedeutsamkeit, einen Anspruch
auf Anerkdlnnung nur erhalten, sofern auch sie als ein Aus-
dmck des antiken Geistes aufgefasst werden, und da sich bei
naherer Betrachtung leicht ergibt, dass es die k^nstlerische
Oeistestliatigkeit ist, als deren Ausfluss sie erscheinen, so
10 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
ist ihnen damit die geziemende Stelle angewiesen. Es ist
aber noch ilbrig 3) das kiinstlerische und 4) das wisseu-
schaftliche Geistesleben des classischen Alterthums. Beide
werden vermittelt durch die Poesie, die, mit der Kunst die
Idee des Schonen theilend, mit der Wissenschaft dagegen
durch das gemeinsame Medium der Sprache zusammenhan-
gcnd^ mittels dessen beide zur Erscheinung kommen^ dadurch
ihre wunderbare Stelluug zwischen beiden erhalt. Wahrend
jenes Verwandtschaftsverhaltniss in der Idee festgehalten
werden muss, hat die Praxis den entschieden richtigen Weg
eingeschlagen, die librigen Kilnste als ^ bildende ' zum Inhalt
der Archaologie zu machen, die Poesie aber mit der Wissen-
schaft zusammenzufassen als Litteratur und zu behandeln in
der sogenannten Litteraturgeschichte. Gleichwie nun diese
Disciplin durch den Inhalt des wissenschaftlichen und poe-
tischen Lebens gegeben ist, so wird durch die Form, mittels
welcher jener Inhalt zur Erscheinung kommt^ bedingt die
Sprachdiscipliu, die Grammatik. Sie betrachtet aber die
Sprache nur erst innerhalb ihrer eignen "Grenzen. Der an-
gedeuteten doppelten Stellung der Poesie entspricht aber
auch ein doppeltes ihrer Form; neben der allgeraein sprach-
lichen Form, die sie mit den librigen Gattungen der Littera-
tur gemein hat, bedarf sie, um sich eben als Kunst geltend
zu machen, ein k^nstlerisches Element, und zwar ist dies
das musikalische. Denn iu der Mitte zwischen den bildenden
Kiinsten (zunachst der Malerei) und der Poesie steht die-
jenige Kunst, an die sich in naturgemasser Anreihung die
Poesie unmittelbar anlehnt, namlich die Musik, und ein ste-
tes Hiniibergreifen in deren angrenzendes Gebiet ist es, was
die rein sprachliche Form zur poetischen macht, worQber
nirgend so anschaulich gesprochen ist als in TiecVs Vorrede
zu den Minneliedern aus dem schwabischen Zeitalter. Die
Darstellung dieses musikalischen Elements aber, sofem es
mit Bewusstsein zum Zweck der Poesie angewendet worden,
ist die Aufgabe der Metrik, die sich auch nach allen Seiten
hin, freilich ganz und gar nicht auf Aperschem Wege,
losen lasst.
Nachdem hierdurch der Kreis philologischer Disciplinen
DER PHILOLOGIE. 11
vorlaufig erschopft ist, tritt uns sogleich als erster gewichtiger
Einwurf entgegen^ dass durch solche Erweiterung alle Grenzen
zwischen Philologie und Historie aufgehoben^ und die Philo-
logie selbst nichts Anderes als Geschichte der Griechen und
Romer im umfassendsten Sinne zu werden scheint. Ob die
Philologie noch ein anderes Moment ftir sich in Anspruch
nehmen d^rfe, wodurch ihr eine selbstandige Existenz neben
der Geschichte gesichert werde, soll hier noch unberiicksich-
tigt bleiben; nach der bisher erorterten Ansicht ist aller-
dings kein anderer Ausweg librig. Es leidet aber auch die
Philologie an ihrer Wiirde ganz und gar keinen Abbruch
und kann sich mit der ganz ehrenvoUen Einreihung in das
weite Reich der Historie recht wohl zufrieden geben, wofem
sie nur nicht einen zufalligen Theil derselben, sondern eineu
uothwendigen, .wesentlich integrirenden, in sich abgeschlos-
senen bildet und dadurch dennoch ihre, wenn auch immer- 503
hin secundare und relative Selbstandigkeit behauptet; wie
denn am Ende ja auch die Meuschenhistorie selbst, von der
hier allein die Rede ist, erst durch Beiordnung der Natur-^
historie zu der Historie auf hochster Stufe und in absoluter
Selbstandigkeit erganzt wird. Die Philologie nach dem auf-
gestellten BegriflF ist aber ein wesentlicher Theil der Uni-
versalgeschichte dadurch, dass das classische Alterthum eine
der Hauptstufen des allgemeinen Entwickelungsganges der
Menschenbildung uberhaupt bezeichnet^ was sich sogleich auf
vollig klare BegriflFe wird zurtickfiihren lassen. Obgleich
namlich die vorher dargelegten Hauptspharen aller Geistes-
ausserung in der lebendigen Wirklichkeit selbst nie verein-
zelt und voneinander abgelost vorkommen konnen^ sondem
sich jederzeit zu einem organischen Ganzen gegenseitig durch-
dringen^ so besteht doch daneben sehr wohl, dass zu ver-
schiedenen Zeiten, bei verschiedenen Nationen (grade wie bei
dem Individuum selbst) bald die eine, bald die andere Gei-
stesthatigkeit die iiberwiegende, die andern beherrschende,
ihnen Mass und Farbe gebende gewesen ist. Und so ist
fur das Griechenthum das gestaltende und Alles durchdrin-
gende Princip die Eunst; die Idee der Gesellschaft, des Staats
ist es, worin sich wie in einem Brennpunkt alle Strahlen
12 DIE NEUESTE ENTWICKELUNG
des romischcn Lebens sammeln; auf der Basis des christ-
lich-religioseu Lebens ruhen die Bestrebungen und Verhalt-
nisse der germanischen Welt im Mittelalter; durch die Herr-
schaft der Wissenschaft endlich erhalt die moderne Zeit, die
nicht mehr eine einzelne Nation zur Tragerin ihrer geistigen
Eigenthilmlichkeit hat, ihre wesentliche Physiognomie. Hier-
nach hat im Laufe der Weltgeschichte jede der vier Geistes-
richtungen einmal eine Periode ihrer hochsten Durchbildung
gehabt; und es ist nur noch. die Frage, was uns berechtigt,
das Griechen- und Romerthum, zwei dem Anschein nach
fast diametral entgegengesetzte Welten, zu einer Einheit zu-
sammenzufassen und als eine gemeinsame Bildungsstufe der
Menschheit zu bezeichnen : eine Frage, welche dieselben Phi-
lologen, die das Studium des griechischen und romischen
Alterthums zur Aufgabe ihres Lebens machen, bisher ebenso
wenig zu stellen als zu beantworten gewohnt gewesen sind.
Es geht aber alle Lebensentwickelung von der unbewussten
Einheit eines urspriinglich ungetheilten Lebens aus, wie dies
der Charakter des orientalischen Alterthums ist. Hiernachst
ist der durchaus naturgemasse Weg, dass aus jener Einheit
zuvorderst das aussere, hierauf erst das innere Leben her-
vortrete und sich zur besondern Gestaltung heranbilde. Erst
wenn das in freier Besonderheit des Aeussern und des In-
nern durchgebildete Leben zur Einheit zuriickkehrt, aber
nun zu einer bewusstgewordenen, ist der Kreislauf vollendet;
aber dieses Schlussglied der Entwickelungskette fallt unserer
Zukunft anheim. Dagegen ist die Entfaltung des aussem
Geisteslebens grade durch die beiden Momente erschopft,
deren Durchbildung als die weltgeschichtliche Aufgabe der
Griechen und Romer aufgestellt wurde. Denn das kfinstle-
rische Vermogen wie das ethisch-politische tragen in ihrer
eigensten Natur das unmittelbare BedQrfniss, herauszutreten
aus der bloss ideellen Existenz in die sinnliche Welt der
Erscheinung als die wesentliche Bedingung ihrer Erfiillung.
Dagegen die religiose Idee zwar dieser aussem Manifestation
auch fahig, deshalb im Gange weltgeschichtlicher Stufenfolge
auch das der Zeit nach nachste Glied geworden ist, aber
sie wesentlich so wenig nothig hat wie die ganz auf das
DER -PIIILOLOGIE. 13
innere Leben des Gedankens beschrankte Wissenschaftsidee^
daher eben wiederum diese beiden zusammenzufassen waren
als die andere Seite aller besondern Lebensentwickelung^ '
wie solche das Eigenthum der ganzen^ durch die gi*osse
Weltscheide des Christenthums dem Alterthume gegeniiber-
gestellten Zeit ist.
Wenn hiernach die Geschichte griechischen und romi-
schen Lebens als ein allerdings wohlbefugtes Ziel philolo-
gischen Strebens, wie es die Gegenwart beut, erscheint, so
kann doch auch damit der Begrifif der Philologie nicht er-
schopft, oder doch nicht mit treffender Scharfe bestimmt
sein. Deun ein Blick, besonders auf die Vergangenheit, er- 504
innert wiederum an die unverausserlichen Rechte des herr-
schenden Sprachgebrauchs, der, um Worte von Gerhard zu
benutzen, Bentley, Ruhnken (vor Allen Hermann, setzen wir
aus der Gegenwart hinzu) fur Muster von Philologen und
die zahlreichen Erzeugnisse grammatischer Eritik fur den
Kern der philologischen Litteratur gehalten wissen will. Eine
Ausgleichung des Zwiespalts gibt aber der zur Bezeichnung
der Anfgabe aller Philologie an die Spitze gestellte Aus-
druck: Reproduction des classischen Alterthums, an die Hand,
sobald dieser Begriff allseitig genug gefasst wird. Die ganze
bisher verfolgte Reproductioli ist eine rein ideale; ihr muss
erganzend an die Seite treten die reale Reproduction des
Alterthums, so weit diese der Natur der Verhaltnisse nach
gestattet ist. Sie ist aber moglich und sonach nothwendig
in Erhaltung und Herstellung seiner realen Denkmaler. Hier
nun ist der Punkt, wo sich die grosse Bedeutsamkeit und
die mehrfache Stellung der Sprache im Bau der philologischen
Disciplinen zu Tage gibt. Denn die Sprache war uns 1) ein
Object der idealen Reproduction, sofern sie ein unmittelbarer
Abdruck des menschlichen Geistes ist; sie wird 2) auch Ob-
ject der realen Reproduction, sofern sie die ilussere, mate-
rielle Form der erhaltenen Litteraturdenkmaler ist. Daneben
nimmt sie aber noch eine dritteWtirde in Anspruch, sofern
sie als Tragerin des ohne Vergleich reichhaltigsten und un-
zweideutigsten Quellenvorrathes fiir das Alterthum der eigent-
liche Schliissel, das wahre Orgauon aller philologischen Er-
14 DIE NEUESTE ENTWICKELUNO
keuutniss heissen muss. Nicht weniger ist nun auch die
Kritik und die Hermeneutik ebenso wohl Mittel als Zweck:
Mittel zur Benutzung und Verarbeitung dieses Quellenvor-
rathes behufs der idealen lieproduction des antiken Lebens;
Zweck; indem ihr unmittelbares Resultat die erorterte reale
Reproduction selbst ist.
In diesen Yerhaltnissen liegt also gleichsam der Central-
punkt, in welchem die verschiedensten Ansichten von Philo-
logie wie ebenso viele einzelne Faden zusammenlaufen und
sich sammtlich als gleichberechtigt erweiseU; sobald sie sich
gegenseitig auerkennen, als unbefugt dagegen^ sobald sie
sich eine einseitige Geltung verschaffen wollen. Und dass
dies in Wahrheit das Verhaltniss aller Gegensatze, aller di-
vergirenden und sich bekampfenden Richtungeu ist, ist ja
die grosse und beruhigende Lehre der ganzen Weltgeschichte,
iu deren Laufe eine schlechthin verwerfliche uud absolat
falsche Bestrebung noch niemals hat zu dauernder Geltung
kommen konnen. Npimentlich aber mochte man der Hoff-
nung Raum gebeU; dass sich durch den aufgewiesenen Zu-
sammenhang insonderheit auch die Grammatiker und Eri-
tiker unter den Philologen zufriedengestellt finden ddrften, '
da aus ihm grade unwidersprechlich folgt, dass, extensiv ge-
nommen, die Behandlung der Sprache, weil diese unter mehr
als einen Gesichtspunkt subsumirt wird, bei weitem das Ueber-
gewicht unter allen philologischen Disciplinen habe und
haben miisse. Aber, wendet man von anderer Seit« ein, der
Umfang einer also bestimmten Philologie iibersteigt, wie die
Erfalirung zu bestatigen scheint, das Mass der dem Indivi-
duum zugetheilten menschlicheu Krafte. Wir enthalten uns,
dieses Vorurtheil thatsachlich zu widerlegen, weil die Hin-
deutung auf Namen der Gegenwart leicht Unmuth erregen
mag. Aber auch abgesehen davon ist der Einwaqd so nich-
tig als nur immer moglich; welche Wissenschaft bote denn
in uuserer Zeit nicht die schlagende Aualogie dar, dass ihres
Gesammtgebiets sich mit gleichmassiger Selbstthatigkeit zu
bemachtigen nur auserwahlten Begabten vergonnt ist, des-
halb der Einzelne nach dem Zuge individueller Neigang
seine fordernde Bestrebung auf einzelne Bezirke beschii^
DER PHILOLOGIE. 15
Oder hort etwa der Romanist dadurcli auf Jurist zu sein,
dass er nicht zugleich Germanist ist, und dieser wieder, dass
neben ihm noch z. B. der Criminalist wirkt? Das ist ja
fSr den Begriff der Wissenschaft das Allergleichgiiltigste
von der Welt. Aber wohlbegrundet ist dagegen die Forde-
rung, dass jede besondere Thatigkeit sich das Bewusstsein
erhalte, eben nur das Glied einer grossem Eette zu sein,
dass sie sich die Erkenntniss erwerbe von der Stellung dieses 505
Gliedes im Zusammenhange mit den iibrigen, dass sie end-
lich die Uebersicht bewahre Gber die Resultate der ver-
wandten Einzelbestrebungeu und ihre eignen Productionen
in stete Beziehung zu diesen und zu dem bewussten Endziel
aller Philologie setze. Statt nun indess die philologische
Wissenschaft lediglich nach individueller Laune in zufallige
Einzelthatigkeiten auseinander fallen zu lassen^ diirfte es
allerdings weit erspriesslicher sein, dem dankenswerthen, ein-
sichtig ausgefiihrten Vorschlage Gerhard^s die verdiente Be-
achtung zu schenken, wonach sich Philologen im engern
Sinne und Archaologen in den Stoff der classischen Alter-
thumswissenschaft dergestalt zu theilen hatten, dass jenen
die auf dem Studium der Sprachdenkmaler beruhende Dar-
stellung des antiken Litteratur- und Staatslebens, diesen die
auf dem Studium der Bilddenkmaler beruhende Darstellung
des antiken Eunst- und Religionslebens anheimfiele, beide
aber sich, was nicht oft genug hervorgehoben werden kann,
als Bauleute an einem und demselben Gebaude betrachtet^n.
Auf die dieser Theilung zu Grunde liegende Unzertrennlich-
keit aller antiken Religions- und Mythenforschung von der
Kunstdarstellung kann an diesem Orte nicht naher einge-
gangen werden. Dass aber ein umfassender Name wie ^AI-
terthumswissenschaft' Bediirfniss sei, ist schon seit Wolf
gefiihlt worden; eine seltsame Ziererei ist es, den Namen zu
scheuen, weil er zu vornehm klinge. Entweder will docli
der Philolog Wissenschaft des Alterthums, oder er will sie
nicht; wer sie aber einmal will, warum soU denn der nicht
bekennen diirfen was er will? Immer etwas Schiefes behalt
dagegen der Ausdruck ^classisch' fiir die Alterthumswissen-
lA f&r das Alterthum selbst; denn indem wir den
16 DIK NmiESTE KNTWICKELUSU
nraprtlnglicheu, von einer part«iisclien Bewunderung nnd
I ausacliIicissQnden Anerkennuiig der betreftenden Litteratur ana-
I gegangenen Sinn fallen lassen, wie er denu auch mit einer
I nQiversellern Weltonschauung nicht bestehen kauu, balteu
i wir den Namen niir fest in Ermaugeluug eines Auadrucks
fEr die Gemeiiischaft griecbiaclicn und riiiuischen Lebens za-
gleich, um den Gegeusatz zum orieutaliscbeu Altertbume x.\i
bezeicbnen. Indem hiermit auch eiue orientaljacbe Alter-
thumawisaenscbaft nicht alleiu zugegeben, sondern ausdrnck-
lich poatulirt wird, mag die Historie unbesorgt sein uoi die
scheiubar imiuer weiter greifende Verengung ihrer Greuzen,
eelbst wenu luit der Zcit das BedUrfniss eiuer germanisch-
niittGlalterlichen Philologie sich regte und geltend machte.
Sie wird fortfahreii, in grossartigen Umrisseu das Walten
des Weltgeiates durcli alle Ritume der /eiteu und Viilker
liiudurcb zu verfolgen uud mit Dauk die Kesultute er-
scliijpfender Specialforschuugen iu ihren Zusammenhung auf-
zunehmen, wie sie die Pbilologie, mit conceutrirterer Kraft
in eiu engeres Terrain sich versenkeud, ilir darzubieteu in
I Bich Veranlassung findet. Die Philologie hinwiederum wird
sich iiber die vornebme Geringschatzung von 8eiten dcrjenigen
Speculatiou zu trijsten wisseii, die das Erforscheu uiid Wis-
I sen des Mauigfaltigen, Factiacheu als ein 'verwcrflicbes,
gemeines' bezcicbnet, die eiuen scblechthiu ausschliciisenden
I Werth nur deiu Gedauken beilegt, der doch ohne die leben-
t" dige Entfaltung in individueller Gestaltung ebenso iide uud
I jnhaltsleer bleibt, wie die rolie Haufuug des Besuuderu oline
den beseelenden Geist todt ist liud bedeutungslos; die Phi-
lologie wird aber fortfahrcn ibreu heitern Wobnsitz in jenen
anmiithigeu Getilden aufzuschlageu , die diiiTh ludividualisi-
nmg der Idee erst der wnhreu Pocsie des Lebens theilhaf-
tig werden.
Nach all diesem ergibt sich luit Sicherheit, was der
hcutigen Philologie in Deutschland -— denn die Nachbar-
t lander stehen dieser Stufe nocli betracbtlicb feru — zumeist
! Noth thut, Die reale Heproductioii ist diejenige Sciie, auf
f welcbe die philulogische Tbatigkeit mit weit flberwiegeiider
f Energie sicb geworfen hat. Deuuoch versteht sich nach
DEB PHILOLOGIE. 17
dem Obigen von selbst, dass auch sie mit allem Rechte un-
unterbrochen fortgesetzt werden muss, zumal da auch hier
erst die neueste Zeit die richtige Mitte zwischen subjectiver
Texteskritik und ihren objectiven Grundlagen zu lehren an- 5or.
gefangen hat. Aber vorzugsweise wird doch zunachst das
Streben dahin zu richten sein, die vergleichsweise kaum in
ihren Anfangen begriffene ideale Beproduction des classischen
Alterthums in einiges Gleichgewicht mit der vorausgeeilten
Schwesterbestrebung zu setzen. Davon mag die Nothwen-
digkeit am besten einleuchten durch einen Blick auf zwei
beispielsweise gewahlte Disciplinen, die bis zum heutigen
Tage nur als fromme Wiinsche in der Idee existiren: wir
meinen wissenschaftliche Darstellungen der griechischen Lit-
teratur und der lateinischen Grammatik^ welche letztere frei-
lich ohne Assimilation der noch immer allzu scheu betrach-
teten allgemeinen sprachvergleichenden Forschungen ein Ding
der Unmoglichkeit ist. Das Fehlen eines wissenschaftlichen
Gebaudes der Mythologie aber kommt nach der frtlher an-
gedeuteten Wechselbeziehung insonderheit auf Bechnung der
archaologischen Alterthumsforscher, gegen die sich aber auch
die sprachlich-antiquarischen Philologen bisher viel zu fremd
verhalten haben. Eine wesentliche Forderung, zwar nicht
ganz yerkannt, aber doch auch noch nicht gehorig anerkannt^
verdient ftlr die Bearbeitung aller Disciplinen der Alter-
thnmswissenschaft ohne Ausnahme eine besonders eindring-
liche Hervorhebung. Es ist dies die Wahrnehmung der dop-
pelten Seite jeglicher Disciplin^ worauf die sich erganzenden
Unterschiede einer genetischen und einer systematischen
Darstellung beruhen; Unterschiede, auf die sich auch mit
gewissen Modificatiouen die neuerdings versuchte ^innere und
aussere' Geschichte der Litteratur mit grosserm Rechte zu-
rQckfOhren lasst, die indess hier weiter zu verfolgen der
Raum gebricht. Doch kommen eben hierauf zwei Disciplinen
zuriick, von denen man namentlich die eine niemals recht
unterzubringen gewusst hat. Fdr jede selbstandige Wissen-
schaft muss namlich die erste und oberste, die Fundamental-
disciplin, diejenige jsein, in welcher die Idee jener Wissen-
schafb; ihre Grenzen, ihr Inhalt und seine Gliederung ihrc
FB. RIT8CHELII 0PV8CVLA V. 2
18 DIE XECESTE ENTWICKELCNG DER PHILOLOGIE.
Darsielliiiig finden, so dass darin gewissermassen die ganze
Wissenschafk selbst in nuce enthalten ist Sobald nun
diese DanteUnng den W^ niinmt, dass sie das allmahliehe
Werden (die Crenesis) der Wissenschaft Terfolgt und am
Faden des zeitlichen Fortschritts ihres Inhalts sich bemach-
tigty so ist sie eben genetische; systematische dagegen^ wenn
sie sich sogleich an das Ende der Entwickelongsreihe stellt
nndy das Gewordene uberschanend, zur Gliederung des Inhalts
gelangt Dadurch sind also die sich ganz wesentlich er^n-
zenden und einander vollig parallelen Disciplinen, Geschichte
der Philologie uud Encyklopadie der Philologie, gegeben, in
welcher letztem keineswegs die erste einen Anhang ab-
geben darf.
Wir gedenken schliesslich, zum Beweise einer ofb un-
glaublichen Unbekanntschafk mit dem Standpunkte der eig-
nen Wissenschaft, der ganz neuerlichen Aeusserungen W. H.
Grauerfs (Historische und philologische Analekten, MCLnster
1833, Vorrede): ^Unsere philologische und historische Litte-
ratur scheint gegenwartig auf dem Standpunkte zu sein, dass
es mehr der sorgfaltigen Durcharbeitung einzelner Punkte
und Fragen als ganzer Partien bedaif. Wir besitzen jetzt
von den meisten alten Schriftstellem treffliche Ausgaben;
Qber die allgemeine und Specialgeschichte riele vorziigliche
Werke, im besten Geiste geschrieben; von den meisten Zwei-
gen der Philologie und Geschichte recht gute Darstellungen'
u. s. w. — Worte von denen fast durchgehends das Gegen-
theil wahr isi
II.
Zur Methode des philologischen Stndinms.
(Bruchsttlcke und Aphorlsmen.)
[Ende der funfziger Jahre unseres Jahrhunderts fasste
Ritschl den Plan^ unter obigem Titel zehn akademische
Vortrage des InhaltS; wie er ihn in seinen Vorlesungen Gber
Methodologie der Philologie damals zu geben pflegte, formell
nattlrlich in der Abrundung; wie sie die Zusammenfassung
fQr den Druck erforderte, zu veroflfentlichen, und zwar spe-
ciell zu Nutz und Frommen der angehenden Studirenden.
Eine langere Reihe fliegender Blatter liegt vor, auf die
er mit eiliger Hand einige HauptpunktC; welche er zur Er-
ortening bringen wollte, hingeworfen hat. Obwohl nun die-
ser Gedanke offenbar sehr rasch hinter anderen Arbeiten in
den Hintergrund trat und deshalb der Ereis des zu Behan-
delnden nicht entfemt angedeutet ist, auch dem was gegeben
ist durchweg die stilistische Durcharbeitung fehlt; so bieten die
Blatter doch gerade in diesem ersten frischen Erguss einen
sprechenden Ausdruck der Art und Weise, wie Ritschl seine
Stellung als akademischer Lehrer gegen^ber seinen Schulern
aufifasste, und der Grundsatze, nach denen er ihre Studien
leitete. Es schien mir deshalb auch Unrecht, den liberaus
lebendigen Hauch^ der AUes durchdringt, durch irgendwelche
noch so geringftlgige stilistische Zuthaten zu st5ren; ge-
schweige denn dass ich den ungefahren Inhalt des ganz
Fehlenden nach Vorlesungsheften hatte erganzen mogen^ was
zudem mehr als einmal bestimmt ausgesprochenen Wiinschen
Ritschls entgegen gewesen ware. Es liegt in der Natiir der
2*
1
ZUtt ftlETlIODE
Sache, dasa unter der Hand diese Skizze sieh zu eincr Apo-
logie der 'Bonner Schule' verwaiidelte: der persSnliche Cha-
rakter des Ganzen aollte deshalh in der Vorrede betoat und
erklart werdeu. Danach iat, waa sicli etwa zum Abdruck
eignet, ira Folgeuden geordnet worden. 0. W.]
Vorrede.
Ob dieses Buch Anklang, gute Aufnahme fiudet, danach
frage ich in der That weuig. Viel will ea uicht seiu, was
es aber eein will, das ist es auch und das kann ihm keine
Kritik und kein UebelwoUen nehraen.
Mau kann sagen, das Meiste sei schou 80 oder ubnlich
gesagt, uiid das Buch sei Uberflilssig. Aber nicht, dasa Aehn-
liches aknlich, sonderu dass clieses gerade so gefasst und ge-
sagt werde, darauf k5mmt mii^s an uud kommt es ilenen an,
itir die das Buch iat.
Nicbt pliilosophiache Begriindung und Unterauchungeti,
nieht historische Darstellung, sondern lediglich eine Summe
praktiecher Kathschlage, gerade auf das akademische Sta-
dium, wo der Griuid zu legeu, berechnet, beryorgegaugen
aus und berubend auf der Summe aller peraonliehen Erfah-
rungen. Ffir sie wird gar keine AlleiugUltigkeit in Anspruch
genommen; anderc konnen's anders, konnens beaser muchen;
eiuee schliesBt das andere nicht aua; sehe jeder wo er
bleibe; aber auf eine bestimmte, klar erkannte Weise muss
es doch jeder eiuzelne machen, und der einzehie Lehrer kann
nicht allea fUr gleicb wahr uad ricbtig odcr gJeichgOltig
faalten. Jeder einzelne Lehrer hat docli aher die Veriiflich-
tung, eineu Weg, deu er fiir den rechten erkannt oder ala
einen rechten erprobt hat, zu lehreu; jeder eiuzelne Lernende
hat das Bediir&usa, sich eine aolche Leitung gebcn zu lassen :
etwas muss doch also gcschehen. Encyklopadie kaun
man nicbt alle Semester lesen, und doch kommen jcdes ueue
Semester neue Studirende. Rathloa achwanken eie herum,
sich selber Wege suchend. Huudert Bekeoutnisse bozeugen,
wie spat die Einzelaen zum Kechten gekommen, wie riel
irre gegangen, wie viel zu bereuen. Besaer eine bestimmte
DES PHILOLOGISCHEN STUDIUMS. 21
Einseitigkeit^ als schwankendes Herumtaumeln zwischen,
schwankendes Suchen nach dem Nicht-Einseitigen.
Sehe jeder, wie er's treibe. Meine Art hat gute Frilchte
getragen: Ihr seid die Friichte: also bleibe ich dabei.
Schlicht und popular, handgreiflich und leibhaftig con-
crety ohne alles Abstractionenwesen, zu unmittelbarer Nutz-
anwendung.
Aber das Ziel ganz und gar nicht bloss praktisch;
nicht etwa die Philologie, soweit und sofem sie der Stoff
fiir den Schulunterricht^ die 6;mnasialbildung ist^ — son-
dem die Philologie als Wissenschafi
Deswegen h5rt sie nicht auf^ fiir diejenigen zu sein, die
allerdings der Mehrzahl nach eben nichts anderes als Schul-
manner, als Gymnasiallehrer werden wollen, ja ist vielmehr
die einzig richtige Philologie flir solche wahrend desUni-
versitatsstudiums, auf das praktische Einubung nicht ge-
horty zu frlih ist, unfruchtbar bleibt, wie alle padagogischen
Seminare in diesem Lebensstadium. Aus zwei Griinden,
einem popularen und einem tiefem. 1) Der gute Lehrer
mussy auch zum Lehren, mehr haben und wissen in sich, als
er braucht zum unmittelbaren Vonsichgeben, quantitativ und
qualitativ; aus der FUlle heraus und aus der Tiefe hervor
mnss die ftir die vmmittelbare Mittheilung; die praktischen
Lehrzwecke ausgewahlte und abgewogene Quote des Stoffs
sein, sie muss, in ihrer Begrenzung auch^ die Eeimfahigkeit
fdr weitere geistige Entwickelung in sich halten. Jene Tiefe,
diese Eeimfahigkeit k5mmt — so weit ins Gebiet des Li-
tellectuellen fallend — nur aus des Wissenschaft. 2) Der
Lehrer muss selbst einen innem Eern, Besitzthum haben,
der tiber die praktischen Berufszwecke hinausreicht. Wenige
sind 80 geborene Padagogen^ dass sie darin ganz und gar
aufgingen; die meisten haben noch ein ausser der Erziehungs-
freude liegendes Bediirfhiss; das Einerlei der Jugenderziehung
macht doch unter anderm auch miide und matt trotz alle-
dem und alledem, — selbst das Lehren auf der Universitat
22 zuR METiinnE
kriegt man satt, wenu nichts hiuzutritt — der Meneoh
waclist weiter und will wachsen, und als Lelirer behalt er
doch immer uud ewig ilenselbeu Btandpuukt — also keiner-
lei Beeintrttchtigung der Hohe und Freudigkeit dea Lehrbe-
rufs liegt darin, uoch ein anderes daneben zu begehren. —
Ehedem mehr Padagogeu, jetzt mehr speciSsche Philologeu
— auzuerkenneuder Unterschied und nicht ganz wegzuleug-
nende Kluit — schadet aber auch uicht, sondem wird ander-
weitig gut^emacht mit Zinsen und reichlich ausgeglichen —
es mag und muss beiderlei Ivaoze gehen — . Der unverlier-
bare Halt, die innere Freudigkeit, die wissensehaftliche For-
Bchung, das BewusstBein festen Fuss in ihr zu haben, sie
au seinem Theile mit fordern zu konuen uud ihr dadurcfa
wabrhaft anzugehoren uniJ sie sich zu eigen zu Iiaben, aei
die Forderung von noch so kleinem Urafang — das keuneu
nur, die's in sich erfahren habeu und ftu sich. Das gibt
Gegengewicht, wodurch die Langwierigkeit des schweren Be-
rufes aufgehoben, ertraglich gemacht wird, der Mensch eich
oben halt, Was hilft alle^ Declamiren von schonem, hohem
Beruf der Jugendbilduug nnd diesem Enthusiasmus? sehen
wir den Dingen auf den Grund und nehmen sie wie sie fac-
tisch sind, so ist es wahrlich kein Mangel an Idealitat, an
wahrem Beruf fiir Jugendbildung, wenn eiuer durch sechzig
Correcturen in derWoche, Jahr aua Jahr ein, sich todtmQde
und caput fflhlt, und aich nach erfrischender Speiae in der
Stille seinea eigeueu Oemllths, als Alleiaherrscher im Eam-
merlein seines denkenden, forschenden Geistes sehnt. Das
gibt ihm die Wisaenschaft, die ihn mit den (Iber den nacfa-
sten Beruf hinausliegenden Kreisen des menschlichen Daseins
in Verbindung halt. Die Lust dea Schaffens, des innern
geiatigen, ist durch nichts anderes zu eraetzen; und Schaffen,
atetes Schaffen, im Rleinen oder im Grossen, ist das Wesen .
aller Wissenschaft, aller wahren. Und der Wahrheitssinn,
aeine Bewahmng, Scharfung, Reinhaltung, ist die hewun-
demswertheste Frucht aller wirklich wissonschoftlichen
Thatigkeit, und damit sind wir 3) auf die moralische
Wirkung dea wisseuschaftlichen Lehrera gekommeu. Nicht
Dur ftir Bioh braucht det Lehrer, um geistig zu existiren,
DES PIIILOLOGISCIIEN STUDIUMS. 23
Wissenschaft^ sondern (aucli abgesehen von dein sub 1 be-
merkten Intellectuellen) auch fdr die Schiiler. Die Lust des
Schaffens theilt sich mit und belebt und regt an wunderbar,
und der Bespect vor der Wahrheit. Man schaue sich um
an den Gymnasien: wenn nur ein idealer Lehrer dran ist
(und alle werden es liie; die Mehrzahl selten sein, bei der
Beschranktheit der menschlichen Natur), er Ubertragt zehn
Unschopfeidsche; oder wissenslos Enthusiastische (welches
verlachte Hansnarren sind), und die Schiiler hangen an ihm;
und er gibt der ganzen Schule Ton und Halt. Die Wissen-
schaft gibt Wahrheit^ und das Streben nach dem Festhalten
an der Wahrheit macht gut. Darum man so viel moralische
Wirkung mit achter Wissenschaft macht, und sie das beste
moralische Erziehungsmittel ist, das ich kenne. Natiirlich
bei Aelteren; Reiferen mehr und unmittelbarer und durch-
greifender^ aber yerleugnen thut sich^ in relativem Masse^
dieselbe Eraft auch bei der Jugend niemals. Heilige Scheu
vor der Wahrheit, der unbedingten, reinen, unerbittlichen,
unbarmherzigen.
Und das wollen wir doch ja nicht vergessen, um der
jetzigen Generation gerecht zu werden und der grossen Wen-
dung; gegenUber den alten Padagogen. Sie erheiterten, er-
quickten, aber sie lehrten keine Arbeit. Wir wissen es ja
alle, wie das j^a^Iiche Schlendern, das auf unmittelbaren
Genuss hinwolltey zugleich doch schlaff liess, wenn auch an-
genehm anregte und nUtzIich unterweisend war; nur das
mittelbar^ auf Umwegen i. e. durch die Arbeit errungene
Wissen ist wahrhaffc bildend. Die Wahrheit zu finden, und
die Eunst sie den SchUler wieder finden zu lassen, hat un-
zweifelhaft (in historisch - sprachlichen Dingen) Fortschritte
gemachty neue Wege, sichere Methoden gefunden, die die
gute alte Zeit nicht kannte. Und das ist es, wodurch die
heutige Schullehrer-Philologie wirkt und trefflich wirken
kann^ wenn sie vemiinftig ist; unvemiinftig aber kann alles
sein und werden.
Freilich ist ausser 1) dem Intellectuellen; und 2) dem
Moralischen durch «die Zucht des Litellectuellen, noch ein
dritter Factor Ubrig: das auf Phantasie und Geschmack wir-
24 ZUR METIIOPE
kende Kunstlerische; zu Strenge uud Emst die Warme und
Erhebung. Und das ist nun der Segen des Stoffes der
Philologie, die unvergangliche, unerschopfliche Kraft einer
so wunderbaren Humanitatsphase, wie die gesammte Geistes-
eultur der antiken Welt, abgespiegelt in dem klarsteU; har-
monischsten Schriftthume, ist.
Es gibt NatureU; die ganz padagogisch angelegt Ihnen
ist das Lehren (nicht was sie lehren) Hauptsache, der Sto£f;
als Mittel des LehrenS; gleichgUltig mehr oder weniger. Sie
suchen und pflegen sich eine von Einseitigkeit freie Bildung
zu geben. Man kann nicht gerade sagen, dass dergleichen
Manner ein Segen fOr die Anstalten zu sein pflegten, mit
ihrem Encyklopadismus und stofflichen IndifferentismuS; weil
eben darin keine herzhaft anregende Kraft liegi Enthusias-
mus liegt nur in der Einseitigkeit; das Encyklopadische
kami nicht begeistern.
Dass die einen Philologie als Mittel fiir Schulbildung
wollen, die andern Philologie als Wissenschaft, ist ein Unter-
schied; der mich nichts angeht, und der uns allen nichts
anha4i; weil — die Wege^u beiderlei Art von Philologie
durchaus dieselben sind fiir das akademische^tudium. Nur
durch die Wissenschaft geht es zu fruchtbarer Praxis.
*Die Philologie auf Universitaten soll mehr auf die
praktischen Lehr- und Schulzwecke zugepasst werden; jetzt
eine Kluft.'
Dagegen: ist das die einzige Philologie, die Noth thut?
soll keine andere, zu keinem andem Zweck^ mit keinen an-
dern Ziel- und Gesichtspunkten tradirt werden auf Univer-
sitaten? SoII es eine vergebliche Wamung sein, die Frank-
reich, Italien geben, wo die Vemachlassigung der Philologie
als Wissenschaft, deren Wiege jene Lauder waren, sich
so schmahlich gestraft hat im Laufe der letzten Jahrhun-
derte flir die allgemeine Bildung, Gelahrsamkeit, Wissen-
schaft? — AIso jedenfalls auch Wissenschaft der Philo-
DES PHILOLOGISCHEN STUDirMS. 25
logie. Nun aber etwa zweierlei Vortrage, fiir die Wisseh-
schaft und fiir die Schule??
Zweitens auch fiir die Schule: gar manche Ziele gibt
es, zu denen der geradeste Weg mit nichteu der ktlrzeste
und zum Ziele ftihrendste. So wenig man den Theologen
unmittelbar zum Prediger, zum Seelsorger appretirt, so
wenig direct den Schulmeister, sondern durch den weiseu
Umweg der wissenschaftlichen Erkenntniss, die er weder in
ihrer Tiefe noch in ihrem Umfang zu unmittelbarer prakti-
scher Anwendung zu bringen hat.
Classische Alterthiimsstudien geben ideale Befruchtung
und Neubelebung, ohne die alle hohere Cultur der Neuzeit
verengt, versumpft, verkiimmert.
Unverwtlstliche Magnetkraffc der classischen Alterthums-
studien. Man sehe um sich: die edelsten Jiinglingskrafte
fort und fortwerden angezogen, trotz der hundert und hun-
dert Lockungen anderer, ebenfalls berechtigter Richtungen,
trotz allen Geschreies von Sichiiberlebthaben, trotz der jam-
mervollen Aussicht ftuf aussem Lohn und Behagen des Lebens.
Eine reale Reproduction ist das, was die *PhiIoI<)gie'
(^grammatica') zu allen Zeiten als Eigenthum gehabt hat,
ist das, was sie allein von allen wissenschaftlichen Fa-
chern f&r sich hat. Alle andem auf Reproduction ausgehen-
den ("B Historie) haben nur ideale.
Die Philologie hat sich erweitert allmahlich mehr und
mehr nach der Seite der idealen Reproduction hin — sie
strebt nach dereinstiger Y ermahlung mit der Historie. Hierin
liegt ihre Geschichte, Stellung, Zukunft. Aber so lange
Menschen Menschen sind, wird die Yermahlung nie absolut
vollzogen, werden die Thatigkeiten relativ getrennt sein.
Dieses sind schone AUgemeinheiten — letzte Ziele —
die viele, bewusst und unbewusst, zuerst hinlocken zu dem
classischen Alterthum, in denen man aber nicht verschwie-
meln muss, die zu'nichts ftihren — denn nun gilfs Arbeit,
26 ZUR METHODE
kein Genussschwelgen vor ihr — keinem fallen die goldenen
Friichte von selbst in den Schoss, und wenn sie es thaten,
wtlrde er keinen Genuss von ihnen haben.
Auf Rathschlage bis ins Detail hinein kommfs an —
Allgemeinheiten helfen nicht und lassen rathlos — der Ho-
deget soll gleichsam mit dem Studirenden aufstehen, Ea£fee
trinkeU; Mittag essen, zu Bett gehen, ihn immer begleiten,
fiir die ganze Zeiteintheilung, fiir die Art wie er die Feder
in die Hand nehmen, ins Tintenfass eintauchen, das Buch
aufschlagen etc. soll ^ bildlich gesprochen. Das hat sein
Missliches zu lehren — wird immer viel subjectiv bleiben--
kann leicht ins Lacherliche gezogen werden — item aber
es hilft
Die Nichtphilologen haben gar keinen BegriflF von der
Art und der Tragweite unserer Methode, der kritisch-exege-
tischen. Entweder nehmen sie auf lacherliche Weise das
Unmogliche flir moglich — oder die Besonnenem, die so
obenhin uns in die Earten gesehen haben, das Mogliche fur
unmoglich, erschrecken vor dem unsinnig gefassten Begriff
^Hypothese' (Lieblingswort), haben keine Ahnung von der
Ueberzeugungskraft , innern Wahrheitsnothwendigkeit und
volligen Gleichstehung des subjectiven Combinations- und
Erfindungsergebnisses mit dem ausserlich bezeugten; nicht
davon, wie sich aus den kleinen Operationen dieser Art ho-
here Gedankenfriichte aufbauen, welche Schlaglichter auf
Auffassung des Ganzen eine einzige Buchstabenveranderung
wirft. Die Sprachvergleicher sprechen verachtlich von der
*kritischen' Philologie; — kritische Philologie, kritische
Richtung hort man auch sonst ofb.
Was soll das heissen? Sind sie die unkritischen ? Dann
habeant sibi.
Oder (im engem SinnQ des Wortes, wenn nicht von all-
gemeiner Methode die Rede) weil sie sich mit Eritik der
Texte beschaftigt? Ei, thut oder will sie denn das allein?
Warum nicht eben so gut die exegetische? die verstehen will
und Verstandniss lehren.
DE8 PHILOLOGISCIIEN STl DIl MS. 27
Aber freilich gesunde Exegese, die ihre Grenzen kennt,
ihr Correctiv, ihre Erganzung in der Kritik - die weiss,
dass die Wahrheit immer auf dem schmalen Grenzstreif ge-
funden wird, wo Exegese und Kritik in stets flUssiger Ge-
schmeidigkeit in einander heriiber und hiniiber spielen und
weben — die weiss, dass Exegese nur das eine Auge, neben
dem immer das andere, das Auge der Kritik, wach und tha-
tig und au qui vit sein muss, wenn nicht halbe Blindheit
eintreten soU.
Also wenigstens doch die kritisch-exegetische oder exe-
getisch - kritische.
Es bleibt eine Wohlthat, dass scharfe Messer erfunden
sind, wenn auch mit ihnen gelegentlich mancher Unfug ge-
trieben und einige Unschuldige todi^estochen werden.
Besser methodisch irren, als unmethodisch d.h. zufallig
das Wahre finden.
Wer aus modernen Uebersetzungen der Classiker iiber
die Elgin Marbles, oder liber die romische Grundverfassung
etc schreibt, oder aus lateinischen Uebersetzungen iiber by-
zantinisches Kaiserthum, der kann etwas ihm und vielleicht
auch andern recht nQtzIiches thun, kann sich damit in die
Reihe der Archaologen (Kunsthistoriker), Antiquare, Histo-
riker einrangiren; aber niemand nennt ihn einen Philologen.
Wer iiber Accente und Spiritus, iiber Lesarten und
Schreibfehler der Texte etc. schreibt, kann eine sehr niedere
Art der Beschaftigung oder eine hohere von sehr niederm
Standpunkte treiben: aber er wird immer ein Philolog heissen.
Auf dieser Grundlage, aus diesem Boden konnen Krafte
der ersten Art und Friichte jener Art erwachsen, umgekehrt
niemals. Sie miissen es nicht, aber die andem konnen
es nicht.
•
Seminar zimachst und principiell nicht eine Praparanden-
anstalt fQr Lehrer, sondem Pflanzschule fQr die Wissenschaft
der Philologie. So nach dem Urmuster des Gottingischen,
dessen glQckliche Copien alle andern sind.
f
^" Bil
ZL:K METHODK
^
^
^
BilclierkeiintDiss. Mit eineni Bucli iihnlii:li wie init e
Menschen; man tnuss es einmal geseheii habeii, taglich zur
Bibliothek gehen uud Buch tiir Buch mit unermQdlicher
Geduld sich geben laasen. Anachauung gar viel werth,
auch nur ganz Susserlich, UnifaQg, Ziel, Grenzen, Einrich-
tung pragt sich ein als eiu fasxbares, handgreifUches Con-
cretiiui, ja als ein gleichsam lebendiges ludividuum. Blosser
Titel = todte AbBtraetion, eben ao schuell vergesseu, wie
in schwimmenden Umrissen als schwiiukes Bild aufgenom-
men, oder vielmehr als keiu Bild. Hier nun in Bona zu-
mal von solcher MUhseligkeit befreit — seltenea GtUck —
schwelgend in der Fillle — ! !
Mlissen suchen auf der Bibliothek Anianuenseu «u wer-
den. Einige wenige Oberal]. Aber hier habe ich deswegeu
das Institut der freiwilligen Amanuenseu in grosserer Zalil
geschaflen. Die Bibltothek liat allerdings auch ihren Nutzcn
davon — der indess selbst wieder doch nur zum Nutzeu
der Benutzer ist — aber der weit uud weit iiberwiegende
anf Seiten des Amanuensen.
Lesen, viel lesen, sehr viel lesen, moglichst viel leseu.
Philologische Studentenvereine, allerhen-Iichstes Tucita-
ment.
Allen milsseu alle Ziele gezeigt werdeu und die dahiu
fUhrenden Wege. Jeder achreitet nach dem Mass seiner
IKrafte vor, so weit es ihm gegeben iat. Wer unterweges
Btecken bleibt, hat deu Gewinn des geiuachten Weges uud
die Befriedigung des erreichten relativen Zieles. Eines schickt
aich nicht fQr alle. Die beaten sotlen Wegleitung erhalteu,
ausreichend bis zum Endziel; die schwachen sollen nicht
ohne Filhrung bleibeu fiSr ihr kleineres 8tiick Weg und
sollen die freie Auasicht er&tTnet erhalten bis zu den letsl
Zielen.
;
Man muBB immer hinaufziehen, nicht herabsteigeu, bei
, der Wahl des Massstabes fUr die Vorlesungen. Die schwa-
m
DES PHILOLOGISCHEN STUDIUMS. 29
chen werden nieht folgen^ nicht tiberall folgen konnen; ihnen
bleibt mancheSy yieles unyerstanden. Dennoch^ dass ihnen
ein Ideal yorgehalten wird^ dass sie eine AhnuDg der Grosse
und Weite, Hohe und Tiefe der Wissenschaft^ der Strenge
ihrer Forderungen erhalten^ dass ihr geistiger *Blick die
Grenzen menschUchen Eonnens umspannen lemt — das ist
ein unyerlierbarer ewiger Gewinn filrs Leben^ ein stiller,
unmerklich aber sicher wirkender Spom zum Aufstreben, eiu
Schutz gegen das Herabsinken zur Erde und humi repere.
Item was den Stoff der Yorlesungen betrifft: darauf
kommt yiel weniger an, dass sie bestimmte einzehie Eennt-
nisse empfangen und mit sich forttragen - obwohl auch-,
sondem dass sie einen Eindruck empfangen, wie man zu
ihnen kommt, dass ihnen die Wege und Operationen in guter
Exemplification yorgezeigt werden.
Lebensfreude ^sich zu fQhlen* und Geffihl der person-
lichen Bedeutsamkeit; sich zu wissen als Mitarbeiter am
Dombau der Wissenschaft.
Und nicht als gedankenloser Handwerksarbeiter, sondem
zwar 4mmittelbar praktisch thatig f^r die eigene Person nur
an einem kleinen StUck des Werks, aber mit der Eenntniss
und Uebersicht des Bauplans, mit Bewusstsein flber Zweck,
Zusammenhangy Beziehung der Einzelarbeit auf das grosse
ganze Werk.
^Als dienendes Glied schliess an ein Ganzes dich an.'
Auch der unbegabteste hat mehr, als wenn er nichts hat
oder zum Schoppchenstechen geht, wenn er — z. B. einen
Wortindex macht; obgleich es auqh wahr^ dass keine Ar-
beit so klein und gering, dass nicht nur der Beste gerade
gut genug ist ftlr ihre yollkommene^ gescheite Ausflihrung.
Auf der Schule berechtigt und erforderlich allerlei
Bildungsstoff auf breitester Gmndlage (obgleich auch diese
jetzt zu breit!); aber mit der Uniyersitat fangt eben schon
eine relatiye Einseitigkeit an berechtigt zu sein.
30 ZUR METHODE
Erschopfung und Abschluss mit positivem Besul-
tat bei Disputationen und Abhandlungen.
Darum keine weitschichtigen Themata und weitlaufigen
Abhandlungen; an denen nur so aussen herum^ an zufallig
herausge^ffenen einzelnen Punkten herumkritisirt wird.
Die Eritik muss durchschlagen, alles umfassen^ bis auf
den Herzpunkt dringen.
Also: kleine Stoffe von beherrschbarem Umfange.
Nicht Ruhe noch Rast muss ein Problem lassen bei
Tag und bei Nacht.
Nil sine magnd — und Nil tam difficilest — ist die
Quintessenz, in ihrer Yereinigung der Kernspruch.
Nur nicht aus Zagen vor der Grosse der Aufgabe das
frische Zugreifen, ohne viel Besinnen und pedantische Ord-
nung; versaumt. Ein halber Tag^ ganz dran gesetzt bei
verschlossenem Zimmer^ reicht hin ein Dutzend CatulUscher
Gedichte zu lesen und so weit zu verstehen und zu goutiren^
dass ein Bild der Art' und des Individuums gewonnen. In
acht TageU; wenn jede Nebenstunde ausgenutzt wird^ lasst
sich eine Demosthenische Rede durchlesen: und solcher acht
Tage hat das Jahr 52.
In erster Linie steht, fUr Schule wie fflr Universitat,
dass einer Lehrer sei, erst in zweiter, dass Gelehrter. Aber
allerdings, je mehr der gute Lehrer ausserdem auch Grelehrter,
desto besser als Lehrer. Ein idealer Lehrer nur an jedem
Gymnasium!
NB. Nicht um moralischen Idealismus handelt sich's
(den kann auch der pure Padagog haben), sondem es gibt
ja auch cinen intellectuellen Idealismus.
Keine Klugheit, und selbst keine Weisheit erzielt, was
allein ein warmes Menschenherz zu Stande bringt: ein Herz
f&r die Sache, die zu lehren ist, und fiir die Menschen, deneu
sie gelehrt werden soll.
DES PHILOLOQISCHEN STUDIUMS. 31
Das wahre Eennzeichen eines rechten Lehrers ist, dass
er SchiQer zieht^ die besser sind als er selbst^ und dass es
ihm eine Freude ist solche zu haben.
Der Lehrer muss wissen zur rechten Zeit aufzuhoren;
den Lehrer zu spielen, zu gangelu; Glauben und Abhangig-
keit zu fordem. An dem Fehlen dieser Kunst — den Unter-
geordneten im rechten Uebergangsmoment, nicht zu spat,
als Ebenbiirtigen zu sehen, ist schon manches schone Ver-
haltniss zu Grunde gegangen.
Ich finde nicht, dass durch zelotischen Glaubensterroris-
mus die Fragen der Wissenschaft gefordert werden, dass
sie je weiter gekommen waren zu ihrer Losung. Gut Ding
will Weile haben, Zeit, um langsam zu reifen, und mit
Geduld und einer gewissen Lasslichkeit getrieben werden.
Man muss mit Behagen zusehen; das Rechte arbeitet sich
allmahlich yon selbst heraus und durch. Hastige Leidenschaft
iiberstQrzt und hilfk nicht vorwarts.
Was Kraft der Wahrheit in sich hat, bricht durch wie
das Samenkom, das jedem Hindemiss zum Trotz die Erd-
decke sprengt — frtlher oder spater.
Schluss: Hier haben Sie zur Mitgiffc das Beste was ich
Ihnen geben kann. Nun gehen Sie hin und thun danach.
Und wenn Sie gethan und so was geworden sind, und das
Alterthum in Ihnen lebendig geworden ist und das Konnen
stark, so stimmen Sie ein, wenn Sie es vermogen: dass die
Bonner Schule einseitige Critici und Grammatici mache, oder
keine Padagogen ftir die Schule ziehe.
Was will man fiberhaupt gegen die Bonner Schule? sind
nicht gerade alle Seiten hier yertreten? misachtet irgend
einer yon denen, welche Einfluss Uben, das Terrain des an-
dem? fehlt es an freudig anerkennender Wurdigung der sich
erganzenden Regionen?
Die Mehrzahl immer freilich exegetische Philologen; aber
das ganz natOrlich; schon des liberwiegenden praktischen
Schulbediirfiiisses wegen. Zweierlei oder mehrerlei neben
einander kann nicht jeder.
32 ZITR METHODE DES PIIILOLOGISCHEN STUDIITMS.
Sehr gute und wohlmeinende Frennde sind es, die mir
sagen^ die Philologie und in specie die Bonnische Philologie
miisse umkehren. Es ist ja riihrend^ wie sie das thun. Aber
theils ist thatsachlich nichts umzukehren, theils ware es
gegen das Gewissen (abgesehen davon dass^ wenn beide
Griinde nicht, man flberhaupt mit funfzig Jahren nicht mehr
umkehrt; imd dass eine befestigte Einseitigkeit^ wenn sie
nur iiberhaupt in ihrer Tendenz auch berechtigt ist, iiber-
haupt mehr werth ist als unsichere schwankende Yielsei-
tigkeit).
Die Nationalwissenschaftler woUen Regeneration der Phi-
lologie durch ihre Studien, und so alle.
Man verlangt, Philologie solle wieder sich vermahleny
Hand in Hand zusammengehen mit den Wissenschaften des
Lebens, mit Theologie, mit Jurisprudenz. So weit das be-
rechtigty ei wohl, so sei es: aber indem die Theologen und
Juristen wieder Philologen werden, darohne sie nichts rechtes
sind; nicht indem wir Theologen und Juristen, da wir mitt-
lerweile etwas geworden sind ohne Theologen und Juristen
und auf eignen FUssen stehen gelernt haben. Wir haben
genug im eignen Hause aufzuraumen.
IIL
Gutacliteii llber philologisclie Seminarien.
fNils Abr. Gy Iden, Trofessor der griechischen Litteratur
an der Alexander-Universitat in Finnland', hatte, um den
Stand der philologischen Studien in seinem Vaterlande zu
heben, im Friihjahr 1863 bei dem akademischen Consistorium
von Helsingfors einen Antrag auf Einrichtung eines philo-
logischen Seminars eingereicht und, um seinen eignen Vor-
stellungen grossem Nachdruck zu verleihen, sich an Ritschl
mit der Bitte um ein Gutachten iiber die Bedeutung der-
artiger Seminarien gewandt. Dadurch wurde der unten fol-
gende Brief veranlasst, den der Adressat, Professor Gylden
freilich selbst schon in dem ^Helsingfors Dagblad' vom
13ten Mai 1863 N. 109 hat abdrucken lassen, dessen Wieder-
abdruck aber man auch bei uns gern lesen wird, da das
Schreiben gegeniiber auch bei uns local immer wieder auf-
tauchenden ablenkenden Ansichten mit Energie und Warme
die einzig richtige Methode schildert, die bei den Uebungen
der philologischen Seminarien zu befolgen ist und der RitschFs
eigne Lehrthatigkeit die zahlreichsten und werthvollsten
Friichte verdankt. C. W.]
Hochgeehrtester Herr Professor!
Es gereicht mir zu lebhaffcer Genugthuung, dem ehrenden
Vertrauen, welches Sie mir mit Ihrer Anfrage Uber philo-
logische Seminarien erweisen, nach dem Mass meiner Erafte
im Nachstehenden zu entsprechen.
Mir ist der Stand der classischen Studien, wie er zur
Zeit, ausser Deutschland, in Belgien, Frankreich, Italien und
Holland ist, nicht unbekannt; wenigstens habe ich diesem
Gegenstande, so weit ich mir theils personlich, theils aus
BUchem Kenntniss davon verschaffen konnte, stets ein warmes
FR. RIT8CHF.LII OPV8CVLA V. 3
,34 1*QIL0I.0G1SCUE SEMINABIEN.
Interesse zugewendet, Es fehlt mir daher iiJcht an Ver-
! gleichungBpunkten, mitHulfe dereu ich mir eine begr(indet« und
I feste Ueberzeugung habe aneiguen konnen. Ich achicke dies
i voraus, um demVerdachte vorzubeugen.alsberuhemeinUrtheil
L auf allzu einseitiger Keuntniss bloss der deutschen Zustande
^^H und auf engherzig patriotischer Ueberschatziuig derselben.
^^H Wenn nun aber einmal zugegeben wird (und aucb iu
^^H Ihrem Vaterlande scheint man ja dieser Meinuiig zu sein),
^^H dass die BlUtlie dcr clasaischen Btudien in Deutechland nicht
^^H niedriger, sondeni — aufrichtig zu sprechen — dass sie hofaer
^^f steht als in den genaimten benaclibarten CulturlUndern, so
■ darf icli ea auch mit einiger Zuversichtlicbkeit aussprecheu,
dass die eigentliche treibeude Kraft, der wesentliche Be-
fruchtimgsquell jener BlUthe nirgends anders zu sucheu ist
als gerade in den philologiaehen Seminarien unaerer Univerai-
taten. Vor 130 Jahren zuerat in GBttingen ins Leben ge-
rufen, hat aich diese Institution allmahiicli so siegreich Bahn
gebroehen mid ao segeiisreich bewahrt, dasa aie von dem
I Begriff eines vollatandigen Universitiitsorganismua bei uns
gar nicht mehr zu trennen ist. Wahrend die fihrigen aka-
: demischen Schweateranstalteu sich schon seit langer Zeit
'. gleichartiger Stiftungen erfreuteu, war es auch in dem go
^^1 sehr im Rilckstande gebliebenen Oeaterroicb, als dieaes endlich
^^H seit 1848 ebeufalls in die BiLhnen deutscher Geistescultur ejn-
^^f lenkte, einer der eraten Geaichtapunkte, dem man bei der
I dortigen Oi^aniaation oder BeorgaDisation von Universitiiteu
und Gjmnasien Uechnung trug, dass man iiberall phiiologiacbe
; Seminare einrichtete: in Wien, Prag, Tnnabruck, Lembei^ etc.
! Und wemi der Erfolg irgendwo mit Ilanden zu greifen iat, so ist
I er es hier. Denn wenn maii anfangs, iim clasaische Studieii in
I Oesterreich Qberhaupt nur begriiiiden zu koniien, schlechter-
; dinga gezwungen war, aich die nothigen Lehrkrafte in grosaer
Anzahl aus dem iibrigen Deutschland zu verschreiben , so
^^_ haben namentlich die philologischen Seminare von Wien und
^^H Pritgi weil aie mit besonders titchtigen Leitern besetzt wareu,
^^H Ho vortrefflich ein- und durcligreifend gewirkt, dass uun achon
seit einer kleinen Keihe vou Jahren das Bediirfniss, fremde
E.rafte ins Land zu berufen, ganzlich aufgehi^rt hat, uiid daas
PHILOLOGISCHE SEMINARIEN. 35
ein sich durchaus aus einheimischen Kraften recrutirender
gelehrter SchuUehrerstand gebildet worden ist, der sich dem
des Qbrigen Deutschland als ebenbiirtig zur Seite stellen darf.
In das Mark der nationalen Bildung geht ja eben das classiche
Studium, wie begreiflich, nur durch einen Uber das ganze
Land verbreiteten griindlichen Gymnasialunterricht Uber; der
einen unyerlierbaren Grund legt, was auch ftlr ein besonderer
Lebensberuf oder specielles Fachstudium spater auf diesen
Grund gebaut wird. Woher aber soU der griindliche Gym-
nasialunterricht kommen als von guten Gymnasiallehrem?
Woher aber wiederum soUen diese kommen, wenn nicht aus
einer richtigen Vorbildungsschule auf der Universitat? Dazu
reichen aber die Yorlesungen schlechthin nicht aus^ weil sie
nur theoretische Eenntnisse und materielle Uebersicht gebeu;
nicht aber das was eben fQr den Gymnasiallehrer als wesent-
liche Erganzung hinzutreten muss: d. i. methodische Fertig-
keit^ die nur durch eigne Uebung der Krafte erworben wird.
Wohl yerstanden: nicht von der praktischen Fertigkeit des
Lehrens selbst spreche ich; denn dieses wird nach meiner
Ueberzeugung nur im Amte selbst gelernt und gehort gar
nicht auf die Universitat, wie denn auch erfahrungsmassig
alle padagogischen Anweisungen und Anleitungen, die schon
auf die Universitat verlegt werden, hefzlich wenig Frucht
tragen und nur die wirklich nothigen Studien storen und
beeintrachtigeiL Sondem ich habe nur im Auge die Erwer-
bung wissenschaftlicher Fertigkeit und die Anstellung
wissenschaftlicher Uebungen, durch die der kQnftige Gym-
nasiallehrer sich befahige, auf bewusstem methodiscfien Wege,
nach strengen Gesetzen und Gmndsatzen einer sowohl sprach-
lichen als sachlichen Erklamng, das richtige Yerstandniss der
classischen Schriftsteller zu bewirken, und zugleich zur syste-
matischen Erkenntniss der Grammatik beider alten Sprachen
zu f&hreH; und zwar so dass die dazu erforderlichen geistigen
Ogerationen in Fleisch und Blut Ubergehen und mit Leichtig-
keit und Gelaufigkeit gehandhabt werden. Es leuchtet ein,
dass dies das blosse Anhoren von Yortragen nicht leisten
kann, sondern dass Selbstthatigkeit dafiir eintreten muss^ wie
sie eben ein Seminar fordert und iibt. Daher auch die in
3*
36 PHILOLOGISCHE SEMINARIEN.
unsem Seminarien iibliche Zweitheilung in 1) Interpretations>
libungen, und 2) Disputationen iiber selbstyerfasste kurze
Abhandlungen philologischen Inhalts, dem Zwecke iiberall
aufs beste entsprochen haben, so dass darin kein Seminar-
director^ wenn er auch die Freiheit dazu noch so sehr hatte,
jemals etwas geandert hat. Ebenfalls einleuchtend ist es
aber, dass alle Erfolge von der Tiichtigkeit und Geschicklich-
keit, der anregenden Kraft und der hingebenden Liebe dessen
abhangen, unter dessen Leitung die Uebungen stehen.
Meinerseits will ich mit einem doppelten Bekenntniss
nicht zuriickhalten: 1) dass ich das Beste, was in philolo-
gischer Beziehung iiberhaupt an mir ist, den Seminarttbungen
meiner Lehrer Gottfried Hermann in Leipzig und Karl Reisig
iu Halle zu verdanken mir bewusst bin; 2) dass das Beste,
was ich etwa selbst geleistet haben mag als Universitats-
Professor, 8icher das Nachhaltigste und Greifbarste, ebenfalls
auf die Wirksamkeit der Semiuare zuriickgeht, denen ich
wahrend 30 Jahre vorzustehen so glGcklich war. Und ahn-
liche Bekenntnisse wtirden in Deutschland hunderte und aber
hunderte alter und junger Philologen machen, wenn sie da-
nach gefragt wiirden. Selbstverstandlich unterschatze ich dabei
gar nicht den Werth guter Vorlesungen; aber einen gelehrten
Schulstand voii der rechten Tiichtigkeit schaflFt man damit
alleiu nicht.
Nur eine Voraussetzung gilt freilich unbedingt fiir eine
wahrhaft wirksame Seminarbildung : die jungen Leute miissen
sattelfest . in der Grammatik beider alten Sprachen von der
Schule zur Universitat kommen. Und da ist es denn freilich
hochlich zu beklagen, dass, wie ich zu meinem Erstaunen
aus Ihren Mittheilungen entnehme, ein Theil jener unerlass-
lichen Vorkenntnisse bei Ihnen gar nicht erworben, dass
die griechische Syntax auf Ihren Schulen gar nicht systema-
tisch betrieben imd eingeiibt wird. Hier mtlsste meines
Erachtens vor allem Hiilfe geschafft werden. Das Seminar
selbst kann nicht der Ort sein, wo diese Vorstudien erst
gemacht, die Grammatik erst gelehrt und gelemt wGrde in
ihrem Zusammenhauge ; es wOrde dadiirch zu etwas ganz
anderem als was es sein soll, namlich zu einer blossen Fort-
PHILOLOGISCHE SEMINARIEN. 37
setzung des Gymnasialunterrichts selbst^ wahreiid doch seine
Bestimmung vielmehr ist, zur lebendigen und fruchtbaren
Anwendung des auf der Schule angeeigneten StoflFes zu fahren,
durch die man nicht nur lerne, sondem zugleich Ichren
lerne, und zwar nicht ausserlich; sondem von innen heraus
leme. Darauf eben bemht ja der unschatzbare Werth einer
wissenschaftlicheu Tradition und Continuitat, vermoge deren
sich eine geschlossene, sich selbst immer wieder aus sich
selbst regenerirende Kette bildet von Lernenden, die zu
Lehrenden werden, deren Lehrlinge abermals schon die Eeime
zu kQnftigen Lehrern in sich tragen u. s. w. in infinitum. —
Bei Ihnen wttrde unter so bewandten Umstanden wohl der erste
Schritt sein miissen, dass ein fahiger Mann dasjenige, was die
bisherige Schule gar nicht mitgibt, d. i. nach Ihrer Angabe
griechische Sjntax, zum Gegenstand akademischer Yorlesungen
machte, welche obligatorisch wiiren fUr diejenigen, die spater
in das philologische Semiuar eintreten wollten; und sehr
zweckmassig gewiss wiirden schon solche Vortrage zugleich
mit praktischen Uebungen verbunden. Ich spreche nur von
griechischer Syntax, weil in Ihrem Schreiben nur von ihr
ausdriicklich die Bede ist. Ihrer Beurtheilung fallt es an-
heim, ob ein umfassenderer Unterricht in griechischer und
lateinischer — nicht nur Syntax, sondern Grammatik iiber-
haupt geeignet oder iiberfliissig sein mochte. Wenn dann
die 80 vorbereiteten etwa einen zweijahrigen Cursus in einem
gut geleiteten Seminar durchgemacht hatten, so wiirde letz-
teres wohl schon nach 3 — 4 Jahren seines Bestehens die
ersten Lehrer liefera, welche die ersten Schritte thaten, um
wohlbefestigte Eenntnisse und gute Methode an die Schulen
zu verpflanzen. Wieder 5 — 6 Jahre spater konnte dann schon
ein Lehrerstamm von junger Bildung so weit vorhanden sein,
dass jede Schule wenigstens eine solche wirkende Kraft
besasse, namentlich wenn unterdess Bedacht genommen wiirde,
die am wenigsten brauchbaren alten Lehrer gelegentlich mit
Pension zu removiren. In 15 Jahren wurdeii Sie schon so
ziemlich eine neue Generation von Lehrera in Thatigkeit
sehen. Denn freilich: gut Ding will Weile haben, und mit
Dampf lassen sich ja geistige Reformen nicht vollziehen.
k
38 IMlILOLOGISCnE 8KMINARIBN.
Verzeihen Sie, weon inich etwa das Interesse fiir die
Sache etwas uber die Grenzen hinausgefiihrt hat, die mir
durch Ihre Anfrage gesteekt waren. Vielleicht fiuden Sie
docb in meinen AeusBerungen eiues uud das andere gate
Kom, das auch fiir Threu Boden passt. Ich wUrde mich sehr
Ireuen, gelegentlicli wieder von Ihnen zu horen, welchen
Erfolg Ihre so schouen, der wurmsten Theilnahme werthen
Intentiouen und Bemlihungeu gehabt haben. Mit der aus-
gezeichnetsten Hochacbtung habe ich die Ehre zu aein etc
Bonn, 18. April 1863. F. Ritschl.
|Au dieses Gutachten reihen sich uaturgemass einige
eiuem andern, amtlichen Schreibeu (aus dem December 1875)
entnommene Aeussemngen Ritaehra , welche sich auf die
vieler Orten Ubliche Tradition bezieheu, liaaH ein Studireuder
der Fhilologie in das pbilologische Seminar nicht vor seiuem
filnften oder sechsteu Semeater einzutreten habe.
Au einer Stelle verwirft Ritscht auf daa beBtimmtcste
diese Tradition als im voHsten Widerspruch zn der Ueber-
zeugung stehend, dte er durcb seine langjiihrige Krfahrung
als Seminardirector sicb gcbildet habe. Darau schliesst sioh
untenstebende Auslassung. C. W.J
Ich hatte immer gefmiden daas, wenn auch aelbstverstand-
lich ceteris paribus oder prope paribuM die hiihere Anciennitat
der Studienjabre eine gewisee Rflcksichtnahme billig erscheinen
lasse, doeh diese S.Ucksicht entscbieden unterzuordnen sei nnter
die principielle Bevorzuguiig der fahigeru, bervoratechendere
Krioige in Auaaicht stellenden, wenn auch jttngeren Krafte.
Ich batte gefundeu, daas eine erst im letzteu oder den beideu
letzten Studieusemestem eintreteude Theilnahme au Seminar-
fibongen doch mebr oder weniger nur gleichsam den ausseni
Menschen beriihre «nd ihm eine zwar immerhiu niltzliche
Direction fiir kllnftige Studien gewahren konne, aber niemals
den ganzen Menschen von iunen heraus wissenschaftlich zu
paeken und methodiacb durchzubildeu vermiJge, daas dazu
vielmehr eine continuirlicbe Schulung von mehreren, wo mog-
lich nicht unter 4, Semestern erforderlich sei, um durchgrei-
fend und nachhaltig zu wirkeu. Ich hatte endlich getiinden,
j
PHILOLOGISCHE SEMINARIEN. 39
dass die aDgemessen frfihzeitige Aufnahme wirklieher Talente
einen ungemein gunstigen Einfluss auf die ganze geistige Atmo-
sphare eines Seminars ausiibt, indem die alsdann schon alteren
und vorgeschritteneren Mitglieder den jiingeren als Vorbilder
dieneu, in diesen den Ehrgeiz der Nacheiferung wecken, und
durch ihr wissenschafUiches ^ Ansehen die ganze Anstalt auf
einer gewissen Hohe erhalten: lauter Vortheile, die durch allzu-
raschen Wechsel des Personenstandes und ein verhaltnissmassig
nur kurzes Verweilen in der Anstalt verloren gehen.
[An einer andem Stelle spricht Bitschl von dem Vor-
theily den es gewahre, wenn man unter den lerubegierigen
Studirenden, deren iiberwiegende Mehrzahl ja liberall aus
Mittelmassigkeiten bestehe^ ein wirkliches Talent erkenne^
dies sogleich den ordentlichen^ d. h. sich durch Arbeiten und
Leistungen selbstthatig betheiligenden Mitgliedem einzureiben^
^ohne danach zu fragen^ ob das betreffende Individuum erst
im zweiten oder in welchem sonstigen Semester stehe'. Dort
heisst es weiter:]
Man gewinnt dadurch den Vortheil, eine noch ganz bild-
same Natur gleichsam wie ein weiches Wachs formen und
in stetiger Folge und eiuheitlichem Fortschritt mehrerer Se-
mester hindurch successive bis zu einem gewissen Grade fertig
gestalten zu konnen: wahrend an einem Studirenden^ der schon
eine Reihe von Semestern ganz auf eigne Hand, ohne mass-
gebende Anleitung und von aussen kommende Zucht seinen^
wenn auch an sich noch so fleissigen und strebsamen Studien
obgelegen^ dabei aber gar leicht manchen^ spater schwer wieder
gutzumachenden Fehlweg eingeschlagen hat und in seiner
Gewohnheit (um im Bilde zu bleiben) einigermassen erstarrt
ist — wahrend an einem solchen^ sage ich, in der Begel nicht
viel mehr umzugestalten ist. Insbesondere hat sich dies auch
bewahrt in Beziehung auf das Lateinschreiben, worin leider
heutzutage die von den Schulen abgehenden jungen Leute
grossentheils gar wenig fest und geiibt sind^ worin sie aber
auch ohne eine so zu sagen Woche far Woche fortgesetzte^
continuirliche Schulung von mehreren Semestern zu einer be-
friedigenden Correctheit und stilistischen Fertigkeit schlechter-
dings nicht gebracht werden konnen.
IV.
Z»r Geschichte der classischen rhilologie.
(Werler. Passow. Keisig.)
L
I. Veit Werler ala Leipziger Docent iincl die
Leipziger Plautusstudien im Anfang des
sechzehnteii Jahrliunderts.
[Der Humanist Veit Werler hatte das lutereBse Rit8chl'8
zunachst dadurch erwecltt, dass er eine Zeit lang im Besitz
des 'Vetus Codex' des Plautus war. Bei genauerem Ein-
geben auf die Peraonlichkeit dieses Maanes atellte sich aber
alsbald heiBus, daes in der in Betracht kommenden Litteratur
uur einige allgemeine Phrasen iiber ihn, nicht das geringete
Positive und Concrete zu tinden war. Das reizte Ritschl zu
eindringenden eignen Forschungen. Den Lebenslauf Werlers
verfolgend fand er, dass seine Wirksamkeit viel weitgreifender
und fruchtbarer war, als bekannt, und dazu in ganz eigen-
thiimlicher Weise verknQpft mit eiuer sehr speciellen Rich-
tung der damaligen humautstischen Bestrebuugen Leipzigs,
sofem aich dieselben namlich ganz hervorstechend an dem
Studium des Plautue entwickelten nnd Jahrzehnte festhialten.
Die Resultate der Untersuchungen (iber die bunten iSchick-
sale des Mannes wurden seiner Zeit im Rheiniscben Museum
fUr Philologie Bd. XXVIJ (1872) 8. 33 ff. und Bd. XXVIll
(1873) S. 151 ff. mitgetbeilt nnd offenbar bald darauf») daa
*) [Es war ein lirthiim tncinerEeitij, 'wenn ich, dnrch die {gftm
gegen Gewohnheit) xittrige HiukdBchrift gt<ta,ugcht, luinahni {». Opaso. IJI
p. XVIU), daM diese Redactioa in daa Jahr 1876 fklle: denn in einem
wegentlicbeo Punkte Bind nocli im Laufc dca Jahreis 1BT3 neae Be-
VEIT WERLER AL8 DOCENT U. D. LEIPZ. PLAUTUSSTUDIEN. 41
Manuscript dieses Aufsatzes fiir den Wiederabdruck im dritten
Band der Opuscula hergerichtet^ wo denn auch jetzt das
Ganze in der erweiterten Gestalt p. 78 — 119 zum Abdruck
gelangt ist.
Dagegen hat weder in den urspriinglichen Aufsatzen
noch in den spateren Zusatzen die Docenten- und Editoren-
thatigkeit Werler's in Leipzig mehr als eine ganz fliichtige .
Berticksichtigung gefunden. Ueber diese schaflFte die wuii-
schenswerthe Aufklarung, brachte sie aber auch in einem
dberraschenden Maasse eine ganz neue und hochst miih-
selige Reihe von Nachforschungen, die Kitschl mit dem ener-
gischen Eifer betrieb, mit dem er bis in die letzten Lebens-
jahre hinein alles verfolgte, was einmal sein Interesse erweckt
hatte. Es wurden namlich ffir diese Ermittelungen, die sich
auf Leipziger Plautus-Ausgaben aus dem Anfang des 16teu
Jahrhunderts bezogen, iiber sechzig Bibliotheken in Contri-
bution gesetzt, in Deutschland wohl alle, wo irgend etwas
zu erwarten war, desgleichen sammtliche der Schweiz und
Hollands, ausserdem die Bibliotheken von Gambridge uud
London, Bom, Turin und Florenz, sowie. die von St. Peters-
burg. Das Ergebniss der Nachforschungen war bei einer
grossen Zahl dieser Sammlungen ein rein negatives, wie
denn die ganze Schweiz von den gesuchten Plautusdrucken
nur ein Exemplar (in Aarau) hat, ganz HoIIand nur in
Utrecht einige, in Deutschland unter anderen eigenthiimlicher
Weise die zwei Leipziger Bibliotheken kein einziges Stiick
besitzen, so bedeutende Bibliotheken, wie die Berliner und
Gottinger, nur je eins. Bei weitem die grosste Zahl bot
Munchen (19 Stiick), demnachst Zwickau (9), Erlangen (8),
Wolfenbattel, Wien und Utrecht (je 7).
sultate gewonnen, die bei jener Bedaction noch unbekannt waren,
wfthrend schon in den Berichtigiingen am Schluss des zweiten Heftcs
Ton Bd. XXVIII des Rhein. Musenms p. 352 Ritschl die Bemerkung
hinznfogte: ^Ueber die in Bd. XXVIII p. 167 in negativem Sinne or-
w&hnte Schriftetellerei Werler^s, insbesondere auch seine «Epigram-
mata> haben weitere Nachforschungen ein sogar ziemlich reichhal-
tiges Material ergeben, welches an einem andern Orte mitgetheilt und
besprochen werden wird.' C. W.]
42 Vi:iT WEIiLKI! AL« LIOCENT
Die Hauptergebiiisse dieser bibliogmphiMchen Unter-
snthungcii wurden voii Ritschl hereitfi in einem Vortrag, den
er zur Feier des 227sten Geburtstages Leibnizeus in der K.
8ach8. Geaeilscliaft der Wias, {am 12teuJuli 1873)iiber Werler
hielt, niitgetlieilt uiid hildeten deu Haupttheil desBelben, wah-
reud die Honatigen, uamGntlich die spateru Schickaale Werler's
hicr uur iu allgemeinem Rahmen voi^riihrt wurden.
Leider erfolgte damals uicbt sotort die Publicatiou dett Vor-
trags, da nocb einige specielle Nachforscfauiigen zu erledigen
wareu: und iu Folge dieser Verzogerung unterblieb die Aus-
iirbeitung tilr den Druck dann ganz, da andere Arbeiten eiuh
iuzwiHcfaen vorgodrangt hatten. So faiiden sich in RitschVa
Nachlass nur vor: 1) die kurzen Aufzeichnungen, die er Bich
fur den frei gesprochenen Vortrag gemacht batte, 2) ein selir
kuappes Referat iiber den Inbalt dieaea Vortraga, welclies da-
inals im Leipziger Tageblatt erscbien, 3) eiu ctwaa umruug-
licliereH Expose fiber veruiwntiiche Flautuadrucke Thaiiuer^s,
4) eine reiche FQile hibiiograpbiscber Notizeu uud Abschriften.
Es war die Absicbt Rit.schl's, die ietzteren in voilem Umfange
zu verwerthen; deun es la.gen ihm mit einer bis zwei Aus-
nahmeu alle die Leipziger Plautusdrucke gleicbzeitig iu ua-
tnra vor, ao dass er sicii nirgends auf frenide Augeu zu ver-
lassen braucbtc. Er liess die sammtlicben Titelbliitter genau
copiereu, machte die cingehendBtGU und .'^crupulbsesten typo-
grapbischeii uad bibliographischen Erhebuugen und woilte bo
das Oanze zu einem durch Vollstiindigkeit und Exactheit
moglichBt correcteu 'Sp>?cimen typographo-hibliographicuiu'
ausarbeiten, in dem der ailgciueine Feliler uuserer liibliugra-
pbieu, zumeist aus ahgeleitcteu Hiilfsmitteln uiid niclit aus
Autopsie zu schopfen, giinzlicb vermiedeu war.
Die Veroffentlicbung einer solchen Arbeit (zu der ilbrigens
alles bereit ist) scheint mir jedoch nicht dieses Orts: wohl
aber wird es hier am Platze sein, die aligeniein iuteressi-
renden Punicte der ganzcu Uutersuchung mogiicbst mit den
Worten RitschVs zusammenzufassen . iiisofern als hier einer-
seits ein werthvolier Beitrag zur Cbarakteristik der huma-
niBtischeu Thiitigkeit, andrerseits zur Geschichte der Plauti-
niacheu Studien und ihrer Daratellung in dem ersten Aiifsat«
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 43
Yon Opusc. Bd. II eine positive Erganzung gegeben wird.
Beigef> habe ich ausserdem — RitschFs Intentionen ent-
sprechend — drei Anhange, deren erster zwei Briefe und
eine prosaische Vorrede Werler^s enthalt, wahrend der zweite
eine Sammlung seiner Tollig unbekannt gebliebenen Gedichte
bietet; im dritten sind ein paar Proben von der Art, wie
Werler seine Interpretatoria hielt, mitgetheilt. C. W.]
Meine Absicht geht dahin^ in ein Sttlck Leipziger 6e-
lehrten- und Universitatsgeschichte aus dem Anfangdes 16ten
Jahrhunderts einzuf&hren. Der Held meiner 6eschichte ist
Veit Werler, erst licipziger Student, dann Baccalaureus, dem-
nachst Magister. In Briefen, in Vorreden und in manchen
summarischen Berichten iiber Leipziger Universitatsverhalt-
uisse und ^umanistische Ereise jener Zeit kommt dieser Veit
Werler aus Sultzfeld in Franken vor, aber immer nur als
ehrenwerthes und geehrtes Mitglied jener GenossenschafL
Wodurch er sich aber verdient gemacht und jene Achtung
erworben habe, davon schweigt die Geschichte. Und nicht
einmal ein Artikel in irgend einem Gelehrtenlexikon ist ihm
gewidmet, wahrend hier doch viel unbedeutendere Gelehrte
der Zeit eingehende Beriicksichtigung gefunden haben; eben-
sowenig findet sich in den bibliographischen Werken auch nur
ein Verzeichniss seiner Schriften, geschweige dass seine Briefe
und Gedichte je gesammelt waren, wie es bei so vielen Huma-
nisten, zum Theil wiederholt geschehen.
Die im Folgenden mitzutheilenden That.sacheu sind durch-
weg aus weitlaufig zerstreuten, so gut wie uie benutzten,
theils handschriftlichen theils gedruckten Quellen geschopft
und aus fast v5lliger Dunkelheit ans Licht gezogen.
Im Wintersemester 1500/01 auf der Leipziger Universitat
inscribirt und eifriger Zuhorer von Hermann von dem Busche
[s. Opusc. Bd. III p. 104 J, schon 1501 zum Baccalaureus pro-
movirt, wurde Werler 1507 hier Magister legens [s. ebd.
p. 81] und war als solcher bis 1516 thatig [s. ebd. p. 107].
Er lebte in dieser Zeit im besten Einvemehmen mit den da-
mals hier verweilenden Humanisten; so init Richard Crocus^
wie dieser selbst in einer gedruckten Anrede an die Docenten
44
intLEH AI.S UnCENT
der Uiiiversitiit bezeugt*), imd mit loanjies Rliagiuii Aeati-
carapianuB, der ihiu zu aeiner Ausgabe vun Cicero de oratArc
(1515) die Vorrede sclirieb; auch den jugeiidliclieu Ulricli
von Hutteu, der bereits damals die hocbateu Erwartuugeu
erweekte, lemte er hier (1507/08) keunen,**) Ain befreuii-
detstea aber wurde er (1513) mit Eobaii Hessc, mit dem
er bei grosser Aebnliclikeit der beideraeitigeu Niituren iu
uhi sebr innigoB Verbiiltuisa trat, das auch vou beideu Seiten
eiuen lebbaften poetiachen Ausdruuk fand.***)
Zwar ist Werler uie Leipziger Professor geworden, als
welcher er ab imd zu von neneren Gelebrten pradicirt wirdf)
(no gegchwind giug das damals uitbt; das langsame aber
aichere Anfrficken der Magister iu die Lehrstiihle der Professo-
ren gab ja eben Anlass zu dein bekannten Spruch : ' Lipsia viilt
esspectari '). Wobl aber hielt er fleissig Vorlesuugen, die
uuterandemCamerarius (1513 — 18 iu Leipzig) horte, uud battc
wobl aucb, um sein Leben zu fristeu, Pensioniire im Hause,
wie diea vou anderii bekanut ist uiid fur Werler au» der Dedi-
catiousepistel an eineu 'discipuluB domeaticus' geschlossen
werdeu hiubs, die er seicer Ausgabe einiger Lucianischer
Dialoge vorausgescbickt bEtt.+t)
*) NKmlich anf der Riioiseite dvs TitclMattca der Scbrifl; 'R.
Croci Britanni ocademie LipBensiE encomium congratiilatorium', ««
es anter Ht>r Anrede: 'SapientisBimin ct christianisiiimis viris rectaribiiH,
doctorilins et magiBtriB LipBeDaibiia M. R. Crocaa b. p. il.' n. a, fol-
gi'ndemaaBen heisBt: 'qui meonm familiariiiB vivunt ijuam iit nontrum
iiliquid ipsoa Uteat, Vitun VerleruB, Gregorius AnbanuB cl Georgitu
HeltiuB, viri (nieo iudicio) in liitina lingna no» vnlgariter eruititi.'
'*) S. OpuBC. III p. 93 iind in Bczug tiuf die Zeit Litt. CBntral-
blatt I8ft7 p. 75e.
*") 8, dos Gedioht Werlers im Anhang II N. 18, wo auch ^m
ent«prechende voa Eoban Heaee abgedruckt iBt; vgl. auch Opnsc. III
p. 105.
t) S. ParcuB in der Vorrede la soiner zweit<;n Plaiitnaausgabe:
'Vito Wuricro, haruni litter(i.rnm in Acudcmia LipBiensi profesBori'
iind LewiDg Bilmmtl. i^chritton III p. SS der Ausg. v. Maltiukhn: '1513
hat iu LeipzigVeit Werler einigc Comitdien des Flautus eimiuln druoken
laBSen... Er war Profeasor daaelbst.'
tt) Sieh diesen Brief in Anbang I onter N. I; aas ihm erhellt,
daas ein noch sehr jugendlicher Studcnt, Alexandei DragHtadiua aue
J
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 45
Veroffentlicht hat Werler — soweit wir nachkommen
konnen — in den ersten Jahren seiner Docententhatigkeit
nichts; dagegen entfaltete er von 1511 bis 1515 eine ausserst
fruchtbare litterarische Thatigkeit.
Drei Formen sind es ja, in denen sich damals die huma-
nistischen Bestrebungen bewegten: Ausbildung stilistischer
Gewandtheit in lateinischer Prosa, lateinische Versification
und Einfilhrung in die classische Autorenwelt.
Dass Werler gleich den andern Humanisten Leipzigs
ein correctes und elegantes Latein schrieb, konnen auch wir
noch aus der schon erwahnten Vorrede, die er. in dieser
Zeit der Lucian-Ausgabe vorausschickte^ sowie aus zwei spa-
teren Briefen an Wilibald Pirckheimer [s. Opusc. III p. 92]
erkennen.*) Auch sein lateinischer Versbau ist im ganzen
gewandt und leicht^ obschon ab und zu ein metrisches oder
prosodisches Versehen unterlauft. Es haben sich nicht we-
niger als neunzehn langere Gedichte von ihm erhalten^ welche
zumeist das Titelblatt von ihm besorgter Classikerausgaben
schmucken; er hatte namlich, wie andere Humanisten der
Zeit, die vornehme Gewohnheit, seine Ausgaben durch ein
poetisches Vorwort einzufiihren.**)
Was aber endlich die von ihm besorgten Textausgaben
betrifft, so schlagt es geradezu ins Auge, dass es das Be-
^Qrfniss der Vorlesungen war, welches sie hervorrief. Sic
sind namlich sammtlich in Folio gedruckt, zeigen grosse
SpatieU; breite Rander und festes Papier; kurz, sind ganz
geeignet zu dem, wozu sie bestimmt waren und auch nach-
weisbar wirklich benutzt wurden, zum Nachschreiben in den
CoIIegien.
In dieser Weise hat Werler 1512 imd 1513 die Episteln
des HoratiuS; 1513 fiinf lateinische Dialoge Lucians (Pali-
nurus, Scipio, Virtus, Scapha, Hercules), 1514 Valerius
Maximus und 1515 Cicero^s Schrifk *de oratore' heraus-
Eiileben, in Werler*8 'contubeminm' ala 'discipulns domesticnB' lebte
nnd nnter seiner ansBchliesslichen Leitung dem Stndium des liatein
nnd Griechisch oblag.
*) Diese Proben seiner lateinischen Prosa folgen in Anhang I.
"^) Die Sammlnug dieaer Gedichte folgt in Anhang II.
46 VEIT WKKLEW ALS DOCENT
gegeben*), d. h. zngleich er hat in diesen Jahren iiber die
betretienden Autoreu Vorlesungeu gebalten, wie er ea
der' (im Anhang I ahgedruckten) Vorrede zu seiner Luci&a-
Ausgabe Fol. 2' ausdrflcklich als seine Absicht bezeichnet.
Fiir Horaz' Kpisteln lanst sich seine exegetische Vorleaimg nacb
ihrem Inbalt aogar noch iu Kiemlidiem Umfang reconstruiren
Eb hat sich nuinlich eiii 1513 bei Werler nacbgescbrie-
benes Hett seiner Vortrage erhalten (jetzt im Besitz der
Dresdener Bibliothek) **) , welchea von einem Baccalaureii»
Vuolflfgangus Sporbroth Aldeuburgenaia***) nachgeschrieben
ist und die Untersehrift trligt 'tinitum in Vigilia Tiburti',
weiches meines Wiasens der llte Auguat ist, an welchem
Tage also damals die Vorlesungen geschlosaen wurden.f)
Auaserdem iat es gelungen, je ein Ezemplar der Auagabeu
dea Horaz, Lucian und Cicero aufzutinden, welches mit nach-
geschriebenen Beraerkuugeii hedeckt ist. Und wiederum atim-
men die in dem Exemplar der Horazausgabe von 1513 bei-
geschriebenen Marginalnoten so sebr mit dem C'ollegieuheft
*) Eb sind folgende Drucke;
)) a.) Q. Uoratii Flaeci epietolaritm libri duo. — Imprfssiiiii Lijplik, ptr
Melchiareni Lotterum a. tSlJi.
b) Q. Horatii Flacei epittohntm libri duo. — Jmpreasum I/ffplek. fter
Baecalaureum Xartinum Ilerbipohnsem a. 1513.
t) L. Lueiani Samogatctii Dialogi (.'tc. — Pretsi s)iii( . . . J.ijiei in edibtu
Lotterianis a. 1313, Mense Deeembri.
8) Valcrii Maximi Civis Honiani (te factis ac diclis manorahilibiig Exem-
plorum JAbri nov^ni etc. Vcnduntur Lipei per Melchinrcm Lotte-
ntm in Begiotic foeni. — Jmprcssi . , . o. liiH.
4) A/. Tiil. Ciceronis Fidchniimi elegantitsimique De oratore libri Irea et«.
— Cura ct impeiieis Mehhiaris Lotleri Gahoijraplii Lipsencis a.lSt/i
Meriae Aprili. ^
•*) S. Palken«teiii'B DeBchr. d. Bibl. m Dresden p. 805.
•••) Die Familie Sjiorbrotli soU nocb in Alt^nburg esistiren.
t) [Eine a.iif d^ «lubente angcfertigte Co^iie dieseB Kefles fand
■ich in Ritactirs Papieren vor; es w&re nicbt unititereBBant dieeelbe
aU ZeDgnias fiir die damatfl fibliclie Interpietatioii einmal gani ta ver-
affentlichea; eine Probe folgt im Aubang III nnter N. III. Der Titel
lautet: ''Dignn Dotatu tn Horatii epiatoliinin] libros Coltectanea A
Venerabiti Domiao Magistm Vito Vtierjero Auno salutia M. 6''. l.t
diligenter lect».' C, W.J
UND DIE LEIPZIGER PLAUTU8STUDIEN. 47
Yon 1513, dass man sieht, dass beide bei demselben Lehrer
nachgeschrieben, obwohl es offenbar nicht Niederschriften
desselben Dictates sind, sondem wohl das eine aus der Yor-
lesnng WerWs Ton 1512, das andere aus dervon 15138tammt.
Vor allem aber hat sich Werler^s Thatigkeit als Docent
und Editor auf Plautinische Comodien erstreckt. Das Stu-
dium des Plautus stand namlich damals in Leipzig in einem
hochst.bedeutenden Flor, mit dem nur noch der gleichzeitig in
Strassburg Plautus zugewandte Eifer schwach vergleichbar isi
In den Jahren 1504 bis 1521 sind in Leipzig dreissig
und einige Separatdrucke einzelner Plautinischer (zu-
sammen 15) Stiicke erschienen. Diese animirte Thatigkeit
steht im engsten Zusammenhang mit den Yorlesungen Uber
einzehie StQcke des Dichters, welche zuerst Hermann von
dem Busche, Werler's Hauptlehrer, dann Veit Werler hielt
(bei welchem letztem auch Camerarius den Plautus inter-
pretiren horte). Denn dadurch wurde ohne Zweifel das Be-
diirftiiss immer neuer und neuer Textausgaben fiLr den Ge-
brauch der Zuhorer hervorgerufen, indem die Drucker fast
Jahr um Jahr einander den Rang durch die Herausgabe der-
selben oder auch neuer Plautusstiicke abzulaufen suchten.
Diese Ausgaben sind also nicht zum Handelsexport, sondem
recht eigentlich ^in usum scholarum (academicarum)' bestimmt.
Und wirklich sind die meisten heute in den Bibliotheken
aofiindbaren Exemplare mit Marginal- und Interlinearnoten
bedeckt, welche in den verschiedenen Exemplaren so gut wie
identisch (z. B. in den drei Exemplaren der Epidicus-Aus-
gabe von 1513 aus Mflnchen, Gotha und Wolfenbfittel), weil
in Vorlesungen nachgeschrieben^ sind.
Drei philologische Drucker, sammtlich schon seit 1491 —
95 thatig; wetteiferten im Anfang des Jahrhunderts in dieser
Beziehungmit einander. JacobThanner; ein Erfurter, wie es
in den Leipziger Chroniken heisst, in Dmcken jedoch gelegent-
lich Herbipolensis genannt, Martinus Landsberg (Lantzberg)
aus Wilrzburg, gewShnlich Martinus Herbipolensis, aber
auch Baccalarius Martinus Herb. genannt*), und Melchiar
*) Vgl. iiber sie Fr. Chr. Lesser: Typographia iubilans, d. i. Kurz-
48 VEIT WERLEH ALS DOCENT
(Melehior) Lotter*), der aeine Officin, wie aua zwei Druckeu
(ler Aulularia von 1512 und 1513 und eineiu des Valerius voo
1514 heivorgeht, 'in rcgmie fo(mi', also am Heumarkt hatte.
Und zwar laaisen sich gBiauer drei Perioden scheiden:
1504 — 1508, 1511 — 1514 mid 1517—1521, die sich auch
schon liuHserlich von einander aWieben, indem in der ersten
alles gothiseh gedruckt ist, in der zweiten der Text romisch,
(tie Peraonenbezeithnungen gothisch, in der dritten (wenig-
stens zumeist) atles romisch. Das haugt damit zu.mmmeu,
dasB den Betrieb in der zweiten Periode allein Melchiar
Lotter ilbernahm, der iiich einen Namen dadiirch mochte,
dasa er die lateinischen Classiker nicht mehr wte bisher mit
Fracturachrift, unseru deutschen Lefcteru, 'gothisch' druckte,
sondcrn f^r sie lateinische Schrift einfiihrte, unsere so-
genannte Antiqua.
In der ersten Periode namlich (von 1504 bis 1508) sind
6 SfcUcke in 7 Drucken nachweisbar, welche von dem gerade bis
1508 in Leipzig wirkenden Hermann von dem Bnsche be-
soi^t wurden. Seine Plautnsstudien werden von ihm Meihet —
von allen Beinen Biographeii allerdings niemals — auch sonst
hezeugt, wie er denn die versificirten Vorreden, die er ganz
wie spater Werler auf dem Titelblatt seiner Ausgaben voraus-
schickte und ihe eben das entscheidende Kriterium bilden,
weiterhin wenigstens theilweiae in seine gesammelten Ge-
dichte wieder aufnahm**) und spater (1521) eiae BlUthen-
leae Plautinischer loci communes mit Erlauterungen ver-
Bffentlichte.***) Von den sieben Leipziger Ausgaben aber
gefosste RistoriG der Bucbdruclcerei etc. (Leipsig 1740) p. S49 f. nnd Jo.
Ininiaii. Mfllter RoBviDO-Misn.: die Leipiiger Buchdnickerei Qach ibrer
eraten BeBcbaffenheit (Leipzig 1720) p. II and p. \ii.; Leicb Annal.
typogr. p. 240.
•) VgL aber ihn LeBser a. a. 0, p. afiaf., Mfllier a, a. 0. p. U,
Leich a. a. 0. p. 27 f.
**) S. 'Bcrmaimi BaBchii Pafiphili Epigmnimatam Liber Ter-
cio»' (ImpreeBum LipH per BaccalariQm Martinum Lantssherck CiTem
LipBensem ('alcograpLum a. Ib04) auf der liilukaQito dcn BlatteH mit
OnsL CIIL
***) Niimliuh in 'Uerro. BuBcbii Pasiphili decim.itioniim PbtMtinninni I
pumptiidea' (farii, Simon CoIioaeuB 1621), 1
UND DIE LEIPZIGEE PLAUTUSSTUDIEN. 49
sind die zwei ersten bei Thanner erschienen^ namlich:
1. AMphitryo Flatdina. Hermannus Buschius Fasiphilus
Amicis Salutem: inimicis linguam (folgt Gedicht von
Busch); auf dem letzten (24sten) Blatt Vorderseite: Am-
pliitryo Plautina per Jacobum Tanner ciuem Liptzensem
exarata finit. Anno dni 1504. 27 nouefnhris.
2. PLauti Comici poete claris&imi Asinaria emaculatlssime
impressa (folgt Gedicht von Busch); Fol. 21^ am Ende:
Impressum Liptzk per Jacobum Tanner Herhipolensetn.
anno 1506. Die 25 lunii.
Dagegen kam die letzte sicher bei Martinus Herbipolensis
herausy namlich:
3. Plauti clarissimi comici Aulularia (folgt Gedieht von
Busch); auf Fol. 22^: Finit Plauti clarissimi comici
Aulularia Liptzk per Baccalaureum Herhipolmsem Anno
a recoficiliata diuinitate octauo supra millesimum quingen-
tesimumque.*)
Eine andere s. 1. et a. erschienene Ausgabe eines Plautus-
stuckes tragt wenigstens das Druckerzeichen von Martin:
4. Plauti clarissimi comici Captivi (folgt Gedicht von
Busch); am Ende des StUckes auf Fol. 23"" steht das
Buchdruckerzeichen.
FOr zwei weitere, gleichfalls mit Epigrammen von Busch
gezierte und gleichfalls s. 1. et a. erschienene Stiicke gibt
keinerlei Druckerzeichen einen Anhalt; es siud dies:
5. Plauti Elegantissimi comici CurguUo (folgt Gedicht von
Busch); Fol. 16^ am Ende steht nur Finis.
6. Plauti lepidissimi comici: Menechmi (folgt Gedicht von
Busch); Fol. 24"" am Ende steht nur Finis.
Von diesem letztern Stiicke ist noch eine zweite, mit der
angeftihrten dem Text nach fast identische, mit denselben
gothischen Typen gedruckte, aber entschieden neu gesetzte
♦) Panzer Annal. typogr. VII p. 163 n. 248 fuhrt aus Henning'8
Bibl. s. notitia libr. var. P. I (1766) p. 477 eine Quartaasgabe dieses
Stilckes 'cura Herm. Buschii' an, sichcr nur ein stilrker beschnittenes
Folioex»!mp]ar, wie sich solche Yon diesen Drucken auch jetzt noch
ab nnd zn in den Bibliotheken finden, z. B. gerade yon diesem StQck
in Erlangen.
FR. RIT8(?HKLII OPV8CVLA V. 4
50 VEIT WERLER ALS DOCENT
Ausgabe (7) erschienen, auch s. 1. et a., zwar ohne die Verse
von Buschius, aber unzweifelhaft auch von ihm besorgt.*)
Fiir diese drei Ausgaben ergibt eine scrupulose Unter-
suchung der Typen das Resultat, dass N. 5 und 7 von Marti-
nus Herbipolensis gedruckt sind, 6 dagegen noch von Thanner.
Thanner ist vibrigens jedenfalls sehr frtih von dieser Plauti-
nischen Betriebsamkeit zuriickgetreten. Denn wenn die Biblio-
graphen noch vier Thanner^sche Plautusdrucke aus 1513 auf-
fiihren, so ist das reine Fiction. Sie existiren nirgends und
haben nie existirt: die Sache verhalt sich vielmehr folgender-
massen.
Schweiger im Handb. d. cl. Bibliogr. H p. 771*» ftthrt
vier Einzelausgaben Plautinischer Stiicke so auf:
Casina. Lips. Jac. Thanner 1513. fol.
Cistellaria. L. Jac. Thanner 1513. fol.
Menechmi. L. Jac. Thanner 1513. fol.
Miles Gloriosus. L. Jac. Thanner 1513. fol.
Woher hat er die? Zuniichst wohl aus Panzer^s Annales
typographici Vol. VII (Niirnberg 1799) p. 182 n. 441, wo
es so.heisst:
Plauti Aulularia, Casina, Cistellaria, Menaechmi, Miles
et Persa. Liptzk per Jacobum Thanner. 1513. fol.
Nur dass Schweiger (nicht mit Unrecht, wie sich zeigen
wird) aus einer scheinbaren Sammlung mehrerer Stticke viel-
mehr mehrere einzelne machte.
Woher aber schopfte Panzer? Er selbst citirt als seine
Quelle Leich Annal. typogr. Lips, (in * de orig. et increm.
typogr. Lips.') p. 93, wo man genau ebenso liest: Pl. A. C.
C. M. M. et Persa: per Jacob Thanner. fol. 1513, also nur
ohne Panzer^s Xiptzk'.
Was war nun wiederum Leich^s Quelle? Er selbst citirt
Biblioth. Carpzov. p. 214. Aber was steht hier? Nichts
anderes und nichts weiter als Folgendes:
*) Dies bcstiltigt sich auch dadurch, dasa das Exemplar von N. 7
au8 Brcslau und das von N. C aus Bonn mit gleichen Noten bcdeckt
8ind, d. h. beide in VorlesungeD yod Busch bcDutzt wurden.
UND DIE LEn'ZIGEE PLAUTUSSTUDIEN. 51
(in Folio)
22. Plauti Amphitryo. Lips. 1511.
Ej. Asinaria ib. 1506.
Ej. Aulularia & Cassina ib. 1513.
Ej. Cistellaria, Menechmi, Miles & Persa. ib. eod.
Ej. Stichus 1512. Trinummus 1514. & Truculentus
ib. 1512.
Terentius cum Scholiis. Venei 1480.
Also ein grosser Sammelband; wie dergleichen in hoc genere
auch Miinchen und Wolfenbiittel besitzen; Zeile 3 und 4
sind nur der EQrze wegen, weil die Jahreszahl dieselbC; in eins
gezogen worden. Aber von einem Druckernamen keine Spur!
Da nim aber Schweiger fiir seinen Jac. Thanner 1) kei-
nerlei Gewahrsmann angibt, da 2) auf allen befragten Biblio-
theken kein einziges solches Exemplar mit Thanner^s Namen
vorhanden ist, und da 3) von den 4 Schweiger^schen Stttcken
mit der Jahreszahl 1513 wohl Leipziger Drucke^ aber von
dem Drucker Melchior Lotter entweder wirklich noch jetzt
existiren oder wenigstens mit hoher Wahrscheinlichkeit als
einst vorhanden erwiesen werden konnen.(s. die Ausfiihrungen
unten): so scheint es mir unzweifelhaft, dass Leich den Namen
Jac. Thanner's eigenmachtig hinzugefiigt hat^ sei es aus
reinem Versehen^ sei es aus irgend einer Einbildung; die ihn
einen Wahrscheinlichkeitsschluss auf Thanner machen liess
(uudNB! in beiden Leipziger Bibliotheken existirt noch heu-
tiges Tages kein einziges hier einschlagiges Exemplar! also
gewiss schon 1740 nicht!).
Woher nun aber die Inconsequenz von Schweiger, dass
er nicht auch einen Thanner'schen Persa und eine Than-
ner'sche Aulularia von 1513 aus Panzer und Leich auf-
uimmt? Nun, den Persa von 1513 fand er in Wolfenbiittel
in natura vor und zwar als bei Lotter erschienen: uud so
glaubte er die Angabe seiner Quelle nach Autopsie berich-
tigen zu konnen (p. 772*). Aehnlich mag er, da er in der
WolfenbUtteler Bibliothek die Aulularia s. a., die Lotter^s
Nameu hat, faud, von da diese Firma auf die Panzer-Leich'sche
von 1513 fibertragen haben, indem er hier p. 770*" Lotter^s
Namen hinzusetzte. Denn dieses ist zwar richtig, diese Aus-
52 VEIT WERLER ALS DOCENT
gabe existirt aber jetzt einzig in Miinchen und Turin, deren
Schatze von Schweiger nicht benutzt wurden, und kommt
in keiner einzigen bibliographischen Notiz vor, aus der er
hatte schopfen konnen.
Eine zweite Periode reicht von 1511 bis 1514. Sie
wird beherrscht von dem Drucker Melchiar (sic) Lotter
und dem Herausgeber Vitus Vuerlerus. Nicht weniger als
12 Plautinische Comodien in 16 uoch jetzt existirenden, durch-
weg — trotz der sich nahe beriihrenden Jahreszahlen — ver-
schiedenen Drucken erschienen in diesem Zeitraum: sammt-
^ lich mit den von Lotter iiberhaupt zuerst eingefiLhrten
sog. romischen Typen, sammtlich auch mit meist ziemlich
umfanglichen lateinischen Gedichten Werler's auf dem Titel,
welche an seiner Herausgeberschaft nicht zweifeln lassen.
Dazu kommen noch drei jetzt zwar verschwundene, aber aller
Wahrscheinlichkeit nach einst wirklich vorhandene Drucke.
Hier ist die Liste der 16 von mir in verschiedenen Biblio-
theken aufgefundenen Drucke.
1. M, Plaiifi poefe Comicl in omni lafina elegantia parenfis
ac principis Coniedia prima: cui Amphifryo, nofnefi ah
amfore ipso indifmn esf (folgt Gedicht von Werler); auf
dem letzten Blatt (21'): Impresstmi Lypsi, per Melchiarem
Loffermi Anno MHlesimo quingenfesimo undecimo,
2. Platiti lepidissimi poefe Aulularia ab Anfonio Codro
Vrceo ufriusque lingtie docfissimo: prisfine forme diligenter
resfifufa, illim enim finis anfea dcsyderabafur (folgt
Druckerzeichen Lotter's und ein Gedicht von Werler); auf
Fol. 18': Impressa Lypfzk, per Melchiarem Lofferum, In
regione Foeni Anno domini, M, D, XII,
3. Neudruck der Aulularia mit demselben Titelblatt und
demselben Druckvermerk, nur der Jahreszahl 3/, D, XIII,
aber mit andern Custoden und zahh-eichen Textvarianten.
4. Neudruck der Aulularia mit einem im ubrigen gleichen
Titelblatt, auf dem aber in dem Epigramm Werlers
ein prosodischer Fehler im ersten Verse geandert ist
(s. unten), und mit dem Druckvermerk auf Blatt 18':
Impressum Lypfzh, per Melchiarem Loffcrum, (s. a.).
5. Capfeivorum Duorum fahula: a Plaufo aucfore ad pu-
UND DIE LEIPZIGER rLAUlTSSTUDIEN. 53
dkos mores facfa (folgt Gedicht Werler^s); auf Blatt IS""
bloss: Fims. (s. a.).
G. Cassina Flauti scitissimi, electissima Comedia: que Lcctori
candido hoc prestdbit, Vt ianqnam m specuh aliquo luce
clarius cognoscere poterit setiile^n nequitiam : in Stalino hic
. reprcscntatam: csse omnino coercendam. compri/niendamque,
ne: si secus fiat: plus mcroris quam voluptati^ sit posten
cfncrsurum, Sunt in calce huius fabule. amatorie quedam
Flutardu Cheronei .... narrationes. per Angelum Foli-
tianum virum equc doctum. Lacio donate (folgt Gedicht
Werler^s); auf Fol. 16': MeMiiar Lotterus Lipsi impri-
mehat Mense Becemhri, Anno, XIII,
7. Cistellaria Scitissima et iucundissima Flauti fahula
(folgt Gedicht Werlers); auf Fol. 10': Hacc Flautina
Cistcllaria Fressa est Lipsi in officina Melchiaris Lotteri,
Anno domini, M, 7), XII.
8. Flauti ]X)ete lepidissimi nohilissimique Epidicus. Lips.
in aedibus Melch. Lottcri a. 1512. (Ende vorigen Jahrh.
noch vorhanden; s. unten.)
9. Flauti Foete lepidissimi nohilissimique Epidicus: Amo-
reni et ignaviam fugiendam: verha insuper subdola decli'
nanda accuratissime ac doctissime indimns (folgt Gedicht
Werler s); auf Fol. 12': Imprcssa Lipsi per Meldiiarem
Lotterum, Anno Mj 2), XIII, (ein Neudruck an Stelle der
misrathenen sub 8, vgl. unten).*)
10, Miles Flautina (folgt Gedicht Werlers); auf Fol. 24':
Hacc Flautina Miles impressa est Lipsi in offidna Mel-
chiaris Lotteri. Anno. M. D. XIIII.
11. Mostellaria M. Flauti Lepidissimi Comici Fabula (folgt
Gedicht Werler's); auf Fol. 18': Impressa Lipsi per
*) Auch hier erwahnt Panzer Annal. typogr. VII p. 180 n. 420
ans mroch Libromm ab a. 1 — 50 saec. XVI typis exscr. millenarins II
)). 6 n. 57 eine Qnartausgabe desselben Jahres und desselben Ver-
legers; doch hier ist nicht einmal n5thig an ein stS^rker beschnittenes
und dadnrch dem Qoartformat Hhnlich gewordencs Folioexemplar zn
denken, wie es gorade von diesem StCLcke die Gothaer Bibliothek be-
sitzt: denn bei Hirsch eteht der Dmck ganz klipp und klar nnter Folio.
54
tVERI^EU ALS DOCENT
Meldmiem Lottmm, Anno Millesimo quingentesiHto de-
cirno qnarto,
12. Persa PlauH Coniici Luculentissimi Iimindissima ac niti-
ciissima Ck>moedia; auf Fol. 15': Prrssa est haec fabula
Plautina Lipsi in officina Lotferiana etnenilati^isime, Ajmo
Millesimo quingentesimo XIII, (auf Fol. 15* and 16'
stelit noch Plutarche Cheronei Amatnria narraHo Anffeio
^iliiiano interprete.)
13. Stichus Plautinus pudicitiam ac maritalem (idem etiam
in mnis^a forlvna senandam esse docetis (folgt Gedicht
von Werler); auf Fol. 12' in Unciaien: Impressa esi hee
iucundissima ac tepidissima Plauti fatyula Lipsi in edibtM
Melehiaris Lotteri aiino MiUesimo quinjentesimo duodecimo,
14. Ein Neudruck des Stichua mit demselben Titelblatt
und demselben DruekTermerk wie N. 13, uur mit der
Jalireszahl decimo tertio.
15. Trinvmmus M.Plauti Vvmici praestantissimi. Liwiilm-
tissimigue fabula. in quinque actus: ut assoknt reliquae fere
omnes: divisa. et in urbe Athenarum primum actitata in-
terloquutores hahet varii generis hominen dncet quitl sit
patris. fdiiquc famUias officium lum etiam qua inlCffrHate;
fide: prtidentia res iUi commissa-i curare deceat (folgt Ge-
dicht Werler'[i); auf Fol. 18""; Imprcssa Lyptek per Md-
diiarm Lotlmm, Anm M, I). XIIII,
16. Plautinum poenia cui Truculento nomen est (folgt Ge-
dicht Werler'8): auf Fol. 10' Drucberzeichen Lotters und:
Impressa est haec fabula Plautina Lipsi, in aedibus Ijotteria-
nis mense Decembri, Arino do. M. I). XII.
Ausser diesen sechzehn Drucken ist in der Bibl. Carpzov,
a. a. 0. die Existeuz der Gistellaria, di^r Meuaechmi und des
Miles TOD 1513 bezeugt. Nnn ist jetzt zwar bloss eine Lot-
ter'Bche CJstellaria von 1512, ein Lotterscher Miles von 1514
aufzutreiben geweseu, uud die Menaechmi tsind in einem
Lotter'8chen Druck gar nicht uachzuweisen. Aber k\i zweifle
nicht, dass wir berecbtigt sind auf Grund der Bibl. Carpzov.
eine Ausgahe der Menaechnii voii 1513 und zwar aehr wahr-
Bcheiulich eine Lotter^schu |17) anzunehmea, die uur heut-
zutage zufallig ganz verscloUea ist, wie ja mehrere jener
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 55
Ausgaben sich jetzt nur in einem einzigen Exemplar er-
halten haben, und z. B. die Asinaria von 1506 gar nicht in
Deutschland, sondern nur in Utrecht.
Selbst von der Cistellaria (18) und dem Miles (19) mochte
ich annehmen, dass die Angaben der Bibl. Carpzov. auf vor-
banden gewesene Ausgaben von 1513 hinweisen, die nebeu
den heute nachzuweisenden von 1512 und 1514 ehemals
existirt haben. Es lage ja an sich so sehr nahe, hier an
Jahresverwechselung oder an nur durch andere Jahreszahl
veranderte neue 'Titelausgaben* zu denken. Aber 1) ist die
Angabe der Bibl. Carp. in Zeile 1, 2, 3 und besonders 5 so
ausnehmend genau und richtig, dass das beste Vorurtheil
der Exactheit auch fQr Z. 4 erweckt wird, zumal da ja auch
jetzt noch das letzte jener vier hier aufgefiihrten Stiicke, der
Persa von 1513, existirt; 2) ist es in dieser Leipziger Periode
offenbar, weil die nur fQr die Zuhorer bestimmten Auflagen
ganz klein waren (vielleicht nur 100 Exemplare, vielleicht
noch weniger stark), etwas ganz haufiges, dass von einem
imd demselben Stuck binnen 2 oder 3 Jahren bei demselben
Drucker zwei Ausgaben herauskamen (NB! verschiedene
Neudrucke mit andern Signaturen und mit sonstigen Varian-
ten), so dass es gar nichts verwunderliches hat, wenn die Cistel-
laria zuerst 1512 erschien und schon 1513 wiederholt ward,
desgleichen Miles 1513 und schon wieder 1514. Gerade so
ist es bei dem Lotter^schen Stichus von 1512 und 1513, und
dem Lotter^schen Epidicus von 1513, von dem ausdriicklich
in dem poetischen Vorwort gesagt wird (s. unten das Epi-
gramm Werler^s), es erscheine ala Ersatz fiir eine vorher
herausgekommene misrathene, welche offenbar die von Panzer
Annal. typogr. VII p. 175 n. 374 aus ^Hamburgische Verm.
Bibl.' III (1745) p. 402 angefQhrte*) von 1512 ist. Auch
*) Die Nacbricht steht dort in der naiy anmuthenden Erz&hluDg
Joh. Christoph Harenberg^s 'viertes Sendschreiben von den gelehrten
Merkwurdigkeiten, die er auf seiner Reiae in Westphalen wahrgeuom-
men hat'; und zwar sah Harenberg den Epidicus in Minden in dem
'Buchervorrath des Consistorialraths Generalsuperint. u. s. w. Audreas
Melchior GCring.' Eine Nachforschung (iber den Verbleib der Biblio-
thek dieees Geistlichen in Minden ist leider resultatlos geblieben.
56 VEIT WKRLER ALS DOCENT
die Lotter'8che Aulularia von 1512 ist schon 1513 uud gleich
darauf uochmals s. a. wieder neu gedruckt worden, bloss
um einen bei den beiden friiheren Ausgaben in den voraus-
geschickten Versen begangenen prosodischen Schnitzer durch
andere Fassung zu berichtigen.
Das war die Bliithezeit und der Hohepunkt der Leip-
ziger Plautusstudien. In ununterbrochener Reihefolge hatte
Werler binnen 4 Jahren 12 Plautinische Comodien in 19 Spe-
cialausgaben (also fast 5 aufs Jahr) edirt und ohne Zweifel
Gber sie seit 1507, wo er Magister wurde, als Busch's
Naehfolger gelesen; er wiirde unstreitig auch noch andere
hinzugefngt haben, wie yor allem so anmuthige Stiicke wie
Pseudolus und Rudens — wenn er nicht eben Leipzig plotz-
lich verlassen hlitte, was 1516 geschah [s. Opusc. III p. 98f.J.
Daher also nach 1514 keine Edition von ihm mehr existirt
und nun auf einmal jene reiche Continuitat hart abgebrochen
erscheint.*)
*) Die nacb den Leipziger Plaiitusdrnclten anf den Bibliothcken
angestellten Rccberchen haben anch eine — allcn Bibliographen wie
den Biographen Hesse^s unbekannte — Thatsache nebenher zu Tage
gefOrdert, dass (wahrscheinlich in der Zcit zwischen 1514—1520) eine
dnrch ein Gedicht von Eobanus Hessus eingelcitete Ausgabe des Am-
phitruo bei loannes Canappus in Erfurt erschienen ist Es findet sich nilm*
lich in Mdnchcn ein s. 1. et a. crschienener (Cibrigeas auch mit Mar-
ginal- und Interlinearglossen eines nachschrcibenden Studenten bedeckter)
Foliodnick (Unicum) mit folgendem Titelblatt: 'Marci Plauti Comici
Clarissimi Comoedia Lepidissima. Amphytrio. Ilelius Eobanus Hessns
Lectori. Italis illustri quantum Comocdia Plauto | Debeat, est scita
res gravis, apta tamen, || quippe adeo cnius foelix lascivia fertnr, |
vcllet nt hoc magnus Inppiter ore loqui; || atque ipsae si verba voleot
Latialia Musae, | Plautino cuperent illa sonarc melo. || Deliciae, veneres,
nrbana facecia, risns | quid valeant, Plauti scaena diserta docet. [ Cuius
Musa alacris cui non sapit, ille profecto | nil sapit et sensn friget et
ingcnio. || Plautus hic est quem Rhoma snae decus inclyta lingnae | et
vocat et merito laudis honore fovet. || Quod si forte mihi non velles
credere, Lector, | perlecto credes Amphytrione. Vale.' Das auf diesem
Titelblatt b^igefOgte Wappen stellte sich als das nnr iimgestellte Er-
fnrter Statltwappen herans, und durch die dankenswerthe Beihiilfe des
Herm Eiscnbahndirectors Herrmann in Erfurt ergab sich, dass eben dieses
Wappen in einem andem Drucke des von 1508—23 thatigen Erforter
Dmckers loannes Canappus (Knappe), welcher auch andere BCicher
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 57
Denu wiederum folgt, wie zwischen Busch und Werler, ein
reijahriger, iu dieser Beziehung ganz steriler Zeitraum. Erst
^won 1517 an lasst sich eine bis 1521 reichende dritte
I^eriode datiren; sie bringt uns aber nur eine ganz diirftige
TPJachziiglerschaft, welche in jeder Beziehung unerheblich, auch
in der aussem Herstellung vernachlassigt ist. Nur zwei Plautus-
stQcke, Amphitruo und Aulularia, sind in dieser Zeit, das
^ine zweimal, das andere lunfmal neu aufgelegt worden, meist
Ton Melchior Lotther (so schreibt er sich jetzt), daneben
Ton Valentin Schumann (der griechischen Druck einfiihrte*))
und Nicolaus Fabri. Als Herausgeber erscheinen, und zwar
wiederum mit versificirten Vorreden auftretend, untergeordnete
Leute wie Herm. Tulichius und Joh. Am. Bergellanus, beide
nur in den Lotterschen Drucken; sonst ist niemand nam-
haft gemacht. Auch sind diese Ausgaben nicht mehr, wie
bisher sammtliche, in Folio, sonderu in Quartformat, zum Thoil
kleinem, erschienen, mit Ausnahme der beiden Lotter'schen
Stucke von 1517 (N. 1 und 3), welche sich an die vorige Pe-
riode auch in der Beziehung anschliessen, dass der Text ro-
misch, die Personenbezeichnung gothisch gedruckt ist; wah-
rend sonst in dieser Periode der ganze Text in romischen
He88e'8 edirte, dem Titelblatte beigefugt war, D'dmlich in dem 'Exer-
citiom Dove Logices in stadio Erffardiensi . . . per Mag. Barth. ArDoldi
de Vsingen inBtauratum' etc, welcbcs laut SubBcription 1516 Yon
Eoappe gedruckt wurde, und ebenso kebrt die namliche Antiqua wie
die des fraglichen Amphitruo in einem Knappe'schen Druck von 1514
(Suetoni Tranquilli Divus Titus Vespasianus etc.) wieder. Da nun
Eoban von 1609—14 von Erfurt abwesend war, so wird die oben be-
zeicbnete Zeit die richtige sein (am wahrscbeinlichsten 1514, 1515
oder 1516). Es findet sich jedoch nirgends in den Gedichten uud
Briefen des Hessus eine Andeutung, duss er uber den Ampbitruo gelesen :
und da er auch soDst nie einen alten Autor edirt hat, soviel wir
wissen, so bleibt die Mdglichkeit offen, dass diese Ausgabe nicht von
Hessus zn Yorlesungszweckcn besorgt ist, sondern er hicr nur die
Arbcit eines Freundes empfehlend eiogefubrt hat, welche ihrer-
Beitfi freilich anch nichts ist als ein Abdruck der Ausgabe von Pius
(Mailand 1500) mit einigen Zuthaten aus der RecensioD des Pylades
(Parma 1510).
*) S. Grosse Gescb. der Stadt Leipzig I (1842) p. 483; Leich
Aimal. typogr. p. 37.
58 VEIT WEHLEK ALS DOCENT
(bei Schumann durchaus in gothischen) Lettern gesetzt ist.
Es existiren namlich aus dieser Zeit folgende 7 Drucke:
1. 31, Plautf poete Cmnici Cmnedia prima: aii Amphi'
tryo nomen ab auctore ipso inditmn est (folgt Gedicht
von Hermannus Tulichius, dann:) Lipsiae ex officina
Melcliiaris Lotthol, Anno millesimo quingentesinio decimo
septimo,
2. M, Plauti poete Comici . . . . Comoedia prima: cui Am-
phitryo nonieti ab auctore ipso inditum est (folgt Ge-
dicht von loannes Amoldus Bergellanus, dann:) Lipsiae
apud Melcliiorem Lottherum, Anno dni MiUesimo quin-
(fcntesimo vigesimo primo.
3. 31. Plauti Aulularia: mira iucunditate referta: quam
Codrus ex mutila fecit iyitcgram. Lipsiae in aedibus LottJkC-
rianis. Anno a natali Christiano. 31. CCCCC. XVII.
4. Plauti... Aulularia. Lips. Valent. Schumann. a. 1517
(wird angefQhrt von Panzer Ann. typ. VII p. 200 n. 629
aus dem *Catalogus bibl. Ge. Christoph. Schwarzii
academiae AltdorflF. dono datae', ist aber jetzt nicht
mehr aufzufinden).
5. Aulularia plautina Comoediarum lepidissinuiy quac
a CfHlro Vrcco tnmen est pcrfcvta (folgt ^loannis Amoldi
IJergellani ad Lecforem Sapphicon\ dannr) Lipsiae: apud
3IeIchiorcm Lottlierum Anno dni. 31. I). XXI.
(). Plauti lepidissimi pocte, uLuIuIaria ah Antonio codro
Vrc^o... pristinae formae diligcnfcr resfitufa etc. Lipsiae
ex Officina Valenfini Schumann; auf Fol. 20"^: Lipsie in
edibus Valcnfini Schumann Anno domini 3IiIIesimo quin-
gentesimo vigesimo primo.
7. Plautl lepidissimi pipcfe Aulularia ab Anfonio Cmlro
Orcco pristinae fornme diligenfer resfitufa etc. (folgt
Druckerwappeu von Fabri); auf Fol. 20': Lipsiae in
cdihus Jsicolai Fabri Anno domini 1522.
Oifenbar versehwand Plautus mehr und niehr aus dem
Kreise der akademischen Vorlesungeu, worin ihn nameutlich
Werler mit so viel rClhriger Encrgie wie gliicklichem Erfolg
festgehalteu hatte, als ein wesentliches Ferment demnach
des Uumanismus.
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 59
Mit 1521 ist die Plautinische Betriebsamkeit wie abge-
scbnitteii; und der Humanismus selbst stirbt gleichzeitig so
ziemlich ab, Dank der reformationsfeindlichen Gesinnung des
-ilerzogs Georg. Unter ihm trat eben die scholastisch-theo-
logische Keaction ein und hielt an, bis die humanistischen
omd mit ihnen die Plautinischen Studien gegen 1540, um
welche Zeit Camerarius nach Leipzig berufen ward, zu neuem
frischem Leben erweckt wurden. •
Beabsichtigt wurde mit diesen Editionen lediglich die Her-
stellung eines lesbaren Textes und dabei sind die deutschen
Herausgeber ganz abhangig von den Italianern. Busch und
Werler haben, wie eine Vergleichung der Drucke lehrt,
kaum etwas anderes gethan als die Ausgaben von Sara-
cenus und Baptista Pius wiederholt, manchmal sogar
sklavisch, wie z. B. in den Menaechmen Buschius die des
Saracenus (Venedig 1499). Dagegen zeigt sich auch nach
1512 bei Werler nirgends eine Benutzung des sog. *Vetus
Codex', der eeit 1512 in seinen Handen war [s. Opusc. HI
p. 105 f.]. Ebeuso beruht die Ausgabe des Amphitruo von
Tulichiufl in allem wesentlichen auf der Kecension des Py-
lades (Parnia 1510), wozu einiges wenige aus der Ausgabe
des Nicolaus Augelius (1514) gethan ist. Das lehrt eine
Vergleichung der fraglichen Ausgaben und wird bestatigt
durch das eigene Nachwort, welches Tulichius Fol. 21^
hinzugefiigt hat und das also lautet: ^Hermannus Tulichius
candido lectori. Ne, candide lector, suspiceris nos aliquid
temere Plautinae Amphitryoni vel subtraxisse vel adiecisse,
scias nos fere emendationem Piladis esse secutos (qui Plau-
tum post Baptistam Pium recognovit, licet alii in aliis etiam
a Pilade non iniuria dissentiant), praeterquam quod in pau-
cis locis recognitionem Nicolai Angelii ut veriorem praetu-
limus. Difficillimum sane est, quid in tam varia Plauti
emendatione sequaris eligere, quandoquidem quotannis fere
alit^r ab aliis et dividitur et emendatur.'
Schliesslich gewahren uns die in den erhaltenen Exem-
plaren beigeschriebenen Bemerkungen (d. h. die Nachschrif-
ten der Vorlesungen von Busch und Werler) noch einen
vollen Einblick in die damalige Interpretationsweise. Da
60 VEIT WEKLEK ALS DOCENT
darf man freilich auch nicht zu viel erwarten: die Exegesc
beschrankte sich auf den nachsten Zweck des Verstandnisses,
auf die Worterklarung, die alles etwas poetischer, gesuchter
oder ungewohnlich gesagte fiir den Anfanger genau nnd
breit umschrieb, und fiigte die nothdiirftigsten sachlichen
Erklarungen in geographischen, mythologischen und ahnlichen
Notizen hinzu. Vorausgeschickt wurde der Erklarung der
einzelnen Scenen eine kurze Bemerkung flber den Inhalt der
Scene, und dem ganzen Stiick eine mit kiihnen Etymologien
der Namen verbundene Erorterung des Charakters der auf-
tretenden Personen. Gelegentlich dieser Etymologien zeigt
sich freilich die Kenntniss des Griechischen bei Busch imd
Werler nicht im glanzendsten Lichte; z. B. leitet Werler in
der Einleitung zum Epidicus den vermeintlichen Namen Stra-
tophocles von CTpaidc, qpiic (vir) und kX^oc {glorid) her (s.
Anhang III). Benutzt wurden bci der Erklarung gleichfalls
wesentlich die Italianer. So ist auch die Vita des Plautus,
die Werler in der Cistellaria von 1512 abdrucken liess und
die auch in ein (jetzt in Miinchen aufbewahrtes) Exemplar
seines Miles von 1514 eingeschrieben ist, unter Benutzung
der bei Saracenus und Pius gegebenen Daten zusammen-
gestellt. *)
Genau dieselbe Erscheinung zeigt sich bei Erklarung
dcr Horazischen Epistehi. Auch bei dieser lehnt sich
Werler an die Italianer, insbesondere an den Commentar von
Landinus (Florenz 1482) und den von Mancinellus (Ve-
nedig 1492) an-, er bietet jedoch auch hier wie dort manches
eigene. **)
Beiliiufig ist es ganz ergotzlich zu sehen, was alles filr
Versehen die Studiosi damals beim Nachschreiben begingen***);
sehr stark pflegen ihre Misverstiindnisse namentlich im Grie-
chischen zu sein: auch an Allotriis, die nebenher in die
^Hefte' gekritzelt wurden, fehlt es nicht.
*) Ich lasse die Vita im Anbang III unter I abdmckcu und gebe
ebonda unter II den Anfaug der Interpretation dea Epidicus.
**) Eine Probe folgt im Anhang III unter III.
**♦) Bis zu Provincialismen, wie einer einmal ''conschwetum'
schreibt.
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 61
Anhang I.
Proben der lateinischen Prosa Werler's.
I.
Brief an seinen PcnsionS.r Drag8t3,dt aus Eisleben, als Vorrede
Torgedmckt Werler^s Ausgabe von fiinf sogen. Lucianischen Dialogen
(Lotter 1513), Fol. l^ bis Fol. 3^.
Viti Vuerleri Sultzvcldii philosophiae politioris magistri ad mode- foi. i^
stissimnm et honestissimum adulescentem Alexandrum Dragstadium
Ejslebensem, discipulum suum domesticum epistola.
Qnm nnper latina quaedam et haec non parum multa yariorum
scriptorum volumina in manus sumpsissem, Alexander mi iucundissime
atqne amabilissime, non omnino intempestive se tunc obtulerunt Ln-
ciani Samosataeni hominis sane docti nec ineruditi opera tum de veris
narrationibus perscripta luculentissime tum de aliis quoque rebus re-
conditis ac scitu dignissimis pulcherrime verissimeque elucubrata. Quae
dum ordine sno, dii boni, vix verbis consequi possum quanto gaudio
quantaque animi alacritate, ut quaeque erant coUocata, tumultuose ct
saltnatim percurrissem , incidi tandem in eiusdem auctoris dialogos
tanto dicendi lepore, tanto cultu, tanta denique verborum elegantia
concinnatos, nt dicere ausim illorum frequentem ac sedulam lectionem
et ad lingnam lacialiter excolendam et ad vitam nostram salubriter
instituendam fore procul dubio accommodatissimam. Hos accuratius
dnm iterum atque iterum perlegerem, res sane digna visa est quae
ocuUb multorum snbiiceretur, ne in hac Lipsensi litteraria palestra et
amplissima et florentissima, in qua qum aliarum arcium fere omnium
tum potissimum politioris litteraturac nunquam satis laudatum studium foL2^
ita viget, colitur augeturque in dies magis, ita optimus quisque ex
vatnm oratorumque numero ea interpretatione, quae accuratissima et
diligentissima esse potest, studiosissimis et bene natis scholasticis
enarratnr, solns Lucianus nulla sua culpa se quasi desertum et in me-
dio relictnm esse ab omnibus harum arcium doctissimis et disertissimis
professoribus conqueri iure possit. Motus. itaque vel hac sola causa
meo iudicio sicut honestissima ita fortasse non nihil fructus et utili-
tatis allatura quosdam libellos a Luciano nitidissimo anctore ad mo-
dum dialogorum exaratos ac nostra ut spero opera curiose diligenter-
que castigatos typis venustioribus effigiari et in publicum prodire per-
miai tibique ac omnibus cupidis eiusdem studii iuvenibus brcvibus
quibusdam commentariolis lucidissime illustrare et planissime ut mihi
facere videor interpretari constitui. ^
Cni autem hos quam tibi pocius nuncupatim dedicarem non facile
veniebat mihi in mentem, Tibi inquam, mi Alexander suavissime, qni culta
cnltissimorum poetarum ac oratorum studia ita sicienter et avide hau-
ri», nt non tam stimulo quam freno quandoque egere videaris. Agitur
62 VEIT WEKLER ALS DOCEXT
iam ni fallor aDDus secandas, cam in contabernio meo mecom degens
me aadis diligenter, obscrvas fideliter, revereris amanter, mihi soli das
operam non assidaam modo sed et alacrem. Qaare taa hac pervigili
cara studioqae non penitendo in tam imbecilla presertim adhac etatala
tantos iam progressas atraqae lingaa fecisti, at ipse qaoqae, cains
ducta et aaspiciis haec foelicissime agis, nonnanquam obstapescere so-
leam et ita mecam tacitas loqai:
0 decas ingenii celebrandaqne nomina patris,
Qui sobolem tantam progenuisse potest,
fol.s^ Fausta dies nimium nitido numeranda lapillo,
Qaae illi nascenti lumina prima dedit.
Corporis et fortanae bona, quibas te natara pulcherrime ac eminentis-
sime ornavit, tametsi ab iis contingat aliquem interdam gloriosissime
laudari, qaia tamen nemo iustius veriasqae laadibus eztoliitar qaam
cum a bonis animi (hoc est ab honestissimanim reram stndio, ingenii
facilitate, morum suavitate yirtatisque et probitatis ezpectatissima in-
dole) alicuius commendatio manat et proficiscitar, hoc loco commemo-
rare non Hbet. Quid dicam dc memoriae huius tuae prope incredibili
bonitate? Tam enim facile discis, tam tenaciter contines, at omniom
tuorum condiscipulorum , quos nactus es et nobilissimos et studiosissi-
mos, nnanimi consensa non discere sed rcminisci potius videaris. Quo-
circa multam huic prosperrimo foelicissimoqae studiorum tuoram sac-
cessai gratalor et mihi aeque gaudeo. Ne dubita, mi bellissime Ale>
zander, non parvnm sed laboris ac honestatis ad te cnmulatissimam
aliquando perventarum honorem, quod a tuorum complezu, a patriae
deliciis, a sodalium lusibus et conviviis ablegatus, non quidem mercinm
commutandarum aut foenoris multiplicandi gracia (quod iam passim
fieri solet), sed ut politiorum studioram laudatissimis et probatissimis
institutis omatns et auctus viaticum tibi ad seuectutem compares non
ferro, uon flammis, non denique tempestatibus ullis obnozium, sed
liberrimum, tutissimum atque perpetuum et in quod fortuna quoqoe
ipsa, omnium aliarnm rerum domina ac dispensatriz, nullum omnino
habeat imperium. Non enim facile quis eloqui potest, quam haec hu-
manarum litterarum ct eloc|uentiae omatissima suavissimaque studia,
si pleniuscule etate ista, quam tu modo vivis, percepta et imbibita
fuerint, qaantum conferant ad omnem disciplinam et precipue iuris
foLS^ scientiam percipiendam , quantum perceptam ezcolant magisque popn-
larem reddant. Quamquam iam, si diis placet, in omnibus fere aliis
per diversa Gcrmaniae loca publicis gymnasiis quidam iactanticnli et
stolidi osores nescio qua vanae scicntiac persuasione confisi maiestatem
latini eloquii ac sacros Musarum fontes turpiter audent reprehendere
et morso canino lacerare; hei quam temere (ne dicam stulte) hos so-
lum sapcrc ezistimantes , qui portentosis quibusdam et e media bar-
barie emendicatis vocabulis ita rem ipsam de qua loquuntur involucris
et enigmatis distorquent, ut iam aut Sphinge aut Oedipode Tel Delio
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 63
aliquo enarratore illis opus esse videatur, si ab aliis doctissimis alioqui
hominibus recte et inoffense intcUigi debeant. Scd de iis ego amplius
?erbum facturus non sum, y]v ^y] tic uiCTiep cq)eKiav pXiTxii xai apeTi2r|
[f\v n/i Tic Ujcirep cq)iiKidv pX(TTr) Kal ^p€6(2r| oder vielmebr PX^ttij jue
Kdp€9(2lT| = Aristopb- Lysistr. v. 475. C. W.].
Redeo ad te, Alexander, qui in bac re nec monitore nec consultore
eges. Li Romulea enim lingua effiogenda diligenter ediscendaque se-
dulo nemini tuorum aequalium cedis; Graeca vero ita foeliciter imi-
taris, ut quottidie aliquid et scribas et legas, unde pleniore baustu
dulcissim^ eloquentiae fluenta baurire possis. Quare ita ut coepisti
perge porro ire, id est ameniores litteras humanitatisque studia, quod
tua sponte facis, percupide et alacriter complectere. Nibil est pei
deum immortalem, in quo tui praeceptoris animum facilius demereri
possis, quam si flagrantissimo studio, cura, labore diligentiaque enitaris,
ut in eum virum evadas, in quem te evasurum fere omnes augurantur.
Scis quam mirifice tuam non vulgarem neque pertractatam in bonis
litteris capessendis industriam tuo patri Philippo Dragstadio vii'0 in-
tegerrimo et iureconsulto prudentissimo saepius scriptis meis insinua-
verim iusserimque illum constantissime de te ac studio tuo quam opti-foi.s
mam et certissimam spem habere. Tui muneris omnino iam esse vi-
detar, Alexander, ut plane efficias, ne me falso baec dixisse arbitretur
et ne hac spe, in quam ego illum mea constantissima predicatione
erexi, demom frnstratus esse videatur. Quod ut sedalo, diligenter et
accurate facias, non solnm te moneo sed et bortor, urgeo, impello.
Interim vero hos Luciani dialogos iucnndissimos et utilissimos
(sunt autem Scipio, Scaphidium, Palinurus, Virtus et Hercules), quos
privatim tibi dedicatos in usum publicum edo, diligcnter lege; illis
veluti cum quibusdam amantissimis convictoribus te oblecta creber-
rime. Non olei — crede mihi — nec operae te penitebit, ita aures
taas teneras adhuc et mollicnlas suavissimo quodam sermonis sono
implebunt et ora certo obtutu defixa soloque intentos ocnlos, ut es
maiuscularnm rerum mirator egregius, aliquandiu tenebunt. Qua re
autem tenebunt? Nempe rerum gratissima varietate, vocabulorum
splendore nitidissimo, sententiaium gravissimo pondere ac totius fere
lacialis eloquii expressa facie.
Sed ut mea epistola suum aliquando pensum absolvat, iam vale
et bonis litteris acriter incurabe. Ego preceptor ac monitor tuis in
hac re desideriis nunqnam deero: age tu modo, ne tibi ipsi defuisse
videaris. Iterum vale et salve. Lipsi octavo Kalendas Decembres
anno natalis Christiani millesimo quingentesimo decimo tertio.
II.
Zwei Briefe Werler^s an Wilibaid Pirckheimer, abgedruckt in
J. Ueumann^B 'documenta literaria varii argumenti' (Altorfii 1758) unter
N. XXXXlll p. 287 ff.
G4 VEIT WERLER ALS DOCENT
EPISTOLAE VITI BERLERI.
1.
(De Italoram ingeDiis et studiis ac praecipae de Bapt. Egnatio.)
287 S. D. Qoantam laetitiam vel potias yoluptatem litterae mihi taae
attalerint, Bilibalde vir clarissime, tacitas mecam cogito potius qaam
ut scripturo mihi verba nunc succederent. Es tu homo certe homani-
tate nemini secundus, quod ad me, licet longo locorum spatio separa-
tum, occupatissimus ipse litterarum aliquid dare non intermiseris , et
ita amanter te mihi rursus insinuaveris , ut nihil ad benevolentiae cu-
mulum addi posse contenderim. Quas, Bilibalde, tibi tanto pro mu-
nere grates, || quae reddam meritis congrua dona tuis? De Italorom in-
geniis non inficias eo, quin illa sint vegeta et ingenuarum artiam satis
foecunda; non tamen usque adeo in ea re mihi ezcellere videntur, ut
complures ex nostratibus non solum non aequare Latialem illam men-
tis acrimoniam, sed etiam longo post se intervallo relinquere videan-
tur. Peregrinatus sum iis iam aestivis studiorum vacationibus paulo
liberius, mores hominum et mbcs propius inspecturus grammaticos
plerosque salutavi, audivi non parum multos. Sed quid tum? en (quod
258 pace aliorum dixerim) solus Baptista Egnatius in Venetorum floren-
tissima urbe inventus est, qui graeci latinique sermonis mira facnndia
reliquis omnibus longe praestabat. Ductu illius ac opera rarissima
quaeque ac visu dignisdima toto quatriduo illic sum diligentius con-
templatus. Fecit is inter loquendum tui sacpius quam honorificam
mentionem ac tandem qum me discessurum pulcherrimo quodam
chartaceo munere prius donasset, id crebro inculcabat: Bilibaldum
tuum, immo meum, immo nostrum, mi Vite, meo nomine salutabis
phirimum. Non pote&t dici, Bilibalde, quam homo iUe sine controver-
sia doctissimus te colat unice observetque reverenter, quod ideo scripsi,
ut iatelligeres Germaniam nostram quoad illam ingenioinim beatitatem
non in postremis collocatam esse. Quod si, ut scribis verissime, Ger-
manis munera, quae Italis, ob doctrinam proponerentur; (quis enim
virtutem amplectitur ullam, pracmia si tollas?) protinus omnia iam
cssent alba; sed bei nos ventus pascit, pascuntque inania verba ob
idque male cum litteratis agitur viris. Desertae sunt patronis Musae.
Vix unud ex Germaniac principibus studiis dat molle otium animumque
a curis extricat, ut nibil de lodice paranda attonitus aliquid emoliatur,
quod posteris quoque gratiam conciliare possit. Sed prohibent me ce-
tera Parcae farique vetat Satumia luno. Quod apud vos litterae mi-
nim in modum florcre incipiant, gaudeo Communi patriae non medio-
259 criter, quaudoquidem futurum speio, ut tremens iam prope ac vacil-
lans barbaries intra breve tempus tota pellatur. Quod ut fiat, tui quo-
que muneris erit; interim autem Luciani libellos quos parturis ut
quam primum cnitarip, Luciuam ipse supplex invocabo, ut opem buic
operi pulcherrimo ferat, quo ii qui mansuetiora sectantur studia, ez
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 65
hornm foetnra frnctuB capiant uberes atqae iacundos. Vale et me ama.
Nempe tans Yerleras erit, dam yita manebit jatque tuum nomen tem-
pu8 in omne colet. Iterum vale. Ticini decimo sexto die Decembr.
anno XVIIII.
Tuus Vitus.
2.
(De rebas sois non nihil ezponit. 2. Reucblinum et Huttenum rebus
humanis ereptos luget. 3. Discordi Germaniae pax reddatur.)
SaWe. Liberalissimi mores candidumqae iilud pectus tuum non
nisi gratiis ac amiciciae natum, Bilibalde doctissime, hoc egerunt nu-
per, nt ego insigniter auderem posthabito omni pudore qniddam per
litteras erabescere nescias, quod praesens vix expostulassem , abs te
petere fuerim ausus. Tui erat ignoscere homini suo semet ipsum pede
alioqai diligenter metienti; ita mihi omnia tecum garrire inque sinum
tuam libere quicquid habeam aut curarum aut nugarum effandere li-
citnm putaram. Neque dubito, quin in hanc rem Bilibaldum, hoc est
amicam illum nulla ex parte cesuatorem, totum efluderis, nisi fortasse
tanta saperstitione teneatur, ut religio illi sit in Viti sui negotio men-
daciolia aliquot abati. Quod multis iam mensibus scribendi ad te of- 290
ficiam intermiserim , nescio quibus verbis sim causam meam acturas,
si negotia causarum (id quod solent fere desides) quando mihi non sit
tantos negotiorum tumaitus, quibus undique distringar, vereor quam
maxime ne, si id praetexam, tota sim causa facile casurus. Tui
mellitissimam memoriam obrepsisBe mihi, qum eorum, quos charos
habeas, oblivionem vera amicicia non admittat, non est qur in hac
qnoqae re patrociniom aliunde petere habeam necesse. Vnde igitur,
inquies, tam diatamum silentium? si nec occupationes tuae, quae nal~
lae sont, neque nlla oblivio amicissimi hominis memodam tibi excu-
tere potuit? Audi, Bilibalde, id quod sane res habet, qur enim mani-
festa negabo? sum procrastinator ita mirificus, ut vix sit alius quis-
piamy quem mihi in re tam egregia anteferri, nedum conferri facile
patiar. Et sxmt tam alta montium cacumina, quibus medius circamdor,
nt annas interim praetereat, quo nullus concedatur ad tam eximios
amicos ac patronos litteris meis exitus, qnos tamen omni officiorum
genere proseqai par erat. Vnde vel hoc solo nomine locum istum
male odi, quod perraro occurrant, qui aut hinc ad vos aut isthinc ad
noB commeent. Ita dum maxime officiosus videri cupio hominibusque
bene de me merentibus hac saltem re gratificari, qum nihil praestatur
post longioBcnlam expectationem , fit ut ii incivilitatis, illi vero in- 2di
gratitndinis me accusare non cessent. Si forte qaemadmodum valeam
qoaeris, Deo opt. max. auctore sat bene habeo, tibique sicut optimam,
ita longeyam valetudinem imprecor, quo possis foecundissima animi
tui fetnra stadioBOram diutius locupletare paupcrtatem. Ego, si scire
capis, alteram ferme mensem venationi ita strenue fui deditus, ita in
FB. HrrSCHELU OPVSCVLA V. -5
66 ^TOT WEKLER Al,S DOtEST
Opere alioqai 0011 iniucniido detritDa, nt qnm eingDlas res dOigeii'
tiiu contriQptor manomque opc-ri Donnanqaaro adhibeo, factoiu e«t, nl
TGQ&tor tim. iam piopemodoin bouos et eqaes 1100 onmiiio pesaimna.
Bidea ta fort&see, dam ea legi^, at rideret, sat scio, malto etiam ma-
gii, si me eqno impigre terra.in pedibns concatieDti insidentem cer-
TQmqae pleno cdtsd per invia qoaeqae iDaeqncntem Tideies.
Qdo animi aeitu reTerendi^Bitni Bambergetigis ecclesiae olitn prse-
«alis mortem pertalerim, tate me etiam tacente facile conseqai potM.
Eram tonc Vienuae, nalli minaa qnam hnic rei intentoB, eecel nattciaB
adett, illins mortem et eam qiiidt.-m ex inciBione nobia significaviL Quo
alii animo fuerint, nihil moieor ego, ait pei me EUum cuiqne polchinim;
me certe tanto dolore affecit, ct consolationem fere nnllam esflem ali-
qnam diu admiBaorui. Et qiiid ni dolerem, Bilibalde mi? ODeraTerKt
ille me qnondam immodicia promiasis, at Caroio, iltius ez sOTOre ne-
poti, quoconque proficiaceietnr atudiomm gratia, vel comitem Ttl da-
sm cem potius me ipaum eiliiberem. Et Carolus calcaria, nt id agerem,
incesaanter admoTebat. ReTocabar ei Lipscnsi AcademJa, parebam
Don «ine manmo meo incoinmodo , interim vero non aliter quom
Aeneas alter Virgilianus terra iactatus et alto. Quid aliud aupererat,
qnam ut tantomm labomm fmctnm et eum qaidem mihi promissam
demeterem aliquando? tam amplae spes mihi perbelle placebant, «a-
trapam me esae putabom aliqui-m et aorei moutes animo concepti iam
me propemodum ferocem reddddcrant. Sed (o fallaces hominum spes!)
eom criatam mibi depresait nnius capitis iactura et est haec fortuoae
non mediocria invidia. Qnid de Carolo mihi sperandum sit, ne te
mnltia morer, audi, ()er Musas et GmtiaB tc oro. Srant sacerdotia illi
mbuacula duo, egi cum eo per litlems, qoantum id fii'ri potuit, dili-
gentins, fccerunt hoc, me etiatu ncecientc, amiculi complores, ut aetati
meae paulatim iam ingraTeacenti consulerct, post tot exantlatoi la-
bores, poat tani diligenfem sibi plerieque annis naTatam operam, p&r
ease, nt iam miasio mihi concedatnr, qno licerct per otium posthac
studiis frai. Itoapondit illico: sc habere iam, quiboa eit eo beneficio-
rum genere gratificaturus. 0 gratum discipuli pectus! 0 dubiam, immo
Dnllam potius inter mortalea fidem! ita adsunt iathio Tultures, qui
mullia etiam ante meneibaa cadaTer aliquod futurum piaeaentiant.
•>^3 Vtiuam boc aliono ac non mcL ipaina ciemplo diligentius praeTidisaeml
Quod qum factum non ait, quia me probibet, qain Tocem illam
lerae prudentiae nimioqae meo iDCOmmodo cmptiie emittam, ecilicet:
non «ic putaraui, Diapereani, niai ceiities et eo iLmpUus illud bebrei
poetae vaticiniaui mucum tacitua ipee aiibmuriiiariivcrim, quo aerio ad-
monct, ne priucipibue oc hoiiiinuui filiis confidamus, in quibus nihil
eit tum firinum, tam stabile tamque duiana, quud non sit aliqnando,
et id quidem brevi, in tontis felicitatum somniis emigratnmm. loaiinea
UeachliniiB, Tir ob trium lioguarum peritiam immortalitat^ dignos, lio>.'
proiimo iam mense Titam cnm morte feliciter commutavit. Id qaod
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 67
mihi tam acerbum fuit, nt multis amiis nuUius bominis digressuB me
discruciaverit gravius. Yideo tamen cum illo optime actum, quod ab
hoc saeculo non minus scelerato quam aerumnoso sit plano exemptus.
Rmnor item apud nos longe lateque sparsus est, et ita sparsus, ut
non panmi multis fidem iam quoque fecerit, Viricum Huttenum, vere
nobilem invenem, et hunc quoque diem suum obiisse. Quodsi res ita
habet (solet enim nonnunquam rumor et variare et augere , quod ge-
stum est), doleo illud ingenium, illam in utroque dicendi genere feli-
cem venam tam immaturo interitu defecisse. Ita dira fati necessitas
optima quaeque demetit, peioribus usque ad taedium relictis. Fnit
mihi cum homine non vulgaris, neque omnino nova familiaritas, ut- 2»4
pote in Lipsensi olim gymnasio non penitendis auspiciis contracta,
nbi qum illic adulescentulus ferme bonas litteras non omnino infeli-
citer profiteretur, ita mihi primo statim guatu placuit, ut spem illico
de homine conceperim et amplam et raram. Vitio illi vertebatur,
quod acerbius nonnunquam scripserit, quod convitia convitiis accu-
mnlaverit, quod plerosque insectaretur odio plus quam tragico. Sit
ita. Sed provocatus, sed iu?enis, sed non nisi quando calamus inca-
luerat, qua tamen re neminem maiori quam se ipsum gravabat in-
vidia. Si id vitium est, habet id cum multis commune. Non possumus
onmes Christum et principem et doctorem nostrum referre, qui male-
dicentibus non vicissim maledizit, sed pro probris amarulentis salu-
tarem nobis doctrinam rependit. Vtcunque sit, umbris illius tenucm
ac sine pondere terram opto, spirantesque crocos et rqliqua quae se-
qnuntnr.
Vix credis, Bilibalde mi, quam me horum temporum tumultus
offendant. 0 dii deaeque, quae insanas versat discordia mentes! itane
animus praeceps per omne relabitur facinus? itane veluti furore quo-
dam perciti in quemcunque obvium repente cornua obvertimus? nonne
mnti tibi videntur Germaniae nostrae principes, qui tales rerum hu-
manamm pestes taciti spectare possunt? Ego qum audio illis manus
ampntatas, hos crudelissime occisos deumque hominumque fidem im- 295
plorare , quid aliud cogitandum est, quam Marios Sjllasque ab imis
Tartari sedibus evocatos esse? Pompeius in iras hinc furit, hinc Cae-
sar vesano accenditur igne. Est tanta crudelissimorum bominum se-
vitia, nt pro sua libidine, qua in quosque obvios grassantur, satis-
factnm sibi nequaquam putarent, nisi (0 rem indignam!) in mieerarilm
mnliercnlamm miserrima corpuscula quoque sevirent. Et videt ista
deos, nec fhlmina torquet ab alto! Irasci quando iustius ille potest?
Sic odio plns qnam Vatiniano tumultuamur, quasi exirema nobis spes
in eo dt collocata, et tamen qum haec agimus, perbelle Cbrietiani
nobiB videmur, qnasi haec nostra religio longe quicquam aliud deside-
rei magis qnam concordiam, qna sola sublata Cbristiani non sumus.
LibeM hoo looo ipeemet mihi temperabo, ne in principes immodestius
fnid iBofaatiir, qmn sciam non esse rem ludicram , cum love iocari,
5*
fiS VEIT WEHLElt ALS DOCENT
(inera evoFsstie param rite conceptiii verbis cxjtio olim fnit, aed ine
miserae plebis miseret et piget qaormidam plu^ qiiam ttircicae t^-ranni-
dJH. FTaiioiscaB de Siukiugen ai Caroli Imperiitoris aot conBilio But
iusea, id quod pleriiine suepicantnc, tam atrocca BUacitavit tnmDltiu,
habebit fortasse quo aese tueaturi at si auia ipae auspiciia rcm tom
arduam ac aeditjosam teutare Fuit ausus, deum mibi iratum iaprecor,
oiBi baec hciutiiU, tam parvo inltio cooita, incendiDm vastiBsiranm sit
8911 aliqnando paritura; aolet enira, qui fumus eaae coepit, illieo igniB fieri,
et taliii ignis, qui paul&tim irrcpens non extitigQatur facile; solet ma-
!um, quod ab icitio tam levo negligebatur, si sit auctum, in graTfl
Cbristianae traTiquillitatiii diapcndium erumpcrc tandcm. Qum haec
et alia tacitus quandoqne meciim ipae cogito, soleo vehementer mirari,
quc reliqnae Germauiae et civitatea et priacipea non idem in sniB re-
gionibus, quod Etvetii populari tantum freti consilio in aua terra fao-
atit«r pTBeBtant; at ipsi dum publica curant comrooda, rem pnblicam
bubent pacatam; nos privatia tantum inbiantes nec publico nec pci-
vato fruimur satis eommode. Ant ego mentior, Bitibalde, aut aliqais
malus gcniuB beue concoidibua animis iratus buuc aniarorem rebos
bumanis iiirandit, Sed quid ai flngitta noatta, quibns Deuro quottidie
irritamna, baec mereaDtur, et niBrentur procnl dubio. Neque enira, ut
Flaccus ait, per nostrum patimur Bculna iracunda lovem fulmina ponere.
Quid olii arbitrentac, diTinare non poBjutn, Ego puto principes in boc
iaon publico congreaen nibil omiasaroi;, quo bujc tam Baugniiiolentae
tragoediae fin^m aliquando imponant, cuius «pectatorea muti iiimis for-
taaae din exBtiterunt, Sed qaid tumV si consultent graviter, exeqnan-
tiir vero mmquam, Conciliuiu indicitur, atatnitur locna, diBpiciuntnr
Hingnla, et ea quidem aolenni quodam ritu, sed dum in dies altiia alinm
191 eipectat, dum quiaque iter adornat suiim, dum de ordine, quem faic
aut ilte couBulendo capiat, loiiglor eat disceptatio, dum binc otqoe
binc iu niedium conaulituc, bona, crede mihi, temporia j>ars fraatra
efSuit; Ecd de boc plura nunc nec licet nec libct scriberc, qoando-
quidtm illa mihi meiqne aimililius deplorare tantum, adluvare penilai
non conceditur. Deue optimus maximus talea tandem Gemianiae prin-
cipibaa immittat aninioa, nt nihil putent esse in tola vita perniciosius,
quam Cbrietianoa popiUoa mutuia inter se latrociniis ant betlis digla-
diari. Interim vero diun illa a,ut negligontias tractantur ant omniiio
neglignntnr, fortUBae bonoa naucleros imitarl praestat, qui posteaqnam
mare altius ingreasi sunt, tanquatu ei specula aliqua taciti ventos
tempestatemque eoiioram intentius contemplantur, donec coelnm ali-
qnod serenina apparuerit,
De negotio Lutberi vix auaim scribere quae ecntjo; ita nimD fides
n pleriaquc ad culumniara trafai ea, qnac BincerisHimo etiara uiume
eunt aiit Fcripta aut dlcta, interprelantutque in eam quam ipsj velint
partem , cum quo tamen homiuum genere non pugao, lint pcr nie
unicniqne iibeia, modo recla, iudicia. rcrlegi uupcr IIIIus lil>ellum in
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. G9
Henricam octavum, Angliae regem, editum. Si cui iste scribendi modos
placet, placeat; nihil improbo aliorum sententias, mihi certe tam
acerba inscctatio cum in omnibus bonestis studiis, tum praecipue in
^acris probari neque potest neque debet. Fayeo Luthero plurimum, 298
Euaogelica lux adeo mihi cordi est, ut mihi nuUo tempore unquam
aliquid fuerit in votis magis, quam ut negotium hoc, qualitercunqne
sit coeptam, in lesu Christi ac evangelicae veritatis gloriam cedat.
En ! habes litteras bene longas, Bilibalde, quibus praeteriti temporis
silentium nimia loquacitate, ut puto, egregie compensavi. Extorsit has
partim rei indignitas, partim vero humanitas illa tua humanissima,
qua fretus nihil non mihi licere tecum putabo, quas tamen non recuso
quominus damnes, imo ne legas quidem, si ita sit commodum. Hunc
modo mcum tam propensuni in te animum non improbes. Quodsi te
id facturum animadvertero , sat pulchre procedit; sin gratiam etiam
iniero, felicitatis me partem assequutum putabo. Vale, vir incompara-
bilis. Ex Wisensteiga octavo die Octobr. a. 1522.
Vitus BerleruB ex animo ac toto pectore tuus.
Anhang n.
Neunzehn Gedichte Werler^s.
[Von Veit Werler'8 Epigrammen, die Heumann 'commentatio isa-
gica' zu seinen 'Documenta literaria' (Altorfii 1758) p. 107 erwahnt,
wnsste Ritschl, als er sich mit diesem Humanisten eingehender zu be-
schSiftigen anfing, im Rhein. Museum Bd. XXVIII p. 167 (=» Opusc. III
p. 113) selbst noch gar nichts zu sagen; bei fortschreitendem Suchen
fand er drei solcher Epigramme auf den Titelbla,ttem Werler^scher
Textausgaben. Diese verzeichnete er in den Zns&tzen, die fur den
Wiederabdruck jenes Aufsatzps in Band III der Opuscula bestimmt
waren und nun ebenda p. 113 ff. zum Abdruck gelangt sind."^) Bereits
damals fugte er hinzu (p.ll5 Anm. 15**): *'0b es dergleichen (carmina)
sonst noch gibt, wflrde vielleicht am ersten ermitteln, wer in der
Lage ware s&mmtliche aus der Lotter'schen Officin hervorgegangenen
alten Drucke darauf durchzusehen.' Als er dann die mit diesen Wor-
len bezeichnete bibliographische Untersuchung mit dem im Anfang
dieses Aufsatzes genauer geschilderten Eifer selbst aubfiihrte, fand er
nicht weniger als neunzehn derartige Epigramme Werler*8. Zwaif
von diesen schmficken die Titelblatter der oben (p.52ff.) verzeichneten
AuBgaben Plautinischer Stiicke, die Werler besorgte, vier weitere
stehen in ahnlicher Weise auf den Titeln seiner oben (p. 46) gleich-
falls bereits genannten Ausgaben des Valerius Maximus , Cicero
•) [Es hatte gleich an dieser Stelle des dritten Bandes ein Hinweis
auf die Resultatc der weiteren Nachforschungcn meinerseits nicht
unterbleiben sollen. C. W.]
70 VEIT WERLER ALS DOCENT
de oratore, Yon Horaz' Episteln and filnf sog. Lucianiscben Dialogen. Hier-
zu kommen noch drei grOssere: eines zu Ehren seiDes Lehrers .Busch
von 1611, ein anderes an den ihm nahe befreondeten, 1513 in Leipzig
stadirenden Eobanas Hessns von 1514, endl^ch eins an Tarqainias Par-
thenias Dalmata, mit dem er in lagolstadt in ein vertraates Verb&It-
niss getreten, von 1513.
Bei dem Wiederabdrack dieser neanzebn Carmina ist Gbrigens so-
wohl die groteske Interpunction jener Zeit, die das heatige Verst&nd-
nisB gar za beschwerlich roacht, als aach das Uebermass grosser An-
fangsbacbBtabcn beseitigt worden, die Orthographie aber nnver&ndert
gelassen. C. W.]
I. Zwolf Lobgedichte Werler's auf Plautus.
(Anf den Titelbl&ttem seiner Aasgaben Plaatinischer StQcke.)
1. Ode aaf Plaatas als Dichter im allgemeinen.
(Aas 'Plaatinam pocma cai Tracalento nomen est' Leipzig, Melch. Lotter
1512, aaf dem Titelblatt)
Viti Vaerleri ode dicolos distrophos.
Perlege dalciflai namerosa volamina Plaati
Qaisqais cs, o iuvenis,
Commoda si linguae, morum vel limea honesti
Pectus et ora movei
Nam Latii cultor sermonis Bedulas ipse est
Laude priore tumens;
Adde etiam variae specimen monimentaque vitac
Quae tibi cuncta dedit,
Si modo multarum soccus tenet abdita rerum,
Tallius ut cecinit.
Ergo Plautinos volvas sine fine labores,
Quisquis es, o iuvenis.
2. Sapphicon auf Plautus als Dichter im allgemeinen.
(Aus 'Persa Plauti Comici Luculentissimi lucundissima ac nitidissima
Comoedia' Leipzig, Melch. Lotter 1513, auf dem Titelblatt)
M. Viti Vuerleri S. in Plautum Sapphicoo.*
Qni sacras totus coluit Camacoas
Et bibit dulces Heliconis undas,
Sive qui cinxit viridante lauro
Tempora, Plautus,
Vmbria hunc quondam genuit superba
Carmine ct blandis fidibus canorum.
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 71
Hic ubi ezcelsos celebrata mnros
Sarsina tollit.
QuQmqQe bissenos superasset annos,
Ingeni cultor fugiens patemum
Limen ad magnae propere recessit
Moenia Romae.
Dulciter claras modulatnr artes
Tempore, invictus Cato, Fulvius quo
Scipio, et fama celebri perenne
Prorogat aevum.
Criminum altricem domuit iuventam
Saepius longas vigilando noctes,
Ynde divini tacitus resurgit
Pectoris ardor.
Asperos sensit tamen inde cursus
Vitae et infesti precinm laboris;
Nam molam duro Cereris terendae
Munere volvit.
Dii boni quanto studio et nitore
Hic suos auctor decorat libellos!
Carpit en luxum varuque monstrat
Dogmata saecli.
Ceme, ut Actaeam sequitur Minervam
Vultque ad ezemplar pariter vagari
Illius, Graiae qui erat et Sicanao
Gloria terrae.
Non queo laudes meritas referre
Tam pii vatis numero vel ore,
Quem stupent summi mediozimiquc
LaudibuB omant.
3. Sieben Epigramme auf die Plautinischen Comddien.
(Aus 'Stichus Plautinus pudicitiam ac maritalem fidem etiam in sinistra
fortuna servandam esse docens' Leipzig, Melch. Lotter 1512, und in
einem neuen Abdmck von 1613, auf dem Titelblatt)
Yiti Vuerleri distichon in Plautinamm fabulamm utilitatem compositum.
Qui cupis ad vitae fragem Latiasque Camoenas
Pergere, ne dubites: omnia Plautus habet.
* Aliud.
Artes Thespiadum et varios pro tempore mores
Plautini monstrant commemorantque sales.
72 VEIT WERLER ALS DOCENT
Aliad.
QQem movet binc risus, movet binc pia cnra Minervae,
Marci facxmdos yerset in ore modos.
Alind.
Cui placet Ausonio ladens comoedia socco,
Hic volvat libroB, Plaute diserte, tuos.
Aliud.
Crede mibi, incassum consumis tempora, si non
Plantina assiduo scripta labore legis.
Aliud.
Tempore vis modico si noscere plurima, Plautum
Ne ccsses studio consociasse tuo.
Aliud.
Desinc: littus aras, ui docti fabula Plauti
Haereat in manibus nocte dieque tuis.
4. Lobgedicht auf Plautus als Dichter ilberhaupt.
(Aus 'M. Plauti poete comici in omni latina elegantia parentis ac prin-
cipis Comedia prima: cui Ampbitryo nomen ab auctore ipso inditum
e&t' Leipzigy Melch. Lotter 1511, auf dem Titelblatt)
Vitus Vuerlerus lectori.
Vir doctissimus undecunque Plautus,
Plautus deliciae Attici leporis,
Plautus Romuleae lepos Camenae,
Scu multo mage quod iuvat capitque,
Plautus mente potens deisque iuzta
Cunctis atque viris bonis amandus,
Tersus, praccipuus, gravis, rotundas,
Salsus, frugifer, elegans, disertus,
Splendcns, blandidulus, voluptuosas,
Compius, dulciculus venustulusque,
Subtilis, varius, facetus, insouH,
Facundus, nitidus ncc indecorus;
Plautus Castalidum comes sororum
Scripsit versiculos scaturientes
Multis sensiculis, nec inde turpes
In se stulticias inepciasque
Nulla et rustica dicta continentcs,
Sed verbis (iuvat hoc) probis sonantes
Et cura vigili ropumicatos
Cultu, munditiis, venustiorc
Contextu numeroque blandiore,
Mirandam spetiem simul ferentes.
0 foelix iuvenis senexque foelix,
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 73
Foeliz 0 pner et quater beate,
In cnins placido sinn quiescit^
In cnins lepido vagatur ore,
Plantus tam sacer agnitus poeta;
En ille dpx^Timov faceciamm
Atqne idem pater omnium leporum,
Vir doctissimus utriusque linguae,
Vir doctissimus undecunque Plantus.
5. Auf Plautus' Aulularia.
(Aus 'Plauti lepidissimi poete Aulularia ab Ant. Codro Vrceo . . . pri-
stine forme diligenter restituta; illius enim fiDis antea deBjderabatur'
in drei Abdriicken, Leipzig, Melch. Lotter s. a., 1512 und 1513, auf
dem Titelblatt*))
Vitus VuerleruB Plautum ailoquitur.
Ante erat iDformis tnus hic, mi Plaute, libellus (tota haec tua, Plaute,
fabella die Abdrucke von 1512 wid 1513)^
Non secus ac miris corpora secta modia;
Nam capiti finem cariosa absumpserat aetaa,
Neu posset longa posteritate frui.
Haud tulit hoc GodruB. Codrud doctissimus ille
Mox facili amisBas carmine reddit opes
Ac lacerata boni passim monimenta (monumenta die Ausgaben von
1512 und 1513) poetae
Cogit et effigiem iussit habere suam.
6. Auf Plautns Captivi.
(Au8 dem Druck b. 1. et a. 'Capteivorum Duorum fabnla a Plauto auc-
tore ad pndicos mores facta', auf dem Titelblatt)
Viti Vnerleri Epigramma quo Plautns lectorem alloqnitur.
IUe ego Bum Plautus (quid enim maDifesta negabo?),
Qno duce sunt pulchris omnia plena iocis,
Inclyta qnem genuit, si neacis, Sarsina vatem;
Iccirco haec tantum Sarsina laudis habet.
Aspicis horrendo cnr me crudelius ore?
Exignoque movea murmura parva sono?
*) [Wiederholt in Freytag'8 'Adparatus litterarius' t. II (Lipa. 1753)
p. 1334 und in den 'Matanasiana' t. II (La Haje 1740) p.331, in wel-
chen beiden Abdrficken die fehlerhafte, erst sp^ter corrigii-te Fassung
tota ha€C tua, Plaute, fabeUa in V. 1 wiederkehrt und in V. 8 Legit
Btatt Cogit steht, s. Opusc. III p. 114. C. W.]
74 VEIT WERLER ALS DOCENT
Forsan Acidalio ne siin poUutns amore
Blandiciasque alias, lector amice, timea?
Hanc, rogo, sollicitam tutns de pectore curam
Disiice nec sensu commoveare tao.
Haec Capteivorum quam cemis, crede, fabella*)
Non est obscoenis commacnlata locis;
Sed decor et probitas, Tirtus moresque pudici
Materiam libro constitaere suo.
Quare si sapias (neque enim te fallere mens est),
Hunc volvas placida sedulus ipse manu.
7. Auf Plautus* Casina.
(Ans 'Cassina Plauti scitissimi electissima Comedia' Leipzig, Melcb.
Lotter 1513, auf dem Titelblatt)
Dicolos tetrastrophos Viti Vuerleri in Cassinam.
Plautus nectareis promere versibus
Doctus Cecropios vel Latios sales,
Quem turbae docilis perpetuns sonns
Tollit clara snb aethera,
Spargens in varios flumina rivnlos
Musarum modulo dulciter aspero
Cassinam incinuit non nisi ad optimos
Virtutis tetricae gradus.
0 quicunque cupis, lector amicule,
Pamasi placidis saepe sororibus
Vel Phocbo comitem te simul addere,
Hunc tu perlege sedulo.
8. Auf Plautus' Cistellaria.
(Aus Xistellaria Scitissima et iucundissima Plauti fabula' Leipzig,
Melch. Lotter 1512, auf dem Titelblatt)
Vitus Vuerlerus ad philomusaeam pubem.
Dum celebrat varios memorando carmine lusus
Vates cni titnlum Sarsina docta dedit,
Huius tam lepidos subito fecere libellos
Musa, Fides, Pallas, Gratia, Phoebus, Honor
Et labor, ingenium, candor, facundia, risus,
£t nitor ac oris lingoa diserta sui,
Deliciae, cultus, sollercia, cura salesque.
♦) [Der hier wiederkehrende prosodische Schnitzer fahella ist, wie
es Bcheint, nncorrigirt geblieben. C. W.]
UND DIE LEIPZIGEK PLAUTUSSTUDIEN. 75
Blandns cnm gpraia sedulitate lepos,
Nec non diva Venus, per quam Cicerone canente
Onmia continuo prompta yenire solent.
Non igitur dubites, adulescens chare, Camaenaa
Plautinas studio consociasse tuo,
Inprimis*) quam doctus amat, cui Cistellaria nomen,
Haec est non imo constituenda loco;
Nam memorat madidi rabiem pestesque Lyaei
Atque Cupidineas tela tremenda faces.
9. Auf Plautus' Epidicus.
(Aus Tlauti Poete lepidissimi nobilissimique Epidicus' Leipzig, Melch.
Lotter 1513, auf dem Titelblatt)
Viti Vuerleri Ode in qua libellus lectorem alloquitur.
Vt hoc purpureis margine formulis
Ostendit titulus, nomen Epidico
In primis mihi Comoedia reddidit
A seryi studio et condicionibus.
Qnod si barbarico culpa librarii
Omatu (hei pudet, hei) me prius extulit,
En nunc, quam nitidos quamque venustulos
Vultua restituit lima severior!
Vel tu, qnisquis es, infans, iuvenis, senex,
Liaguam qui Lacialem colis anxie,
Qua nil pulchrius est, utilius simul,
Qua nil dulcius est nilque pericius;
In summa: nihil hac mundus habet sacer
Excellencius aut nobilius magis
Vel quod dignius est discipulis probis;
Ergo quisquis es, infans, iuvenis, senex,
Me, quaeso, vigili mente recognitum
Et totum cnpido pectore conditum
Noctuma memores voce frequentius.
Quidni? immo penitus sensibus intimis
Me condas, tua quo gloria nominis
Attingat celeri sidera limite.
Nanque est turpe homini tempora in onmia
Torsisse ingenium non nisi inaniter.
*) [In dem MQnchener Exemplar dieses Druckes hat, um den un-
gl0cklichen Heptameter zu heilen, jemand Inprimis durchgestrichen
nnd £n an den Rand geschrieben. C. W.]
76 VEIT WEKLER ALS DOCENT
10. Anf Plantas' Miles gloriosus.
(Ans 'Miles Plautina' Leipzig, Melch. Lotter 1514, auf dcm Titelblatt)
Vitas VQer[lera8] Militem loqaentem fecit:
En ego conspicnis clarns sam miles in armis,
Hiapida ob id tristi nubila fronte gero;
Plantas tela dedit, qao non foelicior alter
Barbara victrici stemere castra mana.
Bello qaantns erat Romanae gloria terrae,
Scipio, qui Tyrii contudit ora ducis!
Marcellus pagnaz, nulli quoque laude secundas
Fabricius qaantas! Non minor ipse fni.
Bellica signa sequi mea yis, stadiosa iaventas,
Qaaelibet et foedo dura sub hoste pati?
En ades, aeratas dncas in praelia turmas,
Vt possit nallo barbarus esse loco.
Hoc simul efficiet sacra cum Pallade Phoebus
Et Pamasiaci montis amica cohors.
lUorum auspiciis insigni cede peracta
Inclyta tu statuas inde trophea tibi.
Sic vives longam per plurima saecula vitam,
Sic tua — crede mihi — fama perennis erit.
11. Auf Plautus' Mostellaria.
(Aus 'Mostellaria M. Plauti Lcpidissimi Comici Fabula' Leipzig, Melch.
Lottcr 1614, auf dem Titelblatt)
Vitus Vuerlerus studiosis Plautinarum comoediarum lectoribas.
PlautuB miranda praelustris numinc Phoebi
Conditione fuit;
Plautns versiculis Musarum flamina rivos
Digerit in varios;
Plantus item Latio movet hinc certamina socco
Caccilioque seni;
Plautus praeclaroB potuit puerilibus annis
Equiparare viros;
Plautus commernit princeps Inmenque vocari
Komnlei eloquii;
Plautus florentis studii nova palma favorque
Sedulitatis erat;
Plautus longevi moris stndiosus amator
Voce theatra quatit;
Plautns quem nitido populns stnpet ore loquenti
Pegasidumqne chorus;
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 77
Plaains bis denos risa mordace libellos
CarmiDe concinuit,
£x qnibos hic praesens est Mostellaria dictas
Percelebri tii^ulo.
Argait astatos servos, convivia, laxas
Immodicamqae meram
Archadio devota deo Masisqae sacrata.
Hanc cole, tarba, viram;
Hunc volvas, memores, discas, mireris et intro
Excutias penitus.
fiarbaras invideat! Quid ni? dum gloria linguae
Transeat astra tuae;
Illins in tenebris et longum densa sub aevum
Nocte sepulta iacet.
12. Auf Plautns' Trinummus.
(A118 ^ TrinummuB M.- Plauti Comici praestantissimi Luculentissimique
fabula' Leipzig, Melch. Lotter 1514, auf dem Titelblatt)
Vitus Yuerleras ad lectorcm huius comoediae.
Hic Marci placida memorabilis arte libellus,
Cui nummus titalum datque refertque suum,
Non est qur dubites, lector placidissime , totns
Instruet innumeris corda tenella modis,
Si modo pervigili iamiam tibi cognitus ore
Angulus illius largiter omnis erit.
II. Gedichte Werler^s auf andere Classiker
(auf den Titelbl&ttem der von ihm besorgten Ausgaben).
13. Epigramm auf die Episteln des Horatius.
(Au8 'Q. Horatii Flacci epistolarum libri duo' Leipzig, Melch. Lotter
1512, und ditto Leipzig, Mart. Herbipol. 1513, auf dem Titelblatt)
Viti Vaerleri in epistolas Horatii epigramma. Horatius loquitar:
Vt titulus monstrat deductis arte figuris,
Qua nulla in toto clarior orbe viget,
Flaccus sum, patrio qui de cognomine primus
Narratur lyricos concinuisse modos.
Forsitan horridulus faeram mendosns et asper,
Nec poterant seriem qaaeque tenere suam.
lam novus et nitida videor cute pellere cunctas,
Namque dedit labes officiosa manus.
78 VEIT WERLER AL8 DOCENT
Quodsi nosse capis, qoae sit via proxima laadi,
Vnde homines famam, nomen et astra petant,
Ardua quid virtus, qnid moUis inertia snadet:
Me lege , tonc yotis mox .pociere tnis.
14. Epigramm auf fiinf Dialoge Lncians.
(Aus 'L. Lnciani Samosateni Dialogi qui infra Bcripto carmine saia
nominibus explicantur ad comendam lingaam et facnndie cultam nan-
ciscendam oppido quam aptissimi' Leipsig, Melch. Lotter 1513,
auf dem Titelblatt)
Vitus Vuerlerus lectori.
Lucius excultos placido sermone lepores
Explicat in variis cultior ipse libris,
In quibus est ^Virtus', ^Scapha', 'Scipio', sic 'Palinurus',
Et simul Herculei nomina clara ducis.
Optimus orator, yates celeberrimus idem
Getera et arbitrio versat ubique suo.
Rusticas es (quidni?), si non virtutibus nltro
Eximiis docti commoveare viri.
15. Epigramm auf Valerius Maximus.
(Aus 'Valerii Maximi Civis Romani de factis ac dictis memorabilibus
Exemplorum Libri novem tnm propter stili maturitatem tum vero prop-
ter vite instructionem utiiissimi' Leipzig, Melch. Lotter 1514, auf
dem Titelblatt*))
Vitus Vuerlcrus Sultzveltensis.
Si vis candidule absoluta lector
Heus scripta Aeneadum tot et Pelasgum
Prudens noscere, si pium deique
Cultum sjderei nec invenustos
Mores temporis at vetustioris,
Clarum Bomulei decus triumphi
Antiquosque duces, bonnm CamiUum,
Aut duros Curium boves sequentem,
Aut Brutos, Fabios, senes Catones,
Aut fortes Detios, patremque [patrem atque?] natnm,
Aut Crassum immodicum, truces Cethegos,
*) [Wiederholt in Freytag's ^Adparatus litterarius' t. III (Lips.
1755) p. 648 f., vgl. Opusc. III p. 114. C. W.j
UND DIE LEIPZIGEB PLAUTU8STUDIEN. 79
Gracchos, si Marios, sabinde DrnsoB,
Aat qnos hisioriae fenmt Latinae
Romana proceres domo creatos,
Posthaec yis Geticas ciere gentes,
Vel Xersen rapido fireto timendnm,
Vel Poennm Libyco dncem fnrore
Bellomm celebrem, Inbam, Dareinm,
Vel Pyrrhnm Ansoniam fnga timentem,
Cymm, Deiothamm, potentem in armis
Pellaenm rntilis magis Philippnm:
Hnnc iamiam Valeri librum dinma
Noctnmaqne mann legesqne [legasqne?] amesqne,
Hnnc doctorem habeas vagae inventae,
Hnnc longae comitem viaeqne snmas,
Mensis ille tnis recnmbat, atqne
Coninnctns- capiti tno freqnenter
Cultus molliculnm petat soporem,
Id qnod rex Macednm dedit Buperbis
Chartis Iliacae sacris minae.
16. Epigramm auf Cicero's Schrift de oratore.
(Ans 'M. TuL Ciceronis Pulcherrimi elegantissimiqne De oratore libri tres
non minore stndio qnam arte in edibns Lotterianis excnsi: quibus
certe mirns ille dicendi artifex se ipsum nt in aliis operibus alios
scriptores vicisse perhibetnr' Leipsig, Melch. Lotter 1515, auf dem
Titelblatt)
Vitns Vuerlems lectori.
Tnllins orator patriae nova gloria terrae
Eximia mnltos condidit arte libros,
Firma quibns nitidae famae monnmenta paravit
Et longa vemm posteritate decns.
Inter qnae vigili praesens tn pectore disce,
Consultnm stndio si cnpis esse tuo.
Non simile hnic retnlit docirinae Graecia mater
Nec dare par meritis Bomula lingna potest.
80 VEIT WERLER ALS DOCENT
III. Gedichte Werler's zum Lob seiner Freunde.
17. Gedicht auf den Commentar seines LehrerB Hermann
Yon dem Busche zn Donafs Grammatik.
(Aqs ' Hermanni Bnschii Pasiphili in artem Donati de octo partibas
orationis Commentarius ex Pristiano. Diomede. Servio. Capro. Agreiio.
Phoca. clarissimis grammaticis cura et labore non mediocri ad pabli-
cam iaventutis utilitatem inBtitntionemque coUectus' Leipzig, Melch.
Lotter 1511, auf der Ruckseite des Titelblattes)
Yiti Vuerleri SultzveltensiB dactylicnm Asclepiadeum in Her. Boschii
Pasiphili praeceptoris sui undecunque doctissimi commentarium quem
in Donati artem de octo partibus orationis studiosae pubi nuper ediderat.
Libellus auctorem suum commendat.
Qui me composuit Buschius affatim
Miris commemorat scripta nitoribus
Pulchris et decorat sensa laboribus
Artis gprammaticae prima documina*)
Et linguae latialis penetralia
Emunctim reserans sensibus intimis,
Per qnae (crede mihi) crescet honoribus
Confestim innumeris Komuleum decus.
Surget quin etiam tota Latinitas
Priscas restituens non male litteras.
Eia ergo, o iuvenis, pectore fervido
Ac Qrma teneas mente reconditum,
Quicquid per modicas do tibi paginas,
Sed doctas vigili et Marte recognitas.
Non est, cur stolidos lustra per omnia
Deinceps grammaticos ingeniosius
Volvas foede operam et tempora coUocans;
Maius continuo nam tibi commodum
Horum confero quam mille volnmina.
Hinc pro munere donisque decentibus
Auctori meritas reddere gratias
Nec [Ne?] cesses animo effectibus oreque;
Presens excoluit qui studium tuum
Musis ct yaria sollicitudine,
Abscns ncc modo deest, ingenii quoque
Vivacis nitidos accumulat libros.
*) Cf. Opnsc. in p. 114.
UND DIE LEU>ZIGKR PLAUTUSSTUDIEN. 81
18! Gedicht an Helius Eobanus Hessus.
(AnB 'Helii Eobani Hessi Heroidum Christianarum Epistolae. opus No-
vitium nuper aeditum.' Leipzig, Melch. Lotter 1514, 4. Blatt IX Vor-
der- und Rdckseite; Blatt X Vorderseite)
Vitus Vuerlerus H. Eobano Hesso suo.
An quis non faveat tibi nec unquam
Ardeat ingenti laudis amore tuae?
An non quisquis homo probet libenter
Dotes quas lingua, mente auimoque refers?
Siye infirmusero simulque febris
Hei male defensam torquet acerba cutem,
Sive insit melior status virorum
Et dicar voto dexteriore frui,
Vel terras peragro vagus repostas,
Sive ego sim vitreis, Hesse, futurus aquis,
Aut sit sors propriis iniqua rebus,
Aut mea regales archa refundat opes;
In summa: vicibns diem reducit
Crinitus radiis donec Apollo suis,
Mellito mihi dulcior liquore,
Crede, meo semper pectore fixus eris.
Hoc virtus merito facit decora,
Si data iuditio sit tua vita meo.
Nam te tabifici movet nec ardor
Livoris, vultus sed sine nube geris;
NuIIi detrahis, omnibus sed aequus
Atque bonos tota sedulitate colis;
Non vires animi dolor quieti
Frangit, nec sensus ira animosa premit.
Tu rectum scqueris, fugis mala, inde
Cultor amicitiae sedulus esse soles.
Non te destitnit fidele robur
Corporis, et rutilum fundis ab ore iubar.
Vidisti varias peritus urbes,
Audisti claros clarior ipse viros,
0 foelix nimium sacerque vates,
Doctrina priscis aequiparande viris!
En Phoebus tibi dona subminlstrat
Nec negat auratam Calliopea lyram,
Qua &etus (bone luppiter) probatum
Mira scripsisti nobilitate librum,
In quo Christicolas doces sorores
Pulchra verecundo verba lepore loqui.
Non lusus Veneris libidinesque
FB. KIT8CI1KLII OPV8CVLA. V. 6
82 VEIT WERLER ALS DOCENT
Continet, at vemm relligionis opns:
Illo qnid potnit magis disertnm
Esse? 0 ingenii gratia magna tni!
Naso sic loquitnr Tomos adire
Non inssns nec adhnc Caesaris ira fnit;
Sic doctnm video loqui Catnllnm;
Sic est Bhomanns sermo, Tibnlle, tnns;
Sic Rnffns nitidus Propertinsqne
Snayiloqna faciles voce dedere modos;
Talis Nestorei senis loqnela
Dnlcior Hybleo flnxit ab ore favo;
£t tales nnmeros dedit Pericles,
In cniuB labris Pitho canora fuit
Tam clams Siculo Bonns profnndo
Continuit miseras in sua damna rates;
Sic tandem quemlnm lyra ciebat
Mnrmur ad lonias, doctus Arion, aqnas;
Tam dulce Ismariis poeta in oris
Cantat, quum subiit fata cmenta, melos;
Nec foenix alind rogo propinqnns,
Non aliud recinit funere carmen Olor:
Quam hoc quod iam Latiae nitore lingnae
Partnris, Hessiaci fama decusque soli.
£rgo perpetuum feres honorem
Et tua erit nullo Mnsa sepulta loco;
Namque inter nitidos tibi poetas
Posteritas primnm dat veneranda gradum,
Necnon cnncta leget nimis freqnenter
Divite de vena quae tibi scripta flunnt.
Tu Viti interea memor sodalis,
Quo tibi non alter iunctior esse potest,
Sic comple Pjliam diu senectam
Et capiant anni tempora longa tni;
Post vitae spacinm Deus per aevum
Det tantis meritis munera digna tnis.
Hoc pro te rogitant puer senexque,
Haec etiam voti summa, Eobane, mei est.
[In eben diesem Buche des Eobanns steht nach Blatt 106 (Cusi VII)
auf zwei nicht numerirten BlU,ttem (Sign. des ersten Blattes: VIII) ein
Gedicht von Eobanus an Werler, welcbes auch mit einigen Varianten
wiederholt ist in dem Drucke 'Helii Eobani Hessi Farragines dnae'
Halae Suev. 15.39 auf Fol. 243»» bis 244 »> mit dem Titel: 'Ad Vitnm
Vuerlemm virtutem invidiae obnoxiam esse.' Ich lasse anch dieses
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 83
Gedicht als Zeugniss der Freundschaft Werler's mit Hessos, die 1513
bei dessen Studiam in Leipadg entstand, Ritschrs Absicht entsprechend
hiemnter folgen. C. W.]
H. Eobanus Hes. Vito Vaerlero suo sa. di.
»
Dalcis amicitiae nostrae comes, anica Verae
Fidelitatis gloria,
Optima pars vitae melioris, denique vita,
Beate Yite, candida
Quem nemo bonus odit, amant venerantur honorant
Quicunque non sunt pessimi:
Sab (In Farr.) yiridi nobis nuper spaciantibus umbra
Propter susurranteis aquas
Multaqne de studiiB consueto more loquutis
De liyido sermo incidit.
Questns eras (memini) quam te sine crimine livor
Morsu insectetur perfido (flagellet improbo Farr.).
Ne doleas: virtus haec praemia sola meretur
Apud furentem Zoilum;
Vidit et indoluit snmmis te laudibus auctum
Ille ille quisquis (cunque Farr.) quisquis est.
Doctus es et faoiilis floret tibi gratia linguae:
Quis livor hoc tantus ferat?
Comis et urbanus cum sis constansque piusque,
Venas miser depascitur.
Per fora, per plateas, per compita, templa viasque
Laudaris: hoc livor dolet.
Denique cuncta tibi pro voto cedere (ad votnm succedere Farr.)
spectans
Paene eviratas concidit.
Nil miserabilius totum liquet esse per orbem (rebus mortalibus ortnm
est Farr.)
Quam (sic Farr.) semper ardentem invidum (ardente invido Farr.).
Ardet et incluso (occulto Farr.) miseras calet igne meduUas;
Cupido non tantnm fnrit.
Saepe graves misero flammae minuuntur amanti ;
Hic igne nunquam liber est.
Non graviora (maiora Farr.) aliquis dederit tormenta PeriLlus,
Non impius Mezentius,
£t tantnm (res mira) sibi nocet et dnmtaxat
Se camifex eviscerat.
Aspice, quam torvo distorquet lumina vultu,
Yt fictiles larvae solent,
Quales ire ferunt furias noctuma moventes
Lethargicis insomnia!
6*
84 VEIT WERLER ALS DOCENT
Aspectam metait yitam sine crimine agentis,
Vt glanca solem noctua.
Talem (crede mihi) cmn tu patiare feraeque,
Snm passus ipse et nunc fero.
Quod si perstiterint non desinere esse molesti,
Vtrumque nominabimus.
Ardeat interea, quantum Yolet, ardeat et se
Livore inani torqueat:
No8 alimenta igni dabimus virtutibus istis,
Nos gratia quarum fugit
Cumque leget, si forte leget quae scribimus unquam,
Sacro puellas pectine
Aspiciet nostrae fidei documenta vicissim,
Suspendet et se forsitan.
Tu prior occurres illi stomachumque movebis
Praeliminari pagina.
Huc quoque respiciet (nec enim leget omnia) livor
Vitumque rursns perleget.
Eheu quos gemitus dabis hic, moestissime livor,
Tam firmo amore territus.
Quin age ne garri contra: neu perfide latres,
Ni perditum iri te" voles.
At tu, quicunque es lector sine labe futurus,
IgnoBce Vito ac Helio.
Est opus audaci muscas arcere flagello (flabello Her. ep%8t.\
Ne saepe pungant libere;
Irrequietum animal rostro mordente timendum
Facessat in rem pessimam.
At tu nostrornm studii vitaeque sodalis
Quo vix magis quicquam placet.
Ne doleas, si te malus insectatur et audet
Livore dignum credere;
Causa tua est virtus, nunquam caret illa malignis,
Qui detrahanty osoribus:
Quin, age, deride caeptoqne insiste labori:
Codro crepabunt Ilia.
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 85
Epigramm' auf das heroiscbe Gcdicht des Tranqaillus
Parthenins ^contra Thurcas.'
B dem Dnick 'Hec continentur in hoc opusculo. Tranquilli Parthenii
mate ad Deum Contra Thurcas Oratio carmine Heroico. Eiusdem
stola ad Clarissimum ac Nobilem virum Hieronymum de Croaria
Tapphain utriusque luris doctorem. Item Epigramma Yiti Yerleri:
id Botmund buchomensis: et Theoderici Spelt Prepositi Stuchar-
diensis' [1518?], 4. Ruckseite des Titelblatts)
Vitua Verlerus
Simt quibus alta placet turritaque tecta domorum
Erigere et Triviae marmora celsa deae;
Pyramidum moles, vasti Bhodos aurea Phoebi,
Laudantur Solymi templaque sacra iugi,
Nec non belligeris Babylon pulsata quadrigis
£t Mausolei saxa Buperba rogi,
£t Nasamoniacas qui iactet comibus aras,
Praescia quas fontis saepius unda rigat.
Haec quamquam nimis est hominum mirata vetustas,
Quae nisi terrenas concelebrabat opes,
Et septem dixit pulchri spectacula mundi
Eximia in variis arte reposta locis.
Sunt tamen aut valido Neptuni versa tridente,
Inclyta vel carpsit nomina tempus edax,
Aut quatiens tremulo terras vis abdita motu
Bellicus aut duro destruit aere furor,
Horrifer aut Boreas simul et Vulcania pestis
Paulatim fine? inssit habere suos.
Carmina sunt ullo nunquam moritura sub aevo,
Non ea posteritas perdere sera potest;
Carmina tam late famam sparsere per orbem,
Vt vix sint ipsis obliteranda deis;
Carmina longevam pariunt per tempora vitara,
Vates aetati succubuisse vetant:
Praecipue si sint (res est haec magna profecto)
Carmina Pierio plena liquore favi,
Quale meus nuper cecinit non paupere vena
Tranquillus, stupidos qui facit ore viros.
Quod si forte n^as odiis commote protervis,
Livide vel stjgio pectora felle madens,
Nunc age pervigili modo volvas mente libellum,
Quem levat heroo fama sub astra sono.
Mox dices: genius dabit illis saecula chartis
Atqne est apposito pagina digna Codro.
86 VEIT WERLER ALS DOCENT
[ ' Tranquillus PartheDias Dalmata Poeta', mit dem Werler yon
iDgolstadt her (Ende 1516 und 1517) befreundet war (s. Opusc. III
p. 107 f), widmete dieeem in demselben Jahre 1518 eine im Leipiiger
Gynmasium gehaltene Bede, die gleichfalls bei Melch. Lotter gedrackt
wurde; sie erschien unter dem Titel ^Oratio De laudibos eloqnentifte
Auctore Tranquillo Parthenio Andronico Dalmata: in Gymnaeio Llpaenii
pronunciata' und enth< auf der Rflckseite dee Titelblatts den Dedici^
tionsbrief , den ich als zweites Zeugnias seiner Verbindung mit Werler
Ritschra Wunsch entsprechend hier unten abdrucken lasse. G. W.]
Tranquillus Parthenius M. Vito Vuerlero yiro doctisBimo et
integerrimo S. D.
Quid sentiam de Lipsensi Gymnasio, a quo Bumma benevolentia
singularique honore tuis inprimis attestationibus exceptus sam, in Ora-
tione quam nudius tertius habui de laudibus eloquentiae breviter
significavi, diffusius oportuniore loco meam mentem declaraturoB. Qmun
quidem orationem (tametsi doctas aores reformidat, quod obstrepenti-
bus hinc inde rusticis exarata est) ad te mitto, quo nugae meae l^^ndo
quibus olim delectabare nostri memoriam reyoces. Vale. Ex Lipua
VIII Calen. Septembreis.
Anhang m.
Drei Proben der Exegetica Werler^s in Leipzig.
I. Werlers Einleitung iiber Plautus Leben.
(abgedruckt in der Cistellaria yon 1512; eingeschrieben in ein
Mtlnchenet Exemplar des Miles von 1514)
M. PLAVTl VITA.
M. Plantus patria Sarsinas fnit ex Vmbria, quod ipse de se insi-
nuat in fabula Mostellaria^ et alii yeteres tradunt. Constat emn his
temporibus Romae vixisse, atque in scaena prestitisse, quibus in ciyi-
tate Pub. Scipio, Fulvius Nobilior et M. Cato excellentes habiti snnt.
Ingenio perurbano fnit et maxime festivo, quod cnm alia mnlta indi-
cant, tnm Comedie ipsius plene iocnnditatis ac loporum. Relata snnt
ab A. Gellio complura in atticis noctibns de emditione et fiabolii
Plautinis ex auctoritate M. Varronis, qni Plautum ait, cnm erogastet
omnem pecuniam in scenicis omamentis, ad summam panperta&em
fuisse redactum, eaque rationc in urbem rediisse, et operam pigtori
locasse ad victnm comparandum his molis circmnagendis, qnas tnua-
tiles vocant, Hieronjanns manuales appellavit. Et cum aliqnamdin
in pistrino versaretnr, ibidem fabulas aliquot dicitnr composnisee nt
Saturionem et Addictum. M. Varro in libro 3e Plantinis comediiB
UND DIE LEIPZIGER PLAUTU8STUDIEN. 87
^erba haec posait, quae adscribenda existimavi, ut a Gellio est obser-
Tatam.
Ferantar Bub Plaati nomine comoediae circiter C et XXX. Sed
liomo eraditiBsimas LaeliuB XXV dumiaxat illius esse censuit; neque
duhiam est, quin ista etiam, quae a Plauto soripta non sunt, yeterum
poetarnm fderint: ut M. Accii, C. Plantii a quo dictae sunt Plautianae
fabalae, non Plautinae.
Ceterum cnm XXV a yeteribus connumerentur M. Plauti comediae,
tciendum est, preter illas XX (quae a nostris grammaticis consensu
omnium pro Plautinis habentur) tris a Gellio nominari: hoc est
Boethiam, Neryulariam, Fretum. Varro et Sex. Pompeius alias com-
plures nuncupant: ut Axtemonem, Frivolariam, Fhagonem, Cestrionem
atque Astrabam, easque inter Plautinas referunt. De Astraba tamen
Oellins et Nonius dubitarunt. In fabulis suis secutus est graecos aucto-
ret, maxime Demophilum, Philemonem et Epicharmum Siculum, ut
Horatius Flaccna teBtatur, tantumque scribendi elegantia et salibus
visus est praestitisae, ut Epistola af&rmare non dubitaverit, Musas
ipsas Plantino sermone fuisse locuturas, si latine loqui voluissent, quod
a Fabio Quintiliano refertur. Quocirca Gellius censor optimus omnium
Bcriptorum appellat eundem Plautum parentem ac principem in omni
latina elegantia. Valcatius Sedigitus cum de ordine comicorum scribit
post Cecilium collocavit Plantum caetensque omnibus praetulit. Nomen
Plauti deductum est a planicie pedum (ut est auctor Sex. Pompeius):
prius enim M. Plotus dicebatur. Hinc semiplotia calciamenta dicta
sunt, quibus in venatiouibuB uterentur. Obiisse traditur paucis annis
post Q. Ennium olympiade centesima XLV. Quantum iacturae factum
sit in eius obitu, testatus est idem Poeta his versibus de se com-
positis:
Postquam est morte captus Plautus,
Comedia luget, scaena est deserta,
Deinde risus, ludus, iocusque et numeri
Innumeri simul omnes collachrymarunt.
n. Der Anfang der Interpretation des PlautiDischen
Epidicus durch Werler.
(Ans den drei gleichlautenden handschriftlichen Noten des Milnchener,
Gothaer und Wolfenbiitteler Exemplars von Werler's Epidicus-Ausgabe
von 1618)
Huius fabulae interlocutores sunt: 1) Periphanes qui introducitur
patrisfamilaas imaginem referens, utpote filii vitia vitabundus, honoris
et modestiae custos. Latine autem interpretari potest ^circum quaque
coBspicaus', irepl i. e. circum et (paivuj i. e. luceo; 2) Stratophocles
postremiwimae nequitiae commessator et — ut natura militum est —
88 VEIT WESLER ALS DOCEKT
•eorUtor, onde etaain Bibi nomen mannt. crpcrrdc enim graece exer^
citxis, <pu»c Tir et kX/^ gloria: qnasi ^orijun sibi in exercita compaiace
Tolnerit; 4} Cheribolns corraptae adoleeeentiae in torpibos anziliator
et coniiliator; gandet enim consnlere Stratophoeli: x^^k^ gandeo, PouA^
Tcro consiliom notai. 4) Apocides 5) Epidicot
Agitmr Athenia finbala diTiditmrqne poetae Yenunni praecepto in
qainot actos. Principiom primi hoc est: 'heos adolescens*, secoiidi
mihi habetor initaom: 'rem tibi som elocotos omnem', tertii actos
initiom est id: 'atat, tacete, habete animom bonnm'; qoartoa aetoa
is est: 'cave praeterbitas ollas aedis, qoin roges'; oUimos aetos hio
potator: 'si qoid est hoiusmodi miserianun.'
Zo Act I Scen. L
Loqnontor hoc loco conserri doo: Epidicos alter qoi domi manse-
rat, alter Tero Tesprio qoi Stratiphoclem comitatos foerat in ezer-
citom. Ui primom, nt mos est serrorom, se ioTicem adeont. Postea
EpidicuB de Stratiphocle, Periphams filio, percontator.
Dann stehen zo den ersten Versen diese Interlinear-
Bcholien:
V. 1 heos] Tocantis.
qais properantem] abire festinantem apprehendit Teste.
T. 2 odio es] importonitati, oteris me.
T. 3 conspicor] Tideo.
V. 4 saWe] Epidice.
V. 5 esse qood assoletj qaod consoetam est fieri.
T. 6 coena] splendida, opipara.
V. 7 qaid to agis] o Tesprio, nom Titam ducis ex animi toi sea-
tentia.
exemplani adestj petis ut Taleam, ex Tulto cognoscere liqaido potes.
is enim veluti mentis proditor tibi exemplum certom et Talidom dabit,
qaemadmodum agam.
III. Werlers Erklarung vou Horatius Epist. I 1.
^nach Sporbroth'8 Uefb, Ton dem die Nachschrift am Rande der Wer-
ler^scben Ansgabe Ton 1512 nur der Fassong nach abweicht)
Hacc prima Horatii epistola prohemii locum sortita est; Mece-
natem enim suum alloquens, qui sua sponte Tehementer in omnes poetas
propeniius orat et in ipsos apprime liberalis, suscepti propositi ratio-
ncm cxplicat ct copiose enarrat. Cum enim graTiore iam aetate
conBtitutus teneriores Musas omittere et res graTes atqoe ex intima
philosopbia depromptas litteris mandare constituisset, ingraTescentem
actatem Teluti lascivioribus nequitiis ineptam suam in haec stodia
properationem insinuat. BencTolentiam primo captat ab ipso Mae-
oenate iUum dignom iodicans qui sicut in primo soo oarmimim opeie
UND DIB LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 89
kndafcos sit, ita iam poBtrema Musa laudandns esse a se videatnr;
captat a penona sna faTorem, cnm se veluti beneficiornm in se collo-
catoniin memorem gratnmqne significet; a re deniqoe ipsa, cnins ntili-
iate et magnitadine proposita anditores ipsos in snmmam adtentionem
addneere nititar.
▼. 2. Rndis yirga erat qna gladiatores, dnm libertate donabantnr, ne
glAdiatnram amplins exercerent, donari solebant.*) Vnde non nnn*
qnam pro libertate et fine mdis ponitnr. Sensns est: 0 Mecenas,
▼isne me Horatinm satis cognitnm iam et probatnm exercitio
Mneamm aetate iam ingravescente et severioribns rebns magis apta
iternm stadio poetico inclndere, qnemadmodnm gladiator mde
donatoB et a gladiatorio mnnere remissns iam mrsus in certamen
reToeator?
T. 4. Yeiamns gladiator qnidam insignis et clams fiiit, qui aetate
declinata decnrsoque iam spatio ab arte sna gladiatoria disceBsit
armaqne ex antiqnomm more in templo Hercnlis suspendit, quod
in eins dei tntela id artificinm esse pntaretur. **)
T. 6. Gladiatorii Indi ita a veteribna erant institnti, nt duo eiusdem
aetatit, exercitationis, proceritatis^ virinm et andaciae in mediam
harenam prodirent, seque mntuis vubieribng saepe conficerent, nisi
spectatoram clementia victor probiberetur, ne in victnm et iam
Tnlneribns confectum nlterius saeviret; quod tunc maxime fiebat,
cnm ille snpplex popnli in theatro sedentis opem imploraret, quod
fiignificare videtur poeta noster, cura ait; 'Ne populum extrema
toties exoret barena.'***)
T. 7. Sicnt snpra a gladiatorio munere, ita hic a cnrali certamine
metaphoram sumpsit. Nam ut errat qui equum, quo in iuventute
hactenus victore usus sit, iam senem adbuc in stadio cunere iubeat,
ita ego, inquit Horatius, repreheneione non carerem, si ea studia,
qnae in florida aetate exercui, nunc senex non relinqnerem.
T. 11. Vtramque philoeophiam significat hoc loco Horatius, phiBiceii,
qnae circa veri investigationem consistit, et ethicen, qaae vitae
magifltra ad rectas decentesque actiones nos perducit. Naturali
enim philosopho sufficit quod verum sit cognoscere, morali autem
qnod rectum iustumque est nosse non satis est, nisi rectc iusteqne
agat; opus enim moralis virtutis non cognitione sod actione per-
ficitur.f)
T. 30. Miro ordine et artificio i^rocedit Horatius. Primo enim graviore
iam aetate ea, quae leviora et adulescentiae condonanda sunt, re-
*) Dieser Satz ist aus Landin entnommen.
**) Die9e ganze Bemerkung ist fast wSrtlich aus Landin entlehnt,
***) Diese ganze Bemerkimg ist gleichfalls fast wdrtlich aus Landin
entlebnt.
f ) Die ganze Bemerknng w5rtlich aus Landin.
r
H) VEIT WKKLEU AI,S UOCENT
linqnenda iudicavit; duimle gtaviom et quae ad bona beat^qne
vivendam iierlinent iiii|uirendn propoBuit. Sed cam ad Tertim in-
veniendum optimo duce oj>ub nt, ex omniboa philotophomm fomi-
liis acadeinicoB tanqnam excellentioreB delegit. Vernm cnm neqae
Dugas omittere, Deqne eeriu proponere, neque ad iUa recta ratione
]irogredi eatis Bit, niBi eodem ardentiBBimum Btudium, quo omma
socordia removeatur, acceBserit. Iccirco tribnB efHcacisBimia uptii-
Bimisque compavntionibuB qiianto animi ardore hoec [iroseqnatoT
mire exprimit.*)
'. 29. LTSceuB homo tam cevtii. oculariim ncic iisuB eat anctore Valerio
in titulo de miracnlJB [I, 8, ext. U], ut in Liliheo portn Siciliae
stanB CaithaginenBium egredienteB claases iutueretur. Tnde Lincci
ocnli illi acerrimi et acatJBBimi dicnntnr. Solinns tamen hone non
LjnceQQi, sed Strabonem nominatum fuisBe acribit.
. 31. Chiragra morbuB est manuB occupans et contrahenB aicnt podagra
pedeB : hano nodosam vacat. Nam cnm iatemodiiB digitorum
craasior bumor cohaereBcat, tnr^escit locns tanquam nodi lapiUive
ineint. Vnde illud Fersianum [5, GB aq.]: *Sed cum lapidoaa
chiragra | fregerit artieuloa.' •*)
. 37. AlluBio ettt ad Baorificium, in qno veteres numcro temario maxime
utebantur, quod ia in divinis perfectns eit. Vergilius in ladicro
Bucolico [S, 73] : 'Temn tibi baec primum triplici diverta, co-
lore I Lilia circumdo, tertiuc baec aUari:i circum [ EfRgiem dnco:
numero deus impiirc gaudct.'***)
'. 41. Incipit ium inatituece tiunum virum poeta, cuins ofScium est
fugere vitia et amplecti virtutee. Quamvia enim virtua sit habitus
firmns in ratione bene suscepta, tnmen, quoniam non potest intrare
uuimum, niHi viUum ei contrarium prius removen.tur, binc ipBtim
vitionim fugam initium virtntia eaae dicit.i')
. 45. Senaue HoratianuB eet iBte: Si omnibuB periculiB laboribuBqne
aavigatiooem tuaro ad Indos usque instituia , hac aola rutione
motuB, i:t paupertatem qiiae mala non CBt fugiaa, miilto tnHgiB in
tua patria aine periculo et labore diacere et audire debea, ut
pariter. et ratiouibua doctuB et auctoritate motus ca quae mlgns
roiratur vitiire possia.
. 52. Caiiaa quare divitiaB virtuti proponat raercator, baec est, quod
ipae pluris eas ex vulgi opinione faciat quam virtutem ipBam.
. G6. Alludit ad tres loni slatiiaa, ad quarum mediam niaiima fiebant
negotiatorum commercia, qui omncB uno oru ita clamabant: '0
cives civea querendu pocuuia' etc.
*) Diea altea ana Hancinellaa.
••) Diese Beroerknng von 'Nam cnm' an wiirtlich aus Landin.
***) Dieae Beroerkung fatt 'wQrtlicli aus Laadin.
t) Dicae Bemnkmig vod 'QuamviB' an wdrtlich auii Lundin.
1
UND DIE LEIPZIGER PLAUTUSSTUDIEN. 91
T. 69. Institatum hoc priscorum certe laudandum fnit, quo ut suorum
animos bonestis studiis imbuerent ac in yirtute principatum puta-
rent, cantilenam illis dictabant, cuius baec erat sententia, regem
eum 8886 qui recte et honeste ageret.
T. 61. Luciu8 RosciuB Ottbo consul legem tulit, ut in tbeatro equi-
tibus romania ordines quattuordecim Bpectandi gratia darentur.
Ottho tribunus plcbis legem tulit, ne quis in ordine equestri
spectatums sederet, nisi sestertia quadraginta milia possideret, quod
si contingeret, quisquis esset sive ingenuus sive libertus, inter equi-
tes spectare ei liceret in gradu decimo quarto.
V. 67. Puppius ille, cuius bic Horatius meminit, poeta tragicus fuit,
ita a£fectus hominum movens, ut illis lacbrymas frequenter conci-
taret. Posuit autem bic illius fabulas pro omui spectaculo in
theatro agi solito.
T. 70. Bationem significat poeta, cur non eodem iudicio quo populus
romanus utatur, quam ex Aesopico apologo graphice et eleganter
depromit. Viderat olim yulpecula astuta fera multorum anima-
lium vestigia apud leonis antrum, sed ita tantum ut omnia essent
ingredientium et non exeuntium; quae coniectura rata id quod
erat, ideo non redire ingressas feras, quod leo illas voraret, noluit
ingredi, et roganti leoni, cur non ingrederetur, respondit deterreri
Tcstigiis, quae adversa sibi, non autem aversa essent Vt ergo
ex Testigiis interitum suum timebat vulpes, si ad leonem ingrede-
retur, sic signa sunt quae pemitiem minitentur poetae, non dari
nbi reditum a Titiis, si ad illa semel ingressus fuerit.
T. 79. Metaphora est a re piscatoria translata hoc sensu: sicut enim
capti pisces mittnntur in Tivaria, ita et ipse avarus captos custodit
senes, ne evadant.*)
v. 83. Baiae Baiarum, plurativi numeri tantum, civitas est Campaniae
amoenisaima secus mare sita, nomen babens a Baio VlLxis socio
illic sepnlto; in huius agro propter aquas calidas et ad voluptatem
et ad varios morbos commodas prepotentes illi et divites Romani
aedificia magnis impensis exstruere solebant, quod bic etiam poeta
notat.
T. 90. Prothens Oceani et Thetios filius fuit, vates clarissimus, qui se
in varias formas mutabat, auctore Ovidio libro 8 metamorpboseos
[721 sqq.]
'Sont quibus in plures ius est transire figuras,
Vt tibi, complexi terram maris incola, Protheu.
Nam modo te iuvenem, modo te videre leonem,
Nunc violentus aper' etc. Lego ibidem Ovidium.
V. 102. Nam qni aut atre bilis aut alius bumoris afflnentia peccat,
medico cnrandus traditur et illi suorum bonorum curatione inter-
*) Von ^capti pi^ces' bis 'evadant' w5rtlich ans Landin.
I
FRANZ PASSOW,
dioitni' traditutqne a praetore cur;itor uiitis ci hia qoj propioqiiiDr
eat gcntilitate.
, 106. CoQclDaio hacc est ietiua «piatotae, qoa es stoiconini panidoxo
didt Bolos aapienfes libcros eaae, boIob Tegea, soIob deniqne divitee.
Dicitqne sapientem sauo animo eemper esse, quod io eua pot«Btate
ait, corpore insnper vaJere affirmat , ciim nibil comniiLtat unds
iDOrbna provemre posait, niai forte corporii imbeciUitate reddi
non fonns, CDm aliquis humor in eo pecciiverit. *J
II. Franz PaBsow.**}
«• Pasaow (Franz Ludwig Karl Friedrich), durch Wort
und ScLrift eiiie der Zierden deiitaeher Philologie, ward gebo-
ren am 20. September 1786 zu Ludwigslust iil Mecklenburg-
Schwerin und starb als Frufessor in Breslau am 11. Murz
1833. Durch biluslichen uud Privatunterricht vorbereitet
empfing er seine Schulbildung auf dem Gyninasiiim zu Gotba,
wo vor allen Friedrich Jacoba als begeiaterndes Vorbild auF
ibn einwirkte. Auf der Universitiit zuLeipzig, die Pasaow 1804
bezog, war es Gottfried HerniaiiD, dem er seine phtlologiaehe
uud methodtache Richtuug ucd Ausbihluug verdaukte, zumal
seit er, in dessen griechische Gesellschaft aufgenommen, im
Wetteifer mit iiltera Genoaaen, wie Seidler, Linge, Thiersch,
zu wisseuBchaftlicher Selbatthatigkeit uud Selbstandigkeit er-
etarkte. Nicht gerade mit pedaotischer Regelmassigkett an
(lie hergebrachte Studienweise sich hindend, vielmehr eiueu
grossen Tbeil seiner Zeit zwiachen Laudleben und Reiseaus-
tiiigen theileud, sah er 1806 in Dresdcn zum ersten Malc
eichc Kunstschiitze, durch die ihni der Siun fCir dic antike
' Etinstwelt aufging, der ihm spater als Director der Breslauer
Umversitatskuustsammluug zu statteu kam. Schou 1807 nahm
er eine Lehrstelle am Weimarischen G^mnasium aji. Passow
und seinem geistcaverwaudten Collegen Johannea Schulze ver-
daukt jene Anstalt ilireu glflcklichsten Pior in den Jahrea
*) VoD 'Dicitqne supicatem' nn wOrtlich ans Lundin.
**} [km ' ConvcrsAtions-Lexilron der neueatea Zeit und LMn
I Bd. 111' (Leipsig, F. A. BrockhauE, 1833) p. 419-460, luit det I
88 anteraeichnet. C. W.] *
1
1807 — 10. Ein treffliches Bild von dcr Wirkung, die durch
einen selt«neii Vereiii von klarem Wisseu, geaclimackvollem
tui^i eindringliehem Vortr^e, Adel iind Eiiergie der Gesin-
DDQg, Fener und Leltendigkeit des ganzen Wesena erreicht
wurde, gtbt eiu ehemaliger SchUler in der 'Allgemeinen Schul-
seitong* (1831), uod ein lebendiges Zeugniss geben Schiller
wie Gottling, Osann, Welier (in Bremen). Andererseits wurde
aach filr Paasow anregend die Nahe Goethe'8, Wieland's, H.
Meyer'8, Knebels. Ein noch freierer Wirkungskreis als in
Wfimar worde durch eiueu Ruf an das Couradiuum zu Jenkau
Wi DaDzig dargeboten, und Pasaow nahm ihn 1810 au. Pada-
gogische imd patriotische Beatrebuugeu, in Gemeinscbaft mit
dem ersten Director Jachmaun unteruommen, bezeichnen dieaen
Lebensabschnitt Passows vorzugsweiae; ein Anfang zu offeut-
licher Mittbeiluug der gewonnenen Anaichteu uud Erfahrmigen
worde iD dem vou beideu herausgegebenen 'Archiv deutscber
Nationalbildung ' (4 Hefte, Berlin 1812) gemacht. Leider
sollte er nichts eruten vou dem was er gesiiet; der Krieg
niid iQ aeinem Gefolge die traurigen Zeitverhilltnisse losten
1814 die ganze Austalt auf, und gaben Paasow Musse ein Jahr
lang theils auf Reiaeu, theiU im anregendsteu Umgaflge mit
den treSlichsten Manueru Berliua, ja sogar uoch als Zuhorcr *'
F. A. Wolfs zu vcrlcbeu. Vou 1815, wo ihm die Profeasur
d«T alteu Litteratur an der Uaiversitat zii Breslau flbertragen
mirde, datirt sich die festere Gesta.ltung seines ausaern Lebens
wie eeinea geistigen Wirkens. la einer Reihe von 18 Jahren
gelang es ihm und seinem 1816 nach Breslau berufeuen Collegeu
Karl Sclmeider, durch akademische Vortriige grosseutheils
eiegetdscher, aeit 1829 auch archilologischer Art, wie durch die
Leitung des 1815 erneuten Semiuars, fortwahrend abej* durch
belehreude und ermuntemde Privateinwirkung, die philologi-
s<hen ^tudien mit so glilcklichem Erfolg anzubauen, dass
BreMlaii darin keiner deutschen Hochschule nachatehen diirfte
und Schleaiens gelehrte Schulen mit einheimiachen Zoglingen
aus Brealau'a Pflanzachule besetzt werden kounten. Nur voruber-
gebend waren die Irrungen und Hemrauisse, die durch Paasow^a
P^rsbnliche, selbst in einer eignen Schrift ('Tumzier, Breslau
ll?18) bethatigte Tbeiluahme an deu damaligen Turavlbungen
k
94 fKANZ l'ASSOW.
lunl Turnbestrebungeii hervorgerufeii wuriien; dagegen gleich
uoausgoBetzt uud rastlos zu a,lleQ Zeiteri seiue sciiriftatelle-
risclie Thatigkeit, <lie hauptsiichlicb uach zwei Seiten hin
fruchtbringend geworden ist. Erstlicb gebijrt Paasow zu denen,
die durch grossartige AuffassuDg uud gescbmackvolle Behati<l-
lung der Altertbumswissensehaft iii F. A, Wolfa Geist^ Aner-
kennung und Liebe fiir philologiscbe Studien in einem weiteni
Kreise haben verbreiteu lielten, eiu Verdienst das bei den
Gegenbestrebungen des Zeitgeistes uicht hoch geuug aueu-
rechnen ist. Aber auch durch streug wiaaenschaftliche Bear-
beitung der Fhilologie hat er sich in der Geschicbte derselben
eine ehrenvolle Stelle errungen. Als weseutlicb fortbildeodeg
Glied in ihrem Entwickeluugsgange miisseu seine Leietungen
filr griechische Lexikographie gelten, die durcb Passow eine
durchgreifende Umgestaltang und plaumassige BegrtlnJong
erfabren hat. Vorbereiteud dazu war die Sehrift: 'Ueber
Zweck, Anlage uud Ergauzung griechischer Worterbucher'
(Berlin 1812); die AuafObtuug liegt in vier Ausgaben aeines
Handworterbuchs (Leipzig 1819 — 31) vor, Nachstdem ist
das Bedeutendste: 'Grundziige der gricchiscben und romischen
Litterrftur- und Kuustgeschiebte' (Berlin 1829. 4), eine um-
gearbeitete Ausgabe einer fruher (1816) erschienenen Ueber-
sicht, welche sicb auf die Litteraturgeschichte beschrankt
hatte. Zwar ist diese Sckritt nur Grundriss in Tabellenform,
aber in ilirem zweiten Theile das Wiesenschaftlicbste, was
Hber das Ganze der griechischen Litteratur bia jetzt gedruekt
ist. Kritische und exegetische Arbeiten sind die erschienmen
Ausgaben und theilweiso Uebersetzungen dea Musaus (1810),
Diony8iu8pericget«a(1825), Longus (1811), Parlheuius (1824),
Persius (1809, uuvoUendet) und der 'Germania' des Tacitos
(1817), aowie die vorhereitete uud hoftent.lich uocb erachei-
nende Paraphrase des Evnugeliums Johauuis des Noiiiiu*)^
und Xenophon Epheaius f(1833)J. lu dem mit Karl dduwiigr
begonueoen 'Museum criticum Vratislavieuse* (1. Tl
') [Heraiiegegeben Bchon ein Jalir nacH Paneow^B Ti '
Titel 'Nonni metapkrasiB cvangelii loannci, recpntait
varietatc instnixit Franc. Piui«>w.' Lipeiae I^H. <'. W
KARL RKISKI.
95
aoUte die Ausbeute der Breslauer Ilaudachritteiibibliothekeii,
naraeutlidi der Rehdigerachen, zu offeiitlicber Kuude gebracht
werden. Zahlreiche Beitriige hat Passow zii kritisclieu Zeit-
scbriften geliefert, zu Sammelwerken wie Wacblers 'Philo-
niatbie', Bottigera 'Archaologie und Kunat', Raumera 'Hiato-
risches Taschenbuch', wozu noch eijie lange Reibe akademischer
Gelegenheitsschriften kommt. Eine Sammlung dieser zer-
streuteu Aufsutze d^f die gelehrte Welt von dem wurdigen
Wachler, dem tjchwiegervater des Veratorbenen, erwarten,*)
Von demselben ist eine ausgefiihrtere Schilderuug Paaaowa
besoadera als Menacb und nacb aeinem Charakter im Privat-
leben in den ' Scbleaiachen Proviuzialblattern' {1833, April)
vcrfasat. Eiue Skizze seines Lebens hatte Pasaow selbst als
Stotf xa einer biographischeu Skizze fur dieses Werk gelie-
fert, und sie wurde nach seinem Tode in deu 'Blatteru fiir
Utterariache Untefhaitung', 1833 ^r. 33 abgedmckt.
III. Karl Reisig,'*)
Reisig (Karl Cbristiau), als akademischer Lehrcr und '<
Gelehrter ausgezeichnet in der neuem Philologie, war ge-
boren am 17. November 1792 zu Weissensee in Thflringen;
(laher auf seinen Schriften der consequent beibebaltene Name
Carolus Reisigius Tburingus. Naehdem er von seinem Vater,
eliiem praktiachen Arzte, deu eraten Unterricht erhalteu
botte, kam er 1805 in die Klosterachule zu Rosaleben und
that aich durch eiserne Willens- und Gedachtnisakraft in
uuermQdlicbem Privatfleiss hervor, dem er im Nothfall selbst
durch leiblicbe Kasteiungen zu Hiilfe kam. Auf der Uni-
•i1T:ineS(ininiliinpii
baiorglRN. UuchiFr. Pa.-'
rtr<nt«n Abhaodltiugeii i: '
gnter deiu Titel 'Fr. l'i
Dagegeii erBchteD ISSD ' I
»on Ludwig Wwhler, iu i
••) |A... ■'■»-..■,,
Bi. 111' (LMi.ti,'
nit dnr ZtUil --
hriften PasBow's
. die abrigen wt-
11 W. A. PasBOw
ii' 1843 heraufl.
lio^Laiiigeleitet
A-wflp&l.C. W.)
■ -^ T.1»'-- • .
i
96 KAR(, ItEISIG.
versitUt Leipzig, die er 1809 bezog, wurde sein Talent als-
ba!d vou Heruiann erkaiint uud durcli die Aufnahme in dessen
Societas Graeea angefeuert. Herinann's Lebre ijud Umgang
entscliiedeii im weseutlichen f(lr immer die Kichtungj die Keisig
in den Zeiten bewusnter Selbstandigkeit bei allem Wider-
apmch im einzelnen und maucher partiellen Erweiterung fest-
hielt und auf einen weiten Schulerkreis fortpflanzte. Deno
sofeni Hermann als Reprasentant derjenigen Periode der
Philologie gelten musa, in der sie unter der Herrschaft des
sondernden Verstandes ihre formale Seite mit eineuj nio geahne-
ten Erfolg angebaut aali, war Reisig vielleicht der genialate
aller Hermaiiuiauer, im besten Sinne des Wortes. Eine Folgc
aeiner Verehrnug ffir den Lehrei- war die in Gesellachaft j
mit A. Meineke uuternommene paeudonjme Herausgabe Ton,
'Xenophontis Oeconomicus. Ed. Guil. Kuaterus' (Leipzig 1812),
worin die beabsichtigte, fast absolute Verherrlichung Her-
miinn's mit einem Uebermuth des Tones durchgefuhrt wurde,
der zwar nur aua der argloaesten jugendlichen Keckheit
und dem angeborenen Hauge zum Bizarreu, keineswegs sua '
irgend einem boawilligen Vorbedacht ontaprang, aber doch
nicht unverdiente Indignation erregte, zumal sich zu der
Dorbheit nicht gerads tieferer Humor geaellte. Eiue andere
pseudonyme Schrift ahnliclien Tous, aber unalmlicben Ge-
halts: 'Plutarchi vitae ete. Ed. Fabricius' (Leipzig 1812)
ist auf Reisiga Namen nur durch eine willkariiche, durchaua ■
nichtige Vermuthung gesetzt worden. Die schon in Ijeipzig-
Torzugsweise auf Aristophanes concentrirteu Studien setxto
Reisig 1812 in Gottingeu fort, bis ihn vun hier nach HeyneV
Tode der ausgebrochene Krieg vertrieb, iudem er als FVeiinl-
liger in den sachsiachen Banner eiutrat und als Feldwebri
diente. Nach Leipzig zurticfegekehrt vollendete er. tod e
sT griisstentheils in GSttingen erworbenen vontilglichen PiJTBt»
bibliothek unterstQtzt, aeiue Schrift: 'Coniectaneorum in Ari-
stophanem liber I* (Leipzig 1816). Mif. feinainniger Anwen-
dung metrischer Beobachtungeu und grammatischer Gelahr-
aamkeit^ die sieh mit besonderm Erfolg auf Erfor«pU..nui
individuellen Spracbgebrauchs wendete, luid mit
glucklichen und fruchtbaren l 'onibinationfl
KARL REISm. 97
gabe legte er durch diese erste eindriDgliehe und umfassende
Behandlang des Aristophanes die Grundlage zu dessen neuerer
Texteskritik und gewann Resultate, die selbst den Briten durch
ein oft dberraschendes Zusammentreffen mit den erst spater
bekannt gewordenen Vermuthungen ihrer philologischen ile-
roen Anerkennung abnoihigten, obgleich die einseitige Strenge
iegischer ConsequenZy nie aber ein eitles Streben nach blen-
dendem Effect^ auch manches Gewagte hervorrufen musste.
Eine Fortsetzung der ^Coniectanea' oder auch eine Probe des
nicht erschienenen zweiten Buchs war das ^ Syntagma criti-
com', mit welchem Reisig sich 1818 an der Universitat zu Jena
kbilitirte; gleichsam eine praktische Anwendung der gewon-
nenen Gmndsatze war die aus Mangel an zugegebenen Itecht-
fertjgnngen nicht selten misverstandene Textausgabe der
'Nnbes' (Leipzig 1820). Mit dem akademischen Auftreten
begann nun diejenige Wirksamkeit, die eigentlich die bedeut-
nmste in Beisig^s Leben Uberhaupt geworden ist. Eine Person-
liebkeity ebenso durch urkraftige Laune und behagliche 6e-
^tat der aussern Erscheinung einer akademischen Jugend
iQsagendy wie durch scharfe Eigenthiimlichkeit und dogma-
We Entschiedenheit der Gedanken, sichtbare Begeisterung
fc den Gegenstand, klare und lebendige Entwickeluugsgabe
^ freiester, kunstloser und heiterer llede zur Lehrthatigkeit
^e geschaffen, erwarb und sicherte ihm eiuen Beifall und
einen bildenden Einfluss auf die jungen Gemuther, der selten
^ gleichem Umfange wiederkehren wird. Am glanzendsten
"«wahrte sich derselbe in dem von ihm gestifteten sogenannten
Privatissimum, welches er eine Reihe von Jahren in Halle,
woliin er mittlerweile berufen worden war, zum wahren Segen
pHilologischer Studien leitete. Hier war es, wo seine Lehr-
giben wie in einem Brennpunkt sich sammelten; wo eine
^^ seltener Gewandtheit gehandhabte echt antike und doeh
^gleich individuell gefarbte lateinische llede, die auch in
^nriften wie nicht minder in manchem poetischeii Product
^^ Meister im Styl nicht verkennen lilsst, als Muster vor-
gehalten und mit strengem Eifer nachgebildet wurde; wo
^6 klarste Herrschaft iiber den mit treuestem Gedachtniss
^miassten Stoff in alleri seinen Momenten, die Uoberlegenheit
^^- «ITHCHKLII 0HV8CVLA V. 7
98 KARL REISm.
eines in jedem Augenblicke zu (lebote stehenden durchdrin-
genden Scharfsinns, endlich ein bewundernswurdiger Takt filr
alles Eigenthiimliche der classischen Sprachen, die er sieh
gleichsam angelebt hatte und wie in unmittelbarer Anschauung
nachfiihlte; wo ein Verein solcher Eigenschaften so fordemd
wirkte, dass alle Theilnehmer jener Uebungen ihr Andenken
segnen werden. Halb in die JenaischCy halb in die Hallische
Zeit fallt seine Bearbeitung des ^Oedipus Coloneus* (Jena
1820 — 23), bedeutend geworden dadurch, dass neben Kritik
und ziemlich gleichmassiger sachlicher wie sprachlicher Exe-
gese in einer fortlaufenden ^Enarratio' der Versuch durch-
gefilhrt ist, die Einheit des poetischen Eunstwerkes in ein
zusammenhangendes Bild reproducirend zusammenzufassen und
so auf Be&iedigung des rein kilnstlerischen Interesses hinzu-
wirken. Tn Uebereinstimmung mit dieser Tendenz strebte
jetzt Reisig seine bisher liberwiegend sprachlichen Studien des
Alterthums allseitig zu erganzen und abzurunden, nahm romi-
sche und griechische Antiquitaten in den Ereis seiner mit
der regsamsten, stets schopferischen Thatigkeit yorbereiteten
Vortrage auf und hoffte ftir archaologische Studien den schon-
sten Gewinn von einer Reise nach Italien, die er im Herbst
1828 antrat. Doch schon in Venedig wurde seinem rastlosen
Streben ein Ziel gesetzt; niemand hatte die Mdglichkeit einer
Botschaft geahnet, wie die von seinem dort am 17. Januarl829
erfolgten Tode war. Eine mit unparteiischer Liebe verfasste
lebendige Charakterschilderung Reisig's gibt L. Pemice's Ne-
728 krolog im ^lntelligenzblatt der Allgemeinen Litteraturzeitung '
1832 Nr. 6, ein heilsames Gegengewicht gegen die ins
Schwarze malenden Darstellungen von Schafer (zu Plutarch IV
p. 399) und Hermann (Vorrede zu Aristophanes *Wolken'
p. XVI).
V.
Eine Berichtigung
der repnblicanischen Gonsnlarfasten.
Zugleich als Beitrag zur Geschichte der romisch
jtldischen internationalen Beziehungeu.'*')
Die schon friihzeitigen internationalen Beziehungen zwi- 586
schen Rdmern und Juden, wie sie uns neben dem ersten
Makkabaerbuche aus losephus' Archaologie entgegen-
treten, knClpfen sich an eine Reihe von Gesandtschaften,
welche von Judaa nach Rom abgingeu; um dessen Freund-
schaft und Bundesgenossensohaft (qpiXiav xai cujLijiiaxiav) zu
gewinnen, die gewonnene zu sichern und immer aufs neue
zu befestigen, und so gegen die namentlich von syrischer,
gelegentlich auch agyptischer Seite ausgehenden Bedrangnisse
einen schiitzenden Riickhalt zu haben. Mochte dieser auch
fVii die Juden grossentheils nur von moralischer Bedeutung
sein, der r5mischen Politik anderseits war ein sich so von
selbst darbietender Anlass zur Einmischung stets genehm^
um, bei den heillosen Yerwickelungen und Kampfen jener
ostlichen Yolkerschafteny einen anfanglich nur nominellen
Einfluss zur gegebenen Zeit fiir ein factisches Protectorat
zu verwerthen.
1.
Die erste dieser Gesandtschaften beruhrt uns zwar fQr
unsem nachsten Zweck nur erst sehr mittelbar; ich Ubergelie
sie indess nicht^ weil es mir um einen vollstandigen und
*) [Rhein. Museum f. Philol. Bd. XXVIII (1873) p. 586-614.]
1*
100 EINE BERICHTIOUNG DER REPUBL. CONSULARFASTEN.
moglichst scharfen Ueberblick liber die chronologischen
Polgen und Zusammenhange zu thun ist. Bereits vom ersten
167—161 MakkabaerfQrsten ludas Mattathias' Sohne (regierend 587
^' ' — 593 Varr.) abgeordnet, ausgefuhrt durch Eupolemus,
loannes' Sohn^ und lason, Sohn des Eleazar^ bewirkte sie
den gewahrenden SenatsbeschlusS; dessen wesentlichen Inhalt
uns losephus XII, 10, 6 auszugsweise in schlichter Ktirze
berichtet, das Makkabaerbuch Kap. 8, 23 ff. in etwas rheto-
587 risirender Ausfiihrung gibt; beide zugleich mit dem Zusatz
(Makk. V. 31 f.), dass der Senat gleichzeitig ein Schreiben
an Demetrius (Soter) in Syrien erliess mit der Weisung, sich
aller Feindseligkeiten gegen Judaa zu enthalten. Diese Ge-
sandtschaft ist denn klarlich gemeint, wenn im zweiten Mak-
kabaerbuche 4, 11 in einer ganz beilaufigen, darum um so
unverdiichtigern Bemerkung des loannes Sohn Eupolemus
bezeichnet wird als 6 7roir|cdji€VOC Tf|V irpecpeiav utt^p qpiXiac
xai cuji)aaxiac iTpoc touc 'Pu)|Liaiouc. — AIs Zeitbestimmung
ist aus I. Makk. 7, 1 das Jahr 151 der Seleucidenara zu
entnehmen (wahrend erst 9, 1 zu 152 fortgeschritten wird),
161/co d. i. 593/94 Varr., also die Zeit, in welche der Tod des Aemi-
lius Paulus und die Auffuhrung der letzten Terenzischen
StQcke fallt. Namlich der Termin des Abgangs der Ge-
sandtschaft, da deren Zuriickkunft ludas offenbar nicht mehr
erlebte. *) Denn f] 6b6c iroXXfi ccpobpa heisst es ausdrilcklich
Makk. 8, 19, womit auch die Angaben iiber spatere Gesandt-
schaftsreisen trefflich stimmen. Und einige Zeit wird auch
in Rom hingegaugen sein, bis der Senatsbeschluss gefasst
und ausgefertigt ward, auch dieses in bester Analogie
mit spatern Vorgangen: so dass wir wohl am sicheraten
160 gehen, das eigentliche Senatusconsultum mit 594 zu datiren.
Sehr wohl stimmt hiermit der Ansatz des Eusebius in Oljmp.
155, 1 nach der Armenischen Uebersetzung II p, 243 ed.
Ven., wiihrend Hieronymus bei Scaliger p. 146 ed. alt. die
bedeutungslose Differenz 154, 4 hat [bei Schone p. 127 eben-
falls 155,1]. Denu diese Specialdaten sind davon unabhan-
1) Vgl. C. L. W. Grimra im ^Exeget. Handbuch zu den Apokry-
pben' (Leipzig 1853) zu I. Makk. p. 131.
ROMISCUE SENATUSCONSLLTE BEl lOSEPIIUS. 101
gigy dass Eusebius die Eegieruugsanfauge der judischen
FQrsten um 4 Jahre nachdatirt. ^)
2.
Auf ludas folgt die Regierung seines Bruders lona- 588
thas von 593 — 611. Wie in den ersten Anfang derselbeniei- 143
die RQckkehr der ludas-Gesandtschaft mit dem Abschluss
des rdmischen Bundnisses fiel, so ganz gegen ihr Ende die
£rneuerimg de8 letztern durch eine abermalige Gesandt-
schaffc^ fSr die imsere Quellen losephus Xin,5, 8 und Makk.
Kap. 12 sind, wahrend sich lustinus XXXVI, 3, 9 auf die
allgemeine und in ihrer Fassung schiefe Notiz beschrankt:
' a Demetrio cum descivissent (ludaei), amicitia Romanoruip
petita primi omnium ex orientalibus libertatem acceperunt [!],
facile tunc Romanis de alieno largientibus.' Das Gemein-
2) Auf ansdrfickliche BerGcksichtigang hez.weise Widerlegang an-
derer Anffassnngen oder Entscheidnngen , deren die fast erdrQckende
Litteratur fiher diese Gegenst&nde eine so reiche Fiille hietet, verzichte
ich hier wie im Folgenden durchans, und lasse meine Darstellnng ein-
fach ffir sich selhst sprechen; dieses auch da, wo ich einem verst3<n-
digen Vorgftnger mich nnr anzuschliessen habe, wie es yor andem,
ans schon <ercr Zeit, Jo. Toh. Erebs in den 'Decreta Romanomm
pro ludaeis facta' (Lips. 176S) ist. AllmS,hlich hat sich ja wohl eine
goldene Mittelstrasse Geltnng yerschafft zwischen der Dickgl3,nhigkeit
eines Palmer oder neuerdings v. Gumpach (um von den durch das
Inspirationsdogma des Tridentinums auch fQr diese Apokryphen ge-
bundenen katholischen Apologeten nicht erst zu reden), und der schier
fanatischen Skepsis, wie frflher Rainold'8, hesonders aher Werns-
dorfs in der 'Comm. de fide historica lihrorum Maccahaeorum' (Wra-
tialav. 1747), so kurzlich mit womOgHch noch radicalerer Hyperkritik
von Gr&tz in seiner 'Geschichte der Juden' (Leipzig 1856) Bd. III
p. 500 ff.: — eine Mittelstrasse , die schon von Michaelis u. A. he-
treten, auch in £wald's ^Geschichte des Volkes Israel' eingehalten,
mit musterhafter Umsicht und hesonnenstem Urtheil in Grimm^s Mak-
kab&er-Commentar verfolgt ist Den ^berzeugenden Ansfiihmngen dcs
letztern z. B. uber das ludas - Biindnisu p. 119 ff. 130 f., iiber die viel-
verspottete Spartanische Gcsandtschatt und Symmachie p. 187 ff., uber
die Verwirmngen und Widersprilche im 14ten Kapitel des Makkabaer-
bnches p. 219 f., h&tte ich wahrscheinlich, auch wenn ich alttestament-
licher Theolog w^re, in Betreff des Standpunktes niehts wesentliches
hinzuzufQgen.
102 KINE BKKlCHriGCNG LIEB RKPrBL. CONSCLARFASTES.
same Kwiscbeii losepluis uud ilem Makkabaerbuche ist, dass
iiber die Gesandtachaft iiach Roid nur sehr ktirz imd kabl
berichtet wird, mit der fliichtigeii Angabe, die (iesandten
hatten ihren Zweck beim romischen Senat erreicht und von
ihm Geleit- und Schutzbri«fe (d. h. aowohl fiir ungefahrdete
RUckkehr iu die Heimat, wie fUr Kespectirimg der ilmea
gewahrten Bewilligiingen) an die auswartigen Ftirsten nnd
freieii Stiidte empfangeu^); — dass aber damit in die engsto
Verbindung die gleiclixeitige Abordnung derselbeu Geaandt-
schaft nach Sparta gesetzt wird, wohin die Abgesaudten au^
der Kilckfahrt vou Rom kamen (dTid Tfjc 'PiiJ^tic dvacTpecpoucL
» rrpoc Toiic CTrapTtdTac bei losephus, und uocUmals dvacTpe-
tpovTec eic Ttlv CndpTi]V napeT^vovTo); — dass feruer voik-
beidcn dcs lonatbas Scbreiben an die Spartaner ausflihrlich.
mitgetheilt wird imd in ibm die Clesaudtsclialt uach Rom,
als eigentlicher Hauptzweck der Reiae hervortritt, und zwar
als ausgefUlirt von Numeuius, Sohn des Autiochua, und.
Antipater, lasons Solin: iu welchem lasou es zu nahe '
liegt den friihern Gesaudteu des ludas zu erkenuen, als dass
man sich solcber Combiuation fiJglich eiitzieheu koniit«. Der
Untersehied beider BGrit-hte Itegt uur dariu dass, wiihrend
sich iu beiden das Schreibeu des lonathas auf eiti uraltes
FrcuQdschaftsbiindniss eines Hohenpriesters Ouias mit eineni
angebhchen Spartanerkonig Areios luicht 'Oniares') bezieht;
die hierilber sprecheude altc LTrkundc bei losephus blosa er-
wiihut wird (nepi xfjc uirapxotJcric iipiv Tipoc ijpac cuTTtvetat,
f)c inroTeTaKTat t6 dvTifpaipov), weil or aie, uud zwar mit
entschiedeu originalerem l.icprage ala Makk., bereits ou einer
frQbern Stelle XTI, 4, 10 beigebracht hatte, dagegeu Makk.
3) Qeaauer bestimmt, aagt Bogar das Malika.blletbacb 12, 1 vod
ii'geod einer Leistung des SenaU gar nichts, EonileTn apricht nur von
dcn licleitbriefen: wiu aber loscpbtis auadr^cklich ergBinxt uiit den
Wortin Tiit ^ouXilt imKupuicdtrjt t4 TrpoTfpov iiut^ ittpi ti^c 'louttaftw
ipiAldt ifvwiiiiva, vlihtQod tr ziigleicb die GcleitbrielV' bpsUitigt mit
Nol ?ii>Oc>|<: ^TTLCToXdc np6t dnavTttt touc pnciXtic Ti^t 'Aciut xal €iJpU)in)C
Kul Tiiiv ii6\euiv iSpxovTat aCiToic KOMiEcv, fltriuc lictpaXouc Tr^t eic tVjv
olKElav Konibtlc fii" auTuiv Tiixuitiv. Dae andete oben angefilhrta Hotiv
fflr ilieae Schreiben dilrfen wir uauli aoniitigen Acalogien unbedenklich
BupiiHreu.
ROMISCUE .SENATU.SCONSULTE BEI lOSEPUUS. 103
12,20—23 (kqi toOto t6 dvTiTpaq^ov toiv emcToXuiv ubv dTTt-
CTeiXcv) in freilich nur vier Versen vorliegt. Es liegt un-
serm Zweck und meinem Berufe eben so fern, liber diesen
liochst apokryphen Areios-Brief und die darin betonte Abra-
iiamische Blutsverwandtschaft^ worin gleichwohl mit Andern
aach Ewald Gesch. d. Volkes Israel IV p. 277 f. (2. Ausg.
1852) einen geschichtlichen Kem anerkennen zu sollen meint^
irie iiberhaupt iiber die ganze Spartanische Verhandlung ein
absprechendes Urtheil zu fallen Angesichts der wohl abge-
messenen Bemerkungen Grimm^s p. 187 — 190.^) Nur aus
der durchgehenden Verschiedeuheit der Fassung des lonathas-
Briefes in den beiderseitigen Berichten wird man nicht ar-
^umentiren dfirfen, da wir es hier nicht nur mit Ueber-
setzuDgen und RUckiibersetzungen zu thun haben, sondern
ganz o£Eenbar auch mit zwar materiell richtigen Reproduc-
t^ipnen, aber zugleich subjectiv freien Redactionen einer Ori-
ginal-Urkunde oder -Ueberheferung^), die sich einigermassen
(^wenn auch nur einigermassen) parallelisiren lassen mit den
caiy fingirten, aber die wirkliche Situation widerspiegelnden
*Reden' bei den antiken Historikern. — Uns kommt es hier s^o
iiur an auf den keinerlei begriindetem Verdacht unterworfe-
nen Theil der Ueberlieferung, der die Romer betrifft.
FQr die Zeit dieser Gesandtschaft nun haben wir nur
den Spielraum von 2 bis 3 Jahren. Das zuletzt vorausge-
gangene Datum in Makk. 11, 19 ist das Seleucidenjahr 167
= 609/10, wahrend das nachstfolgende in 13,41 und in Ueber- 146/45
cinstimmung damit bei losephus XIII, 6, 6 das Jahr 170
«612/11 ist, welches indess schon der Regierung von lona- 142 4i
thas* Nachfolger Simon angehort. Aber zwischen 167 in
Makk. Kap. 11 und dem Gesandtschaftsbericht in Kap. 12
liegt keine geringe Zahl von Ereignissen, betreflfend die Wirr-
4) [Voliends gegenflber dem kiihnen Versuclie in Hitzigs Gesch.
des Volkes Israel p. 346 f. , dem pelopouDesischen ein hochst proble-
matisches kleinasiatidches Sparta zu substiiuiren.]
5) In diescm Sinne sagte schon Grotius zu I. Makk. 15, 10:
'hoc Benatns consultum [decretum] non esse quale Romae scriptum
est, sed quomodo sensum eius Hebraeus Hellenistes Hebraeis scribens
exprimere voluii'
104 EINE BERICIITIGUNG DER KEPUBL. CONSULARFASTEN.
•
sale zwischen Demetrius Nikator; Tryphon uud dessen SchUtz-
ling Antiochus VI (Alexander Balas' Sohne = Epiphan^
Dionysos). Das der romischen Gesandtschaft in Makk.
Nachstvorhergehende ist zuvorderst des Antiochus Erhebung
auf den Thron durch Tryphon und sein Btindniss mit lona-
thas: 11; 54. 57 f. DieThronbesteigung des Antiochus ist
nach los. XIII^ 7^ l^ der ihn im 4ten Jahre seiner Herrschaft
durch Tryphon beseitigt werden lasst, nicht sicher genug zu
datiren, weil losephus den Tod des Antiochus spater ansetzt
als Makk.: vgl. Duker zu Livius epit. 55 extr. Zuverlassi-
gem Anhalt gewahrt, dass es Mttnzen des Antiochus schoa
144/43 vom J. 168 Sel. = 610/11 gibt: s. CIinton's Fasti Hellen. IH
p. 329 (2. Ausg.): so dass dieses vermuthlich das Jahr des
Kegierungsantritts selbst ist. Sodann fallen uach dem Biind-
niss des Antiochus mit lonathas und^ in unmittelbarater Ver-
bindung damit^ des letztern kriegerische Unternehmungen; die
Makk. 11, 60 ff. erzahlt werden: woran sich denn eben die
romische Gesandtschaft anschliesst AIso gerade 168 Sel.,
144/43 moglicherWeise auch 169, ware deren Jahr, also = 610/11
143/42 oder allenfalls 611/12 Varr., d. i. die Zeit des Lusitanischen
Krieges gegen Viriathus und des beginnenden Numanti-
nischen, als der uralte Pacuvius und der seiner dKjuri zustre-
bende Accius zusammen auffiihrten, wenige Jahre nach der
Einuahme Karthagb's und Korinths. — Wiederum ist es
kaum eine Differenz zu nenuen, wenn wir bei Eusebius (Hier.
p. 147 Scal.) den Ansatz Olymp. 159, 1 oder (Armen. p. 243)
158, 4 finden [p. 128 f. Sch.].
Fragt man schliesslich uach dem Motiv, welches lona-
thas zu seiner Gesandtschaft hatte, so liegt dieses auf der
Hand. Trotz des Bundes mit Antiochus hatte er Ursache
genug, vor dem arglistigen Tryphon auf seiner Hut zu sein,
zumal da Antiochus nur ein ^ind und Demetrius nocli am
Leben war* also Verwickelungen genug in Aussicht standen.
3.
591 Wenn zwischeu der durch ludas angebahnten ersten
Verbindung mit Rom und ihrer Erneuerung durch lonathas
etwa auderthalb Decennien in der Mitte lagcn, so folgte nun,
KOMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 105
wie sich zeigen wird, auf die letztere desto rascher eine
abermalige Gesandtschaft unter lonathas' Nachfolger, dem
dritten der grossen Makkabaer (oder Hasmonaer) Simon,
der 611—619 an der Spitze seines Volkes stand. In BetreflF 143—136
dieser Sendung tritt uns nun zuerst der auffallende Umstand
entgegen, dass sie von losephus mit nur sechs ganz beilau-
figen Worten erwahnt wird, indera er den Bericht ttber Si-
inon'8 eigentliche Thaten XIII, 8, 3 mit dem Satze schliesst:
Kpatricac bid TrdcTic ti&v ttoXciuiiuv dv eipfjvq t6v XoittAv bir|-
TOTC xP<ivov, Troir|cd|nevoc Kai auTOc Trpoc *Puj|naiouc
cu^^axiav: wahrend hingegen im Makkabaerbuche die An-
gaben Hber dieselbe Sendung einen betrachtlichen Theil des
ganzen 14ten und 15ten Kapitels fftllen. Sodann aber liegen
diese hier in einer solchen Unordnung und Verworrenheit
der Darstellung, mit solchen Sprungen, Wiederholungen und
Widerspriichen vor, dass nur mit Miihe zu einer klaren Ein-
sicht zu gelangen ist. Man vergegenwartige sich nur die
dortige Reihenfolge der Dinge:
Im J. 172 Sel. (=614/15) Wemimmt man in Rom und 140^39
"bis nach" (?) Sparta lonathas' Tod und betriibt sich dar-
iiber sehr; von Simon'8 Nachfolgerschaft in Kenntniss ge-
setzt emeuem die Romer das alte Biindniss mit Judaa und
die darflber sprechende Urkunde wird vor dem Volke in Je-
rusalem 5ffentlich verlesen': Makk. 14, 16 — 19. (Von freien
St^cken werden doch die Romer eine so kindliche Sentimen-
talitat gewiss nicht gehabt haben; und woher sollten sie
denn den RegierungsUbergang von lonathas auf Simon iiber-
haupt erfahren haben, wenn nicht durch einen Gesandtschafts-
bericht, von dem doch hier noch gar keine Rede war?) —
*Auch die Spartaner entsenden an Simon ein Schreiben, worin
ausgesprochen ist, dass sie seine Boten ehrenvoll empfangen
und dass sie in ihren Staatsacten habeu niederschreiben
lassen, wie die jiidischen Gesandten Numenius, Antio-
chus' Sohn und Antipater, lason^s Sohn®) gekommen
6). Wie konnte 'Idciuvoc noch Tischendorf stehen lassen, da sogar
zum UeberfluBS der Alexandrinos die correcte Form gibtl Anch Hand-
8chriften des losephus haben verschiedene Male 'Idciuvoc.
lOG LIXE HlCHIi;llTIGtKU I>K1! REPL'BL. CONSULARFASTES.
seieu, das *alte Bfluduias zu erueuern': V. 20—23. (Das
warea also ebea jene Botea, die denn docli natQrlieh auck
nach Rom abgesandt wareii, wovon niir aber vorber nichts
S.12 atand, aondern .erat im iinmittelbar folgondeu die Rede ist)
— Denn oun heisst es weiter: 'Damacb (MeiA TauTa) sen-
dete Simon den Numeniu» nacb Rom, um einen grossen
goldenen Schild iXxfiv (Var. 6XKtlc, vielleicht zu streichen)
uvuiv X'^'^v darzubriugeu: welcbe Uuldigung denn auch ao
gut aufgenommen ward, dass die Romer den alten Bund er-
neuerten uud die freie Autouomie Judaas proclamirt^a':
V. 24 — 20. (Das klingt doch gerade, als hatte nun Simoii
eine zweite, vou der Spartauiachen unabhUngige Gesandt-
schaft uach Hom geschickt, und zwar in der alleiuigen Per-
son des Numenius! wiihr^ud das doch erstens ohne Zweifel
eiue und dieselbe Reise war, und zweitens Numeuius, wie
sich Makk. Id, 15 (und weiterhin bei losephus) zeigt, sogar
mehr als eineu Begleiter hatte. Wenu das fieTci TaOra ir-
gend einen verstilndlichen Sinn haben soU, ao konnte es nur
etwa bedeut«n, dass diestnal die Gesandtschaft zuerst nach
Sparta, erst von da nach Rom ging, umgekehrt als die des
lonathus: wogegen iudess tler in Anm. 10 erwahute Umstand
spricht) — Ohne alle Vermittelung folgt jetzt rait schroffem
Uebergange von V. 27 bis zum Schluss oder bi» gegen den
Sohluss des Kapitels (woriiber mau streiten kanu und strei-
tet) die Erzahlung von dem grossen Ehrendecret, welehes
die Juden zum Ruhme des Simou und seiner beideu brtlcler-
licheu Vorgauger abzufassen uud auf ehernen Tafelu zu ver-
ewigeu beachlosseu, und dieses zwar uach V. 27 'im Monat
EIul des Jahres 172, im Sten J. des llohenpriesterthuma des
Simon' (vgl. 13,41.42): alao, wenu der Elul der letzte Monat
des bUrgerlichen Jahres 'J war und das Seleucidenjahr mit
138 dem April begann, = Milrz 615 Varr. Und iu diesem Do-
cumeiit soll uach V. 40 anch gestanden habeii, wie 'Konig
Deiuetrius (U, Nikator) veruouuuen, dtt.ss tlio Riimer eine
7) Ueber die doi)|)u)te Zilbliiiig den Klul ah Bectiaten oder aber
als zwOIften MoDats a, ldelcr'B Haa4l»ich der Cbronologie I p. 191 S,
6S2. 533 f. vgl. biO. Wer ih.ii a\s BUcliBten niuimt, kltme sogar Buf
September 611 Varr.
KOMISCUE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 107
Gesandtschaft des Simou ebrenvoll aufgenoinmen und die
Juden zu ihren q>iXoi kqi cu]Li]Liaxoi Kai dbeXq^oi erklart hatten/
(Aber wie soll deim das schon im J. 172 moglich gewesen
seiD; wenn doch diese ganze Gesandtschaft; wie wir sogleich
sehen werden^ erst 174 nach Jud*aa zuriSckkehrte? Um die-
sen Widerspruch zu losen^ scheute man sich friiher nicht,
sogar zwei verschiedene Gesandtschaften des Simon inner-
halb des kfirzesten Zeitraums anzunehmen^): iiber welche
Unwahrscheinlichkeit wohl kein Wort weiter zu verlieren ist. ^os
Nein, vielmehr stehen die historischen Einzelheiten des Ehren-
deerets mit den Thatsachen der vorhergehenden Geschichts-
erzahlung selbst in so starkem und vielfaltigem Widerspruch;
dass der vermeintliche Gharakter einer wirklichen Copie eines
officiellen ActenstQckes in diesem Falle keine Glaubwiirdig-
keit begrQnden kann, sondem auch hier an eine freie und
zwar nichts weniger als sorgfaltige^ vielmehr recht nachlas-
sige oder willkiirliche Reproduction zu denken ist: wie das
alles von Grimm p. 219 f. iiberzeugend dargethan ist.) —
Indem nun mit dem 15ten Kapitel weiter fortgeschritten wird
zu den Untemehmungen des Antiochus Sidetes und inV.lO
dessen Thronbesteigung als im J. 174 = 616/17 erfolgt er- 138/37
wahnt ist, heisst es V. 15 mit lockerster Verbindung oder
Verbindungslosigkeit also: Kai ^XGe Nou|nr|Vioc Kai oi Tiap'
auTtu (also nicht N. allein, wie es oben V. 24 hiess) ^k 'Piu-
MHC ?xovT€C ^TTiCToXdc Toic paciXeOci Kai Taic x^paic, iv aic
iyifQamo Tdb€' AeuKioc liTiaToc Tuj|naiujv TTToX€|naitu Pa-
ciXeT x«ip€iv: worauf denn von V. 17—24 der ganze Inhalt
dieses Schreibens folgt: wie namlich die Itomer ^eine Bot-
schaft des Simon, die einen goldenen Schild dTio jiivtuv x^-
Xiujv (Var. sogar TT€VTaKicxiXiujv: s. u. p. 597 [112]) (iberbracht,
wohlwoUend aufgenommen und ihr Gesuch um Erneuerung
der alten q>iXia Kai cujiiMaxia gewahrt hiltten; wie deshalb an
alle Fiirsten imd Staaten, Inseln und freien Gemeinden des
Ostens, die V. 23. 24 in der Zahl von 22 namentlich aufgc-
fiihrt werden (Demetrius in Syrien^), Attalus in Pergamum,
8) Man wfirde so aof die Jahre 612 nnd 615 kommen, was ich
bier weder n&her ausfilhren noch ausdriicklich widerlegen mag.
9) Wenn man, nach der weiterhin festzaetellenden Chronologie
108 Kist: iiEiiicirntirNt; i>er liiiri^iii.. cnssri.AnFASTEN.
fiui Ariarathes in Kappadocien, Arsaces in Parthien u. s. w.), De-
pescheii erlassen aden mit der Aufforderung, Frieden imd
Freundschaft mit den Judeii zu halten, etvaige jQdische
FlQchtlinge an Simon auszuliefern u. b. w., und wie Abachrif-
ten dieser Depeschen dem Simon zugeschickt seien'. Natfir-
lich wareu dies iin weseiitlichen 'identische Noteu'', wenn
aucli Termuthlich in verschiedenem Tone gehalteu, und darum
begnQgt sich der Verfaaaer, nur das eiiie Schreibeu an Pto-
ue— m lemaus (Euergetes II, Phyakon, regierend 608 — 637) als
Probe zu gebeu, und zwar alx ausgefertigt vom 'CoDSul
Lucius'.
Ob nun eioe so vcrworrene Darstelluug daher rilhrt,
dass diese Partie des Makkabiicrbuches durch Intcrpolationen
oder durch Umstellungen gelitten hat, wie dies beides ver-
muthet worden, oder ob sie nur auf das Ungeschick und
UnTerstiinduiss dcsjenigeu, der die ihm Torlicgenden Mate-
rialien zu redigircu hatte, zuriickgeht, dieae Frage kann ftir
nnsern Zweck fuglich auf sich beruhen. FOr diesen genUgt
es, dass unter BerflckBichtiguug der iiberall io Parenthese
hinzugefflgten Epikrisia, durch welche eiue Anzahl Ton An-
gaben ah unbrauchbar beaeitigt, bcK.weise berichtigt wurde,
sich ein einfacher, von Schlacken gereiuigter, in aich wohl
zusammenhiingender Kern dcr ganzeu Erziihluug herausschalt.
Niimlich dieser: dass im .T. 172 Sel. unter Siraon eine von
dieser Schreiben, statt dea DemetriuH viclmehr sohan den Aatiochaa
Sidetes erwartete, ao iet nicht aaaaer Acbt zn ksHen, daBS dteser nioht
angenblicklich folgte, Bondem mehrere Monate dazwiechen lageii; ilaM
ja Demetriua niabt todt. Bondeni nor in parthieche Gefajigensch&ft ge-
rdthen war, aus der er mOglicher Weise jeden Augenblick zurflck er-
wartet werdeii lconDtoi daga die blosse Nachricht von dieaer Qefuigen-
Bchaft dcm Simon hinreicheudes Motiv bot, um AngeeichtB der nun
droheuden neuen Verwickelungen oder Unaicherheitet] sich de» er-
nenerten rOmiscben ScbutEeB zn vBtaichem; daBa jedenfallg, wcnn »ur
Zcit der Abreiee der Geaandten Antiocbos nocb nicht zur Herrschaft
gelangt war, dieser Iiegii.'ruDgBwecbBel weder ibnen uuf dor HeiHe be-
kannt werdcn mochte, noch scbon nach Bom gedrangen xu sein
brauchte. Vgl. Qber dieae vcrwickelten VerbaltniBse Clinton P. H. 111
p. SSO ff., der mir nur die chronologiBohe Autotitat dei Makkab^rbncbs,
wohl zu merken wo es sich nm die positiven Jahresdatcn handelt, zd
uuterscha.tzen scheint.
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 109
Numenius und Antipater gefQhrte Gesandtschaft mit der
werthvoUen Ehrengabe eines schweren goldenen Schildes
nach Rom (und bei der Gelegenheit auch nach Sparta^®))
abging; in Rom die Bewilligung des nachgesuchten Freund-
schaftsbtlndnisses erreichte und zugleich diplomatische Schutz-
und Empfehlungsbriefe an die ostlichen Machte empfing^ im
J. 174 aber wieder nach Judaa zuriickkam. Es ist unbe-
greiflich, wie man an der Namengleichheit dieser Gesandt-
schaftsfuhrer mit denen unter lonathas Anstoss nehmen und
daraus einen Verdachtsgrund entlehnen mochte, da doch ge-
rade im Gegentheil nichts natiSrlicher war und zweckmas-
siger sein konnte, als dieselben Manner, die erst wenige
Jahre Torher dieselbe Reise unternommen und einen YoIIig
ahnlichen Auftrag mit Gltick ausgefuhrt hatten, jetzt als
wohlerfahrene Unterhandler auch mit der neuen Sendung zu
betrauen. Vgl. unten Anm. 12.
Was aber die Zeitberechnung der ganzen Reise im nahern 535
betrifiFt, so bieteu sich zwar an und fUr sich — vorlaufig von
dem ^Consul Lucius' noch ganz abgesehen — verschiedene
Moglichkeiten dar, um dieselbe auf drei nacheinander fol-
gende Seleucidenjahre zu vertheilen: (auf welche Moglich-
keiten ich mich hier, um nicht zu weitlaufig zu werden,
nicht weiter einlasse;) aber eine Combinatiou stellt sich als
die wahrscheinliche heraus. Der ^Monat EIul' (Makk. 14,27)
hat nach dem oben erorterten mit dieser Frage gar nichts
zu schaffen; vielmehr haben wir nur festzustellen, dass nach
der dem ersten Makkabaerbuche zu Grunde liegeuden Rech-
nung^^) das Seleucidenjahr vom April des einen romischen
10) DieB doch wohl erst aaf der Rflckreise, wie das erste Mal;
gewisB wenigstens, wenn etwas daranf zu geben ist, dass unter den
Adressaten des Consul Lucius 15, 23 anch die Spartiaten selbst ge-
nannt werden, da doch ein Schreiben an diese keincn Zweck gehabt
h&tte, wenn mit ihnen die Gesandtcn schon vorher ihren Vertrag ab-
geschlossen h3,tten.
11) S. ldeler's Handb. d. Chronologie I p. 447 f. 533 f.; vgl. p. 430,
nnd in Betreff der gemeingultigen Rechnung p. 452. [Hinsichtlich
dieser verwickelten Fragen muss ich mir hier versagen auf anderwei-
tige Besprechungen neuerer Zeit einzugehen, wie auf die von Clinton
ni p. 371 ff., gegen den Ewald p. 566 f. Anm.; von Wieseler so-
110 EINE BERICHTKJUNG DER REPUBL. CONSULABFASTEN.
Jahres bis incl. Marz des nachstfolgenden reichte, wonack
sich nachstehendes Schema ergibt:
172 I ^P^-""-^^
1 Jan. — Ma
171 I ^P^-""^®^-
l Jan.—
I Apr.
1 Jan.
l Jan.— Marz
j Apr
l Jan.
175 i ^^'
, — Marz 1
. — Dec. J
.— Marz I
. — Dec, j
174 {
.— Marz 1
Apr. — Dec. I
— Marz I
. — Dec. J
1 Jan. — Marz
Jan. — Marz
614
615
616
617
139 Wenn also die Gesandtschaft etwa im Marz 615 von Judia
138 aufbrach und im April 616 wieder heimkehrte (um die aller-
knappsten Termine zu wahlen)^ so wird beiden Makkabaer-
daten ihr Kecht; und liegt Spielraum genug dazwisehen ftir
die Anwesenheit in Rom und die Erwirkung eines gdnstigen
Senatsbeschlusses. Selbst eine mehr als einjahrige Daaer
der Reise aber hat nichts befremdliches, wenn man sich er-
iunert; dass es schon friiher hiess TToXXf) cq)6bpa f\ 6b6c, nnd
dabei theils die Schwer^IIigkeit damaligen Seeyerkehrs Qber-
haupt; theils den weitem Aufenthalt in Sparta in Anschlag
bringt; liberdies auch als wahrscheinlich annimmt, dass die
596 Gesandten an denjenigen Punkten, bei denen sie doch einmal
auf ihrer Heimkehr vorbeikamen, werden angelegt nnd die
in Rom empfangenen Depeschen an ihre Adressen im Ori-
ginal abgegeben habeU; statt sie erst mit nach Judaa zn
nehmen und von da yerschicken zu lassen.
Dass dem allen aber wirklich so war, das lasst sich nun
durch anderweitige Beweismittel in liberraschender Weise
darthun. Wenn oben als auffallig der Umstand bezeichnet
wohl in der Cbronolog. Synopse der vier Evangelien (Gotha 1843)
p. 451 ff. als in Herzog'8 tbeol. Real - Encyklop&die I (Hambarg 1854)
p. 159; Yon Uitzig zum Bach Daniel (Leipzig 1850) p. 225, womit xa
yergl. Grimm znm 2ten MakkabS/erbuche (ebend. 1857) 13, 1 p. 186.
Ich begndge micb mit der einfacben Bemerkung, dass ich nicht ohne
Grdnde an der im Text befolgten Rechnung festbalte.l
ROMISCUE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPIirS. 111
rurde, dass das Simonische BiindnisS; dem das Makkabaer-
Ibach zwei Kapitel widmet, von losephus nur mit einer
fiflchtigen Erwahnung von sechs Worten abgethan wird, so
ist es derselbe losephus, der, nur versteckter und unbeab-
fiichtigter Weise, an einer andem Stelle eine iiberaus werth-
^oUe Erganzung dieses Gesandtschaftsberichtes gibt. Es ist
in Buch XIV, wo er, mit seiner Darstellung schon mitten
in den Caesarischen Zeiten und dem Hohenpriesteramt des
Byrkanus II (683 — 714) stehend, Kap. 8, 5 erzahlt, wie 71-40
diesem (im J. 707) auf sein Ansuchen von Caesar die Wie- 47
^eraufrichtung der durch Pompejus zerstorten Mauem Jeru-
salem^s gestatt^t worden sei, und zwar mittels eines von
Caesar bewirkten fSrmlichen Senatsbeschlusses, der nach sei-
sem vollstandigen Wortlaut, mit allen Curialien, mitgetheilt
wird. Es wird nOtzlich sein, den Text des Autors vor Augen
2U haben:
iTriTp^Trei hi (Kaicap) Kai TpKavii» xd ific TiaTpiboc dvacif^cai
Teixn TauTT|V alTricafi^viij Tf^v x&^xv' ^pripmTO Tap TTomtttiiou
xaTapaXovTOC Kai TauT* dTriCT^Xei toTc uTidToic elc *Pu)Mr|V
dvaYpdqiai dv Tiji KaTieTUjXiifj. Kai t6 Y€v6|i€Vov uTr6 Tfjc cuy-
& KXfjTou bdT^a TOUTOV Ixex t6v TpOTrov — «AeuKioc OuaX^pioc
«AeuKiou u\6c CTpaTT]T6c cuvepouXeucaTo t^ cuTKXfJTijj elboTc
<A€K€fippiaic dv Tiu Tf^c 'Ojbiovoiac vaiji. tP<^90|li^v(u tijj bdy-
«^OTi Tropiicav Aeuxioc KuJTriuvioc AeuKiou uT6c KoXXiva Kai ♦
«TTaTTipioc [♦ uT6c] Kupiva. Trcpi iuv 'AX^Eavbpoc (vielmehr
^O «'AvTiTraTpoc) Idcovoc Kqii Noujbifjvioc 'Avti6xou koi *AX^Eav-
«bpoc AujpoO^ou loubaiujv Trp€cp€UTai, dvbp€c dyaOoi xai cufi-
«Maxoi, buX^x^ncav dvav€OU|i€VOi Tdc TrpouTrT]PY|H€'vac Trp6c
«Pui^aiouc x^piTac Kai q)iXiav, Kai dcTriba XP^cfjV cujupoXov
«Tf\c cujLifiaxiac y€VO|h^vt]v dvfjV^TKav dTr6 xP^cujv |nupidbu)v
l5«Tr^VT€, Ka\ tP^MMOt' auToTc r^Eiujcav boGfjvai Trp6c t€ Tdc
«atjTOVOfioufi^vac tt6X€ic Kai Trp6c touc paciXcTc uTrip toO Tf|V
cre x^pay airruiv Kai touc Xifi^vac dbciac tutxovciv Kai iir\hkv
«&biKeicOai* ftoEe cuvO^cOai q>iXiav Kai xoipi^^^^c Trp6c auTouc,
mtA flcuiv ikeifiOiicav tux^Tv TauT* auToTc TrapacxcTv, Kai Tfjv m
' ^nriba irpocb^EacOai.» -^ Taura dT^V€TO ^Tri
xl idvdpxou, frouc ^vdrou ^tiv6c TTavc-
112 EINE BERTCHTIGUNO DER REPUBL. C0N8ULARFASTEN.
^ou (richtiger wohl TTavriMOu). Woran sich dann das eb
falls zu Gunsten der Juden erlassene Psephisma
Athener anschliesst.
Mit Uebergehung alles ganz nnerheblichen sind nor wenige
ten zn notiren aus: Ambrosianns F. 128 sup. saec. XI — XII, I mm-
densis bibl. publ. Gr. 16. J saec. XI, Vat.-Palatinn8 14 saec - ^
Regius Parisinus 1420 saec. XV (mit g^ossen Lucken in XIV, W^ ^^\
Vossianus Leid. 6r. F. 26 saec. XII, deren Collationen mir zn C^^^e-
bote stehen 2. 4p/\piTrT0 Bekker. fppiirro die Hdss. dirmf- ""^
iacebant die lai Uebersetzung y^P ALV. ydp In PR.
adhuc Uebers. 3. TaOr* ALV. TaOTa P. toOto R 6. CTf
THT^c] conml Uebers. : s. Anm. 16 8. KoXXCva. . .KupCva] In all3^^^^
Tribusbezeichnungen schwanken nnd wechseln die Hdss. dorehw "^^
zwischen den drei Schreibungen xoXXivqi KoXXCva und dem seltsam» -^o
KoXXivd. Da die Inschriften, meines Wissens ausnahmslos, ein lo ^
adscriptum nicht haben, wie es denn schon in dem SC. LniatL.'^'
num de Asclepiade etc. C£PriA und TTOTTAIXIA [nnd in dem Thi-^'
b&ischen OATGiviA] heisst, so ist mindestens, wo es sich am al^^
Documente handelt, diese Schreibung cntschieden festznhalten. Man
behandelte eben im Griechischen dieso Ablativformen als Indeclina-
bilia und brauchte sie adverbialiter, wie das schon Becker im
Handbuch II, 2 p. 408 richtig bemerkte 9. 'AX^Hav6poc] 8. Anm. 12
13. Kal Tfiv qpiXiav die Hdss. 14. xp^cuiv ^upidbujv irdvrc] quin-
qymginta milium soUdorum Uebers.; s. o. p. 593 [107 j und vgL Grimm
zu I. Makk. p. 211 f. 225 15. iTp6c t€ Tdc. . .Kal iTp6c touc p.] irp6c
T€ tAc. . .Kai irpdc p. LR. irpdc tAc. . .Kal irpdc p. A. irp6c tAc. . .Kal
p. PV. irp6c T€ Tdc. . .Kai touc p. ein Miinchener Exerptencodex (dessen
Nummer ich jetzt nicht wiederfinde: TTcpi irpcc^^ujv ^Ovwv irp^ ^-
|LAa(ouc u. 8. w.) p. 2GG^ 16. ttjv t€ ALR. Tf|v PV, auch Mon.
17. \xr\hbf APV. \xr\Uv(x LR 18. IhoU P. Ib. oi5v AV. placuit
igitur Uebers. Ih. hi LR. Ib. t«P Mon. 21. 4vdT0u] s. Anm. 15
Wie? fragt man sich nach Durchlesung dieses Aeten-
stticks ganz verdutzt, das soll der Bescheid sein auf ein Ge-
such, die geschleiften Stadtmauern wieder aufbauen zu dflr-
fen? wovon ja in dem ganzen Schreiben auch nicht eine
Sylbe steht, wohl aber dagegen eine Menge anderer, uns
bereits wohlbekaunter Dinge! Unter diesen ist es nur
die Wiederkehr derselben Gesandtenuamen Antipater und
508 Numenius ^-) und ihrer Vater lason und Antiochus, denen
12) An dem Namcn 'AX^Havbpoc nimmt Scaliger keinen Anstoss,
obwohl es doch nur die offenbarste Verschreibung fQr *AvT(iraTpoc iat,
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 113
w bereits ein Dreivierteljahrhundert friiher unter lonatbas
begegneten^ wodurcb sich schon Scaliger Animadv. in Chron.
Eus. p. 157 ed. alt. zu der Vermuthung bewogen fand, das
ganze Senatusconsultum sei bei losephus an falsche Stelle
gerathen und gehore nicht in die Zeiten des Hyrkanus 11,
sondem in Folge einer, in ihrem Ursprunge leicht begreif-
lichen, Verwechselung in die des (loannes) Hyrkanus I, Si-
mon's Nachfolgers (619— G47), in denen allerdings Numenius 186—107
ond Antipater recht wohl noch am Leben sein konnten.
Welche Vermuthung denn Krebs mit vielem Eifer weiter
ZQ begrtlnden versucht hat. Aber hier machte Scaliger^s
Scharfblick zu frtih Halt. Hatte er aufmerksamer beachtet^
dass wir ja hier dasselbe Ehrengeschenk eines kostbaren gol-
denen Schildes^ dieselbe Zusicherung des romischen Schutzes^
dieselben Schreiben an die PaciXeTc und Tr6X€ic mit der Auf-
fordemng zum Friedenhalten vor uns haben wie im Makka-
baerbuche, so hatte ihm kein Zweifel bleiben konneU; dass
ons bei losephus tlberhaupt kein nachsimonisches ActenstQck,
sondem geradezu das dem Simon selbst ertheilte Senatus-
consult erhalten ist. ^^) Wenn man hiergegen von einer 599
entBtanden aos dem gleich nachfolgenden 'AX^Havbpoc AujpoG^ou. Die-
sen *AX^Eav6poc aber liegt es nahe in dem Vater des 'AttoXXUjvioc
*AX€Hdv6pou wiederzuerkennen, der nach los. Xllly 9, 2 ond XIV, 10, 22
wenige Jahre sp&ter,^ in Gemeinschaft mit andem Begleitern, fiir die
son&chBt folgenden Gesandtschafbszwecke des Hohenpriesters loannes
Hyrkanos I verwendet wnrde. Vergleicht man damit die zweimalige
Entsendnng des Nnmenins und Antipater, so sieht man leicht, wie ab-
aichilich immer anf eine gewisse Continuit&t in der Wahl des Gesandt-
schaftspersonals Bedacht genommen wurde. — Bei der Beharrlichkeit
fibrigenB, mit der sich in derselben Familie dieselbe Namengebung zu
erhalten pflegte, dflrfte als ein Nachkomme wiederum der 'AX^Sav6poc
6€o64iipou in Anspruch zu nehmen sein, der nach los. XIV, 10, 10. 12
im Jahre 710 dem Hyrkanus II als Gesandter diente, da ja die Iden- 44
titftt solcher Namenvarianten eine bekannte ErscheinuDg ist. [Ein
schlagendes Beispiel gerade fdr Au)p68eoc und 0e66u)poc gab ich Opusc.
phiL I p. 662.]
13) Gewiss w&re dies auch Scaligem nicht eDtgangen, wefm er in
einer eigenen Bearbeitung des losephus auf diesen Punkt zurdckge-
kommen w&re: ein Vorhaben, auf welches 'das von Scaliger durch-
eorrigirte Handexemplar des losephus' bei Bernays 'J. J. Scaliger'
FR. KIT8CBELII OPVSCVLA V. 8
rI14 BINE HBHrCHTIOrifO DHH HEPtTBt. rO!T8rLARPA8TEN. ^
schwer begreiflichen FabrlUssigbeit dea losephus gesprochen I
hat (?gl. Grimm p. 227), so ist vorweg entgegenzubalten, I
dass alleui AuHchein nach, um nicht zu sagen gaaz augen- I
scheinlich, der ganze spiiterR Theil der losephiaehen Arehao- I
logie nicht zu einer abschliessenden Redactiou gelaugt ist, T
Boudern groBsentheils nur eine unverarbeitete oder nicht ge-
nug verarbeitete Zusamraeost-ellung angesamiuelter Materia-
lien darbietet, vielleicht nur von der Hand eiues Amanuensis.'*)
p. 227 hindentet. Ob dies etwa gar dasaelbe Eicemplar lat, von dem
ea bei Fabricins (im Anhang Knm 2t«n Bninde des Havercamp'aches
loaepbnB p. tiT*) heisBt: 'loaephi c-odex Graecun, notatus paaaim ntftDU
Scaligeri, fuit in Bibl. celeberrimi viri Conradi Sani. RcburzfleiBcbii.
bodie exatat Vinariae iu Bibl. Sereniasimi Gotboni Diicis'? — Mit
klaren Worten «pricht die Scaliger^acbe Absicbt ani) Caaanbonns in
den Eiercitationea ad Baronii Annales I, .14 p. 140 (ed. Gen. 1C5B), wo
er, von den 'vetnstisatmiB exetnplaribnB qnae in Regia Cbriatiaiiisaiini
Bibliotheca aervantur' (man aieht nicbt recht, ob aucb dea griecbischen
Teites oder bloas der lateinischett UeberBet;iiong des ' Itufinua ') apre-
cbend, deren CoUation er mit Caroli Labbaei MithSlfe bewirkt habe,
hinEufiigt; '(im\m id u. nobia lUaatTiKaimiia Sculiger petiiaaet de edi-
tione nobiliBsimi acriptoris tnm cogitanB; qnam immatura vtri
divini more Reip. Uterariae inviilit. Tum igitnr ex iminB aut alteriua
libri coateDtione didici, qnod dndum eram auapicatua, hodieniiB loaephi
libriB nihil depravatiuB poaae inveniri; de quo tamen ne per somnium
qnidem tot interpretca vidcntur cogitaBse.'
14) Wie ea sich dea nahern daroit verb<, daniber IS.BBt aicb vor
einer umfaBaenden nnd dnrchgreifenden Unteraachung der handBcbrift-
licben Ueberlieferung der Arcbaologie, wofiir eB nocb an den aller-
eralen AnRUigen fehlt, gar nicbta sagen. Sebr merkwiirdig iat in dieaer
Bcziebung der Bericht dea Emer. Bigot in einem Briefe vora J. ir>C9,
der aich findet in 'Tbomae Reineeii et lo. Andr. BoBii Epiatolae mu-
tnae, ed. lo. Andr. SchmidiuB' (leoae 1700) p. 391 f.: worauB ich das
Hierbergeh3rige buchatSbiich wiederhole: 'Lee dh premierg livres des
Antiqnitei i'avois conferea avec cet excellciit Ma dc la bibliotheqne
Itoyale, dont parle Cafanbon dana lee exercitations contre BaTonina.
Ponr IcB dia autrca ie n'ai trouvi; nucun bon Ms, tous lee Mas. que i'en
ai vits, ^tant si ditferena de rimprime qu'il eat abaolument itnpOBBible
de les oonferer. Tai autrefois cti'i et ie le croia encore, ijne loeephc
a pnblifi dena foia 1ea Antiqititea. I.a premiere fois elles conteaoient
le texte dea dlo premiera livres, comme il est dani les imprimes, et
lea dia demiers tele que le repreaentent lea Mss qne i'ai vile. La ee-
conde edition devoit Atre des dis preniipr» livrea tels qu'ile sont dani
.ce ms do Roy, et lea dis derriere tele qu'eBt TeditioD d'a preseot: tel:^
ROMISCIIE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 115
Den schlagendsten Beweis dafiir haben wir sogleich an dem eoo
Oonglomerat verschiedenartigster Senatsbeschliisse und son-
stiger Decrete und Psephismen^ die im lOten Eapitel des
-XlV. Buches ohne alle Ordnung zusammengehauft sind. Und
von diesen steht eines, um dies im VorGbergehcn zu be-
xnerken; sogar in der engsten Beziehung zu demjenigen 80.,
^elches an die Stelle des falschlich in Kap. 8 eingertickten
geh5rte uud verloren gegangen ist: namlich das Decret des
Caesar von 707 in §5: fdioc KaTcap uTraroc t6 tt^ilitttov ^Kpive 47
TouTOuc ?x^iv Kai leixicai Tfjv 'kpocoXujbiiTUJV 7r6Xiv Kai
KaT€X€iv auTfjV TpKav6v 'AXeEdvbpou dpxiepea loubaiujv Kai
^GvdpXTlv, ujc fiv auT6c Trpoaipf^Tai u. s. w. Denn f Kpive wird
doch nur kurzer Ausdruck sein fur das was anderwarts b6T-
^aTi cuykXtitou fKpive (§ 10) heisst. Eine Sache fiir sich,
auf die hier nicht weiter einzugehen, ist es, dass das t6
TT^IiTrrov nothwendig falsch ist, wofttr es — nicht sowohl,
wie vermuthet worden, t6 TpiTOV, als vielmehr wohi t6 beii-
Tcpov heissen musste. *^)
lement qae rimprim^ d'^ presens seroit en partie de la premiere edi-
tion et en partie de la seconde. Ceus qni ezamineront les Mss ne
poorront pas etre d'nn antre sentiment.' Wird es sich aoch mit dem
Gmnde der betr. Differenzen nnstreitig anders verhalten als nach Bi-
goVs nnannehmbarer Hypothese, so wird doch die trostlose Beschaffen-
heit der handschriftlichen Ueberliefemng best&tigt theils dnrch des
CaBaubonns in Anm. 13 mitgetheilte Aeusserungen, theils durch die
Angaben des Herausgebers der Editio princeps (Basil. 1544) Amoldus
Perazylus Arlenius, die man bei Fabricius a. ^. 0. p. 64^ nachlesen
kann. Aus ihnen, in Verbinduog mit andem Indicien, l^sat sich ent-
nehmen, dasa ein Hauptgewicht auf die Unterscheidnng vollst&ndi-
ger und epitomirter Hdss. zu legen sein wird. Als einen Codex
der Epitome kenne ich den Parisinus n. 1424 saec. XIU exeuntis.
15) Fehler in den Zahlen sind begreiflicher Weise nichts seltenes
im losephustexte. So z. B. wenn man XIV, 8, 5 zwischen unserm SC.
und dem daran geschlossenen Athenerpsephisma liest: raOTa ifivero
iid TpxavoO dpxtcp^ujc xal ^Gvdpxou ^touc ^vdTOu ^n^^c TTav^^ou. Es
hat dies natflrlich nichts gemein mit dem Datum des falsch eingeschal-
teten SC, sondem geht auf die vorhergehenden, in die Zeit von Cae-
sar^s Anwesenheit in Syrien (707) fallenden Geschichten, wozu auch 47
der Monat Panemos (» Juni und Juli) so trefflich wie mSglich passt.
Hnn aetzt aber losephus selbst XIV, 1, 2 den Regierungsanfang des
HyTkanas mit ausdrdcklicher Nennung der rSmischen Consuln in 685: 69
8*
1 ll> KIKK BKHICHTHU N)l HKR KKprnl,. CONSrr.ARPASTEK.
soi Ffir die chrouologiache Pijdrung unseres Senatuaconsul-
tum gewinnen wir nun zwar zuuaclist wenig aus demWort-
laut bei losephus. Dass der unmittelbar nach dem SC. er-
wahnte Monat Panemos (= Juli) mit demselben gar nichts
gemein hat, sondern vielmehr zu dem Yorher Erzahlten ge-
hijrt, iat an sich Itlar, w^un er nicht gar in Folge einer
durch die falsche Einsehiebung veranlassten Verwirrung erst
aus dem Anfang dea athenischen Psephiama hieher versehla-
gen ist. — Das Datum der Idua des December aber, an
denen der Prator L. Valerius, Sohn des Luciua, den be-
zQglichen Vortrag im Seuat hielt — was hilft es uus, wenn
una doch dieser Prator sonst ganz unbekannt ist? Mag es
immerhin derselbe Mann seiu, den wir als L. Valerius Plac-
1 cus im J. 623 ala Consul fiaden'^), so feonnte er darum doch
T Ton wo es bis TOT cicht 9, sonclern 22 Jahre xind. Und wemi Tollcnds
1 statt 6Sa vielmehr dSS ab Aaagangepiinkt genommen nird, wie e«
oben im Texte niederholt geBchehen ist (nilinlich gleich vom Tbde der
Aleiajidrai an gerechnet), bo brSiUchen wir sogar 34 Jahre. Wollte man
aber etwa von der Wiedereinsetsuog dea Hjrkanas durch Pompejui
3 = 601 datiren, bo w^ren daa docb itnmer 16 Jahre. Da mit dem Zahl-
zeicben B' weder is' noch Kp' noch nh' Hassere Aehnlichkeit haben, ao
iet schwer zu sagen, ob hier eia Fehler der Abachreiber TOrtiegt oder
eine von den vielen NBohlliBeigkeitHaQnden dea Autor» Helbat. —
Ewald a. a. 0. IV p. 386 Anm. deiikt an eine Verweehselung von
Hyrkanns und Siraon, beiieht aUo daa TaOTo ^T^veTO . . . Etoiic ivdtou
wirklich aaf daa unmittulbar voranstehtnde SenataaconBultom : auf
welcbem Wege wir abcr noch weniger ilber die Schwierigkeiten und
vor allem ilbev die Meuniahl selbet hinwegkommen.
16) Auf diesen Conaal L. Valerius Flaccua |L, f.) wtlrden wir ao-
gar gerodezu gefuhrt werden als den VerEtnla,sser uneeres SC, wenn
auf die Ceberliefening der alten lateiniachen Uebersetzung, sei ea des
Rufinas oder des CftBsiodoms, deron Alter allerdings Ober daa unserer
grieebiscben Codices weit binauareicbt, etwaa ta geben w&re; de&a
darin liest man Luciii» iiiilfriuii lucii filiiin cohsu/. (leh benutEO deren
Tcxt nach den beidcn Mdnchener Hdss. des 12— 13ten Jhdte Cod. lat.
I&ID und 17*04, aua denen mir Abaehriften der betr. Stacke TOrliegen;
obwohl es allem Anscbein nach nur ciao Epitomc iet, die aie enthaj-
ten.) Dasa aber daranf gar kein Verlaas ist, erbellt datans, daaa die-
selbe Ueberaetziing ancb Xltl, 9, 2 Odvvioc MdpKOU uliic (TpaTi]Tiic mit
Fiinniui' mmci liliiin cmitiil wiedergiUt, wahrend es doch einen Consnl
Famiiui H. f. aberhaupt nie gegeben hat. [Sehr mOglich, doBB beide
ITeberlicfeTnngen xn combinirea nnd als das Uts[irQngb'rbe anmsehen
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPUUS. 117
ebenso wohl 614 oder 616 wie 615 die Pratur bekleiden. —
Und hier ist es denn nun; dass uns der 'Consul Lucius'
des Makkabaerbuchs den erwiinschtesten Ausschlag gibt.
Diesen Consul Lucius nachzuweisen hat man sich be-
greiflich von jeher weidlich abgemiiht. Man begegnete in
jenen Zeiten einem L. Caecilius Metellus, einem L. Furius
142
Philo, aber jenem in 612, also zu frtth, diesem in 618, also 130
zu spat. ^') Desto mehr ansprechen musste ein gerade in 6o«
die Mitte zwischen beide fallender L. Calpurnius Piso
vom J. 615. Aber seit langer Zeit schon gab man diesen 139
wieder auf, weil sein Pranomen ja gar nicht i., sondern Cn,
sei: ein Entscheidungsgrund, dem sich auch Grimm p. 224
unterwarf. Allerdings ftthrt ja diejenige Quelle der Consu-
larfasten, die allein das Pranomen gibt, Cassiodor, als die
Consuln des J. 615 auf Cn. Piso et M. Popilius. Aber dem
steht ein klares Autorenzeugniss gegenttber: das des Yalerius
Maximus (genauer seines treuen Epitomators lulius Paris,
dem wir die Erhaltung der betr. Kapitel allein verdanken),
bei dem man I, 3, 3 liest: ^Cn. Cornelius Hispallus praetor
peregrinus M. Popilio Laenate L. Calpurnio cos. edicto Chal-
daeos citra decimum diem abire ex urbe atque Italia iussit
idem ludaeos, qui Sabazi louis cultu Romanos inficere
mores conati erant, repetere domos suas coegit.' Aber, hore
ich sogleich entgegnen, gerade aus dieser Stelle wird ja
immer und immer wieder das Pranomen Cn, citirt. Ja, aber
seit wann denn? Ueber 60 Jahre seit Aldus (1503^®)) las
man in mehr als 80 Textesdrucken iiichts anderes als L.
QdpiimiOy als zum ersten Male in des Steph. Pighius Ant-
werpener Ausgabe von 1567 Cn, Caljmrnio erschien und nun
in allen folgenden Ausgaben haftete, bis erst die neueste
ifitcTpaTnTociLiTTaToc: nach dem Sprachgebrauche und in dem Sinne,
den kSrzlich Mommsen Ephem. epigr. 1872 p. 225 f. erdrtert hat.]
17) Wofern dieser Farius Philo wirklich das Pr3,nomen L. und
nicht vielmehr P. fahrte, wie bei CaeBiodor. [Vgl. jetzt darabcr
Henzen im C. I. L. I p. 446.] Ihn nahm flbrigens Grotius an im
Makkab&er-Commentar, aber ohne n&here U^tersuchung.
18) S. fiber diese Jahreszahl die genaue Auseinandersetzung in
Schweiger'8 Handbnch d. class. Bibliogr. U p. 1104 f.
118 EINli BERlCHTKlUXd DER HEITBL. t'0SSlI.AUKA9TEN.
Zeit zu L. dartim zurlickkeLrte '"), weil dieses die mittler-
weile Ton A. Idai aua dem alteo Vaticanus vollstiiudig pu-
blicirte Epitome gab, Lediglich also des Fighius Eigenmach-
tigkeit halte das Cn. stillsehweigeud eingesehwiirzt (denu in
deu angehiiugten 'AnnotatioDes' aagt er kein IVort davon),
uud zwar nur durch willkiirliche Uebertragung aus Cassio-
dor, wie das auch seine eigeuen Worte in den 'Aonales' 11
p, 487 deutlieh genug erkennen lassen."")
SM Gibt es uun an sich durchaus keiiien zwingeuden Grund,
iu der DiEFereuz zwisehen Caasiodor und Valerius Maximus von
^_ vora herein gegen deu letztern Partei zu nehmen und uns
^^B aut' Seiten des erstern zu etellen, bei dem es ja aueh sonst
^^P an IrrthQmeru, geradc auch in den Vomamen, nicht fehlt,
^^ Bo lasat die so augeuscheinliehe Congrueuz der Angabe des
Valerius M. mit dem Cousul Lucius des Makkabiierbuchs,
iO— 188 deesen Amtajahr uothwendig in die Jahre 614 — 616 fallen
muss, die Eutscheiduug kaum zweifelhaft, dass ein
LuciiiB Calpuruius Piso
139 Consul des J. 615 war. -') l_*ud mit diesem Ergebuiss
19) Eempf in teiner Aosgabe freilich nicht ohne die ausdrScklicLe
tVetw&biuog: 'iii Calparnii ptaeDomine erratum eatj coDoentiunl enim
Talerii eiempla {?) onm Paridi» ood. Vat. de Lucto, qui in factiB (?)
Gtuitus vocatur.'
2Q) 'CoosuleB afFerimtur in GraeciB tabuUs Laenaa et Pltoi in
CagBiodoTD et Mariano Scoto Cn. Tiso et U. Popitlius: at VBterius
Mhx. lil). primo cap. tertio M. Fopilliuiii Laenatem ct L. Calpuminm
hos CooduluH uominat; ned mcndum librarij suiipicor in Calput-
nij praenomittc, qaem alij Cneum Calpurniuni vocanl.' [Uosa Ma-
riaoua gar nicht io Betracht k&mmt nnd koiD zweiter Zeuge neben
Cdsriodui' iot, wiuaen wir seit Mommacn'» Darlogung alle. — Uebri-
gena liess auch Botgheai Oeuvres compL V p. 3Uf. "il Cn. Pisone
console nel 61&' tubig passiren; deagleichen hurzlich Mummae& in
der Ephemeria epigr. 1ST2 p. 14S.]
Sl) Seine Abataiismung ist nicbt nilbi.-r iiachweinbar. Weder der
148 Sohn dce L. Calpiimius C. f. C. n. Piso Camuuious cos. GUe, noch dcr
133 Vatfit dca nchon 621 das ConHuliil bekleideudeu L. CalpuiniuB L. f. C.
II. Ftiigi kami er dee gcringeu JaiireBabat9jiden nach fiiglich geweaen
bcio. Eber wUre Identitftt mit dem orstgeoannten deakbar, wonach
die LQclie der CapitoliniBchen Faeten bu er^nzca sein wQrde: L-CAL-
PVKNIVS ■ C ■ F ■ C ■ N - PISO • CAESONINVS - IL Aber wciiigstena be-
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPUUS. 119
stehen alle sonstigen Umstande in so befriedigendem Ein-
kluige, dass wohl auch das letzte Bedenken schweigen muss.
AlsPratoren fungirten in demselben Jahre: L. Valerius
L i [cipaTry^dc bei losephus) ohne Zweifel als pr. urba-
nas^ dem als solchem bei Yerhinderung der Consuln die
Einf&hruiig der Gesandten in den Senat zukam^) und der
jetzt deren Anliegen zum Vortrag und zu der Berathung im
Soiat bracht^; die zu einer giinstigen Beschlussfassung fiihrte;
als pr. peregrinus (bei VaL Max.) Cn. Cornelius His-
pallus, der — wie durch eine Ironie des Schicksals — einen
Bruchtheil desselben jQdischen Volkes wegen des Versuchs
eioen fremden Cultus in Rom einzufiihren auswies und in eoi
die Heimat zurflcktrieb. War die Gesandtschaft in den
enten Monaten von 615 ausgesegelt, so konnte es sich sehr 139
wohl fQgeny dass sie, nach langer Fahrt in Bom angelangt^
wo d^mals schon der Numantinische Erieg genug zu sorgen
gab, Wochen und Monate darauf zu warten hatte^ bis ihre
Sache im December zur officiellen Verhandlung kam; und
ebe der ihnen gewordene Bescheid, ausserdem die zahlreichen
Geleits- und Schutzbriefe an die Fiirsten und Gemeinden des
Ostens ausgefertigt waren, mochte danu leicbt auch wieder
so YJel Zeit verstreichen, dass sie schwerlich vor Mitte des
Wres ()1() wieder zu Hause eintreflfen kounten. — Wenn 138
man aber Anstoss daran genommen hat, dass im Makkabaer-
boche an der Spitze der den Gesandten mitgegebenen Schutz-
"riefe nur ein Consul genannt ist, so ist das so weit ent-
wnderes Verdienst oder Gltick des Mannes lasst sich uicht fiir die
Wahrscheinlichkeit einer nach noch nicht 10 Jahren erfolgten Wieder-
^*W znm Consolat geltend machen: woruber das Nahcre bei Dru-
maDD GcEch. Roms II p. 61 n. 7. — Wenn iibrigens in dem L. Cor-
wlinaPiso des J. 615 schou Norisius (1691) und Froelich (1744)
8*02 ncbtig deu AeuKioc liTraToc wiederfanden, so folgten sie eben vor-
P^higchen Texten des Valerius Maximus. Nur ein flacher Einfall von
Chnton F. H. III p. 382 war es, dass jencr AeuKioc falschlich m5ge
wraioc genannt und vielmehr nur CTpaTr|Y6c gewesen sein: wobei cr
offenbar eben deu L. Valerius L. f. des losephus im Sinne hatte.
22) Viele Belege s. in Beckers Uandbuch II, 2 p. 187, vgl. 403,
"^^ bei Rein in Pauly'8 Real-Enc. IV p. 852.
120 EINE BEKIfltTlGUNG DKU KEITIIL, CONSULARFASTEH.
fernt ein Bedenken zu begrilDden *■'), dass es vielmehr eiDeii
neuen und schlagenden Beweis fflr die Glaubwurdigkeit der
Aiigabe abgibt. Dieses namlich daruin, weil der zweite Con-
Bul nachweislich damals gar nicht anwesend war in Rom.
Maii hat sich ganz eutgebeu lasaeu, dass dea Piao Amtscol-
139 lege Popillius Laenas gerade 615 dem Q. Pompejus im Ober-
138 befehl in Hispania citerior folgte und dass er ebenda auch 616
als Procousul verblieb zur Fortfilhrimg des Numantiuischen
Eampfes: wofiU' die Belegstellen sammtlich aus Fischers
Rom. Zeittafeln p. 134 f. zu crsehen sind. Dje Beaiitwortung
der miissigen Fragc aber, wodurch es denn veranlasst sein
mochte, dass dor nicht abweaende Cousul sich durch den
Prator vertreten lieas, atatt selbst den Senat zu berufen,
wird maii uns ja wohl erlaasen.
Um schtiesslich nocb des Eusebius mit einem Worte zu
gedenkeu, so sind dessen liier einschlagende Anaiitze durcb-
aus unbrauchbar. Wenu Hieronymus Simon's GeEandtschaft
136 in Oljmp. 161, 1 = G18 (Arm. 161, 2) sefzt, so mochte
605 man fast auf den Gedanken koramen, der Chrouograph habe,
von dem 'Cousul Lucius' des Makhabaerbuches ausgehend,
diesen in dem L. Furius Philo wiederzutinden gemeiut. Wenn
46 aber ferner bei demselben Hieronymua unter 01. 1 83, 3 =■ 708
za leseu iet: 'Decretum senatus et Atbeuienstum ad ludaeos
mittitur, qui pi^r legationem amicitiam postularant ', so sah
scbon Scaliger, dasa diesc Angahe der Verfasser lediglicb
ach&pfte aus dem das romische SC. an falscher Stclle geben-
don losephustoxte. Und da in der Armenisfhen Ueberaetzung
33) Schou au nnd fiir nicb nicbt, da ja iu der Voratelliing dee
VetfoeGCia uacli Kap. S, 16 dborhanpt niir oiu Mauii allj&brlich an der
Spitie des rOiuiachen Staates s-tand, Wamm man aber in den Zeitcn,
OM denen die Mateiialieu stammen, woraua dax Hakkab&orbucli ru-
tiammengeschriebeti ward, nicbt boII in JudHa ciq «olcbex Geininch von
Wahrem, Halbwahrem und Uawabrem iibcr Roms Zuetlnde und Ge-
^chiuhte gcglaubt habun, wiu «s uns in Kap. S, I - l<; allerdingg eiit-
gegentritt, gustche icb niema,la eingeaehen xu liabcn, lauge vorher clie
ich Ll wald'« oder G r i m ms (p. 1 1'.() uboreinsLimmonde AuflmuUK
kenneo lemte. — Freilich sollte man daon aach die unf gani gleioben
FdaseD stehendo Senatoreuzuhl ■S2V in V. is Btillechweigcnd auf sich
bcruhen liMsen.
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 121
diese ganze Notiz fehlt; so lage der Yerdacht nicht fem^
dass wir es hier nur mit einer spatern Interpolation des ur-
sprQnglichen Eusebiustextes zu thun hatten^ wenn nicht in
jener ganzen Partie tlberhaupt eine sehr verkurzte Redaction
des Armeniers zu Tage trate.
Alles Yorstehende — mit geringen Veranderungen und
wenigen^ meist durch Einklammerung bemerklich gemachten
Zusatzen — ist nur ein Ausschnitt einer schon vor zwolf
Jahren gefuhrten Untersuchimg: *Romer und Juden in ihren
intemationalen Beziehungen zur Zeit der Republik, Yornehm-
lich nach losephus': einer Untersuchung, die nur in Folge
schwerer Erkrankung nicht zum dmckfertigen Abschluss kam.
Geffihrt wurde sie in Briefen an einen fiir diese Fragen sich
speciell interessirenden Freund, die noch vorhanden sind und
vielleicht nicht unwerth waren, gelegentlich einmal vollstan-
diger als in dieser Probe gedruckt zu werden. Nur einige
chronologische Hauptresultate theilte ich daraus mit in Zu-
satzen zu dem Bonner Proomium (Ind. schol. hib. 1860):
'In leges Yiselliam Antoniam Corneliam observationes epi-
graphicae '^ welche Zusatze erst in der Berliner Ausgabe des-
selben Jahres (ap. I. Guttentag) p. XIII hinzukamen [jetzt
wiederholt in Opusc. IV p. 441], eben deswegen aber auch
zu Weniger Eenntniss gelangt zu sein scheinen. Und damm
— obwohl sie. zunachst nur zum Erweise des Nebenpunktes
dienten, dass die Senatusconsulte nie ohne Angabe von Zeit
und Ort gewesen seien**) — sei es gestattet sie hier nach-
stehend zu wiederholen. Nach AnfClhmng des SC. de Baccha-
nalibus von 568, des nur wenige Decennien jiingem de Ti- ^
burtibus*^), des in 676 fallenden ^de Asclepiade Polystrato 78
**) Wirkliche leges nur mit dem Unterschiede , wic es scheint,
da8s die Ortsangabe vorausging, das Datum folgte. %
*^ [Um daa Ende des 6ten Jahrhunderts datirte ich dieses SC. (oder
vielmehr dieses den Inhalt des SC. wiedergebenden Pr^torenschrei-
bens) im Rhein. Mus. IX (1853) p. 160 [Opusc. IV p. 229] (wie an-
deutongsweise schon vorher Mon. epigr. tria p. 4. 7 und p. V [Opusc. IV
p. 117. 121 und 166]) und P. L. M. £. Enarr. p. 41, w^rend Mommsen
122 EINK BEHICIITIGUNG DKK HKI'Li|lL. tONSULAHFASTEN.
5 Menisco', des Prieneiuiischeii von 619 im C. I. G. 2905
p. 672"), fuhr ich dort fort wie folgt:
'Eandem rationem teatantur apiid scriptores servata
exempla. Bis ad8cri])tum est prid. knl. Odob. In acde
Ai>ollinis in Caelii ad Ciceronem epiatula 1, Vlll ad
fam. S § 5 et 6: nihii enim in hoc genere discriminis
inter senati consulta et auctoritates intercedit, Qiiattuor
vel potiua quiaquo exempla loaeplii Antiquitates ludaicae
suppeditant, quae temporum ordine eo {lerEcripta subied
9 quem alio loeo dedita opera firmabo. Anno igitur615 u. c.
L. Valeriua L. f. praetor cuvepODXeucaio rq cuTKXr|Tip €ltK>ic
^EKE^ppiaic £V Tij> T?ic 'OMovoiac vaifi teate losepho
I XIV, 8, 5; — anno circiter 621—623*) Fanniua M. f.
praetor ^uXfjv cuvt^-fQ^T^ ^po ^KTUi Eibtiiv (I>E^pouapiutv
B iv KoMeTiip. .. XIII, 9, 2"); anno 705*) conaulente L.
C. 1. L. I p. 108 mit ViBconti nnd Borghesi 3.11 dei zweilen HlUfte de*
Tten Jbdtt feathielt, wie auch Lange U3m. Alt«rth. 11 p. 307 (3. Aoig.).
Keaerding» biiben eicb auf nieine Seit« geatellt Fonc&Tt 'S^natna-
ConBnlte inedit de Vium^e 170 avant notce tve' (Paris 1872) p. SS, •
BQcbeler in Pleckeiaen's Jabrbachem Bd. 105 (1S73) p. 566, nnd sa-
letzt hat aicb derselben BeetitnmuDg auch AlommBeu aelbat tuige-
scbloflBen Ephem. epigr. 1873 p. '289. |
ITi) *'] [Wozn aeitdem noch daa ThiBb^iHche vou 584 gekommeu iat
mit dem Eingang KdivTOC Matvioc TiTOu iii6c iTpatiiT^c Tfl njvKXfiTit<
(.iivc|)ou\€ucuTu iv Ko^ttii)! ■tipo ('iMtpiiiv ^nTd tl&miliv 'OKTiufippluJv: hier
allerdinga mit Voranstellung dsB LocaU der VcrHamiuliiug vor du
Datum. aber biE jetzt aU nlleiniges Beispiel.]
*) [Dic drei mit Sternuhan bezeichnetea Stilcke feblen Bfi.mtntlicb
in BardfB Liste der tSenatBtage im IlermcB VII p. ibf.; nicht minder
Beltwt doB FrjenenBiBche.]
") NothweDdig iu die Ragiemng vou Simon'e Nachfolger loannos
135 — lOT HjrkanuB ((UU—ii^T) falleud, gehSrl dooh diescB SC. keiDeswegee dem
1'iT—lii J. 63T oder 630 au, wie mit vielen Andem noch Uflbuer 'de scnatuB
populique R. actie' p. 67 (p. 6'2'A in SuppI.<Bd. 111 dcr F)cckeisen'Bcbet)
133 — 131 Jabrb.) annahm, Bondem int uub unabweialichen GrQnden in G21 — 623
ujizugeftc-n. Wozu ca Freilich tiocb einer ans cincm ganz andem Acten-
ttQck na entnehmenden £rglnznng des hiBtorischeu Zueammenhangs
bedarf, aowie der Brkenntniss, dase aucb diesur Urkunde bci losephuB
eine mindeeleue recht nngcacliickje Stelto gegeben ist, abgeeehcn von
den soDstigen UnzukQmmlickeiten sciner ganzcn dortigen GeBcbichtB-
enuUilang. Vgl. Anm. 3t.
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 123
Lentulo cos. Trpd biubeKa vel bcKaTpiujv KaXavbujv 'Oktid- go?
Ppiu)V, incertum quo loco, illud SC. factum, cuius per losephi
XIV, 10 § 13—19 dispersa vestigia exstant**); — anno 44
710*) b6T|LiaTi cuTKXrjTOu, o ^T^veTO Tipo TrevTC eibiuv <t>e-
Ppouapiuiv iv Tifi vaiji Tfjc 'Ojnovoiac, fdioc KaTcap uTiep lou-
baiuiv ^Kpive e. q. s.: sic enim haec transponendo con-
socianda sunt XIV, 10, lO^'*^); — eodemque anno P. eos
*") Gemeint ist das in dem Schreiben des Pr&tors C. Fannius C.
f. (705) an die Koer XIV, 10, 15 nnr erwahnte, die Befreiung der
Jnden vom MilitHrdienste betreffende SC: welchem Schreiben aber
nach ansdrflcklicher Angabe (OTroT^TaKTat bk rd. beboy^iva) das SC.
selbst als Anlage beigegeben war. Diese Anlage ist uns aber inner-
halb jenes Actenwustes, wenn auch in heilloser Zerstflckelung, mehr
oder weniger verstummelt noch erhalten, und das sogar an drei ver-
schiedenen Stellen : am relativ voll8tS,ndigsten mit ausfShrlichen Curia-
lien in § 19; sodann schon Iflckenhafter in der ersten H^fte des § 13
bifl Ca^aTiva, von wo an mit TCtoc "Ainnoc ('At(Xioc? "AinTrioc?) T(tou
ui6c B6Xpoc ein neues, obwohl eben dahin einschlagendes Document
beginnt; endlich mit nur einfacher Angabe des Inhalts in § 16, aber
hier mit dem Datum Trp6 bcKaTpiuiv KoXavbuiv 'OktujPpCujv, wShrend es
§ 13 iTp6 butibcKa hiess, wovon eines oder das andere nur verschrieben
sein kann: vermuthlich doch das letztere, da bcKaTpidiv auch in dem
einigermassen r&thselhaften Actensttick § 18 wiederkehrt Lediglich
ein abkilrzendes Verfahrenist es, wenn der actenm^sigen Formel 'L.
Lentnlus cos. senatum consuluit senatuique ita placuit' (oder ^hnlich)
kurzweg substitairt wird A^vtXoc (iTiaToc elTrc § 13, A^vtXoc OTruToc
Xiyei § 16, wofur wiederum § 19 steht 6 A^vtXoc bdy^a ^2/|V€TK€. Die
grosse, nm nicht geradezu zu sagen liederliche Freiheit, mit der diese
SC. hier wiedergegeben werden, liegt auch darin zu Tage, dass das
erstemal der Inhalt des Beschlusses vorausgeht, die Namen der Trap6vT€c
(qui scribendo adfuerunt) erst nachfolgen, w&hrend in § 19 die um-
gekehrte, richtige Folge eingehalten wird. Nicht minder auch darin,
dasfl eigentlicher Senatsbeschluss und (pr3,tori8che oder consularische)
Notification desselben in der Fassung selbst durcheinander gemischt
erscheinen. Wie es denn auch sonst noch vieles in diesen zersprengten
Resten aufzur&umen und zurechtzustellen gibt.
'^ Bei der uberlieferten Stellung des Satzes ^t^vcto . . . '0|novo(ac
h&ngen ja diese Worte ganz in der Luft und entbehren aller Con-
struction. Mindestens musste es doch heissen ^y^v€to bi toOto t6
b6TM« • • • Was sollte aber dieser erz^hlende Stil in einem officiellen
Actenstuck? — Der geschichtliche Zusammenhang ist kl^rlich dieser:
V. Id. Febr. liess Caesar das SC. zu Gunsten der Juden fassen; Id. Mart.
starb cr, ohne dass es zu dessen officieller Einregistrirung gekommen
L 12-1 EIKR IIKUICnTiaUNG DER liKrUIH.. lOKSLLABKASTKN. I
^^^^k Dolabella M. Autionio cos, factum SC. t^ npd Tpiuiv I
^^^H elbiJuv 'AirpiWiuJv iv Tip vaijj ific 'O^ovoiac ibidem testante I
^^^^ loaeplio' u. a. w. 1
Dieee damals obne Beweis bingestellteii Sutze bier aus-
fUIirlicher zu begrilnden, als es andouttmgaweiBe voratehend
iu eiu paar Anmerkimgea geachehen ist \md weiterhin ge-
scheheu wird, wiirde Hber das eigentliehe Thema des gegen-
wartigen AiifaatzeH allzu\reit binauegreifen. Auch habe ich
mittlerweile Yeranlassung gefuuden, eiuer jiingeru Kraft, die
auch in orientalibiis iu eiuem bei classischeu Philologen uicht
gewiihnlichen Grade ausgeriistet ist, eine Tollstandige Bear-
beitung sammtlicher romischer Senatusconsulte und sonstigen
Decrete bei losephus als wiirdige und lohuende Aufgabe zu
empfehlen, und habe Grimd zu der Voraussetzung, dass diese
Arbeit, die selbstverstiindlich obne jede Kenntniss soVohl
meiner imgedruckten Untersucliimgen als des vorliegeaden
Bruchtheils derselben ausgefilhrt wird, den Acta soc. phil.
Lips, nicht zur Unzierde gereicheu werde.') Wie weit die
beiderseitigen Resultate zusammentreffen, bleibt abzuwarteu.
£b iat keiu kleines Stiick Arbeit, das hier zu bewaltigeu ist,
Vor allem gilt es, das wiiete Acteufaseikel — denn so dart"
man es wohl bezeichnen — , welches im lOteii Kapitel des
XIV. Bacbes ohne jede Orduung wirr durcheinander gewiir-
felt ist, scharf zii sichten, um ea fOr die bezttgliche Zeit-
gesehichte noch ganz anders zii verwertben, ala es bisher
auch niir annahemd gescheheu ist. Es gilt, weit auseiuander
geriasene Stiicke richtig zu combiniren, falsch zuaammen-
geschweiaste auseiuander zu halten, liickeuhafte als solcbe zu
erkennen, mit Unrecht verdiichtigte als — wenigateua relativ,
d. h. ihrem inhaltlicheu Kern uacli — achte und niltzlich
zu verwendende Zeugnisse zu erweiseu, imd so uicht nur auf
die im Laufe der Zeit wachseiiden int«rnationalen Beziehuugen
Kwiachen .luden und Riimern, aondern auch aUf die politischen
war; ///. Id. Apr. warde deren Nachholnng, d. h. flberhaupt die
Itatihibinuig des ganzen SC. beschloBBen anf Antiag der Coosiiln P.
Corneliu* Dotabella nnd H. AntoniiiB.
*) [S. Uhcia. Mu8. XXIX p. 338 (nnten p. 133) Anin. 1. 0. W.J
j
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 125
Zustande des Orienis manches neue Licht fallen zu lassen.
Mit der Behandlung der drei in ihrem vollstandigen Wort-
laute^ mit allen Curialien, erhaltenen romischen Senatuscon-
sulte ist es nicht gethan: namlich des bei los. XIV, 8, 5
aus dem J. 615; des XIII, 9, 2 eingeruckten aus 621— 139
623 (Anm. 27. 31); — des XIV, 10, 10 stehenden, welches 133-131
sich selbst unzweideutig durch die Consuln des J. 710 datirt, 44 co9
aus der Regierung des Hyrkanus II (683—714). Nicht nur 71—40
kommt dazu das mit unyollstandigem Wortlaut, jedoch mit
einem grossen Theil der Curialien XIV, 10, 13 und 19 mit-
getheilte aus 710 (Anm. 28); desgleichen das in moglichst 44
imauthentischer Fassung, aber mit erschopfender Wiedergabe
des Inhalts erhaltene, welches in dem Pergamenerdecret XIV,
10, 22 steckt; sondem ausserdem noch eine Reihe einfacher
Erwahnungen verschiedener b^yjLiaTa Tf\c cuyKXriTou, wie § 24.
25, deren genauere Beziehungen zu ermitteln und festzustellen
sind. — Ein ferneres Feld der Forschung bietet sodann,
ausser den eigentlichen Senatusconsulten, die nicht kleine
Zahl blosser Decrete dar, namlich der Caesarischen^) oder
den Caesarischen Zeiten angehorigen, in welche durchweg
Licht und Ordnung und chronologische Bestimmung erst noch
zu bringen ist, aber auch gebracht werden kann. — Endlich
nehmen ein besonderes Interesse die kleinasiatischen Psephis-
mata in Anspruch. Unter ilmen obenan das eben erwahnte
Pergamenische in § 22, dessen ganze Stilisirung zwar
wunderlich verwildert ist, ofter bis zur Uilyerstandlichkeit,
Yoller Anakoluthien, auch o£Fenbar mit einer starken Lticke
zwischen KaGibc dberjGricav und ttic T€ PouXfic fi|iaiv, welches
aber dennoch unverkennbar nach einem YOrliegenden achten
Original abgefasst ist, in dem freilich der von dem Ueber-
arbeiter am Schluss hinzugefiigte Schnorkel Yon der uralten
Abrahamsfreundschaft sicherlich nicht stand: man mfisste
denn annehmen, die Pergamener hatten dasselbe Motiv, das
'^ Diese Caesarischen Decrete moss nnr sehr oberflSLchlich ange-
sehen haben, wer von ihnen sagen konnte: 'quae nemini eradito, nt
opinor, hodie fraudem facient. ' Und doch that das kein geringerer
als F. A. Wolf, Yon dem man jene AeasBerang nicht ohne Erstannen
in einer Anmerkung zu Sueton Caea. 84 p. 108 liest.
120 KIXE BKRICnTIOrNG DER RErrBI., CONSVLARFASTEN.
die jUdiachen Geaandten ilireraeits gebraucht, aus Oourtoiaie
wiederholt. Abor weder mit den PergameniBchen Verhaltnissen
lasst ea sich in Einklaiig setzcii, noch fur die romischen Be-
ziehungen richtig verwerthen, wenn es nicht, mit Ausschluss
133 jeder anderu Zeitbestimniung, entschieden in das Jahr 621
134 (oder allenfalla 620) gesetzt und, wie schon Anm, 27 an-
gedeutet wurde, in die engste Verbindung mit dem SC. in
XIII, 9, 2 gebracht wird. Und zwar, um es mit Einem Worte
zu sagen, besteht rlicse darin, dass Hjrkanns I nicht bloss
eine, aondern in seiner wachsenden Bedrangniss kurz nach-
einanfler zwei Geaandtschaften nach Rom achickte: fflr wel-
cben Nachweis es allerdinga einer so eingehenden Vertiefimg
in alle Specialitaten der verwickelten jiidisch-syrischen Zeit-
810 geschichte bedarf, dass diea die schwierigste Partie der ge-
sammten Untersuchungen ilber die losepbischen Urkunden
wird-") — Indem ich die am Ende dos lOten Kapitels zu-
") So lange man zam AusgaDgBpunkte den im Paepliinna ge-
natiDten 'Avrioxoc t paciXcOc 'Avti6xou uioc nimmt und an ibm feat-
128 hB.lt, ist 68 nnr mOglich au des AnUochQS Sidetes (f 6S6) Sobn
A. Cjzicenne zu denken, der abwechselnd und in stetem Eampf« mii
1—96 Beinem Halbbruder A. Grjpua flber Syrien herrBcbte von 643 bis 6B8,
ako in der Tbat gleichzeitig mit einem Hjrkanua (n^mlich Q. 1), waa
bei keiuem andern AntiocbuaBobne Antiochua zutrifft, der hier m5g-
lich w&re; denn des A. EuHebea Sohn und Nuchfolger A. Ariaticna
fUllt JA (abgeHehcn von allein Bndcm) schon darum weg, weil er in
)— C4 den paar Jahren aeiner Regiernng (685— GIIO) wabrlicb frob war, Ruhe
und Thron fOr aich zu hahen, und aicht daran denken konnte, eich an
den Juden sa reihen. — Was aher der EyzikeDer ihnen anthat, ist bei
losephua XIII, 10, 1. 3 zu kscn; et h&mmt im Orunde nur auf ejne
KaKUJcic und TT6p6r|cic Tt^c xiSipac binauB, und schlieiat ab mit der frucbt-
loaen HerbGiruhiug ilgjptiacber Hulfstruppen unter PtolemiiuB Lathjraa,
106 knrz vor des letztem Verjagnng durch die eigne Muttcr im J. C<8.
AIbd knrx vor dieHcm Zeitpunkte ware man hiemacb veraucht daa SC.
dea Pergamenerpsephisma erlaaaen m denkcn. Aber (ganz abgeaehen
von der danala achon liingat verlorcnen Autonomie Fergamnms) aiebt
man nur etwaa genaucr zu, waa eigcnllich in dem 8('. atebt, ho er-
kennt raan, wie sebr weit itie^ Unbilden dea Antiocbua, gegen wclche
die Juden bci dcn RSmern ScfaoU Bucbten, und die BewilligangnD nnd
Zuaicbcrungi^n der letztem hinausreichen iiber eine wenig erbebliche
K(tKU)cic Tflc T*ic; we ^vai von dec Art, daas jenev Antiocbua den Jnden
gegenflber aberhanpt nieraala in einer Lage geweacn iet, wie sie daa
RdMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 127
sammengesiellteD Psephismen der Halikarnassier; Sardianer^ 6ii
Ephesier fSr diesmal iibergehe, ebenso wie die der Delier
imd der Laodiceer in § 14 und 20, will ich nur noch in
aller KQrze darauf aufmerksam macheU; wie falsch seit Cor-
SC. Toraussetzt. Trefflich passt dagegen alles aaf den Antiochus
Sidetes, auf den sich das SC. bei los. XIII, 9, 2 bezieht. Die gegen
Antiochus gerichteten Bestimmungen beider SC. erinnern durch die
grSsste Aehnlichkeit gegenseitig an einander nnd stehen in gleich-
m&ssiger Beziehung zu dem Bericht des losephus in XIII, 8, 3 ilber
die Friedensbedingungen. Wenn sich diese drei parallel laufenden
Sificke nicht vollsl&idig decken, so erklaren sich die DifTerenzen thcils
aos den yerschiedenen, wenn auch sehr nahe zusammenliegenden Zeit-
pimkten, in welche die SC. fallen, theils aus der Fliichtigkeit des
losephus. Wie unvoUst&ndig dessen Bericht uber den Eampf zwischen
Antiochns und Hjrkanus in XIII, 8, 2. 3 ist, zeigt die Reihe von, den-
selben Kampf betreffenden Thatsachen, die in dem erst XIII, 9, 2
stehenden SC. mehr enthalten sind. Dieses selbst und die damit zu-
sammenh&ngende Gesandtschafb musste losephus, wenn er sie einmal
nicht in die ErzlLhlung von XIII, 8 § 2 und 3 motivirend einarbeiten
wollte, wenigstens gleich nach § 3 anbringen, statt sie, als nur 0ber-
hanpt in die Geschichten des Antiochus und Hyrkanus einschlagend,
ziemlich gedankenlos erst XIII, 9, 2 anhangsweise nachzubringen. Je ge-
nauer nnd sch&rfer man in alle Einzelheiten der Zeitverh&Itnisse ein-
dringt — was natfirlich ffir eine Anmerkung viel zu weit fOhren
wQrde — , desto einleuchtender wird es, dass die Worte dieses SC:
T& HfT)Xaq>r)e^vTa (so mit Leid., Reg., nicht Hin^icB^vra; gesta der lat.
Uebersetzer) irapd xd xfjc cuykX/itou 66T|na, nur auf das im Pergamener-
psephisma enthaltene SC. gehen; was bliebe denn sonst anch librig
als an die Gesandtschaft des Simon von 616 zn denkcn, in welchem 139
Falle es doch allermindestens t6 TrpoToO Y€v6)Lievov b^Tiiia heissen
musste? Es liegt zu Tage: von den ersten rOmischen Befehlen (Pseph.
Perg.) nimmt Antiochns wenig Notiz; erst den in Folge einer zweiten ^
Oesandtschafb des Hjrkanns empfangenen fQgt er sich nnd schliesst
Frieden. Und beidemale ist es derselbe 'ATroXXiiivioc 'AXcHdvbpou, der
nach Bom geschickt wird. — Einem so geschlossenen innem Zusammen-
hange und seiner zwingenden Ueloerzeugungskraft steht nun nur das
'AvtCoxoc 6 paciXcuc *Avti6xou ui6c im Pergamenerpsephisma ent-
gegen, muss aber eben dagegen fallen. Es ist eine, vermuthlich sehr
alte Vertanschung mit Ati)lititp{ou ul6c, n&mlich Demetrios Soter,
dessen Sohn der Sidetes war: sei es durch Abscbreiberirrthum , oder
dnrch Verwechselung desjenigen, aus dessen Feder die ganze nach-
I&ssige Fassung jenes Psephisma stammt. — Beil3,ofig bemerke ich,
dass in Niebuhr's El. hist. u. phil. Schrifben I p. 251 die chrono-
logische Rechnung um mehrere Jahre verschoben ist.
128 EINE BERICintCUNCi IJEB RErl!RL. roNSlILAKFASTEN.
sini das Athenische PtjephiBina in XIV, 8, 5 uiit aeinem
Archon Agathokles in Olymp. 163, 3,3 gesetzt wird, statt in
183, 2/3."J
* Eine reichlicli lohneniJe Erute verspricht sehliesslich dem
Bearbeiter dieser Documente die nach Muglichkeit zu bewir-
kende Herstellung ilirerTexte. Deiin wie der gesammte Tert
des losephus, trotz der guteo Naiueu ncuerer Herausgeber,
einer der verwahrlosteHten iat, so aind es insbesondere die
"^ Coraiiira Fsst. Att. IV )>. 114 f. recbt gedankenloie Zcdt'
betitimmang; beruht aaf gar nicbls aiiderm, als dasB er bei PetaTiiu
gelesen batt«, das uumittelbar varhergeheade rOmiacbe Senatuscon-
aaltum gebOre uicbt unter Ujrkanus It, aondem untet Hjrkuinij I.
Weno aber doch das SC. nur fiilscblich in dieses Kapitel Tcrscldagen
iat, nnd wenn deahalb aucb die darauf folgenden Worte Taura (t^vcto
*itl TpKavoO 0. s, w., wie bereita oben etOrtert, auf daa SL'. gar keinen
Besug taaben kODneQ, aoudern gans nothwendig auf daa Tor dem
SC'. ertablte, wirklich den Hyrkanua II betrBlleude gehen, bo hat ea
docb natiirlich durcbaua dieaelbe BewandtDinB ancb mit den Einleitnngi-
wotten zu dem Atbeniachen Paephiama: ijiip"'''*' ^^ ""1 "ap^ toO riiiv
'AOi)vaiujv hi\tiou TiMdc 'YpKav6<: u. a. w. Und zum Ueberflusa iogt ja
BO nnzwe-deutig wie nur mOglich das Faephiama eelbst, welcber Hyr-
kaoDagemeint iat: iufiftfi Tpiiavic 'AXttiivftpou dpxiep«uc Kui <8vdpxT)c
Tuiv 'lou6aluiv u. a. w. Die dem SC, vorangeheQden GeBcbichten sind
abet die dea J. 707 ^ 01. 183, 2/3. So aebr verfehlte hier auch
Ewald a. a. 0. p. 45T Anni. dn,8 Einfacho, dass er dic Beantwortong
der Fiage, welcber IlyrkaoUB gemeint aei, 'von der Zeitbeetimmaag
der in der Urkonde angegebenen Athenischen Obrigkeit abh&ngig'
macben wollte. [BIobb Coraini'» vermeintlicher Antoritat folgten auch
Heier Comment. epigv. (Hnlle 1»52) p. 79, Grauberger ia Urlicbs'
■Vethandl. der WiirKb. phil. GeBellsohaft' (lasa) p. 13, Dittenberger
de ephcbia Att. (GQtt 1803) p. 5, Westerutann in Piiul;'s Real-Bnc
I' p. 1476, wenn aie deu a.aa einer Inachrift deu OiWctujp I, 1—8
Inaobr. 1, 1 = '^VW- ^PX^ »■ ''09' ama Licbt getreteneu Atcbon ■Afa-
BoKXi)c, indem sie ibnindem 'Ar-des loaepbus wiederEufinden meinlen,
in 01. 162 anBctzten, wilhtend der Wahrheit viel nilher kam K. Eeil
im Bbeiu. Mus. XVIII p. 67 mit der angefUhren BeBtimmnng 47 — 40
f. Ch. Und diesG Unbeatimmtheit wilre sogar getechtfertigt, wenu
man, wiewobl obne n^hem Anhalt, amb von deiu Paepbiama ann&hme,
■eine Stelltmg bei losephua eei cbenfalla keine exacte, sondem daa-
aelbe, nur aU nngefiibr in dieae Zeit gehOrig, anhangsweise von ibm
nacbgebracht — Debrigens lat die Identit&t beider Agatboklee M acii
wabrscheinlicb genug, wenngleicb nicht zwingend.J
r5mISCHE SENATUSCONSl^LTE BEI lOSEPHlTS. 129
UrkundenstQcke^ die von — wenigstens zum Theil heilbaren
— Verderbnissen wimmelD; vor allem in den Personen- und
Tribasnamen, worin (namentlich XIV, 10, 10. 13 und 19)
wahre Nester von Entstellungen stecken. Sind auch manche
dieser handschriffclichen Ungethiime langst gebandigt, z. B.
^ptjpia = OucToupia, dpxiepeuc = '€pxi6uc (schon vbn Cor-
sini), TTTiioc = TTojLiiTfiioc , q)pouptoc TiauXou = Ooupioc AuXou,
um von Kleinigkeiten wie KapTiouvioc = KaXTroupvioc u. s. w.
nicht erst zu reden, so braucht man doch auch jetzt noch
fast nur aufs Gerathewohl hineinzugreifen, und die eviden-
testen Emendationen fallen einem wie von selbst in die Iland.
Z. B. wenn es XIII, 9, 2 heisst 7rap6vToc Aoukiou Mavviou
AouKiou uloO MevTiva (jnevTiva oder fievTiva oder jnevTivd
die Hdss., wie vorher zum Theil fiaviou) statt tt. AeuKiou
MaXXiou AeuKiou uloO TpojnevTiva, wo der Tribusname
schon von Becker Handb. II, 2 p. 408 wohl richtig so
erganzt wurde, wahrend die Form MdvXioc fiir Manlim nur
Appian gebraucht hat, MdXioc nur auf spaten Inschriften
vorkommt. (Die eine Miinchener Hds. hat manUo, die an-
dere mantlio.) In dem ratui 'PapiXiuj (papiXXiuj Pal. ^aTiXXiw
Leid.) ratou ultu uTrdTUi XIV, 10, 20 steckt natiirlich TepiXo),
d. i. der Consul suflfectus von 709 C. Caninins C. f. Behiltis 45
(vgl. § 10). Desgleichen § 21 in TTottXioc CepouiXioc TTottXiou
uidc rdXpac dvGuTiaToc vielmehr OuaTiac, namlich P. Ser- ais
vUius P. f. Vatia Isauricus, Consul 706. Dass die Tribus 48
M€V€via, wofQr indess die Hdss. |Li€VTivia oder fi€VTrivia
geben, § 10 vielmehr M^vnvia zu schreiben, bedarf kaum
der Erinnenmg^'), so wenig wie dass XIII, 9, 2 AociG^ou
'^ Nach dieser Analogie kdnnte man freilich aach in dem obigen
^^vTiva oder |H€VT(va XIII^ 9, 2 lieber Mevrivia als [Tpo]^€VTiva suchen,
obwohl an hiesiger Stelle allerdings noch der kleine Unterschied des i
in der Endong hinzutritt. — Am schwersten zn erledigen bleibt ebenda
fatou CeiLiTrpuJviou TTcvvaiou uloO, wie zuerst Bekker hat drucken
lassen statt des fatou der Vulgate. Der Leid. gibt Trevv^ou, Pal. irev-
V
vaiou, Ambr. Trevatou, Vosb. irevTidfou, beide letztgenannte mit tP- ^rev-
veoO am Rande. Mdglich, dass hier Ausfall und Verschiebung zusammen-
gewirkt haben und noch ein drittes Redactionsmitglied (oder Beglau-
bigungszeuge) genannt war, z. B. ein TTe[cK^]vvioc oder [C]Tr^v(b)ioc.
PB. RITSCnKLII 0PV8(;VLA V. 9
130 EINK BKRICHTHIITNO PER KEPUBL. CONSULARFASTEN.
in AuJCiO^ou zu corrigireii war, aolbst wenn dteses nicht
die Hdss. giibeo. Dasa ferner XIV, 10, 10 und wiederum
§ 13 und zutn drittieDmal § 19 die Scbreibuag Tripr^vTiva
lediglich eine verkehrte Eigenmiichtigkeit von Jac. Gronov ist,
wies ieh achon Bh. Mua. X'V p. 037 [OpuBc. IV p. 760] nacb,
nachdctu u.!s einzig richtigc Form das, auch hier wirklicb und
zwareiastimmigiiberliefert.e, TtipriTivabereita vonMoBimBen
dargethan war. Was fllr eine Tribua XIV, 10, 19 mit Aico-
fiia (akoniac Anibr., Leid., Voss.) gemeint sei, wiii-de freilicb
wobl niemand mit aueh mir anniihernder Sicberheit erratlien
(die man dem Gronov'schen, von Dindorf-Diibner adoptirteu
AlcKuXiv(|i keinesweges nachrfihmen kann), wenn es uns nicht
der Palatinus mit seiueni alfJiMac sagte. U. s. w. cum
gratia in infinitum. ■— Scbliessen will ich mit niir noch
einem, aber einem Haupt-Namennionstrum : dem unsiunigen
MdpKLu 'louXiui nofjTiiiiuj uilu BpoViTou dveuTrdTiu iu dem
Ephesischeu Psephisma § 25. Varianten heimc icb keine
als daa unniltze TiovTiou u^uj PpouTui dee Palatmus. Ea kann
doch keine Frage sein, dass gemeiut ist M. lunius M. f.
43 Brutus, der Morder Caesars, der 711 als Prator (6 tTpaTirfdc
cuvex^JJpi^* iiu Psephisma aelbat neben obigem dv6uiTdT4j)
die Provinz Macedonien proconsulari potestate verwaltete, von
da aber nacb der GofaugeTinahme des C. Antonius mit secbs
Legionen nach Xleinaaien tiberset^te uud hier gegen Ende
dee Jabres mit Cassiua in Smyrna zusammentraf: wortlber
das Niibere bei Dio, Plutarcb, Appiau. Und bei dieser Oe-
legenheit war es, dass ihn die ephesiscben Jnden um die
eu Gestattung ibrer ungesturten Sabbatfeier angingen: ein An-
liegen, daa sicb damals immer aufa neue wiederholto. Aber
wer kann glauben, dass ein acblichtes MdpKou uitjj hiitte in
das nngeheuerliche nonirrii4> uiijj fibergehen kflnnen? Viel-
mehr wird mau sich zu criunern haben, dass Bmtus von
Q. Servilius Caepio adoptirt war, um aogleich auf d i e a e Hei-
lung des Verderbnisseg gefQhrt zu werden: MdpKUt 'louvit})
(MdpKOu)u\ifi KaiTciuivi BpouTiu: weun raan nichtdaa ui[i^|
Ueber doi Masa der
aicht hinBiM.
BOnstigen NamenverderbtiiBse geUt das wenlgBteni
r6mische senatusconsulte bei iosephus. 131
als nur ans den Endbuchstaben Yon KaiTiiujvt entstanden an-
sehen und noch einfacher schreiben will MdpKiu louviifi tui
Kaiiriuivi BpouTip.**) Die lateinische Uebersetzung hat in
beiden MQnchener Hdss. nichts als itdio marco h^ut^.
Leipzig, Novbr. 1872.
(Mit Zusatzen Yon 1873.)
Epimetrum.*)
Theils eigene d7Ti|Li<i9eia (wenn das Wort erlaubt ist), ss7
theils Mittheilungen von Freunden, wie namentlich Jacob
Bernays und Alfred von Gutschmid, haben mancherlei
Nachtrage zu dem obigen Josephinischen Aufsatze hervorgeru-
fen, von denen die wichtigem hier ihren Platz finden mogen.
Die p. 598f. [113 f.] Anm. 13 besprochene Absicht Sca-
liger's, den losephus zu bearbeiten, lasst sich zu noch
voUerer Gewissheit bringen aus seinen eignen an Carolus
Labbaeus gerichteten Briefen, aus denen ich das Hieher-
geh5rige nach der Ausgabe Lugd. Bat. 1627 nachstehend aus-
hebe. Im November 1606 schreibt er an ihn p. 677: ^Scribis
mihi luculenta losephi exemplaria extare in Bibliotheca. Oro
te, ut in libris in Appionem videas, an historia extet, quae
in ezcusis Graecis deest, in Rufino autem tota extat. locus
*•) Correcter ware freilich Mdpxqj Mouvdfj (MdpKou uliji) Bpouriji
Ti|i xal KaitHuivt, oder noch exacter tui kuI KoCvtiji Kaiirfuivi; aber wer
wird anch von diesem Concipienten diese Art von Correctheit erwartenl
Schreibt doch, seltBam genug, Dio XLI, 63 sogar 6 KairKwv 6 BpoOTOc
6 MdpKoc (wenn anders |der Ueberliefemng zn traaen ist); nnd in
andererWeise Cicero Philipp. X, 11, 25. 26 Q, Caepio Brutua ohne M.
nnd ohne lunifAS, ganz wie es aaf Miinzen bei Eckhel II, 6 p. 24 f.
Q . CAEPIO . BBVTVS • PROCOS heisst. — Wie konnte doch , einem
80 klaren Indicinm gegentlber, Ewald a. a. 0. p. 413 Anm. sich daza
verleiten lassen, alle vier ans Ende des Eapitels gesteUten Psephis-
men flber einen Eamm zu scheren und der Zeit Hjrkanus' I zuzu-
weisen, wenn er dies auch von dem ersten, dem Pergamenischen, ganz
richtig erkannte (ond nur wiederum darin fehlgriff, dass er aus ihm
Thatsachen ffir die Regienmg des Antiochns Grypus zu gewinnen
suchte).
*) [Rhein. Mnsenm f. Philol. XXIX (1874) p. 337—344.]
9*
132 EISK BliRICHrKirNa DKIl HEl'l!BL. CONSfl.AllFAaTliK.
est puginae 942, tibi liicuiia relic-ta est. Ytiuam eam uobis
esplere poaHts! Deiude librci ib'. cap. 15 Tfjc dpxaioXoT- multa
desiderantiir dogmata, quae Latina Rufini editio habet. Si
exemplaija illa haberem, losephum meliorem dare possem.
Sed aenectuM louginquum iter instituere prohibet. Taraeo,
ni grsve est, eas lacunaa uobis exple.' — Sclion im Decentber
desBelben Jalircs wiederholt er seiue Bitte p. 678: 'Si loco-
rum losepbt, ijuorum alteris litteris memini, ope tua coptu
mihi hat, unde lacuuae iu editiouibus expleantur, magnam
a me inibis gratiaui.' — Easch genug hat Labbaeus Scaligers
w Verlangen, wenn auch leider nicht seiner Erwartung ent-
sprochen; deun bereits iui Februar 1607 erwidert dieser ihm
p. 679 wie folgt; 'Mirura vero, de tot losephi codieibuB ne
uuum quidem absolutum reperiri. Quia vero characterem
antiquum omnium ') esse dicis, fieri non potest quin multa ex
illis rorrigi possint, quae depravata in editioue circumferuntur.
Vnum veltm aftirmanti mihi credas, intinita osse in loseplu
vulgata illa editione, quae nemo intellegit. Cjuaedam, ut puto,
feliciter eruimus. Sed si varias omniuin codicum lectioues
n&nciBceremur, non pigeret etlam de illo praestantisdmo
scriptore bene mereri.' — lu sieben folgendeii Briefen, die
bis iu den December 1608, also bis kurz vor Scaligers Tod
reichen, ist dann uicht w«iter dic llede vom losephus.
Die in derselben Antu. 1-3 aufgeworfene Frage, ob und
wo etwa der von Fabricius erwiibnte, zuletzt in Conr. Sam.
Schnrzfieischa Besitz gekommene 'losephi codex Graecus,
notatus passim mauu Scaligeri' u. s. w. noch vorbouden sei,
hat ihre vollstandige Beantwortung gefunden. Das gedachte
Exemplar wird, wie nach Fabricius' Andeutimg nu vermuthen
') Dienes 'omnium', sowie vorher 'da tot losephi codicibaa', ist
olfeQbar von aEmmtlichen Schriftcn des loaephus (c. Apion., belL
lud. 0. s. w.) in veratehen, u.ber deren in dor Pariser Bibliotbeli voi-
haadene HanilBchriftQD ich micb niiber m unttTricbten keinen Anlasi
hatte. Denn dua von dcr Archilologie eich dort nur ein (relativ)
vollat&ndiger Codex eret dea 15ten Jhdta, und auaaerdfm noch eine gani
verkQrEte Epitome vorfindet (beide von mir erwahnt p. 6i)7 [112] nnd
GOO [ll^])i ward iuir t. Z. von meinein — leidcr allznfrab beim-
gegangenen — Prconde Fr. DHbnei bcMngt.
I
J
RdMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 133
war, in der grossherzoglichen Bibliothek zu Weimar auf-
bewahrt und ist mir mit gewohnter Liberalitat zur An- und
Durchsicht verstattet worden. Diese Autopsie ware indess
gar nicht einmal erforderlich gewesen, um zur nahem Kenirt-
niss des (wie sich Beruays *J. J. Scaliger' p. 227 ausdrtickte)
'von Scaliger durchcorrigirten Handexemplars ' zu gelangen:
denn schon im J. 1783 hatte dessen sammtliche Marginal-
noten mit vielem Fleiss Villoison excerpirt und in seinen
Turici erschienenen 'Epistolae VinarieDses' p. 80 — 92 zu-
sammengestellt. Damit man jedoch von ihnen uicht zu hohe
Erwartungen hege, habe ich Herm Dr. Ludwig Mendels-
sohn — denselben^ der p. 608 [124] als erschopfender Bear-
beiter sammtlicher Josephinischer Urkunden in Aussicht ge-
stellt wurde') — zu einer eingehendern Berichterstattung
veranlasst^ die ich hier folgen lasse.
^Der machtige Folioband ist ein Exemplar der von Ar- 339
lenius fBr Hieron. Froben vnd Nic. Episcopius 1544 besorgten
editio princeps des griechischen Originaltextes^ laut Aufschriften
des Titelblattes nach Scaliger^s Tode der Reihe nach gehorig
dem F. Gomarus, W. Goes und Schurzfleisch.*) Angebunden
ist Sylburg^s Clemens von Alexandria 1592 'ex typographeio
Hieronymi Commelini', gleichfalls friiher in Scaliger s Besitz.
Auf den Randem nun jener Frobeniana befinden sich aller-
dings VerbesseruDgen von Scaliger s sehr sauberer und leser-
licher Hand^ und zwar durchgehend vom Anfang bis zum
Ende: aber nach Quantitat und Qualitat so unbedeutend^ dass
von einem 'durchcorrigirten' Handexemplar in keiner Weise
*) Der Anfang dazn ist bereits gemacht in der Dissertation: 'De
senati conBnlti Bomanoram ab losepho Antiq. XIV, 8, 5 relati tem-
poribns commentatio . . . scripsit Ludovicus Mendelssohn Oldenbur-
geoaiB.' Lipsiae typis B. G. Teubneri. 1873. 36 pp. [Die vollBt^dige
Bearbeitong n. d. T. : 'Senati consulta Romanorum quae sunt in losephi
Antiqpitatibns diBposuit et enarravit L. M.' erschien in den Acta soc.
philol. Lips. Bd. V p. 87—288. C. W.]
^ Von Scaliger selbBt fehlt jede Eigenthumsnotiz; die des Goma-
ruB lautet: 'F. Gomari, ez illustriB p. m. Scaligeri testamento', dic
des Goes: 'Nunc autem sum Wilelmi Goes. 1657', die des Schurz- ,
fleisch: 'Nunc ex auctione Goesiana pervenit ad Bibliothecam Schurz-
fleiBchianam.'
134 EISV: llEKirHTUJUNlJ DER BEPUBL. CONSCLABFASTES. '
die Rede sein kaun. In nehx uberwiegeoder Zahl sind es
beim Lesen sich von selbst ergebende Berichtiguugen falscher
Wortformen, Accent- imd Siiiritaafehler u, dgl., Ton deneD
ja alle altem griechischeu Drucke wimmeln, selt^n wirkliche
textuelle Verbeaserungen^ wie wir eie von einem eiue R«ceD-
fiion beabsichtigeuden Scaltger erwarten. Uud deuuoch tnnssten
um dieser weuigeu letztern willen sammtliche Bemerkungeu
Scaligers, 'cuius nuUam unaui litteram perire' wir mit Lobeck
wUnacheu, aus Licht gezogeu werdeu, wenn dies uicht Hngst
geschehen wiire in deu 'Epistolae Vinarienaes, in ijuibus multa
Graecorum scriptorum loca emeudantur ope librorum ducalis
bibliothecae et cura lo. Bapt. Casp. dAnsse de Viltoison'
Turici 1783, 4. p. 80ff., dereu KenntniBs ich Bitachls Gate
verdanke. Villoisou gibt hier nebeu deu fiiimmtlicheD Scali-
ger'schen Verbesseriuigen zum losephus und Clemens') auch
u) die gleichfails nicht sehr erheblicheu Emeudationeu und kurzcn
Notizeu, die Schurzfleisch auf deui Rande eiuer zweiten ihm
gehorigen, jetzt yleiclifalls za Weimar befiudlichea Probeniaiia
ungebracht hat, Was nuu die Hauptsache, Villoisou^s fides,
anlaugt, bo liisst sich ihm tiir tieiue Angaben iiber Scaliger
— Sehurzfleisch's zweites Exemplar habe ich noch nicht ge-
seheu — im allgemeinen nur eiu giiustiges Zeugniss aua-
stellen: in deni von mir gemiu verglichenen 12teu, 13teu und
l4ten B, der Antiquitaten habe ich verhaltnissmiiBsig weoiges
nuclizutragen oder zu berichtigeu gefunden'), unter diesem
wenigen fast uichts vou Belaug. Acbnlich waren die Er-
') Ueber Jen Werth der ktEt«m, au Zahl ilbrigens Docb geringerii,
lu urtheilen iKt nicbt mcincs Berufs; fiir ungem Zweck siad Bie nnt
deiiweguD wiclitig, weil dorch nio wenigxtens lier temiinua po«t qneui
dcr Entstebung der BenerkimgeD zuin loaepbuK, n^mlich 159!, fixirt
wird, Vielleicbt kSnnen wir ^rodeza Sualigerd letite LebeD^fthre
hIb AbfuBungiieit anaetien, luit Berufung auf die voo Ritnchl oitirten
Worte dea Ca«aulioouB, daHa dio 'immalura viri divini niors' die.beab-
Hichtigte Anxgabe verbiudurt babt:. JedeufalU weiat ulles auf eine uno
teuore geHchebcne LectOre. [Vgl. uben i>. 338 (133).]
■) Bei der Wiedergabe der 26 Bcrichtignngen Scaliger's *iuu I3ten
Uuch iel ein Irrthum nntergelanfen , bei den 46 eiiui isten B. swei,
bei den 38 inm 14ten B. ftllerdinge ftinf, aber zum Tbeil leicht er-
klSiiliche ond euUchuldbare.
b5misch£ senatusconsulte bei tosephus. 135
gebnisse bei der Collationimng gr58serer Partien aus andern
Buchem. — Darnach wiirde es zwecklose Raumverschwen-
duiig sein^ die von Villoison im grossen und ganzen geniigend
besorgte Publication hier zu wiederholen^ wenn auch viel-
leicht ein kiinftiger Editor des losephus^ um sein Gewissen
zu beruhigen^ gut thun wird^ die Eenntniss der Scaliger^schen
Berichtigungen aus der Weimarer Quelle selbst zu schopfen.'
Zu den unzweifelhaften Namenverderbnissen, die den
losephustext in so ungewohnlichem^ oft grauenhaftem Masse
entstellen^ gehort obenan das TT6ttXioc CepouiXioc TToTrXiou uioc
rdXpac dvfluTraTOC in XIV, 10, 21, da es Galbae in der
gens Servilia bekanntlich nicht gegeben hat. Wenn ich dafOr
p. 613 [129] Ouariac vermuthete und damit den Consul des
J. 706 P. Servilius P. f. Vatia Isauricus, der 708 pro-
consul Asiae war, bezeichnet fand, so war mir entgangen,
dass derselbe Vorschlag (oder, was auf dasselbe hinauskommt,
Bariac) schon in B. Bergmann^s Abhandlung ^de Asiae
Bomanorum provinciae praesidibus' im Philologus II (1847)
p. 684 Anm. 336 gemacht war. Derselben Vermuthung ueigte
sich auch Mommsen zu, schon im G. I. L. I n. 622 p. 183,
wiederholt zu Borghesis Oeuvres compl. IV p. 59, obgleich
an ersterer Stelle hervorhebend, dass dieser Servilius Isauricus
sich des Cognomen Vatia enthalten zu haben scheine. Auf
dieses Bedenken ein besonderes Gewicht legend versuchte
neuerdings Waddington in den Tastes des provinces Asiati-
ques de Fempire Eomain' (Paris 1872) p. 75 f. (= *Le Bas et
WaddingtoD : Voyage archeologique en Grece et eu Asie mineure' 3 u
n, 3 p. 680) eine andere Herstellung, namlich KdcKac, indem
er an den Tribunus pl. des J. 710 P. Servilius Casca,
den Morder Caesars, dachte, den moglicher Weise (denn ein
Zeugniss gibt es nicht) Brutus zwischen Juni 711 und Ende
712habe mit der Civilverwaltung derProvinz betrauen konnen.
Die Hypothese hatte einigen Halt mehr, wenn es wahr ware,
dass die Handschriften des losephus fdXKac gaben, was
erst von den Herausgebem sei in fdXpac verandert worden.
Darin hat sich indess Waddington von Havercamp's nach-
lassiger Angabe TdXKac in MSS^ tauschen lassen. Fiir
^^B 136 EINE BKlitCHTIGtlNG DEK KEnillL, roNSCL&RFASTEN. ^^^H
" Havercamp gab es ja gar keine andere Handschrift fur diere 1
ganze Partie als diejenige, aus der (Uese selbst erst voa ,
^^^ Jacob GronoY in den 'Decreta Romana et Asiatica pro iu-
^^Bdaeiti' etc (Lugd. Bat 1712) aiia Licht gesogea war, d. L.
^^^Bj^en Leideuer Vossianus, uud aua diesem fiilirt Grouov p. 16
^^™ gauz ricbtig TaXKQC ala ilberlieferte tichreibart an; alle {ibrigea
bia jetzt bekanntea HdBa. — der LeidenBis bibl. publ., det
»Palatiuus, der Aiubrosiaiius, Jenen sich die lateiuische Ueber-
setzung mit publii galbc filim (sic) auachliesat — geben xa^^c,
waa freilich BeinerseitH dem OuaTlac uieht uiUier aleht als
•faXKac.') Wiederum eiuen andem Weg »chlug A. vou Gut-
ichmid ein. Ihm schien faX^ac aus fXo^Xoc entstaiiden
(wie BipXoc fUr Bibuhis und ahuliches mehr), und damit
genieint der frUhere Volkstribuu, spiitere Priitor P. Servi-
lius Globulus, der 691 Statthalter der Provinz Aaien war
(s. Waddiugton p. 55). Palaographisch gewiss iu hohem Grade
ausprcchend: weun nur uicht die Zeit allzu friih erscheinen
miisste im Vergieich mit deu um ein bis zwei Jahrzehute
spateru, [Ibrigeus so gleichartigen Erlasseu, in dereu Mitte
tjenes Schreiben des Servilius au die Milesier ateht.
Uubedingt Recht wird a.ber deraeibe haben, weun er iu
dem Tiioc "Airirioc TiTou uidc BoXpoc bei losephus XIV,
10, 13 Z. 26 Diud., wo ich nur ganz ini Vorubergehen p. 607
tl23J Anm. 28 Hiichtig an ein 'AtiXioc oder 'Aiinioc als daa
vahrscheinliche erinnerte, den nm aus Oicero uud Caesar b. civ.
ni, 105 wuhlbekauuten Pumpejuner T. Ampius Balbua vou
7U5il'. wiederland: eiue Vermuthung, die mir auch meiu Col-
legc L Lange aogleich mQudlich mittheilte. Und in § 19
u» Z. 22 ist ja auch mit Tiioc 'ATrnioc Tiiou uioc BdX^oc we-
nigatens das Gognoraeu richtig iiberliefert, withreiid ea § 13
Z, 21 wieder mit anderm Verderbnisa BdXtu^c heiset. — Noch
einmal aber ist "Annioc liir 'Ahtiioc verachrieben § 19 Z. 30,
wo, wie ebenfalln v. Outschmid sah, durch eiucn gliicklichen
Zufall uus eiu Clicnt jeues Balbus entgegentritt lu Jom
') So fem Bich ilbrigena f unil OY eu atehen sobelueD, Uennoob
I lind aie anch anderw&rte mit einaoiler vertauacht worden: z. B. io der
^ Tariante OOoX^pioc nnd roA^piot bei Dionys. Arch. XI, 4 (b, OpUiC.
pfail. 1 p. 500).
ROHISCHB 8ENATUSCON8ULTE BEI lOSEPHUS. 137
TiToc "AfiTTioc Mevavfepoc: eine uns schon durch Cicero ad
fam. XIII, 70 vorgeffihrte Personlichkeit. — Doch solcher Er-
mittelungen und Elarungen sind noch manche andere iibrig. ^)
Im Qbrigen auf wenige nachtragliche Bemerkungen mich
beschrankend; will ich zuv5rderst es als eine wohl allzu grosse
Vorsicht bezeichnen, wenn ich p. 603 [119] mit absichtlicher
Unbestimmtheit, um keiner scharfem Entscheidung vorzu-
greifen, ausserte, es sei wie eiil^ Ironie des Schicksals^ dass
in demselben Jahre, in welchem der Praetor urbanus einen
fQr die Juden so giinstigen Senatsbeschluss herbeiffihrte, von
seinem Collegen, dem Praetor peregrinus, 'ein Bruchtheil
desselben jQdischen Volkes' wegen des Versuchs, einen frem-
den Cultus in Rom einzuftlhren, ausgewiesen und in die Hei-
mat zurilckgetrieben ward. Ich ging dabei aus von dem
Wortlaut des Valerius Maximus: 'ludaeos . . . repetere domus
suas coegit', und fand es nicht wohl vereinbar, dass die-
selben Gesandten, die wir vom romischen Senat so ehrend
behandelt und entlassen sehen, die Schmach einer Auswei-
sung erfahren hatten. Anderseits indessen, woher sollten
denn damals andere Juden in Rom kommen? da doch an
eine bereits bestehende jQdische Colonie daselbst oder auch
nur eine Niederlassung eiuzelner Juden in damaliger Zeit
schwerlich mit einiger Wahrscheinlichkeit gedacht werden
kann: ganz abgesehen davou, dass ein rein zufalliges Zu-
sammentreffen der jiidischen Gesandtschaft; und einer davon
vollig unabhangigen Judenausweisung in einem und demselben
Jahre an sich doch wenig glaubliches hat. AIso: nicht so-
wohl ein *Bruchtheir des jiidischen Volkes, als vielmehr
der jfldischen Gesandtschaft selbst wird zu verstehen
sein. Denn natiirlich waren deren Fiihrer nicht ohne ein
grosseres oder geringeres, vermuthlich sogar ziemlich betracht-
liches Gefolge von untergeordneten Personen; von diesen mag,
ohne dass selbst ihre Chefs darum zu wissen oder damit
einverstanden zu sein brauchten, jene religiose Sectirerei be-
>) In XIV, 10, 25 (p. 614 [130]) wird wohl das einfachBte sein
MdpKijj Mouviijj Tqj Kamiiwvi BpoOTijj dveimdTiji.
138 EINE BKmCIlTHiLNG UEK RKPirUL. COK81XARFA8TEN.
a trieben uiid tou dem orthodoxeu PrUttir daf^egen emgescbritt^ii
seiD. Ob-und wie weit die Gesandten selbat tod dieaer Mub-
regel initberiibrt wurdeu, iuwieferu sich etwii die beidea pra-
torischeD Collegeii dabei in Oppoaition oder Disharmome mit
einauder betiudeu mochten, dariiber muBS es jedem iiberlasseD
bleiben sich die ihm zusagende Vorstellung zu bilden; wahr-
Bcheiulich bleibt, schon uuter BerUcksichtigung der damaligen
Seefahrtsverhaltnisse , dasE die gemttssregelten Uebeltbjiter
weder vor der Kiickkebr dei Gesaodtschaft noch nach der-
Belben filr aich allein werden iu die Heimat zurfickgesehickt
sein, auch nicht ihretwegen die Gesandten aelbst in Uugnaden
entlassen, sondern dass vielmehr die Ausdriicke des Valeriua
Maximus etwaa oberflachlich gewiihlt und uicht in strengster
WiirUichkeit zu uehmen aind.
Die vielleicht allzu knapp gehaltene Beneisfiihrung, mit
der ich iu Anm. 31 p. GlOf. [126f.] die Datirung des Per-
gamenerpsephisma in (i2l begrlindete, vertrug wohl uach
einer Seite hin noch einen erlauterndeu Zuaatz, den ich jetzt
wdrtlich aus meiuen alteu Papiereu hinzufiige, ohne mich
weiter auf die ^peciellen Betege und Citate einzulassen. —
'Die ziemlich zweideutige Attaliciche Testamentsgeschichte ')
hatte nicht sofort den Uebergang in entschiedene romische
Herrachaft zur Folge. Erst kiimpfte man ja noch vier .Tahre
lang gegeu Aristonikus, ehe die rormliche BeaitKcrgreifung
und Einverleibung als romischo Provinz Asia stattfaud. Gleich
nacb der Erdffnuug des Testaments, welcheH wenigstens nach
dea FloruB Angabe (I, 35) ohnehin nur auf 'bouornm meo-
rum' (beres esto p. K.) laatete, wird man sich, auf den An-
trag des Ti. Gracchua, zunachst nur dea kunigtichen Schatzes
bemachtigt, den Stadten aber eine ahnliche Scbeinautoaomie
gelasaeu habeu, wie maii ea ja auch in Macedonien that
zwischen der Schlacht von Pydna und der dehnitiven Besie-
gung des Pseudo-Philippus. In dieser vierjUhrigeu Zwiscbeu-
periode konnten sich deoiuach die Pergamener aehr wofal
') Vgl. Meier onter TergameniBclieB Reich' in Erech nnd Qruber'»
Atlg. Encjld. III, 16 (1S4S) p. 414 ff. (Dje BOUBtige Littenitur ailirt
Hert«berg 'QeichiobteGTieotieDlaiictB unter dtr HerrHchafl derROmi^r'
1 p. 33b f. Ajuu. 15.)
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 139
cup.fxaxoi der Ropier nennen. — Ist dem aber also^ dass ein
Pergamenisches Decret dieser Art weder vor 621 noch nach
625 denkbar ist^ so liegt darin wieder die erwtinschteste
Bestatigung fCLr die lediglich aus innem Griinden geschopfte
ErkenntnisSy dass das in jenem Decret erwahnte romische
Senatusconsnltum seinem historischen Inhalte nach in die- U4
selbe Zeit gehoren mQsse.'
In Bezug auf den Consul AeuKioc des Makkabaerbuchs
(p. 601 [117] ff.) ist die Frage an mich herangetreten^ wie
es sich denn erklare^ dass nicht derselbe Prator^ der in der
judischen Angelegenheit dem Senat prasidirte, auch die von
diesem beschlossenen Schutzbriefe habe ausfertigen^ sondern
dafQr den Consul habe eintreten lassen. Sollte nicht das
^nec scire fas est omnia' genug Antwort sein? Mit beinahe
demselben Rechte konnte man ja frageU; warum nicht der
die Schutzbriefe ausstellende Consul auch dem betreffenden
Senat prasidirt habe. Dafiir gab es doch sicherlich keiue
verbietende Vorschrift, sondem hing der Natur der mensch-
lichen Diuge nach alles von unberechenbaren Umstanden ab^
wie moglicher Weise selbst von so kleinen^ dass doch einem
Prator oder Consul eben so gut wie andem Sterblichen ein-
mal ^pituita molesta' sein oder Materum dolor aut tussis
aut tarda podagra' eine Stellvertretung wiinschenswerth oder
nothwendig machen konnte. — Jedenfalls ware es sehr wenig
gerechtfertigt^ auf ein so unerhebliches Bedenken hin in dem
AeuKioc imaToc des Makkabaertextes nur einen Misgriff des
Autors statt AeuKioc cTpaxTiTOC zu sehen, durch welche An-
nahme wir allerdings einen und denselben Prator Lucius
Valerius L. t fiir beide Amtshandlungen gewannen. Ich be-
zeichnete das p. 603 [119] Anm. 21 a. E. als eiuen ^flachen
Einfall' Clinton^s^ und das wird es nach allen Forderungen ge-
sunder Methode auch bleiben, so lange ims schlechterdings
nichts nothigt eine derartige VerwechseluDg anzunehmen:
darum nichts n5thigt; weil ein Consul Lucins fiir dasselbe
Jahr so bestimmt wie moglich nacbgewiesen ist.
Von nebensachlichen Chronologicis berUhre ich nur noch
zwei Punkte^ und zwar bloss um in Ktirze anzumerken^ dass
ich mit dem uber sie gesagten das letzte Wort noch nicht
I 140 EINF, HEltrCHTlGliNr. DER UEPLBL. CONHrLARPASTEN.
^8prouhen glaube, Dasist 1) die Frage (p, 600 [115]), ob ntatt
Ides bei losephus XIV, 10, 5 Htehenden rdioc Kaicap Otiqtoc
ItA ntMHTOv ein Tpiiov oder ein beilTepov anziinehmen, und
13) oh nicht doch eberida § 13 ((). 607[123J Anm. 28) das irpo
^ftuititKa KaXavbuJv auch neben dcm irpo beKaTpnov in
. 18 zu balteu set. Sind aucb die dortigen Entschei-
dungen nicht ohue Bedacht gegeben, so sehe ich doch eehr
wohl ein, dasB sie entweder naher begrilndet oder aber mo-
dificirt werden mflsscn^ was inich fur «liesmal (Iber meine
Absieht hinausfOhren wUrde.
Januar 1874.
P
Nochmals der romische Senatabeechluas bei
losephua Antiqu. XIV, 8, 5.*)
Nach so eingehenden Erorterungen, wie sie vorsteheud
gegeben sind [namlich 11.419 — 428 von L. MeiidelBsohn und
zwar zur Vertbeidigung seiuer Anaicbt getfen Mommaens
Behandlung der fragliehen Urkunde im Hermea TX p, 281 ff.
gerichtet], bleibt mir in der That nicht viel zu sagen flbrig,
wenn ich mich auf das Weaeutliche boschriinken und nicht
in untei^eordnete Nebenpunkte eiDlaaaeu will.
Einer 6^6voia in unaerer Streitfrage ateht ala Haupthin-
demiss der Tempel der 'On6voia entgegen, von dem der in
Bede at«bende Senatsbeschluss datirt lat. Einen solchen Cou-
cordient«mpel, iu dero hatte konnen eine Senatsaitzung ab-
gehalt«n werden, gab es im ■). 615 in Rom uicht, sagt
Mommuen, Bonderii erst seit dem berUbmten Bau, den der
Consul Opimius im J. 633 nach der Ermordung des 0.
Gracchus crrichtete; desaen Verwendimg fiir Senatsveraamm-
Inngen iu spatern Zeiten allerdingR ausser allem Zweifel ist.
Dies at«ht fiir Mommsen so fest und gilt ibm so sehr als
endgilltig entscbeidende Inatdiiz, dasa er, als stHudeii wir
rait einer anerkaunten Tbatsache im ofienen Widerapmch, er
aber mit seiner eignen Meinung auf dem featen Boden des
Th&taiichlichen, den Schluas seiner Abbaudlung (ji. 291} recht
•j [Ehein. MTueum f. Philol, Bd. XXX (1S75) p. 428—435,]
n
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEl lOSEPHUS. 141
kurz angebunden in dem logischen Schluss gipfeln lasst:
^wenn Ritschl und Mendelssohn das nach losephus von dem.
Dictator Caesar [nach M/s Annahme] veranlasste Seuatscon-
sult in das J. 615 versetzen, so widerlegen diese Hypo-
these die Eingangsworte: CTpaTTiT6c cuvepouXeiicaTO Tq cut-
KXrJTiu eiboTc AeKejiiPpiaic dv tuj Tfjc 'OjLiovoiac vaiu.'
Wir fragen nattirlich nach dem Beweise fiir die aufge-
stellte Behauptimg. 6ab es wirklich im Anfang des 7ten Jhdts
d. St keinen zu einer Senatssitzung geeigneten Concordien-
tempel? Drei Gultusstatten der Concordia waren damals iiber-
haupt vorhanden in Rom. Die eine ist die im Anfang des
zweiten punischen Krieges nach der Dampfung eines Sol-
datenaufstandes vom Prator L. Manlius gelobtC; aber erst
zwei oder drei Jahre spater (537. 538) errichtete und dedi-
cirte^) aedes Concordiae, die ausser bei Livius 22, 33 und
23, 21, abgesehen von der nackten Erwahnung des Pranestiner
Kalenders, nicht weiter vorkommt, daher auch von niemand
fiir Senatsversammlungen in Anspruch genommen worden ist;
wir konnen sie also ebenfalls auf sich beruhen lassen. —
Fast ein Jahrhundert alter war ein zweites Heiligthum der
Concordia, welches der vielberufene Aedil Cn. Flavius zur
Feier eiiier Standeversohnung im J. 450 stiftete nach Livius
9, 46 und Plinius N. H. 33, 19. Aber es war das, wie bei
letzterm zu lesen, nur eine aedicula, in der natQrlich f&r
eine Senatsversammlung kein Platz war. — Uebrig ist drittens
der, wiederum um mehr als ein halbes Jahrhundert friihere
Bau des M. Furius Camillus, von diesem im J. 388 er-
richtet nach Beilegung des gewaltigen Standekampfes zwi-
') Wenii 68 in der erstem Stelle (537) bei Livins heisBt: 'in reli-
g^onem venit, aedem Concordiae, qnam per seditionem militarem biennio
ante [nnr ein Jahr vorher nach Sigonius] L. Manlius praetor in Gallia
vovisset, locatam ad id tempas non esse. itaqae daamviri ad eam rem
creati a M. Aemilio praetore urbis Co. Papias et E. QoinctiaB Flami-
ninns aedem in arce faciendam locaverunt', — in der zweiten Stelle
aber (538) wiederam: ^et daumviri creati M. et C. Atilii aedem Con-
cordiae, qoam L. Manlius praetor voverat, dedicaverant' — : so whrd
eben der Zeitponkt des von einer ersten Commission antemommenen
Banes nnd der nach dcBsen Vollendang von einer zweiten Commission
vpllzogenen Dedication anterschieden.
1142 KINE BERICnTTGrNG DER RErHRI.. CONSrLARl'A8TEN.
1
^^H'Boheii Patriciera uud Pleliejem und EinBetzuiig des plebe-
^PV-jucheu Consulats. Er ist en, der die Uberaus pi-achtvolle
^" Emeuerung erfuhr, die von Tiberius im J, 747 begotmea
«30 ward Tiiid 763 durch feierliche Einweibuag zuni Abschluss
kam. Diesen Camilluatempel also, aollte man meinen, stunde
nicbts im Wege als Versammlungsloeat eines Senats im J.
G15 zu deuken. Aber nein, gerade dieae Ftiglichkeit leugnet
Mommsen, und damit kommen wir zum eigcntlicben Kem
seiner BeweisfQhrung, die, allerdings Uberrascheud genug,
wortlich in folgenden Satzen (p. 289) entbalten ist: 'Dass
Oamillus mebr ala eine Kapelle oder einen Altar geweibt
hat, nothigt nichts anzunehmen'); und von Flavius ist es
ausdrticklich bezeugt, dass er nur eine KapoUe von Bronze
^^^ {aedicvla aerea) errichtet hat.'
^^L Einmal zugegeben, dasa 'uichts n&thige' mehr als
^^Beine Kapelle oder einen Altar anztmebmen, so wird doch
^^^ Bchon ira allgemeinen die entgegnende Frage berechtigt sein,
was donn nothige mehr als eine Kapelle oder einen Altar
nicht anzunehmen? Wenn cin Heiligthum ausdrUcklicb als
bloBse aedicula bezeichuet wird, ein anderes aber nicht, so
spricht doch die Prusumtion eher ilafiir, dass dioses andere
eben nicht eiue blosse aediculn, sondern eine wirklicbe aedes
• war. Aber dieses zunial dann, wenn unK ausdrticklich be-
zeugt wird, dasa die Errichtung jener aodicula als solcber
gar kein normaler Fall, aondem vielmehr ein durch ganz
besondcre, vollig uugewohnliche Umstande bodingter war,
d. h. niiher, dasa ein ala volle aedes getobter und beab^ich-
tigter Bau nur au» Noth zu oiner blossen aedicula zuaammeu-
> schrumpfte. Denn so berichtet uum Plinius: 'Flavius vovit
I aedem Concordiae, si po))u1o reconciliaaaet ordines, et ciim
I ad id pcnmia puhlice non decemeretur, ex multatioia faenera-
\ toribus cODdemnatis a&licutam aereani fecit in Graecoatasi '
s. w.: durch welchen Berieht die kurze Andcutung des
) Schou 1815 ilnsBerto er sich in deiaielbBn Sjnne in den Ann.
^ aroh. Bd. \6 p. 89l! 'IpBUQ Camilli aedein haud mogDam
« saapicor, sed iiedicitUin, gti bUaviana, quae et ipaa dicitnr aedis*:
I woraber b. ii.
1
ROMISCHE SENATUSCONSULTE BEI lOSEPHUS. 143
Livius: ^aedem Concordiae . . . Simmia invidia nobilium dedi-
cavit' ihr Licht empfangt.
Aber mehr: erweist sich schon durch das gesagte der
Schluss Yon dem Bau des Flavius auf den des Camillus als
ungerechtfertigt, so fehlt es nun sogar anderseits nicht an
Beweisen, die uns positiv *n5thigen% allerdings an mehr
als eine Eapelle oder einen Altar des Camillus zu denken
ond einen wirklichen Tempel anzunehmen. Zwar wenn es
bei Plutarch vit. Cam. 42 heisst: dnniq)icavTO rfic \kiv 'Ojiio- 431
voiac \€p6v, uiCTrep eOHaTO KdjiuXXoc, elc Tf|v dTopdv Kai Tf|v
^KKXiiciav fiTroTTTOV iiii toTc T^T^VTiiLidvoic ibpucacOai (welche
Stelle Mommsen p. 287 allein citirt), so ist daraus mchts
zu entnehmen, weil l€p6v das eine wie das andere bedeuten
kann: wohingegen der unzweideutige Ausdruck fiir einen
wirklichen Tempel va6c ist, womit eine blosse Eapelle oder
ein Altar niemals bezeichnet wird. Aber gerade diesen Aus-
druck braucht ja derselbe Plutarch kurz vorher; wo er des
Camiilus Gelobniss selbst berichtet mit den Worten: Kai
TTpiv eiceXOcTv )Li€TacTpaq)€ic clc Td Ka7r€TuiXiov cuHaro toTc
0€oTc KOTCuOOvai Td 7rap6vTa Tipdc Td KdXXiCTOV t^Xoc, u7tocx6-
|Li€V0C vadv 'Ojiovoiac IbpucacOai ttic Tapaxnc KaTacTdcric.
Womit er deutlich genug zeigt, in welchem Sinue er das
Up6v genommen wissen wollte: gerade wie er auch von dem
doch ausgemachter Weise voUkommenen Tempelbau des Opi-
mius, den mit V€U)c Appian civ. I^ 26^ mit aedes ausser An-
dem Augustinus de civ. d. III^ 25 bezeichnen; erst nur kp6v,
aber gleich darauf toC vciu sagt C. Gracch. 17^ ein andermal
nur einfach Td Tfjc *0|iovoiac i€p6v Cic. 19.
Ich will nicht mit GefQhlsgriinden streiten^ kann mich
indess ihrem Einfluss doch nicht ganz entziehen. Erwagt man
namlich die Hartnackigkeit und Langwierigkeit des voraus-
gegaugenen Standekampfes^ die Grosse und Tragweite der
endlichen Errungenschaften einer-^ der gebrachten Opfer
anderseits, so mochte es doch schon an sich wenig wahr-
scheinlich dtinken; dass den Empfindungen des rbmischen
Yolks und des Camillus selbst^ deren Brust sich wie von
einem schweren Alpdruck erlost fiihlen musste^ als symboli-
sches Gedachtnissmal fiir eine so bedeutungsvoile Ausgleichung
r
144 EINE BEKICIITIl!ltS(i DER HFPtTBI,. CONSn.ABFASTES.
anacheiiieiid unversuhulicher GegeQstitze sollte eine kleiae
Kapelle oder ein bloBser Altar genUgt haben. Vielmehri
*gern gibt tnan sich dem Glauben hiii, daes Camillus in
dieser voUendeteii Thatsuche den Abscbluss des uur xa lange
fortgesponnenen Haders erkannte; die religiiise Weihe der
neuen Eintradit der Gemeinde war die letzle (iffeutlicbe Uand-
hing des alten Kriegs- und Staatsmaunes und der wllrdige
Abi^chluss seiner langen und rubravollen Laufbabn': Worte
MommBenw R«m, Gesch. I * p. 299, denen ich kaum etwas
biu^zuaetzen habe.
Aber Uber die GefQhlsregion binaus liegt endlich noch
der Eindruck, den die beredte Zusammenstellung dea Ton
Camillus geatifteten Heiligthums und seiner Emeueruiig durch
Tiberius in Ovid's Fasten I, 641—648 auf jeden uubefaiigenen
Leser machen muss. Keia Zug verratb bier eine InferioritSt
w des Camillusbaues, der vielinebr als ein dem Weaen nach
dem Tiberiustempel ganz ebenbilrtiger gegenabergestellt wird:
mochte ihn auch an ausserm Glanz der letztere noch so
weit Uberragen. Eia Wort bUtte ja dem Dicbter genGgt,
den Abstand zwischen einem Tempel uud einer geringen
Kapelle oder einem Altar bemerkbar zu machen, zumal ja
dies seiner lutention dem Tiberius gegeiiilber ersichtiich ent-
sprochen hiitte.
Also: nicht nur hiudert nichts, aondem raehrerea 'nBthigf
auch, alles empjiehlt aber, anzunebmen dass Camillus ein
Bauwerk schuf, geraumig genug um auch einen frequens
aenatus aufzunehmen. Und so ist denn, dasa der Caniillus-
tempet dieaem Zwecke wirklicb gedient babe, bisher auch
ohne Anstand angenommen worden, wie frliher z. B. von
Sachse Geach. u. Beschr. d. Stadt Rom I p. 390, Becker
Topogr. p. 312, 80 ueuerdiuga von Lange Rbm. Alterth. II*
p. 372. An nur vereinzeiten Angaben Uber die Verwendung
auch anderer Tempel zu solchem Zweck fehlt es ja auch
sonst nicht in uusern Ueberlieferungen, wie das schon die
Zusammensitellung hei Hllbner 'de senatud populique Iloni.
actia' p. 19 (p. 575 in Supplbd. III der Kleckeisenschen Jahr-
bficher) vor Augen stellte.
Von dieaer Seite ware demnacb unsere Datiniug des in
ROMISCHE 8ENATUSC0NSULTE BEI lOSEPHUS. 145
Rede stehenden Senatsbescblusses wobl am wenigsten ge-
fabrdet Wenn unsere Ermittelung; dass dieses Document^
statt bei losepbus in XIII, 8, 3 eingereibt zu werden, nur
in Folge fabrlassiger Redaction in XIV, 8, 5 gerietb, von
Mommsen eine Werwegene Hypotbese' genannt wird, so will
ich uber den BegriflF von 'Hypotbese' bier nicbt weiter
rechten, obwohl icb meine, dass der wissenscbaftlicbe Spracb-
gebrauch nicbt eigentlicb einer jeden Combination oder Con-
jectur diesen Namen zu geben pflegt. Indessen ^in verbis
simus faciles'. Aber warum *verwegen'? Dass ein solcber
Vorgang an sich nicbts unerbortes ist und der Aualogien
nicht entbebrt, ist docb Mommsen ganz gewiss nicbt ver-
borgen. Und nun zumal im vorliegenden Falle, fiir flen die
bandgreifliche Ursacbe so ausdrucklich nacbgewiesen worden
ist, die freilicb M. mit ganzlichem Stillscbweigen libergebt.
Oder ist es denn etwa nicht wabr, dass uns im 14ten Bucbe
des losephus die sammtlicbe Masse romiscber Actenstiicke
in einem geradezu haarstraubenden Cbaos von Unordnung
und Verwirrung vorliegt, also eine nur einigermassen auf-
merksame imd verniinftige Redaction gar nicbt erfabren bat?
Wenn aber das, wo bleibt da die Notbigung, ja die Berecb-
tigung, jedes einzelne gerade an dem Orte, an den es jetzt 435
verscblagen ist, festzuhalten, wenn die scblagendsten innem
GrQnde dagegen sprecben? Was kann aber scblagender sein
als der baare Unsinn, dass bericbtet wird', die Juden batten
von Caesar die Erlaubniss erbeten, die von Pompejus nieder-
geworfenen Mauern Jerusalems wieder aufzuricbten, Caesar
habe dies Gesucb gewabrt und einen dariiber sprecbenden
Senatsbescbluss bewirkt, der wortlicb mitgetbeilt wird, in
dem aber keiue Sylbe stebt von einem Wiederaufbau der
Mauern, dagegen eine Menge anderer, auf die Erneuerung
eines vorber bier gar nicbt erwabnten Scbutz- und Freund-
schaftsbUndnisses beziiglicber Dinge, die nocb dazu in auf-
fallendster Weise genau ebenso ineinem bundert Jahre friihem
Senatusconsultum vorgekommen waren? Wobei die von M.
geltend gemacbte Entscbuldigung, dergleicben Beschliisse und
Urkunden seien nacb traditioneller Scbablone gefasst und
abgefasst worden, Angesicbts der nacb einem vollen Jabr-
FB. BIT8CHELII OPVSCYLA V. 10
14G EINE BEUICHTIOUNa DEU iiEI'UliL. TON81ILARFA8TEH.
hnndert so gUnzlich Teraiiderteii Verhaltiiisse sicherlich nicht
aiisreicht nnd stichhaltig befnitdeu werden kann. Untl wbs
jeneu voUstandigeu Widersprucli zwischen der AnkQndigung
und der authentiaehen Wiedergabe dea Inhalta dea Senata-
beschlusaes betrifft, m gestehe ich, dasa mir die zur Besei-
tiguug desaelben vorgebraclite Vemiiithung eine (wenn auch
in etwas modificirtem Sinne) viel 'verwegenere Hypothese' za
aein scheint als die Anuahme einer verkehrten Stellung der
Urkunde. Denn jene Vermuthuug besteht in nichta anderm,
ftls dasa mau cntweder 'eine naehlaasige tiedankenverbin-
dung annehme, so dasa dem Schriftsteller die Zwiscbeii-
bemerkung uber die dem Senat zugleich aufgegebene Band-
nisserneueruDg iu der Feder geblieben', oder daas 'ein diese
Emeuerung einleitender Satz vor. Ka\ t6 T*v6nevov Ono Ti\c
cuTKXiiTOu boTHix TOUTOV l\i\ Tov Tp6Tiov ausgefalleu' sei. Nicbt»
konnte in der That weniger gliicklich aein als die Empfeh-
lung dieaes vermeintlicheu Auskunftsmittels. Was sollte dena
dieser ausgcfailene oder dem Schriftsteller — deaaen saost
freilich genugsam constatirte Nachlaasigkeit sich hier bis ku
geradezu blodsinniger Gedankenloaigkeit ateigern wQrde —
in dcr Feder stecken gebliebene Satz eigenthch enthaltenV
Doch nothwendig die, und zwar irgendwie naher motivirte
Angabe, dasa ilberhaupt die Juden damala die Erneuerung
des (toc .... TTpouniipTfi^vac irp6c 'Pujnaiouc xoipiTac koi
(piXiav) alten, d. h. lfH3 Jahre frUher abgeschlosaenen, Bflnd-
nissea erbeten hatteu: ein Antrag fiir den es, wie bereits
mein Vorredner ausgefiihrt, in den damaligen Zeitnmatanden,
it hei der ganzen politischen Lage der Dinge, gar keinen ver-
Htandlichen Entstehuugsgrund gab. Abor sei es: factiach be-
richtet doch der Schriftsteller (dann unmittelbar vorher) von
einem andem Gesuch der Juden, namlich dem den Wieder-
aufhau der seit Pompejus zeratorten Mauern Jerusalems be-
trelTendeu, Da aher davon in der, zum Beleg des vorher
gesagteu nachfolgenden Urkunde kein Wort ateht, so hatte
man ja wiederum nur die Wah!, entweder auzunehmen dass
der Redactionscommission des romischen Senats ein auf die
Wiedererrichtung der Mauem bezUglicher Passus (was iiatQr-
lich uiemaud im Ernat glaubeu wird), oder dom losephus
b5mische senatusconsulte bei iosephus. 147
■
selbst die Mittheilung des dardber sprechenden Documents
oder wenigstens des in dieser Beziehung gefassten Beschlusses
^in der Feder geblieben' sei. Odelr lag ihm nur etwa nichts
urkuudliches dariiber vor? Ganz im Gegentheil! Er selbst
• gibt ja in einer andern Stelle, wenn auch in noch so knapper
Fassung, von der durch Caesar erfolgten Resolution ausdriick-
lich Nachricht, in XIV, 10, 5: fdioc KaTcap uTraTOC xd tt^ilitttov
(Schreibfehler fur rd beurcpov) fKpive toutouc fx^iv Kai Tei-
Xicai TTjV *lepocoXu)iiTa»v 7r6Xiv u. s. w. Kann etwas klarer
sein, als dass die Erwahnung dieses Actenstlicks in XIV, 8,
5 gehorte, und nur in Folge der unglaublichen Verwirrung,
in der das ganze lOte Eapitel eine Masse der verschieden-
artigsten Urkunden, ohne jedwede Spur einer vemiinftigen
Redaction, durch einander gewlirfelt hat, dort ausgelassen,
hier gelegentlich nachgebracht ist? Und Angesichts dieser
Thatsache soUte es ein verwegenes Wagestiick sein, umgekehrt
es fQr moglich, und wenn die schlagendsten SpecialgrUnde
hinzutreten, ftir wahrscheinlich zu halten, dass ein einem
firtlhem Orte einzuverleibendes Document an einen spatem
gerathen sei? und dass diese ungemein einfache Versetzungs-
operation den Vorzug verdiene vor einer liberaus kiinstlichen,
nnd doch die auffallendsten Inhaltsbedenken nicht einmal
beseitigenden Lfickentheorie? Nein, entweder thue man eine,
ich will gar nicht sagen wohlgeordnete, sondem nur irgend-
wie leidlich geordnete Reihenfolge der Josephinischen Ur-
kundensammlung dar, oder man erschrecke auch nicht mit
einer Zaghaftigkeit, die auf minder Orientirte leicht den Ein-
dmck weiser Vorsicht machen mag, vor einem Beispiel mehr
unter einer so grossen Anzahl gleichartiger Beispiele, gegen
deren Anerkennung sich doch niemand wehren kann.
Ob es rathlich sei, mit Mendelssohn das uTraTOC im
ersten Makkabaerbuch nur fQr falsche Uebersetzung eines im
hebraischen Original mehrdeutigen, eben so gut als Prator wie
als Consul zu fassenden Ausdrucks zu nehmen, oder ob die da-
durch erzielte Identitat zwischen ihm und dem Prator Lucius 4S5
bei Valerius Maximus um einen zu Hheuren Preis' erkauft sei
(Mommsen p. 287), darfiber muss ich die Entscheidung compe-
tentem Richtem anheimgeben. Gewiss ist dass, wenn der eine
10*
148 EINE BEHrCItTirurNO DEH REPliBU CONSUl.ARFASTEN.
' Consnl im Kric-ge abweseud war, uiid n-enn d»aii sein zu Hause
verbliebener College, wie doch gelegentlich Torkommen koniite,
durch irgend eine Verhtnderung (cin vorttbergeheudes Verreist-
sein, eine Erkrankung oder tlergl.) von der Leitung der Ge-
schafte abgehalten war, danu gar nichts anderc^ ilbrig blieb, als .
den Prator stellvertretend fiir ihn fungiren zu laaseu, mochte er
die betrelieude Verhandlung frUher eingeleitet haben oder nicht.
Daran, dass wir von einena solchen UiuderniBs im gegebenen
Falle nichta naheres wisaen, eine im abrigen wohlbegrUudete,
diirch daa gOnatigste Zusammeutreffen aller einschiagenden
Umstande triftig cmpfohleue Ueberzeugung scheitern zu lassen,
wUrde icb, bei der volligen Uuberecheobarkeit von Zufallsut&g-
lichkeiten, als eine angstliche Kleinniilthigkeit empfinden, niit
der ich ftlr meiueu Theil iiiich nicht zu befreunden vermochte.
Und kaum sollte man denken, dass sie Mommsen selbst ernst-
lich nach seinem Oeschmack fande (er, der seiuer 'felix audacia'
keinen kleiuen Theil seiuer wissenschaftlichen Triumphe vet-
dankt) Angesichts der Worte seiues Rom. Staatsrechte 11, 1
p. 312 Anm. 1: 'Dass auch der in llom anweseude Consul ein
ihm obliegendes Geschaft einem Prator fibertragen konnte, ist
nicht zu bezweifeln; uber Ublich war es nicht.* Das geufigt iins
ja aber auch. Eben so wie es nna geuUgt, dass die Tribusan-
gabe bei den Namen der beurkundenden Zeugeu, L. Coponius
Colliua und * Papirius Quirina, zwar nicht dem iiltosten Ge-
brauche entspricbt, wie das Mommsen schon in den Rom. For-
schungen I p. 47 f. hervorgehoben hatte, aber doch bereits im
Prienensischen Senatuscon sultuiu vom J. GI9 vnrkommt, wie
er spiiter selbst auerkannte in Ephem. ejjigr. 1 p. 289. Denn
da die neuere Sitte doch irgend einmal zuerst in Uebung ge-
kommen seiu muss, so miichte allerdings die Notliigung schwer
einleuchten, die Grenzacheide gerade erst innerhalb der vier
Jahre von 615 bis 619 jtuzusetzen,
Indesseu dergleichen will ja auch Mommscn keinesweges
als Beweise angesehen wisaen, sondern nur etwa als secundare
corollaria, die seine Zeitbestimmuug begiinstigen , obue dass
aie die entgegenstehende erustlich beeintriichtigen, Und so
dOrfen wir doch victleiciit der Hoffnung nicht ganz entsagen,
ihn noch f(ir unsprc Auffassungen r.u gewiiineu.
VI.
Recension
von
Fr. SchOirs GescMchte der griecMschen Litteratur,
Nach der zweiten Anflage
au8 dem FranzOiischen tlberBetzt von F. Schwarze, I. Band 1828;
II. Bd. ilbers. von M. Pinder 1830; III. Bd. libers. von dems. 1830.*)
Die Geschichtschreibung antiker und insbesondere grie- 321
chischer Litteratur ist seit der Mitte des sechzehnten Jahr-
hunderts alle nothwendigen und nicht nothwendigen Stadieu
einer fortschreitenden Entwickelung, von der hiilflosesten
Kindheit an bis zu den Anfangen bewusstwerdender Selb-
standigkeit; mit so langwieriger Gemachlichkeit und succes-
siver Yollstandigkeit durchgelaufen, dass man sich wohl be-
rechtigt glauben soUte, vou deu ersten Decennien des neun-
zehnten eine verhaltnissmassig erschopfende Losung der Auf-
gabe zu erwarten, welche dem Interesse des Sprachforschers
und des Historikers gleich nahe liegt oder liegen soUte. Es
war durch die Natur der Sache gegeben, dass allererst chro-
nologisch-biographische Sammlungen das weitschichtige
Material massenweise zusammcnschaiFten; und was in solcher
Absicht durch redliches Bemiihen und treuileissige Emsigkeit
*) [Ans Allgem. Liti-Zeitung, Halle u. Leipzig 1831 Nr. 121—124
p. 321—349. Diese Recension war allerdings in wenigen Tagen Ueider
sehr bedi^gt nnd etwas fl^chtig mitonter' gegchrieben (s. Ribbeck:
Ritschl I p. 92), aber doch eben ein Ansfluss der sehr grdndlichen
Studien, die R. filr seine Vorlesung uber Geschichte der griechischen
Poesie trieb (s. ebd. p. 82 ff. 100 ff. 301 ff.) C. W.]
150 RECENSION VON PR. SCHOLL's
von den Gyraldus, Meursiua, Vossius, Jonsius u. a.
mit grosserer oder geringerer Ausdehnung des Planes und
Vollstandigkeit des Details, wenn auch ohne sonderliche
Kritik des Ueberlieferten oder Erspriesslichkeit der Methode,
geleistet worden^ muss als Basis alles spater gewordenen in
verdienten Ehren gehalten werden. Auf ihr erhob sich das
dauerhafte Werk des arbeitsamen Fabricius, mit wenigstens
summarischer Verarbeitung des gebotenen Materials, zugleich
aber mit so reichlicher Erweiterung desselben, dass ein Ueber-
blick, wic ihn doch die Yorganger unbeabsichtigt gewahrten,
in der unermesslichen, plan- und ordnungslos vollgespeicherten
Niederlage nicht mehr moglich war. Ein neues Element
trat bei ihm zuerst hiuzu, das der bibliographischen
Nomenclatur, zwar uuter dem re(;hten Gesichtspunkte ein
wesentlich integrirendes der Litteraturhistorie, aber in der
dermaligen Gestalt cine vollig fremdartige Zuthat^ ein leidiges
828 Aussenwerk, welches mit Darstellung der Litteratur gar
nichts zu schaffen hat Liegt es nun glcich nahe genug^ die
Berechtigung des bibliographischen Elementes zu finden in
der Auffassung, wonach Textesbearbeitungen, Aiisgaben, Com-
mentare die Momente einer bis auf die Gegenwart fortge-
filhrten linssern Geschichte der einzelnen Litteraturdenkmale
bilden, so hat sich doch zu einer (zugleich methodisch in-
structiven) Wiirdigung der einander successiv bedingenden
Leistungeu noch keiue ausgefiihrte Darstellung erhoben. So-
gar noch rcgressiv in jener bibliographischen Richtung be-
wegte sich der geistlose Mechanismus des fingerfixen Har-
less, dem dcr ganze Begriff der Litteraturgeschichte in dem
Phiuder registermassigen Notizenkrams voUig aufging. So
lasst sich denn der Faden einer fortschreitenden Folge erst
wieder aufnehmen mit den Versuchen, deren hochstes und
in der That auch hoheres Ziel dahin ging, die durch die
materialistische Periode in diirrer Namen- und Factenauf-
schichtung oder in niichternnaiver Geschichtserziihlung ge-
wonnene Stoffmasse sofort durch einen ausserlich zusammen-
fassenden Schematismus iibersichtlich zu machen, der sich
begniigte, vermittelst gewisser allgemeiner Gattungsbegriffe
die Gesammtheit der Einzelheiten auf synthetischem Wege
GESCHICHTE DER GRIECUISCHEN LITTERATUR. 151
in ein wohlrubricirtes Fachwerk regekecht zu classificireu.
Diese rein systematische Darstellungsweise^ im allgemeinen
noch bis jetzt die herrschendc; die zunachst in dem unaus-
gebanten Geriiste bloss andeutender Grundrisse ihre innere
Leblosigkeit am unverkenDbarsten zur Schau stellte^ hat selbst
durch ihre verspateten, wenn gleich befahigtsten Reprasen-
tanten, einen Groddek, Mohnike u. s. w. die Schwachen
nicht verstecken konnen^ die sich dem tiefer dringenden
Blicke in der lockern Zusammenordnung des ausserlich Ho-
mogenen zu zwar partieuweise zerfallenden^ aber unbeseelten
Aggregaten kundgibt. Erst einer neuern Zeit war es vorbe-
halten^ auf jenen vorbildenden Grundlagen die wahre Idee
der Litteraturgeschichte zu fassen, jener geistig bewegten^
zeugungskraftigen Zeit, in welcher das Heranbliihen deutscher
Nationallitteratur den Blick erschloss zu unmittelbarer An-
schauung verwandter Zustande der Yorzeit^ wo ein von den
Heroen deutscher Eimst und Philosophie in divinatorischer
Begeisterung ausgehender Blitzfunke in dem unentwickelten
Bewusstsein von hundert sympathisirenden Geistern zu heller
Flamme ausschlug, wo endlich in unmittelbarer Anwendung
auf antike Litteratur F. A. Wolf, welcher der Alterthums-
wissenschaft ihr selbstandiges Leben schuf, die Aufgabe aus- 323
sprach und mit sicherer Meisterhand die Umrisse zu dem
Bilde zeichnete, welches ausgefiihrt zu sehen ihm so wenig
vergonnt war, als ihn selbst zur Ausfiihrung seine Lidividua-
litat befahigte. So hat sich denn, unter den beriihrenden
EinfiQssen der immer mehr zu einheitlicher Auffassung hin-
drangenden Speculation , zu allgemeinem Einverstandniss
wenigstens der Stimmbefahigten die Ansicht durchgebildet,
dass die Litteratur, zumal der hellenischen Welt begriffen
werden miisse als grosse, in sich selbst organisch gegliederte
Einheit, die das reine Product ist und der treue Abdruck
der ethischen und geistigen Nationalkraft oder Stamm-
thdmlichkeit, und so wiederum das wahre Mass fiir diese;
dass somit die eiuzelnen Erscheinungen der Litteratur zu
fassen sind als eine fortschreitende Kette naturgemasser,
durch die Summe der politischen, religiosen, kiinstlerischen,
wissenschaftlichen und praktischen Gesammtbildung noth-
t
lft2 RECENSION VON t'«. .SCHOI.I,"»
wendig bediii^ter, und ditrch die lucalen iiiid temporellen
Eiuwirkiiiigeii de^ auBsem Lebena iQatiigfalttg iiiiaiicirter
geistiger Entwickelungsprocesse; und dasa demnachtit die
Autgabe des Litterarhistorikers diese ist, den wesentlichen
ZusamoieDhang jenes genetischen Stafengaiiges wie die har-
monische (Jomposition eines lebeaavollen Gemaldes voa einem
treuen Sptegel dergeetalt reHectiren zu lassen, dass nicht
nur ein grossartiges Totalbild in seiner Ganzheit zu leben-
diger Anschauung gebraeht werde, sondern auch die einzeluen
Oruppen und Figuren in scharf abgegrenzter hidividualitat,
in dem wechselseitigeu Veirhiiltniss ihrer causalen Verkettung
durch Mittelglieder uud Uebergange, und iu der consequen-
ten Beziehung zu dem Oeiitrum des Gauzeu mit lichtToUer
Klarheit hervortreten. lat nun gleich zu durchgreifender
Verwirklichung dieser Idee in einer umfassciiden AusfQlirung
griechisclier Litteratur noch keinVersuch gewagt worden,
Bo sind doch als partielld Bestrebungen mit Auszeichnung
hervorzuheben die Leistungeu von Fr. von Schlegel und
vou Creuzer, Nameu die hier genannt werden mit Rflck-
sicbt auf die Lichtpartien der freilich unvoUendeten, aber
zumal fHr hellenische Lyrik ao ideenreichen Geschichte
der Poesie, und der noch speciellern Darstellung der hi-
storischen Kunst der Griecheu. Andere Aibeiteu geben
entweder bloss wonig eindringliche Andeutiingen, wie sie
durch das Mass eines GrundriRses bedingt ahiA, ■/,. B. Crou-
zer"s Epochen uiid dto in ihrer Art treftlicheu Passow^schen
Gnuidztige, oder stehen iloch uur iusofeni unter dem nicht
ganz abweisbarcn Einfluss jeuer luituuter auch nur zu hal-
hem Bewuasfcfciu gebrachien Ansicht, als sie ihre Anerkeu-
nung beilaufig und ganz im allgemeinen, in isolirt ijtehenden
Einloitmigen etwa, auasprechen, uliiio irgend in der Aus-
Fuhruiig davon durchdrungen zu seiu: wie letzteres nameot-
lich »on Mohnike gilt. — Gleichzeitig aber neben der o^a-
nischen Anaicht der Ueschichte der Litteratur erhob sich iu
Deutschland die Kunstkritik uicht uur zu einer an sich
u streogern und consequeutern Wilrdigimg, sondern hauptsacfa-
iich zu dem uuiversellern Staudpunkte einer unbefangenen
Charakteristik und gleiclimiissig anerkeuuendeu Schatzung
GKSCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 153
der im Liclite des welthistorisclien Zusammenhaiiges ange-
schaoten antiken Eunstproductionen. Vor andem mag der
durch die TVinckelmann'sche Periode machtig augeregte A. W.
Ton Schlegel als Reprasentant dieses Standpunktes genannt
werden^ eines Standpunktes, der sich gleich fern halt von der
traditionellen WillkQr und zunfkmassigen Parteilichkeit eng-
herzig bewundemder Philologen^ die sich Jahrhunderte lang
in yager nnd anmasslicher Declamation gemachlich ergingen,
wie auf der andem Seite von der trivialen Rhetorik und
seichten Analyse kleinmeisterlich abwagender Franzosen. —
Die Charakteristik der litteraturhistorischen Bestrebungen
der neuem Zeit ist abgeschlossen mit dem Zutritt eines
dritten Momentes. Es liegt dies in der Wiederaufnahme
der frdhesten chronologisch-biographischen Richtung^ die aber
gesteigert erscheint zur Potenz einer combinatorisch er-
ganzenden Kritik des im voUstandigen Reichthum der Tra-
ditionen und Ueberreste iiberschauten Materials. Die Ergeb-
nisse solcher Kritik, die auch dem scheinbar Unbedeutenden,
abgelost und vereinzelt Erscheinenden in den Ueberliefemn-
gen des Alterthums durch sinnige Verkniipfung seine bedeut-
same, integrirend eingreifende Stelle im Bau des Ganzen
anweist und dieses selbst aus seinen Triimmern zu recon-
strairen sucht, liegen vor in den monographischen Special-
forschungen der neuem historisch-philologischen Schule; nur
dass die in solcher Absicht vorlaufig zugerichteten einzelnen
Gliedmassen noch der gemeinsamen Auferstehung entgegen-
sehen, die sie zu ganzen Eorpern versammehi und ihnen den
lebendigen Odem des Geistes einhauchen soll.
Es geben also die combinatorische Stoffkritik; die orga-
nische Geschichtsansicht und die universelle Kunstanalyse
die drei jetzt gleichzeitig vorliegenden Momente, deren be-
herrschende Zusammenfassung die Bedingung einer zeitge-
massen Geschichte griechischer Litteratur ist, zu deren wilr-
diger Ausfilhmng noch das formelle Erfordemiss einer mog-
lichst objectiv gehaltenen, in reproducirender Tendenz zu
einem kiinstlerisch abgeschlossenen Ganzen hinstrebenden
Darstellung treten wird. Mit nichten aber durch die Idee
der Litteraturgeschichte bedingt, und deshalb raumlich aus-
r
164 liECKNSIUM VON FR. SCQrn.L'»
zuecbeideu wUrdo die summariaclie ZuaammenfaBsung der
wesentlicheu Resultate aller frahem UnterBuchiingwi, und
die beurtheileude Nachweisung ihres inQern FQrtscbrittes
eein: so wilnschenswerth auch theils zur SelbstrechtfertiguDg,
theila zum Behuf philologischer Methodik eiue abgetreititte
Zugabe jener Art bleiben wird.
Fragt man uuumehr nach dcm VerhaltniBs des Seholl-
scheu Werkea zu deu bisher eharakterisirten Standpunktea, so
kann zwar das Urtheil uicht taiigL> schwaDkend eein; iudcss
erfordert es die Unparteilichkeit, vorhcr auf gewisse Verhalt-
is nisse des Buches aufmerksam zu machen, die einer Keceiision
desaelben ganz disparate Gesichtspunkte anweisen konneu. Zu-
erst namlich bat man ein Werk vor sich, das einestheils im
Jahre 1823 filr Franzosen herausgegeben wurde. andrerBeits
jetzt durch allerhand Modificationeu dem deutschen Publi-
cum accommodirt worden ist Da
nun an dieee [die Schoirache Originalarbeit] der durcb die
vorgaugigen Erbrterungeii gewonnene Massstab angelegt
werdeu soll, dieser aber seine WaUrheit und Dothwendige
Berechtiguug nirgends so augenfiiUig bewahrt, als an der
Periode der lebendigen, aus der Wurzel heraus entwickelten
Bildung der Litteratur, so wird der diese Periode begreifende
erate Theil des vorliegeudeu Werkes zum Hauptaugenmerk
der folgenden Beurtheilung geuommen werden. Deim die
spatere Litteratur iat uberalJ viel mebr ein Gemachtes aJs ein
Gewordenes, imd es kanu hier, wenu schon eiu leidliches Zu-
sammeuordnen der Zufalligkeiten eiuer zu Grabe geheuden
Litteratur nicht ebeu besondere Schwierigkeiten bietet, doch
selbat eine an regiatermassiges Aufzahlen grenzende Darstel-
lung einen eiuigermassen ertriiglicheu Ersatz fttr wisseD-
schaftliche Behandlung geben.
Bei dieser Begrenzung unserer Recenaion sei es uas iu-
dess erlaubt, wenigstens im allgemeiuen die Anerkennung
der in alle Wegc verdiensl lichen und das Original weseutlich
fQrdernden Leistuugen des Herni Pinder zugleich mit dem
Bedauem auszusprecheu, dass uicht schon der erste Baud in
(Uese Haude kam. Dass es bei dem Uebersetzer des ersten
Bandea mit dem Franzoaiacheu nioht gar wohl bestellt war,
GESCHICHTE DER GRIECHISCUEN LITTERATUR. 155
deutet der Vf. selbst in der Vorrede an
Dass nun solche Blossen [wie sie in den ^Einschaltungen 326
des ballhomisirenden Uebersetzers' Schwarze sich zeigen]
von dem zweiten Uebersetzer nicht gegeben worden, ware
das geringste Lob; yielmehr hat das Werk ausser der fort-
laufenden Berichtigung und Erweiteruug im einzeluen eine
so wesentliche VervoUstandigung durch selbstandige Hinein-
arbeitung auch umfangreicherer Partien (wie Bd. II p. 311
— 318 iiber die agyptischen Papyrus) gewounen, und durch
die von tflchtiger bibliothekarischer Bildung zeugende Ver-
arbeitung des bibliographischen Materials eine Bereicherung
erhalteU; dass mau keinen Anstand nehmen darf zu behaupten,
Herr Pinder habe aus demWerke gemacht, was sich unbe-
schadet der urspriinglichen Anlage daraus machen liess. . . .
Das Schoirsche Werk hat seit seiner franzosischen Er-
scheinung und wiederum seit seiner Verdeutschuug theils zu
so glanzenden Empfehlungen bestocheu, theils bei dem gros-
sern Publicum so viel Eingang gefunden, dass es nothwen-
dig einen gewissen Grad von Brauchbarkeit haben muss. Wir
glauben diese nicht zu verkennen^ wenn wir sie einmal als
eine allgemeine und zugleich aussere^ sodann auch als eine
besondere und innere ansehen, und jene darein setzen, dass
es Qberhaupt das erste Buch ist, welches in einem zwi-
schen dem dickleibigen Fabricius und schmachtigen Compen-
dien in der Mitte gehaltenen bequemen Umfange uud anjetzt
in deutscher Sprache das ganze Gebiet griechischer Litteratur
begreift: (denn die Fuhrmaini'sche Maculatur ist eben kein
Buch:) die andere aber theils in die gewahlte Reichhaltigkeit
und verhaltnissmassige Zuverlassigkeit der mit franzosischer 327
Liebhaberei imd buchhaudlerischem Interesse betriebenen Bi-
bliographie, theils in die Popularitat einer lockem Geschichts-
erzahlung, deren fassliche Charakterlosigkeit kein Nachdenken
allzusehr beschwert. Eurzweg also, das Buch vereinigt die
doppelte Qualitat eines brauchbarer zugestutzten Harless tiir
Editionenjager und BibliomaneU; und eines Handbiichleins
fdr Damenbibliotheken. So folgt denn unmittelbar die StellC;
die es in der Reihenfolge der oben in Umrissen gezeichneten
litteraturhistorischen Richtungen einnimmt; indem es Uber
156 KECENSION VON VU. SUHOLLS
jdie sfstematisclie Methode nach keiuer ^ite binauBgebi
Je weniger wir alao die Person des «cbon durch ao un-
befangene Selbstscfaatzung ehrenwerthen VerfaaBers irgendwie
I rerletzen wiluschen konnen, uni ho entschiedener mUsaen
wir dem 'Werke selbst, wie es nun eiumal vorliegt,
als eiu — gleichgUltig von wem ausgegangenes —
Product der Zeit, mit atrenger Priifung entgegentreteu,
aofern ihm namlich der Rang einer wissenschaft-
lichen Leistung ertheilt worden ist. Damit mejnen
wir mchtfi weniger als gelehrteu Kram und Notizenklauberei,
sonderti gerade nur eine relative Annitheruug an die im Ein-
gang gegenwartiger Recension iu wenigen GrundzDgen ent-
worfene Idee einer Historiographie claasischer Litteratur.
Der Vf. selbst wird sicb nieht bergeu kounen, dass die dort
geniachteu Anforderungen keinesweges zu liocb gestellt sind,
um auf eine fur die 'hommes du moude' bestimmte, dem
gebildeten Theile der Natiou genieasbare Daratellung uicbt
ibre vollkommene AnweuduDg zu finden. Dcr einzige Zweifel
konnte sich gegen die Berechttgung des dritten Momentes,
der combinatorischen Eritik des historischen Details, erheben:
aber hierbei gilt es ja bioss die Resultate, und wenn dieae
uicht Gemeingut der Gegeuwart werden konnteu, was wiLre
danu Philologie mit ihren oft so zerstiickelten Bestrebungen,
als eiue halblebendige Leicbe, Tod und Vorwesung in sich
selber tragend, mit der aich daa Leben nimmer iu Aussoh-
uimg zu bringen im Stande ware! Der andere Punkt, die
asthetiscbe Kritik betrettend, hat zu dem Schoirschon Werke
eine um so uiihere Beziebung, als ausgesprocheuer Massen
eine Art von Wertbbestimmung der einzelnen Litteraturmo-
uumente ausdrttcklich in deu Plan des Vfs aufgeuommen war.
Der Vf. nennt aich selbst
einen strengen Classiker, und legt darauf ein unverkenn-
bares Gewicht Wcuu uun aber der
Vf, glaubt, 'dass der deutscbe Leser die Verscbiedenheit der
Ustbetiscfaen Grundsatze mit Billigkeit dulden werde', so
faalten wir einmal dafSr, dasa laser Indifferentismus und laue
Toleranz in Sacben der Wissenscbaft den ersten Nagel zu
GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 157
ihrem Sarge bringen, und begreifen noch weniger, wie jeue
Differenz der Principien ^auf die Beurtheilung der griechi-
schen Litteratur selbst keinen Einfluss haben soll^ weil Clas-
siker und Romantiker die Meisterwerke derselben gleich
bewundem' u. s. w. Als wenn das Verhaltniss einer al-
leinigen Berechtigung und des Mitberecbtigtseins identisch
ware! — Endlich, dass dem Vf. vom Organismus geschicht-
licher Bildungen nicht einmal eine Ahnuug aufgegangen war,
lag schon in den w5rtlich ausgehobenen charakteristischen
Aeusserungen aus Vorreden und Einleitung klar genug zu ssi
Tage. Fande sich nun wenigstens eine Art von Ersatz da-
f&r Tor, wie er sonst begabteren Naturen nicht versagt ist^
die nur zu einer lebendig-klaren Erkenntniss der Idee nicht
durchgedrungen sind^ so ddrfte man allenfalls diesen Mass-
stab der hochsten Forderung einmal auf sich beruhen lassen.
Wir meinen namlich^ dass^ wo wenigstens ein dunkles na-
tflrliches Bediirfniss, ein unentwickelter innerlicher Drang
nach einheitlicher Auffassung; als dem in Wirklichkeit ge-^
setzten Resultate jener Idee^ vorhanden ist, schon eine solche
zur Elarheit des Gedankens keinesweges hindurchgebildete
geistige Disposition zu unbewusstem HerausfQhlen desWah-
ren, zu einer die einzelnen Momente zwar nicht mit Conse-
quenz beherrschendeU; doch leidlich zusammenordnenden und
im Lichte der antiken Verhaltnisse anschauenden Auf-
fassung hindrangen mQsse, und bis zu einem gewissen Punkte
auf rein naturalisirendem Wege wirklich hinfOhren konne.
Leider konnen wir dem Vf. selbst dieses bedingte Lob nicht
zugestehen; vielmehr ist ihm der einfachste Zusammenhang
der geschichtlichen Verhaltnisse wie im grossen so im
kleinsten so wenig gegenwartig; dass man Seite vor Seite
nicht sicher ist, einer Unrichtigkeit, Ungenauigkeit, Unklar-
heit, Schiefheit, selbst Widerspriichen und den unlogischsten
Confusionen in der Vorstellung und Darstellung des rein
Factischen zu begegnen; der Vf. ist so wenig orientirt in
den von ihm betretenen Regionen, dass er, rechts und links
anstossend, herumtappt wie in einer dunkeln Kammer, in
die einer aus der hellen Mittagssonne gesperrt wird. Daher
denn bei dem Mangel an festgehaltenen Gesichtspunkten die
KEtENSION VON FR. SCOOl-L S
schaft 1
tiuit«r I
flS8
Ungleichheit der Behandlung uncl die absolute Herrschaft
des Singularcn, die sieh iii der umsUlndlich-breiten, mituiit«r
steitzierlicheu Darstellung nicht verstecken kann. Die Be-
grfloduug dieaer Urtheile durch Belege wird man in der
nachatehendeu Reihe von Bemerkungeu fiber das Einzelne
finden, woriu dem Gange des Werkes seibat gefolgt werden
soil. Das ist aber alles der Fluch des Dilettautismus: der
Vf. kann die griechiseheu Autoren gar nicht gelesen, kann
deawege» nur ein traumartiges Bild vom hellcnischeu Alter-
thum haben, und muaa somit ilber dic Dinge. weil er fiber si*
mitsprechen muas, wie derBlinde von der Farbe redeu. Zwar
spricht der Vf. selbst ein paarmal von Quellen, aus wel-
chen der Inhalt seines Werkea geachiipft sei; indess zeigt
eiue Vergleichung von p. 5 der Einleitung und p. XIV der
Vorrede aogleich, dass damit nur die (ncuern) Schriftsteller
gemeint sind, 'welche diejenigen Materien behandelt baben,
woYon in dem Werke die Rede ist, und die von Fabricius,
Harleas, Groddek, Wachler u, a, geaammelt sind', folgltch
ftuch uud bauptaachlich wohl diese letzteren selbst
Es entapricht nun zwar die auf solches Raisonnement
geatdtzte Eintheilung in die mythische, poetiscbe, Athe-
nische, Alexandrinische, Romiache und Hyzantinische
Periode unaerer Anaicht von der Darsteliung griechischer
Litteratur keineswegea, sofern nauientlich die Geachichte der
urkriiftigcn Bildungszeit der Poesie, wegen dea stetigen, vor-
und rilckwarts und nach aHen Seiten eingreifenden Fortganga,
wie aus Einem Gusse aich geatalton muss und nicht durch
gewaltsame, willkUrliche Einschnitte zerriasen und zersplittert
werden darf: ao dasa eine zweite Reihe von einem zweiten
Anfangspunkte, der Entstehuug der Prosa, aus- und nun pa-
rallel neben der ersten fortlauft. Indess mag doeh ein von
dem herkiiuimlicben disparater Massstab um so weuiger
eigensinnig festgehalten wcrden, als er erst durch eiueu
wirklichen Versuch seine Wahrheit zu beglaubigen hat. Aber
die Kriterien der eraten Perioden von den genannten kiiunen
wir ao wenig mit Stillsohweigen flbergehen, als aie der Leaer
ohne Kopfachiltteln fibergehen wird. Die erate Periode, heisst
68, ist ganz mythisch; — in der zweiten Periode nimmt die
OESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 159
griechische Litteratur iliren Anfang; aber ofane die Eunst
in Prosa zu schreiben gibt es keine wahre Litteratur; ^diese
Eunst; welche uns so einfach scheint^ war jedoch den ersten
Schriftstellern Griechenlands nicht bekaunt; erst zu
Solon's Zeit ward sie erfunden/ Mit dem J. 594 (dem J. der
Solonischen Gesetzgebung) wird also die reia poetische Pe-
riode abgeschlosssen (etwa wie eine Eassenregistratur oder
eine Litteraturzeitung mit dem 31. December). Mit deut-
lichen Worten ist also gesagt, die wahre Litteratur der Grie-
chen beginnt mit der dritten Periode der griechischen Litte-
ratur; die erste Periode von dieser ist die, wo es noch keine
Litteratur gab, und ihre zweite, wo es noch keine wahre
Litteratur gab. ^ Man zweifelt vielleicht; es steht wirklich so
da, und ist p. VIII gedruckt
Wenn durch solches Verfahren ein Bild gegeben ist von 386
der altesten Periode griechischer Poesie, so ist eine Palette
mit einem Dutzend aufgetragener Farbenhaufchen auch eins.
Freilich ist tadeki leichter als besser machen, und man
konnte dies dem Rec. vorzuhalten um so geneigter sein, je 33«
unbilliger vielleicht die Forderung scheint, aus kimmerischer
Finstemiss Licht und Elarheit zu verlangen. Gerade deshalb
erlauben wir uns durch wenige Bemerkungen die Gesichts-
punkte anzudeuten, unter denen aus jenem Chaos etwas ganz
anderes und erquicklicheres gemacht werden konnte, und man
wird alsdann wiederum um so geneigter sein, bei den an sich
um vieles lichtvollern und ohne solche Schwierigkeiten zu
behandelnden Partien griechischer Litteratur uns ftir unsere
Ausstellungen die weitlaufige Motivirung billig zu erlassen.
Dass jene rtlstig aufmarschirende Namenreihe [heiliger Sanger]
vor historischer Eritik nicht in ihrer Integritat bestehen
konne, bedarf zunachst keines Erweises. Dass sie aber eine
aus den ungleichartigsten Individuen zusammengewilrfelte
isty konnte doch dem Zusammensteller kaum entgehen. Wir
heben sogleich den Thamyris aus, als entschieden dem Epos
zugehorig, nicht der Lyrik: woran sich von selbst die Be-
merkung eines andern Mangels kniipft. In dem ganzen ersten
Zeitraum ist namlich der Frage, ob und in welcher Weise
eigentlich eine vorhomerischePoesie iiberhaupt zu statuiren
rl60 ItECENSION VOK FR. SCHrtLLS ■
sei, als eiues streitigen Puiiktes tnit keinem Worte gedacht. I
Nun gehtiren zwar Meinungeii, wie sie z. B. Voasius aus- ■
sprach: 'qui ante belluni Troianum fuisse dicuntur poetae, a
poetis ficti sunt', beut zn Tage wohi ziemlich zu den Anti-
quitaten; indesa waren doch theils die fiir solche Meinung
angefilhrten oder anzufQJjrendeu Zeugnisse der Alten, einea
Herodotus, Aeschines, Androtion, Aristides, die zu inancher-
lei Discussionen Anlass gegeben haben, einer summarischen
Besprechung nicht unwerth; unerliisslich aber war jedenfalls
die aus Homer selbst direct und indirect zu fiihrende Nacb-
weisung vorhomerischer Epik und Epiker: worilber cs nicht
an interessanteu Wabrnehmungen fehlt. Darin geht aber
des Vfs, Harmlosigkeit ao weit, daas weder er aelbst noch
der Leser aus seinem Buche weiss, ob eigentlich seine gaiize
'alteste heilige Poesie' Lyrjk war oder Epos. Zwar sollte
es billig keinem Zweifel mehr unterliegeu, dass in einer
wisBeuschaftlicben Darstellung griechischer Litteratur die Ge-
achichte der Ljrik der Oeachichte des Epoa Toriingehea
mu88.
337 Uebrigens sind wir selbat so weit eatfemt, den (oder mit
Hoeck die) Olympus nebst Hyaguis u. a. f. von eiuer Ge-
schichte helleniscber Lyrik ganzlich auazuschliessen , daas
wir in ihneu vielmehr weseutlicbe Momente aehen: uur muas
die Art der Verbinduug eine gauz andere sein. Es fuhrt uns
dies wieder auf eineu Punkt, worQber oa dera Vf. abermais
an klaren BegriSen gauz imd gar fehlt; dos siud die musi-
achen Verhaltnisae
aas , . Aber jedeufalls durfte uicht mit Stillscbweigen beseitigt
werden ein so wesentlicli charaktoriatischer Oegensatz, wie
der zwischen besrmftigeud erhebender Kitharodik uud ejjthu-
siastisch erregcnder Auludik, ein Gegeusati!, der sich auf
eine so unabweisliche und flir die Scheidung uud reproduci-
rende Gestaltung der lyriachen Poesie ao fruehtbare Weise
ausspricht, gleicbmiisaig in Stamm- und (Jultusverhalt-
niasen. Dasa nun namentlich dicse tetxtern so gar keinc
Berilcksichtiguug gefunden haben, das ist ein dritter Mangel,
der einer Sichtung der vielbelobten heiligen Poeten Thar
und Thor versperren musste. Wir dQrfen unsere Ueberzeu-
GESCmCHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 161
gung; dass die sammtlichen Sanger jener Urperiode in wohl-
geordnete Gruppen zerfallen nach gewissen Religions- oder
Cnltaskxeisen, zu denen sie in einer eDgverkniipfenden Be-
ziehong stehen, nicht gerade zum durchgreifenden Massstabe
f&r des Yfs Darstellung machen; die Annahme eines Musi-
schen Cultuskreises, die Unterordnung der betreflfenden Na-
menunter mehrfach abgestufte orgiastische und mystische
Colte wurden selbst erst weiterer Begriindung bedurfen; aber
anderes springt doch wie von selbst bei nur einiger Aufmerk-
samkeit in recht klar begrenzter individueller Gestaltung aus
der chaotischen Masse hervor^ wie die (bekanntlich schon
anderweitig hervorgehobene) Gleichartigkeit der drei dori-
schen Eitharoden des ApoUinischen Cultuskreises,
Olen (den der Vf. auch Olenus nennt), Chrysothemis (der
ganz fehlt) und Philammon, der Reprasentanten der drei
Gultussitze Delos, Ereta und Delphi; anderes beruht
selbst auf unverachtlichen Zeugnissen des AlterthumS; die 339
doch eine wUrdigende Beachtung verdienteD, wie die scharfe
UnterscheiduDg des Aristophanes :
'Opq)€uc jLifev Tttp TeXeTdc 6' fmiv KaTebeiHe (p6vu)V t*
d7T€X€C0ai,
MoucaToc b' d£aK^ceic t€ v6cu)V Kai xpncMouc.
Welche Menge der bedeutendsten Fragen ist aber [bei 341
Homer] gar nicht oder kaum mit einem Worte beriihrt!
Welches ist eigentlich die in den Homerischen Gedichten
geschilderte Zeit? Sind Ilias und Odyssee die Erzeugnisse
einer und derselben Periode, oder lassen sich wesentliche Mo-
mente fUr eine betrachtliche Altersverschiedenheit gelteud
machen? (woriiber schon gediegenes von Benjamin Con-
stant vorgearbeitet worden). Welches ist das Verhaltniss der
Homerischen Gesange zu hellenischer Mythologie, und wel-
ches ihr Einfluss auf eine organisirende Gestaltung derselben?
Welches ihr Einfluss auf griechische Erziehung und Bildung
iiberhaupt? ihre Wiirdigung und differente Schatzung bei
Philosophen? bei Historikern und Geographen? (Andeutungen
tiber das personliche Verhaltniss des Dichters zu den ge-
schilderten Localitaten) und anderes der Art.
FB. RIT8CHELIX OPVSCVLA V. 11
162 RECBN8I0N VON FB. 8CHOLL fi
u Uer Uauptmangel [ta Jer Behajidluiig der Kykliker} irt
aber die guiiztiche Verkennung des weitgreifenden Gegen-
satzes zwisehen der Homeriachen und der Heaiodiaclien
Siingerschule, eine Sache die, sobalil man aich nur ilber
den Begriff des yielleicht nicht volikommen congruenten Aus-
drucks Schule verstiindigt, kaum uoch von jemand abge-
wiesen werden diirfte und aueh von dem Vf. iosofern auer-
kannt wird, als er p. 130 den Uebergang zum Heeiodus mit
den Worten nimmt: 'Eine tlen Homerideu in Asien ahnliche
Sangerechule bildete sich — in dem Europiiischen Griechen-
land, An der Spitze derselbeu stand Hesiodus' u. s. w.
Solche Auadruckaweise gibt freilich Gegnern leichtes Spiel.
BI08S beiljiufig ausgesprochene Anerkennung aber konnte
nattirlich wedor die Darstellung der kykliachen Dichter iiber
den Misehmasch ungleichartiger Aggregate, noch die Ge-
Bchichte der Hesiodischen Poesie iiber die Dilrftigkeit bezie-
hungsloser, abgerissener Einzelheiten erheben. — Am Sch)us3
des vierten Abschnittes steht ganz vereinsamt, wie zwischen
Himmel und Erde schwebeiid, Epimenidea.
\i Es lasst sich nach dem Bisherigen erwarten, dass am
ailerweitesten von einer orgauiachen Darsteilung entfernt die
Geschiehte der Lyrik sein wird. Hier reinigen zu wollen,
wiire ein Herculiaches Untemebmen; wir beachriinken uns
auf wenige allgemeinere Bemerkungen. Ein vollig zerstiickeltea
Wesen musste hier schon aus der gewahlten Periodenabthei-
lung hervorgehen, durch welehe die im innigsten Zusammen-
hange einer ununterbrochenen Entwickelung fortscbreitende
Lyrik in eine voraolonische und nachsolonische zerschnitteii
und in zwei Zeitriimnpn getrennt iibgchandelt winl. Eiue
kurze Uebersicht der beliebten Rubriken wird dafllr wie fiir
einiges andere den Beweis geben
Wir dachtcn, den Vi'. selbst hatte vor diesem wirbelnden
Cbaoa Sphwindel und Ohrensausen anwaudeln milssen. Von
der hellenischen Lyrik lasst aich schleehterdings eine wissen-
Bchaftliche Darstellung niclit anders geben, als nach deu
verschiedenen Entwickelungsperioden , durch die sie bei den
vier hellenischen Stammeu sich durchbildete, indem z. B.
M
GESCHICHTE DER GRIECHISCHEN LITTERATUR. 163
die Elegie nebst der iambischen Poesie niehts anderes ist,
als die Form, in welcher die Lyrik iiberhaupt bei den
lonem erschien. Jener Gesichtspunkt ist so durchgreifend
und ansreichend, dass nach unserm Dafiirhalten mau nicht
einmal zu der Annahme eines altesten nomischen Stilessis
genothigt ist^ wie er nach Bockh's Ideen in Passow's Grund-
zQgen p. 78 (2te Ausg.) aufgestellt ist, einem Werkchen,
dessen 2te Abtheilung uns das Wissenschaftlichste scheint,
was wir tlber griechische Litteratur im ganzen besitzen.
Wie Yollstandig lasst sich alsdann der Stufengang der ele-
gischen Poesie verfolgen, wie befriedigend der Uebergang
nachweisen der urspriinglichen, eigentlichen Eriegselegie des
Kallinns und Tyrtaeus in die Yom Polemisterischen entklei-
dete politische Elegie des Tyrtaeus, Solon, Theognis; dann
die Entfaltung des gnomischen Eeimes, der bei Solon imd
Theognis noch gebunden erscheint im politischen Elemente,
und zu selbstandiger Gestaltung sich erst ablost durch die
Dichter, die neben dieser didaktischen Poesie in elegi-
scher Form eben auch das didaktische Epos umfassen,
Phokylides und Xenophanes: was iibrigens zum Theil gar
nichts neues und schon mehr als einmal ausgefiihrt worden
ist. Um yieles schwieriger freilich ist die Behandlung des
aolisch-melischen und in honerm Grade der dorisch-chorischen
Lyrik (in welchen Formen der nomische Stil aufgehen muss)
sowie demnachst der dithyrambischen
Nicht gentigender ist der Ursprung und Fortgang der ui
dramatischen Poesie deduclrt
Bei der reichen Ftille von Vorarbeiten, die gerade hier sich
darbot, war es gar nicht mit bedeutenden Schwierigkeiten
▼erkntlpft, durch eine eindringliche Verarbeitung der einzel-
nen Momente, die sich bei der yerhaltnissmassig grossen
Vollstandigkeit der Ueberlieferungen beinahe an den Fingem
herzahlen lassen, ein recht anschauliches Bild der progres-
siven Stufenfolge zu gewahren. Aber so verschwimmt alles •
in nebliger Trfibe, in welche hier vorzugsweise schon durch
analysirende Berflcksichtigung der betreflfenden Hauptstellen
der Alten, die der Vf. doch sonst hin und wieder anfiihrt,
des Aristoteles u. s. w. Licht gebracht werden konnte, und
1(34 KECENSiON VON FR. SCHr)I.L'S GESCH. D. GBIECH. LITT.
an factiBchen Unrichtigkeiteii aller Art fehlt C8 ncben der
Oberflachliclikeit eines vageu Raisoimemeiits im ganzen hier
so wenig als anderswo
Wir hiitteQ gern wenigsteiis nocli die Behandlung der
18 Historiker uud der Philosophen des dritten Zeitraums einer
Musteriing unterworfen : aber das Mass dlL^ser Blatter steckt
uua hier Grenzen. Die Resultate der Prdfung wilrdeu ini
gauzeu dieselben aein; zur Rechtfertigung gegen den Vor-
wiirf ungerechter Hiirte konaen die bisherigen Belege genQgen.
Wir haben im EingangG die Verdieustlichkeit der bibtio-
graphischen Bemuhungen dea Vfa gebtlhrend hervorgehoben,
Das Lob gilt jedoch nur der Litteratur der Editionen: eine
Aufzablung der in den bibliographiachen Repertorien ge-
wiihnlich unter dem Tite! 'Erlauterungascbriften' verzeich-
ueten Litteratur lag ausaer dem Plane des Vfs uud wurde
erst von dem Ueberaetzer mit hineiugezogeu auf eine Weise,
der man eine geringere BeBchrankung von Seiten des Ver-
fassers uud Verlegera (vgl. Vorr. p. XIV) hatte wQnsciieQ
sollen
Sehr nUtzlich ist das von p. SVU bis LVIII reichende
Verzeichnisa von Sammelwerken, die eine Mehrzahl griechi-
scher Schriftsteller in aieh euthalteu. Hier bewegt sich der
Vf. in aeiner wahren Sphare und lasat an VollstUndigkeit
uud Genauigkeit wenig zu wUnschen Ubrig
i» Eine gleich uUtzIiche und erfreuliche Zugahe zu dcm
Werke wflrde die von Herrn Pinder in der Vorrede zum
zweiten Baude versprochene 'Notiz vou den bedeutendaten
griechiacheu Handachriften' gewesen sein, die uach dem Vor-
wort zum dritten Bande 'aus verachiedenen GrUnden unter-
hliebea ist'. Der hauptsiichlichate davou diirfte letcht dieaer
sein, daaa iiberhaupt der Plan fiir eine anhaugsweise zu ge-
beude Darstellung viel zu umfaasend wur, und die Auafahrung
eine der mtihsamaten. Mbcbte es Herru Piuder gefallen, den
Plan unabhiingig von dem Schoirscben Werke zu verfolgen
und uns recht bald mit einer Arbeit zu erfreucn, die eine
wirkliche Liicke ausfiSUen wilrde.
VII.
Aeschylea.
I.
August Ferdinand Nake
Qber die thebanische Tetralogie des Aeschylus.
Dem Andenken Ludwig Schopens gewidmet .*)
Es war nicht lange vor meinem Weggange von Bonn, 193
als ich, die aus Nake^s Nachlass in die dortige Universituts-
Bibliothek gekommenen handschriftlichen Papiere einer ra-
schen Durchsicht unterwerfend, meine Aufmerksamkeit na-
mentlich durch die den Aeschylus betreffenden Aufzeichnungen
gefesselt fand, die zum Zweck von Vorlesungen uber die
Septem, die Perser, den Agamemnon, den Prometheus und
die Eumeniden niedergeschrieben waren. Indem mir hier
derselbe Verein von philologischen Tugenden, der Niike^s
veroffentlichte Arbeiten kennzeichnet und ihnen ihren so an-
erkannten wie eigenartigen Werth verlieh, im unmittelbarsten
Bilde entgegentrat; ftihlte ich mich gedrungen an der Be-
friedigung, die mir diese Lectiire gewahrte, Nake's altesten
Schiiler, meinen lieben alten Freund Schopen theilnehmen
zu lassen und mit ihm zusammen einen Theil der vergilbten
Blatter durchzugehen. Wie zu erwarten, nahm Schopen,
dessen treues Gemiith dem seit einem Vierteljahrhundert
heimgcgangenen Lehrer eine unverbriichliche Pietat bewahrte,
•) [Au8 Rhein. Museum f. Philol. Bd. XXVII (1871) p. 193-214
mit einigen Zuft&tzen.]
166 A. F. nake; dik tiiebanisciib
an meiner Mittheilniig das wiirmste Interesse, und so et-
freuten wir una denii gemeinschaftlich daran, iiberall den
Spuren selbstandigster und gewissenbaftester, von lautenn
Wabrheitssinn getragener Forschung, go feinsinniger wie
massvoUer Combination, ciner stete auf deu Gedauken ge-
richteten Belebung dee Stoffs, zugleich auch, neben liebens-
wUrdiger Milde des Drtheils*), der saubersten, mancbmal
fast an Filigrauarbeit erinnernden Auafiihruug und durch-
sichtigsten Darstelhmg zu begegnen, wie sie mir au3 Nake's
Druckachriften bekannt, Sehopen ausserdem aus lebondigster
peraonticher Erinnerung vertraut waren. Vieles erwies sich
H ja, wie natUrlich, vom Fortschritt der Zeit iiberbolt; dennoch
blieb der Einzelheiten geuug, was uns zu verdienen scbien
der Vergessenheit eutzogeu und zu gemeincm Besten erhalten
zu werden. Konnteu wir es beide, von nahern Interessen
und Aufgabcn iu Ansprucb genommen, nicht unsercs Berufes
tiaden, uns selbat einer solchen Auswahl des dauemd Wetth-
vollen, auch jetzt noch nicht Veralteten zum Behuf einer
VerSffentlichung 7.u unterziehen, aondern musaten wir dies
jCtngern Kriiftenj die etwa dazu Neigung und Fahigkeit hat-
ten, anheimstellen, so empfanden wir es doch als eine Mab-
nung der Pietat — einerseits gegen den unvergesslichen
Lehrer, anderseita gegen den amtlichen Vorganger, der durch
eine zwanzigjUhrige erfolgreiche Wirksamkeit so wesentlich
zur BHlte der Bonner Philologie beigetragen — , wenigstens
duTch ein zu Ebren Niike'8 mitgetheiltea Specimen aeiu Ge-
dachtuiss im Kreise der achnelllebigen Fachgenoasen zn er-
neuern und fflr weitere Jahre wacb zu halten. Am geeig-
netsten schien una dazu, nacb eiuigem Scbwankea, die Eia-
*) [Aach aiif NHke paiaen ToUkommeti die PrAdicato, die Q.
HermaDQ iu leiaen anniuthigen Hipponakteeo eiaem anderD Liebtings-
HchQlcr gab: 'Seidlenia ille senper aequug et leDia.' Sonst kam nnr
bei Nllke'a Peraanlichkeit nooh ein Anflug von feierlichcr, obwohl im-
mor heiterer Gravit&t hiDzo, die Seidler'n dnrcliaiui fremd war. — Dasa
die oben gerflhmte Elarheit nnd Durchsichtigkeit der Daretellung
Nftke'n nicbt Ton Haaa aus eigen war, zeigt Herinann'» Brief vom J.
1818, den ieh Opaec. phil. 1 p. 762 fl". mittheilte; mit Genugthnumg
nimmt man abor wabr, wie sehr sich NHke Hermann'« Ermahnnng eu
Herxen genommcn und wha aie gefrnchtet hat.J
1
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 167
leitung zu des Aeschylus Sieben gegen Theben. Nicht
als wenn uns mit ihr heutzutage etwas absolut neues in den
Kesultaten geboien wiirde; liber die Hauptsache^ die Com-
position der thebanischen Tetralogie^ sind wir ja seit
1848 durch authentisches Zeugniss zweifellos unterrichtet.
Aber gerade dass lange vor diesem Wendepunkte; in einer
Periode die alle paar Jahre eine neue Hypothese Qber den
tetralogischen oder doch trilogischen Zusammenhang der
Sieben gegen Theben auftauchen und eine wahre Fluth wi-
dersprnchsYolIster Meinungen liber diese die damalige philo-
logische Welt bewegende Frage anschwellen sah: dass in
dieser Zeit Nake es allein war, der, was kein Yerstand
der Verstandigen sah, unbeirrt voni Gewirr und Geschwirr
des Tages in der Stille seines q)povTiCTrjpiov mit schlichtem
Sinn und dem sichem Takt besonnener Methode erkannte
und Yom Katheder seinen Zuh5rem mit (wenn der Ausdruck
erlaubt ist) anspmchsloser Bestimmtheit vortrug, damit aber,
wie die spatere urkundliche Entdeckung bewies, genau den
Nagel auf den Kopf traf — : gerade das musste uns die Wahl
dieses Thema's vor jedem andern em^fehlen. Finden etwa
rigorose Beartheiler, dass damit doch kein eigentlich neuer
Beitrag zur Wissenschaft gebracht werde, nun so bleibt es
doch immer einer zur Geschichte der Wissenschaft; und auch
ein solcher steht ja wohl gelegentlich einer philologischen
Zeitschrift nicht tlbel an, wenn auch fQr das ^Zierlich den-
ken und sQss erinnem Ist das Leben im tiefsten Innern'
die heutige Zeit eben keinen Siun mehr hat.
Wir verabredeten also, dass ich die Redaction dieses
StQcks des Nake^schen Nachlasses iibernahme und dasselbe
in der Form eines Briefes anSchopen zum Abdruck brachte:
und zwar im Rheinischen Museum, dessen fj^iihere Serie ja 195
selbst Schauplatz und Denkmal von Nake's erfreulicher Tha-
tigkeit gewesen war. Zuerst die Trennung von Schopen und
Bonn verzogerte die Ausfiihrung des gemeinsamen Gedankens;
das Einleben in neue Verhaltnisse drangte ihn allmahlich noch
mehr in den Hintergrund. Dem Freunde selbst war als-
bald das (mit Krinagoras zu reden) iK^c0ai ^c TrXeoviuv, Seiv
6u)Li6v dXa^poiepov beschieden; und welches Hriste desiderium
168 A. K. sake: uie tiiebanihche
sui* er biiiterliesa, Imben ilini erst klirzlicli in riihrender Aii-
lianglichkeit Sehtiler und Freimde durch die Grahstele*) be-
zeugt, deren anmuthige Eiufuchheit tnit scinem eigenen VVesen
in sprechendei Harmouie stebt, und deren Brustbild in dem
klugen iind docb ao treubcrzigen , grundehrlicheu Gesicht,
nicht ohne cinen Auiiug von scbalkbaftem Humor, daa gatuce
beitere Bebagen dea Lebenden**) widerspiegelt, welcbes rr
uach Anasage der Mitle!>enden mit aeinem Niike gemein
hatte. £ijk6\uj ntv ^veali', tOKoXuj b' iKii.
Die durcb deu Tod dea Freuudes ergaugeue Mahnuiig
au daa 'labuntur anui' uud die dartn liegende eindringliche
Waruung vor dem 'spcm incohare longam' bringeu mich
endlicb dazu, in friedseligen Ferientageu das alte Versprecbeu
mit ciuem V ■ S • L ■ M eiuzuliJaeu, elie deun es zu spat wird,
Und in diesem Simie eiues HAVE - PIA • ANIMA, oder noch
lieber HAVETE ■ PIAE - ANIMAE, wollo man die nacbfol-
genden Mittbeilungen auhiebmeu.
Entiiommeu sind sie m der Hauptsacbe einem aus dem
Sommereemeater 1833 stammendeu VorleaungBbeft (Iber ilie
Siehen gegen Tbeben, welches die Bonner Bibliotbekssigna-
tur S. 303a tragt (in A. Klette's 'Catalogus cbirograpbornm
iu bibl. acad. Bonn, servatorum' part. I (1858) p. 6 n. .35),
Aber dieaelbe Tragodie hatte Nuke schon frflher in Bonn
dreimal zum GegenstaudQ von Vortesuugen gemacbt: im
VVinter 1819/20 (ia Verbindung mit Sopbokles KOnig Oedi-
*) [Die ADfscbnfl auf denelben, ebenao ein&ch gehalten:
LVDOVICO ■ SCHOPENO
VIRO - BONO - IMPRIMIS
DISCIPVLI - ET - AMICI
F ■ C
NAT VS ■ E8T • XVII ■ OCT ■ MDCCXCIX
OlillT ■ XXII ■ NOV ■ MDCCCLXVU
ist von RitBchl conoipitt. C. W.]
**) [Uon Theilnehmen) aa der im J. 1S41 in Bonn abgefaaltenni
viertcn dcutnchcn rhilologeti-Versaminliuig wird noch in ErinnerQng
Boin, mit nekhero allgemeinen herzlichen Jubel bei einer der geeetUgen
FeBt^ZDeammenkQnfte ein htitertr, uuf Schopen 'iJb diu Urbild rhei-
niBcher Fidelit^t' anggebrachter Toast aurgenommen wurde.]
1
TETBALOGIE DES AESCHYLUS. 169
pus), im Sommer 1823, im Winter 1828/29 (zugleich mit So-
phokles' Antigone): und bereits im letztgenannten Jahre trug
er, insbesondere auch in Bezug auf die Sphinx als Satyr-
drama, den 1823 nur erst angedeuteten Grundgedanken vor,
den er 1833 vollstandig ausfuhrte. Gelegentliche Verwei-
sungen auf andere Hefte, namentlich liber Agamemnon, die
Perser und die Antigone (S. 302 d. 303 c. 303 d = 24. 26.
31 Kl.), beriicksichtige ich in der Weise, dass ich die dor-
tigen Erorterungen, wenn sie nicht allzu weitgreifend sind,
einschalte oder in AnmeVkungen beibringe, meine Worte
Qberall von den Nake^schen durch Klammem [ — ] scheidend.
— Dass eine nur auf den eigenen Privatgebrauch berechnete
Niederschrift (graphisch tibrigens, abgesehen von zahlreichen
Abktirzungen, von der wohlthuendsten Zierlichkeit, ahnlich i96
wie sie etwa einem Porson oder F. Jacobs eignete), um ge-
dnickt beqnem lesbar zu werden, einiger stilistischen Nach-
liiilfe bedurfte, ist selbstverstandlich ; es ist diese indess mit
moglichst schonender Hand vorgenommen. Z. B. wenn cs
Nake liebt, nach dem Yorbild des "Oti der alten Gramma-
tiker neue Satze bloss mit einem freistehenden ^Dass' zu
gestalt-en, oder zuweilen mit ^Bemerke, dass'. Einige Male
empfahlen sich auch Streichungen meist kleinem Umfangs.
Wenn an sich die etwas behagliche Breite einer tiberall auf
moglichste Deutlichkeit bedachten Darstellung wohl noch
mehr Edrzongen vertrug, so schien doch durch solche der
individuelle Charakter des Originals zu sehr verwischt zu
werden, als dass man dieser Versuchung noch weiter nach-
geben durfte. Wo indess der Verfasser selbst getilgt oder
etwas als zu tilgen bezeichnet oder durch einen spatem Zu-
satz ersetzt hat, da bleibt natUrlich die friihere Fassung
ganz weg.
Leipzig, im September 1871.
Auf die Vorstellung, dass die Septem in nahem Zu-
sammenhange mit einer oder mehreren andern Aeschyleischen
Tragodien verwandten Inhalts gestanden, konnten leicht
1) die Betrachtung der thebanischen Fabel, ihrer Ausdehnung
mid ihres Zusammenhanges, 2) die Betrachtung der auf uns
170 A. F. NAKE; IIIE TIIEBANI9CIIE
gekomiueiieD Titel Aeschyleisclier TragodieD, und bei einigen
der Fragmeiite unter diesen Titeln fiihren. Der erate, der
etwBS hierher gehorigea Termuthet hat, mag Stanley Beiu
'In Catalogum commeDtarius t. VIII Butl. p. 78' (be! SchQtE
vol. V p. 7): 'Bellum Thebanum ab ipsia primordiia usque
ad exitum peraecutua videtur Aesichylus: eo euim pertinent
hae tragoediae: Adioc, CipiTE, Oi&inouc, Ncy^o, 'GTrrd in\ Oii
^ic, 'Oeucivioi, 'OctoX6toi, 'eiri-fovoi.' Derselbe Stanley znr
'YTide. p. 156 Butl,: 'Totam Thebaicam historiam pluribuij
iabulis complexus est Aeschylus, sicut autea monuimus, ex
quibus huic praecesserunt Adioc, CtpifE, Oibiirouc' Die *Octo-
\6toi sbgerechuet, die gewiss nicht hierher gehbren, uud ein
paar andere zugerechnet, Biiid das gerade dieselben StQcke
und grossentheils in derselben Ordnung, wie wir sie gleicti
von andern nach Stanley zusamniengeordnet sehen werden.
Stanley erklarte sich nicfct niiher uber die Art iles Zueam-
meDhanges der von ihm genaunten StUcke. Nach ihm stellte
man die Frage bestimmter, und fragte iu Beziehung auf
17 unser StQck: da die Stiicke dea Aeschylus in Trilogien tei-
sammen standen, da die Septem wahrscheinlich mit zwei
audem StiScken verwandten thebanischeu Inhalts zusammea
gehorten, welches mijgea diese beiden andern gewesen sein?
Siebelis bei Welcker Trilog, p, 3G0 (ich habe die Schrift
iiicht) stellte Oedipus, Laius, Septem als eine Trilogie aut
Andere, in der Meintmg, dass die Septem durcb ihren Schluss
ein folgendes Stuck eiuleiten und ankiindigeu, vindicirten den
Septem die mittlere Stelle in einer Trilogie, und zwar war
B&ckh 'de tragicis Graeeis' p. 269, auch Genelli 'das
Theater zu Athen' p. 21 geneigt, die Epigonen als drittes
BtQck auf die Septem folgen zu lasseu. Ueber das erste
und ilber die andorn von Stanley genannten erklarten sich
diese nicht. Endlich Hermann 'de compositione tetralogia-
rum trag,' (Lipsiae 1819) p, X. XI cf. p, VI stellte auf:
Laius, Oedipus, Septcm.
Ailes umfasste Weleker in seinem merkwiirdigeu Buche
'dio Aoschylische Trilogie Prometheus, nobat Winken ilber
die Trilogie dea Aeschylus Qberhaupt', 1824, der bekanot-
lich zuerst den durchgreifendeu Satz aufgestellt und durch-
TETRAL06IE DES AESCHYLUS. 171
gefulirt haiy dass innere Yerbindang und Zusammenhang der
drei Stficke einer Trilogie Grundgesetz der Eunst des Aeschy-
his gewesen.
Ich habe davon schon ofler gesprochen*) und theils
melne Anerkennung dieser sinnreichen Auseinandersetzung,
theils hie ond da einen Zweifel geaussert. Hier nur so yiel.
Mehrere der von ihm durch Conjectur aufgestellten Trilogien
hat Welcker auch fdr mich zu einem hohen Grade von Wahr-
scheinlichkeit gebracht^ und mich Qberhaupt iiberredet; dass
diese Ennstform bei Aeschylus weit iiblicher und allgemeiner
gewesen, als man vorWelcker geahnt hatte. Dass nun aber
diese Ennstform dem Aeschylus die einzig giiltige gewesen,
davon kann ich weder eine innere Nothwendigkeit im Wesen
der Dichtkunst erkennen, noch wurde ich wagen ohne neue
Zeugnisse es anzunehmen. Und immer noch kann ich mich
nicht des schon mehrmals geausserten Gedankens erwehreu;
ob nicht die Betrachtmng der einen auf uns gekommenen
Trilogie, der Orestie, welche ein wahres Muster einer Tri-
logie ist in dem Sinne wie Welcker Trilogie nimmt, uns zu
sehr besticht und allzu geneigt macht^ dieselbe Eunstform
auch anderswo zu vermuthen. Dariiber pflege ich mir zu
sagen: Gewiss alle Tragodien des Aeschylus trugen das Ge-
prage eines grossen Genius im einzelnen wie in der Anord-
nung im grossen; aber es gab da doch gewiss Abstufungen,
und wahrscheinlich hat Aeschylus nie eine vollkommenere
Schdpfung aufgestellt als eben diese siegreiche und allgemein
gefeierte Orestie; das Werk des ausgebildeten; reifen — nach
unserm Masse schon bejahrten Dichters. SoIIte nun nicht
diese VoIIkommenheit auch mit in der dieser Schopfung
eigenen, hochst vollendeten trilogischen Form, in der kunst- los
vollen Vereinigung dreier StUcke; die doch auch jedes fiir
sich ein Ganzes bilden^ zu einem grossen Ganzen beruhen?
Und schliessen wir mit Recht aus der Beschaffenheit dieser
vollendetsten Trilogie auf dieselbe^ oder auch nur auf eine
*) [Namentlich in den Einleitnngen zu den Persem und zum
Promethens, womit anch die zum Agamemnon und den Enmeniden zu
vergleiohen.]
1
172 A. F. nake: ihe thebanische
jihnliche Kmistform der iibrigeu Trilogien des AeschyluB? —
Femer: da es ja doch Faheln, Stoffe in der Mjthologie, ala
der Quelle der Tragodie, gegeben hat, die nicht in alUn
ihren Theilen dichterisch und gerade tragisch, d. h, fUr die
Dichtkunst und gerade fiir die Tragodie gecignet waren: wer
mag es glaublich finden, dass Ae^chylus einen schoncn 8toff '
Terschmiiht, wenn er nur zu einer Tragodie reichte, oder
gar dass er solchen Stoff durch Aufnahrae von ungeeigDeten
Bestandtheilen zu drei Stilcken ausgedehnt, nur luu eine zu-
sammenbangende Trilogie zu gewinnen? — Mein Resultat
war: die Moglichkeit, dass Aeaehylus audere Male Trilogien
au3 StUcken gemacht haben konne, die weit lockerer, nicht
durch Zusammenhang der Fabel, sondern etwa durch Aehn-
lichkeit oder Contrast in einem Verhaltniss zn einander
standen.
Beklagenswertb ist der Maugel an aussem ZeugniBsen.
Nur wenige Trilogien sind anadrtlcklieh bezeugt. Zwar bleibt
imraer Hoffnung ilbrig: wie denn die Lykurgie des Aeschy-
ius als zusammenhangende Trilogie erst neuerdings durch
ein neuentdecktes Scholion ausdrQcklich bezeugt und fest^e-
stellt worden iat Aber Torsicht ist nothig. Zum Beispjel;
wie leicht man in dem Argumentura der Phoenisseu aus dem
Uuelferbytanua (bei Matthiae p. 159): ^TriT^-fpciTtTat hi diio
ToO xopou €upiTTibou ^oiviccai Trap' livTibiaCToXtiv tiIiv ^irrd
^tt\ 8r|pac AlcxuXoo" TauTin f^p rfl ujioQ^cti KaKttvoc XPilTai
€V Tijj beuT^piu — auf den eraten Blick den trQgeriaclien
Beweis finden koimte, daaa die Septem das zweite StUck einer
Trilogie gewesen, darflber s. meine Note zu Pers. 524.')
*) [Biur heisst es, mit Vergleichung dea auch in der Einleitnng
tum Aga.caeiaaoa beigebracbtca , tm weBetiUicheu wie folgt:] Zu Port.
Vera b2i, oder besBer uouh 2U Vers 204, gehUrt das Citat de« ScboL
Guelferb. au Eiirip. Oreat 210: ir^Xavoc — t6v irXaKoOvTa, \bc AlcxvXoc
iv TplTi)! qiiidv. Ebenso dernelbe Scholiaat ibid. lu Vera 1481: lUc
Kal iv Tip TptTLij bpdfiaTi ouTiic <pi)tiv *v Tili xopu» Tljl «Kd6(xoc
lHo\tt (= Phoen, 638 ff.). Deagleichen zu Vera 23: 6 6* CoipoxXtV: *v
T0 p' hpiijniTi Tfccapoc H6TU Tt^c "Iqjmvdccric (= Electr. 158). Diesen
■pKteu und achlechteuSpracbgebrauch iu der Art des Citireni kennen I
bloaa Leute, die uur Rolche Codicca und die StGcke dsrin io geordnet '
faatten, wie anaere gewOhnlichcD Codd., auB denen dio oraten Anigftboo
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 173
Was nim die Septem betriflFt, so theile ich aus den oben
zu Anfang angegebenen Ursachen und aus gewissen innern
Grunden^ d. h. aus Anzeichen, die in den Septem selbst ent-
halten zu sein scheinen, mit den Obengenannten und mit
Welcker die Ueberzeugung; dass das Stiick in einer Trilogie
mit zwei andern Stucken desselben thebanischen Fabelkreises,
nnd zwar in einem innern Zusammenhange mit diesen, ge- 199
standen habe. — Aber wir milssen jetzt Welcker selbst horen,
der zuerst in dem oben angefuhrten Werke, dann neuerdings
anderswo alle dem Titel nach, und hie imd da nach Frag-
menten^ zur thebanischen Fabel gehorigen Stiicke des
Aeschylus in drei Ereise thebanischer Tragodien, in
drei Trilogien zusammengefasst hat: Trilog. p. 354 ff. 359 ff.
372 ff. Ich gebe den von ihm angenommenen Inhalt dcr
einzelnen Tragodien moglichst kurz an.
Erste Trilogie, Oedipodea:
Laius Sphinx Oedipus
Sein Tod durch des Der Fremdling Oe- Ausgang des Oedi-
unbekannten Soh- dipus besiegt die pus nach Entdek-
nes Hand. Sphinx und gewinnt kung des Yater-
als Lohn Scepter mords und derBlut-
und seine Mutter. schande.
Zweite Trilogie, Thebais:*
(vgl. *Nachtrag zu der Schrift iiber die Aesch.Tril.' p. 144 ff.)
Nemea Septem Phoenissae
Dritte Trilogie, Epigoni:
Eleusinii Argivi Epigoni
Diese letzte will ich hier nicht durchgehen, weil Wel-
cker seitdem die Anordnung selbst geandert hat. Zu betonen
ist hier iibrigens, dass solche Abanderung Welcker's Sache
— Wnnderlich imd beschwerlich ist auch die Citirongsweise
SehoL Phoen. 884: CocpoicXfic ^v ti|) tt^c 'Avtiy6vtic bpd^iaTi, und
• ctbend. 289: AlcxOXoc — iv b' 'ATaM^Mvovi 6vo^aZo^^vif)
174 A. F. nare: die thebanische
im allgememen nicht schadet. Die Moglichkeit des Irrthums
im einzelnen hatte er selbst von Anfang an zugegeben. Nur
so viel leuchtet ein, dass wir bei Constituirung von Trilogien
durch Conjectur und Combination auf schliipfrigem Boden
stehen. — Ausserdem ist zu bemerken, dass der nachher zu
nennende Droysen nur diese erste Anordnung Welckers
vor Augen hat, und gegen sie spricht.
Welcker^s neueste Anordnung steht in der Allg. Sehul-
Zeitung Febr. u. Marz 1832, in einer Abhandlung ^Thebais
und EpigoneU; auch des Amphiaraos Ausfahrt und Alk-
maeonis genannt'; wo er nach einem scharfsinnigen und sehr
interessanten Yersuche; die beiden alten epischen Gedichte,
Thebais und EpigoneU; ihrem Inhalte und Gange nach dar-
zustellen, die darauf gebauten zwei Trilogien des Aeschylus
(die Oedipodea nahm er an wie friiher) so stellt:
p. 164 flF. Thebais (welchen Titel der Trilogie er hier
weniger bestimmt annimmt):
Nemea Septem Eleusinii
Die sieben Helden Bestattung der sie-
in Nemea; Tod des ben argiyischen Hel-
Fiirstenkindes Ar- den, durch Theseus
chemorus. Spiele. vermittelt; etwas
Yon Antigone.
200 p. 229 flf. Andere (oder die Oedipodea mitgerechnet dritte)
Trilogie:
Epigoni Argivi Phoenissae
Alkmaeon^s Mutter- Schlacht beiGIisas Anordnungenindem
mord^Einleitungdes (Tod des Laoda- eingenommeneu
Zuges der Epigonen mas^ Eteokles' Theben: Einsetzung
gegen Thebeu. Sohn, Siegd.Ther- des Thersander in
sander, Polynices' die Herrschaft.
Sohn).
Gewiss ist diese Anordnung, uber deren Abweichung
von der friihem sich Welcker p. 171 Anm. 164 ausspricht,
geschickter als jene friihere, welcher J. G. Droysen (Mes
Aeschylos Werke ilbersetzt von —\ Berlin 1832) mehreres,
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 175
wie mir scheint^ mit Grimd entgegensetzt, Thl. 2 p. 153 flf.:
von welehen Ausstellungen aber einiges auch noch Welckers
neueste Anordnung triifk; wie namentlich dic Bemerkung
wegen Nemea. — Was ich auch dieser neuesten entgegen-
zusetzen habe^ und weswegen mir eine andere Anordnung
wahrscheinlicher ist, ist in dor Eiirze Folgendes.
Von ein paar der herbeigezogenen Tragodien, nament-
lich den Phoenissae, wissen wir so wenig, so gar wenig,
der Titel ist so fiir uns nichtssagend, dass es unmoglich
scheint, sich derselben zur Construction einer Trilogie nur
mit einiger^Sicherheit zu bedienen. Daher denn diese Phoe-
nissae sich nach allen Seiten hin und her schieben lassen.
In Welcker s erster Anordnung sind sie Endstiick der zwei-
ten (die Oedipodea mitgezahlt), in der zweiten Anordnung
Endsttlck der dritten Trilogie*, nach Droysen^s Anordnung,
in der er doch selbst noch sehr zu schwanken bekennt, An-
fangssttlck der zweiten Trilogie, so : Phoenissen, Septem, Epi-
gonen. Also drei ganz verschiedene Annahmen von sinnigen
Mannern: welche Verschiedenheit doch oflfenbar beweist, dass
in dem Titel selbst nichts liegt, wodurch demselben ein
Platz an^ewiesen wtirde. Und in der That wissen wir von
dem StQcke nichts als was der Titel besagt, dass es einen
Chor von phonicischen Weibem hatte, woraus sich dann
ferner mit Wahrscheinlichkeit, wegen der Phoenissen des
Euripides, vermuthen lasst, dass es phonicische Weiber in
Theben waren. Das ist aber auch alles. Das einzige
Fragment aus Aeschylus' Phoenissen bei PoIIux VII, 91
(frgm. 238 Dindorf) besagt uns nichts. Ein anderes (frgm.
239) wird nur vermuthungsweise in die Phoenissen gesetzt
tmd kann ebenso gut in einem andern Stiick thebanischen
Inhalts gestanden haben. Was noch mehr ist: da der grie-
chische Eatalog keine Phoenissen des Aeschylus
kennt, so liegt die Vermuthung sehr nahe, dass das einzige
Citat aus einem solchen Stiick, eben bei PoIIux, auf einem
Irrthum des Pollux beruhe, der in seinen Citaten nicht im-
mer zu den genauesten gehort.*) AIs Beispiel kann dienen
*) [Nicht wenig wiirde sich Nake gefreut haben, wenn er Bek-
176 A. F. nake: die thebanische
201 das neuerdings im Rhein. Museum [I p. 499 = Opusc I
p. 361] von mir besprochene CKdq)iov Z^vuXX' fJTiicev.
Was nun die Anordnung Uberhaupt^ die ganze^ betrifily
so beruht Welckers Hauptbeweis fiir die zweite und dritta
Trilogie auf der von ihm gegebenen Darst«llung des Inhalti
und Ganges jener alten episch^n Gedichte^ der kyklisches
Thebais und der Epigonen. Diesem Inhalte und diesem
Gange der zwei alten Gedichte habe sich Aeschylus ange-
schlossen; aus diesem Inhalt und Gange sei die Folge uiil
der Inhalt der thebanischen Tragodien des Aeschylus zu e^
mitteln. — Wenn ich den Unterschied zwischen Epos mid
Tragodie, den doch schon das Alterthum^ und den auch schm
Aeschylus kanntC; bedenkC; so scheint mir das nichts weniger
als sicher; ja, wenn ich die Wahrheit sagen soll^ nicht ein-
mal recht wahrscheinlich. Freilich war, und das nahm maa.
schon lange an, das alte Epos Hauptfundgrube der Tragddio^
und wohl besonders des Aeschylus; aber soUte AeschyluiB
so geradezu Epos dramatisirt haben^ die Theile der epischeCB.
Fabel so reihenweise, eine hinter der andern weg^ in Tr^— ^
godien umgesetzt haben?*) Ein Theil der Fabel war docftB-
wichtiger, tragischer, einer weniger wichtig, weniger geschict^
zur Tragodie: z. B. der Epigonenkrieg sichtlich weni
berUhmt und weniger durch tragisches Element empfoU
als der erste Krieg gegen Theben, so dass sich gleich
vomherein zweifeln lasst, ob Aeschylus, dem alten Epos
Liebe, auch diesen Epigonenkrieg gleichmassig wie den
in einer ganzen Trilogie weitlaufig auseinander gebreitei
Damit hangt zusammen, was scharfsinnig Droysen a. a,
eingewendet hat, zwar zunachst gegen Welcker's erste
ordnung, es trifft aber auch die andere mit. Ich will d
noch ein wenig ausfuhren und deutlicher sagen als Droyse^^
Das Epos hat die Aufgabc, Begebenheiten und Schicks
ker'8 Ausgabe erlebt und aus ihr ersehen hHtte, dass gar nicht
viccaic, sondem cppuvl — verschrieben fQr cppuHl — die beglaabi
Ueberlieferung ist.]
*) Ist nicht auch die so ganz nahe Verbindung der Zeit n
verdachtig? In 'dcr Orestie sind bcdeutende Zeitr&ume zwischen di
Stiicken. [Gleichzeitiger Zusatz, abcr eingeklammert.]
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 177
zweier Hauser^ Volker, die gerade mit eiDander in Collision
aind, in fortlaufender Erzahlung; neben einander hergehen
zu lassen und in einander zu schlingeU; in der Art^ dass das
Interesse getheilt und bald auf den^ bald auf jenen Theil
gericbtet wird. Der Tragodie steht es zu, das Interesse auf
einen Theil, ein Haus, Geschlecht zu concentriren. Den
Aigiverhelden in Nemea yerktLndigte der Todesanheber
den p6poc, natiirlich ihren fidpoc, den ungliicklichen Aus-
gang ihres Unternehmens. Das geht nicht mit den Septem
zusammen^ welche den thebanischen Erieg ganz yom theba-
nischen Standpunkte betrachteU; alles auf die innere theba-
nische Angelegenheit beziehen; nur die Rettung der Stadt
heryorheben, die Besiegung der Argiver nur implicite; und
den Tod der Argiverhelden gar nicht erwahnen.*)
Ich wende mich begierig zu dem^ was man innere 202
Entseheidungsgrunde nennen kann^ zu Griinden aus etwas
Torliegendem^ zu imserm Stiicke. Anderes wird bei der Er-
klarung vorkommen; ein paar Hauptpunkte sind schon hier
za erortem.
Da ist nun Eins^ ein Punkt; ein Wort; das; indem es
mehrere der angenommenen Moglichkeiten mit eins aus-
scheidet, einen sichem Stiitzpunkt zu geben scheint fiir an-
dere Bestimmung. Die beiden feindlichen Briider; Eteokles
und PolyniceSy fallen in den Septem^ der letzte Mannesstamm
Tom Hause desLaiuS; ohne Einder nachzulassen. Damit
ist zuerst Bockh's und anderer^ auch DroyseVs; Annahme
ansgeschlossen^ die den Septem als drittes Stiick die Epi-
goni folgen liessen. Aber auch die Welcker^s, welcher in
der bei ihm folgenden^ sich unmittelbar anschliessenden Tri-
logie die Epigonen behandelt glaubte. Ich sage ausge-
scblossen: wenn namlich iiberhaupt; wie es doch sein muss,
*) Schimmernder Gedanke Droysen^s, eine Adrastea, argivische
Trilogie wollen wir sagen, bestehend aus Nemea, Argiver, Eleusinier,
anzonehmen, in deren Mittelstdck die Arg^verhelden , die in den Sep-
iem nnr beschrieben werden, handelnd aufgetreten seien: eine Trilogie,
welche nicht Forteetznng der Thebais, sondem der Thebais gleichsam
parallel lanfend den thebanischen Erieg vom argivischen Standpnnkte
betrachtet habe. [Bei Nake im Texte selbst. Vgl. u. p. 210 (188).]
FB. RITSCHELII OPVSCVLA V. 12
178
F. NAKE: DIB TIIKBANiaCIIE
1
auH erhaltenen Stiicken sich etwae auF folgeude oder nicht
folgende verloreno sehliessen liiaHt. Man verBtehe mieh wohl:
man distiiiguire und mache Hich an diedem Beispiel deut-
lich, in wie weit eiue Tragodie die andere in der Trilogie
bedingen musste, in wie -weit nicht. Wenn Aeschylus iii
den Septem iiber den Puukt der Kinder schwiege, dartiber
achwiege ob Eteokles und Polynices Kinder hinterlasaen od«
uicht, 30 wure nichts zu sagen, so wiire rea iutegra: er komite
im niichfiten Stiick oder in der nachsten sich anschliessenden
Trilogie Kiuder des Eteoklefi und Polyuices annehmen und
cracheinen laasen. Dass (lieselben vorlier iu den Septem
erwiihnt geweseu, war nieht erforderlicli. Da aber der Dichter
hier dem Eteokles und Polynices Kinder ausdriicklich ab-
apriclit, so iafc auf keine Weiae zu giauben, daas er tn
einer unmittelbar folgenden Tragiidie oder Trilogie denselben
Kinder noch angedichtet habe. Wie hatte er aich den so
natUrlichen Leitfaden aus den Sepiem zu einer Tragodie oder
Trilogie hinilber, die er doch schon im Sinne hatte als er
die Septem schrieb, die er aelbst als Fortaetzung der Septem
betrachtet wissen woUte, selbst so ohne Noth uud gleichsam
muthwillig abgeschnitteu ? Wenn kein Sohn des Eteoklee,
kein Sohn des Polynices, so gibt es hior kelne Epigouen
iiberhanpt.
Die wichtige Stelle ist V. 828, wo aur der eine Scho-
liast dem einfachen Ausdruck dT^KVouc Gewalt anthun will,
und Joh. Milller (s. Schiltz zu 905 seiner Ausg.) solche zu
verstehen schelnt, die male mtcs filios habeu. Die anderu,
auch die Uebersetzer, Voss, Droyaen, geben es richtig icindios,
iiinilerlos; und wie konnto Aesehylus — selbat angenommen,
dass das Wort eni KUKiIf lexBivrac bedeuten kiJnne — wit
kiinnte Aeschylus e.s hier anders als in deni gewdhnhclisteu
[ *B gaugbaren Sinne genomraeu habenr' Auch nimmt Welckcr
(vgl. Schul-Ztg. p. 124. 168 und Nachtr. p. 153) an, dass
das Geachlecht, der Mannesatamin, des Oedipus mit Eteokles
und Polvnices in deu Septem zu Grunde gehe, Wie ver-
einigt uun Welcker, wie Droysen, diesea dTtKVouc mit dem,
was sie von diriTOVOic V. 903 halteu?
Femer: der Schluss der Septem verlaugt keine
TETRALOGIB DES AESCHYLUS. 179
Ausftlhrung der That der Antigone in einem nachst-
folgenden Stiieke. Davon suo loco.*) Etwas dergleichen
wtirde das gelehrte Argumentum der Sophokleischen Anti-
gone nicht yerschweigen, sondem neben dem Euripides den
Aeachylus mitnennen. Welcker selbst Schul-Ztg. p. 170. 174.
175 rabattirt bedeutend Yon dem frfiher verlangten, und re-
ducirt die Thatigkeit der Antigone in dem problematischen
FblgestUck gar sehr. Droysen^ der auf die Septem gem die
Epigoni folgen lassen will^ muss^ wie ich, das Auftreten und
die Handlung der Antigone nicht nothig gefunden haben.
(Keine Strafe wird in den Septem dem Bestatter des Po-
lynices angedroht; nur im allgemeinen Hinweisung auf ver-
muthlichen Unwillen des Volks Vers 1044.) Gerade darin
sieht Welcker Schul-Ztg. p. 175 mehr.
Endlich drittens weisen die Septem auch auf kein Stiick
wie die 'EXeucivioi. Kein Wort vonLeichen, von Leichen
der Argiver, wie denn (nach schon oben gemachter Bemer-
kung) nicht einmal der Tod der Argiverhelden erwahnt ist:
nur allgemeiner Bericht *die Stadt ist gerettet*, TT^TTTOiKev
— K0^7Tdc|LiaTa — , KaXuic fx^i tci ttXcTct' dv 'eE TTuXuijLiaciv
792 ffl, woraus sich denn nur schliessen lasst, dass die
Argiverhelden geschlagen, vielleicht auch erschlagen sind
(Welcker Schul-Ztg. p. 171 extr.). Leichen, ausdrGcklich
erwahnt, sind nur die des Eteokles und Polynices. Das alles
wird durch die Lectiire noch deutlicher werden, wo dann
auch suo loco von mehreren einzelnen Stellen zu handeln
sein wird. Vorlaufig bezeichne ich hier als solehe, die noch
zu besprechen sind, V. 748. 49 und 903 ?ttit6voic.**)
Aber wohin ich mit allem diesen steuere: die Septem
machen Uberhaupt den Eindruck, dass es mit dem Ge-
schlecht des Laius und Oedipus nun vorbei sei, dass der
Dichter mit ihnen die thebanische Fabel abschliesse. Hieher
gehoren Stellen wie 813 auToc b' dvaXoT — t^voc, 955. 960
*) [Da die anderweitige Ausfubrung dieses Punktea den Umfang
einer Anmerkung flberschreitet, so lasse ich sie als besonderes Supple-
ment am Schluss dieser Mittheilungen nachfolgen.]
**) [Niedergeschrieben finden sich in den vorliegenden BlHttern
solche Besprechungen keine.]
12*
180 A. y. nXKR: DIE XnEBANISCHE
^
i
^^^H £Xii£e bai^uiv. Leicht die bedeutendste ist das eine Wort
^^^B dem Chorgesange ror der Katastrophe, 744: aiuivct b' U
^^^H TpiTov filvti, was nur ho<:hst gewaltthatig auf die Epigon^vKg
^^^H konnte auagedehnt werden, da offenbar iu dieser Zahlui=:^
^^^H Laiu3 mitgerechnet ist, wie einstimmig die Scholiaaten (wo^Eii
^^^H nuch herrschendem Sprachgehrauch) und die Interprets-j;
^^^H annehmen.
^^^r Aber auch iiberbaupt entbalt dieser Chorgeaang, auf-
f toi merksam betrachtet, den Schliissel zu allem, und umfasst ia
deutlicher Umzeichnung die Theile und liauptmomente der
tbebanischen Fabel, welche der Dichter im Auge hatte: zwei
bereits vollendete, Laius und Oedipus, welehe der Chor re-
Ncapitulirt (aus welcber Recapitulation, wenn man sie ala i
solche anerkeaat, sich nicht beweisen lasst, dass diese Gegen-
Btiiude nicht in dem zunachst vorhergegangeneu StUcke vor-
gekommen sein ki^unen), um auf die dritte uocb bevor-
stebende, eben aich niiherade Katastropbe aufmerksam zu
l' machen nnd vorzuhereiten, den Untergang des letzten Mannes-
■ stammes dieses Hauses, und ao das Gauze in seinen Theilen
j^^K zu umfassen. Vgl. Weleker Trilogie p. 365; gut auch Sfivem 1
^^m Anmerk. p. 128.
^^^1 Da batten wir also ja die so gewlinschte uud auch mir, |
^^^H wo sie sich gleichsam von selbst darbietet, wo man sie aus
^^^H noch vorliegendea Documeaten walirscbeinlich machen und
^^B entwickeln kann, iingenehme Dreizahl und zwar in bochster
Vollkommenheit : drei Stoffe von hijchster, auch tragischer
Bedeutung, die drei Hauptmomente der tbebaniacben Fabel,
! mit Ausscheidung'des8en, was die epische Dichtkunst nicht
] ilbergehen konnte, was aber dem Tragiker, der die Culmi-
; natiouspunktc zu tragischer Wirkung aus der Fabel heraua-
j' greift, weniger zusagte; drci Stoffe und Hauptbestandtheile
der tbebaniachen Fabel, gescbieden durcb Zeitraume, wie die
Hauptmomente der Atridonfabel in der Orestie. Den drei
! oiuivcc in Vers 744 entsprecheu: Kataatrophe dea Laius, Kata-
strophe des Oedipus, Katastrophe der Sobne des Oedipus.
^^^ lch brauche nun kaum auszusprechen, welche irilogische An-
^^^L orduung ich im Sinne habe; es ist die vou Hermauu (auch
r
eiuen,
M
TETBALOGIE DES AESCHYLUS. 181
wie auch mir scheint, schwachen Grund aus V. 710. 711
gesttltztey dorch meine AusfQhrung hier hoffentlich besser
empfohlene*):
LaiuS; OedipuS; Septem.
Aber hier scheint nun eine Schwierigkeit entgegenzu-
treten. Laius und Oedipus stellte zwar schon Welcker^ dem
Droysen folgt; in seine Oedipodea, aber zwischen beide in
der Mitte eingeschaltet die Sphinx. Wohin sollen wir mit
dieser Sphinx? Denn es ist wohl zu beachten, dass hier
nicht der Fall vorliegt wie bei den PhoenisseU; die sich nach
oben gemachter Bemerkung liberall hin schieben lassen. Mit
der Sphinx ist es der Fall, dass dieses StQck schon seinem
Titel zufolge — Sphinx kann ja doch nur die allgemein
bekannte aus der Geschichte des Oedipus sein — seinen
bestimmten Platz in der Fabel des Oedipus hat. Ich
gebe im Folgenden meine schon altC; ein paarmal in Yor-
lesungen angedentete Yermuthung; hier zum erstenmal aus-
gefOhrt, durch die wir etwas auch an sich recht wUnschens-
nrertheS; ein drama satyricum zu unserer Trilogie ge-
irainen.
Yoran gehe ein Sprachgrund; aus Beobachtung des
Sprachgebrauchs eines Schriftstellers, der die Sphinx citirt.
Athenaus XV, 674 D (fr. 219 [jetzt 243] Dindf.), wo er zwei
Terse der Sphinx beibringt (die mir — was freilich nicht
immer zu entscheiden ist und gerade in diesem Falle nicht 205
entscheidend abgesprochen sein soll — mehr satyrisch als
tragisch zn sein scheinen), nachdem er vorher AicxuXoc b'
dv Tifi Xuo|Li^vi}i TTpo|LiTi0€i citirt hatte, fahrt fort mit Kaiioi
dv TiJ d7riTpaq)0|Li^vr| CcwTTi eiTTiiv riu bk livix) — . Wir
haben Yon Athenaus so yiele, und von der Art wie er Dra-
men citirt so sehr viele Beispiele, dass wir einen Sprach-
gebrauch des Athenaus annehmen und, wenn er von seinem
gewohnlichen Sprachgebrauche abweicht, vermuthen konnen,
die Abweichung habe etwas zu bedeuten. Nun ist die dem
*) [Anch Hermann yerliess hier sp&ter die friihere richtige Spur
imd scblog Yon der berClckenden Magie der Welcker^schen Phantasie
Yerffihrt einen nenen Irrweg ein.]
182 A. F. NAKK: DIE TIIEBANISCHE
Atheniius rait aiidcni guteii, noch alten Grammaiikern uw <=
Schriftstellern gemeinsame regelmasaige Art, Tragodie xM
imd Komiidion zu citiren, clie kurze, ohne weiteres de«i
Namen des Stttckes mit oder auch oLne iv zu setzen. Erwei-
terung, Umsclireibung, wie im Scholion Barocc. bei Matthiae
zu Eurip. Phoen. 239—60 ^v &* 'ATa^cVvovi bvonalo^tiyni
bpoMaTi, acheint nur neueren cigenthHmlich. Gewissweiss
ich 80 viel, dass Athenaus, wo er Stflcke von AeschyluB und
Sophokles eitirt — ich habe diese Stellen notirt — nir-
gends weiter einen solcheii Zuaatz macht wie iv xq tm-
Tpacpon^VTi — dv TiiJ ^ntTpatpOfi^vu). Wozu also derselbe hierV
Darin, daas er schon vorher eiu Stiick des Aeachjlus citirt
hat, kiinn der Grund nieht liegen, weshalb cr daa sweite 80
umschreibend citirt. Denn luan sehe bei ihm II, 51 C: nop'
AlcxuXiu ^v (t>pu£iv — , ^v bk Kpiiccaic, IX, 394 A : AlcxiiXou
i\ Ti^) TpafiKiIi TTpujTci — , Kiiv tpiXoxTtiTr] bt — , beide Male
kurz, ohae i\ bi iijj dnifpoitpofitvtij oder iv hk raic ^TitTpaipo-
fi^vaic. Ich meine, Atheniius will mit ^v Tfl dTiiTpa<poMevq
CipiTTf — deutach: in dem StUcke, welches Sphini
fiberschrieben wird — sagen, dass das Sttlck kein ge-
wSbnliches, weder Tragiidie noch Komijdie ist. Dazu pasKt
Tortrefflich und auffallend XV, f!86 A: Kai Ttip outoc (Aristias)
iv Tok £mTpa<po)j^vaic Kripciv fcpn: denn die KiipEC des Anstiaa
sind notoriach ein draraa satyricum: vgl. Touii Epist. crit.
in Suid. p. 71 (Lipa.); auch Welcker niramt ea dafUr, wo er
vom Satyrapiel handelt. Perner gehiirt hieher AtheniiuB IX,
402 A: Touc KXeofitvouc tou 'PriTivou bieupajipouc ' div iv ti|i
tTiiTpatpon^vii» MeXedTpiu toOto icTOpiiTai, wo der Zusatz iv
Tip iTitTpaq>OM^viu gemacht wird, weil von einer besondem
Gattung die Rede ist. Eine Tragodie Meleager hatte er
eitirt ^v MEXedTpi}» schlechtweg. *)
*) Offenbar wnsate die Zeit dos Atben&u« flchon nicki mehr recht,
i*aB aie an einem drama ■atjricum h&tto, wohin man dkmit soUte.
bpdMQ iat, auf einigen Beigpielcn za Bchlieuen, eine nicbt nnflbliehe
BezeicbDung dieicr Zeit filr daa dranin satTricnm. So nennt bpflua
Photiui die OcToXdroi, Dionjeius von HAliknrnaBa den Inacbni des 8o-
phoklea, nnd Athen&as aelbtb «sgi XV, 685 C: Coipo<cXrlc — tv Kpiai
Ti}) bpdiiQTi, obwohl er allflrdings onderw&rti gass geowi caTVpixi{i
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 183
Wichtiger ist, dass die SphinX; so viel ich sehc; kein 206
Stoff fQr die Tragodie ist. Das zerfallt in zwei Momente.
1) Ein Ungeheuer — Aeschylus wird sie nicht anders ge-
l^ildet haben als die Fabel bei Apollodor III, 5, 8: Prauen-
antlitz, Untertheil und Schweif des Lowen, Fittige des Vogels
— passt nicht zur handelnden Person in der Tragodie. Dar-
fiber mehr in der Einleitung zu Aeschylus Persem, bei Ge-
legenheit des Glaukos."^) 2) Angenommen etwa, dass die
Sphinx in der Tragodie nicht gesprochen, oder nicht einmal
sichtbar geworden: die Fabel selbst, die ganze Vorstellung
ist untragisch. Ein menschenwiirgendes Ungethum — sei es
nun, dass die Sphinx bei Aeschylus die Menschen, wie die
meisten (z. B. Argum. Septem) angeben^ gefressen, oder
hinzuftigt, wie ein paarmal bei Satyrspielen des Sophokles, und noch
Ofber bei solchen des Ach&us. In der vorher erw3,hnten Stelle IX,
394 A TpayiKC^ TTpuvrel statt caTupiKip. [Hier mit kleinen Zas&tzen
aas der von N&ke selbst citirten Einleitang za den Persem, wo fQr
den rXaOKoc TT6vtioc geltend gemacht werden die Worte des Paasa-
nias IX, 22, 7: AlcxOXiv bi Kal ^c Trodiciv 6pd|LiaToc ^SripKecev.]
*) [Indem hier N&ke in lesenswerther Auseinandersetzong mit
Entschiedenheit den' fXaOKOC TT6vtioc als Trag5die, wie ihn Welcker
fasste, bestreitet und verwirft, betont er namentlich auch die mon-
fltrOiie Gestalt dieses ' koboldartigen DS,mon8', dieses ' misgestalteten
Spoks yonSchifferm9fchen', als mit der Wfirde einer TragOdie schlecht-
hin unyerti^lich, und nimmt dayon Veranlassung, eine 'Gallerie yon
Beispielen' aus dem Gebiete des Drama zusammenzustellen, die einen
mehr oder weniger fremdartigen , aus edler Menschenbildong irgend-
wie, wenn selbst nur durch die Farbe, heraustretenden Typus auf-
weisen. So bespricht er nach einander, in yerschiedenen Abstufungen,
die Figoren des Memnon, der Danaiden, der lo, des Chiron und der
Centanren, der Sphinz, der Eumeniden. Das Besultat dieser £r-
w&gungen, welche auch die etwaige Annahme einer absichtlich mil-
demden und yeredelnden Darstellung nicht unberacksichtigt lassen,
ist in die Worte zusammengefasst:] 'Aeschylus liebte zwar auch in
der Tragddie seltaame Thiergestalten yor das Auge des Zuschauers
zo ffihren, aber weder er noch die griechische TragOdie ilberhanpt
hat Halbthiere, besonders redend, agirend, oder gar als Haupt-
person eingefClhrt. Dergleichen Ungethume fielen yon selbst dem
drama satyricum zu, yon dem es recht eigentlich eine Seite war,
Bolche zu schildem.' 'Jener D^mon der Schiffer und Fischer [Glaukos]
h&tte geradezu einen komischen Eindruck auf der tragischen Bdhne
hinterlassen.'
184 A. F. NAKK: UIE THEBANI8CHE
dieselben in den Abgruod geatQrzt — diesc gnuate Vorstel-
lung des Menschenwilrgens ist nicbt tragisch. Dagegen zeigen
Beispiele in geuiigender Anzalil, da.as Ungeheuer, ungetbQia-
liche Wegelagerer imd Menachenschlachter, vorzugsweiae
Helden des drama satjriciim wareu. S. die Aufzahlung und
Clasaification, worunter ausdriichlich eine Rubrik dieser Art,
bei Wefckcr im 'Nachtrag' p. 29G ff. Das einleuchtendste
Beispiel, das schon filr sich allein geniigen wiirde, ist dea
Euripides CyclopB.*)
n Man wiirdige nur recht die Weisheit der Tragddie in
diesem Puukte. Unverkennbar beabsichtigt ist eine Milde-
rung, Temperirung des grasslichen und an sich geradezu
widerlichen Stoffes und Weaens durch Umgebung mit dem
Chor der von Natur muntern uud mutliwilligen Satyrn, die
sich denn auch in solchen Satyrapielen unter Zwang und in
Furcht possirlieh geuug geberdet haben mugen. Womit zu
verbinden, daas just durch diese Satjniumgebuug das Greu-
liche in das Gebiet der Marchenwelt geriickt wiu*de: wie
denn z. B. jener Cyclop gleichaam ein Oger, Popanz iat,
vor dem man aich — nacli Kinderart — doch nicht gar zu
arg entsetzt, weil man die Dichtung erkennt. — Uebrigens
war die Sphinx gerade nicht das, was wir Popauz ueimen;
war sie doch achou durcli ihr Rathael, das sie ja der Fabel
nach vou deu Musen hatte, einigermasaen poetisch.
Auch ilber die Verbindung meinea Satyrapieles Sphinx
mit den drei Tragudien vermag ich die befriedigendate Aua-
*} [Hier fotgt die episodiache Bemerkong;] H&t Welclrer die
(eigentlicb uicht hieher , nicbt auf d i e b e ClaBBe von Sfttyrspielen
lieiagliche) Notii dcB Porphyrio znr Ara poct. 221: 'hoc eat, «atjTic» ^
ooepenmt scrilwre, ut Pompoiiitis Atlantem vel Sisyphum vel Aiiad-
nen' — ? Sebi iuteieasEitite Stelle: PompoDiiu, dei Atellanendichter,
diomata Batyrical Wenn das, bo doch wobl nach griecliischen MaBtem.
— loh finde die Notis nirgendB, namentlich nicbt in Bothe'B Fragm.
Conuconini, aber da feblt fieilicb mebi. ~ Ffli Atlantem hal ein '
goter Codei, den icb verglich, atalantetn. die beaser En Satjrn poHaen
mOchte ala der HimmelatrUger Atlas. Dei Bchlaue SiByphns war no-
toriscb aach im gnechiBchcn Satyitpiel Held. Ariadue paaet anch
BcbOn in einem Choi von Satyni. [Eingehend beBpiochen von Welcker
'die griech. TiagOdien' HI p. 1363f.j
J
TETBALOGIE DES AESCHYLUS. 185
kunft zu geben. Im allgemeinen ist tlber die Yerbindung
oder Nichtyerbindung des drama satyricum mit seinen Trago-
dien, d. h. fiber die Frage, ob dasselbe in innerer Verbin-
dung und Zusammenhang der Fabel mit den Tragodien der-
selben Trilogie gestanden (denn dass jedesmal drei Tragodien
mit einem Satyrspiel"^) zusammengestanden, ist nicht zweifel-
haft), Streit oder wenigstens Disseusus unter den Gelehrten.
Ich habe innern Zusammenhang, wo die Fabel die Mog-
lichkeit darbot, immer sehr wahrscheinlich gefunden, ohne
darum denselben f(ir nothwendige Regel zu halten: (so
wenig wie ich den trilogischen innem Zusammenhang der
Tragddien f&r nothwendige Regel halte, und noch weniger.)
Beispiel von Nichtzusammenhang scheint der TTpO)LiTi6euc
coTuptKdc, Wie man auch fiber den Inhalt der Tragodien
Phineus, Perser, Glaukus urtheilen moge, der TTpojLiTiGeuc
wird stets jenen drei Tragodien schwer zu assimiliren sein.
Ds^egen ein Beispiel von Zusammenhang ist das jetzt be-
wiesene Satyrspiel des Lykurgus in der Lykurgea. Bis
dahin war mein Hauptbeispiel und Beweis der Proteus,
Qber dessen Zusammenhang mit der Orestie, und die deut-
lich Yorspielende Hinweisung auf den Proteus in der ohne-
dies seltsamen langen Aeusserung Uber Menelaus (Agam.617ff.)
ich schon vor langer Zeit in Vorlesungen gesprochen.**) So
jetzt auch Droysen, der nur, wie manchmal in Worten ge-
sucht oder dunkel, so hier bei AusfUhrung dieses Stoffes seine
Phantasie auf eine dem Philologeu wirklich unerlaubte Weise
schalten lasst. — Man sehe nun doch, wie ahnlich unser208
Fall dem des Proteus in den Zeityerhaltnissen der Stiicke
ist. Im drama satyricum Proteus wurde ausgefuhrt, was
in der ersten Tragodie angekndpft war; in der Sphinx,
was in der zweiten, Oedipus, mit Nachdruck historisch er-
wahnt sein musste als Verdienst des Oedipus und Wende-
punkt seines Schicksals. Nur dass hier der Zusammenhaug
noch genauer, Bau und Gliederung noch organischer war:
*) [Dass N&ke von einer Alcestis als viertem Drama einer Tetra-
logie nichts wusste, ist nicht seine Schnld.]
**) [Die Hefte Clber Agamemnon nnd Eumeniden geben davon
Zengnifs.]
186
A. F. NAKK: DIE ■rHKBANlSCHE
denii ProteuB ist doch mtlir niir EpiaoJe in dor Atridenfabel,
iiamentlich in der Fabel vom Hause iles Agamemnaii, Menelaus
ohne innere Nothwcndigkeit iu jene Stelle des Agamemaon
eingefQgt. Niemand wilrde dort die ErwiihnuDg des MenelaaB,
wenn sie nicht da wiire, vermissen; ihr Dasein befremdet
vielmehr, wenn man nicht dariu eine Iliuweisung auf das
Satyrapiel Prot-eua erkenat. Dagegen in der Sphinx wurde
ein eigentlicher Bestandtheil der Fabel, der nur fSr
die Tragiidie nicht geeignet war, in der KuuBtform, in die
er passte, am Ende des Ganzen dem Zuschaticr vorgeRihrt.
Wie schijn, daes ao das ruthselhafte Ungeheuer, das wahrend
der Tragodie immer fabelhaft ahenteuerlich im Hintergrunde
gestanden hattc, zuletzt hervortrat; OedipUB noch eiumal, im
Conflict mit einem miirchenhaften Uiigethiim, von dem in
der TragSdie uur berichtweise gesprochen war, siegreichl
Wohl nicht ohne Absicht ist dic Erwiihiiung der Spbinx
Sept. V. 77g. 77.
Gehen wir jetzt zu Eiuzeluem (iber. Das zweckmiissige,
dem Satyrspiel der Natur der Sache, der Satyrn, »ach in
der Regel zukomraende liindliche Local wird uns auf an-
genehm iiberrascheude Woisc durch sicher sehr alte Fabel,
von der ouch Aeschyhis nicht abgewichen sein wird, dar-
geboten. Wir haben vor uiis das «tJKttov (0ittiov) 6poc (<1>Tk'
bei Hesiod — also auch der Name des Berges sichtlicli ur-
alt), woriiber vgl. Heyiie zu Apollod. III, 5, 8, Valckenaer
zu Eurip. Phoen. 813; Pauaanias (wo von der Lage) IX,
26, 2 und daselbst die luterpreten (Siebelis). Bei Apollodor
lieisst est ^tii t6 tPiKeiov 5poc iKa&ili^o, Koi toOto npofiTeive
6r|paioic. Seltsam, dass sie sich (tauu nach Apollodor (wo
auch Heyne atutzt) von der Akropolis gestiirzt haben soll.
Ich enthalte mich, die Auordnung des Satyrspiels Sph ini,
wozu mau leicht versucht sein kimute, divinationsweise aus-
zumalen. Namentlich ist leicht und ergotzlich zu denken,
wie die Satym aich gefiirchtet baben miigen, die dem IJn-
gethtlm vielleicht (wie ini Cyclopa) dienen musaten. Schon
erscheint der Sphinx gegenQber, von deu Satym wahrschein-j
lich geleitet und unterstiltzt, der weise Fremdtinp
Ueber die Fragmente der Sphiox ist Folgen^
TETBALOGIE DES AESCHYLUS. 187
In Fragm. 219 [jetzt 233 bei Dindorf] (jenem schon
Bprochenen bei Athenaus, worin das satyrische wohl auch
Bolcher Erwahnung des Prometheus liegt) ist der S^voc
B>t5r1ich Oedipus.
Zu Fragm. 220 [234] C^itt» buca^epiav irpuTaviv Kiiva
man yemimmt gleich aschyleischen Pomp) 7T^)LiiTei, ist Droy-
msy dem die Sphinx wie Welcker Tragodie ist (Th. 2
p. 226)y Erklarung ^der zum Hades hinab sandte die'209
TL 8. w. nur vielleicht richtig. Das miisste sonach aus dem
Sehlass-Chorgesange sein. Ebenso gut kann es aus dem ersten
Qiorgesange sein: ni^nei^ sc. luno^ nach ApoIIodor III, 5, 8
(oder Name einer andem Gottheit, denn nicht alle nennen
, einstimmig die luno): so dass der Vers die Ankunft, Her-
kQnft der Sphinx besagte.
Das dritte Fragment; 221 [235]^ sagt uns nichts. Etwas
traber s. unten zu Vers 371, wegen [C. G.] Haupfs p. 322
exbr.»)
Aber Fragm. 220 [234] ist naher zu betrachten. Aristo-
phuies Ran. 1287 hat den Vers, wo Euripides zur Verhoh-
Bimg des Aeschylus allerlei Verse und Verstheile aus Stucken,
Tragodien, des Aeschylus zu eincm seltsamen Ganzen, das
rnsinn, doch einen Schein des Zusammenhanges liat, zu-
BtUDmenflickt. Ist es nicht unpasseud, kann man fragen, dass
<ia Euripides oder Aristophanes unter tragische Verse des
Aeschylus einen aus einem Satyrspiel mengt? Gewiss nicht.
[ Darum nicht, weil der Vers, wie viele im drama satyricum,
i i^ in dieser Hinsicht Parodie der Tragodie ist, tragischen
Charakter hat — bucajLiepiav irpuTaviv Kuva — : wie sich denn
gewiss mehr satyrische Chorgesange bei Aeschylus so zu
tragigcher Hohe erhoben haben. — Ich darf aber auch eine
^ [Zu Vers 371 findet sich im Heft gar nichts, am Rande der
ioigabe nnr das Citat 'HaupVs' wiederholt, der seinerseits, unter
^erweisong auf Spanheim (bei ihm p. 111), das Citat des Hesychins:
KvoOc* 6 ^K ToO fiEovoc t^xoc. X^exai bi Kal Kvor|. Kal 6 tu)v Trobiliv
^6(poCj djc AlcxOXoc CcpiYT^ vielmehr a\if die dE6vujv Ppieo^^vujv xv6ai
Dod die TTo^TniLiouc xv6ac tto&u)v in den Septem 153. 371 bezogen
wisseo will, wozu Spanheim die andere Glosse des Hesychins anfuhrte:
Xvoar al xoiviKiftcc, al toO dlovoc cupiTTtc Nake'8 Urtheil darflber
«t nicht angedentet, aber unschwer zu errathen.]
r
188 A. Y. NAKE: DIK THEBAKI8CHE
andere Moglichkeit nicht verschweigen, die mir eingefallen,
imd die aieh gar wohl horen lasst, wenn wir auch so Gefahr
laufen, von den wenigen anf uns gekommenen Fragmenten
der Sphinx noch eins zu verlieren. Ea ist nicht einmal bo
entscbieden ausgemiicht, dass jener Vers aus der Sphiax iat.
Zwar das Scholion sagt: xauTa hk Ik Cipi-rfoc AicxuXou. Aber
mehrere BeiBpiele in den Scholien zu dieaer Stclle zeigen,
dass — merkwUrdig genug! (waren schon StQcke verloren?
oiler die Exemplare aelten?) — die Grammatiker, schon gute,
alte, uicht genau mehr wussten, aus welchen StGcken dea
Aeschylua alle die Verae und Bruchstficke waren, welche
dort Euripidea zusamraenleimt. Waa aus dem Agamcmnon
ist, wissen sie natarlich, so gut wie wir. Aber zu 1270
Kiibici' 'AxoiuJv ctc. sagen die Scholien: 'Apiciapxoc Ka\
'AttoXXiuvioc, ^TTiCKcniecee noQev eici (waa doch wohl gleich-
sam Worte dea Ariatarch und Apollonius sind); TiMoxi^ac
bk ix TriX^cpou AlcxOXou^ 'AcxXtimdbtic be i^ 'Ifpiftveiac. Und
zu 1294: t6 cufKXtvfec ^ti* AifavTi' TijiaX'^"^ 91^1 toOto
^v ^vioic firi TpdtptcQar 'AtioXXufvioc be q>iiciv iK Opijccuiv
aiird elvai. Wie, wenn es eine bloase Grammatiker-Verranthung
ware, daas der Vers Cfpiff'* — ir^fiTiei aua der Sphins des
Aeschjlus sei? entatanden daher, dass der Graramatiker wusste,
10 Aescbylus hat eine Sphinx geschriehen, und weil hier die
Spbinx vorkam, scblosa, da^s das wohl nirgends anderswoher
als eben aus dieser Spliinx des Aeschylus aein werde, Der
Vera kbnnte recbt gut aua einem Cborgesange des Oedipas
dea Aescbylus aein.
Waa die tlbrig bleibenden Stilcke betrifft, ao werde
noch einmal an den einnehraenden Einfall Droysen's, eine
Adraatea, oder wie wir aagten, eine argivische Trilogie
aufzustellen, erinnert. — Mit deu Pboeniason kann niemand
sagen wobin. — 'CTiiTOVoi scheinen allerdings, aber, schon
wegen der oben erwlihnten gcringern Wichtigkeit dea Epigonen-
krieges, nicht in ausgebreiteter Trilogic, den Epigonenkrieg
betroHen zu haben, also nicht nach Stanley in Catalog. dram.
Ae.sch. die Uerakliden. — Vgl. scblieaslich [C G.J Haupt,
dessen beaonders gegeu Wekker gericbtete Beraerkungen im
Excurs 111 zu den Septem kein beaonderes Uesultat gebeiL
TETEALOGIE DES AESCHYLUS. 189
Was die Zeitbestimmung der Septem und somit der
Trilogie betrifft, so kniipft sich diese Frage bekanntlich an
die berflhmte Stelle in Aristophanes Ran. 1021. 22: bp&^a
TTOtrjcac — bdioc elvai, und 1026 flf.: elra bibdHac TT^pcac
^€Td toOt' — . Die Sache bediirfte kaum wieder besprochen
zu werden, wenn nicht neuerdings Welcker Schul-Ztg. p. 177
extr. (wo tlbrigens in den Worten *nach den Persern —
irrig setzt' ein Druckfehler sein muss) ein Versehen des
Aristophanes annahme. Nach den Worten des Aristophanes
scheint es auf den ersten Blick; dass die Septem vor den
Persem gegeben worden, wahrend doch ein yollkommen
glaubwfirdiges Scholion daselbst ausdrtlcklich sagt: ol TTepcai
TTpdTepov bebibaxM^voi elciv, elTa o\ ima im 0r|pac. Dass
Aristophanes selbst die Sache anders stellte, erklart dasselbe
Scholion fOr ein licTepov irpdTepov, eine zu entschuldigende
Ungenauigkeit des Aristophanes, und so Welcker fiir ^ein
gleichgUtiges Yersehen'. Ich wQrde es auch als solches zu
ertragen wissen; aber es bietet sich eine imbedenkliche Ab-
hfilfe; wodurch den Worten des Aristophanes gar kein Zwang
geschieht^ in dem andern Scholion: t6 bk elTa Kai Td )LieTd
toOto ou Q^Xouciv dKoueiv jrpdc Tdc bibacKaXiac, dXX' Iv iciu
t(^ KaTd toOto dbibaSa Kai t6 ^iepov. Dariiber kurz, aber
passend, Reisig Goniect. p. 224. So auch wir, wenn wir von
Goethe'8 JugendwerkeU; wodurch er zuerst wieder den ganzen
Quell der Dichtkunst er5ffnet, sprachen, konnten sagen: Ma
schrieb er den Werther; dann (nach dem) den Gotz', ob-
gleich der Gotz friiher ist als Werthers Leiden.
An der sichern Angabe, dass die Septem nach den
Persem gegeben worden, haben wir einen terminus a quo,
um die Zeit der Septem zu berechnen*, denn da die Perser
nach der didaskalischen Notiz im M^vujvoc, 01. 76, 4, zur
Auffdhrung kamen, so nothwendig die Septem nach 01. 76, 4.
Aber wir haben auch einen terminus ad quem: das Todes-
jahr des Aristides. Denn noch bei Lebzeiten des Aristides 211
muss unser Stiick gegeben worden sein, wenn etwas ist an
der prachtigen Anekdote bei Plutarch vita Aristid. cap. 3
p. 320 C und wieder Apophth. reg. et imp. p. 186 B. Waun
-' Aristides gestorben? Ich weiss nicht auf welche
190 A. P. NAKE: DIE T11EBANI8CHE
Grflnde hin Welcker Schul-Ztg. p. 179 sagt: 'weil daa Todes-
jahr dea Aristides nicht sicher bekannt ist*, und dann : 'Ari-
stides hat wahrscheinlich uicht einmal die AufTQbrung
der Perser erlebt.' Droyaen Th. 2 p. .W7 Bpricht sehr be-
Btimmt: 'Im vierten Jahr nach Themistokles' VerbannuDg,
kurz vor der Zeit als Perikles sich zu den offentlichen An-
gelegenheiten wendete, starb Aristides der Gerechte; das war
im Jahre 470, 01. 77, 2,' Sonach ware die Zeit der Septem
faat aufs Jahr gewisa, zwiachen 7G, 4 und 77, 2. Alleiu
80 geschwind acheint das nicht zu gehen, Drojsen mflaste
denn, woran ich aehr zweifle, eiu neites ganz sicheres Datum |
habeu. Ueber des Aristides Todeszeit dflrfte die bestimmte
Angabe die dea Cornelius Nepos Aristid. cap, 3 ejttr. sein:
'decessit autem fere pust annum quartum quam Themisto-
cles Athenis erat expulsua.' Diese Vertreibung aber setet
man mit Diodoms Sic. XI, 54 ff. (vgl. Zumpfs Aunalea) in
01. 77, 2. Also Aristidea starb 01. 78, 2. So bleibt es slso
wohl bei dem lilngst von Hermann de choro Eumenidum
p. X in aeinem Grundriase dea Lebena dea Aeschylua hin-
gestellten, dass die Septem zwiaehen 76, 4 und 78, 2, und
zwar wahracheinlich nicht uumittelhar vor dem Tode dea
Aristides, aondem etwaa vorher, und zwar — mit einer neuen
Ltmitation, die auf Herniann'a und Bockh'a Annahme, dasa
Aeschylus 77, 4 nach Sieilien gegangen, bemht ~ zwiachen
76, 4 und 77, 4 (473— 4(59 a. Chr.) gegeben worden.*)
Oder iat es etwa mit der unser Stfick und deu Aristidea
betreffeuden Anekdote, wie mit der von dem durch die Eume-
uiden verhreiteten Schrecken';' Die Antwort ist sehwer.
Droysen scbeint unbedeuklich zu glauben. Zweifelnd spricht
Welcker Schul-Ztg. p. 178. 179, mit Hinweisung auf die 1
•; [Hier verweist NHlie in Beti-eff der lieinen des AeichyluB anf
leine frubern BeBprechnagen des GegenBtandes, nnd erw&hnt Dor knn,
ilaiB a,ucb er nur «wei Reisen angcnoinmen , wevh ja B.uch Hermuui
sellnt a. a. 0. p. XVI ala staltbuft xugebe, Dlliiilicb 1) 'm um die Zeit
clea Sieges de» Sophokle.^, uud «uram nicbt wegen dieaes Sieges
S) 'niLch der Orestie.' — Dasa die gegebene Zeitbeetimmung der the-
baniachen Tetralogie niir um ein .lahr fehlging, wisxea «
Verdienit jetzt alle.]
TBTRALOGIE DES AESCHYLUS. 191
Anekdote vom Palamedes-Sokrates. Aber zu Grunde
scheint doch auf jeden Fall zu liegen, dass zu der Zeit
selbst die Leute bei jenen Versen des Aeschylus an den
Aristides dachten^ auch wohl Aeschylus selbst, als er die-
selben dichtete. — Dass der Dichter *den Athenem die
grossen und seltenen Eigenschaften des Aristides auch nach
dem Tode desselben Yorhalten konnte', wie Welcker sagt,
ist mir nicht recht wahrscheinlich.
[Hiemachst geht das Heft auf einige ^hier nur anzu- 2is
deutende andere Punkte* liber; handelt von dem richtigen
Titel des Stucks "67tt' dm enpac, nicht im eriPaic, wel-
clies letztere nur den Eomodien des Alexis und Amphis zu-
gestanden wird; — von der Siebenzahl; — von Telestes
als 6pxilCTfic, nicht uiTOKpiTric , des Stiicks, wahrscheinlich in
der RoUe der ChorfQhrerin; — darauf von den Ausgaben
tmd Herausgebem. Aus dem letztgenannten Abschnitt er-
scheint bemerkenswerth das ^Lob Schutz'ens, z. B. im Ver-
haltniss zu dem um den Zusammenhang selten bemtihten;
am Einzeluen haftenden; manchmal ordentlich stumpfsin-
nigen Blomfield'; — femer die unerwartete Aeusserung
tlber Elausen: ^mit dem. ich auch darin stimme, dass ich
sehr starke Emendationen im Aeschylus nicht nothwendig
erachte, so unvollkommen unserer Codices aussere Autoritat
ist% mit dem noch befremdlichern Zusatze: ^diesem Urtheil
hat sich auch HermanU; seit lange mit Aeschylus beschaf-
tigt, mehr und mehr genahert'; — endlich die nachstehende
Herzenserleichterung: *Was soll man aber dazu sagen, wenn
man [bei Welcker] iiber Hermann eben jetzt folgendes liest:
€ — ehe er uns im geringsten liberzeugt hat, dass er wirk-
lich von einer Aeschylischen Tragodie, oder iiberhaupt einem
Werke der alten Poesie das Verstandniss des Gedankenzu-
sammenhanges und Plans besitze — »? Was werden die vielen
dazu sagen, die von Hermann gelernt zu haben dankbar be-
kennen — denn gelernt haben sie alle und viel; was das
Ausland; England? was die Folgezeit? Vielleicht dass es
schwierig ist, den Plan einer Aeschyleischen Tragodie auf-
xafiissen, es im weitesteu und umfassendsten Sinne zu thun
192 A. F. NAKE: DIE THEBANISCIIE
Tielleicbt uniiioglich; dass manche Yei'sucho djeses zu leisten
Dur halbe und Viertels-Wahrscheinlichkeiteu, manche geradeza
Tauschungen sind, welcbe Hermann, die Aufgabe des Pbilo-
logea und Kritikers im Sinne, nur Beweisbares erstrebend,
von sich ablehute.' — — Den Schluss der gauzen Einleitung
bildet eine detaillirte Analyse des Stucks und seiner Glie-
denmg nach den ejnzelnen TheJlen. Ks ist das nur ein Auszug
aus einer mit erschiipfender AusfUhrlichkeit durchgefUhrteu
gleichartigen Betrachtung, die sich iiber die Technik sammt-
licber Stiicke des Aeschylus, und 'auch die dea erweitern-
den Sophoklea' ersti-eckt, wie sie von Nake in der fiinlei'
tung zu Sophokles' Antigone im "Winter 1828/29 gegeben
worden. Die grosae Ausdehnung dieaer, ein mehrfaches In-
teresse gewiihrenden Vergleichimg der beideu Dichter laast
sie indess, zumal sie von uiiserm eigentlichen Thema doch
zu weit abfilhrt, fUr eine Mittheiluug au dieaem Orte un-
geeignet erscheinen. — Vielleicht, dass das dicsmal Gcbotene
8 andere zu weitern Veroffentlichungen a.us deni Nakesclien
NachlasB aoreiztj
Snpplement
zn p. 208 [179] Anm.
[Die im obigen Teste nur augedeutete Ausicht Nakes
von der Scblusspartie der Sieben gegen Theben lasse ich
hier ausgefflhrt folgon, wie sie sich in seinem Uandesemplai-,
der Dindorf- Teuhner'schen Ausgahe von 1827 {S. 208 a -=
p. 5 11. 21 Kl.), aiif den leeren Seiten 41 und '42 nieder-
geschrieben findct: einem Exemplar, welches zu Septem, Aga-
memuou und Eumeniden dichtgedrUiigtc, zu den Persern nicht
wenige, zum Prouietheus vereinzelte handschriftliche Margi-
nulieu enthiilt.]
Das SchlussstQck voti Vera 1005 an ist kein neues
(viertea!) eneicdbiov, steht nicht zwischen «wei Chorgesuugen,
sondem ist ein Bestandthcil, einv Erweiteruug der nach dem
letzten Cborgesang mit 801 beginuenden ftoboc, wodurcli
der Todtenklage und Grabeafeier eine eigeuthUmliche, sehr
iuteressoute Biehtung und AVeuduug gegebeu wird. Da i
TETRALOGIE DES AESCHYLUS. 193
iich die Todtenklage, wie 1002 — 04 angedeutet wird, wie
mehrere Tragodien mit dem Gange zur Beerdigung schliessen
will^ so wird durch den Herold diesem Gange eine neue
Gestalt durch die Thcilung der Schwestern und des Chors
^egeben. In andern StQcken pflegt alles zu diesem Geschafte
sich zu vereinigen. — Man hat uun diesen SchlusS; doch
mehr aus Grunden modemer Aesthetik, tadeln woUen: be-
sonders Sflyern p. 134 — 40. Ich zweifle kaum, dass der
schwesterliche Heldenmuth der AntigonC; den Bruder trotz
eines Yerbotes zu bestatten, alte Fabel sei^ glQcklich auf-
gegriffen von Aeschylus^ der dadurch eben einen unerwar-
t;eien Ausgang der Todtenklage herbeiftihren wollte. (Anders
^elcker Schul-Ztg. p. 170: ^des Aeschylus Erflndung scheint
die Treue und der Muth der Antigone zu sein — .') — An-
dere haben die Sache entschuldigen^ erklaren wollen durch
die Annahme^ dass dieser Schluss Einleitung zu etwas noch
zu erwartendem, Hinweisung auf die in einem unmittelbar
folgenden Stiick auszufiihrende^ und vom Dichter wirklich
ausgefQhrte Handlung der Antigone sei, und haben in dieser
Stelle den Hauptbeweis dafQr gefunden, dass die Septem
Mittelstiick einer Trilogie gewesen. So Welcker, besonders
friiher. Das weiss ich mir kaum zu denken. SoU die That
der Antigone Haupthandlung des folgenden StQcks ge-
wesen sein? Das ging nicht. Sophokles hat mit seiner
Kunst aus der That der Antigone ein Stiick gemacht, aber
indem er in diesem StUck die Antigone den Entschluss zuerst
aussprechen, zuerst unbemerkt vollstrecken; indem er dann
die Thaterin entdecken liess u. s. w. Aeschylus aber nimmt
in unserm StUck zu viel vorweg; als dass er geuug fiir ein ni
ganzes neues Stiick behielte: das Raisounemeut der Antigone^
den offenen, stadtkundigen Entschluss zu begraben trotz
jenes Beschlusses^ ja den Anfang der Ausfiihrung selbst
(denn sie geht ja hier unmittelbar hin zum Begraben): so
dass fiir das neue StQck kaum etwas anderes als die Bestra-
fung oder Nichtbestrafung der Antigoue Qbrig bliebe.
Oder ist die AusfQhrung der That und die Bestrafung
oder Nichtbestrafung eine Handlung des folgenden StQcks
gewesen^ welches demnach aus mehreren Handlungen, man
FB. HITSCHKLIf OPVSOVLA V. l^
194 AESCHTLUS' PERSBR IN AE6TPTEX.
weiM nieht wie Terbimden. bestandeii hmben mfisste? Ist
ebenso wenig wafarscheinlich. — Alles djis scheint anch ge-
f&Ut worden in sein. Welcker nenerdings^ Schnl-Ztg. p. 174.
175, stimmt immer mehr nnd mehr Ton der Nothwend^^eit
der Ansf&hmng herab. nnd bleibt xuletzt dabei stehen, dass
in dem folgend» Stack die That der Antigone nnr bei-
lanfig — 8. seine sehr starken nnd sprechenden Ansdrficke
p. 174 init. — , in eine andere Ton ihm aofgenommene Hand-
lang Terflochten, Torgekommen seL Wenn non das, wozn
die grosse Yorbereitnng, der grosse Apparat hier? Und
wenn das, so konnte ja wohl der Dichter anch mit dieser
Hinweisong anf die That der Antigone sich ganx begndgen,
nm nnr seinem StSck eine, wie oben bemerkt, fiberraschende
Wendnng der Todtenklage nnd Grabesfeier zn geben. —
Ueberfaanpt mnss doch das Gef&fal, als lasse der Scfalnss
nnseres St&cks nocfa eine Aasf&farong erwarten, kein so noth-
wendiges sein. Hermann faatte dies Gefafal nicfat, Droysen
nicfaty wie bereits oben ersicfatlicfa wanL Ja der Dicfater
faaty dass man dergleichen nicfat erwarte, Torgebant: keine
Strafe ist in dem Yolksbescfalnss festgesetzt. Der Herold
warnt nur Tor moglichem oder wafarscheinlichem UnwiUen
des Yolkes: 1044. Der Chor ist ongewiss, ob die Stadt
strafen werde oder nicht: 1066. Ja 1071. 72 zeigt er die
Erwartang, dass die Stadt bald anders denken konne.
11.
Aeschylus' Perser in Aegypten:
ein Deues Simonideam.*)
114 Gegen Ende Juni*s d. J. gelangte aus Eairo durch ein
Schreiben des Herm Professor Heinrich Brugsch an unsem
Prof. Georg Ebers die Qberraschende Eunde nach Leipzig^
dass in Aegypten in jQngster Zeit eine ^sehr alte, in Un-
cialen geschriebene' Handschrift der Perser des Aeschylns
zum Vorscbein gekommen sei. Naheres wurde dber sie nicht
^) [Rhein. Maseam fOr Philologie BcL XXVII (1878) p. 114— 1S6.]
AESCHTLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 195
weiter angegebeii; als dass Mie Ueberschrift in Hufeisenform
def altgriechischen BQhne geschrieben sei^ zugleich mit An-
•e der Stellung der Personen und des Chors auf der Scene';
folgendermassen laute:
^S^PKeCIAAOC APICTOMAXOY innOKAeiAHI
rAAYKGJNOC
"THN eBAOMHN TOJN OrAOHKONTA KAI
. enTA TPArwiAKoN.
Cr^^flnscht wurde gleichzeitig, da der Uebersender doch nicht
olEuxie Bedenken war, dass diese Ueberschrift einem Eenner
S^echischer Handschriften yorgelegt wiirde.
Das Mitgetheilte klang nun freilich nicht sehr erbaulich.
^ass ein Arkesilaos, Sohn des Aristomachos^ einem Hippo-
^eides^ Glaukon^s Sohne, den Codex zum Geschenk gemacht,
vielleicht fur ihn selbst abgeschrieben^ miissten wir^ so sehr
^ aus dem Ereise des Gewohnlichen heraustritt, als eine
irgendwie veranlasste Absonderlichkeit allenfalls hinnehmen.
Aber wie seltsam dann schon an sich die mit solcher Um-
standlichkeit gemachtC; fiir den vorliegenden Zweck schier
onyerstandlich weither geholte numerische Bezeichnung des
LihaltS; statt eines einfachen toGto t6 pipXiov oder jdbe to
AicxviXou bpa^a oder dgl.? — Und nun vollends die Zahlbe-
stimmungen selbst! Was heisst das^ dass die Perser die
^siebente' Tragodie genannt werden? Etwa die siebente in
der damals in den Handschriften iiblichen Jleihenfolge unserer 115
heutigen sieben Stiicke? So weit wir nach Analogie der
erhaltenen Handschriften z\i urtheilen vermogen, haben die
Perser niemals die letzte Stelle eingenommen. — Und selbst
zi^egeben: wie widersinnig doch die Yerbindung zweier
ZahlungeU; deren eine von der zufalligen Anordnung spater
Handschriften ausginge^ die andere die Gesammtzahl der
Tragddien des Dichters ins Auge fasste! — AIso etwa gar
das siebente Sttick in der chronologischen Reihe der Aeschy-
leiachen Dichtuugen? Nun^ dann hatte Aeschylus^ zuerst
auflaretend 01. 70, 1, in den 27 Jahren bis 01. 76, 4, in wel-
ehem die Persertetralogie zur AuffQhrung kam^ nur 7 Stiicke^
Qi dfin folgenden 17 Jahren bis zu seinem 01. 81, 1 er-
13*
196 AESCHTLrS PE&SER IX AE6TPTKX.
folgioi Tode mcbt woiiger als 80 StScke gediehtet! Qber
welche Ungeheaerlichkeit kehi Wort weiter in Terlieren ist. —
Aber femer: die Gesammtzahl Ton 87 Dramoi selbst (um
den Xamen TpoTMibim nicht zu 9tzeng xn nehmen), sie stimmt
ja weder mit dem Zeogniss der Yita, die 70, noch mit dem
des SoidaSy der 90 Stiicke des AeschTlns ahlt Woher also
die dritte Zahl? Wir wissen ni gat, was um ein halbes
Jahrtaosend n. Chr. die alten Grammatiker Ton diesm Dingen
wussten und nicht wussten, um mit ziemlicher Sicherheit
wissen zu konnen, dass ihnen schwerlich andere und Teinere
Quellen flossen als die spiter Ton Suidas und dem Biographen
ausgeschopfien. Was aber ganz gewiss ist, das ist^ daas sie
Ton der 'Stellung der Personen und des Chors' auf der
(noch dazu 'in Hufeisenform gestalteten'!) Biihne absolut
gar nichts wussten und wissen konnten.
Trotz aUer dieser gleich tou Tom herein aufsteigenden, ja
sich unabweislich aufdrangenden VerdachtsgrCLnde war indess
— da oub^v ^ct' dmu^oTOV — doch der Moglichkeit Ranm
gelassen, dass die mitgetheilte Ueberschrift Tielleicht gar
nicht ursprQnglicher, gleichzeitiger Bestandtheil des Obrigen
Codex^ sondem etwa eine spater hinzugefugte albeme Spielerei
sei, die dem Werthe der Handschrift selbst keinen Abbrach
thue. Indem wir uus also in Leipzig den CTentuellen £r-
werb derselben in angemessener Weise zu sichem suchten,
baten wir nur zunacbst mittels einer Anzahl bestimmt for-
mulirter Fragen mu Torgangige Auskunft ilber die aussere
und innere Beschaffenheit des Codex. Diese Auskunft er-
folgte in uberrasehend grundlicher Weise. Ausser der ausser-
liehen Besehreibung des Codex traf statt der namentlich
gewQnsehten genauen CoIIation gewisser, besonders entschei-
dender Partien des StQcks alsbald eine Ton Herm Professor
Brugsch und seinem Bmder mit bewundemswurdiger Hin-
11$ gebung und Ausdauer unter ersehwerendsten Umstanden ge-
inaehte Tollstandige Durchzeichnung des ganzen Codex ein,
nach welcher das sogleieli folgende Facsimile sowohl des An-
fangs (a) [p. 198] als des Schlusses mit der Subscription
(//) fp. 199] angefertigt worden: woraus denn freilich sofort
die vollige Gleichartigkeit uud demnach Gleiebzeitigkeit der
AESCHTLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 197
Ueberschrift^) mit dem nachfolgendeu Texte selbst in die
Augen sprang.
Der Codex hat hiernach eine so ganz und gar unge-
wohnliche Gestalt, dass dieselbe eben nur in der supponirtcn
individuellen Absicht eiuer als Geschenk dargebrachten Privat-
gabe eine Erklarung finden wQrde. Er besteht namlich aus
'funf langeU; schmalen BlatterU; man mochte fast lieber
sagen Streifen^ von dunnstemy fast durchsichtigem Perga-
ment, die an ihrem obern (schmalen) Ende an einem Elfen-
beincylinder so befestigt sind^ dass man alle fiinf Streifen
bequem um den Cylinder zu rollen vermag.' Die Lange
eines solchen Streifen^ so weit er mit Schrift bedeckt ist
(Qber das Mass der unbeschriebenen Rander fehlt nahere
Angabe), betriigt nacli meiner Messung der Durchzeichnung
60 — 61, die Breite 9 — 10 Centimeter, nur bei der Subscrip-
tion zwischen 11 und 12. Das letzte (fiinfte) Blatt ist bloss
auf der Vorderseite beschrieben, die andern vier Blatter auf
beiden. Der Inhalt vertheilt sich (nach Dindorfscher Vers-
zahlung in den Poetae scenici) folgendermassen:
!• = Ueberschrift., und Vers 1—119 bis M6r, in 88 Zeilen
lb«,Ver8 119—233 ACTY bis nOAIN, 110 Zeilen
2* = Vers 234-352 XnACA bis NeCJN, 111 Zeilen
2'> = Vers 353— 457 AHPSeN bis AM<|)IA6, 111 Zeilen
3* = Vers 458-584 KYKAOYNTO bis TOIAANA, 112Z.
3b_, vers 584-716 lANACIAN (so) bis AMc|)A, 112 Zeilen
4* = Ver8 716-810 0HNAC bis CYAANO, 113 Zeilen
4* = Vers 810-947 YACniMHPANiM bis APIAiXlcDYN
(so), 113 Zeilen
') Die mit der abgeschmacktesten Symmetrie wild dnrch einaDder
gehenden Zeilen hat sich der Verfasser, obwohl sie sich auf mehr als
eine Weise lesen lasaen, dem Sinne nach wahrscheinlich in dieser
Beihenfolge gedacht: *ApK€c{Xaoc 'ApicTOjLidxou MTnroKXcibi] fXauKUJvoc
ToOc TTdpcac, Tijy i^b6\xr\v tCuv 6Y&onKovTa Kal ^tttA TpaTifJbiODv AlcxOXou
€0<pop(ujvoc ToO *6X€uciv6e€v. Td toO 6pd)aaT0C Trp6cujTra* Xop6c Y€p6v-
TUiv, "Att^Xoc, 'ATocca, E^pEnc, GtbwXov Aap€(ou, Xop6c (diesos zum
zweitenmal): oder wie roan Bonst die Personennamcn ordnen will. Was
die auf beiden Seiten des untem XOPOC stehenden Zeichen be-
deaten soUen, weiss ich nicht; vermuthlich gar nichtB.
AE3CUYLUS PBR8ER IN AEOTPTEM.
- 1076 ziANujN bis AYcepooic | rooic
90 Zeilen, und SabBCription.
YeYCJ)OpiUJN0C HdOOMlC
e>\— // N^-i^" p ^j^A-rv:/ ^
O
c
T^K£ Me NTTep CIjONTvAJN OlXOMf NlWNe A
X6^fc-eC6.l6,NTTlCTiXKi)>\enS-lK(MTijUN6.
<t)Neu)NK6rTroXYXpYCUINe2!xp!>.NUJN^
YAii.Ktci<.^TjmpecBeii>. NOYC6.YTOC6.N
6.'53.ep3,HCB6.Cl\eYC2i.6.pfclOTeNHC£lX
eT0XU)p6Ce(|)Op6Yei|M6M(()l2i.tNOCTU)l
Tu)IB6.ClxeiuJIKi)>mOAYxprcOYCTp6Jn6>C
H^HK6>K0Mb.NTIC6r6.NOpC0>«.0TTt 116.16
AESCHYLUS' P£BS£R IN AEGYFT^N. 199
0\xmmUJT01C£ iCrtre p O OIC
fOOlC
*Die Schrift', heisst es in dem hieher gelangten Bericht,
^sehr vergilbt, ist wunderschon; die Unterschrift (Blatt 5)
scheint einer spatern Epoche anzugehoren, sie ist hier dicker
und die Tinte weniger gebleicht/ — In der That, selbst in
der Durchzeichnung, obwohl diese in nothgedrungener Eile
und keineswegs in der Absicht gemacht worden, um als
Unterlage einer streng getreuen Facsimilirung zu dienen,
bieten ^ns die Schriftziige gauz den Typus dar, den wir um
das sechste Jahrhimdert n. Ch. zu setzen pflegen. Dazu
stimmt denn auch sehr wohl das Datum der SubscriptioU;
die, aus den in Subscriptionen iiblichen Schnorkeleien^ in
Cursivgriechisch iLbertragen, also lautet:
2) Wie nnter anderm anch im Chisianas des Dionysius yon Hali-
kamass, dessen Subscription in meinen Opasc. phil. Bd. I anf Tafel I
Dacsimilirt ist.
200 AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN.
Kai jdbe Tf]C tuiv 0€cca-
X0VlK€UiV TTOXCI (so) plpXloOll-
Knc <s^^o"^ h"". 1vb. TpiTr).
6 CKeuocpuXaE Ae6vTioc
Die Mtihe, diese Datirung dor verzwickten Indictionen-
rechniing auf die gewohnliclie Aera zu rednciren, hat mir
die Freundlichkeit des in diesen Dingen sebr versirten Herm
Dr. Rdhly jetzigen Docenten unserer Uuiyersitat^ abgenom-
men^ dessen Bemerkungen ich wortlich folgen lasse.
'Nach meiner Ansicht ist der erste Buchstab in der
vorliegenden Zahl kein Sigma^ sondern ein Stigma^ die oo
dariiber sind Omega^s zur Bezeichnuug des Dativs, wie in
der beiliegenden Abschrift aus dem Ambrosianus A. 4. Inf.')
Demnach ware zu lesen: (^Tei) ^EaKicxiXiocTijj ^pbojLinKOcnfi
6Tb6iu. Das Jahr 6078 nach Erschaffung der Welt nach
griechischer Rechnung ist aber gleich dem J. 570 n. Ch.
nach unserer Rechnung^ da das Jahr der Erschaff^ung der
Welt = 5508 V. Ch. ist. Das Jahr 570 n. Ch. ist aber
auch wirklich dritte Indiction; denn da die Indiction dadurch
bestimmt wird, dass 3 v. Ch. = Indictio I ist, so gibt,
wenn man zu dem Jahr n. Ch. 3 addirt und die Summe
durch 15 dividirt, der Rest die Indiction. Die nachweislich
fruheste Anwendung der Indiction fallt nach Jaffe ins Jahr
H8 356 n. Ch. Gemeint wird hier sein die Indictio (Iraeca oder
Constantinopolitana, welche mit dem 1. September beginnt. —
SoUte der erste Buchstab der Zifferbezeichnung wirklich ein
Sigma und kein Stigma sein, so wiisste ich keine andere
passende Aera als die sogenannte Diocletianische, welche
seit dem Anfang des 4ten Jahrhunderts vorkommt und noch
heute bei deu Kopten in Gebrauch ist. Sie beginnt mit
dem 29. August 284 n. Ch. Das Jahr 278 dieser Aera ist
also = 562 n. Ch. Die Indiction trifft aber dann nicht zu,
indem hier 562 n. Ch. nicht Indictio III, sondem Indictio
X ist.' •
3) d. i. aus einem Codex vo.n Xenophons Hellenika, der die Unter-
Kchrift hat: f iTeXeiuiOn txjj S U) V p ^t€i — r»852 » 1344 n. Ch,
AESCHYLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 201
Nach allem diesen mochte man wohl wieder einiges
Zutrauen zu der fides des agyptischeu Fundes fassen^ sah
sich nun aber desto dringender auf die PrQfung der iunern
Beschaffenheit des von dem Godex gegebenen Textes ange-
wieaen. Sie wird sich am anschaulichsten vor Augen stellen
laasen durch den buchstablichen Abdruck zwei<er Proben. Und
zwar wahle ich dazu die beiden Chorgesange 532—583 und
633 — 680 deswegen, weil sie W. Dindorf im Philologus
XIII (1858) p. 458 flf. genau hat nach dem Mediceus ab-
dnicken lassen; so dass die zusammenhangende Vergleichung
einer aus dem lOten oder llten und einer aus dem angeblich
6ten Jahrhundert stammenden Textesiiberlieferung vergonnt
ist. Wenn die Zeilenlange im Original bis auf verschwindende
Hinima die gleiche ist, so ist es nur der Typendruck, der
eine erhebliche Yerschiedenheit unvermeidlich gemacht hat.
(Siehe die beiden StQcke:
Vers 529-584 = f. 3^ Z. 77^ f. 3^ Z. 12
Vers 631-683 = f. 3^ Z. 41-73
auf Seite 202 imd 203.)
Wer, der jemals eine alte — ja selbst eine junge —
Dichterhandschrift, voUends eine aus dem 6teu Jahrhundert,
gesehen hat und diese Proben auch nur einer oberflrichliclien
Durchsicht unterzieht, wird nicht stauneu iiber die iiussere
Einrichtung eines Textes, der nicht nur die metrisclien Verse
nicht zeilenmassig absetzt, vielmehr in Einem fort wie reine
IVosa schreibt, sondern diese seine Prosazeilen selbst wcder
mit einem vollen Worte, noch auch nur mit eincr vollen
Sylbe schliesst, sondern der roliesten Synimetrie zu Gefallen
mittels der unsinnigsten Wortbrechungen sogar einzelne An-
fangs- oder Endbuchstaben in verschiedene Zeilen iiberschies-
sen lasst^ wie es sonst nur in den verwahrlostesten Inschriften
Torkommt; — der in Folge dessen auch in den lyrischen
Partien nicht die Spur von metrischer Versabtheilung be- 121
wahrt, wie sie uns z. B. in den Euripideischcn Phaethon-
Fragtneiiten in so lehrreicher Weise der Claromoutanus bie-
iei; — der ferner zwischen verschiedenen Scenen, selbst wo
Vehergang von Dialog zu Chorgesang oder umgekehrt ein-
202 AESCHYLUS 1'ERSEll IN AEOVPTES.
.1. neMnereCiiiOMOYCMHK&iTinpocKA «s^
KOICinPOCeHT&IKAKONXCLJZeYB&CIA
EYNYNnePCIjONTljJNMCrAAiikYXOJNKAirTOA
YAN^POJNCTP&TIANOAtCACiSCTYTOCOYCU
NHi6KBATAN(jLlNneNOtlANOi|>6P(iJIK<\TeK
PYVACnOAAAI^An&Aa.lCXtPCIKAAYnTPiS.C
Ki).TeP6IKOMtNAI^IAMYAAAeOIC^&KPYCI
KOAnOYCTerroYCAAroYCMeTtxoYcaiAUsM
&BPOrOOinfPCIJitCi>.NJiPOJNnO0tOYCAIIAtlN
APTIZYriANAtKTPUNTeYNAC&BPOXITOJNAC
XAIAANHCHBHCTePYINA<I>eiCiMntN0OYCI
rOOICi\KOPtCTOT»,TOICKiMr(iJAtMOPONTUJN
oixoMtNtijNiMPojAOKiMucnoAYneNeH
NYNziHnponACAMeNCTeNeircMACiAceK
KtNOYMtNAitPiHCMeNHrAreNnonoi sm
SeP2HCAi\n(iJAeCtNTOTOE6P2HC.A€TON
Tenecn6.iYCii>PON(,ocBi\Pi_ieccirTONTi
iMCTinOTeA&PeiOCMeNOYTOJTOTABAiX
BHCenHNTOS&PXOCnOAIHTiMCCOYCIZ^OC
i|>IAOC&KT(iJPntZOYCTtKiM0a.AaiCCIO
YC0M0nTeP0IKYi\N(>jniAeCNdieCM6N »00
HrAroNnonoiNi\6CAAn(oAeci!iNTOToiN
&eCni>.N(iJAt0POICINeMBOAiMCAIiNJili>,O
N(jL)NXePACTYT0i5,reKit>YrtlNi!kNi5,KTAYTON
U)CiJiKOYOMeN0PHIKHCAMntJilHPHCJl
YCXIMOYCTfKtAeY0OYCTOIAiM'i\nP(jL)
TOMOPOijiHipeYAeiiueeNTtcnpociSiNA
rKANH6i\KTi\CiNM<t>IKYXPeiiXCOiN6PPANTa,l S70
CT6NeKiMAi5iKNi\ZOY8e,PYAAMBOi\CONO
YPi\Nld,XHOi\T6IN6A6AYCBd,YKTONBOi>,
TINTiNAiMNANAYA&NrNAnTOMeNOIAiSiAI
AeiNiM<t>eYCKYAAONTMnPOCi\Ni\YA(L)
NHCniMAdJNTAC&MliXNTOYOiNneNOeizi
ANAP&AOMOCCTePHeeiCTOKttCAAniM 6»«.
AeCAiMMONI«,XHOd,AYPOMtNOirtPO
NTtCTOnANAHKAYOYCIN&ArOCTOIA&NA
k
AESCIIYLU8' PEB8EK IN AE6YPTEN. 203
CirAPTIKAK(0NAX0C0IAenA60NM0N0 m
CANGNHTWNnePACeinOIHPAieiMOYM
AKAPITACICOA<MM(ONBACIA€YCBAPB<\
P<\C<\<I)HNHI€NTOCTAn<\N«MOA<MANHAYC
ePO<XB<\rM<\T<\n<\NT<\A<XNAXHAIABOA
C(i)N€P0€NAP<XKAY€IMOY<\AA<\CYM 64o
Oir<XT€KAIAAAOIX0ONICON<XreMON€C
A<MMON<XM€r<XYXHIONT<MN€C<XTeKAO
M(ONn€PC<\NCOYCir€NH0€ONn€Mn€T€
AANojoiONOYnconepcic^MeK^XAYveN
H<I)IAOC<\NHP(|)IAOCOX0OC<I)IA<\r<\PK
€K€Y0€NH0HAIA(ON€YCAAN<\nOMn 650
OCAN€IHCAIA(t)N€YCAAP€IONOION
AN<\KT<\A<XPeiONH€OYT€rAP<\NAP<\Cn
OT<Xn(OAAYnOA€MO<I)0OPOICIN<\T<MC
0€OMHCT(iJPAeKIKAHCK€TOn€PCAIC
0€OMHCT(OPAeCKeNen€ICTP<\TONeY
enOA(0K€IH€BAAHNAPXAIOCB<\AHN
l0ilKOYeA0€n<\KPONKOPYMBONOX
0OYKPOKOBAnTONnOAOC€YMAPIN eeo
AeiP(ONB<\CIAeiOYTIAPAC<|)<\AAPONni
<|)AYCK(ONB<\CK€n<XTeP<\KAK€AAP€l<\N
OIOn(OCKAIN<XT€KAYHICN€<\TAXHA€C
nOTAA€CnOTOY<I)ANH0ICTHriArAPTIC
en<xxAYcnenoT<XT<MNeoAAi<xrAPHAH 67o
K<\TAnACOA(OA€BACKen<XTeP<XKAK€A
<\Pei<\NOIAIAIAI<M(OnOAYKA<\YT€<DIAOI
CI0<\N(ONTIT<XA€AYN<\T<\AYN<XT<\ne
PIT<MCAIAIAYM<\AI<XrOI<\NAMAPTI<\n<\
C<Mr<MCAIT<MA€2e<|)0IN0AITPICK<\A
MOIN<\€CAN<\€C<XN<\eCZi(OniCTAniC 680
T(ONHAIKeC0HBHC€MHCn€PC<MreP<MOI
TiNAnoAicnoNeinoNONCTeNeiKeKOHT
204 AESCH1'I,US' rHKSER IN AEGYPTEN.
H 20
^H tritt, keinerlei Abtheihiug ketiut oder nur den kteinsten
^K Zwischeuraum laaat; — der, auf irgeudwelchc Treummg auch
^H* bci jedeui Wochael der Hprechenden Persouen gUnzlich ver-
^H zichteud, die Nameu der lctztem durcltgaugig luit dcm ein-
^f zigeu Aufaugsbuchatabcn (wie X*), A, A liir Xopoc, 'Atocco,
AapEioc) in so unuuterbroclieuer Coutiuuittit luit deu vorher-
gelieudeu uud nachfolgenden Textcsworten boieichnet, dass
man sich nur uiit der verdriesalichsten Miiho zurecht liiidet'?
IAlles zuaammengeuommeu wilre iu der That kaum eiiie raf-
fiuirter auBgedachte Boaheit ertindbar, weun sich der Schrei-
ber, um deu kilnftigen Leser griiudlich zu argeru, ausdrflck-
lich (lie Aufgabe gcstellt hKtte, eiu L.eaen uiid Verstehen
'uiit Hinderniaaen ' im emiueutesteu Siuue zu bewirken.
Wird mau auch diese Siugularitiiteu, die nirgends ihrcs
gleicheji linden, auf Rechnung der iudividnellen Marotte
eiuea PrivatgeseheukB setzen woUeu, dergleicheu wir nicht
bercclitigt seien mit dem soust gcwiihnlichen Massstabe zu
messen? — Doch sei selbat diea; miigeu wir uns im Noth-
felle Uuerhijrtheiten gefalleu lasaen; was aber jeder Nach-
aicht eiu Ziel setzt, das siiid erfahrungsmassige Unmog-
lichkeiten. Fiir eiue solclie aher muss es unbedingt gel-
ten, wenn in einem anerkauutermasaeu ao, wie es uus aue
byzantiuischcr Zeit Uherkomiueu iat, vielfliltigst verderbten
Draina eine gegeu 500 Jiihrc iiltere Ilandschrift anch uiclit
eiueu eiuzigeu der mehr oder minder schwereu Schiideu durch
eiue reinere Ueberlieferuug lieilt, ja nicht eine eiuzige neu-
neus- oder irgendwie beachteJiaworthe Variante darbietet,
' sunderu Bich durch nichts als eiuige eleude Schreibfehler ^)
vom landliiufigen Vulgattext uuterscheidet Dass dies aber
das Verhiiltniss beider Toxtc ist, davou kann sich jeder durch
eigene Vergleichung der oben abgedruckten, Uber mehr als
hundert Verae sich erstreckeuden Proben mit der eraten
4) NatilTlicb war aach daa in der vorlettUn Zeilo dea guiEen
StQcks (Facsiinile V) ttn drittcr Stelle erecheinendi; \, wic cs dcr
Dnrchzeichnung nachgebildct worilen, (>in X. Vern 'J4S ht Z viclmehr
6) Wie Vere 6G(S AMTI^iilHPHC lilr itnittftifiptic , GiiO CTHriA fur
Cnyia, 1576 AIAFOIAN fflr 6«iToiev u. a.
\
AESCHTLUS' PERSER IN AEGYPTEN. 205
besten gednickten Ausgabe; die niir von Hermann^schen und
X)indorf'schen Emendationen frei ist^ so leicht iiberzeugen, m
cSass ich mir die undankbare Milhe ersparen darf^ die ein-
zehien Belege vollstandig zu registriren.
Bei dieser Sachlage also^ was ist schliesslich der Humor
^on der im * Wunderlande' Aegypten gemachten Entdeckung?
lEs darf getrost ausgesprochen werden: wenn je etwas gewiss
^ar, 80 ist es dies, dass wir hier den reinen Schwindel vor
uns haben^ dass wir einer^ nicht einmal mit dem zu erwar-
tenden Geschick gemachten^ frechen Falschnng gegeniiber
stehen. Zwar das mechanische Geschick iu der Nachbildung
ausserlicher Alterthilmlichkeit ist ja gross genug, um selbst
Sachyerstandige^ die nur auf die innere Beschaffenheit nicht
naher eingehen^ zu tauschen; aber um desto erstaunlicher ist
in Beziehung eben auf dieses Innere das Ungeschick^ ja ge-
radezu die Dummdreistigkeit und Plumpheit^ mit der solche
Falschung ins Werk gesetzt worden. Von einem leidlich
klugen Betriiger hatte man doch wenigstens erwarten sollen,
dass er etwa einen der vier altesten Drucke — Aldina^ Tur-
nebiana^ Robortelliana, Victorio-Stephaniana — seiner Copie
zu Grunde legte, oder aber irgend einen unschwer aufzutrei-
benden jungen Codex des 15ten Jahrhunderts: aber nicht
einmal diese anfangliche Muthmassung bestatigte sich. Viel-
mehr hat er im allgemeinen ganz und gar den auf der Por-
son^schen Ausgabe ^) beruhenden Diudorf 'schen Text, wie
ihn die altern Teubner schen Drucke, namentlich (da mir im
Augenblick nicht alle zur Hand sind) der vom Jahre 1827,
bieten^ als Vorlage fiir seine Copie benutzt. Daneben aber
ist er schlau genug geweseu, hie und da eineu Blick in noch
eine andere Ausgabe zu werfen und daraus, um seine Ab-
schreiberei einigermassen zu verstecken, einzelne Lesarten
6) Nicbt etwa diese selbst oder ihren (yon Sch9.fer besorgten)
WeigerBchen Abdmck von 1817, wie sogleich das Vers 532 seit Tnr-
nebas yorangeschickte, von Dindorf mit Blomfield beseitigte, demnach
anch im ' Aegyptiacus ' fehlende dXX* beweist. Mit dem Tauchnitzer
Dmck, den ich angenblicklich nicht vergleichen kann, hat es ohne
Zweifel dieselbe Bewandtniss wie mit dcm Weigerschen.
206
AESCnVLUS PERSER IN AKUYl-TEN.
auFzunebmen: und das ist, weun nidit alles tauscht, die
Wellauersche gewesen. Das schlageudate Beispiel ist Vera
571, wo er bei Dindorf - Teubner zwischen 601 und CT^vt
drei Sternchen als Zeichen einer Liicke vor sich hatte und
sich dadurch veranlaast faiid, die Hermatiii'sche Conjectur
fppavTai einzuriicken, die vou Wellauer, und vou ihm allein,
in den Test gesetzt worden. Ein blosses Versehen kanu ea
» aeiu, wenu er, wieder mit Wellauer, Vers 647 in den Worten
fj <piXoc dWip, T^ (piXoc dxQoc das zweite i^ fortlioss. Aber
kein Schreibfehler iat es, dass er Vers 329 statt toiluvI)^ t'
dpxovTUJV setzte ToiiJJvbe f' dpxuiv vOv nach Cantera Oon-
jector, die — bei Wellauer im Texte steht. Desgleichen in
der vorletzten Zeile des ganzen Stiicks (Facsimile Zi) TTeM4)u)
Toi C€ fiir rttp4JUJ ce ebenfails mit Wellauer, wenn auch zu-
gleich t>uc6p6oic fUr £iuc6p6oiciv gegeu iliu.'') Uud dieeer
Mitgebrauch der Wellauerscheu Ausgabe gibt wohl anch
den ScblilBscl zum Verstandniss der wuudersameu Zahluug
iii der Ueberscbrift, welche die Perser als tflv ipb6(Jt]V toiv
. . .TpaTiubiuJv bezeichnet: deunWellauer ist der einzige mir
bekaunte Herausgeber, der dieaem Stilck die letzts Stelle
angewiesen hat/)
Von wem stammt nun die so geschickt-uugeschickt ge-
machte Falschung? — Wer, zumal hier in Leipzig, wixd
T) Silmintliche angeffl-brte Lesarten gibt zwar Biiich die Hermum-
ache Anagabe, aber doneben ao Tiete nnd bedeiitrndc AbweicbongeD,
voD denen der 'AegjptiacuE ' keine adoptirt hat, dass die etwaige
Annikhme, sie Bclbat babe dem Schreiber vorgelegen, gar wenig Wahr-
scheinliGbkeit faatt«.
S) Wer aich icdefls theiU auf diea^n UmBtand, theiU aaf die oben
verieichneten UebereinBtiniiDUDgen Btiitzea wollte, um al« dag eigent-
liche Origiual der Sgyptiscben Abacbrin nicbt Bowohl den DindorT-
Teubner'scben Teit, aU vielmebr gerade den Wel!auer'acben auKn-
aehen, wfirde wiederum flberBehen, daes dnr kleinern Discrepanien von
dieBem weit mebr sind aU Ton jenem; wie 54S vOv hl\ atatt vi)v t^^P.
657 Couclboc fctatt Coutlftaic, 6ii8 bf\ qifO atatt qieo, G51 AapElov. i\d
itatt Aapcid. 1^^ (Druckfahler fQr Aapddv. i^^), 6G1 ridpac atatt -nripuc
n. a, m. Mit vOlliger Beatiinmtheit einem TerBclimitzten FalBarioa
hinter leine Schlicbe eu kommen hat begrciflicher Weioe eeine
Schwierigkeit.
j
AESCHVLUS' PERSER IN AECSYPTEN. 207
nicht zuerst an den vielberufenen Nameii des paluogra-
phischen SchreibkQnstlers Simonides denken? dessen glei-
chen in solcher Technik und Industrie, so viel wir wissen,
hisher nicht erstanden isi Freilich zahlt er schon seit
mehreren Jahren zu den Todten; auch ist es bei seiner hin-
linglich constatirten Sinuesart nicht s^hr wahrscheinlich,
dass er etwa einen gleich geschickten SchQler gebildet und
in ihm sich einen rivalisirenden Concurrenten herangezogen
hahe. Indessen, warum konnte denn das Perser-Fabricat
nicht noch ans seinen Lebzeiten stammen und aus irgend
welchen Ursachen erst jetzt ans Tageslicht getreten sein? —
Aher mehr: ist denn Simonides auch wirklich und wahrhaf-
tig todt? Englische Zeitungen waren es allerdings^ die ihn 124
bereits am 19. October 1867 in Alexandrien gestorben sein
liesBen, und daher ist dieselbe Notiz auch in Freund Eck-
ttein^B Nomenclator philologorum p. 536 iibergegangen. Ich
filrchte indess sehr^ in einer editio auctior et emendatior
wird die Angabe mit einem Fragezeichen erscheinen^ wenn
gieh nicht gar inzwischen das Gegentheil als Gewissheit
heraosstellt Warum, das wird den Lesern dieser Blatter
nachstehender, von W. Dindorf freuudlich mitgetheilter
Passus eines Briefes sagen, den derselbe unter dem 25. Oc-
tober 1868 von Dr. Tregelles, dem bekannten Herausgeber
des Neuen Testaments, aus Pljmouth empfing: ^Some time
ago an account was published in England of the death of
Simonides at Alexandria; but since then the Rev. Donald
OweUy an English clergyman, has found him in Russia oc-
capied with the preparation of Historical Docu-
ments for the Russian Government.'
Man sieht, wenn diese Nachricht, wie es doch den An-
schein hat, richtig ist, so hat 6 Kupioc KujvcTavrivoc Ci)liuj-
vibnc das kalligraphische Geschaft in recht analoger Weise
fortgesetzt. St. Petersburg ist es also jotzt, von wo Auf-
klamng darilber zu erwarten steht, ob wir es mit einer Per-
son von Fleisch und Blut, oder mit einem mythisclien Wesen
zu thun haben. Jedenfalls sind wir hiernach der Nothigung
enthoben^ den Zusatz der Ueberschrift dieses Artikels 'ein
oeues Simonideum' im Sinne eines blossen Gattungsbegriflfs
208
AESCHYI.0S' PERSER IJT ftEOYPTEN.
7.n iuteipretiren; denn die Vermuthiing liegt wohl niclit fem,
duss die TodeBiiachriclit der oiTentlichen Blatter vom leib-
haftigen ' Verstorbeiien ' selbat in sebr errathbarer Absicht
veranlaast worden iat. — Die einzige Notiz, die sonat Uber
die Herkunft des Perser-Codex hieher gelangt ist, dass er
numlich vou einem ' grieehischen fJeistlichen'*) producirt
wordeu aei, iat begreifiicher Weiae nieht geeignet, deu Glau-
ben an bona hdes zu begilnstigen.
Leipi^ig, August 1871.
Naehtriiglich ist es sogar vergount, eine Vergleiehuug
der Schriftzuge uuseres Codex mit der eigeneu Kandschriit
des leibhafteu Himoiiides aiizustellcu. Es ist eine, in Deutach-
land vermuthlich wcuig bekannte Druckachrift:
s:. 'Rflport of the council of the Royal Society of literature
on aomc of the Majer Papyri, and the palimpaest ms.
of Uraiiius belonging to M. Simonides. With lett«rs
from MM, Pertz, Ehreiiberg, aiid Dindorf. Loudon:
John Murray — , Trllbiier aiid Oo. — 1803'
weiche auf p. 28 acht Zeileu der vielberufenen Uranios-Hand-
3chrift facsimilirt gibt (gerade diejenigen, die das verrSthe-
/^ e.N 00 NT^c/\^eNTUJ N B^C I >>euON
Ci^eiB^OYCTMT-fcieTuOM ^pAie
pCUJNKbJ -^h^XrrVuJ Nt^OMN'^
e \cn eNT£-Tt>-Ch.e£>ArYnT\ iju N/
0\ ^H C£ICTi-C \<;>VvAS^»y<jO NTWN
i>^-A^ N ya>.TeAA\A v\&ei.~M<^TTO-r
9) Nach auilerer Leaart:
1 griechischen Arxte.'
AESCHTLUS' PERSER IN AEOYPTEN. 209
rische Kcrr* lyxi\v ibiav enthalten), wie ich sie nebenstehend
xylographiscfa wiederhole.
Halt man diese Probe mit denen des Aeschjlus-Codex
sasammen, so enthalt der Schriftcharakter beider zwar nichts
swingeiides, um eine und dieselbe Hand anzunehmen^ aber
fttich dnrcfaaus nichts widersprechendes. Denn der gaiize,
allerdings beim ersten Blick ins Auge springende Unter-
schied lauft darauf hinaus, dass dieselben Grundformen der
Buchstaben das einemal mit fliichtigem Griffel in dUnnen,
flcfarag geneigten Zflgen auf das Blatt geworfen^ das andere-
mal mit festerer Hand geradestehend und breiter aufgetragen
■ind. Wenn der Uraniostext ungefahr die CursiT-Majuskel^^)
der Herculanischen Papyrus oder der Hyperides-Reden flir
Lykopfaron und Euxenippus wiedergibt, so nahert sich der
Aeschylustezt weit mehr dem Typus der Normal-Majuskel,
wie sie uns z. B. in den Ambrosianischen Fragmenten der
Hias, aucfa in den (wenngleich etwas starreren) Euripidei- is^
idien Phaetfaonbmchstilcken des Claromontanus^ desgleichen
bei Hyperides gegen Demosthenes entgegentritt. Daraus
folgt indess weiter nichts^ als dass der Schreiber — wenn
68 derselbe war — bei dem einen Falsificat gar nicht anders
als in flQchtigem Cursiv schreiben wolltC; bei einem andern
es von vorn herein auf eine sorgfaltigere Malerei abgesehen
hatte. Gewisse besondere Ziige sind beiden Schriftarten ganz
gemeinsam^^)^ vor allem das wunderlich geschnorkelte '2,, ob-
wofal ja allerdings auch dies in den genannten Papyrus und
soDst sein mehr oder weniger entsprechendes Ebenbild hat.
— Sei dem allen indess wie ihm wolle, fiir die Hauptsache
ist es gleichgtiltig, ob Mer Simonides' oder *ein Simonides'
als Urfaeber zu gelten hat.
10) 'Majnskel' sage ich, um den mebrdeQtigen Ausdrucken 'Un-
dalen' und 'Capit&ler' absiclitlich aus dem Wege zu geben.
11) Eben dahin kann man aucb das Y zahlen, dessen Beiu nicht
darch eine gerade Linie, eondem durcb eine feine Scblinge gcbildet
▼ird. Desgleichen das Zusammenb^ngen und Ineinanderfliessen der
obem QaeTstriche oder Spitzen der benacbbarten Bucbstaben TT T f I,
welehes die Deuilichkeit so h&ufig beeintrachtigt; u. a. m.
FB. BITSCHKLJI OPVSCVLA V. 11
2i0
EECENSION VON FR. STAOER S
1
HofFentlich ist das ^gyptische ^pfiaiov nicht inzwischen
schoQ OD eine coDtinentale Akatlcmie oder transmariDe Uni-
versity verkauft!
ischylo
III.
Recension von Fr. Staoer: Aii
gegen Thebe
{ibemekt und darcb Antnerkungen erlUiiter!. Qalie 1927. *)
>3 Wir hahen diese Relation fiir zweckdienlich
erachtet, um einestheils des Vfs Standpunkt zu bezeichnen,
der, wie leicbt ersichtlich, nicht aowohl der unbequeoie Staiid-
punkt wissenBchaftlicber Strenge, die nach dem Ideale riugt,
M als vielmehr die gemiichliche Ituhebank leicht betViedigtar
Uuwissenschaftlichkeit ist; anderutheils, um des Vfs eignen
Maasstah zur Gruodlage gegenwurtiger Beurtheilung machen
zu kiinnen. Obwohl nun dieser Massstab aelbst, wie im Ver-
folg klar werdeu wird, ein eben so unrichtiger als unzurei-
chender ist, so ist docb auch jenen massigen Anforderungen
keinesweges (>enilge geleistet worden. Denn wenn, um von
dem Formellen des iambischen Dialogs auszugeheu, der Vf.
sicb uur die Freiheiten geuommen zu haben meiut, die man
bei allea drei griechiHchen Tragikern fiude, so berubt dies
entweder auf verzeiblicber Selbsttauschung odcr auf UDver-
zeihlicher Unwissenheit. Oder bei welchem Tragiker hai
der Vf. eiiie so gewiasenlose Haudhabung der Verstechuik
gefunden, wie er selbst slch nicht iibel nimmt, weim er z. B.
in V. 16
Die Kinder ond die liebe Heimatb, die Pfiegerin —
dem Leser die Wabl lasst, eutweder im vierten FuBse einen
Bacchius oder im fttnften einen Creticus zu finden: einVers-
schema, wie ee soust nur noch in eiuer ziemlich anrQchigen
Scfaulauagabe des Prometbeua Torkommt; oder wenn er den
*) [Jenaisclie allgemeine Litteratar-Zeitang 1S30, Febmar Nr. 36.
Hfi 11.193-208, wo der Artikel mit 'A. B, C untoneiclinet ist.J
J
fiBEBSETZUNG DER SIEBEN OEGEK THEBE. 211
iweiten imd yierten Fuss mit einem Spondeus ziert^ wie
V. 1039 * will ihn wggtragen', V. 1050 ^Zwietracht schliesst';
oder gBX den Trimeter mit demselben Fusse schliesst^ wie
V. 5 ^Unglfiek traf, V. 63 'Sturm antobt', V. 495 ^Win-
dimgen rii^ auf; y.448, den Rec. der Unglaubigen wegen
ganz hersetzt:
Besiellt, yoU Feuer, muthig, stark — Polyphontes —
Wofem nun der Vf. geneigt sein konnte,
jene Unformen nicht sowohl fQr fehlerhafke YersfQsse als
Tielmehr f&r prosodische Schnitzer gelten zu lassen, so wird
doeh anch jener Yorwurf nicht eher erledigt sein, als z. B.
die merkwtLrdige Anapastentheorie, wie sie sich in der Pra-
zie des Yfii kundgibt, mit griechischen Musterstellen belegt 195
Min wird. Nach jener Theorie namlich kann in einem jeden
Fnsse des iambischen Trimeter ein Anapast stehen, ausser
im sechsten; und zwar, je zerstQckelter durch Wortschliisse
die einzelnen Sylben sind, desto lieblicher scheint sich der
Anaj^uBt dem Ohre des Yfs einzuschmeicheln. Man yer-
snche, diesen Eindruck durch Recitation folgender Yerse in
sich za reproduciren, doch nicht ohne mit einem herzhaften
Aihemzage den Anlauf dazu zu nehmen:
ChoT. Steht das nicht bei den GOttern? Et. Verlassen doch, so
heissfs —
Die gram den Mensohen, nicht eingedenk der GOtter sind —
Was aber femer ausser dieser ganz materiellen 6e-
setEmassigkeit der Yersiiication , wie sie allenfalls durch
Abzablen mit den Fingem zu erreichen ist, zu einer kiinst-
lerischen Nachbildung antiker lamben erforderlich sei, davon
Bcheint der Vf. nicht die leiseste Ahnung gehabt zu haben,
obwohl ihm gerade hierin die im Jahre vorher erschienene
Yossische Uebersetzung hatte vorleuchten sollen: wir meinen
die durch das kunstvoUe Ineinandergreifen von Vers-, Fuss-
und Wort-Casuren zu wechselvoller Anmuth bei strenger
Einheit ausgebildete Rhythmik des griechischen Trimeter.
Der Vf. mag aber seine Uebersetzung fiir Kenner oder Nicht-
kenner (*die der fremden Sprache unkundigen Gebildeten')
RECEN8ION VON FB. STAGER 8
berechnet haben: lefetere miisBeti jedenfalls bei Lesung sol-
cher Verse, wie gleich unter den ersten funfzehn yier Sttlck
unterlaufen :
MnBs der, der auf dem Schiff { dea Staata den Lauf bewacht -
Das Steuer lenkt, darch -Schlaf | daa Au^ nicht erquickl —
bei Aeschjliis den eintonigen modenien Alexandriner wie-
derzufinden glauben, der den Vers in zwei gleichfSrmige
HSIften zerlegt; und sind sie von der Natur mit einiger-
mussen feinem Gehfir begabt, die gepriesene Kunstniassigkeit
der griechischen Dramatiker auch in dem Bau tblgender
Trimeter vermissen, die ihren Namen allzudeuthcb aji der
Stirn tragen, und wenigstens den Kenner sogleieh an die
gescbmacklose Spielerei des Solensers Kastorion eriiiaeni:
Und Wehgeachrei. | Daa wende Eeni, ] der SchirmendB —
Der Manueszeit | anch wer ihr schon | entaltert ist —
wie mau denn dieser monotonen Gesellschaft iambiacher
Dipodien auf den ersten zwei Seiten der Ueberaetzung be-
iM gegnet. Ebeu dahin gebijren die in lauter iambiachen Wort-
fiisseu gar kraukiicb einherwankenden Verse, die durch ge-
baufte einsylbige Worte vollenda allen Halt verlieren, wie:
Muiia der, | der auf | dem Schitf j dea Staata | den Lanf { be
Doch ihr | mQflat jeti.t, { auch wer { noch nlcht { crreicht I die
Kraft —
u. a. Dass aicb vereinzclte Beispiele der gerQgten Vers-
formen aus den umfangreichen Ueberresten der grieGbiachen
TragSdie auflesen lassen, wiirde ein seichter Einwurf sein;
denn alles abnorme, das iu bei^chninkter Erscheinung Ent-
Bchuldigung erbiilt, wird durcb ge»etzIose Haufung unertrag-
lich, weil Ausnahme uicht Regel, soudern eben Ausnabme iat.
Aber noch von einem andern Gesichtspunkte beurkundet
der von dem Vf. sich selbst gesetzte Kanon, die Freiheiten
sich zu erlauben, die man bei allen drei griechischen Tra-
I
J
Cbebsetzuno der sieben gegen thebe. 213
gikern antreffe^ die Gedankenlosigkeit seines Erfinders. Denn
die Aufgabe war eben^ den Aeschylus^ und weder den So-
phokles noch den Euripides, zu tibertragen. Auf den lang-
aushaltenden; schweranstrebenden Senar des Aeschy-
las im Gegensatz zu dem fliichtigen des Euripides konnte
den Vf. wenigstens H. Yoss aufmerksam machen (Vorr. zu
Aesch. p. IX), wenn ihm auch die gewichtvolle Hervorhebung
jenes Gegensatzes bei Aristophanes unbekannt war. Wie
gegenwartig die verdeutschte Tragodie vorliegt, wiirde frei-
lich Hr. Stager, wenn Dionysos^ ziirnend iiber die Yerun-
^impfiing eines seiner Meisterwerke, zu ihm herantrate und
an ihn die Aufforderung ergehen liesse, wie dort an den
Euripides, mit diesem verlegen ausrufen miissen: cp^pe ttoG
toioOto bi\Ta ^oucri;
Hier ein paar Proben fiir hundert, wieder nur von der
ersten Seite, die uns fflr keines einzigen Mangels Nachwei-
snng im Stich lasst:
oi^uiTjiaciv 9', div Zeuc dXe^riTripioc —
Und Wehgeschrei. Das wende Zeas, der Schirmcnde —
Doch wie wenig dem Vf. die Aufgabe klar geworden war, durch
ireue Bewahrung des individuellen Charakters ein Kunstwerk
zu reproduciren, dafiir gibt das betrQbendste Zeugniss die vol-
hg willkQrliche Behandlung der Chorpartien. Wie immer, so
steht auch hier der Vf. dem zwiefachen Tadel bloss, einmal
durch die allerlaxeste Gesetzgebnng seiner unwissenschaft-
lichen Bequemiichkeit den erwiinschtesten Vorschub geleistet
2u haben, und doch auf der andern Seite seine Gesetze in
gedankenloser Inconsequenz mit Fiissen zu treten. Wie will
der Vf. seine W^illkiir in der Wahl der Chormetra vor einem
wissenschaftlichen Standpunkte rechtfertigen , da er sic aus-
drflcklich p. 55 durch die Verlegenheit motivirt, in die den
Cebersetzer die Eigenthiimlichkeit der Aeschyleischen Poesie
aetze? Demohngeachtet, warum gibt dieselbe Uebersetzung,
die z. B. den dochmischen Rhythmus des ganzen ersten Chor-
gesangs fallen lasst, denselben anderwiirts, wie V. 686. 705 ff., vji
getreu wieder, wo er doch wohl nicht mehr Volksthiimlich-
214 RECENSION YON FB. STAQEB'S
keit hat als dort? denn wunderlich genug gibt sicli Ebr. Si,
der seine Chormetra^ wie wir eben sabeD; mit seinflr :
Schwache entschuldigt, in einer andem Stelle die Miene, ilfl
habe ^angemessene Wahl des Yersmasses, mit RQcksicht miif
das besonders ausgebildete GefUhl des Volkes/ den UebeE^
setzer geleitet. Wofem nun gegrUndeter Weise (zu welchei^
Annahme Rec. sich keinesweges berechtigt glaubt) des Vi
Rhythmen wirklich dem individuell ausgebildeten (Jef&hl
deutschen Volkes entsprachen, so mUsste man alle
diesen Volksgeschmack, der in einer beliebigen Zasamme:^Ei-
wUrfelung langer und kurzer Sylben, holpriger und 8toft.j^
richterVerse seine Befriedigung fande^ nicht ohne WehmiK.*tJi
beklagen; aber wiederum stande es noch nicht in Conse-
quenz, dass es fiir den Uebersetzer eines fremden Kui&st-
werkes Pflicht sei, einem so verwahrlosten Geschmack duzicA
behagliche Accommodation zu huldigen^ statt durch gewisseo*
haftC; mit weisem Masd gemilderte Strenge die Empfiii^
hchkeit fur das zwar Fremdartige^ aber dabei wahrhaft
Grossartige zu wecken^ welchem Streben doch wahrlich in
unsem Tagen der Sinn der Gebildeten auf das erfrenlichBte
entgegenkommt. Doch welchesPublicum Yon dem Vf. unter
dem Volke gedacht werde^ wird Tielleicht aus denjenigen
Stellen klar, die allerdings einen gewissen leichtfasslichen,
popularen, wenn auch nichts weniger als kunstgerechten Takt
haben, der an die volksthiimliche Romanze erinnert, z. B,
V. 122:
Und die Zugel, gezHamt darch RosBes GebiiBy
Verkfinden klirrend den bluiigen Tod. u. i. w.
Denn wem fallt nicht hiebei ein:
£b ritten drei Reiter zum Thore hinaus —
oder audere Balladen gleich heitern Charakters? Wem da-
gegen fallen dabei die ausdmcks- und empfindungsToUen
Dochmien des Aeschylus ein^ in denen sich das von Leiden-
schaft bewegte^ zwischen Furcht und Hoffnung bangende Ge-
miith so malerisch abspiegelt? Wie nun der Grundcharakter
der ebeu angezogenen Verse offenbar anap*astisch ist, so
darf dagegen nicht verhehlt bleiben^ dass alle anapastischen
tJBERSETZUNG DER SIEBEN OEOEN THEBE. 215
^-fccme unserer Trag5die (V. 822 ff. 861 ff. 1054 ff.) von
denr Uebersetzer sich dieselbe Behandlung wie die eigenir
«n Chorgesange haben gefallen lassen miissen, wodareh
wesentliche Unterschied beider, von welchem dem Vf.
^^^n 80 wenig wie von der tiefen innern Bedeutung der anti-
^t^ophischen Entsprechung eine Ahnung aufgedammert zu
^^in scheinty auf das griindlichste vernichtet, und die ver-
^^^uedenartigsten Elemente zu einem* imerfreulichen Chaos
"^ermengt worden sind, auf welches die Worte der Tragodie
Anwendang erleiden: TroXXa b* dKpiTOcpupTOC (Moucac) b6cic
^OrilyavoTc iv ^oOioic qpopeiTai. Die Uebersetzung mag Hr.
St in seinem eignen Exemplare nachlesen Y. 360 ff.
Nach diesen Darlegungen ist es schwer zu begreifen^ m
welchen Sinn man mit den Worten des Verfassers zu ver-
binden habe: ^lch kenne wohl die Mangelhaftigkeit meiner
Verse; aber dieser mache ich mich lieber schuldig als der
Mangelhaftigkeit des Gedankens. Die richtige Declamation
mnss vieles wieder gut machen.' Abgesehen davon, dass die
vorliegende Uebersetzung doch nicht bloss zum Declamiren
bestimmt ist^ so gesteht Rec. keinen Begriff von einer De-
clamation zu haben (der obendrein das Pradicat einer rich-
tigen zukomme); die aus einem Mischmasch principlos dahin-
hQpfender, einherschleichender; kopfttber stolperuder Vers-
zeilen gesetzmassige^ wohllauteude^ mit kiinstlerischem Be-
wusstsein gewahlte Rhythmen herausdeclamiren; kurz^ welche
gut machen soll, was der Uebersetzer schlecht gemacht*
Gleichwohl hat sich Hr. St. eines namhaften Mitkampfers
zu getrosten^ der in seinem ^Nachtrag zu der Schrift liber
die Aeschylische Trilogie' p. 81 f., bei Gelegenheit einer
gleich unkritischen und ungrammatischen Apologie des huu-
dertkopfigen Ungeheuers im Prometheus, iu hartnackigem
Irrwahne an den FIuss kunstgerechter Declamatiou appellirt,
die solche hassliche Flecken auch fUr das geiibteste Ohr
glQcklich verkleistere. Glilckliche Harmlosigkeit eines geist-
reichen Dilettantismus!
Aber auch das gegenwartig in Rede stehende Princip
des Vfs, durch Mangellosigkeit des Gedaukeus die Mangel-
haftigkeit des Versbaus zu libertragen, ist leider, wie alle
916 nECENSIOT* VON FK. 8TAOEH's
bialier bpleiichteten Punkte, in der Durchfiihrung aicht minder
bIb in der Aulstolluug verungllickt. Denn es liiast sich die
Maugelhaftigkeit des Gedankens, die der Vf. in aelteamer |
Verblendung von seiner UeberBetzung entfernt wahnt, in '
einer vierfachen Abstufung dergestalt uachweisen, daas ge- 1
rade sie als eine die Mangelhaftigkeit der Dietrischen Form ,
entachiedeu (iberwiegende eracheint. Wenn namllch die bisher f
blossgestellten Unvollkommenheiten iu AnschUg gebracht
iiud die mangelhaften Gedankeu iu uuiischyleifiche, unpoeti-
sche, uugriechische und undeutsche classificirt werden, so ,
dOrften sich tveuig Vcrse ausfindig inachen lassen, denen '
nicht ciner der namhaft gemachten Miingel auklebte. r
i
Was nun zuniichat die unaschyleische Sprache d«r i
8tager'schen Uebersetzung aulangt, so liiuft dieae, wie nicfat *
andere zu erwarten, parallel mit der unaschyleischen Vera-
technik. Durch Bewahrung der eigenthiimlicheu Farbe, durch
deo gehalteneu Ton de^ Ganzen das individuelle Bild der i
Aeschyleischen Poesie in scbopferischer Lebendigkeit wieder- j
zugeben — diese Idee war freitich unserm Vf. nicht auf-
gegangen, und wir konuen demselbcn nicht widersprechen,
iM dass ihm Aeschylus eine ganz frenide Sphare der Poesie ist.
Es ist allbekannt, dass aiis demselbeu Gesichtspunkte der
Vossische Homer iu seiner jetzigen Gestalt etwas verfehlt«s
ist; nur dass hier Kraftfllle der Grund ist, dort Kraftlosig-
keit. Weun Vosa durch zu atarke FarbenauftragUDg das
Original Uberbietet und durch das Zuviel feblt, so fehlt Hr.
St. durch das Zuwenig, und assimilirt das Origiual seiner
eignen Mattherzigkeit. Der Beweisfflhrung sind wir von aelbst
Qberbobcn, aobald der zweite Punkt begrlindet iat, der den
ersteu involvirt. Wenn nuu der Vf p. 5n keinen An-
stand uimmt, sich Leichtigkeit dos Ausdrucks beizulegen, so
hat er im allgemeinen nicht Unrecht, aber ea ist dies auch
«10 ein sehr zweideutiges Loh. Es ist wahr, Anlage zur Ge-
schraubtheit, zum Schwulst scheiut dem Vf. die Natur ver-
sagt zu haben; aber dagegen hat sie ibn mit eiiier prDsaischen
Nilohternbeit ausgeriistet, mit der man nicht einmal gut«
Prosa achreiben kann, und die selbst dem des Aeschyleischen
iJBEHSETZUNG DER SIEBEN QEOEN THEBE. 217
Unkimdigen die Stager'sche Uebersetzimg nach den
ersten 20 — 30 Versen recht grQndlich verleiden muss. Wie das
Edle und WOrdevoUe des Originals trivialisirt^ das Gedrangt-
kraft^e yerwassert, das mit besonnenem Takt bedeutsam
Gewahlte leichtfertig verwischt worden ist^ dafQr zeuge die
nnparteiische Stimme der Uebersetzung selbst^ der zur Yer-
gleichung die Yossische gegeniibertreten mag.
Zu dem nngriechischen Elemente, welches sich wie ein 201
beimlicher Schaden durch die ganze Uebersetzung hiudurch-
siebty nnd an einzelnen Stellen in recht hasslichen GeschwUren
m Tage bricht, gehort zuvorderst die grosse Masse alles
desjenigen, was sich unter dem mildeu Nameu der Untreue
snsammenfassen nnd schon in den oben gegebenen Proben
mit Leichtigkeit erkenuen lasst, obschon bei dem Yf. selbst
nach p. 55 kein bedeutender Zweifel an der erreichten Treue
aofgestiegen za sein scheiut. Auf den ersten Seiten steht
die reichste Auswahl von Belegen jeder Art ftir des Vfs
entweder willkflrliche oder ungelenke Handhabung des grie-
chischen Textes zu Gebote
. . . Mit gleicher Willklirlichkeit ist sowohl Wortstellung
als Satzbildung und Periodenbau fast durchgangig verkehrt
nnd verdreht worden; ob Hauptsatze zu Nebensatzen oder
Nebensatze zu Haupisatzen gemacht und dadurch sinnvolle
Goncinnitat in haltlose Zerflossenheit, beziehungsreiche Nach-
drficklichkeit in unzeitige Breite aufgelost, alles Wechselver-
haltniss der Gedanken zerstort und der Zielpunkt des Sinnes 202
verfehlt werde — dergleichen Kleinigkeiten scheinen den
Vt so wenig zu kiimmern, als ob er Kadmeer mit dem e
oder ae schreibt
Den Culminationspunkt des Ungriechischen bilden die
offenbaren Misverstandnisse, die den Sinn des Schriftstellers
vcrfalschen
. . Die Beschranktheit des Raumes gestattet nicht, die ganze
Fluth misverstandener Stelien loszulassen: nur noch ein paar,
wie sie nns eben beim Blattern zu Gesiclite kommeii . . . 203
• •• ,•.....•••...•.«,,,
. . . Das Undeutsche der Uebersetzung kann fiighch
218 HECEWSiaW vov FF. stXgkk'8
um Bo kiirzer angedeutet werden, je vereinzelter wirklich diese
Anatosae Torkommen, und je melir wir Ursache haben zu
den AnmerkuDgen zu eilen.
Hier ist uuu leicht in die Augen fallend, dass ihr Ver-
fasser mit Behagltchkeit sich in einer gewissen Breite ergeht,
wie demi gleich die erate Aumerkung mit der umstandlicheD
Widerlegung einer widersinnigen Meinung des Scholiasten
4 anhebt Da die ADmerkungen nach p. 5G den beschei-
denen Zweck haben, gr5aatentheilB niir eine Bechtfertigung
der Uebersetzung zu geben, so wird man nicht ebeu erwarteo,
dass die wiasenachaftltche Behandlung unserer TragOdie da-
durch gefordert sein werJe, wie sich deiin dies aehon daraus
abnchmen liisst, dass sich der Vf. fast das gauze StUck
hindurch nach einigem Hinfiber- und Herilberspreehen flher
die Meinungen der Interjireteu allezeit bei der Vulgate xur
Ruhe zu begeben pflegt, auch wo dieae unwidersprechlich
fehlerhaft ist Und doch kann die heliebte Vulgaten-
reiterei kaum unglQcklicher angebracht sein als bei einem ao
depraTirten Schriftsteller, wie Aeschylus ist, desseu Heil eiuzig
auf scharfsinniger Cotijecturalkritik beruht. Wenn gieich aber
diese dem eigentlichen Philologen anheimfiillt, was Hr. Stager,
wie es scheint, nieht ist*), so konnten ihm doch namentlich
die antistrophischen Chorgeaange zu der Einsicht verhelfeu,
wie uuzertreuulich' das Geschaft des Kritikers von dem des
-guten Uebersetzera aei Eiufachea Abziihlen der Sylben
hatte dem Vf. mauche verdeckte Schaden der Art aufgedeckt,
wie z. B., um nur Einen zu uenuen, V. 345 ff, vgl. luit V. 357 B.
wahracheinlich vom Dichter so geschrieben worden sind:
KOpKOpLTfai b' dv" dcTU, nOTl b" 6pKdv(jt TTUpTUJTq'
npdc dvbpdc b' dvr]p bopti KaivEiai.
KavTobaTrSc b4 Kapiioc xo^dbic neciijv dXTwvei
Kupcac iiiKp6v fiMfio eaXa^tiTToXujv.
*) [Diet Ut nm die UrheberBchaft des ArtikeU lu verdeoken (abei
rreilicb uichl, blosB aae ilicsem GTiindc) );c8chriobeu. EtAger wai
namliub daiuals f:\eic\i KitBi.'hl rrivalducciit iii Uulle; s. lUbbecki
Bit*chl I i>. S9. C. W.J
tJBEBSETZUNG D£B SIEBEN OEGEN THEBE. 219
6Xiv ist mit Hermann als Interpretament heraaszawerfen^
pei and Kupcac rechtfertigen sich selbst. So entsteht ein
^ncinner Gregensatz: strepUus fU per urbem et ad moenia
lenn nichts ist einfacher als 6pKdvii tt. Yon der mit ThQr-
ien beeetzten Stadtmauer zu verstehen); oder deutlicher:
^nmuUus d m urbe est et extra urhem. Die Yerwechselung
Im x\ und ic ist bekannt genug. Maiicherlei bei dieser Stelle
Bkht mit Unrecht erhobene Bedenklichkeiten^ die man bei
Bn. Stager p. 81 nachlesen kann, erledigen sich auf diese
Wdse Yon selbst.*) Ist aber diese Emendation richtig^ so
faam Hn. St.'s Uebersetzung nicht anders als sehr unrichtig
seb; jedenfalls hatte er die Obliegenheit darzuthun, wie
L B. das Yon ihm tlbersetzte 7tt6Xiv sich mit dem Metrum
mtrage. Aber schon die blosse Betrachtung des Sinnes
hniiLte den Vf. auf eine und die andere Corruptel ftlhren.
Wer z. B. wird dem Aeschylus eine so unertragKche Tauto- m
logie zutrauen wie V. 501f. ^'OTKa TTaXXdc, f^T* dYxiTTToXic,
luXaici TeiTuiv dvbpdc exOaipouc' uppiv — ? Wie nahe liegt
die Yerbesserung: mjXaici -^txiov* dvbp6c dxBaipouc' uppiv.
Wenn nun noch hinzugefiigt wird, dass den Vf., we-
iiigstens momentan, der logisch-richtige Gebrauch des Denk-
Tennogens zu Yerlassen scheint, so werden die Anmerkungen
zor Geuuge gewiirdigt sein. Ein interessantes Beispiel dieser
psychologischen Erscheinung findet sich p. 61, wo die An-
merkung zu V. 28 aus circa 10—12 Satzen besteht, von denen
fkst kein einziger mit dem Yorhergehenden oder nachfolgendeu
in einem begreiflichen ZusammenhaDge des Gedankens steht.
Dem Leser wird dabei ungefahr zu Muthe, wie bei gewissen
^nen in Tiecks bekannter Novelle.
Vorangeschickt ist der Uebersetzung auf vier Seiten
ine historische Einleitung fiir den bescheidenen Hausbedarf,
ie sich gerade wie ein Kindermahrchen liest, z. B. p. 5: .
. . Gegen diese platte Naivitat des Stils sticht wunder-
*) [AJs Urheber dieBer Emendation ist Ritschl bereits genannt
m seinem Breslaner Schriler R. Enger: de Aeschyliis antistrophicoram
spoDBionibas part. 1 (Vratisl. 1836) p. 27. C. W.]
220 EIGENE tJBER8ETZUNQ
lich ab die erhabene Hohlheit einer Phrase wie folgende:
^die Geschlechter leben und sind das fortdauemde Besondere
in dem fortdauemden Allgemeinen; namlich im Yolke — ',
die wie hereingeschneit kommi
806 Damit jedem Theile des Buches sein Becht geschehe^
bemerken wir zum Schluss^ dass in dieser Uebersetzung die
langst yerschoUene Sceneneintheilung wieder hervoi^ekramt
worden isi Druck und Papier stehen in umgekehrtem Ver
haltnisse zum Werthe des Buches.
IV,
Probe einer eigenen Uebersetzung der Sieben
gegen Theben.
«(V. 163—269 der Hermaim'schen Ausgabe.)
Eteokles.
Euch frag' ich, euch, ihr unertragliches GezUcht,
Ist dies das Rechte, schafft Gedeihen dies der Stadt^
165 Und Muth dem Kriegsvolk, dem hier rings umlagerten,
Dass vor der Schutzgottheiten Bilder hingestiirzt
Ihr schreit und wehklagt, Greuel dem VerstandigenV
Nie doch im Ungltick, uoch im Schoss des Gluckes auch,
Mag zugesellt ich jemals sein dem Weibervolk.
170 Denn hat es Obmacht, unertraglich ist sein Trotz,
Und ist's in Furcht, noch schlimmres Leid ftir Ilaus und Stadt
Auch jetzt, die Burger so zu wild verworrner Flucht
Antreibend regt ihr alle auf zu feiger Angst.
Die Feinde draussen fordert ihr aufs trefflichste,
175 Selbst von uns selbst bezwungen werden drinnen wir.
Das erntet, wer mit Weibern je zusammenwohnt.
Und wenn jetzt wer nicht horen wird auf mein Gebot,
So Mann wie Weib, und was da zwischen beiden sei,
Das Todesloos sei wider den beschlossen straks,
180 Der Steinigung des Volkes soU er nicht entgehn.
Des Mannes Sorg' ist, nicht das Weib berathe das,
Was draussen; drin dich haltend stifte Unheil nicht.
Horst oder horst du nicht? sprech' ich zu taubem Ohr?
der 8ieben gegen thebe. 221
Chor.
Oedip^s theorer Sohn; zur Angst riss mich hin*)
Der Streitwagen Drohnen (welch Drohnen!), als 186
Im RadroUen dort die Nab' hart erklang,
Und des stetswachen Ross-
Gebiss Steuer, der
Flammengebornen Zaume.
Eteokles.
Wie denn? der Schiffer, der zum Vorderdeck entflieht 190
Vom Steuer weg, gewinnt der wohl der Rettung Weg,
Wenn ihm das Schiff ankampfet gegen Meeresfluth?
Chor.
Aber ich kam vorstfirzend zu der Gotter uralten Bild-
nissen, den Ewigen yertrauend, als der Donner des heran- 195
wettemden grausen Unwetters an den Thoren erscholl, da
erhob icli mich in Angst zum Gebet an die Seligen, dass
sie ihren Schutz halten mbchten tlber die Stadt.
Eteokles.
Dass Feindesspeer die Mauer wehre, das erfleht.
Chor.
Eommt das nicht von den Gottern?
Eteokles.
Doch die Gotter auch, 200
HeissfS; weichen selber aus bezwungner Stadt hinweg.
Chor.
Nimmer mein Lebelang weiche der G(')tter hohe Ver-
sammlung; moge ich nimmer im Sturm berennt die Stadt,
und vom feindlichen Feuer ergriffen das Kriegsvolk erschauen. 205
Eteokles.
Mit deinem Gotterflehn berath' uns schlimm nur nicht.
Denn Folgsamkeit ist Mutter thatenglilckliehen
Erfolges, ist das Gltick uus hold; so heisst das Wort.
*) [Nur bei diesen Veraen ist eine genaue Nachabmung des
Metrums in den dochmiachen Partien probeweiee versucht. C. W.J
222 eigene ijbersetzung
Chor.
Sie isfs; doch die Gottheit hat h5here Macht noch. O
210 in der Noth richtet sie den Rathlosen auf auch aus schw^
ren Grams tiber das Auge niederhangendem Gewolke.
Eteokles.
Der Manner Sorg' isfs, Opfergab und Weihgeschenk
Den Gottem darzubringen, wenn die Feinde draun;
215 Zu schweigen deine und zu harren drin im Haus.
Chob.
Durch der Gotter Huld ist^s^ dass wir bewohnen eine
unbesiegte Stadt^ und dass uns wehrt die Thurmbefestigung
den Feindesschwarm ab. Welcher Tadel mag dies verwerfen?
Eteokles.
Nicht ja verarg' ich's^ dass der Gotter Stamm du ehrst.
220 Nur dass die Biirger du mir nicht feigherzig machst,
• Bleib ruhig hier, und fUrchte dich nicht alizusehr.
Chor.
Ungewohntes Get5se horend durch einander gewirrt^ kam
ich in zagender Furcht zur hohen Burg, dem heiligen Sitz,
hieher.
Eteokles.
226 Nicht doch wenn ihr von Todten und Verwundeten
Yernehmet^ greift das auf mit lautem Elageruf.
An solchem Mord der Menschen weidet Ares sich.
Chor.
FClrwahr da hor' ich auch der Rosse Wiehern schon.
Eteokles.
Nicht was du h5rest hore allzu offenbar.
Chor.
230 Es seufzt von Grund auf feindumzingelt unsre Stadt.
Eteokles.
Genflgt es nicht, dass Sorge trage Ich daffir?
Chor.
Ich zage, denn das Rasseln an den Thoren wachst.
der sieben gegen theben. 223
Eteokles.
VV^Lrst schweigen du und nichts der Stadt verkandigen?
Chor.
O Schutzgemeinschaft; nicht yerrathet diese Burg.
Eteokles.
I^od dir, yermagst du schweigend nicht zu tragen dies! 235
Chor.
Q>>r heimischen Gotter, lasst nicht Enechtschaft mich umfahn!
Eteokles.
^u selber knechtest selbst dich und die ganze Stadt
Chor.
Allmacht'ger Zeus, wend' auf die Feinde dein Geschoss.
Eteokles.
0 Zeus, zu was erschufest du das Weibervolk?
Chor.
Zu leiden gleich den Manneni; deren Stadt besiegt. 240
Eteokles.
Du widersprichst, den Bildem nahend wiederum?
Chor.
In Ohnmacht reisst die Zunge mir die Angst dahin.
Eteokles.
Ein leichtes fordr' ich, gabst du leicht Gewahrung doch.
Chor.
Yerktlnde 's nur sogleich mir^ und ich weiss es gleich.
Eteokles.
Schweig; Ungltlckserge^ schrecke mir die Freunde nicht. 246
Chor.
Ich schweige; mit den andem trag' ich das Geschick.
Eteokles.
Dies Wort anstatt der friihem nehm' ich an von dir.
Und ausserdem, wegtretend von den Bildern^ fleht
Verstand^ger, dass Mitstreiter uns die Gotter sein.
Und wenn du vernommen mein Geliibde, dann auch du 260
Stimm an des Jubelpaans heirges Siihnelied,
Stieropferweihende Satzung des Hellenenvolks^
224 DISPVTATIO DE AE8CHTLEAE
Ein Sporn den Freunden, losend alle Feindesfurcht.
Ich selbst, des Landes Gottem, den stadtschirmenden,
255 Den Feldeswaltem und den HUtem auch des Markts,
Der Dirke Quellen, selbst auch des Ismenos Stromy
Wenn'wohl es ausgeht und die Stadt gerettet wird,
Gelobe, dass den Gottem Stiere opfernd und
Mit Lammesblut die Gotterherde trankend wir
260 Trophaen weihen, und der Feinde Beuteschmuck
Soll an den heirgen Tempeln prangen speerdurchbohrt.
Das sollst du von den Gottem, ohne Seufzen^ flehn,
Und nicht mit nutzlos ungestdmem Angstgeschluchz.
Denn nicht entfliehst du damm deinem Schicksal mehr.
265 Ich aber will sechs Manner, selbst der siebente,
Dem Feind als Eampfesgegner mit grossarfger Exafty
An die sieben Mauerpforten aufzustellen gehn,
£h' hasfge Botscbaft nahet und schnellwogende
Geriichf^ und Feuer schiiren in dem Drang der Noth.
*) [Inserta est haec dispotatio libelli a Roberto Engcr 'do
Aeschyliis antistrophicorum reBponsionibas' (VratiBlaYiae apud F. B.
C. Leuckart a. 183G) editi § 8 p. 36 — 46. Ibi igitur haec narrat auctor:
'Carminis huius fabulae (Aeschyleae Septem ad Thebas) primi quaa
condicio sit supra significavi Quocirca quoniam neqne negare
antistrophicam responsionem neque affirmare simpliciter conducit, in-
tegram intellexi sibi hanc rem poscere disputationem , ut quidqiud
atatuitur quo statuatur iure perspiciatur. Deterrebat tamen rei diffi*
cultas summa, imperfectum vero relinquere quod inchoavi semel pige-
bat: ita ut nihil acceptius atque commodius mihi accidere posset quam
quod Fridericua Ritschelius praeceptor meua mibi significavit, quQin
totam hanc rem cum eo communicaaaem, facile me posse ex hac dilB-
cultate expediri, si quam emendando huic carmini operam navarit, in
meum converterim usum. Ipsa eius verba haec sunt: «In Franciaci
Passovii etc. *' C. W.]
^'^) [Ibi in adnotatione parodus describitur ex Ritschelu Bententiai
V.
Disputatio de Aeschyleae Septem ad Thebas
parodo.*)
36 In Francisci Passovii opusculis academicis ab N. Bachio
editis quae p. 101 sq. mei mentio fit**), eam sciendum est ;
8EPTEM AD THBBAS PARODO. 225
et me et editore inyito factam soli deberi plagularum cor-
rectori Lipsiensi^ qai nescio quo iure quae uon Passoyii manu
ascripta in margine videret et adeo testaretur conglutinanda 97
eum Passovianis et cum doctis hominibus communicanda pu-
tavit. Sed quoniam potestas non est dt^vnTa TTOieTv dcc* av
^ TT€TTpaTM^va, emaculabo* saltem et aliqua ex parte defen-
dam, quae aliena culpa deformata innotuerunt.
£t ab anno quidem CIOIOCCCXXX, quo Aeschyli
Septem ad Thebas publicis scholis primum sum interpretatus,
cum numquam, ubi ad choricum carmen primum eius fabulae
ventam erat, de reliquis difficultatibus huius parodi explica-
tius dicere omisi, tum de metricis rationibus sic iudicavi^ ut
ambiguum esse monerem, essentne antistrophis lamentantium
Tii^num yerba disponenda an non esseni Mitto nunc quae
fere disputare in utramque partem consueverim; quorum expo-
sitio amplius sibi spatium poscit; tantum addo, antistrophicae
responsionis quibusdam in partibus tot tamque luculenta
vestigia extare^ ut qui per universum carmen potuisse for-
tasse illam pertinere statuerit^ ei certe exemplo aliquo, quo
osque progredi in hoc genere liceret^ ostendendum fuerit
et via monstranda^ qua incedenti cuipiam felicius succedere
singulorum emendatio posset. Eiusmodi exemplum- reliquis
longe probabilius dixi illud esse quod a Seidlero est propo-
situm, sed tamen ita hoc ipsum comparatum, ut quibusdam
in locis etiam limari et perfici posse videretur. Quod qui-
dem hac specie studui declarare.
TTpoiuboc. I
6p€0|Liai q)op€pa M^tdX' fixn-
a . 11
>i€0€tTat CTpaioc CTpaT^Trcbov XiTriOv,
80 p€T TTOXUC 6b€ X€lbc TipobpOMOC ITTTTOTaC.
p'. III
ai8€pia kovic ^€ 7T€ie€i q)av€ic\
a 'vauboc caq)f]C fTu^oc fiYT^Xoc TTOTdTai.
prsLeminsiB nimirum simpliciter his yerbia: Mn margiDe baec non
Pa»ao¥ii maoa adscripta: <iEit8chl.^^ C. W.J
rn. BIT8CHELII OPV8CVLA V. 15
226 DISPVTATIO DE AESCHYLEAE
£Xaci5^^viov irebi' 6itX6ktu7t* \jjt\ xP^M^Tei Podv,
85 Pp^m€i b* dMax^Tou 5iKav u5aToc opoKTuirou.
a/ V
iu) idi iuj iuj iuj Oeoi
Oeai t' 6p6^€vov KaKdv dX€ucaT€.
p'. VI
Poqi UTrip t€ix^ujv 6 X€UKaciTic 6p-
vuTai Xa6c iuTp€7Tf|C tiii 7t6Xiv 5iuikuiv.
f. vn
90 Tic fipa ^uc€Tai, Tic fip* £iTapK^C€i 9€ujv t\ 6€dv;
iT6T€pa bf^T* it^ iTOTiiT^cuj pp^Tfi bai^6vujv;
b\ vm
iuj — ^dKapcc €C€5poi, iK^ilex Pp€T^uJV
96 fx^c6ar Ti fi^XXoM€V dydcTOVOi;
€MX
dKOU€T* t{ OUK dKOU€T' dcnibUJV KTUITOV;
it^ttXujv Kal CT€q)^ujv 7t6t' €i fif| vuv, d^qpi Xitov ££om€V
€'. X
KTU7T0V 5^bopKa* 7TdTaToc oux ^v6c 5op6c.
100 Ti ^^H€ic; 7Tpo5(uc€ic cu TtaXaixOujv "Apric Yav tov T€dv;
b\ XI
iuj — iuj xP^coTTrjXiiH boiMOV, f7Ti5' Im-
be TtdXiv, fiv ttot' ^u^iXrJTov f0ou.
CTpoq)f| o'.
106 6€0l 7TOXlOUXOI XQ0v6c, Tt' It€ 7TdVT€C €ici5€T€ TTOp^^VUJV
WCIOV X6X0V bOuXoCUVOC U7T€p*
KUMO iT€pi itt6Xiv 5oxMoX6q)UJV dvbpuiv
110 KaxXd2;€i iTVOoTc "'Ap^oc 6p6M€vov.
CTpoqpfi p'.
dXX' iL Z€0, Z€U, 7TdT€p TTOVT^X^C,
39 TTdvTUJC fipriHov botujv fiXujciv.
*ApT€Toi Tdp iTdXic^o Kdb^ou
kukXoOvtoi' q)6poc b* dpr)UJV SttXujv
116 bldb€TOl b* ^Tl T^VUUJV ITTITIUJV
KivupovTai q)6vov x^^ivoi.
SEPTEM AD THEBAS PARODO. 227
^Trrd b* dTTivopec Trp^irovrec cTpaioO
bopuccooTc cdtaic iruXaic d^bo^aic
TrpocicravTai irdXui Xaxdvrec.
dvTicrpoqpfi a'.
120 cu T* (b AiOTCvfec, qpiXd^axov KpdTOC, puciTToXic t^voO
TTaXXdc, 8 6' ittitioc TTOVTOfirtuJV fivaH
ixOupdXui TToceibduiv MOX^vqi
dTTiXuciv qpd^ujv, ^iTiXuciv 5i5ou.
dvTiCTpoq)f| P'.
125 cu 5' "Apric, qpcO, Kdb^ou ^ttiuvumov
tt6Xiv qpuXa£ov Kfibccai t* ^vapTuic.
Kai KuTTpic, dT€ T^vouc TTpo^dTUjp,
dXeucov, c^6€V Tdp H ai^aToc
T€T6vaM€V XiTaTci C€ GcokXutoic
130 dTTuoucai TT€Xa2;6M€c6a.
Kal cu AuK€i' fivaE, Auk€ioc t^voO
CTpaTijj baiuj cTdvuiV AaTuiic
T€ Koupa t6Hov €U TTUKdCou.
<;, XII 40
135 II II
6toPov dpMdTU)V d^qpl tt6Xiv kXuuj'
•
iB it6tvi* "Hpa,
AaKOV d£6vujv PpiOofi^vujv xv6ai.
r. xni
"ApT^Mi qpiXa,
140 bopiTivaKTOc al6f|p ^TTijiiaivcTai.
Ti tt6Xic fiMMi TTdcxei; Ti T€vr)C€Tai;
TToT 5' ^Ti T^oc ^TTdT€i 6€6c;
q. XIV
dKpopdXuJV b* dTTdXH€Uiv Xi6dc ?px€Tai *
u» qpiX' *'AiToXXov,
145 Kdva^OC iv TTuXaiC X0XK05€'TUiV CaK^UiV.
r. XV
^K b^ At66€v
TT0X€|Ll6KpaVT0V dTVOV tAoC dv ^&XOLl'
ci, cu ^dKaip' fivacc* "OTKa TTp6 TT6X€Uic,
dTTTdTTuXoV ?50C ^TTippUOU.
16*
DISPVTATin DE AICSCHVLEAE
CTpocpii T-
1
15(1 tib navaXMic 6eoi,
iuj T^Xeioi T^Xeiai te ya.c Tuc&e nupTOfpuXaKEc
niXiv ()opiTtovov fii\ Tipobuit)' ^TepopdTnovi cTpaTUJ'
166 KXOere itapeevuJV, K^uere navbiKouc xeipoTOvouc Xitoc.
dvTicTpoqjf) -f'-
iuj qiiXoi baiMOvec,
XuTrjpioi t' dficpipdvTec n6Xiv beiEaO' uic q^tXonoXeic
loo lieXece^ e' itpuJv &Tmiiwv, fieXdnevoi b' dpriEaTe'
(piXoeuTUJv bi Tot n^iXeoc fipTiuiv pvticTOpec fcTt moi.
Noii fuerat difficile umversum caruieii bis quindeciin
persoiiis ita diapouere, ut singiilis biu» CQmmata tribuerentur,
excepto quidcm he^emone, cui semel tautnm recit&udum eeset.
Sed atrophanim indicia ab toto ve! dimidio choro canta-
tarum in quibusdam locis negari nequit tamquam eiia sponte
offerri, et apertiasinie quidem a v. IfiO (sequimur Wellaueri
numeros): praeterca eodem valet metrorum a v. 111 et 12fj
aequabilitas. Deindc autem quomadmodum iu carmiui.s fiue
II uuiversi chori recitatio nou a singulorum, aed a ciinctoriim
invocatione deorum incipit (lib navaXKetc Geoi), ita ([uae aimil-
lima invocatio stropham p' pracgreditur inde a v. 105, item
videtur uua cum congruis versibus autistro]>ha<? p' praemissis
(120 sqq.) ad universuDi cliorum referenda. Quo facto siii-
gularia commata remanent XV, e quibus quattuor ita collo-
cata sunt, ut stropharum continuitatcm iutercipiaut. Nec I
caussa latet eius rei. Nam cum cburi partes et singulorum |
partes choreutarum, si uiiiverse et geueratim rem ceusemus, I
eo ditferant, ut hi ab singulis terriculis, quac in oculos I
auresve trepidarum virginum iucidunt, proficiscantur ad subi-
tas lamentationes fundendas legitimamque supplicationem
commendandam, illius auiem propria sit ipsa precatio, seda-
tior ea et aequabilior, malorumque brevia tantum ad moven-
doM deoriim animos descriptio: cousentajieum cst primuiu
singulis peraouis distribui ipsum initium carminis. Deiude
a lamentatione et ad communeB preces cohortatione trausi- "
tum parat Martis invocatio v. 102, euius dei auioxeovoc velut
fortuita mentio iniccta esset ultimo versu praegressac jier-
sonae. Pust cantatas autem strophas a' P' earumque anti-
8EPTEM AD THEBAS PABODO. 229
strophas, quae in tranquilliore instantium periculoram com*
memoratione continuaque deorum imploratione yersabantur,
denuo repenidnis terroribus v. 135 (lil i) yirgiues exani-
matae in noYOS planctus erumpunt, quos quidem iam singil-
laiim, ut ab initiO; et ita simul persequuntur, ut institutam
ab uniyerso choro deorum inyocationem continuent; singula
singulis lamentis nomina deorum iungentes. Atque sic demum
intellegitur, cur eorundem deorum quorundam mentio iterari
in hac parte carminis commode potuerit; nam praeter luno-
nem^ quae sane noya accedit, tum Dianae tum Apollinis tum
PaUadis mentio iam facta antea ab uniyerso choro erat. u
Tantum autem yidetur affirmari haud haesitanter posse, nec
daodecim apparere personarum yestigia, quas in hac Aescbyli
fabula sibi indagasse yisus est Muellerus in Aesch. Eumen.
p. 78 sq.y nec quattuordecim^ qui numerus satis per se su-
spectus Passoyio placuit et Ahrensio in Diar. scholast a
1833 p. 270. Nec magis Bambergeri ratio commendatur
(de carm. Aesch. a pari chori cant p. 47 sqq.), tam illa in-
ooncinna; ut nihil supra. Contra singularum personarum
nllas partes esse negans Klausenius totum carmen integris
disposuit strophis et antistrophis in Diar. scholast. a. 1830
p. 1171 sqq., unde aliquot scripturas in propositam a nobis
chori speciem ascivimus. Mirum est autem tamquam con-
trariorum loco ab omnibus haberi metrorum responsionem
et recitationem singillatim factam; insiguis enim ars quae-
dam poetarum in eo couspicitur, ut etiam quae a siugulis
personis recitarentur particulae, numerorum concinuitate exae-
qoarentur. Quae ars si in hoc ipsum carmen cadit^ licet
hoc ita uti fecimus significare, ut Graecis litteris metrorum
congruentia, numeris autem notetur ordo personarum. Ac
mnlto certe minus dubitatiouis, quam stropbarum ab toto
choro cantatarum, membrorum illorum singularium responsio
habet. Quod quidem cum de v. 135 — 149 ab uno quoque
facile concedatur (quis enim importunum illud ''ApTejiu qpiXa
yel ? € E € serio tueatur intrusa in vulgatis libris v. 135 et
139?), tamen aliquanto minus probabilitatis habere in ipso
carminis initio videri possit. Verum hanc ego partem, quo-
modocumque de carminis universi dispositione iudicabitur, «
DISrVTATIO DE AESCHYLBAE
S90
non Bine aliqufi Miiccesau et ita emen^latam ease arbibror, ut
a etiamsi tle iiulla responaione cogifcem, tameu non videar in
tollen<1ia librorum vitiis aliter versari posse. Mitto nuuc ea
commendare, quae cum nou leve momentum liabeaDt, tamen
sua apoute in oculos inciuTUDt: sjBtematum concinnitatem
vel hiatu vel syllaba ancipite vel aliqua clauaula terrainato-
rum, aeiiteiitiarumque membra suia fiuibua coartatarum. Setl
i^uae iuprimis criticos vexarunt versua 84 verba, de eis noti
improbabiliter, ut putamus, sic ratioeinamur.*)
15 Superest ut dc proximis dicatur, in quibus cum ^pititi
aptiasime ad Tietiia referatiir, nOTaTOi uuUo modo ferri potest,
ita ut aut errore additum aut alic^uo loco insertum videatur.
Quorum hoc quidem loco poaterius uau voniaae, alia quadam
licet assequi argumentatione ex metrica ratione petita. Qoi
enim v. 80 adiectua est dimetro duchmiaco baccliius, eundem
veri simile est v. 82 e.xeidisse, quem nou inepte ita quispiam
addere possit, ut ^uukuiv participio itidem oppositum putet
alterum participiura Ktpdcac. Probabilius taraen est huc te-
ferrc istud noTdrai, quod eo qucm nunc tenet loco prorsns
ineptum hic aptiasimum est, modo c(Vau&oc iu d 'vau&oc
coDvertatur.
•) [Hanc ratiocinfttionotn , qna RitachelinB conietturam «upra pro-
pOBitam iHaci6^(iviov nefci' onWnTuit' iJjti xpi^nrei podv firnia»it, Enge-
rua queraadinodum in acholiB a praeceptore pablicc ptolatam acce-
pit enis vcrbis in latinum aermoneiu coovertit. Cuius diBpulAlionit
miQma baec e^t, '€Xc&(MV(ic traditura dupHcit«r non eeae giaecum,
ir(bioTi\6KTunoc vocabolnm miraliili proreiis et inaudita ratione com-
positum, neqac gnfficere Bernianni (elem. d, metr. p, seSj ntbi AnXo-
ktOitoc, cum KTunelv niillo modo activa significntione dici possit: prae-
t«rBa 0od constanti poetarum unii clamorem denotare nec tamen aptoin
eue ad equinanim strepitum ungularum vol armoriim atridorem ftigni-
ticaDdum; deniqne prorBOs non intellegi, cnr strepitue istius descriptioni
tanta tribuatur vis, nt per tree pertineat ennnttati partee. In emendatione
vero proficisceodum eaae ab optimomm librorum HCriptura tI xpiM^tTETai,
qna liirl vulgato ilicl praeferendum commendetnr; depravationem autem
huiiia vocnlac od proiimc qncd nntecedit vocabulum pertinuJKC ita at
nefti" 6nX6KTiin' videutur scrii>tHm fuiuBe anliquituH; celiqua fere con-
sectaria esae et pod in ^odv inutandum et i.>,(h(tivac in fXacib^Mviov,
pro quo librarin» Ueft^iiviov invenerit et ac margini aBcriptum alieno
. loco interpotnerit. C. W.]
1
J
[
8EPTEM AD THEBAS PARADO. 231
Hac igitur remota difficultate reliquonim quorundam hic
qaidem praetermittimus expositionem; ubi id agitur solum ut
antistrophicam uniyersi carminis qui velit restituere respon-
nonem, ei exemplum aliquod proponatur, non perfectum illud
omnibusqne numeris absolutum^ eiusmodi tamen exemplum,
nnde profidscens facilins quispiam quid omnino de respon-
rione ista statuendum videatur; iudicare possii Multa enim
etianmam aocuratiori esse relicta indagationi vel in singu-
lomm quorundam tractatione vel in strophanim iusta dispo- aa
ritione probe sentimus neque difficultates ignoramus; quae
ant omnino removeri non poterant aut eas flagitabaut muta*
tiones, ut dubitari possit, an probabilitatem superet emen-
dationis Tiolentia. Eiusmodi sunt dubiae uonnullae metrorum
responriones^ riusmodi hiatus ille vss. 122. 123 admissus; huc
pertinet ambigua vss. 131. 132 correctionis ratio, huc deni-
qne snspecta sane eorum mutatio metrorum^ quae cum om-
rino non innritata sunt tum exemplis comprobantur ex ipso
lioc earmine petitis, veluti v. 122 ixOuPoXifi Maxavqi TTocetbdv.
Haac igitur cogitanda omniaque denuo suis perpendenda mo-
meDtis, certum nt fieri de hoc carmine iudicium possit ista-
que disceptetur quaestio, num per totum pertinere carmen
aotistrophica videatur responsio an etiam monostrophicae
iint particulae quaedam quibusque illae, extremum hi repe-
riatur verum, finibus contineantur. Quorum indagatio ab hoc
quidem loco aliena est
VIII.
£nripidea.
I.
Zwei Miscellen zu Euripides.
1. Cyklops 321 ff. und loii 1170.*)
399 Wenig gliicklich ist Hermann in der Behandlung der
Verse des Cyklops 321 ff. gewesen. Nebensachlich ist^
dass statt oub* oib' 6ti Zeuc uicht nur ausprechender^ son-
dem durchaus logisch nothwendig das von Matthiae vorge-
zogene 6 ti ist, wie denn auch Kirchhoff, Nauck, Dindorf
394 einmQthig geschrieben haben: oub' olb* 6 Ti Zeuc tcv* i^oQ
Kpciccujv 6€6c. Wenn nun der Cyklop so fortfahrt nach
den Hdss.:
ou Moi M^Xei t6 Xoi7t6v. ibc 5' ov moi ^iXei,
Skoucov fiTttv fivui9€v 8mPpov ^Kxeij,
iy Tr)5€ 7T€Tpa ct€tv' fx^ CKiiviu^aTa,
f\ ^6cxov 67tt6v ti ti erjp€iov bdtKOC
baivii^evoc iv ctctovti ycict€P* uiTTiav
^7T€KTTllUV T^XaKTOC d)Liq)op€a 7T€ttXov
Kpouuj, Ai6c PpovTaiciv €ic Ipiv ktuttuiv
80 fehlt nicht nur, wie keinem kritischen Herauageber
entgeheu konnte, alle Construction, sondern man weiss auch
*) [Aos den 'Acta socictatis philologac Lipsiensig' Bd. I (1872)
p. 393 — 95, mit der Anmerkung: 'war urspriinglich fur das Rheinische
Museum niedergeschrieben, daher hier in deutscher Fassung: w&hrend
ich sonst fQr diese ^Acta» lateinische vorgezogen h&tte.' C. W.]
ZWEI MI8CELLEN ZU EURIPIDES. 233
ireder, was t\ ct€YOVTI heisseu soll, noch wie tt^ttXov Kpoueiv
ein donnerartiges Gerausch hervorbringen konne. Gleich-
wolil hat an letzterm Hermann keinerlei Anstoss genommen,
wrahrend Musgrave irebov, Hartung TriOov fiir ttcttXov wollte:
^eides gleich wenig einleuchtend. Das unzweifelhaft rich-
tige fand ein strebsamer junger Philolog, Walther Gilbert
a^is Dresden: diT€Kmibv TaXaKtoc d|uiqpop€a ttXcwv. So wird
das Object zu Kpouuj das vorausgegangene T«CT€p' UTrriav,
Mid damit ein dem derben Cyklopenhumor vortrefflich ent-
^pirechendes Gepolter bezeichnet, welches nach dem Austrin-
*^en eines ganzen Eimers Milch nur allzu natiirlich war. —
^it; dem iv ct^yovti aber wusste Hermann so wenig fertig
^^ ^erden, dass er zu dem hier gar nicht motivirten Aus-
^^ge griflF, den Ausfall eines ganzen Verses anzunehmen,
^^uie dessen etwaigen Inhalt auch nur durch eine Exempli-
*^cation anschaulich zu machen. Wie er ihn sich aber auch
^achte, nicht unbedenklich blieb doch ein ctctovti schon
'W^en des eben vorausgegangenen CT€Tvd. Dasselbe Be-
denken trafe auch Scaliger's €u ct^t^v t€, wenn selbst dieses
Prasens neben dem Prateritum d7T€K7Tiiuv statthaft ware.
Dass aus diesem selben Grunde Reiske's €u t€TTWJV t€,
das bei Dindorf Gnade gefunden, logisch falsch sei, ent-
wickelte Hermann durchaus richtig. Es muss also etwas
anderes in dv ct€TOVti stecken. Dem Sinne nach ware man-
cherlei denkbar: iv X^x^i T€, dv CTipdbi T€, €V KXivr) t€, oder
dv cxoXq T€, oder wenn man von den Buchstabenziigen ganz
und gar absahe, f]cuxiuc T€, f^bcuic T€, €u9u|uiujc t€ u. dgl. m.;
palaographisch 4iesse sich allenfalls — freilich immer nur
allenfalls — €V ctctci T€ oder dv ctctij t€ denken, wenn 395
nicht auch dagegen, wie gegen Scaliger's Conjectur, die eben
erst dagewesenen CTCTvd CKTiviu)uiaTa sprachen. Irre ich nicht,
so ist
eNCTeroNTi
entstanden aus
erreAONTe
und das Ganze so zu schreibeu:
Stov fivwGcv 6^ppov ^kxc'!),
dv Tx}be ixijpq. ct€TV* Ix^ CKnvui^aTa,
234 ZWEI MISCELLEN ZU EURIPIDES.
f\ jLiocxov dTTTov f{ Ti Oripeiov bdKOC
baivujLievoc* 4ttcXuiv T€ t^ct^P* VTrriav,
€7T€K1Tllbv TaXo»^TOC d|Liq>Op^a 1TX€'UiV,
Kpouuj, Aidc PpovTaTciv €lc ?piv ktuitujv.
Anderwarts ist allerdiugs ein ursprunglichcs ct€Tii durch
Glossem verdrangt worden. So ohne Zweifel im lon 1196f.:
Kdv Ttp5€ M0X^4' TTT»]v6c €iC7TiTrr€i 56)110 ic
Kiu^oc iT€X€iujv AoEiou Totp iv 56moic
fiTp€CTa vaiouc' — .
Dass ich au solche Wiederholungen nicht glaube, bekannte
ich schon Opusc. phil. I p. 341 f. und sehe dass auch An-
dere, wie z. B. Weil zum Prometheus 255, derselben Mei-
nung sind. Die im lon gemeiute Oertlichkeit wirdVer8ll29
mit CKTivdc, 1 133 niit CKTivuijLiaciv, 1168 niit ct€Tii bezeichnet,
und so wird es auch au obiger Stclle (nicht weniger als
28 Verse spiiter) geheissen haben:
Kdv Tiub€ ^dxOip TTTTIVOC €lCTTi7TT€l CT€T>) — •
2. Cyklops 560.
327 Im Cyklops V. 558 K. (563 N.) gibt Silen dem Cy-
klopen Anweisung zum Weintrinken mit den Worten
6€C vuv TOV dTKUiv' €Upu6MUJC KqtT* ^KTTie,
UJC7T€p |Ll*.6pqiC TTlVOVTa, XuiC7T€p OUK ^|Ul€
(oder ouK €Ti nach Naucks ausprechender Vermuthung). Die
Situation hat mit feinem Verstandniss Boissonade aufgefasst,
dessen Worte Hermann wiedergibt. Aber wenn dann das
Gespradi also fortgeht:
KYKA. d d, Ti 5pdc€ic; C6IA. fibcujc t^^ucTica,
welchen Sinn kanu da das Futumim habenV Silen hat ja
ebeu mit den Worten x^JCTTcp ouk i^i schon ausgetrunken
sss und nichts weiteres zu thuU; uud der Cyklop ist verbliiflPt
*) [Rhein. Miueam f. Philol. Bd. XXIV (1869) p. 327 f.]
ZWEI MISCELLEN ZU EURIP1DE8. 235
imd entriistet Qber das was Silen thut, nicht was er thun
wird. — Im Archetjpus war der Platz fiir das Personen-
leichen nicht ausgefiillt; indem aber dieses Spatium iiber-
aehen wurde^ ging
T I A P A I C OJ C H A e OJ C
in Tl AP A CeiCHAeOJC
fiber. Deun Euripides schrieb gewiss
K. d d, Ti bpqlc; C. ibc i]bi{jjc t^MucTica.
Eine Antwort auf die Fr^e ist das nicht; aber es braucht
maeh keine zu sein und soU keine sein; jedenfalls ist auf ti
bpdcetc ein fi^^ujc t^MucTica noch viel weniger eine Antwort,
wie es nur bei ti ^bpacac oder Tt bebpaxac der Fall sein
wfbnde.
11.
Recension von ^Fr. Godoh. Schoenii de personarum
in Euripidis Bacchabus habitu scenico commentatio.'
Leipzig 1831.*)
So sehr auch die dramatische Kunst der Griechen Ge- 669
genstand manigfaltiger und zum Theil sehr ehrenwerther
Untersuchungen gewesen ist, so ist doch eine Seite des
Theaterwesens noch auffallend wenig beleuchtet, und fast
Dur in Einzelheiten, in zerstreuten, beilaufig niedergelegten
Xotizen oder oberflachlichen Andeutungen beriihrt worden.
Deber die architektonische Einrichtung des griechischen
Theaters besitzen wir Darstellungen, mit denen man vor der
Hand ausreichen kann; auf die Kunst der Decoration da-
gegen, auf den Apparat scenischer Costiimirung, Uberhaupt
auf die Art, wie die Btihne sich bei Auffuhrung von Dramen
im aussem dem Zuschauer darstellte, hat noch niemand sein
Auge im ganzen und grossen gerichtet. Die trocken zusam-
menstoppelnde Aufzahlung der einzelnen Apparatstucke bei
^) [Aii8 der 'Allgemeinen Litteratur-Zeitung', Halle und Leipzig
IWl, Dec. Nr. 232—234 p. 569—687; vgl. Ribbeck: RitBchl I p. 321.]
r
236 RECENBION VON F. O. SCH^NE
PoHnx im IVten Buche gibt nichts weniger als ein anschan-
liches und zusanimenhangendes Bild; aber eie gibt ein Fan-
dameut, auf welchem eiue tiichtige Forachung, ilie aber hier
Toi^ugsweise durch ausgebreitete uad vielseitige Erudition
bedingt wird, weiter bauen und gewiss ein Terhaltuii^smaseig
befriedigendeB Ganze wird construireu kiiunen. Uar keine
ErwUhnung Terdieuen hier die Antiquare der frlihern Jahr-
hunderte: (auaaer den Tom Vf. des vorliegeuden Buches p, 5
namhaft gemachten stehen noch eimge im VIII teu Bande
dea Grouovschen TheBaurus;) denu ihreWeisheit geht Qber
die uuTerarbeiteten Notizen des PoUux nicht binaus; von
Neuern tinden nur Genelli und Biittiger hier eine Stelle
ala aolcbe, die auf dem Felde zu arbeiten begonnen haben.
Aber die ungrilndliche, unter dem Schein dea Geistreichea
oberflUchliche Manicr GeueIIi'8 in eeinem 'Theater zu
Athen' hat es durchaua an den unerliiaslicheu Voratudieu,
Bowie an einer festen, durch niScliterne Kritik geregelten
Metbode mangeln lat^seu; Wabrbeit uud newilhruug liegen
ihr wenig am Herzen; caTalierement greift sie ana der Luft,
wo aie keinen durch Vorganger geebneten Bodeu flndet; au-
geregt isfc manchea, abgeachlossen mid bogriindet weniges.
Bottiger dagegen, befiihigt Tor vielen zur Lijsung der Auf-
gabe, hat sich leider an ein paar monographischen Darstel-
0 lungen, zu denen er in seincr archaologischen Betriebsamkeit
Anlass fand, geniigeu lassen.
An dieae Vorlauler schiiesst sich der Vf. der gegenwar-
tigen Schrift, ein Schiller des frUh Tollendeten Reisig, an, je-
doch in weit ausgedehnterem Umfange, als der Titel gerade
anzunebmeo berechtigt, und Uberhaupt in einer Weiae, die
filr die Erschopfung des interesaanten Gegenstaudes wie fUr
die scbriftstellerische Tbatigkeit des Vfs gleich viel hoffen
laast. Den Mittfaeilungen desVfs (p. 3. 4) zu Polge haben
wir eigentlich io der vorliegenden Commentatio nur eioen
Theil des von ilim verfolgten Planes ausgefilhrt. Die Arbett,
wie sie sith zumeist auf ein Drama dcs Alterthume, (lie
Bakeheu des EuripideSj bezieht, ging von der Beachaftigung
mit demselben auch m'sprtinglich aus. Auch kaim man fHr
eine vollstandige und allseitige Bearbeitung, wie aie tm Plaiie
DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 237
des Vfs lagy das gedachte Stiick vor andern geeignet nennen,
sofem neben den erheblichen Schwierigkeiten fiir Kritik auch
das kOnstlerische Interesse in Anschlag gebracht wird^ wel-
ohes die im ganzen musterhafte dramatische Oekonomie; so-
^te die fippige Frische und Lebendigkeit der Schilderuugen,
mind die von dem Stoffe auf den Dichter selbst iibergegangene
Begeisterung bakchischer Tifunkenheit gewahrt Denn darauf
dringt der Vf. vorzugsweise und stellt es als das Ziel seines
Hingens heraus, dass nicht iiber der noch so geniigenden
^einigung und selbst Erklarung des Einzelnen die Einheit
des Ganzen und seine grossartige Bedeutsamkeit hintange-
setzt werde. Um aber zu solcher Auffassung den rechten
Standpunkt zu gewinnen^ musste ihm die Euripideische
Bakchusfabel mit ihrem aus einem so vielseitig ausgebreite-
ten Mythenkreise und so eigenthiimlichen Gultus entlehnten
Stoffe veranlassen, seine Studien imd Untersuchungen auf
einen weitern Kreis, als dies bei Bearbeitung griechischer
Dramen gerade fiblich ist, auszudehnen: wobei manche An-
regung, die ihm durch Welckers Arbeiten ward^ nicht zu
verkennen ist
Auch fttr diese Beschrankung des Planes auf die Darstellung &71
der gesammten Costiimirung darf die Wahl der Bakehen
eine gltickliche heissen. Der rauschende Dionysosdienst mit
seinem entschieden vorherrschenden Charakter der Sinnlich-
keit musste einen so glanzenden Reichthum; so iippige Fiille
der scenischen -Ausstattung entfalten (woran es denn der
schmucksiichtige Dichter auch nicht hat fehlen lassen); dass
darum mit der gelungenen Yeranschaulichung der scenischen
AuffQhrung des einen Stiickes zugleich Grundlagen fiir eine
allgemeine Skenographie der griechischen Tragodie
gegeben sein mussten. Die Bearbeitung einer solchen hat
sich aber der Vf. entweder schon als Aufgabe gestellt oder
dtlrfke sich mit Riicksicht auf die wesentliche Liicke, die da-
durch ausgefiillt wiirde^ noeh dazu cntschliessen; am dan-
kenswerthesten mit Einschluss auch der Komodie. Dazu
kommt aber noch der grosse Reichthum an Ueberlieferungen
aus dem Alterthume, da der vor allen andern Culten enthu-
r
238 RECKNSION VON F. G. SCllONE
Biaatisch geiibte utid weit verzwolgte DioDysosdienst niclit
QVir Schriftstellern jeder Gattung zahllose VeranlaasuDg zu
VerherrliehuDgen , Erwahnungen uud BerQhrungeu gegeben
hat, sondeni auch Hauptobject der bildenden Kunst der
Orieelien gewesen lat. Gerade diese Seite des Gegeustaudes
ist auch von dem Vf. mit EinMicht gewiirdigt uiid mit dureh-
gtingiger Saclikenutiiiss berticksichtigt worden. Wenden wir
uns aber von dcr allgemeiuen Anerkeunung eiuer nicht all-
tiiglichen Beleaenheit, scharfsiuniger Combination und stren-
ger Kritik, und der Oabe lebhafter Auschauiing sowohl als
Veranaehaulichung, die dem Vf. voti keiuer Seite versagt
werdeu wird, zunuchst zur Charakteriatik seiuer Methode.
AUem ilbrigeu vorangeschickt rauss dic Bemerkung werden,
dass aeiu Augenmerk, wie es nach dem Stande der Dinge
am meisten Noth that, diirchweg mehr auf Ermittelung dei
Thatbestandes gerichtet war, auf voUstandige Zusammenstel-
luug des poaitiveu, historii^ch gegebeuen und dessen Verar-
Ijeitung zu einem Gesammtbilde, denn auf Ergrdndung der
den einzelneu Erscheinungen /.u Grunde liegendeu Idee. Den
Grund, auf dem die Untcrsuchuug fortacbreitet, bildet, wie
billig, immer das, was uus deui Euripideischeu Drama selbst
vorliegt oder sich herausJiudeu liisst; damit werden alsdann
zuaammengestellt tbeils itie allgemeineu Berichte Qber thea-
tralische CostUmirung, auderntlieils die Erscheinungen, in
welchen andere Schriftsteller und die Meiater der plastischen
Kunst dieselbe Persou odcr dasselhe Stilck ihres Aeussern
auftreteu laaseu, uud daraus die Erorterung des bakchisehen,
des kiiniglicheu und jedes andern Personala llJr die Euripi-
deisehe Scene nucb Costilm, Haltung uud Qeberde abgeson-
dert. Aus der schou angedeuteten Celebritiit Diouysischer
Stoffe, und iu Erwaguiig dass gerade das Euripideische
Drama das Vorbild ftlr uaehr als eiue Nachahmung in
Sprache uud Bild geworieu ist, lasst aich ermesseu, welche
Menge von anderweitigen Darstellungeu , bei Diehtern, my-
* thologiachen uud soustigen Sehriftstelleru, endlich in Kunst-
werkeu, mit ateter Hinweisuug auf das Aehnliche oder Unttir^
scheidende, zum Vergleich benutzt worden ist. Was aber
besondera von Kunstwerkeu, derea umfaasende KeDntnisa
J
DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 239
fiberhaupt nur wenigen Begiinstigten verstattet ist, Ubersehen
oder nicht gekannt^ kurz unberUcksichtigt geblieben ist^ darf
dem Vfl nicht aUzu hoch angerechnet werden, da HallC;
nacli den Anfangsworten der Empfangniss- und Geburts-
ort der Schrift, zur Erwerbung eines voUstandigen Appa-
rats archaologischer HUlfsinittel ^rzugsweise ungeeignet
heissen kann.
Dazu ist Rec. im Gegentheil eher geneigt^ in dem wirk-
Hcli grossen Fleisse des Vfs, der bei so knaupligen Gegen-
at&nden doppelt anerkennenswerth ist, ein Uebermass zu
^^den, und eine, wie ihn dtLnkt, unabweisbare AussteUung
^^jran zu kniipfen. Der Vf. hat sich von dem fCir Monogra-
Pl^ieDy wie die tagUche Erfahrung lehrt, schwer zu vermei-
^^den Fehler nicht frei zu halten vermocht, durch aUzu
^tigstUche Genauigkeit im Nachweisen, durch mitunter wirk-
Uch luxnriose Anhaufung von Notizen und Belegen, und
^urch eine Umstandlichkeit der Argumentation und Begrtin-
dimg^ die nichts hinzuzusetzen ubrig lasst; den gleichmassigen
Fluss der Darstellung zu storen und einer abgerundeteU;
Qbersichtlichen Gestaltung des Ganzen Eintrag zu thun.
Welcker'8 Worte iiber das Postulat solcher verdriesslichen
Schwerfalligkeit, im ^Nachtrag zur Trilogie' p. 96. 97, siud
fOrwahr beherzigenswerth. Wir verkennen nicht das zu
Gninde liegende, an sich unbestreitbar lobliche Streben, den
vorliegenden Schatz reicher MateriaUen in grosster VoUstan-
digkeit zu verarbeiten, mit besonnener Abwagung aller ein-
zelnen Momente Schritt fOr Schritt bis zur hochsten Evidenz
vorzndringen^ und fQr den Leser die moglichste Veranschau-
lichnng und Ueberzeugung zu bewirken: aber — ixr\bkv £y<^v!
Der Vf. hat etwas ahnliches selbst gefiililt, wie die desfall-
sige Entschuldigung p. 8 zeigt. Es ist eine weise Kunst-
regel alter Redekunst, dass es zweckmussig sei, auch manches
nicht zu sagen, was sich sagen liesse, ebensowohl in mate-
rieller wie in formeller Beziehung. Wer sich durch gewisse,
wenn auch sonst noch so gediegene Monographien iiber
elegische und (iber epische, auch komische Poesie der Grie-
chen durchgearbeitet hat^ und orientirt ist in der Litteratur
antiker Litteraturgeschichte, wird Beispiele fiir das erste wie
240 RECENSION VON F. 0. SCHONE
fiir das letzte in Bereitschaft haben. Mag es auch^ zimiil
dem jQngem Schriftsteller und dem Inhaber ▼oller Adver-
sarienspeicher, einigen Kampf kost^n; dem Reiz erachdpfender
AusfQhrungen, die die Nagelprobe aushalten, su widerstehai:
die Selbsttiberwindung niuss geQbt werden, nnd sie lohBl |
sich. Uebrigens trifft: (ler Vorwurf mehr die zweite Hfilffce \
der Schrift, welche dem Chorpersonal gewidmet ist^ und iil ]
da zum Theil von der Art der Auordnung abhangig, anf
welche spater noch die Rede kommen wird.
In naher Verbindnng damit steht eine ganz Terwandie
Neigung des Vfs, die aber ebenso wenig ihm allein oder Tor-
573 zngsweise zur Last gelegt werdeu soll^ sondem die er ge-
mein hat mit HunderteU; und die seit den Zeiten der Hol-
lander fast das Ansehen eines Privilegiums philologiacher
Monographien erhalten liat. Es betrifiFt dies die ganz ge-
legentlich angekniipfte; aber gleichwohl nicht selten SeiieB 1
lang ausgesponnene Erurterung von allerhand von der Hanpt- 1
sache selbst uaher oder weiter abliegenden Fragen, auf (fo .
eben nur beilaufig im Verlauf der Darstellung die Bede
kommt Dergleichen kann interessant^ lehrreich, wiehtif
sein: warum aber damit den natiirlichen Gang der Untep-
suehung unterbrechen, die llede buntscheckig flberladen tmd,
wie dics in namhaften kritischen Leistungen, die vielleich^
dem Vf. nahe genug lag zum Vorbilde zu nehmen, der Fill
ist, den Leser durch wahrhaft labyrinthische Irrgange flihnn,
noch dazu ohne den Ariadnischen Faden Yon Ueberschriflien
oder Kapitelangaben? Was ist yollends zu sagen, wenn wbmb.
sich auf die Knnst der gegenseitigen Einverleibung und In—
einanderschachtelung des Ileterogensten gar uoch etwa^
grosses zu gute thut? Warum werden nicht langere AnsfSlft''
rungen der Art in besondere, raumlich ausgeschiedene Excui»^
verwiesen? sind sie abcr geringern Umfangs, in Noten unte^
den Text? Rec. weiss selir wohl, mit welchem Gewicht mai»
gegen Textesnoten die Instaiiz vorzubringen pflegt, dass de
nicht in antikem Geiste und Gcwohnheit seien. Ein bekannter
deutscher Uebersetzer des Herodotus wiirde zwar dies nicht
einmal zugcben-, ihn verdrossen die unzahligen Parenthesen,
die jetzt die Lesung des Historikers erschweren; ganz ge*
DB EVRIP. BACCII. HABITV SCENICO. 241
^ss, meinte er, waren sie urspriinglich nichts anderes als
3Noten mit a) P)t) gewesen — denn wamm hatte Herodot
in einer so einfachen Sache nicht auch so gescheidt sein
sollen wie wir jetzt — und; gedacht gethan, nahm flugs
die Parenthesen oben heraus und setzte sie unten als Noten
^ieder an. Doch Scherz bei Seite; Wyttenbach hatte Recht,
wenn er sich scheute, zu einem Kunstwerke wie die Vita
Su^inkenii Noten zu machen: aber eine kiinstlerische Dar-
stellung und eine gelehrte Forschung ist auch zweierlei.
Macht man aber geltend, dass ja auch jede Untersuchung,
Forschung, in gewissem Sinne ein Eunstwerk sein soUe;
wohl, wodurch wird Rundung der Darstellung mehr erreicht,
wenn das Ungehorige und Fremdartige hineingezogen oder
wenn es dber Bord geworfen wird und ein getrenntes Gebiet
fOr sich e&nimmt? — Uebrigens muss dem Yf. zum Lobe
nachgesagt werden, dass keine der manigfaltigen Erorte-
mngen, die dem Buche einverwebt sind, so fremdartig ist,
dass sie nicht in einem Zusammenhange mit der Hauptten-
denz stande; Mytholdgie und Cultus^ Theaterwesen und Sit-
tengeschichte der Alten sind die Eategorien; worunter die
behandelten Gegenstande, die man in dem reichhaltigen Indez
YoUstandig aufgef&hrt finden kann, insgesammt fallen.
Die aussere Einrichtung des Buches ist die, dass die
scenische Ausstattung der einzehien Personen des Euripidei- 574
schen Drama in XH einzebien Eapitehi durchgenommen
wird. Vorausgeschickt ist jedesmal eine innere Charakteristik
der Person, weil dem Iimern zu entsprechen eben die Auf-
gabe und die Bedeutung des Aeussem war.
Die Tendenz der griechischen Biihne, die innere und
aussere Pers^nlichkeit, namentlich in der physiognomischen
Bildung, dergestalt in Uebereinstimmung zu bringen, dass
durch jene dem Zuschauer diese augenblicklich erkennbar
wnrde^ ersieht man aus der Maskenbeschreibung^ die uns
PoUux gegeben hat. Ferner sind einzelne Situationen des
Drama, so weit sie ein Moment zur Bestimmung der sceni-
schen Costiimirung enthalten^ zu Hiilfe genommen. So, um
uns zu deutlicherer Ausweisung der Darstellungsmethode an
ein Einzelnes anzuschliessen; grundet der Vf. seine Unter-
FR. KITHCHKLII OFV8(^VLA V. 16
r»
242 RECEN8I0N VON F. O. SCIliJNE
sDchung Qbcr das Aeussero des Bakchos mit Itecht darauf,
dass ihn Euripides in doppeltem Charakter auftreteu laast,
zuerst ala fiugtrtea Dieiier des Gottes Dionysos, als Ttia-
BoafUbrer des Chores .....; danii aber gegeii das Endc
des Stiickes als Dionysos selbst, im vollen rilauze seiner
Gottlichkeit erscheinend
Uebrigeus scheint der Vf. nach p. 20 zweifelhaft gewesen zu
ieia, ob neben deiu Diadein noch eine Eplieubekrauzang
oder iiberhaupt cine Ka,uptbekranzuiig atattgefundeu habe,
wiewohl er aich zur Bejahung der Frage hinueigt. Uns
m dankt der Zweifel unatatthaft. Hauptbekrjinzang und Uaupt-
binde werden ganz gewuhalich als zusammengehurige Sachen
erwahnt, wie Kurip. EI. 163, Ennius Alex. fr. 3 volems de
cueh ctim cortma ct lamits. Pindar Isthni. IV (V), G9 Bkh.
Aa^^av^ oi CT^tpavov, «pepe b' tiijiaXXov Mirpav. IleMen iinJ
Siegern wurden KranKc mit Taaicn zugeworfen , Paiis. IV,
16, 4. Nep. Alcib. c. 6. Endlich zeigen unziihlige Stelleu
und bildliche Darstellungeu , dass der deii Alten so beliebte
Ehrenschmuck dea Hauptes gewiSlmlich iu einem von einer
Binde umschhingenen odei' auf andereWeise damit vereinig-
ten Krauze bestand, so dasa oft, wo Tuivia oder ^irpa alleiii,
zugleich au ein CTtq»dvu)jja zu denken iat uud umgekehrt:
Theokrit IL 121. Pliu. N. H. XXI, 3. Thucjd. IV, 121. Serv.
z. Aen. V, 269, die Stellen bei Uuhnkeu zu Tim. p. 246.
So ist Herakles der Sieger im Mus. Pio-Clem. VI tab. 132
geschmiickt, so Terpsichore auf eiuem Herculauischcu Ge-
malde, Pitt. dErcol. tom. II tav. 5, so vor allen viele Bak*
chische Persouen, wie der Vf. selbst hie und da angibt und
denselhen Sehmuck p. 144 den choriachen Personen zutheilt,
ja Bakchos selbst bei Libauius IV p. 189 Rsk., und io der
Dionysosmaske im Mus. Napol., welcbe Zoiiga bei Creuxer
Symb. III, 498 beschreibt.
Die tlieatralische Bekleidung des Bakchos wird im
Illtcu Kapitel aufgestellt, mit Voranschickung oder Eiutlech'
tung desseu, was im allgemeiuen das Tragodencosttim an-
geht. AcBchylus, wte er den Glanz und die Wiirde der
Biihne Qberhaupt durch reichere Auaschmiickung erhohte, so
hatt« er aiich — jnrsmne pallanjHe trjiertor hmeslac — ein
DE EVBIP, BACCH. HABITV SCENICO. 243
wgemesseiies Costiim eingefiihrt, eine CToXrj, weit und tief
lierabwallend, prachtvoU und wiirdig, wie es Heroen und
Xeroinen geziemend war Daher fiihrt der Tra-
(^odenanzug den Auszeichnungsnamen CToXrj, auch cuijiidTiov;
«loch irrt sich der Vf., wenn er glaubt, dass dieses Costiim
in Antfjphanes' Versen bei PoUux VII, 59 gemeint sei, die er
so schreiben zu mQssen glaubt:
Ttticb' iv CToXaic auTttici T€TpaTUJbTijLievaic
CKcX^aic T€ Kai Tidpaic.
Wir lassen den erstenVers dahingestellt sein, wo sich noch
dieses und jenes vorschlagen iasst; den metrischen Fehler
im zweiten aber trage man kein Bedenken durch Streichung 576
des Te Kttl (t€ rfihrt ohnedies bloss vom Vf. her) zu besei-
tigen. Denn Jungermann's Codex Pal. (Antw.) hat CKcX^ai
cirdpaic, der Voss. CK^Xeai cndpaic, worin CKeX^aic, Tidpaic
unmittelbar gegeben ist Die Zusammenstellung aber mit
QceX^aic und Tidpaic zeigt, dass von einem barbarisch-asia-
tischen Anzuge, der in einer bestimmten Tragodie vorkam
(T€TpaTipbim^vaic) die Rede sei
Durch diese ganze Darstellung des Dionysischen Co- 578
st&ms, welche wir hier nur sehr summarisch mit einigen
Erweiterungen und Eriunerungen gegeben haben, erhalt das,
was 0. M^Ier ^Handbuch der Archaol. der Kunst' p. 510 ff.
kurz dariiber erortert, theils weitere Begriindung, theils be-
trachtliche VervoIIstandigung, sowie auch fiir andere Theile
der Costfimlehre die vorliegenden Untersuchungen zur Ver-
gleichung mit den gleichen Partien des-MiiIIer'schen Werkes
nicht undienlich sein werden. In derselben Art wie Bakchos
ist das iibrige Personal der Tragodie behandelt, der iiber-
mQthige Pentheus Kap. IV, der weise Seher Tiresias, der
greise Kadmos (Kap. VI), die untergeordneten Boten- und
Dienerrollen Eiap. VII; kiirzer die Agaue mit ihrem Gefolge
(Kap.V), weil der Theil ihres Costiims, der Dionysisch ist,
spater vollstandiger beschrieben wird. Vielleicht am meisten
gelungdn und an Aufklarungen reich sind die Abschnitte
Qber das K5nigscostiim, Qber den Aufzug des Sehers und
iiber die scenische Erscheinung der untergeordneten Personen.
16*
244 RECENSION VON F. fi. SCIIOnE
In daa Einzelne weiter eitizugehen gestattet der Ort niclit;
daher iiur Eins. Bci den kiiniglichen Inaignien, Scepter,
Purpurgewand uud Diadem, hat der Vf. gefiihlt, daes des
Plutarchus Autoritat (p.40) ftir das Diadem eiuigem Zweifel
unterliegen kann. CJanz recht iu gewisaer Hinsicht Denn
B73 nicht ebenso wie das Scepter wird jenes von den Trftgikem
als Zeichen der konigliclien Herrschaft genannt, und ea ist
das von deu Schriftstelleni aus der macedonischen und r5-
mischen Zeit so oft erwahnte Diadeni (Steilen b. d. Interpji.
zu Diodor I, 47 p. 57 Wess.) kein hellenisches Konigsinsigne,
aondem ein persisches, welches sich Alexander nach Diodor
XVII, 77 p. 220 zuerat umlegte, eine blaue, weiss dureh-
wirkt«, ilberall gleich breite Hauptbinde, welehe um die
Tiare des Eiinigs geschlungen wurde: Xenoph. Cyrop. VIIT,
3,14. Curt. 111,3, 19. Spanheim de praest. nuni.Vmp.46G.
Ein solches Diadem nebst lier Tiare trug Darius in Aeschy^
lus' Persern, nach V. 660. Ein solchea auch war ea, was der
Tom Vf. p. 41 genannte Demetrius als Zeichen der konig-
lichen Wiirde annahm; dalier diese Notiz nicht zum Erweis
eines gleichen Schmuckes der griechischen Theaterkijnige
dienen kann. Eben dieses persische Diadem ist zu denken,
wenn alte Grammatiker bei Caaaubonus zu Suet. Caes. 79 es
als Ehrenzeicheu der macedonischen d. b. nachaleiandri-
schen Eiinige, um die Kauaia gelegt, anfiibren; es ist bei
dicaen, doch ohne Kausia, gewiihnlich auf raacedonischen
MUnzeu zu sehen. Ob uun Plutareh diesea von den Perseru
herlibergekommenc Diadem, oder die gewiihnliche heUeniadie
Hauptbinde, welche denselben Namen fiihrt, veratanden habe,
, indera er von den Biihnenkiinigcn spricbt, ist nieht zu er-
kennen; gewiss aber ist, dass Demosthenes, aus dem er seine
Notiz entlehnt, nicbts davon erwiihnt. Der Vf. aber bat jene
Scbeidung nicht gemacht, Namlich eine Hauptbinde als
Ehrenschmuck der Kiinige hatte allerdings auch die grie-
chische Biihne, und vielleicbt eine ganz iihnlicbe; uur aind
Name und Insigne nicbt in dem Sinne zu fassen, dass dies
Diadem, wie das persische, das charakteristiache Merkmal der
KouigswUrde geweaen witre. Vielmehr fand dies in Folge
des bcliebten Gebraucha von Hauptbinden Qberhaupt statt,
DB EVRIP. BACCH. HABltv SCENICO. 245
was bei den Alten eiue Sitte vou vielfacher Bedeutung uud
der allgemeinsten Anwenduug war. Denn es galt als Schmuck-
und Ehrenzeichen jeglicher Art, als Symbol der Freude, der
Festlichkeit^ der Hoheit und WUrde, der Heiligkeit, priester-
lichen Auszeichnung und religiosen Verehrung, wie der Vf.
selbst an mehreren Stellen nachweist^ vgl. p. 56 S. 100. 103.
138 flf., dazu ScIioL zu Piud. Nem. XI, 37, Hesych. und Fest.
s. V. taenia.
Gewissermassen eine zweite Abtheiluug der Schrift bil-
den die Untersuchungen iibcr den Chor der Bakchautinnen,
dessen Ausstattung; i\nd iiber die des Bakchischen Thiasos
im allgemeineU; von Kap. VHI — XII
Die elegische Episode liber den Mangel umfassender und 58o
eindringlicher Forschimgen liber das ganze Wesen der dra-
matischen Chore ist allerdings nicht ohue Grund. In dem
von dem Vf. p. 74 — 76 beigebrachten lasst sich aber nicht
eben etwas neues bemerken. Dass Sophokles^ wie Suidas
und der Biograph berichten, den Chor von zwolf Personen
auf funfzehn vermehrt habe, steht gar nicht im Widerspruch
mit dem Aeschylischen Gebrauch der letzten Zahl. Wie in
andern Stiicken konnte die Neuerung des jUngern Dichters
sofort von dem altem angenommen und in dessen spatem
Tragodien nachgeahmt werden. Fiir die Zeit der Orestie,
fiir die die Fimfzehnzahl durch Hermann unwidersprechlich
nachgewiesen worden, wUrde jene Annahme passen^ da jene
Trilogie nach 01. 77, 4 (dem ersten Auftreten des Sophokles) ssi
fallt. Man konnte sogar auf solcher Grundlage fortbaueU;
und diejenigen Aeschylischen Stticke^ f(ir die sich ein funf-
zehnzahliger Chor wahrscheinlich machen lasst^ durch das
Grenzjahr 01. 77; 4 chronologisch bestimmen (nicht auch
umgekehrt die mit der Zwolfzahl vor jenes Jahr setzen, da
dem Dichter, wenn er es nach den mythischen Verhaltnissen
passend fand, freistehen musste zur alten Zahl zuriickzu-
kehren). Viel wird freilich dadurch nicht gewonnen. —
Gegen die von manchen beliebte Vierzehnzahl bedurfte es
jetzt kaum noch einer Demonstration. Unabweislich aufge-
drungen wiirde den tragischen Dichtern jene Zahl nur durch
irgend eine Vereinbarung mythischer Personen in der Unab-
246 UECENSlllN VON F. G. SCHONE
iinilerlich festst^huDden ZaLl 14 Beiii. Eine aolche aber ist
uicht bekonnt Dic iniagliickte CoiiBtruction einer Aufatel-
Ituig des TierzehozUbligen Chores fOr die Supplices des Euri-
pides ist durub die vom. Vf, p. 76 citirte Abbandlung ?0D
M. Axt vollkommeu beseitigt; doch war uoch Tor Iteieig,
deasen Andeutiing Enarr. Oed. Col. p. CLX von Axt auBge-
Rlhrt worden, Elmsley zu neunen im Claas. Journal Nr. XVH
p.56, was dm Vf. GntgtLni^eu ist. Die p. 76 vorgescblagene
Veranderung dea &tKaTeccapec (ib) beim Scholiasteu des Dio-
uysius Thrax (uicht bei diesem selbst, wie der Vf. sagt) in
Villoisons odor Bekkers Auecd, 11, 746, 29 in le' (deun xe'
ist wohl oftenbar Druckfebler) , iind zwar wegeu der Nahe
dea Kb' vom komischeu Chore, ist uns nicht wahrscheinlich.
Blcibt doch auch dann immer noch die von dem Vf, nicht
beriicksicbtigte zweite Beweisstelle filr die Vierzehuzalil
in der Vita Aeach. Robortelt. (Aescb. t. VIII p. 162 Butl).
Es scheint aber die Augabc auf einer sonst richtigen Be-
obacbtung zu bertiben uud utir schief auagedrQckt zu sein,
auf der Beobachtuug uiimlich des in gewissem Sinue uuleug-
bareu Vorherraeheus der Siebeuzahl in den tragischen Chor-
geaangen, welehes sich auf die Theilung des Chores in die
zwei fmixopia grilndet, ausserhalb deren dann noch der jedes-
malige Chorfilhrer stand. Aus der Unterscheidung des Ge-
sammtchorffihrers uud der zwei HemichorienfUlirer dOrfte
sich auch die vou dem Vf. p. 75 aufgeworfene Frage der
Verwuiideruug beantworten lassen, was deun fOr eiue Ver-
aidassiiug gedacht werden konne, warum der 'qui primus in
his quippiam novavit' (es war kein (.Trund, gegen unverdSch-
tige Zeuguisse den Namen dea Sopboklea zu umgehenj die
Erweiterung der Chorzaltl zu 15 Personen vorgenommen
bahe? Die Sicbtung uud Erklarung der betretfendeo Aus-
drilcke xopHTOC, Kopufpaioc, (lecoxopoc u. s. w. liegt aber nocb
sehr im argen; Biickha Bilehtige Bemerkungen Gr. tr. pr.
p, 58. ■'J9 reichen wenig aus. — Endlich verstebt Rec. schlech-
terdings nicht, wie eine Aufstellung des vierzehuzahligen
Chores (dergieicheu Hermanu Praof. Suppl. versuchte) den
Atbenem schon desbalb hatte verwerflicb erscheinen mQseen,
M weil sie au das berUehtigte CTiopAfttiv des Aeschylue erinnerte.
DE EVRIP. BACCH. HABITV SCENICO. 247
Damit hat es ja eine ganz und gar verschiedene Bewandt-
mas, und wird der Yf. bei naherer Ansicht die kleine Ueber-
eilung sicher sogleich zuriicknehmeny so wie er sich selbst ^
nach den bisherigen Darlegungen uicht verhehlen wird, dass
das Vlllte Eapitel ^de choricarum personarum partibus et
uumero' das schwachste im Buche sein dQrfte
Ein seltsames Versehen ist dem Vf. p. 33 bei Behand- 585
lung eines Epigramms des Addaeus (Anal. II, 242) begeg-
net, in dessen einen Pentameter auf einmal Dorismus hinein-
gebracht wird; wahrend das ganze Epigramm in ionischem
Dialekte ist: eijnctTa Kai CKiivac djLipdbe TiauojLi^vac. Ohne
Zweifel verleitete dazu Scaligers CKiivac TievOojLi^vac. Auch
hier wundem wir uns iiber die Verwerfung des Jacobsischeu
Urtheils Qber €i|LiaTa, welches Wort uns allerdings inept
scheint. Mag man immerhin mit dem Vf. Td BdKXou eijLiaTa
^histrionum tragicorum habitum' erklaren, so ware es doch
ein in doppelter RUcksicht abgeschmackter Gedanke^ nachdem
von Euripides gesagt war: ^in Arethusa liegst du begraben',
nun fortzufahren: ^eigentlich aber sehe ich nicht dieses fttr
dein Grabmal (oder Denkmal, nach des Vfs Sinne) an, son- 586
dem vielmehr die Kleider und Schuhe der Btthne'; eine
lacherliche Umschreibung des Theaters. Ueberhaupt aber
ist die ganze Wendung durchaus gezwungen, und das vou
Jacobs z. Anth. Gr. Bd. IX p. 237 verglicheue Epigramm
des Diodorus (Anal. II, 187) passt gar nicht. Dort ist der
Gedanke ganz anders eingeleitet mit den ausdrttcklicheu
Worten: ^miss nicht (jLif| jn^Tpei) des Themistokles Nameu
nach seinem Grabmal, sondern nach Salamis' u. s. w. Wir
erkennen gar nicht den Gegensatz zwischen diesem Grab-
mal und einem andern als Spitze des Epigramms, sondern
vermuthen als Sinn des Dichters Folgendes: ^deinen Tod
betrachte ich als den Untergang der Tragodie, dein Grab
ist zugleich das Grab des Btihnengottes selbst', und schrei-
ben demnach:
cov b' ou toOtov I^Oj TiGejLiai Tdq)ov, dXXd Td BdKXou
crmaTa,
was aucb Scaligern einfiel. Denn der Cod. Vat. hat fi^aTa,
248 RECENSION V. SCHONE DE EVR. BACCH. HABITV SCEN.
Pal. fj^ara Das Nachste, kqi CKrivac liiipaXe 7rei8o|Li^vac, wo-
von Brunck^s k. ck. cfj 6711 7r€i8. und Jacobs' k. ck. alc ^i^a
TrdvOoc fpac viel zu weit abliegt; ffihrt auf einen Vorschlag»
wie etwa:
crijLia8', S Kal CKTivdc ^jnpaXe 7r€v8€i cdc,
oder, wenn man lieber will, dXXd rd BdKXOu cfijaa, to Kai — .
An dem metonymischen cfijna fttr 8dvaToc wird mau keineu
Anstoss nehmen. Etwas mehr Energie kbnnte freilich dem
Gedanken nicht schaden.
Die Latinitat des Vfs verdient um so ausdrttcklicheres
Lob, mit je sichererm Bewusstsein sie sich vom germanisi-
renden Schlendrian entfemt halt, und je unverstandiger sie
(bei Gelegenheit eines vom Vf. geschriebenen Programmes)
irgendwo getadelt worden ist. Proprietas in der Wahl der
Worte, Angemessenheit der Wortstellung, lateinischen Satz-
bau und ein kraftiges individuelles Geprage wird man selten
vermissen; Incorrectheiten im einzelnen hatten um so mehr
vermieden werden soUen, je kleiner ihre Zahl ist
. . Anderes ttbergehen wir, konnen jedoch das altvaterische i»\
Bacchcibus auf dem Titel nicht ohne Rttge vorbeilassen, zu
welcher Form nicht der mindeste Anlass vorlag. Ein anderes
ware es, wenn Euripides auch ein Stttck Baccki gedichtet
hatte ; so aber mttsste Bacclidbus auf Romer zu Cicero's Zeit
ganz denselbeu Eindruck machen, als wenn wir bei imsem
Altvordera lesen: Won denen Bakchantinnen'.
IX.
Zu Aristophanes.
I.
^ecension von Aristophauis comoediae ed. B.
^HiERSCH. Tomiis I continens Plutum, Prolegomena in
Aristophanem et C. Ferdinandi Ranke commentationis
de Aristophanis vita partem primam, und Tom. VI P. I con-
tinens Ranas. Leipzig 1830^).
Die gegenwartige Ausgabe der sammtlichen Komodien 409
des Aristophanes, von welchen bis jetzt zwei, der Plutus
and die Ranae, erschienen sind, macht auf nichts geringeres
Anspruch, als alle bisher. erschienenen Ausgaben dieses Ko-
mikers sowohl in kritischer als exegetischer RUcksicht zu
dberbieten und (iberfliissig zu machen (Prolegom. iu Aristoph.
p. VII. vin)
So glanzende Versprechungen mussen uusere Erwartung von
den Leistungen des Hn. Herausgebers natiirlich in einem
bohen Grade spannen^ und der Rec. muss gesteheU; dass
er nach Lesung dieser Stelle mit nicht geringer Neugierde
gleich das ganze Werk durchgegangen ist. AUein unsere
Erwartung wurde nicht befriedigt. Wir mussten uns viel-
mehr bald Qberzeugen, dass Hr. Thiersch weder der grossen
Aufgabe, die er sich gestellt, gewachsen sei, noch ilber-
*) [AuB der 'AUgemeinen Litteratar-Zeitung', Halle und Leipzig
1832, November Nr. 212 — 214 p. 409—431. Dass Ritechl der Ver-
fasBer dieser anonym erschienenen Recension sei, errieth Ranke selbst,
8 Ribbeck: Ritschl p. 103 Anm. 2. C. W.]
250 RECENSION VON C. F. RANKE
baupt fiir die Kritik uiid Exegese des Aristophaues die g^v»;c
iio horigeu Eigenschaffcen und Kenutnisse besitze, so dass wi
in seinen Leistungen zwar eiuen unermiideten Fleiss urn
Begeisterung fUr eine gute Sache^ nicht aber einen
schritt iu der Erklaruug und kritischeu Behaudlung de.^^
Aristophanes anerkenneu miissen. Das kritische MateriaL.
das durch die bisherigen Bemiihungeu ausgezeichueter Mannei:'s
fUr den Aristophanes zu einem grossen Reichthum heran
gewachsen ist; wusste Hr. Th. an vielen Stellen nicht ge
horig zu beuutzen: in der Erklarung hascht er uach dei
Neuen und Seltsamen, und verwickelt sich dadurch haufij
iu souderbare Irrthttmer. Auf der anderu Seite verweilt et ^J
biswcileu lauge bei trivialcu uud gewohulicheu Dingen; wai
audere gesagt habeu, wird oft wiederholt; aber auch ohn<
gehorige Verarbeitung. Um so willkommener ist die mift:
grosser Gelehrsamkeit uud mit angstlicher Accuratesse ab—
gefasste ^commentatio de Aristophauis vita' vom Uj^. Director
RankC; deren erste Halfte deu grossteu Theil des ersten
Baudes dieser Ausgabe (p. XLIX — CDLII) einuimmt. Dem-
uach wolleu wir, um diese Anzeige uicht zu weit auszu-
dehueU; uuter Nr. 1 nur die gcnannte Abhandlung naher
betrachteu, dagegen soUen uuter Nr. 2 Probeu vou der Kritik
uud Exegese des Hn. Thierseh gegeben werden, wodurch
wir unser ebeu im allgemeinen ausgesprocheues Urtheil als
gerecht zu bewahren hoflfeu.
Nr. L Ueber das Leben des Aristophanes ist uns so
weniges ttberliefert, dass diejenigen, welche die Commeutatio
des Hru. Ranke noch nicht gelesen haben, sich gar sehr
darttber wundern werden, wie man ttber diesen StoflF so
vieles schreiben konne. Dies wird indesseu bei eiuer nahem
Betrachtung dieser Schrift leicht erklarbar; denu Hr. R.
woUte nicht allein ttbcr die uusseren Lebensumstaude des
Aristophanes Aufschlttsse geben, sondem auch den Zusam-
meuhang der Aristophanischen Komodien mit dem politi-
scheu und geistigen Leben des Atheuischen Staates imd
Yolkes entwickeln, was wiederum ohue eine tiefere DiuPQh-
dringung imd Prttfung der erhaltenen imd yerlorenepft '
dieses grossteu aller Komiker nicht geecIiehfiD
DE AEISTOPHANIS VITA. 251
den ausseren Lebensverhaltnissen des Aristophanes besehaf-
tigt sich die Commentatio von p. XLIX bis GCCXVIII, und
swar nach folgender Ordnung. Zuerst wird alles aufgesucht
nnd zusammengestellt, woraus der Eindruck; den die Aristo-
phanischen Komodien von jeher gemacht haben, zu entneh-
men ist Hr. R. beginnt hier mit den Zeitgenossen des
DichterS; und durchlauft alle Zeitraume bis auf den unsrigen
herab (p. XLIX— LXXXIX). Diese Uutersuchung, die mit
Gelehrsamkeit und Belesenheit reichlich ausgestattet ist, hangt
mit dem Hauptthema nur lose zusammen und wird durch
eine eigene Methode hier und da langweilig. Was kann es
z. B. helfen dariiber lange hin und her zu rathen, ob deriu
strenge Cato Qber Aristophanes giinstig oder ungiinstig geur-
ttieilt habe? Vgl. p. LXXVII. Diese Frage ist hier um so -
flberflQssiger, als weder fUr das eiue noch fUr das andere
eine historische Spur aufgewiesen werden kann. Von einem
Heros wie Platon, zumal wenn historische Ueberlieferungen
da sindy dies zu wissen, ist freilich schon eher der MUhe
werth. Dariiber wird p. LV — LX weitlaufig, aber doch etwas
onbestimmt gehandelt, namentlich iiber die Frage, von welcher
Seite die AufF&hrung des Aristophanes unter den redenden
Personen des Platonischen Gastmahls zu fassen sei. Hr. R.
aossert sich darUber so:
Hiervon scheint ims gar manches einer Berichtigimg zu
bediirfen. Zuerst konnen wir darin, dass Platon den Aristo-
phanes im Gastmahl redend einfiihrt, keine so besondere
Auszeichnung finden. Den Eratinus konnte Platon ohnehin
nicht wahlen, ohne einen starken Anachronismus zu begehen.
Auch sehen wir in der Rede selbst, welche er den Aristo-
phanes halten lasst, keine besondere Ehre ftlr denselben.
Platon hat darin die phantastische Seite der Aristophani-
Bchen Eomddie hochst gliicklich nachgeahmt. Die Fahigkeit,
phantastische Gebilde zu schaffen, wird dadurch indirect dem
Aristophanes eingeraumt, weiter aber nichts. Ob iiberhaupt
diese Einf&hmng des Aristophanes von einer fiir ihn giin-
■iat[en oder nngttnstigen Seite zu fassen sei, lasst sich nur
ii .eiiiiger Sicherheit bestimmen, wenn die Stellung
1
252 RECENSION VON C. F. liANKE
imd Bedeutuug soiner Periioii fiir das GaBtmuliI ausgenuttelt
ist. Diesc iat aber gauz dieselbe wie diejenige, welclie Agathoii
iu demselbeu Dialoge hat. Der Hanptzweck des Gastmahls
ist darauf gerichtet, dio zur Zeuguug treibcnde Begeistening
(fpujc), dioBO ewige und immer thiitige Kraft, in ihren ver-
achiedeuen Mauifestationeu und Wirkungea darzustellen. In
reiu geistiger Uiusicht spriugt dicser schaffeude gottliehc
Trieb am meisteu iu die Augeu boi deui Dichter und Philo-
aoiihen: beide treibt jeuer fpujc zur Erzeuguug der schonsten
Kinder, der Keden, Begriflo imd Ideeu. Der Dichter zeugt
(nach Platoniacher Lebre) ohuo Bewusstsein, der Philosopli
dagegeu mit Bewusstseiu itud schatfender Freiheit; den letz-
tem reprasentirt im Gaatmahle Sokratea, den erstern Agathon
und Aristophanes. Weil ebeu der Dichter gebuuden und
3 ohne Selbstbewusstsein zeiigt, so wisseu auch Aristophaues
uud Agathoa iiber denjenigen Gott, dem sie alles -verdanken,
nur sehr unbestimmt zu sprechen; mit Recht aber werden
sie vou Alcibiades (p. 218 B) zu deujenigen gerechuet, welehe
an der philosophischen Wuth uud Truukeuheit Theil hatteu:
TidvTtc Tap KtKOivujviiKaTe T*ic q)iXoc6cpou ^uviac t€ xal paKXeiac.
Von aolchen Leuteu, die ohne Bewusstsein dichten, iat es
dann auch nicht zu verwundern, wenu aie iiber ihre Kunst
aelbst nicht im klaren sind, und gegen ihren Willen von
Sokratea liberwiesen werden, dass deraelbe Maiiu Tragodieu
luid Kombdien zu dichteu yerstehen miisse. Ygl. deu Schluss
des Gastmahls. Im ganzen ist also in der Einfiihrimg
und Zeichnung der beiden Dichter eher Tadel als Lob ent-
halten, freilich ein aolcher Tadel, den sie mit alleu ihreii
KunstgenoBsen gemeiu haben. Ganz verfeblt finden wir auch
die Aeusaerung dea Hn. R, ilber die Stelle des Gastm&hls
p. 221 B, wir meiuon die Worte: 'euudem (Aristophanem)
etiam summa veritate externum eius (Socratis) corporis habi-
tum deacripBisse.' Wenn man die Stelle dee Ariatophanes
(Nub. 359), wo dio Wolken den Sokrates so anreden:
oii Top &v &\\[u t' unaKoucaiuev jCjv vvv fieTtujpocotpicTuiv,
nXfiv f| TTpobiKifc t^j fiiv cotpiac Koi tvlumiic oiivtKa, coi be
fln ^£v6uei t' ev Taiciv 66oTc Kai TiiKpQaXmJj napapdXXtic,
Kdvuir6bi]Toc KaKO TrdXX" dv^xti KOip* fiMiv ceMVonpocujTreic —
DE ARISTOPHANIS VITA. 253
wenn man also diese Stelle mit der ifar entsprechenden Pla-
tonischen: ^TieiTa f|LioiT€ eb6K€i, (b 'ApiCTOcpavec, Td cov bf|
toOto, xai ^KcT biaTtopeueceai ujCTtep Kai dvOdbe, Ppev0u6|Lievoc
KQi Tibq)9aXjLiU) TtapapdXXuiv, in ihrem Zusammenhange ver-
gleicht: so wird man in der letzten Stelle eine verhofanende
Anspieluug auf den Aristophanes finden: denn was er zur
Herabsetzung und Yerhofanung des eitlen und flunkernden
Pliilosophen gesagt hatte, eben das muss er faier zur Ver-
herrlichung des sicfa immer selbstbewussteu Weisen ange-
wendet horen. Dass der ausgelassene Eomiker im Gast-
mahle sonst etwas schonend und ohne weitere personliche
Beziehungen befaandelt wird, davon mag der Grund darin
liegen, dass Aristopfaanes faocfast wafarscfaeinlicfa nicfat mefar
lebte, als Platon sein Gastmafal scfarieb. Demnacfa mocfate
das Gastmafal iiberfaaupt wenig geeignet sein, um daraus zu
ersehen, wie Platon iiber den Aristophanes geurtheilt habe,
am allerwenigsten aber, um daraus auf eine giinstige Stim-
mung des ersteren fur den letzteren zu scfaliessen. Dass
Plaion gegen die Person wie aucfa gegen die Dicfatungsart
des Aristopfaanes die starkste Abneigung ftifalte, daftir spre-
chen entscheidende Stellen aus der Apologie und den Bticfaern
vom Staat, und keinesweges stefat mit diesen das Symposion
in einem Widersprucfa, wie wir eben gesefaen faaben. Und
daher konnen wir aucfa nie glauben, dass Platon auf den
gestorbenen Aristopfaanes das scfaone Epigramm
a\ XdpiTec T^|Liev6c ti XapeTv, 67rep ouxl TreceiTai,
CriToucai i|;ux^v eupov 'ApiCTocpdvouc
gedichtet habe. Vielleicfat ist Platon der Komiker der Verfasser 413
desselben. Aucfa Hr. B. tragt Bedenken gegen die Ecfatfaeit des
Epigramms, aber nur aus dem unzureichenden Grunde, dass
es nur von spateren Scfariftstellern erfaalten ist Das Anek-
d5tchen, Platon habe dem Tyrannen Dionysius, da dieser
die Atfaeniscfae Verfassung kennen zu lernen gewtinscfat faatte,
die Wolken des Aristopfaanes als eine geeignete Quelle zu-
gescfaickt, faalt Hr. R. wohl nicht mit Unrecht ftir eine Erdich-
tung. Wenn aber etwas wahres daran sein sollte, so wtirde
auch darin kein Lob ftir den Aristophanes liegen, sondern
254 UECENSIOS VON C. F. RANKE
eine bittere Ironie auf die Athener, in deren Staate ea wie
in den Wolken dea Aristopbanea buut und kraus hergebt
Wbs sonst Doch das Verhultnisa des Aristophanes zum PlatoB
betriflt, so haben wir uns gewuudert, daas auch Hr. R. in
den Ekkieaiazusen eine Parodie auf die Platoniscbe Lehre
und Schule gefiinden hat. 'Praeterea' (p. LVj 'vix negari a
quoquam poterit,' (wir weuigstens leoguen dieaea) 'Ecclesia-
zusarum (juam scripsit eomicus fabulam contra ipsius philo-
sophi doctrinam diaciplinamque fuisse compositam.' Wir
glauben, dass Hr. R. bei der Fortaetzung seiuer Commentatio,
wo er flber Inhalt und Bedeutung der Ekklesiazuaen nahere
Aufachlfisae geben muss, durch eine sorgfaltige Betrachtoug
dieser Frage auf ein anderes Reaultat hinauskommeu wird.
Einatweilen wollen wir daher mit unserm Einapruche warten.
Nachdem Hr. R. die Urtheile aller Zeiten aber den
Aristopbanea aufgeziihlt bat, wendet er sicb zu eiuer Unter- ,
Buchuug ilber desaen Leben und Charakter. Dieser Unter-
suchung aber gebt eine andere vorlaufige iiber die Quellen,
woraus wir Nacbrichten ilber Ariatophaues schiipfen konnen,
voran (p. XCI— CIII). Diese Quellen sind ein pioc 'Apicio-
cpdvouc von einem auonjmen Verfasser, einc andere Biogra-
phie von Thomas Magister, Suidas, ferner eiuige Noten der
Scholiasteu. Von der ersteu Quelle wird sehr grlindlich be-
wiesen, dass ihr Urheber meiatena aus deu eignen Aensae-
rungen dea Aristopbauea bald richtig und bald unrichtig ■
aeine Erziihluug geschopft babe. Dann gibt es noch ein
Schriftcheu eines unbekannten Verfaasers, welches theila No-
tizen ilber die Lebensumatandc des Aristophanes und anderer
Eomiker, theils iiber die Komodie im allgemeinen enth<.
Um Qber dessen AutoriUit und Quellen zu entscbeideu, schickt
Hr, R. abermala eine vorliiutige Untersuchung ilber den Kanon
der Alexandriniachen Grammatiker voraus, worin viele falsche
Vermuthungen und Ansiehten von Ruhukeu, der bekaunUich
tlber diesen (jiegenstaud zuerst eine auafabrlicbc Untersii-
chung angestellt hat, berichtigt werden (p. CIV — CXXII).
Das Reeoltat dieser Untcrsuchuug zeigt, dasa der Anonymaa
in seiuem Urtheile flber die Komiker von deu Alexandrini-
schen Orammatikeru uicht abhjingig gcwesen aei (p. CXXII),
DE ARISTOPHANIS YITA. 255
er dagegen doch noch aus unverduchtigen Quellen ge-
pft liabe.
. Bald darauf folgen noch zwei vorlaufige Untersu- 414
DgeHy die eine tlber die Didaskalien; die andere liber die
erhaltenen Scholien des Aristophanes (p. CXXXI bis
KXXn). Dann erst kommt Hr. B. zur Auseinandersetzung
' Lebensamstande des AristophaneS; und zwar SO; dass er
ersten Abschnitt (Kap. XY) iiber die Eltem des Dich-
n imd deren Stand handelt. Mit dem Resultate des zwei-
en AbschnittS; der sich auf die Lebenszeit des Aristophanes
NBdit (Kap. XYI); konnen wir nicht ganz iibereinstimmen.
Dkks wird aber so (p. CXC) hingestellt: Wixit Aristophanes
ib Olymp. octogesima quarta ad centesimam usque Olym-
lUem.' Da Aristophanes zum erstenmal 01. 88; 1 eine
loiiSdie auffiihren liesS; und zwar unter dem Namen eines
Mfan; weil er w^en seiner Jugend noch nicht hervorzu-
intai wagte: so mag das Geburtsjahr; wie Hr. B. dies be-
Aunt hat; der Wahrheit sehr nahe kommeU; obgleich auch
faa noch wohl um eine Olympiade zuriickgeschoben werden
Mi; anders aber mochte es sich mit dem Todesjahre ver-
! Wten. Dieses hat Hr. R. in die hundertste Olympias ver-
^t, weil nach der Angabe des Suidas (s. y. 'Apapu)c) der
^ des AristophaneS; AraroS; zuerst in der lOlsten Olymp.
*o Stfick aufgefiihrt habe. Da wir nim aus andern Quellen
*ineii; dass Aristophanes seit 01. 97, 4 zwei Komodien
^BRh den Araros hat auffiihren lassen: so schliesst Hr. K.,
iiW08 habe sich wahrend der Lebenszeit des Aristophanes
■it den vaterlichen Stiicken beholfen, nach dessen Tode aber
*i w mit einem eignen hervorgetreten. Diese Combination
^ 80 unwahrscheinlich nichtj wenn sie nur eine bessere
°^ hatte als diese unbestimmte Angabe des unzuver-
**gen Suidas, und wenn nicht iiberdies noch andere Um-
■'We dagegen spruchen. Denn zuerst miisste man anneh-
■^ Aristophanes habe in zwolf oder wenigstens acht Jahren
*^ nrei Komodien verfertigt; ja selbst nicht einmal so viele:
^^ da anter den beiden genannten Komodien, Aeolosikon
™ Kokalos, von der ersten eine zweite Ausgabe existirte;
*> i8t nichts wahrscheinlicher, als dass gijrado diose Ueber-
256 HECEN8I0K VON C. T. BAXKE '
arbeitung eines schon frfiher geferttgten StUckes am Lebeus-
ende des Aristophanes von Araros aufgefahrt wurde. AIso
hatte Aristophanen wuhrend ctieaes taugaa Zeitraums streng
genoiuuien nur eine neue Komijdie gedichtet. Ein anderea
Indicium gegen die Ansicht des Hn. R. findea wir in dieser
Stelle des unbenaunten Biographen (p. XVII, 29 vor Dind.
Acharn.): ev TaOTi|) be Tif bpdMaTi (im l'IutuB) cuvecTT]C€ tui
nXTJSei t6v uiov 'ApapoTa Koi oiiTiu )JETf|\Xa£f t6v piov naT^ac
KaTaXiTTUJv TpeTc, (WXmTrov 6mijvunov tuj ndnniii Kai Niic6cTpa-
Tov Koi 'Apap^Ta, bi' ou koi ^bibaSe t6v nXouTov. Nach diesem
Grammatiker verschied also Aristophanes bald nach Auffflh-
ruug des Plutus, und dagegen streitet auch nicht die Nach-
richt aus einem Argumentuni des Plutus: TfXeuToiav bt h\-
bd£ac Tf|V Kujfnubiav thutiiv (den Plutus) im j^i ibiuj 6v6^oti
Kal tov uiov aOTOLP cucTijcQi 'Apap6Ta bi' aOTi^e (lies bi' aikoO)
if> ToTc fleaTaic pouXojitvoc to unoXoina biio bi' ^«ivou xaOfiKC
KiuKaXov Kai AioXociKUJVu: denn es wird hier nicht gesagt,
dass Aristophanes bei der Auffflhrung der zwei ietzten Stflcke
aoeh gelebt habe; er kounte diese als ein Erbstiick seinem
Sohne hiotcrlasseu. Die Nachriclit des ersten Oraminatikers,
dass Aristophanes den Plutus durcb den Araros gegeben,
und des zweiten, das8 er ihn unt«r seinem eignen Namen
gegehen, hat Cliuton (Fasti p. 101, vgl. Diudorf ^Vristoph.
Fragm. p. 80) so vermittelt, dass Araros im Plutus den Pro-
tagonisten gemacht habe. Wir nebmen demnach das erste
Jahr der 98sten OlympiBs ala das Sterbejahr dea Aristo-
phanes an.
Nun folgt eine lange Untersuchung (iber das Vaterland des
Aristophanes (p. CCI— CCLVI); dereu Resultat ist, wie zu er-
warten, dass Aristophanes ein geborner Athener sei: allein dia
Frage Sber das Vaterland dcs Dicliters hilngt genau zusamnieii
mit eioem eignen Verhiiltniss , worin Aristophanes mit dem
Dichter luid Schauspieler I^hilonides und mit dera Hcbauspieler
Kallistratus gestanden hat. Deu Gang, welcben Hr. R. in
dieser Untersucbung eingeschlagen, ins einzelne zu vcrfolgen
wHrde uns zu weit fiihren. Wir bemerken daher nur so viel,
daaa llr. R. alle Momente dieser verwiekelten Fra^ voll-
stjiudiger zusauitnengcfasst uml sorgfUltiger erwogen hat als
DB ABI8T0PHANIS VITA. 257
alle diejenigen; welche fruher (Siivem, Dindorf, Hermann) oder
^leichzeitig mit ihm (Hanow, Ritter) denselben Gegenstand
besprochen haben. AUein auch so mochten sich gegen das
Hn. R^. dargelegte Resultat noch mancherlei Bedenken
rheben lassen, besonders gegen diejenige Methode des Hn.
wonach er einige Nachrichten der Scholiasten und Gram-
X3iaidker glaubt, andere dagegen verwirft, wo die GrUnde fiir
c5Ias eine oder das andere nicht immer liberzeugen. Nach Hn.
IK. ist das erste Stuck des Aristophanes unter dem Namen
<les Philonides gegeben worden, und dies ist ohne Zweifel
^aHr. Das zweite und dritte Stiick, die Babylonier uud die
Achamer, soU Eallistratus unter seinem Namen aufgef&hrt
Tiaben. AUes, was der Dichter der Achamer von sich selbst
sagt^ und was man bisher auf den Aristophanes bezog, das
soll von Eallistratus verstanden werden. Das scheint uns
nun freilich eine sehr gewagte Behauptung. Der Schau-
spieler Eallistratus wird auf einmal der erste Eomiker Athens,
nach welchem selbst der Perserkonig sich erkundigt. Ealli-
stratus ist auch so gefallig, den gefahrlichen Process, welchen
Eleon wegen der Babylonier gegen deren Verfasser erhob,
anf sieh zu nehmen. Mit einer bestimmten Evidenz wird iiber
diesen Gegenstand wohl nie entschieden werden, vorziiglich
aus zwei GrQnden: erstens, weil man nicht wissen kann,
inwiefem die von Aristophanes edirten Stucke (und die
besitzen wir) von den aufgefuhrten verschieden gewesen
sind; zweitens, weil die Nachrichten der Scholiasten zu
schwankend sind und meistens auf blossen Yermuthungen
beruhen. So sehr wir die Griindlichkeit des Hn^ R. bei
dieser Untersuchung anzuerkennen wissen, so sehr mflssen
wir es tadehi, dass er in deren Bereich so viel Heterogenes
gezogen hat. Gleich beim Anfange derselben werden so
viele Zur^stungen gemacht, dass man kaum sieht, wo er
hinaus will. Jede der Nebenuntersuchungen wird wieder
durch einen allgemeinen ganz gewohnlichen Gedanken ein-
geleitet, wodurch dann die ganze Methode unertraglich lang-
weilig wird. Am meisten haben wir uns gewundert liber
die Episode p. CCX— CCXIV, worin der Demagog Peisan-
dros zum Eomiker gestempelt wird. UnnUtz finden wir den
FB. RmCHELn 0PV8CYLA V. 17
EECEN8I0N VON C. F. BANKE
1
Beweis, der naeh dieaer Untersuchung folgt (p. CCLVII
CCLX), Aristophanes nainlich sci keiu SchUler dea Sophiaten
Prodikns gewesen. Die VeranlaBsung dazu gab Rackert, der
neueate Hcrausgeber dea PlatoDischen Gaatmahls. Dieser
hatte Sber die Rede des PlatoniacheD Anstophanes die nich-
tige Verniuthung aufgestcllt, es werde dadnrch die Methode
dea ProdikuB dargestellt uud persiflirt: alleio damit wollt«
doch wohl Rlickert selbst uicht behaupten, Aristoiihanes sei
ein Schiller des Prodikus geweseu, ao daas Hr. R. hier nicht
41G ailein gegen eiae nichtige Vermuthung, sonderD auch gegen
einen Schatten streitet. Nuchstdem wird iiber die Anzahl
und die Namen der Aristophanischen StUcke ausfiihrlich
und mit erwfiDschter Beatimmtheit gehandelt (p. CCLXJX —
CCCSIV). Hr, R. zahlt einatweileD alle StUcke auf, welche ■
UDtcr dem Nameu des Aristophauea angefilhrt werdenj ob
mit Recht oder nicht, wird er spater zeigen. So findet er
eine Anzahl von 54 StlickeD, eine Zahl, welche auch die
meisteD Grammatiker angeben. Dindorfs UntersuchuDgen
in den Fragmenten des Aristophanes werden hier vielfach
berichtigt. Durch eine sehr feine Combination hat Hr. B.
ennittelt, dass die altea Grammatiker die Komodien dea
Aristophauea nach dem Alphabet geordnet haben. Daraua
wird nun zum eraten Malc klar, warum das rfjpac die neunte '
und die "Opviecc die filDfunddreiasigsfe Komodie genannt
wird; denn nach einer alphabetiseheu Ordoung nehmen diese
Stiicke wirklich jene Steilen ein, Von nuu an folgt eine Aub-
einandersetzung itber die einzetDen Aristophauiachen StQcke,
Bowohl tiber die erhaltenen als verlorenea, nach eiaer chro-
uologischen Ordnung, soweit diese m5glich ist. In dem bisher
edirten eraten Theile dieser Commeutatio wird fiber ftinF
Stficke, wovon zwei verloren und drei erhalten sind, gehan-
delt, ilber die AaiTo^fjc, BapuXiuviot, 'Axopvfjc, 'iTnrfic, Ne-
cp^Xai. Wir wollen diese Uutersuchungen einzeln betrachten.
1. AanaXfic p. CCCSVm— CCCXXIX. Seidler, SBvem
nnd W. Dindorf hatten vor Hn. R. schon manches iiber
diese erste Komodie des Ariatophanes ausgemittelt, so dass
man jetzt Qber die Haupttendenz deraelben nicht mehr zwei-
DB ABISTOPHANIS VITA. 259
£*«In kann. Hr. B. hat die ForscfauDgen seiner Yorganger
enutzt; und besonders durcfa Anwendung einer bisfaer unbe-
annten Stelle des Suidas bereicfaert^ obgleicfa es seine Ab-
icht nicfat sein kann, alle Fragmente genau zu erlautem.
ieses hat getfaan Fritzscfae, dessen ^commentatio de Ari-
stopfaanis DaetaJensibus', zwar spater (1831) erscfaienen, aber
gefafar gleichzeitig mit dem Werke des Hn. B. geschrie-
en ist. Dadurcb kann, was der letztere gesagt^ bisweilen
^rweitert oder erganzt werden. So ist z. B. von Hn. B. die
^ermutfaung aufgestellt^ dass dieses Stiick an den Lenaen
(OL 88, 1) aufgeftifart sei; aber der Beweis dafilr ist nicfatig.
IFritzscfae faat eben dasselbe besser zu bewafaren gewusst p. 9.
So viel uns aucfa iiber den Infaalt dieser Eomodie bekannt
isty so wenig wissen wir von der Anlage derselben, besonders
von dem Yerfaaltnisse des Cfaors zu den faandebiden Personen.
Hr. B. spricfat sefar unbestimmt dariiber. Er glaubt unter
anderm, man faabe eine Komodie in der Eomodie gesefaen,
und diese Yermutfaung stiitzt er auf eine sefar unzuverlassige
Stelle des Etymol. M. s. v. bpajna. Auf keinen Fall kann
man die Darstellung, wie Hr. B. sie sicfa denkt (p. CCGXXI),
nach der Einricfatung des griecfaiscfaen Tfaeaters wafarscfaein-
lich finden
. . . . Geht es wohl an^ dass dieselben Personen erst
auf der Biihne als Scfaauspieler und dann in der Orcfaestra
als Cfaorpersonen oder Tanzer erscfaeinen? Denn aus den
Schmausenden bestand der Cfaor, welcfaer versammelt war
im Tempel des Herakles. Diesen muss also die Orcfaestra
dargestellt faaben. Freilich wird der Cfaor an den Yorfallen
auf der Scene Tfaeil genommen faabeu; und darauf mag die
Stelle des Suidas unter d. W. AairaXeTc sicfa beziehen. Hera-
kles selbst, so meint Hr. B., war bei dem Scfamause in
seinem Tempel gegenwartig, und dafiir wird der 60ste Vers
aus den Wespen
086* 'HpaxXflc Td beiTTVOv dHaTraTuijnevoc
angefiifart; aJlein daraus lasst sicfa efaer das Gegentfaeil be-
weisen. Aucfa wird aus einem Fragment bei Suidas (22 Dind.)
t6v '€p€x6^a jnoi Kai Tdv Alt^a xdXei
17 ♦
r
260 RECENSION VON C. F. KASKE
etwas zu rasch geschlossea, dass diese beiden Herren auf d^^
Billine wirklieli erschienen seien. Nicht alles, wae genif^*
wird, pflegt auch zu kommen. Ueber die Eutwickelung nn.^
den Ausgang des Dramas hat Hr. R. nichta gesagt. Sehr g«^
falltg scheiiit uus die Yermuthung von Fritzscbe, dass m£ *£
einer Anklage des ausschweifenden Jtiuglings und mit einexr
Verdaramung desaelben, als einea untergeschobenen Sofanea,
das Stfick beschlossen sei.
417 2. BapuXuJvioi p. CCCXXIX — CCCXLIV. Auch flber
die Babylonier hat Fritzscho gleiehzeitig (1830) mit Hn,
Kanke eine ausfiihrliche Monographie geBchrieben. Beid^
etimmen darin flberein, daaa Eukratea, der Demagog, eine
Hanptrolle darin geapielt habe; beide baben vermuthet, dass
der Process, welcher in einigen Fragmenten dea Stiickes er-
wahnt wird, gegen dieaen Taugeniehts gerichtet gewesen und
zn seinem Verderben ausgefalleu sei, eine Vermuthung, die
wirklich sehr gefilllig ist und mit allem, waa uns von den
Babyloniern erhaltcn ist oder (Iber sie ausgesagt wird, sehr
gufc zusammenBtimmt. In Beziehung auf den Chor weichen
die beiden genannten Gelehrteu vou einander ah. Fritzschc
hat sich p. 17 mit gewobnter Heftigkeit und Leidenschaft-
hchkeit gegen Dindorfs Annahrae, der Chor habe aus den
Babyloniem oder gebrandmarkten Sklaven be»tanden, erklSrt,
aber doch weiter nichta ala eine unbeatimrate Declamation
beigebracht. Hr, R. ist mit Recht, wie es uns acheint, der
Vermuthung von W. Dindorf gefolgt:
Ganz recht! In
der Orcheatra stellten aicb diese Barbaren in Reihen, in denen
der Chor aeine Tanzbewegungen ausfflhrte. Darauf bczieht
Hr. R. mit Kecht auch ein aiiderea Frs^raent (47 Dind.):
°lcTac9* i<f>ilfic ndvrec eiii xpeic dcTri&ac.
Auf der Scene, worauf die Griecheu immer nur wenige
unOKpiTai zu sehen gewohnt waren, hatte man mit diesen
Reihen von Sklaven niclits anfaugen konnen. Ueber deii
41S Antheil, welcheu diesc gebrandmarkten SklaTen an der Hiuid-
lung genommen hatten, iet Ton Hn. R. nichts entschiedeti.
Sehr wahrachcinlich ist die Vermuthuug von Fritzsche, dass
J
DE ABISTOPHANIS VITA. 261
hartbedrQckten Bundesgenossen in dieser Gestalt aufge-
irt wurden. Da die SklayeU; welche auftraten, in der Mflhle
Dten, und da Eukrates, eine Hauptfigur dieses StiickeS;
lilen besasSy so yermuthen wir, dass die yon den Dema-
^en schwer bedrdckten Bundesgenossen als die Mflller-
iclite dieses Eukrates dargestellt wurden. Durch dre Ver-
DmuDg des EukrateS; womit das Stiick wahrscheinlich en-
te^ wurde dann auch wohl das Schicksal dieser armen
nschen gelindert.
Eine andere Yermuthung Qber den Inhalt der Babylo-
r, welche friiher schon Sdvem (ttber die Vogel des Ari-
ph. p. 29) aufgestellt und die Fritzsche (a. a. 0. p. 49)
v^as derb abgewiesen hat^ ist von Hn. K angenommen. .
. . . SClvern hatte die Stelle des Etym. M. p. 311, 1,
> dieser Vers (dvrjp xic f|)LiTv dcTiv dTKivou|Li€Voc) angeftlhrt
rd, nicht verstanden und daher in jenem dvrjp ' den Gorgias
rmuthei Vgl. Dindorf a. a. 0. p. 60. Den Aristophanischen
iTB hat Fritzsche so einfach und geniigend erklart, dass
m darin wohl kUnftig nicht mehr den Gorgias suchen
rd. AUein Hr. R hat dies selbst wohl geftihlt, glaubt
>er durch andere Spuren die Vermuthung von SiiTem besser
bewahren Dieser Beweis, den wir nicht
lerkennen, besteht in Folgendem. Ein Jahr nach Aufftih-
ng der Babylonier sagt Aristophanes mit einem Biickblick
f dieselben in den Achamem V. 633 — 642:
0aciv b* livai TToXXoiv dTaeuiv atiioc ujniv 6 7roiT|Tric
iraucac u|Lidc CevixoTci \6fo\c }ii\ Xiav dHaTtaTdcGai ktX.
iin aber kam (so argumentirt Hr. K) im Anfange des- 419
ligen JahreS; worin die Babylonier aufgef&hrt wurden, Gor-
a& als Gesandter nach Athen^ um fQr seine Vaterstadt
K>ntini die Hiilfe der Athener zu gewinnen, Von ihm be-
jhtet uns Diodoms XTI, 53 also: oijTOC oflv KaTavTricac elc
ic ^AOrivac Kai TapaxOeic elc t6v br\^oy bicX^x^n toTc *A0ti-
iioic Trepl Tdc cu|Li|Liaxiac Kai tui HeviCovTi ttic X^Heu)c
dtrXriEe touc 'A9T|vaiouc, dvTac eucpueic Kai q)iXoX6TOuc. Dio-
ims (so sagt Hr. R.) stimmt sogar in einzelnen AusdrQcken
it Aristophanes Qberein, und daher sind unter jenen Ge-
ndten, yon denen Aristophanes in den Achamem spricht^
262 BECENSION VON C. F. EANKE
Gorgias und seme GeiioBsen zu verstehen. Alleia die ganze
Aehnlichkeit bosteht darin, dasa AristojihaDeB voo SeviKoi
X6toi und DiodoruB von einem EeviCov Tf|c X^£eiuc redet. Die
ganze Combination, die auf dieser schwachen 8tfltze ruht,
ist offeubar verfehlt: denn vrie konnte Aristophanea dJe Gre-
sandtschaft von Leontini dnrch dni Tiiv TioXeiov oi npEC^ic
bezeichneu? Das sind die Gesandten, welehe von deu tribut-
pfliclitigen Stadten der Athener ankamen, und durch ihre
Reden diese gilnstig fllr ihre BQrger zu stimmeii suchten.
Dass dergleichen Stadte gemeint sind, zeigt am klaraten der
letzte Vers jener Aristophanischen Stelle;
Koi TOuc bi^^ouc ^v Tolc TT^Xtciv beiEac uuc bimoKpoToiJVTai.
Wir wundem uns daher, wie ein so besonnener hiatoriBcber
Forscher wie Hr. B., auf solche nichtige Indicien bauend,
diesea Auaspruch wagt: 'Aristophanes in Baby-
loniia propterea reprebenderat Atheuienses, quod Gorgiaa
oratione decepti naves in Siciliam miserant et bellum cnm
Pelopounesiia gerendum ita amplificaverant*
3. 'Axapviic p. CCCXLV-CCCLXXII. Hier kann die
historische Forschung schon eineu festern und sicherera
Schritt gehen, da das Stiick, dessen Bedeutung und Zusam-
menhang mit der Geachichte des atheniachen Volkea er-
klart werden soll, selbst erhalten ist. Was Hr. R. darilber
gesagt hat, wie auch iiber die niichstfolgende Komodie, die
'litnfic, das konnen wir ala eine vortreffliche Eiitleitung zur
Lectiire dieser beiden Stflcke empfehlen. Nur diejeuige MOhe
scheint uns vergeblich, welche Hr. R. sich gegeben hat, um
aufilindig zu machen, wea wohl Aristophanes in deu Rittem
unter dem Namen des Agorakritus angedeutet habe. £r ver-
muthet uuter diesem NaEuen eiaen Schiller des Phidias, den
Agorakritua aus Paros, der aus einer Aphroditc eine Nemesis
gemacbt und diese in Hhamnus anfgestellt hatte. D&rsuf .
BoU die Umkochung, welche der Aristophanische Agorakritua
mit dem Demoa vornimmt, sich bezieheu. Diese Aehnlich- i
keit liegt so fem, daas von den athenischen Zuschauera
w wohl nicht leicht jemand diesetbe heraui^&nden konnte, l^
DE ABISTOPHANIS VITA, 263
iese aber dichtete doch Aristophanes. Dann sieht man
.uch nicht ein, warum der Dichter diesen Mann zuerst unter
em Bilde eines infamen Wursthandlers aufgefiihrt habe.
halten diesen Agorakritus fur eine allgemeine Person
mjwd daher seinen Namen fiir erdichtet. Auch konnte Aristo-
es keinen wirklichen Menschen fiir seine Rolle wahlen^
eil er ihm eben zwei sehr entgegengesetzte BoUen auftragen
^oUte. Zuerst muss dieser Mann durch Schlechtigkeit und
TJnverschamtheit den Eleon besiegen; diese RoUe hatte der
Dichter freilich iigend einem andem beriichtigten Demagogen
der damaligen Zeit zutheilen konnen; derselbe Mann aber
2Keigt sich durch die Umkochung des Demos als den grossten
^ohlthater des Staats, und diese Ehre ware doch fSr jeden
Demagogen zu bedeutend gewesen. Endlich sagt uns ein
wichtiger Zeuge, dass Agorakritus eine allgemeine Person
sei, ein Zeuge, auf den Hr. B. sonst mit Yollem Becht viel
zu halten pflegt, namlich Aristophanes selbst^ Y. 1257. 58:
AHM. d|Lioi b€ t' 8 Ti coi ToOvo|Li' €!7r'. AAA. 'AtopdKpiToc*
iv TdtOP^ TOIP Kpiv6jH€V0C dpOCK6jLl11V.
Agorakritus ist eine ahnliche Figur wie die Praxagora der
Ekklesiazusen^ die ihre Weisheit ebenfalls auf der Agora
erlemt hat.
Am Schluss dieses ersten Theiles der Commentatio folgt
eine Exposition Uber die Wolken, p. CDXX — CDLII. Die
neue Ausgabe derselben von HermanU; welche gleichzeitig
mit der Commentatio erschienen ist, konnte Hr. B. noch nicht
benutzen; sonst wtirde er liber Einiges^ wie wir glauben,
anders geschrieben habeU; besonders iiber die Frage, welche
die erste und zweite Ausgabe dieses Stiickes betrifft.
Was den Inhalt der' Wolken betrifft; so hat Hr. B. zu 42s
zeigen gesucht; dass der Dichter vorziiglich die Laster der
Jugend habe ziichtigen woUen (p. CDXXVIII)
Diese Ansicht sucht Hr. B. demnachst durch eine Betrach-
tuug des Lihalts der Wolken zu bewahren; allein er f&hrt
dafdr mehr einzelne Stellen an als die Anlage des ganzen
StUckes. Uns erscheint nach einer solchen Ansicht sowohl
264 RECENSION VON C. F. RANKE
die Person des Strepsiadea ala des ChoreB aelir riitliselbaft
uud iinerkliirbar. Niclit weil Strepsiades eiueu verschwen-
derisctieu Sohn hat, sondern weil es io seiuem etgaeD Herzen
schwarz auBsieht, eiitacliliesst er sich ein Schurke und Be-
trilger zu werden. Auf sein Haupt tallt also auch vorzQg-
lich das Unheil diesea Begiuuens zurOck. Der verschwen-
derische Sohu gibt ihm nur die VeraulaBsung, sich in seinem
wahren Lichte zu zeigen; Sokrates und seine Gottinneu geben
die Gelegenheit und Mittel zu der schlechteu That, vfoza
Strepsiades nur gor zu geneigt war, er, der von sich eagt
(V. 483):
\i-ieiv fitv ouK fvecT', ditocTeptiv ti' evt.
Strepsiades und Sokrates sind auch die Hauptpersoneu dea
Sttlckes, Pheidippides spielt im gauzen eiue untergeordnete '
Rolle. Die Rede des \6toc biKaioc, worin freilich von den .
Vorzfigen der alten Erziehung geaproehen wird, kann auch
ntcht alles beweiseu; dass die beideu Reden vonliglich von
der Erziehuug sprechen, ist ganz natflrlich: deim aie haben
eiuen jmigen Mann zu uberreden, der nauh der eiueu oder
uach der anderu Art gebildet werdeu aoll. Wir erklareu uns
ganz entschieden fiir die Ansicht, dass Ariiitophanes die-
jenige Richtung der ueuem Zeit, worin alle wahrhaft ethi-
schen Grundlagen umgestoasen wurden, im Oegeusatze gegen
die frilhere, woriu hohe Sittlichkeit bliihte, zeichnen wolle.
Strepsiadea selbst gehort dieaer neueru schlechteu iiichtung
an: ein Pruduct derselbeu ist die bodenlosQ Sophistik, die
mit trilgerischer Rhetorik altes Heilige uud Wahre umatosst:
ala den Gipfel dieaer Sophistik dachte sich Ariatophaues (aus
Irrthum) den Sokrates. Er und die ilbrigen Sophisten mlissen
also iu ihrem Lebeu lukI Wirkeu dargestellt werden. Sie
is sind es Sbrigeus nicht, welche die ueue sitteulose Zeit alleia
geschaffenhabeu: deun Strepaiadea und Pheidippides sind anch
ohue eophistischeu Uuterricht schon boshaftschlecht genug: die
Sophisten ala die argste Ausgeburt der neuen Zeit sind nur
diejenigen, welche diese schlechte Richtung auf alle Weiee
fdrderu, besonders dadurch, dasa sie sich der Jugend be-
meistem uud dieser zu allem Schlechten Anleitung gebeu. —
DB ABISTOPHANIS VITA. 265
Sehr gem sidmmeii wir mit Hn. B. darin iiberein^ dass der
Spott des Aristophanes in Yollem Masse den wirklichen
Sokrates treffe; nicht eine allgemeine Person^ welche diesen
Namen ftlhrt. Aber eine Inconsequenz glauben wir darin
zu sehen, wenn Hr. R. p. CDXLsq. sagt: *id unum iterum
iterumque inculcandum esse credo; Socratem quia Athenieusis
est eiusque figura comoediae aptissima^ non quia summus et
princeps fuerit sophistarum, reliquis sophistis missis, ab
Aristophane esse irrisum.' Man sieht leicht, worin eine solche
Annahme ihren Grund hat: Hr. B. will dadurch die Uuge-
rechtigkeit des Aristophanes gegen den Sokrates lindem.
Allein das gelingt auf diese Weise am allerwenigsten. Denn
wenn selbst Aristophanes den Sokrates nicht fiir den argsten
Sophisten ansah^ warum stellt er ihn dann als solchen dar?
Warum zeigt er uns den Sokrates als denjenigen, gegen
welchen die librigen Sophisten beinahe verschwinden, und mit
welchem etwa nur Prodikus verglichen werden konne? Was
konnte Sokrates dafiir, dass er ein eingeborener Athener war,
oder dass seine aussere Figur in einer Komodie Effect machen
musste? Aristophanes ware der unbilligste und ungerechteste
Mensch gewesen^ wenn er von solchen Zufalligkeiten aus-
gehend uns den Sokrates als das Haupt der Sophisten dar-
gestellt hatte. Wie wir diese Frage, warum Aristophanes
den Sokrates so arg durchgezogen habe, anseheU; so konnen
mit Consequenz wohl uberhaupt nur drei Ansichten dariiber
aufgestellt werden: 1) Aristophanes verfolgt den Sokrates
aus Privathass; 2) Sokrates verdient die Ziichtigung des Eo-
mikers; 3) Aristophanes hat sich geirrt. Gegen die erste
dieser Ansichten streitet der uns sonst als redlich bekannte
Charakter des Aristophanes; gegen die zweite streitet die
Geschichte der Philosophie und das ganze Leben des Sokrates:
die dritte Annahme dagegen kann durch viele historische
Indicien bewahrt werden; sie wird uns also auch allein iibrig
bleiben. Und wamm sollte Aristophanes nicht auch einmal
haben irren konnen? Und so halten wir es auch fur eine un-
nQtze Miihe, wenn man den Euripides mit Haareu in die Wol-
ken hereinziehen und ihn mehr als einmal darin geziichtigt
erkennen will^ wie Beisig und ihm folgend auch Hr. B. ver-
2G0 RECEN8I0N VUN C. ¥. ItASKE DE AltlSTorHANIS VITA. I
sueM habeu (ij. CDSLVIII) 1
' ! ■ ! . -
4M Aristophaiies hielt den Sokrates fiir noch arger als den Euri-— ^
jiidea; denn dieser hatte jn aach AristophaniBcher VorBtel- — ^
lung aein eitlea (jeachwatz vom Sokratcs erlernt. Vgl. lliin, ^
1482—1499. Dagegen, daas Euripides wirklich in den Wol- M
ken aufgetreten sei, wie Heiaig glaubt«, liat sich Hr. IL mit I
Hecht erklilrt. Die Stelle des Pollux X 15G TT^Teupov b4, 1
ou Tiic evoiKibiac fipvieae ^TKafltub*'^ cu|ip€pr|Kev, 'ApicTo<pdvnc 7
Wt^i, LuCTiep icai (tpendepav, ^v tqJc NctptXaic. hat indessea
Hr. It. wohl unrichtig auf V. 227
Inen' 6116 Tappou Toic 6eouc uirepqipoveic
bczogen, iiidem er ireTeiipou atatt TappoO zu lesen vorachlagtj
aliein nereupov ist eine Latto oder Stange, wofiir Strcpsiades
don Uangekorb des Sokrates nicht ansehen kounte. GewisB J
hatte PoIIujc die Stelle V. 1434. 1435
Ti bfJT', ^netbfi Touc dXeKTpuovac ciTTavTa Mi|jeT,
ouK £c9ieic Kai Triv lidTTpov K6.n\ EuXou KaOeubEic;
im Situie, als er jenes schrieb, las aber in seinem Esemplare
entwcder neTeupou oder hatte, wie Hermann vermuthet, die
erste Recenfiion der Wolkeii vor sich. Auch darin werden
Hn. B. (p. CDLI) wohl wenige heistimmen, dass durcli den
gcrechten iind ungerechten XiStoc bekannte athemsche Per-
souen repriisentirt wttrden
Die Natur der beidcn \6tu> ist so allgcmein, daes ihneo
keine individuelle Pcrson aus der attischeu Geschichte ent-
spricht; vergebcns wttd man aUo nach einem lebendigen
Manne urahertappen; denn hier kanu man immer nur einea
Schatten faasen. Vollends der biKatoc X6toc kann durch nie-
mand repriisentirt werden, weil er plotzlich zur Gegenpartei
Ubergeht. Will man unter ihm einen beatimmten braren
und gerochten Maun sich denken, so muss man diesea auch
gleich wieder als einen Ueberliiufer aich vorstellen. Aber
warum werden diese Reden nocb immer mit den unpassenden
Namen biKaioc und dbiKoc aufgefahrt? Fiir den ersten lasst
sicb kein Grund angeben, der andere liesse sich etwa aus
SECENSION VON B. THIERSCtfS AUSGABE DER FROSCHE. 267
d«m Stiicke selbst rechtfertigen. AUein auch nur der unbe-
bolfene Strepsiades, der sich in die Kunstsprache nicht zu
finden weiss, bezeichnet den X6yoc t^ttujv durch SbiKOC Xdyoc
(^V. 117. 884): sie selbst nennen sich f^TTUiv und KpeiTTUiv.
Nr. 2. Nachdem wir bei diesem ersten Bande uns schon m
J30 lange aufgehalten haben^ so woUen wir die darin ent-
lialtene Recension des Plutus von Hn. Thiersch nicht weiter
lerQcksichtigen; sondern seine Kritik und Exegese des Aristo-
phanes an der Ausgabe der Frosche priifen und beurtheileiu
Dem Texte der Frosche geht vorauf eine ^quaestio de
IRanarum fabulae nomine^ aetate et occasione' (p. VII — XIII),
auf die wir unsere Aufmerksamkeit zuerst richten wollen
•
Bekanntlich ist diese Komodie nach den Froschen, welche
wahrend der Ueberfahrt iiber den unterirdischen See ihre
Gesange anstimmen, benannt. Gewiss hatte Aristophanes bei
der Abfassung dieser Scene keinen andern Zweck, als jene
Ueberfahrt durch diese sonderbaren Gesange interessanter zu
machen: den Namen fiir das Stiick entlehnte der Dichter
Ton dieser Stelle deswegen, weil sowohl er als die griechi-
schen Komiker iiberhaupt durch ungewohnliche und phan-
tastische Namen die Neugierde ihres Publicums zu spannen
suchten. So nahe alles dieses liegt, so kunn doch Hr. Th.
diese unbedeutende Partie nicht, ohne eine sehr luftige Ver-
muthung darauf zu bauen, fahren lassen: *Quare (p. VIII)
non absonum fuisset (erat), si Euripidis argutias verbosas
et alienas cum diverbiis tum choris insertas, quae saepius
in hac fabula castigantur, etiam sub Ranarum canticis casti-
gatas statuissent.' Der arme Euripides! Aristophanes hat
denselben ohnehin schon oft genug zur Zielscheibe seines
Spottes erkoren; aber damit konnen sich mehrere neuere
Kritiker noch nicht begnilgen, sondern woUen ihn auch
an vielen Stellen finden, wo Aristophanes nicht an ihn ge-
dacht hat.
Ueber die Zeit der Auffiihrung (01. 93, 3) waltet kein
Zweifel ob^ weil eine uns erhalten^ didaskalische Notiz die-
selbe genau angibt, und dann aus dem Stiicke selbst die
268
RECENSION VON B. THIEKSCH8
Wahrlieit dieaer Angabe entschieden bestiitigt wird. Hr. TIl:
bonnte also hier uur Bekanntes wiedorholen und die schoit
;6 von anderu entdeckten Indicien fiir die Zeit der AufRlhniny|
ziiBainmenatellen. Schwieriger ist schon die Frage fiber die
zweite AuiTiihrung. DarUber meldet nach einer bedeutendes
Auctoritiit der Verfasser des prosaischen Argunients; oOrui!
b4 ^SaundcOii t6 &pafia bxa. Tf)v ^v a\iT& iiapAgociv, ilJCTe koI
dvebi&dxSij, uJc (piiti Aixatapxoc. Diese wiederholte Auf-
fahruug setzt Ilr. Th, zwei Jahre spiiter fn 01. 94, 1 gleicli
nach Vertreibung der Dreissigmanner, Allein dann mGssto'
man notbwendig annehmen, die zweite Recension sei an
vielen Stellen umgearbeitet, und bei dieaer Aniiahme ist
sehr auffallend, dasa von der Umarbeitung dieses hochbe-!
riifamten Stflckes aueh keine Spur raehr auf uns gekommea'
ist. Die vielen Erwahnungen von der gewonnenen Seeschlachb
bei den Argiuusen konnten bei einer Auffiihrung um 01. 94, l'.
immoglich stehen bleiben; ebenso wenig die Berathungen Qber.
Alcibiades: denn damals sehnte sich niemand nach demsel'
ben, weun anch die Nachriclit von seiuem Tode noch aicbt^
in Athen bekannt geworden war. Viele Stellen der Para-i
basia konnten nur unmittelbar nach jener Schlacht einea'
pa-tsenden Sinu babcn. Will man demnach nicht aonehmen,,
dass die zweite Receuaiou vielfach iiberarbeitet und schnell'
wieder untergegangen sei: so wird man kaum etwas andereg
wahrscheinlich finden, als (tass die Frosche au demselbeni
Feste oder etwa zwei Monate apater au den groasen Diony-'
aieu zum zweiten Male aufgefiibrt worden seien, FQr diesfri
Vermuthung spricht beaonders dic Angabe dea Dicaarchus, :l
dieses Stiick habe wegen aciner Parabase so sehr gefallen,*^
d. h. wegen desjenigen Theils der Parabase, worin der CLor '}
die Auasohnung mit manchen wahrend der Herrsehaft derjj
Vierhundert compromittirten HQrgem anempfiehlt, und dem'j
Schenken des Biirgerrechts au jene Sklaveu, die bei den Ap-
giousen gefochten, seiuen Beifall zoUt. Vgl, V. 697 (685) —
745 (737). AUein diese Stelle konnte nur kurz uach jener '
Seeschlacht so gut gefallen. Bei einer solcben Annahme ist 'i
es nun leicht erklarlich, warum sich von der zweiten Bear- 1
beituug gar keine Spur erhalten hat. Deun die Indicienfl
AUSGABE DEB FROSCHE. 269
elche Wilhelm Dindorf von einer zweiten Bearbeitung in
manserm Sttlcke zu finden glaubte, sind mit Erfolg als nichtig
^ezeigt worden.
In dem AbschDitte iiber die ^occasio fabulae' (p. XI —
IXIII) beschaftigt sich Hr. Th. mit Wegraumung von zwei
lonhaltbaren Ausichten, welche Frischlin und Ranke daruber
siufgesteDt haben: dann folgt gleich eine andere ^quaestio de
IRanarum fabulae consilio' (p. XIV— XXIX). Ueber diesen
f ankt lasst die Elarheit und Eindringlichkeit der poetischen 427
X)arstellung, die wir in den Froschen vor allem bewundern,
Ikaum einen Zweifel zu, und wenige Stucke sind gegen eine
^erkehrte Auffassung durch Inhalt und Aulage so gesichert
ails die Frosche^ obgleich auch hier einige Sonderlinge den
liVald vor den Baumen nicht sehen konnten. Die richtige
Ansicht fiber Inhalt und Zweck der Frosche hat Hr. Bohtz
in einer eignen Abhandlung ausfQhrlich dargelegt. Mit ihm
und andern stimmt Hr. Th. im ganzen iiberein; allein ausser
dem Hauptzweck will er noch ein ^consilium peculiarius (se-
cundarinm)' in dieser Komodie gefunden haben. Dieses wird
uns schon p. XV als eine trefiliche Neuigkeit angepriesen:
• • •.♦ ••••••.•..••••.••
Jetzt folgt eine Auseinandersetzung iiber die funf dramati-
schen Bichter, worin er eine falsche Ansicht von Lessing
widerlegt und die Stelleu des Aristophanes iiber diese Richter
zusammengestellt werdeu. Nachdem dadurch die Fiinfzahl
derselben genfigend bewiesen ist, so spricht Hr. Th. seine
Ansicht (jp. XXYIII) also aus:
Auf eine Instige Weise werden hier Examinanden und Exa-
minatoren zusammengeworfen, um ja nur die Zahl fiinf
herauszubringen; aber auch so will es damit noch nicht
recht angehen^ Denn der Examinanden sind nur zwei, Aeschy-
lus und Euripides, Examinator ist nur einer, Dionysus. Allein
das stort nicht weiter: denn da kommt noch hinzu Sopho-
kles als parteiloser Zuschauer^ und Pluto als Vorsitzer des
Gerichtes: nun machen aber zwei und drei doch fiinf^ und
da haben wir die fiinf dramatischen Richter. Diese werden
verspottet in ihrem dummen Treibeu, wie sie die Vorziiglich-
keit der Tragiker aufzufinden suchen. Dass ausser einer ganz
2(0 RECENSION VON B. THIERSCH S
hajidgreiflicheo Unahnlichkeit der fiinf genaDnten Peraonen
aus den Froachen und der fiinf athenischeii RicLter die
letzterea kein Examen anstellen, aondern nur nach dem Eio-
dnick, den die verschiedenen Stilcke auf aie nnd die Zuschauer
«8 gemaclit haben, ilber deren VorzilgJichkeit entsdieiden, da-
durch hat sich Hr, Th. liicht irre machen lassen. Wer Ton
dieser dureh Hn. Th. beigebrachten Combination noch niclit
ganz iiberzengt iat, der wird endlich mit der naiven Erkla-
rung getriistet, daaa sich noch mehr Beweise dafOr aufOh-
rcn liessen, aber die Sache aei ohneliin klar
M'eim man diese Tendenz in den Froachen nicht erkennt,
ao mrissen naeh der Behauptung des Hn. Th. manche Par-
tien derselben unveratandlich oder albern erscheinen; allein
diese Partien sind insgesammt von der Art, dass sie nur
demjenigen Schwierigkeiten machen, welcher aus den komi-
schen und oft phantastischen Darstelluiigeu Ernst und Wahr-
heit nicht heraustinden kann. So viel iiber die Prolegomena.
Waa die Bearbeitung des Textea betrifll, so iindet) wir
nnter dcmselben einen beaondem Rand fiir kritiache und einen
filr exegetische Noten. An der ersten Stelle werden die Varian*
ten der bisher bekannt ge-wordenen Handschriften und der vor-
zSglichsten alteren und einiger neuem Ausgaben erwahnt.
Die durchgehende Beriickaichtigung der Varianten aus den
alten Ausgaben musa bei einem Schriftsteller wie Aristo-
phanes ziemlich ilberfl^ssig erseheinen. Denn das kritische
Material iat durch die Bemiihungen auagezeichneter Manner
bisher zu einem solchen Reichthum herangewachsen, dass
man die alten Ausgaben entbehren und flberspringen kaiin.
Alte Ansgaben haben nur dann einen Werth, wenn sie aua
altereu nnd reineren Handschriften, ala uns noch zu Gebote
stehen, abgeleitet sind. Beidca iat bei den alten Auagaben
dea Atiatopha.nes nicht d^r Fall. Hr. Th. wilrde also zweck-
massiger nur Varianten aua Handschriften, wie Im. Bekker,
erwahnt hahen. Dcn Angaben von Im. Bekker hat Hr. Th.
flberall nnbedingten Glauben beigemesseu: den vordienen die- j
selben aber nicht wegen der Nachliiasigkeit der englischen f
Corrcctoren. Vgl. Hermann in der Praef. zu Aristoph. Nub. |
AUSGABE DEB FROSCHE. 271
1S30 [p. X]. Demnach kann man auch auf die abgeleiteten
-^aigaben des Hn. Th. iiber den RavennaS; Venetus und die
drei Mutinenses nicht iiberall mit Sicherheit bauen. Ueber
€lie Art und Weise, wie der Text in dieser Ausgabe con-
struirt werden soll, sind keine allgemeinen Grundsatze an-
gegeben; auch mochten sich dergleichen aus dem Verfahren
cBles Herausgebers nicht leicht auffinden lassen. Der rich-
'tiiigste und einfachste Grundsatz in der Kritik des Aristo-
;phane8 besteht wohl darin^ dass man sich immer den besten
'und altesten Handschriften, besonders dem Rayennas und
"^enetus, anschliesse, soweit andere Riicksichten, wie der 429
Sprache, des Metrums und dgl., dies gestatten. Allein diesem
Crrundsatze ist Hr. Th. haufig untreu geworden, oft aus
l>lo8ser Sucht etwas eigenes oder neues zu geben. Dieses
XJrtheil konnen wir nur durch einzelne Proben bestatigen.
WoUten wir auf diese Weise das ganze Stiick nach der 430
neuen Recension durchgehen, so wQrden wir finden, dass Hr.
Th. fast immer das Schlechtere dem Besseren, das Unzuyer-
lassige dem durch Handschriften wohl Bewahrten vorgezogen
hat: am ungliicklichsten ist er, wo er eigne Yerbesserungs-
versuche in den Text bringt: da bemerkt man sehr leicht
Mangel an Geschmack, Sprachkenntniss und kritischem Takt.
Wer wird z. B. in V. 112 das neugebackene auroO, was
ganz miissig steht, dem unanstossigen toutouc, was durch
Codices so gut bewahrt ist^ y6rziehen? AUein wir begniigen
uns die verunglQckten Versuche des Hn. Th. nur in we-
nigen Yersen aufgezahlt zu haben^ und wenden uns zum
exegetischen Theile der Anmerkungen. Darin muss zuerst
auffallen, wie so viel Heterogenes zusammengehauft werden .
konnte. Viele Noten beziehen sich auf so triviale und all-
gemein bekannte Dinge, dass man glauben sollte, der Vf.
habe ftir Schiiler oder Dilettanten schreiben wollen-, andere
dagegen wie die ganze iibrige Einrichtung der Ausgabe zeigt^
dass dies nicht der Zweck des Vfs war. Unzweckmassig
finden wir es femer, dass so haufig lange Stellen aus den
Scholien angefiihrt werden^ zumal da es an gangbaren Aus-
gaben derselben keinesweges fehlt. Wo Hr. Th. von andern
272 KRITISCHE MISGELLEN
Erklarem abweicht^ da verliert er sich gewohnlich in das
Seltsame, wovon beinahe auf jeder Seite merkwilrdige Bei-
spiele Yorkommen. Am besten sind diejenigen Bemerkongen,
welche in der Mitte stehen zwischen Trivialem nnd Neaemy
und deren sind doch zum GlQck nicht wenige. In der Con-
stitution der lyrischen Partien und in der Abtheilung der
Strophen und Yerse schwankt Hr. Th. zwischen dem, was
die metrischen Scholiasten und dem^ was die neueren Theo-
retiker gelehrt haben
431 Das Papier ist vortreiFlich, die griechischen Typen sind
geschmacklos.
II.
Kritische Miscellen zu Aristophanes.
1. Zu Aristophanes' Froschen.*)
1.
508 In des Heraklcs Schilderung der Unterwelt heisst es
V. 145 flF.:
elTa p6ppopov ttoXuv 145
KQl CKUJp deiVUJV dv bk TOUTIU K€1|LI^V0UC,
€1 TTOU EdVOV TIC l^blKTlCe TTlUTTOTe,
f\ Traiba pivujv TdpTupiov uqpciXeTO,
f\ jLiTiT^p' t^X6tic€V, f\ TiaTpdc fV&QOV
d7rdTa£€V, fj 'iriopKOV 8pKOV dljLiocev, 160
f\ MopcijLiou Tic pficiv dHeTpdvpaTo:
worauf Dionysos fortfahrt:
vf| Touc Geouc ixpf]V fe Trpoc toutoici kcI
Tfjv TTuppiXTiv Tic fjLiaGe Tfjv Kivriciou:
alsdann aber Herakles zu den Lichtseiten des Hades fibergeht.
Anstoss nahm hicr Cobet, und nicht mit Unrecht, an
dem im sechsten Satzgliede V. 151 wiederholten Subject tic,
wahrend es nach seiner ersten Stelle V. 147 in den vier fol-
genden Gliedern weggelassen war. Denn nichts anderes als
*) [Rheiri. Muaenm f. rhilol. Bd. XXIII (1868) p. 508-617.]
ZU ARISTOPHANES. 273
St5rung der Concinnitat war doch wohl der Grund^
aram er Mnemosyne 11 p. 213 vorschlug f\ Mopcijiiou ^f)civ
TTiv* iie^p&i^aTo: nicht eben wahrscheinlich. Aber grossem
^A.iistoss hatte geben soUen, dass der Vers iiberhaupt dem
Herakles in den Mund gelegt wird: dem Herakles^ der vor-
I^er in dieser Scene kaum ein paar Namen von Dichtem zu
ziennen weiss^ iibrigens aber so wenig Kenntniss von ihnen
liat^ dass er iiber ihren Werth oder Unwerth immer erst
"von Dionysos belehrt werden muss. Seine Sache ist es,
<3ie groben Frevler gegen die allgemeine Moral zu nenneU;
€3ie in dem Schlamm-Morast der Unterwelt ihre Strafe er-
leiden; diesen mit bitterm Spott die Frevler im musischen
<xebiete gleichzustellen kommt nicht der realistischen Natur
cles Herakles, sondem der Kunstkennerschaft des Dionysos 509
zu. £s muss, diinkt mich, jedem einleuchten, dass die ur-
sprungliche Folge der Verse vielmehr diese war, dass Hera-
kles seine Rede Y. 151 mit f| 'niopKOV 6pK0V ujjLiocev schloss;
Dionysos aber fortfuhr:
vf| Touc Geouc ixpf\v t^ irpdc toutoici kcI 152
Tfjv Truppixnv Tic fjLiaGe Tfjv Kivr|ciou, 153
f| MopcijLiou Tic ^ficiv dHeTpoipctTO. I5i
Wo es im ganzen nur zwei Satzglieder sind, kann selbst-
verstandlich das tic eben so gut zweimal wie nur einmal
stehen.
Was kann uns bei solcher Sachlage erwiinschter kom-
men, a]s dass an eine Versyersetzung schon im Alterthum
gedacht worden? Denn wenn es in den Scholien zu unserer
Stelle heissty Aristophanes von Byzanz habe hier (zu welchen
Versen, wird uns nicht genauer gesagt) t6 dvTiciTjLia Kal t6
&f^a gesetzt; und wenn nach dem Anecdotum Parisinum, in
Uebereinstimmung mit Isidor, d. h. nach Sueton (p. 140 bei
Reifferscheid) ^antisigma ponebatur ad eos yersus, quorum
ordo permutandus erat': so scheint doch nach dem oben
entwickelten nichts naher zu liegen als die Combination,
dass es eben der Vers 151 war, dem das Antisigma vorge-
setzt wurde, das correspondirende Sigma aber an der Stelle
stand, wohin jener Vers yersetzt werden soUte, was wiederum
kaum eine andere sein konnte als nach V. 153.
#
FB. BITSCHELII 0PV8CVLA T. 18
274 KRlTISCnE MISCELLEN
Sieht so auf den ersten Blick alles glatt imd emfach
genug aus, so erheben sich jedoch bei etwas tiefer geheudi
Betrachtung Bedenken so gewichtiger Art, dass sie noth-
wendig erst erledigt aein inHssen, ehe die obige CombinatJon
Anspruch auf Galtigkeit machen kann. Dod zwar erheben
sie aich theils aus anderweitigen Angaben uber die Beden-
tung der genannten kritischen Zeichen, theils aus dem Wort-
laut des Ariatopbanischen Scholions. Wir diirfen iins also
zuaachst einen kleinen Excurs iiber die in Rede Btebenden
crm€ia um ao weoiger erlaasen, je unzureichendere Antwoit
die mir hekannte semeiographische Litteratur anf die hier
aich anfdrangenden Fragen gibt.
Nur noch einmal, ho viel wir wissen, komnien Antisigma
nnd Sigma ilberhaupt vor, in den Scholien zur Odyasee rh
den Veraeu e, 247. 248: j
T^Tpr]V£V b' dpa ndvTH Ka\ fip^oc€V dX\iiXoiciv, 1
YtS|U(poiciv b' fipa Ttiv ye koi dppovir|civ fipaccev I
(mit der Yariante fipripEV fQr das, aueh Aristarchische, dipac-
cev). Dnd zwar ist es wiedemm Aristophanee, der nach
r.io dem Bericht der Sebotieii touc tiuo crixouc toutouc t6 auTd
iJieTo TTtpi^XEiv dfjtpui, bio Tijj pJv ciTpa, tiIi bi dvrkiTMa ^tti-
xiOriciv: wogegen Aristarch genau nachwiee, dass nnd wanim
die Verse nicht tautologiach seieu, aondern zwei sehr wohl
zu scheidende Momente des ganzen Geschafts bezeicbneten.
Etwas ganz anderes int es also hier ala in den Froschen,
wofUr daa Antisigma und Sigma yerwendet ward. Und doch
wird ims die Anwendung in den Friischen aucb durch die
anderweitigen Berichte iiber die crineia ausdrHcklich bezeugt,
Denn im Anecdotum Uomanum (p. 142 Reiff.) heisst es: t6
bfe dvricifpa koO' ^outo (im Gegensatz des irepiecTrfp^vov)
Trpoc Toiic ^vriXXaxMEVOuc t6ttouc, und ebenso im Venetum
(p, 144): t6 hk KoS' ^auT6 civTiciTpa (vorber dcriKTov genannt)
npdc Touc ^vr|XXaTM^vouc t^ttouc. Beidemale zwar noch mit
dem Zusatz Koi dndboVTac oder kbi pfl cuvtjibovTac, was ge-
radezu eine dritte Anwendung ware, da ' Widerspruch ' doch
an sich mit Umstellung so wesig gemein hat wie mit Tau-
tologie oder Dittographie. Lassen wir indess die Bewaudt-
1
ZU ARISTOPHANES. 275
xiiss^ die es mit diesem^ wer weiss welchem Gebiete entnom-
oder auf welche Zeit beztLglichen Zusatz haben moge^
auf sich beruhen: gewiss ist jedenfalls^ dass weder die
.A^gaben der Homerscholien und der Aristophanesscholien
der zu erwartenden Uebereinstimmung steheu; noch auch
Stelle der Frosche bei unbefangener Betrachtung die
IMogliehkeit darbietet^ etwas tautologisches in ihr zu finden.
Xieicht konnte daher jemand der Vermuthung geneigt werden^
dass der Grammatiker Aristophanes nicht genau dasselbe
System kritischer Zeichen fQr den Homertext und den Text
anderer Dichter, namentlich wenigstens des Aristophanes, in
Oebranch nahm^. sondern entweder sein ursprUngliches Sy-
stem weiterhin liberhaupt reformirte, oder aber aus irgend
^elchen Zweckmassigkeitsgrlinden gleich anfangs filr ver-
scliiedene Texte gewisse Modificationen praktisch fand. Aber
^on diesem^ schon an sich ziemlich precaren Wege muss
Tins eine andere Erwagung ganzlich abbringen: die Yerglei-
chung dessen, was Aristarch that in analogen Fallen;
wenn auch keinesweges in dem SinnC; als sei etwa fiir beide
Ton vom herein Uebereinstimmung vorauszusetzen, wovon
ja vielmehr das Gegentheil in Betreff des Asteriskos aus-
drGcklich bezeugt wird im Anecd. Par. p. 139. Antisigma
und Sigma nim finden wir bei Aristarch ilberhaupt gar nicht,
sondem statt dessen vielmehr Antisigma mit der den corre-
lativen Versen vorgesetzten CTiTMrj. Zweimal begegnet uns
diese CTmeiwcic, zu Ilias B, 192. 203—205 und 0,535-537.
538 — 541 (ohne 540); aber merkwUrdiger Weise dient sie 511
auch hier wieder zwei verschiedenen Zwecken, und zwar,
was uns noch naher angeht, genau denselben zwei verschie-
denen Zwecken, fiir die wir bei Aristophanes von Byzanz
Antisigma und Sigma verwendet sahen. Denn in der ersten
Stelle der Ilias sollen die Verse so umgestellt werden,
dass auf den mit Antisigma bezeichneten V. 192 unmittelbar
folgen die drei TrapecTiTjii^voi (denen, wie es weiterhin heisst,
f| CTiT)Lif| TTapdKCiTai) 203—205; in der zweiten soUen ent-
weder nur die drei ersten, olc t6 dvnciTjLia irapdKeiTai, oder
aber nur die drei letzten, olc al ctitmoi^ TrapdKeiVTai, dem
echten Texte angehoren, weil sie sich gegenseitig decken:
* 18*
276
KRITI8CIIE MI8CELLEN
:
tic TCip Tfiv aCiTf|V TETpa|iM^voi ttci bi&voiav: also wie bei
Aristophanes in der Odyssee wegen Tautologie der G*-
danken (Dittographie). Und genau dieselbe Bodeutimg wird
nna flberliefert in den Angaben dea Anecd. Paris, (in Ueber-
einstimmung uiit Isidor): 'antisigma cum puncto ^) poneba-
tur, cum eiusdcra aeuBus Tersus duplices esaeut et dubitare-
tur qui potius legendi*, und dea Anecd. Rom. im zweiten
Abachnitt: Tiu bk dvTiciTfia Koi t^ CTiTMr) ('ApicTapxoc XpflTOi).
fiTav &U0 luci bidvoiai t6 a\n6 criMaivoucai — , nur mit dem
thoricbten Zusatz toO Troir]ToiJ T*TP<*tpoToc tlMipoTtpac, 6ttujc
Ttiv ^T^pav ^XriTor xoj &t xpovqj sai ai buo eupetiiicav oOk
6p0LLic Jxo"*^'^'. worin wir offeubar nur das misverstandlicbe
Autoschediasuia eines unkundigen Grammatikers vor ung
haben.') — So befreradlich es nun auch auf den ersten Blick
sein mag, dass fUr zwei auscheinend so gar verschiedene
Zwecke ein und dasselbe Zeichen vou Aristarch gebraucht
wordeu sei, so durchaus ejufach und natiirlieb wir Tielmehr
das Gegentheil fanden''): der Macht der Zeugnisee mQssen
1) Nnr aas Misveret&iidiiiBs dieaer Worto ut das ihneu Toran-
geatellte faleclie Zeichen 3 entalanden.
2) Ob es cbenfalls nnr aaf ein MisverstiLndniBB znruckgeht, weno
das Anecdolnm Harleianuin (p. 141 R.) nn die St«l!e der ctitM''! twei
CTiTMal (••) sctzt, oder ob dicae Bexeicbniing nacb Anatarch wirklioli
von irgeQdwem eingefUhrt wnrde, niiiBi) dahingeNtellt bleiben. Die
Bedeutnng wird ganx glcich angegeben: r6 iti dvriciTMa kqI ai hito
cTiTiial, Srav naTd t6 ^Efjc Mc f| t6 auT6 v6ima KeifiEVov* Kai (iil (ijv
Tou irpoTipof TlflsTai t6 dvriciTMii, ^ni bi toO btoT^pou al tijo cTiTfiaf-
3) Das BedSrfnifB einer Unteracheidung hat aich denn anch wei-
tecbin aehr entscbieden geltend gemacht, wie ans den alten BericbteB
uber die crmEia aufs deutlichate herrorgeht, Dass ea uiohts weDigec
aU hnchBtablich lu nehmen, wenn dieae auBdrucklich den Nataen 'Apl-
CTOpxcc ('ApiCTdpxou, 'ApicTdpxc'") an der Spitze Iragen, wie daa Anec-
dotum Romanum in beiden AbBcbnitten , desgieichen daa HarleiaDum,
i»t filr den Ceberlegsamen (ja aelbat ffir den, der nnr die biitXi^ ncpie-
CTiTM^vT^ ala Zeichen fOr 'Aristarchische Lesarten' beachtet) eben ao
klar, wie dasB una die Marginalzeichen des Codex Yenetag nnr einen
^aBaerst iinzuTerl&aBigen, ja trugerischen Anhalt geben. Auf Aristarefa
selbBt ist, waa unaere Frage betrifft, in jenen 'Anecdota' mit Sichet-
beit nichti tn beweben ala -dag oben im Text dber dvTfciTfJa koI
ctiTMn angetVibrte, obgleicb aucb hier die KrklSmng einseitig nod
unvoIlsULndig ist. In den Qbrigen Stiicken kOmmt weder dieaea Dop-
ZU ARISTOPHANES. 277
H^ir ans deimoch ftigeQ und einen Einheitspunkt zu finden 512
sochen, in dem beide Bedeutuugen aufgehen. Und das wird
Wohl kaum in anderer Weise gelingen, als in der es schon
^V. G. Pluygers *de carminum Hom. veterumque in ea
scholiorum retractanda editione' (Lugd. Bat. 1847) p. 3 ver-
suchte. Beide Anwendungen fallen unter den (freilich etwas
Vagen) Begriflf einer Storung der ursprtinglichen Con-
tinuitat vonVersen, wie sie nicht minder durch eine zu-
fallig eingetretene VersversetzuDg, als durch zwei gegen die
^bsicht des Dichters nebeu einander stehende Parallelsatze
l>ewirkt sein konnte. Im letztem Falle hatte der Eritiker
die freie Wahl nach eigener Entscheidung (woran man einen
^nklang in den oben angefiihrten Worten Sttujc ttiv ^T^pav
^Xrirai erkennt), und so sehen wir auch in Ilias 0 den Ari-
starch anders entscheiden als Zenodot; an sich sind beide
I>artien gut und unverwerflich, im Gegensatz zu schlechthin
^erwerflichen Eindringlingen, durch die ja allerdings auch
die echte Continuitat der Verse gestort wird, die aber als
cles Dichters geradezu unwUrdig durch den Obelos athetirt
"wurden. — Alles was von des Aristarch dvxiciTMa und CTiTjiiri,
ifdrd nun ebenso auch von des Aristophanes dvTiciTjiia und
ciTMOi gelten dUrfen, je nach Lage der Sache gelten miissen.
An sich ist es also gleich statthaft, in der Stelle der
Frosche an Versversetzung oder an Tautologie zu denken,
und diese beiden Moglichkeiten sind nunmehr an dem Wort-
lauie des Aristophanischen Scholions zu messen.
Es ist in seinem voUstandigen Zusammenhange also
fiberliefert: Tivtc bk ou Tpo^ouci t6v vi\ touc Geouc ctixov, 513
dXX* dqpaipoOciv auTdv Kai t6v ^Hfic oCtuj TP^i^ouciv i^ irup-
pelseichen noch das (Aristophanische) Antidgma mit Sigma nur iiber-
haapt YOr; viehnehr erscheinen dafdr zwei andere Bezeichnongen:
1) das dvxiciTHa xae* ^auT6 D, ohne djna oder ctitmi^, nnd 2) das
dvT(ciTMa ir€pi€CTiTM^vov 0*: jenes irpdc to{jc ^vriXXaTH^vouc t6-
irouc, dieses ^rav TauToXoTfl Kal Ti]v aCjTfjv bidvoiav bc^Tcpov Xdpj, wie
68 gleichlantend im ersten Abschnitt des Anecd. Bom. nnd im Vene-
tom heisst. Eine, wie man anerkennen mnss, durchaus zweckm&ssige
Scheidnng, nur keine Aristarchische. Fiir das, was Aristarch wirklich
ihat, Bind nns allein die ausdrucklichen Angaben der Scholien (Aristo-
mkns nnd Didymns) masBgebend.
278 KIUTISCHE MI80EI,LEII "
plxiv Tic lixaQi Tf|V Kiviiciou. &i6 kqi 'ApiCToq>dvtic napa-
Tteriei t6 avTiciTHa xai t6 ciTMa. Daaa es iiicht Aristophanes
war, der deu Vera 152 (vf) toOc fleouc . . ■) strich und iin
Folgeiiden ttiv in t\ verwandelte, gelit doch aus deni Gegen-
aatz Ton Tivic bk uud ttal 'ApiCToqjdvric so deutlic)) wie niog-
lich hervor. Hochstena kaun er die Streichung und das f|
gebilligt, oder den ihm ohne jenen Vers und mit diesem fi
iiberkoinmenen Text als Grundlage genommen und ao ihn
seine ctiMciuJCic herangebracht haben. Dies einmal ange-
uommen: welchen erdentbaren Grund batte er denn dann
gehabt, in dieser Versfolge:
f^ TTttTpoc YvdOov
in&jaiiv, f\ 'rriopKov dpKov ujjiocev,
i^ MopciMOu Tic piiciv EEcTpdijiaTo,
f\ Truppixnv Tic ^MaOe Tf|v Kiviiciou —
eiue Tautologie oder Dittographie zu sehen? aei ee, dasa er
die zwei letzten Verse — oder aelbst nur den letzteu — dem
Herakles oder dem Dionyaos zutheilte: in welchem letztem.
Falle ja auch der Anstoss, den er zwei JahrtauBende vor
Cobet hatte an dem wiederholten tic nebmen knnnen, weg-
gefallen wiire. Aber auch zur Vermuthung einer VersTer-
setzung lag in jener Reihenfolge kein ersichtlicher Aniaaa,
jedenfalls gar kein uothigender Gruud vor. In beiden Fallen
bleibt aiso das bi6 der Scholieu gleich uuTerstandlich. —
Aber es hat anch uicht einmal die geringste Wabrscliein-
lichkeit, daas des Aristophanes CTjMciuJCic sich auf eiueu des
Verses 152 entbehrenden und in dieser Gestalt von ihm
gutgehetasenen Test bezogen habe. Wer aollte demi aber-
haupt auf den Gedanken- kommen, aus eigener Bewegtmg
dieeen an sich ao durchaus unverdachtigen, lu den Zusam*
menhang treiflich passenden Vers zu athetiren? Zumal
wenn die vorangehenden Verse dem Herakles gelassen wur-
den: weil dieser dann tou den Schreckeu des Hadea zu des-
sen Freuden ohne allo Vermittelimg (ibergiuge, womit die
jetzige Lebendigkeit des durch Dionyaos' Zwischenrede unter-
brochenen Dialoga in der fUhlharaten Weise beeiuti^hligt
wQrde. Nein, die Notiz der Scholien kami nur dte Beden-
ZU ABISTOPHANES. 279
tung haben, dass der Yers in mauchen Exemplaren — ledig-
lich in Folge einer zufalligen Auslassung — nicbt stand;
und dass irgendwer^ der gerade nur ein solcbes Exemplar
vor sicb batte/ um docb construirbare Satze zu gewinnen^ 5U
das folgende Tf)V TTuppixilv, plump und flacb genug, in f\
TTuppixilv verwandeln woUte. Von dem Kritiker Aristopbanes
ist es aber eben so unglaublicb, dass ibm keine Handscbrift^
welche von dieser Lttcke frei war, zu Gebote gestanden
liabe, wie dass er die voUkommene Angemessenbeit des frag-
lichen Yerses babe verkennen konnen.
Also: von welcber Seite man es aucb betracbte, das b\6
ist nnd bleibt unerklarbar, moge man den Yers 152 balten
oder streicben, und das diVTicxfiia kcCx ciYMa auf Tautologie
oder selbst auf Umstellung bezieben. Will man sonacb die
Scholien nicbt entweder logiscben Unsinn sagen lassen, oder
ibnen — icb weiss nicbt welcbe verkebrte Auslegung der
Aristopbaniscben cr)|Li6Ta zutrauen, so miissen sie als ver-
stfLmmelt und liickenbaft angeseben werden. Nacb den tiv^c,
die den Yers 152 nicbt lasen, miissen SXXoi zur Erwabnung
gekommen sein, die eben eine stattgebabte Yersversetzung
vermutbeten (oder aucb geradezu den Yers 151 als unricbtig
gesiellt bezeicbneten): und daran scbloss sicb dann das bi6
Kai 'AptCToqpdvTic ganz folgericbtig an.
So sind wir denn auf einigen Umwegen wirklicb dabin
gelangt; fOr die im Eingange aus innern Griinden empfoblene
Umstellung aucb eine aussere Bestatigung zu finden^ der man
mindestens einen boben Grad von Wabrscbeinlicbkeit nicbt
absprecben wird. — Icb babe nicbts binzuzufiigen^ als dass
ich dasjenige; was Fritzscbe zu den Tbesmopboriazusen
p. 52 und zu den Froscben p. 106, Nauck Aristopbanis Byz.
fragm. p. 65; Osann Anecd. Rom. p. Slf., Bergk Aristopb.
vol. II praef. p. XYI (ed. 2) tiber diese Yerse gesagt baben,
kenne; aber durcb die obige Darstellung aucb obne pole-
miscbes Eingeben auf das Einzebie ftir erledigt balte.
2.
Weiterbin im Stiick wird die Ankimft des Dionysos und
Xanthias beim Cbaron in den Yersen 179 ff. also gescbildert:
280 KBITISCHE KISGELLEN
£A. iyixi pabioCjLiaL Al. XPH^^ ^^ Kai T^wdbac
XUipuijLiev im rd ttXoTov. XA. luoir, TrapopoXoG. iso
EA. toutI Ti fcTi; Al. toOto; Xijivii vf| Aia
aimi 'cTiv fiv ^cppaZc, Kai irXoidv t* 6pw.
EA. vf| Tov TToceiboi, Kficri t* 6 Xdpwv ourocL
Al. xoip' ^ Xdpuiv u. s. .w.
515 Diese Stelle las man ohne Anstoss, bis H.6. Hamaker
in der Mnemosyne VI p. 211 den Vers 180 f&r ein unechtes .
Einschiebsel erklarte und dies Meineke'n so einleuchtend
machte, dass er in dessen Ausgabe gar nicht mehr im Texte
erscheint, sondem auf den untem Rand verwiesen ist. Hdren
wir die Griinde. Erstens: ^praepostere Dionysus, quem pa-
ludem et cymbam Charonis nondum animadyertere e seqnenti
versu manifestum est, in hoc versu ita loquitur, ut ipsnm et
Xanthiam dudum haec ante oculos habere dicas.' Das ist
so richtig, dass sich nichts dagegen einwenden lasst. Man
darf hinzuf&gen; dass es dberhaupt unnatUrlich ware, zuerst
den Kahn und dann erst den See zu erwahnen, statt die
umgekehrte Folge zu bewahren, in der ja auch Herakles i
V. 37 ff. beide Gegenstande genannt hatte. — Der sweite
Grund ist: ^male etiam Charon inducitur exclamans d)67r ira-
papaXoG: is enim, quantum e sequentibus colligere possumog,
post tertium demum versum conspicitur . . .' Eben so ein-
leuchtend richtig. — Aber wenn es sich um eine gestorte
Ordnung handelt^ warum denn gleich an Interpolation denken
und im Wegschneiden Hiilfe suchen^ statt das nachste und
einfachste Mittel der Umstellung anzuwenden? AUe Be-
denken sind gehoben durch diese Anordnung der Verse, die
ich keinen Augenblick anstehe f^r die Aristophanische su
halten :
EA. ifOj pabioO^ai. Al. xPHCTdc el koI Tcvvdbac. 179
EA. toutI t( fcTi; Al. toOto; Xi^vti vr\ Aia isi
auTTi 'cTiv ¥\v lcppale. EA. Kai ttXoT6v t' 6puj. iS2
Al. x^P^M^v im t6 ttXoTov. XA. uj6tt, iiapapaXoO. iso
ZA. vfj t6v TToceibuj, kScti t' 6 Xdpwv outoci. iss
Al. x^tTp* t& Xdpujv u. s. w.
Erst wird der See sichtbar; dann der Eahn darauf, den zu
ZU ARISTOPHANES. 281
erreichen das Ziel des Dionysos ist; aus ilim erschallt jetzt
das (boir des Charon; einen Moment darauf wird dieser selbst
erblickt, demgemass von Dionysos angerufen: — eine natiir-
lichere Reihenfolge der Dinge ist nicht wohl denkbar. —
!Nur ein Einwurf dagegen bleibt noch zu erledigen, den
Samaker'8 oben einstweilen libergangene Worte enthalten:
^et etiam si adesset (Charon), servum non habet, quem id
:ffacere (TrapapaXoG) iubeat. nulla certe in sequentibus famuli
xnentio fit^ et quod paullo post Baccho remige utitur, id
ipsum indicat alium praeterea adiutorem praesto ei non esse.'
Aber das heisst doch wirklich, mitVerlaub zu sagen^ nodum
in scirpo quaerere. Ich weiss nicht, ob man die Auffassung 5i6
gelten lassen wird, dass irapapaXoG Gberhaupt strenge Be-
ziehung auf eine bestimmte Person gar nicht zu haben
braucht, vielmehr in technischem Gebrauch nur unserm ^an-
gelegt' entsprechen, somit von Charon wie flir sich selbst
gesprochen sein konnte, so gut wie ein Ausruf ihdn u. dgl.
Aber wenn auch nicht: warum soll denn Charon nicht einen
Ruderknecht bei sich haben und dennoch den Dionysos mit-
zurudem heissen konnen? Vor der Zumuthung, zwei Ruder
im Eahne vorauszusetzen; wird man doch wahrlich nicht zu-
rQckschrecken! — Dass Th. Kock meinen konnte, Charon
komme mit seinem ibdTT irapa^aXoG nicht am diesseitigen^
sondem am jenseitigen Ufer an und setze dort einen Todten
ab, der eben so habe mdem mQssen^ wie es weiterhin Dio-
nysos thue, treflfe dagegen diesseits erst zwei Verse spater
wieder ein, — das hat er jetzt gewiss selbst als eine in
jeder Hinsicht verfehlte Vermuthung aufgegeben.
3.
Zwischen den beiden vorstehend besprochenen Stellen
liest man Y. 165 ff.:
Al cu bt Ta cTpiujLiaT* auGic XdjLipave. 165
EA. TTpiv Kai KaTaG^cGai; Al. Kai Tax^wc jli^vtoi irdvu.
ZA. |Lif| bffi\ iKCTeuuj c', dXXd ^icGuJcai Tiva
Ti&v dK^epojLi^vuJv, 8cTic im toGt' fpxeTai.
Al. ddv bk fif) eupuj; EA. t6t' i\x' &^eiv. Al. KaXi&c XeTCic. 169
KB1TI8CHE MISCELLEN
ssen? Ma^
rlicli aJleia I
Was iii allerWelfc soll hier t6t' Ifi' irfeiv Leissen?
nian deu lafiiiitiv im Siime von S.yi, oder (□aturlicli i
richtig) von la OTtiv nehmen, weder kann doeh X&utliiaa
sagen wollcu, doss ihn Dionysos fiihrcn solle, noeh dasa er[
ihn solle das GepHck filhreu lassen. Wieder aufDehmen i
nnd tragen soll Xanthias das GepUck, d. i. griechisch Xafi-I
pdvEtv (aipeceai) und «p^peiv, aber nicht aT€iv. Was sich diei
Interpreten unter diesem Sxeiv gedacht haben, weisa ich I
fiii nicht^), da keiner ein Wort darilber sagt; dass aber Aristo^i
pbanes t6t' fp' extiv — 'laas micb'8 behalten' — geschri^l
ben bat^ scheint mir uuzweifelhaft.
Auch das Teratehe ich nicht, wie mein Fremd Diudorf 1
dem iav bt ja^ eupiu die in den Scbolien erwahnte Lesart'!
iav bk jif| Ix^ (^''l 'xi^) vorziehen konue. Daas Dionysoa ''
noch keinen Lobndiener bat, wissen und sehen wir, da er,
ebcn einen sucheu aoll; die Frage ist nur, ob er einen fin-i
den werde. Gar aber dpTupiov hinzuzudenken, wie die Scbo-
lien wolleu, 'wenn ich aber kein Geld habe', ist noch un-
statthafter; ob er Geld hat oder nicht, muas doch Dionysos <
wisaen und kann uicht das letztere mit iiiv als einen za- \
kiinftig etwa eintretenden Fall setzen. Und noch dazu feblt '
es ibm ja nicbt an Geld, ala er spater dem Charon den ^
Fahrlohn zu zahleu hat. — Die Synizesis nf] eiipuj (oder wie j
es die ScboUeu faaaeu, Jie Krasis ^i^upuj) ii^t doch aber um '
keiu Haar auffSlIiger als das awoisylbige |ifi auTdv in den
Ekklesiazuaen Y. 643.
<) A«r Stellpn wio in den Acharaern V. 967; ki3v toOto Kepfcdvije '
dfuiv t6 qjopTiov, e06ai}iovr|tfic nixoqjavTiiJv t' otivtKa, wird sich j»
wohl niemaJid bentfeD, da hicr dfciv ipopTlov mit niuhten 'tr&gen' be- J
deutet, Bondern im Sinne von 'eine Ladung, eine Fiacbt (iils Handela-
artikel) fQbren' gesagt ist, nie ecbon bei Homer ifw b' alSuiva (ibt\- 1
pov. So oft dort im StQck vom wirklichen kCrperlichen Tragen jenea i
(popTlov die It«de iat, atebt cegelmS^ig (p^psiv: V. 927 Vv' auT6v £vtlfi-
tac q>^piu — ; US2 €yi>i\<.ov Tf\v ifnxo\i\v oOtujc fiitiijc dv jti] cpfpujv ko- i
TdEr] — ; 950 toOtov XoBibv npdcpaXA' Cirou poiiX«i ipiptuv — ; 966 x^
rrujc KOToiceic ainbv ti>Xa?o\>^ttvoc- irdvTUJt ^iiv oIcsk ou6iv 6ti^c, AKk'
C>iiu[, woran sich dann erat daa k&v toDto Kcpbdvrjc u. s. w. in aodenD
Sinnc aniehliesst.
ZU ARISTOPHANES. 283
Ob der Vers 167 tuIv iKq)€po^evu)v, 8ctic dm toOt' ?p-
X€Tai, den Hamaker gestrichen wissen woUte, Meiueke
"wirklich aus dem Texte eutfernte, dem Dichter zuzutrauen
oder als erweiternder Zusatz anzusehen sei^ dariiber mag
sich streiten lassen; in beiden Fallen wird aber das nichts-
sagende diri toOt* zu beseitigen sein. Darin steckt zwar
weder im ttXoOv noch dm CtOt*, wie Kock vermuthete (das
letzt^re auch rhythmisch falsch); wohl aber wiinschte man
das langst von Bergk (vor Teuffel im Rhein. Museum XV
p. 472 f.) gefundene diri TauT' langst in die Ausgaben auf-
genommen.
2. Zu Aristophanes' Thesmophoriazusen.^)
Der Zwiegesang zwischen Agathon' und den — ohne ess
Zweifel hinter dem Ekkyklema zu denkenden, aber nicht
sichtbaren — Musen in Aristophanes' Thesmophoriazusen
haty wie jetzt wohl sicher erkannt ist, den metrischen Bau,
dass der Musengesang antistrophisch ist^ wahrend die vier
Zwischenreden des Agathon sich nur in analogen Bliythmen
und Versformen bewegen, d. h. analogen sowohl unter sich
als mit denen des Musenchors. In dem ersten Stropheupaare
des letztem entsprechen sich aber nicht die Schlussverse
106. 113:
bai^ovac (xex cepicai — -
T^pac tepdv 7Tpoq)^pu)v.
An sich zwar ist jede dieser beiden Versformen metrisch
gleich untadelig; mit der zweiten schliesst Agathon seine
AnredeV. 110 fvaKa Cifiouvribi t^> nait der ersten der Chor
sein zweites Strophenpaar v. 119. 125 "ApTefiiv dTreipoXexfi
und dpc€Vi Poqi b6Kifiov. Aber das hilft uns doch nichts fiir
das erste Stropheiipaar. Wo hier der Fehler steckt, zeigt
sich leicht, wenn man mit der ganz glatten und unverdach-
tigen Antistrophe
XaTpe KQiXXicTac doibSc
OoTp' dv eOfioucoici TifiaTc
T^pac \epdv Trpoq)^puJV
♦) [Rhein. Museum f. PhiloL Bd. XXII (1867) p. 638.]
284 KRITISCHE IflSCELLEN ZU ARISTOPHANES.
die aucli dem Wortlaute nach keinesweges unanstossige
Strophe zusammenhalt:
Tivi hk bai^6vujv 6 KWfioc;
X^T^ vuv euTricTU)c bk ToOjiidv
baifiovac ^x^^ cepicai.
Und zwar liegt der stilistische Anstoss genau in demselben
Worte, das auch den metrischen gibt, in baifAOvac Denn
wer darf einem zierlichen Dichter, wie sowohl Aristopbanes
als insbesondere auch gerade Agathon, eine so armliche
Wiederholung nach dem eben vorhergegangenen bai^ovujv
zutrauen? £s kann wohl kein Zweifel sein, dass vielmehr
geschrieben stand
^dKapac ^x^i cepicai.
Auch die Erklarung der erhaltenen Scholien eimicTUic ^x^^
Ttpdc Td Touc Geouc Ofivficai Ka\ euXoTficai passt zu jidKapac
80 gut wie zu bai^ovac.
X.
PROLEGOMENA
DE RATIONIBVS
CRITICIS 6BAMMATICIS PBOSODIACIS METRICIS
EMENDATIONIS PLAVTINAE.*)
[Ritscheliiis noster si in yivis esset dubiiari neqoit qoin
Prolegomena in Plantam sna iterari in Opascnlis nolnerit^
qnippe qnae non tam retractare qoam nova eaqne pressiora
edere dndnm in animo haberet. Qnod consilinm nt exseqne-
retor cnm nec ipsi nec nobis contigerity iam non erat cnr
rarom praeclammqne ingenii docnmentnm a ceteromm go-
cietate seinngeretnr. Nam qnanti etiamnnnc aestimetur li-
bellns vere anrens cnm ex homm studiomm ratione patet
tnm inde elncet^ qnod panca qoae prostant exemplaria a
CalTariis nostris nimio venennt pretio. Quare noTam edi-
tionem ita adomaTimns, nt eomm rationem haberemus qui-
bns Ritschelins easdem postea qoaestiones traetabat. Vltra
procedere ne eis quidem locis licuit, de quibus Uitschelium
non nnlla adnotatnmm fui&se pro certo affirmari posset. Nam
talibus qni modus erat adnotationibus? Nequa/^uam id t^pec-
tari poteraty nt colligerentur quae iam de fax<9 rebux per
mnltonim hominum curas disputata essent: immo unus liitr
scheUoB qnid senserit ac pronuntiaTerit feignificandum erat.
Et profecto tanta eius e^t a;actorita6 in criri Hlautina, ut
^j [T- MACCI PLAVn COMOEDIAE ex rtJMfLisiWk €i c-om »|>'
{Nmto eritieo Priderid Bit»cb^lii. TcvDat I. bcmiUMr, H. H fC/Mntii^,
a. MDCCCXLVUI p- xu^^xcxLyr.
PROLEGOMENA DE KATI0NIBV8
vel qui disaentiat ab eius rationibus accurate eas cogooacat
oporteat. Eorum autem quae in Prolegomeuis proposuit
quid retineret Ritschelius reapueretve facillime ei altera
Triuummi editione perspici poterat; iode igitur quae paulo
moleatius colligenda erant iam ipsis Prolegomenis adbibui-
mu3 una cum ceteris quae commemoranda essent. Quo in-
stituto speramua fore ut tirones maxime adiuventur in in-
dagandis veris rationibua emendationis Plautinae.
FaiDElUCVS SCHOELUl
[CAPVT I.
ti E Plautioia codicibas Trinummum tenentibua cirdter
triginta, quoa per Italicas potissimum bybliothecas dispersos
vel inspexi vel excussi, hos delegi quibus ad hanc fabulam
cuiendandam utercr, reliquorum exempla per aliarum fabu-
larum opportunitatem exprompturus : A Ambrosianum palim-
psestum, B 'Veterem' codicem Camerarii, C eiusdem 'Decur-
tatum', D Vaticauum Vrsiniauum, E meum quendam in
Etruria emptum, F Lipsieusem, Ct H K Vaticanos. Qoibua
accedit Z editio princeps. De his libris omnium primam
video mihi singillatim dicendum esse.
A Membranae palirapaestae bybliothecae Ambrosia-
nae, huc saeculi XVII ioitio delatae, ut Anoeli Mai prae£
Iin Iliadis fragm. p. IV testimonio constat, ex iltustri illo coe-
nobio S. Columbani Bobiensi, cuius accurate perscriptam hi-
storiam Amedeus Peyron Ciceroois orationum fragmentis a
semet editia praemisit: iu Ambrosiana bybliotheca ab eodem
Maio repertae et aliqua ex parte descriptae libro singulari
Mediolani anno huiua aaeculi XV emisso 'M. Accii Plauti
fr^menta inedita' e. q. ».; denuo a me pertractatae et ali-
Tiii quauto plenius descriptae in epistula Mediolanensi ad Godo-
fredum Hermannum data, quae in Diurnis anttquariis Darm-
etadiensibiis anni cioi.occcxxxvir p. 737 sqq. [== Opusc. pbil.
II p. 1G6 sqq.j legitur. Pristinam codicis scripturam, quam
nimia liberalitate ad Antoninorum aetatem Maius referebat,
rectius Niebubrius Opuac. hist. et phil. I p. 174 saeculi esae
quinti dixit, potuerat fortasse quarti: similUmam eam anti-
^
J
EMBNDATIONIS PLAVTIKAE.
287
quissimo Yergilii codici Yaticano, paullo antiquiorem ut puto
ceteris qui exstant latinis libris antiquissimiS; etiam Bembiui
codice Terentii. Posterior scriptura, qua valde rudi et in-
oondita Yeteris Testamenti quidam libri exarati simt^ saeculi
^IIII est. Singulae membranae quas quarum fabularum
X>&rtes teneanty in singularum fabularum praefationibus di-
c^am, in fine autem operis uno in conspectu coUocabo: ad
"Trinummum haec spectant quae infra posui.
Integer codex Plautinus cum octonarum membranarum^
Tel potius quatemorum membranarum parium^ fasciculis
compositus fuerit, quos hodie quaterniones vocare consuevi-
mus: tales fasciculos integra fabula complebat quattuor et
dimidium^ his eos numeris in ultimarum paginarum imo
margine signaios: LV, LVI, (LVII,) LVHI, (LVmi). Hi
fasciculi quas olim continebant Trinummi membranas sex et
triginta, earum hodie tantum duodeviginti superstites sunt,
sive novem membranarum complicatarum paria: nam casu
factum est ut duorum parinm compage solnta nnnc quattuor
membranae singulares exstent: quae sunt fasciculi LVI ter-
tia et sexta itemque tertia et sexta, insequentis fasciculi. In-
teger autem unus tantum fasciculus superest^ qui est ex illis
alter: reliquorum quid et quantum servatum sit, planissime
ex hac quam subieci tabula apparet, in qua litteris deperdi- ix
tas, servatas autem membranas eis numeris notavi, quibus
paginarum ordinem posterioris scripturae Angeli Mai manus
significavit. *)
Fabalae partes
1 — 19 et 20—22
23—38 et 39—57
58—76 et 77—95
Codicis fascicnli
172—190 et 191—209
210—226 et 227—244
244-264 et 264—282
LV
*) [Haec tabnla repetita est in praefatione alterins Trinammi
editionis p. XIII sq.]
288
PBOLEGOHENA DB RATIONIBVS
Pagmaram ordo
253. 54 =
39. 40 =
7. 8 =
255. 56 =
265. 66 =
9. 10 =
41. 42 =
267. 68 =
H. h
Fabulae
283-298
316-332
352—366
385-399
417—434
454—472
492-510
530—548
partes
et 298
et 333
et 367-
et 400-
et 435
et 473
et 511
et 549-
Codicis faadciili
315
351
■384
416
453
491
529
■567
= 637-654 et 655—671
= 736-754 et 755-773
LVI
• LVII
= 835—848 et 849-863 x
LVIII
= 1045-1060 etlOGl— 1078 '
} LVIIII
Harum paginarum pleraequc ea condicione sunt, ut im-
pigro mentis oculorumque labore si non omnia, at plurima
legi potuerint: minus commodc lectio processit in pag^nis 43
EKENDATIONIS PLAVTINAE. 289
et 265: plara qnam velles evanuenint in paginis 19. 30. 45.
46. 255: omnium pessime habitae sunt paginae 266 et 18.
In commemorandis Ambrosiani libri scripturis quanta fieri
cora potuit illnd studui, ut qnae certa essent, qnae incerta,
diligenter annotarem. Itaque saepe vel ut videtur adieci yel^
quod eodem valere yolui, hac nota usus sum (A). Praeterea
eamm litterarum, quae quales essent erui non posset, spatia
ubi licebat numerayi horumque numerum spatiorum totidem
panctis mediis signayi^ yelut y. 14 al.eret, uide E.
A qno genere punctorum aliud genus ipsa forma discreyi^ xi
qno ipae librarius ut compendium scripturae faceret usus
est, ut V. 92 ATQ* et animosq • onoscere, item neq* y.205.
352. 377. QUITQ* 855. Nam praeter hoc ipsum que par-
dssimus ille^ ut est consentaneum^ compendiorum fuit^ nec
fere huiusmodi in Trinummo quicquam exstat praeter N pro
HOK Y. 308 et fortasse campanxj y. 545. Vt autem, quae
eranuerunt litterae^ etiam qua fere mensura essent aliqua
cerie ex parte significarem: (nam constanter hoc fieri pluri-
mas ob caussas non potuit:) hac nota I eas litteras signayi;
qnae cum una lineola perpendiculari constent, exilium api-
cum adiectione inter se discretae, possint yel / esse yel E
yel T yel F: a quarum similitudine summa proxime P lit-
tera, aliquo interyallo B et D absunt, longe autem amplitu-
dine sua yelut A, H (cuius constans haec forma est K), U,
J?, Q distant, longius etiam M et N. De quo iam monui
Parergon Plautinorum p. 284 annot., explicatius autem
dicam, ubi Ambrosiani codicis scripturam exemplo lithogra-
phi arte facto declarabo, quale iam Angelus Maius edidit ad
emendandum Plautum utilissimum. Hinc enim est, ut nund
exemplo tantum utar, quod in Palatinis libris, qui e similis
scripturae codice mananmt, yelut lintro reperitur pro i intro
y. 3, Imodo pro i modo y. 583. 587, In pro in v. G51: hinc
illud quoque multo grayius quod, cum plerumque ne in Am-
brosiano quidem I et E discerni possint, perexiguam illorimi
librorum esse fidem consequitur ad testandas accusativorum
formas omnis amnes, et quae harum similes suut plurimae.
— Omnem autem annotationem meam unumquemque puto
etiam me non monente ita interpretaturum, ut de Ambrosiani xii
FE. SLmCBXLU Or?8CVLA V. 19
290 PKOLEGOMENA DE RATIONIBVS
scriptiira nihil sibi calidiua persuadeat nisi quod iu illo ex-
Btare ipsis verbis tester, omnium sutem minime in eis pa-
giBis, quae fortiorem lituram passae sunt, de Ambrosiani
cum recepta scriptura consenau quicquam e silentio nostro
coniectum eat. Itaque nbicumque lHiros diii aimpliciler, in-
tellegi reliquos volo praeter A. — His ubi illud addidero,
peraonarum vel notaa vel uomina in ipais sermonibus Am-
broaiamim nulla habere, sed pro eis, ubi in medios versus
incidunt, binarum litt«rarum spatia vacua, videor in praescns
potiasima breviter complexus ease.
Oeterum onmi asseveratione et possum et debeo a£fir-
mare, summa quae in me est et cura et fide in id me incu-
buiase, ut de Ambroaiano et vere et plene teatarer. Qua
affirmatione non viderer opus liabere, nisi ab amicia narra-
retur (ipae enim legere oon soleo, quae bilem inutiliter mo-
tura siut) valde importime in me nuper invectum esse, quem
etsi et neglegentissimum hominem dcprebendisseui ct panun
a natura ad iudicandum factum nossem, tamen paiwiortim
gratia in eo adiuvisaet, ut it«rum adita Ambroaiana byblio-
tbeca Plautinaa membranas denuo inspiceret. Qiii aicubi sibi
visus est vel aliquanto plura legere vel aliquid quam ^o
rectius: potest id quidem verum esae: nam qua ego pervi-
cacia vei supecbia negem potuisae fieri? scd profecto verum
non habebitur propterea quia ille dicit. Quam enim fidem
veritatis habere eius testinionium poterit, quem cum legere
nescientem nos, quid esset legero, docuissemus Miiaei nostri
philologici t. V p. 128 sqq. [= Opuac. phil. II p. 202 sqq.],
recens doctum compcrimus e aero tirocinio ad subitariam
xni immaturi magiaterii profeaaionem emergere? Tali igitur testi
si crederemua, quod fortaase oculis uoatria olim vel locupleti
testimonio doctiuria eiusdemque diligentioris Lominia creden-
dum erit, verendum erat profecto ne cum illo Icvitatis cul-
pam ipsi commiinicaremiis : sin obloqueremur, unde red*r-
guendi documenta, dum ad vada caeriila lUicni moramur, pe-
teremus? Tacere igitur quam latrauti respondere ija prae-
sens praestabat: Interim, dimi recolere hospitium Mediola-
nense per feliciorum temponim opportimitatcm Hcuerit,
quisqite arbitratu, utri plus cuufidat, ipae viderit.
EMEMDATIONIS PLAVTINAB. 291
CAPVT n.
Prius autem qaam ad reliquos codices breviter percen-
sendos pergam^ in ipsa illa tabula^ qua membranarum ad
Trinummum spectantium ordinem explicavi, mihi etiam com-
morandum esse sentio. Qua duce si cum deperditarum mem-
branarum interyallis eas fabulae partes, quae inter servatas
mediae sunt^ contuleris, facile intelleges quibusdam in locis
aliquanto plura Ambrosianum codicem continuisse quam quae
ibi hodie leguntur: intelleges autem hoc argumento, quod
universae eius libri condicionis eadem est aequabilitas et ac-
cnrata concinnitas, quae propria esse tam antiquorum codi-
cum solet. Omnino enim etsi Plautinas fabulas satis constat
temporum iniquitate non modo singulis saepe versibus cor-
ruptas haberi, sed easdem etiam integris partibus truncatas:
tamen hoc ipsum genus depravationis longe quam vulgo cre-
ditur latius patet. Amphitruonem, Aululariam, Casinam, Ci-
stellariam, Bacchides, quibus addenda Stichus, nemo nescit xiv
ita mutilas esse, ut integri vel actus vel scaenae intercideriut,
sine quibus ne intellegi quidem nunc argumenti continuitas
et complexio possit. Contra integra praeter ceteras haec
ipsa habita est Trinummus, e qua ne unus quidem a gram-
maticis versiculus profertur quin in ea hodie reperiatur.
Quam fabulam etsi talem qualis vulgatur plerique non in-
commode lectitavimus, tamen illa quam significavi via ac
ratione demonstrari potest reapse satis lacunosam esse.*)
Quodsi, quam commode sic instauratae Trinummi partes una xxvi
cum initio Truculenti in singulas membranas deperditi nunc xxvn
fasciculi LVIIII quadrent, tamquam uno oculorum contutu
perspicere voles, hoc utere quod infra posuimus exemplo.
*) [Qnae hic (inde a p. XIV med. usqne ad p. XXVI fin.) de
TnDnmmi lacnnis Ritschelins dispntaverat, ea iterata et aliqna ex
parte retractata sunt in praef. ed. alt. p. XY med. naqne ad p. XXX
med.]
19*
PROLEGOUBNA DE RATIONIBVS
Trin. 1079—1093 et 1094— suppl. 15
. suppl 16—1111 et 1112-
1128—1144 et 1145—1162
1163—1175 et 1176-1189
Tnic. inscriptio et prol. 1 — 18
prol. 19— fin. et I, 1, 1—10
I, 1, 18—36 et I, 1, 37-55
I, 1, 66—74 et I, 1, 75—1, 2, 14. .
■
cApvT m.
Nunc demum licet ad ceteros codicea enumerandos per-
gere, qul hi siint.
B 'Tetus codex' Camerarii, post hunc tractatua a
Conrado Ritter.^thusio et lano Gnitero, quorum opera Taob-
manno praesto fuit, item a Caapare Scioppio, poatrerao a
Piiilippo Pareo: Camerario permiasus a Vito Werlero Franco
professore*) Lipsiensi, qui eum anno ciaiaxii dono acceperat
a Martino Polichio Mellerstadiensi prirao univeraitatis Vit«-
bergensis rectore: postea de Camerarii heredibiis Grutero
iutercedente emptus et in Palatinam bybliothecam illatus
saeculi xvii initio, eiusdem autem saecuU anno xxn cum
ceteris libris Palatinis Romam ablatus, ubi inde ab illo tem-
pore inter bj-bliothecae Vaticanae codicea Palatinos servatur
numero 1615 iuscriptus. Quarum rerum omnium plenissima
xxvm documenta in ea commentatione congesta sunt, quam olim
de crisi Plantina acripsi Musei philologici Rheiiaui a Wel-
ctEero Naekioque editi tomo IV insertam, p, 511 sqq. et
535 aqq. [= Opusc. phil. II p. 99 sqq. et 125 aqq., cf. III
p. 67 sqq.]. Antiquiores numerorum notatioues codex habet
~ et rursum inductas 1230 (an 1235?) et 1188 (an 1185?
an 1187?). Scriptus est saecnlo XI iu ccxiii membrauia
formae maximae, quamquam non -pergrandis mensurae, qua-
i^um duae ultimae vacaiit scriptura: aed acriptus nec una
manu et aaepe valde rudi, omninoque aatis dispari ratione.
•) [ViJe supra p. 44.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 293
^2Lm cam haud raro, nuUa tamen in hoc genere constantia;
l)ifariam divisas paginas habeat, rursum autem in his incre-
dibili inconstantia duplicem continuandorum versuum ordi-
nem: quod quale sit explicatum est Parergon p. 488 sq.:
tum alias in aliis partibus manus apparet eodem tempore
ita occupatas fuisse, ut a singulis librariis^ monachis opinor
coenobii alicuius Germanici eisque valde indoctis, singula
pensa conficerentur. Quo factum est ut et quarundam pa-
ginarum partes atque adeo quaedam paginae integrae pror-
sus yacuae relictae sint, et quibusdam in locis iustae men-
surae quatemionibuS; ut qui quas deberent Plauti partes non
eaperent, novae membranae postmodum inserendae fuerint:
quarum rerum exempla Poenulus potissimum et Persa osten-
dont. Indidem illud explicandum quod, cum pleraeque pa-
ginae binorum et quinquagenorum versuum sint^ tamen in
aliis is numerus ad Liv auctus est^ in aliis per varios gra-
dus ita imminutus, ut exstent in quibus propter insolitam
litterarum granditatem xxxiv tantum scripti sini Ceterum
himc codicem sciendum est Plautinas fabulas XX omnes eo
qui vulgatur ordine complecti una cum VIDVLARIAE in-
scriptione Truculento subiecta^ praemissam autem Amphi- xxix
truoni a fol. 16 ad 9a QVEROLVM. Harum fabularum
XXI indicem prima pagina tenet his verbis praemissis: ^ln
hoc nolumine continentur comediae plauti numero XXII',
unius autem versus spatio relicto inter Epidicuf et Bachidef
nomina. Quod quo spectet inde intellegitur^ quod rursum in
ea pagina, in qua incipit ^Amphitruo^ quae est fol. 9 b^ haec
leguntur: ^ln hoc uolumine continentur comediae plauti nu-
mero ' (erasum est VIII) cum indice octo fabularum
priorum nunc prorsus eraso. Apparet igitur ab initio seor-
sum scriptis octo prioribus postea demum accessisse in fine
adiectas posteriores duodecim, in principio Querolum. — De
correcturis secunda manu factis^ quarum in certis fabulis et
multitudo magna et memorabilis ratio est^ dicam ad Militem
gloriosum [p. XVIII sqq.]: ad Trinummum enim hoc fere nihil
pertinet. — Verborum distinctio persaepe aut nuUa est aut
prava: quod quidem genus discrepantiae facile intelligitur pau-
cissimis exemplis et tantum speciminis caussa commemorari
294
PROLEGOMBNA DE BATIONIBVS
potuisse. Contra diligeDter aimotaTimus, si quae io Tersnuni
distinctione codex siugularia haberet: quos ille plerumque, si
a cauticis recesseris, rectc discriptos servavit, et ut, sicubi
biai in uaum contracti 3unt, saepe pristini ordinis indei
grandiuscula Jittera iu medio versu relicta sit: tle quo dixi
Parergon p. 439. Peraonarum iiotia is codex, e quo hic diictus,
in ipsa sermonum continuitate graecis litteris utebatur, plane
ut in Bembino libro Terentii factum. Eius couauetudiuis
modo plura modo pauciora vestigia Ji servavit in Poenulo,
Peeudulo, Truculento, etiara in Bacchidibus, id quod tetigi
XXX Musei nostri pbilol. t IV p. 355 sq. [= Opusc. phil, II
p, 294 8q.]: sed constanter idem mos per ipsam Trlnumnium
pertinet. In qua quemadmodum A litt^ra cum Megaronidis
tum Philtouis, B€Z6KX litteris Callicli», Lysitelis, Lesbouici,
Oharmidis, Stasimi, 8yco()Lajitae personae notantur*), Ho
quae postrema persona prodit I'laitdilc reeitans, item pos-
trema littera, quae est Q vel lu, cum in Tereutio constanter,
tum hoc uno loco in Plautinis libris signiHcata est. Hinc
perspicitur subtilius quam verius Bentleium tn Andr. V, 6, 17
illam tu notam coniccisse e CA. litteris ortam esse, quibus
CANTOll nomen significaretur. Verum eandem quod ad
cautoris personam Koratio duce rettulit, id eum puto tam
recte vidisae, ut uou dubitarim CANTOR nomen adscribere.
Cui seuteutiae coutirmandae non incommode adhibebitur no-
tabiliti memoria optimorum librorum iu esitu Persae fabulae,
qui hic est iu BCDE: plaudite panlio. Nam in boc non
video quid latere possit nisi CANTIO. Quodsi cantio, qua
prolusum esse fabulae actioni scimus, eaudem etiam seque-
batur, nihil mirum est a prodeuute post actorum discessum
cantore etiam jiiaudile illud vel nalele et plaiidiie prouuntja-
tum esse. Sua sponte apparet disparem esse earum fabula-
rum rationem, quae compluribus versibus termiuantur ab
ipBo argumento alienis. Id quo genere quattuor tuntuin in-
scriptiones B servavit: GREX in Asinaria, CATEUV.A in
Captivia et Ciatellaria, POETA in Epidico.
I
•) [Cf. prMf. edit att, p. LVgq.
% EMBNDATIONIS PLAVTINAB. 295
C ^Codex alter* Camerarii, ^Decurtatus' Parei,
praeter hos tractatus a Grutero, Rittershusio, Scioppio et
TKiuper aBothio: olim bybliothecae S. Corbiniaui Frisingensis
(id quod haec in principio inscriptio testatur: *lib. iste e YyyT
I^ce marie. & scicorbi frifig.'), unde per quas vicissitudines
sd Camerarium pervenerit nescitur*): una cum Vetere et de
liuius heredibus emptus et in Palatinam illatus ibique nu-
mero 1613 notatus et direpta Palatina in Yaticanam trans-
latus, sed hinc sine Vetere Parisios abreptus anno superioris
saeculi Lxxxxvii; huius autem a. xv bybliothecae Hei-
delbergensi restitutus. Scriptus est saeculo XII in
CGXXXViii membranis formae quadratae, cetera disparis
condicionis^ quarum prima nihil nisi fabularum XII poste-
riorum; quae solae insunt, indicem in pagina prima scriptum
tenet. Yidenda de eo quae diximus de crisi Plaut. p. 514 sqq.
535 sqq. [= Opusc. phil. II p. 103 sqq. 125 sqq.]. Ibidem
p. 163 sq. [= p. 12 sqq.] certis argumentis docuimus, prius
quam decurtaretur omnes fabulas XX complexum esse. Manu
nec eleganti scriptus est nec eadem: verborum distinctione
mnlto etiam quam in Vetere perversiore: versuum distino-
tione, nisi paucis in scaenis iambicis^ plane nulla: numero
versuum in singulis paginis plerumque xxvi: personarum
nominibus cum scaenarum initiis tum mediis in sermonibus
per grimas XVIII fabulas modicis, per Trinummum Trucu-
lentumque paucis, sed ut vacua plerumque spatia relicta sint.
Of. ad Trin. v. 45. 276 annotata. Denique ordinem fabula-
rum semel moneo cum in hoc tum in eis quos infra posui
codicibus eundem quem in B esse. — Mihi autem cum Vra-
tislaviae degenti Decurtati copiam Christiani Baehrii comitas
fecisset, hac opportunitate usus Emestus Schneiderus claris-
simus collega accurato exemplo ^PIauti Truculentum e codice
Heidelbergensi expressam' edidit a. cioiocccxxxiv. £ quo
illud quoque cognoscere licet, in hac fabula, et in hac qui-
dem sola, sive ipsum librarium sive aliquem lectorem ali- xyytt
quando coepisse veros versuum Plautinorum exitus et prin-
cipia interposita lineola/ notare: in quo tamen consilio non
*) [Cf. Opnac. phil. II p. 104. III p. 63 sq. adn.]
296 PROLEGOMENA DE KATIONIBVS
diu perstitit Quod qui fecit, otia ab eo, unde C descriptus,
codice profectus est, sed aliquo' aatiquiore usua: id quod noa
posse noti ita esse infra apparebit.
D VaticanuB 3870, eleganter picto insigni gentis Me-
diceae ornatus, quod non dubito quin ad Leonis X pontifi-
catum spectet. Hunc simolatque in Vaticana repperi, intel-
lexi illum codicem csse, quem dc crisi Plaut. p. 156 sqcj.
[= Opusc. phil. II p. 5 sqq.] e Poggianis epistulis docuiasem
a NlCOLAO TreveRENSi in Gerojania investigatum a.
Cioccccxxviili Ilomam pervenisse, lordani Vraini cardinalis
manibus traditum. Continet is in cccviii membranis prae-
t«r posteriores iabulas XII his praemissas Amphitruoaem,
A&inariam , Aululariam et dimtdiam partem Captiv orum
naque ad lU, 2, 4: vacuas paginas habet unam et dimidiam
f. 59 ia fine Aululariae, ses f. 70. 71. 72 post Captivoa,
partem pagiuae f. 30 b poat Amphitruonis IV, 2. Eius tanta
eat cum C similitudo, ut non solum aetate, scripturae genere,
foma membranarimi prorsus gemelli sint, sed etiam versuum
distinctione vel potius non distincta continuitate, atque adeo
multitudine versuimi in singulis paginarum scriptoruni. Eiug>
dem autem Vrsiniani ben«ficio patuit, quae utrique codici
cum Vetere cognationis ratio intereederet. Qui cum per
primas comoedias muito quam per posteriores conatontias
Lii versuum in singulis paginis numerum servet, totidem
apparuit Vrsiniauum in binis paginia (quippe senos et vice-
noa iu singulis) perscriptos exhibere: ita quidem ut trea fa-
xxim bulas Ampbitruonem, Aainariam, Aululariam LVill paginae
Veteris, totidem autcm mcmbranae Vrsiniani capiant. Qaa
quidem congruentia lucutentissime probatur ex uao fonte et
LB et CD manasse. Discrimiuis autem inter C et Z) fere hoc
tantum intercedit, quod bic et una manu eaque sat aequa-
biliter scriptus est, et aliquanto quam C saepius eadem manu
inter scribendum correctus, et in verborum distinctione minna
vitiosus: quo quartum boc accedit, quod compendiorum scri-
bendi pauUo frequentior usus in D est quam vel in B vol
in C, in quibus praeter <f pro <i>te, e pro ae, u pro um et
quae eiusdem sunt generis, pauca illtusmodi exempla exstant.
EMENDATIOKIS PLAVTINAE. 297
E meus est^ andecim abhinc annos emptus a Molino
Florentino librario et antiquario: chartaceus saeculiXV; for-
mae maximae sed modicae mensurae, foliorum CCLXXVI;
quorum unum inter Asinariam et Aululariam^ duo et dimi-
dium inter Epidicum et Bacchides scriptura vacant, a sin-
gularum paginarum yersibus xxxi ad xxxviii procedens
nulla constantia. In praemissis chartaceo codici aliquot
membranis cum excerpta e Plauto quaedam tum index fabu-
larum tum haec leguntur: ^SEbastianj BeniuieNJ & amico4.
Quif eum tenet sub pena excommunicationif papalif reddat.'
Posteriores fabulas XII secunda manus tanta sedulitate cor-
rexity ut hac in parte prorsus pro duobus codicibus haben-
dus sit. Primam igitur et secundam manum in annotatione
mea additis a et b litteris, ut soleo etiam in reliquis codi-
cibus, discriminavi usque ad mediam scaenam iv actus II:
hinc de secuuda manu propter eas quae in&a patefient caus-
sas plerumque prorsus tacui. Versuum distinctio eadem est xxxiv
quae in CD et ceteris praeter B libris omnibus.
F Lipsiensis bybliothecae senatoriae; formae maximae
sed modicae mensurae, in cccxnu membranis^ quarum pa-
ginae xxviiii versuum sunt^ nitidissime saeculo XY scrip-
tas fabulas XX complectens: saeculo XYI in Hispania pos-
sessus ab Hieronymo Surita CaesaraugustanO; postea ad Ba-
tavos aliquo casu delatus, anno autem cioioccxxxviii; ut
testatus est lo. Frid. ChristiuS; ^hastae Lipsiensis academiae
inter Sellianos libros subiectus et Curiali bibliothecae re-
demptus.' Aliquando post Hieronymum Suritam fuisse Fri-
derici Adolphi Hansem ab Ehrencron traditur a Fabricio
Bibl. lat. p. 27 Em. Eo Hermannus usus in Elementis
doctrinae metricae: coUatione a Christio facta, quae Dresdae
seiratur^ Lindemannus. Breviter de eo dixi de crisi Plaut.
p. 172 sq. [= Opusc. phil. II p. 23 sq.]. '
6 Vaticanus 1629 fabularum viginti; antiquioribus
numeris 790 et 1889 notatus, saeculo XV scriptus in cccxiii
membranis formae maximae, versuum in singulis paginis
XXXI; in Trinummo Truculentoque aliquot folia perperam
traiecta habens. In fine legitur ^Liber Poggii fecretarii
298 FROLBGOMENA D£ RATIOHIBVS
ApoftoL': qoibiis Terbis alia manus haec adiecit: ^Nuc uero .
A me lohaiie ati . . banesi epo emptuT est michiqae traditof ;
per d. baptista et lo. lacobu liberof ipiuf pogij acceptif ah ;
me ducatir largif uigfti quique die xxvni lanuarq q.
ccccLix.' Post Epidicum ^Nigidii' apud Gelliom de eo-
micis latinis Tersus scripti sunt, deinceps autem ea qoae :
Parergon p. 65 excerpsi (ubi pro xiii corrige XLn). Cete-
rum de ^Nigidio' c£ ibidem et p. 241 dicta.
xxxv H Yaticanus 1632, in CLXXXXii membranis formae
quadratae, Tcrsuum in singulis paginis xxxii, saecolo XV
scriptas fabulas XII posteriores tenens, sine ulla vel in
scaenarum initiis tcI in ipsis sermonibus personarum signi*
ficatione.
K Yaticanus 1633 eiusdem saeculi, membranarum
cccLxxxxiii formae maximae, Tersuum in singulis paginis
XXIV. Comoedias complectitur omnes, sed ut Aulularia se-
quatur Epidicum, e posterioribus autem XU casu potius ut
videtur quam consilio eis quinque fabulis, quae sunt primae^
praemissae sint reliquae septem a Pseudulo ad TruculentunL
— Honim Yaticanonim quos saeculo XYI Romae peregrinans
IvSTVS LiPSivs inspexerit, dicam in praefatione Militis glo-
riosi [p. XY], ad quam fabulam illius in Antiquis lectioni-
bus testimonia maxima ex parte pertinent. Trinummi autem
etsi plenam, quam in promptu habeo^ cum tribus Vaticanis
collatiouem ab initio statueram in annotatione integram
proponere^ tamen affereudae scripturae taedium non potui
ultra primum actum fabulae concoquere: tam nihil vel in
Plauti mauum instauraudam vel in depravationis caussas gra-
dusque perspicieudos illinc redundare intellexi. Yt cumulata
discrepantis scripturae fanragine verendum fuerit ne turba-
retur multo magis mens legeutium quam ulla utilitate adiu-
varetur. Eademque ratio ceterorum quos quidem norim li-
brorum mss. est ad unum omnium.
De Z principe omnium fabularum viginti editione
CiEOROU Mkkvlae Alexaudriui, quae a. ciDCCCCLXxii Yene-
tiis prodiit ab loauue Colouieusi et Yindelino Spirensi im-
pressa, uon habeo nune quod olim narratis L s. s. p. ISOsqq.
[= Opusc. phil. II p. 34 sqq.] addam.
EBfENDATIONIS PLAVTINAE. 299
Praeterea B litteram sciendum est nec scripti nec im- xxxvi
P^essi libri indicem esse^ sed meae scripturae. Quam si etiam
^lil>us aliquotiens apposui^ quae cum pridem mea couiectura
^J^venissem, postea ab aliis quoque excogitata vidi, non id
^lio consilio feci, nisi quod aliquam" fidem veritatis habere
^omplurium consensus solet.
CAPVT IV.
Dixi de extema librorum Plautinorum condicione: pro-
^ediendum est ad eorum indolem mutuasque rationes et
successiones explicandas. Quo ita defungar^ ut quae olim
cum *de crisi Plautina' disputavi*) tum in praefatione ad
Bacchides Halis a. cioiocccxxxv editas exposui tum aliis
quibusdam locis attuli, brevi enarratione comprehendam^ sed
ea post tot bybliothecas pervestigatas multis partibus vel
correcta vel locupletata: praetermissis tamen quae aut le-
viora videantur aut in dubia coniectura posita^ cuius firman-
dae documenta quamvis quaerens nulla reppererim: e quo
genere velut illud est de Romano codice Longolii quod
Parergon p. 404 annot. tetigi Vt autem, quibus e fontibus
per quos tamquam rivulos memoria omnis scripturae Plauti-
nae per saeculorum vicissitudines ad nostram aetatem pro- xxxvn
pagata sit, uno oculorum contutu cognoscatur, stemmatis
artificio utar ad perspiciendas cognationis rationes utilissimo,
in quo perditos libros graecis litteris; latinis superstites no-
tavi. Id autem post diutinam meditationem intellexi non
posse simplicius quam sic construi.
*) Eodem qno illam ego commentationem elimavi anno
ciDiocccxxxv 'Symbolas ad historiam philologiae' snas lo. Caspar
Orellias edidit Turici, qnibns codicis a Nicolao Treverensi reperti
intermortaam memoriam item e Poggii epistnlis redintegravit. Sed
qnae ibi p. 9 de reliquis libris et scriptis et impressis narravit ne
Palatinornm qnidem codicnm rationem habens, qnaeqne de fnndamentis
normaqne nniversa instaurandi Flauti praecepit, eomm nec fides est
nec utilitas.
300
PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
a
P
b €
VIII priornm XII poBterionim
octo priorum reUqui
qui Bupersont fere
omnes
0 £a G Eb F
H K Z
xxxYni Propositam tabulam ut iam cnarrcm commeiitando; de
a quidem nihil nisi hoc dici potest^ intcgras eum fabulas
Varronianas XXI praetcr eas partes complexum esse, quas
etiam ab Ambrosiano afuisse certum est: in quo numero
prologus Pseuduli prope totus et aliquot scacnae Stichi ha-
bendae sunt: Bacchidum autem locum post Aululariam fuisse,
de quo in Parergis dictum p. 391 sqq. Tali codice quarto
p. Ch. n. saeculo Servium et Donatum usos esse ex eis col-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 301
ligi potest qnae uberius disseruimus Musei nostri philol.
t. IV p. 568 sqq. [= Opusc. phil. II p. 319 sqq.]. Praeterea
veri simile est caruisse illum personarum notis in continui-
^te sermonum^ pro eisque vacua spatia habuisse minio sup-
plenda: quod cum deinceps non fieret, evenit ut postmodum
(iu if puto) multa sermocinantium nomiua e coniectura ad-
d^nda essent. Secuta est ea aetas^ qua et Amphitruonis
^<^enae quaedam et una cum Aululariae exitu contiguum
Principium Bacchidum interciderunt. His igitur partibus care-
^at is codex quem p littera signavimus^ integras etiamtum
Ciasinam^ Cistellariam totamque Vidulariam tenens^ quippe
^uas fabulas integras sexto saeculo Priscianus tractaret. In
^odem yel eiusdem generis codice puto Mostellariae scaenas
])rimum traiectas esse: harum enim turbarum Parergon p.439
monstravi eam rationem esse^ ut de vicenorum (vel fortasse
xxi) versuum paginis cogitandum sit: tot igitur versuum
mensuram (quam vides parvo discrimine ab Ambrosiani
norma distare) codici p eo confidentius tribuo^ quo certius
iam supra apparuit alium versuum numerum h. e. senorum
et vicenorum in eo fuisse^ unde nostri antiquissimi originem
duxerunt. Hunc t ^ixi' ^l^i qua condicione tum fuerit^ cum xxxix
tamquam traduces alios peperit^ satis docere hodiema species
fabularum Plautinarum potest^ praesertim cum Ambrosiani
exemplo comparata. Nam cum Amphitruonis *) Aululariae-
que et Bacchidum lacunas atque Mostellariae turbas tamquam
hereditate accepisset^ nova clades haec accessit, ut et in fine
truncatus Yidularia careret et in priore parte plurimis mem-
branis deperditis valde mutilam haberet Cistellariam et om-
nino non paucis in locis^ Casiuae potissimum et Cistellariae^
sive situ et madore affectus sive aliquo casu lacer legi non
*) De nna Amphitraone scio dubitari posse ntrom iam prins an
nnnc demnm mntilata sit: qnando de FriBciano non satifl certa res,
prolata ex deperditis Bcaenis dno testimonia ntmm antiqnioribns gram-
maticis accepta referat an snae lecUoni debeat. — Item certo demon-
strare illnd neqneo, Casinae Cistellariaeqne lacnnas Yidnlariaeqne iac-
tnram primnm in y exBtitisse, nec in bc demnm factas esse. De talibns
qnoniam in ntramqne partem disceptari potest, posni qnod snadere
ipsa rei probabilitas videretnr.
r
rROLEOOMENA DE RATIONIBVS
1
posBet et lacinias potiua quasdam versuuin quam Terboran
coutinuitatem servaret. Praeterea autcm alio invecto faba— ^^».
tarum ordiue h. e. eo qui nunc obtinet, Baccfaides ab Auln — ^h
lariae societate divuUam postposuit Epidico: quo factum ur^ .^m
nunc duae lacunae esse videantur, quae una fuit utriuaqa^w-^
fabulae communis. Pristiaus enim ordo, non dicam qnalisK^
fuerit, aed qualis fere, conici ex Ambrosiano potest, qni hof^w-M
longe diverao collocatas habuit: tres primas, Bacchides, cmi! m a
Curculione Captivos, Casinam Cistellariam Epidicum Merca"^B
torem MostellarJam Militem gloriosum Menaecbmos Triuum— -^
mum Trueulentum Vidulariam Poenulum Persam Pseuduluimn^"
Rudentem Stichum: quem* quidem ordinem fall! noo videoi
XL cum ita interpretor, ut non consulto, sed aliquo casu siogn '-
lari tres fabulas extremas Trinummum Truculentum Vidula —
riam dicam auperiorem in locum irrepsisse. Et Bscchidw
quidem inter Aululariam Captivosque is quoque legit, qui
non novicio saeculo excerptis e Plauto adverbiis breve glos-
flarium illud condidit*), cuius cap. Fl mentionem feeimus:
(|uod quo libello edidimus, in eo locum illum omnem, qni
est de collocatarum fabulanim ordine in aliis libris alio, de-
dita opera pertractavimus [Opuse. phil. II p. 237 sqq.]. No-
vum autem ordinem quod iam olim ad Calliopivm auciorem
rettali coniectando, id Qunc teneo bac ratiocinatione fretiis,
quod et fuit Calliopii reccnsio quaedam Plautinarum fabula-
rum et ex ea ipsa recensioae, nisi omnia fallunt, nostri libri
mss. Huxerunt. Cuius quidem rei etsi memoriam c codicibus
circiter nonaginta a me inspectis uous tantum pert«uuem
servavit, isque solas octo fabulas priores complectens, tamen
fides nec esBe addubitanda videtur nec, si id sequimur quod
*) Eiru tanto m&ior est auctoritaB, qnod non tantnm Vidalaiiam
iianrpavit, aed etiara Amphitruoaem Baccbtdes et Ciitetlariam integnu
habuit Uui cDiu etiam in aliis fabniiB ea legerit, qnae in BGD dcsi-
deTanturi (quo ipnum illnd naaiiter reltulimUB e Trinammo commenio-
ratniD:) apparet ciim aimili Ambrosiani codice, vel qnalem u deacripai-
moB, UBum egse, Ceternm ordinem comoedianuu prorgiia sintpilareDi
est Becntns, qno illae eic 8e«e excopenist: Asinaria Anlnlaria Bacohide*
(JaptiTi CoBina Cistellaria Carcolio Epidieus Menoi^chmi MoBtellaria
Tmoalentni Trinnmmus PoeualuB Vidularia KudeoB MileB Mercator
PaeudnluB Peraa SticbuB Amphitruo.
EBIENDATIONIS PLAVTINAE. 303
•
dt probabile^ octo tantam fabularum finibus circumscribenda.
Kst autem qui illud testatur Ottobonianus 2005 (olim
nr. 4. 21. et B. III, 15) membraneus anno cioccccLViii xli
Ferrariae scriptus, singulis comoediis elegantissime picta em-
blemata, Casinae autem septem versibus extremis hanc in-
scriptionem praemissam habens: CALLEOPEVS, iterum hanc
sex extremis Cistellariae: Recitator Calliopus: similiter
atqae in plurimis libris Terentianis et factum et erratum
esse constat. Hanc igitur Galliopii recensionem, si recte
conieci, satis per ceteras partes a nobis descriptus t pnie
se ferebat.
Mutatum fabularum ordinem secuta est earundem in
duas partes diremptio, quarum altera ab Amphitruone ad
Epidicum^ a Bacchidibus ad Truculentum altera pertineret.
Ex illarum codice b repetendi B et D, quorum binas partes
ex eis quae supra attulimus intellegitur seorsum scriptas
esse: repetendus eT^*), qui est membraneus Musei Britannici
15 C . * .
^* , rectius autem ut opinor undecimo quam decimo sae-
culo tribuitur**): repetendus denique is (C), qui fons exstitit
reliquorum octo fabulas priores complectentium, saeculo
autem vel XIV vel XV scriptorum fere omnium: quorum
etsi pergrandis numerus est, tamen nullus vel ex B vel ex
D vel ex J manavit. Verum hoc, ubi ad octo priores eden-
das venerO; et demonstrabo et singillatim persequar: nunc
hoc unum occupO; summam esse quattuor illorum similitudi-
nem multoque maiorem quam quae in posterioribus fabulisxLii
inter B ei T ^i r\ intercessit. Et T quidem volui Tvrnebi
illas membranas esse, quarum virtutem monstravi de crisi
PI. p. 155. 531 sqq. [Opusc. phil. II p. 4. 121 sqq.]: quas qui
in Francogallorum terris fortasse superstites indagarit, dici
nequit quam sit de Plauto bene meriturus. Quae membranae
*) [Cf. Opusc. phil. III p. 119.]
**) His ne qnis quartum addat, qnem in Marciana bybliotheca Flo-
rentina hodie exstare Henricus Eeilius noster testetur Philologi i I
p. 182, Bciendum est typothetae vitio illum XI saeculi esse legi, qui
rit Xy^. Sed duo sane alii tabulae supra positae olim addendi enmt,
quoB nunc consulto praetermisi.
304 PROLEQOMENA DE EATIONIBVS
quemadmodiim quosdam versus (versuumve partes) servaroDt
in ]i desideratos, ita eirciter viginti B servavit, quos va i]
excidisae codieum CI) consensus docet (velut Trin, 332, 904):
sed ut tamen altcra ex parte etiam in CD reperiantur quam-
quam numero pauci, qui & li absint, velut Mostellariae V» •
1, 10. cf. Trin. 1174. Atque hoc uno indicio satis iam cau-
tum esse existimo, ne quis CD libros ex ipso Ji repet«re -
animum inducat. Neque temere quicquam propterea, quod
vel in 3 solo vel in solis CD legitur, calidius putandum
est fidei aut plus aut miuua habere: immo ex coniuneta
demum liorum trium omnium memoria illud eruendum, quod
videatur iu eoramuni fonte e eastitisse. A cuius tameu exemplo
facile sane generatim iudieauti patej; longe propius H quam
CD abesse, qui ab illo miuore aetatis quam praestantiae
intervallo distent. Verum ipsi CD qua externa, eadem scrip-
turae quoque similitudioe ita contiuentur, ut alterum qui
in promptu liabeat, fere sine uUo incommodo carere altero
poseit Nam Iiorum quidem etiam propior est afBnitas, quam
quae inter liDlJl intercedit: nisi quod tamen neutmm
ex altero deseriptum esse certum est. Hinc igitur est quod,
cum breviter loquimur, fidem omnem Plautinae scriptorae
recte dicimus in Ambrosiani Palatinorumque memoria
consistere. Ceterura ri eum fuisse codieem oportet, in quo
[I primuni sublata iusta versuum distinctione poetae verba ad
prosae oratiouis similitudinem seriberentur, quoniam quae
ita novft verauum non metricorum discriptio prodiit, ea non
umquam alia in C atque in D est, verum communis utriua-
que. Vt hac quoque in parte illi ri codici multum et S et,
ut consentaneum est credere, T praestent.
In GermEuiia autem servatae posteriores fabulae duo-
decim postquam ex hominum litteratorum usu et consuetu-
dine elapsae per aliquot saecula delituerant: (nam etiam qui
'Thesaurum latiuitatis' illom condidit e saeculi XII codice
ab Angelo Maio Class. auct. e Vat, cod. ed. tomo VIII vul-
gatum, solas octo priores tractavit:) saeculi XV initio inter
Italos ex uno D innotuerunt, e quo quotquot illarum esstant
aive scripta sive impressa exemplaria praeter DC originem
traierunt omnia. Qui cum anno ciaccccxxviiu uti supra
EMENDATIOKIS PLAVTINAE. 306
bumus ez Germania allatus esset, suo iure Georgius Merula
)oiait in praefatione anni cidcccclxxii illas comoedias ^qua-
liaginta abhinc annis repertas' dicere, non curans pauculo-
Tnm annorum discrimen. Ab boc autem testimonio profectum
«86 Thaddaevm Vgoletvm apparet, qui in praefatione edi-
^umis Parmensis a. cioiox emissae de tempore manifesto
tODsentiens alius rei memoriam pauUo obscurioribus verbis
Us admiscuit: ^si codici meo fides adhibenda Basileae escripto
Uxvii abhinc anno: ex eo exemplari e quo xii ultimae
ttmoediae Plautinae emanasse dicuntur.' Id quo spectare
videatary planius ex Alberti de Eyb (sive de Eyben), vemaculi
Biechidum interpretis; narratione intellegitur a. cioiDXViii
dutig consignata ac fortasse non aliunde nisi ex Ygoleti
(nefatione petita: ^Diese hemach zwolflF geschriebene Co- ^^iv
■oedien seint lange zeit wol bey fiinffhundert Jahren, oder
■dir, verlohren und verborgen gewesen: uud newlich iu Con-
dk) zu Basel wider gefunden worden.' Ficticium hoc omne,
Ittmqaam ne Niebuhrio quidem Opusc. I p. 163 quicquam
nspitionis movens: fictum autem ab eis^ qui cum quadra-
S^am a Merulae praefatione annum viderent in id fere
^pus incidere, quo concilium Basileense habitum esset tot
tttiquis scriptoribus primum repertis illustre, horum socie-
t»te Plautum quoque et facili et levi coriiectura comprehen-
i^t Confidenter enim iudicare licet, quod non ex alio
Juri ex Vrsiniano novicios libros oriundos esse ipsa scripturae
congruentia clamat. Ita quod v. 56 iii noviciis libris prave
'«gitur denuntiaf, id inde ortum est, quod simplici ntintiaf in
^ D superscriptum est de, Ita corruptae v. 926 scripturae
^«w ea prefenti, loquare ei praefenti originem e re levissima
MC duxerunt, quod cum loquar eapfenti vel hqnare dbfenti
BC habeant, exilis lineola perperam accessit in D loquar
« p/cwftf, quam adeo servavit F, Idem F quod v. 929 in-
/fwifer exhibet, solam habet hanc caussam, quod proficisce-
wtw a calami errore quo in D infipientier scriptum pro
^^ipieiiiifir, Eiusdem librarii errore cum v. 450 in B fibi
^**^ positum esset pro uxorefn fihi, neglecta ea nota, qua
f«Ie errorem ipse correxisset, pravus ordo in EFX transiit.
Unsimilis origo horum: nuriquam v. 336, quaqHV ^u Z 341,
»Tl. BlTSCilKLll OPVHCVLA V. 2U
306 l-KOLKGOittNA DE HATIONIIIVS
fitU 594 aliorumque numero plnrimorum, quibus coDgereDdii
nolo longus esse. Oraviora tamen reliquis haec sunt, quoi
iu nno I> elapsa t. 276. 463 foraf et q/o, qnae etiam gi-
'V milliiuae ceteroqui conJicionis liber C serrat, item ab EF?.
absuut; vel quod eiuf fyeNtatem iu aolis liF.FZ traiispoiiitiii
V. 338, eoTundemque communiB est v. 411 eri mii/ corruptoU. -.
Quid, quod eis locis, qui correctiouem aecundae manus in i> '
passi sunt, non raro in partem uoviciorum libronim primae
manus scriptura transiit, secundae in alteram partem? Velut
cum V. 410. 851 obiciaf et feiigit F exhibet cum J>a, fu
tifriciaf et tegit e Db reliqui auBceperuut, vel v. 347 e Da
hdbemuf iD FZ, habe(a>iuf in E manarit e Jib, item v. 837
rwere e J)b in if et ^ mg., frangert e /Ja in EF. Quam-
quam plerumque sane in EFZ trausiit quod in Db esset,
non quod in Da, ut v. 286. 288. 321. 666. 1083: quam
ratJonem obtinere luemento, ubicumque nuUa Db mentione
facta e solo l>a discTepans scriptura in annotatione affertur.
ut V. 266. 278. Hiue autem intellegitur iam habuisse Vrei-
nianum secundae luauus correcturas illae, quo tempore fons
exstitit noviciorum codicutu.
Nicolai autem Treviri codex Himul atque Romam ad-
vectus est, ilico de parandie apographts cogitari coepUim ee»e
et res ipsn facit ut credamus et plenissime PouGn epistulae
testantur. Quod quidem consilium duplicem eventuni habnit.
Aut enim archetypuiu exemplum ouini reli^one simpliciter
transcribebatur, aut correctis pro virili partc iunumerabili-
bus scripturac viliis et corrupteli» uovum geuus librorum
peperit. Et huius qnidem generis per litteratae Enropae
terras codices hodie esstuut plurimi, pauciores pnoris et
quod sciam Homae tantum et Florentiae. Pertinent huc «t
0 et propius etiam ad D accedeus (I, qui est mtidissinie iu
■1 pulcherrimia membranis scriptus Laurentianus, inter Oad-
dianoB pl. LXXXXI. 12, ipeam externam speciem Vrsituani
summa iide vel minutissimis in rebuB referens, ut exemplo
docui Muaei philol. IV p. 356 (= Opusc. phil. II p. 295].
Rursum huius ipsius apo)^raphutn vix ambiguis indiciis in-
tcUexi K esae, qualis quidem a prima manu prodiit li. e.
Ea. EiuB igitur acripturam per totam Trinummum aedulo
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 307
pposui hoc consilio^ ut eo possem aliquando pro ipso D
eis fabulis uti^ in quibus non paratam haberem Vrsiniani
ooUationem. Qui quam exiguo aut propemodum nullo inter-
xallo inter se distent^ ostendere talia possunt qualia habes
V. 303 pro mgeo, 398 hif, 411 hiftif, 532 inopf herendo, 877
eofce, geminatum v. 761 milny v. 748 e depepituf natum de-
• • •
pupitaf. Denique ad idem genus^ ut mittam alios, ille liber
referendus^ quem Nicolai Niccoli manu scriptum in Mar-
ciana quae Florentiae est bybliotheca Laurentius Mehusius
▼idit et in praefatione ad Ambrosii Traversarii Epist. et
orat. p. XLIII diligenter descripsit: unde ni fallor profectus
principem Plauti editionem Fabricius Bibl. lat. p. 15 Ern.
nullo argumento dixit e Florentino codice expressam esse.
Transeo ad correcta exemplaria^ quorum indolem et ra-
tionem summatim descripsi de crisi PI. p. 172 sqq. [= Opusc.
phil. II p. 23 sqq.]. Ac primum corrigendi operam illam
sciendum est non aliorum in aliis codicibus aliam fuisse^ sed
semel ab uno aliquo critico susceptam et perfectam^ qui con-
solito illa aetate more ac consilio optime sibi videretur ea
re de Plauto et bonis litteris meriturus. Quis fuerit qui hoc
praestitity ignoratur: de Antonio Panormita^ Plauti illo
studioBissimo^ atque adeo scaenarum quarundam noviciarum
scriptore, quam I. s. s. p. 177 [= 30] coniecturam ausus xlvii
sum, eam ne nunc quidem habeo qui firmius quam Merulae
testimonio commendem^ ^sive mandante Nicolao Quinto Ro*
mano pontifice sive Alphonso rege Apuliae' incredibiliter in
Plautum saevitum esse querentis. Atque adeo magis eo ani-
mus inclinat^ ut ipsum fuisse Poggivm credam^ cum et Ro-
mae potissimum atque Floreutiae, non Neapoli correctorum
multitudo exemplorum exstet, et consilium certe rei perfi-
ciendae ille ipse in ea parte epistularum professus sit, quae
solae adhuc lucem viderunt.*) Sic enim libri IV epist. 4
scribit: *Liber est illis litteris antiquis corruptis, quales sunt
Quintiliani, et multa in multis desunt. Non faciam trans-
scribiy nisi prius illas legero atque emendavero: nam
nisi viri eruditi manu scribantur, inanis erit labor.' Item
*) [Cf. praef. Mil. glor. p. XVI sqq.J
20'
308 rilOLKGOJJENA DE liATrONMnVS
epiat. 17: ' TranaHcribitur modo donoque mittetur Duci Me-
diolani, cjui eum per litteras jioatuiavit. Marchio item Fer-
rariensis petiit: dabitur illis, sed ita corruptus, ut vere a
barbaris redire postlimiuio videatur.' Et paulio post: 'Nullus.
mihi crede, Plautum bene trauttsiTibet, uisi is ait doctissimus^
est eis litteris, quibus malti libri es antiquis, quos a mulie— '
ribus conscriptos arbitror (!), nuila verborum distinctione, ut:
persaepe divinandum sit.' Verum hoc de Poggio quomodo-
cumque se habet, tali quale hic significavit studio et indu-
stria certa et coustans nata est recenaio quaedam, pertinens
ea etiam ad oeto fabulaa priores: qua etsi effectum est ut,
qni scriptor antea propter portenla scripturae instar prae-
clusi thesauri fuisset, nunc certe atiquo modo et legt et in-
tellegi po9set, atque adeo haud pauca fatendum est rel
xi.vni vere vel probabiliter emendata esae: tamen simul in-
credibilis Plauto cladea illata est. Nam quae erat illa aetate
criticae artia imbecillitas et tamquam infantia, saepissime le-
gitima enieudatio iu summani eoniciendi libidinem inter-
polandiqne temeritatem evasit cum magna mutandi imperitia
coniunctam. Quae ratio universa eum insecutia saeculis lit-
teratos homines, ut in lioc genere parum vel curiosos vel
prudentes, prorsus lateret, eveuit ut cum aute Camerariuin
omnes editioues adulterato fuudamento niterentur, tum recen-
tioribus quoque muitae ex Italica illa interpolatione sordes
inhaerescaut. Elua autem recenaiODis exemplum iu paucis
plenum (rectius enim plemim videor quam integrum vocare)
F praestat: cuius simillimo codice secunda manus nostri E
libri usa in hunc summa industria intulit corrigendo, quid-
quid a primae mauus scriptura discrepans in illo codice
deprehenderet. Ita igitur factum est ut, cum Vrsiniani io-
dolem Ea repraesentet, plenum interpoiatae receusionis esem-
plum Eh babeamu». A ijuo pleno exemplo variis intervallis
alii codices, eique numero plurimi, ita recedunt, non ut um-
quam uovae uiutatioues in tralaticiarum locum subatitutoe
sint, sed ut earum parte tantuni recepta alias quicumque fuif
propagare veritus ad veterem scripturam redierit. Hac via
mixtae e D ei F (ut breTitatis causaa aic loquamur) recen-
siones ortae sunt, interpolatae illae quidem, sed modico in-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 309
^rpolatae: qualiam in numero cum H tum K sunt^ fortasse
tiam lo. Baptistae Pii itemque Dionysii Lambini ^prisca
^xemplaria' vel ^antiqui codices', qui tamen possunt ctiam
;pror8us congrui cum FEh fuisse.
Ad mixtum autem genus etsi Z proxime accedit^ non
tamen tali e codice expressa est: immo aut similis nostri xlix
E liber Merulae praesto fuit utramque iu se recensionem
socianS; aut^ quod lubentius amplector^ duobus ille simul
usus est; quorum alter interpolationem integram, integram
Vrsiniani scripturam alter referret. De Trinummo loquor:
nam Bacchidum quidem^ Mostellariae; Menaechmorum^ Militis
atque Mercatoris nullum^ id quod ipse conqueritur, nisi inter-
polatum librum (sive Mibros') nactus est^ eumque, ut facile
conferenti patet^ gliscente librariorum neglegentia ad extre-
mam turpitudinem depravatum. Sed septem ultimas idem
laetatur ^simplices et intactas a censoribus' sese habuisse^
et 'quanquam mendosas^ multo tamen veriores'. Yerum
quas intactas accepit, vehementer erret qui intactas publi-
casse putet: quot enim e novicia recensione scripturas par-
tim recte partim praeter veritatem asciverit, singulis paginis
annotatio nostra docet. Quem ille delectum saepe non siue
iudicio habuit. Qui cum iure suo (ut e multitudine exem-
plorum per saturam quaedam delibem) a correctore velut
condudbUe (cum A) sumpserit v. 36, es (cum B) v. 47,
ignauiam 132, quod meae 141, ad te 161, ita est (cum A)
196, quod hUnt 250, honi 272, par tuis (cum AB) 279, Jw-
mineni (cum AC) 308, qtia^danist (cum B) 324, 2^^^^ 347
(cum A), an minus 349 (cum eodem: nam tantum operarum
vitio mimuf expressum), tihi 472, edam 474, mirum ni tu
495, transpositionem versus 510 (cum solo A), censes 563,
cuiquam tam 574, rapis 680, rogetn 758, ex sekutia 771, ge-
rere rem 773, terere 796, liahet 868, absinthium pro ahsentium
935, cui rem pro quo ireni 956, iho ad 995, nunquam 1004,
nwres pro lu/mines 1028, istis 1043, nequeo pro tnetuo 1132, l
tu neuis e Nonio 1156, arhitro 1161 (cum U), omninoque
ea omnia, a quibus discrepantem tantum scripturam solis
additis BCDEa litteris in aunotatione posuimus, ut v. 278.
311. 336. 354. 360: tamen nec in aliis correctorem sequi
iilO l'Kni-b:r.OMENA Uli liATlONlBVS
a»su8 est licentius mutatia (ut v. 207. 242. 308. 317. 'M&--''
492. 537. 552. 584. 929. 973. 1014. 1015. 1017), aee in
ois quae sua ipsius coniectura rectius jiosse corrigere «ibi
videretur: qualia sunt v. 192 cures, 265 amorem, 612 no-
stramne nuhicem, 708 lc hteris, 787 nie aclatiii, 813 maxu-
mmst, 822 quos mei, 864 speK:iflahir, 932 mnteshimst, 933 in
pontum (cum B), 971 Amftc is unqtiam pro hodiet sum qnam,
993 ac«pi (h. a, aecejn) te macto, 1046 hominibus, 1141 nec
qtti, 1170 i7fls(, 118.') liominist affalim pro Imnnni slat fatim:
omnia vel vera vel proxima veris, Quamquam nec deBunt
exempla, quibua vel irainerito Hpernfret merito ab illo pro-
bata, ut V. 646 diflidlis, 715 etieniat, 912 me hercle, 946 s\
est molfstum, 1058 httctam pro hi te iam, vel ipse demtini
nive bonam scripturam corrumperet, ut tecum iiivecUt v. 171,
jienelrassem 314, qmndo 529, fregere 836, meaiise 974, aiye
corruptam corrumperet ma^ia, Tit t. 72 ex aniiq' hte (h. e.
ANTiQVAE tvae), pro qno atinique iui F, eSecto animi ttti,
vol 487 neijtK uiac saltent, 532 interfici<^r, 798 cffodias annim
et qtiae sunt similia. Sed mazimu8 tamen eorum numeriiB,
qnae imraerito a correctore invecta Mcnila immerito Bervavit,
L'ontra pecutiarem cum illo lau<lem iu eo gcnere partidpat,
quod ad sermoneB suis personis distribiiendos spectat: qua-
rum notas cum 1) plerasque, uti supru dictuni, oraisissct,
[.I harum spatia in FKt^Z e aola couiectura auppleta et ma-
xima quidem e parte recte suppieta habemua. Vide tamen
iid Trin. 50. 193. Quo plus nobis licere iu eodem genere
existimavimus, sicubi tralaticium nominum ordinem senten-
tiarum ratio dissuadere videretur, velut cum ultimam paeii-
iiltiraamque scaenam Triuummi reconciunavimus LysiteliB pro
Calliclis peraona reposita: pracsertim cum ipso B codice
autiquiores fuisse illas tiirbas supra viderimus.
CA1'VT V.
De editioiiibus Plauti singillatim expoiiendi iudicsndique
otiura nobis satis ampla de crisi Plaiitina disputatio illa
fpcit, quae in illis cxaminaudiK praecipue veraatur. Ciii ad-
denda quae Parergon p. 403 annotavimus. Illa igitur com-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 311
mentatioiie excerptaque iu Bacchiduiu editione plarimorum
exemplarium discrepanti scriptura postquam falsissimiun esse
apparuit qui de nescio quibus vetustarum editionum thesau-
ris diu rumor obtinuisset, nunc non erat profecto cur in eo
genere sine fructu denuo moraremur. Itaque cum editorum
tum ceterorum criticorum nomina eis tantum locis comme-
moravi^ quibus illi vel aliquid salutis attulissent vel aliqua
de causa memorabilem, quamvis a vero aberrautem couiectu-
ram admovissent: quando etiam errores esse eiusmodi pos-
suut^ ut aliquid vel laudis vel utilitatis habeant. lu quo
sicubi videbor nimius fuisse, quantumvis vel inutilium ha-
riolationum vel imperitarum mutatiouum sciens silentio prae-
terierim: iiimia volui diligeutia quam severitate aliquave
Deglegeutia peccare. Et editorum quidem, qui Merulam pro- lii
ximo intervallo secuti sunt^ perlevis ad emeudandum Plau-
tum opera fuit: ut Eusebii Scvtarii et Philippi Beroaldi
in editionibus Mediolaueusibus anuorum ciocccCLXXXX ct
CiOio: paullo plura^ in his autem quaedam rectissime, nou
mutarunt, sed mutari iu annotationibus iusHeruut Bernardus
8ARACENV8 Veuetae a. ciocccclxxxxviiii editor et perversi
alioqui homo iudicii I. B. Pivs in Mediolanensi a. cioio^ e
cuius absurdissimis saepeuumero coniecturis totum pepeudissc
iSimonem Carpentarium hominem louge ignavissimum 1. s. s.
docui p. 488 [= 76] sqq. Guius autem in plerisque fabulis gras-
sata est mutaudi liceutia incredibilis^ uec tamen ea prorsus
infructuosay Pylades in Brixiensi auui cioiovi editione
Trinummum quidem vix attigit: nec fere magis qui hunc
sunt secuti Nicolaus Angelivs in luntiua a. cioioxiiii et
in Veneta a. cioioxxii Aldvs cum Asulano.
Ita res onmis ad Ioacuimi Camerarii nostratis cgre-
giam iudustriam ac laudabilem pro illius aetatis ratione
diligentiam redacta est: qui quod ex Basileeusi anni cioiOLii
editioue, repetita iUa Georgii Fabricii sui curis ibidem a.
cioiOLViii, nomeu invenit sospitatoris Plauti, eo reapse ex-
stitit dignissimus. Cuius laudis etsi pars primaria eo con-
tiuetur, quod praestantissimos libros Palatinos BC uactus
est^ tamen etiam ubi ab his nou haberet paratum auxilium,
insigui saepe sagacitate palmarique emeudatioue verum iu-
312 PROLEOOMENA DE RATIONIBVS
dagavit: quantumvis gravia, ut signiticavi p. 518 [= lOTJsqq^
aliis ageuda alibi reliquerit. Ei quautum debeatur, non poterit
ex ipsius nominis in annotatione nostra mentione satis aesti-
Liii mari: immo recordandum est ubique, quas ego e liC re*
ceptas esse scripturas significem a priornm editionum memo-
ria (h. e. ubi non testor aliud, a Z) discrepantes, indidem
plerumque iam Camerarium reposuisse: id quod operae pra-
tium non duxi singulis locis inculcare. Non multum emenr
datio quidem Plauti post Camerarium profecit vel probabili
enarrandi industria Friderici TavbmannI; vel impigro Plii-
lippi Parei labore, ceterum iudicare nescientis, in excatiendis
libris Palatinis consumpto^ vel immoderata rixandi convician-
dique cupiditate lani Grvteri, qua ne illud quidem efFectnm
est ut; quid tandem in Palatinis legeretur, vel recte vel plene
cognosceretur. Cuius altercationis historiam qui talibus de-
lectantur ex eis petere poterunt quae de crisi PI. a p. 552
[=1.43] ad 561 [=152] narravimus. Praeter ediiores autem
qui illa aetate magno grege critici ad perpoliendum Plauium
undique convolarunt) eorum nullam laudem loannes Mevbsivb
mcruit: vel exiguam vel mediocrem Adrianus TvrnebvS; lani
DovsAE pater et filius, Caspar Scioppivs, lustus LiPSivSi
Mcllerus Palmerivs: maiorem Ianvs Gvlielmfvs: maximam
atque adeo eximiam Valens Acidalivs, quamquam uec metro-
rum scientia valens, qua tum nemo satis instructus erat^ nee
Camerariac editionis . auctoritatem perspectam habens, magno
id detrimento suo. Dixi de eo, sed fortasse non satis honorificey
1. s. s. p. 505 [= 93], de Scioppio p. 544 [= 134], de Dousis
p. 534 [= 124], de Meursio p. 498 [= 86] sq. Praeter horum
curas pridem cditas ineditae mihi praesto fuenmt Scaligeri,
Salmasii, Dousae et fortasse aliorum coniecturae in impresso-
rum quorundam exemplorum, quae Leidensis bybliotheca servat^
Liv marginibus scriptorura.*) Quorum alia sciens nuiic praeter-
mitto, olim huc rediturus: quinque hic commemoranda video.
Et lani quidem Dousae longe plurimas annotationes, sed eas
maxima ex parte ad interpretationem spectantes, tenet exemplum
siempla bybliothccae AmbrosiaDac, sed quae tantam
iravi Parergon p. 400.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 313
ADtverpiense anni CIOIOLXVI, quod signatum est XXL Burm.
D, 2: Salmasii emendationes, quarum pars iam a Batavis
editoribus Boxhornio et Gronovio commemorata est, Taub-
maimiae primae exemplum XX. B. o. 174. Scaligerana autem
e quattuor fontibus petii: praestiterunt enim ea primum duo
illa exempla, quorum in Parergis p. 575 sq. mentionem feci,
altenim item Antverpiense eiusdem anni^ signatum XIIL
D. 204y alterum Basileense ex editione Camerarii a Fabricio
iterata, notam habens XJII. 0. 244: accessit Leidense ex
recensione Dousica anni cioiOLXXXix^ olim Adriani Francisci,
nunc XIIL D. 203, cum aliorum ut videtur tum Scaligeri
correctioneS; sed eas paucas^ ascriptas habens. His autem
libris^ quos rara liberalitate clarissimi eiusdemque carissimi
Iacobi Geelii partim domi tractavi, partim Leidae vel ipse
excerpsi vel amica cura docti iuvenis Eugenii Mehleri ex-
cerptos accepi, largiores etiam copias Scaligeranas^ exegeticas
quidem in omnes comoedias^ criticas in plerasque^ novicius
codex ms. 8185 bybliothecae Regiae praebuit^ cuius nunc
exemplum propensae in me voluntati Theodori Presselii debeo.
Quamquam de Scaligeri subitariis curis noli exspectare ni-
mium: quem honoris caussa aliquanto saepius nominavi^ quam
illarum ingenita indoles exigebat.
Ad editores ut redeam, uti ante criticos illos omnes
Dionysii Lambini, ita post eos perquam tumultuaria lo. Fri- lv
derici Gronovii opera fuit, cuius recognitio mlgatae nomen
invenit. De quibus cur ita sentiendum sit, satis exposui I. s. s.
p. 527 [=117j8qq. 563 [=155]8qq. Ex reliquis criticam ope-
ram Plauto eamque non una de caussa memorabilem duo soli
navarunt^ Franciscus Gvyetvs et F. H. Bothivs nostras, in-
genii et usu et abusu similes. De quibus non dubito quin satis
honorifice sensurus sit, qui ex annotationis tantum nostrae
testimoniis iudicium faciat: tam vel feliciter inventa vel sol-
lerter excogitata ad illos referri viderit non adeo pauca. Sed
eorundem reputandum est longe plura commenta nobis ta-
ceiida fuisse^ quibus saepe temerariis, saepe imperitis, uon-
nmnqiiam incredibiliter perversis atque adeo portentosis —
"1QI enim clementius iudicare — bonum Plautum
fam miro illi temperamento sana futtilibus
314 l'«OLEHOMIiNA 1)K RATIONIBVS
miscuerunt. Ijuippe in qiiibus iiigeuium ei
fuit et disciplina. Praecipuae autem eis fraudi metricum
geaus omne fuit: cuius etsi laii(Iandiim est qiiod raro inter
criticoB Plautinoij exemplo umuino rationem eHse liabeudaiu
iutellexeniut, quaedam autem, iii senariis potissiDitini, per-
spexeruat rectissime, tamen modo in coucedendo modo in
improbando uimii faleisque quibusdam opinioiiibus praepediti
Haepe eonim ipsorum vcrsuiim, quorum reconciunare meu-
snram vcUent, numeros miscrrimum in modum corniperntit,
ac non multum afuit quiu Plautiim ex Plauto expellereni De
Guyeto documento esse cantica Trinummi poasunt, proraiis in-
credibili libidine ab illo dilacerata: de Bothii tripUci cura Plau-
tina explicatius iam olim iudicavi 1. s. s. p. 666 [=157J3qq.
Praeterea aliud est gerius, in quo tenieritatis tamquam prin-
Lvi cipatum Guyetus sibi praeter Botliium vindicat. Quantumvis
euim glosBematum in Plautina verba irrepsisse certum Bit,
tamen prorsus ille modum excessit multitudine versuum aat
sine ulla aut levissima dc cauasa a Flauto abiudicatorum.
Qualium in unu Trinummo demirari hunc numerum lioet:
V. 85, ^20. 304. 397. 49.5. 496. bOl. H75 ad G77. 679. 707.
708. 766. 767. 770. 818. 824. 828. 830 a Iractarc et 831.
890. 957. 907. 1046 ad 1049. 1054. 1087. UIO iid 1114.
1115 ad 1119. Quippe ubicuuique in singiilts verbis offende-
ret, quod aliqua difficultate ve! obscuritate laborans non
poBset arte et ratione expedire, id tutissimum ratus una ctuu
sanis ct planis radicitus exstirpari similts medici exatitit,
qu! iit dentium aegrotationem tollat, totuui caput praeeidaL
Ceteruin Gujeti recensio imicta est interpretationi gallicae
Michaelis de Marolles abbatiu de Villeloin, quae qnattuor
voluminibus prodiit Parieiis a. clsincLviii. Deiiique poBt Bo-
thinm quae edeiidi Plauti experimenta fieri vidimus, aut oQiil
aut parum vel poctae vel litteris uostris profuerunt. Ei
Bermanni Bothiique exemplo Goellerua prope
De Liudemanno autem lenius iudicandi, quam
Diartis litt. Haleusibus a. ciaiacccxxxrv m. Ai
Q inveni.*) Nou mea culpa faatr^
*) [Uaeo ccuBuru cum acc ilorata 090 il
e totu8 |n){iMM|tt^|
EHBNDATIONIS PLAVTINAG.
per totam TriDumniuni ter tantum qu&tervc, novissimi autem
editoris, hominis ui nno verbo dicam dpoucoTdTOu, ne semel
bwid *b« le vuDin est nonimlla iude deUbare, qnibns Bnppleantiir quac
da Plwiti hirtoria critica cnm hoc loco tum pei diaeertatioDem alteri
Optuctdomm Tolnmiiii insertom Hit«clialiiu exposDit, Itoque do Linde-
manno sic indicavit 1, t. e. p. 630 aq.^ 'SolL ein allgemeineB Verhillt-
nin dei Limdeniann'8chen Textea zn den frQheren feetgeatellt werden,
•0 kann ihn Bec. kaom anderg bezeichnen, denn ala dnen modi&cirten,
aber nDr im einielnen (oder vielmehr in eiutelnem} modificirten Bothe-
Bohen Text. Denn an Bothe hUt aich Hr. L. Sfler, aU er erratheD
l&Mi. Doch mSchte es immerhin mit dem Texte selbat eine Bewandt-
niM baben, «elohe es wollte; mOchte er die nrknndliche Geatalt (ver-
steht sich, um&hemngsweiae) geben oder nicht: wenn sich dieae nnr
ana dem beigegebenen kritiachen Apparate aicher nnd vollatfindig ent-
nehmen Iftsatl Denn iat aladBon ancb in der TexteageBtaltnng eelbst
nicht das EScbate erreioht: jeder, der flberhaupt aolcher BenutEong
gewachaen iat, kOnnte aich doch fdr aeinen aagenblicklichen Bedarf
iiber jede cinselne Stelle ein begrflndetes Urtheil bilden, nnd der Ge-
winn fQr philologiaohe Stndien wjre nocb immei fiberscbwenglich,
wenn anch die Beqnemlichkeit des Genuasea verkQmmert wflrde. Um
deato mebi leid thnt ea dem Rec, anoh diese Braachbarkeit den
L.Vhen Auagaben nnr sehr bedingt einranmen in kOnnen: mit Be-
dingnngeD freilich, die vom Bedungenen wenig flbrig laaaen. Hr. L.
hat mit nnverkenDbanr Liebe geaibeitet, und die Aibeit an sich ist
eine mQhaelige; wenn ihr der Erfolg nicbt entapiochen bat, bo liegt
diea an vier Uraacben, deren Hinwegrftnmnng vielleicht nnr theilweiae
in Hd. L.'s Uncht lag, n&mlich dasa er von den Quellen ond Hfllfa-
mitteln der PlaDtiniacben Eritik erstlich lu wenig kanute, iweitena eu
wenig hatte, drittenB daaa er die, welche er hatte, zd wenig benntite,
viertena dais er ihr VerhUtniBS %a wenig nntersnchte. Itec. iat eo-
flUig ditrch leine Stndien in dem Falle, fOr seine eigeneu Zwecke Hn.
L.'b Afbeit nicbt bloae Scbritt fai Schritt, Bondem gaus eigentlich
Pniikt fOi Pnnkt verfolgt in tiaben, und iat im BeBiti einea so reiohen
Appuats, wie ibn wohl nnr wenige haben mOgen. Danach mfiBBte er
Mk Mlbit nad andere belflgen, wenn er als doa Resnltat seiner Con-
I anderea Urtheil auBaprepben wollte ats diesesr dasB man
I fai keinen einiigeD Verx aichei iBt Beine
^pknndUcfa flberliefeite Geatalt ana Hn, L.'b Aagaben zu er-
Hia aingillaLim pertractutia aic Ril«cheliaB pergit p. 541:
Schen diesen liftiigeln int mia ^eo. weit. entfernt dae (iute zn ver-
I Hr. h. mitar "^ri^* BetDhr&nkuogon duicb Bubjectivea
:hldi n «nwiha» Sldlen^nStftidi gel&rdert hat. Wae eich bei
liinn«hiniili>a Mitkln, h<.* iSuigOT PlCnbligkeit, ohne leiteude Geeicbta-
^furdi. Bcharfainn , SprachkenntnisG und
316 l'KOLB*inMl:NA DK IIATIONIBVS
quidem meutiu tieri putuit: quorum liic iicncit, alt«r nos
solet CDgitare, neuter esse diligeuH didicit, ut«r(jue caecuttire
[?redeodo quam iudicaudo Lutellegere mavuU.
GODOFEKDo autem Hebmanno*), ({tiem iu primordio Ubri
jirofessus sum sccuDdum dirinum Bentlei iugenium univum
II ad instaurandum Plautum ducem esse, quaiitum et ego debeam
et deberi iu hoc generc univerBO ab omnibus sentiam, cum
ulibi dixi cum admirabundi animi significatione tum enuclea-
tius in epistnla ilk Mediolauensi declaravi tum aingulis pa-
ginis Trinummi nostri testatum feci. Qui (|uod in sua Tri-
nummi editione, quam abhinc dimidium ferme saeculum emisit,
multis loeum conceasit quae nec ab illo nunc defeuaura iri
videantur nec probari a nobis potuerunt: id ut ita esse in-
tellegeremus, partim ipdus doctriua ac disuiplina effecit, par-
tim insti'umentorum ad critieam factitandara necessarionim
et plenior cognitio et verior existimatio. Hermanniaiii aatem
Bentleianique exempli**j, quo tamdiu uti uesciit inertiorum
Mgenblickliche Enrliguiig der JeclesDial vorliegenden einxelnen Schwia-
rigkeit leiaten lieaa, dsji htti Hr. L. oiuib Kr&ften g(.-leiKt«t; nber leidar
hat «elbst dui Richtige, wm so gefunden worden, jetit nur einen be-
dingten Wecth, weil ea keinc oder eine hScbst unaicbore Gewabr b»t.'j
*) [Iteravit hoc iudicium RitBcheliiia in Trin, ed. II p. LX.]
••) I Huc pertinent quae in cenBnr» ». a. p. 611 «q. Kitscbetiaa
dixit: 'Je grflaacceB Gewicbt Kec. binher auf die UeberlieFemog der
<eiten Handscbriflen, als die notbwendige BtuiB einer wirklioben
Tezteibearbeilung, gelegt hat, dento cutachiedener fGblt et Bich nun
nucb m der Anerkennung gedrungeii, dasB niit allen libria manu-
acriplia und rescriptis der latzte Scbritt doch nocb nicht jtethau
ist-, und Kwar nicht nur in Bofern, alB dia eigentlichc Bedeiituug der
ainnloien. oft nicht einmal latcinieche Worte gebendcn, LeBiirten orHt
diircb Conjectuc iii der oben angedeatcten WciBC entnlthselt, eoadum
alB Belbat ilber diese Entriitbaelang nocb hinans gegangen werden muM.
NiobtB iiit in diener Bexiehting trefTendec alB cin AusKpruch Hermann'i,
der die Sacbe recht bei ihren Spitzen fusat: daee die HiLUptBaofao
immer ejn ri^htiger Takt sein werde, der aber gleich wait
von mikrologiacher Sujieratition wie von Bentlej^acber tra-
perio«itllt entfernt nein inasae. Einc Bi^ntleysche Kcilik de*
Plantns wilre jedenfallB noch nicht an der Zeili b"* •■* "^" ««nh
nicht mebc an der Zeit Die withce Vennittoluv
sprucb ungleicher SchHtinng der Hentlej"acben '
der Ansicht, wonacb sie in dec geicl
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 317
tarditaS; vim et yirtutem nmic tandem laetamur ita enitescere
et in dies magis invalescere^ ut iam sperandum sit fore ut
multorum coniuncta industria sui similior Plautus evadat:
quando nec unius aetatis fiiit nec hominis est unius emen-
dare Plautum; qui persanari quidem vereor ut umquam possit.
Ez illis me esse unum volo^ et eum quidem qui ceteris
emendandi instrumenta parem et tamquam fundamenta iaciam,
quibus maiora aut limatiora superstruere futura aetas possit.
Quodsi a talibus perfici incohatum opus videro^ quales in cri-
tico genere acerrimi Alfredus Fleckeisenvs et lo. Bemardus
LoMANVS Batavus nuper exstiterunt: quibus cum laude nunc^
postquam viam olim probatam dereliquit, G. F. Eampmannvs
addendus: artis autem Plautinae felicissimus interpres Theo-
dorus Ladewigivs: bene actum erit de Plauto. Ceteros
non moror: ea est enirn huius potissimum generis, quod
Bchaftlicher Eritik Qberhaupt nur ein nothwendiger Dnrcbgangspunkt
ist, der eine zuvor nicht nach GebQhr anerkannte Seite zuerst in ihr
Recht einsetzte, aber zugleich mit Einseitigkeit auf diejenige Spitze
des Uebermasses trieb, wodurch sich jede bahnbrechende Richtung in
jeder Zeit und auf jedem Gebiete charakterisirt. An uns ist es, den
echten Kem aus den Schlacken zu Idsen und al8 reinen Gewinn zu ver-
wenden, vor nichts mehr aber uns zu h^ten als vor dem entgegen-
gesetzten Extreme, in welches ein engherziges Festhalten des Urkund-
lichen nur zu leicht fiQhrt. Dieses Urkundliche aber in seiner wahren
Gestalt kennen zu lemen, muss der n&chste Schritt sein. Statt von
dieser Grandlage auBzugeheo, und aus ihr die Gesetze der Plantinischen
Rhythmik (auf die sich doch die Hauptschwierigkeit reducirt) zu abs-
trahiren, hat man mit Gesetzen, die man sich selbst machte, ange-
fangen und nach ihnen einen Text conatituirt, den man jetzt wieder
als Grnndlage zu metrischen und prosodischen Untersuchungen braucht,
durch welche man eben die wahreu Gesetze finden will. Natdrlich
findet man im wesentlichen dieselben, die man erst gemacht hat.
Wie mag man doch glauben Qber Position, liber Accent und ilber
Hiatos, diese drei Hauptfragen, zu einem glaubhaften Resultate ge-
komnien zu sein oder kommen zu kdnnen, wenn man an hundert
Slellen von einer Licenz keine Ahnuug hat, die sich in den alten
^jBjtohem findet, aber in der Vulgate durch triigerische Interpolation
-lUflutellung verwiBcht ist; oder wenn man zum Erweise der Li-
aadere Stellen derselben Vulgate benutzt, die in den
^ fein geschrieben stehen, sei es unmittelbar oder
Vthselung unverst&ndlicher und eben deshalb un-
Lriftzi!ge?'J
318 PROLEOOMEHA DE RAT10HIBV8
vetemin poetorum latmorum traetatione continetar, ratio et
Lvm condicio, ut, qui sapere aiit nolit aut natura« vitio nequeat,
ignoranduB sit, procul abdendna, abgtinenduB. IIlo autem
quo dixi consilio cum prae ceteris videretur hoc agendam
esse, ut ipaa verba poetae ad fidem libromm exacta et critica
supellectile instructa quam plurimorum manibus quam pri-
mnm traderentur, haud scio an landanduB potius quam cul-
pandus videar, quod morae impatiens nunc quidem a cauaaa-
rum expositione paullo uberiore, qua rationem redderem a
me vel receptoram vel reprobatorum, non sine aliquo dolore
me abstinui; non desperans tamen de iustis comnieDtariia,
cum ipsam ti6peuiciv absolvero, olim edendis, si per tem-
pestates licuerit uec desieriut baec studia aliquo iu honore
esae. Hoc tamen magis video mihi de graviesimis partibus
emeudationia Plautiuae hoc loco generatim exponendum ease.
CAPVT VI.
Omnium autem primum curandum est, ut de fide Am-
brosiani libri, deque ratioue quae iuter bunc et Calliopii
receusionem (licebit enim hoc uomine uti) iutercedat, recte
seutiatur: in quo non minus illud cavendum, ue iusto plaria
illius auctoritatem , quam qc iusto minoris facias.*) Et co-
«licem quidem ipsum uemiuem facile fugit uou esse ea cura
paratum, ut non multa iuter scribendum imprudeuter a
librario peccata sint: velut cum in ipao principio Triuummi
versu 10 trausposito v. 8 et 9 in uuum coutraxit, vel v. 17
■ uouoBis posuit pro uoBis, vel faciat pro faciam t. 27, si
omisit V. 46, TE pro tu scripsit v. 61, hascemi pro hasceemi
V. 181, peruorsae pro peruorse v. 183, ini>ispicor v. 224,
QUIBU81T 283, UIRTUTUM pro UICTOEUM 309, COMCILIATABULUM
314, UOLET pro UOTET 474, MAGIS pro MALI8 475, QU18<i»'IS-
qiiAM 519, UMFlEttiNEQUEaNATiTUiQUAM pro uniqttam fini
ncqtic gmti (M«.f)21, praeoptasuisti 648, oppebi 744, et
quiic Bunt similia minime pauca. Quo etiam eorum quae-
dam refereuda sunt, quac cum pleue legi uequeant, tamen
ab emendata scriptura discrepare numerus spatiorum docest^
•) H:f. Opiiac. |.in.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 319
Qt ▼. 70 OBIUR • • EM pro cbiurgUem*)^ v. 217 EX • qu • ratur
horumque similia v. 264. 406. 428. 466. 506. 637. 642. 643.
666 y alia. Sed etiam si talia missa feceris^ quae nemini
fraudi futura sint^ et iu eis substiteris quae antiquioris exempli
fide librarius propagarit vel propagasse videatur (quando
certis haec finibus disterminare difficile), multum abest ut^
quam Ambrosianu& recensionem fabularum Plautinarum se-
quitur, a pristina integritate non dicam nullo, at exiguo in-
tervallo distet. Nam ut paucis compreheudam,*omnino nullum
est genus depravationis; quod A non aut multis locis com-
mune cum y h. e. Calliopii recensione habeat^ duxerit igitur
e communi fonte a, aut quibusdam exemplis sibi adeo pro-
prium praeter BCD, non igitur etiam in ^ olim exstans.
Velut cum v. 208 immisso glossemate cum Palatinis sciunt
id quod pro sciunt quid, gliscente autem interpolatione pro-
ximo versu itefn sciunt id quod pro sciunt quod solus exhibet
valde notabili exemplo: item solus mala multa v. 361 pro
multay V. 236 se expediant Vel cum in uno A, quae Pala-
tini servarunt; desiderantur^ e. c. ^it 231^ animo 271, te 378,
cum 523, que 645, ergo 756, is est 1072: quamquam haec
potissimum nescio an eodem iure soli neglegentiae scribentis
tribuantur. Non minor numerus est perperam in A trans-
positorum, ut corde meo 223, patri auda>cter 358, me hoc unum lx
consolatur 394, amicum esse 456, celerc sic 668, octilis ego
1071: quae omnia sunt eiusmodi, ut eis admissis manifesto
metrum corruat. Etiam ad integros versus prava transpo-
sitio pertinuit v. 50. 763. Nec corruptae in singulis verbis
scripturae exempla desunt, quibus integriores Palatinos habea-
mus, nec leviora tautum ut abiere pro dbieinnt v. 535, Ao-
iwines pro mnne^ 29, illic pro illi bbb, sed etiam talia qualia
sunt \q\uin bene uortat pro di bene uotiant 502, et gravissi-
mum omnium, quod prorsus respuit sententiae ratio, bonisqne
euortisse**) omnibus v. 214 pro boyiis qui euortisset suis. Prae-
terea universum genus est quoddam, in quo non sit dubium,
quin Calliopii receusio multum Ambrosiauae praestet: quod
*) [Immo obiurigem; cf. Opusc. phil. II p. 428]
••) [euobtist •• h. e. kuortisset) As].
i
320 PUOLECiOMENA DE IIATIONIBVS
eat orthograpbiciuu. lii (|uo etsi quasilam formas ex asi^
quitate repetitaij A qiJoi]ue aolus nervavit, ut nanctus v. 63,
corrumptiir 239, faetusi 43, alia, tameii ai e multitudine e
plorum iudicium faciaa, dici vix pot«st quanto propius ad
ipsius poctae aetatem Falatiiiorum vel ut rectius dicam l'a-
lutiui B memoria quam Ambrosiaui accedat, in quo saepis-
siine cim, nerlo, saliius, esf legatur ubi priscam scribeudi
rationem gtutM, mrto, suluos, st et id genus reliqua Vetu»
ille plerumque solus testatur.
Quae cum ita siRt, consequitiir ut hic quoque ut ubique
rcgnare ratiouem debere intellegaraus, qua quod suapte vir-
tute praestet et in artis jiraecepta linguaeque leges et poctae
ingeuium couveniat, deligamus et praeter testium quantumvis
vetuatoruni reverentiara proberaua. Nec igitur propterea, quod
n aliquid aive A solum aive solos liCD testes babet, ilico aut
amplectendum aut aversandura esse, etiam qui iudole sua
ad iudicandum quam ad credendum tardiores siut int«llRgiuit
uportet. Qui quidem viderint ipsi, quo taudem lure aut qua
potius meiitis sive caecitate sive obBtinatione negent per sex
septemve saecula, quoe inter vivum vigentemque poetum et
acriptum Ambrosianum iuteriectit sunt, ea facta esae, quae
cum a mcripti T tempore ad duodecimum saeculum tacta
esse Palatinus Ji oatendat cum CD collatus, tum adeo iuter
scriptorum ^ et a tempora esse facta idem 1! cura cognatis
doceat. Et taraen bacc vel leviora sunt prae eortim evidentia,
quae inter scriptorum A et B tempora ease peccata albram
iu partem valens Palatinoriim Ambrosianique comparatio mon-
stret. Nam ut huc tandem deveniam, adbuc per vitia tan-
tum descriptua Ambroaianus quanta ex altera j^arte pra*-
stantiae laude emineat et prae Palatinorum bonitate prorsus
exsplendeacat, longe longeque quam vitiorum maior virtutum
multitudu tam luculenter prubut, ut ueqtieat contra dici. Sive
euim prava additamenta spectas, solus ab fais liber A eat
velut omiasis v, 23 lum ntala, 52 hene, 209 facla, 242 sagit-
tatis, 2m et, 306 ul, 321 non, 331) quod, 350 mmunitico, 851
nmc, et magis raemorabili exemplo post v. 72 illo piuioo
Siti ininnifnrr uis inyeniuui 7Horihus: sive spectas voctilarum
syllal)^u-iiiiJ<|iK' lacLiiia», eaa hoIus A supplet vetut v. 4li ^er-
£:m£ndationis PLAVTINAE. 321
rato fe, 55 tu, 62 ne, 198 quit, 282 mihi, 335 et, 378 ne,
1062 (2a nuj^tim pro damnum, et exqiiisitioribus exemplis
V. 758 mutuum, quod ne Bentleius quidem assecutus in Ter.
Phorm. in, 3, 2, v. 841 agat [gerit] animum aduortam, 1059
te uolo (a quarum duarum lacunarum veris supplementis lxii
prope afuit Itali correctoris coniectura), ut integros versus
mittam ex ^ in lucem protractos: sive de perperam traiectis
partibus quaeris^ verum ordinem solus A reconcinnat velut
Y. 21 id me transponens, 51 tua agit, 267 amicus mihi, 388
tuum eritj 421 mancupio abs te, 428 esse aiebaSy 470 cena sit,
652 istum egOy integroque versu recte collocato 510: sive
multis modis corrupta verba pessumdatamque sententiam re-
spicis, solus emendatam scripturam praestat ac praeclaram
saepe salutem a£Pert velut v. 29 plerique pro plerumque prae-
bens, 68 obiurgitem pro obiurgem [cf. p. 319], 11 tu me mihimet
pro ttUe mihi me, 72 antiquae jpro aniique, 92 (ne)queo pro non
possum, 259 tamen (nisi fallimur) pro tibi, 270 certa est res
pro certunst, 308 pepulit et seruit pro perpulit et seruauit, 311
satiust ut opust pro satius tui opust, 340 prodit cum Servio
pro producit, 343 miserescat ne tis alios pro variis corruptelis,
469 obuenerit pro ut uenerit, 487 nequeas saltem pro neque
ad salutem, 492 emisimus pro amisimus (quod assecutus Italus),
493 aequo pro oegtie, 507 si haec res pro etsi herdes, 639
men^ o/^/^io pro mfe officium, 665 ingenium ingenuum pro
tiMpen^um ingenium, 186 tna^o^ /amo^ pro n^iledicas (corrupte
nudedidas) famas: quibus duobus exemplis simillima inter-
pretamenta habes atque v. 350 inmunifico illud pro immuni:
841 domi cupio cum Donato pro domum cupio*), 846 ustir-
paui meis pro usurpauimus, alia: reputandum est enim pau-
ciora haec esse e multitudine exemplorum^ nec ea ambitiosius
conquisita magis quam cursim perlustrata fabula promiscue
coUecta. Quibus illa addenda^ quibus aliqua certe ex parte
vestigia veri A servavit, e quibus, quid scripsisset Plautus, Lxin
erui coniectura posset; ut v. 522 argnmenta ex argumenti
*) [Ez Addendis p. cccxxiiiBq.: ^commemoratara e THd. 841
•tractoram domi cupio dubitare noli etiam Baccbidum versui 246 (278)
AlUerey abi nxmc domum cupientes legitur.']
m, mmcBSLu opvbcvla v. 21
6z2 l'1tOI.KtiOMBNA llt: l!ATIONIIlV.S
[argltmbnti As], V. 252 uesHplica e uestwpica colUta reli-
quoriim ntemoria uestisplice, ueslipfiix.
Hed t|uam tam liiculentis dociimeutis praeetantiaiu Aui-
brosiaui codieis aatis dem onstrasse videor, eam idem probe
iutellego uou coutinuo ipsius reoeusioais bonitati tribueDdam
esse: immo largiendum est pari vel adeo maiure bonitate
potuisse Catliopii recensionem esse. Veriim id ut ita reapse
esse demoQstrari uequit, iia tamdiu uullum ad emendandum
usum babet, qiiamdiu uoUj qualis taudem ea. reoeusio fuerit,
libera etiamtum a saeculonim sordibus, eupparis aetatis lo-
cuples testis uus edoceat: qualis si iu promjitu esset, inte-
gram nobis Calliopii operam praestaus, uon negamus eau
nos fortasse prae Ambrosiaui ret^ensione secuturos esse.
At vero quantopere de priKtina bouitate Calliopii recensio nou
potuerit nou degeuerare, aeHtimari e longe miuore temporiti
iutervallo potest quod iuter CD et B intercessit: quonim
hic aut itlonim additameniis caret, ut v. 2C3 mim, aut la-
cunis vel levioribiis ut v. 10 («i), 14. 15 (ct), vel compln-
rium Tocabulorum ut v. 292 ijvns conlamlant , vel adeo inte-
grorum versuum 322. 904, aut falHis traDspositiooibiiu ut
V. C j>nm«m igitxti; 18 nomen graecc, 215 uerhin &>rum, 287
tUii canto, 366 esse aytmdae, 392 ego vl, 468 libi rcspdHdi,
463 tibi pffodiam, 755 ipsam rem, aut aliis corruptelis ut
V. 223 simvl pro stmitu, 539 fulgurilae pru (idgnr ila, ae
uunc plura cumnleui: quibtis exempliN omuibus ut aliis multis
iiuiim bouitatis cousortem Vetiis ille ipsum Ambrosianum
V liabet Krgo illiie ut redeam, w^ripturae praestautia Ambro-
.siiuii libri ut nou sit ilico e recensionis bonitate repe-
tenda, at aetati codicis tribueuda est, quae vim habere bo-
nitatis vicariam assolet. Atquc baec vera caussa est, cur
generatim iudieauti uoq possit non multo maior esse Am-
brosiaui quam Palatiuoruiu auctoritas videri. Hinc autem
rursum Iioc consequitur, ut ubiciunque suapte uatura pari
bonitate sint discrepantes luter se scripturae e diiobus fo»-
tibus illis ductae, nuUa igitur ut in exemplis adbuc allatis
deligendi necessitas, nobis quidem bodie haud cunctanter
sequendus A sit, ut in quo ratio autiqtiitatis eviocat pro-
babilitatem fidei maiorem esse. Yelu'
EMENDATI0NI8 PLAVTINAE. 323
profecto intersit, his aedibtis an hisce (xedibus legatur v. 177.
293. 402, uno A duce primis duobus versibus illud*), hoc
recipiendum fuit tertio; contra Palatinos utrumque. Sic iu
se nihil habent eur aut improbanda sint aut in dubitationem
Yocanda v. 361 opprobra, 384 penniUo, 843 faciam, 400 coni-
modey 655 dixisti, 659 ac, 1064 iubes: et tamen horum in
locum non dubitandum quin ex A merito substituta sint
ea^cbray permittafn**), facio, coinmodwni, tti dixti (quod imitati
snmus V. 556), ut, mones. Quamquam nonnumquam facile
sentitur cur, quod per se nihil habere offensionis videatur,
tamen Ambrosiani memoriae vel ut minus exquisitum aut
elegans posthabendum sit, e. c. de stultitia mea v. 509 pro
de siultMis meis***), vel ut minus recte cogitatum, e. c.
depeihr v. 640 pro d^Uar, vel denique ut minus conveniens
in loquendi consuetudinem Plautinam, sicut v. 85. 215. 313
bona per se vocabula culmine, inscius, tegwmentum, pro qui-
buB quidem formis a Plauti usu alienis eas ipsas A suppe- lxv
ditat; quas ille solas novit: columine ut Amph. I, 1, 211.
Oas. ni, 2, 6. Epid. II, 2, 5: insciens ut Men. m, 2, 30.
Mil. m, 3, 20. Pseud. III, 2, 54. Capt. prol. 45. 46: inte-
gumentum ut Bacch. IV, 2, 19. 20. 23. Quae autem novae
voculae accedunt, nec ad sententiam illae nec ad metrum
necessariae, quamquam eaedem nec incommodae, velut v. 45
hic, 70 tu, 234 ut, 642 hanc^ alibi aliae, eis veritatis fides
satis hinc parata est, quod omnino his duobus generibus,
quae consulto ascriptorum glossematum accessione et casu
elapsorum vocabulorum omissione continentur, antiquitatis
commendatio praecipue censetur: ut, quo quis codex et ve-
tustior sit et propter ipsam vetustatem praestantior, eo et
futtilium accessionum minus et plus commodarum, quantum-
vis non necessariarum, teneat. Porro etiam in transpositiones
eiusdem illius vim ratiocinationis valere consentaneum est.
Yelut nihil est sane cur displiceat qui in Palatinis est ver-
*) [v. 177 in ed. alt. Ritschelius cnm Fleckeiseno hisce aedibus
Mripltti ut ▼. 80. 124.]
''l*)i[PHSMITTO As cnm ceteris, nt v. 1067, item Ritschelins in
ttMMif meis cum Bergkio Ilitschelins scripsit in ed. alt.]
21*
324 PKOLEliOMENA I)E RATI0SIBV8
borum ordo v. 88 scire cupio, 325 aeniam dare iam, 376 tm'-
bis stitnmam, 466 tn nunc, 563 qaid Uic locutust, 1049 cr
eorum: et tameii inverso haec ordme non miuus commodo
Hcribi Ambrosiani auctoritaa iubebat ckjj/o scire, dare iam
ueniam [cf. p. cclvii], svmmam inibis, nunc fu, quid hic est
loctilus, eortim ex*): pariterque v. 20 uos hor, 765 iam aliquis
[aliquis iam Trin.*], et levi acripturae diversitate accedente
inumias betiefacfto tuu) pro heneficio imtenias tuo v. 1051**),
komo hominis fectl pro facit Itomo iiominis t. 1069; in quibus
omoibus necessitaa iransponendi nulla apparet.
Atque hae quidem, quaa per genera sua breviter per-
censui, discrepantiae ita comparatae sunt omnes, ut coa-
ailium aliquod corrigeudi ne leviHsimo quidem indicio pro-
Livi dant, aed solitis depravationis viis natae esse videantur.
Quo cautius de gravioribua.quibusdam iudicandum est, velut
cum V. 88 pro his, Seil istuc nt^oti scire cupio quidquid est,
idem Ajnbrosianus Seti istuc neyuti cupio scire qiiid siel prae-
bet, vel 747 Eadem otimia istaec pro Nam lierck omnia
istaec [sic Trin.*]. Sed aliquam aane interpolationis suspi-
tionem facile illa moveant, quae e v. 214. 502 iam supra
attulimus: Imiisque cuortisae omnibtis et qtiin di hene uortant
[cf. p. LX (319)J, quae ne potuerunt quidem sic scribi a
poeta. Quo nescio au etiam illud quispiam referat, quod T. 841
iuxta posita sunt agal et ga~il. Maior etiam dubitandi locus
in T. 328 eat: qui cum e Palatinia sic vulgetur:
Bene uolo ego illi facere, si tu non neuis. PU. Nempe
de tuo,
in hanc speciem immutatua in A exstat:
Bene uolo ilU facere, nisi tu n(Sn uis . . Nempe de tuo.
Nam cum in hoc versu neuis etiam antiquissimus ille glos-
sarii Plautini scriptor legerit, de quo capite II dixi, non
profecto temere quia conlciat ei interpretamento non uis
*) [lo ed. alt. pro eonm ex RitacbeliuB dicit esspectari auo tx
vel (rioe cx) ipiontm aut swtpte, ut ad idem aubiectum reforftnr
probant.~\
*•) [inuenia» benficio tuo Trin.', cf. Opusc. phil. C p. 719.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 325
pro neuis irrepsisse, hinc autem consectariam fuisse si non
particnlanim in nisi conversionem.*) Sed tamen huius po-
tissimum originis cum non possit necessitas persuaderi, tutius
visum est hic quoque vetustissimum testem sequi: praeser-
tim cum illud vix ac ne vix quidem concedam^ in corrigendi
caussa etiam nempe vocis correptionem fuisse: nam metro-
rum quidem correctorem nulla vel in Ambrosiana vel in
Palatinis vestigia produnt, id quod iam olim pronuntiavi
Dium. antiqu. Darmstad. a. cioiocccxxxvii p. 755.**) Cete- lxvii
rum diversarum recensionuni tenues quasdam tamquam reli-
quias non infitior hodie quoque superesse^ sed earum ex
antiquioribus ut puto saeculis repetendarum, partim autem
sua sponte natarum, partim critica opera grammaticorum
paratarum. Quarum unam aliquam necesse est in praecipuo
honore per saeculorum decursum habitam esse, sive eam a
Valerio Probo sive ab alio profectam: nam de Varrone ne
quis suspicetur satis cavi Parergon p. 80. 367 et nuper Musei
philol. nostri t. VI p. 509 [= Opusc. phil. III p. 447 ann.].
Eum autem, quisquis fuit, sane metra quoque attigisse
putOy et potissimum quidem cantica Plautina in eam formam
redegisse, ad cuius exemplum aliquo intervallo, sed tamen
communi saepe testimonio A et B accedunt: quorum cantico-
rum rationes iam proximo post poetae aetatem saeculo parum
perspectas esse Sisennae exemplo docui Parergon p. 383.
Praeterea e satis antiqua aetate illud repetendum valde me-
morabile^ quod quibusdam in fabulis pro eis quae nunc ha-
bentur personarum nominibus in A prorsus diversa reperta
sunt: quod attigi ibidem p. 278; suo loco persequar uberius.
— E tali autem recensendi studio et consilio quidquid trans-
isse in Ambrosianum conieceriS; certe non poteris talibus
ad aliquam tamquam praerogativam Palatinorum demonstran-
dam uti: nam quae in his ipsis duplicis recensionis vestigia
versu 1188 aperui {ducam: optumumst et ducat: licet, acce-
dente personarum mutatione), eis manifestiora reperiri nego.
Itaque hoc omne cum valde ambiguum sit^ non poterit non
*) [Cf. infra p. cxxxi. Opasc. phil. II p. 249.]
**) [^i OpnBC. phil. II p. 198, nbi vide annotatioDem.]
rRl'I.F.(iOMKNA UE RAT10KIBV8
1
tutissimum videri Aiubru^<iiuii auctoritati iuaiioi|iiittim esse,
iibiciimqiie id saiia ratio |>atiatur iiec pme.stantia Palatino-
LXTui rum tamqiiam in oculo» incurrat Quo minus singuliina
quaedam et vehemenicr auspecta, quae soU testantur Pala-
tini, artificiis quibusdam interpretandi excuHaudive &nibagibnN
tutanda sunt tit recouditiora atque ezqidsitiora, aed ad sauam
simplicitutem probatamque consuetudinom cum .1 revocanda.
Ita quod e recessibus priac^e linguae manaHisc creditum est,
vnlumis adiectivum pru inwliiinis positum, cui defendendo
gloasas Mdori arcessiveriiat, Plautum certe non ampliuB
spousorem babebit, poatquam vulgaris incchwwm forraa v. 743
ex .1 prodiit Ita ncmuUa y. 3G4, quod aucipiti similitu-
dine illurum quae sunt nefasttis, nefarius, nefunihs defeade-
nint, expeditissimae iam scripturae nvrt multa cessit. Nec
baud particulae vim probibendi in poaterom versua 651 fir-
mabit, ipso m' pro liatui substituto in A emuculatiis. Non
repugnat rationi frequentativum verbum largilari, nec metru
repuguat verau 742, aed exeraplum praeter hoc ipsum non
habct: ubi cum simplex largiri verbum A testetur, illud son
poterit nou e lexicis exulare. Sed sane horum nibil, absque
Ambrosiano esset, vel inveniri coniectura potuerat vel iuven-
tum reponi debuerat.
CAfVT VII.
Enucleatiu» vitiorum (lausaas et genera persecutus siim,
quo certiorem raihi viam ad meas emendandi rationes tuUn-
das commendandasque mimirem. Non ent enira ia scriptor
Plautus, quo cum ea, quae tantis hodie laudibus mactari
Lxix solet, religione ad ipsorum L-odicum fidem cunformato fecisse
operae pretium videare. Praeterea fateor ingenita indole eo
animum meum diici, ut pauUo uberiore commentaitdi geuere,
quam quo opus habcre peritiores videantur, illorum potissi-
mum usibus consulam, qiii sese fingere ad banc artem et
disciplinam cupiunt. Igitur quae et qualia vitia aaa CD
traierunt, aublata ea in B, tum B vel solus vel oum CD
traxit Bublata in A, tura sibi propria A habet non propa-
gata in B vel BCD, eadem et similia nostrone iure existi-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 327
mabimuB et in A residere non sublata in B{GD)y et in his
exstare non sublata in illO; vel ut planius dicam, codicum
ABCD aive onmium sive (ubi deficit A) BGD tantum com-
mnnia esse? Nostrone igitur iure videbimur, etiam ubi nihil
in libris indicii^ vel interpretum additamenta expulisse vel
librariorum incuria ortas lacunas supplevisse vel turbatum
ordinem reconcinnasse vel litterarum syllabarumque permu-
tatione depravata redintegrasse? £t horum quidem generum
primo memorabile est aUquanto gravius priores partes Tri-
nammi quam posteriores affectas esse^ ut tamquam elanguisse
interpretantium et intellegendi commoditati succurrentium
studium videatnr. Quod et supra commemorata probant et
praeter codicum auctoritatem sive a nobis sive ab aliis in-
dagata haec glossemata: v. 130 aut qtiid interest] 169 magis
adiectum adesuriuit verbo; [209 tamen]] [232 ad aetatem
agundam, quae e v. 229 molestissime iterata esse*) apparet;]
238 blanditur, quam vocem prope nuUo intervallo excipit
bkmdiloquentuius; 239 sqq. auarus, elegans, blandus, inops ab
Hermanno expuncta; 264 atgue**)*^ 309 duni] 495 an et 750
sed, deleta iam in FZ] 537 a fne***)] 559 et 717 sive qui-
dem sive hercle [cf. p. cxxvii]; 660 sive dicta sive cor(fe;Lxx
681 uis] 837 tua^ 943 eho; 1054 ipsa, quod vel positio^ quae
in aliis codicibus alia est, suspectum redditf): integris autem
versibus comprehensa glossemata (vel in versuum speciem
postea transformata) 48 sq. (73) 74. (92) 93. 263, ubi in
CD demum accessit enim^ 312. 368 et inter 427. 428 medio^
quos item alius in aliis libris ordo; qui saepe interpolationis
indicio est, ficticios prodit; postremo v. iuter 788 et 789
medio. Quorum versuum eos, qui misere cousutis pannis ne
ad numeroB quidem recte incederent, a Plautinorum con-
tiniiitate prorsus exclusos in annotationem reieci, pariter
atque ab ipso A iam omissum illum qui post v. 72 legeba-
*) [PoBtea duplicem omnino hornm versaum recensionem baberi
itatait Ritschelius, de quo iam Bergkius Buspicabatar.]
♦♦) [Cf. infra p. cx. ccxc sq.]
•**) [a me istutn, non istunc Trin.* cum A et Camerario.]
t) [In ed. alt. ipsa Ritschelius retinuit, quamvis merito fortasse
placaerit qood olim proponebat p. ocLXXvm.]
328 l-Hnl.Kr.OMENA 1>K uationibvs
tur: reliquoH, qui aU vorHUiiui aiuiilitiitltut;iu aut aliqao sut
probabili (ut 312) successn redacti ee^ent, caiieelliH inclosi.
Ceterum non glossematum iu numero habendoij, sed error^
librariorum iterato» esse, qui in libriH omnibus leguntur poat
T. 704 et ()OHt 705, unusquisque perspicit, quamqnam es
parte tantum Italu» corrector pert^pesit cuin Merula.
Quod autem singulari diligentia euntm, quae vel cscide-
rint io codicibus vel traQspoBitioneni passa sint, expmpla
superiore capite composui, ct cousulto quidem proetermiasis
quoruni iudicatio e subtiliorum legum metricarum prosodia-
carumque doctrina penderet, id vero ita institui, iit ab ex-
ploratis indubitaii.tque profectus certa ratincinandi via possem
ad ea progredi, quae cum metrorum disciplina universa con-
iuncta omnium maxime esse controversa flcirem: quando illis
ipsis duobus generibus metrorum ut depravatio ita emendatio
maximam partem continetitr. Et omnium quidem ubernmum
i.xxi in Plautinis tabulis corruptelarum t'oDt«m iam olim dixi non
fuisse alium nisi quod, cum in familiari sermone plurimac
vocea vel abesse vel accedcre vel vario sese ordine excipere
nullo sententiae at4:|ue adeo elegantiae detrimento posseDt,
horum nibil non librariorum quoque levitate imprudentpr
admitteretur uaepissime. Quod si ita es^e conceditur, ut con-
cedi multitudo exemplorum iubet, quo tu miro atque adeo
prodigioso caau illa.s mutationes putabis tantum ad numerOK
corrumpendos numquam valoissei' Et tanien qui, ubi vel ad
sententiae integritatem vel ad grammaticam rationem aliqnid
desideratur, non defugere vel transpositioncm verbonim vel
adiectionen] solent, sjmul atque ventum est ad metrortim
concinnitat«m, easdem emendandi artes nescio quo fastu per-
horrescunt quave superatitlone eis adhibitis piaculum fieri
clamitant. Verum hos quidem mitto iu praesens, ad metricas
diaputationcB infra reversurus: quibus tamen pro fundamento
esse hanc ipsam ratiocinationcm volo, qua me etiaui tacen-
tem uti recordandum erit. — Vt autem int«rpolationem , ita
lacunas quoque atque transpositiones non est mirum a sin-
gulis vocibus ad integros versus pertinuisse. Ac de lacunis
quidem gravioribus esposui capite II: transpoeitorum autem
praeter codicum fidem versuum eiempla habes v. 320. 369.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 329
577, 578, 590. 765 sqq. 879. 889 sqq. 1020. 1054. 1114: de
aliis, ut 336. 415. 660 sqq. 719 sq. 1172, aut non potuimus
aut non ausi sumus Acidalio, Hermanno, Bothio, Meiero
assentiri. Quarum transpositionum cum paucis verbis ratio
reddi nequeat, malo nunc de earum caussis nihil quam parum
dicere: quas quidem sua quemque meditatione facile assecu-
tarum confido. Lacunas autem quod non soleo significare,
nisi ut simul supplendi experimentum faciam, id non vereor Lxxn
ne quis ita interpretetur ut yel ambitiosius yel iusto confi-
dentius factum videatur: qui non uUo pacto verbis velim
exempli caussa propositis, sed ipsi de aliqua lacuna coniec-
turae fidem facere, idque ut certae viae demonstratione fiat
credam ipsius artis rationibus flagitari. Quamquam quaedam
sane, minore yerborum ambitu comprehensa, propemodum
spondere posse videare: ut y. 1113 ahsentis mei eri, yel
y. 1120 divinando revocatum domi in fine versus, quando
extrema potissimum versuum vocabula non raro elapsa sunt
(ut Y. 841. 1059): fortasse etiam redintegrata initia mutilo-
rum yersuum 945 sqq. Sed v. 130 sane excogitari complura
possunt pari probabilitate. Gonfirmant autem aliquotiens sup-
plendi fiduciam ipsorum codicum singularia vestigia, velut
cum in B vacuum spatium v. 885 inter ire et occipias re-
lictum est*) (prorsus ut v. 986 pro servatis in B litteris fo
an fu if vacuum spatium in CDEj vel in his solis spatia
ab initio versuum 945 sqq.), quod explevimus Jiercle particula,
quae non raro liberiore coUocandi genere mediae construc-
tioni interponitur, e. c. 457. Vel cum v. 245 mira discre-
pantia abi pro ibi A exhibet eo in loco, cui aliquid deesse
metrum arguat: unde abi litteras interpretati sumus ex
a\tque i]&t residuas: similiterque alibi similia, e. c. rem \id\m
enixe effectum e rem menixe quod in B est v. 652**), vel
*) ['Alioqui licebat aut Hi ante lucem tu ire^ aut cum Reizio Her-
maniioque Ante lucem si ire^ aut cum Muellero de pros. p. 600 Si ante
lucem exire, Ingeniosius tamen ceteris Si anteluculo ire Eochius, ad
Appulei exemplnm Metam. I, 14 et haud dubie etiam I, 11: nisi quod
tamen laconam B non ante ire^ sed post eam vocem habet' Trin.*]
**) [rem denixe Trin. ' cum Bergkio ex Placidi glossa. Cf. Opusc.
pbiL m p. 62.J
330 PBOLEGOMRNA l»E HATinNIBVS
spOTwfen ([w] e ajwutfojti 1157, vel sagmttn [qm]m ciitf e *i-
ffimm merus 722 \s. si erus Trin*], adutcU a\d\ ex adMt^
933. Quod nicubi talibus indiciia veri careremus, siia spoate
intellegitur illiid fuisse imprimia curanrlum, ut quae excidisBP
(tit coniccremus, eis ab litteramm potissimum similitudine nci-
norum vocabiilorum quaiita maxima posset probabilitas pa-
rata esaet. A qua parte velut haec commetidari putamus;
fjitimm unn tKtatent exiyat v. 15 (plane tit Capt. III, ft, 62
i^tcum tma a paero {lelaiem exegeram), dotern olim [undf:
dotem cunde Trin.*] 158, eius sauiis 242, miseros mlsere2G9,
\faeile fedsti 269,] imlMos cis 294, [consilia consident 300,]
( »u)do: nulto modo 58<>, eum cum 700 [cf. p. CCXLV],
\id odnlescenH 781,] probari ei 813, eyo ergo igitwr 818
(prorsus ut v. 756), CaUielem quem 874 (ubi relativo pro-
nomine ad commodam enuntiati conformatiouem non minus
aegre careas quam v. 949), ctim sum 879, gi/id id est 889*),
memet 913 [cf. p. ccxxii], quia tu cum 1018**), ueteres
neterum mores 1028, i» maiorc 1029, slrenuos nunc H
eo ego 1123, consilia uabis ttoslra 1155, miseria una
1185.
Litteraniiu syllabariimve similitudo cum non minorem
vim in qiiarto genere babeat, quod variis permutationibus
depravata compleetitur, tamen non eat animus haec niuic
siiigillatim perseqiii et in talibus morari qualia sunt v. 1 108
morae dto e moracii effectum, 1087 miser snmwis e mifern
tneif vel ingeniose ab aliis inventa FAtm alii di issc 944,
Ceterum 994, coUtcrejiidae 1022, nngacissttme 819, alia. Vnum
illud designo, in Plautinis quoque ut latinis libris omnibus
nou fniase efficaciorem ritionim caussam quam relativarum
lonnarum jllarum afGnitatem, qiialea atint qiii, qtte, quo, quod,
'IHoi, ipios, qiiis, qtiia, qtiin, quoni, quam. quaniio, qtumiam,
[lermiitatae illae inter ae locis imiumerabilibus, velut huiiia
fabulae v. 402. 437. 504. 529. 566. 638. 822. 823. 900. 904.
*) [Iq ed. alt. pro quiil id est libt mtnen Ritscheliiis dedit ijuid
ittuc ett lumitn, qaia 'tibi illnd tam incommodum eat >d genteirtuuii,
ut non ponit non «dditiciam Tideri.']
•*) [Ined. alt. BitiobeliuB homonibus fornia cnm Bergbio rediicta
veraum laiiare ttaduil.]
EMENDATI0NI8 PLAVTINAE. 331
967. 978. 1050, 1051. 1056. 1083. 1092: quorum versuum
parti pristina scriptura eademque ab ipso Plautino confor- lxxiy
mandarom enuntiationum more praestabilior Ambrosiani de-
mom beneficio restituta est. Hoc igitur confidentius vel
sententiae numerorumye ratione iubente vel suadente con-
siaractionis commoditate atque concinnitate talia reposuimus
ut y. 85 qui pro quod ad loui relatum, simillimoque exemplo
T. 940 caput amnis qui, non quody item v. 492 quam quoniy
nou qui quomy eiusdemque generis alia. Evanuit nunc tandem
etiam soloecum illud qui ego v. 848, cuius iu locum quia ego
ex A revocatum: nam frustra fuerunt qui illud coUatis v. 929.
937 defenderent, quibus qui ipse, egomet et qui, egomet inter-
pungendo dirimenda fuerunt. Nec plus fidei prava pronominum
consociatio quorum eorum v. 1023 habet^ quae biTTOTpaq)ia
est ut V. 33. Item reiectaneum qui pro quis in interrogando
y. 929. 1083: contra pro ecquis revocandum ecqui cum saepe
apud Plautum alibi tum Trin. 870.
cAPTT vni.
Sed ne delabi ad vulgaria dicar, his nunc relictis id
potius agam fructu ut arbitror pauUo maiore, ut iam non
discretis emendandi generibus totam fabulam a nobis ut
potuimus purgatam percurram ex eaque per saturam nota-
biliora proponam, unde aliquid profecisse scientia linguae
latinae videatur.
Ac nova vocabula vix dubia emendatione prodierunt
V. 292 et 693 lutitant et conlutitet*), cum ficticiae hdu-
lare et coUfdulare formae^ quas ne codices quidem satis
tuentur, rationem non habeant. — Non magis recte factum
V. 977 recharmida, quod esset ^rursus indue Gharmidis per- lxxv
sonam': cui cum contrarium dicendum fuerit, requiri de-
charmida intellegitur. — Contra e librorum vestigiis v. 912
suscitatum recommentatus non plus dubitationis habet
^ [V. 693 in ed. alt cum Bergkio Buggeoque conlutukrUare
verbam revocavit Bitschelius me conlutulefUet Bcribens, ubi antea me
autem conluiitet dederat]
332 l'R0LER01IENA DE RATIONIBVS
quBm tribuH post versibue posituui recmimmiscor, — Miaere
languebaiit verBii d^cTpujrdTiij 11 18 iuncta adsequttttr subse-
gtiUur verba, quorum |triiis ne exemplum quidem habet in-
transitivae significatioDiH: adsectte sequitur posui (u&m sub
natum e contiguo srdnt) memor Plautini versus apud Varro-
uem de 1. lat. VI, 73 praeclare ab Lachmanno*) emetidati
in Welckeri Naekiique Mus. phil. Rh. t. VI p. 120: ne se-
quere adsecue Polybadisca e. q. s.**) — Negatum est aucto-
rem habere numtie, quamvis frequententur annc, ittrvmne:
illud scripsi v. 922, etsi potueram WMmMawi***), quia unum
in promptu eat certum esemplum Poenuli V, 2, 119, ubi
quod rulgatur
Bt te moneri num neuis? — Sane nolo:
sententia ipsa flagitat ut in numne itis mutetur. — Nempc
enint ausus sum quamquam posterioris latinitatis auctoritate
V. 61 introducere, sed et ad Megaronidis sensuni aptissime
et alibi quoque perinutatarum namqttc, neque, nempe vocum
(ut T, 278) exemplo: nam quod libri produnt, tiamqtie enim,
iiumquam adducar ut defendi posse quta enim particularum
consociatione putem, quae est diversissima. — Reconditiorem
sectitis pro sccius formam, cui fidem facit Varronis apiid
Gellium XVIII, 9 testimonium, non dubito quin v. 130 vere
indagaverim in librorum memoria sccultis. quamquam eo ipso
Menaechmorum (V, 7, 57} loco, quo utitur Varro, non scr-
1 vfttam in nofltris libris. Nec alibi eiua vestigia apud Plau-
tiim hodie supersunt: nisi forte eo spectarc dicas selius scrip-
turam, quam Ciatellariae IV, 2,24 B exhibet.|) Nam quod
*} [Cf. enodem in Lacr. p. SOli cetertuu in ed. alt. Ritscbeliai
DOD practer probabilitatem Hermannam indtcant totum versiculnm
IIIB deleTlBse ut e gloBaetnatiB conflatum; qnacri tamen pogse num
fart« talis olim verBus exatiterit:
Qiiod ngo, Bubito aubit, Biibseqaitar.J
") [Cr. Opuac. phil. in p. ISBaqq.l
•*•) [8ic Trin.', Ef. Opusc. phil. II p. 248 ann.]
+) [Ei Addendii p. cccxxiv: 'p. lxxvi qnam attuli Pala-
tini B Bcriptnram irtiui pro seeivs, eam mirom est bii in t&m aati-
quia monumentia reperiri quam aunt Lex SerTiHa et Sententta de fini-
buB inter Gonuates et Vitnrios regnndii lata. De quo qoid aentieB-
EM£NDATIONIS PLAVTINAE. 333
Trinummi y. 397 Gulielmius suasit; secHus nikilo facit pro
fadiHS n. f, ferri ita tantum posset; ut simul ilk pronomen
accederety quo ad filium id enuntiatum referretur. — Paucis
coepio praesentis exemplis novum accessit v. 1052 coepiaSy
effectum a nobis e planissima Ambrosiani codicis scriptura
COAPIAS.*) Quae ipsa satis memorabilis est propterea, quod
fiierunt qui e con et apio sive apo derivatum esse coepio di-
cerent. Quod si probabiliter opinarentur, baberent quo per-
commodo firmamento coniecturae suae uterentur. Quos ego
aequi non sum ausus, ut qui rationem non perspiciam qua
e co et ap non copio, ut copula, sed co^io (tamquam coepula)
ortum dicam. Idem co^ vix ac ne vix quidem adducor ut
tribus esse syllabis a Plauto pronuntiatum credam: quamvis
esse pauca quaedam exempla sciam aliqua specie veri in hanc
partem valentia^ verum eadem ut puto fallentia. — Sed vere
ab ap stirpe dactum aptus rara veri participii potestate
V. 658 a poeta positum esse Ambrosianus persuasit oti*aptus
praebens, una tantum inter i et a littera interiecta, pro ce-
terorum librorum scriptura otio captus: quae ut interpretandi
studio debetur, ita ad metrum non potuit nisi inverso ver-
borum ordine accommodari. — Gontra libros quidem pro
equidem particula non ad primam personam relata reposui
V. 352. 611 et reponam in ceteris fabulis ubique. Quam
formam quamvis acri contentione cum alii tum nuper Han-
dius **) Tursellini t. II p. 425 sqq. omnium personanmi lxxvii
esse communem pronuntiarint, tamen Plautiao quidem usu
persuasissimum habeo cum Bentleio (in Ter. Heaut. IV, 1, 19
et Adelph. V, 3, 65) a reliquarum praeter primam societate
prorsus excludL Id ut recte a me sentiri demonstrem^ ex-
dom sit, Tolo ab aliis doceri.' Vide Fleckeisenum Mus. Rhen. VIII
p. 222 Bqq.]
*) [FefellisBe se opinionem de hoc versu et hic et infra
p. Lxxxix disputantem Ritschelius intellezit, cum Studemundus occi-
PIAS potius ez A enotaret; qnare in ed. alt. auctore Fleckeiseno occu-
pias dedit servato duarum.]
**) Qui quem Beroaldi codicem Plautinum cum alibi tum in hac
dispntatione p. 431 commemorat, deterrimus esjb einsdem, cuius F
Doster, generis.
334 PROLKGOMENA DE RATI0NIBV8
empla ab Handio prolata breviter persequar. £t Persae qoi-
dem IV^ 4, 87 equidem ab Ambrosiano libro prorsus abest^
pro contiguo autem miseret septem litterarum spatia sunt
cum £T syllaba: unde sic versus restituendus:
Ita di bene me am^nt, sapienter: atque me miseret
tamen.
Sticbi 11, 2, 5 ex eodem libro pro equideip recipiendum me
quidem, reliqua sic reconcinnanda:
Nam me quidem miserebat harum: Ergo auxilium pr6-
pere latumsi
Atque etiam ubi licet equidefn cum prima persona constmere,
tamen non raro quidem substitui codices iubent, ut Persae
II, 1, 4 :
Me quTdem iam sat tibi spectatam censebam esse et
meos m6res:
ubi [una] me quidem A (cui reliquorum quoque emendatio
debetur), [ufta]m equidem Palatini. Aululariae auiem 11, 1,
18 nec quidetn nec solum equidem est in libris, sed praeter
versus rationem ie equidem: ubi quo vitio te, eodem etiam
proximum e illabi potuit, quod adeo abesse ab aliis codici-
bus ipse Handius dicit:
Lxxviii Tu: Tiine ais: Si negas nego: Dec^t quidem uera pro-
loqui.
A metro trisyllaba forma respuitur etiam Persae IV, 3, 76,
ubi ea [et in edit.] quidem edepol Ubei^alist scribendum: item
Mcn. n, 2, 35. HI, 3, 27. Rud. III, 5, 47:
Insanit hic quidem.qui ipse maledicit sibi.
Di me quidem omues adiuuant augent amant.
Haec quidem Palaestra quae respondit n6n meast.
Asperrimos numeros eiecto equidefn Hermannus perpolivit
Bacchidum v. 934 [974]:
Quadrigentos filios habet, atque omnis lectos sine
probro:
quibus quidefpi, non equideffi, ab interprete ascriptum. Persae
EMBNDATIONIS PLAVTINAE. 335
11, 2, 5 non sunt eqtiidem si sds tute iungenda, sed equidem
pftrticulae constructio per proximum yersum continuanda:
Equidem, si scis tilte quot hodie habeas digitos in manu^
Egon dem pignus tecum?
sic enim haec scribenda ducibus libris^ in quorum A egono
• ••GNUS apparuit, in B est Eoondeni piff^tuf, in C quod vul-
gatur Eodeni pignus: non autem profecto plus offensionis
habere inter se dirempta equidem — ego videbuntur quam
Merc. n, 1, 40 iuxta posita: Amaui hercle equideni ego olim
m aduiescentia. Inauditum est autem ea potestate, qua nos
«mJ ssuxir dicimus^ positum equidem pro quidem: quocirca
haud cunctanter Epidici lY, 2, 33 reponendum Adulescentem
quidem dicebant emisse. Restant tria sola exempla (quando
Trinummi v. 352 equidem non est Palatinis cum A com-
mune), horumque duo ita comparata ut^ quemadmodum in lxxix
reliquis prope omnibus (me quidem, decet te quidein, atque
quidem, adulescente quidem), contiguam e litteram caussam
fuisse erroris appareat, Mil. III, 1,54. Trin. 611:
Atque [e]quidem plane educatum in niltricatu Venerio.
Atque [e]quidem ipsus ultro uenit Philto oratum filio.
Ecquis igitur iam dubitabit Stichi quoque versui IV, 1, 48
Dum quddem hercle quod edant addas reddere usitata dnni
particulae, ut Trin. 58, intentione? Non recurret opinor
furca expulsum equidem*)
Ab horum, quae esse certa putem, societate segreganda
sunt, de quibus volo ab aliis doceri. Velut cum crebrum
esse Plautum glossarum reconditiorufti usu constet, quarum
multae in nostris libris obscuratae sunt, erit fortasse qui
pro eo quod v, 492 vulgatur salillum tale vocabulum sub-
ministret, quod et in Ambrosiani memoriam SAT • L • • • M
conveniat et hiatum ita tollat ut non opus sit animai forma.
Ytinam igitur in vetustis glossariis illis, quorum nunc lau-
tam editionem a 6. F. Hildebrando parari laetamur, tale
*) [De equidem particula cessit Ritschelias Kibbeckii argoiuenta-
tioni in 'Beitr&ge snr Lehre ▼. d. lai Partikeln' (Lipsiae 1869). Cf.
Trin.' ann. ad v. 362. 611.J
336 fHOLEGOMKNA DE IIATIONTBVS
quiddam exstet, quale futurum sit velut satulliitm, a satw,
satiUlus ductutn, satvlHum animae ut ait auimae plenum non
salinum, aed omniiio vaaculum, cum salis potisaimum notiu
ad seiit«ntiae vim miuime requiratur. *) — Simile est qnod
V. 512 ex Ambroaiaoi vestigiis conieci pro nutrice aliud no-
meu aiiquod sive tti veteri lingua sive ia vitae usu com-
muni exstitisse, quod a to litteris iuciperet: quale eiempli
caussa propoaui toleratricem, mallem esempli auctoritate
positum.**) — Siugularium sivc vocabulorum sive significatio-
i.xxx tmm tdem A etiam alibi non testis magis quam ambiguus index
est, velut V, 335 exhibenB nt videtur praemandatum pro
praedicatum, et pro nugatorias v. 644 NAUL ■ torias, quo quid
faciam nescio, nisi quod uon deberi calami lapsu! intetlego.***)
Mirum etiam v. 643 antecer.a [h.e. anteuertaJ pro anteparla.
— Versu tamen 644 (ut rursum ad paullo certiora transeam)
baud acio an pro uindex, in ijuo corrigeado critici sat^^gerunt,
(h obex nou sine probabilitate scripserim, quamquam litte-
rarum similitudine non summa: quae vox impedimenti notio-
nem etiam Peraae II, 2, 2L habet: commorandumsl apud hanc
obicem.f) Nam vindicem quidem non posse ullo pacto eum
*) [Ex Addendia p cccxxiv: 'p. lxxix eipetii qDadnBrllabnm
voHCttli nomeu aliqaod, quod Trin. v. 492 duce Ambrouajio codicv
in siispectiM salilluvi foniiae locQm snbfltitiieretiir. Tale etu ne
nimu quidem inveni, t»meii si forte in tnHjlUbcL forma &cquieaceadum
KJt quodrisjrllabo animai gcnetivo iuncta, praesto sit in Labbaei gloa-
eariis p. 333 ed. Lond. aunotatum fsitcllain nibiovi, pro quo e xcrip-
toribua sitella tantum et eiluta fonnas novimaa.' Ceterum qnod nb
Bildebrando eiapecUiTit RitBcheliuB, Gustavi Loewii copiae Buppedttai-
runt baliiliiM (animai) eruentis: cf. Opuac. pliil. HI p. 793 aq.]
**) [A vero se aberrassc Iioc loco postea Beiuit Rit^cbeliua nutri-
cem reliuqaeuB,]
■**) [SAUtRATORlAS As; cf. OpUHC. phil. II p. 126.]
t) [Ex Addendis p. cccxxiv: 'p. Lxxx dubitant«r defenaM
coniecturae, quH iiieiplicabile visum v. 644 uirulex nomeu mutavi ia
tu obex, illud obntarc video quod Fbocas teatatur p, 1709: t^a abl»-
tiuum taatum babeot in siagulavi numero, ut ab lioc frugi. ab hoc
obice, ab hac prece, ab Hoe viscere.* Quod praeceptum etsi noo eat
omni ex pBrt« vemm, cum apud ipsnm Pluutnm etiam AccuBativuB
obieem eiBtet, tamen noBcio an e&ni vim habeSit ut xaltem nominfitivQm
fuiiBe inuaitatum penuadeat. Contra uindex Disi fortu in pritoa laS-
£M£NDATIONIS PLAVTINAE. SS?
csse qui yiolet contaminetye; non negant nisi qui desipiunt:
argutius est Bothianum honoris uendax: in Gronoviana autem
construendi ratione yehementer languet inutiliter iterata sen-
tentia ad quaerundnm honorem, — E vitae cottidianae con-
suetudine crediderira epithecam*) petitum v. 1025, quam
interpretor aliquam ^Tribociv vel ^TTi^erpov, vel ut Festi ver-
bis utar apud Paullum p. 14 M., auctarium, quod super men-
suram vel pondus iustum adieiebatur, ut ctimulus uocatur in
modio: quo sensu ipsa ^TTiOrJKii voce in simili ioco Aristo-
phanes usus Vesp. v. 1391: KdH^paXev ^vreuGevi fipiouc hi\C
dpoXinv KdTTiOriKiiv TdTTapac. Nam in apothecam qui apud
Plautum probarunt, quod a librorum fide proxime abest, nec
hoc nomen ab horrei capacitate umquam esse ad cistellae
significationem deflexum demonstrarunt, nec illud declararunt
qua probabilitate Stasimum servum et possessorem dactylio-
thecae cogitarint^ et ea usurum ad id condalium condendum,
quod ipsum gestare in digito soleret. Ne6 ullo modo friget,
si quid sentio, servato epithecam Stasimi oratio: qui non il- lxxxi
lepido acumine de rebus nihili, damno et labore, ita loquitur,
quasi bono bonum dedita opera quaesitum accedat. — Ad
ea, quae probabilitatem etiam sine exemplis habeant, me
iudice illud quoque pertinet v. 887: opus fartost uiatico, quod
e librorum memoria factost adeo sua sponte prodit; ut facile
vincat longius petitum fa>ce\ sive fartum uiaticum interpre-
tabere tamquam reisefUllung, reisemast, sive certum libi genus
collata fertum forma.**) De substantivo uiaticum cogitarunt,
qui et infercirent: adiectivum habes Bacch. I, 1, 61, ubi
cena uiatica dicitur. — Contra substantivum, ut Poen. IV, 2,
16, non adiectivum volui uinarium esse v. 888: ubi ut pro
nitate reconditiorem aliquem significatum haboit: (velat cogitari potest
vindicans h. e. ulciscens et puniens scelera carnifex aliquando dictus
esse vindex:) me nescire fateor quid vulgata scriptura fiat.' Cf. Opusc.
phil. II p. 626.]
*) [^in6if|KT)v toUendi hiatus causa in ed. alt. Ritschelius scripsit,
id quod graccorum in hac ipsa fabula vocabulorum (v. 187. 419. 705)
exemplo commendari monuerat Kochius. Cf. infra p. cxcm sq.]
**) [In ed. alt. Ritschelius Opus factost uiatico servavit in prae-
senti, qnia melins nondum inventum videbat.]
FH. UTBCHKLII OPVSCVLA V. 22
r
338 PROLEOOMENA DE KATlONtBVS
Wfsculum mnariuni scriberem uesculum uinarium, item co-
dicum me vestigia moverunt, in quibus oat uixillum: aegre
enim perspicias, qui adeo obscurari planissimum et usu tri-
tum uascuhm potuerit. Nou incommode, cuius sigDificare
esilitatem vellet, uesctini uinarium dixit, de quo vocabulo
Appulei interpretes egerunt ad Metam. XI init.: demiQuti-
vam ttcsculus formam et FGstus testatur et iu quibuslibet
adiectivis sermonis genuA Plautinum admittit, quemadmodum
alia quoque, ut uemistulus, liquidiusculits, semel tantum repe-
riuntur. Quo miuus veritns sum pro placiile v. 726 substi-
tuere placidule *) : praesertim cum adiectivo plaadalas
etiam Ausonins utatur. — Paene oblitus sum repositum
V. 820 salipolenti defendere, vel potius repellere per libros
omnea propagatum sahipotenti. Qiiod quaero qui taudem
tueare omnino, cum recte i^ane salsam esse mare dicatur, sed
□ec saisum nec salsa umquam in latinitate pro ipso mari
.1 dicta aint, ne ab iis quidem poetia qui talium fuere feracis-
simi: ut salsipotetis Neptunus non sit alius futurus nisi mu-
riaticorum potens. Coutra et snle et salo iam antiqua aetas
dixit pro eo quod est 'mari'.**) Accedit quod parum pro-
fecto el^aoter salsipolenti Nepttmo et (luclihus salsis laudes
agi gratesque haberi dicuntur. — His ut tandem fineni fa-
ciam — nam omnia exhausturo commentarius perpetuus scri-
beudus sit — de corruptia v. 1021 nominibus propriis etsi
aliorum iudicia expecto, probabiliter tamen et Chiruchus in-
veutum puto et de Ccrcobolus dubitatum, quia ab eadem
K^pKoc voce factum nomen Ccrconicus praecedit: quod etsi ad
ipsam furatrinam non valet, tamen ut liberiore iocandi genere
lusum rix ausim sollicitare. Quodsi repositum Crtcolabus noa
est diasimile veri, cousequens est ut tueri liceat trochaicam
mensuram contigui nominis, quod iu libris scribitur crinnus:
non insulse igitur Crimnus dici visus tamquam famelicus
KpiMvoic h. e. micia panis ipae intentus.***) lu hibridae vocis
speciem ut alia apud Plautum fictum esse Collabus poteat
•) [pladded Trin.', cf. Nov. eic. I p. 9;
•*) [Cf. OpIUC. phil. III p. 146 aqq.)
•••) [Crima Trin,'. Cf. OpnBO. phil. III i
EHENDATIONIS PLAVTINAE. 339
(quando de K6XXapoc nemo cogitaverit)^ quamquam non va-
cans dubitatione. Vt non inepte hoc exemplo totum versi-
culum vemacula lingua imitere:
Haltefest war'8, Schwanzelsiegerich, ErumleiD, Ringfreand,
Greifezu.
Quoniam in nominibus propriis versor, libet etiam Callinm'
chum*) et Chariclem commemorare^ quae nomina ut aliis
usitatiora v. 917. 922 invexi.
Addam his pauca ad locum de constructione pertinentia.
Accusativo iunctum^ non dativo obrepere verbum, qua con-
structione in prologo Poenuli v. 14 dictum tacitum te obrepet lxxxiii
fames, Ambrosianus praestitit etiam Trinummi v. 61 m.in-
PBUDENTEH exhibens pro miki impnidenti: unde consequens
fuit ut etiam v. 974 non mi, sed me insereretur. — Gontra
dativus requirebatur v. 558 os cui sublinat pro cuius os sub-
linat: constanti enim loquendi consuetudine sublini os ali-
cui dicitur, non alicuius. Et illuc spectare ipsa Ambrosiani
scriptura CUIOS videtur, quorum tantum ordo invertendus
[quoii os, ut v. 358, Trin.^J. — An eo egestatem ei tolerabis
V. 371 certissima correctione eflFectum est ex egestatem et to-
lerdbis, praesertim cum in A post egestatem aut E tantum
aut I sequatur. Hinc igitur profecti corruptis v. 338 numeris
tolerdre eius egestatem uolo maluimus servato verborum or-
dine qui in A esi, eius autem in ei mutato succurrere, quam
cum parte librorum transponere egestatem eius. Quae trans-
positio si cui ab ipsa numerorum concinnitate elegantior vi-
debitur, vel sic dativus tamen tenendus erit egestatem ei uolo.
Nec enim eodem carere ullo modo possumus v. 358, ubi
Philtoni sic vulgo interroganti: Cuius egestatem tolerare uis
— Lysiteles respondet: Lesbonico hinc adulescenti Charmidai
filio. Ergo cuius convertendum in cui tu [qtwii Triu.^] erat.
— Contra nullus dativo locus v. 1126: Neque fuit neque erit
. . . .cui fides fidditasque amicum erga aequiperet suum. De
intransitiva vi aequiperare verbi minime constat: quando
et in Pacuvianis apud Nonium p. 307 verbis ut ista sunt
*) [CaUimarchum Ritschelias inyexit in ed. alt., coi formae fidem
fecit in Opasc. phil. III p. 314.]
22*
I
PltOLEUOUEMA DE IIATIONIBVS
'omaita udstra, aeqniperarc tit queam Vereor cogitatioue ad-
ttendam eaae ea intellegitur, et eiusdem poetae apud Gellium
XIV e. I versu
Num si, (|u&e euentilra sunt, prouideant, aequiperent loui
V valde probabiliter correctura est arquiperem. Sed esto, in-
transitivam vim tueatur Pacuviua: at ita in Trinurnnii verao
illud saltem non tacendum fuerat, quae tandem h. e. cuiu?
fides nulli comparanda esset, scribenduni igitur tua pro ^iHf»,
I externa probabilitate mediocri. Veruui ne aic quidem vel in
l Piautinum loquendi morem illud convenit, ut nulli homini
t comparanda esse Oallicli» fidea dicatur pro eo quod est'nul-
I lins hominis fidei', vel in legitimam cogitandi rationem hoc,
lnt, cuiua praedicare fidem velimus, nullius comparandam
Kesse fidei dicamus potius quam nuUiiis fidem cum illa com-
I parandam. Hae igitur me caussae raoverunt ut confideoter
Isic repararem Plautinam elegantiam:
Quoiu5 fidea fidelitaaque amicum erga aequiperet iuam.
^Nullam autem fidem habet v. 1153 a Nonio prodita con-
(Btructio dignus salutis [sic Trin.'], exeraplo in tot milibus
I prorsus singulari. Natum ilhid iude quod, cum verus ordo
SoZute diffHus: immo casu turbatua in digntis sahiie: immo
transisset, tollendus esse hiatus videbatur. Quamquam ei
scriptori qui nimiam oranino fidem babeas, qucm deniirere
etiam /wc aetaie e v. 1090 afi^erre ut masuuliui generis ox-
I emplum: quam ego scripturam e comparata )wc aetatis con-
\ etructionc ortam puto. — Vno verbo tangam falsas idcm
prouominis conHtructioues, revocata Itttti particula emendatas
V. 54. 1163. 1179, — Postremo aliquid eipromam et exquisi-
tiuB uec in meam laudem valens. Nam quae in vulgus sola
coguita est particularum siw (seii) — siue (seit) couiunctio,
L comparauda ea graecia etiE — tTie partieulia, eam sero iu-
tellexi in eandem partem variari atque ei — eTte est a
> iixxxv Graecis dictum. Plaua exstant, ut in hia nuoc acquiescam*),
*] NoD fauc pertinc
a ne licuit qnideai m
I. Merc. II, S, 40:
3 pHBiiduli I, 6, 129 apparet, ubi per setiteii-
I pro si aubititDere. Eadem ratiu Paeud. IV,
jqne enini iu spouBione fiue eiut^ led m suic
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 341
optimorum librorum testimonia Curculionis I, 1, 4:
Si media nox est siuest prima uespera:
optimorum cum Ambrosiano Stichi III, 1, 18:
£re, si ego taceam siue loquar^ scio scire te,
nisi quod pro siue praestat seu scribere cum Palatinis. Qui-
bus quidem exemplis iam praesidium paratum est eiusdem
libri in Trinummi versu 183 memoriae Sl — SEU, quam
cum tribuerem librarii incuriae, imraerito neglexi. Suscepto
autem si pro siue cum in illo versu, qua^m conformandum
duxi, una syllaba desideretur, durior autem pro Plautina
simplicitate haec sit verborum coUocatio Haec si sunt recte, lxxxvi
seu peruorse facta sunt: non magis autem tolerabilis enun-
tiationum nullo vinculo nexarum hiatus, si servato, quem
libri prodidere, verborum Haec sunt si (seu) recte ordine hos
locom habent. Sed eiusdem scaeDae v. 35 oblitteratam vulgo loquendi
genus ex ABC sic revocamus:
Si canum seii istuc nitilumst Biue atrumBt, amo:
nbi rutQumst pro ruiHum A servavit, correptum autem ante vocalem
seu nescio an non sit soUicitandum. Alioqui licebat si substituere [sei
in ed. alt., cf. Opusc. phil. II p. 631]: quas enim hoc genus varietates
admittat [cf. p. cxxiii; Curc. I, 1, 5], docere Amphitruonis versus IV,
3, 15 sq. possunt, sic nisi fallor restituendi:
Siue ancillam, siue seruom, si uxorem, si adulterum,
Si patrem, 8% au6m uidebo. eum 6btruncabo in addibus:
ubi /6 ciduitertm ipse B tenet. Vtor hac occasione, ut etiam de pro-
logi versibns illis 69 sqq. breviter meam sententiam significem. Quo-
rum constructionem sic inter se distinctis enuntiatorum membris pla-
nam facimus:
Nam 81 qui ambissint p^mam hic histri^nibus: —
5» quoiquam artifici seu per scriptas litteras
Seu qui ipee ambissit seii per internuntium:
Siue ^deo aediles pdrfidiose quoi duint: —
Sirdmpse legem iussit esse Iiippiter.
[Ex Addendis p. cccxxivsq.: 'p. ijcxxiv sq. nescio quomodo me-
moriam meam fugit Bentlei in Andr. I, 3, 11 annotatio, qua exqui-
sitiorem illum si—siue particularum usum pridem rectissime explicavit.
Nisi quod reliquis exemplis perperam Pseuduli I, 5, 129 versum mis-
cuit, ubi si in si sumus compacti minime potest pro siue accipi.' Adde
Madvigium ad Cic. de fin. 1, 6, 20.J
342 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
sese versus excipere statueris Haec sunt, si recte seu peruorse
factu sunt: Ego me fecisse confiteor — : haec igitur omiiia
cum ita sint; consequens esse yideo ut a Lomano sumpto
pronomine relativo et rationi et concinnitati sic demum
satisfiat:
Haec sunt, si recte seu peruorse facta sunt,
Quae ego me fecisse confiteor, Megaronides.*)
Tantum de his. Ad eum autem locum grammaticae,
qui est de analogia^ haec pertinent quae infra posui. Pri-
mum omnium ti» genetivus pro tui praeclaro Ambrosiani
testimonio servatus v. 343. Qua forma etsi non dubito quin
multo saepius poeta usus sit, tamen coniectura eam revocare
vix umquam licebit, quoniam^ si a paucis exemplis ut Mil.
IV, 2, 42 recesseris, ad metrum nihil interest tis legatur an
tui, quod ipsum et bisyllabum esse et monosyllabum potest
— De masculini generis nominibus dubitari solet, ae gene-
tivi in a'i distractionem num pariter atque feminina admit-
tant. Litem dirimit talium evidentia qualia sunt v. 359
Charmidai filio, v. 1183 Calliclai filia**), quo vel vestigia li-
brorum ducunt: nam aut charhidi aut charmide est in A,
ccUlicli in BCD. Quibus in praesens unum tantum exemplum
addam ex Epidici versibus II, 2, 59 sqq. turbatissimis vulgo,
sic autem Ambrosiani codieis auxilio reeoncinnandis***):
Lxxxvn ^Quam facile et quam fdrtunate illi euenit, dbsecro,
Miilieri quam h'berare uolt amator: quisnam is est?'
Inquit altera illi. ibi illa noniiuat Strathippoclem
P^riphanai filium. — Hercle perii: quid ego ex te aiidio?
Vbi similiter PERIFANI scriptum in A, — Ad eadem maseu-
lina nomina spectat quod v. 928 non dubitavi Wiadamam
*) [In ed. alt. Ritflchelias reioctis quae cum Parergou p. 515 tum
hoc loco proposnerat cnm Bergkio Cens. p. 1136 interpunxit:
Haec siint: si recte seii peruorse facta sunt, H Ego me f. c. M.
de qua ipsa interpnnctione in contrariam partem sensit praef. Mil.
glor. p. XXI.]
**) [CaXlicletia cum Bergkio Ritschelius dedit in ed. alt., ubi vide
annotationem.]
***) [Cf. Opnsc. phil. II p. 250.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 343
accasatiyum probare*): quam formam et ratio, quae in eo
genere universo regnat, tuetur et nisi fallor Charisii aucto-
ritas firmat. Nam cum Calchae genetivum Plautinumque ab-
lativum Calcha et similia cum illo Priscianus VI p. 702 [239,
10 H.] et Probus Putschii p. 1467 [24, 14 K.] testentur, quid
tandem esse dicamus quod his dissimillima forma, et quae
veteris atque antiquae latinitatis speciem domesticam minime
habeat, Calchcm miscetur Charisii 1. 1 p.50 [66,22K.] his verbis:
*Inueniuntur tamen quaedam peregrina quae cum incremento
syllabae declinantur, ut Calchas Pallas Atlas Gigas: faciunt
enim Calchantis Pallantis (Atlantis) Gigantis: quamuis antiqui
ut Pacuuius et Plautus Cakhan dicant, non Calchantem.' **)
Apage declinationem a Pacuviani Plautinique sermonis in-
dole non minus quam graecanica Pythagoran Aenean alienam,
uniusque lineolae accessione confidenter repone Calcham. —
Denique vocativum talium nominum, quale est Charmides,
negavi ad v. 617 in e exire apud Plautum. Cuius sententiae
caussam habeo locupletissimam, quod exempla non exstant
illius declinationis, sed constantissimo praeter unum illum
versum usu Chamiides Calliclcs Megaronides Lysitdes Philo-
laches Apoecides Pleusides***) Stratophanes StrathippocUs (nam
interaspirationem A expressit), et si quae sunt similia, etiam
pro vocativis sunt. Oppones frequentatum in Milite glorioso Lxxxvm
Periplectomene, idque adeo iuxta posito Pleusides III, 1, 16:
Euocabo: heus Periplectomene et Pleusides, progredimini.
At ea ipsa societas augere suspitionem et monere de naevo
debebat. Non magis enim a nominativo in es terminato
factum Periplectomene quam Exityclie in Mercatore, quod ab
Eutychus ducitur. At vero Periplectoffienus ratione caret.
Caret vero: quaerendum igitur quod congruat rationi. Recte
autem se habere duo sola possunt, aut a 7Tepi7T\r|TT6)Li€Voc
factum Periplettomenus aut a 7Tepi7T\€K6)Lievoc Periplecomenus.
Non ambiges opinor, utrum ad ipsam indolem lepidi senis
esse aptius dicas. Ratiocinaitionem autem nostram una ex
*) [Cf. Opusc. phil. II p. 491; Trin.* praef. p. LXix.]
**) [Cf. Opasc. phil. II p. 487 adn.; Trin.* praef. p. Lxvm.]
***) [Immo PletmcJes; cf. Opusc. phil. III p. 327.]
344 rROLKGOMENA DE RATIONIBVS
tion ti^^^^l
parte pIonisBime confinnat codicum auctoritas, qui
tum in qainque scaenarum inBcriptionibus, aed etiam
loco fabulae (III, 2, 56), in quo nominativus Penpl
inde ab aliquot saeculiH vulgatur, ipsam us terminatiouem
teatentur. Sed eosdem sane alterum vitlum omnes insidet:
niai quod perdubio indicio veri semel j)erijdetomme scriptum
est in CD II, 2, 15. Diapares tamen his omnibus ImM
Chreme formae: de quibus, quoniam id ad Plautum nihil
pertinet, nunc non dicam. — Superaunt alia de quibus
inutile fuerit olim dedita opera diaserere, ut eontroverai
illud hisce v.877*}: vel non eontroversae et tamea a Lai
wigio nuper addubitatae formae penicnan^, cotHienat (v. 582
reposita [cf. p. cclxxxu]): vel fac et face formanim (qui-
bus praetermissum vulgo ger e CatuUi XXVII, 2 addendum)
mutua ratio v. 174. 1008: vel pro i^tsutn ijtsa irasita eumpse
eapse t. 800- 950. 974 alibi: vel Jionos pro iionor v. 663««).
,xx:!i>:607: unum est autem quidJam, quod iam nunc cupiam
non ignorari a grammattcis. Nam cuni frequens sit iu an-
tiquo sermone genetivorum in ttm exeuntium usus, quos ex
oiiim contractoB dicunt, ut ceiafum v. 241, iiummum 954.
966. 970, numnmm auretm 1139, nummiim I^ilipjnim 959:
tum in his quaedam sunt, qiiae a Plauto quidem numquam
■ non coutracta forma dicta aint. Non Vhilipportim tanttim
vel PhilipjKorum inauditum: sed si quid video ipsum num-
morum. Quae forma cum v. S48 in nnnimum mutanda
' fuerit iubente post receptum ex A quia metri uec«ssitate,
unum soluni restat quod trisjllabum genetivum tueatur ox-
emplum v. 152: Nemost: nummoritm PhiUppeum ad tria mi-
lia.***) Numquid igitur dubitabis parvula immissa syllaba
hoc quoque velut sic de modio tollere:
tNemo hic est: NuraniMW» Phflippeum ad tria milia — V
Contractio autem illa cum non sit maBCuliui generis tinibus
oircumscripta, sed rarioribus exemplis etiam ad femiuinum
pertiaens: quemadmodum imuiH ipsi libri snppeditant dra-
lihil ;
5R9 I
•) [Cf. OpaBC, phil. 11 p. 646 Bq.; IV p. 130.]
**) [Uwar Trin.*, ut Riid. 1, 3, IS et in Scipionnm titiiln n :
***} [Cf. ann. ad v. 162 in ed. alt. itemque OpuBc. phil. 01 p. S41.J
EMENDATIONIS PLAYTINAE. 345
G^umanm Otympicum y. 425 [cf. ann. in ed. alt.]y itasine
l.ibri8 alterum accessit y. 1052 duum rerum: quod ut pro
chuirufn substitueretur flagitabat reposito coepias mutata ver-
sos ratio [cf. supra p. 333]^ suadebant autem duum formae pro
^luorum positae exempla cum e Naevio et Frontone a Cha-
risio p. 101 sq. excitata tum apud ipsum Plautum Men. III^
3y 18 exstans duum nummum.*) — Possum his alia addere:
quintae declinationis genetivum e pro ei, secundae i pro iiy
aecusatiyum tertiae is pro es: nisi haec pervulgata sint. Ita-
que tribus yerbis dicam, quam in his viam tenuerim. Et in
ii quidem terminatos genetivos ut ingenii nihil quicquam
praesidii habere tantum tironum caussa moneo^ quamquam xc
yideo etiam provectiores aetate tirones esse. — Fide, die
etiam contra libros scripsi^ ubicumque bisyllaba forma me-
trum opus habet: absurdum est enim^ quorum vocabulorum
commodas metro formas ipsa lingua finxisset, eorundem
metro incommodas praelatas a poetis credere et per inutiles
alicuius licentiae ambages eo perventum esse quo posset
recta via perveniri: absurdum synizesi in binas syllabas con-
tracta fidei, sciebam (ut v. 657) tueri, cum fide, sciham
formarum vis et ratio non sit alia nisi ut vitae usu proba-
tam bisyllabam pronuntiationem imitando ipsa scriptura as-
sequeretur. Quae quidem ratiocinatio in alias quoque partes
artis Plautinae patet latissime, velut in nil, mi, nec, sat, ditiis
pro nihil, mihi, neque, satis, diuitiis (v. 682. 829). Et fide
pro fdei B servavit v. 117. Vnum rei non sum ausus re
scribere e. g. v. 119**), ut cuius scripturae testimonium non
reppererim: et possunt in uno monosyllabae vocis exemplo
aliud ipsi veteres probasse. — Nec e librorura potius me-
moria; quae propter caussam capite I significatam dici ne-
quit quam sibi non constet in hoc genere, quam e rationis
probabilitate pendere volui in accusativorum scriptura aedis
hostis ciuis auris mensis artis omnis pluris uenalis: sed ut
non magis quam accusativos aedes omnes, probarem in libris
♦) [Ex Addendis p. cccxxv: 'poteram e Ciceronis Orat. § 166
Accii exemplnm addere mtUier una duum uirum.*']
^ [Qoamquam in ed. alt. satis probabilem Ritflchelins dixit
neideri aententiam Gramm. lat. I, 1 p. 138 re suadentis.]
346 PBOLEGOMENA DE RATIONIBVS
reperta tiersus melioris facit v. 707, vel nominativos plerique
omnis 29, onmis mortalis 212. *) — Postremo quoniam prae-
video fore qui de d illo 'paragogico', iu quod infestius nuper
Hermannus cousuluit praef. in Bacch. p. VII in ipsaque fa-
bulae huius biopOa)C€i, iudicium meum sciscitentur: etsi hanc
xci rem quasdam habere cautiones puto, quas alibi aperiam^ ta-
men generatim definiri hoc potest ut exploratissimum, in
Plautinam artem ex antiquitatis consuetudine sola med et
ted pronomina transisse nullo ablativi accusativique discri-
mine^ alius vocis eodem incremento auctae nuUius vel fidem
vel vestigium esse, ne gemella quidem sed forma excepta.
Quam rationem unice veram rectissime idem ille Hermannus
per totum Elementorum librum tenebat. In Trinummo addendi
d caussam non inveni praeter ted v. 311: quocum cf. annot.
V. 582. 613.**) Sed his sentio me iam ad proximum caput
avocari.
CAPVT IX.
Peculiari enim capite visum est genus omne ortho-
graphicum paucis complecti. Quod eum valde lubricam
tractationem in omnibus^ tum magis lubricam in tam anti-
quo scriptore habet. Ac veram Plautinae aetatis scribendi
consuetudinem qui ratiocinando indagatam Plautinis eomoe-
diis nunc obtrudere instituat,* verendum sit ne non multum
absimile Homero Payniano monstrum editurus sit Quam-
quam vidimus qui velut his tamquam Musarum deliciis ve-
neriisque amoenitatibus legentium ogulis blandirentur:
Floorem acglaabant Leiberei exs carchesieis.
Egoo puerom indam ancilai lactentera raeai.
Tura autem lasceiuora Neereei seiraora pecus.
Sed his missis Saliorum cruditatibus horridulaque senatus-
consultorum sollemnitate columnaruuive robigine id potius
agaraus ut^ qualem aliquanto politior aetas Plautura legisse
videatur, quoad eius fieri possit recuperemus. Neque enim
*) [Cf. Lachmannum in Lucr. p. 66 Ritscheliumque Opusc. phil.
II p. 631.]
**) [Permutatam postea sententiam de d illo 'paragogico' defendit
Ritechelius in 'Neue Plautinische Excurse' I Lips 1869 et Opusc. phiU
III p. 120 sqq. Cf. p. cxcv. ccLxxxu.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 347
dubitandum quin ea aetate, qua criticae recensionis h. e. xon
legitimae dKb6ceuJC certo consilio susceptae et ad artis ratio-
nes paratae beneficio posterorum commodis consultum est
(quam ego aetatem non minore quam duorum saeculorum
intervallo ab ipsius morte poetae discretam suspicor), etiam
scribendorum vocabulorum antiquitas partim iam evanida
fuerit in Plautinis exemplaribus^ partim ad recentioris con*
suetudinis normam dedita opera sit deflexa. Quamquam vel
sic quaedam sane ipsius vetustatis vestigia sive casu relinqui
sive servari consilio potuerunt: quo fortasse exolahim illud per-
tinet pro exulat%ifn\\xi consol antique pro constil) in Ambrosiano
repertum Trin. v. 535, praesertim cum etiam [Pseud. 1035 ex-
oUUum,] Merc. III, 4, 6 exsolatnm m,B sit. Verum etiam Tibe-
riana Neronianave aetate probata grammaticis scribendi ratio
nemo nescit quam sit difficile, qualis tandem fuerit, certo
definire, cum illa ne in antiquissimos quidem codices nostros
ita propagata sit, hi ut non e posteriorum contagione sae-
culorum novicia multa traxerini Hinc trium aetatum suc-
cessiones, nostrorum testium memoria mixtarum, quantum
fieri possit discernere iubemur. Velut, ut exemplis utar,
cimi primae aetatis fuissent armrsum oiniuorsei sequontor oh-
iciont ploirumos poplicai claseis fofmae, mediae fuerunt aduor-
sum, unitiorsei vel uniuorsi, sequontur vel secuntur vel etiam
sequntur, obiciunt, plurumus, puplicae vel puhlicae, classeis vel
classis, tertiae sunt aduerstm uniuersi sequuntur obiiciunt plU"
rimus publicae classes. Has tamen aetates propriasque earum
formas cur non liceat sat certis inter se finibus discriminare,
tria potissimum in caussa sunt: primum, quod et pronun-
tiandi et scribendi ratio non repente, sed paullatim immu* xcm
tata est ipsaque vitae consuetudine non potuerunt non eo-
dem tempore diversae vocabulorum formae sui vicariae tam-
diu in usu esse, quamdiu non prorsus abolita antiquiore sola
regnaret recentior; alterum, quod discrepans de multis ipso-
rum doctrina grammaticorum fuit, quorum studio ad certiores
leges et aliquam aequabilitatem hoc genus omne revocatum
est; tertium, quod fontium, a quibus ratiocinatio nostra om-
nis proficiscatur oportet, a librariorum socordia et incredi-
bili inconstantia tam dubia condicio est, ut saepe non habeas
348 PaOLEGOMENA DE ttATIONIBVS
ubi pedem figas. Nisi quod illud affimare confidenter licet,
praepostero iudicio in hac caussa universa orationis Milo-
nianae editorem Gutlelmum Freundium usum esse: qui e
noviciarum formarum etiam in antiquis codicibus frequentia
quam e priscarum sive item frequentia sive paucitate argn-
mentari maluerit, hae autem via eo pervenerit, ut antiqnas
formas non esae antiquas, sed novaa, novas autem eaae an-
tiquas aibi perauaderet: nam aliia vereor ut perBuaserit. Ge-
terum quo vehementius de longe plurimis fluctuant codices,
eo maiorem ease fidem eorum apparet, de quibus aut nnm-
quam aut rarissimia exemplis eidem libri dissentiunt,
Haec igitur cum ita esse intellexissem, bipertitam esae
meara in hoc genere operara omnem volui*!: ita quidem ut
alia ad certae normae constantiam, qualera fere probasae
antiquiorum diligentia grammatieorum videretur, vel praeter
librorum auctoritatem re<iigerem, servatis tamen si quae
etiam vetustioris aetatia vestigia resediase suspiearer: in aliis
inconstanttam scribendi sciens probarem, sive codicum me
V 6dei mancipans-, quos ipsius antiquitatis inconstantiam re-
praesentare viderem, sive quod vetenim exemplo, ut Quincti-
liani, aliquid esae intellegendi commoditati tribuendum et
concedendum bodieniae consuetudini arbitrarer, De priore
Butem parte reputandum eat rae non ex unius Trinummi
docuraentis decrevisae, sed a memoria univeraa Ambrosiaui
Palatinommque profectum esse: nequaquiim euira par est
fabularura condicio oniniHm, aed aliarum ratio alia. Praeterea
illnd reeordandnm, quod de Palatini B praeafautia in ortho-
graphicis imprimis conapicua capite VI dixi: qui codex an*
tiquiorem seripturam saepiasime servavit in Ambrosiano ob-
litteratam.
Vt a vario uau « litterae ordiar, primum autem de q«
dicam, consentaneiim erat ct qmi iptoun^ constanter et quom
scribi cum similibiis omnibus: nisi quod praepositionem et
vidi semper cutn scriptam et sic acriptam consulto tenui. In
A non QifM tantum saepe reperitur ut v. 404. 671, item
(a^kqum 175, QUiA h. e. aiin 45, quae scribendi ratio e certa
•) [Cf. Opiue. iihil. IV i>. 1411 annot.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 349
docirina grammaticoniiii nata esi*), sed etiam yitiosa quum
AEQUUK saepissime. Ego quu litteras se excipere numquam
passuSy ubi nou reciperem quo, posui eu ut v. 392 e B aecum,
Singulare est in eodem libro servatum v. 437 quaequomque,
— Non magis uu litteras toleravi non praecedente q: sed
quemadmodum v.438 tnutuoni e JB, ita sine libris idem v.727.
758. 1050» 1055, niortuos 494. 496, ingenuom 662, relicuos pro
rdicuus (quod tamen in libris solet reliquus esse, quamquam
illud agnoscit Cassiodorus de orthogr. p. 2290 [158, 15 K.)
V. 510 reposui. Exceptas tamen esse tuu^ tuum suus suufn
formas volui*"^); a Plauti quidem ut puto aetate alienas, sed
quae vitae usu frequentatae prius potuerint quam cognatae xov
subrepere: tuentur certe hanc exceptionem codices. — Par
ratio eorum, quae non vocalem u, sed consonantem ante u
habent. Vt igitur nouofn v. 792 ex omnibus, ams v. 644 ex
omnibus praeter unum Ambrosianum, uolgo saluoni seruos
uiuont V. 99. 180. 435. 1075 e solo B prodierunt, ita ne
ignauus quidem v. 165 vel uult et id genus reliqua admisi.
— Pro ue constanter uo amplexus sum in twster, uortere cum
sua progenie: in qualibus quam nihil valeant libri, docere
V. 616 potest, sic scriptus in omnibus: Vt agro euortat Les-
banicum^ quando euertit aedibus. Pertinet huc etiam uotare
pro uetare, annotatum etiam apud Cassiodorum p. 2283 [149,
17 K.], quod vel corruptelae codicum testantur v. 457. 474: et
minus in vulgus cognitum uorrere, ut conuofram Stichi versui
11,2,51 ex A reddendum: unde Trin. v. 409 euorsi sunt nummi
cUo scripsimus pro eo quod olim proponebamus auorsumst
argentum cito***) — Porro u pro i tuitus sum ut antiquius
non in superlativis tantum et similibus ut legitumus omni-
bus, sed etiam in lubet, clupeus v. 596. 718, clumtibus 471,
manufestus 895.911. Reconditius est magnufictis Ambrosiani
fide alibi certum: mirum autem nec a ratione defensionem
habens, sed idem tamen testimoniorum multitudine extra
*) [Cf Opusc. phil. IV p. 156.]
**) [In ed. alt. Ritschelias retinere noloit has formas 'ut nanc con-
stat non Plautino tantam, aed etiam proximo saecnlo prorsas incognitas.' |
**♦) [diuorse diairaliitur cito As^ Ritflchelius Trin.'', qui distraJUtur
inter alia ipse coniectaverat.j
350 PKOLEnOMEJSA DE RATI0N1BV8
dubitatiooem positum surrupui (ut siimtpmsse Trin. 83) et
surrtiptus atque adeo sumipio*) pro surripui sttrrei^lus swr-
ri-[no: fallatur enim, qai iLlorum iaaolentiam eo detlectat, ut
corrupta e rarioribus surpui stirjnmsc stirptus formia (ut
xcvi V. 1023) suspicetur, quas non habereat qui expedirent li-
brarii: cui quidem auspitiooi et metrura saepe repugnat et
siirrttpio praesens adveraatur. Itaque hoc haud scio an ex
prava, sed eadem vitae usu probata consuetudine suae aetatia
PlautuB ausceperit, ut alia quaedam non minus memorabilia.
— Praeter haec » tenui pro e m ngtaniae qtuterwidum con-
ueniundus repetundi v. 366. 646. 1122. 1133: w pro o in eJu-
tum V. '406, in Acherutttem 494. 525, et in epistula sem-
per, certissimo autem eonsilio in aduleseens. cuiua ricariam
adolescens formam vix umquam boni libri sine discrepaatia
agnoscuot; u pro au in frudani v. 413, de qualibus in
Parei^is dictum p, 541**): denique u pro y in Suri v. 542.
546, Illurica 852. Et Plautum quidem nec stjcophanta nec
Lysiides nee Olympictmi nec myropolae acripsisse locupletibns
testibus credendum est, sed pro y aut m poauisae***) ant »:
nobis tamen io hoc caute ageudum, quibus iucompertuni
aum forte, quorum assequi eBcmpIum atudemue, veteres iara
critici usitatam sua aetate litteram ia Plautum dedita opera
iatuleriut, ut qua hunc ipaum nsurum fuisae, si in promptu
habuisset, haud sane inepte ratiocinari possent. Quamquam
et Suria sane et Mttsta Doaatua in Heeyrae I, 2, 8 testatur,
et Suria Stiracuaae sumitola sticiqJianta Cornutus apud Cassio-
dorum de orthogr. p, 2286 [153 K.]. Libris tamen quod in hoc
quidem genere non nimium tribuimua quamvis lifitelef et
oHmpicum et mir^mlae acriptura ad aliquam speciem antiqui-
tatis accedeutibus, non culpabit factum, qui i pro t/ ipeius
medii aevi tam ease proprium quam e pro ae cogitaverit —
Contra pro u littera oe servandum fuit ut c vetustiore con-
*) [Cf. OpnKj. phil. II p. 541 annot.]
**) [Cf. Opiwc. phil. II p. 424.]
***] [Ei Addendis p. cccxxv; 'longe luculentiBsiinnm doca-
mentam, quo pro (/ PlantQm u scripsisie probaretur, Itcebat e Bacch.
II, 3, 188 petere: nbi nisi proDuntiatum esse Crucigalum me ex Cnt-
salo potaveria, li'pOfl et acumen perit' Cf. Oposc. phil. IV p. 146.J
EMEXDATIOXIS PLAVTIXAE. S51
aetudine repetitnm in moemia v. 687, et ififnocnf quod
. 24 soli Palatini prodidere, similiter atque alicubi memiin
wtpoene scribi : ad qnorom tamen exemplum haudquaquam xcvn
rel fmunus alibi yel t. 350. 354 ipsum immufiis conformanda
budmiis.
Vt reliqaas Tocales absolTam, et cena et paatiM ^quem-
idmodam alibi faenus) nt scriberem, Ambrosiani me aucto-
citas moTity qnoniam in his, quae e ae oe litterarum discri-
Dtine Tertuntur, qno recentiores sunt, eo fidei minus codices
luibent. Sed prorsns novicia affirmandi particula nae est«
^Bmm constantissimo testimonio antiqui libri ne fuisse con-
ientiunt. Ynde factum ut ea forma cum ni permutaretur
T. 433. — Nec antiqnitas tcI aequiparare Tel intelliffere et
e formas noTit, sed in his e Tocalem probaTit solam.
autem e Tocalem cum in plurimis Tocibus Tel anti*
i|idorem Tel plebeio rusticoTe sermone usitatiorem fuisse
^aam » litteram sciamus: etsi a Plauto et cepet nauebos et
wiagester lilenerua abhorrent^ tamen notabili exemplo relictum
,iit %emul^ quod tam saepe optimis in libris redit*), ut plc-
■ain fidem habeat: quo accedit quod in praestantissimo illo
nonamento, quod Musei nostri phil. t. V p. 70 editum est**),
cxstat SEMOL scriptum. Vt hac sese successione illius Tocia x<nin
fermae exceperint: semol semul simnL Quo minus falli vidt»-
mur cum mediae formae memoriam etiam a Mario Victorino
pi 2457 [9, 20 K.] servatam esse existimamus: 'siniul, non
ftmul': sine mora enim hoc pro corrupto sefnel refltituonclum.
- E ceteris paullo memorabilius est v. 17 in -4 i scriptuni
fro tV: geminatum enim i in pronomine non maioroni fidom
•^ In atroque Palatino femul scriptnm CBt Bacch. IV, 1, 4. 5.
T, 2, 9. Men. H, 3, 64. Merc. IV, 1, 23. IV, 4, 48. Hud. 111, 4, 55:
^BCist. IV, 2, 104. Men. V, 9, 15: in C solo Merc. II, 1, 31: in
olo adeo -F Men. IV, 2, 99. Mil. IV, 8, 8. Pseud. III, 2, r,y. 74. 75.
V 3 17- ^ui scriptnrae etiam plus fidei hinc accedit, quod aliquotioiiH
li .B a prima mann femel fuit, secunda demum in femul mutatuni, ut
\^cch. IV, 2, 9. Men. II, 3, 54. Non correctum femei idem tf;nuit Anl.
y 3 2 nbi femul Hildyardi codices servamnt. — Cetcrum mirum ent
i^Ha. antiquioiiB e litterae Testigia PlautinoB librofl in protenm ftrO'
% berTassey qnalia habes apnd Noninm.
^ [C£. Opuic. phiL IV p. 130 sqq.]
PKOLEOOMESA l>E BAT10NIBV8
S, BUl 1^1
habet quam in dii tlHs, pro quibus aut tU dis ut
dei deis ut ei (62o) eis veteres probaruiit. — Postremo ei
pro i acripturae in quibuadam fabulis, ut Menaecbmia et
Mercatore, Ambrosianus potissimura est plenissimus: in Tri-
nummo manifestum huiuamodi uihil, sed tamen e spatiislitte-
rariun a nobia indagatum arteis v. 236, fortaase etiam heis
V. 411 *), e non ambiguis corrupteJarum vestigiis summeis
V. 1087.**) Qualia curandum putavi ut religiose servarentiir.
Aspirationem cum libris addidimus holitor voci v. 408,
praeter libros non addidimus in Itostium v. 525, €08, dem-
psimuB erns nomini, cuius nunc recepfca herus scriptura tide
antiquitatis prorsus caret, Vltra ortbographici autem generis
fines solita in han, em***), en scribendi diserepantia evagatur:
de qua operae pretium fuerit alio tempore agere explicatius.
Progredimur ad consonautes. Et in exitu quidem voca.-
bulorum cum satis constet ipsius usum antiquitatis vehe-
menter fluctuasse iuter t et d litteraa eademque inconst^utia
etiam Plautinos libros occupet: nos eam inconstantiam uou
sumus in singulis vocibus, sed io genere universo imitati.
Etenim set. aput, haut ac praeterea ilhit et aliut vocee,
K ue memoria eius rei umnis aboleretur, t littera terminavi-
musf): idem ne in id et quid faceremus, q»od pronominis
propinquitas dissuadebat, cuius quot scriptura non miuus
molesta legentibus futura erat quam at pro ad. Quamquam
horum nihil eet quod uou eiiempla habeat, eoque illa tir-
miora, quo saepius insoleutioris scripturae vestigia in aolia
cornipteliB delitescuut, velut attria v. 152, liauriat .S03, at
I ferre 814, at nocalo 1161: coll. 868. 887. quit habes in A
V. 95. 198. 349. 847, item qditque 854, it in aliis fabulis
*) [v. 411 iSTts, DOD !£•••, eliam A habet.j
**| [suttimij Trin.', ubi m&nnm poet&e nonduni reiititiitam esae
RitscbeliaB umotavit,]
***J [mi formain tum iam in Mercatore (editaa. 18641 Uit«cheliufi
nt Plautinam tuitus esBet Basuepia»etque, vindicavit postea Brizias*
Gmend. in Pl. Captivos fed. Ligiiitii a. 1B62J p. 17 sqq. Cf. Ritsohelii
ann. ad Menaechm. v. 1018.]
t) [Sed apud haud tilud atitid sim. scriptaram aetatia Plantinae
propriam esse eiunque quae eat sd opui ctt. mutto reoeutiorem Rit-
BcbeHuH deDiouBtravit Upuic. pbil. IV p. 184 sq. 40ti, of. II p. 723.]
EXEXDATIOXIS PLAVTtSJLE. 353
poto quod in hoc ambigaitatem ip©i Tereres «i^^fagenjnt. Cete-
mm non desunt, qnae in contranam partem ralednt, ut v^uip
pro quit t. 504, omninm aatem treti^aentls^imum . sevl unias
eodicis propriam adqne^ quod mirum est propemodum oon-
stanter sic scriptam in $oIo Decortato ei<tare. Corruptelis
aotem etiam hant scriptura non raro proditur. velut eum
pro eo aiit positam est t. 362. 721. Sed novum est quod
doabas hant et hand formis tertia hau accessit*\ suscepta
a me ex Ambrosiano t. 233 {hau liqiut* et 4*32 \htw b*ymtmst\
m eodemque codice aliis in fabulis tam saepe exstans. ut
de calami lapsu cogitari nequeat. Accedit quod in uno quod
tciam monamento apud Gruterum p. 700. apud Orellium
a. 4848, planissime scriptum est heic est sepvlcrvm hav
PTLCRVH PVLCRAi FEXINAE: ubi a se tacito nimirum emen-
datae scripturae Juxud hanc paratam esse defensionem Mejerus
Toloit Antbol. lat. n. 1276: ^haud] hau Gruterus.' Opportuuo
aatem accidit, quod illius formae prope intermortuam me-
moriam licet grammaticorum auctoritate munire quantumvis c
ea nonc obscurata. Neque enim saiia esse haec, quibus de
hoHd particula praecipitur, Marii Victorini verba j^ossunt,
qaae e p. 17 Gaisf. paullulo quam apud Putschium ]>. 2462
[15, 21 K.] correctiora infra scripsi: ^Haud**) aduerbium est
negandi et significat idem quod apud Graecos ou: sed ab
antiquis cum adspiratione, ut alia quoque uerbu, dictuni [est|
ct adiecta d littera, quam plerisque uerbis adiciebant. (/ ta-
men litteram conseruat, si sequens uerbum ineipiat u uocali
nt haud aliter muros et hand cqmdeni, at eum uerbuin a con-
sonanti incipit, d perdit ut haut dudum et haui multum et
haut pkuntura refert, et inducit /.' Si, quam iugenituni non
habuity d litteram ascivit demum haud particula ct tollcndi
hiatas caussa conservat, consequen.s est j)rofccto ut, ubi
nihil hiet, non mutet adventicium increinentuin cuin udv<*n-
ticio incremento alio, sed abiciat potius et priKtinuin iiido-
lem induat. Quid multa? non de haud vd haut Hcrijitura
grammaticus praecepit, sed de haud et hau, rjuuin cuin noii
*) [Cf. Opuac. phil. 11 p. 591 sq. III p. l.M ^n]
**) [hau Nov. Exc. Plaut. I p. 5.J
rn. BIT8CHKLII OPVSCVLA V. *^''^
354 PBOLEGOMBNA DE RATIONrBVS
concoquerent librarii, corrigeado sibi notiua intulerunt. Indu-
cenda sont et hidncit l rerba, quae assuta esse ipsa collo-
catio docet, ciim saltem d perdU el indttoU t couiungenda
fuissent. Ab initio fortasse aut ipsum Hau pro Httud repo-
nendum, aut post ou addendum et ftiit mi. Reliqua, quibus
summa disputationis continetur, sic si quid video scribenda:
'at cxan uerbum a cousonanti incipit, d perdit ut fum dubkm
et hau muUa et hau placitura refer.' Nam ut huc tanden
deTeniam, quod longe gravissimum eat et ponderis plurimum
Victorini memoriae addens, mauaase haec omnia e germana
doctorum grammaticorum ajte et diaciplina manifesto exempla
docent, quae ad crisin VergiUanam spectant ouinia: quando
ci ad Vergilium siraillimo se atndio latini grammatici toti ap-
plicaverunt quo ad Homerum graeci. Hand aliier [RaUd6\
mwros babes Aen. IX, 65: haud eqnulem cum Qeorg. I, 415
tum quater in Aeneide: liand placitura refer (ut nunc vul-
gatam formam teneam) Aen. XIT, 76: Jiattd muUwm apud
Vergiliimi non magis c.tstat quam haud dudum*), sed havd
multa Aen. III, 610. XII, 500, Jtaud dubiam ib. 11, 359: nam
Plautinum haud dvdum exemptum e Persae IV, 3, 28 Ver-
gilianis disputationibus mixtum esse {>arum credibile. Quo-
rum exemplorum nullo hau formam vel veterrimi libri rasa.
aervarunt. Sed apud Plautum profecto, aicubi servant, non
esse a nobis oblitterandam intellegitui': ubi tamen, etsi uum-
quam ante vocalem hau, at saepe sive haud sive luiut ante
consonantem in Ambrosiano scriptum esse non eat mirum.
Nunc autem licebit etiam de Chariaii obscuriore testimomo
rectiuB quam adhuc factum est iudicare**), euius haec aunt
post brevem de sed particula diaputationem verba lib. I p. 87
[112, 8 K.J: 'Hattd aimiliter d littura termiiiatur: att ciiim
graeca uox d littera termina[ri apud antiquos] coepit, qnibus
mos erat d litt[eram onuiibus] paene uocibua uocali litters
*} [Ex AddeniliH p, cccxsv: 'quod innctu katnl ditdmn verba
exflare apud Vergilinm negaTi, etai vere negavi, tamen excidiage po-
tiuB aliquid in Tictorini verbie naiic video. Nec eniu dobitaiidam
videtur quin ad Aen. X, Ei'.<9 grammaticua epectarit: hauil (immo Anu)
taiia dudum.']
**! [Cr. Nov, eic. Plaut. J p. isq.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 355
finitis adiungere; ut guo ted hoc noctis [dicam projficisci foras.
sed et per t scribi sonus uocis admittit.' Nihil in illis nisi
ut videtur hoc mutandum: ^hau enim, graeca uox ou^ d lit-
tera t. a. a. c' Postrema his, ut est in proverbio, colopho-
nem addat Phocas de aspiratione p. 1724 [440; 42 K.]: ^omnia
quae au diphthongum in prima sjUaba habebunt^ dasian
respuerunt ut audax. designatum est hatui: unde hauscio com-
positum simpHcis habebit scripturam.' Fluxit hoc quoque
e genuino fonte antiquae doctrinae, nisi quod non ex haud
et sdo, sed ex hoc et hau componi hauscio fugiebat gram- cu
maticum. Sed de tali composito haudquaquam eum som-
niasse^ documento est Palatinorum in Mostellariae versu Ilt;
2, 96 scriptura Imifcio (cui recentiore manu superscriptum t)
in Bj haufclo in C. Ceterum etiam haufecuf Poenuli IV, 2,
13 B servavit.
Molliorem cum duriore sono mutavi etiam in puplicus,
id ubi libri offerrent, ut v. 286. 1057, quo versu mirum in
B pullioif scribi ut bis praeterea v. 1044. 1046.*) — Pro c
e libris suscipiendum g duxi in gurgulio v. 1016. In ser-
vando t pro c, ut in nuntius pretium negotium, Palatinis mul-
tum praestat Ambrosiani diligentia: in condicio consentire
omnes solent. — Geminatam consonantem cum A probavi
in comessum v. 406 (cui congruum est alibi in eodem scrip-
tum ESSURIO**)), simplicem cum omnibus in causaj paulo^
et quod constans in hoc librorum fides solum tuetur, ilico
pro reiectaneo Hlico. Quo pertinet in aliis fabulis frequen-
tatum uUicus. De immo, quattuor, luppiter, mUle et milia,
annus et anult^s (v. 789) in vulgus constat. Yitiosissima est
hicce huncce scriptura, de qua non indigna explicatu alibi
promam: amplius enim res spatium poscit. — Elegantioris
aetatis consuetudine extritas litteras servavi in quincto v. 524
cum A***)] cum eodem in disparis rationis forma nanctus
V. 63, cui conferenda ibidem proditum corrumptor v. 240, in
♦) [Cf. Opuac. phil. IV p. 123 sqq. 161 sq.]
**) [Cf. Opuac. phil. II p. 646 annot. III p. 66.]
***) [^quamvis rara et fortasse singalaris in ipso nomero ea sit
Bcriptora, de qaa cf. quae dixi «de tesseris gladiatoriis^ p. 324' (= Opusc.
phil. IV p. 607). Trin.*]
23*
356 PROLEGOMENA DE RATrONIBVS
vitiie autem acriptiirae latens corrtm^tttm v. 114. 116.
lunctum m litterae p sonum quantopcre vetereE adamiuint^
non sumpsi sumptum tantum arguunt, quae aine p scribere
velle pervsraum foret, sed etiam, in quibua non necessarinm
cmp, crassiora dampnum v. 219. 314. 585, contempnit v. 323,
atque adeo antcmpnas v. 837.*) Quse ai qui non e vui-
gari pronuntiandi consuetudine ipaius antiquitatia relicta eeae,
sed codicibua inhaerescere e poaterioriim saeculonam barbarie
opinantur: qui taudem lactum diceut ut, quo qui a barbarie
propior codex est, eo jllarum quidem asperitatum minus, eo
autem plus teneat, quo B.b illa est remotior et propius ad
antiquitateiu accedens? Nec de tmiptare forma post Bent-
leium in Phorm. III, 3, 19 hodie fere dubitatiir. — Offen-
sionia etiam pliis habcre thensaurus videbitur constantissimo
codicum usu confirmatum: quod etsi facile est ratione esse
destttutam intellegere, tamen demonstrare difficile fuerit noa
potuisse prava quadam Romanorum consuetudine prorsus in-
crebrescere, praesertim cuni conicere in promptu sit eo illos
totiens quotiens emiplHrimii uieiens nicensinms formarum eimi-
litudine ductoa esse. De liis enim si credimus codicibus, ai
de snmqmisse, si de hati, quod casu tantum factum est ut
aliorum quoque vi testimoniorum comprobari potuerit: qaid
e&t cur communi consensui eorundem codicum non credamuB
de ilio, quod contrario casu evenit ut alia auctoritate fit-
mari non possit? Nec mirum iu hoc potiasimum vocabulo,
ut cuiua vera origo neminem fugere poaset, insertam n litte-
ram aliia displicuiBse, velut Servio in Acn. I, 359, sive is
ipee iudicavit aive veteres criticos secutus est. Ceterum etiam
in MegalfTisia Fvrcnsin Hortensia extritum n constat, immi»-
sum in aliis plurimia quae Conradi Schneideri diligentia con-
gessit p. 457 sqq. — Ab initio vocabulorum binas pro sim-
plici consonantes non est dubitandum quin Plautina aetas
civ constanter posuerit in gnatns (vel fortasse Cnatvs potiug),
etiam in ffnosco, ut es SC. de Bacanalibus apparet.**) Huius
Bcripturae quid in Ptauto proxima post Augustum tempors
•) [Ha« formu poBtea BitBchetiuB inerito Hprevit]
*•) [Cf. pmef. Stichi p. xvij
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 357
reliqui fecerint; satis certo definiri nequit: aliquanto plus
fuisse quam Naekio yisum est Opusc. phil. I p. 187 sqq.,
talia ostendunt quale Philologi vol. I p. 309 [= Opusc. phil. 11
p. 285] diximus ignata esse pro innata. Yerum est tamen^
propemodum constanter in substantivis gnatus gnata g ser-
vari. — Gontra atque in his omnibus extrita littera rustim
pro rursum antiquior aetas probavit cum similibus: nec prae-
termiserunt grammatici ut Priscianus I p. 559, Velius Longus
p. 2237. Hinc igitur est, quod v. 182 aut rede^ni ruffum
aut redemir^ fum est in libris mss.*), item prosus pro prorsiis
V. 730 in B. £t rusum quidem testem B habet etiam Merc. I,
1, 68 (ubi lusit poeta in rus rusum) et IT, 2, 25, eodemque
scripturae depravatio valet tu fum Persae V, 2, 29, rifum
Curc. V, 2, 5: in solo C rusum repperi Mil. III, 1, 178. In
eodem prosus habes Most. I, 3, 149, prosum Persae IV, 3, 8,
in B proffum Cist. IV, 2, 32. Propinquum his susum BD
servarunt Amph. III, 4, 25, quod in fuf iam transiit Cist. II,
3, 78. Ab hac igitur scribendi ratione profecti certissimam
eandemque simplicissimam medicinam prope desperato mul-
torumque coniecturis vexato versui 1130 adhibuimus:
Nam beneficium, homini proprium quod datur, prosum
perit
pro eo quod est in libris prosumpferit**)
De aliis quibusdam dicam promiscue. Exquisitum est
in J? et [ut videtur] A v. 426 servatum dehibuisti pro
dehuisti, cuius alterum exemplum ignoro : comparandum illud gy
cum praehibere***), quam Plautus formam solam novit: nam
prad)ere in noviciis tantum libris exstat. — Respuit autem
antiquitas vitiosam nequidquam formam, pro qua boni codi-
ces tantum non semper nequiquam tenent, ut v. 973: ut
prorsus praeter morem bis in una fabula, v. 440. 565, pra-
vae scripturae vestigia in illos irrepserint.t)
Certas autem cautiones quasdam interrogativa ne par-
*) [Cf. Opusc. phil. II p. 269. 544 sq. 716.]
♦*) [prorsum perit iam Boxhomius emendaverat.]
*♦♦) [Cf. Opusc. phil. II p. 400 sq.]
t) [Cf. Nov. exc. Plaut I p. 67 sq.]
358 l'ROLEGOMBNA DE UATIONIBVS
ticula*) habet. Quam ratio quidem iubet pleue ante vocales
scribi, ut fit in elisione latina, velut qualine amico, itane
esse: aine apostropho autem ut Graecoruju Tidp TTOTaMOV,
ubi ante consouanteni triiocatur, velut Jtabeon pactant, men
nunyiuis. ubi quidem uuUi proraus usui circuli adiectio ha-
bcon' mm'. Verum tameu etiam iu priore genere tam saef»
in optimia libris ipsa e vocalis ablecta est, haec ut iidem
faciant non abhorruisse eam scripturam a veterum doctrina
grammaticorum. Servavimus igitur, sed necessario addita
apostropho, cuiua iiulia uioquam in libris significatio fit, velut
inconciliasiin' eum v. 136, falson' an 210, tanton' in. 609,
ipsm' istas 902, noaistin' hominem 905: quibus excmplis om-
cvi nibus e intercidisse librariorum incuria multo minus credi-
bile est quam probatum esse hoc genus a criticis ad graeci
ejempti similitudinem, Kursum autem singularis ratio eornm
est quae extrita s littera iu efi, iu abbreviata suut, iit iialejt
auden audin abin. Quae cur ante consonantem coUocata, ut
Kolcn patcr, andin tti, apoatropho augeantur, primum non sit
pluB caussae futurum quam in habccn pactam: at aliquanto
adeo mimia esae hinc perspicitur quod, si tialcu andin acri-
batur, baec non possis non pro mJcnc andinv dicta accipere,
quae tamen formae numquam fuere: nam una eademque
mutatione plenae ualesnc avdisne voccs et ^ et e amiserunt,
nec magia iialenc quam uaksn admiaerunt. Hinc igitur con-
sentaneum visum (quamquam talium nullam esse necessita-
tem largimur) sine apostropho etiam ante vocalem uiden
egeslas v. 847 scribi et ahin kinc v. 457. Cui minime la-
') Ea pBrticuU dici neciuit quoticna librariomm incuria vel elapta
Bit vel obscarata. Qaam ex A rcvocaTiniQS v. 3fiO. .160. 378. 4!0. &15,
coDiectura additam recepimne v. 11T5. 636. 6Sb. 9bl, tutati «lunu» t.642.
Quainquam etiam perpetam in codicibua occeeBit ut v. 127, ub) dtdieti
argmtumi' non eat interrogantiH, qui quod ueaciat Bciacitetur, aei ciim
inuione quaecentia. Dabitari poteut de v. 1046, num lectius ibi non
quam Tionn« legatur [sic Trin. *], cuiua alterum cum infinitivo exein-
plum Flautiaum desidero. Becte sine nc interrogatur v. 318 exprobrof,
60b SitM dotc dabit, 70S tenes iam, 912 iam recommeHtalui, 983 fattu'».
diepari autem ratione v. 941 e cneio at videtur, [V. 988 intenogatio-
aem quam ante cum Hermanno «tatDerat Bitacheltna in ed. altera reote
Hanptio improbatam dicit.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 359
pugnat; quod eandem addidimus apostrophum in poHn' ut,
saHn' ego v. 628. 759. 925. 1013. 1071, ubi id eadem, quae
in illis dissuasit, ratio suadet: nam probae sunt et usitatae
ipsae satine potine formae (v. 1177 coU. Mil. IV, 4, 41), quas
linguam praeter uidene abine admisisse non est mirum, cum
hoc intersit quod hic longa, brevis illic vocalis s litteram
praecedit. Nam quod certa quadam licentia veteris proso-
diae etiam uiden dbin (numquam auden, audin) correpta vo-
cali pronuntiata sunt, id ad primitivam naturam eius syllabae
nihil pertinet. Igitur ut complectar de m particula dispu-
tata, illud studui, ut quantum possem inutile apostrophi artiii-
cium a Plauto prorsus removerem: non ausus tamen expellere,
ubi graeci moris affectatio etiam notam Graecis probatam re-
quireret. Quae genera ne discemere quidem potuissem, si in
hoc vellem veteres criticos Vergilianos sequi, quos sane Aenei- cvu
dis X 668 {tanton' me crimine diffnum) probasse apostrophum
e Diomedis p. 430 [435 K.], Prisciani p. 1287 [520 K.], Donati
p. 1742 [372 K.], Maximi Victorini p. 1944 [194 K.] testi-
moniis cognoscitur. Verum eisdem de talibus, quale est
tanton honore, in Vergilio omnino decemendum non erat.
Nihil autem in Plautinis comoediis latius patet quam
est et es vocularum aphaeresis, quam codicum in longe
plurimis exemplis sive manifestus sive variis corruptelis ob-
scuratus consensus postulabat ut constanter ipsa scriptura
exprimeremus. Cuius usum recte iam Niebuhrius in con-
spectu orthographiae codicis Vaticani, unde Ciceronis de re
publica fragmenta prodiemnt, vidit nullis constructionis fini-
bus coerceri, ut non minus usitate quaest una relicta et qua>e
unast relicta quam quae una relictast dicantur: ut v. 484 cena
hac annonast sine sacris hereditas, Itaque nihil caussae erat
cur V. 310 sine aphaeresi scriberemus tu si animum uicisti
potius quam animus te, est quod gaudeas, vel v. 508 Philto,
est ager*): sed talibus quidem exemplis admovendam apostro-
*) [Ex Addendis p. cccxxv: 'hand scio an non satiB probabi-
liter est verbi aphaereBim etiam eis exemplis adhibuerim in quibus est,
nt breviter definiam, non valet krC, sed ^cti: ut v. 310. 608. Quibns
paria 8unt Bacch. IV, 8, 51 immo est quoque^ ib. 74 si est, cui opponi-
tnr 8% non est^ — te, est et Philto, est scripsit RitecheliuB in ed. alt.]
360 PROLEOOMCSA UE RATIONIBVS
phum duximua, cuiiis praeter haec tam supervacanea adiectJo
in si fuit quam proraua ueeesaaria in aphaeresi secundac
personae nactti's nactas, quatia sine aliqua nota plane non
habeas qui a nachis naclas diaceruas. IUa igitur sic: ie, '«(
et Philto, 'si, scripsi eo confidentias, qiio magis dubitari
potest, rcUctast ecriptura, (juani ego ut aimpliciorem praetuli,
aa relicta st praestet omnino, quippe quo facile illud ducat,
quod tam frequeus iu Palatinis libris est /"/ litteranun in /»
depravatio, hoc ut saepius quam iilud offerant; ut v. 158.
II 208. 227. 319. 338. 368. 378. 411. 422. 430. 439. 445. 451.
511. 525. 520. 533. 542. 563. 595. 596. 869. 932. 1010:
qnibus adde fit fiet fim «orruptelas v. 141. 364. 529, umat
^yllabae in iift vel iif converaionem vel huic contrariam
aliasque miras saepe depravatiouea v. 112. 264. 368. 54S.
600. 830. 1005. 1043. 1058. 1173: perperam autem positum
meust pro «wws est v. 1055. Sed sane personae mutatiooe
accedente non potuit aphaeresis teneri v. 934: in Pontay ST.
est, non illa. Satis autem ineptum esae apparet, quod qui-
busdam placuit }iackis's atque nactus^at scribere putida dili-
geutia. Ceterum et tertiao personae ct secimdae aphaeresis
vocalium quidem Sualiuui commuuis est omnium, sive eae
breves suut sive longae: iu a' termiuata vocabula utrumque
genus admittere hac condicioue solent, ut eam consonant«m
quae praecedit vocalis brevis sit: ab iis quae iu m exeiiat,
alterum genus prorsus excluaum est solaque tertiae persouae
aphaereais ascita. Neque eoim co linguae usus progressus
est ut, quod posaet profecto, etiam nisi quidems obnoiatts
V. 1063 probaret pro qnidem es, quamquam et quicqitanist et
qmtnst [quam esl Trin.*| v, 801. 575 et qnomst et similia
quaelibet probavit. In vocalibus autem non erat cur vel
quoguest v. 429 vel uidaraquest \iiicturaque esl Trin,*] v. 56 vel
ita's V. 46 vel liercle's v. 973 [kercle es Trin." cf. p, CCXXXvJ
vel homo's v. 447 vel test v, 196 vel eost v. 323 vel sist [$i
est Trin.'J v. 946 vel mist v. 895 vel mis [mi est et mi es
Trin.*] V. 94. 635 vel tH's v. 454 defugerem, quorum ai quae
e libris uihil praesidii in. hac fabula habent, at habent in
aliiie. Denque in eis, quae s consonanti finiuntur, brevinm
vocalium fines numquam secundae peraouae aphaeresis ex-
EMENDATIONIS PLAVTINAB. 361
cessity sed substitit in honu^s, simili's: ultra progressa est
tertiae, sed raris exemplis nec semper dubitatione vacuis, ut cix
rest admisso pro res esL Quo tamen religiosius talia ser-
vanda fuerunt quale est in A exstare visum v. 537 ut ad
incitiist redactus*): nam etsi usitatius sane praedicato in fine
enuntiati posito est adbaeret^ tamen non raro etiam aliud
placuit. Yelut Ambrosiani auctoritate v. 563 firmatur quid
hic est locut%^8 tecum pro qxiid hic locutust tecum (ut tempust
adeundi pro tempus adeundist v. 432); si est moUstum libro-
rum**) vestigia tuentur v. 946; satin tu's sanus ad codicum
fidem fat intuf fanus v. 454 propius profecto accedit quam^
quod esse usitatum scio, satin tu sanus [sic Trin.^ cum A\,
Ita V. 365 nibil interest, multa ei opera opust scribas an
multa ei operast opus, quamquam boc esse durius sensi; nec
V. 329 non potuit omne autem meufnst tuum dici^ etsi a nu-
merorum in priore versus parte elegantia praestat omne meum
autem tuumst. — Coniunctum est autem boc genus univer-
sum cum syntacticae rationis observationC; quae in emen-
datione Plauti maximi est momenti. Nam quo is sermone
utitur ad vitae usum communem compositO; ab eo et est et
es verbi omissionem, cum a poetis tum a scriptoribus fre-
quentatam, sciendum est omnino esse alienam nec nisi raris-
simis condicionibus probatam. **'*') Et alterius quidem per-
sonae exempla negotium nusquam facessunt^ ut quibus exigui
drculi adiectione es ubique nulla opera restituatur. Neque
enim audiendi^ si qui cum Botbio^ cui Donatus praeivit in
Andr. III, 2, 16^ velut haec defendant in hac fabula: habeas
ut nactus pro nactu's v. 63, tute ohiurgandus 96, numquid me
rogaturus 198, si .,. tu hinc abiturus 714, iam recommcn-
tadus 912, quod te accepisse fassus 969, post tu factus Cliar-
mides 975, ut charmidatus 977, nunc is factus 980, fassus cx
Charmidem dedisse 982, quia perpessus 1165. Sed ne in tertia
quidem persona maioris vel laboris vel audaciae erat totiens
*) [od incitM redactwt Trin. *, ut Poennli IV, 2, 86; cf. Opusc.
phil. III p. 63.1
**) [»i €S molestus praebent libri: 'qnod potest ad si molestufnst
spectare.' Trin. ^
***) [Cf. Opusc. pliil. II p. 608 sqq, alibi.]
362 pnOLEGOMENA DE RATIONIBVS
alibi a librariia obscnratum ust vel unist revocare, nbi cootn
Plautinum morem «s vel um vulgabatiir. Id igitur ut ducibus
libris et, quod auget corrigendi conSdentiam, saepe noa om-
nibus, aed optimis tantum A et IS, factum est velut his
locis: habiturust v. 20ti, lcmptvit 432, jxitientissumumst 542,
licitumst 566, gestandust 596, et ter coutinuo ordiue ig»o-
randust, abdendtisl, abstincttdttst v, 264*) — quando ne in tali-
bua quidem semel posito est satisfit consuetudini**) — : ita sine
libria haud cunetanter adulescentulust [sJc A] restituendiim
erat v. 366, natust 575, uiclust 706, nuUo autem modo contra
libroa v. 1131 ciim Bothio inferendum quod datum utmdum
pro utenduvist. Quo in genere vel Hermannua quaedam in
Bacchidibiis corrigenda relif[uit, ut v. 299 [331] ubi TheotimtM
scribendum, et 587 [619] ubi maffisf.***) Quid? quod etiam in
responata, ubi satis erat ipeum nomen, quod in interrogatione
fuerat, iterari [ipsiusve rei, de qua quaesitum erat, aimplicem
notionem afferri], tameu cst accesait v. 1176sq.: LE. qttis homo
tam tumuUuosa sonitu mc exciuit forasi' LY. beneuolens fuus
atque amiciist. Ad ctiius eKempli Himilitudinem v. 1070
scripaimus: ST. quis cst qui mmtioneiH /wnto hominis fedt
optnmt!' CH. ipsas homo optumust.f) Idemque in ea responaa
cadit quae fiuut ita particula: tlast v. 196, non itast 649: ut
vorear ne etiam v. 375 ita^t pro aimpUci ila a poeta acrip-
tum sit Exempta ease pauca videutur, quibus ad rhetori-
csi cum genus accedatur, in quo propriam sibi sedem omissio
verbi habet. Nam v. 127. 429 in factum aine est posito libri
aane consentiunt: quamvia a numeris uihil impediat quomi-
nuB priore loco scribatur fadumst nequc facti pitjet, alter
*} [In ed. alt. Bltachellus ahdmdus iiique apatandutt scripgit, quuu-
quam Don gine dubitatione num praestaret, qood boc loco commendaverat.]
**} Cf. simjle HercatoriB eiemplam, qaod p. ijexxv [341] aimot.
tractavi.
***j [Ex Addendis p. cocxxv! 'reliqnis esemplis, qnibna -uit
revocavi pro -iw, adde opvst e v. 'A6b: ex eiti miteD:), qnibua immerito
ab Hnmanno -us Bervatnm case in Bacchidibug dtai, deme Throtimut
quod bnc errore irrepBit, proqui.' eo Bubetitac mdius Bacch. v. 45 [76],
opw T. 189 [321],']
t) ['praeter rem' Trin.\ ubi item v. IITT ob 'certam rationem*
aenteatiam hoc loco propontAm dereliquit.]
BMENDATIONIS PLAVTINAE. 363
autem yersus non minus eleganter his accentibus incedat:
Factiimst. — Vt quidem illud perierit — Factum id
quoquest.
A mutatione tamen cohibebat dubitantem^ quod.et utroque
loco in Calliclis atque Lesbonici contumaciam apprime con-
yenire participii tamquam praefracta brevitas videri potest,
et alibi quoque ipsum illud factum sine est dicitur, ut Bacch. 11;
3, 61 sapienter factum a uobis.*) Sed v. 1036 nequam qui-
dem non est pro nequam id quidem est, quod admisit Her-
mannuS; sed accusativus est neutri generis; prorsus ad eorum
similitudinem quae praecedunt morem improbum. Gertas autem
nullique dubitationi obnoxias exceptiones satis alioqui con-
stans lex has habet: primum nudiussextus cum similibus^
quae ne apud Plautum quidem t litteram in fine asciverunt;
deinde usu frequentatas mirum ni et mirum quin locutiones^
ut V. 495; tertiam potis vel pote vocem, quae hoc habuit
singulare, ut non pro potest tantum vel potis est usurparetur,
sed etiam pro aliis formis eius verbi^ etiam pro infinitivo.
Quod etsi nunc non vacat longius persequi, tamen ex ipsa
Trinummo designandum est^ quod Ambrosiani praestantiae
debetur, v. 352 qudndoquidem nec tibi hene esse pote pati
neque dlteri: ubi vitiosum erat quod vulgabatur potes, quo-
niam in composito verbo non magis quam in simplici, es
syllaba corripitur apud Plautum.**) Hoc igitur duce exemplo
asperiorem proceleusmaticum ab initio versus 730 potest fieri cxn
removi cum Bothio. Potueram elegantiae etiam illud tri-
buere, ut versus 80 principium sic expolirem: Non potis [sic
Trin.* cum Bothio] utrumqus fieri (quamquam licebat etiam
Non potis est fieri utrumque vel fortasse Non potis utrum-
quest fieri), nisi nimia exemplorum multitudine correptae est
I vocis ofifensio onmis toUeretur^ ut v. 3 adest en [adest em
Trin.*], 354 is est immunis, 908 quid est negoti: qualium
auctoritate ne ea quidem umquam sollicitavi, quae perfacile
erat ad maiorem scilicet elegantiam transposita est vocula
adducerC; velut v. 630 quod facillumumst, 668 ita amor est,
♦) [Cf. Opn8C. phil. II p. 609. 616.]
*♦) [Cf. ad SUchi v. 326.]
1
364 l'R0LEGOMENA DK UATI0NIBV8
697 is honos cst, et praeter cetera ^fiid eist notiten v. 906*):
quod ut uno tamen versu 249 reapse tacerem**), propria
dimetrorum eonciimitas et numerorum lenitaB exigebat Cete-
rum quod ia potis, jiott; idem in potine, ^Atn cadit, sat saepe
pro ipso }idtin' est posita. — Disi de prima et aecuiida per-
sona aingularis uumeri. In reliquia etsi aliqiiotienB verbo fioito
caret praedicati cum subiecto copulatio, tamen ne hic qui-
dem id saepe factum nec de uiore potiua quam praeter mo-
rem. A commotione animi escusationem habet tn cantico
positum cgo expertus v. 826, quod tamen sine cgo ne intellegi
quidem potuerat: omisso sumus cum quadam gravitate dictum
V. 492 nos liOtnuticuU saltllum animae (si iucorrupta scriptura
[cf. p. 336]}: addito sunt supplenda participiorum constructio
alii emortui v, 535 et trapvzitae mille drachumarum redditae
426, qnae enumerantia sunt, praeterea in relativo enuntiato
^ gui nil mcriti v. 1049. Aliquotieus legitur non apposito sunt
verbo fnfura participium, ut Amphitr. V, 2, 3 quae futwa
et guae facta, eloqua}-, Bacch. III, 4, 12 guac futuro, fabulor,
cxm vel adeo sint coniunctivo omiaso Aulul. III, 2, 18 mean stdua
futura: numquam autem tam insolena collocandorum verbo-
rum artificium offendi quam Trinummi v. 209; quae neque
ftttura neqtie sunt, tamen illi sciunt. Tolerarem loquendi genus
tale; neqiic qtiae fulura, ncgue quae stint: sed ex uuo relativo
suspeusa ncqtte fulura neqtie sunt asperuatur Plautini ser-
monis simplicitaa. Quo accedit simplicitas cogitandi, qua ut
praesentis anto futurum tempua mentio tiat suadetur. Quae
cum ita esaent, et Ambrosiauo testimonio et Bentteiano iu-
dicio relicto sic illum versum eiecto tamen (non eiecto Hlt)
ad communem consuetudinem revocaudum esistimavi:
Quae u^que sunt neque futiira snnt, ilK sciunt.***)
Ceterum ne in infinitivi quidem constructionem ea de qua
*) [Sic Trin. ' pro qttid est ei nomert 'asperitate Biogulari, quam
Don debui tueri.'J
**) [Qneni poBiea et aliter constitnit Ritachelius et cdhi Boecbelero
Iinterpreti tribait]
***) [Id ed. a)t. BitscheliuB totum hnDc Tersum confictiim esse ad
exemplam Teraua 20G iDdioavit]
L^ J
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 365
agimus lex sermonis non aliqua ex parte cadit. Non loquor
de ftUurum pro futurum esse posito, quod propemodum in
infinitivi naturam abiit (e. c. Capt. II ^ 3^ 67. Cas. prol. 57.
lY, 2, 9. Epid. V, 1, 19. Most. I, 3, 45. 68), nec de talium
frequentia qualia sunt factum prohOj dictum oportuit, de quo-
rum ratione pueris constat: sed non Plautinum fuerat v. 1156
filiam meam tibi desponsatam audio, ubi desponsam esse B
praebuit; nec magis Plautinum Bacch. 11, 2, 40 ut hanc rem
natam inteUego, quamvis a Bentleio olim in Ter. Adelph. III;
1, 8 et ab Hermanno nuper probatum, pro quo e librorum
scriptura ut hanc rem natam esse intellego efficiendum erat
ut rem esse hanc natam intellego (vel fortasse ut rem hanc
natam esse int*)): nam etiam hiulcus Casinae versus II; 5; 35:
Tibi et Chalino: ita rem natam intellego
ipso immisso esse redintegrandus est.**) — NuIIo autem
monitore opus est, ut non posse aliorum praeter ipsum prae- cxiv
sens temporum formas cogitatione addi intellegas: quod qui-
dem commemoro propter insertum ab Hermanno v. 822 fuit.
Sed abripi me passus sum longius. Superest enim ut
de eo loco dicatur, quem omnium constat et impeditissimum
esse et infructuosissimum: qui quidem assimilatione (ut bre-
viter loquar) praepositionum cum verbis cpmpositarum con-
tinetur. Itaque in horum varietate certis legibus regunda
nec ego volui operam perdere, qui nihil in eo genere posse
profici intellegerem, nisi ut aut horridioris antiquitatis, at
antiquitatis tamen vestigia abolerentur aut inauditarum for-
marum effingendarum periculum subiretur. Nihil igitur miram
saepe inconstantiam propagare veritus e veterrimis codicibus
volui singulis in locis pendere. Vnum est tamen quiddam,
quod nec praepositionum finibus coercetur et scribendi con-
stantiam non admittit tantum sed etiam postulat: parili enim
norma sc litterarum societatem libri Plautini in suscensere
(v. 1164. 1166. 1174), sescenti (791), sesquipede (903) ita
tuentur, ut abhorreant a succensere sexcenti sexquipede formis.
*) [sic cum Pylade Ritschelius in editione.]
**) [Ex Addendis p. cccxxv: 'iilud addere poteris, quod tetigi
Mueei philol. novi t. IV p. 682 ' (= Opusc. phil. II p. 335).]
866 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
His igitur missiH ut ad ca pergaui, in quibus varietas regnat}
etai ecfodiam v, 453 ex A recepi, nou tamen alibi a Ubria
suppeditata eff-Uffere effkefe eollicitavi. Inpulsu inmoene tn-
r^iui inprudetUem inprobis inpor^nam servavi v. 10. 24. 31.
61, 281. 399, immtmis immortalis impoti improbus alibi. Item
amlocent conlaudant conligi eonrigis conrejtseril v. 159. 292.
735. 791. 118. 424, covimcrifa cotnmendare corrigere (653)
comtmpere alibi: nusquam tamen in Trinummo vel conm-
cxv vel coU- repertum memini. Adgrediar adcttrare adsidui ad-
primc a^iosita adferet adfigi ad}egalu adlicere libri praebue-
runt V. 45. 78. 202. 373. 470. 788. 1040. 1142. 383, con-
traria aaepe, etiam astas aspiciant astitenmt 85. 589. 625,
Dumquam tamen nisl fallor vel affnis vel adcnsare adcipere
adcedere adcommodare adparere: quamquam de singulis nunc
non spondeo fidentiufi. Reliquum est ut saepiasime in JB
potisBimum servata esae ap et op adnotem ante s et t litte-
raa: qualia nou erat qui maiore iure quam illa ad unius
normae conatantiam revocarem.*) Non potui igitnr etsi vel-
lem oculis parcere, quibus uou mediocri offensioni futura
suspicor modo obsequi Kcriptum modo opsequi v. 230, modo
aistinere modo apstinere 289, paritfirque apsenle 167. 617,
«psmrosse 667, opsitinatas 788 sqq. Conaequens fuit ut ne
aps quidem praepositioneni extimescerem v. 270. 421, alibi.
Sed compositonim baec finibus coercui, non progreasus ad
ap se, ap sflrpc, quamquam talia quoque saepissime in libris
reperiuntur, verum tamen numquam nisi in unum binis voca-
bulis contractis apse 79, apsiirpe 217.**) Sed satis de his uugis.
Qua aut«m brevitate (3e locis grammaticis in auperio-
ribiiB capitibus dixi, ut et ipaam rem qualis esset exponerem,
non moratus in aliorum disputationibus vel laudandis vel
refutandis, et quorundam diligentiorem di.sceptationem in fu-
turum tempus differrem: eadem nunc brevitate atque adeo
cxvi maiore in metricis utar et, quod gravius eat, in proao-
•) [Cf. praef. SUohi p. XVi,]
••) [SicTrin.' Cf.Opu«c.phil,lV p.sguq- P.L.M, K. eDarr.p, iSOBq.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 367
diacis persequendis. Ac metricae prosodiacaeque artis Plau-
tinae uniyersae quam et debeo lectoribus et dudum paravi
iustam plenamque enarrationem, tum edam cum aliquot fa-
bularom emendationem absolvero: a quo tamquam funda-
mento profectus molestissimis de singulorum locorum scrip-
tura disputationibus supersedebo; sine quibus nunc illiusmodi
nihfl tractari queat. Itaque in praesentia et capita tantum
rei perstringam et Trinummi potissimum finibus me con-
tinebo. Quodsi operam meam omnem eorum volo rudi iner-
tiae oppositam esse qui^ ut Hermanni verba mea faciam,
deYoratas cum omni squalore sacras membranas et procusos
ab sese confragosos numeros sine cruditate concoquunt: eius
ref quas rationes habeam^ cum supra significavi capite vii^
tum olim in epistula illa Mediolanensi explicavi, tum paullo
uberius eis persecutus sum quibus et legere et versus scan-
dere nescientem nescio quo successu nuper conatus sum legere
et scandere docere in Museo nostro philologico. Et in libro-
rum quidem mss. fide qui fidem omnem metrorum esse re-
positam volunt; eorum satis demirari cum ignavia coniunc-
tam inconstantiam non possumus: qui quo tandem argumento
illud defendenty quod non etiam senarios potuisse quinis vel
septenis pedibus componi crediderunt (e. c quinis v. 752
ipsius adeo Ambrosiani auctoritate)? vel molossum pro pyr-
rhichio poni et monosyllaba vocabula pro proceleusmaticis?
vel ut ad aliud genus eadem ratiocinatio accommodetur,
genetivum ablativumve poni pro nominativo? vel primam
personam pro secunda tertiave? quando talium nihil est quod
non apertissimis codicum testimoniis nitatur. Scilicet in ipso
tamquam principio^ quod meram barbariem prae se ferret^ cxvii
subsistere veriti in media via substiterunt et mediam bar-
bariem exosculati sunt, non reputantes ad ipsum finem^ qui
non coniunctae cum mediocri barbarie mediocris elegantiae
est sed consummatae artis^ penetrasse quorum opera umquam
quicquam vel in grammatica disciplina vel in metrica pro-
fectum sii Non ignoro equidem^ quot quantasque hoc genus
omne et cautiones et dubitationes habeat, quod facilius sit
praeceptorum severitate regere quam, quem libertati locum
legum necessitas concesserit, indagare: in quo non raro
368 PROLEGOMESA DE RATIONIBVS
diligentissima demuni exemploruDi pervestigatione subtili*'
simaque caiissarum consideratione eo perveniatur ut, C[Uod
sit probabile, ratiocinando efficiamus. Atque in boc ipso cum
laudabili consilio Fleckeisenua, Kampmannns, lulius Brixins
(cuius tamen falsis altrjuotienB de Ambrosiano testimoniis doIo
sponsor haberi) elaborarint, tum de Lindemanni opella, qua
ille post pinguiorem Chr. Wasii, atiquanto auteni considera-
tiorem C. L. Schneideri laborem de esplicanda prosodia Plan-
tina bene merere atuduit, baudquaquam poasum tam honori-
fice sentire quam fieri a quibusdam solet: tam mtro illic
temperamento in singulis pagints et falsa veris mixta video
nulloque ordine diversissima genera temere confusa, et ma-
Kime incredibilta credendo moduui omneui excedi int^Ilego,
velut cum autem voeabulum pro pyrrhicbio esse sibi persnasit
prorsus eorum exemplo, quos tiuper non multum abesse dizi
qnin mox est et soUicitudmibns vocabulorum mensuram eiae-
quantes habituri simus. Ipse autem tantiim abest ut prae-
iudicatae de perfecta quadam elegantia Plautina opitiiom
.vin vtdear uimium tribuisse, illud ut potiua verear ne asperiora
qnaedam nimia patientia reliquisse dicar, quae futura aetns
non magis quam a me nunc expQlsa toleratiira sit, In qui-
bua sunt de quibus iam nunc incipiam mihi ipse suscensere;
velut quod non aeverius consului de snjccttiCi v, 398 pro
senedae*), cum ei, quod atiquam exciisationem admittit, prae-
stet quod no egeat quidem excusatione, peritique poetae sit
de duabiis formis bonitate paribus eam deligere quae suapte
natura metro ait accommodatior. Quamquam in hac parte
eo me aeqiiiores iudices expertunim confido, quo incertior
ipsorum finium illorum discriptio est, quos ultra citraqne
nequeat consistere rfctum.
Et initiiim quidem habeo cur a neglecta vi poaitio-
nis capiam, Qua in re Plautinis ertticis maximae frandi
aive Terentii aive Bentleiani Terentii exemplum fuit. Non
quaeram niinc utrum asperiores aibi quam Plautus nnmeroa
Terentius indulserit, an hiiius comoediae, ut studioaius etiam
quam Plautinae et lectitatae et a grammaticis tractatse,
*) [Cf. annt.t, in ed. alt]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 369
maioris integritatis speciem mentiaiitar tautum^ reapse adeo
graviorem interpolationem passae sint: qaod ut credam non
leyes me caussae movent: tantum exploratissimum habeO;
eam correptionum multitudinem, quam in schediasmate suo
aequo animo Bentleius tulit^ a Plautina quidem arte esse
alienissimam. Quamquam etiam apud Terentium quantilli
negotii aut quantiUae quaeso audaciae est, velut in prima
Andriae scaena duriora illa et td gratum, sed hoc mihi sic
removere:
Et gratum id fuisse aduorsum te habeo gratiam.
Sed h6c molestumst: nam istaec commemoratio.
Yel in prima scaena Adelphon graviorem etiam horum of- cxix
fensionem: amdt dabitur a me argentum, studet par referre,
qois dubitabit hac emendatione toUere:
Amat: a me argentum dabitur; dum erit cdmmodum.
Stud^t referre: praesens absensque idem erit:
praesertim cum compererit in aliis libris esse par pari re-
ferre, in aliis par referre, unde, quomodo creverit interpolatio,
tamquam in oculos incurrit. De qualibus iam olim monui,
cum ^de emendatione fabularum Terentianarum' Yratislaviae
a. cioiocccxxxvin [= Opusc. phil. III p. 281 sqq.] commen-
tatus sum. *) His autem plane gemellum exemplum, quod cxx
Trinummi v. 109 exstabat:
*) Ibi [1. 8. 8. p. 296 8q.] , ut hoc addam , ne a codicam qoidem
aactoritate fidem habere yelut hos horridnlos versicnlo^ docui Adelph.
prol. 4 et I, 1, 15:
Indfcio de 86 ipse erit, uos eritis iiidices.
Atqne ^x me hic natn8 n6n est, sed ex frcUre, is adeo:
qnomm po8teriore ad intolerabilem qnattnor con8onantium correp-
tionem accedit yitio8a admisso in quintnm pedem dactylo diremptio
vocabnlomm . v^ 1 w u _, multo illa magis insolens qnam haec _ v^uu | _
in Trinnmmi v. 661: ut soUtus es, vel Adelph. I, 1, 4: ea satius est.
Qnare ipsis libromm vestigiis eisqne ex parte prorsns manifestis, et
antiqnissimoram qnidem optimommqne librorum, nsns snm ad hanc
Bpeciem versnnm illomm commendandam :
Indfcio de se ipse, ^t nos eritis iiidices.
Atque dx me hic natus n6n est, sed fratre ^x meo:
Dissimili is stadiost iam inde ab adulesc^ntia.
FR. BITSCRELU OPVSCVLA V. 24
370 PEOLEQOMENA DE RATIONIBVS
XI Videtque ipse ad paupertatetn protractum esee se,
ecijuis tutabitur In tanta corrigendi evidentia, quantain Am-
Aliad exemplnm idqae noD paticntinB relictae potios qnam peipenin
illatae correptioniB in extrema acaena 11, 1 esetat:
S^d nemo dabit: fruslra biw egomet mSonm ratiou^R puto:
ubi non modo optime BenibinEia codex frustra egomet miam hat ra-
lioftis pulo, »ed BaBilicanos quoquc (<Iq quo lacet FaernnBJ sise ne-
gleotoe positioaia vitio ego wecum hds rfitiones Jepuio. Oraiiino aat«m
vix ollam scaeoam esse fabalarnm Terentiananim puto, in qoa BOn
aliquid tnrbatam sit gravius, crilicac artis medicinam etiam post Bent-
lei curaa eiBpectana. Velnt Jn eodem prinoipio Adelphon (ut in eo
nunc flnbgiBtam) qiiemadmodum 1, 1 ?. 30, 31 iam olira sic restitni:
Nam qai mentiri aut fiillere inBuerit patrem,
Fraudare tanto mngis andebit ceteroB
(vel Vecipere tanto ....): ita ne illa quidem eue aana concedo
T, 11 sqq.!
ne aut ille filierit
Aut liBpiam ceciderit, ant praefr^gerit
Aliquid. n&h, qnemquamne h6minem in animo inatituere, ant
Pariire, qnod sit ciriu» quam ipae ^et aibj.
Qni verBua qnot qnantisque incommodis laborent, longnm eat tatuqnam
in tranBcureu hac annotatione pcrsuqui; iutellegea autem, ubi boa con-
puaveris noatra emendatione ut potnimna in integrum reatitutos;
Aut c^ciderit aliqna u.tque aliquid praefr^erit.
Tah, quiimquamne hominem in (mimum institnere aiit aibi
Par&re e. q. s.
Nnllum onim frequeDtiua in Tereutio corruptelae genuB, qnam qnod
ez interpretamentis naecitor: aacriptnm eet antem uspiam ab eo, qni
panllo onte (t, S) a poeta positum uspiam meminiBaet. Enm antem
ipaom locum aimili interj)oIatioDO foedatnm eBse, qua alibi integti
verBOB non panci conficti snnt, focile apecie fallenteB, aed tAmen iti-
digni Terentio, nuper demum monui Musei philol. nostri L VI p. 4lit
[= GpnBC. pbil. III p. 79T|, ubi eiuemodi eiempla qujedikm compoaita
habea, Nec illud concedendum, recte ae habere Ad. I, 2, S sq..'
Hl. Quid tristia ea? DE. rog{M me, nbi nobig A^Bohinos
SiSt, qnid triBtis ego eim? Ml. diiin' h6c fore?
ubi in expedienda ubi particola interpretea fruatra ae toraerunt Qnae
d poiaet, qnod voluerunt. aignificare: cum nobis tU Atschinw, tamen
hoc ipBom tam languidnm foret nt nihil Bupra. Bepooe:
rog^ me? nbi nobis Ai^acliiniift?
.Scin Mfm, qnid triBtia £go Bim?
Nam in Terentio qnidem tam aperta phirimia locia est, quam in PlauUi
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 371
brosiani Yeterisque in Sticbi versu I, 3, 22 scriptura prae-
stat? Vbi cum in CD legatur numeris nuUis Propter pau-
periaiem hoc adeo nomen repperi, elegantissimus ex AB hic
▼ersiculus prodit:
Propter pauperiem hoc adeo nomen repperi.
Concedo talia quoque apud Plautum reperiri, quale est uidet
ante consonantem correptum (quamquam horum quoque pars
alium -potius explicatum habet): nego reperiri in senariis
iambicis septenariisque cum trochaicis tum iambicis, nego
etiam in creticis et bacchiacis. Nam hoc teneri praeter ce-
tera yoIo; nimis neglectum a plerisque: nihil in indaganda
prosodia Plautina profici nisi diligentissime inter se distinctis
metrorum generibus. Ab illorum enim, quae dixi, severa
concinnitate dici nequit quantum distet cum anapaesticorum
tum octonariorum omnium h'centia: in quibus non pauca
admissa sint a senariorum septenariorumque elegantia pror-
sus abhorrentia. Huic autem alteram cautionem quandam
addendam video: ut ne, quod certis exemplis factum esse
constet^ ad totum genus aliquod calidius transferatur, qualis
ratiocinatio saepe fallacissima futura sit, sed de singulis ut
et quaeratur singillatim et speciatim decematur. Accedit
tertium idque subtiUus: reputandum est enim ne ea quidem.cxxii
quae quia aliquando facta sunt, posse fieri concedendum sit,
inferenda esse liberalius et cupidius amplectenda, sed potius
sublata elegantiam numerorum saepe mirifice augere: id
quod ita esse, nisi qui non sunt ad criticam artem factitan-
dam nati, non ignorani
His igitur praemissis, quibus ipsum aditum munire dis-
putationis meae volui, ut ordine progrediar, primum de eis
correptionibus dicam, quae in mediis vocabulis fiunt.
Atque omnium frequentissime cum constet yitae usu detritas
ille iste esse eccum voculas corripi, quibus aliquanto rarius
correptum ipse accedit (ut v. 901. 902, non 928): tamen his
rara fuit, correctridB manos opera in rcfingendis resarciendisqne ver-
sibna consmnpta, eaqne ex antiqniore aetate repetenda qnam qua ipse
Bembinns liber scriptas est: longins autem a Terentiana integritate
Bembinns, qnam a Plantina Ambrosianus abest.
24*
372 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
mirum quantum abutatur qui geminatas conaonantfis
omnes admittere correptionem sibi persuadeat cum G. A.
Beckero, diligentissimo liomine, sed cuius ea de re perrer-
sissima opisio fuit Quaest. de com. Rom. fab. p. 14 sqq.
Veruni hoc ut confido iiullum defensorera nacturum ease, ita
ne multo minus quideni dissiinilia veri vera sunL Nihil ex-
terna specie propinqiiius ille pronomini quam illico, ut pleri-
que scribunt, vel potius ilico forma; cuiua tamen antepae-
nultima numquam non produeitnr. Contrariam meusnram nec
Epidici veraua III, 1, 4 nec Militis IV, 2, 39 testatur, nec
Trinummi 627, ubi non plus offensionis sla ilico habet, quam
eliaione coaleaceua qmi imperes v, 1061: tametsi ab nen seu
particulis similem abhorrere elisionem concedendum est.*}
cxxm Nec illud mirum, cum nihil cum ille pronomine commune
I habeat ilico, factum ex in loco: pro quo prorsus commenti-
ciam eloco formam, miro acamine aGulielmioVerisim.il, 13
excogitatam, non minus autem miro iudicio a GrunoTio in
Epid. I, 1, 137 probatam, teraere in ipsum Plautum Bo-
thius iutuht. — Vnum illud Beckero concedendum est, qnam-
quam non ab hoc demum perspectum, geminatam l litteram
in loogioribus quibusdam vocabulis accedente vi acceiitus
correptionem paasam esse, ut in siniiUumae, cui aimillimnm
sdUlUtes Trin. v. 833, ubi transpositione eo minus opus eat,
qaod illud est in cantici versu octonario: quo accedtmt SH-
pellectile, cxpapilldto: uam de ciuiillator cauillatio aliter sta-
tnetur infra. Sed ne haec quidem licentia ultra paucomm
vocabulorum certa exempla evagatur: uec ullo modo Hcet
illDmm Bocietate velut libellus, peltis comprehendere, ac ne
*) Son Umeii ba^c potiaB caussa fuit, cni et v. 316 et *. 766
ne pro neu reponereinnB, qaacn ipaius r&tio eenteiitiae. Quid aatem ei^
eiemplia facicndiun eit, quae passa Ciae seu particnlae etiaionem vi-
deautur, BaUa Bupm fiigDificatam eat aanot p. t.xxxv [341]. Qao ininiia
de si in seu matando cogitnbiB Capt, I, 2, 5:
Sinito ambnlare, ai foria, a intDs uolent.
[Ceterom versu 756 etai tw vel nei (cf. Opusc, phil. II p. 630) n<m
neceBBarium eue RitBchelius in ed, alt. concessit, Umen hnad panlltnn
commendationiB ex ipBoram librorom in Tersibui 316. i
habere moouit.]
J
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 373
fMus quidem vel nulJus. Multo minus licet ab esse proficisci
ad posse, iiissit, dedtsse defendenda; aut adeo de correptis ff,
mm, nn, pp, rr, U litteris cogitare (nisi quod et singularem
et constantem rationem esse PhiUppi vel FhiUppei nominis
constat): quamvis talium ferax Schneideri p. 736 sqq. doc-
trina eyaserit, ut attentus arrdboni dnnona affinis formis pro-
batis, deditaque adeo opera sagitta Eampmannus de reb. mil.
Pl. p. 36 defenderit in eo versu (Persae I, 1, 25), cui unius
syllabae transpositione iusta mensura restituatur:
Sagitta cor Cupido meum transfixit. lam serui hic oxxiv
amant?
quamquam facilius etiam et numeri et sermo sic procedant:
Sagitta mihi Ctipido cor transfixit. Ergo igitur sine uUa du-
bitatione transponenda erant v. 385 sed adde ad istam.*)
Nec quicquam praesidii ex eccum habet vitiosa prosodia dc-
cunibe occastim, vel v. 964 qudd dccepisti**) , in quod tu ac-
cepsti a nobis mutatum ipso Ambrosiano duce, quem alibi tu
diocti pro dixisti praestare p. lxiv [323] vidimus. Praeter cetera
comparari posse cum eccum videtur correptum in occultd ia-
cebis V. 664 et nihil ego in occtdto dgere soleo v. 712, sed si
quid video videtur tantum. Non quod tollenda esse exempla
putem (quamvis facili negotio in illorum posteriore ego***)
deleatur): sed quod, nisi mea me coniectura fallit, ipsam
ocultus formam simplici c littera et pronuntiatam et scrip-
tam antiquitas probavit, quemadmodum in aperire et operire
verbis, quae esse composita ipsa notionum oppositio doceat,
item extrita est una littera. Quae coniectura primum De-
curtati scriptura commendatur utroque Trinummi versu oculto
exhibentis, multo autem certius eo firmatur, quod IN
•) [Of. annot. in ed. alt.]
**) V^d accepisti tolerandum esse iam tam intellexi cum Most.
308 dge accumbe atque alia alibi similia intacta reliqui.' Trin.'^ De
accepsti forma improbabili cf. infra p. ccxvi.]
***) [Versu 712 correpta antepaenultima ne opus quidem esse
(nedum deleta ego voce) Kitschelius in ed. alt. monet, si Reiziiun se-
quare sic metientem: Nil ego in occulto.']
374 l-liOLEOOMCNA DE HATIONIBVS
OQ V OL T o D *) (eo enim valet lapidarii vitio positum
dqvOltod) in SC. de Bacanalibua scriptum exstat, qnod
non posse ullo modo pro occult^ esse, sed pro oculh tantam,
nemo non concedit. Quam forniam st e tenebris ]irobabiIiter
eriiimus, Captivorum quoque versui 1, 1, 15 iusta mensura
sic constabit:
In ociilto, miscri uictitant suco suo,
tametsi aliquot versibus ante nou licet cocfUeae in octUtd la-
cxxv tcnt pronuntiare, sed neceaearia haee est et scriptio et recS-
tatio cikfUeae in licctUlo. •*) — Ad similitudinem eccum cor-
reptionia prope accedere visum icquis cum v. 870 a nobis
snblatam est [relictum in ed. alt.] tum alibt tolletur ascita
ecqui forroa. — Nou magis correptum est atqtte, nisi in li-
beriore metro ut v. 824, Rud. I, 4, 8. — Nec propterea
quod certissima aunt istc et est (in quod iam supra incidit
oratio p. cxii [363]), eandeni licentiam ad ded~tsti pertinaissc
credendum erat Trinummi veraibus 127. 129:
Dedistin' argentum? — Factum neque faoti piget.
Dedtstine hoc pacto ***) ei gliidiiini qui se occideret.
Horum enim posteriore cum facto eiimA, pncto in reliquisf),
plurimum probabilitatia habet e glossemate esse utrumque,
simplici autem koc pronomine, ut iam Bothius suspicatus
est, poetam usum esse eadem ratione paullo exquisitiore,
qua velut V. 783 dixit }ioc suspitimem ab adulcsceitle amo-
tieris. E posteriore autem versii facillime irrepere in bu-
periorem ne particula potuit, ubi ea minime opus esae
p. cv [358] annot. diximus. Niim, ne quis ipsum Plan-
tnm antestetur, sciendum est niillum exstare correptae de-
disH Tocis certiim exemplum. Ac primum proraus hinc se-
greganda sunt dedi et de^isse, quorum hoc nihili est, illud
diversissimam rationem habet, neutrum ad defendendom de-
*) [Hac Bcriptura Dihil probari Ilitsclieliui ip9c vidiL Ceternm
cf. Opuac. phil. IV p. 389 et P, L. H. E, Enan-. p. 24]
**) [coeitleae in ocultii RiUcheliui eaasit Opuac. pbil, 11 p. 500.]
***) [Dtdigtitte hoc faeto Trin.*, coll. Lacbm&nno in Lacr. p. 63 sq.]
t) [LibrDrum memDriani ex r. 649 aA v. 120 traDitolil ffitaoh»-
lins. Cf. praef. Stichi p. xxv.]
BMENDATIONIS PLAVTINAE. 375
disH plu8 valiturum sit quam correptum, si dis placet, dedit
quadraginta [sic in editj Mostellariae III; l^ 115^ qui versus
sic corrigendus:
Sed arraboni has mnas quadraginta dedit.'^)
Et ut hac opportunitate etiam ad dedtsse removendum utar,
in Amphitruonis versibus II^ 2, 129:
ObsecrO; etiamne hdc negabis^ te ailream pateram mihi
D^disse dono hodie^ qua te illic ddnatum esse dixeras?
de vitio monere vel hoc potest quod, cum dono hodie in S cxxvi
sity kodie dono D exhibet, interpretamenti indicio hic quoque
manifesto. Deldto dono scribe
Obsecro; etiamne h6c negabis, aiiream pateram mihi
T^ dedisse hodi^, qua te illi ddnatum esse dixeras?
nisi quis praestare dixerit Hodie te dedisse, qua illi te d, d.
Ad dedisH ut redeam, hoc qui tuetur media correpta dictum,
quaerere licet cur non etiam producta prima syllaba positum
esse libris credat Trucul. II, 6, 36: mdgnum dedisti decus?
Nam mutilum ab initio esse Curculionis II, 3, 66 ipsa ratio
sermonum arguit, qui addito sive ibi sive ego sic inter se
distinguendi sunt:
Ibi ^dedistin tu argentum?' inquam. ^lmmo apud trape-
zitam situmst.'**)
Ergone unum salvum esse Menaechm. lY, 3, 15 exemplum
credes:
Tdte ultro ad me detulisti, dedisti eam don6 mihi,
prorsus illud solitarium in plus triginta legitimae prosodiae
exemplis Plautinis Terentianisque, ut taceam perdidisti, cre-
didHsti formas? An nobis potius credes, aut dono mihi de-
disti eam transponentibus, aut lenius etiam sic emendantibus:
*) [Ex Addendis p. cccxxv: 'adde Asinariae IV, 1, 7, in qno
▼nlgo dtdit corripitnr ante dono:
Lena^ niginti mnas dono argentf dedit:
sic enim plane non dnbito quin transponendam sit.']
*^ [Cf. OpuBC. phil. n p. 624.J
IS76 PROI.EHOMENA DB RAT10NIBV8
Tilte iiltro ad me tetulisti et dedisti eam doiit^ mihi:
prorsuB ad eum modum quo etiam Bacch. 111,3,78. IV, T, 13
et IV, 9, 36 leluU corruptum est in tktuh?
Praeter eas voculas, a quibus exorsi sumus, e vitae usn
commnni fluxerunt etiani fwrfe unde intus inter ncmpe et
ontnis vocabula correpta paeuultima, quamquam multo ra-
oxx^iiriuB, UBurpata: quibus praeter veritatem existimata sunt
^^_ herclc ergo quippe, alia accedere, Hercle corripi iam
^^^b Bentleius in Eun. V, 8,43 'cras' iuquit ^credam': Trinummi
^^^B V. 52 pravam pronuntiationem, v. 607 ipsam vocem Ambro-
^^^ sianus sustulit; v, 569 aut herde ex insequeuti aut ex prae-
cedentibus qaidem irrepsit*J; aimili errore vitiosissimum pro-
celeusmaticum hcrch iUe quidem v. 717 efficiuut**); producto
j }tercle recte procedit v. 58 [cf. p. CLiv (399)]. Ad cetera
I exempla, quae in corruptis veraibus sunt omnia, nunc ex-
Ispatiari longum est. — Correptum ergo*'**) Trinummi v. 92(J
vitiabat ante certissimam Reizii trunspositionem. Transpo-
uendo etiam Militis IV. 2, 17 auccurrendum:
■
E
;
Ego continuo uxorem hanc ducam. — Ergo hanc quiil
dubitas c<5nloqui?
Peraae I, 1. 26 ex Ambrosiano sic reatituendus:
Quid ego faciam? deisne aduoraer quasi Titani? cum
eis belligerem,
Quibus sat esse ui^n queam?
I Ei ego ortum crgo eiusdeni fabulae 11, 2, 3: item Poen. IV,
2, 71, quem sic emendo viam monstrante Ambrosiano:
Fiicile. — Face ego id facile noscam ergo, ilt ille poB-
sit ndscere.
, 45 delendum age, ut e praegressis iUatam. In
Stichi V,
*} [Vtramqne vocalam in ed. alt. (ubi cf. praef. p. lxvii) >er-
vavit RitscheliuB, multo tatnen lesiorea piodire numeioB monenB altera
**) [In ed. att. quulem flerTavit abit pro abiit reponens oum
Seiuo.]
) L'''^ 1"^ ''''''' prasceptn diu est ex qui> retractouda esae in-
tellexi.' Trin.T
41
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 377
grayiore mendo cubat Men. II, 3, 84. — De correpto iinde
etsi dnbitari nequit^ tamen Trinummi quidem y. 218 e libro-
rum memoria unde quidguid eodem iure, quo unde quidque
alii [sic Trin.^], nos effecimus cum Scaligero nnde quid, quod
in illud non alio errore transiit quam quo in Ambrosiano
QUISQUISQUAM pro quisqtiam scriptum est v. 519. — Correp- cxxvm
tum intus non esse soUicitandum intellexi v. 1101 sed intus
narrdbo tibi Et hdc et alia: ubi ipsa ratio sententiae et na-
tivum genus loquendi inversum ordinem sed narrabo intus
tibi respuit, plane ut Militis III, 1, 18:
S^d uolo scire, eod^m consilio, quod intus meditati
sumus:
ubi ad loquendi consuetudinem et facilitatem sermonis 'valde
dura est quam Acidalius collocationem verborum commen-
dabat quod meditati intus sumu^, Ergo ne de Casinae qui-
dem versu III, 3, 24 dubitandum, quin recte libri, etiam A,
talem exhibeant:
I tu atque arcesse illam: ego intus, quod factost opus.
Sed Aulul. II, 8, 19 parum sapiunt profecto qui et str^tus
est tntus amplectuntur pro et strepitust intus. — Non minus
certa exempla correptae inter praepositionis haec habeto
Capt. III, 4, 84. Cas. V, 4 init.:
Nilnc ego inter sacrilm saxumque sto nec quid faciam
scio.
Niinc ego inter sacnlm saxumque silm nec quo fugiam
scio:
quorum versuum invicem sese tutantium alter ex Ambrosiano
demum prodiit^ recte lectus ab Angelo Maio. Imperitissime
in priore Bothius Nunc ego sacrum inter saooumque: nam
brevem vocalem ante mutam cum liquida numquam
vel apud Plautum vel in veteri poesi Latinorum pro-
duci tam est pro certo et explorato habendum, ut de hac
quidem re verbum non amplius additurus sim in his prole- cxxix
* gomenis.*) Satis igitur praesidii paratum est Trinummi 709
*) Tenendum hoc erat in eoram potissimum yersuum tractaidone,
in quibus casus obliqui ager vocis locum habent, ut 660. 662. 687. 700 :
978 l-ROLEGOMENA 1)E KATIONIBVS
1
?
I
^^Bm principio versus poaitis Qutd libi inlefpellatio*): quando
^^H.iomiua simt de monosjllaba ^bi pronuntiatioae. A praepo-
^^Buttone autein uon eet minina eandem correptiouem ad ti*-
^^H terim particulam perrexisse, ut Curcul. IV, 1, 25. StJehi V,
^^H S4d interim fores crepuere: hngiiae moderandiimst mew.
^^B Sed interim, etratege noster, cifr hic cessat cantbariis?
^^^k^ ut videtur Mostellanae V, 1, 45
^^H Ego interim hanc araui occupab
j quamvis ibi facili opera ego deleatur. Nam Persae II, 1,
pro interim recte nunc restitiitum est inlcrca, eiusdem autem
scaenae v. 7 eiecto interim sic scribendum iluce Ambrosiano
codice:
Qaom tu lugeniuni fans atque infans nondum ^tiam
meum edidiciBti,**)
I Verum baudquaquam vis poHitionis adeo niliili liabita est,
I tit etiam tres consonautes litterae iu intro corriperentur: id
I quod noii magis factum est quum in herclc. Vua et
I abiecta Aululariae III, 3, 3 r^concinnatur:
Ite aone aiinc iam iutro oumes coqui et tibioinae
I lenissima transpositione sauatur Sticbi IV, 1,
Deos salutatum atque uxorem intro modo deuoi
domum
commodisaime procedit in Benarii gpeciem ab editoribus
3 detnmcattis septenarius Aulul. II, 8, 33:
Nimirum occidor, nisi ego intro huc pr6pere p]
cilrrere,
ur: id i
]
1DU8 mi- I
pro)M^^|
>oiirrere, ^^^|
item m emenduado v, 725, abi est jiharctram. In cochleain panllo aa^^^|
Ip. 871] oratio iticidit. [Cf. Opuac. pbit. II p. 586 sqq., alibi.]
*) ['aec euim Baecbelero adaentiondam de dec]. p. 6S.' Trin.']
**) [Quom meum ingenium /. a. i, tu nondum eliam ediiiicisli
'paullo rectiiis' in editione dedit RitBchelini.]
•*•) [Ant omna (fonua introtl repoiita) aat iam delet Kiticbeliut
Nov. e»c. Plant, I p. 8!.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 379
qui non dubito quin in iambicam scaenam aliquo casu ir-
repserit ex trochaica II, 2, ubi suam sibi sedem post v. 65
yindicai Non est autem magis mirum, yitiosum tntro, quam,
quod non esse vitiosum vidimuS; correptum inter, saepe solis
vel librariis vel editoribus deberi, non poetae. Amphitruonis
IV j Sj 1 simplicissimum omnium fuerit ista inseruisse:
V6s ista inter u6s partite: ego abeo, mihi negdtiumst.
Nihil quicquam molestiae Cistellariae I, 1, 53 creat, temere
tentatus a Bothio:
Equidem herde addam operam sedulo. sed quid tu inter
istaec uerba:
nec plus offensionis habet Poen. I, 2, 53:
Tiirbast nunc apud aram: an tibi uis mter istas uor-
sarier:
quibus versibus fuerunt qui satis inepte ad probandam
tnter mensuram uterentur, ineptius etiam in auxilium vocato
Capi III, 5, 19:
Inter u6s permutauistis. Fateor omnia;
ubi permutcistis ne egebat quidem, quam habet, Yeteris auc-
toritate. Sed Epidici 11, 2, 55 sic scribendus, ex parte duce
Ambrosiano:
Duae sic post me f^bulari int6r se: ego abscessi uolens,
non inter sese, Militis II, 2, 70 delirarunt qui de tnlercludito
cogitarunt. Mercatoris III, 1, 38 etsi per se sine offensione
est quod editur:
Et Inter nos coniurauimus, ego cilm illo et ille mecum,
tamen, si transponendos esse yersus recte yidit Acidalius,oxxxi
necesse est exulet ab initio Et Pseuduli I, 5, 129 sq. qui
yulgantur:
Si siimus compecti seii consilium umquam iniimus
De istac re aut si de ea re umquam inter uos conue-
nimus :
eorum alterum manifestum est e meris interpretamentis mi-
serrime consutum esse: uam et numeri refragantur et lingua
380 rROLEGOMKNA DE RATIONIBVS
et aententia et vero verBuuiu computatio deperditis Ambro-
siaui membranis compreliensorum. Nihil editores viderunt
Stichi V, 4, 20:
S^d amica mea et ti!a dum comit, difm se exoroat, n6s
uolo
Taraen ludere inter nos: atrategum te facio huic con-
uiuio:
ubi uno deleto tamcn, quod e v. 13 invectum est praeter
rationem sententiae, omnia ospedieris. Poatremo qui aliquem
senaum concinnitatis habeat, non admittet opinor nos intrr
alids Poeu. V, 4, 22, sed lenissima transpositione metri le-
gibus sic consolet:
Sicilt nos bodie int^r alias praestitimus pulcritildine.
BreviuB, si potuero, absolvam cetera, postquam satis ut
puto uno esemplo patuit, quam longura ait in hoc genere
singula exhaurire cum pulvisculo. Ac de nempe particula
etsi et certa res est et crebra esemjila, tJimen TriDummua
quidem non quattuor, quae videtur, sed unura tautum ne-
glectae posittonis esemplum praeatat v. 427 Netnpc quds spo-
potidi: alterum v, 328, quod iam p. Lxvi f324] tetigimus, cum
cxxxu Arabrosiano austulimus: tertium v. 196 nempe apiid test, cni
quartum nostra coniectura accessit v. 61 [60] nempe enim, non
banc potius habent quam aliam quandam licentiam, de qua
Buo loco dicetur. — Postremo de omnis non eat uHo modo
dobitandura. Certum est iu Trinuramo exemplum v. 621,
quem misere pesaumdant qui aliter quam aic raetiuntur:
Quoi tuam quom rem credideria, sfue*} omni cura d6r-
miaa:
atque haac ipaara collocationem verborum (pro siiie cura
omni) et Terentianum iUud tuetur Andr. 11,3, 17 Sinc omni
jwriclo, et ipse Plautus Aul. TV, 1, 20:
Nilnc sine omni suspftione ia ara bic adsidam s&cca.
Accedunt non minus certa alia, partira e verauum principiis
ut Rud. I, 1, 5. V, 1, 5:
•) [Cf. Opngc. phil. III p, 131 et Trin,' ftDn, ad v. 681.)
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 381
Ita omnis de tecto deturbauit tegulas.
Ita omnes mortales^ si quid est mali lenoni^ gaildent:
partim e mediis versibus, ut Cist. V, 1. Mil. I, 1, 55. III, 1, 65:
Quid hoc negotist, qu6d omnes homines fabulantur per
uiam.
Quid tibi ego dicam, qudd omnes mortales sciunt.
Lepidiorem ad omnis res nec qui amico sit amicils
magis,
nam haec unice vera scriptura. Atque haec de severioribus
generibus metroram sumpta sunt: quo minus mirandum in
liberioribus omnis corripi Cist. I, 1, 6. Persae V, 1, 8:
fta omnibus relictis rebus mjfhi frequentem operam de-
distis.
Ynde ego omnis hilards lubentis laetificantis faciam ut
fiant.
Hinc iam iudicari de dubiis potest: velut Poen. V, 2, 95 non oxxxm
satis esse caussae apparet cur sic transpositis verbis, di onh
nes tibi dent, fides librorum relinquatur:
Vnde sum oriundus. Di dent tibi omnes quae uelis.
Minus etiam caussae est cur Andriae IV, 2, 11 tibi cum
Bentleio deleatur:
Per omnis tibi adiurd deos, numquam eam me deser-
tilrum.
Ipsius Trinummi v. 78 nunc intellegitur nec esse de mono-
syllabo quia cogitandum, quod nescio an recte nuper Her-
mannus negaverit umquam locum habere, nec duriuscule
Quia amnis bonos bondsque pronuntiandum, sed sic metiendum
Quia omnis honos. Sed latius etiam vis patet demonstratae
omnis mensurae.*) Nam quae liberioribus sane metris con-
cessa est ium, io syllabarum sjnizesis, ut anapaesticis
Trin. 1115:
Hic hom6st omnium hominum praecipuos
(ubi transponendorum hominum omnium [sic Trin.*] nulla
*) [Cf. Muellerum de pros. Plauti p. 368; Opusc. phil. III p. 180 sq.]
^^H 382 PROI.EGOHENA DE RATIONIBVS
necesBitas) : eam etsi nihil profecto impediat quominna I
octonarios Tiinummi 2B6 [cf. annot. in ed. alt.] et Hecyi
IV, 4, 27 accommodemiia:
Oinniuni primum amdria ari^is, qnemadmodum ezpec
eloquar:
Omnia omnes ubi resciscimt. liic quos filerat par j
scfscere: 1
tamen legitiniis septenariis Trinummi 933, Stichi IV, 1, 3
«t Cistellariae 11, 1, 50:
Omnium primum in Pontum aduecti ad Arabiam t
sumus:
Omnium me esilem atque iuanem fecit aegribidinum^
Et quidem hercle nisi pedatu terfio omnis efflixero: ]
:xxxiv nun licebit ullo modo tribuere, nisi quidem unam <»niltl
formam exceptam esse es affi&ium societate praeter ratdoui
contenderis. Ergo pro anapaesto omnium in posteriore T
nummi Stichique versu necessario, in priore Trinummi pro-
babiliter habendum: pro pyrrbichio otnnis in Cistellaria: pro
tribracbo omnia in Hecyra, nulla aut«m neceasitate iu Itud.
IV, 4, 56 Omnia ego istaec fdrHe patior, et Trin. 655 Omnia
ego istaec cptae tu dixH, ubi nihil vitii dactjlus habet. 8ed
IAlienus ab his Amphitruonis V, 1,39, omisso tibi corrigenduB:
6mnium primum Alcumeaa geminos peperit filios.
Vt igitur paucis complectamur quae rimando siugula
nobis videmur efFecissc: neglecta in media voce vis positionJB
et paucorum vocabulorum bisyllaborum certis exem-
plis continetur, et illorum ita comparatorum ut nec tres
umquam corripiantur sed tantum binae consonantes,
■ et harum altera, si a st et geminatis discesseris, soleat
Hquida esse, nt in inde mtk intus inter inierim nempe omnis.
Sed his cave ue defendi talia putes qualia legebantur Trin.
27. 386. 724 ni me id mttitet, ttite tmciiies, qut tneo ero Sd-
cxxxv u^sus uenerit*), vel alibi incedere, pro quo pluB aemel anti-
t*) Nam niii corripni«Be udMrrsu» credaa, qui in liac acqnievei^^^H
riptura, qtiam tandem scandcndi Tatioaem inierint plaae neM|^^^^|
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 383
ina cedere fbrma revocanda, vel v. 507 etsi, vel ut uno verbo
licam^ a Sclmeidero p. 718 sqq. allata pleraque omnia^ ut
m^tinuo tncamfnodus profedo abduc cbtuli optume siftumus
istendo absurde cbsequi usquam neglegens stultitia, quorum non
licam fidem nuUam esse, sed ne umbram quidem fidei.*)
^aamqTiam alia qnaedam Bunt in Trinnmmo, qnae reapse nesoiam
[^nam mensnram habere editoribns yisa aint. Velnt qni ▼. 984 Came-
rarii Bcriptnram non iUaec propagamnt, ntmm corripnisse non parti-
calam an oe dipbthongum credemns? IUo antem versn 724 eiiamsi
corripere aduorsus liceret, nihilo tamen magis meo ero verba adeo de-
litescere pronnntiando possent: qui meo ero adudrsus, Non inepte
igitor pronomen Bothins ezpnngebat [item BitschelinB in ed. alt]:
qnod tamen tranBpositis spolia ibi yocibns sic seryandnm dazimnB:
£!t captnrnm ibi 8p61ia illiim qni m^o ero adnorsnB n^nerit.
Nam de accentn in nltima tllum vocabali noli qnicqnam vereri. Enn-
dem accentnm habes ab initio versnB 3 adest, en iUae \em iUaec *] stmt
aedes, ▼. 878 acin tu iUum quo ginere, v. 995 ibo ad illum renuntiabo;
in fine Yersnnm 483 nS ego istum uelim, 465 nam iUum tibi, 811 quid
iUum ptUas; in mediiB verBibns 923 qui istiim di perdant, 928 pol iUiim
rdiqui, 957 [cf. ann. ed. ali] it ego illum nossem. QnoB qnidem yer-
BOB commemoravi, nt ezemplomm mnltitndine Bothianam doctrinam
qnandam eyerterem: is enim in talibns aliqno fnlcro opnB esse ratns
saepinBcnle (neqne enim Bibi constitit) illaec, illunc, iatunc formaB
et tacito et nnlla prorsns neceBsitate invexit Ex omnibnB tamen ex-
emplii ad illins, a qno profecti BamnB^ yerBns similitadinem nnllam
propias qnam y. 851 accedit:
Qn6d habCB, n^ habe6«, et illdc qnod n6n habcB, habe&s, malnm.
Qnem qni sic metiendnm pntamnt: Qudd habes ne hdbeas, it iUuc qudd
nune ndn h. h, m., elidendo ne commisernnt qnod yiB et perspicnitas
sententiae nnllo modo patiebatnr: atqne omisso nunc nostrae menBnrae
praeclare AmbroBianns snccnrrit.
*) Omninm maxime in tranByersnm praya opinio eoB egit, qnoB
alicnbi probare consilitm memini: pamm illoB M. Tnllii memores, qao
teflte et insanus et infdix et consueuit et confedt prodacta ab initio
yocali pronnntiata Bunt cnm similibnB omnibns (Orat c. 48). — In ta-
liam antem, qnalia snpra posni, defenBoribnB miror etiam sani cetero-
qoi iadidi yimm Eampmannnm esse, qui de reb. mil. Pl. p. 89 non
modo ergo, sed argentum et mnlto etiam rigidiora nnllo modo sibi
eripi passnB tamqnam in sinn foyii Adeone igitnr inanditam est tan-
tillnm tnrbatnm esae in libris qnantilli mntatione leyis fit e Bcabro
yersicnlo Curc. V, 2, 15:
Qnod argentum, qaas tu mihi tricas narras ? quam tu nirginem — ?
384 PROLEGOMENA DE BATIONIByS
cxxxYi Nisi quod unusquisque sua sponte intellegit correptain jmK-
stromata non magis regulae repugnare quam Pkitippi. Nee
cxxxyn ego qudmobrem mensuram concedo yel necessitatem habere
vel defensionem admittere: quid est enim tandem cur yel
ingratius esse yel minus conyeniens rationi quamohrtm
quam quemddmodum dicamus? quod nondum exstitit qid .
quemadmodum proferri iuberet. Certius- etiam est barbai%
nec yel Plautina yel latina esse tribus adeo litteris correptis
tmprobus tmpmdens astare, ego obtruncabo, quid exprdbrm
Trin. 318. Quo pertineat etiam quemadmodum expSdiant
y. 236; nisi id sit in octonario: quamquam vel sic dubito
num non exp potius corripiatur quam in unam syllabam
modum coalescai^) Ceterum non obliyiscor simplicem x
Ybi Quod tu argentutn, guds mihi tricas Bothius repOBoit rectissime.
An ne illnd qnidem qnicquam saspitionis moyeat, qaod Pseud. 1, 5, IST
cam eadem correptione conioncta eat etiam qui yoois correptio:
QaY me arg^nto circamu6rtant. Qais me aad&oior — ^
reapse igitar, id qaod sapra ridebamas, in iambi locum molossos siib-
stitatas? Nimiram namqaam factam est alibi, at a male aedulo Mf
vel te adscriberetar qaod non posaisaet poeta. At enim etiam ampbi-
brachas in trocbaei locam cessit Persae II, 2, 18:
Abi modo. Ego laad&bis faxo. S^d has tab^Ilas, Pa^gniom:
nam ne hoc qaidem niminm visam Eampmanno. Cni rorsns illad re-
pono: hoc si licet, licent omnia. Ad talia aatem occallaisse, hocuM
vero est co^iZIccBai ct q^iXupav&piZIccOai? Qaasi vero non aliqnoiieBt J
tabellae et tahulae formaram permutatio Plaatinos yersas corraperit, '■
hac aatem ipsa duce ille quoque facillima opera sic emacnletar:
Abi modo. Ego land&bis faxo. S^d tu has tabulas, Pa^gniam:
coll. Curc. IV, 3, 13:
Qui has tabellas dbsignatas attulit Quas tii mihi
T5.bula8, quos luscds libertos, qu68 Summanos s^mnias?
sic enim haec diu est cum emendavi. Postremo quid esse illod dica-
mu8, quod neglectae poBitionis exemplum Eampmannus sibi yiBas 6it
etiam Capt. II, 2, 84 deprehendere , qui yersus ab SSd is priudUm ia-
cipit (quasi si nos siquidem is non sum e Trin. 978 notemas ut aliqoid
inusitati habens)? itemque 11,3,66 initio Id ut sdds louem supremmi,
quod non est laudi potius in Id uti scias mutasse, quam non matute
opprobrio. — Haec autem sunt, si recte seu pervorse allata sant, qm-
bu8 neglectae positionis licentiam Plauto satis esse yindicatam ille
censuii
*) [Cf. Trin.« annot.]
KMENDATIONIS PLAVTINAE. 385
litteram aliquotieiis yi positionis pariter exutam esse atque »
in trapejsiia: velut Trin. 1052 Si mage exigere, nisi ibi aliam
quoque ob caussam transponere praestet Mage si exigere.
'Non autem huc pertinent, sed ad aliud omnino genus licen-
tiae prosodiacae^ quae vulgo dicuntur correpta syllaba pro-
nimtiari uolUptas ueniistas senecttis iwmntus emmuero magxstror
Uis mintster femstra: nec magis senectus umquam quam pro-
fecto vel actum dictum est.*) His igitur hinc seclusis sola
restant invicem sese tuentia ferentarius et tabemaculo Trin.
V. 456. 726: quae quam gravem excusationem habeant, per-
spicies ubi nullum vocabulum, in quo quattuor syllabae
continuae antispasticam mensuram aequent^ vel in
iambicos vel in trochaicos numeros nisi aegerrime intrare repu-
taveris. Eaque caussa est, cur etiam simillimum sedentdrius
vocabulum in principio senarii locum habeat Aul. III, 5, 39.
Tantum de correptione in mediis vocibus admissa:
quam cum certis nec adeo paucis exemplis usus comoediae cxxxvni
probarity contra quam maxime improbavit eam quae fit in
binarum vocum concursti. In quo genere prorsus singu-
laris est interrogativae ne particulae ratio, cuius ea natura
fuity ut abiecta e vocali nulla oriretur n litterae et insequen-
tis consonantis positio: ut itan tandem, hdben tu id aurum
V. 642. 964 et saepissime alibi. Ynde tamen perdubium est num
progredi liceat ad postpositi alii consonanti ne correptionem
defendendam, ut in tdne, quodne Pseud. I, 5, 27. Curc. V, 3, 27.
Contra afSrmari confidenter potest, praeter ne illud reliqua
vitiosa esse tantum non omnia. Vitiosa igitur, a qualibus
hoc ipsum caput exordiebamur, postulat se, consuUt blandilO'
quentulus v. 237 sq., etsi quaedam huiusmodi anapaesticorum
potissimum liberior prosodia admisit (quale futurum sit
etiam subtt siibsequitur illud v. 1118 [cf. p. 332], nisi ibi
alias ob caussas aliud praestet): vitiosa in senariis septena-
riisque erU tuum, quo mendo versum 388 ipse Ambrosianus
liberavit, erdt dicto 503, piget parum 661 **), dedtt mi ipse
♦) [Cf. Opusc. phil. III p. 146.]
**) [De hoc genere univerBO se non recte stataisse in prolegomeDis
postea intellexit Ritschelius, ubi pige' sim. pronuntiandam esse certa ra-
tione demonstravit. Cf. Opusc. phil. IV p. 404 sqq.; II praef. p. Xsq.]
FB. KITSCIIELII 0PV8CVLA V. *J5
386 PROLEaOMBNA DK RAT10NJBV8
902*): vitioaa deuique etiam monoayllabormn , (juorum na-
tora brevis vocalia, ante coiisonantem correptio, nisi qnod
de paucis exemplia, praeter cetera autem de hic et hoc for-
maruiu ante q» aouum ^ad similitudiuem eceurn vocis) in
priucipio versuura correptione non videtur Jubitaudum ease,
ut hic quogve hinc in arBi v. 718 (ubi perfacile erat limc
delere), pvl h%c guidem extrn arsim v. 851: nam de hic qiii-
dem V. 557. 875. 1030. 1055 haud scio au aliter statwendum
sit. Atque hoc eur in bis potissimum voculis &at, spero me
olim ita patefacturum , ut e singulari quadam condicioue
propriaque ratioue hic pronominis repetendura ease intellega-
tur. Sed et in medio versu cave qiiid iioc quod te rogo, prae-
aertim in illa distributione peraonarum, probatum esae t. 930
tibi perauadeas, et in ipso principio Sed /wc me timm pla-
Guiase, quod v. 394 deterior in hoc Palatims AmbrosianuB
exhibet.**) Porro autem* nibili bbsb versua 595 initio mjri-
ficum scilicet proceleuamaticum Sed td si dliemUiir, ipsa
grammatica arguit, quae ealtem /s, non id flagitatura sit***)
A aententia reiectaueum v. 85 Qtiod in ciilminc facit ut etiam
coniidentius Qudd in manti v. 914 reiciamus. f) Nou plas
fidei correptum ante consonautera ct habet: nisi quod in oc-
tonariis aane licuerit fortaase tolerare et grdiis v. 821, ubi
tamen nobis alia ratio probata est. Denique ferri non po-
tuit V. 482 ucrtim qudd iid uetitrctn littinet [sic Trin.']. Vbi
cum deleta praepoaitione non aatisliat loquendi usui Plauti,
qui aoli accusatiTO iunctum altinere verbum iguorat, a mana
poetae visum est quod uentrem attigit prodiisse, cui espli-
cando ascribi potuit quod vulgatur. Postremo bono eaae
Htomaclio oportet, qui aine molestia concoquant quod r. 792
libros dedecorat illiim quem habuit, recte iara a Oamerario
*) ['ikdil ipse nimc ideo potisainiQm tenco, quod niulto caacin-
hIqb e matiibuii >*» manu» sin« tiiilii (jiiam addilo pronomine dicilnr.
A proaodia sane iWi' non minDS recte defenda» quani p>!ic{t).' Trin,']
**) yia correpta aut« CDaBonaut«a hie c-t Itoc iuiquiiia se anlmad-
vertisBe faBBHs est RitacheliuB Opasc. pbil. IV p. 401. J
••*) [Si is alienaiur Trin.' cum Berglrio.]
-(■) [In ed. alt. rn manu retiuuit ItitsclielinB 'in hoc genere olim
qnam hodie •
J
EBIENDATIONIS PLAVTINAE. 387
in eum q. h. mutatam, in meram autem barbariem a Bothio
corruptum, cuius commentum quem hahivit sui simile nihil
liabet nisi alibi ab eodem commendatum cmstitum. Quam-
quam fieri potest ut e glossemate sit illumy revocata autem
quae exciderit syllaba sic versus redintegrandus:
Quem ante habuit^ perdidit: alium post fecit nouom.
Vel Quem olim hdbuit*)
m
CAPVT XI.
Tam angustis cancellis circumscriptam esse binarum oxl
consonantium in confiniis verborum correptionem**) vidimus,
ut non possit non maximae mirationi magna correptionis fre-
quentia esse in certis vocabulis, si communem opinionem
sequimur, admissae. Exemplis, quid spectem, monstrabo e
Trin. v. 61. 705. 958. 989: 794. 810. 1067: 336. 678. 953:
Nempe enim tu, credo, me mprudentem obrepseris.
N6n enim**"*) possum qum exclamem: euge eilge, Lysite-
les, TrdXiv.
JEnimxxero ego nunc silcophantae huic silcophantari uolo.
Abin hinc ab oculis? SY. enimuero [enim uero Trin.^] sero
quoniam huc aduenis.
Apud pdrtitores eas resignatas sibi.
Apad pdrtitores esse inspectas: denique.
Tibi permitto: illam alteram apud me, qu6d bonist, appdnito.
Qui quidem nusquam per uirtutem rem confregit, atque eget.
N^ scintillam quidem relinques, genus qui congliscat tuum.
Qui quidem non nouisse possim, quicum aetatem exegerim.
Quibus dubitari potest num haec addenda sint e v. 196. 478.
557. 875. 1030. 1055:
Sed quid ais? quid nunc uirgo? nempe apud test? Itast.
*) [lUum quem ante hdbuit perdidit, fecit novom Trin.', ubi se
Opnsc. phil. II p. 668 citius dicit acccssisse Lachmanno in Lucr. p. 116.]
*♦) [Cf. p. 386 annot.'*]
***) [Noenum Ritscbelins in ed. alt., Nov. exc. Plaut. I p. 112 sq.
conL p. 40 et Opusc. pbih II p. 242 sq.]
26*
) PROLEOOMENA DE BATIONIBVS
Verecimdari n^minem apud men&am decet.
Quia hic quidcin ci!pit illum ab se abalienarier.
Meum gnatum hic quUiem Leabonicum quaerit et ami-
\
oxLi Di immortales, bdsilica hic qiiitlcnt faciaora inceptat loqui.
Meiis est bic quidem Stusimua seruos. Nam ego taien-
tum miituom:
quando borum versuum primo ncmpe apud potest pro ana-
paesto esse, altero bisyllabum esse wminem, id quod poat
fientleium in Eun. III, 2, 7 et Hec. III, 1, 1 nemo ignorat,
reliquia correptum eaae hic ante qu. Sed nec ambigua sunt
euperiora illa, et pauca e conaimilium per omnea fabulas
multiiudine. Ergone correpta eaae mt, mp, mv, tp, im, tnn,
mr putabimus? Profecto hoc si licuit, nihil non licebit, nec
belluB proceleusmaticus Htum qitevi hahuit aolHcitandus erit,
nec operae pretium fuerit omnino ad aliquam art«iu con-
dendorum rerauum indagandam vel tantillum laboris con-
ferre. At ctTr non sibi licitum veteres poetae putarunt eadem
correptione velut in ueriim tacet uti vel in mm pol, tandem
uirum, erit palet; habet me, autcm necesse, uiriim rrs? Lu(!e
clarius est mehercule in ipaia vocabulis illis aliquid esae,
unde causaa correptionis repetenda sit. Quod tamen non
posae iu finalium natura consonautium positum ease, cum
dissimilitudo m et d litterarum docet, tum aliorum quorun-
dam exemplorum comparatio persuadet, qua eo ducimur, iit
sociauda eaae unoque gen«re comprehendenda intellegamus,
quae uec ignota vulgo et es parte ne dubitata quidem di-
verais tamen generibus tribuerunt. Au quis non aliae tan-
tum conaonantes finales quaslibet, verum etiam cum his con-
iunctas vocales, non illas breves ut in evim apud quiticm,
sed natura longaa corripi potuisse sibi persuadebit? Corripi
velut fores potuisae v. 868:
oxLii l''rtr6s pultabo. Ad noatras aedis hic quidem habet
rectam uiam — ?
Vel accusativum manus pluralerave nominattvum Kaccb. IIT,
.% 7ti. Mil. n, 3, .54:
Miinus ferat ad papillas, nusquain a labris labra aifferat:
(«ivt- tiEiuaponere sic praesUt:
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 389
Ad papillas manus ferat, labra a labris nusquam ailferat:)
Tilm mihi siint manus mquinatae. Quidum? Quia ludd
luto — ?
et horum primo cum pinguissimo quidem proceleusmatico?
Tam autem mira natura hoc ipsum (ut in eo paullisper sub-
sistam) manus nomen fuisse, ut ultimam syllabam^ siye eam
breyem siye longam, sive consonanti sive adeo vocali termina-
tam^ susque deque habita ratione corripere liceret? quando et
nianum correptum habes Bacch. I, 1, 54. Pseud. III, 2, 71:
Maniim da et sequere. Ah mmume. Quid ita? . . . .
Maniim si protoUet, pariter profertd manum:
et sine consonanti ablativum Trin. 288:
[Tibi uti caueas:] quod manu nequeunt ....
Ecquis est autem quaeso, quem haec non illorum statim
commonefaciant de quibus iu vulgus constat: bonus bonum
malos mali bene male domum domi domo? Quae quis
tam pravo iudicio est ut correptis potius ultimis syllabis*)
quam pronuntiando elisis primis dicta esse contendat? Inter
illa autem et manus et enim et tamen et senem et simul,
et si quae his sunt affinia, quid tandem discriminis inter-
cedit vel quid potius propinquitatis non intercedit? Quo-
rum unum, tamen, etsi scribendo quoque in monosylla- cxliii
bam tam formam transiit**), id quod non factum est in
*) [Cf. p. 409 annot.]
**) Qaamqnam in Plantinis libris, quod sciam, praeter compositam
tametsi verbnm nulla illius formae exempla supersnnt [cf. ad Stichi
V. 44]. Mnlto antem minns Planto tribuendnm tame erat, ex ultimo
antiqnitatis recessn petitnm Saliisqne et Arvalibns nna cnni cume re-
linqnendnm. Omninoque nihil magis cavendnm est qnam ne casca
vocabula formasve vocabulomm in Plautnm cupidins inferas, a quibns
illins sive aetas sive ars et nsns abhorruerit. E quorum numero velut
quamde^ indu (cuius in nno indaudire verbo vestiginm relictnm:
nam diversissima d littera prodeo et antideo et antidit et antidJiac et
antidea et postidea ntnntnr) et perperam a Beizio invectnm aliuta
sunt, vel topper et antigerio^ vel molas genetivns [cf. Nov. Exc.
Pl. I p. 114 sq. Opnsc. phil. III p. 133] et hemonem forma [cf. Trin.*
V. 1018. 1130]: quomm ille nihil umqnam admisit. Ac recte hoc genus
nniversnm Ladewigins iudicavit in Zimmermanni Dium. antiqu. a. 1842
p. 1067 sqq., merita severitate Bothii in illo intemperantiam et vix
credibilia commenta castigans. Qnodsi quaedam solitaria exstant testi-
390 PBOLEGOMENA DE RATIONIBVS
reliquis; idemque unius syllabae mensuram sat saepe aequat^
ut Trin. 260:
monioram fidem habentia, at semel poBitum noenum pro non [et
OpuBC. phil. II p. 242 sq.; Nov. exc. PI. I p. 40. 112], semel sirempse,
m his Bnbaistendum, nec eie abntendom licentias. Qaam aatem
multa, qnae prisca sibi latinitas vindicat, iam Plantina aetate non
potaerint non obsoleta esse, intellegi vel hoo argamento potest, qaod
maltitadinem Piaatinaram formaram ipsa Terentiana aetas repadia-
vit, vix viginti annoram intervallo a morte Plaati diBtans. Yeliifc
nec med ted formas nec distractam malaY genetivam Terentioi nonk|
nec alia qaae nunc perseqai longam est, e, c. simitu pro simul dictam,
qao deciens Plautas asus: octo enim ezemplis a Eampmanno compo-
sitis dno versas accedant Most. III, 2, 104 et Stichi II, 2, 66, sic illi
AmbroBiano dace conformandi:
£go hic esse et llli simlta haa potfai [simitur hcm pdtui Opuae.
phiL IV p. 250].
tmmo aenisse eum simita ai^bant illi: ego hiic citaB. [cf. Oposc
phiL II p. 258 sq.]
Qaanto aatem aetatis intervallo a Terentio, tanto vel simili artis in-
tervallo Plaatus ab aeqaali epici generis poeta Ennio discretos est:
et artis et aetatis a Lacretio, caias sermo non est ollo modo com
Plaatino temerios conferendas. Nec fere minas diflcrimen inter lo-
qaendi genasPlauti pablicorumque monnmentoram soUemnem consae-
tadinem intercessisse non tantnm ante mortem poetae factnm SC. de
Bacanalibns sed etiam posterioris aetatis leges et tabalae testatom
faciimt. [Ex Addendis p. cccxxvsqq.: ^quod a Terentio alienam
dixi distractnm in ai genetivum primae declinationis , id ne qois in-
consideratiuB iactum existimet, de quattuor locis, quibas illam formam
Bentleius intulit, paucis sic habeto. Ac yitiosam elisionem Pkaedriat
ostenderet in Phorm. IV, 2, 7 probabili nuper emendatione Lachmannuf
[in Lucr. p. 161] sustulit:
Vbi Phaedriae esse ostenderet nihilo minas
Amicum sese quam Antiphoni.
Permiro autem commento in Heautont V, 1, 20 Bentleiae ne «ponMH
quidem, sed ipsum spofisae voluit ante aurum trisyllabam eaee. Nihil
quicqaam molestiae est in tralaticia scriptura:
Sponsae uestem, aurum atque ancillas opus esse: argentum at
dares.
Nam quod ille prorsus invenustum dixit, aurum si sit sine accento,
in eo nimius fuit. Primum enim in enumeratione tam similium reram
non est profecto auri potissimum notio praecipaa yi alla sententiae
insignis. Deinde autem ubicumque post aliqaam interponctionem et
quamvis brevem pronuntiandi pausam vox de integro orditar, ne poteat
quidem id vocabalum, a quo orditur, prorsus delitescere qoamqoam in
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 391
Amor amari dat tamen satiS; quod sit aegre*), oxliv
tamen ne hoc quidem ad simillimam enim Yocis pronuntia-
tionem comprobandam est adhibitum. Quid? quod ne usu
recepta quidem monosyllaba scriptura alius vocis cuiusdam
de vera ratione admonuit? Nam quid est quo a monosyllaba
bonas vel sefmn forma mnas differat pro minas scribi soli-
tum? Quodsi haec exempla omnia quaeris quid inter se com-
mune habeant, facile eo pervenies; ut certis condicionibus
regi hoc genus universum intellegas^ quod binarum sylla-
barum (non binarum vocalium sese excipientium) in unam
contractione continetur. Etenim et nomina sunt omnia
vel particulae, non verba: et iambicam mensuram aequant
omnia; vel quod eodem redit, pyrrhichiacam: et unam tan-
tum inter binas vocale^ consonantem habent eamque tan-
tum non semper liquidam. In talibus igitur vocibus bi-
syllabis eam fuisse vim litterae liquidae contendimus,
ut aliquo modo extrita brevi quae praecederet vocali
una tantum syllaba audiretur, id quod quadam nota sin-
gulari sic significamus domi, tanien. Non hoc uUo modo con-
tendimuS; factum id esse in illiusmodi omnibus, sed potuisse
fieri; acri autem exemplorum pervestigatione a nobis eruen-
dum essC; in quibus factum sit reapse. Nam e perspecta
lege Plautina criticae artis lex consectaria haec est ut, sicubi
suspectis numeris vel specie kibanti metro defensio aut ex- oxlv
cusatio ab illius naturae vocabulo parata sit, non sit libro-
rum scriptura temere sollicitanda. Itaque cum aliorum satis
frequens sit monosyllaba pronuntiatio, tamen ne in illa qui-
thesi positam. Non magis igitnr nt omni accentn destitntnm in illo
venns loco aurwn percipitnr, qnam ab initio versus collocatnm Aurum
(xtque ancillas. Qnod volo capite XYI dispntatis addi. Dnobnsne igitnr
Bolis ezemplis Heant. III, 2, 4 et Andr. II, 6, 8 credemns nsnm illins
genetivi Terentiannm omnem contineri? Credat qni poterit: mihi vix
dnbinm est qnin cormpta sint. Et alterins qnidem initio nescio an
Yocnla ezdderit:
nidelicet
Quia Cliniae ille semos tardiuscnlnst,
Idcirco hnic nostro traditaat pronincia:
in altero. a librariis tnrbatnm esse pristinnm verbomm ordinem pnto :
Hninsce propter consuetndinem hospitae.']
*) [Atn6r amari ddt saHs quod aSgrest Trin. ']
392 l'HOLEGOMBNA DE RATI0K1BV8
dem featinantius conBulendiim est, quae cum condicionibus
Bupra expliccitis satisfaciant, pauca hubeant vel siDgul& tan-
tum exempla. Frequena est forcs monosyllabum: unde noD
tantum foras formae Trin. v. 276 certum praesidium praesto
est, praesertim cum praeter alia exempla in Sticho quoque
IV, 2, 17 sit:
Quid fonis? Foras Iiercle uero . , . .,
et ii! Poenulo V, 5, 4:
Ipae abiit foras, m^ reliquit . . . .:
sei aiai fallimur etiam forwit rocabulo: quod etsi nec atibi
repperi nec iii senariis septenariiaquc facile concesserim in
iinam syllabam contractum (nam Pseud. IV, 7, 132 tollen-
dum hac*)), tamen a liberioribus cantici uumeris non esae
alienum putavi v. 261.**) Dubitatiouem non habet deatm
mtiias: nec tameu ad niinas, quod eat a miiiando, umquam
ea contractio traducta est, nec ad comparativum mimis, Cer-
tis documentis constat de simul: cuius similitudinem non
memini nunc sctucl quoque sequi, quamquam id si in ana-
paesticis octonariisve ofTeratur neglecta vi positionis usur-
patum, non sim dubitaturiis adhibita potius monosyllaba
prouuntiatione defendere. Ceterum quod identidem monui
caute et circumspecte etiain in eis versandum esae, de quo-
rum ratioue universa aatia conatet, id ipsius simttl parti-
culae exemplo comprobare licet. Nam Mercatoris II, 4, 7
cimi vulgo sic legatur:
ri Tuu8 amicus et sodalia, simul uicinus prosumus,
inTeteratum vitium Ambrosianus prodit el praestans pro
^rml. Nec plus probabilitatis habere Stichi 11, 2, 23 trala-
ticium shttulqitc harumiinaM [sic in editione] crediderim quam
hanc veraua formam longe elegantiorem:
Miinditias uolo iieri. ecferte fauc sc()pas: simul banin-
dinem,
commendatam a me Muaei philol. IV p. 575 [= Opuac. phil. II
p. 325J. Non magis tuto licebit Pseuduli verau uti II, 1, 14:
*) [In editiono RitscheliaB traiiHpOBnit potius hae.]
**) [In ed. alt. od bii.DC verBnm Be non aatis recte hoc genas defi-
niiwe fatetor BitachelioB, foratn pro pTrrhichio ease intellegena.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 393
Inde me et simul participes omnis meos praeda onerabo
atque opplebo.
Qui si anapaesticus est, scribi ita poterit:
Inde me et simul omnis participes meos praeda onerabo
atque dpplebo:
sin, quod malo^ trocbaicus octonarius (eos enim versus ex-
cipit, quorum trocbaicam mensuram firmavi Philologi t. I
p. 304 sq. [= Opusc. phil. II p. 279 sq.]), sic redintegrandus
ima cum proximo erit:
Inde me et simill participes meos praeda onerabo atque
opplebo.
Metum 6t fugam perduellibus meis faciam: me ut gna-
tiim sciant,
Quo sum genere gnatus e. q, s.
Sine ulla autem necessitate Mtilta rogitas simul, neseio qiiid
Trinummi versui 880 Hermannus olim tribuit, ubi nec MiUta
simiil rogds [sic Trin.^J nec fortasse Miilta simiil rogitds habet
cur displiceat. Sed allata omnia cum ita se habere possint
uti dixi (neque enim de singulis nunc contendo pertinacius):
at prorsus certa duo exempla restant Aul. IV, 3, 2 et Mil.
IV, 4, 1:
Semul radebat pedibus terram et uoce crocibat sua. cxlvu
Sequimini: simul circumspicite, ne quis adsit arbiter:
in quibus non magis correptionem passae sunt sociatae Ir
et fc litterae, quam Eunuchi II, 2, 10 et Hec. IV, 1, 60 fc
et Iv in simul consilium et simul uereor, quae Bentlei opinio
fuit. Quodsi de senariis septenariisque certa res est, multo
minus de anapaesticis dubitandi locus relictus est. Quo per-
tinet Persae 11, 1, 3, corruptis numeris sic proditus in libris:
Quamquam ego uinum bibo, at mandata non consueui
simul bibere una,
facili autem opera pristino nitori sic restituendus:
Quamquam ego uinum bibo, mandata haud consueui
simul bibere tfna.
Nolo hic pertractare reliqua: e paucis vel iudicium vel
coniectura fieri de omnibus potest. Tantum effectum esse
ante disputatis arbitror, ut non modo senex, de quo nemo
394 PROLEOOMENA DE BATI0NIISV8
dubitat, sed ne parilia quidem catiem colos amor soror
uiros meri erum*) eis in Iocib, qui et a libris mss. fidem
oiLvm nec aliunde aliquid suspitionis habent, temere esse iu dubi-
tationem vocanda concetiatur. Sed nomina, ut dixi, vel
particulas oportet esse, non verba, a quibua boc genus
licentiae, si qiiid video, proraus exclusum fuit. De Plauto
loquor, ad Terentium alio tempore reditams, Rationem
quaeris? esperientiam oppono: nec enim vel antet vel uelim
vel fera^s vel siiiam vel ntoiies vel eiusmodi quicquam similem
ecthlipsim passum umquam observavi. Nisi quod non case
e cormptia argumentandum aua sponte intellegitur: qualibas
earum potisaimum formarmn, quae sunt uelle verbi, mono-
oxLix ayllabam pronuntiationem probatum ierunt.**) Velut Capti-
*) Nisi in biB amor (Andr. I, 6, S«) et erum (Bacch, IV, 4,^.
Mil. U, 4, 9) BBBent, et sapra enii», ceteriB condiciDnibiu, (tiiibng hane
Ucentiaia pasHa vocabnla utrinsi, banc adiecieBem, ut a coaBonuiti
incipere debere dicerem: id rinod in longe plnrima cadit profecto. Et
aliquid interest aane, ntrum taniqnam m7«m, d'mi, m'nu*, ^«ex, a'mul,
t^iKin, clos, s'ror, v'roa pronnntiemus, au amor et erum etenim vocabalo-
rnni monos^llabam pronuntiationsm aliquo modo imitemur, cum boeo vix
possint priore vocali eitrita proferri, aed sic potiua ut videtur; omV,
er'm, enm. Verum difficile est ct lubricum, qaid vitae conanctndo vete-
rum proliaro vel potuerit vel non potuerit, aBsequi ratiocinando et com-
miniacendo velle. — Cetemm qnaerendum erit, nnm forte etiam ad sine
pracpositioaem eadem ectblipais pertinuerit, ut Paeud, I, 3, 14'!:
S^d sine argSnto friiatra'a, qui rae tui miBereri poetulft»:
itiu cnim ibi A. Nam de obeolcto se frustra ait qai apad Plautnm
cogttet. [Cogitat RitBcheliaa Opaac. phil. 111 p. ISOi in editaoDe nint
nummo dedorat.] Addc Andriae senariam I, t, 39 a ^ine inuidia lau- ■
dem eiordientem. Qnod ai probabilitatem habeat, ei eomm sccietate,
qnibui snpra omnis vocabuli correptionem probaidmus p, cxxxu [S80],
tiia eiempla prima oximcnda fuerint, nt neceasitatem non habenda.
**) Nedum ut monoayllaba ease neffan, rogal et aimilia (KissiDt,
qnae Itquidam non habeont. Ita Menaechm. V, 7, 39 tnuupOBitione
opuB esso inm Botbiua perspexit, quamquam non cum illo si tuum atc
negas nte coltocandnm est, aed arti convenienter
Sfc nine igitar, Bi negta me titum eBBS, abire llberum.
Magia tnrbati versua Capt. lu, 4, 39 nescio an aic reconcinnentm::
Tia negas Tyudarum ease? — Nego ego. — Tiin te rbilocnitem
UBBe ftifi? —
6go nero inqnam. — TiJne hnic oredis? e. q. s.
PBendnU I, 3, 60 sq. recte iam ordinavit Bothiiis. EadeQtis antem IV,
i
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 395
Yorum Yersum 11, 2, 93 quis credet a poetae manu talem
prodiisse:
Qui tua quae tu miseris mandata ita ut tielis perferat — ?
Vbi eum in B non miferif sit, sed iufferif probabile est
scripsisse Plautum
Qui tua; quae iussis, mandata ita, lit uelis, ei perferat^
colL n, 3, 17. Cistellariae autem I, 1, 47 quis, nisi qui
ignorantiam prodat suam, aliter quam sic dimetietur:
Necessest, quo tu me modo twles esse, ita esse, mater:
ubi minime praestat uoles niodo transponere. Gontra trans-
ponendi non pauciores quam quinque viae patent in Bacch. I,
1, 50 verbis Ybi tu lepide mles esse tihii
Vbi uoles tu lepide esse tibi:
Vbi uoles tu esse tibi lepide:
Vbi uoles tu tibi esse lepide:
Vbi uoles tibi esse lepide: cl
Vbi uoles esse tibi lepide.
£t quoniam eiusdem rei alia exempla a Wasio p. 195 sq.
6, 8, Curculioniaque II, 3, 83 et 60 sq. [cf. Opusc. phil. III p. 126] a
mendis sic nisi fallor liberandi sunt:
V
Eum foga ut relinquat alias r^s et huo ueniat. Licet.
Bogitant serui, qu6 eam. Dico me ire quo saturi solent. —
Prdndit dezteram, seducit: rogitat^ quid ego in Cariam
y^niam. dico me illo uenisse animi causa. ibi m^ rogat:
ad quas emendationes ex parte ipsorum vestigiiB librorum ducimur.
Eiusdem ecaenae v. 78 transponendum qudttuor udlturios iacit Mono-
syllaba, si dis placet, uides forma a Wasio p. 197 affertur e Stichi IV,
2 tribuB versibuB continuis 52. 53. 54, quibus quis non videat ter red-
dendum eese uiden?
^gone? Tu ne. Mihine? Tibi ne. utden ut annon^t grauis?
Viden benignitates hominum ut p^riere et prothymiae?
Viden ridiculos nihili fieri atque ipsos parasit^rier?
Nec igitur de monosyllabis lubet, pudet^ piget cogitandum: quorum
hoc omnium minime locum in septenario habiturum erat Trin. 661
[cf. p. 385], illa non in unam syllabam contracta potius , quam neglecta
positione (velut Bacch. v. 893 [932] lubet lamentari, 946 [986] lubet
perlegere, 1116 [1155J pudet dicere) dicta sunt in octonariis iambicis,
trochaicis, anapaesticis. Nam his quidem cum talem licentiam, alie-
nissimam a severioribus metris, iam ab initio concesserim, tum ana-
paesticoB potissimnm fatendum est condidisse Plautum saepe asperrimoB.
306 l'ROI,EGOMKNA DE RATIONIBVS
video eic Amph. II, 2, 71. Asiu. I, 2, 26. Ciat. II, 1, 21.
Pseud. IV, 1, 2. Poen. III, 1, 31. Truc. II, 6, 27. IV, 4, 7.
III, 1, 7 allata, ne in infinitum crescat demonstratio, Biatiro
omuia infra posui emeud&tiue scripta, ex parte ipsorum co-
cliuum auxilio:
N(5a tu Bcis, Bacchae bacchanti si itts aduorstirier.
Meo modo loquar quae mlam ego, quom mtus non
licittlmst mihi.
Di me perdant: quodcumque optes, tibi ticlim coutiiigetc,
Tdm mibi Calidoriim itobuil seruatum ease et lenonem
extincttim.
Vbi bibas, edaa de ii.lieno quantum usqii^ uclU ASatim.
lamne magnust? iaui legiouem eliJctat, quam epoliare
tiolt?
Scio meL'astor quid iiis et quid postulas et quid petis. —
Quaerit patrem. dico esse in urbe: quid uelit,
Itogo. homo crumenBm sibi de coUo detrahiti.
Sed de mfi) forma longe alia res est, ut patescct infra: ubi
aliqiiid uarrabo, cuiiia uon mintaa ratio lateat, cadens illud
in verba sola, escUisttm a uominibus,
Non inHrmat autem legem, sed confirmat, quod ab
eisdem bisyllabis diicta polyayllaba probatam in illis con-
tractiouem servant. Itaque ut bciic et inale, sic etiam ma-
leficus et bencficiiim*) pronuutiata sunt: ut domi, ita
jdomiciltum quattuor syllabis Militis II, 5, 51: ut s(^iex,
ita seuccfutem plus semel. Rursum ad huius vocabuli
similitudinem prorsus rationi convenienter accommodata suiit
uoluptalcm, uoluntatc (Trin. 1161!), uenuslates, facta a
mli^, uolcus, uenus, quao etsi iu uiiam syllabam correptA
hodic quod sciam uoo esstant, tameu vel potuerunt corripi
vel certe eas condiciouea implent, quibtis mtinita correptio
posset in derivatis admitti. Nam qiii in qiiattuor vocabulia
illis quadrisyllabis ucglectam ease posittonem d, pt, nt, st
litterarnm contendunt, ne iatos probabilem rationem reddere
iubemus, cur ionici meusuram uumquam talia aequent, qualia
sunt profectunmi, adeptorum, geruuiiarum, factdtatem, ege^tatem,
*) [Cf. OpoBc. phil. II p, 716Bciq.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 397
honestatem'^) (nam de uetustate Poen. III, 3, 87 habeo cur
magnopere dubitem). Nec verendum est ne quis iuventutem
opponat^ in quo propter singularem v litterae naturam
in unam primae syllabae coalescunt ut in pervulgatis illis
nauem (Trin. 835**)), boues***), ouiSy louem, nouo, breui cjjii
*) [Ex Addendis p. cccxxvn: 'potestatem si modo correptam
antepaenultimam Capt. V, 1, 13 habeat, id tantum absit nt evertat
le^m, nt confirmet potius : quando usitata in potest licentia potuit ad
cognatam substantivi formam transferri: similiter atque a tnanus ad
minister. Quamquam ego non hoc artificio utar potius, quam aut cum
aliifl eiecto eam pronomine sic scribam:
P^ter, et poteris: ^t ego potero: et df potestat^m dabunt,
aut servatum sic transponam: di potestatem eam cUibunt, Ac fortasse
sabstantiva illa in estM exeuntia omnia e vocalem habuerunt natura
longam, id quod in egestas nomen cadere satis persuadent egerey ege-
tiu8 formae.']
**) [In ed. ali circumstant nauem Ritschelius scripsit pro circum-
gtabant nauem (tiaum circumstdbant in proecdosi).]
***) Monosyllabum houes praestat Pseud. III, 2, 23: — item Aul. II,
2, 57, qni sic Bcribendus est una cum proximo:
Asini mordiciis me ecindant, boues incursent c6mibu8:
H6c magnumst perfclum ab asinis me 4d bones transc^ndere : —
item Persae II, 3, 10, adiecta demum syllaba integer:
N&m ego hoo argentum ^libi abutar: bouee quos emerem, n6n
erant
(vel Ndm hoc argentum ego [Nam hoc argentum iam in editione]): —
deniqne einsdem scaenae v. 7, qnem sic reconcinnamus:
Nam ^rus meus ^retri^m me misit, d6mito8 bouea nt sfbi mer-
carer
(vel Ndm erus Eretriam): quando Eretriam pronuntiari, non Eritriam,
et ratio et consuetndo inbet, ut factum est II, 5, 22:
Nunc mi ^retria erit haec tiia domus. Nimis tii facete I6quere:
atqne etiam Merc. III, 4, 61, nisi quod yitiosus ibi hiatus Megara
Eretriam aut transpositis nominibus toUendus est:
M^gara Sicyon^m Corinthum Chycidem Cret&m Cyprum
^retriam Cnidiim Zacynthum L^sbumne an Boe6tiam
(non videtur enim Lesbiam vel Leshiam an defendi posse), aut fortasse
rariore forma e librorum vestigiis Megare feretriam^ megare feretriam
eruta in hunc modum:
Mdgares Eretri^m Corinthum Ch. Cr. C.
Sfcyonem e, q. 8.,
cui formae non mediocre praesidium Plautino ablativo Megarihus
398 PROLEGOMENA OE IIATIOSIBVS
(Mil. IV, 2, 29), auoneulus*), caueto, cauiUatio (non
muillatio), m qDibus Tivum sonum pronuntdantiiiDi non eat
flecuta acriptio ut in dites, nauta, acias, adefiins, noris,
n6sse. Quamquam id nec ed uiuit et similia umquam valuit,
in quibus non brevis, sed louga vocalis v litteram praecedjt
(nam quod unum naiiis exceptura est, graecum exemplum
effecit), nec quae multorum prava opinio fuit, tralatum est
ad perfectorum primam et tertiam personam gingularis ut
inhiaiiif Trin. 169*"), penetrauH 276»*), e^tirliauit 601«*), qoae ,
certisBime negandum est iimquam in ternas sfUabas con-
tracta esse. — At vero mjnislremus, at maffisiratiis opponent.
Verum ininister unde uisi a viaiius venit? e quo conse-
quens eat ut, quemadmodiim una syllaba iiianus, ita tam-
quam m'nistreinus pronuntiatum sit, non mivlstrewus. Nec
m^ia credibile tres consonantea longam syllabaro non effe-
cisse in tuagistralufi: cuius pronuntiationem trisyllabam
:i iam alii auapicati aunt e propria quadam in waffis voce ff
litterae natura repetendaiu esse. Atque eiusmodi quiddam
habuisae illara hiuc iutellegitur, quod e inai/im fieri maius
potuit. Quodai ad i consonantis aimilitudinem aliquam g
illud accedebat, idem fere accidisse in nta'istratus (ut sic
imiter scribendo) accidisse perspicimuB quod in monosjllabis
eius, cuius, hnius, quae ruraum cum naucm, Dauos prorsus
esse comparanda apparet.
Sed rcdeundum, unde exorsi sumua, ad qnidem et apud
particulaa. Quae sane liquidam non habent inter breves
vocales duas interiectam. Verum quod fieri in omni genere
rerum Tidemus, ut non tam certis et immutabilibus finibus
aingulorum inter se ordinum diremptio regatur, quin quae-
dam redundent et liberiore viuculo annexa potius quam vo-
nexa fluctuent inter duo genera, id quid mirum si htc qao-
que locum habuit? Id igitur cadere in eae duas particolaa
Petaae 1, 3, 67 paratura egt. Snperert at Peraae II, 6, 21 sic peipi>-
liamuB;
Quid tii ais? domimiB mo f^retriam bou^H mereatum mfmt,
nbi boues mercatum Erdriam collocatur vnlgo.
*] [De oblivisci verbo vidc ann. ad Mil. v. 1359.]
**) ['De menBnra fallebatur LachmanDuB in Lner. p. SIIO.' Trjo,*)
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 399
credendum est^ quae cum reliquas condiciones admissae
ecthlipsis, sive syncopam dicere males, omnes expleant et
una tantum ex parte a consimilium societate recedant^ facile
potuerunt ipso cottidiani sermonis usu et incredibili fre-
quentia in breviorum quUlein ap'd formarum speciem pronun-
tiando deteri. Quod simul atque intellectum est, non ali-
quammultoS; sed centenos senarios septenariosque^ in quibus
tanta regnare elegantia numerorum solet^ a neglectae posi-
tionis scabritie purgatos habes: aliquot versus etiam a cor-
ruptelae suspitione vindicatos^ ut Trin. 58. Quippe nihil
quicquam impedimenti esse constat, quominus^ quae syni-
zesi binae syllabae in unam coeunt^ ante vocalem
elidantur delitescantque pronuntiando prorsus ad rationem
simplicium vocalium vel diphthongorum. Quemadmodum igi- gliv
tur fit ut pro nuUa syllaba monosyllabum rei sit in ei rei
operam v. 119, ei rei drgnnwnta 522, ei rei operdm 865
(quamquam in his potest sane rc scriptum fuisse [cf. p. 345J),
vel eo in non eo haec dico 341, Iwminis eo (htiatu 852*), cle-
fnefitem eo usque modo 827, ei in tolerdre ei egestatem 338,
nieo in udpuldbis nieo drhitratu 990, tmm in indicium tuum
incendes 675 [incendio incendes Trin.^J, smm in despondisse
suam in 1133, fui in caiisa fui hdc 1090: ita nihil profecto
offensionis habere delitescens quidem vel alibi non raro vel
Trin. v. 58 potest:
Dum quidem hercle [Dum quidem hercle Trin.^J tecum
nilpta sit, sane uelim.**)
Quamquam modus in his tenendus est: ineptus sit enim qui
versus 559 principium Meus quidem hercle tali artificio defen-
sum eat, ut sive anapaestum sive spondeum effici meus et
her syllabis dicat, inter quas quidem delitescat. Sed de v. 806
*) [Cf. Opusc. phil. IV p. 772.]
**) [Ex Addendis p. cccxxvn: 'p. cliv defensae dtm quidem
particalaixim niensurae praeter alia haec patrocinantur Bacch. II, 2,
48. II, 3, 122:
Dum quidem h6c ualebit pdctus perfidia meum:
Si quidem hic relinquet n^que secum abduc^t senex:
quorum neutro deleto pronomine opus erafj
r
400 PKOLEOOMENA DE HATIONIBVS
haud scio an immeiito dubitayerim, satisne eleganter
in unam syllabam sic coiret;
Ita faciam. At enim nimis longo sermone utimur,
au delendum nt easet*): nam ab auapaesto quideiu at enitd
non poase proceleusmatieum escipi non fugit peritos. In illia
autem esemplis, ut hoc addam, quae possunt synizesim pati,
aliquotieus non mediocriter fluctuat iudicium, admissamDe re-
vera synizesim dieas an ipeum metrum una sjllaba auctum.
Non fluctuat velut v. 652. 1133 et 186, ubi reUiupu ob e-nnt,
Hlisse sft- et fac-ta meam en tribus syllabis elata sine 11II&
neceasitate dactylos ante caesuram trochaici veraus et gemi-
noB in senario auapaestoa iuferunt, similiter atque v. 338
non depressum 1:1 geminos pro trochaeis dactyloa: quae omnia
V etsi non sunt vitiosa, at inelegantiora sunt elegantioribus:
ii) quod etiaui in bisyllabum v. 1134 enim cadit. Nec de
V. 230 fluctuat, ubi ipsa perapicuitaa aententiae et vis oppt^
sitorum nou patitur m sic devorari:
Amorine me an rei obsequi potiua par sit,
eed acui productam paenultimam iubet:
Amdrin me au rei obsequi potius par ait**);
nec de v. 307, ubi prae ettm cssc nemo non sentit praestare
cum csae. Sed v. 552. 68^. 8(18. 899. 904 nec profecto intereat
quicquam, utrum in qtii quiilein i-sUus***) et qui meatn
c-gcslatem et hic quidem ha-b<'t et alie-rdm suo <i-tuico et s»
quitlem c-go ubseris dactylum esse an trochaeum putes, nec
utrum poeta voluerit uUo argumento decerui potest Quae
ambiguitaa etiam ad alia pertinet ut v. 337 eit*»nwdi, qucMi
aut cboriarabus esae aut creticus potest. — Ceterum de si-
ijuidem iam apparet quam errarint qui insolentissime cor-
repta autepaenultima a Plauto frequentatum putarunt.
Similitudinis speciem extemam, quamvis expertem r&tio-
*) [Delevit lUteobelinB in ei. ah. 'qvando dc monoByllabo
Ktmuia snnt, niDlto autetn iiiiuue de biKj^Uabo faciatn ciud
(in Lucr p. 130] CDgita.ndiim eat.']
•*) ['FruHtra in rci voculae eliBione, quae apad Plantnm nibil
oSenBiouiB habet, baeBit Lachnannni in l.ucr. p. 161: nt mioime opns
ait FritiHchii transpositione Amiirin' nn rei niir.' Trin.'J
—*) [Cf. Opnsc. phil. TI 1.. lini,]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 401
nis, concedendum est fortasse in caussa fuisse^ cur ad apud
vocabuli exemplum accommodaretur caput nomen: non quod
ab eo et Bacchidum versus 1155 [1192] incipit: Caput pnirit^
periiy ui<c negito^ qui est anapaesticus, et Merc. I, 2, 42:
Caput tibi facidm, ubi etiam aliam ob caussam transponen-
dum Tibi caput facidm: sed propter unum Curculionis septe-
narium II^ 3^ 81:
Caput deponit; c6ndormiscit: ego ei subduco anulum.
Sed hoc addito iam exhausta est multitudo exemplorum. In
quibus si etiam pater habitum est; eius rei et rationem et
documenta desidero. Et omnium minime ex eo argumentan-
dum esse, quod, ut e soror mouosyllabum soeur, ita e pater clvi
similiter factum esse pere dicunt, vel hinc intellegitur quod,
etsi frere quoque et mere e frater et mater contracta sunt>
tamen haec latina nec contendit quisquam nec potuit con-
tendere umquam monosyllaba fuisse. Omninoque tam esse
lubricum hoc genus comj^arationis arbitror, quo praeter ce-
teros Wasius delectatur, nihil ut inde proficias: quando ne
Lingianum umw quidem illud ad illustrandum Iwmo vocabuli
sonum uUi me iudice usui fuit. Ergo exempla dispicienda:
quae aut nulla esse apparebit aut incerta: certa enim ea
tantum dico, quibus non levidensi unius alicuius syllabae
vel transpositione vel omissione iusta mensura facili negotio
restituatur. Ordiar a notabili caecitatis exemplo. Epidici
enim III, 2, 16 sqq.:
Nam l^no omne argentum abstulit pro fidicina: ego
res61ui,
Mauibus his dinumeraui, pater suam natam quam esse
credidit.
Nunc iterum ut fallattfr pater tibique ailxilium ap-
paretur:
num credibile videbitur medium versum vel monstrum po-
tius versus quoddam potuisse Plautinum haberi? qui nec
Manibus his in His manibus nec crpdidit in credit mutato
vel metrum habeat vel constructionem, atque longe eviden-
tissima interpolatione ex eis consutus sit quae inferius se-
quuutur v. 29sqq.:
FR. RITSCHELTI OPVSCVLA V. 2G .
c
PBOLEOOMENA DE RATIONIBVS
8i qiii ad Gum adiieiiiaiit, ut aibi (latiim etme argpiiitim
dicat
Pro fidicinn: argenti miQas ee liabere quinqnagints.
Quippe ego qui nuditiatertius nwis manihus dinumertiui
oLvn Pro illa tiia amica, qufim pattr suam ftliam rsse r^tur.
Poenuli autem V, 4, 90 non esse sanam hoDC scriptiiram:
saliie fnsperate ii<Sbis,
Pater: te complecti nos siiie:
colligi hiuc poterat, quod in Palatinis non est tf emnplpcti,
sed ecowpkcti Vnde certisaima baec edt emendatio:
salue msperate n6bis,
Pater, et complecti ii6b eine.
Tam incerta autem Curc. V, 2, b et scriptnra est et senteatia,
tali exeinplo ut probettir nihil: ubi quamquam ne Bothiua
qnidem credi potest veruin esse asaecutus, qui baec po&uit
iu exitu septenarti; piltfi- eim rursiim mihi, tamen multo
ineptiora sunt quae viilgantur; jwfftr tmts ntrsum tibi, pro
quo in B eat ptrifr uo if rifum tibi. Ne a libris quidem
uUa fides huic coUocationi verborum est in Capt V, 4, 2G
et V, 5, 4:
Quasi per nebiilam Hegionem patrem meum uocdrier:
Neque ubi amans adulescena scortum liberet clam jistreru
suum:
iibi id ipaiim, quod postulat ratio et reponi etiam sine libris
iiibebat, Vetus testatur: nxvm patrcm et suiim pntntn. Deni-
que Triu. 372 non recte aic dimetiuntur:
E6 pater pol ego istam uolo me rationeni edoceaa,
Licet,
cuiua numeri hi sint potius:
Eo pat^r pol ego istani ui^lo me e. q. s,
Haec igitnr exempla nulla sunt. Incerta tria habea, ita aut^tn
GLvm comparata singiila, ut nou itnum admittant, aed plures cor-
ngendi modos longe faciUimos: Most. II, 1, 31 Trinumnii-
que 316 et 361:
Quid ego agam? pater iam hic me offendet mfseram
adusniens ebrium.
Ne tibi aegritildiTiem, [later, piirerem parsi aedulo.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 403
Ne exprobra, pater: millta eueniunt hdmini^ quae uolt
quae neuoli
Quorum primo deleto me aut pater htc iam offmdet aut iam
hic pdter offendet scribe*): altero vel N^ pater aegritudineni
tibi licet vel lenius Ne aegritudinem tibi pater transponere,
vel rectissime omnium Ne a&fritudinetn pater tibi**): tertio
vel pater hdmini eueniunt mtUta vel aliquanto et gratius et
modestius pat^ mtdta homini eueniunt, Restant duo sola:
quae non possunt sane eadem ratione incerta dici^ Bacchidum
III, 6, 3 et III, 2, 20***):
Sed ueniam mihi quam grauate pater dedit de Chrysalo.
Patrem sodalis et magistrum. hinc ailscultabo^ quam rem
agant.
Hiscine igitur duobus versibus id factum esse praeter ratio-
nem credemus, quod in exemplis per viginti fabulas circiter
quingentis factum sit praeterea numquam? atque id in primo
ne ab initio quidem versus, in altero magis etiam suspecta
ecthlipsi, quod a duabus consonantibus altera syllaba incipit?
Credat qni poterit. Et illi quidem versui sat concinnam
speciem iam Hermannus restituit:
Sed ille ueniam quam grauate mihi dedit de Chrysalo:
alterum fors fuat an poeta sic dederit:
Mei patrem sodalis et magistrum. ausculto, quam rem clix
agani
Postremo Phormionis IV, 2, 11:
Pater uenit. sed quid pertimui autem belua
non dubito quin aut sed aut autem particula deleta Pater
uenit pronuntiandum sit.
*) \nam iatn hic offendet 'deletis glossematis ' in editione Rit-
schelios dedit.]
*♦) ['Etsi yeniam habet correptum pcUer (h. e. pate* non pcUr),
nt V. 361, tamen nescio an lenias, cam posset Bimplicissime, scripserit
poeta quod olim poBui, id qnod ipsa collocatione verbomm commen-
dari videtur.' Trin.*]
**•) [Cf. Opusc. phil. IV p. 404 annot]
26*
404 PKOLEGOMENA DE ItATIONIBVS
Quodsi praeter paler illud quibQsdam in locis paaca
quaedam alia bisyllaba, ut nimis modiis miser. in eorum
quae adhuc tractavlnifls societatem essc ascita videantar: ile
his etai quaerendum est amplius, tameii in praesens breviter
dici boc potest, et in liberioribua metris esse omnia et ma-
ximam partem vel propterea ambigua, quod, cuni ia his
metris etiam correptio inter binas voce»' media admissa ait,
saepe parum liqueat ad utnim illa genus pertinere dicamoa.
Senarios aeptenarioBque cum troehaicoa tnm iambicoH ab illie
omuibus abhorruisse certissimum est. Apage autem eonim
et putida et iudocta artilicia, qui etiam «7, s'(i, p'r, jtropfr,
t'bi, s'hi, n'qiie, ert, ad'st, Vhfllo, cimc'binam. exp'riri, imp'rihim,
e^)di et similia coinmenti sunt pro tid sed per et reliquta,
atque adeo nenq) Phormionem, itid' sttmam, imm' uern, vel
't, 'b, 'go, 'bi pro in ef ob ego ibi, et quod aummum eat, qu,'
pro quid et qmd: quae merae praestrigiae suut et glaucomata.
CAI'VT XII.
Postquam inveteratuui de neglecta vi poaitionis errorem,
quo nihil plus obfuit Plantinae prosodiae recte iudicanda^
<x radicitus evellisse videmur, reliqua capita licebit ita per-
stringcre, ut in eis potissitnum, de quibus ab aliurum placitis
mihi esse dissentieodum videam, nuoc aubsistat disputatio,
praeter cetera autem certioribus linibua ea circumacnbat,
quae nou ignorata vul^o tamen nimis vagantur plurimorum
opiuione. Et quouiam iu usitatiHsimam biuarum vocalium
synizeaim paullo ante oratio incidit, hic quoque illud ob-
aervandum est praeter cetera, ut et metrorum genera et ge-
nera vocabulorum diiigentissime diacernantur. Mitto nuuc
dein deinde dehinc proin proinde deorsum seorsum
.praeut pracoptare (Triii. 648) coire anteit antehae iu-
troire (v. 10) atia, quae numqnam niai contracte dicta Bunt:
nam inlroihis, de quo vere iam Bentleiua in Andr. V, 2, 9
Bensit, ne Bacch. IV, 8, 66*) quidem quattuor ease syllaba-
rum credo, sed aliquid excidisse huiii(«niodi:
*) [Cf. NoT. eic. Plaut. I p. i
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 405
Nam quid eo introibis? Vt eum dictis pliirumis.
Metrorum autem diversitati quautum tribuendum sit^ lucu-
lentissime eorum yocabulorum exemplo apparet^ quorum ter-
minatio i vocalem habet alii yocali praemissam. Satis con-
stat de monosyllabis dies, diu (Trin. 65. 578. 685.*) 843):
numquam autem^ id quod asseveranter affirmare licet^ syni-
zesim in senariis quidem septenariisque ullius alius nominis
ullus casus (praeter genetivum secundae declinationis) admi-
sit, nec mendacium nec mendacia nec mefidaciorum, sive haec
substantiva sunt sive adiectiva, nec mendacio nec mendaciis
nec mendaciar certiores mortalium, nec vel sapientia gloria vel
acies vel factio oratio cum suis casibus, nec nesci/us tertius ob-
noxius nec dbnoociosus vel impendiosus. Contra ab illis metris
simulatque transitus factus est ad octonarios anapaesticosque^ olxi
continuo offensio omnis talis synizesis dilabitur. Yitiosum
erat in senario 658 otio cdptus**): spondiacam mensuram ne
ubi potuerat quidem poeta defugit in octonario 838 otio
ddre me. Numquam per reliquam fabulam bisyllaba sunt
gaudium gaudio filius filiam et similia: in paucissimis
anapaesticis 1116 sqq. cumulantur omnimn gaudiis gaudium
gaudiis synizesim passa (nisi quidem gamliis esse dactylum
Lindemanno credes), quibus ex octonario 839 adde fdio, Fal-
sum igitur quod vulgabatur v. 1156:
Filiam meam tibi desponsatam esse aiidio. Nisi til
neuis.
Certissima haec lex: quam cum reliquae fabulae comprobant
tum Bacchides, cuius item sola anapaestica multitudinem bi-
syllabarum formarum praebent: fdio filios filium filio filii fi-
liis V. 1125. 1129. 1136. 1159. 1165. 1167 ed. Herm. Vsi-
tatiorum autem metrorum tantam quantam diximus severi-
tatem esse mirum est ne eos quidem satis perspexisse^ qui
tanto demonstrandi apparatu usi sunt quo gratis et ingratis
formas a Plauto abiudicarent rectissime. Qui si ne haec
quidem admisit^ in quibus contractio constanti posterioris
*) [Cf. annot ad hnnc versiim in ed. alt.]
**) [Cf. snpra p. 333 ct Opuac. phil. II p. 695 sqq. 603.]
406 l'ROLKGOMENA DK RATIONIBVS
aetatia usu probata ipsa acribendi forma exprimeretur, multu
minui) credibile videri debuerat biuis syllabis ab illo gaMdiis
et /iKis elata esse. Ceterum non repugnare genetiTOrum
vere contractorum esempla, ut cluetihim pro clitentium Men.
IV, 2, (i, quivis perspicit, nisi qui ex eo, quod etiam celattim
genetivo et deum Plautua usua, coneludat celatortim et tfeo-
rum formas ita pronuutiatas ease ut tres tautum et duae
(.■Lxii syllabae audirentur. Quamquam ai volumus verum fateri,
non aliud aane faciunt qui velut diuitiis in exitu versus scri-
bunt vel seiebam in principio troehaici. — Vt autem in no-
minibus t litterae synizesim aibi propriam habet dtes, cui
addendua trtum genetivue Trin. 848 (nam de lieii et rfie-
rcctus rectiasime nuper Hermannus atatuit), ita in verbis
prope unum scio: cuius formae bisyllabae omnes monosyl-
labam pronuntiationem, bisyllabam trisyllabae passae siuit
aaepissime. Accedunt his ais ait monosyllaba, bisyllabum
aibam cum ceteria personis*), numquam autem ad eimiUtu-
dinem scio et sciunt formarum etiam aio et aiuiit monosyl-
laba. Horum autem omuium nihil ad cetera verba quartae
coningationis tralatura est, nCc praeter imperfectum audi-
bam, ia quo ut in scibam syuizesia novam eamque constan-
tem formam procreavit ipsa scriptura expressam, uUara fidem
bisyllaba audiam audias andiai aiidianl hahent vel trigyllaba
atidiamus audiatis, nec plus fidei faciam et acvipias cum ce-
teris: nedum ut nuiitiaba et similia contracta sint. Afferuut
' e Captivis III, 5, 5
Nam semper occant prius quam sarriunt nlstici;
nemini in raentera venit sarire foriuae aimplici r acriptae,
qnae nou duhito quia breveo habeat: unde reddendum Plauto
mriunt. Viderint igitur quam convenienter rationi E^ant, qui
cnm tribua syllabis a Plauto dictos ease verborum a uenio
compositonira coniuuctivos negare nequeant, tamen neacto
qua timiditate non auai peruenas euenat conuenant scri-
CLXui bere plenas formaa in ias iat iant exeuntes tenent, synizesi
*) De Bentleiano prae cepto , qao aolnm contrMitain formam
aibim probavit dainna.ta Imjllaba (in Heant V, 1,51. Phonn. IV, I, 6),
iUibi dicam.
\
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 407
niminim trisyllabas factas e quadrisyllabis. — Geterum etsi
scio quoque et sciam monosyllaba, ut meo vel meam, ante
Yocalem aliquotiens prorsus devorantur; tamen diligenter ca-
vendum est ne, quod refelli rationis necessitate nequeat^ ad
elevandam elegantiam obscurandamque perspicuitatem adhi-
beatur. Ei cautioni cum alibi locus est tum Trin. v. 96 sq.,
quorum versuum etsi hanc discriptionem
Si id ndn me accusas^ tilte ipse obiurgandus es.
Scio et si alia huc causa ad te adueni^ aequom postulas:
ita defendas licet cum Wasio p. 112^ ut scio et pro una esse
syllaba dicas, id quod factum est alibi (ut Men. lY^ 3^ 3:
Scin quid est quod ego dd te uenio? Scio lit tibi ex me sit*)
iiolup), tamen quam fallax sit insolentioris asperitatis appro-
batiOy vel illud docet quod^ cum alibi a nobis demum eius-
modi scio ab eo, cui in libris agglutinatum est, versu divel-
lendum sit et cum contiguo sociandum, illo loco scio priori
versui in ipso B adhaerei**) Item v. 937 ut defendi aliqua
ratione possit, quod fuit qui proponeret^ qudd ego sciam dtque
hic nesciat, tamen malae tantum interpretationi haec ipsa
mutatio debetur. Nam cum integer versus hic sit:
Quiy egomet unde redeam, hunc rogitem, quae ego sciam
atque hic ndsciat:
facile intellegitur non illud unum Charmidem sciscitari in
quo loco postremum commoratus sit sucophanta^ sed quae
loca ante reditum suum peragraverit: eoque pluralis quae
spectat.
Praeter i litteram synizesim e et u vocales ascivere aliis clxiv
vocalibus insidentes^ et e quidem non in nominibus tantum
deus meus et is idem pronominum formis omnibus***), sed
etiam in ire verbi formis item omnibus: eo eam eas eat
eamus (v. 1078) eatis eant et eunt Quo firmius illud te-
nendum^ numquam similem contractionem vel in secundae
*) [Scio: tibi ex me ut sit in editione: cf. Opusc. phiL II p. 451.]
**) [Cf. Opusc. phil. 11 p. 429 sq.]
***) Quod et«i etiam ad composita antea et postea pertinuit, tamcn
aliquotiens illorum in locum ante et ignoratum vulgo poste subfiti-
tuenda esse olim probabo. [Cf. Opusc. phil. II p. 541 sqq.]
408 1'HOLEflOHENA IIIC KATI0N1BV8
coiiiugationis formas monvo moneas ceter&Bqiie personas c«-
(lere vel ad ipsa composita a aimplici ire verba pertiniiisae:
iuaudita enim aunt bisyllaba abco adcam ineas suheat pcrcant
redeant: quemadnjodum ne pronomen quidem vel adverbium
eo moQOsyllabam prouuntiationem umqaam in composita adeo
particula servavit. Nisi quod excepta esse ea yidentur, qaae
longam Byllabam et ante et post e habent, ut fortasee frww-
miHfem Mil. Ill, 1,82*), de quo versu nunc eohibenduni iu-
dicium, et eiusdem 1,1,69 Ijisyllabum amhimt: iu quo verbo
etsi consuetudo i vocalem pro c probavit, tamen ratio eadeui
est. Sed antideo. intereimt et siiuilia trisyllaba non fuere.
Deuique » vocalem nemo ignorat coire cum inseqaenti
non tantuni in diicllum, sed etiam in fuHS, stins, duo
(fH(JS(Triu. 775. 1052), quattuor**): etiam in ptier, puella,
numqnam tameu in pucri pnero et ceteris casibus: praeterea
iu fiii (106. 1090) cum reliquia formis quae r litteram non
habent omnibus, nisi ubi eam litteram producta e vocalis
praecedit ut in fuertinl: nam nee fnerit nec fiteras nec fnero
in binas syllabas umquam coalueruut. Atque his finibus ita
GLxv ea synizcsis coercetur, ut et a Ities patraits et ab aatc i»'
slmit imbuas mettieham et a timm potuit palluerntU et vero
etiam a iueri sit alienisBinia: quocirca tnerie v. 708 a luor,
uon tiierls a tucor seribendum erat.
Tertium genus habes licentiae prosodiacae in bisyllaba
potissimum vocabula accommodatae, quorum fiuibus maxime
contineri cum neglectain positiouem tum brevis vocalis ec-
thlipsim vidimus cap. X et XI. Nam si a compositia illis
deinde seorsttm et similibus rocesseris, simplicium quidem
vocabulorum, in quibus propriam sibi sedem syoizeHis tixit,
simples et principalis forma, h. e. uominum uominatiTua
verbonimque prima persona, binarum syllabarum menstiram
non solet excedere: trisyllabum quailtior sibi socianiut affinia
duo et trium numeralia. Aptiore etiam vinculo inter se al-
terum et tertium genus eontinentur, ut quae in biayllabBs
formas iambicae vel pyrrhichiacae mensurae cadant. Atque
k
•> [Cf. amiot. ad honc verBum.]
••) [Cf. Opnic. phil. 111 p. 688 Bq. 850]
EMBNDATIONIS PLAVTINAE. 409
hoc eis coinmune est cum quarto genere, ad quod iam est
transeundum.
CAPVT XIII.
Sequitur enim ut de correptione longarum sylla-
barum dicatur^ et primum quidem de correptione yocalium
finalium*). Licebit autem in hoc quoque genere multitudi-
nem exemplorum partim confessorum partim vel addubita-
torum vel sine regula vagantium unius legis communi socie-
tate comprehendere. In vulgus constat de correptis impe-
rativis roga iuhe ahi, qui eam prosodiam servant etiam
cum addita ne particula crescunt in rogan iuhen ahin: cur
numquam correptam ultimam damna ride audi inuoca edoce cl:lyi
adueni habuerunt? Designatum est dedi ut pyrrhichii men-
suram habens: cur non brevi i vocali reddidi amaui feci
dicta sunt? Non dubitatur de uolo agb erb: cur nemodum
correpta du^ ducb cogitb postulb censeb amahb protulit? Vt
uno verbo dicam: in vocalem exeuntes verborum for-
mas iambicas quaslibet vitae consuetudo passa est cor-
repta ultima pronuntiari. Atque hoc illud est^ quod supra
significavi verborum limitibus finitum a nominibus
excludi: nisi quod solum ex omnibus casibus nominativum
tertiae declinationis in o desinentem in illorum societatem
ascitum esse homo vox ostendit, saepissime correpta ultima
posita. Verum numquam pyrrhichii mensuram vel nemo sermo,
vel loco metu prohi et similia aequant : nam quod Bacch. V;
2, 47 legebatur prohrt perlecebrae, post praeclaram Hermanni
emendationem non plus valet quam pauca quaedam vel am-
bigua vel vitiosa alia^ e quorum numero iam supra exemimus
eri meri cani una cum seni domi hono mald, item nauo hreui,
hinc alienissima omnia, quamvis a quibusdam temere per-
mista atque confusa. Ergo, illuc ut redeam, non ex impe-
rativi potissimum natura repetendum est quod corripere uide
tujde et cetera licuit, sed e prosodiaca natura temporum vel
modorum quorumlibet. Ac ne saepius quidem quam reliquas
formas verbi ipsos esse imperativos correptos hinc intelle-
gitur, quod aut latius aut non minus late primae personae
*) [Cf. Opusc. phil. IV p. 402 sq.; II praef. p. x.]
410 niOLEGOMENA DE RATIONIBVS
corre[jtio patet praesentis futurique comniums. Necjue enini
diibitandum quin tiuius formae iueta ac primitiva prosodia
baec sit ut producatur o, ut Trin. 696 iieqae uolo M«p(e pd-
cLsvns/wio negve aiiseo, vertim latnen, item di(^ 468. 662, uolS 1155.
1167 alibi, sciii et nesdo noii raro, ueto et puto Baccli. IV, 9,
120. V, 2, 41, h!b6 ib. IV, 4, 5 (610 H.), sino ib. UI, 3, 15,
(fafio ib. TV, 4, 56, amaho ib. I, 1, 10. 19. Sed lianc primi-
tivam prosodiam cuui numquam dico postulo amabo deposne-
riiit, contra licutt depoaere omnibus quae sunt bisyUaba
brevi paeiiultima. Hinc igitur est quod totiena correptum
uolo reperitur (etiam Trin. 372, de quo p. clvii [402] dictum),
totiens scio ut v. 655. 666, vel ago v. 821, vel nct/o Baccb.
111,3,18, vel similia omnitio omnia, in liis ero quoque, quod
etsi non posuimus correptum v. 716, iure.tamen nostro di-
ximua potuisse poui: ad quorara similitudinem v. 1059 m
potius quam co notavimua. Quamquam de scio non miiiUB
quam de nescio {quod non mirum si simplicis verbi proso-
diam servarit) concedendum est ambiguum esse plerumque,
duasne breves babeant an unam longam sjnizeai effectam:
nullo autem modo coneedendum est accentum compoaitam
nescio verbum umquam in media syllaba habuisse, quae
Kampmanni opinio fuit rje ab praep. p. 20 sq., cum nulla
prorsus exputari caussa posait, cur uaitatisaimae sjnizesi in-
aolcntissimum accentum ease praelatum dieamua. E quo
consequena eat ut aut pro cretico sit tiescio aut pro spondeo
aut fortasso pro vero dactylo h. e. -^ " '-', non pro anapaeatico
dactjlo -'^^: quapropter nescto scribendum fuit r. 880, non
vel hic vel usquam alibi (ut Baccli. 76 [107]. 756 [795])
nescio. Porro autem ex eadem, e qua ago, caussa repeten-
dura est Hahd Bacch. I, 1, 70:
Meus ille quidemst. tibi nunc operam dabo de Mnesi-
lochii, soror.
cLxviii Nec substitit tamen correptio in praeaentiB prima peraona
atque futnri: nec enim ali&m rationera dedi perfectum habet,
praviasimo iudicio a quibusdam cum correptis ei dis placet
dedisti et dedisse formis collatum quas p. cxxv [374] sq.
removimuB: velut Trin. 728. Mil. II, 1, 53. Poen. I, 3, 7.
Capt. U, 3, 4:
EBIENDATIONIS PLAVTINAE. 411
Dediy reposcam ut habeam mecum qudd feram uiaticum.
Dedi mercatori quoidam; qui ad illum deferat.
Dedi difdum priusquam me euocauisti foras.
Nam ego a^stumatum te huic dedi uiginti minis,
nisi ibi pro te aestumatwn huic dedi, quod est in libris^ sic
potius coUocandum: aestumatum huic dedi te. Et mirifice
lianc mensuram omnemque legem a nobis indagatam illud
confirmat quod^ qua ratione simplicis Jiabe imperatiyi proso-
diam compositum haben servat, eadem dedin dictum est
duabus brevibus Epid. V, 2, 38:
Dedin tibi minas triginta ob filiam? Fatedr datas."*")
Ab his autem; quae sunt certissima, proficisci ad rariora
quaedam tutanda licebit: nam rara esse non est mirum^ cum
praeter allatas formas paucissima in ipsa lingua simiiia ex-
empla exstent. Itaque nec dato imperativum nunc soUicito
Bacch. I^ 1; 51:
Dato qui bene sit: ego, ubi bene sit, tibi locum lepi-
dilm dabo:
nec daT% obstinatius nego corripi potuisse Rud. IV, 3, 20
(coU. Adelph. III, 2, 13. Phorm. II, 1, 31): hoc autem nescio
an uti liceat ad jpafi defendendum in Aulul. IV, 9, 16, et
loqui in Bacch. V, 1, 18**):
Certe hic prope me mihi nescio quis loqui uisust. sed
quem uideo?
Quamquam non obliviscendum in liberioribus haec esse me- glxix
tris omnia.
Praeterea quemadmodum ecthlipsim cum nominibus, ita
cum verbis hanc correptionem particulae quaedam et bre-
viculae voculae vitae usu detritae communem habuerunt,
item illae et bisyllabae et paenultimam brevem habentes.
Nam cum semper correpta ultima nisi quasi modo, et cor-
*) [Ex Addendis p. cccxxvii: 'in Epidici versn excidit ego:
Dedin tibi ego mtnos triginta: parum enim probabilitatis habitnmm
sit ex dedin, pro qno diden B, effectnm dedine.^]
*♦) [Cf. annot. ad hnnc verenm.]
»412 PROLEOOMENA UE HATlONinVS
reptfi autem et prodiicta cito ihi ubi (non t*fi) mihi tihi
sibi et cffo usurpeiitur: qaomaui natnra breves sjllabas fieri
tongas credi ratione destitutam est: eouaequitur aucipitiB
mensurae illius hanc rim essc, ut origine sua longa Tocalis
pauUatim attenuaretur pronuutiando, prorsus ut factum iu
uolo ago daho dcdi: quo accedit, quod non tautum in dativis
et ablativis veterique locativo i finale esse longum constat,
a casibus autem ductae vel ad casuum similitudinem forma-
tae Buut ibi et uhl particulae, sed etjam fjd prins quam rgb
fuisse ct graecae linguae comparatio persuadet et quae iuter
ego primamque persouam verbi cognatio intercedit, Qnae
autem in < exeuut, de eis dubitationem omnem ipsa vetustis-
sima mouumenta eximuut, in quibus vbei ibei sibei nisei
constanter scriptum ut SEi et vtei et qvei, At vero quae
valde confiuia sunt ratione, ea tamen usus uon mediocriter
esse discreta voluit. Nam non tantum rara apud Plautum
in illis voculis, si a cito recesseris, omnibus ultimae sylla-
bae productio est, sed iu senariis septenariisque, quidqutd
quidam obloquuntur, numquam probata, nisi ubi pausa fit
vocis vel orationis, qua ratione praeter cetera prodiictam
inodo frequentatur: contra sine uUa offeusione admissa in
CLJtx altera arsi creticorum, ut qui numerua tamquam catalecticis
ordiuibus compositus siugulorum pedum quasdam pausas
liabeat. Non recte igitur rae iudiee Baccb. v. 28 relictum
est }tuic mihiqw: liaud fadet, quoriim tam, quam fucilis, certa
emendatio biiice uuhique: eademque caussa fuit cur nec Triu.
480 non tibi dicdm doh, nec v. 761 Alihi quidem hcrde noa
rst tolerarera in senariis.*) Quid? qnod ne brevem quidem
ultimam acui in arsi positam Plautina elegantia voluit^
quamvis usitato alioqui accentus genere: quapropter et v. 31B
illam quam p.CL.viii|403]raemorabam coUocationem verborum
reieci Nc ai^ritudincm Hbi jyiter faccrrm, et v. 1124 pro Hac
sotiitu snd mi/ii moratn cum Gujeto Hermannoque siid mordt»
mHii non tantum vitaudi biatus caussa scripsi, et v. 440 Am-
*} [Iq ed. slt. etsi non eoUicitavit tSn, tnihi, tamen v, 480 mu-
tatioiie faoillimK noenum tibi multo faoilioreB effici nDmeros monnit
BitBch€liQB, coH. Mqs. Rh. XXV p. 308 (= Opuac. plul. 111 p.188).]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 413
brosiani scriptaram Ego quoque esse uolo improbavi prae vul-
gata Ego quoque uoh esse. Quamquam nec in ego tam seve-
rus usus quam in mihi tibi fuisse videtur, et ipsum mihi
excusationem habere in cantici versu 233: De hac re mihi
satis hau liquet {mihi sa- ut pro tribracho sit), quamvis exi-
gua ibi mutatione mihi hau satis scribatur. Idem prorsus,
quod de mihi tibi valet, cadere in quasi et nisi putato.
At vero excusatione carebat productum cgo v. 515 Tibi ego
ratidnem reddamy quod vitium addito ex Ambrosiano ne sus-
tuli. Gontra non plus oflFensionis in creticis v. 281. 293
ego habet:
N61o ego cum improbis te uiris gnate mi:
His ego de artibus gratiam facio — ,
vel mihl Mosi lll, 2, 1. 3:
Melius anno hoc mihi non fuit domi:
Prandium ux6r mihi perbonum dedit —
quam in mutatione personarum productum tibi v. 982: clxxi
CH. Passu's Charmidem dedisse auriim tibi. SY. scrip-
tilm quidem.
Et tantum quidem de bisyllabis.
Non magis autem quam in his quae tractavimus, in
mediis vocabulis brevium syllabarum productio po-
tius quam correptio longarum locum habuit. Nec enim
prodttci brevis syllaba dicenda est in Acheruns [cf. praef. Trin.^
p. Lxvi] per Plautinas fabulas novem, sed* longa corripi in
Poenulo. Item servatam longam vocalem, quae paullatim
in brevitatem abierit, dici oportet in coxendtcis, in fui fui-
mus, in rei di^ij plus viginti autem exemplis Plautinis Te-
rentianisque in ei dativo qui fit a nominativo is ea id: quae
exempla in prooemio schol. hib. Bonn. a. cioiocccxLi [=
Opusc. phil. II p. 419 sq.] composui. Quam formam qui vel eii
scribunt vel ad similitudinem eius genetivi eji, etsi qua ra-
tiocinatione utantur intellego, tamen nescio qua se auctori-
tate tutentur: nam quod in lege Servilia bis scriptum est
EiEi, id aut in utraque syllaba imitandum aut in neutra.
Quamquam magis etiam, ut hoc in transcursu commemorem,
re/fert scripturam miror pro refert non commendatam tantum,
414 PROLKCiOMBNA DE RATI0NIBV8
sed introductam. Sed alj ri dativi meiisura spondiaca pror-
sus ease Begrcgantlas hmc et qmi fomas contendo, quas iu
duas syllabas distractas esse plane nego, nedum ut hmic
quoii*) scripturam ulla ratione niti concedam. Ac de quai
pronomine Plecketsenum Exerc. Plaut. p. 36 prorsus opinio
fefellit: quod nou magis producta quam correpta paenaltim
umquam bisyllabum fuit. Cui ille opinioni probandae quae
ex Aol II, 2, 12. Curc. IV, 4, 1. Men. 111,2,9. Trin. 604
CLx:«n exempla adhibuit, allata miror, ut in quibus qiioi }iomim
verborura trea syllabae j>rimae vei quoi lyo (etiam Trin. 87(i)
tribraehum eadem ratione efficiant qua jjif hahet, st «/o. His
errore mistum Rudentia versiim IV, 5, 3 ipae non negabit
aic metiendum ease:
Satin si quoi homini di esae benefactiim uolunt.
Amphitnionis I, 3, 22 uno repoaito hocc pro hoc, transposito
verbo nullo, facillime sic instauratur:
Quoi ego iam hoce acipione. Ab noli. Muttito modo:
(niai praestat QMe^n n/o, tametsi in li est Quolnio, in Da
Quodltyo). Aululariae II, 8, 26 non est dubitandum qain (et
veraui quidem 25 praepositus) addito lu sic demum recte
procedat:
Quoi tii in re tali iiim subuenisti antidbac.
Baccbidum II, 2, 47 ncc ego qtwiqiiam HermanDo Bothius
praeivtt: eodem- iure scribi aut ncc qmiqtiam Jmnini poterit,
aut fortasse, cum iu B lacuna e rasura orta ante m-c eit,
sic potius:
Domist: non metuo tiiihi nec quoiquam siipplico.
Denique in Asinaria qui corruptelfi vacare hos versus credi-
derit IV, 1, 33. 34:
Spectaudum ne quoi anulum det neque roget,
Talos ne quoiquam Iiomini admoueat nisi tibi:
num illos quoque defendat quaerimus qui praecednnt 30. 31;
*) [De qunii icriiitaira in legibni saecnliTH freqnenti cf. Opnsc.
phil. 11 p. 431 iq. itemqDe Trin.' v. S58. 568. 604.]
EMENDATI0NI8 PLAVTINAE. 415
Neque illaec uUi pede ^edem homini premat:
Quom surgat; neque in lectum inscendat proxumum— ?
Ad hos enim omnes similis depravatio pertinuit e sat levi
caussa oriunda, qua sic non incommode liberabuntur:
Neque illaec ulli pede pedem tisquam homini premat, clxxiii
Quom silrgat^ neque illa in lectum inscendat prdxumum:
Neque qu6m descendat inde; det quoiquam manum:
Spectandum ne quoiguam anulum det neque roget:
Talds ne quoiquam admoueat homini nisi tibi.
Aliquanto propius ad ei vocis similitudinem yideri potest
bisyllabum huic accedere: sed tamen fidem, si quid videO;
ne hoc quidem habet. Nam quemadmodum hunce hoce et
consimiles formae alibi a librariis oblitteratae sunt et cum
usitatis hunc hoc permutatae, ita mihi quidem prorsus per-
suasum est huice quoque non paucis locis pro huie restituen-
dum esse (ut p. CLXX [412]). Qua forma reposita actum
est de his exemplis a Fleckeiseno allatis Amph. II ^ 2^ 70.
Asin. prol. 10. Bacch. III, 3, 80. IV, 5, 4:
Etiam tu quoque assentaris huice? Quid uis fieri?
Dicam: huice nomen graece Onagost fabulae.
Mihi discipulus, tibi sodalis, huice periit filius.
Nam n6n conducit huice sucophantiae.
E*reliquis autem misere ab ipsis numeris laborat Menaechm.
proL 40:
Immiitat nomen auos huic gemino alteri:
nam praeter delitescens gemino ipsum huic, etiamsi bisylla-
bum esse concedatur, accentum in ultima habere non magis
potest^ quam umquam pronuntiatum est et (quod sustulimus
Trin. arg. 6*)). Quare confidenter transponendum
Immiltat gemino nomen auos huic alteri.
De Capt. I, 2, 49 Bentleio assentiendum videtur. Rudentis
prol. 39 non erat valde probabilis haec emendatio reicienda:
*) [In ed. alt. reposuit Ritschelins coU. 'praeter alia Epidici
argom. v. 3.']
IL
416 1'ROLEaOMENA ItE RATIONIBVS
C1.XXIV Huic fOia olira uirgo periit paruola:
Poenuli autem I, 2, 183 aut inserendum eat:
Yt tu huic aut irftta ne sts, aiit si iJ fieri non poteat
uisi males Huic ufi tu mito-vel fortasse simplicius etiam Vt
tutf hik irdta —.
Ad syllabaa vocabuloruni finalcs redeo, sed conso-
nantibiis terniinatas: in quibus item aunt, quae cum a
principio longain vocaleni liabuisseut, paullatim elevatae sunt
pronuntiando et ad breviteteni depreasae. Ordior a bacchiaco
versu Trinumnii 22G;
Magister mihi exc.rciior auimus nitnc est.
Nain nec dubitandum de talibus et vero aic statuendum est,
ut per ternas tamquam successiones ex producta os syllaba
fieret productiim or et es Iioc demum illud, quod postenoris
aetatis consuetudo probavit, or. Nam ab os terminatiuoe
' horum nominum formatLonem omniuui profectam esse, re-
lieta in lcpiis homs lahos colos clamos oilos uap/is (amos) iani-
tos antiquitatis vestigia aatis demonstrant: persuadent prae-
terea monosyllaba, quae cf numquam asciverunt, mos ftox
glos ros et os. Nec a comparativis illam terminationem
alienam fuisse, talium comparatio docet qualia Varro et
Featus teatantur maiosidus vniiosihus arhosetn: quaiido eodem
aociet.atis vinculo, quo arbosctn et arbos, contineri etiam
niaiosihiis et viaios conaentaneum est. E produeto autem
genetivo »m de or uoniiDativo item producto eo probabilior
coniectura fit, quod longam vocalem vel eorum nominativns
monosyllaborum servavit, quae correptum habent genetiviun
cLxxv ut Uir et par. Itaque noii tantum Acidalium Divin. in Rad.
cap. 6 rectissime defeudisse haec puto Rud. IV, 3, 75. Poen.
I, 2, 151. Stichi 1, 2, 83:
Hi tu proreta isti aaui'8, ^go ffuhcriiator ero.
t soror, abscede tu a me. P^rii: quid agis, Milpbio?
(quo versu insertum vulgo r}io post pcrii cum Ambrosiano
delevi, similiter atque Trin. 943*):}
•) [ahi eho retiinit Uitscheliua in ed. alt eilra verBuoi collocatnm.]
BMENDATIONfS PLAVTINAE. 417
Hostis est t^Kor inuita quae ad uirum nuptiim datur:
quibus addi possunt Amph. I, 1, 68. 74. Asin. V, 2, 77.
Bacch. V, 2, 44:
Deinde uterque tmperator in medium exeunt.
Imperatdr uterque hmc et illinc loui.
M6do quom dicta in me ingerebas, ddium^ non iixdr
eram.
Tune, hdmo putide^ amator istac fieri aetate audes?
Qui non?
(nam probandi vim nullam Epid. V, 1, 50 habet, diibiam
Merc. IV, 4, 60:
Sequere hac me soror, EP. Ego ad uos Thesprionem
iiissero :
Vxor, hens uxor, quamquam tu irata'8 mihi:)
addendus erit etiam, ut cap. XV [p. ccxxix (463)] docebo,
Trinummi v. 1016 sic verbis leniter transpositis:
Gilrguliost exerdtor, is hdminem hunc*) cursuram docet:
sed ne de illis quidem uUam dubitandi caussam video Bacch.
I, 2, 15. Capt. IV, 2, 2. Epid. III, 2, 35. Amph. I, 3, 50:
I stultior es barbaro Potftio.
Tantd mi aegritildo audior est in animo.
Vorsutior es quam rota figularis. lam ego parabo.
Atque quanto nox fuisti Ungior hac prdxuma:
(nam ex Asin. III, 2, 11 nihil consequitur, ubi fortior est
in caesura iambici septenarii). Verum egregio Acidalii in- clxxvi
vento (quod possim Naevii quoque, Ennii atque adeo Vergilii
usu confirmare, nisi unius me Plauti finibus consulto conti-
neam) cum alios tum ipsum esse abusos existimo, cum ean-
dem productionem etiam ad verborum formas quaslibet trans-
tulerunt, ut loquor fateor nwror niachinor**). Videtur id de
ar syllaba concedendum esse, ut quae longam vocalem servet
in ceteris personis legar legaris legatur legeris legetur: parem
*) [In ed. alt. Ritschelius hunc non transposnit, sed delevit coll.
V. 851 sq. 861 (abi vide annotata).]
**) [Cf. Opusc. phil. II p. 641.]
FR. RITSCHELII OPVSCVLA V. 27
418 PROLEGOMENA DE RATIONIBYS
autem fuisse Ofi* syllabae rationem, a qua fiunt legeris leffitur,
eo minus credibile est, quo apertius est in illud ipsam in-
genita indole latinam linguam inclinasse, ut )* littera fiboitas
syllabas (non minus quam t littera finitas) omnes corriperet:
nam hinc demum perspicitur qui tandem factum sit at pro-
ductus masculinorum nominativus orcUdr paullatim in con-
stantem corripiendi consuetudinem abiret Ergo cum liceat
sane idem in aliis quoque factum suspicari, tamen rationem
in promptu esse debere pristinae productionis intellegitur,
nisi alucinari potius quam persuadere velis. Quemadmodum
igitur de productis olim ter quater quattuor felicitcr et simi-
libus nemo cogitabit, ita nec loqub)' vel pater facile fidem
inventura sint. An pauper quoque, cuius est genetivus pau-
peris, Bothio credemus spondeum efficere Men. IV, 2, 8? qui
versus pridem immisso is sanatus est:
Si is est pauper atque haud malits, uequam habetur:
vel circiter ante vocalem pro cretico positum Cist. IV, 2, 8
in eis versibus, quorum nec mensuram nec numeros quis-
quam explicarit? qui quidem concitatissimi sunt anapaestici,
sic fere describendi:
cLxxvii Nisi quid mi opis di dant, disperii: neque unde ailxilium
expetam ego habeo.
Ita petulantia miseram habet animi: quae in tergum
meum ne ueniat,
Male forinido, si era resciscat tam socordera esse me
quam suni.
Quam in manibus tenui atque accepi- hic unte aedis ci-
stellam,
Vbi east, nescio: nisi, ut ego opinor, loca circiter excidit
haec mi.
Multo minus producta ultima igitur aflerendum erat ex Am-
phitruonis (II, 2, 87) eo loco, in quo personae mutantur:
vel dicitur e medio septenario iambico Asin. 11, 3, 2: vel
agitur e Stichi IV, 1, 23, ubi in trochaici initio Quid agitur
Epignvmc non, quod Lingius dicit de hiatu p. 48 (qui in hac
omni caussa nihil profecit disputando), productio excusatio-
nem a contiguo nomine proprio habet, quae excusatio nulla
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 419
est^ sed secandum pedem tribrachus efficit. Sublato autem
poHper illo nec pater, cuius vocis tanta in familiari sermone
frequentia, semel in viginti comoediis producta ultima posi-
tam credemus Aulul. IV, 10, 53, quem adiecta hinc vocula
redintegro:
M^us fuit pater hinc Antimachus, ego uocor Lyconides:
ea quidem Mnc particulae potestate, qua Trin. 326 scripsi
adulescenti hinc genere summo, debebam ut sero video etiam
V, 359 Lesbmico him adulescmti scribere. Semel exstare pro-
ductam jpater dixi: nam Asin. V, 1, 1 mutatio fit persona-
rom, Trinummi autem v. 645 etsi Tihi pater auusque in Am-
brosiano est, tamen per librarii tantum neglegentiam qtie clxxv
excidisse credendum est Palatiuis. Ad verba ut redeam, quod
in offitur, id etiam in agor et amabor cadere ratiocinatus,
habeo quod addam praeterea, infinitivum in ier syllabas ex-
eontem: nam quod dider futigier in mediis versibus non so-
lent dactylum aequare, id non inde repetendum esse, quod
illae formae cretici mensuram primitivam habuerint, correpta
in anapaesticis ultima syllaba docet, quam iure suo Herman-
nus et defendit in lahnii Annal. phil. t. XXXV [a. 1842] p. 194
et admisit in Bacch. 1131: hoc exordrier dbs te. Sed post ra-
tiocinationem videndum de exemplis. A quibus rursum se-
greganda quae incidens personae mutatio segregat, ut Aul.
n, 2, 39 arhitror, Bacch. V, 1, 30 moror, Cas. IV, 2, 12 spectdor:
vel gravior interpunctio, ut Rud. III, 6, 14 moror (item igitur
Bacch. I, 1, 56). Mercatoris autem II, 3, 77 cum in libris
sic scriptus sit:
Hercle quin tu recte dicis et tibi adsentior,
quis vel cum Camerario tibi dssvntior cgo vel cum Bothio
tibi dssentdr ego amplectatur? In promptu multa sunt: nihil
simplicius quam et tibi cquidem adsentior. Item quis incor-
mptmn habebit quem Capt. IV, 2, 11 Vetus talem exhibet
nnmeris quidem nullis:
Eminor interminorque ne quis mihi obstiterit obuiam — ?
Vbi perraro exemplo aliquid vidit qui eminor verbum pror-
sus illud solitarium atque adeo rationis expers*), dixit ex
*) [Ex Addendis p. cccxxviisq. : 'oblitus bum non minus
27*
k
420 PROI.EOOMENA DE RATIONIBVS
E, mmor h. e. Mimr et Eecjasili persoiiae nota ortum: unde
iinius syllabae adiectione sic totus versu-s iutegritati resti-
tueudus:
Minor iutermindrque ne qiiia niinc uii opstiterit dbuiani
vel mihi inm oh.itiieril obuinm. Nec profecto satis certum
dici Asinariae exempluni potest I, 1, 48:
X Fateor eani esse importunain atque incommodam:
sive enini uii vel post eant vel post importunam inserueris,
sive effo post fatem; non reiectaneum ab ioitio proceleusma-
ticum Labebis, sive ini ante eam addideris, mensuram prorsus
legitimam.*) Plus scrupuli fat«or Captivorum versum III, 3,
15 inieere bis vulgo verbis terminatum: mnchinor nstuUam.
Verum illius scaenae exitum ego quidem persnaaum habeo
longe gravissimiB vulueribus afflictum esse. Nec enim vel
seutentiae in ipso fine recte procedunt uec singulorum pedum
mensura constat, nec ullo modo noviciia editoribus illud cre-
dendum eat, post incohatom v. 10 legitimum raetrum tro-
chaicum per miKtofl e trochaico et iambico genere versuB.
eoaque adeo senarioa, breviculam scaenam ad finem perduci
unllo animi praeter solitum coucitati affectu variatain. Qualis
metrorum discriptio quo est insolentior, no fidentius aliquid
audendum est potius, quani defeudeudiim iguavius quod pro-
babilitate careat. Itaque cuin illorum versuum in B haec
. speciea ait:
Neque iam salus seruare si uult me potest nec copia eat
Nisi si aliquam corde machiuor astuciam.
Qua maluui quid macliiner quid couimiuiscar maximaa
Nugas ineptias incipisse haereo:
queraadniodum certiasimum omnium puto itituiima.i et liaereo
vocabulorum sedes permutatas esse, ita ad aecundum quoque
versiiiu aliquid turbarum pertinuisse iutellego. Vide igitnr
qnam eminor saBpectum nomeu eiHxnatio de medio tollere Capt IV, £,
19: qnod huo corrigendo est illatum, poatquEim v. 11 ni)Hor in «miNOr
casD verterat Ejcidit nm faltor nam aote inin:
(iua.6 illaea sain miiiHtioBty nam n^queo mirarf «atia.']
*) \' Fatrlior restitiiendum. ' RitaohelioB in ann. ad HiL (iB4.]
J
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 421
num laxata membra non inepte hoc exemplo reconcinnQntur:
N^que Salus seruare; si uolt, m^ potest: nec cdpiast
[Me ^xpediundij nisi si astutiam aliquam corde ma-
chinor.
Quam^ malum? quid machiner, quid cdmminiscar^ haereo. clxxx
[Nisi] nugas ineptias[que iam] incipisso maxumas.
Nisi i. e. ^nisi quod certum est maximas me nugas et ineptias
incipissere', non insolito eius particulae usu. Quodsi cui
copiast carere posse genetivo videbitur, alterum versum sic
restituere poterit: J^isi si idm [cgo astutani] astutiam a, c. m.
Fostquam igitur hoc quoque exemplum remotum est, unum
(nisi quod me fugit) superest e Rudente afferri solitum IV,
7, 22:
Ego, m'si quom lusi, mT moror ulliim lucrum:
nam nisi pro mihi scribendum esse Bothius vidit. Quem
versum et Reizius male tractavit, nec melius tractaturus sit
qui vel nil ullum tnorar lucrum vel nullum mihi moror luerum
proponat. Non levi autem mihi offensioni esse ipsum lu>si
perfectum fateor: pro quo ludo potius vel ludam vel luserim
exspectetur. Quapropter persauari illum versiculum sic de-
mum arbitror:
Ego, nisi quom lusimy nil morer ulliim lucrum.
Nam si veram, cur producere loqudr licuerit, non licuerit
loqmr, caussam supra investigavi, huius quidem vim facile
intellegitur etiam ad awer et sequerer pertinere, quia ab his
amieris et sequereris et similiter cetera fiunt. Quamquam
exempla mihi nunc unius ar sjllabae iu promptu sunt, de
cuius productione verissimum, ut iam apparet, sensum suum
nobis Hermannus olim significavit, commemoratus a me Pa-
rergon p. 493. Cuius de Most. III, 1, 93 iudicium, quo ille
hanc scripturam commendabat:
Perfacile ego ictus perpetiar argenteos*),
nunc reliquis quae infra posui exemplis confirmatum accipe.
Et Amphitruonis quidem prol. v. 38 clxxxi
*) [In editione Ritschelius perpetior reposuit: cf. p 417 annot.**.]
422 PROLEGOMENA DB RATI0N1BV8
Nunc iam animum huc omnes, quae loquar, aduortite
nescio an defendi possit hiw quae loquar dictum pro ad haec
quae loquar: quod si nihil sit, deleto omnes scribi poterit
Nunc iam animum huc ad ea, quae loquar, adu6rtite:
nam omnium minime placiturum sit
Nunc iam omnes animum ad ea quae loquar aduortite.
Sine omni autem dubitatione haec suut Amph. II, 1, 9. V, 1, 4:
Tamen quin loqudr haec uti facta silnt hic.
lam ut dpprimar, ut enicer: me miseram, quid agam
nescio.
Quibus nunc, postquam de productione satis constat, addere
suapte natura ambiguum exemplum licebit Poen. V, 6, 4:
Vt me suspendam, ne addicnr Agorastocli:
parum enim elegans vel potius horridus iste sit tribrachus
ex addhcar ago- compositus. Sed Menaechm. II, 3, 10 recte
ut videtur Hermannus Elem. doctr. metr. p. 395 anapaesti-
cum discripsit nmc 6um adibo, alloquar ultro. — lam vero
melius opinor perspicies, quam corrigendi opera ei succes-
serit, qui dum se vult criticum haberi, hunc in Trinummo
bellum versiculum 540 procudit:
Sues angina raoriuntwr acerrume.
Satis puto apparuit, nihil sibi proprium habere naturam
r litterae finalis, quo praegressae vocalis brevitas intende-
retur. Nec magis id in alias consonantes cadit. Quodsi faxis
feceris producta ultima usurpata sunt, contra atque in facis
cLxxxn facitis fecistis amabis factum, ex ipsius vocalis natura iUud
pariter atque in uclis sis cdis dnis amrs lcgas leges lcgcrcs,
atque adeo in loquar morer repeti et ratio cogit et productae
dixerlmus dixerttis formae iubent antiquitatis propriae. Nec
productionem potius t littera finitae breves syllabae, quam
item primitus productae correptionem passae siint. Niira nisi
mea me coniectura vel potius ratiocinatio fallit, idem, quod
in primam et sccundam, etiam in tertiam persouam con-
iunctivorum cadit. Vnde efficitur multo latius patere, quod
non prorsus fugit grammaticos, ut Boppium Gramm. compar.
EMENDATIONIS FLAVTINAE. 423
p. 928 sqq. et G. Curtium nostrura de format. temp. et modor.
p. 259 sqq.: legemque constantem formandorum con-
iunctivorum omnium hanc fuisse^ ut origine sua longa
vocali fierent (cuius primitiva species non dubitandum quin
f fuerit), sive eara vocalem s littera sive r sive t sive m
excipiebat: decursu autem temporis demum factum esse, ut
servatae etiamtum Plauti aetate longae vocalis correptio ita
increbresceret, ut post Plautina tempora in certae consuetu-
dinis constantiam ipsa brevitas abiret, earum personarum
quae in m et r et ^ exeunt communis: una enim s cor-
reptioni semper restitit. Exempla tertiae personae habes
primum sit [cf. p. ccLXVii] Asin. IV, 1, 17. Men. V, 7, 55.
Mil. II, 2, 87 (nam de Bacch. I, 2, 32*) perdubia res):
Ne epistula quidem illi illla sit in aedibus.
Ne tum, quando sanus factus sit, a me argentiim petat.
Yt, si illanc concriminatus sit aduorsum militem.
Verissime enim observatiim est numquam siet formam accen-
tum habere in paenultima: cuius rei melius iam caussa et
ratio perspicietur. Non magis id fmt et duit formae passae clxxxui
sunt: quare haud scio an non sollicitanda sint producti det
coniunctivi exempla Pers. I, 2, 16. II, 5, 26:
Sed legirupam qui damnet, det in pilblicum:
Et millier ut sit libera atque ipse illtro det argentum:
Captivorum autem versus II, 2, 10 sic restituendus:
N^que te nobis, si hinc abeamus, si fuat occasio.
Eadem ratio uelit verbi Men. prol. 49:
Vdit, audacter imperato et dicito:
item Trin. 306, ut capite XV [p. ccxxix (463)] planum fiet:
Vtrum itane esse nmmlit ut eum animus aequom censeat.
Haec si fidem habent, simul hanc vim habere necesse est,
ut a metri quidem vitiati suspitione Militis versum IV, 6,
29 liberent:
*) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 68 sq.]
424 PROLEGOMENA DE BATIONIBVS
Sine uitro ueniat, quaeritet; desidere^^ exspectet.
Rursum his exemplis fretus, quoniam par ratio inter leges
leget atque inter des det intercedit; non dubito etiam audiei
creticivpi potius tueri in Bacch. IV, 8, 70:
Satin' esty si plura ex me aiidiet hodie mala^
quam tribrachum quartum pedem, iambum autem pro aaa-
paesto quintum interpretari. — His autem fundameutis iactis
audeo progredi longius et ultra coniunctivi formas inyesti-
gatae rationis fines promovere: quamquam fateor non sine
timiditate me audere, et rationi obtemperantem magis qoam
morigerantem sensui. Nam quo affinitatis vinculo uelis et
nelitj sis et sitj des et det, quo legas legamus et legat, qao
loquaris loquatur et loquar, eodem contineri amas et amaty
mones et monet, audis et audit coDcedendum esi Igitur quod
[^Lxxxiv in ilHs factum, ad hos quoque indicativos pertinuisse tam
est consentaneum , quam rationi repugnans productum legis
vel legit. Atque nata esse illa omnia aliqua contractione
binarum vocalium constat, e. c. atnas ex ama-t-Sy amat ex
ama-^i-tj amdre ex amd-e-re: nihil autem contractum est in
leg-x-Sy leg-i-ty leg-ere, Ergo non aliqua licentia productum
est scit, si est productum, sed prosodiam e contractione
consectariam servavit: fit autem, quod a flo (non fto) duci-
tur, ne potuit quidem brevi vocali fit dici, ut nihil prorsus
singulare sit in Capt. prol. v. 25:
Vt fit in bello, capitur alter filius.
Sed ut scit, ita posteriore aetate corripi solitum it longam
syllabam habet Curc. IV, 2, 3:
Nemo it infitias. Attamen meliilsculumst monere:
eademque ratione solet et lubct et afflictat Merc. HI, 4, (>3.*j
IV, 2, 5. Rud. V, 2, 46|:
Ciir istuc coeptas consilium? Quia enim me afflictfi/
amor.
Solet hortator remiges hortarier.
*) [Quo loco Ritschelius addit: 'cave Lachmannam in Laor. V,
396 sequare.']
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 425
Quod tibi lubd, id mi impera. Tange aram hanc Ye-
neris. Tango.
Qoare a metro quidem nec Bacchidum versui II, 2, 51 litem
moYerim:
Negdtium ad me hoc attin^ aurarium:
Trinummi autem y. 330 verum esse iambum eget credo:
Quid is? egetne? Eget Habuitne rem? Habuit. Qui
eam perdidit?
Qaae si probabilitatem habent, simul intellegitur non soUi-
citandum fuisse Trin. 206:
Qaod quisque in animo hahet aut habitunlst, sciunt: glxxxv
cai ▼ersui quo tempore inserto atit succurrendum putavi, om-
nem legem illam nondum inyestigayeram.*) Dubitare tamen
qaam quicquam confidentius affirmare de producta dat forma
praestabit: cuius etsi unum exemplum libri Rud. IV, 1, 9
praebent, de quo in Parergis dictum p. 430, alterum, sed id
non ono nomine ambiguum, prolatum est e Most. III, 1, 72:
Molestus ne sis: nemo dat: age qudd iubet:
tamen brevis in dare damus datis vocalis facit ut sat gravis
scrapulus animo insideat, qnamquam non impcdit illa sane
qaominus et das et det produceretur. Sed quae ne rationis
quidem societate ulla cum exemplis adhuc tractatis continentur
ea noli vel defendere vel excusare. Apage igitur uendidtt
uenibit uidlt perciplt obtigtt siruallt et si quac sunt simi-
lia**). Nec enim arsis, cuius in hac caussa iactari potestas
solet, ullam ad producendum vira habuit in Plautinis versi-
bu8 veterique Latinorum poesi universa, nec omnino tale
quid umquam nisi eis condicionibus factura est, quibus licuit
et quamlibet brevem syllabam pro longa substituere et plerum-
*) [Quod quisque in animod hdhet aut habiturust sciunt RitschelioB
Bcripnt in ed. alt. (cf. Nov. exc. Plaot. I p. 73) addens: 'De habet
Tereor ot recte cogitaTerim Proleg. p. CLXxxivsq., de aliqoa trans-
poaitione minime vereor ne recte Fritzschios p. 5. animo atU habet re-
oeptnm in proecdosi probavi Moellero de pros. p. 63.']
♦♦) [Cf. praef. Paeod. p. xiv et Opoac. phil. II p. 641 sq ]
426 PR0LE60MENA DE BATI0NIBV8
que etiam hiatum admittere h. e. cum in mediis tetrametiia
iambicis et anapaesticis^ item in creticis*), tam ubicamqae
fortior interpunctio (quo potest etiam exclamatio pertinere,
sed nequaquam quaelibet exclamatio pertinet), praesertim com
personarum mutatione coniuncta, pausam fieri pronuntiandi
sive iubet sive patitur. Vnde intellegitur non tam ad pro-
sodiacam doctrinam hoc spectare quam ad ipsam metricam.
Velut Trinummi v. 584. 586:
:lxxxvi Nam certumst sine dote haiid dare,**) ST. quin tu i \
modo. \
Meam neglegentiam. ST. i modo. LE. nullo modo. '
Quo illa quoque exempla referO; in quibus si illiuBmodi '
syllabas pro brevibus haberemus, valde ingrata diremptio i
tribrachi fieret, ut v. 941. 1179: i
Siib solio louis? SY. ita dico. CH. e ca^o? SY. atqae
e medid quidem.
Quis id ait? LY. ego. LE. tiln uidisti? LY. et trfte item
uideas licet.
Quorum versuum priorem non sine summo elegantiae detri-
mento sic dimetiare una syllaba auctum:
Siib solio louis: ita dico: e caelone: atque e medio
quidem. —
Aut talia autem vel cognata, aut corrupta, quae allata vidi,
sunt omnia. Quid enim mirum si in centenis versibus multis
modis corruptis aliquotiens corruptela etiam eo valait^ ut
brevem pro longa syllaba librarii inferrent? Et plerumque
tam est prompta atque evidens emendatio, ut mirere quem-
quam fugere potuisse. Velut cum Capt. prol. 9
Eumque hinc profugiens iiendidit in Alide
egregie Beckerus de com. Rom. fab. p. 108 emaculayit revo-
cato ncnmn dedit, quod similiter a librariis obscuratum est
atque alibi nenire pro uenum ire substituerunt: id quod sub-
*) Quo pertineDt de mihl ego et similibas supra disputata p. CLXX
[412 sq.]
**) [De haud me dare cnm Hermanno Ritechelias cogitavit in
ed. alt.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 427
tiliter Fleckeisenus nuper docuit [Exerc. Plaut. p. 48 sq.J. Non
maiore opera Stichi II, 2, 60 restituitur:
lam cgo non facio adctionem: mpn obtigit mi hereditas.
I In Menaechm. V, 5, 22 autem pro percipit insania ipso re-
posito coniunctivo scribe:
quid cessas dare
Pdtionis aliquid, priusquam p^rcipia/ insania?
ALlia exempla ceterarum emendatione fabularum tollentur. clxxxvii
Sed ad Terentianum augedt indiistriam defendendum non utar
liac demonstratione: ubi cum Bentleio prorsus desidero uostra
pronominis notionem^ elapsi autem versiculi alicuius video
etiam alia exempla proponi posse, ut
Bonitasque adiutans, quae antehac in uobis fuit:
Bonitasque uostra, quae alias adiutrix fuit.
Nonc autem, postquam eum locum^ qui est dc cor-
reptione longarum yocalium^ ita uti fecimus pertracta-
Timns, simal apparet cur brevium vocalium productioni
nnllnm omnino locum in prosodia quidem Plautina conceda-
maSy sed tantum aliquem in metrica.
CAPVT XIV.
Qaibus autem coudicionibus syllabam ancipitem, eisdem
admitti hiatum constat. Nihil igitur suspitionis Trinummi
haec exempla habent, quibus proditum in libris hiatum partim
«rravi partim revocavi, v. 273. 432. 907. 1059. 1071. 1185:
Gldriam et grdtiam: hdc probis pretiumst.
Tempdst adeundi,*) LE. estfw hic Philfco qui jiduenitV
Lubet audire. SY. illi edepol ilii — illi — uae misero mihi.**)
Eo domum. CH. heus tu, asta flico. ai(di***), hciis tu.
_ ST. non sto. CH. te uolo.
*) [Dabitat de hoc exemplo Ritschclius in ed. alt.]
**) [In ed. alt Ritschelius annotavit: 'illi illi ilH cam Acidalio
flennanniis, merito fortasse probatum Naekio de allitt. p. 382. illic illi
Moellenifi de pros. p. 568 yalde inconcinne.']
*^j [In ed. alt. non displicoit Ritschelio audin a Mnellero propo-
litnm.]
r
PBOLEGOMENA DB BATIONIBVS
1
est? 1
Satiu' ego oculis phine uii/eoi:' cV/Ke hic*) an jiod
is est.
III Miseria iina udi quidem homitiist dffalim. CH. itHmo
huic paruiust:
quo versu qui verbis transpoHitis imnio Ivuic est parum acrip-
seruDt, suaserunt quod concinttitas diBsuadet inter Iiunc et
proximum versam intercedens; Nam sl pro peecatis centUM
ducat uxores, parttmst. Servari hiatus etiam v. 790 potuerat:
Paterni signum ndsse. ME. etiam tii taces?
uiai tam frequena in codicibus tiossc et muisse (ut v. 957**)),
noris et iwucris (ut v, 9o2) formarum permutatio esset esqae
in utramque partem valens, ut ista quidem vlx uUs mu-
tatio esset.
Omnino enim qui recte iudicare de hiatu volet, boc im-
primis teneat oportet, nou aliquam elegantiam hiatum iiiter-
pretandum esse, qua delectati sint poetae et quam dedita
opera sectati sint, »ed licentiam quam indulserint sibi. ubi
non nimis habere offensionis videretur. Cum autpm hiatus
omnis nulla alJa in ro consistat uisi in neglecta contiguo-
rum vocabulorum eii sivc elisione sive sjnaloepha, qtia
adeo assuevisse liuguam latinam scimus, nemo ut tam nisticus
esset qui aocales nollct ronlungere, ut ait Cicero Orat. §. 150:
consequitur minus ofl^easiouis hiatum ibi habere, ubi illius-
modi synaloepham ipsius vocis pausa aut non patiutur
tieri aut patiatur non tieri. CJuamquam hanc bipertitam con-
secutionem, quam ratiocinatio commendat, fatendum est non
comprobaro usum. Nam ut uno verbo dicam, etiam quae
oohis quam maxime neceasaria videatur pronuntiandi paasa^
tameu necessitateni quidem neglegendae elisionis vix umquam
' *) [ipsus in ed. a,lt. cum hno imtiolaliooe : ' ipsus BCD, reote
probatam a FleckeiReno Anu. pbil. t. 1)3 (a, ISCK) p. 61. hic A, pneter
moreni PUntinumt pro qno i* aub»tituebftm Proleg. p. ctCI3U.II.'|
*') [Cf. Fteckeiseni de nosse niissem fornia non Plautina obserTatio
(Ann. pbil. t. Ob (a 1867] p. 632 ann.), qna ductu» Ritecbelini JD Trio.*
a<i V, 9^2 quamquam non imtnemor Ciccronia OriLt. g 1G7 veretur oe
Don magia Plautina sit noris fornia.]
BMENDATIONIS PLAVTINAE. 429
liabuit. Causa enim iutermissae pronuntiandi continuitatis clxxxix
Gum aut in sententiae aut in numerorum rationibus
posita sit: numeri quidem pausas nemo nescit eam tantum
yim babere ut admittant hiatum^ non ut requirant umquam.
Sed ne a sententia quidem plus quam excusationem hiatui
paratum esse evidentissime eorum exemplorum multitudo
docet^ in quibus vel fortissima interpunctio minime im-
pediit quominus Yocales coalescerent. Non potest (si a sin-
gularibus quibusdam exemplis recesseris) gravius divortium
sermonum cogitari quam quod fit mutatione personarum:
et tamen haec ipsa tantum abest ut non admittat elisionem,
ut raro neglectionem elisionis admiserit. Duo triave e Tri-
nummo exempla supra posui: in contrariam partem eiusdem
fabulae circiter quinquaginta valent huiusmodi:
Quid edimus nosmet postea? LE. etiam til taces?
Si quid uis Stamnie, ST. huc concede aliquantiim. PH.
licet.
£i rei argumenta dicam, PH. audire edepol lubet.
Quid is? egetne? LY. eget. PH. habuitne rein? LY. ha-
buit. PH. qui eam perdidit?
Atque talium frequentia eo maiorem ad hanc caussam uni-
versam recte iudicandam vim habet, quo.aegrius nos hodie
perspicimuS; qui tandem veterum ars illud praestiterit om-
uino^ ut non unius hominis ore prolatae vocales eoirent pro-
uuntiando: quod quidem nunc non persequar.
Similis autem^ quamquam non tam cvidens argumen-
tatio duci ex exclamationibus poterit. Nam etsi num-
quam sane vel monosyllaba o oh ah ha uah Jieu-hei au eu
vel aha vaha eheu (Trin. 503) elisa sunt: tamen non talia
tantum, quale est he^cle, sed etiam eho et cia vel /<m, quae cxc
suapte natura iubent inhiberi vocem, haud raro cum inse-
queiiti vocali coaluerunt. Velut eho cum alibi tum Epid. IV,
1, 40 eho istinCy Poen. I, 2, 51 eho amabOy ib. 121 ^io an
irata*s, IV, 3, 14 eho an iamy Rud. H, 7, 20 eho an te paenitet:
nam Trin. 943 insiticia est ea particula [cf. supra p. 416]
ut alibi aliquotiens, Poenuli autem V, 3, 17:
Eho, an huius sunt illae filiae? GI. ita uti pra^dicas
430 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
(sic enim scribendum) probandi vi caret^ quod non raro eko
ut epiphonema extra versum positum est, ut Trin. 934. 942.
Pariter elisum eia habes velut Cas. III, 6, 4. Truc. I, 2, 91,
quem Ambrosianus iubet ita restitui una cum proximo:
AS. Eia, haild itast res. DI. ain tu eam me amare?
AS. immo unice linum.
DI. Peperisse eam audiui. AS. ah, obsecro, tace Di-
niarche. DI. quid iam?
Quo tamen non rettulerim cum Lachmanno prooem. ind. leci
Berol. aest. a. cioiocccxxxxvii p. 6 [= in Lucr. comm. p. 164]
Persae versum II, 2, 30, quem ille sic dimetitur*): Heia. hm.
tno cx ingenio, ego sic potius:
cxci Heia, heia, tuo ex ingenio mores aliends probas:
quando in longam syllabam non mi^s demonstrari potest
Jieia exiisse quam cho, pro quo cJio tu Ambrosianus praebuit
Trin. 55. Ceterum cum cessare vocem etiam ante interiectio-
nem consentaneum sit, tamen vel sic elisio haud cunctanter
admissa est, ut Trin. v. 536. 870. 963. 1072. 1059:
Alii se susjmulere. cn \em Trin.-J nuiic hic, quoius esi
Aperite hoc, aperite, hcns, ecqui his foribus tutelam
• gerit?
Adgrediundust hic homo nii astn, heus, Pax, te tribus
uerbis uolo.
*) (-am eodem Lachmamio uegre fcro mihi etiam de aliorum
versuom quorundam mensura non satis conveniro. Velut parum ex-
pedio qua mensura decurrere hunc voluerit: Pecuniae accipiter auidt
atqiie liuide, [Cf. Nov. exc. Plaut I p. 116.] Nec, si quid video, pro-
babiliter ille Amph. I, 1, 188 et Most. IV, 2, 59 discripsit [comm. in
Lucr. p. 1G2], qui mihi videntur his accentibus notandi fuisse:
Aine ueroV Aio enimuero. V^rbero. Mentfre nunc:
Aio. Atque eam manu emisisse. Aio. £t postquam eius hinc pater:
nisi quod in priore non fero aine, sed reponendum puto Ain tu uero?
Commemoravi autem haec propterea ut, si forte de eis ratio me fefel-
lerit, quam fateor adhuc me credidisse certissimam, meliora a prae-
stantissimo eodemque carissimo viro edocear.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 431
Certe is est, is est profecto. o mi ere exoptatissume.
Eo domum, GH. heus tu, asta ilico: audi e. q. s.
Quorum versuum extremo nec mutatio personae nec vis
exclamationis nec finis sententiae obstitit elisioni. Nam
profecto etiam cum mutatae personae vel exclamationis pausa
non coniunctus ipsius enuntiationis finisy si rationem consu-
limus^ non suadere tantum, sed flagitare pronuntiationis in-
tervallum videtur: et tameii in hoc quoque tertio genere
elisionem tantum abest ut reformidarint poetae, ut rara sint
biatus exempla. £t in Trinummo quidem nuUum: in con-
trariam partem valentia circiter viginti quinquC; velut (prae-
ier antea allata^ in quibus exclamatio accedit) v. 195. 376.
681. 692. 717. 795. 826. 996. 1018. 1139. 1150:
Istilc uolebam scire. i sane niinc iam.
Tua re salua. hoc pacto ab illo silmmam inibis gratiam.
Meam sororem tibi dem suades sme dote, at non con-
uenit.
Quis me improbior perhibeatur esse? haec famigeratio. cxcii
Abiit hercle ille. ccquid audis, Lysiteles? ego te uolo.
Insp^ctasque esse. in huiusmodi negdtio.
Spitrcificum, immanem, intolerandum, uesanum. ego con-
tra opera expertus.
Vt sciat se perdidisse. ego abeo. male uiue et uale.
Memoriae esse dblitum? an uero, quia tu cum frugi ho-
minibus.
Nimis pergraphicus sucophanta. is miUe nummura se
aiireum.
Solus sto, nec quod conatus sum agere, ago? Jumines
cdnloquar.
Quibus propinqua haec sunt: v. 391. 590. 624. 704. 746.
799. 1068. 1108.
Ergone, qui tam rarus hiatus ibi fuit, ubi pausa quae-
dam vocis non tantum ofFensionis nihil sed adeo plurimum
commendationis haberet, eumne, ubi ab eadem parte ne ex-
cusationis quidem quicquam paratum est, patienter toleratum
esse existimabimus et praeter rationem pausam pronuntiandi
placuisse ubi sententiae nulla esset? Et hoc ut artis fuerit?
r
432 PR01.KG0MBNA ItK HATIONIBVS
et Plautinae artis, ciiius tantRin in reliquis partibus aetia-
riorum septenariorumque condendorum omnibus elegantiam
merito admiramur? Aut hoc praeposterum et iucredibile,
aut nihil. Nec vero tliversa ratio est eorum exemplorum,
iu quibue vocis intervallum quodiiam uon e seutentia, sed e
uumeris aptum est. Longe creberrimum ease hiatuni in
mediiii tetrametris iambicis constat: non rarum in anapac-
sticis creticisque: nec eundem i mediis trocliaicis septe-
inariis artis cousuetudo eselusit Verum hic qua eum t«m-
perantia aduiiserit, multo etiam manifestius similis, quam
qua Bupra utebamur, computatio versuum ostendit. Septe-
narius enim trochaicos cum Triuummus plus qmngeutos com-
plecttttur, quotiena in tanta multitudine poetam puias ea,
qua licebat sat saepe, libertate reapse usum esse? Tria
huc exempla e aupra allatis referre poteris v. 907, 1059
[cf. p. 427]. 1071 [cf. p. 428]: quorum arabigua viB eat,
quoniam cum numeroruua pausa coniuncta est, qua sola
satiH defenditur hiatus, oratiouis iustitio. Praeter illa in
tota fabula non plures quam scx septfirave versus exstant,
in quorum caesura hiatuui scripti libri testentiir vel potins
testari videantur: e quibus ubi eo6 dcmpseris, quoruni aut
nulla aut suspecta fides, aliquanto etiam pauciores restabuut
Pari utrumque geuus proportioue in Bacchidibus est: in qua
fabula e plus trecentis septeuariia trochaicia hiatum ex Her-
manni recensione aex admiMcruut: v. 55. 362,*) 396. 399
[vide infra]. 414. 415*), praeterea oetonarii duo 580.*) 582,
Vnde satis puto apparet, quaui nou sit in deliciie habitna
vel maxime legitimus hiatus. Quo magis cauto opus ecae
iutellegitur, ne quod fieri potuiase concedendum sit, cupidtna
credatur iactum ease revera. Quae cautio quas in parteB
valeat quamque subtilem diiudicationem habeat, ipsius IVi-
uummi exemplis declarare licet, quae haec sunt v. 311, 606.
613. 652. *•) 990. 1025 [cf p. 337]. 1124:
Nimio satiust, <it opust, te ila esse, quam ut anim<5 lubet
Non credibile dicjs. At tu edcpol nullua creduas.
*} [Cf. Nov. exo. Flant. 1 p. 16 sq.]
") [De hoe venn of. Opnsc phil. 111 p. 62 (v. snpra p. 3i91 ]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 433
Pdstremo edepol ego istam rem ad me dttmere intellego.
[Atque istum ego agrum tibi relinqui ob eam rem enixe
expeto.J
Yapulabis meo drbitratii et nouorum aedilium.
[Nisi etiam lab<5rem ad damnnm dpponam epithecam m- cxciv
super.]
Hae sonitu su6 mihi moram ohiciunt incommode.
Ex his exemplis tam certum; ut non possit sat leni muta-
tione removeri^ nullum est praeter sextum^ cui ego quintum
Bocio; quantumyis ibi facilis sit arbitratu meo transpositio*^):
de reliquis omnibus varias ob caussas esse dubitandum puto.
Atque septimus yersus cur sit sine mora hinc relegandus,
supra docui p.CLXx[412]. De quarto non dubitarem^ uisi aliud
ipsa codicum yestigia suaderent, de quibus p. Lxxii [329] dic-
tum. Tres autem primos yersus nego hiatui admittendo omnino
sat commodos esse: ad quem etsi minime requiro grayiorem
aliquam orationis institionem, tamen altera ex parte consen-
taneum est repugnare hiatui i. e. cessationi vocis tales yer-
borum constructiones enuntiatorumque conformationes^ qui-
bus eae ipsae voces, quas discriminet hiatus, ligentur potius
et continuae pronuntiationis necessitate vinciantur. Nihil
eiusmodi in reliquis vel Trinummi vel his Bacchidum exem-
plis hiatui obstat:
Atque ecastor apud hunc fluuium dliquid perdundilmst
tibi:
Ibi cursu, luctando**), discOy lidsta, pugilatil^ pila:
fnde de hippodromo et palaestra tibi***) reuenisses do-
mum:
It magister quasi lucerna uncto exspreta Imteo:
[ftur illinc iilre dicto, hdcine hic pacto potest:]
immo aptissima hiatui esse membra orationis apparet. Con-
tra dispesci te ita esse et at tn edepol eo minus licebat^ quod
haec verba fortissima interpunctio praecedit, illa lenior, sed
*) [tneo arhitrattid Trin.*, cf. Nov. exc. Plaut I p. 76.]
**) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 63.]
***) [sive cuhi sive palaestrad proposuit Ritschelius Opusc. phU. III
p. 141 ]
FS. RIT8CHELU OPVSCVXA V. 28
434 PROLEGOMCNA DE HATIONIBVS
interpunctio tamea sequitur, Itaque etsi nullo negotio trans-
cx(;v poni nultus edepol potuit*), famen ad elapsam potius sylln-
bam librorum scriptura tua edepol spectare visa est (nam
aedepol pro edqiol quam frequens est in noviciis FZ libris,
tam est in antiquis inaolens), e qua tutc cum Botliio effeci-
mus. Illa autem, lit opust ii- ita cssr, ipaa vis seutentiae ei
artis ratio flagitabat ut sic collocarentur mutato acccntu ut
opust ita te me: reliquum igitur erat ut (/ adiceretur.**)
Eiusdem litterae adiumento licebat tertio versu, quae ipsa
constructione iiincta sunt, pronuDtiando quoque coartare isttm
retn ad nied attitiere***): elegaiitius tamen visum eat ad
nie verba intendi ante rcm coilocata. Diibitari potest de
Bacch. 430 [462]:
Verum iugenium plds tngintn nmiis maiust quam alteri,
ubi uec tam commodu, quam iu luccnia micto exspreta, voca-
biilorum inter ae construetorum diremptio est, et perfacilia
transpositio maitist annis.f)
Tantu igitur cum fuga hiatua fuerit locupletissima ex-
cusatione muniti, quibus taudem macliinis non excusabilera
hiiitum tamen defensum ibis? 8ciiicet quod a caeaura
tetrametri», idem ab eadem caesura praesidium fuerunt qui
paratum esse hiantibus senariis velleat. Qua comparatione
nihil cogitari alienius potest. Adeu euim nihil similitudinia
inter utramque caesuram intercedit, quod quidem ad miuu-
endam hiatus offenslonem valeat, ut diversissimis generibua
discretae sint. Quod discrimen recte senserunt qui alteram
tantum caesnrnm, diaeresim alteram voearunt, quamquam
nec veterum auctoritate et aliam ob caussam meo iudicio
non aatis probabiliter. Sed de nomine utcumque statuee, re
intereaae plurimum apparet, versus iucisione aliqua ordines
czcvi rhfthmici serventur an consulto dissecentur. Quodsi servan-
tur, ut in tetrametris omnibus, uihil uffenaionis vel hiatns
*) [Sic in ed. alt. Ritschelius cnm Reizio Hermannoque d«dit
iinpToImu qaam hoc )aco tu^t-ar Bothii coaiecturam j
*•) [Cf. iafra p. cclxi. Nov. eic. Plaut. I p, 47.]
-♦) (Sio Trin.' cf, Nov, eic. Hant. I p, 46.]
t) \huic attnit tiiaiust ia editione dedit Ritscheliui.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 435
vel in arsi syllaba anceps habet, quippe in exitum ordinis
rbythmici incidens: contra in senarii iambici caesura^ ut
quae in medium ordinem rhythmicum incidat (quando iam-
bicos esse iambici versus ordines oportet, non trochaicos),
hiatus locum non habuit. Quam caesurae vel vim vel non
vim ficticiam non esse luculenter hinc apparet, quod sicubi
caesuram vel trochaicus vel longe plurimis exemplis iambicus
tetrameter non post octavam habet sed post nonam sylla-
bam^ h. e. non in fine rhythmici ordinis sed in medio ordine,
non umquam hiatui locus concessus est. Quodsi in creticis
versibus hiatum vel syllabam ancipiiem non principalis tan-
tam caesura totius versus^ sed singulae caesurae podicae ad-
miserunt, quod factum esse coustat*); hoc e singulari natura
cretici numeri repetendum est, cuius singuli pedes tamquam
catalecticos ordines efficiunt^ sed ad iambicorum versuum
trochaicorumve ordines nullo pacto transferendum. Quo ta-
men gravi errore irretiri se Lingius passus^ dum trochaicis
ordinibus iambicos versus dimetitur, eo pervenit ut non modo
in caesura senariorum^ sed in fine cuiusque dipodiae trochai-
cae sive iambicorum sive trochaicorum versuum legitimum
esse hiatum sibi persuaderet. Qua doctrina etsi modum ve- cxcvii
ritatis prorsus excessit^ tamen etiam longius progrediendum
esse Beckerus (p. 106) ratus calidius praecepisse Lingium
dixit: addendam enim penthemimeri certe hephthemimerem
esse, ut in qua non plus quam in illa offensionis hiatus
haberet. Reliquum erat ut ea doctrina perficeretur et om-
nino nullus in ullo versu locus esse diceretur, quin ab ele-
gantiae nimirum et concinnitatis et perspicuitatis studiosis
poetis legitimi scilicet hiatus ornamento aliquando condeco-
*) Qaamqaam non est qaovis pacto factum. Nam etsi in Her-
manniana discriptione eorum versoum , qai nobis sunt Trin. 247 sq.,
recte hic se creticus habet:
Ibi pendent^m ferit: iam dmplius orat,
tamen iu brevem vocalem desinens vox dactjlica non potuit pro cretico
substitui V. 251:
N6x datur: ducitur fdmilia t6ta:
qnod^genus elegantia artis respnit. [Cf. annot. ad hunc versum in ed.
alt. et Opusc. phil. IV p. 413]
28*
k
436 pmii-KuoMKNA i)i; itATinNtnvs
ratus esset. Atque hoc quidquid e&t laudis sibi non sunt
eripi passi Lindemaiinus cum suia coDgerronibus: qooa poetea-
i{uam leniter perstrinsi Muaei pbilol. t. V a p. 136 ad 142
{=Opuac. phil. n p.2ll — 217), nuiif iterum defricare nolo.
In quos apprime conveniuat quae aute hos CXXII aimos iustA
indignatione, et tamen fnistra ut nuuc apparet, Bentleius
pronuntiavit: 'Nimirum Li ooii ipsos poetas, non artem et
rhj^thmi genium, sed librarios sibi duces sumunt: et tot fere
licentiarum apecies aibi fingunt, quot in toto Plauto Tereotio-
que Yitiosa,e lectiones nunc restant, unique loco qui emen-
dandus erat, cx alteio aeque mendoso patrocinium quaenmt.*
Qui quidem viderint, qui se civibus auia commendare potuisse
eum poetam dicant, cuius ara cum vitae usum ct fainiliaris
sermonis consuetudinem repraeaentaret, illud tameu neglege-
ret quod Cicero Orat. § Ut2 dieit 'nobts ne si cupiatms quuiem
tlistra/iere ttoces conccditur.'
Uis autem verbis quae coutiuuat Oicero: 'iudicant ora-
tiones illae ipsae horridulae Catonis, indicant omnes poetae
praeter eos, qui ut uersum facerent suepe hiabaot: ut Nae-
cxcvm uius Vos qai accoUtis Histnm fluuium atquc alyidam, et ibi-
dem Quam numquam uobis Graii alque harbari. ai Ennias
semel Sdpio tnuicte. et quidem dob 'Hoc motu raiOantis ete-
siae in mda ponti. hoc idem uostri aaepius Don tulissent,
quod Graeci laudare etiam solent': haec igitur Ciceronis
verba, cave ne omni lege solutis versibus Plautinia et hiau-
tium vocalium multitudine defonnibus ullo modo patrocioari
putes.*) Et Naevium quidem illos in senariis (tragicis ot
videtur) revera admiaisse biatus credendum esae Ciceroni
videtur: tametsi facile fuerat vitato biatu scribere Graii uo-
bis**) nec testimonia desunt quibua, quam corruptis codici-
bus iam Tulliana aetaa usa sit, doceamur: tam euim inscitj
poetae ille potissimum hiatus eat q>ii accoUHs, ut qui dn
niendo scripturae suspicetur, non sit me iudice inclementios
*) [Cf. NoT. exo. Plaot. 1 p. 113 tq., nbi queU et Grairi* corip-
niiRe NMTiDiD proponit RitscbeUna.]
**) Nam ex eo, qnod talia ut Orai Lacbmuiniis nuper docait noa
ease solita eUatonem pati, minitue conseqnitnr iit pati hiatum sine ■rtia
slone potuerint.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 437
iucrepandus. Sed esto, ut sic hiaverit Naevius. Opponi
autem bonorum peritorumque poetarum multitudini, qui non
nisi consulto et certis condicionibus rarum hiatum ut Ennius
sibi indulgeant, tales poetas apparet, quos artis inopia eo
adegerit ut si vellent versus efficere omnino; et crebros hia-
tos et promiscuos etiam nolentes sibi elabi paterentur: qua-
lis fuisse Naevius dicitur. Nam etiam genere prorsus diversi
sunt Naeviani hiatus illi qui accoUtis et Grdii dtque, atque
Graecorum exemplo probati Scipio inuicte (quae verba voca-
lis sequebatur) et etesiae in: ad quod genus solum ultima
verba Ciceronis spectant hoc idem nostri, . . ,solent, lam vero
qnid est tandem, quaeso, cur cum Naevio potius quam cum
eis, qui non sorderc Naeviano more maluerunt, Plautum vel cxcix
nos sociemus vel cogitatione sociasse Ciceronem putemus,
b. e. eum scriptorem qui neglegentioris artis exemplo Nae-
vio utatur, non utatur Plauto? Nam ex eo, quod cum ipso
Ennio nec poesis genus nec cum hoc coniunctum genus hia-
tus Plautus commune habet, non consequitur profecto uegle-
gentiam eum cum eo poeta communem habuisse, quocum
poesis generC; sed ut recentior cum vetustiore coniunctus est.
An similem atque in Naevio fuit artis inopiam vel in hia-
tuum licentia vel in aliis partibus poeticae non centeni, sed
milleni versus Plautini produnt tanta et facilitate fusi et
concinnitate elaborati, ut meo sensu etiam superent Teren-
tianam industriam et aliquanto molestiorem lucubrationem?
In quibuS; si nihil a Naevianis difiPerrent, quid tandem ad-
miratos esse illos existimabimus, de quibus Horatius:
At nostri proaui Plautinos et numeros et
Laudauere sales — ?
Cui iudicio etsi non subscripsit Horatius cum eis omnibus
quorum in diversissimis ratiouibus iunixa nova ars prorsus
opposita veterum arti fuit, tamen ex ipsis veteribus vete-
rumve artis studiosis quis umquam simili atque Plautum
elegantiae laude Naevium cumulavit? quis Naevianos nume-
ros admiratus est? Qui quidem poeta quid mirum si ab
Saturniorum rudi et inculta specie profectus, iu quibus huius
modi multa admisisset, ut
438 PROLEQOMENA DE RATI0NIBV8
OnerHrioe' oniistae stabant in Siistris *)
(v. Mus, Bh. nov. V p. 247), aliqiiid couBolitae aaperitatis
ad politius genus transtulit? Mec enim ullo uiodo, qui Mae-
vio Flautitm citius compararunt, quanto utriusque poetae ars
universa intervallo diatet, satis repiitaase videntur.
c Paullo diligentius enarranda esse Ciceronis verba puta-
vimus quam factiim est u Lomano Specimims critici in
Plautum et Tercntium, quod Amstelodami a. ciaiacccxJtxxv
edidit, p. 21 et 25: ubi tameu de hiatu saniora praecepit
quam pnst Bentleium et Hermannum a quoquam prolata
vidi, Oeterum nec vitiosum et frequeatiBsimum itlutD esse
hiatum inter omues conatat, cum monosyllabae voco», aive
in longam vocalem**) sive iil ttt consonantem exeuntes, dtuu
priorem syllabam solutae in duas breves arsis efiiciunt, ac-
centu iuteusae corripiuntur, Quod genus hiatua tam certam
in veteri poesi Latinorum omni eedem habuit tantaeque ipsis
poetis voluptati fuisse videtur, ut etiam ubi eiua necessitas
nulla esset, tamen Uquescenti vocalium pronuntiationi haod
cunctanter praetulerim, idque eo contidentius, qiiod ea ratiooe
simul licebat longe usitatissimam )'//'■ isle esse vocabiilonim
correptionem servare**'): nam talia sunt, quae illam tnensu-
rae ambiguitatem admittaat. Ergo cum per ae nihil ioter-
sit, qumi esse imriiptiiin uides [sic Trin.*] an 'junn vsse cor-
ruptum uides v. 116 pronunties, hoc tamen visiim est prae-
ferendum esse, eademque ratione riim iUis, non mm Ulis [aic
Trin.*J v. 20.3, dum iUud 2U, qudm illi If/uom ('«iTrin.»! 342,
ciguem istas (lAi) [quent tlhi istas Trin.*J 951, ^wm illc ifasl
") [Cf. OpOBC. phil, 111 p 1B3, nbi onerarias aiiaeit HiUchelius.]
**] IfOngiB vocalibna etiam dipbthongoB conprehensai esse toIo
ut quM et qtioi, Ae luo p. clxxu [411] dictnoi. Nec fortasse hiac ex-
clusani CBge sta patticulam eigaificavi p. LKJtxv [341].
***) Qaac nna cauBBa antis fuit, cur etiam, ubi Dullua Tocatium
ConcursaB, 8i?d aimiliB pronuutiasdi ambiguitAB, proba.reni Ti/liit v. 3T1
li quid db illo aca-peris prae bac metiBura si quid al/ Hlo aeccperit,
item V. 373 to patcr: pol iijo ietam ptu« pol rgo iataai, 86G mt/it Hlt
pme Mi ilk: qnamquam a Bententin falc pleii& milii fonna non ut alibi
requiritnr, e. c. v. 588 in ver bia potingumunt milii iit /ibsil, ubi iibsODtiin
■it deliteacere pronomiiiig uolionem.
EMBNDATIONIS PLAVTINAE, 439
1 170, item de illo [de illo Trin.»] 134, ne Ule ex 518, de
istoc [de istoc Trin.*] 567, ne istaec [m istaec Trin.^J 738, ne
iUe exaudiat 754. Quid? quod fortassc (nec enim dubitatio-
nem ipse celo) illorum societate licuerit etiam bisyllaba
comprehendere, quae sjnizesi monosyllaba facta, ut mono-
syllaborum exemplo elisionem, ita hunc quoque hiatum passa
sint. De quo ut quaerendum esse signiiicarem, v. 636 verba
sic notavi meam ego cmispicid mihi, ubi potueram sane sine
ulla offensione m&i^m ego. Et haec quidem omnia dbidcpopa:
nisi quod nemo non sentit elumbi yersus principio Quom
iUe itdst praestare Qtidm ille itdst, Quemadmodum autem in
quibusdam exemplis non elidi monosyllabam vocem ipsa
ratio iubet: quis enim haec quae infra posui (v. 979. 1092.
1104) aliter nisi sic intensis notionibus pronuntiabit:
Dum ille [Dum ille Trin.^J ne sis quem ego esse nolo,
sis mea causa qui lubet:
Tibi petam. Res quom animam agebat, ttim esse offiisam
oportuit:
Videbis idm iUic nauem qua aduecti sumus:
ita alia sunt quae vix patiantur neglegi elisionem. Nam et
V. 30 perversum sit dum intendere depresso iUi, in quo est
vis oppositionis:
Sed dum iUi aegrotant, mterim mores mali:
et V. 1005*) vi omni carens qui pronomen non magis sinit
qui tUud pronuntiari quam eum esse v. 1170:
Qu6m ille itast ut eum esse nolo, id criicior :
ubi etsi de meo addidi eum, tamen id prorsus flagitat lo-
quendi consuetudo Plautina, plane ut v. 307:
Vtrum itane esse mauelit, ut eum animus aequom cen-
seat,
An ita potius ut parentes eum esse et cognati uelint. ccii
Simul autem et Qudm ille itrnt illud et Dum ille m sis v. 979
*) [quem versum in ed. alt. seclusit Ritschelius ut male con-
fictum priorifl interpretamentum.J
440 PKOLEGOMENA DE KATIONIBVS
documeuto esse possuut, severius quam verius sic statui, ut
proxima post solutam arsim syllaba necessario esse longa
dicatur. Est ea plerumque longa: sed nec necessitatem hoc
habet nec aliam caussam, quara quod omnino in trochaicis
tribracho longe frequentior est anapaestus, in iambicis tri-
bracho ipsoque iambo frequentior spondeus yel dactylas.
Perraro autem monosjllaborum liceutia illa videtur
etiam ad polysyllaba translata esse. Non Plautus fuit, sed
recentior aliquis; a quo prol. Merc. 13 uidi atnatares facere
profectum esse uon ausus sum negare Parergon p. 18. Ab
Hermanno probari video correptum in bacchiaco ante voca-
lem trisyllabum cogita Poen. I, 2, 31:
Soror cogitd amabo, item nos perhiberi.
Hinc defendi potuerat in Trin. 272:
Boni sibi haec expetunt: rem, &deni, /k>n6rem^
ut 'dem luh sint pro una longa [sic Trin.^: nisi perfacile
post eni excidere et potuerit. In Mostellariae versu IV, 2,33:
Quoi homint? PH. cvo nostro: quaeso, qudtiens dicun-
dilmst tibi
non sunt pro anapaesto -n/ ero syllabae, sed ni producitur,
una autem syllaba pronuntiatur cro, ut in anapaestico Stichi
II, 1, 40:
Nimis uellem hae fores ernm fiigissent:
de quo cap. XI [p. 394J dictum.
Atque hi quidem hiatus in arsi, si modo fiunt, fiunt
omnes: quibus multo etiam incertiores sunt qui admissi esse
cciii in thesi putantur. E quibus minus dubitationis quam reli-
qui illi habent, cum anapaesticae anacrusis prior syllaba
raonosyllaba voce constat in longam vocalem desinenti, quae
ante insequentem vocalem, sed in ipsis anapaesticis versibus,
corripiatur. Assentiendum enim Herraanno videtur tales
correptiones cum hiatu coniunctas defendenti Stichi II, 1, 50.
Aul. IV, 9, 3. 5. Bacch. 1126 [1165J. 1162 [1199J:
Quid istiic est? Quas tti edes colubras?
equidem quo eam aut ubi sim aiit qui sim.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 441
. demonstretis qui eam abstulerit.
si amant, sapienter faciunt.
/c amabo et te amplexabor.
Sed etiam in troehaicis iambicisque versibus alteram solutae
CLTsis syllabam sic esse cum hiatu correptam nondum potui
xnihi persuadere: non id aliam ob caussam, quam quod ta-
linm exemplorum nimia in circiter viginti milibus versuum
^iaucitas est. Itaque vehementer dubito num dtiae unum et
tiia infamia satis fidei habeant Bacch. I, 1, 17 et III, 1, 14;
C[ui versus nescio an sic non incommode scribantur:
Duae me unum expetitis palumbem: idm*) arundo alas
uerberat:
Tua ^t***) infamia fecisti gerulifigulos flagiti:
nam in priore perii potest interpretis esse proverbium expli-
cantis. Non difficilius est inserto ego Merc. V, 2, 4 tollere
domt erat:
Domi erat quod ego***) quaeritabam: sex sodalis repperi.
•
Quamquam da hoc singularem ob caussam cautius iudican-
dum est. Nam cum eadem ratio, qua continentur nt^' Jiabes
et ndm habes, inter dmii est et domum est intercedat, tamen cciv
cum hoc postremo quod comparari queat, ex undeviginii
fabulis Plautinis nihil recordor, in una Mercatore scio tria
exempla exstare I, 2, 69. II, 4, 11. V, 2, 47:
Tuam amicam. Quid eam? Vidit. Vidit? uae misero
mihi.
Tfiam amicam. Nimium multum scis. Tuis ingratiis.
Tuam amicam. Quid eam? Vbi sit, ego scio. Tune db-
secro ?
Tam haec gemella sunt, ut de integritate scripturae vix li-
ceat dubitare. Itaque hoc omne illius quaestionis opportuni-
tati reservandum est, qua quid in Mercatore a Plautino in-
genio et usu abhorreat, expendetur accuratius.
*) [Cf. amiot. ad hunc versnm et Musei Rhen. XII p. 457.]
**) [Tuad Nov. exc. Plaut. I p. 68.]
***) [In editione domi id erat quod dcdit Ritschelins notans Lach-
mannnm in Lncr. p. 195.]
442 PBOLEGOMENA DE BATI0NIBV8
Restat ut theticam syllabam trochaeorum iamborumque
negem ullum umquam hiatum (nisi eis quas ab initio capitis
tractavi condicionibus) recepisse^ sive illam longa sive brevi
vocali terminatam. Nam hos hiatus qui deosculantur et in
sinu fovent, sunt hi illi ipsi Micentiarii'^ quos supra dixi
ad eam perfectionem incohatam ab aliis doctrinam adduxisse,
ut nullum versus locum non admittere hiatum dicerent. Qoi
viderint ne ab eis viucantur, qui non ferendos esse hiatu
carentes versus demonstraturi sint. Gum taeterrimo in arsi
hiatu non magis tolerabilem theticum libri sociant contigais
Trinummi versibus 540*). 539**):
Sues moriuntur angina acdrrume:
Nam fulguritae silnt alternoe arbores.
Quem cave his exemplis defensum eas Amph. I, 1, 119**).
Bacch. II, 3, 73***):
Nec iugulae neque uesperugo neque uergilia^ occidunt:
Qui illic sacerdos est Dianae £phesiae:
ccv ut in quibus excusationem a nomine proprio f ) (nam ipsum
tiergiliae est pro proprio) hiatus habeat, ut* in Esq\iUinae
alites (cui non conferendum dispari ratione nitens insulae
lonio), Neque enim ae diphthongi naturam habuisse quod
aspeniaretur sive elisionem sive synaloepham, cui opinioni
favere castancac hirstitac illud facile videatur, cum Vergiliana
Tyrrlienae acics et tofae adeo conuersae acies ostendunt tum
Plautinorum multitudo exemplorum arguit: incolac accolae
ddtmiae omnes Aul. III, 1, epitlae a Trin. 471, glabrae en ib.
541, gloriae aut 829, procellae infensae 836, memoriae esse
1018, nostrae aedes 1080, alia.tt) Cum istis autem, uergUiae
*) [Cf. annot. ad hanc versnm in cd. alt. et praef. p. Lxvisq.]
**) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 118.J
***) [Cf. Nov. exc. Plaut. I p. 114 sqq.]
t) Quid intersit, cum supra p. CLXXVii [418] dizi nullam ab in*
sequenti Epigtwme nomine excusationem productum agitur habere, non
videor explicare debere. — Ceterum scripturae in Amphitrtionis Tersu
integritatem Yarro testatur de I. I. VI, 6 et iterum VII, 50 [et Festas
p. 368].
tt) Quemadmodum igitur et elisionem et ut Bupra diximos oor-
EMENOATIONIS PLAVTINAE. 443
€Mxidunt et Dianae Ephesiae, pauca illa exempla conferenda
santy in quibus thesis cretici pedis hiatum habet^ non brevi
iT^ocali^ sed longae correptione effectum^ quamquam non pro-
prii nominis natura excusatum^ verum satis tamen excusatum
lentioris enumerationis pausa aliqua: ut
Arte gymnastica, disco, hasiiSj pila^
Cilrsu, armis^ equo.
<Juod genus, pertinens illud etiam ad senarios septenariosque
numero paucos, Hermannus tractavit Elem. doctr. metr. p. 207
coU. 190, et in nupera Epitomae editione p. 34. Magna ccvi
tamen cautione opus est ne pausam orationis confingas ubi
nuUus ei locus. Velut Militis initio probabilitatem nec haec
mensura
Praestrihgat oculorum aciem in acic 7{<>stibus,
nec haec habet, quamqnam ab accentuum varietate*) prae-
stabilior,
Praestringat oculorum acim m acie hostibus:
sed aliquid excidit, quod puto hoc esse:
Praestringat oculorum acicm acri in acie hostibus.**)
Ac ne illi quidem Asinariae scaenae IV, 1, quam designavit
Hermannus, tantum hiatuum, quantum libri prodiderunt, me
concedere iam supra ostendi p.CLXXiii[415]. Ceterum sublati a
nobis in Trinummo hiatus exempla in illis quaere quae cVI
repiionem cum hiatu coniunctum {quae amat Baccli. 342) ae diphthon-
gns admisit, ita in o» quoque vel ui diphthongum cadere utrumque
consentaneum est: unde non tantum qmt homini tutati sumus
p. CLXxn [414], sed etiam quoi tmperes cum sta ilico collatum p. cxxii
[372]: ubi solas seu neu particulas ab elisione exclusimus. Adde e
Baccli. 392 [424] id quoi ohtigerat [ubi in editione Ritechelius scripsit
td quom oj4igerat].
*) Haec quam vim habeat, poet Hermannum Opusc. II p. 284
Lachmannumque in Propert. p. 111 sqq. neminem fugit. Eadem caussa
fuit cur in Militis versu qui amico sit amiciis magis supra probaremus
p. cxxxn [381] aliaque alibi multa. Nam quod in contrariam partem
Bentleius decrevit in Andr. II, 3. 8. Eun. Y, 2, 19. Heaut. I, 2, 18,
cum ad ea ezempla pcrtinet quorum diversissima ratio est, tum ne
verum quidem omni ex parte haberi potest.
♦*) [Cf. Nov. exc. Plaut I p. 70 sq.]
?
444 PBOLEQOMENA D£ RATIONIBVS
et YII coiDposuimas. Quo praeter alia adde pldcidide
cided Trin.*J in tabenidculo pro pldcide in tdbemdculo v. 7
commendatum p. Lxxxi [338].
CAPVT XV.
DifBcillima omnium haberi ea quaestio solet^ quae
de accentus verborum cum numerorum rationibus consocL ^.
tione. De qua etsi mihi videor ita disputare posse ut, quzA
ccvn bus a principiis profecta quibusque a caussis nata ad earu wn
legum constantiam ars illa poetarum progressa sit, quibvi^
totum hoc genus admirabilis concinnitatis regitur^ planissime
intellegatur'^): tamen amplius id sibi spatium poscit quazn
quod huic sit praefationi concessum. Itaque huc olim redi-
turus nunc singularia tantum quaedam tangam; quorum ad
ipsam criticam factitandam paullo gravius momentum: ad
genus universum recte definiendum paucissimis praemisais.
Omninoenim nihil esse falsius potest quam quod veteris
Latii posteriorisque aetatis poeticam ita sibi invicem oppo-
nunt^ ut hanc quantitate syllabarum regi^ illam dicant e Ti
accentus pendere. Quorum tantum prius verum est, cum il-
lic accentus vim propemodum uullam esse constet: alterum
ne sic quidem vere describitur, ut cum accentu dicatur quan-
titatis ratio aliquo temperamento coniungi. Nam tamquam
acu res ita demum tangitur, ut etiam veteris comoediae tra-
goediaeque arti metricae pro fundamcnto fuisse quanti-
tatis observationem intellegatur, sed eius quantitatis,
quae qualis fuerit quibusque rebus a posteriorum saeculorum
consuetudine distet, superioribus capitibus declaratum est:
cum eius autem quantitatis severitate summa accen-
tus observationem, quoad eius fivri possety coiicilia-
tam esse. Prorsus enim utramque rationem exaequare om-
nino uon potueruut poetae, si modo fieri versus vellent: vel
certe tam angustis finibus semet coercere debuerant, ut ad
unum modulum centenis versibus cum maxima molestia sua
fabricatis non possent nou in iucredibilem artis ieiunitatem
*) [Cf. Opusc. phil. 11 praef. p'. Xlsqq.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 445
evadere. Eis igitur angustiis ut se expedirent, cum alter-
utram rationem oporteret paullulum cedere alteri, praeroga-
tivam quidem semper voluerunt quantitati» esse^ ad eiusccviii
autem constantiam accentus observatioiiem modicam accom-
modarunt.
Exemplo rem declarabo. Nam cum ratio omnis accen-
tus latini duabus legibus principalibus his contineatur: altera,
ut quae vocabula hyperdisyllaba' paenultimam longam ha-
beant paroxytona sint, quae brevem, proparoxytona: altera,
ut ultima syllaba verborum polysyllaborum quorumlibet ac-
centum, ut in lingua barytona, numquam recipiat: consequens
fuit ut, quod ad accentum attinet, vere iambicis vocibus
bisyllabis (^^ et item ^^) omnino careret latina lingua. Ita-
que hoc licentiae veteres illi sibi sumpserunt praeter cetera,
ut bisyllaborum vocabulorum, quorum brevis paenultima,
permagnam multitudinem non sic pronuntiarent ^-y sed
contra atque lex accentus postulabat, acuerent in ultima,
uidet uident*) Quod nisi ita instituissent, ne unum quidem
senarium facere potuissent quin eum vel monosyllabo voca-
bulo terminarent vel hyperdisyllabo quod in dactylum creti-
cumve desineret. Admisso autem in senarii exitum iam-
bico vocabulo rursus pari penuria atque multo etiam maiore ccix
proximus ante sextum pedem locus premebatur: ne igitur
hinc cetera praeter monosyllaba et cretica et certa hyperdi-
syllaba vocabula excluderentur omnia, ex ultimi pedis li-
centia consectariam esse hanc alteram voluerunt, ut in paen-
ultimo loco non modo item iambica, sed etiam spondiaca,
anapaestica, choriarabica, molossica, ionica vocabula (una
*) Caius rei caassam licet etiam altias repetere. Nam cum
cretica vocabala omnia, cuius in valgari pronuntiatione unus princi-
palis accentas hic est -^ w _, in iambicos trochaicosqae versus ne pos-
sent quidem aliter nisi sic intrare ut simul ultima syllaba, cuius se-
cundarius tantam accentns quidam, sub arsim caderet priori arsi vi
prorsus parem j. kj jl: in tanta horum maltitudine non potuerunt non
aures plane assnescere ea ratione, qua brevem paenultimam excipiens
longa ultima accentum reciperet praeter legitimara consuetudinem lin-
guae. Hinc igitur, quam facilis velut a peruidet perfiddm transitus
fieret ad uidit fidem, et perspicitur et sentitur facillime.
446 PROLEGOMENA DE RATIONTBVS
cum longioribus quae in eos pedes exeunt) acuerentur in ul-
tima syllaba: quac omnia cum aut paroxytona aut propar-
oxytona in ipsa lingua fuerint^ ne versus quidem nisi illa
condicione esse oxytona passus est^ ut neglectae legi excu-
satio e concessa legis neglectione parata esset. Sic igitor
evenit ut non improbarentur hi versuum exitus, qualium in-
credibilem esse multitudinem constat:
malam crucem
mores mali
animxlm meum
incuti^s grauem
fyngaris tuum
decorari uolo
auaritiam meam
reuenisset domum
inconsultti meo
concrepuenint fores
castigatorem tuum
r^cuperatores dedit
Sed longius etiam eiusdem yis rationis patuit, quippe quae
etiam ad tertium a fine vocabulum pertinuerit: quod
oxytonum esse ea condicione potuit^ ut a biuis vocibus ex-
ccx ciperetur item contra consuetudinem linguae oxytonis. Velut
Trin. 100. 186. 197. 800:
uocant ciues tui
malas famas ferunt
mea recte facis
uti celes face,
et in Bacchidibus bonls dlcunt niale, ntrum creddm magis,
malo fecit suOj edt secxim simul, slniis nostrdm sefiem, Opis
Virtus VenuSj med gnato fnale, ualet sentit sapit. In quibus
^ omnibus quod eodem pedum ordine spondiaca vox media
est inter duas iambicas, id quidem aliunde suspensum est et
propriam quandam caussam suam habet. Nam quod egregie
Bentleius observavit in Horatii Serm. II, 5, 79, rarum esse
in quinto pede senarii iambum pro spondeo, id aliquanto
accuratius sic definimus, ut, cum in Triuummo senarii qui-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 447
dem circiter qaiuquagiiita; totidem autem septenarii trochaici,
in qnihus illa lex (sive elegantiam dicere malueris) non mi-
niis qaam in senariis valuit, in fine versus iambum ante
iambum receperint (h. e. senariorum pars ferme duodecima,
septenariorum circiter nona), tamen perraro duobus iambicis
nrocabulis talis exitus fiat, numquam tribus.*) Itaque cum
nihil offensionis habeant hercle ntintias, sceUsttis est, fiduciae
in finem versuum; quamquam non nimis saepe^ admissa, tria
'tantum per duas fabulas integras Trinummum et Bacchides
exempla exstant huiusmodi: ager fuit Tr. 533, malam cruceni
ib. 598. Ba. 863 [902]. Quales pedes tertius iambus ne sic
quidem praecedere solet, is ut non iambica voce conclusus
sit, ut Tr. 533 quoius ille ager fuit**): multo igitur minus ccxi
hi ordines placuerunt w^|u^|v^^^ ut malo facit suo. Sed
nec ab hac parte nec a neglecto accentu praeter illa, ut
tncUo fecit suo^ haec qua infra posui improbata sunt^ eadem
qua illa ratione satis defensa^ Trin. 733. Bacch. 170. 222
[202. 254]. Mil. I, 1, 30. Bacch. 316 [349]:
pen^s me habeam domi
cito Samiilm solet
edep61 cert6 scio
*) [£x AddendiB p. cccxxviii: ^fientlei observatione, cnius ille
etiam in Terentii emendatione namquam non memor fuit, non paacis
in locis cum fructn atare, in qaibus, otram e discrepantibus codicum
testimoniis praestet, dubiua hacreas. Velut una hac re, quod spon-
deom quintoB pcB trimetri pro iambo obtinet, praeetat Trin. v. 33 me-
iere messem maocumam prae tralaticia verbornm collocatione messem
meiere maxumam,*]
**) Atqoe haoc caussa fuit cur supra p. cxiii [364] reiceremus
hanc verBus ezitum fiUura sunt, tamen sciunt: praesertim accedente ante
geminoB iambos interpnnctione. Nec mirum talia non placuiese, cum
ne haec quidem crebra sint, in quibus tres se iambi excipiunt iambicis
vocabulis non inclusi, ut adeste cum silintio v. 22, hene hercle nuntias
59, ipsus in Seleuciam 112, fide et fidticiae 117. 142, mdritumis negdiiis
331, paH neque dlteri 352, repperi negotium 389, drdchumarum olympi'
cum 425, suo peculio 434: quae decem sunt in quadringentis versibus
exempla. Non dubitavi igitur, ubi optio data erat, qui hds mihi dedit
episiuka praeferre prae qui hds dedit mi epistulas v. 874. [Hoc Pseudult
T. 691 cam B dedit RitBchelius et Trinummi versui vindicavit; sed in
ed. alt. mihi dedit reposuit.]
448 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
hercle opera^ pretiiim quidem
c6nueniam quantilm potest:
quibus exemplis et auapaesticum habes et choriambicum
tertium a fine vocabulum: quorum tamen neutrunoi frequens.
Spondiaca autem vocabula etsi ab eo loco ratio quidem non
magis quam molossica vel ionica a minore (quando cho-
riambum et ionicus et molossus aequat) excludit, tamen con-
suetudo noQ item ut in paenultimo loco recepit: quippe
aegrius in longis syllabis quam in brevibus accentus inso-
lentia illo loco delitescere visa est.
Et haec quidem eiusmodi sunt^ ut certae normae con-
stantia determinata merito nomen inveniant legitimae lioen-
tiae. Sed praeter haeC; quae ipsa ars concessit, fatendum
est quaedam^ quamquam numero pauca, vel excidisse poetis
ccxii vel indulsisse sibi poetas, quae sint extra rationem posita.
Nam cum in cdnuenidm hi quos notavi accentus recte se
habeant propterea quod similes sequuntur in quantum poiesif
tamen aliquotiens choriambicum vocabulum etiam praeter
hanc condicionem in mediam senarii dipodiam intravit, ut
Trin. 184. [410.] Mil. I, 1, 18. Bacch. 121. 113 [151. 144]:
£go me fecisse confiteor Megaronides.
[Quam sf formicis tu obieias papauerem.*)]
Quasi uentus folia aut penicidiim tectdrium.
Magistron quemquam discipulum minitarier.
Sperat quidem animus: quo eueniat dis m manust.**)
Quamquam id minime est quovis pacto factum: facile enim
inteliegitur curandum fuisse ut insolentia numerorum obscu-
raretur potius quam in aures impingeretur: quare credi non
potest cum gravi interpunctione choriambus a poeta con-
*) [Cf. infra p. ccxv (461).]
**) Hoc quidem versu etsi coDcedeDdnm est a poeta posse eu/t-
ncU profectum 6886, et Bupra allato conuenam quantum potest, tamen
propter ipsa gemina exempla discipulum et cetera necessitatem illnd
non habet. Nec Bacch. 48 [79] vel nece88ita8 vel 8i quid video probabi-
litas euenat formae demonstrari poterit. Quid? quod quibuBdam ezem-
plis contrariam in partem valens probabilitas manifesta est, ut in exitn
8eptenarii Trin. 715 qtu^d agas euenidt tibi.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 449
iunctus esse Trin. 582:
Dic Callicli, me ut conuenidt ST. quin tu i modo.
Ah interrogatione fortasse veniam babet Baccb. 214 [246]:
Salu^. sed ubinamst Mnesilochtis? CH. uiuit, ualet:
c|aamquam ibi non inepte Bothius nhi Mnesilochus nam est?
proposuit, quae collocatio interrogativae nam particulae ali-
quotiens oblitterata est (ut hinc quidem nulla lis sit nostro
supplemento movenda Trin. 130). Plus etiam offensionis in ccxiii
fine enuntiati posita ionica vox habet*) Bacch. 299 [331]:
Sed diuesne iste est Thdotimus? CH. etiam rogas?
cuius cum simile exemplum ignorem, nescio an hic quoque
Terum Bothius viderit, praesertim cum in libris non iste, sed
istic sit:
Sed istic Theotimus diuesne est? CH. etiam rogas?
Cum choriambicis autem vocabulis etsi per se minime com- .
paranda sunt anapaestica, nec, ubi oxytonum non sequi-
tur, anapaesticum quartus pes admisit: (nam deterrimum
versum Mil. H, 6, 73 Fateor: quidni fatedre egom^t quod ui-
derim infra emaculabimus:) tamen certa hac condicione, ut
cum monosyllaba voce in choriambici vocabuli speciem coa-
lesceret anapaesticum, eique consociationi non repugnarent
sed faverent constructionis interpunctionisque intervalla, raris «
quibusdam exemplis idem quod in choriambicis factum est.
Hinc igitur est cur offensione careant Mil. 1, 1, 6. 29. IV, 3, 32:
Ne lamentetur neue animum despondeat.
Conisus esses, per corium, per uiscera.
Istilc caue faxis: quin potius per gratiam.
Sed quod multo sane magis mirum est, illud est, quod etiam
molossum, qui etsi mensuram choriambi aequat, tamen
mirum quantum ab eius volubilitate distat, non prorsus ab
illo versus loco exclusum fuisse exemplis credendum est. Et
excusatio quidem eadem, quae verborum ordinibus conuenidm
quanttim potesty parata foret talibus quale Trin. 550 vulgabatur:
*) [Cf. Trin.* annot. ad v. 922.]
FS. RITSCHELII 0PV8CVLA V. 29
450 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Quo cilncti qui aetatem egetiint caste suam.
ccxiv Verum fatendum est ita comparatos non esse, qui certa ex-
empla praebeant, versus non codicum tautum fide Plautino-
rum, sed antiquorum auctoritate grammaticorum firmatos.
Uliusmodi aliquot Parergon p. 22 composui: ex hoc genere
tria Varronis de I. lat. testimonia attulisse satis habeo e VI,
89. VII, 78 et X, 70 (Trin. 886):
Vbi primum accensus cldmardt meridiem.
Hectoris natum de murd iactarier.
C6ncubium sit ndctis priusquam ad pdstremitm perue-
neris.
Nam altero versu de muro prorsus aequant molossum: in
qualibus si qui de spondeo potius dicendum esse contendantc^ J
quartum pede occupante, res eodem redit idemque in hune^^^»c
spondeum (quem non potest non monosyllaba post caesurai
vocula praecedere) quod in molossum cadit. Tertius autem.
versus etsi non est senarius, tamen cum senariis eam de qui
agimus rationem trochaici septenarii prorsus communem ha — -«-
bent: quod quidem eo minus mirandum est, quo saepius^s js
cum eisdem senariis etiam choriambicum in eodem loco nu — -■■
merum participant, ut Trin. 320. 334. 717. 951. 1022. 1128=i
Benefacta benefactis aliia ixrtegito ne perpluant,
et sic in reliquis deliciis disperdiditj Lysiteles ego te uolo, com —
memoi'as episttdaSy ferriteri niastigiae, comului fidelit^^r: iteum
Bacch. 59 |90]. Itaque de illo genere, quod molossicis vo—
cabulis comprehenditur, sic statuendum est, ut reapse aliquid
aspcritatis, quod non suaderet, sed dissuaderet aurium iudi-
cium et ratio numerorum, patientius quani par erat eosdem*
ccxv poetas tulisse intellegamus, quorum in reliquis partibus se
nariorum septenariorumque coudendorum perfectam elegau-
tiam suspicimus. Tali tamen neglegentia (nam profecto di-
ligentiae laudem illud non habet) quo magis libera esse ars
universa illorum poetarum solet, eo nos de singulis suspitio-
siores esse decet et aliquanto tardius de poetarum quam de
librarioruni vitio cogitare: id quod recte iam Bentleius seu-
sit in Adelph. IV, 2, 52. Itaque etiam qui taeterrimum
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 451
Trin. 540 hiatum dngifm acerrutne concocturus sit, tamen ad
coniunctum cum hiatu molossum nauseet oportet.*) Nec qui
sapiat V. 31 e librorum scriptura succreuenmt uberrunie effi-
ciet mccrerunt uberrume potius quam stwcreuere uberrume**):
quae formae saepius quam putes in libris permutatae sunt.
Item Nonii fidem (quamvis per se ambiguam) nobiscum ara-
plexus Y. 410 praeferet quod supra posuimus prae hac col-
loeatione yerborum quae est in codicibus:
Quam 81 tu obicias fdrmids papauerem [sic Trin.^].
Item V. 648:
Praedptauisti amdrem tuum uti uirtuti praeponeres [sic
Trin.*]
quantilli fuit ex tuumutiuirtuti vel tuumtuuirtutiut vel
TUUMUIRTUTIUTI efficere? Certius etiam v. 977 restitutus est:
Proin tu te itidem^ ut charmidatus es, rursum rechar-
mida:
in quo cum et valde ingrata sit verborum cJiarmidatus es in
caesura diremptio, et ratione careat recharmida forma [cf.
supra p. 331], et tu te vocibus in tute coniunctis accusativus
desit; non videtur dubitari posse quin poeta scripserit quod
recepimus:
Proin tute itidem, ut charmidatu'^, rilrsum te efechar-
mida.
His igitur hinc segregatis in tota Trinummo praeter postre-
mum perueneris illud duo exempla restant, quae nou magis ccxvi
esse sollicitanda videantur quam Ennianum de muro, v.
• 862. 947 :
Ni fllic homost aut dormitator aut sector zonarius.
Praedicare [Deputare Trin.^] op6rtet qui-abs terra dd
cadum peruenerit.
Quibus cognatum in Bacch. 756 [795]
Vt uerba mihi dat, tit nescio quam rem gerat
*) [Cf, praef. Trin.« p. LXVII.]
**) [Ita ScaligeTf Doasa fil., ReiziiiB, qaod confimiavit A.]
29*
452 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
huc referendum esse mox apparebit.*) Verum minime in
eorundem numerum Trin. v. 420 venit:
Minas quadraginta dccepstin' a Callicle,
cum de lege usitataque ratione in paenultima accentum ha-
beat accepstifie: quae vox cum unius pedis mensuram ipso
ambitu suo excedat, in versu non potest non duplicem ac-
centum dccepsttne recipere ut similia omnia.**) Etenim quod
longe notissimum est^ elisione tamquam decurtatas h. e. ona
ccxvu syllaba breviores factas voces retrahere accentum h. ^. eum
accentum recipere qui, si brevior forma primitiva esset, esset
legitimus: id quoniam video quosdam de necessitate quadam
interpretatos esse, ne hoc quidem praetermittam, sed utram-
libet rationem dicam poetas arbitratu suo secutos esse: qui-
bus licuit ante vocalem vel accepisti hoc vel accepisti hoc pro-
nuntiare, vel ddulescenti has vel adtdescentetn aiidio, vel scri'
bendum dppulit vel scribendum appellere, et similiter omnia.
Vnde consequitur ut, quamdiu vocalem praecedens scribend-y
vel dduen- {ddueni aequom Trin. 97) noa exuat spondei na-
turam^ ne illa quidem tralaticia cdncede hiic, secede htic recte
*) Vix tamen hac referendum Trin. 627:
Consu^det homini, cr^do. etsi Bceleatus est:
ubi non magis etsi offendit quam et si, praesertim post interpunctionem
illam. Aliam ob caussam hinc alienum Trin. 163:
Quid tibi ego dicani, qui illius sapi^ntiam:
nam iam Plauto pro cretico illius cum similibuB genetivis fuisse olim
demon8tra\>o. [Cf. Opusc. phil. II p: G86, ubi exposita nequaquam
labefactari Muelleri de pros. p. 341 sqq. disputatione ad Trin.^ v. 163
annotavit Ritschelius.]
**) De hoc maxime miro iudicio sic praecepit, qui auctor doctri-
nae prosodiacae Plautinae vult haberi: 'Vix credas dici et pronuntiari
crucidhilitdtihus indiligenter suppdrasitdtur intcllegentia interpeUdtio:
pro quibus omnibus alia pronuntiatio requiritur ex pedestri et familiari
loquendi consuetudine , criiciahilitdtihus indiligenter supparasitdtur in-
tellegeniia interpelldtio.^ Cuius verba mea facio: vix credas dici et
pronuntiari talia potuisse. Quasi non singulae voces unum habeant
principalem accentum, e quo ceteri secundarii pendeant, quoque in
versibus servato satisfiat consuetudini Hnguae. [Ceterum accepstine
forma ipsi Kitschelio tam suspecta postea erat, ut eam tueri non
audcret.J
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 453
ditantar mediam corripere: id quod rationem et necessitatem
ita tantum habiturum esset; si illis in exitu versuum um-
qnam esset locus concessus.
liicentiam omnem alterius partis senariorum^ quae
est post caesuram, complexus sum. Nam quod talia ut
memipieris recipiam accentum solent iu quarta a fine syllaba
habere, ea nec licentia potius quam consuetudo fuit nec ab
ulla parte versuum exclusa est: quippe prorsus quo dactylicis
Tocibas, solnta quidem arsi^ quadrisyllaba omnia quae
proceleusmatici mensuram aequant habita sunt dactyli-
eoromque accentum seryarunt^ vel creticorum quae paeonem
quartum aequant^ nec minus in antepaenultimo quam in ul-
timo pede siye senariorum sive septenariorum (quando paenul-
timus tribrachum non frequentius quam purum iambum ad-
misit), ut cnicisalum me ex Chrysalo, cdjntibtis quassdntib\is,
mulieris quacum Accuhat In horum autem numeinim infra
perspicietur etiam Trinummi illud yenire v. 134:
Neque de illo quicquam neqtie emeres neque uenderes. ccxviii
Nec illa singularis licentia est, quod iambicae voces, a
quarum neglecto accentu cuni nostra disputatio tum vetenim
poetarum ars omnis profecta est, in omnibus omnino locis
admissae sunt a quavis condicione liberae. Velut ante ulti-
mam dipodiam senarioruni Trin. ^7 |>o^/?.s' nc suspicer, 104
manu MegaronideSy 141 mcac concrcditumst, itera v. 140. 221.
484. 486. 490. 530. 560. 741. 753. Vel in tertio pede,
quod hanc tantum ob caussam raruni est, qiiia non potest
nisi in versibus penthemimeri caesura carontibus locum ha-
bere ut v. 734:
Parata dos domist, nisi exs^^ectare uis:
multo etiam rarius ita, ut iambica vox in secundo pede prae-
cedat, ut Ter. Eun. V, 1, 16:
Scelesta oucm lupo commisti: dispudet.
Quo tanien tribus iambicis pedibus continuis longe peior
Bacchidum versus II, 3, 110:
Id mi haiid utriim ucltm licere intellego,
454 PROLEGOMENA DE RATI0NTBV8
aut cum Hermanno sic cst emendandus:
Id utnlm uelun iam mi haiid 1. i.;
aut fortasse sic potius:
Id iam mi, utrum uelim, haild 1. i.
Sed spondiacam pro iambica voce tertius pes non admisit,
nisi paucissimis in locis^ in quibus illa a prioribus grafi
interpunctione divellitur, ut Trin. 427:
Nempe quas spopondi. ST. immd quas dependi, mquito.
Nec tamen fieri posse videtur ut eandem quam praecedens,
nuUo intervallo consequens interpunctio vim habeat, qua
tantum abest ut leniatur offensio neglecti accentus; ea ut
ccxix sentiatur magis. Non recte igitur, si quid video, in Bacchi-
dibus se habet v. 1026 [1065]:
Vel da aliquem qui seruet me. NI. ohe odiose facis,
cui ne ab aliqua accentus enclisi quidem praesidium paratum
esse concesserim. Quapropter servato verborum ordine qui
in B esi, eiecto autem^ quod e proximae vocis iuitio natam,
ohe sic scribe:
Vel da aliquem qui me seruet. NI. odiose facis.
Anapaesticam antem in tertio pede vocem ne interpnnctio
quidem satis excusasse videtur (nam Triu. 114 non sunt pro
vero anapaesto et iUtim): nedum ut illa excipere item ana-
paesticam possit, ut Trin. 594:
In amhiynost etidm nunc*), quid ea re fuat,
ubi haud cunetanter transponendum erat hi amhiguo etiam
nnnc est.
Consequens fuit ut etiam in priore parte senario-
rum, quae est ante caesuram, nihil offensionis iambicum
vocabuhim vel in primo vel in secundo pede haberei
Quodsi longe longeque rarius in secundo est, eius rei non
est alia caussa nisi quod binorum iambicorum continuitatem
*) [In ed. alt. hoc reliqoit BitacheliiiB addens pro uno
esse etiam nunc, ut etiamnum, qood i^simi forlMae rMtttttH
EMENDATIONIS PLAVTINAK. 455
poetae fagerent^ ea autem paullo durior ratio ita tantuiU; ut
duobus Yocabulis primus pes componeretur, vitari poterat.
Hinc igitur est eur^ cum non multa exstent huiusmodi initia
(t. 86. 94. 497. 570. 3):
Atque id tam^n
Non hic placet
Nunc ilt scias
Qnod tibi lubet coxx
Adest, en illae*) [cm illaec Trin,Vi ....
paociora etiam reperiantur ad hoc exemplum . facta (v. 33.
541. 554. Bacch. 260 [292]):
£orum licet
Ones scabrae
Quoniam uid^nt
Quamuis malam .
Nisi hoc pro Quam uts maldm potius accipias. Aliam ob
caussam, ut id hac opportunitate moneam^ non huc pertinet
▼. 779 Dicdt patremque id, cum de lege paroxytona fiant
composita patrimque, metudve, ademe: unde ne adeon quidem
dicendum est in ultima praeter rationem acui. Quamquam,
ut plene hoc genus definiatur^ hoc addendnm est^ nou magis
haec, quam quae supra tractavimus elisioue breviata^ certa
necessitate regi^ sed liberum fuisse poetis utram acuendi
rationMD inire vellent. Itaque et metuoque hocy ddcone idj
primumdum dmniumy circumspiccdum (ut Trin. 146) et metud'
qite Iwc^ adedne id, primunulum adest, circumspicedum cum
«imilibus**) pronuntiarunt arbitratu suo.***) — Sed quod ccxxi
*) Nam in talibas apertam est (ct apertius etiam infra fiet) pro
iambo esse, non pro spondeo illaec iMuc com cognatis formis. — Nec
▼ero interpanctio post dnas breves ab initio Hyllabas illa caret exem-
plii. Similia snnt Trin. v. 170 Lupus: obseruauit, v. 524 Apage. ST.
Achertmtis, Mil. IV, 3, 18 Quid is? ecqukl . . . Nec dissimile Trin.
V. 818 Mittam. CA. eo ego . . .
**) [Cf. OpuBC. phil. II p. 668.]
***) Non ignoro qaid de accentus diversitate ddeo verbi et adeo
partaciilae sive Festas sive Paallua tradat: quod quidem eorum ipso-
nuD poetarum exemplo, qui vitae usu probatam pronuntiationem Bunt
456 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
iambicis vocibus licuit, ut in secundnm pedem intrarenty eins
quidem licentiae aut numquam aut perraro spondiacae
atque anapaesticae participes fuerunt Etiam aliam ob
caussam Trin. 594 paullo ante removimus [p. 454]. De trans-
positionis necessitate nemo dubitat e. c. v. 451. 458 vel
Bacch. 213 [245]:
Meanim reriim me nouisse aequomst ordinem.
Nisi quid me alitid uis, Philto, respondi tibi.
Quin tii primtim saliltem reddis quam dedi?*)
Qualibus sublatis anapaesticae vocis in duabus fabulis sin-
gulare exemplum restat Bacch. 486 [518]:
Tum quom nihilo plus :
ccxxii spondiacae item singulare eiusdem fabulae v. 814 [853]:
Scies haild multo post :
quae nescio an excusationem ab enclisi quadam accentas
secuti, satis redarguitur. Idemqne de aliis similibus sentiendam esi
pravo grammaticorum studio discriminatis: e quo genere ergo, pane,
quando snnt. De qnalibus quae praecipiuntur, aut ad scripti taDtam
accentus supervacanenm artificium spectant ant prorsns ficticia aant
Omninoque si quid ex eis, quae de accentuum doctrina veteres pro-
didcre, aliquam hodie utilitatem habet, id ad Tocalium potias indolem
vel natura longarum vcl positione demum productarum pertinet ad
acutique et circumflexi discrimen illinc aptum, quam ad Byllabarum
accentu aut praeditarum aut carentium diversitatem. Ad veranum
aiitem faciendorum artem solum hoc valuit, nnllius prorsus momenti
illud est.
"*) In Milite quoque et singulare est et certissime vitiosam exem-
plum II, 6, r)6: Meruisse equidem me mdxumum fatedr tncUum, ubi
Mermsse me equidem sine ulla mora transponendum. Ceteram simpli-
cibuB spondiacis sua sponte intellegitur non suaviora, sed longe etiam
asperiora csse in spondcum desinentia longiora vocabala: in quo genere
vastitate sua insignc est Mil. 1, 1, 54: At peditatus^ quod ne codices
quidem tuentur. — Dum in eo sum ut a typothetac crroribas hat
pagellas purgem, sero animadverto imprudenter praetermissum ana-
paestici exemplum Trin. 397: Miser cx animo fU, fdctius nihiio faeit,
Quod quamquam consultius duxi interim servare, tamcn (ateor eo
mihi suspectius esse quo facilius a poeta scribi potuit Fit miser ex
animo [^quamquam non est obliviscendum exanimo vet^ribna fnissc
pro uno vocabulo choriambico.' Trin.*J.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 457
habeant; qua tamquam in quadrisyllabam vocem nihiloplns,
in trisyllabam mtdtopost coirent.*) Qualis enlclisis cum cer-
tissimam sedem in bisyllabarum praepositionum cum mono-
syllabis pronominibus copulatione habeat^ ut propter me,
praeter te, inter se, ergd me (nam in iambica praepositione
apiid uos nulla oranino oflFensio est), qualia ne secundus qui-
dem pes exclusit: potuit id quidem facillime ad similia mono-
syllaba pertinere ut Trin. 186 Hascine propter res, sed non
^idetur a praepositionibus ad verba translatum esse ut in
Sermanniano illo quod paullo ante memorabamus seruet me**)
Aliis in locis spondiaci vocabuli in altero pede molestia in-
"terpunctione lenitur, ut Capi I, 2, 9:
Satis est. numqudm post iUam [postilla] possis pren-
dere:
quamvis ibi prompta transpositio post illam numquam, Tam
angustis autem finibus cum vel hoc genus inclusum sit,
multo minus vel binas anapaesticas voces vel anapaesticam
cum spondiaca iambicave ars probavit in principio versus.
Et verissimo igitur et subtilissimo sensu idem ille Herman-
nu8 cum Bacch. v. 119 [149] damnavit:
Video nimio iam multo plus quam uolueram; ccxxiii
ubi Video iam nimio transponendum***), tum asperiorem
V. 192 [224]:
Veniat quando uolt, atque ita ue roihi sit morae,
*) [Cf. ad Bacch. v. 852, nbi hanc saspitionem exempliB et certis
nec paucis confirmari Ritschelius annotavit.]
**) Nec ascita enclisi defendi hic, qualem libri testantar, septe-
narias poterit Trin. 913:
Vfde homo at hominem ndaeris. Tcmqudm me: fieri istuc solet.
In qao et Batis insolens e priore in posteriorem versus partem trans-
itoB fit spondiaco vocabulo caesuram excludenti, et tanta vis sen-
tentiae est in me pronomine, id ut encliticum esse minime possit.
Qnare Hermanno obtemperandum fuit. [In ed. ali de hoc versu se
non recte exiatimavisse dicit Bitschelius, cum non cogitaverit de tam
diiimetun BcribendiB.]
totom TerBum interprctationem insequentis esse in-^
458 PROLEGOMENA DB RATIONIBVS
ubi etiam aliam ob caussam probabiliter AduenicU qudndo
scripsit deleto mihi. Alia autem exempla in Trinummo et
Bacchidibus nulla exstant. Quodsi quaedam huius generis
in aliis fabulis sana sunt, eis rursum excusatio ab inter-
punctione praesto est qua hi pedes dirimantur, ut Mil. 11,
6, 73.*) Capt. I, 1, 18:
Fatedr, Quidni fatearis ego quod uiderim.
Sumiis: quandd res redierunt, molossici.
Quocum tamen non comparandus Hecjrae I, 2; 119:
Habes omnem rem: p^rgam quo coepi hdc iter,
ne egens quidem excusatione, ut in quo omnem corripiatur.
Restat ut, quoniam in ipso principio versuum plurimum
excusationis habere quamlibet licentiam constat, primum
pedem senariorum nec anapaesticas voces (inter quas et
iambicas tamquam media haec iuitia sunt Quod ameSy Is
erdt, Neqtie aues) nec spondiacas ac ne dactylicas quidem
Yoces repudiasse eo brevius adnotemus, quo raagis de his in
vulgus constat. Atque spondiacarum anapaesticarum-
que usus cum et creberrimus sit nec ullius condicionis vin-
culis astrictuH (quando ad secundum potius pedem pertinet
quam modo condicionem tractabamus) : tamen nec iambici
pedis nec iambicarum vocularum ab initio senariorum ea
paucitas est, ut, quia/primus pes trimetrorum pondus ac
multitudinem syllabarum desideret', cum Hermanno praef.
Trin. p. xvi damnandum sit versus 761 initium illud Mihi
ccxxiv quidem hercle nmi est Quod cur sane ferendum non sit,
rectius videmur p. CLXX [412] explicasse. Ceteinim verum est
coniiincta spondeorum auapaestorumque itemque spondiacorum
anapaesticorumque vocabulorum frequentia longe rariora iam-
borum iambicorumque in primo pede exempla esse, nec fere
frequentiora quam in quinto pede trimetri. Dactylica autem
vocabula ut rara ita certa sunt his exemplis Trin. 54. 76i
186. 205. 396. Bacch. 542. 556. 744. 811:
Omnibus umicis
Hascine propt^r res . . .*
') [Cf. annot. ad huiio f
EBffENDATIONIS PLAVTINAE. 459
Qui omnia se simulant
Constilit aduorsum
Militis amicam
Bacchidem. Vtramne ergo
Omnia resciui
Chrysale, quis est hic*)
longe eadem frequentiora nec a ceteris versus sedibus ex-
clusa in anapaesticis carminibus. In iambicis enim vel etiam
trochaicis (de quibus infra dicetur) qui cuivis loco dactjli-
cum accentuni illum concedere animum inducat; nihil quo id
probet praeter solius nescio formae exempla talia habebit:
Vt uerba mihi dat, lit nescio quam r^m gerat:
Millta simul rogas, nescio quid expediam potissumum
e Bacch. 756 [795]. Trin. 880: in qualibus praestare spondia-
cam mensuram synizesi effectam supra demonstravi p. clxvii
[410]. — Sciendum est autem similem dactylicis pronuntiatio-
nem tribrachica quidem vocabula vel in tribrachum exe- ccxxv
untia ita recusassC; ut numquam hunc accentum w^ ^ rece-
perint^ sed aut legitimum v^ w ^ aut; ut mox intellegetur; certis
condicionibus inusitatiorem hunc w^v^.
Affinis enim dactylicorum huic notationi ^ ^^ haec est
— o vel (quo paullo magis accentus insolentia delitescit)
soluta paenultima u w v^ : quam sua sponte intellegitur non
posse non syllabam brevem sequi. Sed hoc non satis est: .
certa enim plerumque condicio haec accedit^ ut binae
breves sequantur^ vel ut aliis verbis dicam^ ut accentu notata
syllaba cum proximis non anapaestum, sed tribrachum effi-
ciat. £a igitur pronuntiatio propriam sibi sedeni habet in
septenariorum secundo vel tertio pede, ut Trin. 714. 715.
873. Mil. II, 2, 38. Bacch. 72 [103]. Trin. 624. 629. 889:
Sine dote, neque tu hmc abituru's
Mt. 'J^ oUUr animatus es, bene
MWttf et item alterum ad istanc
liolitdri nomquam
'^lilms ai Trin. 593: Siquidem ager nobis
ToeilN» aecipi potoisBe.
460 PROLEGOUENA DB BATIOMIBVS
M^QS ille quidemst: tibi nunc operam
Siint uterque: tU^ reprehendit
Leeboaice, essc uideatur
Quid id est tibi nomen*), aduleacens
Nec leTior taotum, ut horum exemplorum primo, sed oe
fortisHima quidem interpunctio tali pronuntiatiotii obstitit
V. 605:
Sine dote. CA. sine d6te ille illam
nisi eam ipsam ob caussam ibi hem inserendum.**) Sed
similis pronuotiatio v. 329:
i De meo: nam qu6d tudmst, meiimst, omne metim avim
tuumst,
cum et in seztum pedem incidat uec a duabus brevibaB ei-
cipiatur, nescio an non satis caute de eo rersu supra iudica-
verim p. CIX [361]. Cuius in priore parte cum ralde ingrata
futura sit meumst syllabarum ante caesnram synizesis, aic ut
versum dimetiamur simul cum duriasimo in qninto se:^toque
pede spondeo:
De mecS: nam qui5d tuiimst, meitmst, 6mne autem meiim
tutfmst:
reliquum est ut multo miutis offensionts similem synizesim
in verHus exitu habere recordemur (ut OaptiTomm exemplo
p. CLVii [40^] allato) et hanc potius rationem probemufl:
*) [ln ed. alL, iibi quid istuc cst nomm doJit (c.f. snytn p.
addidit Ritschelius 'cetcniin noo inipedjivm fi qiii istac iiomn
Iiraeferant.']
**) ['qno uon optie eaae satia hodio intellectiinj eat.' Trio.'].
ne <iaii^dol4 iu p&aB» OTationis pio apoDdeo esse opinetar ui
Bimilitndinem quae p. clxxxvi [426] tractaiiiniia, repnt^Ddum eat
laboe ancipiti in eis tantum TOcabuliB locam cesc qune bievem
timam habeant, dactjlicia poUgmmum e triajllabia, bi
e bisylUbiB. Vt Hil. III, 2, S4 [cf. OpoM. phil. II p. 4471.
[cf. supra p. 426]:
Num(]uam Mepoi uidi prvmeri. iienini b<'>c erat,
Nam ci^rtumBt line dot« bDild dan!. Ijuin l>-
Adde ait et louis e Bupra diaputatii. Sed MiUtii
si id tUM faxig? vt) non trDchaenm, wd TCivm
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 461
D^ me6: nam qu6d tuilmst^ meilmst, omne ailtem metim
tuilmst.
Intellegi nune etiam illud putamus^ eur e quinque trans-
ponendi modis^ quorum in Bacchidum v. 52 [83] optionem
esse p. cxLlxsq. [395] diximus^ reliquis posthabendus hic sit:
Vhi uoles tu Upide esse iibi, Ne quis vero huc Trin. 623
referat:
N6scio quid non satis inter eos ,
Bciendnm est eam de qua ante diximus enclisim non minus ad ccxxvii
haec exempla inter eos, praeter eos Bacch. 1107 [1146] quam
ad inter nos, praeter me pertinere. — Trochaicis autem vocibus
etsi in hoc genere pyrrhichiacae valde propinquae sunt,
tamen non sunt prorsus pari ratione. Tam enim eae prope
ad iombicarum naturam accedunt, ut his praeter cetera con-
cessam d£iiT6viiciv facile participent. Itaque illarum paullo
longius progressa est licentia^ ut quae non modo in prioris
partis septenarii secundo pede^ sed etiam in posterioris item
seenndo, qui est totius versus sextus^ admissae sint. Excmpla
faabes Trin. 337. 347. 684. 938. 1046. 289. Bacch. 52 [83]:
Nil moror eum tibi esse amicum
Mtflta bond bene parta habemus
Ndmquam erit alienis grauis qui
Nisi quid lubet experiri
N6n[ne] hoc publice animaduortiV nam id genns homi-
num h6minibus.
Qu6 manjis apstineant: cetera rape trahe tene filge late.
Vbi uoles tu esse tibi lepide, mea rosdy mihi dicito.
Quorum versuum quarto non magis allubet scriptura opus
fiiit quam supra posito v. 624 illic pro ille: neque enim caus-
sam in promptu esse video, cur cum mihi tibi sibi nisi quasi
ego formis, quas (utpote ultimam a principio longam haben-
tes) ab hoc genere seclusi p. clxx [412 sq.], etiam quia socie-
tur. Alia exempla cur hinc aliena sint revera, dixi p. CLXXXVI
[426]. Nec immerito a quarto pede pyrrhichiacum accentum
Hermannus removit Bacch. 74 [105], pro his
Ciipio. Dabitur opera. aqud calet: eamus
462 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
ccxxvm substituto cdltt aqiia, — Restat ut de hyperdisyllabis
quaeratur. Quorum, ut breviter dicaiU; similem in brevi ul-
tima accentum ea tantum receperunt, quae non paenultimam
tantum^ sed etiam antepaenultimam brevem haberent. Quam-
quam a trochaicis quidem vocabulis eadem etiam alio ipsius
rationis discrimine distant. Nam si prdpifid praeter princi-
palem suum in pro accentum (quando hunc esse legitimum
supra diximus) alterum habet secundarium^ quid patitur aliud
nisi quod etiam vmdidit et similia, quae quia ipso ambitu
suo unius pedis mensuram excedunt, in versibus non possunt
non plures accentus recipere? Itaque nihil molesti veteres
in his senserunt Trin. 852. Mil. II, 2, 2. [III, 1, 25*)]
Trin. 837:
lUnricd faci^s uidetur
Videritis alienum, ego uostra
[Ohicere neque te decora . J
Rdere antemnas, scindere uela: m^ pax prdpitid foret
praesto.
Nam quod horum ultimo versu oxytona vox in sepiimo pede
est: reputandum est octonarium esse, quod genus severiori-
bus septenariorum legibus multis in rebus solutum est: quem-
admodum parvo intervallo ab illo distans octonarius v. 827
etiam in quinto pede habet tisqtie modo ut udlui: atque neuter
ita ut binae breves subsequantur. Quid? quod tribrachi qui-
dem maior quam trochaei volubilitas ne in septenarii qui-
dem sexto pede displicuit v. 906:
ccxxix Capere soleo. Quid est ei [cf. p. 364] nomen? Quod
edepol homini probo.
Contra autem, atque in illis factum, ultimae syllabae inten-
tionem cum dactylicae voces vel in dactylum desinentes
*) [Cf. ann. ad hunc v.] Sed eiusdem fabulae llf, 1, .S9 eaperior
nec choriambns nec paeon primus esse potest:
Pol id qnidem experior ita esfle
Vbi vide num sic scripserit poeta:
P61 id experior ^uidem iia esae
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 463
respuere solent tum multo magis eae quae paenultimam lon-
gam habent. Vel eo, quod talis accentus in quartum pedem
incasurus sit, satis suspecta septenariorum haec exempla
sunt Trin. 306. 1016. Mil. II, 2, 71:
Vtrum itane esse mduelit, ut eum animus aequom cen-
seat:
Giii^uliost exercitdTj is hunc hominem cursuram docet:
Reperi, comminiscere, cedo calidum consiliilm cito:
C|uibus senarius accedit Mil. I, 1, 27:
Quid bracchium? Illud dicere uolui, femur.
^uorum primo pro cretico esse posse nmuelit, altero pro
«pitrito exercitor supra vidimus p. CLXXXiii [423] et clxxiv
(416]: tertio vix dubitandum quin syllaba exciderit, velut
€(mminiscere, cedo sis calidum c. c; de quarto, qui etiam aliam
ob eaussam suspectus, nunc amplianda disputatio.*) Simile
exemplum audiet hodie aliter interpretati sumus p. CLXxxiii
[424]. Facilius etiam sentitur cur talia fugerint poetae quale
est decorare uolo: quibus tamen non conferendum quod Trin.
320 exstat:
Benefadd benefactis aliis ,
vel sicubi mdledictd reperiatur: cum haec eodem iure pro
hene factaj male dicta accipi possint. Sed in Milite glorioso
nec Praecinctiis aliqui sanum est IV, 4, 45**), nec III, 1,
106***) Me uxore prohibcnt: quod non in Med uxore pivhi-
bent mutandum videtur, sed transponendo perpoliendum:
Me prohibent uxore, mihi quae huius ccxxx
Monstrum autem quoddam versus aluit qui in librariorum
fidem iurans sic edidit Trin. 150:
Thesaiirum mihi demdnstrauit in hisce aedibus.
61^1^01 nunc perspici ^rbitramur, cur p. CLXXXi [422]
I dizerimus horum accentum dddicdr Agordstocli, si non
jl^ pro palimbacchio sit aMiear. Con1.a pror-
n p. 487. 444.]
Q. 448.]
'P.48.]
464 PROLEGOMENA DE RATIONIBYS
sus ambiguum est Mil. II; 2, 14 ab initio yersos Adgredidr
ante hominem choriambum an paeonem efficiat. Vna tamen
sola ratione nescio an sine incommodo longa paenultima
toleretur, velut Stichi V, 4, 19:
Sed amicd mea et tila dum comit :
• ut qui verborum ordines ad paeonicorum proceleusmatico-
rumque similitudinem (Obicere neque, Propitid foref) tam
prope accedant; ut vix quicquam molestiae e delitescenti
longa syllaba sentiatur. — Superest ut, quid horum om-
nium, quae de trochaicis exposuimus, iambici senarii rece-
perint, definiamus: quod non fuit multum. Quos ubi solas
trochaicas voces dixero in solo primo pede admisisse, dixero
prope omnia: ac ne binis quidem post illas brevibus sylla-
bis opus fuit, sed satis esse una visa est. Velut Capt. I, 2,
19. Bacch. 769 [808]. Trin. 568:
Nulld iuuentutis spes est: sese omnes amant:
Nulliis homo dicit, hae tabellae te arguunt:
Si anUi uoluisses, esses: nunc serd cupis,
ubi non erat sollicitandum ante,*) A qualibus profectus non
erat cur similia initia v. 218. 598 defugerem:
Vnde [cf. supra p. 377] quid auditum dicant, nisi id
appareat.
Ibit iste hinc**) aliquo in maxumam malam crucem.
ccxxxi Nec offensioni erat v. 432:
Tetnptis adeundist. Estne hic Philto qui aduenit?
nisi ibi aliud suasisset Ambrosiaui auctoritas. Sed non tan-
tum insuavis erat v. 440 insolentis accentus iteratio:
Ego quoque essc uolo liber, nequiquam uolo,
verum simul et in secundo pede e.ssesuspectum et, ut p. CLXX
[413] docui, ipsum exjo abhorrens a consuetudine. Quamquam
de secundo quidem pede non est obstinatius negandum : perraris
*) [Cf. OpuBC. phil. 11 p. 646 aq. coU. 270 sq.]
**) [Ihit stcUim in ed. alt. cam Brixio 'nisi qaid tamen aUod
sabest.']
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 465
'XiJm exemplis^ quae nihil suspecti aliunde habeant^ litem
i-Hinc non moverim, ut Asin. IV, 1, 17:
Ne epistuld quidem illa illla sit in a^dibus:
in quo adeo ad quadrisyllabam vocem eadem licentia pro-
^Tessa esi Non magis in primo pede pro trochaeo tri-
l>rachum admissum calidius damnare ausim, ut significavi
p. CL.XXIX [420]. Sed in tertio pede multo minus similis ac-
oentus probatus est, qualem v. 503 Guyetus intulit:
Eheil, ubi nil tistis erat dicto, spdndeo,
vel Bacch. 223 [255] librarii:
Volcanus Sol Lund Dies _ w ^ w _ .
Accentus licentiam senariorum omnem persecutus sum:
^olui certe omnem persequi. Quodsi quae reperiantur propo-
sitis legibus non comprehensa, confidenter imputa librariis.
<2uamquam eius generis e Trinummo nunc nihil recordor
praeter turpissimos numeros v. 200:
Neque mendaciloquius*) neque argutiim magis.
Quae vox menddciloquius pronuntianda erat necessario, ut
proximo versu confidentildquius, non confidentilcquiuSy id quod
perversissimum futurum erat. Ascita igitur ex Ambrosiano ccxxxu
adeo particula vetus vitium ita uti in editione factum sus-
tuli.**)
Ad trochaicos autem septenarios ut transeam, ho-
rum quidem rhythmicae rationes quam propinquae cogna-
tionis vinculo cum senariorum rationibus contineantur, cum
ex eis, quae adhuc vidimus utriusque generis communia esse,
facile colligitur, tum plenius ex eis apparebit quae dicenda
restant. Atque perspecta est ea afGnitas iam a veteribus
magistris illis, qui tetrametrum trochaicum ita definierunt
ut compositum esse ex iambico trimetro et huic praemisso
*) ['qaod nnllo modo defendere Lachmannus in Lncr. p..l29 de-
buit' Triu.»]
**) [In ed. alt. Bitschelins v. 200 etiam propter langoide iteratum
-iDSnte Milis confidenter interpolationi tribnit, qnaliB non raro ipsis
*^ ami^lifioaiidisqne grassata sit, velnt v. 239 sq.]
30
466 PKOLKGUMIiNA UE KATIONIBVS
cretico dicerent:
quae discriptJo quDS auctores habeat OBtendi Musei pbilol.
t. I p. 285 sq. [= OpuBC. pliil. I p. 280 sq.j. Quodsi eam
partem tetrametri, qnae est post creticiim, contuleris cum
legibus iambici senarii, miram utriusque gencris cuni in aJiia
rebus tum in acceutuum ratione convenientiam ilico depre-
. hendes. Et ut nirGus ab ea parte, quae poat caemiram est,
incipiam: eisdem prorsus condiciouibus accentus negWtio
regitur in formando septeaarionim exitu. In quo pari atque
in senariis ratione omnium prtmum probati auut lil ordines
verborum; frugi bonae. anitm Inbet, scd amorihn tiln (Tr, 666.
875. 1010), cdgnali ueliat, probiorvs chient, impcriii ttto, ege-
atatiim volo, ocniltassis mHn, iMp^ummtiim meae, aincHbinatiim
titn. Qui autem vel in senariis perrarus fuit binis vocabnlis
iambicis efieetus exitus ut maliim crucem, agir fuU, auoi
multo etiam magis septenarii repiidiarnnt: nec eius v«l
unum exemplum in Trinammo Bacchidibusque offeQdimus:
uam ^ero tum isttk- cujam e Bacch. G71 [708] nomo opponet,
I ubi spondei mensuram istuc servat: de v, 447 [479] mox
dicetiir: Trinummi autem v, 329 omm aulem meumst tHtim
aliam ob caiissam iam aupra reiecimus. Magis mirere non
fere minus insolens iu septenariis hoc genus esse quod
spondiacum inter duo iambica vocabula mediiim babet>
non infrequens illnd in aenariis: cuiim quidem rei caussa
non haec fuit quod non satis concinna illa species videretnr,
sed quod nimis leuis et sedata: maiorem eniin vigorfm et
alacritatem quandam trocbaici tetrametri prae se lerunt.
Hinc igitur est cur nnum tantum eiusmodi exemplum ia
Trin. exstet v. 808, tria in Bacch. v. 458. 694. 721 [490. 7S1.
758]: habet rectdm uiam, matis maVm modis. patri uet^ tti^
erit sigmim datum. Eadeuiqne causaa eat cur aliquaulo frC'
quentiora sint quae pro spundiaco anapaesticiim
iambicia interpositum, ut Trin. 351. 1179. Bacch.
428. 434. 453 [84. 444. 460. 466. 485]: haWs
item uideds licet, lociim lejmium tlabo, scttcx mi>
puero fuit, dies faddt minu.s, quiilnn periit
similitudinem prope accedit Bacch. 447 j
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 467
nmts, Contra nimiam yehementiam^ qualis anapaestico nu-
mero aptior esset, Tisa sunt duo anapaestica habere iambi-
com praecedentia: quod quemadmodum in senariis perrarum
est (iii Mil. I, 1, 31), ita semel admissum est in septenario
TriiL 918 ^dndo egomet memini mihi,*) Cui non prorsus
par est Y. 847 ddt homini miserd innle [mali Trin.^]: nam
iibieumque anapaesticam brevis yox monosyllaba praecedit,
&cile sentitur tamquam in unam paeonicam ambas voces ccxxxiv
eodescere pronuntiando : paeonicis autem (utpote dactylica-
rom rationem aequantibus) si legitimus fuit in prima syllaba
leeentas, fieri non potuit quin eum ultima quoque in versu
Rdperet. Qua ratiocinatione identidem utemur infra; cum
dns rei vig in ipsis septenariis latius pateat.**) Vt non di-
Tersa illonim dat homini misero male ratio sit atque horum
in Bacch. 15. 446. 521 [46. 478. 553] : renumeret facidt hi-
kns, mulierem tenedt sedms, heneuoUns uiuit sibi^ quae eo
Biinas offensionis habent, quod eo in locO; ut in senariis di-
limns, paeonica ne tum quidem yitata sunt^ ciim ab oxyto-
lii non excipiuntur; ut cdpitibus quassdntibus, Oriiciscdum me
tt Qhrysalo, digitulis primdribus Bacch. 2X3. 330. 638 [305.
562. 675]. — Sed spondiacam vocem ne ante duas oxyto-
^ quidem trochaicorum elegantia probavit, nec illius exem-
pla hae duae^ in quibus nunc subsistere solemus, fabulae
Plautinae praebent praeter duo corrupta. Nam illum v. 329
^tum dmne autefn metimst tuum, m quem iam bis incidit
oratio, nunc tertio argumento intellegitur reiectaneum esse:
«aec autem v. 883 tuum primum memord mihi triplicem trans-
Positionem admittere annotatio nostra docet. Multo igitur
•^us pro spondeo esse illuni v. 957***) potest, ubi oxy-
^Da non sequuntur: et ego illdm nossetn dpprohe: vel adeo
^ ^mto dare epistidam v. 898. De iambicis autem eum
*) Ad anapaesticorQm Bimilitadinem proxime accedens exemplam
"^714: quod meum erit id erit tuum tranapoBitione removimas, coias
^- XVI ratio reddetar [p. 490].
**) Itaqae etsi nihil impedit quomiuas Trin. v. 877 dicamas ana-
t>^co iambicoque vocabalo finiri, tamen rectias etiam exire in pae-
orttcnin cum iambico dicemas: homines ubi habitent pater.
) [t'f. annot. ed. alt.]
30*
468 PRULEOOMENA DE RAllONIBVS
Tersus locum doh refugientibuE idem hic valet quod in se-
nariis, velut Trin. 352. 360. 728. 910. 1034. 1044. 1164: de
V choriambicis molossiet»({ue illic satis iam dispiitarimQs.
In hoc nutem uuo longius est trochaicorum ar» progressa
quod, etiam nnllts oxytonis sequentibus, iooicam vocem,
quippe simillimam molossicae, noH respuerunt: qualis ut rara,
ita eerta est Baccb. 8. 406 [39. 438]:
meretricea cogndmiaeii.
ctipiebat suffragio.
Prius qtiam ad priorem partem septonarii progrediamur,
videndum est de utriusque partis confiniis. Id quae
cum legitima versus caesura iiicidat, non est mirum perraro
transituni e priore in posteriorem part«m bi3jllab& vocabulo
fieri. Atque durior etiam eo in loco iambo spondeua eat:
cuius unum cxemplum removimus [cf. p. 457 annot.], alt*-
rum Trin. 982 tantum ab interpuuctione aliquam escusatiu-
nem habet*):
Fftssua Charmidem defiisse aurihu tibiV SV. striptiiiu
, quidem.
Nam alia ratio est v. G99 et 973:
Id ^s ut, ubi adfinitatem ttiler nos uostram adstrio-
xerifi :
Charmides ego siim. SY. nequiquam liercles: uam nihil
auri fero:
quorum priore pro una voce sunt ititiT et encttticuin MOt
pronomen, altero pro duabus vocibus /terrle rs: nam etai ne
sic quidem htc nitet a caesurae elegantia, tamen paiillo Uli-
Qus durum hoc quam illud est. Facilius nt dixi iambicniu
vocabulum poetae toleraruut, ut Baccii.44 [75: cf. !nfrap.501|
et Trinummi eo versu qui iam quurtum in exaiueu veuit 339:
ccxxxvi Simulato lue am^re. Vtrnm ego ioain id
De meo: nam quud tuuui»t, tneamsl.
EMENPATIONIS PLAVTINAE. 469
quamqiiam de meumst prope idem valet quod paullo ante de
herd^s. De tertio exemplo Trin. 661:
Perpeti nequed: simul piget parum pudere te
hifra dicendi opportunitas redibit.
Prior autem pars tetrametri cum e cretico et pentlie-
mimeri iambico constet, de utroque seorsum dicendum est,
ordiendum autem ab iambica parte:
■ ■ .|-^..-o||
Qnam nbi dixero et leges et elegantias et cautiones prope-
modum omnes cum ipsis senariis commuDes habere, pauca
erunt quae addantur. Primum igitur non frequentiores quam
in senariis hi snnt ab initio Terborum ordines ^ -^ I ^ -^ , ut
Trin. 322. 1124. 1123. Bacch. 666. 1103 [703. 1142]:
Qui ipsus sibi | satis plac^t nec
Hae Bonitu | sno moram mihi
Egi ei rei | fundiis pater ait
Ceterum ] quantifm lubet me
Haec oues | uobis malam rem
Porro etiam anapaesticae spondiacaeve Tocis par est in se-
cundo pede raritaB. Et vere quidem anapaesticae in
tota Trinnmmo Bacchidibnsque esemplum non exstat, sed
tantum ad aliquam illius similitudinem accedentia ut Trin.
351 et iUiic:
Qnod habes ne habeas: et illilc quod ....
(nbi tamen oxytonnm heU>eas excipiens anapaestus vix placi-
toruB sit, nisi interpunctio intercedat), vel etiam magis am-ccxxxvu
bigaa m ed, 6b edm Trin. 1066. Bacch. 27. 647 [58. 684], in
I qnibuH '« («w monosyllaba esse possunt: quibus aoceilit sin-
[ularem ratiouem habens iffitur Trin. 333:
Nihil istorum. Qttid igilur? Per eomitatem edepol
pater:
uiapaMliiu namari Telituui^utia prorsus eo emollitur
I iti pti'-""''', »H t" ftriiT!f! »y!k()n intTiii jiaponis leni-
■-■■ \'.iiii rh:,ir M',,- |iaeonica
j'ihil hI!'. i.-i ■■■! l|!n in loco
470 PBOLBQOHENA DE BATIONIBVS
aeptenarii habuere: id quod duobus Trinummi exemplis pro-
batur V. 370. 1039:
Tii tnodo ue me pr6hibeds accipere, si quid det mihi:
Eae misere etiam ad pdrieiem sunt fizae clauLs ferreis.
Plus sane molestiae eodem in loco admisaum choriambi-
cum Tocabulum creat, sed idem tamen minus insuaTitatia
habens quam osytonesi recepta pentasyllabum huius men-
aurae - '^'^^ -^: unde iudicari poterit utrum scribendi exem-
plum V. 1023 praestet:
Qu6rum unua mrriptterit currenti cnraori Bolum,
accedeote spondiaci (uniis) duritie asperrimum, an
Qu6rum hercle unus siirpuerit currenti cursori aolum.
Spondiacis autem in aecundo pede vocibua non magia esl^B
locua conceasuH quam in aenariis. Non repugnant t. 619. 662
Vlciscare et mihi ut ergd te
M^ qui abusuB siim tantdm rem
ut in quibua et ergdle*) et tantdmrem**) vi encliaia in triay! —
laba co&leacant. Vnum nescio designatum est p. ccxxiv [459]^-^
quod sane siDgulare est partiiim non compositanim ne scio^
ccxxsvtii accentum etiam post factam compositionem serTasse. Parum
autem excusatiouis paratum csse versui 670 acntio, qualem
a B proditum cum Hermanno aervavi:
Facilc inuentust: datur ignis, tamenetsi ab iuimico petas.
Quare haud scio an coDsultius sit a reliquorum librorum
memoria Facik esf imientu proticisci ad hanc speciem rerstu
commendandam :
Facilest***) inuentu: datur ignis: tametsi ab inimioi petM:
quando nec molossus ille iniienhi inaolens est ncc bisylla)
tamelsi (tamquam tam etsi ^ - -
•) |Cf. NoT. eio. Plant. I p. SG sq.]
**) [Hoc se vix rede excnBasae portea
{nntatn odtmM gum rem tnuBpoiieiu in '
••*) IFdcil at Trin.» of. Opm»
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 471
nam absonum est de tdmetsi cogitare. Vitiosior etiam Mil.
ni, 1; 36 geminum anapaestum excipiens spondeus:
Clare oculis uideo, pernix sum,
ubi sum pemix transponendum: omnium autem maxime; si
quem horum sensum habeo; intolerabiles hi accentus Bacch.
394 [426]:
Ante solem exdrienttm nisi m palaestram ueneras:
qui versus vide quanto lenius velut sic fluat:
Ante solem nisi tu exorientem m p. u.
Postremo primus post creticum pes non minorem
quam in ipsis senariis varietatem recepit: nec vel tantillum
inelegantiae sive spondiaca sive anapaestica vox illic habere
visa est, ut ulla umquam cura, etiam ubi liceret facillime,
vitata sit. Nec omnino fugere quemquam potest, accentuum
et numerorum repugnantiam; ab ipsa necessitate apud hos
poetas profectam et tamquam invitis concessam, eisdem paul-
latim in voluptatem vertisse et multo prius non mediocri ex
parte probari coeptam esse ut aliquid gratiae afferentem,
quam in certam consuetudinem eius aetatis abiret; quae ex-ccxxxix
cultam et ad legum constantiam revocatam syllabarum quan-
titatem solam secuta est. Quae mutatio per quos gradus
progressa sit, altera ex parte finis versuum, altera ex parte,
sed diversa ratione, eorundem initium ostendit: luculentissi-
mo autem documento ipsorum initium septenariorum est.
Velut quod modo dicebam, ne voluisse quidem veteres illos
spondiaca vel anapaestica vocabula proximo post creticum
loco vitare, velut Trin. 855:
Qudmodo quidque agerem: nunc adeo . . . . ,
id plarimis exemplis perspicitur huiusmodi (Trin. 843. 848):
TfniA effo die | nomen Trinummo
>4|0UJr tiium nummum
^ accentu haec sic dis-
472 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Talibus igitur cavendum est ne ad seyeriorem accentas ob-
seryationem; quam quae ipsis poetis placuit, umquam exactis
de transpositione calidius quam peritius cogites. Ceteram,
ne hoc praetermittam, a senariorum initio ad eom, qoi illi
respondet; septenariorum locum non modo trochaicarom to-
cum oxjtonesis tralata est, de qua supra satis disputavimas,
sed raris exemplis etiam dactylicarum paroxytonesis. Cui
quemadmodum elisio non obstitit in illo exemplo
Bacchidem. Vtramne ergo ,
ita nihil impediit quominus p.cxLViii [394] Captivorum Ter-
sum ab his verbis ordiremur:
Ten negas | Tynddrum esse? Nego ego
ccxL Multo autem maior libertas cum ipsi cretico, cuios
cum senario coniunctione septenarius nascitur, concederetur,
mixta huius partis et eius quae eam excipit licentia incredi-
bilis orta est numerorum varietaS; qualem vix ullum metrum
prae se fert. Nec mirum septenariorum ab initio licentia
multum senariorum licentiam superari, cum, quo qui longior
versus est, eo plus spatii et copiae concessum sit ad neglec-
tae artis offensionem rursus obscurandam et tamquam com-
pensandam: nam haec vera caussa est cur plus ab initio
quam vel in medio vel in extremo versu liceret. Vt autem
primum de ipso cretico illo seorsum dicam, recordandum
est his eum metricis figuris variari, quas infra posui una
cum insequentis iambi formis vicariis:
f
KJ
J_
v^
_/
a
A
^
\J
/
1
1
--
t
p
t
w
v5-^
1
\JJ
±
T
kXj
KJ
k!^j
j
(-
s^)
B
2.
__
/
'
C
—
I.
1
T)
>
KJ<J
_/
t
V-^W (^
1
nam ^ ^^^ ^ et ^ ^ ^^ ab reliquarum societate exclusas
esse constat, quod non potest trochaei locum proceleusmaticus
sustinere. Quodsi verborum ordines hi sunt ut creticus uno
RMENDATIONIS PLAVTINAE. 473
Tocabulo comprehendatur: quoniam in duas breves desinens
paroxytonum nec lingua habet nec poetice induxit: quattuor
tailtum ex illa multitudine formae relinquuntur accentum in ccxli
altima recipientes contra usum linguac, quas^4^CD litteris
notaTimus. Qualium in primo pede vocabulorum nullum de-
fagerunt poetae: velut A Bacch. 10 [40]:
Miserius nihil est qnam mulier
B Trin. 702*1 1021. 1160:
Cdffnatds adfinitatem
Chirxichus fiiit Cerconicus
Postremo quod uis non duces
(quorum ultimo minime opus fuit inserto hoc pronomine:)
C Bacch. 44. 397 [75. 429]:
SimtUato me amare. Ytrum ego ioc(^n ....
Sdliendo sese ^xercebant
D Trin. 381. 612. 701. 711. 886. 1016. 1033:
Historidm ueterem atque antiquam
Fldgitium quidem hercle fiet
Effugias ex lirbe inanis
et sic in ceteris Ijysitdes, Concubiiiniy (Ttirguliost, Amhitio.
Consequens est ut, si non uno vocabulo^ sed duobus pluri-
busve creticus constet, horum ultimum aut iambicum sit aut
spondiacum aut anapaesticum aut bacchiacum; fiat igitur oxy-
tonum: quod quidem hoc exemplo declarare lieet:
b -V _ j. _ ^ P
d ^ -.^j j. \
e ^s ._- _'.
Velut formam a habes Trin. 909. 1048:
Non placet qui amicos intra
Male fidem seruando illis quoque
*) fVersnin 702 in ed. alt. cura Kochio insiiicium habei Rit-
ncbelias.]
1
474 PROLEGOHENA DE BAT10NIBV&
.16 TriD. 349. 850. 891:
De magnis diuitiia ei qaid
Neque noui neque natus necne
Quasi dicds si quid crediderim
c Bacch. 13. 22 [44. 53]. Mil. III, 1, 161:
td, amabd te, huic caueas. Quid isti ....
Qui anu^? Quia Bacchis Bacchus ....
Qu6d eonim causa dbBOnatumst
d Trin. 310. 348. 357. 622. 632. 636. 854:
Ttt si animiim uicisti potius
et sic Ne pir/edt, N&n edepdl, Sed generum, Quid faceres, Sat "
sajnd, Qaae mluil simihaque multa*): denique formam
« Trin. 304. 356. 604. 660:
Meum animum tibi seruitutem
Et aliis qui cdmitati
Quoi homini desp6adit
quamquam hi quidem aDapaesti, cum paeouici potius Qumeri
partem faciaot, omnium minimum ofFensionis habent longe-
que lenius ad aures aecidunt quam illi -i!>^-. Quid? quod
simile quiddam vei in iambos cadit, quorum ieniores hi sunt
[iOi/[^j.i quam hi -■-'1^-, qui propiua ad anapaestoram na-
turam accedunt**): atque adeo iu spondeoB, c quibus duriores
tales ^ I - - quam illi >^^ I - -i.
Siieorsum ipsiue principii, quod cretico continetur, oxjto-
*) Hic quoqae anapaeBtoa qaam dod diiplicaerit poetii,
hinc iiitellegitar qnod mnltii ille exemplif Titari ddIIo negrftio \
nt, Telnt:
Tu dnimam si aioftti potias
N6n tibi 6depol p^rnegare .
8^d QostrDm ire ginetv»a ecoillui
Idemqne in proiimum anapaeflhun formae t cadit;
Hfam tibi animum B^niitatem
**) Potnenimai igitnr eam foraum, coi a li
tabala snpra propouta, in doM aio diip
uupiicaern pantu , wmMi
itari ddUo n«gotv> fnta^^—
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 47«0
nesim persecatns Bum, seorsum proximi post principium
pedis ozytonesim. Quodsi utriusque partis licentiam omhera
etiam in uno eodemque versu coniunctam esse complexio-
nnmqne hac yia nascentium prope nullam esse improbatam
dizero, miram accentuum varietatem^ quae in quinque sylla-
bis primis septenariorum regnat, ex uno fonte derivavero.
Nam quod alibi non mediocri cura esse vitatum vidimus nec
nisi certis condicionibus admissum; ut bina se vocabula oxy-
tona exciperent, id illic tot fere modis factum est, quot modi
sunt copulandarum inter se latinarum graecarumque littera-
rum illarum; quibus utriusque partis singulas formas podicas
signavimus. Nisi quod ceteris rariores eae formae sunt quae
sive priore sive posteriore loco spondiacum habent (B et b
com C et c, atque p), frequentissimae quae iambicum (A et
a atque a). Ab a ut incipiam^ Aa habes Bacch. 1109 [1148J:
Arietes truc^s nos erimus
aa Trin. 1180. Bacch. 348 [380]. Mil. IV, 8, 23:
() pater, pater mi; salue
Quibus tuifm patrem meque una
Nihil aquam mordr. Cur? Malo
J?a Trin. 1082: ccxliv
Argenti minis numeratis
ba Trin. 1169:
Quid quassas capiit? Cruciatur
ca Mil. IV, 8, 67:
Ad amores meos et sensi
Da Trin. 1134:
Lysiteli quidem Philtonis
rfa Trin. 363. 903. 1124:
Nam sapiens quidem pol ipse
Qua faciest homo? Sesquipede
Hae sonitii su6 moram mihi
quo versu etsi tertia vox oxytona sequitur, tamen quoniam
utrumque pro se recte se habuit, et Hae soniiii et Stw nW'
476 PROLEGOMKNA DE RATIONIBVS
rdm, ne consociatio quidem utriusque licentiae improbat^^
est. Progredimur ad genua ^, cuiu^ hae formae Bont q™ m
infra posni:
A^ Mil IV, 8, 49:
MtJliebr^s mores discendi
op Trin. 1040. 10,87. Bacch. 346. 678. 1103 [378.715. 1142; "S
Vbi ma\6e mores adfigi
Ego mis^r summis periclis ' . .
Ad probnlm dainiiUm fi^itinm
Quid? stiliim ceram tabellas . . ^ .
Haec oues uobis malam rem
in quem Tersum idem quod in Trin. 1134 cadit.
(Bp Mil. II, 3, 10*):
Pr6fect6 nidi. Tun? Egomet ]
ccxLv&p Bacch. 645. 1106 [682. 1145]:
Qui in mentem nenit tibi istuc
Quia nostros agiids conclusos
quamquam homm priore sic facillime potuerat spondcorun^^
durities vitari: ^ni iii ntentem Hbi \tenit isttic. . . . ^
cp Trin. 693 l.:f. p. 331]. 71C:
Te liouest<>t, me iiutpm coulutitet
Ego amicus uumquam tibi ero alio
ubi nunc intellego non opus fuisse transpositis tibi niimquam—^
rfp Mil. II, 5, 23. III, 1, 110. 128:
Certe equidem noster sum. Et pol ego
Quundo habco multos cognatos
Huic homini digmimst diuitia^,
8equitur tertium genus fi cuius a^cipt' liaec csenipU
^T Trin. 615. 671. Mil. IV, 4, 2rh
Propemodum *quid ilhc festiiipt
Quom inopiast, cupias: qnai lo
Abierim cupiens istioa
*) [Cf. aimot. ad haiio var
EHENDATIONIS PLAVTINAE. 477
eT Hil. n, 2, 95 (qaando anceps est Baccli. 58 [^9])-
Quid agimils? facilest: trecentae
ay Trin. 700. 880. 914. 1125. Mil. II, 3, 36:
Atque eum agnlm dedens nec quicquam hic
Miilta simill rogitas: nescio quid
Qu6d (in) manil teneas atque oculis
Neque fuit neque erit neque esse quemquam
Si b6c palam fuerit. quid peius
quorum versuum primo si non necessario requiritur mutatio,
tamen quoniam multo minus gratiae habere - ^ | v^ ^ quam
- 1 ^ -^ vel v^ ^ I v/ ^ sentimus, certae elegantiae laude praestabit
Atque eum ctim agrum dederis*): secundo autem insequens ccxlvi
nescio spondeus adeo auget profecto accentuum insolentiam,
nt vix reprehendendus sit qui eam saltem iambica rogas
forma in anapaesticae rogitas locum substituta aliqua ex
parte lenire instituat [sic Trin.^].
JBt Trin. 720:
Fillmentas iubeam suppingi
quem si ad maiorem scilicet elegantiae speciem noluit poeta
sic revocare, Fnlmentds suppingi iubeam, minus etiam caussae
est cur in v. 905 haereamus:
N6uistin' hominem? Ridicule
Ir Bacch. 60 [91 J:
Siimne autem nihili qui nequeam
dt Trin. 965. Bacch. 39 [70J. Mil. III, l, 36:
Atque etiam Philippilm numeratum
Pr6 galea scaphiiim, pro insigni
Clare oculis uideo, sum pernix manibus, pedibus mobilis:
sic enim ex optimorum vestigiis libroruin scribendum. Nani
in tralaticium verborum ordinem Clure ocidis uUieo, i^emix
stim idem cadit profecto quod in Multa simtil rogitus nesc)o
*) [IIoc de nameris haias versas iadiciam postea ipsi KiUcbelio
severius visom est; ceterum eutn delevit in ed. alt. cum Bentleio, ut
V. 682. C95 et fortasse 687 |
478 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
guid, Qoalibus facile perspicitur cur eandem, quam snpra
allatis Hae sonitu meo mordm mihi et Haec oues Hobis ma-
Idm rem (da et afi), excusationem non adhibeamus. Quippe
hoc interest quod^ si praemissum sive creticum sive cretici
formam vicariam separayeris^ omni offensione yacuum senarii
initium praebent Med mordm mihi et Vcbis maldm. rem, non
praebent Bogitds, nesclo quid et Video, pemix sum: in quibus
vix satis gravi interpunctione, ut in exemplis p. ccxxiii [458]
ccxLYii tractatis, ab anapaesto spondeus dirimitur. Quamquam haec
quidem eiusmodi esse concedimus, ut, posteaquam de longe
plurimis licuerit sat certo et confidenter statuere, illa ipsa
demum .lubricam existimationem habeant et dubiam eorum
finium^ quos ultra citraque nequeat consistere rectum, discrip-
tionem. Idemque volo de illo versu dictum esse, quem iam
p. ccxxxvi [469] tetigi, Trin. 661:
Perpeti neque6: simill pig^t panim pudere te.
Nam cum non possit sane non dubitationem movere quattuor
oxytonorum cumulatio, tamen difiicile dictu est quid eo
versu^ qualem codices exhibent, faciendum sit:
Perpeti nequeo: simul me piget parum pudere te:
in quo mordicus tenendum est, quod p. cxxxviii [385]*) docui-
mus, non posse pro duabus brevibus piget esse. Nihil igitor
relictum esse video nisi ut, qui repetitam oxytonesim ferendam
esse neget, monosyllabam simul vocis pronuntiationem huc
aseiscat; quae in medium septenarium etiam illo exemplo
incidit quod p. CXLVII [393] attulimus.
Ceterum paucarum, quas non attigi, formarum exempla
in aliis fabulis alii quaerant: quarum si unam et item alte-
ram carere exemplo apparuerit, casu factum putato: nam
rationi uuUa repugnat.
Sed nondum permensi sumus septenariorum initii prope
iniinitam varietatem. Restant enim eae formae, quae conti-
nuato per utramque partem uno vocabulo oxytono fiunt. E
quo genere has notavi:
*) [ubi vide annotationem.]
EMENDATlONiS PLAVTINAE. 479
a j. yj \ j. - j. CCXLVlil
b JL \ ^ j. - j.
C ± \j ± - ±
d J. \J \ ySt \J - J
€ L \j \ \^ \J \J J.
f J. \j \ J. \J \J ±
g j. \ \j j. ^ \j j
k ± \ - \i \j \j j.
i j. \ - j - j
i j \ . \!f \j - j
a Trin. 375. 943. 972. 1131:
Dilcere lixorem sine dote
Vsque aqua aduorsa per amnem
Abi sis niigatdr nugari
Qaod datum iltendilmst repetundi
quo pertinent e Bacch. 64. 365. 369. 384. 638. 1171 [95. 397.
401. 416. 675. 1210]. Mil. V, 8, 60 molossica vocabula drgen-
tum laudabunt iniusttis paulispthr stiniMbs lenones senwrxim,
h Trin. 358. Mil. m, 1, 47. 101. 138. 182:
Quoi tu egestatem tolerare
Vel cauillatdr facetus
Tdm piatricem clementer
c Bacch. 722 [759J:
O imperatorem probum. iam
d Trin. 343. 1088:
Vt ita te aliorilm raiserescat
Vectus capitali periclo
e Trin. 846. 351:
Quas ego neque ocuh^s neque pedibus .... ccxlix
Qadd habes ne habeas, et illuc quod ....
ubi paeonis instar esse binas voces memento.
f Trin. 620. 1010. Bacch. 20. 48. 416 [51. 79. 448J:
Adde gradum, .adpropera^ iamdudum ....
Duae me unum expetitis palumbem
S/ apud te eueniiit desubito
480 PKOLEGOMENA DE RATIONIBVS
g Mil. III, 1, 207:
Qui nisi adillterio studiosus
h Mil. II, 3, 25:
Tuum stultiloquiiim. qui uero
quo exemplo satis defenditur quod Hermannus posuit Bacch.7:
P61 lusciniolae quoque metuo
ubi ipse Vetus omittit quod vulgo additur ego. *)
i Trin. 378:
Egone ind6tatam te uxorem ut patiar? LY. patiundiimst^
pater:
nam huie formae satis praesidii paratum esse eis videtur
quas B^ ei bfi litteris signavimus. Quamquam cum te pro-
nomen Ambrosianus iguoret, quaeri potest num forte a poe-
tae manu horum aliquod exemplorum quae infra posui pro-
fectum sit:
Egone indotatam lixorem ut te patiar ....
Egone ut te indotatam uxorem patiar ....
^gone indotatam ilt te uxorem patiar ....
A Trin. 1138:
Mddo mi aduenienti nugator
si libros sequimur. Verum hoc nemo non sentit quanto as-
ccL perius ad aures accidat quam specie tantum similia lusclimo-
lae et inddtaiam: quae asperitas nobis tam est molesta yisa,
ut eum versum non dubitaremus immisso hic ad illius simi*
litudinem revocare**) qui est in Bacch. 506 [538J:
Niim quae aduenicnti aegritudo
Tantae molis erat septenariorum trochaicorum et artem
eximiam et modicam certisque iinibus circumscriptam liber-
tatem explieare. Ne tamen in nimiam molem praefatio cres-
cat, reliqua metra mitto in praesens, in eo solo acquiescens
ut iambicorum trochaicorumque in observando accentu seve-
*) [Cf. Opusc. phil. II p. 301.]
**) [In ed. alt. aduenienti reliquit addens 'etsi ferri poteat, tameii
haud scio an recte gratiores nnmeros aduenienti hic commendaTerim.']
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 481
ritati prorsus oppositam esse anapaesticorum licentiam di-
cam^ utpote vix ullis in eo genere legibus astrictam: id quod
etiam de iambicis octonariis dictum esse yoIo^ non item de
septenariis iambicis. Ab illorum autem veris rationibus per-
spiciendis longissime afuit^ cuius teretes nimirum aures hos
accentas fastidirent:
Magis quam id reputo^ tam magis uror^ quae meus fi-
lius turbauit.
Oniiiia me mala cons^ctantilr, omnibus exitiis interii.
Haec igitur et his cognata nunc mitto^ ut longe uberrimum
locum^ qui de accentus doctrina restat^ paucis perstringam
potins quam debita eius gravitati diligentia pertractem.
CAPVT XVI.
Etenim quae per superius caput totum de accentu dis-
Beriii, ad grammaticum accentum spectant omnia: aequi- gcli
tnr nunc ut de accentu logico dicatur.*) Cui cum ratio item
iuberet non repugnare metricum accentum, sed conciliari^ ei
postulato facile intellegitur non potuisse aliter satisfieri^ nisi
ut, quas voces vis sententiae intenderet, has versus quoque
ei loci reciperent qui maiorem a numerorum rationibus vim
habent, h. e. ut in arsi collocarentur nec vel in thesi
delitescerent vel elisione absorberentur. Atque haec
illa lex est; quam cum praeclare Bentleius indagasset, tamen
haud, scio an aliquotiens ad paullo scveriorem normam quam
par fuit exegerit concinnitatis studio nimio. Nec id mirum,
cum in tota metrica prosodiacaque disciplina Plautina Teren-
tianaque nihil sit quod vel cautius vel subtilius iudicium re-
quirat. Quippe non potuit uni inexorabili necessitati id ge-
nos astrictum esse, quod cum saepissime e solo sensu poetae
snspensum esset, multo magis artis fuit quam scientiae. Et-
enim cum ab eis vocibus, quae notionis pondere insigues iu-
dabitatam habent vim sententiae, ad eas, quae destitutae
gunt omni, per plurimos gradus deveniatur: etsi de illorum
*) Non ignoro equidem hac potestate non esse 'accentum' dictum
A veteribns. Qno tamen nomine, at perspicuitati consulam, utor eo
libentios qno planior cognata vis et ratio utriusque generia fiat.
FB. BITHrHEUI OPV8CVLA V. 31
482 PHOLEGOMENA DE RATIONIBVS
generum neutro fluctuabit iudicium^ at de hornm multitudine^
quae sunt media nec aut gravem intentionem postalaat ant
nuUam admittunt^ saepe non possumus non yehementer am-
bigere utrum intendere an non intendere ipsos poetas Tel
voluisse vel potuisse dicamus. Et tamen si, quam illi Wam
tenuerint, volumus generatim definire, fugere neminem potest
GCLii id eos studuissC; ut quantum possent extra arsim nullam
omnino vocabulum collocarent^ modo id aliqua vi praeditiim
esset quantumvis ea exigua^ sed ut numerorum yerborumqae
ordines miriflco artificio temperatos exaequarent. Velut per-^
curre sis in id intentus principium Trinummi: suos icto^
metricos singulis fere vocibus esse invenieSy paucitatemqa
mirabere earum^ quae cum in thesi cubent, nulla sui
arsim occupent. Nam arsim quod non semper ea syllat»^
occupat, quae grammaticum accentum habet^ id nihil ad lo-
gicum pertinet: cui quidem non minus satisfit si velat viiai
sent^tiae habens uideo vel aequom numerorum accentu noB
hoc intenditur, nideo, aequom, sed hoc potius uideo, aequ»9m>
Non hoc dicam^ nihil prorsus interesse ad vim sententic^
utrum in eam syllabam, quam consuetudo linguae acait, ^^
in eam quae grammatico accentu caret, ictus metricas in^'
dat: concedam copulato grammatico cum rhythmico accea^
omnium fortissimum accentum logicum prodire: nego nuUcii'
vel exilem solo rhythmico effici. Quod nisi ita esset^ nuUin*
umquam oxytouae vocis (qualium tantam esse in versibo^
frequentiam vidimus) gravius eff^erri notio potuisset. Ergo
etsi paullo sane distinctius extolli animum notionem sentimns
hac coUocatione verborum Trin. 310: Tu dnimum si uieisii
potius*), quam hac Tu si animum uicisti potius, tamen nec
*) Hoc si elegantiores scilicet Bcioli qoidam propterea esse for-
tias ad sententiam qaam animum docent, quod in (inimum accentnm
radix vocis recipiat, in qua ipsa notionis significatio consistat, in afii-
mum antem adventicia pars vocis, qiiae est terminatio, acaatnr: nihil
nisi ignorantiam produnt suam, communicata cum graeca latiDsque
lingua vemaculae linguae ratione, quae ab illis est aUenissimai. Qoi
quo tandem artificio elSectum esse dicant, ut nllo in loco taliam no-
tionum radices acuerentur, quales sunt parduit, hondribus cam bIub
centenis ?
KMENDATIONI8 PLAVTINAE. 483
>xytonum animum dicendum e8t non plus intentionis habere ccliu
|uam si in thesi velut sic delitescat Tti si anitmm eocpwfnasti
wHus^ nec sententiae non etiam media vi intentionis satisReri.
tem Bacch. v. 188 [220] cum sententia extolli auri notionem
ubeat: ea cum fortissime sane velut hoc exemplo acuatur:
Fortdsse isti atiro iam opus est, tamen ex eo, quod talis con-
brmatio yerborum iuiri non potest^ non consequitur non
^raestare eum ordinem^ qui aliquo modo auro vocem in-
«ndit: Nam istic fortcwse aurost opus (quem ipsi codices
iraestant) prae eo quo illa prorsus supprimitur: Nam istic
^ortasse auro opus est
lam yide mihi quae et qualia sint quae in eodem illo
)riDcipio Trinummi extra arsim posita sint. Primum mo-
losyllaba habes vel elisione monosyllaba facta^ leviorisque
lomenti bisyllaba: particulas, pronomina, sine quibus ne
eri quidem enuntiata possunt: breyiculas nominnm verbo-
imque formas nihil insignioris notionis, nedum ullius ad
ententiam ponderis quicquam habentium. Velut: Sequere
Ac me gnata ut munus fungdris tuum, Sequik, sed finem fdre
uem dicam nescio. Adesty en iUae [cf. p. 455] snnt aedes,
Jeducam si quidem operam . . . Huc,quae dbiit intro, dicam si
nimum aduortitis, Primum mihi Pkmtus. , . . Tum illdnc
tihi esse . . . Sed (ki quid huc . . . Accipite et date uaciuas
uris dum eloquor, Quoniam ei qui me aleret . . . Dedi
t meam ynatam, quicum una aetatem exigat. Sed de drgu-
nento ne exspectetis . . . Senes qui huc uenient, i rem uobis
iperient, Nunc uos Iwc rogat Vt liceat possid&e hanc nomefi ccliv
dbulam. Satis est exemplorum^ in quibus accentu et con-
unctiones carent formaeque relativae coagmentandis tantum
mimtiatis inservientes^ et tales notiones quibus ne opus qui-
lem est ad sententiae summam percipiendam, sed aut ad
dus paullo aecuratiorem deiinitionem aut ad aliquem tantum
tultum ornatumque cogitationum. Nam intellegi quidem pro-
ecto etiam haec potuerant: Sequere hac gnata sine mCy en
llae aedes sine Sfunt, si operani dare promittitis sine quidem,
um illann esse sine mihiy dedi ei gnatam quicum aetatem exigat
line meam et una, senes qui uenient sine huc, i uobis aperient
line rem: item nune hov rogat sine uos, et possidere nomen
31*
484
l'l(OLKUOUEMA Db: KATKINItlVS
fcdnilam sine hanr: neque enim de alia niei de hac fabuU
cogitari potest, oec de aliis, quos roget poeta, nisi de ipnis
spectatoribtm : contra non aliquod uomeu, aed hoc unnm
praeter reliqua omttia suae vutt fabulae imponi, quapropter
non niinc lior iids rfx/nt illa coUocanda eraiit cnin Palatinix.
sed cntii Auibrosiano nilnr uos hic rogat.*) Sed etiam paullo
]ongiores vocabulorum formae et snajite signilicatione ali-
quanto ampliores notioiiei^ tameu ita se Iiabere ad totius
enuntiati Hui ratlonem possunt, ut buius aummue nuUuui
iiut peresiguum pondus addaut: e quo coiisequitur ut de-
litescere in tlieai potuerint. Sic in his v. 14: Qwniam n
(l»i w alerd nil uiileo i'ss*' ri-ticut, tautilla via est aitlro no-
tionis, ut nullo ipsiua aententiae detrimento sine uitiro dici
potuerit quoniam ei nihil tst relit-ui. Item v. 54 pro his
Onmihus amicis, quod mihi vst, cupio csse itcm licebat pro-
fecto etiam sine eupio velut sic: omnibtts iilim sit quod mihi.
V Vel v. 8r)9 Niinc lyo s/ potcro omamnttis luHHifwtii circwti-
duarc, Dabo opiram nihil momenti iu potero verbi notiooe
ease statim hinc intellegitur, quod eadem sine jiosse verbo
sic dici potuenmt: dabo ojicram ut }tomitu-m lynuimentis cir-
mmdtictm. Item perlevem vim fan'>r habet v. 674 rtputrs
quitl facere i-xjicias, quae prorsufl aequant alias Joquendi for-
mas ut 'quid velis, moiiHris, intendas': neque enim allo
modo facerc et diccrc vel similia ut opposita cogitantur. Nec
plus offensionis v. 131 vel homim iiduci'^hUi vel nHimi tm-
poti liabet, ubi et satia erat aduhscenli dici sine homini, et
tamquam in unam notionem cum illa coeunt tum animi im-
poti: similiter ac v. 381 wtercm lilqiic atitiquam. Hiuc iudi-
cari de centenis exemplia potent. Velut cuni Bacchidum
versus 6'i. 65 [H4. 96] aic acriptos Uermaunus exhibuit:
Ego sorori meae hddie coenam diire uolo uiaticam:
Tu dpsonatum facito nobis sit opulentum opsonium:
coutra libros utruinque, in quibus meae inmm lioilie est et
7V fiiato iipsimatum: iliud quidetn apparet necesaarium fuisse,
cum in i-enac notione primaria vis ait totius sententiae, nulla
•) [«
lioc Trin.' 'nt «
■uetadioi rationiqne convenienter.'|
. 27. 87. I6!i. 486 omDiDOi|ue con-
EMENDATIONIS PLAVTINAE, 485
prorsus in meae^): alterum non item, ubi tu facito opsonatum,
quod pro simplici tn opsonato est, nullam a depresso facito
verbo offensionem habet (nam quod etiam tu, ut oppositum
ego pronomini, intendendum esse videatur, de eo aliter exi-
stimandum esse infra intellegetur).
Praeter haec in illis quae e principio Trinummi excer-
psimus exemplis habes sane etiam gravioris momenti notio-
nes ab arsi exclusas: segxiere, [adest,^ dedi. At vero his quidem
aliunde excusatio praesto est rationi prorsus consentanea.
Posita enim sunt in ipso versuum initio: cuius loci na- gclvi
tura ea est ut, quoniam ibi vox exorditur, naturali necessi-
tate quadam pronuntiandi non eleventur verba sed extollan-
tur, etiamsi ictus numerorum, ut in iarabicis, non accedat.
Talia igitur sunt Bona Trin. 41, Bene 52, Credo 53, Deosque
57, Faxo 60, Men 69, et similia ubique.
Attamen ex eo, quod pondere carentes voces licuit in
ihesi deprimere, minime consequitur non potuisse acui in
Lrsi collocata. Immo ubicumque nulla ipsorum, quibus ali-
[uod enuntiatum fit, mutatione licuit vel satisfacere legi vel
lon satisfacere, consentaneum est ita verba disponere poetas
naluisse, ut singulae notiones sub ictus caderent quam ut
fuaedam extra ictus. Quid enim tandem caussae fuisse pute-
nus cur, quem ordinem ratio universa, e qua hoc genus
tuspensum est, dissuaderet, praeferrent ei qui commendatio-
lem concinnitatis habens cum nullo prorsus versus facien-
:ium incommodo coniunctus esset? Itaque huius vis ratio-
^inationis cum in emendandis illis poetis sat late pateat, tum
praecipuum ius quoddam habet in conciso coagmentatoque
senariorum metro: paullo enim liberiorem rationem, ut in
9iliis rebus, ita in hoc genere septenarii sequuntur, ab initio
potissimum versus: quo et faeito illud pertinet et potero,
quod nullo negotio cum arsi conciliare sic licebat: Nunc si
potero ego omamentis . . Sed Trin. v. 45 cum optio data esset
harum collocationum: guma hie prope me uox sonat et qiwia
hic uox prope me sonat, etsi ad sententiam nequaquam ne-
cessaria est prope notio, tamen quoniam accedere scriptor
*) [^Ego sorori meae cenam hodie . . OpuBC. phil. II p. 306.]
486 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Yoluit; intensam praestare obscuratae apparet'^): pari ratioo^
atque v. 2 non finein qtum fore dicam coUocavit^ sed fine^^
ccLvii forc queni dicam, tametsi ipsa forc voce ad sententiam qai-
dem facile careamus. Non gravior dare notio est in kis
ueniam iam darc grstio v. 325: neque enim vel dandae no-
gandaeque vel petendae dandaeque oppositio fit uUa: et
tamen aut ueniam ddre iam aut ddre iam ueniam**) poetaxo
maluisse ipsi codices fidem faciuut A et B. Similiter v. 898»
etiamsi non vitiosus ess^t spondeus^ tamen ferendum non
esset siio gnatd dare epistulam pro ddre suo gnaio epishM-
lam.***) Imprimis aptae, quibus huius concinnitatis studiniSB
eniteat; tales locutiones sunt quae usu sermonis frequentste^
constanter accentus servant, ut operam ddre vel ddre opemr^
item opus est, Vnde dupliciter in artem peccant libri v. 583'-
De ddte ut uideat quid opus sit facto: I modo, cnm ad op9SS
bi faeto sine ulla necessitate depressa accedat praeter ratio*
nem intensum ^it: quocirca haud cunctanter transponendaxs
fuit quid facto opfis sit: nam minimam ex illis vocibus 0130*
nibus vim habet facto. Fatendum est tamen quaedam saxi^
adeo exili notione esse^ ut ne cum summa intendendi coiH'
moditate quidem coniunctam accentus necessitatem habetii^-
quo multis in locis leviter addita ego, mifU, tibi pronomipB
pertinent. Velut nihil est quod ad positionis elegantiam ID
his desideretur v. 874. 995: qul hds miki dcdit epistulas et
qui mihi tris numtms dedit: quantumvis facili opera cum
Hermanno transponas has mihi qui dedit cpistfdas et miki
qui tris nummds dedit, — Ceterum in aliis saepe lenissimo
artificio illud efficitur ut e thesi in arsim transferatur voca-
bulum. Velut et bonus et seais, quamquam opposita inter
se, delitescunt in tralaticia specie versus 1064: Si bonus esi,
ohnoxim sum, sin secus est, faciam ut mones: eadem statim
ccLviii emergunt, ubi scripturae variationem eis adhibueris ipsiu»
antiquitatis oonsuetudine flagitatam si bofinst et sin sectist:
quo facto solum in thesi restans faeiam non )>ostulat inten-
*) ['Pro uno vocabnlo est prope me more antiqao.' Trin.*J
**) [In ed. alt. hanc codicis A scriptnram vix recte se ilH aeqni-
pcrasHe Ritschelius vidit.]
***) l^parum perite reiectum a Muellero de pros. p. 213.' Trin.^J
EMEKDATIONIS PLAVTINAE. 487
(ioflem. Idem inter is probus est et is probust interest v. 321
ei consimilia molta.
Aliod est genus collocandorum yerborum; quo logico
Mcentoi singnlari quadam ratione satisfit. Non negabunt,
qoi hanim rerum usum habent^ bonum versiculum esse Et
9» Mt ^ aqua pdier interdixit metis, Ignis notionem aequat
pnrfecto gravitate aqua: et tamen hoc supprimi in thesi
ndetnr. Vemm enimvero videtur tantum. Quippe ubicum-
tne iambicnm yel pyrrhichiacum vocabulum brevis vox mo-
Boeyllaba praecedit in arsi posita, huius vis arsis ad inse-
fVBtes syllabas ita pertinuit, eae ut non sentirentur tam-
fuun prorsns delitescentes in thesi^ sed qt coalescentes cum
fnegressa in trisyllabum vocabulum. Nec caussa latet eius
nij com una longa arsis j., ubi in duas breves solvitur, ne-
mario hanc formam recipiat ^ kj*) Hinc multitudini exem-
^mm, in quibus neglecta esse logici accentus observatio
&eile videator, legitima ratio constat: id quod uno verbo
iigmficavi Mus. philol. t. V p. 43 [= Opusc. phil. III p. 799 sq.].
Pertinent huc praeter cetera cum praepositionibus conglu-
tiuta nomina: velut non sunt delitescere dicendae eqtu> et
«wca voces Bacch. 41 [72]: tibi mi jrro equo lectus detur^
rt V. 109 [140]: et erus lina ctim amica dccubet, nec ilh,
•Bw Trin. 134. 203 in neque de ilh \de illo^ quicquam et
eum iUis [cum illis^ un<i. Quamquam ipsas praepositiones cclix
Iiioc exemerim potius^ propterea quidem quod harum latius
patens libertas ultra illos fines evagatur: quippe quae si-
mili**) vi enclisisy ac de qua supra diximus p. ccxxii [457]
etccxxviaq. [461], cum suis nominibus etiam tum coalescant,
cum aut haec monosyllaba sunt aut ipsae bisyllabae. Quo fit ut
in artem non peccent cdm damno et malo Trin. 219, ciim dis
*) Cognatum illnd genuB est ex eodemqae fonte derivandam,
mm e^wv^fitv^^vuv^, velat prSpitius ad similitudiiiem prodigus for-
nae. Qaod sao loco tetigimas sapra.
**) Similem dico, Don parem, cam ad verae enclisis nataram re-
lairator at logico accenta annexa vocula careat (id qnod in graeca
inidem lingaa in pediseqna praepoeitionam pronomina constat nam-
[oam cadere). Sed commane est qaod praepoBitionibas iancta et no-
Dina et pronomina tamquam in polysyllaba vocabala cam illis coeunt.
488 l'BOLE(10MKNA DK RATIHSrBVS
ddmiicsisswmis Bacch. 86 [117], prd tKuto ttrrvM ib. 41 [ISH
in niattem est tibi 130 [159], sitie ihte Itaad dare Trin. 584
nec, ubi vis sententiae in pronomine eat, apuil me, apud «»«-•
Baech. 16. 26. 50sq. |47. 58. Slsq.], vx fc ib. 158 [189], ad
Trin. 613 [cf. p, 4.34]. Verura praeter itraepositiones variae stinr
biDoruDi verbornm couiugatioiies, iu ijuaB proposita detinitia
prorsus lonveniat, Nihil irequentiuE his: qnid ogtuH, qnid
quid agit (Trin. 64. 437) vel quiti ais, etiam ubi contendi minimi
potest omnem vtm seoteutiae in quid esse, nullam in verbi
Eodem pertinent qnid opust, lit opusf: iteni qtuim upust
optist. quae, ubi singularis vis est in temporis signiticatioiiif^
ne potuerunt quideni quofn rijnis esl, inm opus esl dici, nr**' ""
Bacch. 189 [221],*) Horum exemplo alia ceusenda sunt: ut f>:» - *
ccLK a-us illud Bacch. lOfl [140], si itas Trin. 46, guid tiia Offit 51 X ■^•1
qudd homo 123, «W eris 191, qurid itUt 339, qwkl haixis 361 K- -^S'
tU agro 616, fjfo agrum 652, nw agrum 687, te offrtim 695^3-^*'
qmm agrum 700 [cf. p. 477], taliumque frequentiR quali»»*^-^
Bunt dum Ulud, Uin i-stuc, ij/o illi, f-t iUud, rt mt, quod dli.j^^^"
cgo istam v. 211. 319. .328. 340. 372. 472. 476: e quorun»** "»
similitudine non leve tirmamcu^tum petititr eiuti mensurue qu»m«-»* %
p. CC [438] sq. commendavimus. Ceterum talium qualia sunt^
de tllo. i.'t iste, multitudine scieudum est omnino UHttatam *
illorum pronnminura correptionem longe maxima cx parte ^
contineri. Multo eiiim rariora haec sunt, ut Trin. 137 Illr '
qui matidauil, v. 809 Lepiddst illn causa (ubi non opos esl
transposito Lepiila illast), vel otiam in arsi v. 672" 1 Jlk
qui a^-llit is COmpetUt, ille qvi nmsuadet urfat. Nec causm
*) Cont» Ouid eo nij opuf esl senteDtiaruD) neiua poscit v. 4(1
[771. "O" 0"'^ 'f ""*' opust- BalJB ambiguum est utrom Trin. COSMf.
pmeatet:
Eheii, nbi dicto uil erat luua, Bponileo
OicebiLt; nuQC hic, quom opiig eat, non quit. dicere.
Vhi Bi DOn praecederet nunc, quo n&tJB iatn t«niporia notio definilui,
prorwt» neceaaarium eHaet quoin opuil i altera autpm vx part« ne irpM
quideui neceiieario aouendum, ciim haec naoiiuo notio noa nova in-
feratar, aed iiiQi praeceaaerit in n«u« cral. Eo autem ipso Tcrso noa
eiit< ainbiguuiii <iuin panim apte in theai dicto lalcat, efietalur aat«iii
praeter riitioDem erat: iibi nil erat dUio MUf.
■*) {V. 61i Kam Bergkio poatea delevit Ritscheliua. {
EMENDATI0NI8 PLAVTINAE. 489
eias rei latet. Nam his exemplis, qQoniam primitivam qui-
dem prosodiam Ule et iste voces hanc j. k.j habent^ non ^ v^,
&eile, cum incipimus pronuntiare, pro longa paenultimam
Mcipimas, Q^^PP^ quam pro brevi esse insequentes demum
lyUabae doceant: contra praemissa brevi quae ictum habeat
sjUaba tam certa fit insequentis syllabae finitio^ ut haesitandi
eauBsa omnis praeclusa sit. Quam autem productio paenul-
timae praevaluerit prae correptionc; illinc quoque apparet
(|)iod nuUa umquam illiusmodi forma in ultimo versuum pede
loeum habuit.*) Idemque in illas correptiones cadit quae cclxi
modo allatis verborum compositionibus di! ilh, et iste valde
propinquae eadem prorsus ratione reguntur: svd intm, qtiod
Mte, ego inhiSy sine omni, qwkl omnes, tibi omws^ quae tracta-
rinms p. cxxvili [377] et p. cxxxii [380] sq.: ad quae ali-
^QO intervallo etiam sed tnterim accedit.
Cautiones significavi^ quibus restringenda esset princi-
pftlis legis severitas. Quarum ubi nulla locum habet, ne-
Skcta eomm verborum intentiO; in quibus praecipua vis et
gra?ita8 sententiae reposita est; non potest non vitii suspi-
tionem movere. Percurram editam a me fabulam et potiora
faaedam speciminis caussa notabo. Ac de duobus exem[>lis iam
iDonui supra: de ut opust ita ted esse (v. 311) p. cxcivsq. [434],
de ntluiheaSj cui oppositum qmd habes, pro ne habeas v. 351 am-
plectendo p. cxxxv [383]. Perversissimum erat snpprimi v. 388
iuHm pronomen^ atque adeo cum scabra erlt vocis correptione:
et praeclare Hermanni transpositionem 6rm«/?/^" ttium mt nnum
uerbum ad edm renn quam eentdm mea Ambrosianus codex con-
firmavit Non minus fortis opj^ositio v. 447 hanc collocatio-
nem requirebat liomo eyo sum, tii honw es, non homo rgo mim,
homo tu es, V. 565 nunc demum video noii esse, sed ego
acuendum fuisse: Et ego esse locuples, w.rum nequiqudm uolo:
servo enim semet Lesbonicus opponit. V. 633 recte se ac-
centus ita tantum habent: Qui mihi bene quom simulas fa-
*) Iure igitar nostro, sicubi in saperioribus capitibas in tales
versns dispatatio incidit, in qaibas per meirum ambigaam esset tro-
rhaf*TiT" an pyrrhichiam iUe, spondeam an iambam isium et eimilia
efficerent, pro longa paenaltimam accepimas quamdia non aliud certa
rationis probabilitas iaberet.
r
490
l'ROLEG0MliNA DF. RATIOSIBVS
tuifc-3
duniiMfl
tvre*), Hidh fncis, mnli- ciJnsulis, uhi coutraria bene vi
qim tamen tn/tlc notione s«mel intensa non opus ent etiai
LCLxii altero mali: iu arai poBiio. V. G76 terri nuUo modo potui^-
in tbeBi elevatiim aqHtw: Ttmi iijiliir Uhi nquat irrit atpido «a
ubi cum oppositio fiat ignia et aquae, scribendum erat Tun^m
igitur aqvae erit Hbi ciipido. V. 683 e tribus collocand E»
modis unuB is rationi repugnat quem libri prodidenmt: o »•'
»ie nurito oderit; nam cur oderit LeBbonicum, vel nunc sati> U
cauHsae Borori eat: quod ia-m curandum OHt tratri ut b»^b
merito sibi accidat: quocirca aut ituTitn iit w. lidcrit a,at m^
paiillo sinipliciuB m/ mt^riio me ddrrit cum Hermaiiuo pro-«>J
bandum. V. 687 tralaticinm ordiuem Atque eum 'Ufrnm
kiibth-r. qaam te reciisat obBciiratum nw, quod sic extolleudui
proimntiaudo: AtfpK min tnr ni/rtmt hahiTf qiinm ti'.*^) V. 7
et valde iuvenustum est et artis expers qiickl mnim crit^
id i-rit iattm, cui nemo non seiitit quam praestet 'jwid nriffi
mrviH [(jMw/ tnnunfit Trin."], id Tlt tnum. Nec iletenBionem
babet v. 814 Adferre, min prtjiv, hic se diret-, qua coIlocaiioBe
ipsi uervi infringuntur sententiae, qiii contrariorum iidfttre
et imt^re oppositione continentur: unde e quattuor ordimn-
dorum verborum exemplis, quorum miUum reiectaneum, ma-
jiime probabile delegimutt: ailfirri; Air, miii ae p^lere: adftrre.
se hir, ufM pctert: ndfirre, mm se hif petjre: adfrre, »on se
pe'tere Ah*.***) Deniquo iiun meae me modeHtiae paenitet qua
V. 857 aervavit) quod ia libris fst: Vt ilie iim exontiimt, iln
snm orwitm. Neque enim hoc dicit sucophanta, non alio m
modo omatum ease quam quo ab illo exornatus «it, Tenim
hoc potius: 'ut lue omatum videtis, ita. ab illo exornattis
sum' h. e. 'non nieus hic ornatus est sed itlius, ut eum or-
natum si vendam, illiim a quo accepi ludos faciam et soeo-
0CI.XIII phantiose circumducam.' Quod ut int«llegeretur nmnino, hnic
ordini IIIp iiti mi- exornauil non in annotalif^ne tantum lorua
debebatiir. Contra illoruui exemplo, qiiae siint quid a^tnK,
. •) [BfM gwoni nimulas fiieert ntihi U . . Trin,'J
**) [In ed. alt. de evm delendo RiUclieliiu uogitavit, ut t. 700.]
***) [lo ed. alt. cum FleckeJBeno non it petert hine Hcripcit, ad-
deni: 'vix miitus recte Kim *e hinc prtrrt tonUxxti.']
t) [Servavjt HilBchelius etiam in ed. all.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 491
quod luibes, se tuentur item ab initio versus posita ut ita
V. 343 et tit agro v. 616: pro quibus quamquam facile ex-
spectes; quod suadere oppositorum ratio videtur, itti uti et
dffro uti (Ita uU te alioriim miserescat, ne tis alios misereat
et Agro ut euortat Lesbonicum, qudndo etwrtit aedibus), tamen
etiam altera illa coUocatio admitti potuit propterea quod
nihil ad sensum ambiguitatis habet ut Vt ille illud.
Oppositas esse etiam Trin. v. 6 pronominum notiones
ego et iUaec nemo est qui neget: et tamen in thesi deli-
tescere ego passi sumus: Nunc igitur primum, quae ego sim
et quae iUaec siet. Quod quidem tantum abest ut in artem
ofiendat; ut looupletissima ratione nitatur. Etenim ubicum-
que non simplex fit duarum notionum oppositio^ sed geminis
geminae notiones opponuntur^ plerumque nec commode fieri
potuit ut quaternarum vocum nuUa extra arsim esset, nec
opus esse tam putida diligentia visum est^ sed satis fuit
utriusque membri bipertiti alterutrum antitheticum vocabu-
lum acui. Pauca enim exempla vel tam consummatam con-
cinnitatem prae se ferunt quam Bacch. 333 [365]: Si Uli sufU
u4rgae rtiri, ai mihi tergtim domist, vel tam languidum genus,
ut bipertitum membrum alterum totum sit in thesi, bis in
arsi alterum, ut ib. 103 f 134]: Ibidetn ego fneam operam perdidi,
td>i*) tii kiatn. Vbi si vel cgo et ttMm, vel meam et tu
acuerentur sola, illa ipsa prodiret quam maxime probatam
6886 speciem dixi: qualc hoc est Trin. 59: Vin cdmpntitemus?
tuam ego dt*cam et tti meam'^ Item Bacch. 131 [160]: tihi cgo an
tu mihi seruos esY vel, ne in solis pronominibus subsistamus, cglxiv
ib. V. 4 [35]: tit tti tdceas, ego loqtiar, ubi etsi licebat etiam tti
acuere sic transpositum, tu uti tdceas, tamen non opus erat
dnplici notionum intentione. Horum igitur similitudine illa
quoque gw\»e ego sim ct quae illacc siet censenda sunt: prius
enim quam ad Luxuriae Inopiaeque {ego . . . iJlaec) oppositio-
nem pervenit oratio, contraria haec cogitantur quae sim et
quid tielimtis, quorum hoc alterum post demum (a v. 10)
persequitur prologus: unde minime opus fuisse intenso ^
perspicitur.
•) [cubi Opnsc. phil. 111 p. 137]
492
PHOLEGOMENA DK RATlr
Multitudinem antem exemplorum praevideo raihi
situm iri, in quibua non modo araim non occupet penona
rum quamvis Enita et gi-aTis .significBtio , sed eadem
t.hesi quidem satis audiatiir, utpote quae elisione deTorstts^
nihil aui reliqunm taciftt, Perlinent huc talia: srd tu ex \t^i ^
ex Trin.*] atiiuAs ah-tis tnis certissiitHiis h. e. 'tu praeter alioe
omnes' Trin. v. 94; firtnum otntie erit guott tu cperis h.
'firmius quam quod ego egero' v. 387; quid id nd mp dtthu
h. e. 'was g^it das mich nn' v. 978. 10ti5. Bacch. 197 [:>29]
aimiliter sat saepe alibi; tiiintqnis est liic lilius pratltvr nti
atqtte te \. 69; perdidisti te dtqw mr iitqw operam
Bacch. 101 [132]. Et hitec quidem, quorum notabilis frequeoKS^
tia, si ita sese habeant revera ut visa sunt omnibus, iion pro-*:*^
fecto mediocriter labefftctetit qiiam de acceutuum notionam- km3
que congruentia doctrinam pertexuimus. Verum emmvero j||^»i
ipsa noH quidem certo esHe dociimento putamus, rcctissim^*
dubitari mim , quae vulgo vocates finales e I i d i dicuntur^
reapse absorptae Rint pronuntiando, an, quod et ratio etS
ccLxv veteriira testtmonia quaedam suadere videntur, aliqua potius*
cuva\oiipr| sive cuv£KCpujvr|cei cum inaequenti vocali conflatae.
Quam controversiam rccte dirimere non siiut existimaudi. qui
alterutrum amplectuntur eKcluso altero. Nam si duac vocales
in unius sonuni coIIiquescenteB non [lossmit non longam
syllabam effic^re, necesse est sjnaloepham ab cis eseniplia
alienam esse quae brevem ayllabam servant: ut Huc guae
abiit iniro, dicam si atnmtm adudrtiiis, in quo versu non
poBsunt non eliaa esse ae et i. Contra niliil impediit qtio-
miniis illi vicinus veraus non sic recitaretur Detf W meam
gtiatam qiiir ««' a^i^l' cxignt, sed quftter conglutinationrm
admitteret vocalium i-n, um-u, a-ne, em-t: Itaque «w pro-
nomen cum tamquam encliticum (m') sit hoc esempto i^tto-
niam ei qui mr alerct itU tiidei) essc rclicui, tauieu nec ab-
aorptum esse nec accentum amisisee dicendum cst in hac
consoeiatione verborum /s rcm palcrnam me ddiiitricc per-
didit. Idemque in monosyllaba potissiraum louga vocali tei^
minata cadere videtur omnia, ut in illa a quibus ordiebamur
tu ex, ttt egeris, me attinet-. me atque, fc atqne: item in (4 tu
ito simul V. 1 106, ubi qiiod sub ictu non ta positum eat sed
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 493
etf id eandem rationem habet ac si nos du mich pronuntia-
mus^ etiamsi oppositas esse personas volumus. Imprimis
eyidens exemplum habes Mil. IV, 3^ 31: Quin si twluniate
ndlet, ui extruddm foras, Horum igitur similitudine nihil im-
pedit quominus etiam Bacch. 403 [435] proditum in codicibus
yerborum ordinem tueamur: Propter me liaec mmr meo sodali
dici discrucior misery ubi Propter me expetens Hermannus
haec transposuit post sodali, Ac licet haec prorsus com-
parare cum graecis exemplis: velut cum acuta jLxr) .vocula
cum vocali coaluit in ei b^ ^rj, ou Xeiqiuj ttot^ et el hl ^rj, cclxvi
dXXd vOv XaOeiv. Nec diversam rationem bisjUaba sequun-
tur, quae postquam legitima synizesi facta sunt monosjUaba^
rursum cum proxima voce coeunt: non igitur carere accentu
dicendum vim sententiae sustinens eo pronomen Trin. 852:
eo~6matu dduenit [cf. p. 399]. Ceterum facile nunc intelle-
gitur etiam in thesi positis parilibus contractionibus ei, fneae,
tmm, si a vocalibus excipiantur^ sjnaloepham potius quam
elisionem adhibendam esse: rei drgtinhenta, meo drbitratUy catisa
fui hdc, et quae reliqua supra commemoravimus p. CLiv [399].
Quodsi vel sic quaedam relicta sunt^ quamquam ea nu-
mero pauca, quae cum notionis gravitate insignia sint^ tamen
nec accentum recipiant nec earum quas explicavimus defen-
sionum aliquam: recordandum est quod ab initio diximus
accentuum notionumque convenientiae poetas quantum pos-
sent studuisse. Neque enim eosdem celandum est nonnuUa
vivae voci recitantium reliquisse praeter ictus numerorum
acuenda atque extollenda. Nec profecto mirandum, aliquid
de summae severitatis constantia eos remisisse, quibus et
grammatico cum rhjthmico accentu consociando et rhjthmico
accentu cum logico exaequando maiores essent quam ulli
posteriorum saeculorum poetae difficultates superandae: ut
multo magis miranda sit atque admiranda exceptionis raritas.
Huius quoque generis uotabiliora quaedam aiferam. Sic contra
rhjthmicos ictus Trin. v. 65 recitandus est: Edepol proinde
ut diu uiuitur, bene uiuitur. Quod quidem facile perspicitur
non potuisse ullo pacto aliter institui^ si modo hac vel si-
mili ratione illam ipsam sententiam efferre poeta vellet, nec
prorsus aliis verbis quaesitis plane diversam conformationem cclxvii
r
494 PRn!,HCJOKBHA DB RATOTinBVS ~
senoonis iaJre: (titod iiisum fieri aon potiierat, quiu uon.
eadem, sed aliqua ex parte diversa scntentia jirodiret. Vndt— =?,
etiam DeglectiuDem legis rcgi ratioue iutellegjtur. Qund i iiiilii i i i
vindicat sibi {ritica ius corrigendi li. n, jilerunKjue leoiteK-^gl
transponendi, ubicumque uec scutentia nec verbis matatis^Ksl
poetae opus erat ad pertectam concinnitatem couaeqtiendani Kfa
Itaque cum idem, quod iu Trinummi versum, in huuc cada'.«sfl
Bacch. 104 [135]: 2W disciplim )iec mihi prtxlesl n«: tibi^ «S
tamen .de eiusdem fabulae v, fi3 [M] magna duhitatio oriturv m^-
num utraque voce, in qua tauiquam uardo senteutiai" vertitui
iii thesi depressa sic verba poeta coUocarit: IJdti} qui
sit: ego, ubi bene sit, tifn lixvnt Ifjndiim daha, simnl vi
bis iutensa leiie notione, in qna post ea quae praeceduor
exiguum poudus est. Quoruiu quam facilis, tam profecttzv-A^^^x^t
commendabilis tranKpoBitio e&t, non haec ai quid video vio<=>>^^
leutior: Qui nit htm*^, dakj: tyo^ bene tibi sil, tibi Iwvm Upidtim
(JaAo, sed cum leniasiuia mutatione coaiancta haec: Dti tu, qttt
bme sit: egn, libi sil, tibi l. l. d.*): uam correpti thito etsi ali-
quam ratiouem p. clxviii [411] a|ieruimua, tamen fatendutci^K^v-
est alteriim esemplum desiderari: productam autem sit for
mam satis ut puto p. ci.X![.yii [423J munivimus, quo Joco alhi —
tis adde Mil. V, 4: Vitii: at vdic tibi sit aculvs, tjario, ruUrr'
II priJ>e. Sed quae reuusent correotionem**), praeter alluta faaec
habea exempla: VoU fieri Uber, utrum ipiod det, wm hahet
Trin. 564; Qmd amvs, paratumsi, qtuid des, nmetUoat npiu
Ba. 187 [219]; nw* hrrrle hor f/mge Tr. 483; potisstmHm miAt
id ohsit 588; Ne pii/mt fhisse, ut jiittiHS jnidcat si non ft^etris
348; Quid fveit? Q»iid non fixif^ quin tti id tm rot/tisy Ba. 226
[258], ut iu his uunc subaiBtaiu. Quorum esemplorum oltinio
quod praeter exspeetationem iwn particula delitescit (^cootn
•) \I>dto i/ui bme sit: (go, hene uW «it . . Opuae. pbil. II p, 305]
"; Non prorins rectuat Trin, 471 ■ Si iUi cangrstae «in( efndnf «
cluMfi^,- licebat eaim Si ilii sint epidae cutufettae a cliUntibn». Id.
■}De pTorsas neueaBarium dicerem, si nunc primum infurretar epalaTmn
notio. Verum cnm baec praecedantr Adposila cena sU popuiarein qi»am
uorafit. ajiporet illa noQ plus valbte quam 51 illi congrslum fU. [Cle-
ineDlins hoc He numeris v, 471 iudicinin RiUohe1iu« dixit in ed. ult ,
nbi unu cam aiitoi^edenti vereu int«rpreli tribuiL]
EMENDATIONIS PLAVTINAE, 495
atque v. 378 [410] st quid iUorum fadt, Qtidm si non faciat)^ id
aliter institui vix commode potuit: sed quod etiam id pro-
nomen accentu caret, id facile quis eiusmodi esse dicat, ut
sic potius a poeta coUocatum credatur: qum tu tne id rogas?
Ac fortasse ita ille dedit: quamquam aliquid tamen defen-
sionis nescio an etiam alteri coUocationi paratum sit. Nam
cum in omni sermone logicus accentus (ut novicium nomen
teneam) potissimum pendeat ex ordine verborum, ad hanc
autem rationem in versibus altera ratio acuendarum notio-
num accedat^ quae e vi arsis apta est, fieri non potest quin
nonnumquam ambiguum sit^ utra ratione vel fortius vel aptius
ea vox, in qua praecipua vis est sententiae^ intendatur. Et
ut plerumque sane in versibus altera ratio praevaluerit^ id
quod omni disputatione nostra iam satis esse perspectum
existimamuS; tamen simul curandum fuisse intellegitur^ ut
ei ipsi rationi ne ita satisfieret ut aut perversus aut prorsus
insolens ordo verborum existeret. Absurdum fuerat logici
cum rhythmico accentu consociationi sic gratificari: Mmim
det quody non habet, vel quid fedt, ndn quid fecity vel mihi
nec prodest nec tibi: non absurdum; sed molestum et a con-
suetudine abhorrens non luk longe herck, pbtissumum obsit cclxix
mi id, ut pddeat wm si feceris^): non insolens, sed nisi falli-
mur non necessarium quin tu me id rogas, quando etiam
eo, quod praeponitur aliis^ prae his vox quaeque insignitur.
Eaque caussa fuit cur iam Parergon p. 546 dicerem dubi-
tari posse utrum Trin. v. 824 ego tibi an tHn ego poeta po-
suisset: ubi cum praeter ceteros deos Neptunus insigniatur,
pedestris quidem oratio ne admittebat quidem aliam nisi
hanc collocationem : Atque tihi ego, Neptune, ante alios deos
gratis ago atque Jiaheo summas: versibus astricta solita est*
sane contrarium ordinem asciscere Atque ego tibi Neptune, ^
potuit tamen ut videtur etiam alteram rationem cum ipsa
pedestri oratione et communi consuetudine participare.
Vides tantam huius generis universi subtilitatem esse,
*) Qao puto etiam illnd pertinere nam sic si non licebit^ qaod
param faciliiatis et nescio quid affectati habituram sit, 8i com eo
comparaveris quod cum neglecto sane accentu dictum est nam si sic
ndn Ucehit Trin. v. 465.
496 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
ut propemodum inenarrabilis evadat et tamquam elabens
mentis acumini facile legum seTeritatem eludat. Quamqaam
nec ex eo^ quod multa incerta sunt; nihil esse certum coii-
sequitur, nec de incertis citius desperandum est ad proba*
bilem rationem revocandis. Itaque etiam aliud quiddam non
tacebO; de quo ultra quaerendum esse videam. Nam Trin. 91
ubi, qui sint amici et qui videantur tantum, opponuntor,
cum non careat ratione quod vulgabatur Sunt quas scio esse
amicos, sunt quos snspicor, tamen facile sentitur etiam ner-
vosius vim contrariorum efferri sic verbis cum Ambrosiano
ccLxx ordinatis: Sunt quos sdo amicos e'sse*)y sunt quos suspicar,
Cuius rei si quae caussa sit quaesieris^ non videtur aliud
responderi posse, nisi quod aliquanto plus gravitatis prior
quam altera arsis cuiusque dipodiae habeat. Et fortasse non
aliam ob caussam Trin. v. 95 poetae haec collocatio placuit
Si quid scis me fecisse itiscite aut imprdbe prae ea quam non
mirer si quis praestare dixerit: Si quid fecisse scis me inscite
aut improbej ut qua aptius supprimatur satis exilis me notio.
Quamquam eadem sane etiam sic recte delitescet: Si quid
me scis fecisse ....
CAPVT XVII.
Paenultimo eapite de vocabulorum formis egi certos
pedes metricos aequantibus: superest ut de ipsis metricis
pedibus dicatur, quorum compositione versus fiunt. Quae
genera cum plerumque nou satis inter se distinguantur ^ fit
ut multa de pedibus praecipiantur ut vel raro admissis vel
prorsus vitatis, quae in solas vocabulorum formas cadant
, eos pedes aequantes. Velut cum plurimas cautiones in iam-
bicis senariis habere anapaesti usus dicitur: pedis qui-
dem anapaestici usus propemodum nuUas habet, longe gra-
vissimas vocabulorum anapaesticorum, easque fere communes
eum spondiaeorum usu: quod cotitra latissime vagari spon-
diaci pedis libertatem inter omnes constat. Vt non magis
exemplis opus sit quibus anapaestum, quam quibus spondeum
doceatur a nulla versus parte umquam exclusum esse praeter
■^
) 1'quod non debebam probare.' Trin.^j
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 497
sextum pedem. Hac igitur condicione; ut ne iutegro yoca-
bulo anapaestus (nisi in primo pede) contineretur, ne binos
quidem anapaestos continuos ars improbavii Quod qui- cclxxi
dem frequentius quam in aliis locis factum est in primo et
secundo pede, ut Trin. 140 Subigis maledictiSy 431 Miseret te
aliorum, 457 Abin hinc dierecte, 515 Tihi egdn rationem, 735
Vt edm sine dote, 752 Minume, minume hercle (quod non
orat sollicitandum), 774 Et eum rediturum, 809 Lepiddst illa
c^usa, item Bacch. 155 [186] Peregre aduenienti, 258 [290]
SNeque aties neque uenti, 276 [308] Quis istic Theotimust. Nec
't^men eandem geminationem vel secundus tertiusque vel
cjuartus cum quinto pes respuerunt (nam tertii quartique
xiullum exemplum in promptu est). Illud testantur Bacch.
828. 1035 [867. 1074]:
Dum ne manufesto hominem c^primat neue enicet.
Yerdmtamen acdpientur mulso milites:
lioc Trin. 737. Bacch. 121. 819 [151. 858J:
Te ei dicas: facere id Sius ob amicitidm patris.
Magistron quemquam diacipulum minitdrieT?
Nam ni ego exsoluor, iam manufesto hominem opprimet
Quid? quod ne tres quidem continuos Plautus defugit
Trin. 759:
Potin est db amico alicunde exorari? Potest:
ubi etsi non incommode de transpositione cogites: Potin' est
cUicunde exorari ab amico, tamen illum ordinem non medio-
criter commendat ipse praecedens versus:
Ab amico alicunde miltuom argentilm rogem,
cui eum qui sequitur dedita opera referri apparet.
Non diversa ratio dactyli in trochaicis versibus (nam
de anapaesto in trochaicis non plus opus est dicere quam
de dactjlo in iambicis vel de tribracho in utrisque). Non
idcirco aut rara aut suspecta illa exempla fuerunt ut qudndo
egomet memini mihi in exitu septenarii, vel eiusdem initio oclxxu
Multa simul rogitds, Cldre oculis uided, quod bini se dactyli
exciperent^ sed quod binis oxytonis vocibus comprehensi.
Quae ratio ubi locum non habet, nihil offensionis est in ge-
FB. RITSCHELII 0PV8CVLA V. 32
498 PtiOLEGOMENA DE RATIONIBVS
minis dactylis: qui cum frequentissimi sint in primo se-
cundoque pede^ tamen nec a quinto sextoque, ac ne a secando
tertioque exclusi sunt. Primi generis exempla vide Trin. 238.
636. 711. 854. 859. 1010. 1020. 1051. 1129:
Cdnicere, eos petit, eos sectatur
Sat sapiO; satis in rem quae sint
Lysiteles, ibi de istis rebus
Quae uoluit, mibi dixit, docuit
Niinc ego si potero dmamentis
Adde gradum, adpropera: iamdudum ....
fnter eosne bomin^s condalium
Qu6m repetaS; inimicum amicum
Non uideor meruisse laudem
alterius generis praeter alia haec v. 391. 717. Baccb. 62[93]:
ciira: ego te opperiar domi:
Lysiteles, ego te uolo:
nilnc ego te facere b6c uolo^
quorum versuum extremo nibil mutandum. In uuo versa
coniunctum utrumque genus babes 855:
Quomodo quidque agerem : nunc adeo si quid ego cuJdidero
amplius.
Tertium autem genus uon liaec tantum testantur Trin. 620.
Bacch. 70 [101]:
Nimium difficilest reperiri
Bene med accipis aduenientem*)
ccLxxmsed illa quoque, in quibus sine vitii suspitione tres dactyli
per tres ab initio pedes continuantur, Trin. 965. 1009:
Atque etiam Philippilm numeratum
Ne subito metus exoriatur
Reliquae autem sedes septenariorum in propatulo est cur
binos dactylos non admiserint. Nam cum a septimo pede
dactylum inexorabilis necessitas prorsus segreget, eiusdem
constat etiam in quarto pede sat modestum usum esse. Sed
ibi etsi licuit tamen eum certis condieionibus trocbaeo sub-
stituere: at nulla condicione eius rei insolentiam licuit coa-
*) [Bene me accepvati dduenientem . . Opnsc. phil. II p. 306 ]
lCMENDATiONIS PLAVTINAE. 499
cervatis dactylis angere. Itaque non magis consequi dactylus
in quinto pede potuit Trin. 338:
Quia sine oinni malitiast; tolerare ei egestatem uolo^
(ubi si non est egestatan ei transponendum^ in unam sylla*
bam -re ei e- coalescunt pronuntiando :) quam praecedere in
tertio pede Bacch. 531 [563]:
Qui? tibi non erat meretricum alidrum Athenis copia.
Qui versus cum quadruplicem transpositionem admittat:
Qui non meretricum tibi aliarum erat A. c.
Qui non aliariim tibi meretricum erat A. c.
Qui tibi non aliarum meretricum erat A. c.
Qui tibi non meretricum aliarum ^rat A. c:
etsi horum exemplorum nuUum est cuius non similia cap. XV
protulerimus^ tamen ceteris nescio an et simplicitatis et ele-
gantiae laude quartum praestet cum usitato in caesura hiatu,
triplicato autem ab initio dactylo.
In ipso autem quarto septenarii pede ut quibus con-
dicionibus dactyli usus astrictus sit intellegatur^ prius est de
caesurae rationibus paullo explicatius dicendum. £am enim cclxxiv
cum septenarii legitimam habeant post quartum trochaeum,
non est ea quidem raro neglecta^ sed non est tamen quovis
modo neglecta. Quippe principalis caesurae illius vicarias
poetarum ars ascivit secundarias duas^ quarum altera est
post quartam arsim^ post quintam arsim alt^ra:
-iW_VM» ZW_ I KJ J.\J — \J J.\J —
J.\J ^\J ±\J — \J J. I \J — \J J \J ^
Vtriusque e Trinummo exempla afferam. Et prius quidem
genuS; in quo plerumque accedit post quintam thesim cae-
sura podica, habes v. 333. 364. 370. 656. 845. 1023:
Nihil istorum. Quid igitur? Per c6mitatem edepdl pater.
V
Eo non multa, quae neuolt, eu^niunt; nisi fictor malust.
Tii modo ne me prdhibeas accipere si quid d^t mihi.
Vt rem patriam et gldriam maidrum foedarim meum.
Aduenio ex Seleilcia; Macedonia, Asia atque Arabia.
Quorum hercle unus silrpuerit curr^nti cursori solnm.
32*
500 PROLEGOMENA DE UATIONTBVS
Quorum versuum quarto facile nunc perspicitur qaam super-
vacaneam transpositionem Lomanus adhibuerit. Non autem
horum in numerum ea exempla veniunt^ cum in quarta thesi
desinens vocabulum elisione ultimam syllabam amittit^ quae
si non elideretur, nihil ad legitimae caesurae elegantiam de-
esset, ut V. 305. 326:
Qui homo cum animo inde ab ineunte aetate depugnat
suo.
Adulescenti hinc genere summo, amico atque aequali
meo:
pariterque v. 302. 313. 334. 367. 620. 026. 649. 699. 702.
857. 973. 982. 983. 986. 987. 988. 1126. 1144: quibus tamen
non pares v. 651. 690 horumque similes^ legitima caesura
revera carentes:
ccLxxv In foro operam amicis da^ ne in lecto amicae^ ut sdli-
tus es.
Me germanam meam sororem jn cdncubinatilm tibi.
Non magis rarum posterius genus est, adventiciam plerum*
que habens podicam caesuram post tertiam arsim: cuius
haec e Triuummo exempla notavi v. 358. 373. 604. 646. 661.
985. 1049. 1173:
Quoi tu egestatem tolerare uis? loquere audacter patri.
Scm tu illum quo genere gnatus sit? Scio, adprime
probo.
Quoi homini despdudit? Lysiteli Philtonis filio.
Ad quaerundum honorem: tu fecisti ut diffieilis foret.
Perpeti nequeo: simul me piget [ptget Trin.^] parum
pudere te.
Quamdbrem? Quia illum quem ementitus es*), ego sum
ipsus Charmides.
Qui nil meriti: quippe eorum ex ingenio ingenium ho-
riim probant.
Miserumst male promerita ut merita sfut, si ulcisci ndn
licet.
*) {ementitu'8, w Trin.* cura Fleckeiseno 'duriores numeros' cor-
ngenti ]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 501
Qualibus satis ea versus forma defenditur, quain Bacch. 372
[404] commendavimus p. CLix [403]. Ambiguum est ad utrum
genus pertineant Trin. 329. Bacch. 44 [75]:
De meo: nam qudd tuumst; meiimst^ omne autem meum
tuumst.
Simulato me amare. Ytrum ego ioc6n id simulem an
serio?*)
Harum autem trium caesurarum (h. e. duarum yicariarum
tertiaeque legitimae) si qui versus nullam habet, non est
pro incorrupto habendus: nisi quod singularis excusatio
Trin. 1145 praesto est a composito vocabulo^ in cuius ipsam cclxxyi
commissuram caesura incidit:
Neii qui rem ipsam posset intellegerC; thensaunlm tuum.
Quae si cui excusatio non satis gravis videatur; nihil reli-
quum fuerit nisi poetae nimirum elegantiae velut hbc arti-^
ficio consulere:
Neii qui rem eampse intellegere posset th. t.
Nunc igitur ut ad dactylum quarti pedis redeam^
eius venia omnis et brevissime et certissime sic definitur^ ut
tantum non semper cum priore genere vicariae caesurae
coniunctus esse dicatur, numquam cum posteriore genere,
fere numquam cum legitima caesura. Cuius rei caussa per-
spicitur planissime. Nam illa^ quam solam esse probatam
dixi; ratione id ipsum efficitur ut ab arsi sua duabus brevi-
bus sjllabis diremptis dactylicus numerus aegrius percipiatur
et quodammodo lateat aures: contra idem in aures tamquam
impingitur; si aut nullo aut unius syllabae intervallo post
dactylum pausa fit vocis in caesura^ quo rapidior fit et di-
stinctius sentitur praegressarum syllabarum pronuntiatio.
Itaque thesis illa dactylica aut in longioris vocabuli initio
consistit aut^ quod multo frequentius est, una duabusve bre-
vissimis voculis efficitur, quarum ea sit constructio ut ad
proxima pertineant. IUiusmodi est Trin. 338:
Qma sine omni malitiast; tolera,re ei egestatem uolo:
usitatioris formae haec sunto exempla v. 306 (de quo cf.
*) [ . . Virum ego istuc idcon* cidsiinulem . . Opusc. phil. II p. 304.]
502 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
p. CLXxxiii [423] et ccxxix [463]). 316. 366. 630. 696. 715.
888, item Bacch. 35. 375. 685. 699 [66. 408. 722. 736]:
Ytrum itane esse manelit, ut eum animns aequom c^n-
seat.
Ne aegritudinem, pater, tibi parerem, parsi sedulo.
ccLxxYii Vitae agundae esse ^xpetit: sed hic admodum adulescen*
tulust.
Qn6d est facillumilm, facis. Qxiid id est? Amico initf-
riam.
N^que uolo neque p6stulo neque c^nseo: uerdm tamen.
Sin aliter animatus es, bem qu6d agas eueniat tibi.
Est minusculum alterum, quasi uesculum uinarium.
Penetrare huiusmodi m palaestram, ubi damnis desu-
dascitur.
P6rdidit, pessiimdedit tihi iilium unice ilnicum.
N^scis quid ego actiirus sim, neque facinus quantum ex-
ordiar.
Quia tibi aurum reddidi et quia non te defraudauerim^
quo versu caesurae post quartam arsim statuendae elisio
quidem non magis obstat quara legitimae post quartum tro-
chaeum caesurae eis quae supra posui exemplis: quia autem
necessario cum eis quao scquuntur est iungcndum. In eo-
rundem numorum referri possunt, in quibus dubium est syni-
zesim necne recipiant eam ea formae, Trin. v. 388. 652. 974:
Grauius tuum erit ilnum uerbum ad eam rem quam
centum mea.
Atque istum ego agrum tibi relinqui oh ^am rem iam
enixe [rm dmixe Trin.^] expeto.
Nimis argute me obrepsisti in eapse occasiiincula.
Neque ab hac quidem parte quicquam offensionis v. 679 ha-
biturus erat:
Facile inuentust: datur ignis, tammeisi ab inimic(3 petas,
quem longe aliam ob caussam displicere supra significavi
p. ccxxxviii |470]. Sed quaedam sane exempla fatendum
ccLxxviiiest ita comparata esse ut thesis dactylica non possit uUo
modo ab eis quae praecedunt divelli. Eiusmodi haec sunt
EBIENDATIONIS PLAVTINAE. 503
V. 954. 1054 [cf. supra p. 327] :
An ille tam esset stilltas^ qui mihi mille nummum cre-
deret.
Hoc qui in mentem uenerit mihi, re commonitus sum
modo.
Quorum posterius asperius est priore: nam in hoc etsi mM
non potest sane non coniungi cum quij idem tamen etiam
ad insequentia pertinet: contra in altero cum solis prae-
gressis mihi nexum est, ab eis quae sequuntur prorsus di-
remptum. Itaque haud scio an non satis confidenter hanc
transpositionem Terborum
Hoc qui uenerit mi in mentem^ re c. s. m.
tantum in annotatione laudaverim. Magis haeret de altero
Tersu iudicium: qui etsi lenissima mutatione ad usitatam
concinnitatem sic revocatur:
An ille tam esset stilltus^ mihi qui m. n. C;
tamen tam exile hoc potissimum mihi pronomen est, ut^
etiamsi non scribendum sit mi ante consonantem; tamen ad
monosyllabae pronuntiationis rapiditatem proxime accedens
yix quicquam molestiae auribus afferre videatur.*) Quod ut
sentiam alia me similia exempla movent ut Bacch. 505. 679
[537. 716]:
C^na detur. N6n placet mihi cena quae bilem mouet.
Qufd nunc es factdrus? id mihi dice. Coctumst pran-
dium. *
Verum praeter hanc aliis excusationibus locum concedi nego.
Valde insolens est v. 935 his verborum ordinibus -^ ^ I ^ dis-
pestus in quarto pede dactylus**):
Sed ubi apsinthiilm fit atque ct/nila gallinacea.
Quapropter, etsi graecum koviXti nomen, ut Nicandri exemplo colxxix
intellegitur^ producta paenultima dictum est^ tamen idem vix
yidetur dubitandum esse quin mutata prosodia in latinam
*) [In ed. alt. siinplicias visum est Ritschelio ipsa scriptara
pronuntiationem exaeqnari: cf. infra p. 615.]
♦*) [Cf. praef. Mil. glor. p. xxn, OpuBC. phil. II p. 684 aq. coll.
p: 399. 691]
504 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
linguam transierit cuntla pronuHtiatum. Nec caussa nunc
latet cur non probabilitatem tantum^ sed necessitatem suam
Yocis synizesis , quam iam p. CLiv [399] commendabamy
V. 1133 habeat:
Eum sororem d^spondisse suam m tam fortem familiam.
Prorsus autem singularem auribusque minime blandieutem
dactylum'^) iiitegro dactylico vocabulo comprehensum quod
V. 289 admisi:
Quo manus apstmeant: cetera rape trahe tene filge late:
id consulto feci ut in cantico: nam qui in canticis cum aliis
versibus tum trochaicis octonariis septenarii miscentur, hi
eorum septenariorum quibus integrae scaenae continuantur
severitatem multis in rebus aversantur. Nec profecto vel a
caesura concinnior vel a librorum fide tutior haec versus
species est:
Quo manus apstineant: cetera rape^ trahe^ fuge et late:
nec enim vel post quartam vel post quintam arsim fit cae-
sura; et insolens est dactylicae vocis oxytonesis, et a codici-
bus et abest. Itaque cum produci posse fuge non sit male
credulis credendum**), simul aiitem plus gratiae dcuvbexujc
copiilati imperativi habeant, unam consimilem voeulam ex-
cidisse conieci ab ipsius exemplo Plauti profectus Pseud. I,
2, 6 sq. :
'Qui haec habent consilia, ubi data occasiost: raiye, cU'jy^\
teney
Hdrpaga, bibe, cSy fuge.
ccLxxx Vnde etsi poteram etiani clepe in Triniimmi versuni asciscere:
rdpe rlepe tralie fnge late, tamen ilhid cur praetulerim ***)
nemiuem fugere arbitror.
*) ['Fortasse (ut in cantico) bisyllabum esse cetera poeta voluit,
ut aUrum aliquotiens, de quo dixi Opusc. phil. II p. 458. 673 sq.'
Trin.*. Ceterum cf. Fleckeis. ann. phil. XCVII (1867) p. 625.]
♦*) ['De iambica mensura fugc vocis nec Crainio nec Corsseno
de enuntiatione e. q. b. I p. 339 nec Waguero Mus. Rh. XX 11 p. 425
credendum.' Trin.'^]
***) [In ud. alt. non tenuit Ritschelius tenc hoc loco propositum,
EMENDATIOMIS PLAVTINAE. 505
Posteaquam dactyli in trochaicis usum sic uti feci ex-
plicavi^ et planius et plenius perspectum iri puto quae de
anapaesti in iambicis usu dicenda restant. Rursus autem
hac quoque re mirifice comprobari conformarique cognationis
rationem illam senties^ quam cap. XY demonstravi inter
iambicum senarium septenariumque trochaicum intercedere.
Abscisso enim septenarii capite, quod cretico continetur,
quae relinquitur pars senarium aequans, in ea, quae legitima
caesura septenarii fuit^ legitima fit penthemimeres se-
narii^ item quae bisjllaba thesis in quarto pede septenarii,
bisyllaba anacrusis in tertio senarii pede. Quod quidem licet
hac figura declarare:
I
yj J. ^ — <^ ± Kj ^ \j ± \j ^
m
Legitimae autem caesurae, ut hinc ordiar^ quemadmodum
vicarias septenarius eas ascivit; quae ab utraque parte vici-
nas illi sedes occuparent^ ita eandem rationem senarius cum
aliquo temperamento secutus est, quod ex ipsa diversitate
utriusque versus consectarium fuit. Nam cum ante semiqui-
nariam nihil impediret quominus caesura post secundum
iambum fieret:
tamen idem una post illam syllaba fieri ratio vetuit qua
caesurarum stichicarum (nam de podicis nunc non loquor) in-
stitutum omne regitur. Quibus cum id consequi ars vellety
ut longiorum eodemque numero decurrentium versuum tam- cclxxxi
quam solido corpore bifariam articulato varietatis suavitas
e similibus sed eisdem inaequalibus partibus nasceretur: sep-
tenarius quidem^ ut qui impari numero syllabarum constet,
quovis loco dividi sine varietatis detrimento potuit, senarius
uno illo loco non potuit qui proximus est post semiqui-
nariam caesuram. Igitur sibi constans ars ad proximam
post illam syllabam progressa semiseptenariam probavit.
sed Citera rape, trahe, fuge, late scribens proceleusmaticnm rdpe trahe
dedita opera a poeta quaesitum putavit.]
506 PROLEGOMBNA DE BATIONIBVS
cuius septenarius et eaussam et usum procul habuit:
Hinc aliud discrimen natum, quo aliquanto plus gratiae se-
nario quam septenario conciliari potuii Nam in hoc com
duae illae caesurae vicariae duarum tantum syllabarum in-
tervallo intcr se distent earumque iambi mensuram aequan-
tium^ nec vim ullam nec quicquam suavitatis habere ntrins-
que vicariae caesurae in eodem Tersu coniunctio potuit: id
quod facile eorum Tersuum exemplo sentitur quos p. CCLXXV
inf. [501 sup.] posuimus. Quae omnia cum non cadant in
senarium; huius quidem^ si legitimam semiquinariam non
haberety perfectissima forma ea exstitit quae fit utriusque
consociatiooe vicariae caesurae:
Eam formam habes velut Trin. v. 11. 47. 53. 76. 82. 194.
512. 513. 591:
Nostramne ere uis nutricem quae nos ^ucat.
Suspitiost in pectore aliend sita.
Qualium versuum distinctius finita ratio haec est, ut pro re
nata aut prior caesura aut posterior stichicae vel principalis
dignitatem tueatur^ ad podicae levitatem deprimatur altera.
ccLxxxii — Quodsi alterutri tantum vicariae caesurae locus est con-
eessuS; etsi aliquanto rarior quam semiseptenaria ea est quae
fit post secundam arsim, ut v. 121:
In eandem tute accederes iufamiam,
tamen e raritate non est dubitationis caussa repetenda. Eo
autem in genere cavendum fuit ne graviore post qnartam
arsim interpunctione accedente tribus partibus prorsus pa-
ribus versus decurreret: quod cura satis excusationis v. 1094
habeat
0 Callicles, o Callicles, o Callicles,
at verendum est ut veniam etiam v. 582 impetret:
Dic Callicli, me ut conuenat. Quin tu i modo,
ubi aut tU ni€ conuenat transponeudum aut nied nt conmniat^)
*) [Sic Trin.^ Cf. Nov. exc. Plaut. 1 p. 41. Opusc. phil. 1!1 p. 183.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 507
scribendnm esse certius nunc quam in annotatione pronontio.
Sed diligenter hinc illi versus segregandi sunt, qui cum
possint sane temis dipodiis dividi^ eius tamen discriptionis
necessitatem non habeant; sed legitimam caesuram aliquam
tueantur elisionis tantum eo usu pauUuIum obscuratam
quem iam in septenariis illustravi. Velut praesto est ipsa
semiquinaria v. 741. 784:
Datam tibi dotem, ei quam dares; eius a patre.
Suspitionem ab adulescente amdueris.
Simillimaque ratio eorum multitudini adhibenda est qui; nisi
elisionem non magis obstare hephthemimeri *) quam coLxxxin
X>entheinimeri memineris^ binis partibus dispesti videantur
prorsus inter se aequalibus. Pertinent huc v. 23. 164. 167.
213. 214. 436. 462. 536:
Amicum castigare ob meritam noxiam.
Et meam fidelitatem et celata omnia.
Me absente atque inscientC; inconsultil meo.
Indignum ciuitate ac sese uiuere.
Bonis qui hunc adulescentem euortisset sliis.
Saluere Lesbonicum et Stasimum. Di duint.
Ytnlmque Lesbonice in aetate haii bonumst.
Alii se suspendere. en [em] nunc hic qudius est.**)
*) Ne qui forte indabitata exempla parae h. e. cum elisione non
coniunctae semiseptenariae desiderent, baec habento y. 27. 150 [cf.
annot. ed. alt.]. 201. 394. 465. 549. 600. 812:
Inoitas ni id me inoitet nt faci&m fides.
Thensadrum demonstraait mihi in hisce a^dibas.
Neqae c6nfidentil6qaia8 neqae periiirias.
Sed hoc unam consolatur me atqne animiim meam.
Nam 81 sic non lic^bit, luscus dixero.
Siciit fortunat6ram memorant fnsulas.
Ibo hiic quo mi imper&tumst, etsi odi h&ac domum.
Natiira illa atque ing^nio? iamdudum ^brinst.
**) Triplex definiendae caesurae via patet v. 456:
Ferentarium esse amicum inuentam intellego:
nbi post atnicutn locum habere hephthemimeres potest sine elisione,
post esse item sine elisione penthemimeres, ibidem cum elisione cae-
sora KQTd b€UT€pov (aiLiPov, ut Graecorum in simili caussa appellatio-
508 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Fatendum est tamen ultra progressam esse artis indulgen-
tiam et aliquanto plus libertatis senariis quam septenariis
in caesura sive neglegenda sive obscuranda concessisse. In
extremam quidem licentiam nuUoque prorsus temperamento
lenitam ea libertas in neutro genere yertit: non magis enim
quam talem septenarium
CGLxxxiv Neil qui rem ipsam posset demonstrare, thensanrdm
tuumy
similes umquam senarios ars tolerayit, quales fiituri sint
qui librariis debentur, non poetae:
At ilt confidenter mihi contra astitit:
Erilem filiam nostram sustollere:
Quoniam re bene gesta^) redisse me uident:
(Capt. ni, 5, 6. Cist. II, 3, 8. Stichi III, 1, 10). Quos cum
vel prava oxytonesis damnet, etiam sine accentus offensione
tamen vitiosus erat Bacchidum versus 225 [257]:
Quamne Archidemid^m? Quam inquam Archidemidem,
rectissime is ab Hermanno eraaculatus. Yerum hoc tamen
inter senarios septenariosque interest, quod, cum in illis
sententiam terminauS vox monosyllaba proximum post legi-
timam caesuram locum occupare propterea posset quod eum
ipsum in locum vicaria caesura incidit, e. c.
Scfn tu illum quo genere gnatus sit? Scio, adprime
probo,
oonsimilem vocem monosyllabam etiam proximus post legi-
timara seraiquinariam locus recepit quamvis vicariae caesurae
oxcusationera non habens. Et quaedara sane huiusmodi
uem imiter. In talibus autem sciendum est prae ultima praeponderare
semiseptenariam, prae hac semiquinariam , ita qnidem ut, qaae gra-
vioris caesui-ae pondere elevetur, ad podicae exignitatem deprimatur.
Nisi quod propter insignioris vim interpunctionis semiseptenaria prae-
valet V. 195. 182. 527:
Istiic uolebam scire. i sane niinc iam.
Illi redemi riisum, a me argentum dedi.
Consuadet homini, cr^do. et^i seel^stiis est.
*) [bene gksta re A.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 509
suapte natura ambigua sunt: velut eodem iure cum subiectis
verbis atque cum praemissis est et uis Yoculas sociabis Trin.
Y. 18. 744:
Huic graece nomen est Thensauro fabulae.
Nunc si 6pperiri uis aduentum Charmidis.
Ad aliquam semiseptenariae similitudinem verborum ordines
accedunt, ubi monosyllabam vocem alia vox monosyllaba
excipit, ut V. 117. 144:
Qui tuae mandatus est fide et fidilciae:
Vt mihi necesse sit iam id tibi concr^dere: cclxxxv
quo referri etiam v. 471 potest:
Si illi congestae sint epulae a cluentibus.
Sed inevitabili constructionis necessitate cum praegressis
monosyllaba vocabula vincta sunt v. 56. 393. 417. 470.
733. 734:
Viuit uicturaque ^st. Bene hercle ntEntias.
Verilm meliora siint quam quae deterruma.
Postquam comedit rem, post ration^m putat.
Adposita cena sit, popularem quam uocant.
Sine d6te, quom eius rem penes me habeam domi.
Parata dos domi est: nisi exspectare uis.
Addo Bacch. 841. 1006 [880. 1045]:
Salils seruasti me. quam mox dic6 dabo?
Si plus perdundum sit, perisse suauiust.
Hanc igitur sive gratam sive minus gratam neglegentiam
fatendum est speciem potius quandam rationis quam locu-
pletem rationem sequi: plus enim in his syllabarum vocula-
rumve articulatio valuit sententiae vinculo solutarum, quam
in subiecta sibi verba dominans potestas senteutiae. De
quo satis recte Beckerus sensit Quaest. de com. Rom. fab.
p. 105.
Cum caesurae autem rationibus quemadmodum in sep-
tenariis dactyli in quarto pede, ita in seuariis anapaesti
in tertio usus coniunctissimus est, ad quem nunc demum
revertitur oratio. Rursum autem quemadmodum a septenarii
510 PROI,t;tiriMESA DE KATKINIBVA
sereritate seDarium eo differre vidtmuB, quod in hoc tertii
jiedis aaapaestum alter comitari anapaestu» in cootiguo pede
vipotuit, dactylura iu illo non est alter dactjlus couiitatus, ita
quae in septenario licentia uiii certae caesurae adliaesit, et
ei quidem quu dactylici numeri otlensio muime obscurare-
tur, ea liceutia in senario a. nuUa caesuru prorsus exclufii»
fuit. Et maxime quidem bisyllabam anacrusiin io senario
quoque ea caesura occultavit qoae legitimn peutheminieri
una ajUaba prior esi. Naui etsi trochaJco lambicum metrum
ita oppositum eet ut, quam illic vim dactylus, hic ana-
paestus habeat, tamen non tam cavendum illud fuit ut, quo
loco septenarii dactylus vitatus est, eo seuarii loco ae per-
ciperetur anapaesticus nuuierus, quam hoc |iotius ut ne eo
loco, ubi quaelibet iusolentia acrius ad aures accidit h. e.
aote ipaam caesuram in (]ua pausa fit vocis, id iusigniretnr
quod dactyli pro trochaeo anapaeRtique pro iambo poeiti
commune est h. c. bisyllaba pro monosyllaba thesis. Quo
tit ut in senario tjuoque rectiua, quam anapaestum in tertio
pede, dicamuH eum dactylum vitatum esse qui compoaitus
sit ex arsi secundi pedis anacrusique tertii, maxime autem
yitatum esse in semiquinaria caesura. Itaque perrari nei-
profecto venusti tales versua annt qnalea in duabus fabutis
quattuor*) tantum offendimua Trin. 421. [792. Bacch. 564.
573 (596. G05)l:
Et ille aedis mancupio aba te acc^pit? Admodum.
[Eum quem hitbuit perdidil. alium post feeit nouom.]
[Ita denti/ram/t&K/a haec meis mauibua gestiunt.]
(Vale A6ni\frangibule. Et tn integumentdm uale.]
Quorum primo et tertio aliquid deteiiimenti et elisiouis coa-
gulum et ad semisept«nariae similitudinem accedens speoies
conciliat: alteri et quarto paullo plus molestiae poat dacty-
vutum facta interpunctio affert, quamquam id incommodum in
quarto similiter atquc in primo tertioque compensatum eat:
singulari asperitate reliquos secundua pracvertit, ut in qno
dactyluB dactyHco vocabulo conclusus sit. Contra plurimnm
*)[Tria exempla delenda eaae poateB intellexilEitocheliuB: deklterQ
veran cf. p. .I^T; tertio et qo»rto probavit qaod Bergkias piopoauerat
ittntifragibula et dmtifraiiibulc. \
EMENDATIONIS PLAVTIXAE. 511
xeasattoiiis, nt ante dixi, dactylum dissecans caesura attulit^
t Trin. 86. 131. 759. Bacch. 135. 182. 236. 729. 828 [168.
14. 268. 766. 866]:
Atque id tamen | m^i liibeat suspicarier.
Argenti amanti | Jiomini adulescenti, animi impoti.
Potin' est ab amico | o/tciinde exorari? Potest.
Istactenus | tibi Lyde libertas datast.
Giiam Epidicum | qiMm ego fabulam aeque ac me ip-
sum amo.
Adillterare | eliam aibat rebus ceteris.
Vorsabo ego hercle | Iwdie illum si uiuo probe.*)
Dum n^ manufesto | liominetn dpprimat neue enicet.
• Hedii autem inter hqc et illud genus hi versus sunt, in qui-
Ihib aliqoanto minus, sed tamen aliqua ex parte dactyli iu-
i Mlentiam ad semiseptenariam properans pronuntiatio occul-
t»t,utBacch. 243. 1035 [275. 1074J:
Deceptus sum: Autolyco hospiti | aurum credidi.
Venlmtamen occijnentur | mulso milites.
Dictum est de dactylo deque anapaesto cum senariorum
tum septenariorum: sequitur ut de tribrachi usu agatur
flbiDsque versuum generis communi. De quo non multum
est qaod dignum mentione videatur, spectans id ad paenul-
fcunae arsis solutionem, qua proceleusmatici vel quarti pae-
)m'8 speciem exitus versuum induit, sive eum brevis sive
}iiga syllaba praecedit. Talem autem exitum cum elegan-
ssime ita fieri constet ut quadrisyllabo vocabulo compre-
mdatur, e. c.
Tum illanc mihi esse gnatam uoluit /nopiam: (xlxxxviu
Vt ita te aliorum miserescat, ne tis alios misereat:
Qien nec duo bisyllaba improbata sunt, perraro autem tri-
llabum cum pedisequo monosyllabo adrni.ssum est, rium-
am monosyllabum cum pedisequo trisyllabo. VitioHam
im hanc formam esse ^\ ^ -^'^ iam supra significavi p. cxix
(9]: nec exempla nisi aperte corrupta exstant, ut Teren-
aum is adeo, vel Mil. IV, 3, 37 nt equidem quod editoribiis
*) fCf Nov. exc. Plant. I p. 93.]
r
512 l-UOl.KOAMKNA UE KATI0N18V8
debetur. Ibidem uon vitiosae, sed rarae liiiiua formae ^>'i<'
exempla attuli: sdlitus es, sdtius est, in qualibua monosylUbae
formae essc verbi cum praedieato suo tamquam coalescunt
iu vocem quadriayllabam. St>d nihil pror&us offenaionis Laet^
forma Iiabuit >^^' .i | ^ o ^ \ti qua damnanda nimius olim Her-
mannus fuit praef, Trin, p, xvi. Persuadet trequentia exem-
plorum, ut Trin. 51 pltis quaia ^go volo, 53 si ijnid niihi nuttist,
576 ita uolo, 585 libi moth, 635 quam cgo mihi. 642 tibt Im,
668 mque uolat, 779 am-um tihi dare, Bacch. 80 [111] mibi
qttident, 116[147] cdtte rualo: uam ib. v. 104(135] quod Her-
mannus edidit n^ue tibi, id m'c tibi scribenilum est, non
tameu aliam ob cauasam nisi quod hoc Vetus codes testatur.
Inutiles igitur suut, quae illorum parti exemplorum mutatio-
nes Huut adhibitae. Reliquum est ut multo minus gratiBe
eum versuum exttum habere annotem, cum ultra quartam a
fine ayllabam ea vox, in quam soluta arsis incidit, porrigitur
ut Mil. I, ], 50:
Dum tale faciee, qudle ailhiic, adsiihio edes:
ita enim ibi acribendum est.
\ Verum autem proceleuamaticum, qui non in cou-
l fiiiiia duurum pedum existit, sed integrum pedem iambicum
I ccLxxsis occupat, trimetri nulhm praeter ultimum pedem locua repu-
diavit, hac tamen prope coustanti condicione ut verborum
ordinibu9 a binis prioribus ajllabis posteriorea btuac dis-
pescerentur. Nam quontam e quattiior proceleusmatici svl-
labis acuitur tertia, accentum uutem nec ultima syllaba ulla
iiec polysyllaborum brevia paenultima recipit, fieri non po-
teat qtun in usitati accentus legem reliqui ordiues verboruia
prope omue» pecceut: ut ^•j'^^ miseria, "l"'^-' t4 RJ^poj^
" •"i I " edeiHJl el*), ^ I ^ -i N pot vgo quid. Uaque cum eti
continuato ultra proceleusmaticum vocabulo valde ingrata
Bvllabarum diviaio oriretur, id qiiod facile velut hoc eiemplo
sentitur sed untc rccipere, nihil quod probabile esset prae-
ter hoc disponendi genus relinquebatur ^ ^ I -^ ^. Tali igitur
verborum ordine efftictum proceleuamaticum uon eat mirum
frequentiuB quam ceteros primum pedem senariorum asciviss^
*) De bac nna foTma (lnbitari \iOiie, nnm forte ruru AdiDJasa sit,
p. ocxiix (462] diri.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 513
ut Trin. 66. 177. 440. 458. 516. 538. 730. 806:
Sed hoc animum aduorte atque aiifer ridicularia.
An ego dlium dominum paterer fieri hisce aedibus?
Ego qu6que uolo, esse h^ber: nequiquam uolo.
Nisi me aliud quid uis^ Philto, respondi tibi.
Nisi quid ego comminiscor. Philto te uolo.
Magis apage dicas, si 6mnia ex me audiueris.
Pote fieri prosus, quin dos detur uirgini.
Ita faciam. At enim nimis 16ngo sermone litimur.
Proximo post primum pedem intervallo proceleusmaticum
secundus frequentavit, ut v. 198. 472. 594 [cf. supra p. 454].
769. 773:
Numquid, priusquam abeo, me rogaturii's? Vale.
Si quid tibi placeat, qu6d illi congestiim siet.
In ambiguo etiam niinc est, quid ea re fuat.
Mendacilocum aliquem
Illiim bene gerere rem et ualere et uiuere.
Sed nec a tertio ac ne a quinto quidem pede eosdem nume-
ros alienos fuisse v. 86. 131. [792*).] 576 docent:
Atque id tamen mihi Iiibeat suspicarier.
Argenti amanti homini adulescenti, animi impoti.
[Eum quem habuit, perdidit, alium post fecit nouom.]
Di f6rtunabunt u6stra consilia. Ita uolo.
Diversissimus a proceleusmatico iambi vicario, cuius hic
numerus w ^ v^ ^, is est proceleusmaticus, qui cum aequare
trochaeum creditus sit, contrariam notationem hanc postulet
vi w u w. Quem diu est cum a septenariorum arte prorsus
abhorrere Hermannus docuit rectissime. Lenissima unius
voculae transpositione legitima ratio versibus 313. 968 re-
stituta est, quos illud vitium in altero et quinto pede de-
formabat:
Istaec ego mihi semper habui aetati integumentiim meae.
ccxc
*) [Cf. supra p. 387.]
FB. RITSCHELn OPVSCYLA V. 33
F
514 l^KOLKGOMENA DE ItATlONtUVS
Adulescens, cedo dum istuc aurum milu. Quod ego
aurum dem') tibi?
NuUam vim habet quod levi lapsu librarii boIiis Ambroaia-
nua exbibet v. 1071: Sdtin' 'jcuUs ego, pro Sdtin' tyo daths
in qua poaitione reliqui codices consentiuiit, Sat certa emen-
datione mihi videor v. 264 emaculasse abdendus repositu
pro adliibettdHS: nec enim ullis machinis efScies ut recte dici
ccxci procttl adhihere amorem credatur, quae sibi adversa froDtc
repugnant. Me invito relictum est v. 927 ab iuitio tetra-
metri Mihi laHfabat**): pro quo non dubito ab HermanDu
propositum LuHt^xbut milii amplecti. Nam ut non quovis
pacto et sine omni exceptione reicienda ait monosjUabs ant«
consonantem mi forma, taraen multo etiam certius eet non
qnovis modo et sine ulla cautione probaudam esse. Confiteor
equidem nondum tam certo mibi de sat lubrica hac qnse-
stione conatare ut, sitne iUa omnino aliqua condicione ad-
missa an constanter rupudiata iii comoedia, audeam definire
confidentius: verum si mado est ailmissa, de admitteudi eou-
dicione Loc videor affiruare posse, ut ab arsi exclusam soli
esae tbesi tribuendam dicam.***) Et in thesi qnidem nec
Catullus defugit vel in iambico versu XXXVII, 11:
Puella nam mi, quae meo sinu fugit,
vel in basi V, 7. X, 21:
Da mi baaia raille, deinde centura.
At mi nullus erat neque hic neque illic.
Sed in arai dactylici demiira poetae aacivisse videntur. Vnde
semel idem Catullua LXXII, G;
Multo mi tamen es uilior et leuior:
et£nniua apud Macrobium Sat. VI, 1, Ci
*) \ego dtm awnm cuin Hermaiiiio HitBoheliun dedit addeni iu
ed. alt.: 'pro quo tamen etiam dim tgo aurum vel aurum ego d<m
licebat; tgo aiirwm detn qni tneri volet, int pro vtUn Bcriliat neceste rct,
accentu in ipso fine BenteDtiae vii probubili.']
**) [ Reliqoit in ed. alt. Ritaclielius cnm Eeizio mi acribena.)
•") [Cf. Opnsc, pbii. IT [>. r.8(<sq<i |
EMENDATIONIS PLAVTlNAfi. 515
Hoc, nisi tu: nam mi calido dabis sanguine poenas:
Nec mi aurum posco nec mi pretium dederitis:
et Lucilius apud Priscianum X p. 903 [536 K.]:
Et cum id mi uisus facere est, tum retia nexit:
et Lucretius semel III, 105:
Magnopere in quo mi diuorsi errare uidentur:
item semel Horatius Serm. I, 9, 71:
Relligio est. At mi: sum paullo infirmior, unus^
quamvis ibi commodum fuerit mist scribere. Itaque de Plauto
si recte observavi, nescio an ferri mi et in liberiore metro ana-
paestico potuerit, cui eam formam p. CLXXVii [418] adhibui; et
fortasse in caesurae trochaicae eis exemplis quae p. ccLXXViii ggxcii
[503] tractavi, item in versu paullo ante allato Istaec ego mi
semper habui: cui rationi convenienter sui praecepti severitate
relaxata Hermannus nuper Vbi mi pro equo ledus detur edidit
Bacch. V. 41 [72]: sed idem nec aurum mi: quod ego aurum [cf.
p. 514 sup.] defendi posse intellegO; nec Mi latitdbat eo in
quo nunc versamur Trinummi versu. Hinc iudicari de Ambro-
siani memoria potest v. 53: si quid mi maiist. Quamquam
codicum exigua omnino in hoc genere fides est, ut qui
plerumque mihi exhibeant, etiam ubi ante vocalem mono-
syllabo mi cummaxime opus est. Qua tamen mihi formae
frequentia ne ita abutare^ ut eorundem codicum^ sicubi mi
scripturam testentur, tanto maiorem esse auctoritatem argu-
mentere, reputandum est feracissimam pravae permutationis
caussam scribendi compendium m fuisse, quod cum propria
vi sua nequaquam mi significaret, sed ipsum mihi, saepe
tamen per errorem ad monosyllabam mi formam deflexum
est, ut V. 8. 54, alibi. — Ceterum quod proceleusmaticum
Ldtebricoldrum etiam in annotatione ad v. 241 posui, id etsi
lusi potius quam fidem invenire ipse volui, ratione tamen
hac feci; ut in octonario id posse licitum fuisse suspicarer,
quod procul habuissent septenarii. Nam etsi in his quoque
scio alia exempla quaedam exstare, ut Mil. Y, 44, tamen cur
ne haec quidem certissimam alioqui rationem infirmare putem,
olim explicandi opportunitas erit.
33*
516 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Sed lougius etiam trochaicum numerum aequantis pro-
celeusmatici fuga pertinuit. Non magis enim eum proce-
leusmaticum veterum ars poetarum probavit, qui in ipsis
iambicis versibas anapaesti cum praecedenti sive tribracho
ccxciii sive dactylo consociatione oritur: v^ | v^ u ^ w | ^. De cuius
societatis pravitate sanissimo iudicio Hermannianam doctri-
nam nuper Lomanus p. 44 comprobavit Ac paucissima eius
generis exempla e Trinummo expellenda fuerunt, ut v. 169,
ubi non minus vitiosum
^Adesuriuit mdgis, iVtAmuit acrius,
quam quod Bothio placuit
Adesuriuit mdge et m/iiauit acrius.
E tribus dimetiendi modis nullum v. 515 admittebat:
Tibi ego rationem reddam? Plane periimus:
nam sive tibi egd pro anapaesto accipis, falsa productione
uteris, sive tibi egd ra- pro proceleusmatico, pravum accen-
tum infers, sive tibi ego pro tribracho, ei ipsi pedi anapaestum
continuas. Versu 804 pro librorum scriptura
Goniinno operiio denuo, sed clanculum
ausus sum Ennianum operta reponere*) (quando non semper
frequentandi vim frequentativa verba tenent, quemadmodum
aliquotiens rogitare Plautus pro simplici rogare posuit [Curc. I,
1, 13. 19]): quod si quis poeticae orationis proprium dixerit,
exspecto quid excogitaturus sit ad codicum memoriam pro-
pius quam Hermannianum ('antinuoque ope^^i denuo accedens.
FjH [Eni] nim nialefacta in principio v. 185 posita cave pro
dactylo cum anapaesto habeas: ubi aut nwa syllabae aut
niale in unam contrahantur.**) Similem contractionem me-
mento e^iim parjiiculae adhibere v. 806 [cf. p. 400J:
Ita fiiciam: At enim nimis longo sermone iltimur:
nam sua sponte iutellegitur non magis quam dactylum ab
anapaesto excipi proceleusmaticum posse.
*) [Hoc retractandum esse Ritschelius intellexit: Coniinuod operi
in ed. alt. scripsit, cf. Nov. exc. Plaiit. I p. 86 sq.J
♦*) [malfacta Ritschelius Rcripsit in ed. alt. : cf. Opusc. phil. ITp. 721.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 517
£t tantum quidem de his. Neque enim vel ad ana-
paestica metra nunc exspatiari libet^ a quibus nihil fere ante ccxciv
explicatae licentiae alienum fuit, vel ad iambicos septenarios;
quorum vix minor quam senariorum trochaicorumque seve-
ritas: cum neutrius generis exempla Trinummus praestet.
CAPVT xvin.
Plana^ simplicia et aperta esse pleraque intellectum est,
puto, quae plerisque omnibus obscura^ perplexa et recondita
videri solent, legumque certitudine regi, quae quibusdam
vagari sine ratione: imum genus restat, quod et impeditissi-
mum et multis modis ambiguum esse ipsi fateamur: quod
quidem canticorum compositione continetur. Cuius loci
tanta ubertas est tamque prope inexplicabilis varietas, ut
ineptus sit qui complecti paucis pagellis velit. In nulla
autem parte emendationis Plautinae me iudice clarius quam
in hac Hermanniani ingenii admirabilitas exsplenduii Nam
cum ipsa cantica Plautina et tempornm iniuria et neglegentia
librariorum, fortasse aliqua ex parte, ut p. lxvii [325] signifi-
caviy etiam criticorum licentia multo quam ceterae partes peius
habita sint^ ita ut ^aut intacta relinquere, quae aperte aliter
a Plauto scripta fuerint', aut ea sic ut eum semet digne
scribere potuisse probabile sit^ corrigere cogamur: incredibile
dictu est quot ille carmina^ rudem indigestamque molem in
codicibus ofiferentia^ a recentioribus autem editoribus plerum-
que imperitissime tractata^ in Elementorum libro secundo
partim ad sanam rationem partim ad elegantissimam con-
cinnitatem revocaverit. Ad quam rem cum aliis virtutibus
opus fuit tum subtili sensu quodam et exercitato ad usitata ggxgv
inusitataque genera metrorum discerqenda iudicio. Nam cum
propter magnam et prosodiae ambiguitatem et permutatorum
inter se pedum yarietatem saepe plurimum dubitationis illud
habeat^ e compluribus quae pateant distrifouendorum versuum
yiis quam potissimum ineas et ceteris reiectis teneas: nulla
re plus peccatum est quam talibus versuum sive conforma-
tionibus sive coniugationibus probatis, quas etsi demonstrari
nequeat admitti nullo modo potuisse, tamen tritae Plautina
iJ18 rROLEOOMBNA DE KATIONIBVS
consuetudine aurea ilico respuant ut analogiae commenda-
tione destitutas. Rursum autem ut, quae eit vera discri-
bendi ratio, iuvestigetur, dod est certiua indicium in promptu
quam quod veramini cum senteiitiarum Jinibus exaequandu-
rum artificio continetur. Quae lex etRi non est eam iu partvni
interpretunda rigidius, quasi non commodia locis aptieque
modia, ut in omni poesi, ita hic quoquc aliqua ex parte
discrepare numcrorum verborumque ordinea potueriut, tamea
generatim sic licet hoc genus detinire ut, quo saepius et
vehementius sententiae vinculo ligata oratio metricis mem-
btis diacerpatur et tamquam ampuletur, eo imprubabilior
evadat quam proponas diatinctorum inter se veranum men-
enram. Atque hoc iUud est, in quo emendationem non ad-
mittere tantum, sed flagitare Uermannianam discriptionem
eius cantici intellexerim quod eat in Triuummo a v. 223 ad
300: quod ille ipse, si huc posteriore tempore reversus esset^
dubitari nequit quin tonge aliter discripturus fuerit £le-
mentorum igitur exemplo discant, qui iti hoc genere aliquid
volunt proticere, quantopere praeter cetera hoc cavendum
ccxcvi ait, ne in versuum iinem novi enuntiati initium incidat^ prae-
sertim si id aliqna coniunctione fiat. *") Ergo maturioris
disciplinae anctoritati nos quoque ubsecundavimus, cum toles
versuum divisioues non toleravimus quales hae fuere:
Ita faciam: ita ptacet mi. Omnitim prituum ami5ria
Ariis eloqnar, quemaJmodum eipediant: niimquam
Ami5r quemquam, nisi cupidum homin^m postuliU se
Comccre in pl^aa _ — _ — — — —
Ibi illo cnciilus ecce, ricuie mi, ffat et
Istuc ot ai amplius — _____
*) Id CDin innlto mai^is a seiiariie abhorreat, aliquotJetiB est ft
Rcntleio neglectam. Velut nnUo modo atit particnla («nninftri potuit
Terentittnns verBOB (jueni p. i;xs [»70] aanare Btadui, Horridjuii etiam
in eo verBua loco ei Jutatum ait vel iit vel ne, Nc negue quidem
tolerBndom eBse oM-endi Mua. iihilol, t. IV p. 682 [= Opusc, pbil. It
p. 336], Paueie eiempli« adiaiasum eaae nm videtur, ut Ckpt. III,
6, 86: quamquam plemmque dnbia res est. Nisi (lood Militia II, S, 3«
certum «tt non esse ea parUculu sena.rium fiaie&dum citm Uennanna
Et. d. meti. p. 13-2.
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 519
Haec ego quom agito ciim meo animo et recolo ubi qui
eget, quam
Preti sit parui, a me apage^ am6r: non places, nil
Te ego litor — — — — — — — -—
Apage sisy am6r: res tuas tibi habe: mihi^ amor, ne
Fuas umquam amicus.
Pater, assum, impera quod uis, neque ero in mora, nec
Latebrdse me ego abs tuo consp^ctu occultabo.
Feceris par tuis ceteris factis, si
Tuiim patrem percoles — — — — — —
Hdminum duraui. quin prius me ad plilris penetraui?
nam li
Mdres maionlm coUaudant — — _. — — ocxovn
Hisce ego te artibus gratiam facio^ eas
Ne colas — — — — — — — — —
Me6 modo et moribus uiuito. quae ego tibi
Praecipio, ea facito. nihil ego ist6s moror
Facetos mores turbid6s, quibus bom^ se
Dedecorant — — — — — — — — —
Quamquam unum quiddam huiusmodi ipse reliqui v. 254 sqq.
Rapt6res panis et peni.
Fit ipse^ dum illis c6mis est,
In6ps amator. Haec ego
Quom ag6 cum meo animo et quom recolo, ubi qui eget:
non tamen quod probarem, sed quod nimis incerta eorum
emendatio videretur quae sat diverso modo in Ambrosiano
scripta esse apparuisset. Tam enim illic forte divortium
cogitatorum fit, ut ab Haec ego non minus quam v. 236 ab
Omnium primxm necesse sit cum novo enuntiato novum ver-
sum ordiri. Itaque cum accedat, quod sine exemplo est
agere cmimo vel cum animo, usitatum hac potestate agitare,
satis placere velut haec illorum discriptio possit:
Rapt6res panis 6t peni.
Fit ipse, dum illis c6mi8 est,
In6ps mox amator.
Haec ego quom agito cilm meo animO; et reputO; ubi
qui eget:
520 PKOI.EfiOMKNA DE RATIONIBVS
nisi scrupulum uimia solutionum multitudo in baccfaiaco T«r8ii
iniciat. Nara quae praecedunt, sive dimetris discribis sive
tetrametro comprehendis :
Raptdres panis et peni: fit ipse, dum illis comis est,
ccicvm iambica tamen manebunt, nisi longe violentissimia mutatio-
nibus utare: proxima autem, ut scripta snnt in libria tnof»
amtttor, sine alicuius syllabae acceasione ad clausulae natu-
ram minime apta 8unt.*J
Conciunitatem autem illam dum sector, quam metrica-
nim cum grammaticis logiciaque periodis congmentia parit,
factum est nt uon uno in loco continui rersuum ordines
eodem metro decurrentiitm tamquam sua sponte suboaBce-
rentur: quod genus aequabilitatis apparet et gratiae et fidei
plurimum liabere. Eiusmodi illi sunt ab 244 ad 251, quos
in Elementis p. 212 curis secundis ipse Hermannu» ad elfigsn-
tissimam parilitatcm acconimodavit: codemque metri genere,
quod creticis tctrametris catalecticis continetiir, ego in fine
prioris scaeuae decem versus continuos discripsi a 266 ad
275**), octo in fine posterioris a 293 ad 300.***) Quod si
fieri Doa potuit quin aiiquot locis voculam aliquam adderem
ut librarionim incuria omissam: reputaudum est vis ullum
vel potius niiUum caiiticiim ease quod non hoc ipso vitii
genere sive (^raviter sive miuus graviter laboret, In Tri-
nummo autem augebat addendi contideutiam, quud causeam
lacunarum iilarum licet « communi fonte ita repetere nt
tamquam iii oculos incurrat. Nec enim casu factum ease
potest, quod, si versus 393 sqq. sic perseripseris ut alter
quisque versns non subiciatur [iriori sed iuxta ponatnr, in
easdem vel valde propinquas paginae partes lacunae omne^
*) [In cd. alt, banc claaGiilnm Kit»cbelius EonBtituit proumum
vemun non bacohiocia, vernm trochaieis nnmeriB coniprehendeiu nt
V. S36. 213. 264]
") [In e<). alt, AnibTOs)a.iio potissimuni dnce magii etiam iin-
mititis gloasematis boe verauB depravatos otie inlellegens aliter eo«
RitacheliaB conBtJtait,]
***) [In ed. alt. [ler hanc quoqne partera glouematiB qnibnidain
eipaUiB alil«r Bjatema reetitacndum pmc RiUcheliuB intellexit.]
EMENDATIONIS PLAVTINAK. 521
incidunt: unde intellegitur communi labe aliqua ut madore
vel carie istas partes affectas esse. Id hoc quod infra posui
exemplo prorsus perspicuum fit:
I
.2 Q a ccxoix
a> 'S "d TJ
•- r^ 8 §
3 q, ^ f—Ti
2 d n3 . 2
5 — —
00 5 «
5 S' fl
•55 a 8 8
§ .2 o 3
fl .Sf a>
.9 8 « ci.
S ^ fl
• 1-4 o^ es
^ ^ fl
l-H ^ O »"
O 173
!zj a 5 S
09
2^ g «5
.2 -S S *C
S 9 « «
a
ao o
o! .2 fl ^
•43
a
«. 00
S 3
a
00
!3 ^ Qj 00
00 eS
O «
a
o> 00 .^
O) ••^00
•73 O
o
O '^
.28^1
a s ;2j M
Vnde simul intelleges cur v. 298 sese dedecarant praetulerim
alteri ordini per metrum non minus commodo dedecorant sese:
atque illuc spectat fortasse quod in A est bonisdedecorant.
522 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
Idem autem illud in v. 269 sq. cadit usitato ordine sese ex-
cipientes:
St tamen quos miseros [misere] maleque habeas
Qaos tibi obnoxioB [facile] fecisti.*)
ccG Ne quid autem dubitationis illud moveat quod ita contrarii
collocandorum versuum ordines locum habuisse in eodem
carmine putandi sunt: sciendum est eam ipsam inconstan-
tiam vel nostrorum codicum exemplo manifestAm esse: quod
quale sit iam explicandum esse video accuratius.
Nam ut codicum mss. in hoc generC; quod ad liberio-
rum metrorum discriptionem spectat, non sit summa aucto-
ritas, tamen multo etiam minus credenda est nulla esse.
De Ambrosiano et Veteri Palatino B loquor: nam ceterorum
omnium iam supra dixi communem esse hanc rationem ut
prorsus sublata singulorum versuum distinctione ad prosae
orationis speciem omnia continuent. Sed A ei B etsi in
Trinummi cantico a manu poetae ne ipsi quidem non aliquo
intervallo distant^ tamen altera ex parte pristini ordinis plu-
rima vestigia servarunt^ atque adeo aliquanto plura Vetus
quam Ambrosianus. Cuius tamen ratio discrepantiae pleram-
que haec tantum est, quod quos ille versus singillatim scrip-
tos, hic binorura in unum coutractione continuatos exhibet.
Id autem omne quoniam facile intellegitur sola annotatione
non potuisse ullo modo quale esset satis vel plene vel plane
significari, integra exempla exstare volui quanta potuit fide
repraesentata, primum membranarum Ambrosianarura: alte-
riira Veteris codicis: quibus tertiura addidi mei libri E, quo
de Vrsiniani quoque eique simillimi Decurtati indole con-
staret. Quorura exemplorum inter se collatione simul, por
quos taraquara gradus saeculorum decursu depravatio cre-
verit, utiliter esse ante oculos positum existirao.**)
cccxiv Horura igitur exeraplorura ope etsi Ambrosiani Veteris-
que cum discrepautiara tura convenientiam, qui volet, nec
*) [Quos tihi fecisti obmxios Trin.*]
**) [Haec codicum exempla inde a p. ccci usqne ad p. cccxiii
posita nonc potaerunt omitti, cum correcta in praefationc alterius
Trinummi editionis legantur p. xxxrv- xlvji.]
EMENDAtlONIS PLAVTINAE. 523
inutiliter nec iniucunde poterit per singula persequi atque
expendere^ nos tamen ea opera a nobis nunc semota satius
duximus paucorum versuum notabiliorem scripturam in edi-
tione receptam breviter defendere. Et versum quidem 242
Ambrosiani auxilio videor certissime sic restituisse:
Nam qui amat^ quod amat, quom extemplo eius sauiis
perculsus est.
Etenim ex eo, quod pereleganter dicitur amator satii sagittis
perciilsuSf non consequitur profecto non potuisse minus ornate
sauiis perculsum dici. Itaque cum eum ornatum Ambrosianus
non agnoscat, his apparet declarandae imaginis caussa ab
interprete ascriptum esse sagittis: quod cum pro Plautino
acciperetur^ ut cum sauiis coniunctum construi posset, muta-
tum est in sagittatis. Reliquam autem versus conformatio-
nem, quae eidem Ambrosiano debetur, luculenter tuetur Mer-
# •
catoris versus IV, 4, 4:
Nam qui amat, quod amat si habet, id habet pr6 cibo. —
Non mediocre autem negotium v. 261 sq. exhibent, sic edi
soliti: fugit forum, fugat tuos cognatos, fugat ipse se a suo
contuitu. Quae intellegi posse prorsus nego. Nam etsi, cum
fugere forum amor dicitur, amor accipitur sane pro amatore,
eademque figura idem amor dici poterat et fugare cognatos
et a suo semet contutu fugare: tamen postquam ad cognatos
addito tuos pronomine in hoc ipsum amatoris notio trans-
ierat suamque propriam notionem amor receperat, non po-
tuit in tertio membro idem amor nomen ad amatoris signifi- cccxv
cationem denuo reflecti et alterius personae pronomini iam
tertiae pronomen substitui sine summa intellegendi molestia
atque adeo cogitandi perversitate. Verum tuos non est sane
in libris, sed a Camerario demum efifectum est e nof: cui
ubi f potius quam t praeposueris , videri potest ad sat
magnam pronominum congruentiam oratio adducta esse. Et
tamen ne hoc quidem concedendum est. Nam amor cum
dicitur a suo se contutu fugare, unius Amoris personae co-
gitatione imago omnis continetur: quae ubi ad alias prae-
terea personas porrigitur ut aliqua necessitudine cum Amore
coniunctas, putida fit et inepta comparatio. Quare cum suos
524 PROLEGOMENA DE RATIONIBVS
cognatos fugare dici amor nisi ridicale nou posset, nihii
reliquum fuit nisi ut cum tuos pronomine tertii quoque
membri pronomina conciliarentur et fttgat te a tiu> conhUu
scriberetur pro se a suo,*) — Reliqua omnia, quae in hoc
cantico posui^ puto semet ipsa satis defendere. Nisi quod
pro asperiore v. 284 cretico pede lit sit sui haud scio an
praestet multo lenior haec mensura:
Malus bonum malum esse uolt, siii uti sit similis:
nam catalexis removendae necessitatem non video; omnino-
que quod ad catalecticorum acatalectorumque varias per hoc
totum canticum vicissitudines attinet^ non oportere nimis
fastidiosum esse arbitror.
CAPVT XIX.
Restant miscella quaedam, quae quanta potuero brevi-
tate absolvam.**)
cccxvi In argumentis metricis fabularum Plautinarum trac-
tandis eandem rationem teneo ac si in Plauto verser: nam etsi
nimis lepidi fuerunt qui huic ipsi illos versiculos tribuerent,
tamen cum prologis non Plautinis omnibus hoc ii conimune ha-
bent quod prorsus Plautina numeronim arte facti sunt. De
cccxvii quibu« quoniam altera pars eius commentationis, quam a,
cioiocccxxxxi edidi [=Opusc. phil. IIp. 404— 422], casu fac-
tum est ut adhuc iii scriniis delitescat, summam sententiae meae
quam paucissimis nunc illinc cxcerpam. Missis igitur eorum
futtilibus opinionibus qui aut a M. Varrone aut a Prisciano
scripta coniecerunt (quorum hic habuisset profecto quod sibi
gratularetur, si tam bonos trimetros facere ullo modo posset),
duas aetates video tali ludendi generi aptas: alteram saeculi
u. c. septimi, quo quam ferbuerint grammatica studia ad
Plautinas litteras collata, Licini Porcii, Aurelii Opillii, Vol-
*) [In ed. alt. Ritschelius toleravit se a «uo.]
**) fPrimum hic dixerat Ritschelins de Rcaenarum discriptione
Cp. cccxv sq.): ea nnnc legnntur in praefatione alterins Trinummi
editionis p. LVin sq.]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 525
catii Sedigiti, L. Accii exemplis; eorumqae versibus astricta
oratione utentium, docui Parergon p. 90sqq. 238 sqq. 321 sq.
colL praef . p. X VII : alteram Antoninorum, qua et resuscitata
sunt Plautina studia et ad antiquitatis Naevianae, Plautinae^
Ennianae imitationem ipsi se scriptores et poetae totos com-
posuerunt. Atque talis est^ ut dicam quod sentio, prisci
sermonis affectata species illa^ quam argumenta metrica fa-
bularum Plautinarum prae se ferunt: id quod non uno argu-
mento intellegitur. Gum autem illorum duplex genus aeta-
tem tulerit: alterum acrostichorum, quae servata sunt omnia
(nisi quod unum intercidit cum ipso principio Bacchidum);
alterum non acrostichorum^ quorum hodie quinque tantum
supersunt^ olim tot quot sunt fabulae exstitisse prorsus si-
mile veri est*): hoc quidem posterius genus ad Antoninorum
tempora eo confidentius refero quo magis cognatos lusus ea
aetas peperit. Nam vide mihi quam similis eius opera ex- cccxviii
stiterit, qui singularum Terentii fabularum argumenta duode-
nis senariis non inscite factis comprehendit: quam eius, cuius
in Aeneidis singulos libros argumenta senis hexametris con-
clusa in Anthologia latiua habentur II, 194 Burm., Meyero
n. 223. Atque haec quidem poematia utraque non aetatis
tantum sunt unius, sed eiusdem adeo hominis, Sulpicii Apolli-
naris Garthaginiensis. Yt, qui ad hunc ipsum Plautina quo-
que argumenta referat quindenorum versuum numero exae-
quata**), in tanta Plauti Terentiique propinquitate non
mehercule inepta coniectura utatur. Paullo quam horum
asperiorem artem fateor acrostichorum esse: quod tamen non
est cur e temporum distantia repetas, cum sat locuples
asperitatis caussa in promptu haec sit, quod negotium me-
diocri poetae exhiberet versuum a certis litteris incipiendo-
rum necessitas. Quem autem prisci sermonis colorem haec
acrosticha produnt, etim non suapte sponte natum esse, sed
*) Atque adeo sexti, quod ad Persam pertinebat, lacera frag-
menta quaedam in membranis Ambrosianis superesse iam Parergon
p. 297 ostendi.
"^) Quae concinnitas cum plane dubitari nequeat quin constans
fuerit in omnibus, facile intellegitur in Amphitruonis argumento, cuius
hodie decfm tantnm fenmtur, quinque versus intercidisse.
k
526 I'ROLEGCiMENA DK ItATIONmVS
deiiita opera effectum imitaado, certtssimis puto argumentis
intellegi. Mitto Dunc cetera et in iluobus subaisto, quonrni
alterum septimo saeculo esse antiquius, alterum eodem re-
cQHtius contemlo. Receutior est uominis forma Pscudolus,
t^uae ne rationi quidem ullo modo est couveniens: pro qua
antiquus poeta non poterat uon Pseiidulus ponere, quod et
Nonii libri constanter teatantur, etiam in Varronia Fstv<lato
Apolline, et Servius aervavit et alia confirmant.*) Contrariam
cccxix vim habet in Araphitruonis argumento admiasus Ahmtnertm
genetivuH, profectus ilie e grammatici eraditione qui eam
formam priscae latinitatia propriam iiiisse nosset. Quod ut
cerUsaimum eat, ita non minus certum hoc est, iam Plauti
aetate vel certe in artis genere Plautino illiua genetivi, si
ab uno fnmiliits recesseris, usum prorsus deaiisae, ut iam
p. cxLin [389] anuot significavi. Cuiua cum nec in libris
msB. nllum (praeter unum valde dubium exemplum) veatigium
esstet, vel hauc ob caussam Lachmannna credi neqiiit Plauti
manum Amph. I1T, 1, 12 hac eorrectione assecutus esee:
Si id Alcumenas innocentiae expetat.**)
^ed ut sint sane acrostichi versus illi aliquot post Plautum
saeculia Facti; baec ipsa Antoninorum aetaa tantum abest
ut artis imperitia laborarit vel indulserit sibi metrorum
neglegentiam , ut aolita in imitatoribus diligentia veterum
esemphim expreaserit: id quod nuper demum aatis elegaoti
M. Pomponii Bassuli titulo denuo intellectum eot, quem
prooemio scbol. hib. Boun. a. ciawCCCXXXXVii [= Opusc
phil. IV p. IGsqq.] enarravlinua. Apage igitur illorum inet'
tiam, qui quod in Plauto vix aint toleraturi, imputare tamen
argunientis Plautinis non vereantur. Velut cum horum acrip-
torem sibi persuadent hiatum in caesura legitimum habu-
1886***): qualem hiatum nullua umquam- poeta fuit (nisi forte
labantis latinitatit<) qui consulto et tamquaiu de lege ad-
mitteret Quem si non raro libri mss. exhibeut, non faciunt
aliud nisi quod quovis genere corruptelae cura in bis argu-
•j [Cf. Opii»c. phil. in p. 7 annot.]
**) [Idem postek Bitacfaelina ampleiiis eat Opuac. phil. III p. I.1H.]
"*) [Cf. Opuic. phil. H p. 4I6b»j,]
J
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 527
mentis tum in ipsis fabulis admisso: id quod ea, quam ab
iuitio commemoravi, commentatione satis per singula de-
monstrasse videor. Cum Prisciano si nobis res esset^ crede-
rem quidvis: hoc unum non crederem, vel unum bonum et cccxx
concinnum versiculum ab eo procusum esse^ qui mixtos sci-
licet e trochaico et iambico numero Tereutianos illos con-
coquere potuit Adhuc Archylis quae adsolent quaeque opor-
tet e. q. s.
In didascalia Trinummi nunc deperdita quod olim
lectum esse conieci Parergon p. 348, actam lvdis megalen-
SiBVS eam fabulam esse, eius me coniecturae non paenituit.
Impugnavit tamen eam Eduardus Meierus noster eo commen-
tariolo; cuius cap. II [Trin.^ praef. p. XIX] mentio facta est, hoc
quidem argumento usus quod, cum ego recte demonstrassem
nec Romanis ludis nec plebeis nec ApoIIinaribus posse actam
essC; non cogitassem de ludis funebribus. Gogitavi ego de illis
profectO; sed ut alienis ab hac quaestione. Eodemque iure
atque adeo maiore dici potuerat me non cogitasse de eis
ludis quos dedicandae aedis caussa factos esse ostendi p. 287.
29G. Quippe dedita opera ab extraordinariis; quales per
rariores opportunitates fieri potuerunt, statos ludos discrevi
qui certis diebus quotannis redirent^ horumque solorum con-
stantem frequentiam respiciendam putavi ubi non tam id
ageretur ut concludendi necessitate verum, quam ut ratioci-
nandi probabilitate maxime simile veri erueretur. Et fune-
bres quidem ludos ipsos quotiens omnino illa aetate factos
esse Romae putabimus? In quibus quod haerere^ cum de
fabularum commissione quaeritur^ cogitatio nostra consuevit^
id satis singulari casu effectum hoc est, quod e sex fabulis
Terentianis duas traditum est per funebrium ludorum^ sed
eorundem, occasionem actas esse. Verum hi ludi recordan-
dum est in cuius honorem facti sint: qui fuit L. Aemilius
PauIIus, vir et auctoritate et gratia populi in paucis insignis, cccxxi
quem singulari pietate Q. Fabius et P. Gomelius filii prose-
cuti sunt: adeo ut inusitati honoris praecipuam mentionem
scriptores dedita opera fecerint, Plutarchus vit. Aem. c. 39,
Diodorus Exc. p. 584 sq., Polybius fr. I. XXXII, 14. Sat usi- _
tatus pompae funebris splendor fuit et varius exsequiarum
r
628 PROLEGOMBNA l)K liATIONIBVS
apparatus et laudationum honos: sed ludorum ampliiudo
quam noti frequens fueritj gravi documento diligeutissimiiB
ludorum omuium euarrator Livius esse poteat, in cuiua libris
XXV duo tantum nisj failor testiinonia exstant de funebribus
ludia inde a saetuli p, u. c. scxti anno sxxv ad a. LXXXVU
factorum: quorum alteros M. Aemilio Lepido filios Lucium
Marcum Qaintum dedisse a. Dxxxviii, alteros M. Valeriu
Laevino P. et M. fiUos a. Duv prodidit lib. XXIII, 30 et
XXXI, 50. Et hos, sive aliquot alios sileutio praetermiBisse
Livium nullo argumento conieceris, quo tandem argumeoto
non dicam evinces, sed probabiliter persuadebis scaeaicos
fuisse? cuui in hoc quoque geuere tam mirifica ilUus dili-
gentia exstiterit ut, siquaado etiam scaenici vel Romani ludi
vel Megalenses vel aiii fiiissent, id curiosa fide aonotaret
Et in Lepidi atque Laevini ludis ea de re Livium tacituram
fuisse boc minus credibile est, quod iu utrisque dati gladia-
torii mmieris nominatim mentionem feeit. Ex bis igitur non
inepte colligi videtur, aliquauto posteriorem aetatem demum
scaenicos litdos etiam ad privatam munificeutiam ascitos vi-
disse. Tam autem incertua cum ludorum funebrium in traC-
tauda re scaenica Romanorum usus apparuerit, haud scio an
atius cuiusdam ratiocinationis suae Meierus non nimium te-
nax futorus sit: quali memet fateor ne uaurum quidem
fuiijse: niminira argumentum fabulae ad severitatem quan>
dani morum et tristitiam compositae in funebres ludos magis
quam in Megalenses convenire. Nam quod praeterea dicit
uou posae non frigere Ljsitelis v. lj95 ludibrium: Quid? fc
dicbilorem mises fore., st abs te of/rtim acc*f>irim? hoc si multo
post anuum DLII dictum esset, quippe quo anno dictstorem
Plautina aetas postremo vidisaet: ita quoniam ad sensuni
res omnis redacta est, non habeo quod respondeam, tiisi
mihi non frigere. Satis enim cauasae, cur summi qui Komae
esset houoris appetentiam Lesbonico Lysiteles per acrimo-
niam tribueret, sentio in eis fuisse quibns ille cousilii obsti-
nationem summam fastidiosa honoris sui iactatione tueretur:
Te honeslel, me uute^n ctnifuHlel: Tibi sit etiwlumetUum hono-
ris e, q, s.
Praeterea scriptum fuisse in didascalia (iraeca then-
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 529
8AVBVS PHiLEMONis e prologo fabulae discitur. Vnius enim
graeci exempli nomen inscribi solitum est, etiamsi duo fue-
runt quae latinus poeta in condenda fabula secutus esset. E
duobus autem etiam Trinummum a Plauto contaminatam
esse in egregia commentatione illa, quam de Volcatii Sedi-
giti canone scripsit^ Ladewigius coniecit, partem argumenti
e Menandri TTapaKaTaBriKri repetens p. 34 sq. Cuius subtilis-
simae disputationi non habeo quod addam: nam cum de
caussa universa tum de singulis documentis lubricum esse
iudicium ipse non dissimulavit.
Restat ut curis secundis cum in poetae verbis tum in
his Prolegomenis quaedam vel corrigam vel confirmem. Et
in ipsa fabula primum debebam Italo correctori obsequi^
Mercaturane an aenalis habuit v. 332 scribenti*) pro merca-
turamne: quod cum olim putassem Ciceronis exemplo quo-
dam defendi posse, nunc non teneo diutius. — V. 531 Hem cocxxui
particula rectius puto extra hunc versum ponebatur: Istic
[Em istic Triu.^] oportet opseri mores malos. — V. 659 vereor
ne nimia modestia librorum scripturam omnium, etiam Am-
brosiani, servarim: Et tibi nunc, proinde ut merere, summas
Jiabeo gratias: quam in habeo summam gratiam convertendam
esse primus Ant. Reinius meus dixit ea commentatione quam
annot. ad v. 820 commemoravi.**) Caussam tamen modestiae
hanc habebam quod, cum reliquorum exemplorum ad defen-
dendum pluralem prolatorum nullum vel aptum vel certum
esse accurata ille disputatione effecisset, tamen unum praeter
Trinummi versum videbam relictum esse Poenuli V, 4, 104:
Di deaequs omnes, udbis hcibeo merito magnas grdtias, quam
scripturam item libri omnes testantur: nam in hoc quidem
tractando Reinio aliquid humani accidit. — V. 1071 con-
stans loquendi usus Plautinus flagitabat, ut estne is an non
*) [mercatubanan Stademandus testatns est exstare in ^.]
**) [Quaest. Plaut. part. I, ed. Crefeldiae a. 1S34, p. 13; ceteram
in ed. alt. sumnuim hahebo gratiam cum Fleckeiseno dedit RitBchelias.]
FH. BITSCHELII OPVSCVLA V. 34
OdO PROI-EGOMENA DE RATIOSIBVS
esl reponeretur *) 'pro esitae liic an non est: id quod Diulti-
tndo exemplorum facile unicuique persuadebit.**)
CAPVT XX.
o.Txxviii Qiioniam in multo ampliorem molem, quam primo rt
atutueram et exspettaveram, haec Prolegomemi Buccreverunt,
Don abs re diixi subiectis reruni tractatarum indiclbus lecto-
rum commodo consulere. Lectores autem etsi mihi muttas
exopto, vcl postulo tamen eos, 31 qui ad tractanda veteris
Latiuorum poegis mouumeuta monumeuturumque fragmenta
animum applicaturi siut: ue vel neglegenter ignorata rel
stulte et arrogauter spretiL Bentlei Hermauuique arte et dis-
ciplina, cuius ego nihil volui nisi probabilis interpres esse,
similia portenta >n hoc genere postera aetas videat atque
praeterita nimis multa experta est cum magno litteraruin
occxxuc nostrarum damno atque, ut dicam quod sentio, Germaai no-
minis dedeeore. Scio penes paucos hodie hariim reram iu-
dicium esse: qut si noatram operam prubaveriut, h. e. si et
recta via ac ratione nos ingressos esse et e singiilis plnrimft
non inepte explicasse pronuntiarint, ceteri ah his discant, ut
aliquando iudicare ipsi possint. Discant autem ita ut inci-
piant a credendo, qua via sola in quuvis artc aliquid pro-
ficitur: credaut igitur non frustra tantorura ingeniorum tam
praeclaram vitam in his studiis coiiBumptam esse: credant
non potuisse in hac parte caecutire, quorum in rcliquis par-
tibuB litterariim nostrarum' acumen summum et incompara-
bilem virtutera communi conaensu admireraur; credant plus
doctriuae, iudicii, fidei in illis quam iit librariis esse, verique
esse similius eurum quae praeceperint plurima vera esse
quam plurima falsa: credant denique non impune licere in
latinis litteris, quod si quis iu graecis hodie peccet, omnium
risu explodatur. Nam ab hac demum verecundi» progresei
et naviter intellegendo et prudenter duhitaudo et diligenter
quaerendo hoc sibi iuris vindicabunt, ut imprimiB salntAris
hereditatis beneticio acceptam doctrinau etiam emeudent pro
*) [In ed. alt. Kitscheliua ipstts probavil cuin Fleckeiwno Ami.
pLil. t 93 [a. 18<i6; p. <>l: cr. soprii p, 438.]
**) ( SequebBntur operaium vitiiv qaaedun hic oiuitt«Dda et md-
dituinbnia ad ipaa ProlegomeD&, quae singDlis locis Bnbiutiiimu».]
EMENDATIONIS PLAVTINAE. 531
virili parte et promoveant. Quali aliorum opera nihil magis
in votis habeo quam ut quam plurima ipse diseam: quo
faeto et impense laetabor et lubentissime mea corrigam.
Sed nunc quo melius nostrarum ordo disputationum perspi-
ciatur^ quibus talium studiorum non incommodo instrumento
utentur, reminiscendum est a codicibus nos exorsos primo
capite breviter descripsisse Ambrosianum librum a p. vii
ad XIII [286—290]: altero eas Trinummi partes generatim
tractasse quae superstitibus membranis Ambrosianis non con-
tinentur a p. xiii ad xxvii [291—292]: tertio reliquos li-
bros enumerasse a p. xxvii ad p. xxxvi [292—299]: quarto cccxxx
de horum dignitate^ coguatione et successionibus egisse a
p. XXXVI ad Li [299—310]: quinto de editorum criticorum-
que opera a p. Li ad LViii [310—318]: sexto de fide Am-
brosiani codicis cum Palatinorum recensione comparati a p.
Lvm ad Lxviii [318—326]: septimo de emendandi rationi-
bus hinc aptis a p. Lxviii ad lxxiv [326—331]: octavo
de rebus grammaticis a p. Lxxiv ad xci [331—346]: nono
de genere orthographico a p. xci ad cxv [346—366]: de-
cimo de vi positionis a p. cxv ad cxxxix [366 — 387]: un-
decimo de ecthlipsi sive syncopa a p. CXL ad CLix [387
— 404]: duodecimo de synizesi a p. CLix ad CLXV [404 —
409]: tertio decimo de correptione longarum vocalium a
p. CLXV ad CLXXXVii [409—427]: quarto decimo de hiatu
a p. CLXXXVii ad ccvi [427—444]: quinto decimo de ac-
centu grammatico cum numerorum accentu conciliato a p.
ccvi ad CCL [444—481]: sexto decimo de accentus logici
in componendis versibus vi a p. CCL ad CCLXX [481 — 496]:
septimo decimo de pedibus metricis et caesuris a p. ccLxx
ad ccxciv [496— 517J: duodevicesimo de cantico Tri-
nummi a p. ccxciv ad cccxv [517—524]: undevicesimo
de miscellis quibusdam a p. cccxv ad cccxxviii [524—530].
Quibus iam indices succedant: primus eorum Trinummi
versuum, qui per varias horum Prolegomenon occasiones in
disceptationem venerunt, cuius quidem indicis ope tamquam
criticum in hanc fabulam commentarium perpetuare poteris:
alter tractatorum e reliquis fabulis Plautinis aliisve scripto-
ribus locorum: tertius rerum notabiliorum.
84*
532
PROLEGOMBNA DG RATIONIBTS
I.
Trinammi
Pag-
Trinammi
Pag-
arg. 6
415
65
405. 493
1
485
66
613
Si
486
69
485. 492
3
363. 383 a.
485
72
310. 327 sq.
6
491
74
327
7
492
75
468
8
515
76
606
11
404
586
78
381
13
492
80
363
14
484
82
606
15
330.
485.
492
83
350
18 .
509
85
323. 386
20
324.
484
86
611. 613
21
484
88
324
23
507
91
496
24
350
93
327
27
382. 507 a.
94
360. 492
29
346
95
362. 496
30
439
96
361. 407
31
451
100
446
33
447 a.
106
408
30
309
109
3G9 Bi\.
41
485
112
360
45
485 Bq.
114
35G. 464
4G
3G0.
488
116
356. 438
47
309
117
345. 509
48 sq.
327
119
345. 399
50
310
121
oOG
51
488.
512
123
488
62
376.
485
127
358 a.
362. 374
53
485. 50G.
512.
515
129
374
54
340. 458.
484.
515
130
357. 329.
332. 449
55
430
131
484.
511. 513
5G
305.
3G0.
509
132
309
57
485
134
439.
453. 487
68
336.
376.
399
136
358
59
491
137
488
60
485
140
497
Gl
332. 339.
380.
387
141
309. 3G0
G3
355.
361
144
609
64
488
146
4 5 5
EMENDATIONIS PLAVTmAE.
533
Trinnmmi
pag.
Trinnmmi
Pag.
150
463. 507 a.
232
327
152
344.
352
233
353. 413
158
330.
360
236
352. 382.
384. 519
161
309
237
385
163
452 a.
238
327.
385. 498
164
507
239
sqq.
327
167
507
240
355
169
327.
398.
516
241
344. 515
170-
455 a.
242
310.
330. 523
171
310
244
sq.
520
174
344
245
329
177
302.
513
247
435 a.
182
357. 508 a.
249
364
183
341 sq.
250
309
184
448
251
435 a.
185
400.
516
252
322
186
446.
457.
458
254
sqq.
519 sq.
191
488
260
390 sq.
192
310
261
sq.
392. 523 8q.
193
310
263
327
194
506
264
327. 360.
362. 510
195
508 a.
265
310
196
309. 360. 362.
380.
387
266
306. 520
197
446
268
330
198
352.
361.
513
269
sq.
330. 522
200
465
272
309. 440
201
507 a.
273
427
203
438.
487
276
306.
392. 398
205
458
278
306.
309. 332
206
362.
425
279
309
207
310
281
413
208
319.
360
284
524
209
327.
364.
447
286
355
210
358
288
389
211
438
488
289
461. 504
212
346
292
331
213
507
293
sqq.
323. 413. 520 Bq.
214
319.
324.
507
294
330
215
323
298
521
218
377.
464
300
330
219
356.
487
302
500
223 sqq.
518
sqq.
304
474
226
416
305
500
227
360
306
423. 463. 501 8q.
230
400
307
•
400. 439
534
PROLEOOMENA DE RATI0NIBV8
TrinDmroi
pag-
Trinnmmi
P»g.
308
309.
310 364
326. 360. 499
309
327 ! 365
361. 362a.
310
359. 474
482
366
362. 502
311
309 346. 434 sq
489 368
327. 360
312
310. 327 gq. | 370
470. 499
313
323. 513.
616 i 371
339. 438 a.
314
310.
366 ' 372
402. 410. 4881.
316
372 a. 402. 412.
502 ; 373
383 a. 500
317
310
375
358 a. 362
318
358 a.
384
376
324
319
360.
488
378
358 a. 360. 480
320
450.
463
381
484
321
487
384
323
323
356.
360 ; 385
373
324
309 1 386
382
325
324.
486 ' 387
492
326
419.
500 388
385. 489. 502
328
324. 380.
488 391
498
329
361. 460. 466 sq. 468 sq.
501 1 393
500
330
«
425 t 394
386. 507 a.
332
529 396
458
333
469.
499 i 397
333. 456 a.
334
450 398
368
335
336 1 400
323
336
305. 309.
387 402
323. 330
337
400.
461 406
355
338
306. 339. 360. 399 sq 499.
501 408
352
339
488 409
349
340
488 410
306. 448. 451
341
305.
399 411
306 352. 360
342
438 413
ShO
343
342. 479.
491 417
509
347
306. 309.
461 420
358 a, 452
348
474.
494 421
510
349
:mK 352.
474 422
360
350
358 a. 425
344
351
383 a 466. 469. 479. 488
489 426
3r.7. 364
352
333. 335.
363 427
327. 380. 454
354
309.
363 429
360. 362
357
474 430
360
358
339. 479.
500 431
497
359
342.
419 ; 432
361. 362. 427. 464
360
309. 358 a. 433
351. 383 a.
361
323.
402 436
507
362
353
437
330. 488
EMENDATIONIS PLAVTrNAE.
535
4S9
440
445
447
. 460
461
454
465
466
467
468
462
463
465
466
468
470
471
472
474
476
478
480
482
483
484
487
A9'2
495
502
503
504
507
508
509
510
511
512
513
515
516
518
519
522
524
pag
Trinammi
pag-
360
525
352. 360
357. 412.
464.
513
526
360
310.
360
527
452 a. 508 a.
360.
489
529
300.
330. 360
305
531
529
360.
456
532
310
860.
361
533
360. 447
383 a.
535
347. 364
385. 507 a.
536
507
329.
358.
497
537
310.
327. 361
456.
513
538
513
353.
507
539
442
306
540
422.
442. 451
495 a. 507 a.
542
350.
360. 862
324
546
350
410
549
507 a.
509
550
449 sq.
4
194 a.
509
552
310. 400
309.
488.
513
556
323
309
557
386. 387
488
558
339
387
559
327.
376. 399
412
560
377Q.
386
563
.309. 324.
3Q0. 361
494
564
494
359
565
357. 489
310
566
330. 362
310.
335.
364
567
439
309.
327.
363
568
464
319.
324
574
309
385. 429. 465. 488 a.
575
360. 362
330.
353
576
512. 513
376.
383
578
405
359
582
344. 346.
449. 506
323
583
486
309
584
310. 426.
460. 488
60
485
356. 512
310.
336.
506
586
330. 426
•
506
588
494
358a. 413.
497.
-516
591
506
513
593
459
439
594
306. 454.
456. 513
377
595
360. 386
321 sq.
399
596
360. 362
355. 455 a.
598
447. 464
536
PROLEOOHENA DE RATIONIBV8
Trinnmmi
pag'
Trinummi
W
600
360. 507 a.
663
344
601
398
664
37S
604
414 sq.
500
666
410. 466
605
358 a.
460
668
319.
363. 512
606
432 sq.
671
476
608
352
672
488
609
358
674
484
611
333.
335
675
399
613
346. 434.
488
676
490
616
476
678
387
616
488.
491
679
470. 502
617
343
680
309
619
470
681
327
620
498
682
345. 470
621
380
683
490
622
474
684
461
623
461
685
258 a. 405
624
459.
461
687
350.
377 a.
488. 490
625
352
688
400
627
372
690
500
628
359
693
331. 476
629
459
695
488. 528
630
363.
502
696
410. 502
633 .
489 sq.
697
344 364
635
.S58a. 360.
512
699
353. 468
636
439.
498
700
330.
377 a.
477. 488
638
330
702
473
040
323
704
320
642
358 a. 385.
•
512
705
328. 3s7
643
336
706
362
644
336
7(^7
346
645
419
70H
310. :
^58 a. 408
646
310.
500
709
•j ^ ■» . ^
.'> i i sq .
648
404.
451
711
498
64y
362
712
373
651
326. 369 a.
500
714
361.
459. ■
467 a. 490
652 329. 377 a
400. 432 8q. 488 502
715
310. 448.
459. 602
655
323. 382.
410
716
410. 476
656
499 sq.
717
• 327
'. 376.
450. 498
657
345
718
386
658
333
405
720
477
659
323.
529
721
353
660
327
722
330
66 1 385.
395 a. 469. 478.
500
724
382 383 a.
662
410
725
378a.
EMENDATI0NI8 PLAVTmAE.
537
Trinammi
pag-
Trinummi
pag.
726
338.
385.
444
811
383 a.
728
410
812
507 a.
730
357.
363.
513
813
310. 330
733
447.
509
814
352. 490
734
453
509
818
330. 456 a.
735
497
819
330
737
497
820
338
738
439
821
386. 410
741
507
822
310.
330. 365
742
326
823
330
743
326
824
374. 495
744
509
826 •
364
747
324
827
399. 462
750
327
829
345
752
367.
497
830
360
755
372 a.
833
372
756 ,
330
835
397
758
309
836
310
759
359.
497.
511
837
306.
356. 462
761
412.
458
838
405
765
324
839
405
769
513
841
324. 329
771
309
843
323.
405. 471
773
309.
513
844
336
774
497
845
499
775
408
846
479
779
512
847
352.
358. 467
781
330
848
344.
406. 471
783
374
850
474
784
507
851
306. 386
787
310
852
399.
462. 493
788
327
854
•
352. 498
789
355
855
471. 498
790
428
857
490
792
386.
510.
513
859
484. 498
794
387
862
451
796
309
864
310
798
310
865
399
800
344
446
868 309.
352. 388.
400. 466
801
360
869
360
803
a52
870
374
804
516
873
459
806
399 sq.
513.
616
874
330. 447 a. 486
809
488.
497
876
386.
387. 486
810
387
876
414
538
PBOLEGOHEKA DE RATIOXIBVS
Trinummi
P»g-
Trimimm
•
1
P»g
877
344. 467 a.
946
310.
360. 361
879
330
947
451
880
393. 410. 459.
477
949
330
883
467
950
344
885
329
951
433. 450
886
450
952
428
887
337.
352
953
387
888
337 sq.
502
954
344. 503
889
330. 459 sq.
956
309
891
474
957
368 a. 383 a.
428. 467
895
360
968
387
898
467.
486
959
344
899
400
964
373. 385
900
330
965
477. 498
901
371
966
344
902
358. 371.
386
967
331
904
330.
400
968
513 eq. 515
906
358.
477
969
361
906
364.
462
970
344
907
427.
432
971
310
908
363
973
310. 357.
360. 468
912
310. 331 358 a.
361
974
310. 339.
344. 502
913
380. 457 a.
975
361
914
386.
477
977
331.
361. 451
917
339
978
331. :
)84a. 492
918
467
979
439
922
332.
339
980
3C1
1*23
383 a.
982
358a. 361.
413. 4G8
925
359
985
500
926
305.
376
986
329
927
514 sq.
989
387
928
343 sq. 371. 383 a.
990
399. 432 sq.
929
305.
310
993
310
930
386 1 994
33« »
932
310.
360
995
309. ;
^83a. 486
933
310. 330.
382
1004
309
934
360. 383 a.
430
1005
360. 439
935
309.
603
1008
344
937
407
1009
498
938
461
1010
360.
466 498
941
358 a.
426
1013
359
942
430
1014
310
943
327. 416.
429 1015
310
944
330
1016
365
417. 463
945 sqq.
329
1017
310
EHENDATI0NI8 FLAVTINAE.
539
Trinnmmi
Pag.
Trinnmmi
Pag-
1018
330
1101
377
1020
498
1104
439
1021
338.
473
1106
492 sq.
1022
330.
450
1108
330
1023
350. 470.
499
1113
329
1026
337. 432 8q.
1115
381
1028
309.
330
1118
332. 385
1029
330
1120
329
1030
386.
387
1123
330
1036
330.
363
1124
412. 432 sq. 475
1039
4:0
1126
477
1043
809.
360
1126
339
1044
355
1128
450
1046
310. 355. 358 a.
461
1129
498
1049
324. 364.
500
1130
357
1050
331
1131
362
1051
324. 331.
498
1132
•
309
1052
333. 345. 385.
408
1133
399 8q. 504
1054
327.
503
1134
399 sq. 475
1055
360. 386.
387
1138
480
1056
331
1139
344
1057
355
1141
310
1058
310.
360
1145
501
1059 329.
410. 427. 430 sq.
432
1153
340
1061
372
1155
330. 410
1063
360
1156
309.
365. 405
1064
323.
485
1157
330
1065
492
1160
473
1066
469
1161
309. 352
1067
387
1163
340
1069
324
1165
361
1070
362
1166
396
1071 359.
427. 432. 514. 529 sq.
1167
410
1073
500
1169
475
1082
475
1170
310. 439
1083
331
1173
360. 500
1087
330.
352
1177
359. 362
1088
479
1179
340.
426. 466
1090
340. 399.
408
1183
342
1092
331.
439
1185
310.
330. 427
1094
506
1188
325
540
PBOLEGOHENA DE BATIONIBV8
Plautas Amphitruone
pag.
argam. acr.
526 sq.
prolog. 38
421
— 69 sq.
341 a.
I, 1, 68 74
417
119
442
188
430 a.
- 3, 22
414
50
417
11, 1, 9
422
— 2, 70
415
71
396
87
418
— 129
375
III, 1, 12
526
— 4, 25 •
357
IV, 3, 1
379
15 sq.
341 a.
V, 1.4
422
39
382
- - 2, 3
364
Asinaria
prolog. 10
415
T. 1, 48
420
— 2. 26
396
II, 3, •>
418
III, 2, 11
417
IV. 1
443
- - 4
375 a.
17
423. 465 ;
-- - 30 8qq.
414 sq.
y, 1, 1
419 i
- 2, 77
417
Auhilaria
II, 1, 18
334
— 2, 12
414
39
419
57
397 a.
65
379
- 8, 19
377
23
378
— - 26
404
111, 2, 18
364
— 3, 3
378
11.
Aulnlaria
III, 6, 39
IV, 1, 20
— 3. 2
— 4, 53
— 9, 3. 5
16
— 10, 53
Captivis
prolog. 9
— 25
I. 1, 12
15
18
— '-2, 5
9
19
49
II, 2, 10
84
93
— 3, 4
^.« 66
420 III, 3, 14 8qq.
'-- — 4, 39
84
-- 5, 5
6
19
66
- - 11
— - 19
V, 1, 13
— 4, 26
— 5, 4
Carcalione
I, 1, 4
II, 3, 60 sq.
66
78
81
___ 83
378 . IV, 1, 25
3S0
351 a. S9S
419
440
411
419
426
424
374. 378 a.
374
458
372 a.
457
464
415
423
384 a.
395
410
384 a.
420
394 a. 472
377
406
508
379
518a,
417
419
420 a.
397 a.
402
402
341
395 a.
375
395 a.
401
395 a.
378
EMENDATIOMS PLAVTINAK.
541
\ 13
■4,1
} -f 0
• - 15
3, 27
tina
5, 35
J, 24
>. 4
I, 12
, 1
ellaria
, 6
46
- 47
- 53
. 21
- 50
, 8
- 78
iuit.
- 32
- 104
ico
, 55
- 59 sq.
:, 1 (} sq.
- 35
t, 33
, 50
I, 38
shidibus
, 1 1.35)
- 4 1.38)
- 5 (39;
- 10 (44)
13 <47;
- 17 i5l;
- 19 «53»
- 23 (;57/
- 24 (58;
- 25 (59)
pag.
Uac
Ctll
dibi
18
l>ag.
424
I,
1.
33
(66)
502
384 a.
- -
37
(70.
477
414
—
—
39
(,72.
487. 488. 515
357. 402
■
—
42
1,75)
468. 501
383 a.
—
43
(76)
362 a.
385
—
44
(77)
488 a.
.._
46
179)
448 a.
3G5
—
—
48
(81;
488
377
—
49
(82)
488
430
—
50
(83)
395. 461 bis
419
—
—
51
(84)
411. 466. 494
377
—
—
53
(86j
432
—
--
54
(87)
389
381
_._
5()
(89)
419. 477
396
57
l90)
450
395
—
58
l91)
477
379
60
(93)
498
390
—
—
61
(94)
484 sq.
382
—
—
63
(96)
484 sq.
508
—
68 (101)
498
357
—
70
(103)
410. 459
418
_._
— ■
72
(105)
461
357
—
74
(107)
410
351 a.
I,
2,
3 (']
\
Lll)
512
381
_..
—
9 (117)
488
15
il23;
417
379
_ _
- -
24
(132)
492. 494
342
—
26
.134;
491
372
27
<135)
494. 512
461
— •
32
(140)
423. 487 sq.
417
— -
—
36
(144)
441
335
— ■
—
39
(148,
512
417
—
—
42
(150;
457
411
—
—
44
(.152)
448. 497
—
53
(161)
488
491
—
—
54
(162)
491
480
58
(166.
511
408
II,
« (
186)
497
410
_.
- -
12
(189)
405
488
24
(202)
447
441
—
- —
36
(214)
511
410
-
40
(218)
365
488
- -
41
(219)
494
469
—
42
(220)
483
412
—
43
(221)
362 a. 488
542
PBOLEQOHENA DE BATIONIBVS
Bacchidibufl
pag-
II. 2, 46
(224)
467
47
(225)
414
48
(226)
899 a.
61
(229)
425. 492
- 3, 11
(246)
456
20
(254)
447
21
(255)
465
- 23
(257)
508
- - 24
(258)
494
— 34
(268)
511
- - 41
(275)
611
— 44
(278)
321 a.
56
(290)
497
— 61
(295)
363
73
(307)
442
74
(308)
497
97
(831)
362. 449
110 (344)
453
- — 114 (348)
447
122 (356)
399 a.
128 (862)
350 a.
- - 131 (365)
491
III, 1. 14
(381)
441
- 2, 10
(394)
432
- 20
(404)
403. 501
lll, 3. 3 (407)
502
6 (
410)
494 sq.
15
(419)
410
^ — 18
(422)
410
20
(424)
443 a.
- 22
(426)
471
24
(428)
432 sq.
27
(431)
432 sq
31
(435)
493
- - 34
(438)
468
- - 40
(444)
466
42
(446)
432 sq.
43
'.447)
432
— 49
(453)
450
56
(460)
466
58
(462)
434
62
(466)
466
— 75
(479J ■
466 sq.
- 76
(480)
388
-^ 78
(482)
376
Bacchidibus
P*g-
III, 3, 80 (484)
416
81 (486)
466
1 86 (490)
466
III, 4, 12 (510)
364
20 (518)
456
~ 6, 3 (532)
403
8 (537)
603
34 (568)
499
IV, 1 , 2 (574)
458
- — 4 (576)
351 a.
5 (577)
361 a.
- 2, 7 (689)
458
' 9 (591)
351 a.
12 (594j
449
1 14 (596)
510
I 23 (605)
510
' — 3, 1 (612)
432
! 3 (614)
432
1 8 (619)
362
i — 4, 3 (642)
394 a.
5 (644)
410
, 31 (682)
476
i 33 (684)
469
56 (707)
410
57 (708)
466
66 (717)
503
- 71 (722)
502
- 79 (731)
466
-- 84 (736)
502
106 ;758)
466
- 5. 4 (764)
415
6 (766)
511
— 6, 12 (782)
458
- 25 (795)
410. 451. 4.-iy
; - 7, 10 (808)
464
13 (811)
376
- 8, 9 ^^850)
458
12 (853^
456
17 (858)
497
— 26 (867)
497. 511
39 (880)
509
- — 51 (892)
359 a.
— — 61 (902)
446
- 66 v907)
404
- — 70 ^\n\)
424. 463
EMENDATIONIS FL.AVTINAE.
543
lacdiidibui
pag-
MenaechmiB
w.
V, 8.
74
(916)
359 a.
TT, 3, 10
422
— «,
8 (392)
395 a.
74
351 a.
— —
36
(960)
376
84
877
50
(974)
.334
Ili, 2, 9
414
— —
62
(986)
395 a.
III, 3, 18
345
•
120 (1043)
410
27
334
— —
122 (1045)
509
IV, 2, 6
406
— —
142 (1065)
454. 457
- - 8
418
— —
151 (1074)
477. 511
— - 99
351 a.
V. 1,
18
(1104)
411
— 3, 3
407
— —
30
(1118)
419
15
375
— «.
23
(1142)
476
V, 5, 32
427
26
(1145)
476
— 7, 39
394 a.
— - —
27
(1146)
461
55
423
— —
36
(1155)
395 a.
57
332
— —
41
(1160)
410
— 9, 15
351 a.
— —
44
(1163)
417
Milite glorioBO
— —
45
(1165)
405
T, 1, 4
443
— - -
46
(1166)
440
6
449
47
(1167)
409
18
448
— —
49
(1169)
405
27
463
— —
50
(1170)
419
- - 29
449
56
(1175)
40^
-- — 31
467
— —
75
(1191)
440
50
512
— —
76
(119-20
401
54
456 a.
— —
80
(1196)
405
- - 55
381
— —
86
(1204)
405
- 69
408
88
(1206)
405
II, 1, 53
410
Moatellaria
- 2, 2
462
I, 3.
49
357
14
464
U, 1.
31
402
15
344
in. 1,
7-2
425
38
459
. _ —
93
421
70
379
— —
115
375
— 71
463
o
1
413
- — 87
423
—
3
413
— 3, 19
476
-—
96
355
- - 25
480
lOC
»
390 a.
- — 54
388
IV, 2.
33
440
- 4, 9
394 a.
59
430 a
- 5, 41
396
V, 1,
45
378
- 0, 38
518 a.
Menaech
luifl
- - 66
456 a.
prolog
. 40
415
73
449. 458
— —
49
426
III, 1, 16
343
11. 2,
35
334
- — 18
377
544
PROLEGOHENA DE RATIONIBVS
Milite
III, 1.
glorioso
25
pag-
462
Mercatorc
IV, 4, 48
_—
36
471. 477
—
— 60
— —
3y
462 a.
V,
2, 4
— — -
54
335
— 47
—
G5
381. 443
Psendulo
82
408
I,
2, 6 8q
_-
106
463
3, 60
.
178
857
— 144
- 2,
34
66
460 a.
344
5, 27
— 127
IV, 2,
17
29
376
390
— 129
— 130
39
372
11,
1, 14
42
342
III,
2, 23
- »1
18
455 a.
- 69
31
493
—
- 71
32
449
— 74
—~
37
511
— 75
- 4,
1
393
IV,
h 2
41
359
3, 17
45
463
— ■
6, 9
- fi,
29 .
423
7, 132
- «,
8
351 a.
Poennlo
V, 4
404
, I,
2, 31
— 24
460 a.
1
- 53
44
515
-
1
- 151
Mercatore
1
1
— 183
prolog
I. 1,
. 13
r.8
440
357
,111,
1* ry
(>, <
1, 31
..._ o
42
401
i
3, 87
— —
iW)
441
IV.
2, 13
11, 1,
31
351 a.
— 71
- —
40
334
V.
2, 95
o
25
357
119
— —
35
341 a. 362 a
—
3, 17
_
40
340 a
4, 22
3,
77
419
90
— 4,
7
392
— -
- 104
— . _
11
441
5, 4
III, 1,
38
379
■^~'
6, 4
4,
i\
347
Persa
— —
tU
397 a.
1.
1 , 25
— —
(>(>
424
--
- 26
IV, 1.
23
351 a.
2, 16
•• •
5
424
3, 57
p»g-
351 a.
417
441
441
504
394 a.
394 a.
885
384 a.
340 sq. a.
379
392 8q.
397 a.
351 a.
389
351 a.
351 a.
396
347
340 a.
392
440
379
416
416
41n
396
397
355
376
381
332
4J9
3.sn
4(12
529
392
422 463
373
376
423
398 a.
EHENDATI0NI8 PLAVTINAE.
545
Poennlo
pag.
Sticho
pag.
11, 1,
3
393
n,
2, 60
427
4
334
—
— 66
390 a.
5
378
m,
1, 10
508
._
7
378
—
— 18
341
- 2,
3
376
IV,
1,21
.882
11,2,
5
334 sq.
—
— 23
418
13
384 a.
— 29
378
30
430
—
— 48
335
- 3,
7
397 a.
—
2, 17
392
— —
10
397 a.
—
— 52 sqq.
395 a.
- 5,
21
398 a.
V,
4, 19
464
22
397 a.
— 20
380
— —
20
423
—
— 23
378
m, 3,
5
430 a
—
— 45
376
IV, 8,
8
367
Tracnlento
— —
28
354
I,
2, 91 sq.
430
— — :-
76
334
II,
6, 27
396
- 4,
87
334
— 36
375
V, 1.
8
381
III,
1, 7
396
- 2,
29
367
IV,
4, 7
396
extr.
294
Terentins Andria
Rudente
1,
1, 15
896
prolog
39
415 sq.
— 16
369
1, 1,
6
380
— 39
394 a.
- *,
8
374
5, 26
394 a.
III, 4,
55
351 a
II.
3, 17
380
- 6,
47
334
6, 8
391 a.
- 6,
14
419
IV,
2. 11
381
IV, 1.
9
425
Eanncho
-3,
20
411
n.
2, 10 .
393
75
416
V,
1, 16
453 sq.
- 4,
56
382
Heantontimornmeno
- 5,
3
414
III,
2, 4
391 a.
- 6,
8
395 a.
V,
1, 20
390 a
- 7,
22
421
Ad(
Blphis
V, 1,
5
380
prolog. 4
369 a.
- 2,
46
424
—
— 25
427
Stich
0
I,
1,11 sqq.
370 a. 518 a.
I, 2,
83
416
—
15
369 a. 512
22
371
—
— 30
370 a.
11, 1,
40
440
— 31
370 a.
50
440
— 48
370 a.
- 2,
5
334
2, 2 8q.
370 a.
23
392
— 38
370 a.
51
349
11.
1, 54
870 a.
KR.
KIT8CIIKLII OPVgCVLA V.
35
546
PROLEQOMENA DE RATIONIBVS
Adelphis
Iir, 2, 13
Hecjra
I, 2, 119
IV, 1, 60
V, 4, 27
Phormione
II, 1, 31
IV, 2, 7
11
Charisius
p. 66, 22 K.
112, 8 K.
pag-
411
458
393
382
411
390 a.
403
343
354
Cicero Orat pag.
§ 150 sqq. 428. 436 aq.
Gellius XIV, 1 340
XVIII, 9 332
MariuB Victorinns
p. 9, 20 K. 351
15, 21 K. 353
Naevins ap. Cic. 1. s. s. 436 sqq.
Nonius p. 307 339
497, 32 340
Pacavius 153 R. 339
Phocas p. 440, 42 K. 355
Varro de 1. lat. VI, 73 332
III.
pag-
abdere 514
Acherum 350. 413
accepsti 373
accnsatiyas am nominativi as 343
— — «, cs 289. 345
ad praepositionis assimilatio 366
ad, at, adque 352
adeo pros. et acc. 408. 455
adliibere pracul nihili 514
adsecue 332
adulesce7is, adolescens 350
ae et e 351
aequiperare orth. et conbtr. 339.351
agere, agitare animo 519
ago iambus vel pyrrh. 410
ais, ait, aiham syniz. 40G
aliut, dliud 352
aliuta non Plautinum 389 a.
amaho bacchius 410
ambiunt bisyll. 408
amor monosyll. 394
antea bisyll. 407 a.
atUefiaCy anteit bisyll. 404
arUempnas 356
antigerio non Plautinum 389 a.
aphaeresis 359 sq.
apostrophus 358 sq.
apotheca 337
aps, abs 366
apius 333
aput, apud
aput monosyll.
ar terminatio prodacta
argumenta metrica
atque pyrrh.
au s oCi
auonculus trisylL
atU non in fine versus
bene, bonus monosyll.
betieficium qaadrisyll.
bibo iambus vel pyrrh.
boues monosyll.
bretii monosyll.
c et qu
c et t
caesnra, diaeresis
Calcham
canem monosyll.
Cantor
caput monosyll.
caueto bisyll.
cauillator trisyll.
cedere, incedere
celatum genet.
ccna, coena
Charmide vocat. non Plaut.
Chirudius
Chreme
V9'
352
387 sq. 398
417 sq.
524 ttqq.
374
cito pros.
cluentum genet.
353
397
518 a.
389
396
410
397
397
349
355
434 sq. 505 sq.
343
394
294
401
398
372. 398
3t<2
344
351
342
338
344
412 sq.
406
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
547
i* coapio, coepio
coire bisyll.
CoU(ibus
cdlo monosyll.
columen, culmen
coJumis Don pro incolumis
com, coti asBimilatam
comessum
concede huc non creticns
coniunctivi formatio
cofUiUitare [conlutulentare]
contaminatio Trinammi
contempnere
conuenat, conueniat 344. 406. 448
corrumptor
coxendicis prod. paennlt.
Cricolabus 338
Crimnus 338
cume 389 a.
d 'paragogicum' 346
dabo iambaa vel pyrrh. 410 sq.
dari, dato nam pyrrh. 411. 494
dampnum 356
dcU nam prodactam 425
decharmidare 331
dedi, dedin* pyrrh. 411
dedit non monosyll. 375
dedisse, d^disti non corr. paenalt
374 sq.
dehibere 357
dehinc monosyll. 404
dei, di 352
dein, deinde, deorstm syniz. 404
det prodactam 423
deus monosyll. 407
dico non troch. 410
didascalia Trinammi 527
die, diei 355. 413
dierectus pros. 406
dies, diu monosyll. 405. 406
dignus c. gen. 340
dites, ditiis 345. 398. 406
dixeris, -imus, -itis prod. i 422
dixti, dixisti 323
domi cupere 321
Pag
p»g.
333
domicilium qaadrisyll.
396
404
domus monosyll.
389
338 sq.
duellum bisyll.
408
394
duo monosyll.
408
323
duum, duorum, duarum
345
326
e et ae
351
366
eccum correptum
371
355
ecf-, eff-
366
452
ecqui, ecquis
374
423
egestatem non corr. antep.
396
331
ego pros. et acc. 412.
464
529
eho
429
356
Ei pro I
352
)6. 448
ei, eis plar.
352
355
ei datiyi pros. et acc. 413.
415
413
eia pros.
430
eli8io3998q. 407. 428 sq 452.481.492
eloco nihili 372
elutum, elotum 350
eminor, eminatio nihili 419
en, em, hem 352
encliais 455. 456 sq. 461. 475. 487
eo verbi pros. 410
enim monosyll. 387 sq. 394a.
episttda 350
epitheca 337
equidem 333 sqq.
er terminatio corr. 418
Eretria acc. 397Bq. a.
ergo pros. et acc. 376. 456 a.
eri, erum monosyll. 394
ero verbam pro pyrrh. 410
erus, herus 352
es, *s, est, 'st 359 sq.
es, est omisBum 361 sq.
esse omissam 365
esse pyrrh. 371
essum, essurio 355
est correptam 363. 374
ettenat, eueniat 344. 406. 448
eumpse 344
ex correptam 384
expapilUxto 372
exsolatum, exulatum 347
I exturbauit non triByll. 398
35*
rROI,EGOMENA DE BATIOKIBVS
faCface
SU
hottium, ostium
36«
factum due e«t
36! sq.
huie num biajll. 414. «l&iq.
faeniu, fenus
S51
kuice
415
faxk, fectrxs prod. i
428. 460 a.
i, is pro ei, eis
351 tq.
ferentarius correptDm
386
ibi pros.
412
fide,tidei .
846
idem, item permut
310
m fiUos biijU.
405
iS- infinitivni
419
fU prodactnm
4!4
ignatus pro innatvs
3.-17
foras,forea,forum mouoa
388 sq. 39S
ilieo, noD mico
356. 372
frudare
350
iik pros. 371.
455. 489
fuat iambai
423
Qliu» dftofyluB
ibia..
furr:,„l bi^yll.
408
illunc, tflum et sim.
383».
fiu monoayll.
408
imperativi roga, iube, ab
4rt9
fui spondeo»
413
in praepos. assiinil.
366
fnnebreH lud)
627 eq.
inde pyrrh.
376
fidura sine Bunt
364 eq.
<-.J», imlautUre
»89 it.
gaudiie bisyU.
406
iiujratiis, iiiijrali^
4U5
g^enetivus ai
342. 3901.
inliiauit nou triajll.
39i
— — at
389 a. 686
350 >q.
- — e pro rt
345
intciens, inscius
323
— — t pro ii
345
iiilcgiimctitiiiii, teyumfiiliii
323
— — «m pro orum
arum
inter, intm, interim corr.
377. 489
346. 406
itaro ttOD corr.
37H
ger (inger) imperat.
34 1
inUmn: tn^;\l
4U4
gnatus, natus
356 aq.
louem monoB;Il-
397
gratiis, gratts
405
ipse pyrrh.
371
gurguiio
355
ts, it, imus, itis coniuncti
vi 422 sq.
hau, haut, hattd
352 sqq
iste pros, 371
4CG. 4!*9
haul non pro ne
320
it, illta, id, illwl
3'.2
hauscio
366
iuuentulem trieyll.
397
hem, e,n, en
3.12. 529
Ladie
344
hemonem
3M»4i
largitari
32G
herde nou pynh.
370
}ien, licnis pros.
41 >0
hercle, coUocatio
329
loqui pyrrh.
411
heras, erus
362
lubd num nionosyll.
.39.-.^.
hic, hoc corrcpla
380
lulilare
3.n
hice, non hicee
3.^5
ludi V. funebrec
hine
419
m finale
423
hisce nominat.
344
magistratus tri.iyll.
ayx
?wc = hM re
374
uia^rnu^ctu
39:'.
hoe aetate nihili
3*0
maieficus trisyll.
39«
holiloT, olitor
352
vialHS, male monos.vll.
3M1I
homo iambna vel pyrrh
409
319
homo DOD compar. cum
uomo 401
manus monosyll.
389
honos
344
med 340. »9»a.
EMENDATI0NI8 PLAVTINAE.
Megare», Mtgaribw 397 a.
Henandri TTapaKaTaei^iicn 629
ntm monoeyll. 394
fni pro tniAi 345. 514 Bq.
tniki pros. et aoc. 412 eq. 458
minae mnae 391 eq.
miniatrare triiyll. 39S
mirum nt, mtrwm gutn 363
miwr nnm tnonoB;ll. 404
modiu num monoajll. 404
modo pros. et acc. 411 aq.
moetUa, nMnia 350
itfMM
Naerii ara
nom interrog.
nanctus
nauia monosyll.
ne non in fine vcrBus
ncc, neqne
neghgo
nego iambaa vel pyrrb.
Hemtn«m bisylL
nempe pjrrh.
nequi^aam 367
r^eseio proB. et acc. 410.460.470
neu non elianm 372a. 443a.
nU, nihil 345
flimig nnm monoayll. 404
niei proB. et acc. 411
rtisi in Sue verana 516 a.
Htn conatr. 421
nomum 390 a.
nauerunt, nouere
nouo monosjll.
nummttm, non nummorum 344
o primao pen. pra«B. 409 eqq.
obrepere o. oocub.
Oaq. 489
ocultug
olitor, hoiitOT
omnig pjrrh.
op pro ob 366
opertare 616
or terminutio prod. 416 aqq. 4eSa.
osliiim, hottium 362
owis Kionoflyll. 897
p<icniUl, poemtd 351
jioffr non monoBjll. 401 aq.
pat^ non pro iambo 419
pali nnm pro pyrrh. 411
penetrattit non triByll. 398
!■,,
,,kc
343
peristromata 384
peraooatam notae 294. Sqg. 910
jieruetut»), perueniam 344. 406. 448
Phitippi corr. paenolt. 373
Phiiippiim, Philippciim gen. 344
pijrt nnm monoayll. 395B. 478
placidule 33 S
pOTie acc. 156 a.
poste, postea bisyll. 407a.
potcstatem uum corr. antepaen. 397 a,
potine, potin' 369
potii, pote 363
praehibere, praebere 367
prtMopfare triayll. 404
pr/icul i>yrvh. 401
proinde bisyll. 404
prosus, proraue 357
c-iius. pioliiius 351a.
336
PwtMiutug, J^eu(JoIt<s
pudet num monosyll.
pu«r, puel?a Byniz.
pitpJicuf
puto iombuB vel pyrrb.
qa. qM. qilii, Cu 348Bq.
71«»»* non PUiit. 389
quamobrem aec. 384
quando acc. 466».
3ua«i proa, et acc, 4llBq.
guattuor biByll. 408
guemodmodttm acc. 384
626
849
fROLEOOMEKA DE BATIOyiBVS
guM proa. et occ.
881. 461
tibi proi. et acc.
413 iq.
quidtm monOB;!). 387 iq. 398 sq.
373
quinctu.
3&&
timitu
390a.
qiUppe non pyrrh.
376
simul monosyll. 389 Bq
.192 K]. 478
quit qmt, guid quod
S6S
gine nnm monosyll.
894a.
qmi DOn bieyll.
414
lino iambaa vel pynli
410
488 a. 443 a.
sirmpse
890>.
quoi eliBum
378. 443 a.
428. 494
406
titaium [VJ
336«.
r finale
428
toror monOByll.
394
W, «1
346
339
331 Bq.
3S0
refert, reffert
413
tum, simus, sutd omisBa 364 «q.
413
tumbola
850
relicmis, reUqim
349
tupelleetile
372
Rhadamant
343
Swracusae
350
rogitare pto rogare
616
Suri
360
rvtwn, rvTSitm
387
360
B finale
438
tuieetuere
865
itdHlvm
836 Bq.
tutum, turium
367
stAipoteia
338
synaloepha
4!88q. 492
mrire, nou larrire
40«
tfinale
423
eat,ttUi»
846
t et c
366
saUttUe$ paecn
872
tabcmaculitm
385
»<aine, tatin-
369
fabulae, taheSae
.484 H.
icaam
815. 406
iam, tame
38!>!n].
gdo iamboB vel pyrrb
410
Ifmcit monoBjll.
3»9
'406 sq.
tametutsi, lametsi
389 a, 47«
geit prodnctiim
424
led
346. 390 A.
tecede kuc non creUoa
45-J
gedius, tecius
332
temptare
356
sed, se
346
Terentii ara et sermo
369 a. 390a.
gedentarius correptnm
385
437
gemel nnm monosyll.
' 892
tetuli, detuU
376
temvt, simul
361
tliensaurut
356
getkcx, senem monoajll.
389. 393
libi pros. ot acc.
412Bq.
396
tis
342
georsum biByll.
404
tolerare
339
gegcenii
366
loleratric
336
geiqitipede
365
topper non l'l»ut.
.18» a.
get, sed
362
406
getius, non seciug
332
tuor
40S
MH eorreptnm
811. 438a.
u et i
395
Mu non eliBum
372 a. 443 a.
«etj,
».W
H...siue (geu) 340 «q. 37* n.
«i. pro^
412
EMENDATIONIS PLAVTINAE.
551
uelis non monosyll.
tielit iambns
uenum dare, uenum irc
uenustas bisyll.
uesculus
uiaticus
uinarium
uindex
uiros monosyll.
unde pyrrh.
Iw, uc
uo, mi
pag- , P»B.
395 vocativns Chai^mide et sim. 343
I
4-23. 463 uoJes non monosyll. 396 sq.
4 '2 6 uoZo. iambus vel pyrrh. 409 sq.
396 uoluntas biayll. 396
338 , uoluptas bisyll. 396
337 ; uorrere 349
337 sq. . uotare 349
336 iir terminatio non prod. 418 sq.
394 ut non in finc versus ol8a.
377 , uti non pyrrb. 412
349 y ei u 350
349 :
xr.
Duo progranLmata Flautina.
I.
CANTICVM POENVLI PLAVTINAE EMENDATVM.*)
m Pristinam consuetudinem quandam recolimus, cum scae-
nam Plautinam vobis proponimus **), emendatam illam qui-
*) [Prooeminm indicis scholarnm Bonnensinm hibemarum anno-
mm cioiocccLvin et lix.]
**)* [Proposnerat RitBchelins Plantinas scaenas Militis gloriosi,
PBeuduli, Menaechmomm, Mostellariae emendatas nec tamcn plenins
enarratas in prooemiis indicnm schol. Vratislav. aest. 1839, Bonn. hib.
1850/51 et 1851/52, aest. 1851. Quomm argumentam cum in ipsas
illamm fabularum editiones receptum sit, Ritschelius ea in opnscnlis
iteranda non curavit (cf. Opusc. II praef. p. xxi): primi tamen
illomm programmatum , quod idem inter Vratislayiensia fuit nlti-
mum, praefationem perorationemque infra scripsi, quippe etiamnnnc
s lectn haud iniucundas visas. C. W.] ^ Grave accidit et propemodnm
nimium, quod in ipso diBcessn et inter snmmas tnrbas officio satis-
facere iubemur olim iucundissimo, sed cui nnnc vere satis fieri vix ullo
modo possit. Nam cum nostmm sit, qnibus haec sunt prooemia con-
cinnanda, non modo stndiomm industriam vobis commendare et ad
strennum earum quas infra positas videtis scholarum usnm cohortari,
sed etiam aliquid reconditius, quod ad litteras ipsas spectet, propo-
nere: quoniam et otio caremns et librorum supellectile, nihil fere no-
bis relictum intellegimns, nisi ut materiam potins virinm exevcendarnm
vobis tradamns, qnam in floridiorem locnm aliqnem dednctos nberiore
rationum expositione ipsi instituamus. Exprompsimus igitur ex scbe-
dnlis casu magis quam consilio servatia Plautinam scaenam Militis
gloriosi II, 4 pro virili parte a nobis emendatam: quarum emendatio-
DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 553
dem pro virili* parte^ sed eandem non enarratam potius ube-
riore ratiocinatione quam breyi fontium indicio ita adnotatam.
num rationes vobismet ipsis committimus indagandas. In qno quidem
negotio non sine aliqno snccessn elaborabitis , si et exempli memine-
ritis, qaod interpretanda Trinummo duobus ante annis proposuimus,
et ea praecepta ad illam Militis scaenam accommodaritis , quibus cri-
ticam artem omnem et hermeneuticam contineri per proximam biemem
docuimus. Nec tamen id fieri sine brevi notatione critica potuerit,
qua, quid quoque loco dubio scriptum libri teneant, quos sinceros fon-
tes cognovimus Plautinarum fabularum, vobiscum communicarimus.
Eiusmodi libros mss. meministis tres exstare: Ambrosianum palimpse-
stum (a), et qui communi Palatinornm vel Camerarianorum nomine
comprebenduntur , Veterem Codicem nunc Vaticanum (P) Decurtatum-
que Heidelbergensem (t). Nam qui praeterea non exiguo numero co-
dices Plautini exstant fabulas XII posteriores complectentes, hi aut e
novicia recensione prodierunt nec uUam auctoritatera habent, aut
prorsus cum Heidelbergensi consentiunt, ut Vaticanus ille ab lordano
Vrsino olim possessus nec aetate minor Heidelbergensi, vel ex hoc
descriptus saec. xv Laurentianorum unus, vel rursum ex hoc ductus
Florentinus quidam , quem nostro aere in Etruria ipsi emimus. Atque 4
adeo ex eodem hoc fonte interpolata illa quam diximus recensio ma-
navit. Sed tamen tres illos qui inter omnes eminent fontes quasi dif-
fundi in quattuor rivos dixeris: quandoquidem Vetus Codex Camerarii,
post Camerarium, Gruterum, Pareum a nobis demum diligenter et
plene excussus, tam frequentem antiqui correctoris manum passus est,
ut pro duobus libris iure numeretur. Non cadit hoc in omnes fabulas:
sed praeter alias quasdam cadit in Militem. Facile autem ratio bina-
rum manuum illarum quae qualisque sit perspicitur. Saepe antiquior
manus vestigia veri quamvis tenuia vel obscurata servavit, quorum ne
umbra quidem superest in altero Palatino: saepe hoc est manifesto
depravatior. Vtriusque generis scripturas secunda manus mntavit ad
alius codicis exemplum, qui simillimus fuit Heidelbergensis libri. E
quo apparet, quotiens vere correcta, totiens fere magis etiam corrupta
Plauti verba manu illa emendatrice esse. Simul intellegitis cur summo
opere id studuerimus, ut erasa vel aliquo modo fucata primae manus
vestigia erueremus: quod paucissimis tantum in locis prorsus despe-
randum fnit. Quodsi in hoc genere quae legi nallo modo potnerunt,
punctis notari raro oportebat: multo tamen difQcilius, quid in Ambro-
siano scriptum aut non scriptum vel esset vel esse videretur, satis
significare nnnc licuii Nam cum litterarum fragmentis et apicibus
imitandis haud pares operae essent, eiusmodi litteras prorsns hic
omittere eammque spatia tantum numerare coacti fuimus. Praeterea
non est silentio praetermittendum, aliqnot praeclaras emendationes
Godofredi Hermanni benevolentia nobis suppeditatas esse. Quem si de
554 DVO PROGBAMMATA PLAVTINA,
nt vestri iudicii exercendi copiam paratam habeatis. Quid
enim sit^ cur hoc potissimum tempore operae parcamus bre-
vitatique studeamus praeter cetera/ satis inter vos constare
pntamus. Delegimus igitur canticum illud a quo scaena
altera Poenvli incipit: cuius ipsi videritis num haec quam
infra posuimus species nec dissimilis veri sit nec indigna
Plauto.
Adelphasivm.
Negoti sibi qui uol^t uim parare,
Nauem et mulierem haec duo sibi comparato.
'Nam niillae magis res duae plus negoti
Ilabent; forte si 6cc«peris exomare,
[Neque limquam sat istae duae res ornanturj 215
Neque eis ulla omandi satis satietas esi
Atque haec ut loqudr, nunc domo docta dico.
Nam n6s usque ab ailrora ad h6c quod dieist
Ex. mdustria ambae numquam concessamus
Lau^ri aut fricdri aut tergdri aut omari, 220
reliqais omnibns, nbi qaidem eios dissensum nQllnm notaverim, mecnm
consentire narravero, non vereor profecto ne hoc vano nescio cuias
gloriolae studio dixisse videar: a quo vos quidem probe scitis quam
sim alienus: sed memoro hoc ut penitus pernoscatis, quanta sit in
hac ipsa critica arte, quae incertissima videri stultis hominibus solet,
certitudo et tamquam necessitas. Plurimas enim corruptelas prorsus
nostris rationibus convenienter pridem sustulerat Hemiannus, et sustu-
lerat sine talis libri ope, qualem nunc repertum et excussum Ambro-
sianum laetamur. Quibus nolui siDgillatim enumerandis esse putidus.
En igitur vobis scaenam si minus persanatam, at ut a pristina inte-
gritate certe propius quam adhuc fuit absit.'
8 'Atque haec quidem bactenus. Quibus fruimini tamquam ultima,
quam impendere vestrae institutioni conceditur, opella. Sic autem
volo persuasum habeatis, nihil umquam gratissimam recordationem
corum annorum esse obscuraturum , per quos suavissimo communium
studiorum vinculo vobis, carissimi commilitones , et qui ante vos in
hac litterarum palaestra desudarunt, coniunctus tot studii erga me
vestri documenta sum expertus, ut nihil iam sanctius et antiquius
habeam, quam etiam atque etiam a vobis hoc petere, ut aliquam mei
memoriam etiam absentis conservetis. Valete mihique favete. Scr.
Vratislaviac d. XI m. Mart. mdccgxxxviui.'
DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 555
Poliri expoliri, pingi fingi: et lina
Bina^ singulis qnae datae sunt aneillae,
Eae nos <eomundo,> laujindo, eluendo
Openim dedidere: aggeriindaque aquji sunt
Viri duo defessi. 226 iv
Apage sis: negdti quantum m muliere linast!
Sed uero duae, sat scio, maxumo lini
Populo quoilubet plus satis dare potissunt.
[Quae ndctes diesque omni in aetate semper
Omantur, lauiintur, tergentur, poliitntur. 230
Postremo modils muliebris nullust: niimquam
Lauiindo et fricando scimits facere metam.
Nam quae elautast, nisi percultast, meo quidem animo quasi
lutosast.]
Anterastylis.
Miror equidem te, soror, istaec fabulari,
Quae tam callida et docta sis et faceta. 235
Nam quom seduld munditer nos habemus,
Vix aegreque amatorculds inuenimus.
Adelphasivm.
Itast: uerum hoc linum tamen cogitato:
Modus dmnibus in rebus, sordr, optumum habitust:
Nimia dmnia nimium exhibent negdti hominibus ex se. 240
Anterastylis.
Sordr, cogita amabo, it^m nos perhib^ri,
Quasi si salsa miiriatica esse autumantur
Sine dmni lepdre et sine omni suauitate:
Nisi si multa aqua usque et diii macerantur,
Olent, tangere lit non ueh^s. itidem nds sumus 245
[Eius seminis mulieres suntj
Insiilsae admodum, <[incommodae)> atque inueniistae,
Sine miinditia et siimptu.
MlLPfflO.
Coquast haec quidem, Agorastocles, ut ego opmor:
Scit mitriatica itt maceret.
Agorastocles.
Quid mol^stu^s? 250
556 dvo progbambcata plavtina.
Adelphasivm.
r Soror; parce amabo. sat est dicere alios
Istilc: nosmet ne nostra uitia eloquamur.
Anterastylis.
Quiesco ergo.
Adelphasivm.
Amd te.
Anterastylis.
Sed hdc nunc responde:
Adsiint omnia hic quae ad dedm pacem oportet
Adesse ?
Adelphasivm.
Omnia <(adsunt: cum ciira^ accuraui. 256
Agorastocles.
Diem pulcrum et celebrem et uemistatis plenum:
Digniim Venere pol, quoi sunt Aphrodisia hodie.
MlLPHIO.
Ecquid gratiaest, quom huc foras te euocaui?
lam non me donairi cado uini ueteris
Decet? dic dari. nil respondes? 260
Lingua huic excidit, ut ego opinor.
Quid mahim astans dpstupuisti?
Agorastocles.
Siue amem: ue opturba ac taee.
Tractavit hoc canticum, Reizianis cmendationibus usus, Herman-
nu8 de metris p. 204 sqq. et Elem. doctr. metr. p. 295 sqq., ged is et
practer necessitatem et cum concinnitatis detrimento relicta versuura
discriptione ea quae in B est usque ad v. 245:
Negotii fibi qui uolet uim parare Nauem et mulierefn liec duo
comparato.
Nam nulle tnagif ref duac pluf negotii Ilabent fortc fi occeperif
cxornare.
215 Nequc umquam fatif hac duae ref ornantur Ncque cif ulla ordi-
nandi fatif fatietaf eft.
Atque hacc ut loquor nunc modo dicta dico Nam nof ufque ab
aurora ad Iwc quod dici eft
* *
* *
Poftquam aurora inJuxit numquam conce/fauimuf
Ex indu/lria ambae numquam conce/famuf
220 Lauari aufricaria uttcrgeria utornari:
DVO PROGBAMMATA PLAVTINA. 557
et sic per singulos ietrametros deinceps, nisi ubi contra teBtamur. Vbi vi
antem asteriscos posaimns, incnlcati snnt in solo B fabnlae versns ab
287 {Nam pro erili. . .) ad 354 (. . ,effe otium meum): cnins rei canssa
hand dnbie inde repetenda, qnod archetypi codicis tribns paginis prae-
termissis librarins ad prozimas quattnor transiliret et his demnm per-
Bcriptis animadverso errore illnc rediret 211 Negotii etiam CD.
com
Negocii Z. Negocium F uolet uim parare Dc. uolet cotnparare Z.
utdt comparare F 212 sibi Reizius. om. libri 213 negotii
CD. negocii FZ 214 occoeperif Z. hoc ceperef Da. hoc ceperif
Db 215 inclusi ut additamentum languidissimnm sat istae
Hermannus praeennte Reizio, qui duae istae satis transponebat. fcUif
hae libri, nisi qnod h^ due^ ref fatif transponit Z refonantur Da
216 facietafCZ . 217 uti D loquorj^nunc W
domo Goellerus in Truc. p. 105 coll. Merc. 355. modo libri. domi
n
Acidalius, Hermannns 218 uof C ab F diei eft etiam
CFZ. dixie D Sequuntur etiam in CD ista poftquam awrora il-
luxit numquam conceffauimuf: qnae glossematis deberi Acidalins vidit,
miro consilio defendit Hermannus. Et partem illomm iam FZ rese-
cnemnt: diei eft Foftquam aurora Hluocit, nuquam conceffauimuf ex in-
duftria ambae Lauari. . . : nisi quod ex om. Z 219 concessamus
non expediebat Beckems Quaest. p. 12, perfectum interpretabatnr cnm
Bothio Lachmannus in Lucr. p. 291, recte iudicavit Fleckeisenns in
r
Annal. phil. et paed. t. LXI (a. 1850) p. 65 220 tegeri D. tergari
F 221 findi D 222 sunt Reizius. nobif libri andUe B
223 Eae Dc, Pylades. Ea BCDa. eam FZ comundo addidi et
tetrametro dimetmm snbieci ad exemplnm Hermanni, qnocum poteram
etiam Vscpie operam dedere — . Dno tetrametri in B snnt:
Ea nof lauando eluendo operam dederunt
Aggerunda quae aqua fwnt uiri duo defefjl:
nbi ded^rant Z, altero autem versn aggenmda quae etiam Da, agge-
rwnda que Dc, aggerunda qua C, ad gerundamque et simul aquam FZ
226 Ante. praemittit Db negotii CD. negocii BFZ
una eft libri 227 Sed\ fi FZ maximo B 228 cui libet C.
cui lubet reliqui potiffunt F, P. Memla. potif fu/nt reliqui
229 — 233 non esse Plauti certum puto 229 omni in B. in omni
r
reliqui etetate D 231 poftemo D nulluf eft libri
numquam Bothius. nec mnquam libri Sunt autem haec in B sic
scripta:
Poftremo moduf muliebrif nuUuf eft
Neque umqium lauando et fricando fcimuf faceren niam.
Vbi fcimus facere en iam membranae Tnmebi Adv. HI, 5: nnde aci-
mus facere metam B. fcimuf facere nec qnicqnam praeterea CDFZ.
558 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.
mrnus saturae Pjlades. scimus facere pausam cam Palmeiio p. ddS
Acidalias in Asin. c. 3. scimus facere finem p<Mt Lambunun cnm
Reizio UenaannaB. Alia aliis ineptiora alii 233 nnnm tetrame-
tram discripsi cam B quae elauta est Camerarios. qua eUmata
eft D. quae lauata eft FZ. qua dauata eft BC. quae lauta ett Py-
ladoB percuUa eft libri lutasast B. inlufta eft B. iniufta eft
iu
C. inftaeft D. Cufta eft Z. mufta eft F, Palmerias. inueuusta est Ald.
Hlauta est Camerarias. iUuta est Col?ias, Doederlinas Synon. II p. 46.
Si possent quidem et quasi videri ez interpolatione esae, plaoeret me'o
animo in lustrost sita Ceteram de hezametro bacchiaco cogitabat
Beisias 234 Adel. praemittit Db equidem te soror R. equi-
vn dem foror te libri. quidem soror te Bothias iftec CDFZ. i/Uc
fic B: qaod seryarant omnes, sic quidem Reizias: Miror te, soror, sic
istaic fabuldri 236 quom pro cum B 237 Vix] %U NonioB
p. 510 hos daos versas afferens aegreque F, Priscianas III p. 612
hanc anam afferens. aegre que B. egre quf C. fgre Z. egre Xonins
amator oculof Da 238 Ita eft libri 289 modif CD
in BZ. om. CDF optimum libri habitu est Reisina,
BothiuB. eft habitu libri lambicum effecit Hermannas: Modus dm-
nibus rebus, soror, negotium optumum hdbitu est 240 omniummium
Da negoti Hermannas. negotium BC. negocium DFZ 241
de cogitd amabo cf. Proleg. Trin. p. ocu [sapra p. 440] et Lachman-
nam in Lacr. p. 388 242 Quasi si R. Quafi BDFZ, Hermannas
olim, Lachmannas in Lacr. p. 91. quam fi C, Hermannus nuper
falfainariatica B 243 sine omni suauitate R: cf. Proleg. Trin.
p. cxxxu sq. [380 sqq.] fine fuauitate libri: quod sine siiauitdte cum
Reizio, Botbio, Hermanno interpretatur Lachmannus iii Lucr. p. 91:
prosodia, ut Musei philol. VII p. 598 [Opusc. II p. 599] dixi, a Plau-
tino genere alienissima 244 Nisi st Hermannus. JN7/V libri
usque om. Z 245 Pergit B in hunc modum turbata versuum di-
scriptione :
(Hent falfa funt tangere ut non uelif. item nof fumuf
Eiuf feminif mulieref funt
Infulfae admodum adque inuenuflate
Sifie mufulacia et fumpiu, coqua efi haec quidem agoraftoclef ut
ego opinor.
250 Scit muriatica ut maceret. quid moleftuf foror parce amato.
Sat eft ifiuc aliof dicere nobif Ne itoftnet tti fioftra etiam uitiam
loquamur.
Quiefco ergo amo te. fed hoc nunc refponde mi9n
255 SufU hic omnia que ad deum pacem oportet Adefje. omnia
accuraui.
Dietn pulchrum et celebrefn et uenuftatif plefiium
Dignum ueneri pol quoi funt aphrodifia hodie.
DVO PROGRAMMATA PLAVTINA. 559
2C0 Ecquid gratiae quom huc foraf te euocaui, iam num me decet
donari
Cado uini ueterif? dic dari nihil refpondef. uncua huic excidit
ut ego opinor,
245 fcdfa funt etiam CDFZ: glossema esse Hermannas vidit, cuins
haec est hornm versonm discriptio:
OUnt, tangere ut non uelis. . . .
It^ nos sumus: eius semims mulieres sunt,
Instilsae admodum dtqu€ inuenustate [plenaej
Sine mtinditia et stimptu.
itidem R. item libri 2^6 Eius seminis] eiufcemodi FZ Non
posannt haec verba einsdem poetae esse, cnias item 'nos sumus snnt
247 Lacunam', cnias significatio in solo B fit, licnit hoc ezemplo
snpplere:
Instilsae admodum, [incommodaej dtque inutnuMae.
inuenu/ltae Z. inuenuftate etiam CDa, inuenuftqte Dc, in ue-
nuftate F 248 mundicia CDFZ 249 Coqua eft libri
ego om. F 250 macerentur F. macerent Camerarins molestus
Bcribebatnr ante Hermannum 251 sq. sic R deletis glossematis:
libri nt B, nisi quod in om. FZ, ut ia pro uitia habent CD. sat est
dicere dlios, || Ne ndsmet loqndmur etidm uitia ndstra Reizius. sat ^st
dicere dlios || Isttic nohis, ne nosmet nSstra etiam uitia H Loqudmttr Her-
mannns olim. scU ^st istuc dlios: ) ^e nosmet nunc nMra etiam uitia
eloqudmur idem nnper 253 Quiesco ergo, Ad. amo Gnlielmias. yui
Quiesco. Ad. ergo amo FZ et cum lacnna pro personae nota CD
te.fed vnlgo Adklphasio continnantnr cnm libris, Antkrastylis
antem praescribitur ante Omnia lioc snp. scr. C 254 Sic maini
quam pamm eleganter cnm libris:
sed hoc nunc responde
Mihi: stmt hic omnia, quae ad deum pacem opdrtet
Adesse?
255 adsunt: cum cti^a intercidisse conieci. Ade^se? Ant. accuraui,
deleto omnia, cum Bothio Hermannus nnper. Quodsi dimetms for-
mandus sit, malim adesse infinitivo extruso:
Adstint omnia hic, quac cul detim pacem opdrtet?
Ant. Omnia ego accurdui.
Contra hexametros Hcrmannns olim discripserat:
Loqtidmur. Quiesco. Ergo amd te, sed hdc nunc
Bespimde mihi: sunt hic omnia, quae adisse ad detim pacem
oportet?
Omnia ego accurdui. Diem pulcrtim et cdehrem et tientkstatis
plinum.
560 DVO PROGRAMMATA PLAVTINA.
Ceterum (idcuraui F 266 pulchrum libri 267 Venere post
Pimn Hermanniis. ueneri libri, toleratom a Bentleio in Heantont. I,
1,110: qnod etsi sna qnadam defensione non caret, tamen in praesens
malui perspicoitati consnlere cui CDFZ fint F
aphrodofia Da 268 Et quid F gratiaest R. gratiae libri,
nisi qaod gracif C cum CDFZ 269 non Gronoyiana. num
vel nU libri, nisi quod nu C donari cado uini ueteris Decet Bo-
thiuB. decet donari Cado uini ueterif libri. cado ueteris uini donari
Decet cum Reizio Hermannus 260 sq. Dnos trimetros praetali
hezametro Reiziano. lambicos nuper discripsit Hermannus:
lam nonne me decit cado dondri ueteris uini?
Dic ddre. nihil respondes? lingua huic ixcidit, ut opinor.
dare pro dari iam Donsa ExpL IV, 1 261 lingua e 6 eruit Came-
rarius: quod tamen coniectura repertum, sed post exddit collocatam,
iam Ald. exhibet. om. CD cum spatio vacuo, sine spatio FZ
hunc F 262 Quid B. quid hic reliqui adflanf E ofr-
stipuisti Camerarius. opftituifti BC. obftituifti Da. ohticuifti DcFZ,
^nonnulli libri veteres' Lambini opturba pro obt. BC ac tace
Camerarius. ac tate B. aetate CD. tace FZ. ah tace Gruterns
Haec sunt quae in praesentia praefanda duximus trala-
ticiae cominendationi semestrium scholarum, quarum copiam
lautissimam in eis quae subiectae sunt tabulis vobis obla-
tam videtis. Quibus ita utimini, ut impensae operae nec
vos nec nos paeniteat. Valete.
11.
SCAENA PLAVTINA POENVLI ACT. II.*)
III Poenuli Plautinae, quam fabulam spes est propediem
prodituram, interim eam vobis scaenam proponimus, qua
fabulae actus II vulgo concluditur. Non illam quidem ube-
riore ratiocinatione enarratam, sed ita cum cura adnotatam
ut, cum ad plenam documentorum notitiam nihil desideretur,
et iudicii acuendi et exercendi ingenii idonea vobis materia
in promptu sit. Talem igitur, qualem fere aut a poeta
factam aut aliquot post illum saeculis lectitatam partim libri
tostantur partim ratio commendat, infra scriptam exhibuimus.
*) [Prooemium indicis scbolarum aestivarum Bonn. a. cioiocccLXV.]
dvo progbammata plavtina. 561
Lycvs. Antamoenides.
Lycvs.
Di illum mfelicent omnes, qui post hilnc diem
Leno lillam Veneri umquam immolarit hostiam,
Quiue lillum turis granum sacruficauerit.
Nam ego hddie infelix deis meis iratissumis
Sex agnos immolaui nec potui tamen 455
Propitiam Venerem facere uti iam esset mihi.
Quoniam litare nequeo, ego abii illim ilico
Iratus: exta udtui prosicarier.
Eo pacto auarae Veueri pulcre adii manum.
Quando id quod sat erat satis habere noluit, 4C0
Ego pailsam feci. sic ago, sic me decet.
Ego faxo posthac dei deaeque ceteri
Contentiores mage erunt atque auidi minus,
Qum scibunt Veneri ut adierit Ien6 manum.
Condigne haruspex, ndn homo tri6boIi, 465
Omnibus in extis aibat portendi mihi
Malilm damnumque et de6s esse irat6s mihi. iv
Quid ei diuini aut hilmani aequomst credere?
Nam mina mi argenti d6no postilla datast.
Sed quaeso ubinam illic restitit miles, modo 470
Qui h^nc mihi donauit, quem ego uocaui ad prandium?
Sed eccum incedit.
Antamoenides.
fta ut occepi dicere,
Lenillle, de illac piigna Ptenanthropica,
Quom sexaginta milia hominum uno die
Volaticorum manibus occidi meis * 475
Lycvs.
Eho,
Volaticorumne h6minum?
Antamoenides.
Ita deic6 quidem.
Lycvs.
An 6bsecro usquam siint homines uolatici?
FR. RITSCIIELII OPVSCVLA V. .36
562 DVO PROGRAlfMATA PLAVTIXA.
Aktamoenides.
Fuere; neram ego interfecL
Lycvs.
Qnomodo
Potuisti?
Antamoenides.
Dicam: uiscum legiom dedi 4d0
Fundasque: eo praestemebant folio farferi.
Lycvs,
Quoi rei?
Antamoenides.
Ad fundas uiscus ne adhaeresceret.
Lycvs.
Perge: optume hercle peieras. quid postea?
Antamoenides.
In fdndas uisci indebant grandiculos globos:
Eo iII6s uolantis iiissi funditarier. 4S5
Quid mdlta uerba? quemque uisco offenderant^
♦ *♦♦***♦
Tam crebri ibi at terram accidebant quam pira.
Vt quisque acciderat, eiim necabant ilico
Per cerebrum pinna sua sibi [transfixa], quasi 490
*♦♦♦♦♦ tiirturem.
Lycvs.
Si hercle istuc umquam factumst, tum me Iiippiter
Faciat ut semper sacruficem; numquam litem.
Antamoenides.
An mi haec non credis?
Lycvs.
Credo ut mi aecumst credier.
Antamoenides.
Age eamus intro. dum exta referuntur, uolo 4»5
Narrare tibi etiain linam pugnam.
Lycvs.
Nil raoror.
Antamoenides.
Ausciilta.
dvo programmata plavtina. 563
Lycvs. ^
Non hercle ♦ ♦ * *
ANTAMOENroES.
* * :¥ * tuum iam elidam caput^
Nisi aut auscultas ailt is iu malam crucem.
LyCVS. VI
Malam m crucem ibo p6tius.
Antamoenides.
Certumnest tibi? 600
Lycvs.
Certiim.
Antamoenides.
Tum tu igitur di^ bono, Aphrodisiis,
Addice tuam meretricem mihi mimisculam.
Lycvs.
Ita res diuina mihi fuit: res s^rias
Omnis extoUo ex hoc die in aliiim diem.
Antamoenides.
Profestos festos habeam decretiimst mihi. 605
Nunc hmc eamus intro.
Lycvs.
Sequere hac me.
Antamoenides.
Sequor:
In htinc diem iam tiius sum mercennarius.
ACT. II LYCVS ANTAMOENIDES {vel fortasse ANTAMOINIDES)
A. LYCVS ANTAMONEDES LENO MILES J5. LYCVS antamone-
DES D. LycaT leno. Antamoneder milef Z et^ nisi quod Antanome-
def, F. Vbi Antomonides PyladeSy Anthemonides Aldina (cum lun-
tina puto), Anthaemonides Camerarius. Dictum est de vera nominis
forma in Quaest. onomatol. Plaut. (Decadis prooem. Bonn. Berolini
a. 1861 editae diss. V) p. VI sq. [Opusc. III p.346sqj 461 Si Da.
Dii F infelicitent F, Nonius p. 126 463 quiullum A thukis
A, Z facrif. Z 464 infoelix Z deis ^. diif F. dif reliqui mbi
A iratilTumuf CDa. iratifTimif F 466 agnos immolaui Pylades.
immolaui agnof lihri cum A. agones immolaui Meursius Festo p. 10
ahusus: unde imm. agonas Pareus 466 propiciam Z uti iam B.
uti BCDFZ. UT A esset] foret Beizius. fieret Ladmannus 467
36*
564 DVO PROORAMMATA PLAVTIXA.
ego R Mus, phil. Bhen. VII p. 473 [Opusc. II p. 453 $q.].^ am. Wfri
vn cum A abii illim Pareus. abi illim B {nisi quod is illi milico) CD
cum A. abii illinc FZ 458 exta netni Betzius, Bothius. aotni exta
BCD cum A. uetui cxta FZ profitarier B. proficcirier F S€-
quuntur in BCDFZ e glossematis consuti duo tersus^ qui db A ab€unt:
Neque ea afpicere uolui quomam non bona
Harufpex dixit, deam et£e indignam credidL
Vbi ego pro ea JP, illa Beizius, Bothius^ uel idcm nuper, eapte Laek'
re
mannus — afpice D, pieere B, specere Scaliger, inspicere iMchmannus
— deum Camerarius, dea Pistoris — indigna idem, indignatam tW in-
digetem vel indigenam Bittershusius msc. 459 explieant 3[uretus
Var. lect. XIX, 19, Bentleius in Ter. Heaut. IV, 6, 14 pulchre
libri cum A 461 paussam A 462 dei A. dii Z. di reZi^^Mt ceteri
CZ 463adqueJ?C AUEDIUIMINUS rrf auidiutmixus u4 464 Qnm
B. Cum reliqui 465 hic in A legitur post v. 473 466 aibat A.
aiebat reliqui 467 dampnumque C 468 Qui dei FZ ant Pius,
Saracenus. haud BCDFZ. atq- A aequum est Camerarius. aeqnom
h B. gcum V\ CD. ^quum fi Z. qulT F credere Camerarius. crederet
Jihri 469 Nam mfna mi B. Mina mihi Hhri elt libri 470
quelb B miles modo, Qui interpungebatur 472 ANTAMONIDES C.
ANTAMONEDES D. antamonidef An. Z. Anta. F. L. B, hac littera
in proximis Lenonem, E Uttera Lycum notans 473 LenuUe Priscia-
nus III p. 614 (109 H.), membranae Turtiebi Advers. XV, 7, Ex-
cerpta Pithoeana Gothofr. p. 66. -enullo A. Lenutte BC. Lenuite i).
Lenul^ Z. Lcmni E illa Prisc. ptenanthropica ausus sum. pente-
tronica BCD. pentethronica Z. penetronica F. pentethronnica memhr.
T^urn., in quihus tamen ' aUquantulum scripturam conturhatam^ dicit^
pentechronica Saracenus. Pelethronica H Stephanus. Pterornithica
Heraldus. Ptenomithica Gronovius. pentathlonica Bostius Opusc. p. 310.
Nihil legi in A potuit 474 quom A. Quo BCD. qua FZ fexa-
ginta milia hominum B cum A. fexaginta hominum CDZ. hominum
fexcenta F 475 euolaticorum FZ occidimuf B 476 Eho y Volati-
corumne li. Euolaticorum Uhri cum A. Ehem uolaticorum Camera-
rius. Eh uol. Gruterus. Eu uoL Gronovius. Heu || Volat. Bothius. Volati-
corum Handius TurseU. II p. 356 deico pro dico A 477 homines
8unt Bothius uiatici BC {non A). uiattici Da 479 P. praemittit B
(pro L) 481 EOPRAESTERNEBANTFOLIA A et, nist quod prcft., B. eo
^pstemebaut folia CDF. eof profterneba ut folia Z: quod cum cdiis
fraudi fuit tum Dousae Expl. IV, 2 farferi BCDF cum A, membr.
Turn.y Vaticani Lipsii Ant. lect. II, 10. farfari Z. farfani vel farfeni
ScaUger ad Fest. p. SS, 13 M.: 'Farfenum uirgulti genus:' uhi far-
femm corr. Lipsius, cuius cf. Epistol. qwtest. II, J22. Immerito ad
Pocnuhtm spectare Servius in Aen. VII, 715 risus, e 'Plauto' haec
afferens ^dissipabo te tanquam folia farfari'. Cf. liostii Opusc. p. 225 sqq.
DVO l^ROGllAMMATA PLAVTINA. 565
482 Quoi Ald. Qui BCDaF, cui A,DcZ adfundas uiscns ne
Bothius. ne ad fundaf uifcur libri cum A uiscus {pro uiscum) e Flauto
grammaticus Endlicheri p. 97 affert adher. C Post hunc v. in B
sequuntur v, 551 — 612 483 obtume C peieras Bothius. periuraf
libri quip B. qui CD 484 uieci indebant Gruterus. uif uindebant
vel uifuindebant B CD, infundebant F. infundebam Z glouof B 485
iU
Eo Camerarius. Ego libri iulTit B fundarier D 486 ante Quid
personae spatium CD quemque F^ Dousa Expl. /F, 2. quemquem
BCDZ, Bentleius in Hecyr. J, 1, 8. Cf. Menaechm. 717 487 inter-
cidit versiculus quo, quid tandem viscus effecisset, apeiiretur 488
crebri ibi at B. crebri At, sed ut A e corr. sit^ B. crebi ad CD. vin
crebri ad FZ. Ad terram tam crebri transponebat Hennannus de-
cidebant FZ 489 ceciderat DcZ. deciderat F. occiderat Lambinus
necabant Camerarius. necabam CDF, Turfiebus, Dousa. negabam
B. necabat Z 490 gerebrum B puma F fua fibi quafi tur-
turem uno versu coticlusa libri, nisi quod pro fibi in D ^i est, fic in
FZ. Horum autem cum constructio plane nulla sit, consequitur quae-
dam intercidisse velut ad hoc exanplum:
Per cerebrum pinna sua sibi [transfixa], quasi
[Captum uenator quom transfigit] turturem.
492 efl libri 493 faciam Noniu^ p. 424 numquam Guyetus, Eei-
zius. nec umquam libri^ Nonius 494. aequom est Guyetus. eft aecum
B. eft aequum reliqui credere FZ 495 Militi tribui cum FZ:
LENoyi continuant BCD. Quos secutus a Volo Militem incipicntem
fecit Pistoris cum eoque Taubmannus 496 mihi pro tibi B morior
C ante ras. 497. 498 duo versus sunt in A, quorum haec reliquiae
apparuerunt :
AUSCULTA NO • QUO • • EO
COL . UMSQ TUUMIAMELIDAMCAPUT
Pro quibus unum hunc cum reliquis B habet:
L. Aufculta. A. non hercle tuum iam elidam caput.
Vbi An. aufculta nam hercle tuum iam JPZ, An. Ausculta. Lt. non
hercle. An. immo iam Camerarius. non pro nam etiam Pyladis codd.
ant. 499 Nisi aut Beizius. Nifi libri is hinc in Pylades. ibis in
a
Kampmannus de in praep. p. 32 malum C 500 Malam in Lam-
binus. MaJam libri, Bentleius in Ter. Phorm. F, S, 37, ut Menaechm.
328. In malam GocUerus in Truc. 260, Kampmannus ckrtumnest
A. certumne efb reliqui 591 bono] hiatum suo modo Lachmannus
expediit in Lucr. p. 195 aphrodiif BCD (non A) 502 tuam] tu
um B meretricem mihi B. mihi meretricem libri munufculam C
503 E. lia. B, Saracenus. ita Militi continuantes reliqui mihi
diuiua Da , sed : mihi : diuina Db re Da 504 omnif cum libris
566 DVO ntOOIUMMATA Pr,AVTIKA.
diam Kmius p. 407 605 MiiiTS tribuit thoHomiu, LKXosi KM
etmtinuatU Profeetos Scaliger, Pareus. Profectof SC. pcofocto* O.
profecto yz. pro festo Murdiu Var. lect. XI, 19 Profecto futuni
hanc Douga Expl. IV, S ell l&ri 606 ridem perionae contMiHMl
lihri, Lyco Iribttit Boihiun inro B Ly. Seqnere Pylades: comM-
riiMin< Ii6ri L. Teqnor B. As. feqoor Pyladee. Lr. Beqoor f. CbN<J-
ntMmt rriviut &07. mercen&riur Z. mercenDariar) agoraTtoeler H
Superest ut scholaruiu infxa positarutu copiam ac varie-
tat«m cum induatriae tum fidei vestrae corameiidemus. Nec
enim fide studia litteranmi faciliiis quam bominum vita c«-
rent: sine qua cum 'omnem humanam societatem toUi' .\p-
piuB Claudiua dixit apud Liviiim VI, 41, uno ille verbo est
complexus, quod paullo uberius et Seneca epist. 88, 25 esse-
quitur: 'fides sanctissimum liumani pectoris bonum est: nolla
iiecessitate ad fallendum cogitur, nuilo corrumpitur praemio',
et Quiuctilianus commonefacit declam. 343 p. 721 Burm.:
'fides supremiun rerum humanarum vinculum est: sacra lauit
fidei int«r hostes', conciso autem versiculo (160 p. 271 Ribb.)
Publilius Syrus, sive Publium tenebis. inclusit: 'fidem qui
perdit, perdcre ultra nil potest.' Tautum est. Valete.
[Oiii den keren Ranin anaEofQlten , mOKe hier nachtr&glicb nosb
einc Bemerkung Ritachra ans dem Rhein. MiiBeam f. PhiL Bd. XII
(1857) p. 4S7 stehen, welche eich auf die verdorbenen Worle ptrii,
liarundo alat Mrberal va den Bacchide« I, 1, 17 [51] betieht. n
denen a. a. 0. eice Conjectnr 0, Ribbeci'fl mitgetbeilt war. C. W.l
Eio anderer EinfB,U — icb weiaa aber wabrhaftig nicht mehr
vOD wem, vieUeicht von einem Interpreten im philologischen Seminu
— war pmV,* karundo alas vibral. So viel sebe ich indesa, da«a er
nicbt Sticb b^lt. BtiuptBilcblicb dftmm , weii iiberbaupt, bo weit sich
urtheilen ISut, tibrare nicht in dcn Spracbkreia gehOrt, in dem Bicli
PlaatnB nnd Tercnz mit ihren GenoiBen bewegen. Ich finde das Wort
nicht vor Lncrez, Catall, Varro; Plautns b&tt^, glaab' ich, den Begriff
mit qnatit oder /[uassal auBgediilckt. Weim man ihm aber iLuch cin
80 vereinieltSB, emmaliges vihrare Eutraaen mCchte, bo wHre doch ein
(tm ida$ vibrat, parallel dem milen haetam iiibrat und ilhDlichein,
noch immer ^am etwas anderea ats dieses hoirttndo mihi aloi rifrnd,
woa, wenn mich mein GefQhl nicbt t3.uacbt, mit einem gar fremdartig
zierlichen Ton in die PlantiniBcbe K&migkeit hineinklingt. GewisB ist
daBB man nicht vorHicbtig geaug aein kann in der rOmigchen KomOdie
mit der UnterBcfaeidaug Bolch«r feinen Sprachschattirungen Dnd mit
der Fernbaltung altes-deaBen, was erat im Laufe dea eiebenten Jahf-
hundert» auf dem langaamen Wego tur elegantco Dicbtergprache dec
Auguateischen Periode Eingang gefunden bat.
k-h
XIL
Philologische Miscellen.
1.
Vorrede zu der Ausgabe ^Xenophontis Expeditio
Cyri. editio quarta emendatior. Halis Saxonum in
libraria orphanotrop^ei. mdcccxxxiv/
LIBRARIVS LECTORI
s.
Langianae editionis exempla Anabasis Xenophonteae v
cum distracta essent^ illius autem annotatiunculae hodie
non videretur committi posse ut typis repeterentur: factum
est; ut nova forma liber prodeat. Quae quamquam prima
specie nec ab editoris industria nec ab scholasticae institu-
tionis ratione multum commendari yideatur, tamen reapse
cognoscetur eo et studio et consilio instituta esse, quo haud
paullo prioribus fructuosior quarta haec editio evaserit. Nam
cum resectarum annotationum iactura idoneo aliquo modo
compensanda esset, ita tamen ut propter domesticas discipu-
lorum rationes parvo liber esset parabilis: visum est se-
lectam scripturae discrepantiam Graecis subicere in margine
positam. Quod non dubitamus quin terroris aliquantum;
cum primum audierint; intellegentissimis quibusque rei scho-
lasticae iudicibus iniecturum' sit; quippe perniciosissimam vi
scholarum pestem quandam criticae artis tractationem uno
ore conclamantibus. Nec istud illi sane immerito. Verum-
enimvero non eae appositae sunt scripturae^ quae criticum
usum habeant, yel, si quando, certe non quod eum habent^
568 VORKEDE ZU DER AU8GABE VON XENOPHON S ANABASI8.
8cd delectum acri iudicio ex omni scripturae farraginey qoic-
quid vel ad iutellegeudas scriptoris seutentias yel ad per-
iioscendas addiscendasque leges linguae grammaticas facere
videretur: id quod in scholastica discipliua cummaxime esse
spectandum omnes coDseutiuDt. Atqui iiiud profecto non
poterit opprobrio verti, quod pars eorum, quae huic nostro
instituto inservire voluimus, suapte natura etiam ad criticum
genus pertinet: in pleraque ne hoc quidem cadit. Quid?
quod quasdam scriptur^ aDuotavimus aperte falsas, vocaba-
lorum formas ne Graecas quidem, sed quarum species facile
fallat imperitos, verborum structuras vitiosas quidem illas,
sed cur sint vitiosae ipsa forma non prodentes. Quod quo
coDsilio factum sit, non est difficile ad assequendum. Ete-
uim propositum hoc fuit, ut, a quibus XeuophoDtis ADabasis
tractari solet, qui suut fere tertiae classis discipuli, ab iis
coDsigDatae iD margiue scripturae diligeutissime domi peo-
sitareDtur, cum receptis comparareDtur, iuter utrasque quid
iDtercederet discriminis erueretur, utrae utris praestareut iu-
dicaretur, harumque meditatioDum ratio redderetur sciscitanti
vii magistro. Quod cum fieri nequeat, uisi si modo ad logicam
cogitaDdi Dormam seDtcDtia exigatur, uiodo, quouam cum
8UO quaeque loco grammatico siugulae verborum vel formae
vel coDstructiones vinculo contineantur, quaeratur: speravi-
raus fore ut, sollerti quidem praeceptore illarum exercitatio-
num duce et moderatore, et iugenium discentium acueretur
non mediocriter et satis locuples ab iis compararetur artis
gramraaticae facultas, ac rainirao quidem illnd (id quod spec-
taiidum fuit praeter cetera) chartarum dispeudio. Quocirca,
cum prirao iD loco iure poDatur accuratissiraa coguitio ety-
inologicae partis, in hoc genere versati suraus imprirais, ac
locos praecipuos, qui sunt de accentibus, de dialectis, Atti-
corura potissiraura proprietate, de norainum verboruraque de-
clinatione, de vocabulorura formatione et corapositione, idonca
exeraplorura raultitudine videAiur persecuti esse. Sed quo-
niara, ut praeclara hodie est ratio scholarura, ne syntacticae
quidera doctrinae tractatio aliena est ab eorura institutione,
quibus traditur Anabasis, liuic quoque generi haud illibera-
liter consulendura esse putaviraus: ut habeant discipuli, quo
ZU ISOKRATES. ^69
in perscrutanda articuli positione^ vi et usu tum casuum
tum modorum, praepositionum particularumque potestate et
quae sunt reliquae struendae orationis partes, et mentem et
memoriam exerceant. Verum parcissimi fuimus in iis aflFe-
rendis, quorum fere subtilior aestimatio est et discipulorum
captum superans, ut si quae ad loquendi usum pertinerent
verborumque significationis discrimina: de quibus tantum ad- viii
iecimus, quantum, ut stimulus discentibus adderetur, videre-
tur satis esse. — Ceterum minime cavendam duximus unius
eiusdemque annotationis iterationem, quam consulto adeo
admisimus, tum quod certam in scholastica institutione utili-
tatem earundem rerum vel crebra repetitio habet, tum quo-
niam raro aut numquam ab iisdem discipulis Anabasis per-
tractatur integra, sed a singulis singulae fere partes.
Praeterea et nova conscripsimus capitum summaria, ver-
bis et sententiis paullo Schneiderianis aptiora ac pressiora,
et vero Graeca scriptoris verba studiose elaboravimus ut
quam possent emendatissima ederentur. Quo in genere etsi
e nostro nec alius cuiusquam iudicio pependimus usquequa-
que, tamen plerumque intelleximus sequendam esse Ludovici
Dindorfii recensionem: cui plus debet Anabasis Xenophonteae
emendatio quam prioribus editoribus cunctis. Quod quidem
non est huius loci uberius persequi.
Scriptum Halis Saxonum m. Maio a. cioiocccxxxiii.
2.
Zu Isokrates.*)
In der Rede de pace § 8 wird kein Interpretations- eoo
kunststiick die liberlieferten Worte in Uebereinstimmung mit
grammatischer Logik bringen: XPH ^^ touc voOv fxoviac Ttepi
|i€V iLv Tcaci )Li?| pouX€U€c0ai (7r€pi€pT0V Tcip)» ^^^ot TrpdTT€iv
ibc €TVU)Kaci, Tr€pi iLv b' fiv pouX€uu)VTai, jirj vo)Lii2l€iv €ib€vai
t6 cu)LipTic6)Li€Vov, dXX' tbc b6Er) )Li€V xp^M^vouc, 8,ti Sv tuxij
b€ T€vr|c6)Li€Vov, outu) biavo€ic0ai 7T€pi auTUJV. Oflenbar
*) [Rhein. MaBeuin fSr PhiloL Bd. XXIIl (1868) p. 690 f.]
570 dtripaToc, t«TnP«Toc, -fdLf^pavTOC,
ist ein Pariicipium ausgefallen^ welches den Gegensatz klar
vervoUstandigte: ibc b6Er| ^kv xpw^M^vouc, 8,ti fiv Tuxq b^
T€vric6|Li€vov dTVooOvTac, ofiTUJ biavo^TcGai.
Im Panegyricus § 97 liest man bekanntlich statt Kai
691 oubfe TaOT* d7T^xPnc€V auToTc in dem Citat des Dionysius Kai
ixr\bi TaOT* u. 8. w., und hat dieser Variante eine besondere
Wichtigkeit fur die Entscheidung der Hiatusfrage beilegen
mUssen. Obgleich nun vielleicht die Zulassung gerade dieses
Hiatus Kai oub^ fUr Isokrates nicht schlechthin zu leugnen
sein mag (was hier nicht naher zu untersuchen ist)^ so muss
doch ffir das grammatisch-logisch durchaus unsinnige Kai
jiTi&^ des Dionysius irgend ein verstandlicher Entstehungs-
grund gesucht werden. Und dieser ist gefunden, wenn Iso-
krates — in vollster Uebereinstimmung mit seinem sonstigen
Sprachgebrauch — Kai |uif|V oub€ geschrieben hatte. Einer-
seits fiel {uii^v zufallig ganz aus, anderseits verschmolz es
eben so zufallig mit dem folgenden oub^ zu dem syntaktisch
unmbglichen ^r\bL
3.
dTrjpaTOC, fdTripdToc, fdT/ipavTOC.
[In einer Miscelle der ^Acta societatis philologae Lip-
siensis' Bd. II p. 447— 451 wurde von Ritschl die Stellensamm-
lung Ad. Kagis mitgetheilt, die diesen zu dem Ergebniss
gefiihrt hatte: I) dTrjpaToc hat seine Paenultima in Dichter
stellen niemals kurz, sondern immer laug mit einziger Aus-
nahme einer spiiten Lapidargrabschrift im G. iuscr. Gr. 111 N.
6269, wo es heisst TTapGevic dvOdbe KeiTai dTrjpaTOC dGavdTii
T€, wiihrend in Euripides AuL Iphigenia zwar dem Verse 567
KXeoc dxripaTov piOTqi der antistrophische dTreveTTU) viv djieTe-
pu)V entspricht, diess abcr bei Euripides nichts beweist; 11)
d^ilpaTOC ist auch in der Prosa die einzige verbiirgte Forni, und
die Schreibung dyripavToc, die in der ganzen griechischen
Litteratur nur ein einziges Mal in der Planudeischen Antho-
logie (fiir das Epigramm des Simonides aus Anth. PaL VII,
253, bei Bcrgk p. 1150) vorkomrat und sonst keinerlei Gewahr
dTrjpaTOC, f dxripdToc, f dxripavTOC. 571
hat; ist aus unseren Lexicis zu streichen. Dazu bemerkte
Ritschl theils in Anmerkungen (p. 448 f.), theils in einem be-
sondern Nachtrag (p. 450 f.) das Folgende. C. W.]
I) Hinzuzufiigen ist [der Sammlung von Dichterstellen 448
wo dxripaToc mit langer Paenultima sich findet] ein Vers der
SibyUinischen Orakel HI, 418:
Grjccr dxiipaTov b* 2H€i kX^oc dccoiaevoiciv 449
ohne Variante, was natUrlich Jacobs [Anth. Palat. Bd. III
p. 216] nicht abhielt ihm (scilicet ^metro reclamante') sein ge-
wohntes Uege dTrjpavTOv' zur Begleitung zu geben. — Mtisste
[in Euripides' Aul. Iphigenia 567] genaue Sylbenentsprechung
stattfinden^ so wiirde man dYrjpaov zu schreiben haben, was
eben durch d^iipaTOV glossirt zu werden pflegt: s. u. — [Das
Beispiel der Inschrift C. I. Gr. III N. 6269] wiU um so
weniger besagen, als hier klarlich eine Homerische Remi-
niscenz vorliegt: eine Reminiscenz an die haufige Verbin-
dung dYrjpaov dGavdTiiv t€ (wie B, 447) und die noch haufi-
gere dGdvaTOC Kai dTnpaoc (wobei es gleichgttltig ist, dass
Aristophanes und Aristarch die Contraction dxripujv dTnpuJc
dxripu) vorzogen). Danach wollte der Versificator oder sollte
der Steinmetz ohne Zweifel ArHPAOCA0ANATHTe schreiben.
II) Hinzukommt [zu den Stellen in der Prosa, wo sich 450
die Form dxripaToc findet] z. B. Aristoteles de caelo I p. 2706 2
d^iipaTov Kai dvaXXoiuJTOV Kai dTiaGec; — ferner, wie zu er-
warten, die Glossenerklarungen der Grammatiker: dxripaov,
dTHpaTov bei Hesychius; dGdvaTOi, dxiipaTOi "EXXrivec (dOdva-
Toi, dyripu) 'Attikoi) bei Moris; und regelmassig ebenso alle
Scholiasten der Dichter, niemals dTripavTOC.
[Die Schreibung dTrjpavToc aber ist] vielleicht doch nicht
ganz [aus unsern Lexicis zu streichen], obgleich ein nur ein-
maliges Vorkommen an sich allerdings zur Annahme eines
zufalligen Schreibfehlers berechtigen wiirde. Denkbar ist
namlich dennoch, dass in den Zeiten der Verfalls der
Sprache das Byzantinerthura sich durch das Nebeneinander-
bestehen von Formen wie dTrepaTOC (von Ttcpdu)), dTT^pOTOC
(von TT^pac) und dTiepavTOC (von TTCpaivuj) verfiihren liess,
neben dfripaToc (wofiir moglicher Weise, zumal bei der da-
572
afilpKTOc, fujiipaToc, TaT'lpciVT0C.
maligeii Dedeutung der Accoutuatioa , eelbst dT^IP^Toc aa-
genommtiu werden konntc) atich ein felili^rhaftea dfiipavtoc
Ku bilden und diesea, gerade weil man diTnPOToc mit puoui-
scbcr Messuiig sprach, ilberall da am Platze zu tindeD, wo
der Vers eine Lange verlangte. Und das war offenbar die
AuschauuDg, vou der man Jn den Zeiten Valckenaers fder zu
■ Phoen. 1 OTTipavrov in dem Euripideischen Epigramm bej-
beLielt] und Ruhnkenius' [der bei Stephauus Byz. unter <Udcn-
Xic in dem Epigramin des Theodektes las 6ktuj ATIP^ivTOUc
(statt aKiipdTouc)] ausging, in denen man bei AthenUus [II
(1, (il B in (iem Epigramm des EuripidesJ noch nichts anderes
uls dTripavTov vor Augeu hatte [wahrend die Haudschriften
dTilpaTov bieten. C. W.], und es durch daa dTlpavTit* der
(Plonudeischen) Anthologie bestiitigt fand, das8 diess eiue
dem Versbedilrfniss dieneude poetische Nebenform sei Utid
eiu zweites Beispiel tritt doch [ebeu] aU3 dem Euripidei-
schen Epigramm bei Atbenaus hiozu, sei es dass die dor-
tige Vulgate dTnpavTov aua dem jungen Codes des Aldos in
in die Frinceps iiberging, aus der sie sich bis auf Casaubonua
iind Schweighauser, ja sogar Dindorf erhielt, oder Musiu^s
sie aus seiner eigenen Gewohnung einschwarzt^, Wiis dieser
Auffassung aber zu einer tmvcrUchtlichen Bestatiguug dient,
iat der Umstand, dass zweimal bei Aristoteles eine Fonn
Tiipavcic vorkommt: Phjs. acr. III p. 201« 19 M<^dricic nal
idTpcucic xai kuXicic Kni ccXcic koi dbpuvcic Kai T>ipavcic; Me*
taphys. XI p, I0t!5ii 20 fidfliicic, idTpeucic Kai KuXictc, ^bicic,
fiXcic, Tnpavcic, fibpuvcic, an welcher letztem Stelle nur oin
Vaticanus statt Tnpavcic gibt ir^iravcic TTcipavcic. Nicht als
wenii schon der Aristotelischen Zeit die Missbildung Tnpavcic
zuzutrauen ware, wohl aber den byzantinischeu Abschreibem,
im be8t«>n Eiuklange mit ihrem dTiipavroc. Aristoteles selbst
schrieb so gewiss Tnpacic, wie diese Form atlein auch die
(inimmatiker kenueu: Tnpac M^v ^CTiv fi TtXcuToia i)XiKia, Trj-
pacic hi. f| 4tt' auTT]v Tropeucic Ammonius p. 37; pucd, f) \ia-
pavcic, t| TnpCE^c Suidas, -wo es nebeu fjdpavcic um so uuher
gelegeu hatte auch Tnpavcic zu setzeu, weuu diese Form Aua
iilt^rer Zeit ware ilherliel«rt gewesen.
REC. V. G. I. VOSSII ABISTARCHUS ED. C. fSrTSCH. P. I. 573
4.
Recension von ^Gerardi Ioannis Vossii Aristar-
chus sive de arte grammatica libri septem. edidit
C. FoRTSCH. Pars. V Halle 1833.*)
Von den verschiedensten Seiten her sieht man in der 44i
neuesten Zeit Anstalten und Vorbereitungen machen, um dem
immer fiihlbarer werdenden Bediirfniss einer wissenschaft-
lichen Darstellung der lateinischen Grammatik wenigstens
provisorisch durch allerhand Surrogate abzuhelfen. Dass
eigentliche Schulgrammatiken, so viel auch sonst gerade durch
sie in den letzten Decennien gefordert worden ist, keinen
Ersatz geben konnen, versteht sich ohne weitere Ausfuh-
rung von selbst. Zweierlei Grundlagen sind es vomehmlich,
auf denen eine lateinische Sprachwissenschaft wird erbaut
werden miissen. Die eine sind die grossartigen Resultate
der neuern sprachvergleichenden Forschuugen, die jetzt durch
Bopp^s jilngste Arbeit, durch seine vergleichende Grammatik,
hoffentlich auch den classischen Philologen etwas zugang-
licher werden diirften; wiewohl dadurch immer der Wunsch
nicht ausgeschlossen wird, dass ein mit jenen Forschungen
wie mit dem gewohnlichen philologischen Standpuukte Ver-
trauter eine dem letztern angepasste Uebersicht der bisher
fiir griechische und lateinische Grammatik insonderheit ge-
wonnenen Ausbeute, und zwar in deutscher Sprache, zu geben
sich entschlosse. Eine zweite Anforderung wird besonders
durch ihren Mangel eben bei jener sprachvergleicheuden For-
schung klar: es ist diess die Forderung, sich in den moglichst
vollstandigen Besitz des gesammten lateinischen Sprach-
materials, selbst nicht mit Ausschluss der verlorensten und
verstecktesten, fiir den grammatischen Zusammenhang oft
allerwichtigsten Aeusserungen der Sprache, zu setzen, woran
sich allernachst anschliessen muss die nicht minder voll-
*) [Aus der 'Allgemeinen Litteratur-Zeitung' Halle und Leipzig
1833, November Nr. 208 und 209 p. 441 — 450: die hier fehlende Partie,
eine specielle Ausfiihrung uber die Prosodie des Genetivs alterius ent-
haltend, ist in den Opusc. Bd. II p. 667—676 wieder abgedmckt. C. W.]
574 RECENSION VON (i. I. VOSSII
standige Zuaammeiiiftelliiiig der von riiilologeu dreier Jalir-
hunderte an hundert einzelueu Orten zerstreut gegebenen
Erorterungen gramuiatiBcker Puukte, Boweit ihnen eiu dauern-
der Werth zukommt. Wie verdienstlich in dieser letzteni
Beziehimg Matthiaa BemUliungen filr griechische (jlram-
matik sind, wird unstreitig einmiithig gefUhlt, und schou
stellen sich ihnen abuliche Bcstrebungeu filr andere Dlsci-
plineu seit den letzten Jahren zur Seite, wie vou Bahr fiir
romische Litteratur, von Hermaun fur griechisches Staat»-
leben. lu beiden Bezietuiigen aber ist fUr lateiniscbe
liGrammatik uoch immer kaum etwas anderes zu nenneii
ausser Konrad Schneider's unvergleiehlichem Werke, was
ebeii deshalb aucli bisher fast das ganze Ein und Aus jener
sprachTergleicbendeii Grammatiker gewesen ist, unter denen
dasLob soi^iiltiger 8ammlung uud eigenthamlicher Verarbei-
tuug des eigentlichen Sprachstoffea selbst, auch iiber die fJren-
zen der Schulgrammatik uud des Handworterbuchea hinaus,
fast nur Hartung (wiewohl mit merkwilrdiger Inconsequenz,
und raehr dem Worte als der Thut uach sich verschliessend
gerade gegen den bedeuteudsten Zweig der Sprachverglei-
chung, das Sanakrit) in Anspruch nebmen kann: dagegen die
Einseitigkeit einer voiu gelehrten Material eutbliissten Be-
houdluug aich vor altem in den an sich scharfen Unter-
suchungen Landvoigt'a (z, B. Uber die Peraonal- und Tempna-
fonnen) zu erkenncn gibt. Durch Scbneiders frflheu Toiil,
lasat sich bebaupten, ist die Fortbildung der lateiniscben
Gramraatik um Decennieu aufgebalten wordcn; unvollstandig,
ja man kann sagen kaum begonnen, wie sein Werk vorli^;t,
hat es Ei^anzuugen in aeinem Geiste, wie durch Strave'»
trefflichc Schrift, wenige erhalten, und man musa, um das
historische Material der Sprache in seinem Gesammtumfange
wie in seinem Detail zusammeiizutindeu, uoch heutigeo Tages
zu dem altcn Denkmal hollandischer Polyhiatorie , zu dem
Aristarchus des ehrenwerthen G. I. Voasiua zurQckkeb-
ren, dieaer unerachopflichen, weuJi auch etwaa ilberfiillten
und hisweilen zieralich wflst geordneten Vorratbakanimer,
die denn auch mit stilleui und lautem Danke vieinUtig be-
nutzt worden ist, Es kaim hier uicht die Absicht sein, du
ARISTARCHUS ED. C. FORTSCH. P. I. 575
seit zwei Jahrhunderten vorhandene und jedem, der sich mit
dem Studium der lateinischen Sprache griindlich beschaftigt
hat, bekannte Werk naher zu charakterisiren: dass treu-
fleissige Beobachtung tiber scharfe Kritik; Erschopfung des
historischen Details aus allumfassender Belesenheit tiber ra-
tionelle Entwickelung und kUnstlerische Gestaltung das Ueber-
gewicht hat, darin tragt es den Charakter seiner Zeit wie
seines Verfassers; hier geniigt^ ihm seine Stellung und seinen
Werth fiir die philologischen Studien unserer Tage angewiesen
zu haben. Zugleich liegt aber hierin die Eechtfertigung des
Unternehmens, das Werk in verjiingter Gestalt in den Kreis
gangbarer BQcher wieder einzufiihren. Es enthalt aber der
uns vorliegende Band in seiner ersten Halfte die zwei ersten
Bacher de litteris und de syllabis, in der andem eben
so starken das erste Buch der darauf folgenden vier Biicher
de analogia (et anomalia), so dass noch riickstandig sind
die drei letzten Biicher de analogia und de construc-443
tione liber singularis. Nach dieser Abtheilung lasst sich
die YoIIendung des Gauzen gerade fiir das Jahr voraussehen,
in welchem das Werk sein zweihundertjahriges Jubilaum er-
lebt.'^) Denn es erschien zuerst 1635 in Amsterdam unter
dem Titel Me arte grammatica', und in einem im wesentlichen
unveranderten Abdruck mit dem Zusatz ^Aristarchus sive — '
im Jahr 1662: welchen doppelten Titel die neue Ausgabe
zweckmassig beibehalten hat. Fragen wir nun naher nach
der neuen Ausstattung des wiedergeborenen Aristarchus, so
besticht zunachst auch den fiiichtigsten Blick die typogra-
phische Eleganz in Papier und Lettern. Doch schliesst sich
eben hieran auch sogleich ein Tadel an: das Buch ist viel
zu splendid gedruckt. Da moglichste Wohlfeilheit eine Haupt-
riicksicht sein musste^ so konnte ein nicht unbetrachtlicher
Kaum allein dadurch erspart werden^ dass die unzahlbare
Menge der aus Dichtem citirten Beweisstellen nicht beson-
*) [Diess ist doch nicht geBchehen; dem von FOrtsch besorgten
ersten Theile der neuen Bearbeitnng des Yossischen Aristarchns folgte
zwar schon 1834 der zweite mit liber qaartus et quintus, edirt von
Friedrich August Eckstein; aber der dritte, das sechste und siebente
Buch umfassende Theil ist nie erschienen. C. W.]
570 RECENSION V. G. I. VOSSil AKISTAUCUt.S ED. C. FliKTSCIL P. I.
ders abgesetzt, sondem mit Cursivschrift, die aiacli 90 ge-
wahlt ist, iB einem Zuge fortgedruckt wurde. Waa aber
das lunere augeht, so wird die biUige Erwartung, alle vo&
Vofisius nacb der Sitte seiner Zeit ganz allgemeiu eitirteti
Stellen alter Autoreu nacb Buch, Kapitel, Vers, Seitenzahl
genau uachgewieseu zu Snden, nicbt getauscbt, Yielmehr ist
ilir mit einem durcb 535 Quartseiten biudurch nie ermuden-
den Fieiase geuiigt wordeu. So mtlbselig und dantenswerth
uber auch immerhin dies9 Geschilft ist, so ist uusere Zeit
doch scbou zu sehr gewohnt, diese Anforderung ao die Be-
sorger ueiier Abdrdcke als eiue unerlngslicbe zu stcMcn, als
dass man sich uicbt noch uach auderweitigeu Zuthaten uin-
seben sullte. ludem wir nun aolcbe keineBweges vermJssen,
findeu wir doeh im Verfolg des Werkes eiue gewisBe In-
coiiBequenz des Planes der Bearbeitung, die wir, soweit sje
deu spatem Theil betrifft, so weit entfemt sind zu niig-
billigen, dass wir vielmehr deu sputeru Gesichtspuukt gar
sehr schon von Anfang au gefasst uud verfolgt gewCUiecht
hatten. Es werdeu namlicb im Laufe des Werkes die litt«-
rariscben Nachweiaungen, die sicb aufangs nur auf die von
Vossius selbst augefillirten Stelleu beschraukt batten, all-
mUhlicb immer reichlicher, uamentlich werdeu zuerst zu deu
vou VoBsius jedesmal behandelten Punkteu Schueider, Uud-
diman, Soyffert au den bctreffeuden Orten fleissig citirt, his
am Eude — aber leider erst im ganz letzten Tbeile dea
Bandes — die Itandnoten dea Herausgebers vollig die Oe-
stalt uud den ('harakter vollatundiger Utteratumachweisangen
annehmen, die sich nun aucb uicht mehr bloss auf lcicht
zugikngliche systematische Werke, wie die genanntcn, oder
anf ForceIUni's, Ge8ner's, Scheller's Lexica erstrecken, flon-
dem hochst zweckmassig aueh die zerstreuten Notizeu der
Commentatorcn, so weit des Herauegebers Hilltsmittel reich-
ten, in ihren Kreis aufnelimen. Weun dicser Plan, der dem
Herausgeber selbst erst wahreud des Fortganges seinet Ar-
beit nnter den Ililndeu erwachseu zu sein scheint, fHr die
nocb bei weitenj wichtigeren folgenden Biicher festgebalten,
A und wenu dem Maugel fUr die zu kurz gekommeuen erKten
durcb zweckmiissige Nachtrage abgebolfen wird, so wird dieae
-*■ -*
CODEX PALAEOGRAPHICUS. 577
neue Bearbeitung des Aristarchus ein jedem Philologen un-
entbehrliches Rflstzeug werdeU; ein ahnliches Repertorium
fQr die lateinische Grammatik; wie der oben belobte Mat-
thia fiir die griechische, oder wie es in lexicalischer Be-
ziehung anfanglich die deutsche Ausgabe des Forcellini
beabsichtigte,
Seine wahre Brauchbarkeit wird das Werk natiirlich
erst erhalten durch die Indices^ die wir nicht reichhaltig
und Yollstandig genug wiinschen konnen^ besonders den in-
dex rerum et verborum. Obgleich das Vorwort sich dar-
Qber nicht ausspricht, so sollen doch offenbar — was auch
das einzig vemiinftige ist — die Specialindices der alten
Ausgaben, die den Gebrauch ausserordentlich erschweren^ in
einen Generalindex zusammengeschmolzen und dieser dem
Ende des ganzen Werkes angeschlossen werden.
5.
Ueber einen Codex palaeographicus als Handbuch
fiir Philologen zum Selbststudium der griechischen
und lateinischen Palaographie.
[Ueber das von ihm geplante Unternehmen eines Codex
palaeographicus unter Verwerthung einer neuen lithographi-
schen Erfindung sprach sich Eitschl zum ersten Male offent-
iich auf der Gothaer Philologenversammlung im Jahre 1840
aus, der er ^Uber die Anwendbarkeit einer lithographischen
Erfindung ftir wichtige philologische Zwecke' — laut den
gedruckten Verhandlungen p. 33 ff. — die unten stehenden
Mittheilungen machte. C. W.]
^Professor Ritschl ging von der Ueberzeugung aus^ dass, ss
je hoher sich in unsem Tagen die ideelle Seite der classi-
schen Philologie entwickele^ desto fester daneben gehalten
werden miissten die materiellen Grundlagen; auf denen alle
Alterthumswissenschaft beruhe^ d. i. die handschrifUichen
Quellen der Ueberlieferung. Dadurch werde bedingt die Noth-
wendigkeit eines steten Zuriickgehens auf die geschriebenen
Texte^ und dadurch das Bediirfiaiss zuverlassiger CoUationen.
FR. BIT8CHELII 0PV8CVLA V. 37
578 CODEX PALAEOGRAPHICUS.
Er deuiete kurz die Schwierigkeiten an, die sich der Befriedi-
gung dieses Bediirfnisses von jeher entgegengestellt haben
und noch entgegenstellen: Kostbarkeit; Mangel an Sachver-
standigen auf fremden Bibliotheken; unvermeidliche UnvoU-
standigkeit jeder CoUation; Unmoglichkeit alle die zahl-
reichen Nebendinge in eine Collation aufzunehmen, deren
Werth oder Unwerth sich nicht im voraus ermessen lasst^
sondern sich erst dem Auge eines geschickten Textesbearbei-
ters ergibt. Darum auch blossen Collationen von jeher voll-
standige Abschriften vorzuziehen waren. Alle diese Hemm-
nisse seien mit einem Male aus dem Wege geraumt durch
eine Erfindung des Lithographen Uckermann in Erfurt^
deren Resultat sei: die vollstandige Facsimilirung ein- oder
mehrfarbiger Handschriften, mit der Unmoglichkeit eines Feh-
lers, raittels einer auch von jedem Nichtphilologen auszu-
fiihrenden Operation, bei sehr geringen Kosten und ohne die
mindeste Beschadigung des Originals. Es wurde daruber
der nachstehende, von dem Erfinder selbst verfasste Bericht
mitgetheilt:
^*Dem Originale, sei es ein Buch oder einzelne Blatter,
werden die Schriftziige oder Figuren durch ein chemisches
Verfahren entnommen und auf ein besonders dazu vorberei-
tetes Papier gebracht, ohne dass das Original auch nur iiii
geringsten darunter leidet. Von diesem Papiere wird die
Schrift durch ein weiteres Verfahren vermoge Auflosiuig ge-
treunt und einer Steinplatte, die besonders dazu vorbereitet
worden, unter einer den Umstanden angemessenen Tempe-
ratur mitgetheilt und durch einige von der gewohnlichen
Art abweichende Behandhmgen zum Abdruck fdhig gemacht.
Diese Schriftzuge erleiden nun 2000 bis 3000 Abdriicke, und
unter Umstanden auch mehr. Das Original wird treu uiit
allen Mtingeln und Vollkommenheiten wiedergegeben, uiul
bei einiger Aufmerksamkeit ist es nicht wohl moglich Fehler
hineinzubringen oder dem Original anklebende Unrichtig-
keiten zu entfernen; und wiihlt raau ein dera Originale glei-
ches Papier oder Pergaraent, so ist die Tiiuschung oft so
gross, dass raan eins rait dem andern leicht verwechselt
Die Preise fur der Art Druck siud den Umstanden nach
CODEX PALAEOGRAPHICUS. 579
sehr billig zu nennen. Auch konnen auf diese Art mehr-
farbige Abdriicke, als Landkarten, Gemalde u. s. w. geliefert
werden."
Erfurt, den 24. September 1840.
Dckermann.
Zur Bestatigung des Gesagten zeigte Prof. Ritschl zwei
Proben vor, die nach seiner Wahl und unter seiner Auf-
sicht aus Erfurter Handschriften waren entnommen worden,
iind bezeugte namentlich und ausdriicklich die Nichtbescha-
digung des Originals. Selbst eine Probe im grossen liess m
sich aufweisen: der kilrzlich von Dr. Moller in Uckermann-
scher Lithographie herausgegebene, bis dahin unedirte Liber
climatum eines arabischen Schriftstellers, bestehend aus 64 auf
beiden Seiten bedruckten Quartblattem und 21 mehrfarbigen
Karten, dessen Kosten laut naher nachgewiesener Rechnung
nur etwa den vierten Theil der fQr gewohnliche Lithographie
erforderlichen betragen (das Exemplar 3 Thlr. 25 Gr.). Von
diesem Verfahren empfahl nun der Berichterstatter eine dop-
pelte Anwendung.
L Vollstandige Facsimilirung ganzer Codices, von denen
er fiir diesen Zweck besonders vier Classen hervorhob:
1) solche, deren Ifiihalt zum ersten Male bekannt ge-
macht wird;
2) Handschriften von sehr schwieriger oder verderbter
Schrift (z. B. die Lexica Sangerman., Schol. Vat.
Eurip. u. a.);
3) alle Codices unici, denen allein wir die Erhaltung
gewisser Schriftsteller verdanken (wie etwa Hesych.,
Phot. Lex., Tacit. Annal. I — VI, Fest., in mehr als
einer Beziehung Anthol. Palat.);
4) Handschriften, welche immer die Hauptgrundlage fiir
den Text eines an sich wichtigen Schriftstellers bilden
und bleiben werden (z. B. Aesch. Med., Soph. Laur.,
Aristoph. Rav., Plaut. Palatt., Terent. Bemb. u. s. w.).
Erinnenmg an Orelli's haufige Forderung wortlicher Ab-
driicke auf dem Wege der (in gleichem Grade unzureichen-
deren und kostspieligeren) Typographie. In wiefem dieser
37*
580 CODEX PALAEOORAPHICrS.
ersten Anwendbarkeit in grossenn Masse nnd nach einem
bestimmtem Plane Folge zn geben, bleibe der Znknnft Tor-
behalten nnd sei namentlich Ton der Liberalitat der Regie-
rongen oder dem Ermessen reieher fondirter Bibliotheken
abhangig.
n. Weit naher liegend dagegen nnd mit geringen Mit-
tehi sicher zu erreichen sei ein zweiter Zweck. F& die
kritische nnd exegetische Behandlnng der alten Litteratnr-
werke sei nichts so nnerlasslich als Eenntniss der Mittel
und Wege, dnrch welche dieselben Ton ihrer ersten Anf-
zeichnnng an bis auf die neuere Zeit ausserlich for^epflanzt
worden. Gleichwohl lasse sich behaupten, dass keinerlei
philologische Kenntniss und Fertigkeit im ganzen weniger
Tcrbreitet sei im Philologenstande als palaographisehe
Einsicht und Uebung. Andeutung der sehr nahe li^enden
Ursachen dieser Erscheinung ^*) Ans diesen
GrOnden erscheine als eine der wdnschenswerthesten Unter-
nehmungen ein auf dem kleinsten Raume moglichst toII-
standiger und zugleich wohlfeiler Codex palaeographicus,
als HQlfsmittel f^r Philologen zum Selbststudium griechischer
und lateinischer Palaographie. Ein solches Handbuch her-
55 zustellen setze erst das neue lithographische Yerfahren in
den Stand **) Der Berichterstatter er-
klarte zur Ausfiihrung dieses Planes in Gemeinschaft mit
Herm Uckermann bereit zu sein, wofem das Unteraehmeu
von der hochansehnlichen Versammlung gutgeheissen und dem
Lithographen filr die von ihm aufzuwendenden, nicht unbe-
trfichtlichen Kosten durch eine vorlaufige Subscription die
erforderliche Garantie geleistet werde.*
[Nachdem die Philologenversammlung beschlossen hatte^
das ganze Untemehmen dem philologischen Publicum zu
empfehlen (s. die gedruckten Verhandlungen p. 02), wurde
am 1. October eine Subscriptionsliste aufgelegt; die vou
Ritschl entworfene ^Einladung zur Subscription auf eiueu
*) [Die hier folgenden Aaafuhrungen kehren in der £inladuDg inr
Snbgcription u. s. w. wieder und sind deshalb hier weggelasaen. C. W.]
**j [Dasselbe gilt von den hier folgenden Darleg^gen. C. W.]
CODEX PALAEOGRAPHICUS. 581
Codex palaeographicus, als Handbuch fiir Philologeu zum
Selbststudium der griechischen und lateinischen Palaographie'
lautete folgendermassen:]
Der Plan dieses Untemehmens, zu welchem sich Pro-
fessor Eitschl iu Bonn und Lithograph Uckermaun in
Erfurt verbunden haben^ wurde von der dritten Versammlung
deutscher Philologen und Schulmanner in ihrer Sitzung am
30. September 1840 genehmigt und in ihren empfehlenden und
fbrdernden Schutz genommen. £r beruht zunachst auf einer
lithographischen Erfindung^ vermoge deren mit einer Yoll-
kommenheit; Schnelligkeit und Wohlfeilheit, wie solche durch
kein bisheriges Verfahren zu erreichen waren, durchaus treue
imd fehlerlose Facsimiles von Handschriften, ohne die ge-
ringste Beschadigung des Originales, anzufertigen sind. Die
grosseren palaographischen Werke von Mabillon, deu Bene-
dictinem, Montfaucon u. a. sind kostbar und wenig verbrei-
tet und gen^gen trotz ihrer weitlaufigem Anlage dem Be-
durfuiss dennoch nicht, weil sie der Anschauung nicht genug
bieten: aus vereinzelten Buchstaben, Sylben, Wortem und
Zilgen aber, wie sie an Basfs Commentatio palaeographica
in Kupfer gestochen sind, lemt vollends niemand alte Codices
im Zusammenhange lesen. Auch eine oder ein paar Hand-
schriften selbst gesehen und verglichen zu haben reicht nicht
aus; um Texte, wie z. B. Varro de 1. lat. oder Vellejus, mit
Gliick zu behandeln, kommt es darauf an, alle iiberhaupt
moglichen Wege, Mittel und Formen,. durch welche die
schriftlichen Denkmaler des Alterthums von ihrer ersten
Aufzeichnung an ausserlich fortgepfianzt worden, in Ueber-'
sicht und fiir etwaige Anwendung stets in promptu zu haben.
Nur ganze Massen von Proben, und zwar jede immer eine
vollstandige Seite enthaltend, gewahlt aus allen Jahrhun-
derten, Landem, Schriftarten und Gattungen des Inhalts,
vermogen ein anschauliches Bild und eine klare Einsicht zu
geben von allen den Erscheinungen und Bedingungen, welche
eine fruchtbare kritische und exegetische Behandlimg der
classischen Autoren ins Auge zu fassen hat: wohin nicht
nur Buchstabenverwechselungen und Abbreviatiiren gehoren^
582 CODEX PALAEOGRAPIIICUS.
sondern auch Correcturen, Interpolationen, Rasuren^ Lacunen,
Glosseme; Marginal- und Interlinearscholien u. dgl.
Demgemass soll der Codex palaeographicus auf funfzig
Bogen in Quart gegen 200 ausfiihrliche Proben griechischer
und iiber 200 lateinischer Schriffc umfassen: eine hinlangliche
Menge von Belegen^ um, bei historischer Anordnung der-
selben, aus ihnen zugleich eine vollstandige Geschichte der
Veranderimgen griechischer und lateinischer Schrift zu ent-
nehmen. Obwohl fflr die wesentlichen Erfordernisse die
Handschriftenschatze Deutschlands und der Schweiz voll-
kommen ausreichen, sollen doch die weltberuhmten Stiicke
auswartiger, namentlich italianischer Bibliotheken nicht Ter-
misst werden.
So viel irgeud moglich, werden die Proben nur aus
Handschriften von Classikern genommen werden; auch wird
die Angabe der Stellen nach den gedruckten Ausgaben nicht
fehlen. Eine vorauszuschickende Einleitung in die grie-
chische und lateinische Paliiographie und Handschriftenlehre
wird sich auf wenige Bogen beschranken.
Um sich von der Anwendung des neuen lithographischen
Verfahrens durch den Augenschein zu iiberzeugen, sind dieser
Ankiindigung zwei Facsimiles aus Handschriften der Biblio-
theca Amploniana zu Erfurt beigegebeu, das eine aus eiuem
Priscianus, das audere aus einem werthvollen Manuscript der
Agrimeusores.
Der Preis dieses Codex palaeographicus, der wegen
mehrfacher zu seiuer Herstellung erforderlichen Reiseu erst
in zwei Jahren vollendet sein wird, ist auf 5 Thlr. festge-
* setzt. (Dasselbe Unternehmen mit gewohnlicher Lithographie
ausgefiihrt wiirde einen Preis des Exemplars von mehr als
20 Thlr. bedingen.) Eine recht zahlreiche Subscription wird
um so mehr gewiiuscht, als einerseits der Lithograph fiir
die von ihm aufzuwendenden, nicht unbetrachtlichen Kosten
im voraus einer gewissen Garantie bedarf, anderseits aber
das Untemehmen im reinen Interesse der Wissenschaft, zu
Nutz und Frommen der deutschen Mitphilologen begonneu
und pecuniarer Gewinn dabei nicht beabsichtigt wird. Mogen
sich darum die philologischen Landsleute dasselbe bestens
CODEX PALAE0GRAPHICU8. 583
empfohlen, und die Forderung der Subscription in ihrem
Kreise freundlichst angelegen sein lassen.
Bonn, 1840. Fr. Ritschl.
[Die weiteren Schicksale dieses Untemehmens sind kurz
folgende. Noch im Laufe desselben Monats October wurde
der Vertrag mit dem Lithographen Uckermann in Erfurt
gelost, da sich in Bezug auf die AusfUhrung des Planes
DiflFerenzen ergaben. Dariiber berichtete Ritschl in der
iiachstjahrigen, der Bonner Philologenversammlung (s. Ver-
handlungen p. 84), sprach jedoch gleichzeitig die HoflFnung .
aus, dass das Untemehmen mit andem Kraften und nach etwas
modificirtem Plane glticklich werde zum Ziele gefiihrt wer-
den, und begriindete diese Hoflfnung durch Vorzeigung zweier
in Bonn angefertigter Facsimiles von Handschriften des Ovid
und Terenz (s. Verhandlungen p. 85). Ja, in den gedmckten
Verhandlungen a. a. 0. ist die Anmerkung hinzugefligt: Miese
Hoffnung hat sich bewahrt, und wird schon der fiinften
[d. h. nachsten] Versammlung das erste Heft des Werkes
vorgelegt werden konnen.' Es wurde namlich den 9. April
1842 mit der Buch- und Kunsthandlung von Henry&Cohen
in Bonn ein Vertrag abgeschlossen, dem zufolge der ^Codex
palaeographicus Graecus et Latinus' nunmehr aus 12 Liefe-
rungen zu je 12 Blattern, also insgesammt aus 144 lithogra-
phischen Tafeln in Royalformat bestehen sollte, fur die eine
lateinisch geschriebene Einleitung (von 2 — 3 Bogen) die
nothwendigen Erklamngen uud die motivirte Anweisung zur
chronologischen Ordnung der Stiicke geben wiirde (der Preis
jeder Lieferung war auf 15 Sgr. festgesetzt). Dieses Werk
hatte bei dem Stande der philologischen Studien in jener
Zeit, sowie bei der Schwierigkeit, die damals fiir die meisten
Philologen bestand, eine grossere Zahl von Handschriften
aus Autopsie kennen zu lemen, von der tiefgreifendsten und
heilsamsten Wirkung sein miissen. Leider scheifcerte seine
wie es schien ganz gesicherte AusfQhmng doch noch in der
zwolften Stunde (aus hier nicht zu erortemden Griinden), so
dass nicht einmal das erste Heft erschien. Fertig aber lagen
damals folgende zw5lf Tafehi vor: 1) Cod. Erfurt. Prisciani
584
RECKNSION VON Tll. MOMMSEN »
(XVII p.21Krehl); 2) Cod. GothanuB Psalm. fXn, 3), grie-
chiscli mifc iibergeschriebener lafceio. Ueberseteang; 3) Cod.
Erfuri Ovid. metam. (VII, 141 ff,}; 4) Cod. Bonnensia Terent
(Bunuch. inifc.); 5) Cod. Goth. Salluat. lugurth. (c. 17); 6) Cod.
Friburg. Terent. (Heantont. I, 1, 80 ff.); 7) EinzelblRtt in
Heim8oeth'8 Besitz: Priaeian VI p. 263 Kr.; 8) Cod. Erfurt.
Caton. de mor. (IV, 13); 9) Cod. Perizon. Taciti dial. (0.34);
10) C-od. Casaell. Thucyd. (IV, 43, 3-46, 2); 11) Cod. Par.
E Demosth. (in Stephan. I extr,, in Stephan. U init.); 12)
Miscelianblatt, enth. Cod. CoiBlin.lex.rhet. Bekk. ADecd. Or. I
(p, 288 sq.), Cod. Vindob. Luciani u. a, Nur die Pariaer
StQcke waren hier nicht nach neuen Dnrchzeichnungen ge-
geben, sondem uach den Kupfertafeln der Wilkenschen
Sammluug von Schriftpro ben nach Heidelberger iind Pariser
Handschriften (3. VVattenbach: das Schriftwesen des Mittei-
alters p.34), da Ritachl die im Besitz der Berliuer Universi-
tiitsbibliothek befindlichen 11 Kupfertafeln dieser Sammlung
zur Verfilgung gestellt waren. C. W.J
Recension vun 'luscriptioues regni Neapolitfttii
latinae. edidit Theodorvb Mohmsen.'
Leipzig 1852.*^
IX Es miisste sehr scLUmm um deutsche Wissenschaft
stehen, wenn die melancholischen Gedanken, die dpr Vf, auf
der letzten Seite der Vorrede ilber die muthraassliche Auf-
nahme seines Buches iiussert, in Erfnilung gehen, wenn
dieses nicht vielmehr mit freudigem Danke und uugetheil-
testpr Anerkennung f(ir das genommen werden sollte was ee
ist: ein siegreicher Bahnbrecher iu sehr nnwegsamem Gebiet,
ein unverriickbarer Gruud- und Eckstein des daselbst au^u-
fUhreuden Neubaus, ein schwer zu erreichendes, schwerer
zn ilberbietendee Musterbild fCr die zukfinftigen Bauleute.
■*) [Aus Zaniclte's Utter. Ceiitr»lblatt IH52 Sr. 19 Si». 792—795.
ananym enchienen; darau viederholt iu deu J&hrbachetn fSr PhiloL
a. padag Bd- LXiX (1864) p. 112-116. C. W.]
INSCRIPTIONE8 NEAPOLITANAE. 585
Jahrhunderte lang hat die lateiDische Epigraphik in einem
Zustande der Yerwilderung gelegen^ gleichsam ein privile-
girtes Asyl fiir Gedanken- und Gewissenlosigkeit, naiven und
anspruchsYolIen Dilettantismus^ die sich in ihr niedergelassen
und mit Behagen eingerichtet haben wie kaum in einem
zweiten Sitz philologischer Studien. Verwandte Disciplinen
haben langst Licht, Regel und Ordnung empfangen; die an-
tike Numismatik fand ihren Eckhel, die griechische Epigra-
phik ihren Bockh; zwei einsam leuchtende Wegweiser lehr-
t«n auch fQr die lateinische die einzuschlagenden Richtungen,
Marini und Borghesi: sie fanden keinen Schfiler, der ihre
Anregung und ihr Beispiel in einigermassen gr5sserem Mass-
stabe zu fruchtbarer Anwendung zu bringen, die Einsicht,
Hingebung und Arbeitskraft gehabt hatte; am wenigsten in
Deutschland, wo bis auf den heutigen Tag eine Unbekannt-
schaft mit dieser reichen Fundgrube unsers Wissens vom
Alterthum heimisch ist, die gewisse Zweige der Philologie 79s
in einem von wenigen geahnten Riickstande gelassen hai
Die zwei berQhmtesten Akademien Europas fanden es mit
Recht ihrer wilrdig, der allmalich erwachten und imm^r
schmerzlicher gef&hlten Sehnsucht nach einer umfassenden
Sammlung und kritischen Bearbeitung des lateinischen In-
schriftenschatzes ihre hiilfreichen Hande zu leihen; dem ver-
dienstlichen Willen entsprach keine verdienstlichere That.
Gegenwartig hat Deutschland seine lange Yersaumniss
glanzend gutgemacht. In dem Mommsenschen Werke liegt
zum erstenmal eine durchgreifende Leistung vor, welche die
lateinische Epigraphik zur ebenbtirtigen Schwester der Nach-
barbereiche erhebt^ imd der darum die Anerkennung einer
epochemachenden Bedeutung nicht entgehen kann. Das
Werk brauchte nur einen andem Titel zu haben^ um ge-
radezu als erster Theil eines vollstandigen und planmassigen
Corpus inscriptionum latinarum zu gelten^ wie es nur
immer vom Standpunkte heutiger Einsicht zu fordem ware.
Dieses zunachst darum, weil fiir ein solches das Princip geo-
graphischer Anordnung als das im allgemeinen einzig ver-
niinfkige und durchfUhrbare ebenso bestimmt behauptet wer-
den muss^ wie es sich in dem Bockhschen Werke bereits
586 UECKNSinN VON Tir. MnaiMSKN'^>
tbatHachlich bewahrt hat. Mit dem unbediugteBtea Kechtv
liegt daim die chorographische Ordnung aiicb den eiiizeluen
Abtheilungea der gegenwiirtigeu Sammlang zu Gnuide, die
auvorderst dou grundBatzlicheu und nicht hocb genug anzu-
sdilageuden Werth hat, innerhalb des gewahlten Terrains
eriichDpfend und abschlieasend zu sein — naturHch nacli dem
Masae des menachliclierweise erreicbbaren — , somit der wahr-
haft eisypheischen Vergeudimg vou Zeit und Krtiften ein Ziel
zu setzeo, die der Fluch der biaherigen Zerspliiterung von
Stoff und Arbeit war, eine zuverliisaige Controle zu geben fiir
bekanntes und unbekanutes, sowie einen sicbem Anhalt f^r
zukUuftige Ergauzimgen, und zugleich die tiuthende Maase
von grossen und kleiuen, guten uud scblecht«n Biichern, die,
iu Deutscbland zum guteu Tbeite kaum dem Nauieu Qaeh
gekaunt, flber ueapolitanische Tnschriften handeln, im Ori-
giual eiitbebrlicb , in ibrem wirklicheii Gehalte zugiiiiglicb,
in ihrem dauernden Ertrage zum wissenscbaftlicben Gemein-
gute zu inachen. Ea treten denn iu den ersten acht Haupt-
abscbnitten des Oanzen, fiir deren jedeu sowie ffir seise
Unterabtbeilungen uns vorausgeschickte Specialeinleitungen
den zuaammenhangendeu Ueborblick nber die localen Vor-
ratbe und Hmfsmittel geben, die acbt italischcn Proviuzeii
der apiitern Zeit, die ganz oder zerachnitten den Umfang des
heutigen Konigreicbs Neapel bildea (Bruttii, Lucauia, Cala-
bi-ia, Apulia, Campania, Samnium, Valeria, PJcenum), nitt
einem wohlgegliederten Gesammtbestande vou mehr als
6300 Inschriften auf, die selbst wieder nach Territorien, in-
nerhalb dieser nach einzelnen Ortschaften, und crst iiDtw
diesen uach Sacbrubriken geordnet sind. Wabreud ans dol-
cher Vertheihing der uubcreebenbare Gewinn cincs ho voil-
stSndigen wie scharf begrcnzten Bildes von jeder localen
Gruppe oder Individualitat erwiichst und zugleicb alles sach-
lich gemeinsame, soweit ea in der lebendigcn Wirkliclikcit
in einander griff, unter einen Blick zusammengefasst bleibtf
ist fHr die locale Oricntirung ansserdem nocb durch Kwel
chorographische Karten vou Kieperts Meisterhwid gesorgt,
die dem Worke zu uicbt gerJngem Schmnck gereichen.
Mit welchem praktiseben Verstande als ungeftihre Zeit-
INSCRIPTIONES NEAPOLITANAE. 587
grenze fiir das aufzunehmende der Ablauf des sechsten Jahr-
hunderts unserer Zeitrechnung eingehalten, in Beziehung auf
christliche Inschriften, sowie auf weniges andere, die Forde-
rung absoluter Vollstandigkeit ermassigt, bei der Anordnung
selbst in den zahlreichen CoUisionsfallen mit weiser Accom-
modation der Natur des Stoflfes Rechnung getragen ist, der
Ausnahmen von der Regel so gebieterisch erheischt wie die
Regel selbst, wird man nicht ohne Befriedigung und Beifall
in der schon und kraftig geschriebenen Vorrede ausgefiihrt
lesen, die Gber alle Seiten der Bearbeitung die belehrendste
Auskunffc gibt. Auf solcher, in der Sache selbst begrtindeten
Accommodation beruht das Aufgeben des chorographischen
Princips in den drei letzten Hauptabtheilungen des Ganzen,
von denen die neunte 69 auf Viae publicae' beziigliche Stiicke
vereinigt, die zehnte unter 632 Nummern sammtliche klei-
nen Auf- und Beischriften des 'instrumentum domesticum'
zusammenstellt, die elfte unter 887 Nummem diejenigen In-
schriften vorfiihrt, welche entweder ungewissen, aber neapo-
litanischen Fundortes sind, oder fremden Ursprungs, aber
gegenwartig im Museo Borbonico aufbewahrt.
Wir sind nicht iiberrascht zu erfahren, dass die Ver-
einigung eines so reichen Materials von nahe an 8000, und
zwar echten, Inschriften, wie es jetzt gesichtet und ausge-
stattet vor uns liegt, das Werk einer siebenjahrigen Arbeit
ist; wir miissen hinzufiigen, einer so beharrlichen, vielartigen,
miihe- und aufopferungsvoUen Arbeit, dass sie allein hin-
reichen wiirde, dem Herausgeber unsere Bewunderung zu
sichern. Es ware eine Beleidigung fiir ihn, wenn wir ver-
sichern wollten, dass dieses MateriEil nicht durch Zerschnei-
dung der gedruckten Thesauren mittels der Papierscheere
zusammengebracht worden; auch nicht bloss durch die aller-
dings erschopfende Auanutzung der schier uniibersehlichen
epigraphischen Monographienlitteratur, sowie der gedruckten
und ungedruckten Stadtegeschichten und Alterthiimer, die
italianischer Provincial- und Localpatriotismus in fruchtbar-
ster Fiille hat aufspriessen lassen; erhebliche Ausbeute hat
die Einsicht mancher der zahlreichen handschriftlichen In-
schriftensammlungen gebracht, von denen ein so grosser
r
OOO KEURNSION VON TU. MOMMSEN S
Vorrath — faat aUee nocli ungebobeue ScbatKe — in deu
794 offentlicheD luid Privatbibliotheken Italicns vergraben liegt;
ohne Vei^leich die Haiipt<iuelle, gegen die alle andern weit
zurQcktreteu an Werth, und ohue deren Vorauasetzung jeder
Gedauke an die wisfieDscbafUiche Begriindung der lateinischen
Epigrapbik und die materielle eines neuen Tbesaiirus eine
baare Thorbeit ware, ist ihm die Autopsie der Originale
geweaen. Uud zwar nieistens seine eigene, zu der ihn,
ausser der Durchsucbung des von epigrapbischen Reichthn-
mern strotzeudeu Museo Borbonico, mehrjabrige Bereisuu);
fast aller Theile und Winkel des Konigreichs iu deu Stand
setzte; ergauzend die von Freuuden und Facbgenosseii, aber
ntir eolcher, die gleich ilim der seltenen Kunst des iDscfarif-
tenleseus und AbBchreibens Herr waren, von deren Scbwie-
ngkeiteu in uuscrn byperboreischeu Lauden kauni die
Ahnung verbreitet ist, und deren Mangel aucb jenseits der
Alpen der Epigrapbik so tiefe, zum Tbeil imheilbare Wun-
deu geschlagen bat.
Dass uun der Ausdauer in Zusammenbringuug des Ma-
terialfi und dem Geschick iu seiner sjstematiacben Zurecht-
stellung die gewisaenhafteste Sorgfalt in seiner Darleguug
entapricbt, daran haben uns Mommaen's Arbeiten langst ge-
wobut. Nirgends wird man im Texte der Inschnften, wie
in der Angabe der Fuudorte, Quellen, Hfllfsmittel, Varianten,
Beaseruugsversuehe u, s.w. die reinlicbe uud peinliche Akribie
vermiBsen , die alleiu der Forschung eineu zuverlassigen
Boden bereitet, und die docb zugleich mit einer so knnppen
Bescbriiukung, einer so zweckmiissigen, weil zweckbewusstcn,
Ausscheiduug des Weaentlichen Hand in Qand geht, daw
ein unormesslicber Ballast, unter dem diesor Stoif bisher ge-
achzt hat und der die 138 Dnickbogeu des stattlicbeu Fo-
lianten um ein sehr betruchtlicbes angeschwellt hiilte, Qber
Bord gcworfen werden konnt«.
Sind die aufgezahlten Vorzlige halb mccbanischer Natur,
auf einer specifiacben Tecbnik und Routine beruhead, und
allerdings von Rechtswegen (factisch nur allzuwenig) die all-
genieine condicio sine quB uon ftlr jedeu epigraphischen Ar-
beiter, so tritt uns danebeu in noch bellerm Licbt« die rein
INSCRIPTIONES NEAPOLITANAE. 589
geistige Seite der Behandlung eutgegen. So iiberraschend
aber auch fast jedes Blatt des Buches Zeugniss ablegt von
der umfassenden Uebersicht iiber die weiten Raume der Epi-
graphik, von der Vertrautheit mit ihren individuellen Mitteln,
Forderungen und Bedingungen^ von der kundigsten und viel-
seitigsten Beherrschung des historischen und antiquarischen
Gesammtgebietes, von der Feinheit der Combination und der
Falle einschneidenden Scharfsinns, womit Schwierigkeiten
und Probleme aller Art erkannt und entweder gelost oder
der Losung entgegengefuhrt werden; dennoch erkennen wir
in allen diesen Tugenden noch nicht den eigentlichen Schwer-
punkt des Ganzen. Sondern, wodurch diese Leistung einen
nicht bloss relativen^ sondern absoluten Fortschritt begriindet,
das ist die Methode. Diejenige kritische Methode, die, eine
unbestrittene Errungenschaft der deutschen Philologie, sich
bisher an den Schriftstellertexten herausgearbeitet imd deren
Umgestaltimg bewirkt hat^ ist hier zum erstenmal mit gleich
klarem Bewussiijsein wie sicherer EunstUbung auf die In-
schriftentexte augewendet; die Methode^ welche vor allem
die Geschichte der Ueberlieferung in ihren Stufen und Ver-
schrankungen ins Licht stellt; durch strenges Zeugenverhor
zur Wiirdigung der Quellen gelangt, diese in selbstandige
und abhangige scheidet, und so statt flacher Eklektik ur-
kimdlichen Boden und massgebende Norm gewinni
Ein hochst lehrreiches Verzeichniss der ^auctores prae-
cipue adhibiti' fasst auf p. XVII — XX die allgemeinen Er-
gebnisse dieses Processes zusammen; aber, mit Consequenz
im kleinen wie im grossen durchgefUhrt, hat jene Methode
ihre augenfalligste Frucht im Gebiete der hoheren Kritik
getragen, indem sie eine principmassige Scheidung des Ech-
ten und Unechten gelehrt hat, die der durch absichtliche
Falschung und urtheilslose Glaubigkeit masslos verwahr-
losten lateinischen Epigraphik vor allem noth that. Mit eben
so heilsamer Strenge wie taktvoller Masshaltung sind aus
der Gesammtzahl der neapolitanischen Inschriften nicht we-
niger als 1003 Stiick als falsch oder durchaus verdachtig
ausgemerzt und zugleich durch die hochst angemessene Ein-
richtung ftir immer unschadlich gemacht, dass sie in einen
590
RECEN8IOS VOS TII. MOMMSEN S
f beBondern , auch besonders pagiairten Anbaag verwiesen
worden sind. Und dieser negative Theil der Arbeit ist aicbt
ihr kleinster Werth, wie schon die fliichtigste Vergleichung
- mit Orellt'8 SammluDg, ans der Deutschlaud eeine Kenntniss
der lateiniscben Epigraphik vornehmlich zu schopfen pflegt,
lehren kann.
Daes auf vollstiindige Erklanmg in Form eines eigent-
lichen Commeutars verzichtet worden ist, wlrd, wer sacli-
kiindig ist und nachiiudenkeu gelerut hat, nicht sDWohl ent-
schtildigeu ala loben; mau miisste deun die neapolitanischen
Inschriften lieber nach 14 als nach 7 Jahren, und eiaen
Thesaums sammtlicher, wohl gegen 80000 anzusehlageiider
lateiuischer Inschriften giinsttgstenfalls in 50 Jabren haben
wollen. Der Audeutuugen zur Krklarung sind durch daa
ganze Werk genug verstreut; bei hedeutendern StOcken
stelten bUndige Einleitungen auf den rechten Standpunkt;
den Erlauterungen zu dem Abschnitt 'viae publicae' feblt
kaum etwas zu einem Tollatiindigen Commentar, Aber den
Hauptersatz fUr eiuen solcheu gibt derjenige Theil des Bu-
ches, in dem sich die Verdienstlichkeit des ganzen Werkes
gewissermassen wie iu ciDem Brennpunkte concenlrirt: die
mehr als 200 Cohimneu aiif 7(» Seiten engsten Drucks ftU-
lendea Indices, die mit eiuer so imTei^leichlichen Sorgfalt,
erschopfenden Vollstiiudigkeit und Uberdachten Gliederuug
ausgefilhrt sind, dass sie nicht selten die Kesultate lang-
.TMwieriger Untersuchuugen in eiuer Zeile zusammendriingen
und uns den Gchalt und Ertrag dieses Inschriftcnschatiea
fflr Bpecialgeschichte und Alterthflmer, fiir Verfaasung und
Verwaltung, Municipal- und ColonialverhSltnisse, WeltUchee
und Geistliches, und wie die Hbrigen Seiten dea gesammten
offentlicheu und Privatlebens heissen, gleichwie in eiuem
Netz vor Augen legen. Wenn filr solchen Zweck die 0«-
sichtspuukto der Theilung dea Stoffea dergostalt vervieUUItigt
werden mussten, dass au die Stelle des seit zwei Jabrbiin-
derten gfiltigen Scaliger'sehen Sehematismus die Zafal VM
.1.'» Indices getreten ist, so wird auch diese Neuerung sieli
als vorbildliches Muster bewiihreu.
Kitrzer als hiermit gescheheu, liess sicli Ubcr cineo ao
INSCRIPTIONES NEAPOLITANAE. 591
reichen Inhalt und eine so neue Leistung uicht sprechen,
wenn ihre eingreifende Bedeutung erhellen sollte. Hat diese
Anzeige hloss zu lohen gefunden, so ist das nicht ihre, son-
dern des Buches Schuld, und die Berechtigung dazu aus
einem halbjahrigen, wenig unterbrochenen Studium geschopft.
Dass Einzelheiten auszusetzen, zuzusetzen, besser zu machen,
anders zu wiinschen wiiren, versteht sich von selbst bei
einem StoflF, der wie ^Papier ohne Ende' ist; es ware klein-
lich, und am wenigsten dieses Ortes, an Kleinigkeiten oder
Unvermeidlichkeiten da herum zu makeln, wo nicht nur
plura nitent, sondern diesmal tantum non omnia nitent.
Wiinschen wir uns vielmehr Gliick zu einer innem und aus-
sem Anlage, die auch darin die wahre Bestimmung eines
solcheu Buches erfullfc, dass sie Nachtrage und Erganzungen
an- und einzureihen nicht bloss bequem gestattet, sondern
uberall oflfen und ehrlich auffordert. Hoflfen wir zugleich,
dass diese Bearbeitung der neapolitanischen Inschriften, da
sie nun einmal nicht die erste Abtheilung eines umfassenden
Corpus geworden ist, wenigstens der nachste Antrieb zu
einem solchen werde. An welchen Klippen oder Dntiefen
jener Plan eigentlich gescheitert ist, lasst sich aus den nicht
ganz klaren Andeutungen der Vorrede nicht herauslesen;
gewiss ist, dass wir niemandem in der Welt zu nahe treten,
wenn wir sagen, dass die Konigl. Akademie der Wissen-
schaften in Berlin, deren liberale Verdienste um das vor-
liegende Werk der Vf. mit gebiihrendem Danke zu riihmen
weiss, eine allseitig befahigtere Kraft als die seinige zur
AusfQhrung ihres grossen Gedankens vergeblich suchen wiirde. *
Schliesslich konnten wir es uns nicht verzeihen, woUten
wir' nicht sehr ausdriicklich den in seltenem Grade liberalen
Sinn und ehrenwerthen Unternehmungsgeist hervorheben,
mit dem der Verleger dem Werke eine aussere Ausstattung
verliehen hat, die mit der innern Treflflichkeit im wiirdigsten
Einklang steht und dasselbe zu einem Glanzstiick deutscher
Typographie macht, wie es auf ahnlichem Gebiete nicht
seines Gleichen fi^det. Das pergamentartige Velin von blen-
dender Weisse^ die Scharfe uud Sauberkeit der Typen, die
treu nachbildende- imd t^^ " '-n Kfinstelei ausartende
0^2 UNSERE TACTOE8ETZE
Druckeitiriclitung, welche niit bewundernawiirdig praktiscber
Berechnung getalligstes Ebenmasa und weiseste llaam-
erspamisB zu verbinden weias (man selie z. B. das typo-
graphische Meisterstiick, die amiternischen Kalenderfasten
auf p. 308 f.), endlich die uberaus sorgfHltige Correctnr (nur
das mehrmalige siippellp.x ist uns aufgefallen), gewuhreti zu-
gleich eine wahre Augenweide und den woblthueuden Ein-
druck durchgangiger Zweckmassigkeit. Hieraus begreift sich
der Preis Ton zwanzig Thalern, viel Geld an sieh, aber fQr
das Werk wie es vorliegt in der That eiu billiger Preis.
Je wenigern Privateu er allerdings die Erwerbung des Buchex
in unserm an Gelehrten reichen, an reichen armen Vater-
lande gestatten wird, desto angelegeutlicher, dflrfen wir zu-
vcrsicbtlich vertrauen, werden ea die Bibliotheksvorstitiide
als Ehreusache behandeln, durch seine Anschaffung dieeen
und den geaammten Alterthumsstudien einen kraftigen Vgr-
sehub zu leisten, den Verleger Rir sein opfervolles W^^niss'
zu entscbadigen, und andere zu ahnlichen Untemehmuiigen
zu ermuthigen, welcbe die Wisaeuachaft mit einem so nuich-
tigen Stoss vorw^rts bringen.
Die Auweudnug unserer Tactgesetze auf den antiken
Rhythmus.*)
r\ Alles berubt hier auf drei Gruudannahmen: 1) wesent-
licbe Uebereinstimmung, im rhythmiBchen Gebiete, der an-
tiken Musik mit der modernen; 2) uuweigerliches ErfonJer-
nias der Tactgleichheit (oder GleichtactigkeitJ fDr den Be-
griff der Musik; 3) ganzliches Zusammenfallen und Sich-
decken der Metrik und der Musik iji quantitativ - rhythmi-
Bcher Beziehung.
*) [AuB W. Brambacfa RbythiiiiHcben ond Dietrischen Uotersachun-
gen (Leipxig 1871), Eiuleitang p. ix — xi. Diese Hittheilnng der An-
aiehteo Ititachra iat dort eiagefiihrt mit den Worten^ 'es i*t mir nr-
stattet, auB brieflichen AeoaBeTuiigen F. Eitachr« einige aehr tnSait
BeineTkaogeD Qber die Anwendnng unserer Taet^esebte auf den ■••
tiken ItbjthiQiu mitiutheilen.']
UND ANTIKER RHYTHMUS. 593
Eeine von diesen drei Aunahmen finde ieh philolo-
gisch bewiesen oder beweisbar: wie mir denn die ganze
modeme Theorie nur eine tiefer begriindende Steigerung der
rein dilettantisch durchgefiihrten Apelschen Grundanschauung
zu sein scheint.
Was wird aus den, vom 6ten bis ins 16te Jahrhundert
reichenden, zahllosen Choralmelodien, die Tactgleichheit mit
nichten haben? Hort das darum auf Musik zu sein? —
Ferner, wenn in der ^weissen Dame' Act II No. 8 Dreiviertel-
und Zweiviertel-Tact wechselt, desgleichen z. B. im 'Prinz
Eugen der edle Ritter' Zweiviertel- und Dreiviertel-Tact*),
nicht minder in italianischen Volksliedern, die ich selbst vor
dreissig Jahren in Italien aus dem Munde des Volkes er-
lauscht und aufgezeichnet habe, — ist das Gleichtactigkeit?
und nicht dennoch Musik? Dass dergleichen heutzutage nur
als singulare Ausnahme erscheint, thut nichts zur Sache:
die praktischen Bedingungen symphonischer Musik haben es
eben ganz zuriicktreten lassen. Aber was jetzt vereinzelt
(also doch moglich), kann das nicht in antiker Musik in
weit grosserer Ausdehnung existirt haben?
Eng damit zusammenhangend ist die Frage, ob zwei
Arsen (nach Bentley'schem Sprachgebrauche) zusammenstos-
sen diirfen. Die moderne Theorie leugnet das und schaflFt
all dergleichen entweder durch Langendehnung (d. h. Thesis-
unterdriickung: recht unpassend ^Synkope' getauft, die ja
in heutiger Musik etwas ganz anderes bedeutet) oder durch
Pausen weg. Ich will nicht von der grossen Monotonie
*) Obwohl ich weiss, dass hier verschieden rhythmisirt werden
kann and rhythmisirt wird. Ich finde in Fink^s 'Musicalischem Hans-
Bcbatz der Deutschen' Abth. III p. 330 (n. 636) wechselnden %- und
V^-Tact behaaptet, 'was aber nicht gleich sei V^-Tact'; zugleich
aber eine zweite Rhythmisirung beigebracht in einem ^-Tact, die mir
sehr verkebrt scheint. [Dazu bemerkte Brambach noch Folgendes:
^leh verzichte darauf, die Beispiele des Tactwechsels hier vollst&ndig
ansnfflhren, welche F. Ritschl unseren Volksliedern entnommen und
mir gtltig mitgetheilt hat; desgleichen die von ihm hinzngefiigten pi-
lEtarf^ Proben z. B. eines el93,9si8chen Nationaltanzes, oder der merk-
ft Fngoiicompositionen .von Anton Reicha, oder selbst der Ri-
'ieliAii Opem.']
TIOVLA V. 38
594 UNSERE TACTfiESETZK UNI> ANTIKKR KIIYTHMUS.
reden, weim eine Meuge der reizendsten RhythmuBbilder
9&mmt imd sonders iii iaiubiscli - trochaiscben Gaug verwaii-
delt wird. Aber waa wird deuu so aus dem t^voc fmi6Xiov,
welches doch die Alten alle als einen ^uO^oc cuvtxr|C auer-
kennen? Bei den Neueren lese ich, dass diese Tactart der
modemeu Musik durchaus fremd sei. Was ist denii aber
- -■ i anders ah f f ^ ^ f, uiiige man das nun ala die C-om-
binatiou voii ^*' "nd %-Tact anseheu (wie !d den oben an-
gefOhrten Falleu) oder als ''/< - Tact? Oder meinetwegen
ancfa, was filr die rhythmisclie d. i. qualitative Nator der
betreffeuden Sylben oder Noten ganz dasselbe ist imd nur
einen quantitativen Uuterschied begriindet, als 1 Jff f 1 ff 1
oder|{p5Jj; d. i. %-Tact?
Dass die antike Antispaatentheorie (wonach z. B. Mat-
ccnas atnvis edite regibits = =-i_"|".i->jIw-iu_) Dnsinn ist,
leugnet wohl uiemaud. Freilich hat auch Aristoxenus sol-
chen Mechanismus: wie ich deun Qberhanpt das (heutzntage
schier ketzerische) Bekenntniss nicht zuriickhalte, dass mir
■1 die Thenrie des Aristoxenus ganz uud gar uicht als unbe-
dingt massgebender Ausdruck dea ubjectiv Wahren gilt, aon-
dern niir als eiu subjectivcr Versuch zu dessen Erfassiing:
ein eben so gejstreicher und euergiach consequenter, wie
eben darum von einseitigeu Abstractioncn uichts weniger als
treier Versuch. Aber von solchen verkehrten Anweudungeii
abgesehen, bin ich au sich durchaus nicbt dafQr entschiedeii,
oinen antispastischen Rhjthmus, unter gewissen Umstinden
und Bediuguugen, absolut zu leugnen und niiE KOt \6£ ans-
zutreiben.
An eine absolute mathematisch-exacte Ausgleichnng der
Sylbcugrusseu in der Metrik glaube ich nicht, sonderii sehe
in der letztern nur eiu Analogou, eiu mehr oder wca^er
approximatives , der streng mathematischeu VerhaJtnism,
welche in der Musik gelteu: wubei das 'minima non cnrat
praetor' zu aeinem Rechf« kommt. Wure dem nicht so, wie
wollte man denn z. B. mit dem xpovoc fiXoTOC fertig werdeo,
vermoge dessen - '^ - « mit - " - , oder - - v< _ mit ~ ' ^ - im
1
PROSODIEZWANO. 595
wesentlicben auf eines und dasselbe hinauskommt? Die Be-
stimmung des xpovoc dXoTOC ^ als ^kleiner denn - und gros-
ser denn ^' ist doch nicbts weiter als ein Zugestandniss des
in dem sprachlichen pu6)ii2l6ja€VOV nicht voUig ausgeglichenen
Massverhaltnisses des mathematisch - musikalischen pu6|Lii2[6-
^evov. Aehnlich verhalt es sich auch, meiner Meinung nach,
mit dem Mittelmass der Lange im sogenannten kyklischen
Daktylus und kyklischen Anapast. Desgleichen mit der ko-
mischen Auflosung des ^-^ in ^^-l^ y^oftir wir durch die
Gleichung C f = S S f auch nur ein ungefabres Approxima-
tivum gewinnen.
Das sind alles sehr popuIar-naturalistiscbeAnscbauungen.*)
8.
Prosodiezwang.**)
Et ludns animo debet aliqnando dari.
Noch im Anfang des vorigen Jahrhunderts hatte iu
Leipzig der ^Professor poeseos' die Obliegenheit, den Lebens--
lauf eines neu creirten Magister carmine heroico zu be-
singen. Einem in solcher Eigenschaft ex officio zur Yersifica-
tion verurtheilten Nothpoeten, Johann Heinrich Ernesti***)
(nicht etwa Johann August), kam der Fall vor, im Elogium
des Promovendus den Umstand lobend hervorzuheben, dass
derselbe bei dem Professor der Mathematik, Junius, Vor-
lesungen iiber Astronomie geh5rt. Die Verlegenheit war
gross, da astronomia nicht in den daktylischen Vers ging.
Aber der in seinen Alten belesene Mann erinnerte sich sol-
cher Beispiele als da sind: das Horazische ^Mansuri oppi-
"*) [Hierza fugte Brambach seinerseits noch die Worte: 'schliesat
der Verfasser dieser Bemerkangen. Aber sie sind aas einer tiefen
Kenniniss der antiken Metrik und aus einer grossen Einsicht in die
Entwickelnngsgeschichte des modemen Bhyihmus geflossen.']
*♦) [Rhein. Museum f. Philol. Bd.XXXf (1876) p. 480, unterzeich
net S. E.]
♦♦♦) t 1729. Er verfasste eine besondere Schrift uber seine Vor-
g&nger in der Professur der Poesie.
38*
596 PKOSODIKZWANG.
dulo, qnod versu dicere noii est'; das Lucilische '
est festu' dies hic, Quem plane hexametro versu non dicere
possis'; desgleichen Ovida Freund Tuticattvs, der dem Dich-
ter {ex Ponto IV, 12) so viel vergebliehe Qual bereitete,
ganE abnlich wie Martiat in Hendekasjllabeu (YK, 11) mit
dem Namen Earimis nicht fertig zu werden wusste. VieJ-
leicht waren Ernesti^n selbat die griechii^chen Vorgange nicht
utibekamit, wie aiistatt eines Pentameter mitten in der Ele-
gie des Kritias der Trimeter mit 'AXKiPidbiic, oder dflsseD
Nachahmung bei einem Diohter der Anthologie (Pal. App. 11
p. 839) auf Anlass des Namens OiXricir]. Genug, der 'paoe-
gyriata' entschloss sich frischweg — nieht etwa eine Ucentia
proBodica zuzulasseu (wie es heutzutage gar mancber sirh
nicht Ubel nahme), sondern, mit Riickaicht auf die nacht-
lichen Beobachtungen der Sternwarte, nach jenen Vorbilder»
die Umschreibung zu brauchen:
lunius in tejiebris, quae noii fas dicere, tractat.
Ganz Leipzig lachte nattirlich, wenn es sich den Yers in
Gedauken abersetzte: 'Jiinius treibt im Dunkel der Nacht,
was zu nennen nicht angeht,' — So bezeugt von A. G.
Kastner in 'Gesammelte poetische und prosaische schon-
wisseiiachaftliche Werke' (Berlin 1841, angeblich herausge-
geben von L. Wjese) Th. IV p, 142 f. — Aber waa mit
einem andem Hcxameter:
Erigit e medio Cyprianus corpore ramum
der Dichter babe sagen -wolien, wusste weder Kastaer su
eutrathseln, nocb i^t es beutzutage klar. Was dem Wort-
laute nach zuiiiichst Uegt, verhietet sich, wie scHon au sicb,
80 insbesondere dadurch, dass Cyprianna (■{■ 1723) cin ehr-
wflrdiger Professor der Theologie (vorher der Naturlehre)
war, zwar lang und hager von Figur, aher ohne dass doch
dies in den lateinischeii Worteu liegen kauu.
EROTEMATA PHILOLOGICA. 597
9.
Erotemata philologica.
Erste Serie. *)
1.
Wozu hat wohl Ewald Scheibel unter dem Titel ^Io- sio
sephi Scaligeri 'OXu)iTri(ibu)v dvaTpacpfi' (Berolini 1852) ein
eigenes Buch geschrieben zur Beantwortung einer Frage,
welche nie hatte eine sein soUen^ wenn doch noch immer
von jener Arbeit Scaliger^s (vgl. Bemays: Scaliger p. 96. 224)
als von dem ^ Chronographen Scaligers' geredet und solcher
als ein fUr sich zahlender alter Zeuge in Anschlag gebracht
wird? Und das noch dazu in so weitgreifenden chronolo-
gischen Untersuchungen, wie die in diesem Museum XII
p. 481 S, von G. Volkmar uber ^die Chronologie des Tra-
janischen Partherkriegs' gefUhrte (namentlich p. 491. 497
und besonders 501)!
2.
[ist bereits Opasc. II p. 722 wieder abgedmckt. C. W.]
3.
Von ^RasSnern' sprachen die frtlhem Tuskographen, 477 •
weil sie in ihrem Dionysius I, 30 'Pac^va fanden und auf
die Variante des Vaticanus Tac^vva weiter nichts gaben. 478*
Warum aber wohl selbst Kenner wie Schomann Opusc.
acad. I p. 360 ff. auch jetzt noch fortfahren Rasenae zu
schreiben, nachdem doch schon seit einem Jahrzehend *Pa-
c^vva auch als die Ueberlieferung des Chisianus^ folglich
der beiden alleinigen echten Textesquellen des Dionysius
bekannt geworden ist? [Vgl. Opusc. I p. 515.]
4.
*Q 'HpdxXeic, diTToXujXev dvbpoc dpexd lasst K. F. Her-
mann in seiner Culturgeschichte der 6r. u. R. I p. 191 den
*) [Aas dem Bhein. MaBeam f. Philol. Bd. XIII (1858) p. 819 f.
and p. 477* ff., unterzeichnet V. A. W. G.; Nr. 9 and 10 aas Fleck-
eisen^s Jahrb. fflr Philol. Bd. LXXXI (1860) p. 610, anterzeichnet X. Y. Z.]
M
55)8
KROTKMATA l'nil,(1Lnnil'A.
Archidanioa ausrufen beini Anbliek der ueueii KriegsniB-
schioeii. War wirklich Archidamos bo Sfioucoc iind d^eipoc,
dass er dp€Td und nicht dpEid sprach, damil. es ja kein Tri-
meter wflrde?
5.
[rlihrt nieht von EitBohl her. C. W.]
(j.
Fflr die Acta diunia tds wichtige tTeachichtsquelle ver-
weist L. Lange in aeinen 'Romischen AlterthHmera' I yi.i^
auf die 'Fragmente in ZelTa Epigraphik I p. 353'. Wird
er diese Verweisung auch in einer zweiten Ansgabe Btehen
lassen, uachdem der Glaubigen Cilaubigater selbst aich lu
der KUhnheit hat hiureissen laaseu, die Kclitheit jener hei- ,
tern Moniteur - Fragmente nicht iiber allen Zweifel erhaben i
zu finden? Denn kOlin darf man doch bei ihm nennen, wm '
jetzt ia der 'Ferienschriften' Neuer Folge I p. 228 f. fBr
maaniglicli zu leaen stebt, in einer so classischeu Exempli-
tication des alten Spruchs 'o Jtlngling wasch deu Pelz, doch
mach ihu ja nicht naas', dass sie j>de Weiterverbreitung
und auch hier eiuen Wiederabdruck verdient:
'Daa Haupterftebnias der bi«heri((eD Behandlangeii diMcr
kritiBchen Prage icheint Folgendea za «ein. Eioer Seits ist dia
Herkunft dieier Fragmeote zveifelhaft tmd e* kommen oiniite
Stolleo io denaelben TOr, welehe Zweifel an ihrer Echtheit er-
regen kOunen; anderer Seitti abcr lasHen manche Ton jenen fruher
angefochtenen Stellen ckne Rechtfertigung und LOamig in; jeden-
falJR i«t die Unechtheit dieser Fragment^ kclneswegs durch poai-
tive, unbeatreitbare Bew-eise dargethan. Unler dieaen UmgtSoden
beGndcn wir uns in der Lage der Mitglieder rflminchiT Scbwnf-
gericbt«, welche weder Ton der Schuld nocb Unacfanld des Ange-
klagt«n BO ToUat&ndig iibenengt waren, dase sio ihn bei der &b-
Btimmung mil gutem Gewiflaen entwfder Tenutheilen oder frei-
sprechcn konntcn. Sie atitnmten dann: * Non lii[net>, dna iat: die
Sache ist noch nicht gani klar.'
:.■ Wolil; aber gehftrt es iiicht in ein Heidelberger oder Karl»-^ I
ruher Idioticum, daas dos ein 'Ergebniss' heisst?
EROTEMATA PHILOLOGICA. 599
7.
^TTeXacToi lasst sich lautlich am einfachsten durch bia-
TTeXdTioi erklaren. Das bia wurde erst zu la und nahm
dann als c seinen Platz mitten im Wort.' So L. Doder-
lein im Homerischen Glossar III p. 329. Sehr gtltig ohne
Zweifel von dem Wort, sich die Freiheit, die sich das kecke
la ganz sans fa^on nahm, so gutmiithig gefallen zu lassen.
Freilich war diess bescheiden genug, sich vorher durch die
Selbstverwandlung in c so unscheinbar und unbeschwerlich
wie moglich zu machen. Aber wenn ihm dieses muntere
Manoeuvre einmal, und offenbar schon in sehr alter Zeit^ so
gut gliickte, sollte es sich wohl mit dem einen Erfolg be-
gniigt und keine Wiederholung versucht haben? Wie z. B.
wenn auch *Acia nichts anderes war als das Sehr-Land (weil
der grosste Erdtheil), die Ca-ala, die durch den Einsprung
des in c iibergegangenen la zur d-c-ia wurde? Oder wenn
caKeciraXoc eigentlich den ^sehr speerschGttelnden' bedeutete,
namlich 2^a-caK€-7TaXoc? Oder wenn sich die schon lange
geahnte Verwandtschaft von ujkuc und 6£uc naher so nach-
weisen liesse, dass dasselbe Ca, verwohnt wie es einmal war,
den rauhen Eingangsplatz, wo ihm Wind und Wetter drohten,
mir nicbts dir nichts verliess und sich seinen warmen Sitz
im Innem des Wortes OKYC suchte? Weitblickende Etymo-
logen mogen ermessen, welche vielleicht ungeahnte Trag-
weite die Entdeckung dieses wand^rlustigen ta in seiner
schelmischen Sigma-Maske noch bewahren werde.
8.
[ist bereits Opusc. II p. 723 f. wieder abgedruckt. C. W.]
9.
Ist die Redaction einer philologischen Zeitschrift ver- 510
pflichtet einen Verbesserungsvorschlag zu Aesch. Agam. 2
wie den hier folgenden abdrucken zu lassen?
(ppoupac dieiac jiifiKOC br\ *tkoijliiwjli€VOC.
^Fiir dTK0i)Lidc9ai' heisst es zu seiner Empfehlung ^werden
angstliche Seelen Trost in den Lexicis finden.' Gut; wenn
600 EROTEMATA PHILOLOGICA.
iins nur dieser Cavalierhumor zugleich eine Trostquelle fur
den Spondeus im vierten Fuss erofl&iet hatte. Ist sie etwa
in Lessing^s Vademecum ftlr den Herm Pastor von Laub-
lingen zu suchen, da wo dieser meint ^Horaz kehre sich zu-
weilen nicht an das Sylbenmass'? Oder in der Anschauung
vom jtingsten Datum, wonach Euripides einen Trimeter
(Phoen. 323) mit dem trochaeus pro iambo begann:
baKpu6€Cc' dvcica rrevOripTi KOjiiav — ?
Die 'Umkehr der Wissenschaft', sieht man, wird auch bei uns
zur Wahrheit, wenigstens zur Wirklichkeit, und hat illustre
Namen hier, wie dort wo sie zuerst proclamirt ward, zu Vor-
fechtern. 0 si redivivi videretis Bentleii, Porsoni, Hermaimi!
10.
Ist eine wissenschaftliche Corporation verpflichtet, wenn
ein unter ihren Auspicien schreibender sich in den Kopf
setzt, aiTia konne die erste Sylbe kurz haben, der Freiheit
der Forschung den Tribut zu bringen, um eine ^sententia
controversa' wie die hier folgende passieren zu lassen?
Antiphili epigrammatis versum 4 (Jacobs. AnthoL T. II
p. 172 ep. 13) [nein, sondern Anth. Gr. t. 11 p. 157,
aber Brunck Anal. t. H p. 172, besser Anth. Pal. t^ II
• p. 671] ^ emmdo: (KacciOTtac d XdXoc) dcx' aliia
pro €nT€Kvia.
Nemlich in dem Pentameter: ktitoc' KacciOTtac d XdXoc
€UT€KVia. — Freilich, warum sollte man nicht auch dafiir,
wie ftir obigen trochaeus pro iambo, Analogien aus den poli-
tischen Versen der Byzantiner oder aus den Schillerschen
Tragodien beibringen! Vielleicht erleben wir noch deu Be-
weis aus Schiller, dass der griechische Trimeter zuweileu
auch aus fiinf oder sechstehalb Fussen bestehen konnte.
Zweite Serie.
1.*)
310 Darf ein Bahnbrecher im Gebiete der altgriechischen
Metrik die byzantinische Metrik dergestalt ignoriren, dass
*) [Rhein. Museum f Philol. Bd. XXV (1870) p. 319.]
EROTEMATA PHILOLOGIGA. 601
er von deren Gesetzen, die doch in ihrer Art kaum we-
niger streng sind als die der alten, nicht die geringste Notiz
nimmt?
' Wer der Vater miseres Metrikers Hephastion war, weiss
iins niemand zu sagen als loannes Tzetzes in seiner ver-
sificirten Bearbeitung des '€TX€ipibiov, die in Cramer's Anecd.
Oxon. ni p. 302 — 333 gedruckt ist: Einleitung und Schluss
in daktylischen Hexametern abgefasst, das Uebrige aber in
regelrechtesten politischen Versen. Daraus hob Westphal
(Metrik Bd. II p. 175 der 2. Ausg.) die sonsther nicht be-
kannte Angabe hervor, die sich p. 316, 28 findet:
6 ToO KeXX^pou bk uidc iy jii^Tpoic ^HcpaiCTiujv:
(was ein richtiger politischer Vers erst wird, wenn man den
bei Westphal ausgelassenen Artikel wieder hinzufUgt). Wohl
mit Recht meint er, dass diess auf eine altere Notiz zuriick-
gehe; welcher Name indess in dem KeXX^pou, wofdr andere
Handschriffcen KeXuipou und Kex^pou geben, eigentlich stecke,
wird sich freilich schwer ermitteln lassen. Gewiss ist nur,
dass WestphaVs Vermuthung, es moge wohl K^Xepoc zu
lesen sein d. i. CeleriSy fehlgeht. Denn das Gesetz des poli-
tischen Verses fordert mit Nothwendigkeit einen paroxyto-
nirten Genetiv und wird durch ein Proparoxytonon uient-
schuldbar zerstort.*)
*) [Mit ansdrficklicher Genehmigxmg des Verfassers dieser Mis-
celle darf die Red. hiBzaffigeD, dass Herr Westphal allerdings mit
sich selbst in vollkommener UebereinBtimmnng ist, insofem er (Metrik
6d. II p. 57) fflr den politischen Vers kein anderes Gesetz kennt,
als dass im zweiten Hemistichinm die vorletzte, im ersten die letzte
oder drittletzte Sylbe den Wortaccent habe. Aber freilich ist das ein
sehr antiqairter Standpankt, tlber den wir darch Straye eeit bereits
vierzig Jahren hinaas waren, and der yollends darch die in Opasc.
phil. I p. 289 ff. Yon mir gegebene Beweisffihrung, die ich nirgends
widerlegt gesehen habe and anch nicht fiir widerlegbar halte, wohl
fQr g^zlich beseitigt gelten darf — Hat Westphal Yon der dortigen
Erdrterang keine Eenntniss genommen, so ist es deeto erfrealicher,
dasB er (a. a. 0. p. 54 f.) in der Definition des accentairenden Tri-
meter der Byzantiner mit der ebend. p. 295 ff. von mir begrtlndeten
AaffasBung dieses Verses als eines choliambischen (Skazon) aof das
YollfltSjidigste flbereinstimmt. F. R.]
r
602 EKOTKHATA PlllLOLOGICA.
2.*)
'" Hat der Bositz untl Gebrauch eicea 'Gradus ai Pnr-
iia?9iim' noch einen Werth, seitdem die Uebuug des latei-
iiinchen Versemacheus ff!r 'eiiie abgethane Pedanterie' gilt?
Antwort: o ja, fUr solche Herausgeber lateinischer Dicb-
ter, welche Verse constituiren wie z. B. in 'Pnblilii Syri
aententiae' die folgenden:
348: Mage valet, qui nesclt quod catamitas valet
618: Sociiis fit culpae, quisquis uocentem levat:
Veragestaltuugen, die iu den Prolegomeua der jilngsten Aub-
gabe p. 54, 55 auadrllcklich empfohlen werden,**)
3.***)
w Naclidem W. Diudorf zu Sophokles Oedipus K. 640 ge-
aagt hatte, dass sich einsylbiges buoiv weder mit fttubcKO
ueben &uujli«a, noch mit dem in der romisehen Komodic
einsylbig gebrauchten du^ oder zweisylbigem iluartim recht-
fertigen lasse, bemerkt 1". Ritter iu seiuer neuen Ausgabe
(les Stflckes p, 1S4, dass jeiies buoTv alierdiugs 'mit keinem
andern Beispiel aus deu Tragikem zu belegen, wenu auch
durch buibeKQ fitr butubEKa einigermassen zu rechtfertigen
sei, wie ja aueh die lateinischen Komiker iluas uud dm-
rum mit Synizese brauchtea uud das eiusylbige ^iav bei
Ariatoplianes Nub. 86 eiue Analogie darbiete.' — Mochte
uus uicht der Verfasser dieser Aumerkuug freuQdlicb be-
lehren, wo er donn in der ganzen griechiacheu Poesie jiiav oder
•) [Rhein. Muaeum f. rhilol. Bd. XXV (1870) p. 330.]
**) [Mit gleichec Geaebmigang filgt die R«d. hintn, dwi dim
Ijutr. Kditor vielleicht inBofern Unrecht geschiebt, ala er mSglic^
WeiBB nioht bo: 'Mage viilet qiii n^scit qa6d calfimiti» Talel' ge-
ineiiaen, flondem vielroehr so BCandirt hat:
Mag^ volet qDi neEcIt qiiod cAIajnitoa valet.
AUdann wlre Freilich naf den 'GnuIuB ad Parniusiim' nai fllT den
Eweiten Ve™ eh verweisen , desto emsthafler aber fflt den ersten *af
Bentle;'acbcB Rhfthmusgefuhl d. h. auf das unweigerlioh tnai^bendij
AcceotuatioaBgesetx. F. B.]
'") [Rhein. MuBeuin f. rhilol. Bd. XXVI (1871) p. W6.]
EROTEMATA PHILOLOGICA. 603
^ia als lambus gemessen entdeckt habe, um V. 76 der Wol-
ken (denn den meint er offenbar) jLiiav eupov dxpaTrdv bai-
)Lioviu}C urrepcpud nicht, wie es alle Welt bisher gethan, mit
einem Anapast anfangen zu lassen? — Es scheint ein be-
merkenswerthes Zeichen der Zeit, dass es gerade metrische
nnd prosodische Punkte sind, die heutzutage so haufig An-
lass zu Erotemata philologica geben.
4.*)
Der 6te Jahrgang des * Jahrbuchs der deutschen Shake- h*j
speare-Gesellschafk' (Berlin 1871) brachte p. 369 eine Notiz
iiber zwei lateinische metrische Uebersetzungen von Shake-
speare's Julius Caesar, die seitdem auch in verschiedene belle-
tristische Blatter libergegangefL ist. Die eine dieser Ueber-
setzungen, von Henry Denison, ist in England erschienen
und dort, wie es in obiger Mittheilung heisst, Won den
gelehrten Kreisen beifallig aufgenommen worden*. Wir haben
flber sie kein Urtheil, da sie uns unbekannt geblieben ist.
*AIIein Deutschland' fahrt jene Mittheilung fort ^steht auch
in der Kunst der lateinischen Versification den Englandem
nicht nach, und Mr. Denison hat in Herrn Dr. Hilgers zu
Saarlouis einen Nebenbuhler gefunden', aus dessen Arbeit
dann der Anfang der Rede des Antonius abgedruckt wird.
Hierzu tritt die Bemerkung: *Nur Ein Unterschied findet
dabei zwischen den beiden Landern statt: wahrend Denison's
Uebersetzung binnen kurzer Zeit eine zweite Auflage erlebt
hat, vermag die des Herm Hilgers nicht einmal zu einer
ersten zu kommen.' — Gegeniiber dem unverkennbaren Be-
dauern iiber die Ungunst deutscher Verhaltnisse, das sich in
diesen Worten ausdriickt, drangen sich zwei Erotemata auf.
Das eine, cui bono heutzutage dergleichen lusus ingenii
iiberhaupt gedmckt werden sollen, moge immerhin mit dem
Hinweis beantwortet werden, dass auch dem anmuthigen
Luxus sein Platz in der Welt zu gonnen ist. Aber dem
anmuthigen. Fragt sich also zweitens, ob unter solchem
Gesichtspunkte gerade fiir diese Uebersetzung eine deutsche
*) [RheiD. Museum f. Philol. Bd. XXVII (1872) p. 349 f.]
604 EKOTEMATA rlULOLOOrCA.
Drucklegung beBondera wfinBclieiiswertli erscheme uiid der
deutschen Versi6catiaiiBkunat einen Kuhmessuwachs ver-
spreche? Ebeii diese Frage nun bedaiiern wir ijn deutHchvn
NationaliiitereBse nicht bejahen zu konneii, es miisste denu
erst ein sehr grundlicher Itetnigungsprocess vorhergeheii.
Beispielsweise hoben die 'Blatter fiir litterar. UnterhaJtung'
vom 14. Sept. 1871 (N. 38 p. 597) als Probe neben andern
auch folgende Veri^e aus, Termuthlich doch als besonderfi ge-
luiigene, aber alsdann freilieh besonders ungMcklich gewahlte:
M Ita af fuiaset, delictum iuit grave
Graviterque Caesar d^icti poenas dedit.
lam, ctlm Brutus cum ceteris permiserit
(Etenim probua vir Britus atque eat n<5bilis —
u. 8. w. Von diesen Veraen iat keiner, den ein alter Oichter
so geschriebeu hiitte, so Bchreiben konnte; weder hatte er,
noch dazu in unmittelbar auf einander folgenden Versen Kwei-
mal, molossische Wortformen naeh der Ciisur so accentitirt:
delicttim, delicti, uoch deu zweiten Fuss niit der spondeischen
VVortform Brutiis gebildet, soudern dafiir uuzweifelhaft we-
nigsteas so gesagt:
Ita 81 fuiaset, fuit id delictutn grave,
Graviterque Caesar paenas delicii dedit.
lam Bnifjis cnm permiserit cum cet«ris — .
So ware auch der ganz uaantike schwachliche Ausgang | ^ j | v i
fait ffrave beaeitigt worden, der fibrigens ein Analogon aucli
in dem Verse
Bomim persaepe humatur ossibtis simul
hat, wofSr ea etwa heissen muBste Iwmdttir urm ciitn iJssifm.
Weder von dieser Feinheit dcr antiken Vcrstechnik ist dcm
UebcrHetzer das VerstandniHS aufgegaugen, uoch hat er, nni)
diess vor allem, sein rhythmisches GefUhl nach anderer Seitp
so weit ausgebildet, um dem Mustcr der Alten das Geheim-
nias (Qbrigeus ein hinlaDglicIi otfenknndiges GeheimnisB) vou
dem nothwendigon Einklange des Sprachaccents mit dem
Veraaccent abzulauschen. Oder er weise uns doch solcbe
Verse, wie die von ihm verfertigten, aus Plautus und TerenE
EROTEMATA PHILOLOGICA. 605
nach! Und wenn er etwa, mit einigen andern Unkundigen,
die Metrik dieser Dichter fiir ein Buch mit sieben Siegeln
halt, so berufe er sich doch; wenn er kann, auf ein jedem
von der Schule her gelaufiges Vorbild, die Phadrischen Fa-
beln! Er kann es eben nicht: so wenig wie er aus ihnen
Beispiele f&r eine daktylische Wortform, als Stellvertreterin
des Trochaus, beibnngen kann, wie sie in seinem aus diesem
Grunde fehlerhaften Yerse erscheint:
Est haec in Caesare visa regni cilpiditas.
Wenn wir oben auch den Vers Etmim probus vir Brutus
atque est nobtlis als unantik bezeichneten, so geschah dies
allerdings nicht aus metrischem Grunde, sondern nur wegen
der ganz unnatUrlichen Wortstellung probus aique est nobilis.
Warum denn nicht jp. v, Brutus est ac nobilis? (wenn, wie
begreiflich, das archaische Brutus atgue nobilist gescheut
wnrde). Besser, viel besser freilich noch, mit Bewahrung
des Wortaccents:
Etenun vir probus est Bnltus atque ndbilis.
Besser namlich in metrischer Beziehung; denn was den sprach-
lichen Ausdruck betriflPt, so diirfte wohl sehr zu bezweifeln
sein, ob jemals ein romischer Schriftsteller den BegrifiF des
*honourable man' durch ^probus atque nobilis' wiedergegeben
hatte. Aber wir wollten hier nur von der Metrik in Saar-
louis sprechen.
5.*)
Wie ist es nur moglich, dass so haarstraubende Druck-
fehler siehen bleiben, wie sie uns in Madvig's ^Adversaria
critica' Bd. I p. 152 entgegenstarren? Namlich in folgenden
Zeilen:
*In Latinis idem accidisse, primum ostendat Turpilii
exemplum, cuius e Philopatro comoedia haec citantur apud
Nonium p. 281:
Forte eo die
Meretrices ad me de lenitate Atticae ut
*) [Rhein. Mnseam a. a. O. p. 360 f.]
B EHOTKMATA rHlLOLOGICA.
Conveneraiit condixerautque caeuaai apuil u
Thaia aique Erotiuui, Antiphila, Pythlas.
Scripserat poeta: Merehires ad me de viclmtale iilu[»ite Om-
venerant cet.'
;i Wie wareu solche Druckfehler moglich, wiederholen wir,
da es doch rein unmdglicli iat, daas ein Maun von Madvig'*
erusthafter Soliditat sich tiber die elementar^teu Elemente
des Yerabaus so leichten Muthes hinweggesetzi hStte, um
aich oder dem Turpiiius einen Auapast im secbaten Fusi«
dea Trimeter zu erlaubeu? Was er statt dea au diese Stelle
geratheuen iiliqune eigentlich gewollt hat, wird uns vielleicht
der zweite Band der Adversaria in 'Addenda et corrigenda'
zum eraten sagen. ~ Die folgenden Worte hat er, trotzdeni
sie bei ihm wie Verse geschrieben stehen, offenbar gar nicht
behandeln wollen, aondern nur der VoIIstandigkeit iles Ge-
dankens wegeu aua dem Noniustexte uuverKndert hinKugef^gi
Denu sonst hiitten wir ja hier ein wahres Rattennest vod
abermaligen Druckfehlern vor uns: nicht nur iu dem apnd
me schon wieder einen Anapast (uud was fUr eineu!) iiu
letzteu Fusse, aondern uuuiittelbar darauf eiue so bunte Reihf
von langen uud kurzeu Sylben, dasa siu doch uur eiue sehi
entferute Aebulichkeit mit einem iambischeu Senar hat, eiue
so entferute, daas man ebeu ao gut auch aa einen 1'iudari-
scben Vers denkeu konute:
Thaia atque Erotium, Antiphlla, Pythiaa.
1
Eine kleine Accomuiodation an die Yersabtheilung und Yers>
mesaung in Ribbecks 'Comici latini' p. 93 hatte wohl der
Madvigaeben ratiocinatio kaum eiuen Abbnich gethan. fVgl.
Opusc 111 p. 161 f.]
0.*)
ir. KQrxe ist ja eine achone Tugeud: nur darf aie doch
nicht auf Koaten der Deutlichkeit geQbt werden. Zum Bei-
spiel: wenn man in eiuer Anzeige der Hautharschen Aua-
gabe Ton 'Diunysii Catonia Distieha' im Litt. CentralbUtt
1872 p. 197 lieat: 'Was wir vou der Vcrskunat des Verf.'*
•j [Hbeii
juii> Ud. SXVU p. 495f.]
EROTEMATA PHILOLOGICA. 607
halten sollen, wie weit wir ihn zu corrigieren das Recht
haben^ verrath keine Silbe: nobis und pet€)'e werden uns I, 1
[«Si deus est animus, nobis ut carmina dicunt»] und I, 31
als Spondeus und Auapast zugemessen': — wem drangt
sich da nicht die Frage auf^ fur was denn eigentlich der
Rec. das nobis halte, ob fiir einen Trochaus oder lambus
oder Pyrrhichius? — Immer und immer wieder, wie man
sieht, metrisch-prosodische Erotemata! Mit welcher Befriedi-
gung sahe sich der *Erotematiker' solcher Fragen liberhoben,
um sich und seine Leser zu einem Meus nobis haec otia
fecit' beglfickwiinschen zu konnen! — 'Als man noch latei-
nische Yersiibungen auf unsem Gelehrtenschulen machte, kam
dergleichen nicht vor. Wieder einffthren wiirde man sie frei -
lich jetzt schwer genug konnen, weil es in der heutigen ^^
Generation wenig Lehrer mehr gibt, die sie anstellen und
leiten konnten, ohne nobis als Trochaus, lambus oder Pyr-
rhichius gelten zu lassen u. a. m.
7.*)
Seit wann gilt die Panultima von TTavTdiTaciv f&r 350
kurz? — Die Antwort lasst sich mit chronologischer Ge-
nauigkeit geben: seit den Idus des Mai 1872. Denn von
diesem Tage ist datirt, was man im 7ten Bande des Her-
raes p. 146 gedruckt liest:
'omnibiu enim notnB est UBas particolaram ^^v oOv in responso
praeter Bemhardium qui in RitBchelii actis boc. phil. 247 ex
Pherecratis versu
()bapf\ 'v^xe^v coi; KOP. TravTdiraci ^iv oOv iibiup
^iv eliminat, mira arte efficienSy ut et soloeca fiat oratio et me-
tricum vitinm a metrico infligatur taeterrimum. '
Lassen wir den angeblichen Solocismus vorlaufig auf sich
beruhen; in metrischer Beziehung kommt doch ohne jii^v in
dem Verse
ubapfi 'v^x^^v coi; || TTavrdTraciv oOv ubujp
ein vitium, noch dazu ein vitium taeterrimum, schlechter-
dings nur fiir den heraus, der TravrdTTdciv ouv ubuip mass
*) [Rhem. Muaeum f. PhiloL Bd. XXVllI (187S) p. 360 f.]
608 KliOTEMATA I'im.rtI.OGl(:;A.
und dafilr TiavtdTTctci \iiv oOv oder TravTanddv m«v oiiv iibuip ali
das alleiu richtige ansuh. Mit: welchen Emend&tioDen wird aUo
ffohl der Verfasser dieser 'Observationee criticae in comoe-
diam Attieaiu' folgende Verse der attischen Komodie »on
ihrem Witium taeterrimam' befreieu und ihnen zu einem
paonischen Travrajida verhelfen:
XaipupOTiuJ^ri Tiavrdnaci jjfrabi&ou.
i^ iravrdTiaci iraibapiou Tvii)Mr]v ^x^v — ?
Ganz so eigenartig, darf er sicb zu einigem Troate sagen,
ist ja allerdingg seine Versbildnerei nicht, wie weQQ kOrzlich
jetnand, der ohne Zweifel auch Ansprucli auf den Namen
eines Philologeu, wohl selbst eioes kritischen, macbt, den
Text des Aeschylus luit dem Trimeter verachonern zu sollen
meinte [vgl. Opusc, III p. 165]:
Koi Tov c6v aiieic Trpoc nolpav KOcixviiTov
(man muchte es fUr ein«n Mythus halteu, wenn es nicht
gaiiz ernsthaft im Philolugus Bd. 31 p. 736 erzilhlt wdrde):
aber immer ist sie doch, in Verbindung mit dem hochfah'
rendeu Tadel dea an der biaherigen Prosodie Festhaltenden,
ilberraschend genug, um die Waruung des DichtepH gar oehr
gerechtfertigt finden zu lasseu:
8equitur superbos ultor a tergo deus.
si 8o viel fQr den Metxiker; aber auch der (jrammatiker
fordert dureh den Vorwurf dea 'Soliicismua' zu einem Ei
tema auf. Welcbe griechische, insbesondere attische Autorea
muss wobl einer nieht gelescn haben, um nieht zu wisseii,
daaa in Erwiderungen, die eine versicbernde Bejahuug, gleich*
wie als eine selbstveratiindliche, geben, der Gebraucb voa
M^v ouv (vielleicht besser pcvoiJv) ein ungemein beliebter
war, namentlich in Verbindungen wie ndvu ntv ouv, MaXicra
Mtv ouv u. dgl.? Wenn sicb gleichwohl der Obaervator gc-
drungen fQblt, dieaen Sprachgebrauch sehr ausdrilckUi^ ro
erharteu durcb Verweiaung auf — Mattlit£t's Grammatik uiid
Hermann zum Viger, so fragt man sicli verwundert, wanim
nicht neben Matthia auch auf Roat, Kriiger, KUhner u. i
verwiesen wird? uebeu Hermauii auf Uoogeveen'» Doctrina
EROTEMATA PHILOLOGICA. 609
particularuni; Devarius de gr. 1. particulis, Hartung^s Lehre
von den Partikeln der gr. Spr.? waruin nicht am Ende
selbst auf Stephani Thesaurus oder Passow-Rosts und Pape's
Lexika? Doch er dachle vielleicht ^superflua non nocent'.
Das ist ja auch unter Umstanden ganz richtig: nur dass
unter allen Umstanden noch viel richtiger das ^omne nimium
nocet' ist. Ist es denn darum, dass jii^v ouv in zustimmen-
den Antwortssatzen so sprachtiblich ist, gleich ein *Sx)locis-
mus', wenn gerade diese Partikeln einmal nicht gebraucht
werden? *Wie mag er seine Rednerei nur gleich so hitzig
{Lbertreiben!' Ein blosses oOv wird sich zwar allerdings in
solchen Fallen aus der Komodie oder Plato wohl nicht nach-
weisen lassen; aber ist denn damit der (so zu sagen) *me-
trische Solocismus' gerechtfertigt, der i? der hier in Be-
tracht kommenden Theilung des Anapasts u | «^ _ liegt? einer
Fusscasur; deren Yerponung schon so oft und so lange ge-
legentlich empfunden und hervorgehoben, in vollstandiger
Zusammenfassung alles Gleichartigen aber zum erstenmal
von C. Bernhardi in durchaus methodisch gefahrter Unter-
suchung erortert worden ist? Gibt es nicht neben dem
nachdrucklichen Trdvu jli^v ouv auch das einfache Trdvu ye in
der Antwort, wie bei Plato de rep. I p. 334 A*i und ver-
starkter ein Trdvu t* o^v (oder toOv) z. B. bei Aristophanes
selbst in den Ekklesiazusen V. 806: rrdvu y' fiv ouv 'Avxi-
cOevTic aCi' elcev^tKOi? — Was stande also in dem Verse
des Pherekrates der metrischen Verbesserung entgegen:
ubapfi \i)i<iiv coi; || TravTdTraci t' ouv ubiup
(oder, was doch wesentlich auf dasselbe hinauskommt, irav-
xdTTaci ToOv ubujp)? — Dass eine Nuance der Bedeutung
zwischen )Liiv ouv und t' ouv ist, versteht sich von selbst;
aber wer will behaupten, dass in den abgerissenen Versen
des Pherekrates ein t' ouv fiir den unbekannten Zusammen-
hang ungeeignet gewesen sei?
Mochte hiernach nicht der Observator — *U. de Wi-
lamowitz-Moellendorff nach der Unterschrift — Anlass
haben, an sich selbst die Mahnung zu richten:
Sume superbiam quaesitam meritis — ?
FB. RIT8CHELU 0PV8CVLA V. 39
610 EROTEMATA PUtLOI.OOICA.
8.')
II Wie erklart man die psychologische ErBclieinung, dasH
jemiind mit einpiu uamhalten Relehrten fast tSgliehen wiasen-
Bchaftlichen Umgang pflegt und doch seinen Schriften so
wenig RUcksicht schenkt, fila wenn sie nie geschrieben waren?
In jeueui Falle befand aich 0. P. Oruppe nach seiner eigenen
Aussage in dem kQrzlich au die Oherwelt gestiegeneu 'Aeacus'
p. 29: 'Leider hat Lachmanu, mlt dem ich bo lauge Jahre
in heinahe taglichem Verkehr gestanden und der meinen
Annahmen im Tiliull so -willig beitrat, meine auf Ermitte-
lung der Interpolatioueu gericbteten Bestrebiiugen .... nicht
mehr erlebt, was wir in hohem Grade zu beklagen haben.'
Aber Er hat doch Lachtuanns Lucrez erlebt; ob freilich
aach wissenschaftlich durchlebt, das ist es eben, was nach
dem Abschnitt seines Buehes, der p. 549 ff. 'Metrische \t-
gumente' Hberschriebcn ist, als Frage gestellt wordeu darf.
Indem er hier mit begreiflicher Beflissenheit daraiif ausgeht,
die vou ihm iiberall gewitterten — nein, vielmehr mit be-
neidenswerther Zuversichtlichkeit behaupteten Interpolationen
durch den Nachweis raetrisch-prosodiacher Pehler oder Nach-
liissigkeiten glaubhaft zu machen, wird p. fJ53 ff. in wort-
reicher Besprechung namentlich die 'incorrecte' Verlungemng
der Perfectendung -it Bignatisirt, fiir die zunHchtft nach l&i^enii
Snohen zwei ganze Beispiele aua Ovid beigebracht wenlen.
Wenn es demnach in den Metamorphosen VII, 170 heisst:
mota est pietate rogontis,
Uissimilemque aniiuum subiit Aeeta retictus.
Ncc tamen affectus tales confessa u. s. w.,
8o 'gewiunt' der Metriker 'alsbald die Ueberzeugung, doss
dem Ovid ein solcher Gebrauch vollig fremd', und dass nach
Streichung des mittleni Versos einfach zu verbinden sei:
ntota est piclate ro(iatitt3, Nec tamen u. 8. w. — Ebeuao gibt
in den Versen desselbcn GSedichts iV, 317:
Nec tamen ante adiit, etsi properabat adire,
Quam se composuit, quam circumapesit amlchiB —
*] [Rhein. HnBeiim a. a. O. p. 511 f.]
EROTEMATA PHILOLOGICA. 611
*die ausnahmsweise Verlangerung der kurzen Sylbe nur einen
schatzbaren Wink, dass der Dichter beschadigt ist und die
Stelle dieser kritischen Hulfe bedarf: Nec tatnen ante adiit,
quam circimspeopit amictus^ mit Tilgung zweier Hemisti-
chien. — Nicht anders ergeht es dem armen asellfis der
Horazischen Satire I^ 9^ 21:
Demitto auriculas ut iniquae mcntis aselhis,
Gum gravius dorso subiit onus. Incipit ille:
*Si bene me novi' u. s. w.
*Wir diirfen', heisst es hier, nach einer hochst subtilen
Erorterung iiber die Natur des Schwatzers, *der ja nie auf-
hort zu sprechen, also auch nicht beginnt' (eine eines Xan-
thias oder des Phrontisterions wQrdige Argumentation) —
^wir dQrfen dem Falscher in der That danken, dass er uns
ein ausseres Zeichen gegeben hat, seinen Yers hinauszuwer- 512
fen' und zu verbinden: Detnitto .... aselhis. Si hene ....
Dass solche Falle nicht mit der *Bj:aft der Arsis' oder
*der Casur' gerechtfertigt werden, muss ja an sich lobens-
werth erscheinen, und fast konnte man sich versucht fiihlen,
darin eine Wirkung der Lachmann'schen Warnung zu ver-
muthen, wie er sie mit ein paar Worten zu Lucrez III,
1042 p. 208 andeutete: ^ . . ita semper posuerunt ut possint
imperitis videri propter caesuram producta esse.' Wenn
nur nicht solcher Vermuthung so sehr widerstritte, dass von
alle demjenigen, was in derselben Anmerkung sonst noch
von Lachmann mit so viel Gelehrsamkeit wie Scharfe dar-
gelegt worden, nicht die mindeste Notiz genommen wird.
Glaubte etwa Herr Gruppe nicht an den Nachweis, dass
es ein abiit adiit periit rediit subiit interiit, desgleichen ein
petiity mit kurzer Ultima in der lateinischen Sprache und
Poesie iiberhaupt niemals gegeben habe, diese Perfect-
endung vielmehr in allen Zeiten ausschliesslich lang war?
wofiir doch Lachmann allein aus Ovid nicht weniger als
vierzehn Beweisstellen beibrachte, die sammt und sonders
in den Interpolationskehricht zu werfen freilich einigen Muth
erforderte. Oder sollte gar L. ihm gegenuber, wahrend des
jahrelangeu beinahe taglichen Verkehrs, seine friihere Mei-
39*
612 EROTEMATA PHILOLOGICA.
nimg yertraulich zurUckgenommeii haben, so dass nun der
Freimd sie absichtlich mit schonendem Stillschweigen tlber-
ging? In beiden Fiillen war doch ein aufklarendes Wort
angezeigt.
Dass Hr. G. noch liber die Lachmann^sche Erkenntniss
hinausgehen sollte, woUen wir nicht yerlangen. Wir andem
]'hilologen wissen freilich jetzt, und zwar als bewiesen,
und schon seit geraumer Zeit bewiesen, dass ursprfinglicb
jedes perfectische -lY, keinesweges bloss von den Compositis
mit ire und von petere, lang war und nur mit dieser Mes-
sung von Plautus, Terenz und den iibrigen Dramatikern ge-
braucht wird (abgesehen natiirlich von den unter einen
ganz besondern Gesichtspunkt fallenden Formen wie dedit
stetit u. dgl.). Immerhin hatte die Eenntniss dieser Prosodie
den Wiedererwecker des alten Todtenrichters davor bewahrt,
p. 552 in dem Virgilischen Verse Georg. 11, 211:
At rudis enituit inpulso vomere campus
eine ganz absonderliche Ausnahme zu sehen, statt einen
Rest der alten Regel. Denn — ein seltener Fall — hier
versagt selbst ihm das Auskunffcsmittel der Athetese ganz-
lich; ^eine Variante' sagt er mit unverkeunbarem Bedauem
*gibt es nicht, und den Vers irgendvvie in Verdacht zii
ziehen ist unmoglich.' Wie oft freilich die blosse Moglich-
keit, Verse in Verdacht zu ziehen d. h. entbehrlich zu tin-
den, sonst als voUgiiltiger Beweis fiir die Unechtheit gilt,
dafiir bietet der gestrenge Aeacus so zahlreiche uud so eigen-
geartete Belege, dass er uns wie leibhaft vor Augen steht
in seiner gauzen Grausanikeit als dv KXi^iaKi br|cac, KpeMCtcac,
ucipixibi ^acTiTuiv, b^pujv, CTpepXiIiv, ^ti b* eic tqc pTvac
6Hoc dtx^ujv, ttXivGoOc d7TiTi0€ic, TrdvTa TfiXXa pacavilujv.
REC. V. HANDbCCHERM D. CLAS8. BIBLIOORAPHIE. 613
10.
Recension mehrerer Handbiicher der classischen
Bibliographie.*)
1) Leipzig, bei Fleischer: Handbuch der classiscJien Bir
hliographie von F. L. A. Schweiger. — Erster Theil:
Griechische Schriftsteller. 1830. VIII u. 364 S. gr. 8.
2) Ebendas. bei Nauck: Bibliographisches Lexicon der ge-
sammten Litteratur der Crriechen und Rdmer. Von S. F.
W. Hoffmann. — Erster Theil: Griechen. Erste
Lieferung. 1830. XXII u. 1 — 336 S. gr. 8. Zweite
Abtheilung (bei Hartmann). 1833. S. 325—576.
3) Ebendas. bei Weigel: Lexicon hibliographicum s, index
editionum et interpretationum scriptorum Graecortim tum
sacrorum tum profanorum, Cura et studio S. F. G. Hoff-
mann. Tom. I 1832. VIII u. 550 S. Lexiconformat.
Der Verfasser des ersten dieser Werke, die in einer Art
Yon Progressionsverhaltniss zu einander stehen, hatte nicht 121
nothig; sein Vorwort mit einer Entschuldigung iiber das
abermalige Erscheinen einer bibliographischen Arbeit liber
classische Litteratur zu beginnen. Ein nicht allzumassigen
Anspriichen gentigendes Handbuch war bei den manigfal-
tigen Unbequemlichkeiten und der UnTollstandigkeit des
Erebs'schen Buches langst so sehr Bediirfniss der philolo-
gischen Welt und aller^ die in einem engem oder weitem
Verbande mit ihr stehen, dass vielmehr der bisherige Man-
gel eines solchen zu verwundern gewesen ware, wenn nicht
bei vollstandigem Besitz ausgedehnter litterarischer Hiilfs-
mittel^ freiem Gebrauch reicher Bibliotheken, jahrelanger
Musse unverwflstliche Geduld und Peinlichkeit in oft banau-
sischer Geschaftigkeit Erfordemisse wiiren, die von zehn
Menschen begreiflicher Weise allemal neun zur Verzweiflung
bringen. Uuerltissliche Erfordernisse sind diess aber, wenn
die Arbeit eiuestheils sich liber eine unfruchtbare Nomen-
clatur erheben und doch auf der andern Seite Vollstandig-
*) [Au8 der 'AUgemeinen Litteratnr-Zeitung' jBfalle und Leipzig
1833, Januar Nr. 16. 17 p. 121— 134, unterzeichnet 38; vgl. Ribbeck:
F. W. Ritflcbl I p. 323. C. W.]
614 RECENSION VON HANDBUCHEBN
keit des Materials errcicheii will. Beide Ziele haben deigi
auch beide'VfF. vor Augeu gehabt, und diese Identii&i des
Planes im allgemeinen macht eine gemeinsame Beurtheilung
nicht alleiu moglich sonderu wunschenswerth^ indem eine
Vergleichung der beiderseitigen Leistungen das Eigenth&m-
liche derselbcn wechselsweise ins Licht setzen wird.
Hr. Schweiger, dessen Buch nur einige Wochen fi-flher
herauskam als das erste Hoffmann^sche, hat auf 364 Seiten
die gesammte griechische Litteratur umfasst, mii Einschluss
128 der spatesten byzantinischen Grainmatiker; Historiker, selbst
auch Aerzte und Juristen, dagegen mit Ausschluss der Kir-
chenscribenten. Dass diese letzteren in die Hoffmann'schen
Lexica mit aufgenommen sind, gewiihrt ihnen nun einen sehr
entschiedenen Vorzug: da es dem Philologen bei der immer
mehr in die Breite gehenden Litteratur semer Wissenschaft
sehr dankenswerth sein muss, fiir die seinem Bereich zwar
ferner aber nicht fern liegende Litteratur der Kirchenscri-
benten sich nicht wieder aus besonderen HuKsquellen Kath
erholen zu miissen. Im librigen ist der Plan beider Vff.
und die Einrichtung ihrer Lexica bis auf unwesentliches
ziemlich dieselbe. Unter den drei Rubriken: Textausgaben,
Uebersetzungen und Erlauterungsschriften werden
die den jedesmaligen Schriftsteller betreffenden Biichertitel
aufgczahlt, und zwar unter den beiden ersten Rubriken in
chronologischer Folge, unter der letzten in alphabetischer
nach den Namen der Verfasser; nur dass bei Hoffmann
noch im oinzeluen mehr Uuterabtheilungen gemacht und con-
sequenter durchgefiihrt sind, indera die Ausgaben des ganzen
Schriftstellers und einzelner Theile desselben, desgleichen die
Uebersetzungen in verschiedene Sprachen durch besondere Ab-
satze und Ueberschriften geschieden sind. Auch dient es zu
grosserer Uebersichtlichkeit, dass hior bei Aufziihlung der
Titel iiborall die Jahreszahlen vorweg gest^llt sind; ausser-
dem ist xxnier dem Naraon oinos jeden Schriftstellers oino Ver-
woisung auf Fabricii Bibl. Gr., alte und neue Ausgabe, zu
finden, die das Buch noch nutzbaror luacht. Warum aber ist
verschiedene Male die Angabc des ontsprochonden Ortes der
alten Ausgabe ganz unterlassenV ... — Am Schluss dos
DER CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 6l5
Schweigerschen Werkes dagegen ist von p. 350 — 364 ein
Verzeichniss von Sammelwerken, die eine Mehrzahl griechi-
scher Schriftsteller enthalten^ hinzugefiigt; der Gedanke ist
lobenswerth; zumal da in der ahnlichen Sammlung bei
Scholl Griech. Litter.-Gesch. I p. XVII fiF. alle diejenigen
Werke fehlen, die nicht den Namen ihres Besorgers oder
Heransgebers an der Stirn tragen^ die Ausfuhrung zu beur-
theilen etwa aus dem Beispiele ^Grammatiker'^ unter wel-
chem Titel wirklich nichts steht als die Aldischen Horti
Adonidis und Dindorfs Grammatici, wahrend p. 363 selt-
samer Weise noch eine besondere Rubrik ^Anecdota oder
Inedita' nachfolgt.
Wahrend nun Hr. Schweiger auf einem massigen iss
Raume die ganze griechische Litteratur umfasst hat^ ist die
Anlage der Hoffmann'schen Lexica freilich viel weitschich-
tiger: die zwei ersten Lieferungen des deutschen Buches
gehen nur erst bis auf Euclides, und die Versicherung, die-
auf dem Umschlage der ersten Lieferung sowie auch des
lateinischen Werkes gegeben wird^ dass man ja nicht aus
der Starke des ersten Heftes auf den Umfang des Ganzen
schliessen woUe^ und am zweiten Orte, dass die griechische
Litteratnr nur aus drei Banden bestehen solle^ klingt sehr
wenig glaubhafb.'^) An dieser Ausgedehntheit ist aber eines-
theils das anzuerkennende Streben nach VoIIstandigkeit^ an-
demtheils eine gewisse Breite in den Relationen liber den
Werth einzelner Ausgaben Schuld. Beide Vff. haben sich
namlich das Ziel gesetzt, neben der rein bibliographischen
Aufzahlung auch zugleich kurze Andeutungen iiber das in
jeder oder doch jeder wichtigem Ausgabe geleistete zu geben,
worin sie natQrlich den bewahrtesten fremden Urtheilen zu
folgen sich vomahmen. In Betreff dieses Punktes verhalten
sich nun beide Vff. gerade so zu einander, wie iu der Errei-
chung bibliograpliischer Vollstandigkeit liberhaupt. Schwei-
gers Werk, zum grossen Theil basirt auf Eberfs meister-
*) [Sie hat sich nichts desto weniger bewahrheitet, da das 'Lezi-
con bibliographicum sive index editionum et interpretationum scripto-
mm Qraecorum' in drei Banden 1832—36 vollendet wurde. C. W.]
616 BIXENSION VON lUNDBUUIIBEN
liatte Arbeiteii, wur iii dem Augeiiblick, bIh ea erachien, du
reicbhaUigstc iii seinem specietloa Fiiciie, das exJBtirte; ea
soUte aber diescD Iluhm uiclit liingo behaiipteu, dfnn sobald
Hoffmaiin, der offciibar seine Samiulungen liinger vorbereitct
hatte, hervortrat, wurde ea dureh ihn ausgeatochen. Wah-
rend aber Schweiger einen Vorsprung hatte durch die Voll-
endung einer ganzen Litteratur •), konute seine Vorrede, in
iler er sich (pIH) iiber dic unbillige Hohe der Weigerscheti
Preisanaatze im 'Apparatus litterarius' beschwerte, noch tn
den Vorerinnerungen zu Hoffmanna erstem Hefte beriicls-
sichtigt werden, woselbst ileun ein Aufsatz von Hii- Weigel
selbat eingerticlit worden 'Uher den sog. anti(|uarischen Biich-
handel' u. a. w. tileichwohl konnte es Hn. Holfmaun schwer-
lich entgehen, daas trotit der grosaeru Reichhaltigkeit seines
Lexicous doch auch, wie natQrlich, manchorlei ihm fehletiile
Angaben bei Schwoiger /.u fiudeii scien, und diess scfa^int die
Veranlassung gewesen ku sein, weshalb nnn auf einmal sehr
unerwartet der erste Thoil eines lateinischen LeKicoua er-
acbien, und zwar bei Weigel erschien, welcher uicht iriol
mehr Artikel enthielt als vorher die erste Lieferung de»
deutschen, ilbrigens aber sich von dieseni nur durch die
lateinische Sprache und etwas weiter gesteckte Grenzen dna
Planes unteracheidet: woruber weiter unten. Wie aich nna
aber zwei in Teudenz tind Einnchtung so faat ganz znaam-
M menfallendc UnternehmuDgen eines und deBselbcn Vfs neb«n
eiuander bohaupten soUeu, tst schwcr zu begreifen, uud be-
sonders ahKuwarten, wie nun das orBtgeborene Kindlciu gcgen
den Nachgeborenen wegkommen niag.**)
*) So eben [1832] ersi^Iieiiit anoh Bchcin dcr sweitc 1'beil aciiiM
Handbuchs in dw orBten Abtheilnng, umrMBend auf 6fi4 S, die latei-
nischen Sc^hriftiiteller von A~- r., welchi^r ((em AnBch-'in nftch b«ii wei-
tcm grOMem Annpruch »uf VolUtliniligkuit miichen kann aXn der er«t«.
[Die zweite AblJieilung, die labeinischen SchrifUtcHer von M V nu-
faHicnd, uud damit der Rchluaa dea gauzen Werki*a erachien lf*3t, und
anf beidc Alilheilunpun dieses Handes trifft das hier ertheilte Lob be-
kanntlich voUkomn.eD lu. C W.)
**) [Von dem ' bibliogTaphischen Leiicon' Hofftnaiu]'a iBt in der
That auwer den bier uigezeigten oraten iwei Abtheiluugen nichta wt»>
ter hrrau!<gekomm(-n ; wobl aber erachien in Lcipiig bvi Ooutlwr IflSB-
DER CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 617
Doch verlassen wir diese mehr buchhandlerischen Inte-
resseii und wenden uns zu einer Vergleichung dcr vorliegen-
den Werke im einzelnen, wobei sich verschiedene Beobach-
tungen werden ankniipfen lassen^ die das eine oder das
andere iiaher charakterisiren. Im allgemeinen lasst sich
bemerken^ dass^ besonders bei Hoffmann, mancherlei Irr-
thfimer oder doch Wunderlichkeiten unterlaufen, die es be-
zeugen, dass der Vf. nicht eigentHch Philolog vom Fach ist,
sondern eben nur Bibliograph. Indess wird Versehen dieser
Art, so sehr man sie auch wegwiinscht, kein billigor allzu-
streng riigen, da doch diese Gattung von Biicheni einmal
nothig ist, und Philologen, die entweder durch eigene Stu-
dien und Autopsie in der philologischen Biichergeschichte
orientirt sind oder doch durch einen erworbenen Takt vor
gewissen Fehlschliissen immer gesichert sein werden, in der
That andere Dinge zu thun haben, als bibliographische
Handbucher zu schreiben
Vom Anfang des Buchstaben A nun fehlt bei Schw. so-
gleich die Einleitungsschrift des Achilles TcUius zum Arattis
ganzlich; bei H. fehlt die Ausgabe derselben in Petavii
Uranologium, zugleich aber hatte diese Schrift jedenfalls
geschieden werden miissen von dem erotischen Roman, mit
dessen Ausgaben sie ganz in eins zusammengeworfen ist,
selbst die Identitat der VfF. zugegeben, die doch zweifelhaft 125
genug ist. In der Angabe der Uebersetzungen hat H. einiges
genauer als S
Eine solche Durchmusterung liesse sich leicht ins un-
endliche vermehren: doch kann damit weder jemand etwas
gedient sein, und anderseits miisste nian selbst in biblio-
graphischer Beschaftigung Befriedigung fiuden, um dabei
nicht todtmiide zu werden. Wem cs um recht genaue an-
schauliche Kenntniss der beiderseitigen Leistuugen zu thim
ist, wird eine Vergleichung am fiiglichsten anstellen mit
— 45 Ton demBelben Hoifmann ein ' biblio^raphisches Lexicon dcr ge-
Litteratar der Griechen. Zweite umgoarbeitete , durchaus
bewerte and fortgeBetzte Ausgabe' in 3 Theilen. C. W.]
618 HECEN8I0H VON IIANDmkTHERN
eitiein Artikel, Jer an sich zu (Jen reichhaUigcren gehSrt,
z. B. Aesihjhts oder Arrstophanfs w. dgL
Aiuh in dera 8pUtern Theiie des Schw.schen Weiies
tehlt es niiht an Auslassiingen Bowohl als Uiirichtigkeiteu
luancherlet Art. Erstatinlich mangelhaft ist der Artikel
PseUHsi, ganz fehlt Orbtctus, Stjngelos (Si/ncellus) der Syntfek-
tiker, die wir niir ebea bei BUchtigem Blattcrn Terroicm;
der Artikcl Maixhoptihfs gibt ausserst uugoniigende Notizeo.
p. 131 ist es aueli unrichtig, da«s GroDOT'>
Ausgabe (des Harjmcmtion) 'nach 2 Mscrr. und 1 coHk^
nirteii Ejeujplare* geuiacht Boi, wie denn fiberhaupt die B»-
lationen ilber das Verhultnisa der kritiachen Textesrecensionea
ir- meiatoutheiis aua den Vorreden gezogen, aber keinesw^
immer mit der geliorigen Geiiauigkeit, sehr vieles «u wBn-
schen ilbrig lassen. Wir machen uns anheiscbig, auf jedn
Seite dos Schw.'sc]ieu Buchcs eincu oder den andern der pr
rUgten Miingel iiachzuweiaen, uud Hr. Schw. wird bei einor
ncuei] Autlage, dte sein Handbuch wabrscheinlich erlebeu wird,
selir viel iiachzubessern uiid zu ergu,nzen haben. Befrcnidw
inuss es boi einem bibliographtschen Schriftstfller auch, dwi
hruifig faJscbe Sehreibung der Nainen vorkSmmt. . . . Nicht
selten waren iibrigens nuch AbkilFzungen mfiglich. und Raam-
orsparniss ist fllr Arbeiten dieser Art immer ein nicht un-
wicbtiger (iesichtBpunkt. Statt z. B. 'S. 319. 320' koniit*
es in unziihligen Fiilleu 'S. 319 f.' heiasen, uiid die Heiaua-
geber alter Schriftsteller wtirden ea Hrn. Schw. gewiss nidit
ubel nehiuen, wenn sie statt mit ihren Ehreuliteln iind Wohn-
orten, z. B. 'Hr. Prof. finttling in Jena', schlcLhtweg bei
ihrem ehrlicheu Namen genauiit waren und dadurch Tiel-
leicht obcudrein daa Bucb qocIi um ein paar Ciroschen wohl-
feiler erhielton.
Dem Hoffmann'Bcheu Lexioon, zu dem wir zurtlek-
kehrcn, wollen wir, ehc wir zur Hauptsache koiumet), m-
gleich, uiu es nicht zu vei^essen, eiii Lob und eiiien Tadel
vorweg ertheilen. Das Lob verdieut die Nachweisung nlter«r
Drucke, die sich auf dcii Leipzigcr iitrentlichen Bibliothekoi
betinden, die mauchem auswitrtigen Gelehrten von Wertli
sein kann; der Tadel tril1't ilie una hie und da vorgtkotB-
DER CLASSISCHEN BIBLI06RAPHIE. 619
mene verkehrte Einriebtuug, dass einzelne Nameu unier Col-
lectivrubriken aufgezablt werden^ wobin sie zwar sacblicb
nicbt unricbtig gestellt sind^ wo sie aber niemand sucbt und
folglicb aucb nicbt^ ausser zufallig^ findet. So steben z. B.
die Epigramme des Meleagros, Leotiidas, Stratoiij selbst die
Ilgen'scben Skolim (ZKoXua gedruckt) unter der Rubrik An-
tholoffia. So wird p. 118 unter den Erlauterungsscbriften
zu Antinuichus angefClbrt F. Jacobs in Porsofii Adversariis
Leipz. Ausg.^ und an diesem Orte bemerkt^ ebendaselbst be-
fanden sicb aucb Anifnadw, und Emetidd. zu AdhUles Tatms,
Gorgias, Aelian, Tliemistius, Aleiphron, Libanius: bei welcben
Scbriftstellern man docb die Jacobs^scben Emendationes eber
sncbt als bei Antimachtis.
Die Hauptsacbe nannten wir aber die scbon oben ange-
deutete Weitscbweifigkeit in den Kelationen liber Inbalt oder
Wertb einzelner Scbriften, baufiger nocb Scbriftcben. Viel
zu umstandlicb wird z. B. p. 142 erzablt, was man in Wei-
cberfs Scbrift iibcr das Lehen und GedidU des ApoUanius
finde, was alles scbon im Titel binlanglicb angedeutet lag.
Bei Gelegenbeit der Hemsterbuis^scben Anecdota wird gar
p. 142 bemerkt, dass daselbst pag. 309 die Hotnerische For-
mel €1 b* &fe hehandelt und mit Nikanor Jceine Auslassung
angenonmmi werde, sofidem cs sei so viel als ela bt] Afe (sic).
Auf diese Manier wiirden 100 Folianten nicbt ausreicben fiir m
ein bibliograpbiscbes Lexicon. So erscbrecklicb ausfiibrlicb
wird z. B. p. 160 Gber die Hermann'scbe Losung des Ar-
cbimediscben Ratbsels und unter den Aescbyleiscben Erlaute-
rungsscbriften referirt ilber Siebelis diatr. de Persis . . .,
wabrend dagegen Biicber^ iiber die viel mebr zu sagen war^
wie Welckers Trilogi^ oder Reisig's Coniectanca zu Aristo-
pbaneS; ganz unverbaltnissmassig kurz weggekommen sind.
Wie durcbaus nicbtssagend ist z. B. p. 29, was iiber Her-
mann de Danaidibus beigebracbt wird: .... Ist darin
wobl Eine Sylbe, die (mit Ausnabme der Seitenzablen) auf
20 andere Dissertationen nicbt eben so gut passte?
Wir miissen uns aber in Betreff der Erlauterungsscbriften
sogar gegen die Aufnabme einer ganzen Classe von Namen
iiberbaupt erklaren. Es ist scbon eine misslicbe Sacbe um
620 UECEN8ION VON HANnBtTCIIKRN
die Anfiihrdug solcher Schriften, die ihre Bpziehuug auf den
Schnftnteller, zu- dem sie angeffihrt wcrden, iiicht aiif dem
Titel trageii: deim das Bchoiut "uns das einzige Kritcrinm
filr die Greu/G dor Bibliggraphie, weil sonst couHequenl^r
Weise am Ende bei jedem Antor Matthiii's Grammatik
und PaB8ow'a Lexicon mit anzufflhren wilren. Doch geben
wir hier gern gewisse Unterachiede zu, die ein nattlrlich
richtiger Takt beaser findeii ala ein allgemeines Gcsetz be-
stimmen wird; leidiT wird es aber einem Nichtphilologen
ganz unmoglich fallen, als<laun Vollstandigkeit zu erreicben,
da man ruu dcm tiibliographeu nicht verlangen kanu, daM
er die Biicher Belbst gelesen hat. Fehleo doch i» jener Be-
ziehung aclbst Titel, deren Beriicksichtigung mau auch von
deui Bibliographcn erwarten durfte; z. B. wenn Matthi5's
Obss. hi qtified. })oct. Gr. loca \mieT Aeschyhis vorkijmmt, und
ebendaselbst Lobeck rfc usn aposlrophi, so konnte man doch
wahrlich die Erwiihnung der Porsouschen Aili-ersaria er-
warten; wenn Lachmann dc chor. sysl. trag. dasteht, waruro
fehlt desselben Schrift ik mensura troff., die gerado so viel
Itecht oder Unrecht hat genaimt 7,u werden? ....
Zwei Krille aber sind es, iu wclchen auf die Anfiihnmg
durchauB verzichtet werdeii musste. Erstlich, wenu eine oder
die andere Stelle irgend eines Schriftstellers irgendwo ver-
iB einzolt behandelt ist (d. h. iiicht in einer eigenen Schrift):
wie aeltsam uimmt sich z. B. p. 26 ans: Boissonade:
Aesvhtjlus tentiiltts in Pcrsis — ! denu von dieser Art versiehem
wir Hn. H. imfehlbar nocli gaiize Hunderte von Bilchertitcln,
in denen Aesch^lus bchaiidelt ist, nachweisen zu konnen.
Dieser Classe gcrade gegenilber steht einc /weite, betreflend
Anfiihrungen solchcr Wcrke, in deuen vermilge ihres Zwecki
iind Inhalts jeder Autor ohnc Ausnahmc uuthwcndig vorkom-
men muss, das sind dif^ allgemeincn litterarhistorischen. MH
Vorliebe wird besonders moglichst oft Olinton iii den fas^
Hellenicis citirt, ziiweilen Bruckcr'» hisf. jJiU. cril., znweilen
Vossius dc hislor. oder aoustwo, selhst die Allijetiu-ine Eaej/-
ch>pddie vou Brach luid Grubcr u. s. w. Wo soll hior das
Ende aeinV Es war voUhommen genug, da«a zu Aiifoag
jedes Artikels auf Fabricius verwieaen wird
DER CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 62l
Yiel mehr noch ist nun in diesen Beziehungen das Mass 129
iiberschritten in dem lateinischen Werke, iiber welches wir
kurz seinkonnen, da es die Vorziige und Miingel des deut-
schen theilt^ nur in vergrossertem Massstabe. An Vollstau-
digkeit steht es dem friiheren weit yoran, wie man schon
aus der oben angedeuteten Entstehungsgeschichte abnehmen
kanU; dergestalt dass eigentlich das deutsche wieder ganz
darin aufgenommen und somit vollkommen entbehrlich ge-
macht ist. Kaum, dass es sich dadurch ehiigermadsen halten
wird, dass es durch das Erscheinen des zweiten Heftes einen
chronologischen Vorsprung vor dem grosseren Werke, wel-
ches in dem vorliegenden Bande A—C umfasst, gewonnen
hat und wahrscheinlich berechneter Weise behaupteu wird.*)
Ausser den Erlauterungsschriften hat nun dieses letztere
nach unserer Ueberzeugung die Grenzeu und die Befiigniss
einer bibliographischen Arbeit auch in der Vermehrung der
Automamen solbst Qberschritten. Schon in dem deutschen
Lexicon war ein Anfang gemacht, ^neben den bedeutenderen,
durch ihre ubrig gebliebenen Werke litterarhistorisch be-
kaunten Personen der Griechen auch die aufzufiihren, von
deren Werken entweder nur Bruchstiicke oder auch nichts
auf unsere Zeiten gekommen ist, die aber schriftstellerisch
behandelt worden' (Vorrede p. IX). Doch hatte sich der
Verfasser dort meistentheils auf solche Autoren der ge-
naimten Art beschrankt^ die als Gegenstand eigner Monogra-
phien ex professo waren behandelt worden. In dem neuen
Werke ist der Plan ^iel weiter gesteckt; hier erscheinen
selbst Schriftsteller, uber die eine monographische Arbeit
mit nichten existirt, sondern von denen nur einzelne Frag-
mente hie und da grammatisch oder kritisch besprochen
sind, und oft^ wo selbst kein Fragment erhalten ist, auch
das nicht einmal. Diess miissen wir nun^ wie gesagt^ fdr iso
durchaus verfehlt halten^ einmal weil VoIIstilndigkeit darin
kaum von den Philologen vom Fach durch die angestreng-
teste Sammlung zu erreichen, und dann^ weil wirkliche Voll-
*) [Dass 68 mit diesem zweiten IJefte des deutschen Werkes vor-
erst iiberbanpt sein Bewenden batte, wurde Bcbon oben p. C16 Anm.**
bemerkt. C. W.]
RECEKSION VON IIANDBHCIIERN
3tilii<ligkeit mit dem UmfiiDg eines auch reclit dickleibigcD
Haudbuches gar uicht zu Tereiuigen int, Man sehe s. B.
gleich 2u Anfang deu Artikcl Adiaetis .... GUnbt
deim der Vf. damit einer erschupfeDdea AufKuhluag derer,
die aber Achaeu)* uud Kragmente von ihm gehandelt bBben,
auch nur von weitem nahe gekomnien zu sein? Wir «er-
sichern ihm, das» die sechgfache Zahl kaum ausreicht. So-
dann aber, wie in alleuWelt soll man sich die Inconsequenz
erkliiren, dasti unter des Vfs Gesicbtspimkte, um ihn eiiiinal
gelten zu lassen, nicht wenigstens alle Autorennameo der grie-
chischen Litteratur ihre Stelle gefuuden haben, ron denen nar
Fragmente oder Notizen vorhanden fiiud? Etwa, weil nicht
' BchriftatelleriHch iiber sie gehandelt iat"? Ueber welchen
Autor ware das nicht geschehen? Hr. H. hatte beiBpiels-
halber nur etwa das Pinder*sthe Register zu SchoHs Iiit-
teraturgescbichte vorzimehmen braucheu, um ku sehen, wte
viele Namen uoch vor Acbaeus in der griechischen Litteratur
vorkommen, und zwar — was das argste ist — darunter
Bolche, uuter deren Namen sogar noch ganze Schriftwerlce
auf uns gekommeu aind.
Trotz dieser AussteUuQgen, die ja ohnedieas nicht den
Unlleiss des Vfs, sondern vielmehr ein Uebermass von tleias
treffen, mdssen wir das griissere bibliograpbisclie Lesicon dea
Hn. H. fiir eine wahre Bereicheruug der philologisdien Lit-
teratur erklareu und seheii seiner Fortsetzung und moglicbsl
baldigen (wenn aueh nicht in drei Hunden zii erreichenden)
Vollendung mit Verlangen entgegeii. Die LatinitUt des y&
ist zwar greulich: indess setzt man sich dariiber bei einem
bibliographischen Lexicon wohl nocb am ersten weg. Auel)
mit den griechiachen Accenteu »cbeiut er sehr iiber den Fum
gespannt zu aein, und hat sie druui lieber ganz weggelaaseo.
Die aussere Ausstattung ist fast zu splendid, ohue Zweirei
weil das Buch vorzugsweise mit auf das Austand berechnet
sein mi^.
Was wir aber an den Ho9'manu'3cben Arbeiten als ein
nimium auseheu mussten, was die gebahreuden Grenzen
iibersclu-eitend in ein fremdes Gebiet Qbergriffe, das gehurt
isi gaus eigeutlich in deu Plaii eiues Werkos, iiber das wir Imi
DER CLASSISCHEN BIBLIOGRAPHIE. 623
dieser Gelegenheit einen kurzen Berieht anfiigen:
Essen^ bei Badeker: Repertorium der klassischen Alter-
thumsunssenscJmft, Herausgegeben von C. F. Weber zu
Darmstadt. Bd. I: Literatur des Jahres 1826. XXXVI
u. 331 S. 1832. gr. 8.
Diess Repertoriuni; um es mit des Vfs eigenen Worten
auszugsweise anzugeben, beabsichtigt ein dpppeltes: erstens
80 viel als moglieh vollstaudige Angabe des zum Gebiet der
Philologie gehorigen, was in den verschiedenen Landem
Europas von Jahr zu Jahr erschienen ist, natQrlich mit be-
sonderer Beriicksichtigung Deutschlands; wichtiges und un-
wichtiges, was nur an Biichern, selbstilndigen Abhandlungen,
Programmen, Aufsatzen und einzelnen Bemerkungen in pe-
riodischen Blattem, Joumalen und kritischen Zeitschriften
aller Art, an Kunstwerken und Landkarten herausgekommen
ist; die griechische Litteratur bis 1453, die romische bis
476 gerechnet (diese Grenzbestimmung, wenn sie streng fest-
gehalten werden soUte, geht offenbar nicht weit genug), mit
Ausschluss der Kirchenvater (Kirchenscribenten?), des agyp-
tischen und orientalischen Alterthums: in welcher letztem
Beziehung jedoch mancher (leicht einzusehenden) Inconse-
quenzen wegen der Plan kiinftig etwas erweitert werden soll.
Zweitens aber soU das Repertorium eine Uebersicht der
Anzeigen und Urtheile verschaffen, welche iiber Biicher und
Aufsatze in kritischen und ahulichen Blattem bekannt ge-
worden sind, theils durch einfache Nachweisung der Anzeigen,
theils dnrch Angaben eines aus den Kritiken gezogenen Ge-
sammturtheils: wozu 65 lateinische, deutsche, franzosische,
englische und italianische Zeitschriften benutzt worden.
Zu diesem Behuf ist die gesammte Alterthumswissen-
schaft in vier Fachwerke' vertheilt worden (denen jedoch
noch die Rubrik ^Litteratur der Alterthumswissenschaft'
vorangeht), iiber deren Aufstellung wir hier nicht mit dem
Vf. rechten mogen: 1) Kunde der schriftlichen Ueberreste,
2) Sprachkunde, 3) Kritik und Hermeneutik, 4) Sachkunde.
Unter diesen beliebten Titel fallen wieder: 1) Litteratur- und
Kunstgeschichte, 2) Geographie und Ethnograpbie, 3) Chro-
G24 RECENSION VOS IIANUBiTCHERN
nulogie, 4) politJHche Gescliichte, 5) AUerthQiuer, 6) Mjtlio-
logie uud SymboHk, 7) Naturkuude, 8) Philosophie, 9j Rhe-
iorik imd Stilistik, lO^ Musik, 11) Archiiologie. Mag maii
aii solcher Classificatiou uoch su vieles auszusetzea habra:
das ist bei eineui bibliographischen R«pertorium, das xicii
doch niemals als eiiie eigeutlich wisseuschaftlicbe Arbeit,
sonderu uiir als gelehrtes Rfist- uud HaiidwerliHBeug gelt«ud
macht, ziemlich gleichgtiltig, wenu nur Bequemlicbkeit und
Leichtigkeit (les Oebrauchs erreicht wird. Wir mdsseu aber
bezweifeln, dass diess durch die unendlichen nnt«rabthm-
luugen geschehc, in die jene Facbwerke wiederum zerspaltm
sind, iuncrbalb dcreu die Anorduung der BBchertitel eiue
it mit jeder ueuen Abtbeiiung wieder von vorn beginuende al-
phabetische ist. So hat z. B. die 'besondere Sprachlcunde'
acbt besondere Rubriken Viel stattbafter wdrdi
eiue solche Zersplitterimg dann &ein, weun das unter die
eiuzelnei] Fiicher fallende Material grosser wilre, d. h. i
nberhaupt die ganze Auluge des Werkes eine etwas modifi-
cirte Gcatalt erbalten hiitte.
Wir sind niimlich tler Meiuung, dass die Berechnung
eines solcheu Repertoriums auf eiuzelne Jahrguuge keiu
glilcklicber Gedanke ist.*) Welche Unbequeulichkeil tuuss
es mit aich flihreu, weun mau sich vor eiiier Reihe von
etwa 10 soJcheu Jalirgiingen stehend dcukt und erat durcli
/.cbumaliges Nachschlageii eutweder die Litteratur iiber cinea
Gegeuslaud zusammenbringeu oder eiue bestimuitc Nutii
aiif&ideu kann! Uud in welchem RUckstaudt! der Zeit nach
muss der Vf, wenn er jedes Jahr einen solcheu Band er-
scbeinen lassen will, imnierdar im Vergleicb zur Gegenwart
durcb die DiiFereuz vou sechs Jahreu bleibeu, die dooh bci
den jetzigeu Furtscbritten der Wissenschaft wahrbaftig keioe
kleine ist! Eb blltte da,her vielmehr immer eiu Complei
von etwa drei auf eiuander folgeudeu Jahren sollen lUBam-
•) [Wie wohi liegrGndet die«e Warnung war, kat iler Knrtfpuiif
(iJMOs litterarischen UnternehnieDS nar eu Bi.'hr beil&tigti denu obwolil
Weber RJch mit C. h. Hani^BEBe zneaninientbat, JEt der £t« Band,
der die t.itter&tnT von lesT, niid der 3te, der dte von 1H29 umfaiiat,
1«33 und 1834 eracbienen, und dabei blieb es. C. W.J
DER CLASSISCHEN BIBLIOQRAPHIE. 625
mengeiiommeii und die philologische Litteratur dieser drei
Jahre in einen Band vereinigt werden. Die ersten Bande
(denen man auch einen frtihern Beginn als von 1826 an
wiinschen mochte) konnten dann in willkiirlichen Terminen
erscheinen; spater, wenn die Sache erst in Gang gekommen
und der Gegenwart naher gerilckt sein wiirde, wiire es eben
am zweckmassigsten gewesen, wenn alle drei Jahre einmal
die Litteratur der vergangenen drei Jahre in einem Bande
zusammengefasst worden ware, iiber deren litterarische Er-
scheinungen die Eritik im ganzen abgeschlossen hatte. Da-
durch ware auch eine sehr betrachtliche Raumersparniss ge-
wonnen worden, weil alle die einzelnen Ueberschriften und
Namen, die nach der jetzigen Einrichtung in drei Jahren
dreimal gleichmassig wiederholt werden miissen, fur gleich
viel Zeit nur einmal vorzukommen brauchten. Doch Wiinsche
machen nichts anders.
Wie das Werk vor uns liegt, ist es in seiner Ausfiih-
rung das Erzeugniss des allermiihseligsten; in seiner Sphare
nicht genug zu riihmenden Fleisses und kann auf das Lob
einer fast beispiellosen Vollstandigkeit Anspruch machen.
Zwar wird mancher in dem gauzen Unternehmen eine ver-
derbliche Nahrung fOr die ohnediess in unsern Tagen allzu-
sehr um sich greifende Indices-Weisheit finden, wodurch die
lobliche alte Sitte dcs Adversarienhaltens immer mehr in
den Hintergrund treten und das eigene Lesen der erschei-
nenden Bucher theilweise entbehrlich gemacht werden konne.
Aber wer da bedenkt, unter wie viel Mausedreck man heut-
zutage den Pfeffer heraussuchen muss, und wer die Aufgabe
unserer Zeit, die auf organische Gestaltung der philologischen
wie aller Wissenschaft unabweislich hindrangt, erkannt hat, iss
der wird gewiss in die Worte des Vfs einstimmen: 'Es wird
somit in diesem Kepertorium die Gruudlage unentbehrlicher
Adversarien dargeboten, welche bis zu einer gewissen VoII-
stiindigkeit gesteigert werden konnten, wenn sich jemand zur
Nachweisung der in den Ausgaben, Uebersetzungen, Erliiu-
terungsschriften u. s. w. der Olassiker jiihrlich niedergelegten
Bemerkungen entschliessen wollte. Diess wiire aber um so
wiinschenswerther, je mehr sieh dann der jetzt vielfach in
FR. BITSCHEL1I OPV8CVT.A V. 40
626 RECENSION V. HANDBtJCHERN D. CLA8S. BIBLIOORAPHIE.
Anspruch genommene Gelehrte concentriren und einer oft
nor mechanischen Arbeit, die jeder immer wieder von nenem
beginnen muss, entheben konnte.'
Zweierlei wCinschten wir noch bei kunftigen Jahrgangen
abgestelli Das erste betrifft die ^subjectiven Ansichten uber
den Werth eines Buches^ die sich der Herausgeber da erlaubt
haty wo ihm in der Beurtheilung desselben (von andem) eni-
weder einseitig entschieden oder unwiirdig verfahren zu sein
schien.' Damit ist niemand etwas gedient; als Bibliograph
iiberschreitet er seine BefugnisS; als Philolog kommt er sei-
ner Yerpflichtung durch solche vereinzelte Gerechtigkeitsacte,
die dabei eben, weil sie nur subjectiy sind; eine sehr schwan-
kende Gewahr haben, gar unvollkommen nach. Das zweite
ist die unverhaltnissmassige AusfQhrlichkeity mit der die
Eritiken Qber manche Biicher ausgezogen sind
Fiir Philologen — und fiir sie ist doch das Buch bestimmt
— hatte fiberhaupt die Nachweisung des OrteS; wo sich die
betreffenden Recensionen iindeny ausgereicht; hochstens etwa
mit BeifQgung der Zeichen und Buchstaben^ die zur Bezeich-
nung des Werthes des Buches sowohl als des Charakters
der Recension schon anderweitig recipirt sind. Denn was
helfen einem so allgemeine Excerpte (und auf detaillirte
kann sich natiirlich das Repertorium nicht einlassen), wie
sie z. B. p. 2 iiber Eberfs Ueberlieferungen (und an vielen
andem Stellen) wirklich spasshaft Yorkommen ....
Als Einleitung hat der Vf. von p. XV— XXXVI den
Anfang einer historischen Darstellung des Studiums des AI-
terthums vorangeschickt, der aber nur zwei Perioden, die
der Tradition (476—1304) und des Erwachens (1304—
1453) iu sich schliesst und in zu gehauften Einzelheiten,
Namen und Jahrzahlen sich bewegt
XIIL
Orationes latinae.
1.
Praefatio ad defendendam de Oro et Orione commen-
tationem muneris professorii extraordinarii in uni-
versitate litterarum VratislaYiensi suscepti caussa
die VII m. Februarii a. 1834 habita.
Gratiam praeter cetera intellego cum babendam vobis
meam; tum vestram mihi esse implorandam^ rector uniyer-
sitatis magnifice; curator illustrissime; decane maxime spec-
tabilis; professores et doctores aestimatissimi, commilitones
humanissimi; litterarum fautores amplissimi. Qui cum huius
diei sollemnitatem vestra praesentia condecorare non dedignati
sitis; tam propensa in me voluntate et incredibiliter vobis
obstrictum meum animum tenetis et beneyolentissimae pa-
tientiae exemplum edidistis haud vulgare. Quippe si ab eis
Yestrum recessero; quibuscum communiuq^ studiorum necessi-
tudo mihi intercedit suavissima; reliquis fere non potest
quin parum oblectationis pariat ipsa argumenti tenuitas^ a
communi usu paullo remotioris. Quod tamen tantum abest
equidem ut excusandum putem; ut optima ratione niti sen-
tiam. Haec igitur qualis ratio sit; primum declarabo: post
quomodo argumenti taedium illud levare, si modo possimus^
et aliqua certe ex parte compensare constituerimuS; significabo^
Ac tantum quidem concedi uno ore credo^ non alio consilio
hunc publice scribendi scriptaque defendendi morem antiqui-
tus posse sancitum esse^ nisi hoc^ ut; quod quis in littera-
rum universitate publicum munus capessivisset^ ei sustinendo
ae parem publico item testimonio proderet. Haec autem
40*
628 l.ATEINISCHE REDEK.
ipsa testificatio duabus rebus contineri debet: primutn ut
iilonua fai'ultas comprobetur viva voce adulescentiuiu meutes
utiliter erudiciidi et in^tituendi: deinde ut eius tpaiua, quam
qaia proiiteatur, diaciplinae non tantum uaum ae babere satis
expeditum OBtendat, sed eiusdem etiam lungiuB promovendae
et suopt(f ingenio emendandae amplificaudaeque iRgeuitam
quandam aollertiani prodat. Atque hoc, quod ultimo loco
posui, rursum fieri dupliciter potest. Aut euim uovua vias
licet commonstrare, quibus disciplinac cuiitsque apatia per-
metiare, licet priucipia quaedam constituere latius patentia,
quibua singula quaeque regantur et terminentur: aut in hia
ipsis aingulis versari poteris acerrimo atudio exploraudis.
Vtnimque genus cum propriam habeat utilitatem, tum vo-
luptatis aliquanto plus babere patet prius. In illis igitur
floridioribus commeutandi locis quaerat quispiam cur uoa
maluerimuB versari? Verura enira vero de quo genere scribt
potest percommode, id uou coutinuo aptum est ad dis-
putandum, non quod parum atlerat ad disceptandum lua-
teriae, scd quod nimium. Nam qui satis illud rpputaverit,
non posse de rei cuiusque summa geueratim atque uni-
verse iudicari, uisi ipsa singula quaeque penitua perspecta
in prompiu habeas et extra dubitatiouem posita: facile dn-
plo matorera esse hnius generis difficultatem concedet, aro-
plitudiuem autem tantam, ut aut dies deficiat disputantem
aut ijicerta vacillet omnis disputatio et vagetur necesaa-
rio. Quapropter alteruni tautum genus restat ante defini-
tum: quod quidcm recte amplexi esse nobis videbimur, si
modo reapse promoveri philologiam ea, quam exhibuiTiiua,
commentatione doceri possit. Atque hoc ipsum paucis nunc
persequar. Eteiiiui ab omnibus hodie, puto, iutellectum est
et luculentorum copia ejiemplorum satis comprobatnm, etiani
ex ambiguorum saepe fragmcntorum indicumve exiguitate
• dubiaque narrationum memoria hic illic dispersarum vel uni-
versi posse litterarum geiieria vel uuius cuiugdam scriptoris
vel deniquc aingulomm moimmentorum litteris olim coiuig*
uatonim qnasi imaginem repraesentari ac speciem mente «t
oogitatione comprehensam. Nec tantum posse hoc fieri Bed
etiam debere iut«llectum est, qnoniam lieri uUo pacto De*
LATEINISCHE REDEN. 629
ut consummatae praestantiae historiam littcrarum Graecarum
nanciscamur^ nisi, quo communitatis vinculo variorum generum
partes inter se contineantur singulae, velut uno eonspectu co-
gnoscatur caussaeque aperiantur et via^ qua ars quaeque vel
disciplina^ postquam per gradus quosdam ad summum fuerit
fastigium adducta^ aeterna naturae necessitate per eosdem lapsa
sit et postremo exstincta. Quod studiorum genus cum maio-
rum aetate parum intellegeretur quantam vim haberet quan-
tamque in se gravitatem^ tum inde ab Heynio adeo omnium
mentibus persuaderi eius salubritas coepta est^ ut certatim
in eo elaboretur summa virium intentione, ut integrorum
operum iactura, quae nobis invidit temporis iniquitas, fruc-
tuosidsimo consilio resarciatur. Patuit enim ista industria
velut ad epicos poetas, ex quo F. A. Wolfii suasu Antimachi
reliquiae colligebantur Schellenbergii studio: ut hodie. quid
cyclici poetae praestiterint, quid Choerilus, quid Euphorio,
quid Rhianus, doctorum quorundam virorum curis prorsus
perspexerimus. Non minore successu, qui lucem lyricae poesi
a£Perrent, illos aemulati sunt. Vt enim nihil dicam de qua-
dripertita opera in Pindaricis fragmentis posita inde a cele-
berrimo huius academiae philologo Schneidero Saxone, nihil
iam est quod sese neglectos querantur vel elegiaci generis
poetae suavissimi vel iambici repertor Archilochus cum Hip-
ponacte, vel Aeolenses Sappho et Alcaeus, vel doricae lyrae
vates gravissimi Alcman, Stesichorus, Ibycus, Bacchylides.
Scaenicae autem poesis cum ipsae origines praecipuis philolo-
gorum studiis disceptatae sint non mediocriter, tum in co-
micorum quidem reliquiis insigni cum laude versari Meinekius
instituit, cuius curas Menandrias imitari studuerunt, qui de
Aristophanis, de Cratini, Eupolidis, Pherecratis perditis fa-
bulis nostra aetate beue meruerunt. Vt una tragoedia suum
iam instauratoreni desideret et vero etiam postulet. Nec
prosae orationis scriptoribus philologorum diligentia defuit,
quae quidem iu uullo geuere maior quam in exploranda
historicorum arte et memoria exstitit. Quo factum est, ut
et antiqaissimorum historicorum, qui logographi vocati sunt,
oerftai '^««iiie imaginem tenere liceat, ut Hellanici, Phere-
in antiquitatibus Atticis explicandis
r
630 LATEINISCHE BEDEN.
operam collocarunt Buam, ut Aiidrotioiiis, Phanodemi et qui
simt reliqui, et vero clarissimorum rerum gcstarum aucto-
rum Cteaiae, Ephorl, Theopompi; praeterea etiam posterio-
rum illorum, qui ex Peripateticorum potissiuium scholg
profecti artium disciplinaruiuque historiani persecuti Buut,
Aristo^ieni, Heraclidae, Dicaearchi, Pbaniae, Clearchi, Her-
mippi, Eratosthenis, alioram. Ad eundemque modum postea-
quam veterum philoaophorum placita atudio ei longo tem-
pore fere numquam IntermiMSo cum philosophi pervestiganinl
tum philologi, nuperrime eiusdem industriao communio coe-
pit etiam ad oratoruui perdltorum reliquia» pertinere. Sed
unum est genus litterarum quoddam, quod propemodum so-
lum neglectum iacuit, iie dicam CQntemptum. Quippe in
grammaticorum historia ante hos paucos aanos recentio-
rum elaboraverat nemo: neque hodie praeter duos illos,
quos in pmefatione laudavi, quemquam in eo genere ticet
nominare. Hoc igitur in spatio equidem elahorarc constitui:
nec quaeri post ea, quae exposui, a quoquam posae exi-
stimo, utiliterne et ad promovendas litteraa nostras accom-
modate illud instituerim, quod cum per se necessarium esae
nemo infitias eat, tameu tentiitum adhuc sit a nullo.
Nunc igitur, ut revertatur unde profecta est oratio,
nunc puto apparet, cur non possit eorum exspectationi satis-
fieri, si qui talia, quate tractavi, ai^umenta fastidiant et HtO'
machentur: cur uoluerim, si mihi veltem ipse sattsfacerc,
locum aliquem communem ex iis proponere ad discoptan-
dum, qui fere tralaticii sunt, velut utrum maior patrc Ale-
xander an fiHo Phitippus fuerit, utnim detrimenti phis bd
utilitatis e Carthaginis excidio Romani ceperint, vcl do amoe-
nitate philotogiae, vel de librorum siibsidiia ad ntudium philo-
logiae neceasariis et quae sunt simitia. N&m ut paiicis coin*
prehendam, quo convenieDtius argumentum dclegeria ul disci-
plinam quamque pro virili parte vere promoveudam, M
ittud fere alienius] est a communi captu eorum, qai ad ioto*
riores HtteraB non penetrarunt,
At vero, audire videor nunc quosdam mihi murmnrantei
(audiviinns autem etiam palam profiteutes), quid omnino opni
est operosa hoc ingenii pnblice teatificandi eontentione?
LATEINISCHE REDEN. 631
sertim ei, qui libris in publicum editis iam aliqua ex parte
inclaruerit? hocine scribendi disputandique consilium cui-
quam hodie serio teneri videatur, an dicis caussa exerceri
nec fere plus quam umbram quandam servare eius, quam olim
habuerit, gravitatis? Quibus minime haeremus quid respon-
deamus. Namque quae recte et sapienter a maioribus sunt
instituta^ si quando parum retinuisse pristinae utilitatis iu-
dicentur, aut abolenda sunt aut, quamdiu non sunt abolita,
graviter tuenda et exercenda strenue. Quod cum pridem
mihi persuasissem^ tum numquam planius perspicere quam
in hac ipsa incluta academia licuit. Huic enim prorsus in-
tellexi proprium splendorem parari nec mediocrem ex eo,
quod, quae in aliis quibusdam^ quas quidem noverim^ acade-
miis in lusum pridem verterunt^ hic quidem veterem et an-
tiqiiam dignitatem praeclare tuentur et retinuerunt lauda-
biliter.
Atque hoc alterum illud est^ quod initio significabam
huius praefationis , cum argumenti taedium dicebam pro
virili parte nos compensaturos. Hoc igitur quoniam ad eos
quoque pertinet^ quorum nihil interest, de Gaio et Sempronio
an de Oro et Orione verba faciamus^ probe nos meminerimus^
qui in certamen nunc sumus progressuri. Neque enim cum
acerrimo immo ardenti veritatis studio conciliari ea vel hu-
manitas nequit vel temperantia et ut Graece dicam cuxppo-
cuvTi, quae et litterarum dignitatem et liberales homines
decet.
2.
Oratio de studii philologici et institutionis scho-
lasticae necessitudine muneris professorii ordinarii
in universitatc litterarum Vratislaviensi suscepti
caussa die XXII m. lanuarii a. 1836 habita.
Quo vos libello, academiae praeses illustris, rector magni-
fice, professores et doctores amplissimi, carissimi commili-
toneS; reliqui auditores omatissimi, ad hanc orationem bene-
Tole audiendam invitavi^ iu eo me professus sum de tali
632 LATEINISCIIB HEUEN.
re vcrba tat^turuiu , qiiai; iion mirer si vobin inulto ampItHH
dicendi spatium poscere yideatiir, qiiaui quod a lue expleri
vel i>er ipsius arguineuti gravjtalem nostriiriimqiie yirium
tenuitatem possit, vel per huius aollemnitatis upportunitatem
vestramque patieiitiam lieeat, Ac profecto qui vel leviter
meminerit, quot et quanta studta quanturum hominutii ilU
quaestio excitaverit, iium , quae nunc fere e Graecae Ko-
manaeque antiquitatis cogaitione pendet schnlasticae insti-
tutionis ratio, ea vere salutaris sit habenda ct quavis alia
praestabilior, iteiu qui incrGdibilem discrepuutium proposita-
rum eu in genere ttive optnionuiu xive senteiitiarum non ei
editis tantum privatorum bominum libris et libellis noverit,
sed es acerrimis etiam contontionibus eorum, qui publicu
saluti civitatium consulunt: is sane paruin aapiat, si eius m
rei amplitudinem brovi oratione exaequaturum speret, Neqne
hoc equidem milii proposui, qui cura dc istius institutioniii
salubritate ipse persuasum habeani ut quod m&xime, tamen
non sim iu eo elaboraturus, illam ut argumcutorum vi nunc
defeudam, et quibus ratioiiibus uitatur dedita opera pximniuii,
sed ab ea sim profectnrua tamquam concessn comnmniqoe
coDsensu probata. Nam cum duas partes ille locus babeat,
qui est de studii philologici et schota^sticae inMtitutionis ne-
cessitudine, niea qiiidem oratio ad illud magis quam ad hanu
spectabit, nec ad discentiiim putius quam ad doceDtiuni tuns
pertinebit, vel ut etiam planius qnid mihi velim declarem,
in eo versabitur, ut, quae sit artis philologicae et vitac acho-
lasticae cum discordia tum concordia, pateliat.
Circuinspicii'ntibus nobis scholastica institutio, siquidem
e potiore sui parte censrtur, apparet peucs eos, qui philo-
logiam proKtentur. Item nos, e quortim rliscipHua acadenjica
scholarum doctoros maiorem partem prodeuiit, nulla hos alia
ratione ad crudiendam adiilescentiHm informamus, nisi qaod
philologus eftingimus. Studium autem pbilologiae cum nolto
tempore nou comprelienderit permulta ab usu scholasttoo
ah'eDa, tum in hodierua litteranim luce tanta incrcmeotti
cepit, ut propemudum nova disciplina exstiterit. Intellectun
est hodie, quae olim si non contempta iacuerunt, certe tam-
quam secundaria et fortuita velut appendicis loco habebu*
LATEINISCHE REDEN. 633
tur, necessario et inter se vinculo contineri et cum illis,
quae priniaria censentur, iuncta esse; perspectum est^ ut
paucis complectar^ summum iinem philologiae iam adultae
non aliuni esse, nisi ut Graecae Romanaeque autiquitatis uni-
versae plena cognitio comparetur et quasi imago quaedam
animo comprehendatur. Quodsi scholarum rationem reputa-
mus (eas dico^ quibus ad academica studia aditus parari
solet), numqui tradi discipulis videmus^ quotcumque littera-
rum philologicarum genera vel olim tractata sunt ab doctis
hominibus vel nunc laete lateque effloruerunt? illine vel
grammaticis linguae subtilitatibus quibuslibet imbuuntur? vel
criticae artis captiunculis irretiuntur? vel ad antiquitatium
avia saepe dumeta obscurave umbracula pelliciuntur? vel iu-
bentur in reconditos quosque artium litterarumque historiae
recessus interioremque nexum penetrare? Nihil horum vide-
mus fierL Quid igitur? haecine satis inter se concinunt?
An sic potius statuendum, ut aut in eas ipsas partes diri-
genda discentium studia, aut inutilem esse^ quae hodie
requiritur, docentium doctrinam iudicemus?
Non poterimus mehercle in hac quaestione quicquam
proficere, nisi, quo tandem consilio ex antiquitatis studiis
puerilis aetatis institutionem praecipue nexam habeamus,
quaesierimus. Cuius consilii rationem fallatur qui ex ipsis
originibus huius disciplinae scholasticae repetere aggrediatur.
Enim vero quo renascentium litterarum saeculo primum in-
stitui publicae scholae humanitatis coeptae sunt, eo homines ne
potuerunt quidem nisi ex incorruptis antiquit^tis fontibus
aetemoque exemplo salutem quaerere eaque liberalis educa-
tionis et ad humanitatem informationis instrumenta petere,
quae suae aetatis labes et barbaries praeberet nulla. Verum
ad quam viam maiores nostros necessitas quaedam adegit,
eam nos nunc consulto et scientes teuemus, quibus larga
sane et raultiplex suppetit erudiendorum ingeniorum materia.
Quid igitur illud est tandem, quod tralaticiae disciplinae con-
servationem hodieque suadcat? Quodsi verum esset, quod a
quibusdam iactari accipimus, qui quidera discipulis quoque
late patentem ilhim antiquitatis sensum imbibendum vete-
rumque populorum vitam ac memoriam velut iutuendam esse
634
LATETOiaCHE BEDEN.
satis maguificD sibi persuadent:: non essot girorccto, c-ur t
vitae usibus niuiium disiarc hanuii litterarum ajtlendoreiD
quererctnur, quarum ipsarum summa tapita decerjienda et
in scholaaticam iuHtitutionem transferenda eaaent. At vero
istud quidem — ut dicam, quod sentio — prorsus nimiuni
est et modum excedeus multifariam. Quod nolim ita intCT-
pretcmini, quusi praeter meutis et iudicii cultum nou etism
in animum h. e. cuni Eciisum tum mores vel jnierilis ai<t«tis
pulclicrrimos fructus ex antiquitatis tractatione redundari'
put€m. Quales cum liberaliter concedam iure meritcjim
espcti, tunieu ab ea utilitate prinium prorsus seiuogo illum,
in quem pliilotogi incumbimus, multipliciB eruditionis apin-
ratuni; dciude eajidem utilitatem nego esse eiusmodi, at ptz
ae aola vel satis ab omui parte antiquitatis potissimum prae-
rogativam illam defeudat, vel nulla alia quam eiusdem «b-
tiquitatis studia praebere ingenita virtute possunt, eitque
longe graviorc utilitate superetur. Ac quod primo loco sig-
nificabam, quicumquc sapiant, haud gravate largiantur. Qno-
tuH enim quisque est eorum discipulorum, de quibas nuno
cogitamus, qui adeo maturuerit, ut eius captus vel aspiret
ad illum untiquitatis sive sensum «ivc intellGctnm, quem
nosniet, qui in philologicis litteris habitare didicimQs, eon-
sectamur? Rursus autem, istisue tandem ambagibux, iBtuie
doctrinae ubertate dicam an molestia ullo pacto opuB ease
ad tam simplicem finem consequendum videtur, quam htc
est, ut senaus humanitatis qnidam ex autiquitatis cognitione
peruipiaturV qui quidem mca aententia commoihsaimo han-
riri i'x optimorum aliquot acriptonim lecttone potcst Item
quod secuudo loco poaui, uon est difficile ad demooBtnn-
dum. Namque si nihil apect-aretur alind. nisi ut pnlcfari
bonique senaus in iuvenilibus animis excjtaretur augeretuf
que, uihil cssct profecto, qiiod in aola luitiquitate hodie Bub-
sistcre nos iubcrct; tanta nunc quidem varietas praesto est
aptissimae ad illas virtutes excolendas supellectilis. An tpat
est, qui hauc quidem ad promovcnda honiinum ingciiia vtnl
diffidat vel in patriam historiam caderc recentioramqne jto-
pulorum cum res gestaa tum artium Iitt«rarumque praeclsra
mouumentaV vel iu ipaius naturae, aeternac bumani
LATEINISCHE REDEN. 635
magistrae^ mirificam copiam, varietatem, concinnitatem^ et
ut tamquam de yiya magistra loquar^ sapientiam? Scd cum
ex hac parte, quae altera est ex duabus, antiquitatis trac-
tatio me iudice aequet tantummodo aliarum litterarum digni-
tatem, contra cx altera parte suam sibi praestantiam quan-
dam vindicat propriam ac peculiarem, cuius aliam disciplinam
nullam patitur vicariam. Atque haec tota pendet ex linguis,
referturque tota ad mentem excolendam acuendumque iudi-
cium. Hoc enim illud est, quod iam complurium memoria
saeculorum, quod ipsa contradicentium adeoque repugnan-
tium et diversa substitiientium molimina testantur longe
luculentissimo documento, ut exploratum habeamus: tam ido-
neum, quam linguae Graecae Latinacque tractationem, repe-
riri nullum instrumentum, quo naturae beneficio insiti menti
igniculi cuncti excitentur et foveantur, recteque exercitata
cogitandi iudicandique facultas ad quosvis sive vitae sive
litterarum et artium qualiumcumque usus aequabiliter ac-
commodetur. Cuius sententiae veritatem nec volo nunc, ut
iam ab initio significavi, nec si velim possum per singula
capita persequi: nec vero debeo, cum nihil mihi secundum
ea, quae sum supra professus, iam agendum sit, nisi ut
eorum sententiam tamquam interpres patefaciam, e quorum
consiliis hodie pendet linguarum antiquarum cum scholastica
institutione societas. Quo autem iure sic, ut feci, illo inter-
pretis munere functus sim, non aegre intellegat, qui — ut
uno exemplo utar — pracclaras illas orationes recordetur, qui-
bus nuper, cum apud Francogallos publicarum ratio schola-
rum disceptaretur, eiusdem illius societatis sahibritas a supre-
mis Regis ministris (de Thiersio potissimum ot Guizoto cogito)
commendabatur tantae quidem intellegentiae luminibus, quae
quo minus videbatur eo iii genere ab ipsis Francogallis ex-
spectari posse, eo maiore nostros legcntium animos voluptate
non tantum affecit, sed vere perfudit.
Nunc igitur ut revertatur unde defloxit oratio, quod iam
video oxplicandum esse, hoc est accuratius quani antea defini-
tum: quo necessitatis vinculo antiquitatis tractatio philo-
logica contineatur cum veterum linguarum tractatione
scholastica? Nolo autem in iis locis morari, qui cum fere de-
636 LATEimscnE redek,
cantari ttoleaiit, tum ad eam masime pliilologiae partem per
tinent, qiiae ipsius linguae finibus circnmacribitur. Vdut
tam est verum sanc quam planum illiid, quod eum, qui bene
docere velit, dicunt plus dcbere didicisse, quam quae doc«at;
quoniam uon potest profecto, nisi cui aliquaiito nberior rerum
copia in promptu ost, dilectum habere eorura, quac cuiqnc
loco et tempori apta eint et imprimis apposita. Vel cum
scholarum magistros iubent non intermisso iu dieit crescen-
tiiim littframm commercio animum eo advcrtere, ut quaii
summam complectantur eoruni, qaaii si uan reccntissimia,
certe receutioribus quibusque doclDrum liomiuum disjiuta-
tionibus explorata, tradeudae granimaticae ratioiiem promo-
rerint, eamqiie aummam illos volunt iusto udhibito tempera-
mento in 8cliolarum cousiietudinem prudentcr accommodan;
alioqu! enim faleiidum est numquam rei selioladticae rationn
emendatum irt. Vt autem ab lingitae aiigustiis transewnus
iu latius pateutes philologicae disciplinai? universae campoa,
iie bic quidem animus gestit in tritis illts et pcrvulgstis
haerere; quale hoc est, qiiod sane lingua quaeque non poteat
nisi ex scriptis litterarum monumentis addisci, eiuB tgitnr
cognitio saepenumero nexa eat es sententiis scriptorum, ad
qnas ipsos pernoficcndas in propatulo est requiri haud raro
locnpletem facultatem talis praeceptoris, qui iu totius anti-
quitatts, ctiam quao seiuncta est ab linguae cognitione, fa-
miliaritatem sese iusinuarit. Habcnt profecto liacc omnia
vim ijuandam suam, nou habent gravissimum pondus; levioca
Bimt prae eo, quod reatat, in quo fere miniis versari mnl-
torum cogitatioues vidco. Atque in huc potissimnm illud
cadit, quod prooemio aigiiificabam ; comiiaratum enim est
ita, ut non tam ad eorum, qui utuutur schotastica institn*
tione, quam ad horum coiidicionem pertiiieat, qui in eru-
dienda puerili aetate vitam cousiimentes simul philologiae
operam navant siiam. Nsm — ut libere dicam - sunt haec
duo aane, quaiitumvis recte et rationi couveuienter ab tmo
homine sociata, tamen ctiam suupte tiatura aliqiio modn
discreta. Recte autem ascisci, quae fere a scholaetjeiB doc*
toribus videmus ad magisterii curas asciaci philologica studia,
maxime probari hoc argumento puto. Etsi enim
LATEINISCHE REDEN. 637
scholastici partes gravissimam sane et praeclaram habent in
86 ipsae commeudationem, etsi ex subolescentis aetatis ad
humanitatem informatione voluptas quoque percipitur honestis-
sima: tamen haec omnis praestantia^ quippe quae e boni-
tatis et virtutis notione censeatur, ad animum et mores per-
tinet, non pertinet ad mentem^ quae fonte divino prognata,
ut divinam indolem nutriendo sui similior fiat, vehementis-
simo studio veri investigandi summo naturae beneficio donata
est. Huic autem studio, insito unicuiquC; qui sit pauUo erec-
tioris ingenii; facile intellegitur uon posse ea vitae condi-
cione satisfieri, quae ad usum communem spectat solum^ sed
certo genere quodam litterarum opus esse sive philosophi-
carum sive historicarum (quando his duabus partibus scientia
humana omnis comprehenditur), quod quidem genuS; a cogna-
iis generibus necessariis limitibus discriminatum, in se ipso
et principium et finem habeat suum, vel, ut cum veteribus
loquar; artis formam et necessitatem prae se ferat. £ius-
modi autem ars quaedam illa est philologica^ cui sese de-
dere videmus^ quotcumque veterum linguarum doctores scho-
lastici se sapere supra vulgus volunt fruges consumere natum.
Atque ita demum, consociata cum scholastici magisterii prae-
miis strenue perceptae artis voluptate, vera illa beatitudo
nascitur, quam bipertita natura indolis humanae efflagitat.
Nunc autem, postquam praestitutum spatium emensi
sumus, conducit reliquas disciplinas circumspicere ^ num
forte, quae adhuc exploravimus rationis necessitate, exem-
plorum comparatione collustrentur. E quibus disciplinis
nulla esty quae rectius cum philologia conferatur^ quam
theologia. Monet hora, ut summatim dicam. £t quis est,
quin persentiscat consimilem condicionem eorum, qui in
hoc vitam consumunt^ ut aeternae saluti prospicientes ad dei
optimi maximi amorem^ ad morum sanctimoniam, denique
ad religionis pietatem genus humanum informent tam pro-
fecto populariter et ad communem captum accommodate,
tam neglectis^ ut est conseiitaneum, theologicarum discipli-
narum copiis ac luminibus^ ut^ cur tandem in has tanto
opere incumbendum sit^ parum perspicias, nisi quidem poscere
hoc divinam indolem animi humani memineris, ut ab hac
638 LATEINISCHE REDEN.
quoque parte sibi satisiiat. Quodsi dispar aliarum ratio
disciplinarum est: et est sane una praecipue, e qua qui pro-
deunt saepius quam velles ab artis amore seiunctum habent
vitae usum: dolendum istud quidem est; nos autem^ qui phi-
lologiae nomen dedimus, congratulemur nobis artissimo Ti-
tae et artis vinculo coniuncta studia, nec divellamus a lin-
guarum tractatione reliquae antiquitatis investigationem licet
a scholarum consuetudine fere alienam; sine qua — mea
quidem qualicumque opinione — artis necessitas habetnr
nulla.
Dixi, si forte minus pro exspectatione vestra, tamen ut
potui, quod sensi. Quo magis laetor, etiam id, quod reli-
quum est; ex animi sententia a me posse dici. Pertifaet
autem hoc cum ad reliquos, quorum benigna praesentia am-
plissimam hanc coronam condecoratam video, tum ad vos,
coUegae praestantissimi^ quibuscum gravissimi muneris socie-
tate Augustissimi Regis clementia sapientissimorumque eius
miuistrorum auctoritas me coniunctum voluit Quorum mihi
cum publica gratia et commendatiO; tum privatum studium
ac voluntas tam cumulate coutigerunt, nihil ut vel ad pie-
tatis officium sanctius, vel ad auimi affectum antiquius gra-
tiia agendis habere me possc arbitrer, neque quod exop-
teui habeaui praeter eiusdeui conservationem benevolentiae.
Valete igitur et favete. Dixi.
3.
Laudatio Lib. Barouis Caroli de Stein ab Altenstein
nuper mortui.*)
III llecens est in omuium animis ille non fucatus dolor,
quo paucis abhinc mensibus a bono quoque tristissimus nuu-
*) [[nipressa est hacc oratio in programmate academico BonncDti
a. 1840 sic inscripto: !Immoriali memoriae | viri perillnstris | Liberi
Baronis | Caroli de Stein ab Altenstein | in re^^o Bonissico rerom ad
religionitt cultnm, | institntionem pnblicam et artem medicam pertinen-
tium I per XXIII annorum spatium summi praesidis | ac moderatoriB
liberalisRimi, napientisBimi | grati animi monumcntum | et veneraiumii
LATEINISCHE REDEN. 639
tius excipiebatur erepti huic litterarum universitati fautoris,
patroni, conservatoris, Liberi Baronis Caroli de Stein ab
Altenstein. Gui si non plus alma Rhenana quam reliquae
litterarum sedes patriae deberet^ vel sic illa sat locupletem
haberet lugendi caussam. Qiianto igitur afflictiore animo
par fuit eam uuiversitatem esse^ quae mutuo beneficiorum
et pietatis vinculo tam arte cum Illo continebatur^ ut nc
cogitatione quidem divelli utriusque nomina possint? Qua-
lem enim Munchhausenium suum alma Georgia Augusta^
talem Fridericia Guilelmia Rhenana iure meritoque colit;
veneratur, admiratur Altensteinium, Yirum in paucis magnum
et ut libere dicam unicum: cuius rarae virtutes et faci-
nora prorsus eximia cum non ad Borussicas tantum terraS;
sed ad Germaniam universam pertineant, tamen gratiora
quam nostra pectora vix usquam sibi devinxerint. Nam etsi
primaria sane laus conditae huius Musarum sedis Ei debe-
tur^ a cuius summis auspiciis cuncta^ quibus per novem
ferme lustra cumulata patria effloruit, beneficia repetenda
sunt, Augustissimo desideratissimoque Borussorum Regi vita
nunc defuncto: tamen tamquam alterum conditorem et pa- iv
rentem suspicere eum fas est, cuius sapientissimis consiliis,
opera indefessa^ ingenua liberalitate ac favore plane singu-
lari iussa Regia et effecta sunt olim et per longissimum
idemque felicissimum temporis spatium strenue sustentata.
Quae animi sensa cum omnium essent communia, quid ma-
gis poterat consentaneum esse^ quam quod publica cum
maeroris tum gratiarum testificatione praeclari Yiri memo-
riam celebrari Academiae Rector et Senatus decreverunt?
Exstititque sine mora promptus ad orandum communis do-
loris interpres, cuius facundia dubitari nequit quin publicam
exspectationem non aequasset sed superasset: indicendorum
autem sollemnium funebrium munus mandatum est professori
eloquentiae, qui tralaticio more academico locum aliquem
post acerbam mortem | non periturae testimonium | exBtare volnit
aniversitatis litterarum | Fridericiae Guilelmiae Rhenanae | pietas. | —
inest Friderici Ritschelii litt. antiq. et eloq. prof. p. o. | corollarinm
dis|mtationi8 de bibliothecis Alexandrinis deque Pisistrati | curis Ho-
merieif. [vide Opasc. I p. 123] | editum Bonnae a. ciaiococxxxx.)
L
640 I,ATEINISCHK RKDEN.
cognitu noti iniucuiiduni e coiuuiunibuB litteris tractaret.
lamiam dies coDBtitutiis esse publicae sollemnitatis: feirerf
cum oratoria opuR tum invitatoris: cuut luctuoss morte Fri-
DERici GviI.Br,Mi in oninis illarum rerum condicio snbit»
mutatur iu recentiquc et vcro graviore caaw cunetorum aiitmi
defixi aliquautiaper repositis et dilatis pristiuis consiliis in-
teltegunt propiori olficio satistacieudum esse. Intoritn, ne
Alteusteinianae meuioriae debiti honores nimia mora t«n)a-
rentur, coeptum commontandi opus contiuuari perticique ias-
sum est: nec enim aestate iam Tergente otii satia supererat
ad iustam Memoriam conscribeudam, qualis sane, ai omit-
tendae publicae orationis necessitas praevideri ab initio po-
tuiaset, omnium convenieiitissima videri debuerat^ Sic factum
est, ut lcvidenai docuinento studium ae voluntatem suam
grata Fridericia Guileimia Rhenana nunc testetur, et quod
V non satis dignum tantis virtutibus esse videatur, quautarum
adiniratiouem declaraturi sumus. Quamqaam, si Hcet vernm
fateri, non tam alienum, quam cuipiam fortaase videatur, ab
Illius potissinium Viri praestantia liaberi boc ipsum, in qito
elaboravimus, argumentum debet: quandoquidem vix exstont,
quae cum Illius laudibua rectius quam luculenta PiBistrati
Ptolemaeique Pbiladelphi exempla comparentur. Quofl Ille,
81 in regio loco collocatus fuisaet, haud scio aa etiam aiipe-
riiHMct, in bac autem, quac ei contigit, vitae coudicione re-
giae proxima dici potest aemulatus esae felicissime: tantus
iii Illo erat nun amor tantum artiam litterarumque, aed lit-
terae ipsae, tanta in omni genere ingenii libcralitas, tanta
rerum admiuistrandarum intellegentia. Circumapicitedam,
quid sit illud, cur inter cultissimas gentes principatum qum-
dam Boruasoruin civitati conseutiens vox Europae tribnKt.
Qui jiriiicipatUH cum duplici gcnere contineatur: qiu>rum ^-
terum in litterarum ipsarum Hore ac robore ceruitur, altc-
rum in iustitutione publica per singulas anipH imperii tems,
urbea, oppida, pagos aaluberrimo consilio aequabiliter ]«■
tente: has duas res nunne videmus iam etiam exterorum
quotcumque sapere se vohmt, admimri, collaudare, iuiitan
uon aine aliqua invidiae signilicatione? Cuiua rei docujiiento
non mobile tantum et a.<1 praestabilia quaeque subito cnai
LATEINISCHE BEDEN. 641
fervore amplectenda paratum ingenium Francogallorum est^
clarissimo misso philosopho nostrarum laudes scholarum ali-
quot abhinc annis testificatorum: documento est diuturno
expergefacta languore ipsa nobilis gens Britannorum, sibi
sola placerC; soli sibi plaudere per plurima saecula solita^
sed cui nuper, ut accepimus^ rei scholasticae suae labem non vi
alius nisi Borussicae disciplinae comparatio persuadere coepit.
Haec igitur tanta beneficia cui tandem accepta refert respu-
blica nisi Regi Optimo Fbiderico Guilelmo III et, cuius Ille
consiliis post immortaliter meritum de bonis artibus Guilel-
mum ab Humboldt per plurimos annos usus est, Carolo ab
Altenstein? Qui quid quibus viis ac copiis instituerit prae-
stiteritque, nec volo nunc nec possum singillatim persequi:
nec indigere hoc uberiore explicatione videtur, quippe quod
in oculos quasi sua sponte incurrens multorum praeconiis
praedicatum sit multifariam, adeo ut illius quidem praestan-
tiae persuasio vel eorum mentibus paullatim inhaerescat,
qui aut naturae vitio hebetiores ad iudicandum aut vitae
condicione ab optimorum studiorum tractatione alieni sunt.
Quodsi non quid, sed quo illud animo atque consilio insti-
tuerit, quaerimuS; id facile intellegimus esse eiusmodi, ut
recte perspectum in multo maiorem Yiri immortalis admi-
rationem rapiat, gratiarum actionem ut multo ampliorem
postulet. Namque artium litterarumque curam cum Alten-
steinium dixero animo vere regio suscepisse, sic demum
uno cunctas partes nomine recte comprehendisse videor.
Animum autem vere regium eum dico, qui a triplici potissi-
mum vituperatione liber sit, quarum una solet vel in cele-
berrimos bonarum artium fautores illustri in loco constitutos
cadere. Horum enim quotusquisque est, quin de artium lit-
terarumque incrementis sollicitus suo magis nomini quam
ipsarum saluti, quam reipublicae utilitati consulere animum
induxerit; quin beneficiorum illuc collatorum si non maxi-
mam, certe non minimam partem ad suam potius vel laudem
vel voluptatera rettulerit; quin, ut breviter dicam, artium vii
litterarumque patronus vel haberi ostentationis , vel extemi
splendoris caussa esse voluerit? Cum qua perversitate si
vel comparare tamquam longissimo intervallo distantem AI-
FB. BITSCHELn OPVSCTLA V. 41
6*2 LATEINISCHE REDEK.
tenateinii generoeam simplicitatem aggrediar a simulationis
vanaeque iactantiae levissima suspitJone alieuam, verear sane
□e eermo meus non tantum improbetur sed merito contem-
natur. Cognatum cum hoc aliud est genua eorum, qui, qnod
uuiuB alicuius disciplinae auayitatc artisve dulcediue miritit.v
allecti in illa toti essent et. quesi habitarent, studiiim et
operam ad illam colendam; sustentandam, pramoTendam om-
nem coDtulerunt. Quid autcm mirum, in ea re operam cn-
ramque te consumere uon mcdiocrem, quam quidem in deli-
ciia habeas, ad quam insita uaturae voluptat« traliareV
Contra quid laudabiliua, quam, quorum tpse non sis amao-
tissimus, ea quoque, quod salutaria, quod lionesta esse intel-
lexeris, te amplceti tantaque et liberalitate et providentia
adiuvare, quasi in intimo sinu foveas? quae virtus cum inter
rarisBimaB sit mortalium, tum vere regia iure optinio habe-
tur praeter ceteras. Atque hac virtute quis iguorut Alten-
steinium, quamquam elcganttsaimae subtilissimaeque ac vero
etiam uberrimae eniditiouia Virum, tam fuisee inaiguem
quam a pravae doctrinae laude nticctanda alienum? Denique
noBtrae potissimum aetatis memoriam cogitatione repet«Qti
mihi occurrit tertium quoddam illorum genus, qui et vani
splendoria et ambitiosae eruditionis oateutationem procul
habentes, publicae saluti uuice prospicientes, quicquid artium
litterarumque ad comparandas vitae cottidianae sive eom-
vtii moditates Bive necessitates, quicquid pertinere ad communes
reipublicae utilitatea videatur, tautum atudiose suscipian^
benigne foveant alautque impeusiore cura. Quorum alii in
eo artium litterarumque fructum omnem rcponere solent, ut
civium adeoque ipsarum civitatium fortunae opificiorum in-
duBtria adiuventur, agrorum cultura provehautur, inventomn
aollertia augeantur, commerciorum negotiornmque usu ampli-
ticentur. Ab alia parte commendare doctrinam eos audimo^
qui nou pauUo magis sapere Bibi visi publica litterarum con
publicos civitatis miniBtros futuroiique mtigistratus formutdM
erudiendosque sibi persuaseruut et his poUssimum finibu
artium et disciplinarum cum commoda metiuntur tT.i«-*i
tutionem circumscribuut. Qualea utilitates ■
cundarias dicimus et tamquam adventiei
LATEINISCHE BEDEN. 643
quis^ quamnam yeram existimemus et aeternam utilitatem^
. uberiore oratione exponendum putet et disceptandum tam-
quam dubitatum^ quod esse confessum et exploratum uno
ore ii omnes, quibus haec scribuntur, clamitaturi sint. Ec-
quis autem^ cum sua caussa colendas, propagandas, exercen-
das litteras breviter dixerimus et populariter, vel tantisper
dubit^re ausit^ quin huius ipsius existimationis persuasio
magnanimo Altensteinii pectori et tamquam intimis medullis
adeo insederit; ut nullo alio ex fonte, nisi ex illa potissimum
mentis liberalitate, repetenda sint quaecumque Ille in hoc
genere umquam instituit, iussit, suasit, iudicavit? Nec enim
curiose anquirenda exempla sunt, sed in propatulo posita.
Nec tamen gravius argumentum aliunde licet quam e scho-
larum rationibus cum reliquarum petere tum harum, quae
quod olim ab collegiorum universitate nomen traxerunt, idem ix
hodie ab litterarum universitate merentur. Etenim haec
ipsa studiorum varietas amplissimum complexa disciplinarum
orbem num cui dirigi ad certa vitae genera videri potest?
Nimirum civitatis vel commodis vel necessitatibus ut satis-
fierety tantis opus erat, quanti in singulas provinciarum 60-
russicarum universitates sumptus erogantur! tam lauto litte-
rarum omni subsidiorum genere instructissimarum apparatu!
tanto lectissimorum virorum numero eorumque in unum cor-
pus iunctorum communique collegii vinculo sociatorum! hac
denique^ id quod summum est, erudiendi et subtilitate et li-
bertate, quae nec capita decerpat quaedam nec cuiusquam
arbitrio pareat; sed cum ad interiores litteras usquequaque
penetret in ipsasque rerum caussas sese insinuet, tum nullis
nisi veritatis limitibus umquam circumscribatur.
Hoc igitur animo qui artium litterarumque curam sus-
ceperit, eum demum consilio agere vere regio concedimus:
hoc consilio qui egerit, eum solum aetemam laudem sibi
peperisse iudicamus nomenque immortalitati prodidisse. Ta-
'laniqpe habnimus quem vivum nobis gratularemur nostranim
Altensteinium, iam nobis ereptum cx animi
^m tanta pietate, quantam vix capere
rt brevis, quam hic locus poscit,
ffravissimi argumenti uber-
41*
r
644 I.ATEINISCHE REDEN.
tatem ullo modo exhaurire animum iuduserim, ut et miBm
tantum partem provinciae digmtatisqiie ampliaeimae tetig«-
rim, neglectis iia omaibuB, quae a meo captu alieniora cum
ad religionis cultuin ecclesiaeque rationes tum ad reruiD
E medicarum administratiouem spectaut: et vel dc illa partr
tam summatim dixerim, ut non vos edocere potius quaai
quasi scintillas quaedam iii vestria aniuits oxcitare voluerim,
quas vestra cura foveretia vestroque in sinu altas exardescere
in clariora iumiua pateremini. Confidimiis tameu fore. dI
eorum aliquis, quibus haiuire ex ubcrioribus foutibus h. e.
ex actis ticet, admirabiiis Vtri memoriae debitum bonoreiD
persulvat Uliueque imaginem adumbret plenam. iiinceram, H
ita ad vivum expressam, ut et iram et studium procul lia-
beat: neque enim vel boc indiget vel illam vera virtus eat
cur extimescat Quod qiii in se susceperit, dubitari neqnit
quin plurimorum desiderio iusigniter sit satisfacturus.
4.
Oratio de comparatione iater Fridericos Guilel-
moB 111 et lY iitstituenda habita die ITT m. Anguati
a. 1842.*)
1 Rediit ille dies, atiditures suo quiaque loco spectatissiuii,
quem cum olim habuerimus commuuis laetitiae indicem,
brevi ex tempore couversum in tristia desiderii piaequc me-
moriae testem dolemus. Kt sensus qutdem Iiic ommum itii-
mis iniixus non erat profectu verendum ne umqiiam exstiii'
*) [In publiciim iaiu prodiit haec oratio prooeiiiii ioatar iudid
Bcbolarnm Bonnenaium hibernarum a. eiiii^icccxxxxii et xxxxin prw-
fixa hia qnidem praemissia verbis: 'Prooeminndi cnm neceBHitas uigeatt
deait otium, proeter conenetuiimein noatram non e commnsibai liUem
petito scribcodi nrgamcnto in tccolenda memoria Rkgis AvovsnaBait
Dm FniHEnin Qvii.ni.iii III Tcrsari visnm est, Accipite igitnr, o»-
riBsimi commilitoncB, cbartis cotiflignata, quae in lllina laiidem «ji
citer et popnlariter, dod ambitioBins qooesitiB orationia lanunJblM,
d. lil Non, Ang. coram vobis diximuB: intuemini praeclAriBsii
emplam , aemulamini (quantnm quidem principem aeniBtsr*
ConcesBnml, virtiitisqup illinc incitimentnm petite. Valftlo.'
LATEINI8CHE REDEH. 645
gueretur, etiamei publicae BigDificationis sollemnitas nulla ac-
cederet. Sed tamen eam cum illorum Tirorum sapientia,
quibuB Dostrae res curae Bunt, et constituerit et perenuem
CBse Toluerit, Don poteat boc uon recte et salubriter institu-
tnm videri. Primum enim pietas hoc efflagitabat, ut, cui
haec litterarum nniTersitaB plura deberet et maiora quam
ceterae bonarum artium sedes beneficia, ei lionos quoqne
luculeutior ab eadem haberetur. Nam cum reliquae conser-
Tatorem sanequam liberalem clemeDtemque Divvu Fbideri-
CVH Gtilelmvu III Tenerentur, at haec uosira et coDserTa-
torem et conditorem suspicit, eiuaqne singularis gratiae non
habet nisi unam sociam. Sed quod pietas fl^tare, idem
auadere et commeudare hoDestatis studium Tisum est Per-
tinet eDim hac illud communi sapieutium voce comprobatum,
qnod cum boDomm hominum eorumque carorum, tum multo
etiam magis magDOrum Tirorum, quorumque rita in cod-
Bpectu omnium posita fuit, — horum igitnr quod recordatio
habetur incitamentum virtiitis et voluntatis certissimum fir-
mamentum. Ac fuit hoc iam veteribns persuasum: quos con-
stat statuiB monumentisque positis virtute praestantium ei- it
Tium et hoDorem prosecutos esse et memoriam coDserTasse
duplici quidem consilio hoc: primum quod id deberi raro
praeBtantiae humanae exemplo Tideretur eaque re simul grati
animi testificandi desiderio eorum, qni superstites esBent,
aatis&eret; deinde ut ceteri ciTes haberent quam intuerentur
tamquam TiTam imaginem eamm virtutum, quas et admira-
rentur et assequi aemulatioue studerent. Laudabile sane in-
stitatam: sed laudabilius etiam boc nostrum, eo quidem lau-
dabilius, quo efticaciora sunt quae ia meutes sese insinuaut
qaam quae incurrunt in oculos, quoque propius ad Teram
rerum naturam, uon exteruam tautum TCritatiB speciem,
Terba et oratio accedunt quam simulacrorum artificia. Hoc
igitur par est credere illos quoque spectasse, quorum man-
dato huc hodie conTenimuB. Qui quo maiorem Tim esse
huius laudationiB Toluwuntj eo graTius mihi munus imposi-
tum Heutio et. i'iii vix a me ftattsCnetitm iri sjierein. Nolo
Bonsueto oratoribuii more iu exciisaiiLla vivium imbecillitate
lea morari. Qaa eUi Mtam noD poase Tf 1 horum aollemnium
LATEIN18CHE EEDEM.
1
646
dignitatem vel TestrEim, auditores, exspectationem uUo modo
exaeqiiari: nec est enJm in nobis idonea orationis facullu,
nec si qua esset, pariirc iusta sentontiannn lumina per utii
penuriam liciiisset: tameu ab liac quidem parte, ut libeie
fatear, timidum una facile cousoletur i'ogitatio, imprimis illa
appusita quae vel minus iiistructo ab diceudi arte aniiiiaia
et vire)^ addat: consoletur ipsius argumeiiti, in quo Tem-
mur, insita excelteutia. Qua sperare liceat ut quantaTia ora-
toriB mediocritas egregie compenaetur et a rerboruni tenui*
tate ad rerum pondus aiidieutium voluntates traducantur.
Nec magis illud profecto verendum, ne vel laudund! mtiterjs
umquam deticiauiur vel panim varietatis ea laudatio liabitun
fiit, quac quotannis eoram iisdem auditoribus rediutegruida
sit. Hive enim imperii praeclare gesti gluriaui pcrsequimnr
bellica virtute nou minutt quam animi constantia partBin in
ipsaque communt Europae clade imprimis couspicuam: m
Bpeetamus Wtac domeuticae inuocentiam, morum iutegritateint
pieiatiit non fucatac simplicitatem, iustitutorum sanctimoniam'
sive pacis artes litterarumque decus pari muuifieentiae ni-
pientia adauctum contemplamur: quis est quaeso, quin non
tantum caritatis et veneratiouis causaani gravissimam, sed
etiam iuexbaustam debitae laudis materiam varietatemqne
inventam, aemulatiouis autem luculentissimum exemplum
propositum esse ex aniiiii senteutia profiteatur? tied tamen,
faaec ut siut ita uti diii, uibilo minus difScilis est mortuo- ||
rum laudatio, idque noD unam ob caussam. Nam pHmaui
quantuscumque spleiidor est earum rerum, quas recordetDur
praeteritas, tamen eas ipsas non patitur uatura bumuit
enitescere prae praeseutibus, sed ad recena gostoruui atlmi-
V rationem ingenito invitamento rapitur ex corumque cogita-
tione praecipuam aolet voluptatem capere, Quud quidem
inde a Phemii Homerici Telemachique temporibua commntiij
couseusus probavit;
Tiiv T«P tioibf|V (jdXXov ^TTiicXEiouc' fivepuinoi,
liric dK0u6vT£ca vtuiTaTri dfiqjmeXqTai.
Id autem cum a vatibus et poetis rectissime etiam ad orft-
tores transferatur, facile intellegitur quam sit insuavia eiof
LATEINISCHE REDEN. 647
condiciO; qui tamquam legitime constitutus laudator temporis
acti prodeat. Quis est enim yestrum^ quin lubentius in eius
imagine Regis oculos defixerit, quo yivo^ quo praesente^ quo
vigente laetamur^ cui praeclara debemus^ a quo praeclariora,
liberaliora exspectamus: quando ea est generosorum indoles
animorum, ut non possint in media yia subsistere, sed quo
luculentius exorsi sint^ eo gloriosiorem ad finem ipsius na-
turae necessitate quadam pergant. Tantum in hoc genere
yalet exspectatio futuri. Quocirca non est mirum^ quibus
quotannis orandum est Idibus OctobribuS; iis paratum esse
audientium plausum: at nobis parandum^ at nobis quae-
rendam approbationem yestram captandamque beneyolentiam
esse. Sed aliud quiddam accedit longe etiam grayius^ cur
non tantum immune sit facinus (ut cum priscis hominibus
loquar), sed etiam lubricum et propemodum dixerim inyidio-
sum; laudare regem defunctum^ cuius is sit filius superstes,
qui cum multis yideatur — quidni enim libere profitear? —
patemam gloriam non ambigue obscurarC; tum diyersissima
sane indole praeditus est. Itaque cum aliae et ex parte con-
trariae iu utroque yirtutes emineant, nonne yerendum est,
ne quod in illo laudes^ yideare in hoc desiderare, quod in
illo yel maxime probes^ propemodum improbare in hoc^ at-
que ita de debita Patri Patriae reyerentia aliquid detrahere
irreyerentius? Possum sane yideri^ et yidebor fortasse si
qui malitiosius orationem meam interpretentur: sed idem
recte iudicantium et sine iniquitate interpretantium beneyo-
lentia adeo confido^ ut ex eo ipso genere reliquae orationis
meae argumentum petere apud me constituerim.
Laudare in Fbiderico Gvilelmo III consueyimus sim-
plicitatem summam atque ingenuitatem^ laudare consiliorum
considerantiam et circumspicientiam^ laudare agendi pruden-
tiam, animi constantiam, yitae frugalitatem ac parsimoniam^
morum modestiam, rerum omnium continentiam atque tem-
perantiam: et est haec profecto laus iustissima et plurimum
habens approbationis, atque imprimis raro inter eos oxemplo,
quibus in manu potestas. Quodsi iisdem nobis ea praedi-
canda sunt^ quae in augustissimo filio maxime admiremur et
praeter cetera suspiciamus^ numqui illas potissimum yirtutes
648 LATE1N18UIIK RKDEN.
celebrahimus? Non ita 8&iie; sed ingeniuin laudabimiu, «ed
tIiu iutellegeutiae, eruditioiiis, eloquentia^', sed aniiiii nobilii-
■1 simo apiritu incaleacentis vigorem, fervorem, ardorem, nd
consiliorum geuerositatem atque escelsitatem, sed sentiendi
agendiqiie liberalitatem cum iusta contidentia sociatam, ritu
denique niorunique urbanitatem, elegantiam, magnific«Dtiam.
Ergone vel debitas laudes invidiosius exteuuare vel meren-
tiae ofiicio deesse exiiitiuiabimur, cum minus in generoflissi-
mum Priucipem paternaa quam suas virtutea caderc diieri-
mus? Quas quidcm, quae qualesque tandem et quantae aiat,
non potcriuius vel pleniu^ cognoscere vel rectius aestimtre
quam e diversi generis comparatione. Comparare enitn
inter ae, quae et iu aimilitudine dissimilia aunt, et siniilia in
dissimilitudine, id vero est eiusmodi, ut et hominum meDhis
illuc potissimum usquequaque trahantur et tamquam invitae
rapiantur, et in quovis genere veritatis indagaudae certioi
via nondiim inventa sit. At vero habet haec compantio
cautiones suas, quaii priusquam accuratius deliDieris, nihil
fiDgi periculosius, nihil luagis putidum quam illud ipsuoi
comparandi studium poteet. Ac teviua est, quod in hominua
certe vitis comparaudis non illa potius spectanda dicimuB,
quae ad similitudinem aliquam referri pogsint, quam iiMU
diversitatcs et discrepautiaa eruendas et diligcnter iutcr se
distinctas aperta tn luce coilocandas. Nam Illud quidem
nullam fere habet cointneiidationcm, sed plerumque Iusub est
qnidam ingenii; fructuuaum soliim est alteriim genus, imde,
quot quamquc iuter sc diversae vtae vitae humanae pateant
honeste degendae, iutellegatur. Bt perspexerat hoc iam e
veteribiis is, cuius nobilissimiim exstat exemplum vitiirtun
iater se comparatarum, riutarchns, qui identidem, uon id
sibi cxplicandum videri, quibus illae rebus cougruereut, sad
quibus differrent, scite signilicavit. Inied gravioris momenti
altera caiitio est, quae non tam spectat ad comparandi mo-
dum quHin ad consilium conipBrantis. Atque po in genere
non possumus non iiotare pravam consuetudinem quandam,
quae dici nequit quam ct pervagata sit et pemiciosa. Qaippe
co fere propensos esse hotninum animoa videmus, ut binomm
hominum inter se comparatione facta, uter utti praeatet,
LATEINISCHE REDEN. 649
ef&ciant: idque peryersum debet comparandi studium yideri,
xiisi quidem non in simili tantum^ sed prorsus eodem in ge-
nere ii quos compares yersentur. Ita^ ut exemplo utar^ bi-
norum yirorum bellatorum uter maior exstiterit, poterit recte
quaeri: nihil enim nisi una fortitudo spectatur; minus com-
xnode plerumque, e binis imperatoribus bellicis uter praestet:
alias enim imperatoriae yitae condicio facultates praeter for-
titudinem requirit; inepte autem agat; qui yel regum bono-
mm yel ne eiusdem quidem condicionis hominum praestan-
tiam, quae plurimarum partium societate continetur, tam-
qaam modulo aliquo metiri instituat eo quidem consilio, ut,
utrum utri praeferat, definiat; talique in iudicio quasi re
bene gesta acquiescat et id quod res sit se scilicet repperisse yu
laetetur. Sua sponte apparet non de iis nos loqui; inter quos
nulla omnino similitudo intercedit: nam quis nisi male sanus
cum yirtutibus opposita eis yitia componat? quis eos, qui
ipsis bonorum malorumque finibus discreti sunt; ut cum Ti-
berio yel Caligula Titum yel Traianum conferat? Verum,
ut mittamus quae suapte natura absurda sunt, non absurdum
quidem dixerim, quod in scholis saepenumero, Philippusne
an Alexander praestet, disputare adulescentuli iubentur: sed
probabile; sed fructuosum yideri ne hoc quidem potest; multo
minus potest, quod memini praeceptorem ceteroqui satis pro-
babilem propouere, ut exploraretur, utrum e yariolarum yac-
cinarum insitione an e machinarum yaporis yi motarum in-
yentione plus utilitatis in hominum yitam redundasset.
Atque haec non dubito quin multis yestrum, auditores,
satis exiliter disputare yidear et fortasse huc parum accom-
modate. Et tamen eadem ad nos propius quam quispiam
putet pertinent. Eoruni enim, qui litteris yitam et studium
suum dediderunt, quotusquisque est, quaeso, quin aliquando
suam cum ceteris disciplini^ ita compararit, ut suam unice
probaret, prae sua reliquas fastidiret? Quod cum de disci-
plinis uniyersis tum de singulis partibus dictum yolo. Yehit,
ut e meis studiis exemplum promam, quis non meminit
acerrimae illius conteutiouis, qua alii unius linguae indaga-
tione yeram philologiam contineri arbitrati eos despicerent,
qui positam esse in rerum potisaimum tractatione dictitarent,
650 LATEINISGHE KEDEN.
rursum hi despicatui ab illis habiti? Neutrum profecto c(^^]
siderate. Namque etsi iure sane meritoque pro se quis^^i]
id amplectitur, quo innato animi impetu et praecipua del«
tatione ducatur^ recteque altera ex parte antiquitatium
plorandarum et pervestigandae linguae studia inter se
feruntur, et quae utrorumque propriae sint commendatio]
dispicitur: tamen eam debet haec comparatio vim habere^
utramque cognoscatur partem tantummodo esse plenioris
ciplinae^ nec nisi consociatis utrimque studiis posse ad i]
finem philologiae peryeniri intellegatur. Non comperi eq^ui-
dem simile quiddam in ceteris disciplinis fieri: nec eium,
quantum quidem sciam, vel in theologia dogmatum inier-
pretes contemnuntur ab hermeneutis^ vel iuris publici doc-
tores a privati scrutatoribus ^ yel a physiologis chirurgisire
pathologi, yel zoologi herbariiye a chemicis, yel antiquamz^
historiarum enarratores ab iis qui in medii aevi proxim^^
rumve saeculorum rebus gestis yersantur. Quae quidem e:
empla etsi minime nos fugit yalde esse disparia, tamen
tum similitudinis habent omnia^ quantum, ut hic commemor^
rentur; satis esi Itaque yidetur illud^ quod improbabamoi^^
proprium philologorum — non esse, sed fuisse: quando paa^^
cos esse suspicamur qui non liberalius sentire hodie didice-
yiii rint. Sed tamen ne sic quidem ab ista reprehensione cete-
rae disciplinae liberae sunt. Quodsi enim a partibus ad
ipsa genera pergimuS; nec, quae fieri constet^ obstinatius
negamus, primum fatendum est hac potissimum aetate non
mediocrem et inyidiam et obtrectationem inter reliquas dis-
ciplinas cunctas et eam intercedere^ quae dum se cum illis
coufert^ longe potiorem iactat et tamquam domina quaedam
in servas superbire consuevit: quam quidem quis docendus
sit non aliam atque philosophiam esse^ iusto saepius parum
illam memorem^ quam et inani^ et fallax ipsa sit sine ple-
nissima singulorum cognitione^ parum memorem, ut uno
verbo dicam, exempli Aristotelii? Quamquam nequaquam
infitiamur uon multo minus ab altera parte eo peccari, ut
non satis reliquae artes^ quam sine philosophiae lumine cae-
cutiant^ persentiscere yideantur. Kursum autem hae ipsae
ttioni convenienter in duas partes dispescantnr: qua-
LATEINI8CHE BEDEN. 651
Tom alterae naturam quam proprio nomine yocamus, mentem
humanam sibi investigandam alterae sumunt: hic quoque
propria esse ambitioso illi comparandi studio sedes solet. .
Nihil enim frequentius usu yenit; quam ut yel physicis nu-
gas tractare infructuosisque quaestiunculis et ab vitae hu-
manae usibus alienis delectari philologi, historici, iureconsulti
yideantur^ yel prae physicis hi semet fastidiosius efferant^
quippe tanto suas disciplinas pluris facientes, quanto corpori
mens et animus praestet. Qualia iudicia mihi quidem tam
insipida yidentur tantaque esse tamquam pestis doctrinae,
ut ex animi sententia perhorrescenda et homine liberaliter
educato prorsus indigna censeam, atque adeo omnium pri-
mum^ simulatque de homine litterato^ quem nondum norim^
mentio iniecta sit, sciscitari illud soleam^ quae penes illum
sit ceterarum, in quibus ipse non habitet^ artium litterarum-
que existimatio: qua quidem re certissime yidemur veram
doctrinam politioremque humanitatem censere. Non impedio
ullo modo, id quod iam signiiicabara^ quominus sua unicui-
que ars cara sit praeter ceteras: et est nobis profecto tam
cara philologia^ ut nihil supra; sed et potest et debet ea
caritas cum ea liberalitate esse coniuncta; quae meritos ho-
nores alienis studiis tribuat omniumque demum consocia-
tione (quae in unum mortalem non cadit, sed mente tantum
et cogitatione comprehenditur) id effici intellegat^ quod non
nimio iutervallo ab ipsa notione scientiae et intellegentiae
distet. Ergo detestamur et abominamur ambitiosas illas in-
solentesque contentiones, quibus de principatu quodam velut
philosophia et disciplinae historicae certarunt iniquissime:
quarum quidem mutua ratio non est alia, uisi quod viis
diversis^ sed iis aeque necessariis; ad eundem finem conten-
dunt^ qui est inveniendi veri: ceteroqui ne a rerum quidem
argumentis diversis proficiscuntur, sed in iis pariter versan-
tur^ quae omnino cognitioni humanae subiecta exstani Nec
theologia sicubi principatum quendam affectat, magis tolera- ix
bili fastu agit: deus enim, ut paucis complectar^ in omnibus;
et quaerimus deum omnes: ad euudemque perveniunt^ qui
dum id agunt, ut rerum varietatem sive historiae luce illu-
stratam sive mentis acie enucleatam animo comprehendant,
662 LATb:iNI8CIiK REUBN.
non aaiie Bolent sine ulla iiitennissioDe de deo cogitare, id
quod ille nc postulat quidem: itemque altera ex parte qtii
illud ipaum, ut deum quaerant, spectaut et moliiintur, noa.
nisi per easdem has ambagea, in quibus cum yolaptate reli—
qiiae litterae morantur, id quod Tolunt assequuntnr,
illuc pervcnirc omnino nequeunt. Hinc ut ad eas arteB de-
flectam oratiouem, quaniui opera sub senaus cadiint, qniil
potest utilius esse ad singularum vira et fines cngnosc^ndos.
quam diligens earum comparatio? Contra aapere au ineptire
dicemiis, si qui vel ptcturae musicam, vel musicae sculptu-
ram longe antepoaeudam iactent? vel si quae cdi
possunt similia tum communi usu vitae cottidiamie ereniunt.-
Quodsi aliqnanto etiam latius exFipatiamur, quid est tandem »
quo rectiua quam olira de ipsa poesi deque veteris recentiB —
que memoriae poetis cum cxteris tum nostrutibiis iudicara
didiciraus? Nihil profecto aliud, nisi quod pravo uti com—
parandi studio dedidicimus. Fuit eoim id tempus oiim, quc^
suae potissimum conauetudinis, suarum opinionum, suorunr^
et morum et exemplorum angustiore et exiliore meQiiufM
nihil singulae cultioris Europae gentes nou metireutur: qac:
cum suo ipsarura genere quidlibet, quantumvia diversa
omnium condicione natum factnravc, conferre, nihil nisi
eandem normam sequeretur, tolerare, nedum probare,
se Bcilicet funtem, exemplar et auctoritatem piilcri
omnem easc gloriari consuevissent. Quo in genere
praeter ceteras victna nobis gens Francogallorum fuit,
quidem in generc pusillo: nec mirer si qui etiamnunc nuig —
nam dictitent. Atqui hanc omnee nunc consentiunt caussBn»
fuisse, cur nec siue studio veteres poetas, Graecos masim^
(quoB ipsos et illi cum aolos ease imitaudoB tum ae ninii-
nim assecutos ease arbitrabantur, et nos aeternos humani-
tatis magistros veneramur), nec sine ira recentioris aetatis
prineipes poetaa aestimare valerent: cuius rei luculentiBsim»
documento poesis scaenica Britannorum exstat, ct diversis-
siraa et perversissima iudicia oxperta diuque miris ingenii
semibarbari portentis scatere visa, Ergo gratia habcndt
eorum virorum intellegentiae , qui, divini ingenii Goethiuii
perapicacissimi interpretes, excutere nos praotudicatanim
\
la rartu^Hl
lisi W^^^
LATEINISGHE REDEN. 653
opinionum tenebras iusserunt et libero iudicio diversissimas
artis formas suspicere docuerunt, quae una sane pulcri yeri-
que notione comprehensae yarietatis quidem fines habeant
nullos. Quod cum apud animum reputamus^ non possumus
quin eius viri praesentiam nobis gratulemur^ qui in illo ge-
nere princeps longe praeclarissimo exemplo^ quid esset recte
comparare^ monstrayit: quem si nomine appellem^ yeren- x
dum sit ne et ipsi displiceam et edocere yelle doctos yidear.
Nunc ut eo unde deflexit oratio reyertatur, satisne mu-
nisse illam sententiam existimabimur, qua abstinendum prava
eorum principum cofiiparatione dicebamus^ quorum alterum
patriae non potestatis tantum, sed laudis^ sed caritatis here-
dem yeneramur^ alterum piae grataeque memoriae religione
hodie colimus? Qui si diyersa etiam in ea parte regii im-
perii sectati sunt; quae ad nos propius pertinet^ in artium
litterarumque cura^ nihil profecto inde caussae repetemus^
cur altero alterum yel praestantiorem habeamus yel nobis
cariorem. Ac sunt illi sane etiam in hoc genere yalde dis-
pares: quorum alter, quod litterarum suayitate artiumque
dulcedine mirifice allectus totus in illis ipse est et quasi
habitat^ praeclari ingenii studium et operam ad eas colendas,
sustentandas, promovendas prorsus singularem confert; alter,
si yerum yolumus fateri^ non eas praecipuis in deliciis
habens nec insito naturae desiderio ad eruditionis potissi-
mum studia abreptuS; ea tamen quod salutaria, quod honesta
esse intellexerat, amplexus est^ tantaque et liberalitate et
proyidentia adiuyit, quasi in intimo sinu foveret. Quorum
neutrum est eiusmodi, ut per se solum sit et unice praeter
alterum probandum^ utrumque ita comparatum, ut^ modo
fines quidam certi ne migrentur, quos ultra citraque nequit
consistere rectum^ insignem habeat regiae yirtutis commen-
dationem. Neque enim yel ab altera parte ullo modo eam
doctrinae laudem affectari yidemus^ quae regiae dignitatis et
temperantiae^ yel eos sumptus impendi, qui aequabiliter in
omnes ciyitatis partes diffusae administrationis modum exce-
dant: nec profecto Friderico Gvilelmo III ea deerat libe-
ralis institutio^ quin litteris eatenus imbutus fuerit^ ut^ quanti
essent aestimandae^ qua ratione subleyandae^ quem ad finem
654
LATEINISCnE BEOEN.
dirigenda^ , HapientisKime perspicerei eBmqae perBuaaioDem
iDuiiifireiitiasimoruiii facinoriim multitudiae admirabileio Jn
modiim compro&aret. Ergo gratulemur iiobis hanc sensuuiD
disaimilitudiucDi potius c|uam, utri priores deferamus, rime-
inur, et Bingulari benefinio divini nunjinis oobis impertitaoi
laetemur: nam ct in hominum vitis et in regnorum Ticissi-
tudinibus per contraria itur ad id, quod sit perfectum vel
a perfecto qnam proxime absit: ipsam autem mediocritateia,
eam quidem quam auream recte et rectius quam suani iJlsm
Horatius dicas, Jiberam itlam a vitiis, virtutes autem in u
omnes complexam, mementote uniua fisse nuiuinis iliTini,
mortalium generi detiegatam. Diii,
Oratio celebrandae memoriae Guilelmi HumboUtii
liubita die 111 m. Augusti a. 184^.*)
V Anno proximo, auditores suo quieque loco spectatisaiioii
cum in huuc suggestum escendixaem, compararemque cdis
-odiit haec oratio, prooetnii init&r pi
Rinni aestiTftrum a.. cioijcrcxxxxni ,
•) fin pnblicum
Gia indici scholarum
qnidem praemiasa praefaUone ;
''i^uod iterum vobiE, cainsBimi commilitonea , prooemii looo 01»
tiancQliim propouimuB, babitam eam recolendae enperiore aniui ma
moriae avgvstis.siid hvivs vsivkrsitatis ccinditoris Drri FaiDe
sici OvxLRLMi III, id Dolite in eam jinrtem interprctari, tamqBan
ambitiOBius cODtenderc cnni ea nntveraitate litleranim Tetimus. cmni
etai exemplum imitari per sc non (lotest indecornm eaee, t*mel
longe diverBa eo in geuete condicio est. Nam cnm princeps piitriM
nostrae uniTeraitas constjinti sane usa hoc ioatitutuia babeat dintima'
i|ue consaetndine sancitnm, nt, quae qnotaiiniB roram freqaenti andi-
tormn corona sollemnes orataoncs dicantnr, mox cnm maiore etiaD
lectomm maUitndine communiccntur; eum quidem ilta morem int*
meritoque tenet, quippe oui non professor tantnm eloquentiae, mJ
idem perfectua orator contigerit, iaque tam mira ingenii et fi^rtilitaU
et viirietate pnieBtane, ut per longum annoruiu «patiam nnmqiiain
apte, noTe, graviter, et quod praecipna in laiidc ponimni, ad ritaa
naum temporumqne ni,tionea accommodate idquo fortiter et libM
diierit. Civiiia condicioniii felicitati cnm noatrom allo modo eOBfcnl
LATEINISCHE REDEN. 655
nea eorum coudicioneni; quibus in hoc ipso loco Idibus Oc-
^obribus quotannis orandum est: hanc quidem eo nomine
iraedicabam^ quod gratiae et voluptatis multo plus habere
^raesentium rerum cogitatio quam recordatio praeteritarum
loleret. Quod etsi hodie quoque sentio, tamen haud scio an
(X ea diversitate tamquam e communi fonte aliquid com-
nodi in nos redundet, quo incommodi illius detrimentum
lon mediocriter resarciatur. Quanto enim praesentium rerum
jrae praeteritis improbatio invidiosior, tanto fere suspitio-
sior viyentis yigentisque quam defuncti principis est laudatio.
^am cum facile accidat ut^ dum in yivorum laude yersaris;
«pratiam captare simulata admiratione. yideare: contra non
iabiam sinceritatis commendationem*habere incorrupta yox
post^ritatis creditur, nec profecto creditur immerito. Hoc
Lgitur nos quoque praesidio tuti non est cur uUam nobis
saspitionem declinandam esse sentiamus, cum ad eum prin-
cipem libero ore celebrandum denuo aggredimur, cuius sanctae
memoriae huius diei sollemnitas dicata esi lam enim post
tot annorum spatium, quot etsi per se pauci sunt, tamen
ereptum sibi carissimum Regem et maerentibus et deside-
rantibus non possunt non multi yideri, et ira et studium
conticuere: nec verendum est ne, quod in Divo Feiderico
GviLELMO III laudemus, vel audientium fide careat vel in
aliqnam sive immodestiae sive ambitiosae reprehensionem
assentationis incurrat. Augetur laudandi confidentia eo quod,
cum eorum, quae cummaxime fiunt, facile fallaci specie ut
sumus homines decipiamur: id quod valere in utramque par-
tem volo: de iis, quae olim facta sunt, rectius certiusque
non patiator iasta nofltri oratoris modeBtia, tamen nonc qoidem non
inepta excusatione videmur hac uti, qaod, quam subiecimus orationem,
haec eiusmodi est, ut et ipsius argnmenti excellentia oratoris quan-
tavis mediocritas compensari, et proposito virtutis exemplo veBtris
polissimum rationibus vix posse aptius inveniri videatur. Quamvis
enim subitaria opera incohatam tantum atque leviter adumbratam po-
tiu8 quam plene descriptam praestantissimi viri imaginem habeatis:
(nec enim secundis curis quicquam mutari par esae duximus:) at eam
habetis, quam perpetuo intuendo, cum admiratione venerando et pro
virili parte aemulando vix videamini vel vobis vel virtuti vel veritati
posse satisfacere. Yalete.' C. W.]
666 LATEINISCHE REDBN.
iios esistimore aut evuQtus docet aut contrarii generiii coiu-
paratio. Itaque e tanta rerum praecl&rarum varietate, quibas
Auguatisaimi, cuius memoriam recolimus, Regis virtus enitnil,
cum ilignum oratiunc argumentum quaereremus, commodnin
in mentem venit decautati sane apophthegmatis, sed qaml
omnea numeros veritatis habeat, quo uninscuiuBque iudotts
iubemur ex iis cognoscere, quibus maxime vitae conmlioniiD-
que sociis utatur. Quod quidem iu principum non aanm
V quara iu privatorum hominum rationea cadit, eoque maiorBm
illic vim babet, quo et gravior regiorum potiasiuuin anii-
corum aucturitas et vero eorundem deligendorum arbiliinm
ipsi principi Hberius. Atque habita est haec semper pne-
cipua pars Hapieutiae 'FitiDERiot Gvilelui, quod, cam i»
semet ipse, qua crat verecundia summa, parum saepe fidu-
ciae collocaret, id ille detrimentum (ai fas est detrinien-
tum dicere) ita compeuaaret luculentissime, ut intellegeutisii-
morum eorundemque lioueatissimorum virorum feliciRMimo
delectu stipatuij esse cuin eisqne admiuistrandi ttnperii muDii
commuuicare vellet. Nam si summa laua est, ne egere qui-
dem aliena ope, id quu<l quodammodo licet in diviui ingenii
principe Friderico Magno praedicare: at non ultiina lii«
est, immo prosimo ab illa intervallu distans, ut, quibn*
egeas, ea pari circumspicieutiae sagacitate habeas qai tibi
aliunde parias. Et in eo quidem quam eximio succeatu
Fridkbicvs Gvilklmvs elaboraverit, cum ipae flos et robur
diuturui imperii documento est, tum splendidissima DV
mina eorum testantur, quoa ille consiliorum admiuistros Tf
gendaeque reipublicae participes ascivit, Quorum □ominuat
multitudinem quotienscumque apud animuni lustravimus, ebi
aliis alios virtutibus conspiciios admirati sumuK, tjimeu uoat
quidam adeo excellere praeter ceteros semper viaus est, ut
iu praeclara eius imagine numquam uon summa et volupttte
et veneratione oculos dellxerimus. Cuius Himulatque Domn
dixero, ncc credo iucoiLsideratiuB illiuu potissimum reliqnit
aiiteposuiese iudicabor, nec irrcvereutius liis ipsis do debito
hoQorc quicquam detrajdsse. Quis est enim, quin caul
GviLELMl HvHBOLDTii clarissimo noininc, ut paucis coa-
plectar, et perfectae virtutis cogitationem et prop« diTini
LATEINISCHE REDEN. 657
ingenii notionem societ: quando diyinum, quicquid humanae
modnm naturae adeo excedit, ut tamquam exsplendescere
supra genus mortalium videatur^ non immerito yeterum
exemplo appellayeris. Et huius quidem yeritatem iudicii
cum et longum sit et difficile ita comprobare^ ut aut uni-
yersam yitam enarrem aut singulas praestantiae partes perse-
quar^ nescio an multo breyiore yia vestrum, auditores, assen-
sum laturus sim, si a contrario profectus, quid tandem laudis
sit quod in IUum non cadere putetis, quaeram. Aut fallor
aut yix est quod quaerenti respondeatur. Siye enim yitae
privatae integritatem, simplicitatem, fortitudinem, suayitatem
spectO; sive administrandae reipublicae acerrimam curam in-
tueor, siye contemplor artium litterqjrumque studia prope
exempta e similium comparatione: inexhaustam suspiciendi
laudandique materiam inyenio. Quarum partium primam cur
hoic potissimum loco et diei meaeque ipsius personae minus
putem conyenirC; in propatulo caussae sunt. Quodsi ab
eadem persona alienam dixeritis, auditores, yirtutis ciyilis vi
existimationem in negotiis publicis conspicuae: nec concedere
nec repugnare omni ex parte possum. Nam genus quidem
illud uniyersum etiamsi, ut libere dicam, ab homine nulio
liberaliter instituto abhorrere credam, yerum in boni civis
personam cadere eamque decere ut quod maxime: tamen non
mediocrem profecto difficultatem habet eorum potissimum
yirorum iudicatio, qui cum splendidissima in luce coUocati
omnium oculis appareant, agendi modos consiliorumque ra-
tiones densissimis taciturnitatis tenebris occultas non con-
sueverunt tantum celare, sed legitime et ex officio non pos-
sunt non dedita opera celare. Itaque quod non invenerunt,
cni rectius Humboldtiani ingenii excellentiam quam Pericleae
praestantiae compararent: id cum facile ab unoquoque, quam
sit yere iudicatum, sentiatur; demonstrari tamen nisi a per-
paucis haud potuerit, quia, quibus ille yiis et artibus ad
tantum fastigium escenderit; magna ex parte iidem ignora-
mus, quibus Pericleae yitae cursum tamquam oculis comitari
licet. Quippe hoc ipsum non sine summo dolore, qui in
rerum gestarum historia operam posuerunt suam, testari so-
lent inter antiquitatem et nostram aetatem maxime interesse,
FR. RITSCHELII OPV80VLA V. 42
668 LATEINISCHE REDEN.
ut quae olim palam et aperte agereQtnr coram populo uui-
verao, eadem hodie clam fiant vel caussas cert« habeaid
tum per se obscuras tum consulto obscuratas, es quo qui-
dem salutariuK viaum est divino numini, regi populos qQaa»-
semet ipaoa regere deque salute sua communibusque dvi —
tatis comruodia et universo iure publico et consulere ipsos
et decemere. IUe autem dolor cum nobillssimiB Enropai«
gentibus, Britannis Francogallisque, ut in his subsisUtiM
magna ex parte pridem exstinctus sit, iam nobis quoqu^
leniri coeptua est praecla^o optihi reqis beneficio, qu«
quantum et de reipubticae salute bene meruerit et gratos=<
civium aniraos sibi deviuserit, luculento tota Borussia do -
cumeuto ost, cousiliorvim provincialium detiberatlouibus cum
universis civibus liberaliter communicatis uno ore laetanai
atque exsultans. Gum quibus ut miuusculis magna compo —
nam, si celeberrimi iltius principum conventus, qul Vindobo-
nae fiiit, cjsnaultationes comparaveris, quamvis multa duum
post triginta annorum intervaltum perrepserint magis quan::^
emanarlnt in vulgus, tamen sl de siogulls legatls, quomnz:
et ingeniia et artibus summa rerum tranaigebatur, si de
ipso HvMBOr.DTio, cuius gravissimas in illo rerura omniunr
dlacrlmlne partes tuiase et siugutarem auctoritatem novimu^:^
quid taudem quibus viis ac copiis praestiterint, quaeris: viiM
tenuia vestigia quaedam praesto sunt, e quibus incerta OOD—
iectura fiat et notitia potius quaedara nascatur qoam scientii^
I baurlatur. Nec certiora fateudum eat de iis percrebruisw ^a
quae Parisiis ilte, quae Castillione, quae Itomae, Pragav^
Franeofurti, Londini egit. Tantum huc qaoque, ut exempla vir—
tutis prodeant civlbus universiB admiranda et imitanda, illuiJ
valet, quod hodle ab Intettegentisaimo quoque vehement«r non
solum exoptari desiderarique verum etiam sperari exspectari-
que videmus, ut ne publicam tucem fugiaut quae publicaruto
rerura uomen et omen babent, ueve ei, qui rerum gestamin
caussas perspicere velit, principum sccreta potius divlnaudo
iuterpretanda sint, quam aperta populorura tflatimoaia m-
tuenda. Humboldtiauae autem iudolls, qualis in admiiu-
strauda republica eminuit, tantuui abest ut iuiago iamiaBi
quaedam animo informari posait, ut ne apertus quidem vitw
LATEINISCHE REDEN. 659
carsQs tanti yiri a quoquam dum plene perseriptus sit, atque
olim demum non sine miratione patria, quae et qualia illi
debeat, sit cognitura. E quibus omnibus hoc esse consecta-
rium Yolumus, ut nunc omissa publica vita in ea parte
Humboldtianae virtutis commorandum esse intellegatis; de
qua ionge locupletissima testimonia ipse prodiderit: quae qui-
dem artium litterarumque studiis comprehenditur. Is autem
locus cum et propius quam ceteri onmes ad nostras ipsorum
rationes accedat nec superare meum oratoris captum videa-
tur, tum ita comparatus est^ ut nec per se a reliquis par-
tibus publicae priyataeque hominum vitae seiunctus sit, et
yero in tantae magnitudinis yiro cum illis longe aptissimo
necessitudinis yinculo contineatur. Fuit enim ille, si quis
aliuSy ex iis mortalibuS; quorum indoles non ex elementis
quibusdam tamquam opere vermiculato composita est et con-
glutinata, sed ea indiscreta habens in simplicis solidaeque
naturae speciem concrevit. Quo accedit, quod eandem ille^
quam in Goethio nostro admiramur, vitae rationem stu-
diorumque consilium secutus a semet fingendo^ excolendo^
perpoliendo unumquemque debere vitae conformandae initium
capere sibi persuaserat, eumque ipsum finem esse proposi-
tum singulis mortalibus statuebat: quippe hinc futurum esse
ut in commoda societatis humanae ciyitatisque salutem op-
timi fructus sua sponte redundarent. Atque hac ille via,
quam rara constantia tenuit; per universam yitam ad summa
et praeclara quaeque contendens id est consecutus, ut cum
eruditionis decore prudentiae civilis laude felicissime con-
iuncta propemodum exemptus fuisse e communi humanae
naturae imbecillitate videatur; quippe quae disparia consilia
pari iungi successu raro passa sit. IUius autem eruditionis
quanta yis et ubertas fuerit, quantum lumen et acumen
in diversissimas partes rerum humanarum latissime patens,
quanta ars et elegantia: haec si persequi explicatius nunc
aggrediar, verendum sit profecto, ne edocere velle doctos
videar. Quis est enim ab humanitate non prorsus alie- viii
nus^ quin, simulatque Hvmboldtu nomen in aures inciderit^
ilico de perfecto omnibusque numeris absoluto grammatico
cogitet, quales tam paacos aetas humana vidit, ut eo in
4«*
660 LATEINISCnE REDKN.
genere propemodum principatum teneEtt: quin de poesis ce-
tetanmique artium existimatore ab el^antiae sensu pbilo-
sophiaeqiie lumine inHtructissimo: quiii de poeta si uon per —
elegauti, at non siine uUo modo mediocri. Sed tamen haeizr^
tam diversa inter Re atudia certo communJtatis vinculo iuteMH
se copulata habuit, quod ubi indagaverimus, ipsum fontei
aperuisse consiliorum quae sectatus est omuium videbimur
Nam quo iUe tamquam fundamento operam omnem in lil
teris tonta cum gloria positam snperstruxit, illa fuit anti
quitatis Graecae Romanaequc incredibitis admiratio, co —
guitio plenissima et perpetua tractatio, quae per eiui
a prima adulescentia ad extremam seiiectutem pertinuit [iiiili ■ i
quidem feryore, immo flagranti ardore, ut difticile dictu siUA
pluGue illi baec studia au his stndiis ipse debeat. Teste^K^*
sunt quicumque do eius vita paullo diligentius rettuleruiit..^^l
tcstes ipsius epistnlae iam e\ parto (utinam omnes!) fora^vH
datae, testes numquam peritura quae iugenii sui monument^^a
praestantisaima posteritati prodidit. Germanus in illo, si iir' ^
quo alio nmquam, fuit Graecorum spiritus, cum arte simpli ■
citas, cum gratia gravitas, eum suavitate maiesta^. cum pcr— —
severaiitia urbanitas, cuni coustautia IJberalitas, humauitiii^v
cum fortitudine. Quod autem usu veuire usquequaque vide-'
mus, ut, quo quis accuratiorem singulorum scientiam siliS
comparaverit, eo rectius vim univerai generis percipiat, iift
ille quoque ita expertus est, ut, quo se studiosius in iotiiuo»
antiquitatis recessus insinuasset quoque artiorem cuin e&
familiaritatem contraxisset, eo eertius causaas et intellegeret-
et sibi persuaderet, cur illa uulli aetati non esse aetemntu
virtutia exemplar oc perennis fons verae bumanitatis de-
beret. Namque hac una voce recte complecti omnes partes
eius praestantiae et auctoritatis videmur, quam pari perii-
nacia atque adeo acrimonia alios hodie viudicare antiqai-
tatis studiis, denegare alios videmus: quando hunianitatetu
eam perfectionis coudicionem interpretamur, ad quam aequa-
biliter et ' liberaliter excultis facultatibua humano generi in-
sitis cunctis perveuire humo, qualcm naturae beniguitas tiniit,
possit Ad hanc igitiir humanitatem si propins quam veterea
illos nullam umquam gentem accessisse communis consenaus
LATEINISCHE REDEN. 661
saeculorum testatur: aut falli communis yox credenda nec
in bonis potius quam in malis humanitas censenda^ aut om-
nium temporum magistra humanitatis mater antiquitas illa
habenda est. Ergone temeritatis atque adeo stoliditatis cri-
men effugere poterunt, qui caeca sed eadem impotenti rabie
undique convolantes in ipsa antiquitatis studia nunc invehun- ix
tur pemiciemque illis et exitium minantur? Quorum cum
triplex potissimum genus sit: illos quidem prorsus hic prae-
termittimus qui, dum opificiorum, commerciorum negotiorum-
que utilitate et civitatium salutem et artium disciplinarum-
que fructum onmem metiuntur; in quaestu lucroque et hu-
manis sordibus ipsum finem bonorum quaerunt. Honestius
sentiunt; sed tamen intellegentius vix iudicant, qui nihil im-
pugnantes yel potius nihil curantes Graecorum Romanorum-
que praestantiam nihil omnino imitandum; nihil aliunde
asciscendum dictitant^ hoc quidem consilio, ut tandem ali-
quando abiecta aliorum admiratione nosmet ipsi suspicere
discamuS; nec nisi suis e radicibus proficiscens ea roboris
incrementa communis patria capiat^ quibus et ipsa concors
suisque sese legibus gubemans et timenda exteris eyadat,
atque ut uno verbo dicam, verae debitaeque eiusdemque
pristinae libertatis beatitudine, cuius unus fons iustitia, cum
republica universa singuli cives fruantur. Hoc autem ipsum
num, qui antiquitatis illius excellentiam et admiramur et
studiose amplectimur^ tam ignavi sumus ut non vehementer
exoptemus atque^ modo ne desit opportimitas^ omni nervo-
mm intentione illuc ipsi contendamus? An ei contentioni
ullo pacto repugnat; quod libertatis consectandae^ expugnan-
dae, vindicandaC; quod coIendaC; tutandaC; sustentandae pa-
triae aetemum exemplum Graeci Romanique proposuere?
An deniquC; si non improbabilis^ at supervacanea tamen ad
id, quod hodie cummaxime sit annitendum^ antiquitatis trac-
tatio omnis videbitur? Esto: largiamur quod concedimus
minime^ non habere veteres illos, quo ceteris populis quibus-
libet praestent, quicquam, nec plus quam hos ipsos in
nostras rationes valere. Ergo tantundem certe valent: unde
necessario consequitur istis quidem noviciis libertatis patro-
nis una cum antiquitatis studiis illis universam esse rerum
662 LATEimsCUE KEDEN.
ante actarnm memoriam, quam historiae uomioe complecb-
mur, ex earum rcrum orI>e sina mora esturbaodam , quibus
cum fructu et mens acui et iocitari voluntas et conformarx-
animuB liumanus adhuc creditaa est, nec in Germauiu tan —
tum creditus, scd inter eas ipsas gentes, quarum exemplonr^is
untce intueudum et sequendum inertes ilU nebulones c1au£
tant, Britannos Franeogallosque. Qui si quid praeter no^
praecipuum in re])ublica babent, uon id profecto magia i
se quam inter nos neglectis antiquitatis stiidiis debeut: qui
in geaere quantum eat, qiio noa illis potiores simus.
tura habebunt quod uobiamet invideant ab eisdemqiie rej
tant. Possum haec persequt longius: sed redeo untle pro^wc
fectus Bum. Eorum euim quae exposui verifatem etsi sati-J
X munisse ratiocinationis vi videmur, tamen si etiam auctorK
tatis pondere con6rmari postiiles, ecquae reperiri gravio: ■
quam GvtLELUi Hvhboldtii potuerit? Qui quidem tantuuM
ahest ut aubsistere posse in eo quem instituisset cursu siv^
genus humanum sive vitam populorum, uedum retro
crediderit, ut non uisi progrediendo ad beatitudinem per "
veniri et persuasiasimum Labuerit et luculeiiter suo ipsii
exemplo comprobarit: — et tamen idem, si quis alius, qoa^s
vis esset historiae, adeo perspeserat, ut et veritatis inTen —
tricem et ind^atricem virtutis vitiorumque expultricem, deni—
que vitae ducem et magistram cum sapientissimo quoque
existimaret. — Nec tamen minus ab alia ille pcrversitato
alienus erat, quam in dies aerpere latius et pemiciosius grait-
sari tion siue summo maerorc vehementique iudignatione vi-
demus. Vix enim esse credas, nisi cottidie experiare, ter-
tium geuus quoddam hominum, vel tenehrionum potius quain
hominum, qui, caecane uupiditate abrepti dicam an indolus
hebetudine praepediti, e religionts potiesjmum armamentario,
et eiua quidem religionia, quae caritatis atque veritatis at
habetur ita est, tela petaut ad Graecae Romanaeqne anti-
quitatis cum ingenitam praestantiam tum bodierna stadia
impugnauda, de ncacio quo periculo somuiantes, quod e longB
illustrissimi humanitatis exempli cogitatione atque trmetft-
tione imminere non tam virtuti et bonis moribus et pi<
qusm Chriatianae fidei sanctitati crepant: quasi vel huie^
LATEINISCHE REDEK. 663
recte eam interpreteiiiur, humanitatia vis et dignitas ullo
pscto adversetur, vel sine humBnitate illa ipsa possit suae
beatitudiiUB numeroe implere. Quodsi contra hos quoque
non videtur graviua et efGcacius dici posse quam Hum-
holdtiani exempli auctoritate: tameu hora monet, ne espli-
catias nunc pertractato eo loco, qui patet latissime nec
potest paucia comprehendi, veatra, auditores, patientia abuta-
mnr. Itaque in aliam opportunitatem hoc sat gravi dicendi
aj^umento dilato eo iam redeundum est, unde, ut rever-
teretur, deflexit oratio, ad Fridericvu Gvilelmvh III, cuius
sapientia factum, ut tanti tamque a praeiudicatis opioio-
nibua liberi vir ingenii, qualem Gvilelhvu Hvhboldtivm
veneramnr, eo in loco collocaretur, in quo qnamdiu conati-
tutus erat, pari et litteris et reipublicae cum conimodo tum
omamento fnit. Nec propter illius nbertatem tantum argu-
menti, quam non capere horae huius angustias sigaificavi-
mus, hic subsistendum intellegimus, sed etiam quod restant,
quae cum Eiusdem Regis Illius liberalitate sunt coninnctia-
sima. Dicendum enim dc iis est certaminibua, quae Ule
singulari clementia a se instituta cum studiorum incita-
meuto esse tum liberaliorem litterarnm tractationem alere
imprimis voloit. — — —
Oratio de muneribus universitatis curatorum et rec-
torum deque libertate academica ad rectoratnm in
universitate Pridericia Guilelmia Rhenana suaci-
piendum die XVTII m. Octobris a. 1846 habita.
Audivistis, auditores sno quisque loco apectatisaimi, quae,
qualia et quanta sint, quae cum ego nnnc in me receperim pro
virili parte accurauda et Deo Optimo Maximo annuente prae-
standa, tum coniuucta esse cum munere Rectoris academici ma-
ioree volnemDt. Quae non mirer si quie comparatis praeterito-
ruui cum praesenfcium temporuui ratiombiis haud paullo gra-
viora atque lucalenUo» esse senliat, qiiam iiiiibiiM explendis
bodieraae tenuitu rM|fi^niis {lar sii Qiiippe cum ipsarum
664
I-ATEINISCHE UEDEN.
uuiversitatium pristina et (Ugnitate et auctoritaU l{«ctotstu&
quoque academici quat; olim vis et poteetas fitit mapm ex
5<arte exolevit. Quod nulo iu eam partem iiiter]}retemiiii ^
quasi de illa dignitate quicq^uara detractum existimem, quao^
iiobis ipsi paramua e nulliue arbitrio HUHpensam, sed ipsa —
rum tamen universitatium tiuibus coartatam inque optimaruiczrsa
artiiim tnictatioue adulcsceQtiumque ad humanitatem infor—
matione conBiBteutem, Verum quae ultra lios fines evagalf
olim auctoritas viguit multo latius pateus eoque ipsa ilU
studia mirum quantum sublevans et corroborans, eam quia
uescit ita nunc imminutam csse, ut, si c\im prionim splen
dore saeculorum conferatur^ paene confracta iaceati' Qui
non intellegit cum universis univcrsitatis commodis, i
totius patriae salute, cum ipsarum litterarum tlore, quae i
couservaturum ampliticaturumque ex praescripto promittit er^ '
spondet, Rectoris munus aliquo saue vinculo, aed uoa i
eontineri, e quo in illas partes pleui iique necessarii fructus^
non fortuiti et adventicii redundent? Quis aummo in^—
stratui academico diffiteatur pro auctoritttte bonoria decor»
quaedam ct omamenta, pro potestat^' quaedam simulacriH
potestatis relicta esse specie magnificentiora quam gravior»-
veritateV Cuiua viciBsitudiais si quae cauasae fuerint qusa —
que ratio sit inquirimus, etsi temporum decursu multaxiuiB-
aane rerum, quas liic enarrare lougiim est, consociata ini-- i
quitas illuc valuit, tameu rei summam rectu videmiir m»
comprelienderc , quod sive amisais sive demptis liberonmi
collegiorum iuribus et privilegiis universitatea paullatim de-
sierunt auis sese legibus gubernare, admiiiistrare, conseTvare,
suisquc potius e radicibus quam ex alienae aucloritatis modo
beneficio modo arbitrio fioris sui roborisque incrementa capere.
Non esse hoc eiusmodi fatemur, ut unice vel dolendum ait
vel accusandum. Nam ai uaturali quadam necessitate ea
uunc sors est ct tamquam lex divinitus scita civitatium, ut,
quae olim singularium societatum sive corporum suo iure
utentium et aeorsum consistentium multitudo et varietas vt-
guit, in unam civitatis conimunionem rccepta atque aequa-
bili administrationi subiecta uno et sibimet conatanti imperio
comprehendatur, sive id penes nnum est sive penes pluree^
LATEIKI8CHE REDEN. 665
hac autem yia-demum ipsa notio civitatis consummari cre-
ditur: facile apparet fieri omnino non potuisse, quin etiam
ad academicorum corporum libertatem illius vis conversionis
pertineret. Verumenimvero quod fieri ubique in rebus hu-
manis assolet^ ut non recta via, sed per contraria et ex-
trema eatur ad id quod sit perfectum vel a perfecto quam
proxime absit: id ia hoc quoque genus^ nisi fallimur, ita
cadity ut iusto modo non satis servato nimium detractum
esse de tralaticio iure universitatium; nimium autem tribu-
tum potestati civitatis videatur. Nam si verum est; quod
nos quidem pro vero exploratoque habemuS; rerum huma-
narum gubemandarum administrandarumque salutem omnem
e discordi concordia nasci, vel ut planius dicam^ iurium
officiorumque sibi oppositorum et ratione secum pugnan-
tium tamquam quodam aequilibrio contineri: non potest
dubium esse, ab universitatibus quidem pugnandi multo
magis caussas et conamina quam successus et victorias fre-
quentari. Quodsi^ quibus potissimum in rebus nimis coer-
citae libertatis non incerta vestigia; sed aperta documenta
cemantuT; quaeritis: nolo iis vuhieribus immorari^ quae pa-
mm vel memoria suavia vel grata memoratu academicae
libertati per Germaniam usitatae luctuosa iila decreta Ca-
rolinensia inflixere. Quae ut dira nec evitabilis necessitas iu-
bere visa est, ipsomm ut cred^re par est decementium non
mediocri dolore: ita sperare licet fore ut cessante necessi-
tate rursum terricula illa aboleantur, quae suspicax sollici-
tudo coniuncta esse cum recens instituto munere commissa-
riomm extraordinariomm voluii A cuius muneris novitate
dici nequit quantum distet sapientissimo eodemque saluber-
rimo consilio non nostra demum aetate constitutum; sed pri-
dem usurpatum cancellariorum vel curatorum munus: cuius
quanta sit commendatio; luculentis exemplis; ut in paucis
subsistam; velut alma Georgia Augusta, Ruperto-Carolina;
Ludovicia, Fridericia Guilelmia testantur; illustrissimis Munch-
hausenii, Brandisii; Reizensteinii , Grollmanni; Humboldtii
nominibus iure meritoque gloriantes. In quibus viris cum
par fuerit generosi animi liberalitas atque gloriae nobilis
cupiditaS; ipsamm autem litteramm cum divinamm tum
666
LATEIKISCBE REDEK.
1
hiimananiui aitie praeiudicatis opinionibus existimatio, tuui
iij ipao muiiere illud laudamus, quod qui eo fungitur, cuni
et (H^iiitatis t^uae perpetuJtatem liabeat, nec eit ipse prufet-
sorura nuniero comprelienaus, facile potest et rectius, i\am
quorura annuus magistratus est, rerum aummam contueri
contJDiiitatemquG uervare, et si modo velit ab omni paTtiuD
utuilio alienus esse. Id igitur iniititutum qui non ex ani&ii
seMtentia suapiciamua ac nobis gratulemur potius quam a^
leramus vel adeo infestemus, quippe quod non (ut alteruoi
iUud) ad reprimendam coercendamque universitatiiun lib«r
tatem spectet, sed ipso nomiue testante eorura cominndU
uurandis iuribusque tuendis inserviat, insignemque ab illi«
gratiara inire fortitudtne et couBtautia possitV Et tomea
iuiquam uuiversitatium tortunam qucrimur? Niniimm cura-
tores quoque illos publica potestas civitatiM, ingeuita qut
dara dominandi aviditate iucremeuta imdique aucupana atqav
consectans, haud raro aui potius arbitrii administrofl qnui
univcrsitatiura patronos et propugnatores esse volnit In
promptu aunt exempla (de Oermania tiniversa cogito), quo-
tiens nihil vahierint iura. acaderaica defendentiura vel acem-
raae contentiones. Atque in talibua ijuidem renim discri-
minibus adversarumque aententiarum certaminibua iusUt
propriasque opitulandi saltem et contendendi partes merito
exspectes (redeo enim nude degressus sum) summo msgi-
stratui academico li. e. Seuatui cnra Rectore siio datas ent,
ut penes quem non conditarura tantum aetate universitiitiun,
aed per lougissimum qnod aubsecutum est temporis iutw-
vallum renim aumma et auctoritaa omnis nnum et solum
fuerit. Verum in hanc regionem ubi oculos conicimus, Jo-
lendi iusta argumenta revera praesto esse non est intitiaD-
dum. Quod quidem sic videtur posse accuratiua desigturi,
ut nec satia certis finibus utriusque m^stratus iura et oQicii
circuiuscripta eorumque mutuas rationee discrimiuatas esse
dicamus, et vero a quibusdam partibus vitae et salutis
(lemioae magistratum academicum vel nimis remotuu vd
prorsus exclusum esse multo etiara gravius queramnr. Fh-;
cis peratringere liceat, quod non posaumus uunc abuiDI]
persequi. Ac tribus potisBintum, si quid video, rebtu
LATEINISCHE REDEN. 667
iiciae libertatis academicae vis et species coinprehenditur:
primam inrisdictione; deinde docendi et libertate et aliis tri-
bnendae libertatis facultate, denique res suas cum ceteras
tum pecuniarias administrandi iure. Harum partium cum
insigne praeter reliquas pondus ea habeat, quae ad docendi
iura spectat, tum nihil nobis contingere exoptatius beatius-
qne potuit, quam quod hanc universitatibus libertatem; cui
nemo ignorat quanta saepe pericula imminuerint et fortasse
etianmunc immineant, adhuc^ siiudicare generatim volumus,
conservatam aut certe non magnopere deminutam nobis com-
munique patriae gratulari licet. Nam etsi conamina non
defuerunt partim aperta et manifesta, partim obliqua et clan-
destina; quibus summum bonum humano generi divinitus
impertitum^ quod continetur scientiae lumine, e solo cui
paret veritatis imperio exemptum ad fortuitas rationeS; caduca
consilia et ambiguas opiniones vel civitatis vel ecclesiae accom-
modaretur: — etsi liberae et linguae et mentis non nulli
vindices etiam succubuerunt; pro libectatis illius incolumitate
se suasque fortunas devovetites; alii autem in lucem et are-
nam omnino prodeundi vias sibi interclusas reppererunt: -
tamen feliciter plerumque illis repulsis conaminibus (et re-
pulsum iri etiam ea confidimus, quibus his ipsis diebus coUe-
garum nostrorum Kiloniensium honestas et constantia con-
flictatur) eo fere in loco^ si ab Austriacarum terrarum tene-
bris recesseris, litterarum docendarum in communi patria con-
dicionem collocatam videmus, ut solacii et laetitiae quam
maeroris et lamentationis longe et plures et iustiores caussas
inventas esse nobis confitendum sit^ quippe quibus nec quae
cogitamus eloqui esse vetitum soleat et vero quae vera esse
cognoverimus etiam qua velimus docendi forma et ratione
discentibus tradere iamiam liberum esse videatur. Multo
etiam minus aliis tribuendae docendi libertatis facultas; quae
altera species est huius generis; eaque non immerito tanti
semper habita^ ut ipsum caput academicae salutis in illa
consistere videretur, dici potest vel reapse labefactata esse
vel angustioribus quam aequum sit limitibus circumscripta.
Paullo iniquiore condicione nos uti constat in ea parte, quae
non minus aptis vinculis cum administrationis quam cum
668 LATKINISCBE EEDEN.
litteraruni libertate cuniuncta est, conspicitur autt^tn iu
lib^fB optione magistrorum qui in vacuas cathedras niiiu-
rum aetate ab ipsis uniTersitatibus vel singulis earum onli-
aibus asciacebaatur: una cnm iure iiitercedendi recusandique,
si qui invitae universitati obtrudercntur. Sed hoc attigias?
uatis habeo, utpote haud vacuum invidia: restat enim in hoc
genere, quod ad adininiatrandi iura pertinet, longe omniaiii
graviBsimum idque nostra seuteiitia revera triete et acerbum.
£tenim qui tamquam nervi sunt et radices eius corpom,
quod civitatis uomiue appellamus, eosdem apparet uon mino-
ris momenti posso ad vegetam vitam eanuii communitatiuni
esse, quae cum ma^iima illa eocietate humana ipsuni corpo-
rutu iiomeu participaut. Cogitare me intellegitis de aemriis
ratiouibtig, qnos uervos esse rerum gerendarum dicunt veri»-
sime. Eas qui a bene temperata rei publicae recte semet
gubemantiB administratione seiungere iustitnat, ne iUoni
riauri simus et ine)>tire credituri: et tamen a sammi migi-
stratus academici officiis ad administraudam universitateni
spettautibus adeo segregata uunc est ucademici aerarii cura
quaelibet, ut non modo cousulere aut decemere, sed ne
Bcire quidem quicquam eo in genere ac vel tacito sive pio-
bare sive improbare licitum eit, verum densiseima aicano-
nim caligine lis ipsis, quorum masime interest non caecu-
tire, omnia obvoluta sint et dedita opera occultata. Quac
quam nou aalutaris eoudicio sit, non poterit uon iutellegere,
qui, quantum sit, quod eic illo potissimum fonte in ipsa animi
bona, vim doctriiiae, litterarum commoda, redundet utilitstii,
apud se reputaverit: hoc est in ea boua, quibus tutaudis, suaien-
taudis, augeudis eiusdem illius magistratus academici eitra con-
troversiam destinata aunt ofticia. Breviter et summatim declfr-
ravi, cur pauUo magnificentiora — ut ab initio signiticabani —
ab hoc munere et posci et exspectari mihi viderentur, qoaa
quibuB omni ex parte explemlis hodiernae condiciouis tenoitu
par esset. Igitur dum laetiora speramus, ut nuuc res e*^
rectius voluntaa spondetur, quam facinora promittuntorl
sed operam me daturum, ut uQiversitatis commoda, patri
salus, litterarum flos aogerentur et amplificarentur, id
potui saiva fide adiurare et omni asseveratione iterum afiktttOI
LATEIMI8CHB REDEN. 6G9
Vua autem pars est muDeria taihi demandati, tam illa
loets et expers anguBtiarum, horum ut iUiac solacium et
-relnt conipensationem affatim petiturua sim non sine magna
mea Toluptate. Et apectat ea quidem uon tam ad Teatrae,
coll^ae apectatiBsimi, pereonaa quam ad vos, carisaimi adu-
leacentee, quorum rationea pecnliari necessitudinis vinculo
cvuu Bectoris persona nesae suni Cuiua necesaitudinis ratio
einsmodi est, ut ea primariam vim et poteatatem rectoratus,
nt aunt haec tempora, contineri et propriam rirtutem tam-
quam exsplendescere putem. Nam si corporis unirersi
certa snnt et communia iura, conaequens est eorum partem
etiam ad aingula membra corporia pertinere horumque in-
colnmitati praecipue proapicere. Ea autem iura, quae liber-
tatem academicam finitiore s^piificatu appellare consueTiatia,
cum certia legibus circumscripta esse oporteat: quando in
Ucentiam et Ubidinem quaevia libertas vertit, nisi rationi
coQTenienter determinata ait: Batis hodie Tidetnr a publica
auctoritate ciTitatis in eo elaboratum esse, ut fines ilH
libertatis Teatrae custodiautur et coerceantur, licenfciae oc-
corratnr, Titia castigentur, delicta animadTCrtantur, denique
Tel praecaTendo rel puniendo satisfiat l^um seTeritati. Enic
autem seTeritati quemadmodum ad explendam consumman-
dunque iustitiae notionem accedere aeqnitaa debet, leniens
illa iustitiae acrimoniam et l^um rigorem temperans: ita
antiqaitus par esae Tisum est, scTeritatis exactoribus tam-
qaam ex adTerso positum ease aliquem patronum Testrarum
rerum et tutorem, iniuriae si qua non a Tobis, aed robis
fiat propulsatorem , libertatis autem recte et sapienter defi-
nitae defenaorem atque propngnatorem. Atque hanc ego ut
laetissimam acceptisaimamque, ita e^cacissimam fructuoaissi-
mamque partem interpretor officii mibi demandati; hoc nobis
Tobisque ex priatinae fortnnae ruina relictum Tindicatumque
gratulor, quod adhuc seirata est patema illa morum disci-
plina Kectoris potiasimum manibus tradita: qua et aetatia
▼estrae rationibnB recte consuli et eius neceBsitudinis, quae
inter magistros alumiiosquc iiitercedit, (iignitiiti iiitegritatitjuc
I Batisfieri maiorum sapieutia perspexit. Itaque qiiod vobis ego
rgniptum paratumque tibaMiinLt^dU^UjiBti Hfinteutia testor
G70 LATEINISCnE KEDEN,
a,tque polliceor, ei facite iit propeQBam in me voluntaleiD
vestram liberaliter retribuatia, ea in meis vel consiliis »1
admonitionibus fiducia coUocata, quae merlto subsequi et m-
mitari simplicem Binceramque caritatem solet. In qus mutaa
officionira coniunctioue illud yos rogo aedulo recoriiemini,
ccrtofl fines modosque quamvis promptae excusandi lenilsti
ignoscendique indiilgentiae desiguatos esse ipsius lionestitii
uecessitat^. Quam servando curabitis — confido enim —
ut ne Y08 vestrasque res tuendi, sustentandi, defendendi po-
testatem invito mihi et dolenti ipsi eripiatis. Dixi.
Oratio de emendauda ratione academiarum et ant-
versitatium habita die XV m. Octobris a. 1847.*)
;ii Convenimus hodie, auditores suo quisque loco specta-
tissimi, convenimus eius diei coucelebrandi cansaa, qui qun
saepiua Dei Optimi Maximi beneficio redit, eo laetiores it-
que gratiores in omnium animis sensus excitat eoque ssnc-
tiores pietatis afiectus perpetuat. Quippe evm divini nunii-
nis providentia non conservatum tantum, sed vigentem et
communi aaluti sapientpr prospicientem atque illustriorB in
dies facinora gloriose perpetrantem nobis congratnluanr)
quem patrem et patriae et huius universitatia
*} [Edita eet faaec oratio loco iirooemii indiciB Bcholaram Bn-
i aeBtiTaram a.. Cioiocccxicxxvin praemiBEiB bi« verbia: 'Fre-
oeinia seni6BtribiiH acbolarDiD indicibus praemitli solila cqtd hoc 000-
BJIio scribantur, ut nouiinum nDmerorumque ieiunitaa atiquo del«Ri-
mento commendetiir e floridiore genere petito, haud abaonum Tisan
cst reticta moroiiiore comtnentandi conauetudine in loco longe floridii-
Himo veraari, qui ]>ia recordatione avovstissimi rkuis conlinetuT,
earaque vobiBtum orationetn BcripU) commanicare, qnam IlUue nalali-
ciis celebrandia euperiore BJino ub Rectore Vniversitatia babitam <t
auribuB benevolia et iudiciis excepiatis. Quae cum et ad litt«rM apMUti
earumqne rationes acaderoicaB, et vero aliqna ei part« ad publ
aalutem, Teatra iiuoqnc Btadia, quibna largas lantaaque dnpei ii
appoaitas videtix, nliquod illinc et inJuHtriae incitamxnlum et
meiitum Toluntntia capero potcnint. Valete.' C. W.]
LATEINISCHE REDEN. 671
CLEMENTISSIMVM; ac nuper demum comissimum in his ipsis
terris rax^ cum laetitia experti sumus, avgvstissimvm re-
GEM nostrum Fridericvm Gvilelmvm. Cuius cum singulares
yirtutes yariam ac multiplicem praedtcandi materiam suppe-
ditent; luculentissima quidem Begiae praestantiae documentay rvr
qoibus hunc ipsum annum regni sui praecipue esse ornatum
Yoluit; in eo genere enitent^ in quo recolendo non dubito
qnin longe maxima et sua et vestra voluptate talis esset
orator versaturuS; a cuius persona illud potissimum genus
minus quam a mea alienum esset. Quem enim fugit, lucu-
lentissimum facinus cum dicO; cogitare me de immutata at-
que consilio vere regio emendata forma gubemandae admi-
nistrandaeque civitatis: cuius cum antehac cura penes regios
ministros fuisset soloS; eadem post diutumam exspectationem
cum populo suo liberaliter communicata publicae consulta-
tionis popularisque deliberationis auctor exstitit, e qua spe-
rare licet fore ut non in remm Borussicarum tantum^ sed
in universae Germaniae salutem longe praeclarissimi fmctus
redundent. In hoc igitur generC; quocum coniunctissima alia
est non minus egregia emendatio rerum civilium, pertinens
ea ad iudiciomm formam huius ipsius provinciae exemplo
instaurari coeptam, hodie morari, etsi gestit animus^ duabus
de caassis nolo. Primum quod ea laus, utpote cuius tam-
qoam radices ab Divi Friderici Gvilelmi III imperio re-
petendae esse viderentur, tam facundae nuper orationis op-
portunitatem praebuit cum illivs piam memoriam publice
recolebamusy ut verendum sit profecto, ne ab talis oratoiis
splendore nimio intervallo nostrorum relinquatur verbomm
tenuitas. Deinde autem cum a mea persona illud argumen-
tum esse alienius significayiy hoc sentio: nolle me, qui vitam
umbraticam degam et eas Musas colam, quae fugiunt fomm
et curiam, ea argumenta occupare, quae illis relinquenda vi-
deantur; qui in litteris habitant proximo cum foro et curia
vinculo coniunctis; lege autem creati Rectores huius univer-
sitatiB post me de hoc suggestu orabunt. Sed quae ad lit-
teras universas eammque rationes latius patentes instituta
eivilia spectant^ eomm quidem existimationem atque discep-
tiiioiiem cam non superare meum captum putaro, non ve-
(372
LATEINISCnE REDEK.
reor ne immodestias sentire itidicer. Quamquam etiain hint
petita laudandi regis et vetieraiidi materia cum et ampliar
sit, quam i;nius capas sit horae brevitas, et tam omDium
ocuIIb aperta tamque conseutienti praecouiorum t«stimonio
ilecautata, ut parum novi vobis iiarrari poase Tideatiir:
p:iiiUo liberius eicspatiari licebit et ab iis, quae in patrii
nostra esse praestita communis vox admirabuudae Europw
clamet, avucatoa meates vestraa ad ea parumper traduc«rf,
quae esse praestauda videantur et praeBtitum iri certo con-
fidamus. Quod nolim ita iQterpretemini, quasi quicqnUD
omissum vel a voluntate vel ab iutellegeatia couqaerar.
quod fieri per eam quae adhuc fuit harum rerum condicia-
nem deberet. Verum si nuUa in parte aubsiatere umqnun
geuus humanum posse couceditur, sed, niai obtorpeMen"
atque adeo emori velit, continuo uiau lopgiua progn^i,
consentaueum est in litterarum quoque et artium susten-
tandaruui promoveudaruTnque cura novas fonuas iuveutum
et institutum iri, quibue ad rectiora et altiora eacendatnr,
V £t eiusmodi quiddam auguror olim futurum ut etiam in uni-
veraitates cadat, ipsa rationis necessitate evincente. QuM
nemo ignorat quot et quales hodie adversarios nactae sint.
Quorum criminationibus nunc ita tantum utor, ut hine »Ii-
quo initio sumpto pergam ad universitates cum alia i)art«
institutomm publicorum att litteras pertinentium comparui-
das: si forte aliquid intile lucis in iUorum commoda rectti».
perspicienda redundet. Comparabo autem non cum ea partc^
qua« proximo ab iUis intervaUo diatans gymnasionim bodie
nomine compreheuditur , sed cnm ea quae superior unJTerai-
tatibus habetur et proprium academiarum nomen Jnvenit.
Et in nniversitatibus quidem, qualea hodie sunt, praeter j
alia vituperari hoc solet, quod, cuni Utterae ipsae tainquaoi
actema necessitate quadam numquam intermisso gradn ae
potius rapido curau progrediantur et nova aemper increments
capiant, illum quidem curaum non satis aequent litteraa do-
centium personae. Quippe tardiua has iii tantii vitae btt-
manae quantumvis per se brevis diutumitate instaurari: per
biimanae enini naturae imbecillitatem lain angtiatis finibiUi
circumscriptae certoque inodulo inchisam indolem noD
LATEINISCHE REDEN. 673
esse singuloram hominum aetates incrementis illis assequendis
atque complectendis: ita fieri ut^ dum professio litterarum sit
penes seniores, penes ianiores earundem incrementa sint et
recentissima quaeque inventa. Huic autem criminationi etsi
rectissime ita respondetur, ut hoc ipso consilio privatim^
non publico officio docentium munUs esse institutum dicatur^
ne senesceret atque obsolesceret vel scientia litterarum vel
tradendarum propagandarumque ratio ac disciplina: tamen
fatendum est yel sic aliquantum ad id, quod sit perfectum
yel perfecto proximum, desiderari. Et unum quiddam satis
habeo uno verbo significassC; quo quidem illius consilii salu-
britas, in quo ipsam vim vitalem universitatum potissimum
esse repositam pridem intellectum est^ non mediocriter ele-
vatur atque attenuatur: hoc dico^ quod etiamnunc quaedam
docentium scholae sunt, quas frequentari non optio discen-
tium et libera potestas, sed legis necessitas iubeat: quo in-
stituto nihil nostra sententia cogitari pemiciosius potest.
Verum hoc ut mittam: spero enim fore ut abolitis tam dam-
nosis legibus aliquando ad yieram plenamque libertatem etiam
in hoc genere peryeniamus yel potius redeamus: idem facile
largior ne sic quidem senescentis et obsolescentis in uniyer-
sitatibus nostris yel scientiae yel institutionis detrimenta
satis ab omni parte, ut nunc res est, compensari^ idque non
nnam ob caussam. Dixi de litterarum incrementis, quibus
exsequendis non par sit singulorum indoles etiam non de-
crescens: dicam nunc de indolis decremento^ nec celabo quae
esse yera concedendum sit, non pudenda tamen^ quia ipsius
humanae naturae sive necessitate siye yitio fiunt. Nec enim
yires tantum mentis in senescente corpore marcescunt^ sed
vi consuetudinis yoluntas quoque languescit et certa quae-
dam facultas eaque ad fructuose docendum grayissima he-
bescit. Et haec quidem facultas in eo cernitur, quod, quo
proyectiores aetate iuventutis doctores eyadimus, eo etsi sane vi
maturiores exsistimus, simul tamen non possumus non alie-
niores ab ipsa indole iuventutis fieri: contra quo propior iu-
venili nostra aetas est, co et facilius ct efficacius ad iuvenile
nostram ingenium accommodamus ct tamquam assimulamus,
qoo fit ut ipsi iuvenum saluti rectius consulamus. Invidio-
-w OFVOCVLA V. 43
G74
I.ATEINISCHE BEDEX.
sius est qitod ettam voluutatem languescere faasus sum, »]
quod miuinie in segniora tautitm et iguaviora iugenia e&ien
coutendo, sed aliqua ex parte, ut sumus homines, in oniaia,
ctiam eonim qui, quo tempore iu iitventute ipsi constiluti
fuere, incitatiasirao studio et fervore flagrautissimo iuformuH
doruui aduleacentium operae sese dedideruut. Licet in hoc
dolcrc indolcm humauae uaturae, non licet culpare. \«
vis tautuni conauetudiuis, uovitatia gratiam aunorum decanu
Gxuentis ct iueitamentorum illecebris carentis, sive Tim in-
ertiae dicere tralaticio iiomiue males, illud efGcit nt leni
progreasn fastidium quoddam docendi aubnaacatur, sed eodom
aliud desiderium valct et id quidem uobilissimum. Noa ile-
cresccre enim, aed crescere ipse in nobis litterarum wnor
aolet, creacere in diea vel certe in singuloa annos littemrDm
noatra ipsoniui iuduBtria augendarum, nec ore tantum in-
deudarum, sed scriptia promoveudarum, laudisque es ea in-
dustria quaereudae et uominis memoriae conservandae non
profecto iguobilia cupiditaa. Uis autcm votia ct cousiliis buo
qiiemque exemplo expertum esae paullo provecLiorem aetate
auspicor quam adversenlur eius coudicionis ratioues univc^
sae, in qua prufeasorum et corum quidem uon a scholis
vacautium, sed jeapae docentium multitudo constituta esse
solet. Qui quo plus studli et operae in informanda iuven-
tute conauuunt, tanto uiinus sibi et virium et otii relictum
dolent, quo ipais litteris prosiut. Quo tit<ut aut, qui summo
audientium plausu doctojes suapiciuutur, saepe nullo in na-
uiero vel parum librorum feraces scriptores siut: aut, qui
in hoc genere bene de republica litteraria mereaut, deeuiii,
scholis et auditoriia. Kt tamcu utrumque genua pari et utt-
litate et necesaitate censeri in coufesso esae putamus, pariqu*
iure litteras ut sibi satistiat quam acholam tlagitare.
At, audio enim, illud ipsum haudqnaquam propositum
eat uuiversitatibus earumque doctoribus tamquam tinis priu-
cipalis, ut litterarum florem augeaut: poase hoc uon inept*
accedere ut aecundarium et iidventicium, aed primarium offi-
cium esse, couaervare iam effecta litterarum incrementa efc
iam praesentia inventa propagare. Vbi igitur ipsi fiunt pro'
gresauB? Quibus tandem debentur iuventa illa et iucrementa?
LATEINISCnE REDEN. 675
^imirum hoc consilio conditas esse^ quas peculiari nomine
ab amversitatibus discretas academias litterarum vocant^
xnagnis per maiores civitates plerasque impensis sustentari
solitas, tralaticia voce respondetur. Huic autem responso ut
Tarsum respondeam adversando; in hoc vero cardo orationis
meae vertitur. Nam ut paucis comprehendam^ non credo
illi, quod tam magnifice iactatur^ consilio publico academia-
rum instituto vel posse satisfieri vel prae universitatum qui- vn
dem instituto satisfieri revera. Illinc ut ordiar^ vel hoc non
est profecto nullius momenti, quod litteras universas^ quarum
consociatione suo nomine dignae universitates evasere^ ne
volunt quidem; quae hodie academiae foventur^ complecti^
sed exclusis plerumque sat gravibus disciplinis philosophicis
et vero magna ex parte etiam medicis et iuridicis (nam ex-
closas theologicas minus aegre fero) angustioribus sese fini-
bus historicarum; philologicarum , mathematicarum physica-
rumque circumsaepserunt. Sed mitto nunc et hanc et quae
etiam graviores caussae in promptu sunt^ cur suapte natura
pares esse academias ei^ cui institutae esse feruntur^ consilio
negem/ paullo post huc reversurus. Quodsi nunc^ non quid
vel possint vel non possint praestare, sed quid praestiterint
et praestent quaerimus, omnium primum procul habenda est
eins academiae comparatio, a cuius exemplo et effigie recte
repetuntur, quotquot in nostra patria conditae sunt et imi-
tando formatae: quam esse Francogallicam constat, iustos
eam honores consecutam et debita gloria fruentem. Atqui
non minus constat in Francogallia quidem ingenio doctrina-
que excellentes homines et tamquam capita litterarum in
unam fere urbem coactos esse, quae cum ipsius terrae caput
sity disciplinarum in se copias omnes complexa vera et prope
nna artium litterarumque sedes exstet, emergentia autem
per provincias ingenia continuo haustu asciscat suoque in
sinu recipiat: contra universitates, nostris quidem vel digni-
tate pares vel consilio simileS; nec in provinciis nec in ipsa
nrbe exstare omnino. A qua condicione diversissimas ra-
tiones habemus quod nobis gratulemur. Inter quos a prin-
cipio aequabiliter per universae Germaniae provincias, urbes,
oppida longe lateque disseminata doctrina non modo nulla
48*
67G LATEINlSt:nK REDEN.
in urbe ita praetcr cetcras radiees egit, ea ut priaciputuin
quendam vel tenuerit ve! teneat, sed etiam propria sibi ar-
mameutaria atque propugnacnla ipsas inveuit univemilAle»,
quarum tamquam in foco perpetuatae salutares acintillac iu
ea luuiina exarsere, quae cum patrias terras tum ipsurn o^
bem tcrrarum illustraruiit. Ergo igitur, ut uuo verbo dicaoi,
apud nos cum ipse flos et robur artium litteranimque ann
sit penes academias, aed penes universitates et sit ot fuerit,
coDsequeus est ut ad litteras sua caussa colcndas non me
opus academiis concodeudum sit. An ulla cst discipHna,
quae cum pristinam speciem suam ac rationem nostm aetule
prorsus mutarit — mutasse autem eoiiatat plurimaa, ijuu
tam sui dissimiles hodic evascruut, vix ut eacdem esse n-
ilearitur — cius quidcm emendatiouis bcnelicium acitdetaiis
potissimum acceptum relerat? Sociis qutdem academiarum
plurimis oo iu geiiere deberi plurimum fatendum est et la^
giendnm liberuliter: secl hoc quam coutra nostram senka'
tiam nihil valeat, ilico auditorcs perspicietis, ubi ensdeni
illos universitatum esse socios reputavcritis. Age enim, Ktr
demins orbomuR corum multitudinc socionmi, qui simnl pru-
feasorum muuerc iii bc recepto uuiversitates ornajit: non aar
n miratione apparebit numorantibus, quantiUum sit qiiod restd.
Non nescio cxompta esse ex huius coudicioiiis commuuilaie
quaedam noiuina spleiididiasima, ac praeter cetcros uon ob-
liviscor ilHus viri immortalis, cui nuuc inter morlalea Qon
immerito qucudam litterarum principatum dcferre ven«r«'
buitda aetas nostra solet. At hi ct uumero sunt paDciaaimi
et vero tales, quos certissimum sit de litteris non rainiii
praeclare merituros fnisae atque ad idem prorsus velut BwU-
gium gloriae cscensuros, si vol nulli academiac ascripti ea-
sent, vel simili ac nunc cum academia vinculo h, e. liberion
cum aliquB nnivcrsitate coutinerentur : uec desuiit eaiin,
quamqnam pauciores etiam, qui cum neutra eoniuncti tam«n
de doctrinae artibus et bene proraerucruut et iure inclarae-
runt. Nec illud ignoro, quam cximia litteramm moiiumeDt%
coiiiimctis niultorum studiis et conailiis parata, ex academia-
rum tamquam officinis ciim prodieriiit tum etiamoutic pn>-
deant, sumptus liberaliter civitate auppeditante. fiurank
LATEINISCHE REDEN. 677
autem quaerere licet^ quid sit cur non eadem parari ab uni-
irersitatibus pari successu potuerint, praescrtim cum ex his
artifices suos et fictores illos ipsae academiae^ uti ante dixi-
nius, asciscere consueverint: modo in illarum iidem qui in
harum lucubratioues sumptus publica munificentia impen-
dantur.
Habent haec, quae adhuc disputavimus; hanc vim, ut
esse utile academiarum institutum^ non esse necessarium de-
monstratum sit^ propterea quod eandem prorsus utilitatem,
ut litterarum ipsarum commodis consulatur, habere univer-
sitates et sine sumptuosis academiarum ambagibus praestare
possint. Nunc autem longius progrediendum est et firmis,
ut nobis videtur, argumentis probandum, utiliores etiam in
eandem partem atque fructuosiores academiis universitates
fnturas esse, quippe penes quas non flos et robur tantum
litterarum, quod antea contendebamuS; sed earundem, ut
verbo complectar, tamquam vis vitalis sit. Gemitur autem
haec nuUa alia in re, nisi quod in universitatibus litterarum
tractatio et cum vitae usibus et cum adolescentis iuventutis
communione longe saluberrimo vinculo continetur, a quibus
longissime abhorrere academiarum magnificam solitudinem
constat. Non eos dico vitae usus, qui dum ad opificiorum,
commerciorum negotiorumque commoda spectant, in quaestu
lucroque privato versantur inque humanis sordibus ipsum
finem bonorum quaerunt: sed de iis cogito, qui ad veram
salutem civitatis diriguntur huiusque sapienter curandae, li-
beraliter administrandae, fortiter vindicandae auctores et
custodes, virtutisque, honestatis, veritatis, humanitatis, iusti-
tiae acres propugnatores effingunt. Huc autem ut litterae
valeant, non poterit umquam nisi consociata cum meditan-
tinm et commentantium personis generosa discendique cupida
inventute effici: cuius vigore et ingenuitate certam, ad quam
se dirigat, normam nacta revirescat semper recreeturque fa-
cile canescens doctrina.
Quid autem? noune id ipsum questi sumus ab initio,
quod nimis inter se dissideant litteras docendi easdemque ix
excolendi munera, quam quae sine ipsarum detrimento ni-
mioque vel docentium vel scribentium impedimento commode
678 LATEINIIi(.llE REDEN.
iu his iiostria universitatibus cuiiiuugauturi' Itaque brevitet
— ecio euioi ut maxime breyea eint, ita maxime lias proWi
oratioues — breviter igitur siguificabo, qua mihi via simul «t
incommoda omnia removeri ot omuia parari uommotlii coiici-
liarique felicitisime videautur. Tollendae sunt noatra opinione
academiao seorsum coustitutae et in universitatea transfereu-
dap, et ita quidem transferendae, ut et Bingulae universibites
tmas liabeant speciales academiaa et Iiae totidem partes et^ciaot
iiniiis generaliB academiae, in quam tamquam in coiniunne
corputj quoddam singulae coalescaut. Cooptandos aut<'iii
barum socios ncndeiDiariiin ex iis potiasimum profeasoribus
cen8cmui4, qui postquam per sat multos anuos in erudietiiia
instituendaque iuventute vitam vireaque cousumpseruiit, iUD
uihit valdius e^iopteut, quam ut lu litteris toti habiteut eiu-
que acriptis illustrantes maiori in postcrum saluti sint m
publicae, quam docendi opcru eodem quo antehac Ubura
parique viriiuu inteutione coutiuuatu. Nec euim volaptab:
docendi exclusos volumus, sed necessitate Hberatos eiusilem-
que libertatis felieitatc beatos, qua bodie academiarum sgciis
licet in eo genere, quod placet: quorum non paucos Tide-
miis e aua quemque discipliua tautum, quantum commoduin
est, urbitratii suo delectum publicis uuiversitutum scholis ob-
lectationis caussa doctis adulesceutibus expUcautes. Ita ti«t,
ut et aeruniuoso labori tamquam debitum praemiuiD cum
honoriticum tum friictuosum otium concedatur, et iu flocces-
ccntium magistrorum locum effioreseentium doctorum Tigor
contiuuu ordiue auftici possit, magno universitatum seneacen-
tium commodo, non nimio incommodo aerarii, siquidem
ipao academiarum iustitiito earundem reditus in uuiversitatei
distribuuntur. >Simul dolendi caussa cessabit, tot praeclara
ingenia et ad bouaa artes excolendas uata a uobili ocwle-
miarum iudustria uecessario exclusa esse: quibuscum
nunc honoris titulos possunt. non possunt studiorum com*
mcrcium societateuique laboruui commuuicare, ipsis loconiQ
intervallis refragoutibus. Vnde couaequens est ut reapse
iis uuuc academiae concrescant litteratis homiuibus, qui o
magis in unam urbem cooflati quam consilio convocati coa^
munis domicilii opportunitate utuutur. Quae urbes qno
LATEINISCHE REDEN. 679
pliores sunt et locupletiores^ eo sane et optio liberior et in-
signior nominum splendor: quo si accedit lautus doctrinae
apparatusy non possunt hinc non fructus in litteras redun-
dare raro exemplo praeclari^ et dignitas nasci bene nierito-
rum multitudine quaesita veraeqiie virtutis laude affluens.
Sed hanc laudem dum minores, quas commcndavimuSy aca-
demiae aemulabuntur^ non erit profecto quod yel iustam
gloriam tamquam germanae natu maiori invideant vel debi-
tam ei praerogativam denegare animum inducant. Talis
antem praerogativae iura et decora quibus consiliis dirigenda
quibusque finibus circumscribenda esse vide^ntur, non magis
est huius loci persequi, quam reliquas partes adornandi^ di- x
gerendi; administrandi eius instituti singillatim describere;
cttins nihil nisi summam quandam voluimus populariter ad-
umbrare et vim universam significare.
Kevertimur igitur unde exorsi sumus^, ad eius principis
sanctissimam recordationem; cui et inclitam academiam et
non minus inclitas universitates suas tam esse cordi scia-
mnS; hinc ut gratissimi animi testificandi caussa locupletis-
sima hauriatur. Faxit igitur Deus Optimus Maximus^ ut per
longissimum anuorum spatium incolumis nobis et civitati
nostrae et universae patriae conservatus rex avqvstissimvs
lai^ssimam sibi copiam inventam gratuletur generose exse-
quendorum quae tam generose incohavit^ consiliorumque
omnium digna maioribus gloria perpetrandorum opportuni-
tates nobiscum laetetur exoptatissimas. Q. D. B. V.
8.
Oratio de Friderico Guilelmo III uuiversitatis
Rhenanae conditore habita die III m. Augusti
a. 1865.*)
Quinque lustrorum spatium^ auditores suo quisquc loco
spectatissimi^ hoc ipso anno exactum est, cum eum nobis
•) [Hanc orationem altimam in nnin*'"*-'** *" '^t-
BchelinB ipso einsdem anni aniamiM '
dens. C. W.]
680
LATEINISCHE BEDEN.
priucipeni ereptum luMimus, cuins jiiu.e memoriae lifniipi
diei sotlemuitas eou^t-crata eat: rerum nostranim atatoretr
couaervatorem , patrouum uugusti»»imum clemeutisBtiuai
Fkiderigvm tiviLELMVM III. Fugeruiit tumpuni, luantt^ ;^
Qiauetque uou fiicatLi pietas, atquo adeo siugulis aun -j
augetur; — iu mutata rerum omoium specio et cuudiciofc^
coustnus in meutibus noytris liaeret Dlvi UegiH imago .
in dies clarius eniteHcit Quae res tam graves habet t»Es^
que variaB caussas, illiu.c ut inexbausta iliceQdi matec^r—
publico oratori suppetat. Talis igitur materia ijuemadn^M
dum per quindecim aouorum contiuuitatem , quibus W^g
ego muuere impiger olim et iuteger fungebar, quaptam- ^j
virium mediocritatem meam uumquam defecit, sed lianc c» ^.
pensavit potius iugeuita abertate sua, ita nou eat vm'ud»_ia,
ne futiirotj oratores umquam deficiat. Verum pleuam e(
Regia virtute dignam laudatiouem quo niimis capiunt hox^^
augustiiie, eo plua excuaationis paratum esse ei consuetut/»ni
spero, quu singulis annis singulas partes tum late pateoEii
praestautiiie delibarc soliti sumus, tamquam quosdam floreg
imde largam vivamque coronam vestra opera coalesccre iii-
beretis, Nec fere, quid potissimum decerpereiuus, dubituxli
molestiam umquam sensimus: etenim aptum praedicaudi lu-
lum circumspicieiitibuii ipaa plerumque tempora succarreniut,
quorum aiugularis ratio ct coudicio recte moneret commixlF-
que suppeditaret, cuius potissimum et regiae laudis et Boiiui
affectus vestri interpres existere deberem. Itaque fuit cum
diuturni imperii praeclare geati gloriam et fclicitatem per-
sequeremur, bellica fortuua nou minus quam animi coiistu-
tia quaesitam, in ipsaque commuui Guropne clnde imprimiB
Cionspicuam. Fuit cum iu vitae domesticae innoceutis com-
moraremur, iu morum iutegritate, religiouis slmplicitate, in- H
stitutorum sauctimonia. Non 6emel ad pacis art*3 exsps-
tiati sumua litterarumquo decua pari munificentiue supientia
adauctum atque susteutatum, vel institutionis publicac bene-
ficia plaiic aingularia. Aliquando iu recoteuda memoria im-
mortall' eorum virorum sumus versati, quibus Ille longc aa-
luberrimo cutisilio, dilectu autem Felicissimo, sociia laboruiii
utebatur moderaudaeque civitatis administris, ut Altenstoiiiii,
LATEINISGHE REDEN. 681
Humboldtii, Steinii^ Scharnhor»tii. Itaque iuvabit hodie ad ei
optimi priucipis facinora animum advertere^ quae cum nos-
tris potissimum rationibus proximo vinculo couiuncta sunt.
Etenim quod priorum aetatum memoria et plurimis et iu-
signioribus exemplis docuit, id nos quoque experimur magno
commodo nostro: ut^ quo tristiora tempora sint, ad quorum
emendationem nuUae sint privatorum hominum partes^ eo
gravior ad horum animos placandos^ consolandos, recreaudos
yis et efficacia eorum studiorum sentiatur; quibus a lugubri
eademque infructuosa rerum publicarum cogitatioue abstra-
hamur et ad laetiorem vivendi condicionem traducamur. Tale
autem solacium e liberali artium litterarumque tractatioue
petitum ut libero et liberali homine, si quando necessitas
urget^ nequaquam indignum est, ita crescere multorum com-
munione solet. Itaque quod nobis licet e publicae calami-
tatis angustiis ad hanc honestissimi otii laetabilem fructuo-
samque societatem animos nostros mentesque recipere^ eas-
que regiones colere in quibus ipsi dominemur, nullius arbitrio
obnoxii nullisque nisi veritatis limitibus circumscripti, id pro-
fecto in praeclaris Friderici Gvilelmi beneficiis habendum
esse vix umquam tam evidenter ipsa tempora, quam in his
quae hodie per Germauiam obtinent miseriis; docuerunt per-
suaseruntque. Quod beneficium tametsi scimus non nostra
privata caussa collatum esse^ sed ad rationes universas civi-
tatiS; ecclesiae^ vitae adiuvandas adornandasque spectare^ ta-
men quid impedit quominuS; quae praeter publicam utilita-
tem illinc etiam privata commoda redundant^ eis ut subsi-
civis et adventiciis grato animo fruamur? In eodemque
genere si ab hac nostra Musarum sede in alias commuuis
patriae partes oculos converterimus, longe etiam uberior ac
luculentior praedicandi venerandique Friderici Gvilelmi
materia suppetit. Namque alma Uhenana quo tempore muni-
ficentissimo Illius consilio condita est^ iam in pacis alumnam
felicitatem et trauquiilitatem bellicae turbae cesserant ex-
cussoque hostium iugo non pristina tantum et libertas et
potestas recuperata erat^ sed eadem novis incrementis copiis-
que insigniter aucta. At in maximam Regiae liberalitatis
admirationem merito abripimur^ cum illa tempora apud ani-
682 LATEINISCHE REDEN.
mum recogitamus; quibus primordia sua litterarum unii
sitas Berolinensis; instaurationem ab institutione non mul^
diversam Vratislaviensis debent. Contractis finibus ad di Kni
diam sui partem ipsa eivitas redaeta: ne in salvam parfc.-eiD
quidem libera dominatio^ sed contumacissimis superbieKmt^fs
victoris iniuriis atque vexationibus turpiter coercita: exhanBLsia
vis roburque provinciarum: aerarii difficultas proxima K^ui-
nae: fractus et propemodum abiectus civium animus: saL^ai^is
nec spes nec via in promptu. Nec tamen tot tantaeque de
sperandi caussae impetrare ab animo vere regio potuenciiil^
quin omissis aliquantisper curis proximis et ad ipsas vivendi
administrandique necessitates pertinentibus; Humboldtio po-
tissimum auctore et suasore ad eam studiorum sedem oon-
dendam sese applicaret; quae non multorum annorum ioter-
vallo optimis doctrinae Aructibus ceteras Germaniae uniirer-
sitates aequaret; lautissimo variae eruditionis apparatu ^v^-
ceret. Talis igitur principis sacram memoriam qnod coju
Berolinensibus nos Bonnenses hoc die, qui Illi natalis fuii^
quotannis recolimus, ea pietatis ac reverentiae significatione
non minus profecto ipsius virtuti quam animi affectni noBto)
satisfacere videbimur. Pertinetque ad eum sensum etiaJU
magis excitandum confirmandumque hoc ipsnm, quod cuin
huius diei sollemnitate sempiterno vinculo sociare iussi ^^'
mus, certaminum litterariorum institutum victoriarumqae <x
illis reportatarum publica renuntiatio. Eius enim consi'"
vim non immerito sic interpretabimur, ut facinorum pot.i"^
disertis documentis quam verborum lenociniis et quata^^^
facundae orationis ieiunitate laudes desideratissimi PrincipJ'^
emineant suaque et iusta seque digna in luce collocatae tain-
quam*oculis appareant. Nam quod suapte natura leve vi^l^"
potest, prope pusillum autem si cum ceterarum rerum a l>i^^
Friderico Gvilelmo praeclare gestarum vel multitudine ^^'
splendore comparatur, id si, quo consilio conditum sit^ sp^'
tamus, et laudabile et efiBcax imprimis esse intellegimuS; ^^'
que ita comparatum ut animi vere regii indolem manif^^*^
documento testetur. Quippe non tam illud suspicimus et 1^^'
damus, quod omnino ingenii exercendi viriumque augendan*^
utilissima sane opportunitas civibus academicis per haec t^^'
LATEINISCHE REDEN. 683
yem et qaod excedit lustra oblata est, quam quod litterarum
tractatio iubetur non vitae potius usibus serviens reique pu-
blieae necessitatibus et futuri ministerii officiis, sed unam
veritatem sectans uniusque veritatis arbitrio parens, vel
ut uno verbo dicam, litterarum tractatio vere liberalis.
Non ego profecto is sum^ qui non illam quoque priorem
utilitatem probem; nam ut paucis amplissimum sane locum
complectar, si ab eis, quae vere bona sunt^ veram utilitatem
segregari non posse considero^ etiam litteras esse utiles de-
bere haud aegre concedo. Sed haec utilitas cum duabus
partibus consistat: altera quidem, quae cum vitae cottidia-
nae commodis proximo vinculo continetur, fmamur tamquam
adventicia, non tamquam primariam postulemus: idque nuUa
alia de caussa, nisi quod multo plus, multo maius quiddam
et latius patens illud est, quod ex altera parte praestare
eaedem litterae ingenita virtute possunt. Atque hanc^ quam
non fortuitam^ sed veram dicimus et aeternam utilitatem^
ecquis; quae qualisque sit, coram hac liberalium et ut puto
consentientium hominum corona uberius persequendum pu-
tet? et disceptandum tamquam dubitatum^ quod esse confes-
sum et exploratum vos certe uno ore clamaturi sitis? —
ecquisy cum sua caussa colendas^ exercendas, propagandas
litteras dicimus sapientissimorum hominum auctoritatC; uti
fonte divino prognatus animus divinam indolem nutriendo
sui similior fiat^ talem igitur vel postulationem vel exspec-
tationem ecquis exulare ad somnia philosophorum iubeat?
Ecquis denique tam caecus sit^ quin etiam in rei publicae
salutem longe efficaciorem, quam quem antea fortuitum
fructum perstringebam, hanc esse vim scientiae perspiciat^
ut artium litterarumque lux divina in singula civitatis mem-
bra tamquam anima permanet vitae effectrix et moderatrix
virtutisque parens et magistra? Atque hanc illam dico
numquam sat magni aestimandam liberalitatem; qua et reli-
quas rationes cum publicae institutionis universae tum aca-
demicae disciplinae regi^ et haec ipsa adulescentium nostro-
rum certamina nobilitari Augustissimus huius universitatis
conditor voluit. Tali autem via qui ad veram humanitatem
perveniri veraeque saluti civitatis consuli persuasum habuit,
684 LATEINISGHE REDEN.
uecesse est liberali indole ipse fuerit. Eamque indolis L
ralitatem, si verum Volumus fateri^ per diutumum IUe
perium tot tamque luculeutis testimoniis comprobavit in
nes partes institutionis publicae patentibus, ut hinc pot:i
mum laudis; virtutis, felicitatis tam diu in Borussiam red
dantis non mediocrem partem universae vox Europae rej
tierit Qui si nec insita naturae voluptate trahebatur
litterarum studia^ nec earum rationes singillatim perscrutat^^
suo iudicio satis confidere in illis moderandis administrar^ "
disque potuit: profecto ob id ipsum multo etiam maior^
veueratione dignus exstitit: — primum quidem quod, qui^
salutares^ quia honestas esse bonas artes intellexerat, ita eis
prospiciebat^ quasi in deliciis haberet et in intimo sinu
foveret: — deinde quod, quibus negotiis recte accurandis
semet ipsum imparem sentiret, eorum administros iutellegen-
tissimos adsciscebat consiliorum suorum socios gravissimos
et acerrimos vindices. Nam si summa laus est, ne egere
quidem aliena ope, paucis illa mortalibus concessa: at non
ultima haec est, immo proximo ab illa intervallo distans, ut,
quibus copiis ipse egeas, eas pari circumspicientiae sagaci-
tate habeas qui tibi aliunde parias. Et in eo quidem genere
quam eximio successu Frideuigvs Gvilelmvs elaboraverit^
cum ipse flos et robur beatissimae pacis ai^mento est^ tum
splendidissima nomina eorum testantur, quibuscum Ille re-
gendae rei publicae niunia commuuicavit. Possum in hoe
argumento exspatiari longius: verum, quando id quod sum-
mum est, ut pietatis afFectui grataeque recordationis officio
quamvis teuui voluntatis testificatione satisfieret, iam potest
aliquo modo efiectum videri, nolo vestra patientia abuti ex-
spectationemque vestram diutius morari.
Ergo ut transeam ad propositas superiore anno quae-
stiones, iam iiou mea elocutione utar, sed fidem verborum
ab ipsis ordinibus chartis consignatorum servabo. — — —
XIV.
Garinina latin&
1.
Consalutatio Ioannis Goeklitz conrectoris muniis
in lyceo Wittenbergensi auspicati.*)
TTp6c co<pi(f. piiv 2x€»v T6X|iav, jndXa ci)|Liq)op6v ^ctiv • —
Euenns Par.
Nunc decet, insolitis innectere tempora sertis,
Nunc bona sollemui dicere verba die.
Fallor? an et Titan face candidiore coruscat?
Laetitiaque pia pectora cuncta tument?
Sepositis caelo descendit Apollo sagittis,
Dividnasque lavat Castalis unda comas?
Esse quid lioc credara? — festo TiBi lumine fulget,
Et TiBi formoso Plioebus honore nitet.
Nec mirum: sanctos Di dilexere ministros,
Ni fallax nobis Graecia vana refert.
"^) [Prodiit Wittenbergae typis Rubenerianis sic inscripta:
'Viro I amplisaimo dociissimo | loanni G5r1itz | sabconrectoris et doc-
toris Buperioris | mnnns | in inclyto lyceo Wittenbergensi | rite auspi-
cato I D. D. D. I obvia inventutis stndioaae pietas | interprete | Frid.
Guil. Ritschl, Thuringo. || Wittenbergae , d. xiv lanuar. cioiooccxxv.'
C. W.]
^
1 I,ATErNI6CHE GEDICHTE.
Sic TiBl iam fareat! qui cariis nostra sacerdos
lagrederis Clario templa dicata Deo;
ParYa quidem, fateor, sed priscia coguita saeclis,
Caeruleua celebrem qua eecat Albia huinuiu.
Amplius haec per Te, nulla labefacta ruina,
Exaurgant, radiis conspicieada novis.
Sic urbi veteria doctriuae fama vigebit,
Proferet et meritum Leucoris alma decus.
Sed Tv, quem gremio ketissima terra recepit,
0 salve, uostrae lux columenque scholae!
Quem iuvenem quondam nutrivit Lipsia clara,
Povit et in caato docta Minerva aiuu.
Ergo haec Phoebeis oleagina serta corollis
Addidit, et tinxit nectare labra auo.
Huius et Aonidum consortia grata sororum
Hic quoque defeaao dulce levameu erunt.
Praeato semper erunt, seu Te Nasone iubente
Duxerit in valles fertilis Henna aacras,
Seu memoret Cyri Xenophou fatalia regna,
Seu teneant meutem Gallica bella TvAM,
Sive truces Parii vatis secteris iambcs,
Seu Te Mimnermi blauda querela iuvct.
Te duce mox alacris forti pede turba TvosvM
Scandet ApoUinei culmina summa iugi.
Tv studio vigili mitis auccurre tenellis
Mentibus: hiuc illis nobilis ardor erit
Mollit enim regimen — iuvenilia pectora testes —
Lene feros animos, obsequiumque parit.
Voa autem cuncti mecum gaudete sod^Ies,
Spargite votivia turea dona focis!
■Hoc eteuim meruit fidi proba cura magietri,
Hoc labor aasiduus consiliique fides.
lam precor, buic stet firma salus, fortuna secundet
Prospera coepta, dies gaudia quaequc ferat!
Accipias vultu, doctor venerandc, benigno,
Quae pietas hodie munera parva tulit.
LATEINISCHE GEDICHTE. 687
Parva licet sint ista^ tamen laudanda voluntas:
Placat et aversos hostia parva Deos.
2.
Epithalamium in Albertum ducem Saxoniae et
Victoriam Britanniae reginam.*)
Q. B. P. P. F. Q. S.
Ergo virgineis sceptris parere iuberent
Divi Saxonibus condita regna yiris?
Maesta Britannorum gens miraretur Elisae
Magnanimae privos post tria saecla toros?
Aemulaque illius vinci regina negaret
Sic quoque victricis nomen et omen habens?
Nempe pharetratae stabat sic mente voluntas
Dianae, glacie cui fera corda rigent.
Est aliquid^ solio de uno geminare triumphos!
Tale decus castis inseruisse choris!
Yerum Dictynnae tam diris invidet ausis
Non umquam victo numine freta dea^
Multaque flammato Cythereia corde volutans,
Qtiid male sanaj inquit^ guid mea regna petis?
Nonne satis, socias tibi tot, Latoniay nymphas
Mascula devotas spemere, saeva, iuga?
Quid cupis aetemis ^nortales iungere honores?
Ddnta quin victrix praemia forma ferat?
Iratae guae sit Veneris vindicta, memento.
Ocius aerio devolat illa Noto,
Perque oras hominum Germanaque rura vagatur:
Vnde tibi regum^ terra Britanna; seges.
*) [Prodiit Bonnae m. Pebmario anni cioioccGXXXx sic inscrip
tam: 'Alberto | serenissimo daci Saxoniae | sao naper civi illustris
simo I naptiaram | cam | Yictoria | aagastissima Britanniae regina
factaram caassa | S. P. D. | ex animi sententia gratalabanda | littera
rom aniversitas | Fridericia Guilelmia Rhenana.' C. W.]
1
»88 LATEINISCnE aEDICHTE.
Denique turritaa greBaum eompescit ad arceti,
Qua Thuriiiga (lomus nobile nomen habet:
NobiliuH, postquara veneraiitur Sasouas una
Cum LusitauiH Belgica regna duces.
Constitit, ut iuvenem stupidis couapexit ocellis,
Cui sedet in blaiido regius ore decor,
Spirant virtutem gencroao pectora llatu,
Germonaque micant lumina pleua fide.
Hir, ait, Atc dUpius, decoret cui tempom mifrtm:
Hir. mlhi qiincrmdi finis, apinnr, adeM.
Non mclticl rinci, mpici vinmhtr itt ipsa
A taii tpiawris divra ptiella viro.
TEque, Albekte, manu prenauui voce iucrepat: Itlnc,
Eia figc, viri/ineuiH ie diiukma vocat.
Haiiil niora: navigerum ad Tamesim te ducit ovauteni,
Fallere nec patitur verba parentiB Ainor.
Yinceris et viucis: tiiii dat Victoria palmam:
['rouuba Nigiiilicat gaudiu millo dca.
Mos Hymenaens adnst, sponsia fert myrt.pa aerta:
Splendpnt soltemni regia tpcta face.
Volgus iTf/nMVi Hynmutec vocat: quatit aera plau^us:
Feativo reboat Teutonis ora sono.
Inaolito Rheuua strepitu pater cxcitus, unilis
Distiuctum tollit vite vireute caput.,
Et qua saxosi septemplice culmino montes
Nubila contingiiut, talia dicta dedit.
Heus, ait, hiiis dvcs, ef nobis gmidia ferit
Haer detts: immemores ttim daxt rssc dHcis,
Qnem eum yermam, patriac dm sida-a, fovit
Laiirigerae lionnac doctii Camaia sinn,
Ilhm Castalio ntdritum nrctare nostis;
Nil usqtiam Alskrto sunvitts orbis hnbet.
Vrhi grandc dcctis, tnacitis aim eivihtt.'! illtim
Ntipcr cs amissttm gticsta, magistru eohors.
Ergo in lacfitiac eotisortia Inet/t venitc;
Hnir amor, haec pielaa dicerc vota ittbct:
LATEINISCHE 6EDICHTE. 689
•
Vivite felices, par nobile: dulcia vobis
Non ullus casus laedere vincla queat
Jllustri parilis generetur stirpe propago,
Manet ut ad seros gloria avita dies,
Vivite felices: pleno ros Copia cornu
Augustamque heent Spesque Fidesque domum.
Tum placida quondam, princeps carissime, fronte
Vitae Rhenanae te meminisse iuvet
Dixit et in glaucis abscondidit ora fluentis:
Consonus insequitur dicta susurrus aquae.
PK. R1T8CHEL1I OPVSCVLA V. 44
XV.
Ein griecMsches Gediclit:
*Ab6Xq)ou ToO r6T0u)v PaciX^uic xal TiXXuou toC
AucTpiaKUJV CTpaTiiToO i\ iv Gupuir^bifi jndxn*)-
(vorgetragen in Wittenberg am Reformationsfest des Jahres 1824.)
*AktTci q)XoT^ijc dTrib€pK6fi€Vov xQ6va biav
Kuav^Tic dv^bu Xifxvric q)doc 'HcXioio,
'AvGpiiiTOic fi€p6Tr€cci iroXucTova ciifxaTa q)aTvov
KdppaX€ Tdp v€q)^ujv, dX^XiHac iiiaKpov "OXu^irov,
A\VotTi jiiubaX^ac ipidbac Z€uc T€pTrtK^pauvoc 5
'6c irrtov, ?v0a Mdxrjci biaKpiv^€c0ai ^g^XXov
Yl^€C AucTpiaKuiv Kai r6T0oi xct^^^oX^TUJvec.
Toi T«P ^v 6upuTr^biu dpipiiXaKi, kt]tui€Vti
'AvTipiT]v YcTavTO, biappaicai |i€|iauiT€c.
noXXd b* fip' T^pr|cavTO, Tipoc oupav6v €upuv ibovTcc, lo
''ev0a TT€p d0dvaToc, Ta|iir|c TroXcjiioio KpaTaioO,
NlKTlC TT^ipaT* fX€l' dTT€lf| TTOXu q)^pT€pOC dvbpUJV.
Tuj o\ x^Tpac dv^cxov, dc oupav6v €upuv ib6vT€c.
ToTci b* "Apiic PpotoXoit6c dTTi q)p€cl 0dpcoc ?0tik€V,
''AXKiiiov, dXXr|Xoici q)^p€iv 0dvaTov Kai 6X€0pov, 15
'Hb* fi^oTov ^ax^cac0ai dc ^^Xiov KaTabuvTa,
"ETXtci T€ CTipapoTc koi kujttti^vti cibripiu
*) [Schon abgedmckt, aber fehlerhaft, ist diese Rhapsodie des
Primaners F. R. in Seebode'8 n. krit. Bibliothek fur das Schul- und
Unterrichtswesen VII. Jahrgang (1825) p. 820—825, hier unterzeichnet:
'Frieder. Guil. Ritschl, Thuringus', w9,hrend das Mannscript die Unter-
schrift tr>: *6v AcuKOp^qt. GlpnviKdc MdEiMOC PiTCxX 6 Troi/)cac. VgL
iibrigens Ribbeck: F. Ritfichl I p. 11. C. W.]
GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BREITENFELD. 691
Kai briioici irupeccr M^i^icxa b' 6t' f)T€M6v€cciv,
AUTOIC 7T€p q)pOV^OUClV, iv\ CT^pVOlC fX€'V0C f)K€V.
^Hpx€ b* dv AucipiaKoic fx^TCic f^piuc GujpiiKTqciv, 20
TiXXuoc d|Lippifxo€pT6c' dvi CTrjG^cci bfe 9ufx6v
6p^qi€V dTapTTipdv Kal d)LX€tXixov, aiCT€ Xukoio
*Qfxo<pdTOu, 6cT* iIlKa KaT* oup€oc 6X/i€VToc
*6|LX7T^ci3 f| 6i€cciv f| dTpauXqci p6€cciv
*'HvTiva b' €lv 6vux€cci Xdpij, ii aux^va figac, 26
Alji' It\ 0€p|idv fmve cuv dirXriTOiciv 6bouciv
ToToc dd)v fjvacce, kX^oc pdciXcuTaTOC dvrip.
ToO b* diT* dpiCT€p6q)iv Xaoi ctAXovto k^t* dpOrjv,
OCpe' fiva CKi6€VTa, Td t* 6upuTT€bov CTe^dviuTai,
'6c 0iXupaTK€iou dpaToO lepdv TrroXicOpov. 30
*6v b* auTOPV 6p^ujv 7T€piq)aivofx^voici Kap/jvoic
'Itttttiudv TTUKival uTTO0u)priccovTO q)dXaTT€C.
A€UT€pOC auT* dpxTiT^c dvi CTpaTijJ AlT€lpUibTlC
"^TTXcTO KapT€p60UfXOC, d|LXU|LXU)V 6I0C "ApTlOC*
OICI b' iT\y XaOlCl TTCXlWpiOC T^UT€ ttuptoc, 86
*'OcT€ tt6Xiv ^u€Tai Kai T€ix€a fixaKpd TTuXdu)v.
''Qc 6 jixfev f|T€|Lx6v€U€ |LX€0' iTTTTrj^cciv dTauoTc,
XaXK€O0aipTiHiv Tol Tdp KdpTiCTOi dTTdvTwv.
r6T0u)v b' dpx6c ?nv Kai dTTiCKOTTOC i\bi cau)Trip
OiXTaToc d0avdToiciv fivaH, fX€Td0u|LXOC "AboXcpoc. 4o
Tifi ol CKfiTTTpov dTTaccc' TTaTrjp b' ibc Ti€TO brjmj),
0UV€K€V fJTTlOV aUv dvi (ppCClV fJTOp ^X^CKCV
Kai ol fx/jb€a ttukv' dT^vovT* ^tti KdpT€T x^ipu^v.
*AXX' 8t* TTTeppop^u)v ^HriTaTC ttiX60€V aTr^c
*Av^pac alxMriTdc dv 7tovtott6poici v^€cciv 46
*'6v0a jixdXiCTa TT^q)UK€ KpdToc ttoXioTo cibrjpou.
Touc b* 8t' ^tt' 'Hu)U)v Koupoic |LX€Td0u|LXOC "'AboX^oc
"AvTiov ?CTTiC€V, KaTd bcEid Xaov d^pTU)v.
KpivaTO b* €lc (ppr\TpaQ kcCx q)OXa cuv f)T€jLi6v€Cciv,
*QC €U TVoiTl dKdCTOU iv alvQ bTlT6TTlTl 60
'AfX96T€pov, KaKiTiv t' dp€Tfiv bi t€ Kubtdv€ipav.
Od Tdp iv 6upuTT^bou dpipuiXaKOC alTToXioiciv
44*
692 GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BREITENFELD.
Atiioic dviipioi foTGoi |n6voi dcTix6iuvT0*
TTXT]ciov dXXct Trap^CTTiKav kXcitoi dTriKOupoi,
Ca26v€c dYX^MCtxoi, o^i CaEovlTiv dv^jnovTO ^^
KaXTJv, TiYaG^Tiv beuovTO bk Goupiboc dXKf^c.
0\ }xkv Koipavoi J^cav iv\ cTpaTiD f\bk fx^bovTCC,
Kai br\ p djLiq)OT^pu)0€V dKapTuvavTO q)dXaTTCtc
TTpoqppov^uJC' KaTibibv b* i.1 aiO^poc dTpuy^TOio
faiav d7T€ip€ciTiv ttukvoic dTivaHc K€pauvoic eo
'A0dvaToc 9€6c auT6c* d7T^CT€V€ b* oupav6c €upuc.
Cuv b* SjLia \c dv^jLioio xovicaXov dc(papdTi2l€V,
Kai q)^p€V fv0a Kai fv0a KaKf| 7rp6 0u€XXa 0u^XXr)
'AtjliCD bk q)XoY^iu Xaol Trup6c €iXuq)6ujvT0,
Kai |Li€TdXa Ppojn^ouca bx* T^^poc dH€xu0Ti 9X6H. 66
"GCee bk X01WV Ttdca, Kai &yiq>ene 0€pfx6c duTjnri •
Y\^ac AucTpiaKuiv Kai r6T0ouc xciXKOxiTUJvac.
00^T^ctTO b' dv 7r€biuj dpaTflc cdXTtiTTOC lujri,
"Ht^ |Li€TdTT£X6c dcTi bucTix^oc ''Ap^oc 6cca.
Tfic b* imx ouv q)ujvf|v Xauiv CTixec ^lcriKOucav, 70
TTdciv 6piv0Ti 0ufx6c ibfe Tp6jLioc fXXap^ T^ia
Touc fiXXouc T€ Kai auTou — 6 Tdp KaK6v 6cc€T0 0um|i — ,
TiXXuou jLi^voc T^O* TrdTacc€ bi o\ q)iXov i^Top.
'Ox0r|cac b' fipa ^lrre Tipoc 6v ^^TaXrJTOpa 0u^6v
"Q |uoi i^Oj T\ 7Td0uj; ^Trei Sctic dvf|p 7ruKi)iribTic 75
MrjTTUJ Tappr|cac ^ d^roixeTai f^ k' dXe^riTai
'Yc)iivTic KpaTepfic* dXX* ^mnev^ujc iCTac0ai
Xpfi MdX' dpicTeuovT', t^t* ^PXtit' nT* fpaX' fiXXov.
TauTa latv 01 q)pov€OVTi ^iXoc bieXeEoTO 0u^6c'
"Cv^ev b' r^vop^ri Tricuvoc Kai riq)i piriq)iv, 80
Ctoc ev ^^ccuj fiucev fivaE li^TO Te beivov t€,
AucTpiaKoTci bk TToici ^CTa c0^voc ?^paX' ^KdcTiu
Kapbiri SXXtiktov 7ToXe|aiZ!eiv if\bk ^dxec0ai.
ToO b* oTpuvovToc TTpuX^ec Te Kai ujKeec m^reic
'€c rrebov dppiiovTo q)iXo7TToXe|aujv ^e^auiTec 85
"Aopi XeuTaX^qj boXixdc dXdcai CTixac dvbpiwv
*AXX* oux ^be 0€iu uijJiZiuTUJ fivbave pouXrj.
CeUO^eVUJV b' 17T7TUJV 7T0XuTlXflC UJpope boUTTOC,
GEDICHT AUF DIE SCHLACHT VON BBEITKNFELD. 693
eccTTCciTi b' auTiIiv iaxf| jn^TCtv oupavov Uev,
Teuxea b* aur' dpdpT]C€v i.n djjuioic alxMiiTdiJUV. 90
Touc b' fir* iv 6<p0aX|LioTciv Ibev jLieYdGujLioc *'AboXq)oc,
CKrJTTTptu €p€icd)Li€VOc ine oic ^Tdpoici jilCTTluba'
*Q 91X01, Tipu)€C TotGoi, 0€pdTrOVT€C "'ApTioc,
Aiboi 9^c0' dvi 0UJLIIJJ, iva kX^oc dc0X6v apr|T€,
T6 ^a Kai dccofi^voici jlICt* dv0piJUTroici Tr^XT]Tai. 95
''Qc lcpaj*' 01 b' fipa TTdvT€c dKOucavT€c paciXfioc
MfiXXov dq)U)piLiT]cav TToXcjiiiJeiv i\hi, jLidx€c0ai,
0pd^avT€c bopu boupi, cdKOC cdK€i KXivavT€C'
''€txoc fip' ^TXoc ?p€ib€, Kdpuc Kdpuv, dvcpa b* dvyjp'
*Qc TTUKVOi bT]ioiciv itpicTacav dvTipioiciv. 100
AuTdp dTT€i ^* auTiuc ic TiXXuou 6|aPpijLio€pToO
X^pc' UTTO buCjLl€V^U)V TpU)TTdCKeTO XCl^KOXlTU)VU)V,
AuTic St' dtgac ^tti Cagdciv fiip dXeXix^T].
*Qc b' 8t' dTTd Zicpvpoc b^vbpu)v KaT^ceicev ^TTiipac
'Peia fxdX', &c tuiv jli^v VTipi0jLia KdpTiva bdjLiaccev, 106
"Oq^pa XiTTOV q)€UTOVT€C, dvdXKibcc! ouXajii^v dvbpujv.
"6u)c ou TaOT* dTT^pT]V€ cuv iq)0ifioiciv ^Taipoic,
*62Aac' ic ttXt]0uv lep6v jli^voc AlTCipiibouc,
"Oc Za^^ouc r6T0ouc bTiioiciv ^tt' }\ya^e q^urrac,
TiXXuou 6iLippi)LioepToO djLiaupuj KubeT TOti^v. 110
'6TTTdKic ?v0' dTTdpoucev dvappf^Eai imevcaivujv,
*6TTTdKic auT' dvexdZieT* fivaE d^KU)v Trep dvdTKTj*
"AXXoc b' fiXXov fTT€q)ve, Kai ^ppeev aijnaTi ^aia.
'A0dvaToc be 0€6c beivov Te'pac fJKe xciMfiJc,
AieTOV ui|)iTTeTT]V, ladX' dTaXXo^evov TTTepuTecciv. 115
T6v b' €TT€i ouv dvorjcev iw AucTpiaKoTciv eKacToc,
*Qk* dv€XU)pr|cavTO |udxTic, XfjEav bk q)6voio.
TaOT* ^TTi b€2i6q)iv CTpaTif^c dveq^aivcTO ipfa.
6iTa be TeTpaTov auTic d|aai|aaK€Toio bebrjei
NeiKeoc dia^OTepoic XaoTc ttoXuttikpoc dpwrj. 120
AeuTepa t«P ^e M«Xnv lupcev jLieTCt TiXXuou fJTOp'
694 GEDICUT AUF DIE SCHLACHT YON BREITENFELD.
T^J b* fipa viKrjceiv dXiXaiero Gujiidc dinfivujp,
Aicc€TO bfe KpoviuDva q)€pu)vufxov euxoc dp^cOai.
01 bi T€ qxicTava jnaKpd Kal dTX^iac iTiva£av,
Kai briioic fdTBoiciv diraXT^a |ui6x6ov ?0T]Kav. ^2/
''HpiTr€ b' fiXXoc dTT* fiXXiji dv alv^l brii^TiiTi
r6T0iuv, TiBv iLidXa ttoXXoI dKcTc* ?Xov alav dboOciv.
Kai vu k' dTreiTOfx^voiciv uir^pfxopa v6ctoc dTux0Ti,
61 |Lif| fip' dHu v6tic€V fiva£, |Li€Td0u|Lioc "AboXcpoc, i$o
'AcTT^TOu liuxMOio, poXduiv T€ KpaT€pdujv.
*PijLi<pa b* d7TatHacK€v d)Liuv^)ii€V otciv dX€0pov
*ApTCiX^ov ToTc b' auTiK* dvl <pp€cl 0ufxdc ldv0Ti.
ToToc Tdp ccpiv dpu)T6c UTnf|Xu0€ Moc "AboXqpoc
KdTrpiji b' elb6|LX€voc, toO t' €lc Kuvac dTP^oc 6pjLiri, IM
''6|iXTr€C€V AucTpmKoTci JLXCTdXjLxevoc alxinTiT^civ
TToXXoTc b' f^Pci^c Kfipac dvd kX6vov fiopi 0uujv
^QKa |LidX' fv0a Kal fv0a' (p6ujc b' ^Tdpoiciv ?0t]K€V.
AucTpiaKOi b' dpiT]p€C, dTT€i Tbov dTT60i r6T0ouc,
TTrijLiaTOC ucTaTiij TT€p dvi ctov6€VToc dvdTKij 140
"Aip dv€XiupTicav, KawTi b* fip' uTTr|Xu0€ 0ufx6v.
noXXu)v b* iv Koviijci |Liaxiicac0ai |i€|LiauiTwv
XeTpec dTTT]pdx0T]cav 6muc K€q)aXrici Kai auT^c.
''6ttX€T0 bk CTOvaxrj tc baiKTaia^vuJV aiJIriuiv,
TotOujv b' cuxujXfi |ui€TaX6q)pujv viKricdvTUJV. 14*
Aritba b' Ik tt€Mou q)^pov fiTTX€Tov ?v0' ^tti vikij
^'AcTTeTa KaTXctX6u)VT€c duq)pova TT0pcuv€CK0v
6iXaTTivTiv, T€02av b* lepdc iiiaKdpecci OuriXdc.
''6Eoxa b* au Ti|LiT]cav 6|iiuc ^oXTTrici Kai fiXXoic
'6EaiT0ic T^pdecciv dpiCTeac, Obv utto ToX|irj 150
Kai KdpT€i T^Xoc €upov 6iZupoO ttoX^^oio.
XVI.
Akademische Aiisclil9ge, Gratulationen, Adressen
nnd Aehnliches in lateinischer Sprache.
[Aus der langen Reihe amtlicher Actenstiicke in latei-
nischer Sprache, welche Ritschl erst in Breslau^ dann in
Sonn als Professor eloquentiae anzufertigen hatte, habe ich
hier zehn Nummem zusammengestellt; welche die hochst
Terschiedenartigen Richtungen, in denen sich diese officielle
Eloquenz zu bewegen hatte, und die glanzende Art, in der
er sich dieser lastigen Pfiichten zu entledigen wusste^ zu
keunzeichnen besonders geeignet erschienen. Naturgemass
reihen sich in diese Serie ein einmal die Weihetafeln fQr
Gottfried Hermann und Bockh (Nr. 8 und 9)^ zum andem
die Gratulationsadressen, die Ritschl im eignen Namen Bem-
hardy und Lehrs* zu ihren Doctorjubilaen schickte (Nr. 12
und 13), sowie das einzige officielle Stiick ahnlicher Art aus
Leipzig (Nr. 4). Den Schluss bildet eine Auslese aus den
immer variirenden Anreden an die Studenten, die den Pro-
oemien der Lectionskataloge beigegeben zu werden pflegten
(Nr. 16). C. W.]
1.
Anschlag der Bonner Universitat bei dem preussi-
schen Thronwechsel 1840.
Yniyersitatis Litterarum Fridericiae Guilelmiae Rhenanae }
Rector et Senatus l| Gommilitonibus || S.
Guius rei nuntio luctuosissimo universa iam patria afflicta
est^ eiuB caussa yos quoque^ commilitoneS; fas est publica
696 LATKIMSCIIE ANSCHLAOE, ADKESSEN,
a nobis pronuDtiatioae compellari. Habuistis vos non mii
quatn nosmet, quam cives universi, quod summa vobis bene-
ficia congratularfmini, quibus cum reliquas partes civitA.tif
tum almam hanc litterarum sedem, cuius adeo conditor eit^lit
liberaliasimus, .; Fridericvs Gvilelmvs III Rex Augu&'ftift.
simus 1 cumulavit aeterua uunc naturae necessitate ticii»bii
vobisque ereptus. Qui posteaquam diviuo beneficio per no^reiu
ferme lustra, raro inter mortales exemplo, reipublicae gu-
bernacula tam et fortiter et sapienter et clementer et ^^ero
feliciter rexit, ut nec in extrema patriae catamitate cons4^.
tiam nec in prospera rerum omnium fortuna temperautiajif
deaiderares, prope consummasse boni principis imagineni fi-
deri potest. Talis regia ut piam gratamque memoriam co-
latis, non estis nionendi, commilitones: esiget enim lioc a
vobis vester ipaorum affeftus. Qui quemadmodum triste dt-
siderium Clementissimi Regis vita modo defuncti uobiseuni
communicatis, ita ad vos non minus quam ad reliquos Bo-
russos pertinere eam veneiationem, caritatem, oboedientiam
arbitrabimini, quae iam || Kegi Augustiasimo Friderico GvI-
LELHO IIII I debetur non regni tantum, sed etiam virtutis
paternae et amoris poputaria tieredi, Cuius iugenium, doctrina,
humanitas quo laetiora sperari ipsis litt^^ris artibusque iubent,
eo magis vestrum esse iutellexeritis preces et vota ex animi
seutentia facere pro satute Patris Patriae, .cui Deiis Optnmas
Maxumus fasit uti bonis ominibus suscepto imperio felicia
fausta tortunata quaeque eveniant. Valete.
Scr. Bonuae VIIII Kal. lul. a. cioiacccxxsx.
1
Anschlag der Bonner TJniversitat bei dem preusei-
schen Thronwechsel 1861.
Rector et Senatus |[ Vniversitatis Fridericiae GuilelouM,!
Rhenanae || Commititouibus || 8.
Quo nuuc tuctu graoissimo patria uiiiversa afflicta e«i,
eius caussam praecipuam intellegitis ad nos vosque pertiiiere,
qui communi consortio almae Fridericiae Guilelmiae KfaenanM
GBATULATIONEN UND AHNLICHES. 697
continemur. Quam cum certam in his tcrris sedem optima-
rum artium ct tamquam perennem fontem veritatis, solidae
nuUaque praeiudicata opinione coercitae doctrinae magistram^
fidei ac religionis incorruptae nutricem sanaeque in quovis
genere libertatis yindicem, denique bumanitatis effectricem
atque custodem esse Divvs Fridericvs Gvilelmvs III vo-
luisset vere regio consilio: eadem paternae et liberalitatis et
Yoluntatis heredem || Regem Augustissimum Glementissimum j'
Divum H Fridericvm Gvilelmvm IIII || iniqua nunc naturae
necessitate Borussis suis ereptum^ per quattuor lustrorum
diutumitatem tam munificum conservatorem experta est; tam
et nobilem et mitem patronum venerata^ ingenii cum beatis-
simi tum cultissimi tam luculentum exemplar admirata^
nulla ut temporum oblivio exstinguere talium et beneficio-
rum et virtutum gratissimam memoriam possit. Ergo Se-
renissimo Principi^ post laborum et dolorum plurimas
aerumnas exantlatas nunc placide requiescenti, ut quaesitam
meritis gloriam recordatione observantissima perpetuabimus
debitamque rarae pietati pacem ex animo apprecamur, ita
tristissimae iacturae efficacissimum solatium ex Eivs Prin-
CIPIS praestantia petimus, quem singulari numiuis divini
beneficio Illivs iam successorem suspicimus nobisque con-
gratulamur || Regem Augustissimum Clementissimum || Gvi-
lelmvm. II Guius candida fides et generosa simplicitas cum
praeclara animi constantia agendique prudentia consociata
quo laetiora^ ut ceteris partibus bene et liberaliter guber-
natae civitatis; ita artium litterarumque cum studiis tum
commodis sperari iubent, quorum Ille moderatorem eun-
demque iudicem adscivit intellegentissimum : eomagis ves-
trum esse sentitis preces et vota ex animi sententia facere
pro salute Patris Patriae, cui Devs Optimvs Maximvs
faxit uti prosperis auspiciis suscepto imperio felicia fausta
fortunata quaeque eveniant, praeter cetera autem illud con-
tingat bonis omnibus exoptatissimum desideratissimumque,
ut mox artiore quam nunc vinculo cum Borussici nominis
auctoritate fios et robur, honos et dignitas, salus et incolu-
mitas Germaniae universae contineantur. Q. D. B. V. Valete.
Datum Bonnae Idib. lan. a. CIOIOCCCLXI.
698 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADBBSSEN,
3.
Studien- und Sittenzeugniss dem Preussisch ^^^n
Kronprinzen Friedrich Wilhelm beim Abga:^ g
Yon der Universitat Bonn ausgestellL*)
Celsissimo Regiae domus Borussicae Ij Principi } 'Fr^Jde-
rico Guilelmo |! commilitoni suo generosissimo {' S. P. ^^^-
Regiae Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae !| Rector et ^
natus.
Quoniam in eo es^ Princeps GelsissimC; ut discessom ^^
hac, cuius per biennium consortium participasti, universit^^ ,
pares; non officii tantum sanctitati^ sed ipsi animi affec^^^^
nostro deessemus, nisi et honorifico morum studiorumq ^^
testimonio debita virtuti praemia conferremus veteri atq ^®
antiquo instituto academico, et votis pientissimis tam 1^^°'
lustrem civem tamque carum nobis caput prosequeremi^^^'
Qui ubi Regis Augustissimi summis auspiciis sapientissin^w^'
que Celsissimorum Parentum consilio atque auctoritate pr^^^'
ter alias in communi patria Musarum sedes hanc almflv-oi
Rhenanam petebas, uti bonarum artium acri tractatione ^sbA
omnem humanitatem mentem Tuam liberaliter informar ^*^;
fieri non potuit quin et singulari nobis honori tam ingenu^»^*^
fiduciam in nostra potissimum disCiplina positam ducerem"»-^^)
et spem iucundissimam conciperemus, fore ut cum Tua ^^
nobis tum de Te nostra exspectatio optimis fructibus
pleretur. Tales fructus quod nunc in Te, Princeps Cela
*) [Dieses Zeagniss warde dainals aof einem besondern Fo
bogen, daneben aach in deutscher Uebersetzang verOffentlicht.
mag bei dieser Gelegenheit das Epigramm mitgetheilt werden, welc
damals Ritschl Seiner EQnigl. Hoheit ins Stammbach schreiben d
'Wenn im modemen Gewand sich die Mase Dir schmeichehid
Herz legt,
Bleibe der classischen aach gastliche St&tte vergOnnt;
Nicht in Pal^ten allein and Hallen and schimmernden Biihnen,
Wie sie dem Ednigessitz k5niglich 'Werde' verleiht:
Aach in der Stille der Brust, wo sie ernst, harmonisch und edel
Ueber der Zeiten Gewirr hebet ein sinnig Gemiith.'
TXT T
6BATULATI0NEN UND AHNLICHES. 699
^^me, et plenissimi et saluberrimi rednndanmt^ id, etsi nostra
Tibi volmites numquam defiiit, tamen longe gravissima ex
P^rte Tua ipsius yirtute effectum esse scito: qua in litteras
<3Uidem ita incubuisti, ut in hoc quoque genere maiorum
eloriam aemularere constantia temperantia perseyerantia par-
^ctxn, huic autem strenuae contentioni animi candorem, yitae
inxiocentiam morumque suayitatem tantam sociasti, ut pari
cmn praeceptoribus tum commilitonibus yoluptati atque toti
uiiJyersitati omamento esses. Eaque indolis praestantia cum
ultra uniyersitatis fines quoquoversus patens eniteret, non
potoisti non omnium Tibi Rhenanorum animos adeo deyin-
cire, ut diu obtinens inter Augustissimam domum Tuaqi
texramque Rhenanam necessitudinis yinculum etiam artius
constringi yideretur, laetissimaque Tua inter nos praesentia
pro noyo pignore mutuae caritatis haberetur et consortionis
per futura, quae diyinum numen ayerruncet, discrimina rerum
felicissime duraturae.
Itaque non nostro tantum, sed tamquam uniyersae pro-
Finciae nomine iam precamur ex animi sententia, uti Tibi,
(^lsissime PrincepS; bona fausta fortunata cuucta Deus Opti-
IQII8 Maximus duit dataque perpetuet^ beatumque Te, in quo
spes et salus futura patriae reposita est, per annorum diu-
tQmitatem propitius sospitet superstitetque. Macte igitur
m
^irtute Tua, et si fas est petere, nostrum huiusque uniyer-
^it&tis annorumque et dulciter et ut speramus salutariter hic
^&Hsactorum tam beneyolam recordationem recole, quam de-
^^"ta Tibi Tuisque yirtutibus pietas nostra perennabit. Vale.
Scribebamus Bonnae Idibus Martiis a. cioidccclil
4.
-'^schlag der Leipziger Universitat bei der Ueber-
xnahme des Rectorats durch den Eonig Albert.
Rector et Senatus Yniyersitatis Lipsiensis 0 Giyibus aca-
icis I et quicumque cum in hac urbe tum apud exteros
^s nostris bene yolunt || Saluteui.
Postquam anniyersarium officium rediit noyi Rectoris
700 LATEINISCHK ANSCHLAGE^ ADRESSEN,
Magnifici creandi^ scire vos volumus communi seutentia Se-
natum amplissimumque Collegium Professorum decreyisse,
uti I Rex noster Augustissimus Pater patriae Clementissimusl
Albertvs II qui, paternae virtutis heres et aemulus, cum
aliis documentis propensam in humanitatis optimarumque
artium studia voluntatem luculenter comprobaTit^ tam ipsam
hanc litterarum universitatem praesens nuper insigniore fa-
Yore amplexus est, precibus nostris observantissimis a'diretar
atque ad || Rectoris Yniyersitatis Magnificentissimi | munus
perpetuum || liberaliter in Semet suscipiendum inyitaretur.
Ei igitur desiderio non siue singulari yoluptate accipietis
dignatum esse Generosissimvm eundemque Carissimvh
Principem perbenigne obsecundare inclitamque Musarum se*
dem nostram ferme exacto quinque saeculorum cursu novo
hoc eoque praeclaro et honore et splendore augere adoma
condecorare.
Quod Deus Optimus Maximus bene yertat || et felix fa
stum fortunatumque esse iubeat.
Datum Lipsiae die XVIII. mensis lunii anni mdccclxx
5.
Gratulationsadresse der Bonner Universitat zu
SOOjiihrigen Jubilaum der Albertina in K5nigsbe
Prorectori Magnifico et Illustri Senatui | Inclutae V
versitatis Albertinae :l S. P. D. | Rector et Senatus ■ V
versitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenanae.
Vix nobis quicquam accidere vel exoptatius vel ho
rificentius potuit, quam quod nos participes esse eius la
tiae Vestrae voluistis, quam rara et virtutis perpetuii^^- ^^
partam et iiuminis divini gratia concessam ex animi s ^^'^'
tentia Vobis congratulamur. Nam cum, quibus homin"»-^ ™
vita cum laude transacta honestatur, ea sollemnia non pos» ^ ^
non cum subtristi cogitatione imbecillitatis fragilitatisc:^ "-'^
humanae sociata osse: at haec, quae iam et Vobis efc^ "
Vobis saecularia sollemnia parantur, non infirmitatem i^er' * ^ ^
*i-
GBATULATIONEN UND AHNLICHES. 701
humanarum et virium defectionem, sed floris; roboris, gra-
vitatis, auctoritatis incrementum et ut uno' verbo dicamus
ipsius senectutis iuventutem^ sed vim immortalem divinitus
insitae mortali generi indolis, sed perennem summi deorum
beneficiiy quod artium litterarumque lumine coutinetur, digni-
tatem luculentissime testantur. Itaque postquam cum vario
temporum decursu tum gravi horum aunorum vicissitudine
iam trisaeclisenex Albertina Yestra virtutis et in Iitteris or-
nandis^ augendis^ illustrandis conspicuae, et in vita ad veram
liberalemque humanitatem conformanda^ vindicandaque omni
nervorum contentione cogitandi agendique in quovis genero
veritate, iustitia, libertate comprobatae exemplum louge splen-
didissimum edidit: huius quidem exempli praestantia cum
vim communem debeat in germanas patriae Imiversae aca-
demias haberC; tum aliquanto propius videri potest ad nostras
potissimum rationes pertinere. Habemus enim nos quidem
cur Vos, veterem et antiquam universitatem adolescens et
tamquam pubescens, imprimis suspiciamus e Yestroque ex-
emplo, ut e viri auctoritate iuvenilis aemulatio, efficacissi-
mum virtutis incitamentum petamus et voluntatis firmamen-
tum. Quo accedit; quod consimili condicione incluta Albertina
Yestra et haec Fridericia Guilelmia Rhenana hac utimur^
quod in extremis regni Borussici terminis collocatae sumus
certissima vernaculae et incorruptae doctrinae propugnacula
tum a barbara illiberalitate tum a liberali levitate vindican-
dae. Ergo aequi bonique consulite^ quibus singularem tem*
porum Vestrorum felicitatem votis optimisque ominibus prose-
quimur: quae curavimus ut etiam coram nuncupentur; missis
duobus collegis; a quibus hae Vobis litterae reddentur, altero
ipsius Albertinae alumno^ F. A., astronomicarum disciplina-
rum apud nos professore^ altero G. S., lureconsultorum Or-
dinis h. i decano eodemque senatore.
Faxit Deus Optimus Maximus, ut inclutae Albertinae
gloria in posterum rllibata duret, fortiterque propulsatis eis
periculis, quae vel auri sacra fames sordidaque lucri cupi-
ditas; quae nunc fere dominari in rebus humanis occepit^ vel
suspicax et tortuosa illiberalium tenebrionum machinatio,
quam confidimus ad veram dominationem numquam perven-
702 LATEINISCHE AKSCHLAOB; ADRE8SEN,
turaDi; communi impetu litterarum uniyersitatibas minantur,
a laetioribus etiam quartis haec tertia saecularia excipiaiitar.
Yalete uobisque favete.
Scribebamus Bonnae XIII Eal. Sept. a. CIOIDCCCXXXXIIIL
6.
Gratulationsadresse der Bonner Uniyersitat zum
dreihundertjahrigen Jubilaum der Uniyersitat
in Jena.
Rector et Senatus || Vniyersitatis Fridericiae Guilelmii
Rhenanae || S» P. D. | Prorectori et Senatui | Inclitae Yni— .
yersitatis lenensis.
Tam profecto iucundum quam honorificum nobis accidil
quod natae ante haec tria saecula uniyersitatis Vestrae ii
lustrissimae eiusdemque per temporum yicissitudines dii
numinis beneficio prosperrime conseryatae fanstam mem<
riam nos concelebrare iussistis proque futura illins incoIizL
mitate yoluistis cum Vestris nostra yota pientissima coi
ciari. Nam praeterquam quod laetitiae Vobiscum parti<
pandae caussa grayissima inyenta est in communi studioroK Tr
artiumque necessitudine omnium^ accedebat huc singulai :Ss
yis ipsius dissimilitudinis quae inter Vestras nostrasque rati
nes intercedit. Quemadmodum enim in yita hominum iuyei
aetati senilis prudentia proponi solet ad imitandum, ita r
nostrae ad maturitatem paullatim subolescentes non posse
clarius et efficacius exemplar dirigi yidebantur, quam quod
omni et doctrinae et honestatis genere a Vestra uniyersii
editum esset amplissimisque trium saeculorum documen
propagatum commendatumque. Quam quidem merito rec<
dabamur, ex quo generosissimis consiliis loannis Fridei
Magnanimi condita est, multis ac saeyis cum domesticoi
tum extemorum periculorum tempestatibus iactatam, c ^*:
leyis et imbecilla fortuna animorum firmitate atque grayifc^i^&^
tamquam fluctus saxorum roborp yinceretur, yim ac pot^«t^-
tem virtutis; laboris, iudustriae, coustantiae tam clara in X ai^
GBATULATIONEN UND AHNLICHES. 703
posvxxsse, yix ut nobilioribus exemplis umquam enituerint.
'fisndexnqQe meminimus cum maiorum aetate liberalium stu-
diorvixii stabilem sedem certumque domicilium esse, tum Ca-
ToVo Augusto potissimum glorioso duce atque auspice tantis
Gopiis et optimarum artium et ingeniorum cultissimorum
afflxiere, inde ut, quasi ex uberrimo fonte benignos rivulofi|^
^ oeteras Germaniae partes politioris bumanitatis fructus
^druidasse grata testificetur posteritas. Tam rarae igitur
^^^<>^qQe certae laudis admiratio facile effecit, ut praesentem
felicitatem Vestram non tantum officii caussa, quod esse
^^Uictissimum sentimus, sed ex animi sententia Vobis con-
S^*B,tulemur, Deumque Optimum Maximum, uti fundatam ma-
^iuis laboribus plurimaque virtute stabilitam Musarum sedis
^^strae gloriam tutari, augere, perpetuare velit, omni reli-
finoxie comprecemur. Atque cum celebrandis a Vobis per
Px-osimos dies sacris saecularibus iam nunc, quod bonum
^&ixstum felix fortunatumque sit, praefamur, tum eosdem
i sensus qui etiam coram Vobis nostro nomine testetur,
^atum academicum ad Vos misimus F. B. nostram, Ordinis
Itxr-econsultorum h. t. decanum eundemque senatorem: quo
pxr&esente praesentiorem ex festa laetitia fructum nos per-
oepturos confidimus. Valete resque nostras Vobis commen-
habete.
Datum Bonnae Non. Aug. a. mdccclviii.
7.
«
^''atulationsadresse der Bonner Universit&t zu dem
SOjahrigen Jubilaum der Berliner Universitai
Bector et Senatus || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae
*^hexianae | S. P. D. || Rectori Magnifico IUustrique Senatui ||
"^^litae Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae H Berolinensis.
<Juo graviora et luctuosiora sunt, quae optimorum stu-
^Oi^Q^ contentionumque honestissimarum veteri atque anti-
jl^^ dignitati pericula ab horum qualia ingruerunt tempo-
industriosa levitate sordidaque cupiditate sive imminent
704 LATEINISCHE ANSCFILAflE, ADRKSSEN,
tiive uid^rio stolidoque clamore parantur, eo profecto laetion
auiiui affectu eoque fortiore aenBuum t«8tificatione coniMi-
taneum est talia soUemnia academica a bonis omnibQa et
exeipi et concelebrari, qualia raro fortunae beueticio iutri
trinm lustrorum spatiuiu liaec aetas seua vidit: ErlsnguDsia,
Jtegimontana, Grypbiana, Friburgensia, lenenaia, Basiliensift.
QuibuB quae nunc septima accediint Berolinensia Vestru, cnta
a siugulari splendore suo nou possiiit nou universae patriu
cordi ease praeter cet«ra, tum multo etiam propius ad niie
potissimum nostraaque rationes pertinere apertum eat, qni
condicionis consiliorumque societate Vobiucum coniunctiBsimi
ad eundem tiuem conteuderimus. Nam et communem origi-
uem Fridericia Guilelmia Veatra et haec Fridericia Guilclmia
Rhenaua ipsia nominibus testamur augustissimi eiu&demque
muniiiceutissimi conditoris immortali memoriae dicatis, et
laboruiu cum difficultateE tum praemia ideo simillima habui-
mus, quod tamquam adulescentibua ac pubescentibuB concer-
tandum fuit cum tot aliis per Gcrmaniam Musarum sedibus,
nou senescentibus, sed aunorum, immo saeculorum iDQgin-
quitate raaturis, sed meritis quaesita auctoritate gravibus,
aed debito virtuti bunore cumulatis. Quem coutentionis cur-
sum longe uobilissimae quantj. Vos quidem cum gloria per
horum decem lustrorum coutinuitatem ad praeclarissimom
in quovis et doctrinae et bouestatis et humanitatis genere
exemplar direseritis, cum persequi lougum est tum iu pro-
patulu positum communique cultioris Europae cousensu com-
probatum. Tantae igitur taniquc eximiae laudia admiratio,
accedente yivitatione Vestra benevolentiasima, nou potest
uou hanc vim babere, quin praesentem felicitatem Vestrara
ct officii caussa, quod ease sanctissimum sentimus, et ei
animi senteutia, quo nobis ipai satis faciamus, Vobis cou-
gratulemur, omnique religione Deum Optimum Maximum com-
precemur, uti in illustribus illustrissimam Friderieiam Gui-
lelmiam, vere regio consilio inter temponim iniquissimorum
diacrimina olim institutam, sua auteui virtute tam clara in
luce iam collocatam, servet Bospitet secundet Sic autem
cum celebraudis a Vobis per proximos dies sacris semtsae-
GHATULATIONEN UND AnNLICHES. 705
qne sit, praefamur^ tum eosdem animi sensus qui nostro
nomine coram testentur, legatos academicos ad Yos misi-
mus I. 6. L. ipsius universitatis Yestrae olim alumnum, et
I. B. H., illum bistoriarum, hunc theologiae catholicae Pro-
fessorem P. 0.: a quibus hae Vobis litterae cum observantiae
testificatione ut confidimus facundissima reddentur. Yalete
nobisque favete.
Datum Bonnae VI Idus Octobres a. mdccclx.
8.
AVeihetafel von der Philologenversammlung in Gotha
1840 Gottfried Hermann Clberreicht.*)
Q. B. F. F. Q. S. i Viro immortali | Godofredo Hermanno
c^riticorum communi ^t popularium et exterorum || sententia
jprincipi || q[\iod litterarum antiquarum inter Germanos studia
« languore resuscitata severioris artis vinculis astrinxit erepto-
que aliis gentibus philologiae principatu in supremum digni-
^tis locum evexit: quod antiquitatis monumenta litteris
oonsignatay qua ratione cum ad pristinum nitorem revocanda
ium iacto firmissimo criticae artis fundamento recte inter-
pretanda essent^ et praeclare docuit et luculentissimis exem-
plis commonstravit: quod grammaticam artem ab renim
cognitione ad caussarum indagationem traductam incredibi-
liter auxit, Graecae autem linguae, quam haud immerito in
illo revixisse dicas^ praeceptor totius Germaniae exstitit,
eoque beneficio de promovenda**) re scholastica universa
insigniter meritus est: quod rara oris facundia elegautiae
latinae et antiquao simplicitatis et sensum et studium miri-
*) [Abgedruckt in den Verhandlungen der dritten deutschen Phi-
lologenversammlung (in Gotha 1840) p. 42; der von Ritschl vorge-
legte Entwnrf zu dieser Votivtafel war einstimmig von der Versamm-
lung approbirt worden, s. a. a. 0. p. 6. C. W.]
**) [Diea Wort fehlt in dem Abdruck a. a. ()., Ondet sich aber im
Mannscript. C. W.]
FR. BITSrUKLII OrVS(JVLA V. 45
70G LATEINISCHE ANSCIILAGE, ADRES8EN,
fice acuit excitavit: quod diutuma ignoratione prope inter-
mortuos yeterum poetarum modos tersissimo aurium iudicio
perceptos instauravit novaque metrorum disciplina artium
philologicarum orbem amplificayit: quod discipulorum nu-
mero infinito et liberaliter institutorum et opera consilioque
per totam vitam benignissime sustentatorum plurimorum
cum gymnasiorum fum academiarum cathedras omayit at-
que hac certissima via verae vereque salutaris doctrinae
perennitati consuluit: || viro integritatis suavitatisque sum-
mae || fortitudinis autem et constantiae || in verbis factisque
prorsus singularis || libertatis veritatisque vindici P voluntate
acerrimo || naturae beneficio ingeniosissimo || successu felicis-
simo II venerabundi gratique animi testimonium || exstare vo-
luit II philologorum Germanicorum || Gothae urbe hospitalis-
sima II a. cioiocccxxxx congregatomm || reverentia admiratio
pietas.
9.
Gedenktafel von der Teubner^schen Verlagshandlung
aii Angust Bockh zu seinem funfzigjahrigen Doctor-
jubilaum am 15. Marz 1857 iibersandt.
[Dass Ritschl der Verfasser dieser Gedenktafel sei , war bereits
von Fleckeisen in den Jahrb. f. class. Philol. 18^)7 p. 253 in einer Redac-
tionsnote zu dem Bericht Ascherson^s \iber BOckh^s Jabilaumsfoier
mitgetheilt worden. Es heisst dort: 'Die Eigenthiimer der Teubner-
schen Yerlagshandlung hatten sich, damit der typographischen Ele-
ganz. . auch die innere Gediegenheit des Inhalts entspreche, an diosen
anerkannten Meister in Uandhabung des rdmischen Lapidarstils mit der
Bitte um Eutwerfung derselben gewendet, und Ritschl entsprach dem
Begehren gern, um in ilhnlicher Weise, wie er 1840 den GefQhlen der
Gothaer Philologenversammlung gegen das damalige Ilaupt der Philo-
logie G. Hermaim in einer Votivtafel Ausdruck geliehen hatte, so auch
dem heutigen Altmeister unserer Wissenschaft an dessen Ehrenlago
seine Huldigung (wenn auch hier in Anderer Namen) darzubringen.*
C. W.]
OBATULATIONKN UND AIINLICHES. 707
VIRO
HONORVM DIGNITATE SPLENDIDISSIMO
MVLTIPLICIS VIRTVTIS LAVDE FLORENTISSIMO
AVGVSTO BOECKHIO
PHILOLOGORVM
SRAECAM ROMANAMQVE ANTIQVITATEM INLVSTRANTIVM
IN ORBE TERRARVM HODIE PRINCIPI
BABO EXEMPLO SOCIATA ERVDITIONI KLEGANTIA
8AGACITATI CrRCVMSPICIENTIA COPIAE SIMPLICITATK
aTTERARVM CVM GBAMMATICABVM TVM UISTOBICABVM TVM PHIL080PHICABVM
C0MMVNI8 CONSOBTH VINCVLO INfEB 8E NEXABVM
DECOBI INMOBTALI PBAESIDIO VNICO
8VBTIL1TEB VBEBTIMQVE VIA AC BATIONE ABTIS MON8TBATA
AD 8ALVBEBBIMAM DI8CIPLINAM
DVCI ET MAOISTBO OPTIMO GBAVI88IM0
IVVENTVTI8 AD HVMANITATEM INFOBMANDAE MODEBATOBI
IN PAVCI8 BENIGNO FACVNDO LVCVLENTO
LIBEBALITATIS CVM VEBBOBVM AVCTORITATE TVM FACINOBVM PBVDKNTIA
PBOPVGNATORI FELICI88IMO
SACRA SEMISAECVLARIA
VITAE IN VESTIGANDA VINDICANDAQVE VERITATK
IVVANDAQVE ET ORNANDA CIVITATE
TANTA CVM GLORIA CONSVMPTAE
VENEBABVNDI GRATVLANTVB
EAMQVE VITAM OMNIBVS B(»NIS IXPRIMIS CARAM
VTI DEV8 0PTIMV8 MAXIMVS DIV SOSPITET SVPERSTITKTQVE
BONISQVK AVCTIBVS AVXIT
ANJMO PIKNTI88IMO PRECANTVR
ADOLPHVS ROSSBACH ALBINVS ACKERMANN
LIBRARIAE TEVBNERIAE LIPSIENSIS ANTISTITES
IDIBVS MARTII8 ANNI CI0I0-CCC»L- VII
46*
708 LATEINI8CHE ANSCHLAGE, ADRES8EN,
10.
Gratulationssclireiben der philosophischen Facultat
zu Bonn an Friedrich Thiersch zu dessen funfzig-
jahrigem Doctorjubilaum am 18. Juni 1858.*)
Philosophorum Ordo || Vniversitatis Fridericiae Guilehniae
Rhenanae || S • P • D || Friderico Thierschio || viro inlustrisrimo
bene merentissimo.
Vitae TvAE et ingenita virtute et debito honore cumu-
latae ubi auspicatissimum diem illum instare accepimus, quo
ante haec decem lustra ea dignitate auctus es qua negamus
exstitisse Te digniorem, non potuimus non animi et laetis*
simi et gratissimi sensibus graviter commoveri. Praesto
enim esse memoria rarae doctrinae atque sagacitatis TvAE,
qua cum aeternos aejtemorum poetarum fontes et curiose
enarrando et facunde imitando felicissime reclusisti, tuU^
artis longe praestantissimae vicissitudines singulari luce con ^
lustrasti; tum grammaticae disciplinae et nova et certa fan^
damenta iecisti: praesto esse nobilissimi fervoris illius recor^
datio, quo non veterum tantum Graecorum ingenia pie lu-
culenterque colendo, sed posterorum quoque a generosissima
stirpe prognatorum rebus sublevandis atque instaurandis pu-
blicaque salute tuenda ac stabilienda OIAGAAHNOC et deco-
rum nomen et laudem iustissimam invenisti: praesto esse
cogitatio contentionum honestissimarum, quibus cum schola-
sticae institutionis universae emendator, tum optimorum
studiorum Tvis in terris et conditor et custos tanto successu
exstitisti, ut suum Te praeceptorem non discipulorum tan-
tum frequentia, sed ipsa Bavaria ad humanitatem Tvo be-
neficio informata iure meritoque suspiciat atque veneretur:
praesto esse sanctissima imago viri boni et fortis, fidei et
religionis, veritatis atque libertatis in quovis genere cum
ore tum exemplo vindicis acerrimi, propugnatoris constan-
tissimi. Ergo tanta cum gloria trausactae aetatis tamque
multiplici virtute peractorum consiliorum praeclarissimorum
*) [Bereits abgedrnckt in deu Jabrbfichem f. class. Philologie
1858 p. 621 f. C. W.j
GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 709
admiratio effecit ut de communi Ordinis sententia, cuius
ut munera ita studia proximo cum Tvis affinitatis vinculo
continentur^ his Tibi litteris^ vir eximie, et sollemnium
quinquagenariorum felicitatem ex animo congratularemur, et
pro cara nobis salute Tva vota pientissima conciperemus, et
propensae voluntati Tvae nos resque nostras cum reveren-
tiae testificatione duraturae commendaremus. Quod Deus
Optimus Maximus bene vertat et felix faustum fortunatum-
que esse iubeai Vale.
Datum Bonnae Idibus luniis anni cioidccclviil
11.
Gratulationsschreibcu des Senates der Universitat
Bonn zu dem funfzigjahrigen Professorjubilaum
F. G. Welcker's am 16. October 1859.*)
Rector et Senatus || Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae
Rhenanae H S • P • D || Friderico Theophilo Welckero || viro iu-
lustrissimo bene merentissimo || conlegae dilectissimo.
Qui rara inter mortales felicitate auspicatissimus iam
TiBi dies obortus est, suscepti ante haec decem lustra pu-
blici muneris testis laetissimus, cum ad patriam universam;
inimo ad orbem terrarum pertinet aliqua humanitate tinc-
tam, tum longe etiam propioris communionis vinculo cum
nostris et rationibus et sensibus continetur. Litteris quid
profueris et doctrinae, satis alii praedicabunt penes quos in
Iioc genere iudicium est: praedicabunt Musarum graecarum
interpretem et tamquam vatem divino spiritu afflatum^ cuius
non eruditioni tantum singulari miraeque sagacitati, sed
sublimiori fervori ingeniosaeque simplicitati cum aeternos
aeternorum poetarum diu occlusos fontes reclusos debeamus,
tum operta artis sine excmplo praeclarae penetralia aperta
•novaque in luce conlocata, tum abdita et perplexa deorum
*) [Bereits abgedrnckt in den Jahrb. f. class. Philologie 1S60
p. 10 f. C. W.]
710 LATEiNISfirt; ANSCIILARK, ADRE85EN, ■
uumiDa atque sacrR tamqitam ab aliquo mystagogo exttlic»^ ^
et velut in propatiilo posita: praedicabuiit veram solidamqu^ <y
antiquitatis totius ima^iD«m ut indoiis excelleutia ita laboris*^ j
perpetuitate et mente a Te informatam et duraturis littera-
rum monumentis plurimis consignatam, tinc autem progeni-
tam philologiae atque arcliaeologiae consortionein illam fruc-
tuosissimam, euius per plurimos annos iinicum exemplar eni-
tuisti: praedicabuut talium studiorum salubritate imbutam
diseipiilorum frequentiani , Tvo exeraplo splendidissimo vel
litteras ornantium vel iuventutera Hberaliter instituentium
vel aliquam partem publicae salutis strenue tuetitium. Venim
tot tantaque beuelicia quod voluisti ad haiic potissimum uni-
versitafem Fridericiam Gailelmiam Rhenauam reduudare, cui
per longissimum vitae spatium decori et honori in primia
fuisti, id vero nostri esse ofticii iutellegimus tauta quantam
cumque pectora uostra capiuiit observantia atque veneriitione
prosequi. Qui cum coutentionum iilarum honestissimanim
ft-uctus uberrimos ex animo Tini gratulamur, etiam impen-
sius nobismet ipsis esse gratulandum sentimus, quos per
ucto lustrorum faustissimam eontinuitatem multiplicia virta-
tis gratia ac praestantia i mredibiliter demerueris. Nam con-
lega nobis Qumquam non suavis et fortis, sanetns et int«I-
legeiiB, non philologorun] tantum studiia auctor exstitisti
graviBstmus, sed disciplinas univet^as cousiliis et sapieiitis-
simis et solIertisBimis et benevolentissimis amplexua omnium
instnimenta parasti lautissima publicoque usui opportiuiissi-
me patentia: nec ullo modo substitisti in litteris litteranim-
que Btudiis augendi^ proniovendis sublevatidis, sed idem ip-
sius universitatis salutem dignitatem auctoritatem eiusqne
leges ac iura pro virili parte sustentasti vindicastique: nec
academicam tantum rem |)nblicam sinu fovisti, sed communiM
]iatriae ilorem et sana libertate stabiiitam gloriam tam vo-
tis coluisti ardentissimis quam constanti et potentiorum nu-
miue non perturbato animo alere atque defendere, qnaiitum
iu Tk cnit, num(|uam diibitavisti : denique caudoris et inte-
gritatis, fidei ac religionis veraeque in quovis gencrc huma-
nitatis exemplum quod aemularemur edidisti luculenttatiiRiuDi.
Tam igitur carnm et nobis et patriae caput ati DeuB Opti-
■
GRATULATIONEN UND AUNLICUES. 711
*
Lus Maximus diu sospitet superstitetquc^ eum TvA caussa
t:ijm nostra omni et pietate et instantia optamus comiireca-
UQurque. Quod deus bene vertat et felix faustum fortuna-
'fc^timque esse iubeat. Yale.
Datum Bonnae die XVI m. Octobris a. cioiocccLViiii.
12.
Gratulationsadresse Ritschrs zu dem fuufzigjahrigen
Doctorjubilaum von G. Bernhardy
am 30. October 1872.
Godofredo Bernhardy || per vitae laborumque fructuosis-
simam longinquitatem | cum iuventutis optimarum artium
«tudiosae || doctori atque moderatori integerrimo || tum aequa-
lium in antiquitatis studiis versantium omnium magistro
unico II quippe qui scriptorum graecorum latinorumque tam
et subtilis existimator et intellegens interpres et luculentus
enarrator exstiterit || ut eius disciplinae^ quam hodie historiae
litterarum nomine complectimur, iure meritoque post mag-
num F. A. Wolfium alter parens atque conditor habeatur
bonorum quinquagenariorum felicitatem || ex animo gratula-
tur II plurimorumque annorum perpetuam salutem prosperita-
temque exoptat || Fridericus Bitschelius || Lipsiensis || olim
Halensis. Scr. d. XXX m. Oct. a. cioiocccLxxii.
13.
Gratulationsadresse RitschTs zu dem fuufzigjahrigen
Doctorjubilaum von Karl Lehrs am 7. Marz 1873.
Karolo Lehrsio || Regimontauo || uuiversitatis Albertinae
decori atque ornamento siugulari || eximio eximii praeceptoris
et discipulo et aemulo || Aristarcheae virtutis interpreti atque
vindici vere Aristareheo || biopGujciv dEriTnci^ Kpiciv cum grae-
carum tum latinarum litterarum || veterum magistrorum ex-
emplo II laetissima eademque fructuosissima consortione so-
cianti || strenuaque iuventutis institutione || ad futurae aetatis
712 LATEINISCHE ANSCHLAGE; ADRESSEN,
usum saeculi vitio in dies periclitantem || salutariter propa-
ganti I tam luculenter sustentatos honores quinquagenarios
Nonis Martiis a. cididccclxxiii H ex animo gratulatnr 1 mul-
torumque annorum salutem prosperitatem duraturamqae hi-
laritatem || amicissime exoptat || Fridericus Ritschl y olim Bon-
nensis; nunc unus e Lipsiensibus si fas est dicere TP^MMQ'
TIKOTC.
14.
Anschlag zu der Feier von Fichte's hundertjahrigem
Geburtstag (19. Mai 1862).
Vuiversitatis Fridericiae Guilelmiae Bhenanae !| Rector et
Senatus || Professoribus Doctoribus Civibus || S.
Diem instare nostis longe auspicatissimum^ quo abhinc
centum annos unum e praestantissimis mater Germania filium
progenuit || loannem Theophilum Fichte || vjrum bonum for-
tem sapientem imprimis. Cuius simul atque nomen ad aures
acciderit; non philosophum tantum cogitamus in paucis sub-
tilem atque ingeniosum^ non scriptorem uberem et elegan-
tem, non oratorem facundum et luculentum, non praecepto-
rem suavem valentemque, sed vitae partes omnes complexum
magistrum humanitatis suspicimus, sed veritatis in quovis
genere strenuum propugnatorem, sed iustitiae vindicem acer-
rimuin, sed fidei liberalitatis simplicitatis custodem atque
tutorem integerrimum, sed morum emendatorem longe efti-
cacissimum. Tam autem rarae virtutis vis cum ad j^atriam
civitatemque universam pertineat, tum proximo eam vinculo
cum nostris rationibus contiueri sentimus, qui eisdem quibus
ille optimarum artium studiis vitam eonsecravimus. Nobis
igitur quod praeter ceteros proposuit humanae praestautiae
exemplum prorsus singulare, idem ab eisdem praeter ceteros
coli observarique par est, Quocirca huius universitatis Rhe-
nanae et officio et dignitati defuissemus, nisi sanctae memo-
riae Fichtianae communiter concelebrandae prospexissemus.
Ergo ad audiendam orationem publicam vos invitamus, qua
die XIX huius mensis hora XI in aula magna || conlega
noster gravissimus Christianus Augustus Brandis, philoso-
«KATULATIONEN UN1> AHNLICUES. 713
pbiae professor publicus ordinarius^ eorum sensuum interpres
esustety quos non dubitamus quin et nobiscum et cum bonis
omnibus ex animo communicetis. Valete.
Dabamus Bonnae Idibus Maiis a. cioiocccLxii.
15.
Zwei Kelcgationspatente.
a.
Vniversitatis Fridericiae Guilelmiae Rhenauae || lloctor
et Senatus. || Cum multa in academiis iuvenilium animo-
imm aut levitas aut fervor gigiiere peccata soleat^ quae pa-
temis admonitionibus coerceri aut lenioribus secimdum le-
gum instituta poenis castigari satis est, rursus alia tam sunt
importuna, tam opposita legibus omnibus atque a bene con-
stituta civitate aliena, ut animadvertendi severitatem inexo-
rabilem non suadeant tantum^ sed postulent efflagitentque.
In quibus facile intellegitur praeter cetera illud esse, cum
magistratuum iussa, eaque ipsi legum auctoritati innixa, non
aliqua vel neglegentia vel intemperantia migrantur^ sed a
scientibus et volentibus illuduntur pari insolentiae libidine.
Itaque cum nuper pompae publicae nocturnae soUemnitatiy
qualem fieri nisi venia impetrata leges vetant^ quamvis a
summo universitatis magistratu denegatae et graviter inter-
dictae^ tamen magna per urbem concurrentium frequentia
et^ quod vetitum erat imprimis, tibiis tubisque concinentibus,
locus datus esset: eius autem pertinacissimi facinoris prae-
cipuus quidam auctor et suo et aliorum testimoniis appa-
ruisset H N. P. || Kempensis || medicinae studiosus: || kunc non
potuimus quin legum auctoritati huiusque universitatis exi-
stimationi consulturi a civium nostrorum societate remove-
remus et ab hac litterarum sede relegaremus. Quod ut om-
neS; quorum interest^ cognoscant strenueque vindicatae disci-
plinae publicum documentum exstet^ relegationis exempla et
nostris valvis affigi et cum ceteris academiis hoc consilio
foederatis communicari iussimus. Egimus Bonnae d. VII
m. Mari a. ciDiDCCCXXXXViiii.
714 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRESSEN,
b.
Vuiversitatis Pridericiae Guilelmiae Rhenanae || Re^^tor
et Seuatus || Civibus. || Memiuistis quam insolita licentia m. «3nse
Augusto huius anni cum legum auctoritati tum moram. ho-
nestati a multis vestrum illusum sit: quam effi*enati per* ur-
bis vicos tumultus nocturni editi: quam obstinate delita
magistratibus academicis oboedientia omissa: quanta [>€ta-
lantia carcerum publicorum foribus effi^actis eruptum €va-
sumque. Tam indigna existimatione vestra facinora nobis-
cum intellegitis non impune licere. Quapropter cum aL*a
aliorum et culpa et poena fuerit, tum in duos vestrum non
potuimus quin ea severitate animadverteremus, qua et iusti-
tiae sanctitudini et publicae sccuritati et academicae saluti
insigniorem in modum satis fieret. Scire igitur vos volu-
mus II C. A. A. G. Confluentinum, iuris studiosum et C.LS.
Brigensem, item studiosum iuris, || quos in ducibus atquc
antesignanis turbarum illarum fuisse intelleximus contuma-
ciaeque et magistros et eosdem administros praccipuos cogno-
vimus, hac universitate agroque Bonnensi a nobis exclusos
esse atque in perpetuum relegatos: confidimusque non me-
diocrem et commendandae innocentiae et Hbidinis reprimen-
dae vira talem castigandi necessitatem habituram. Dabamus
Bonnae Kal. Dec. a. cljioccclii.
16.
Proben der Anreden an die Studenten am Schluss
der Prooemien der Lectionskataloge.
a) Im Prooemium des Wintersem. 1839 40
(gnomologium Vindobonense).
Quodsi ex tanta quantam e Vindobonensi codice pruiio-
suimus praeceptorum multitudine unum vobis, commilitoues,
commendandum sit praeter cetera non invenimus quod huic
loco aj)tius illo sit praeclaro pronuutiato: oi 7T€TTaib€U|Li€V0i
Tocov biaqpepouci tijuv dTraibeuTUJV 6cov 0€6c tiuv dvOpiuTruJV
GRATULATIONKN UND AUNLICIIES. 715
vel quae Aristotelis vorba sunt 6cov ol 2!wvt€C tuuv TeBveiu-
Tuiv. Quodsi animo impressum et tamquam insculptum te-
iiebitiS; non veremur, ne ex iis quarum iam vobis indicem
tradimus scholis non pulcherrimi fructus ad vos sunt redun-
daturi. Valete.
b) Im Prooemium des Sommersem. 1840
(de gemino exitu Andriae Terentianae).
Atque haec praefati sumus, ut fere fit in hoc genere,
t6 m^v TidpepTOV fpTov (bc Troioujievoi, t6 b' fpTov ibc Trdp-
epTov dK7rovou|Lievoi. Restat enim, ut vobis, carissimi com-
militones, scholarum per hanc quae instat aestatem in alma
optimarum artium sede nostra habendarum indicem com-
mendemus, ex eo uti, quae maxime in vestrum usum non
videantur esse, sed vere sint, deligatis, rectoque iudicio de-
lectis recte fruamini. Quo quidem cavere volumus, ne verum
usum eum putetis, qui ad vitae quotidianae sive commodi-
tates sive necessitates spectet, neu perperam interpretemini
quod aiunt vitae esse, non scholae discendum. Veram enim
et aetemam, quae e liberali litterarum tractatione reduudat,
utilitatem mementote eam esse, ut fonte divino prognatus
animus iugenitam indolem nutriendo sui similior evadat:
quo artium litterarumque lux divina in singula civitatis
membra *tanquam anima permanet vitae effectrix et modera-
trix virtutisque parens et magistra. Valete.
c) Im Prooemium des Sommersem. 1841
(de Plauti cognomine ^Asinius').
Denuo, commilitones, vel ex hac disputatiuncula aesti-
mabitis, quid sit non dicam criticae arti tribuendum: quam
quis tam hebes est et tamquam plumbeus quin mcrito sus-
piciat: sed ei parti illius artis quae scrutatur syllabas et
apices rimatur. Quam etsi non possumus profiteri omnes,
tamen curandum est ut cum eo, quo opus sit, temperamento
ad sua quisque studia transferatis.
716 LATEINISCHE ANSCULAGE^ ADRESSEN;
Tantumst valete, bene reni gerite et vincUe
Virtute vera, quod fecistis antidhac.
d) Im Prooemium des Sommersem. 1842
(de porta Metia q. f. urbis Romae).
Novo exemplo nec cognitu ut arbitramur iniucundo in-
tellexistis; cives carissimi^ quam sit non modo in homiiM^ um
vita communi, sed in litteris quoque et periculosum et sa — ^pe
perniciosum exaedificare, quae non sint solidis et omni c"T^iiu
confirmatis fundamentis superstructa. Hoc igitur cur^^te
praeter cetera, qui inservire aliquando sive vitae usibus ^/re
bonis litteris cupitis, ut firma nunc fundamenta doctrinae
iaciatis. Cuius consilii eflfectrix vestra ipsorum conteiitf-c:^
erit, adiutrix auteni earum scholarum copia, quas in quoqai
genere infra propositas habetis. Quibus ita utimini, ut pai
inde ad nos voluptas atque ad vos utilitas redundet Valete.
e) Im Prooemium des Sommersem. 1843
(de actae Trinummi tempore).
»Sed satis historiammst: restat enini ut vobis, carissimi
commilitones, vestraeque industriae earum scholarum varie-
tatem commendemus, quas infra et largiter proposiias vide-
tis et uovorum nominum clarissimorum accessione liberali
Regis AvGVSTissiMi beueficio insigniter condccoratas: iu
eisque Eivs nomine *) qui, masoulae virtutis hiculentum ex-
emphim, non huic tantum uuiversitati nostraeque urbi, sed
universae Germaniae singulari decori est atque vohiptati.
f) Im Prooemium des Wintersem. 1843 4
(quaestiones onomatologicae comicae)-, Aufangsworte.
Sero accipitis, ut consuestis, scholarum indices proximo
semestri spatio habendarum, quas plurimum vestra interesse
*) [F. C. Dahlmann.J
ORATULATIONEN UND AHNLICHEvS. 717
intellegimus a vobis in tempore^ hoc est ante feriarum in-
itium communemque discessum; quales futurae sint rescisci.
Hlam igitur tarditatem cum iure vestro saepe questi sitis:
nobis quidem vehementer dolendum est solam conquerendi,
eorrigendi nuUam esse potestatem relictam^ qui nulladum
eura et meditatione, uuUis artibus machinisve, nulla virium
contentione quamvis acerrima eas superare difficultates po-
"tuerimus^ quae eum apertas caussas habent tum a nostrae
culpae cuiuslibet communione prorsus seiunctas. Quae cum
ita sint, unum est quo et vos et nosmet ipsi consolemur:
quod levius fit patientia, quicquid corrigere est nefas. Quo
autem vos diutius fatalis necessitas morata est, eo nunc
minus morae nos interponemus, sed indici indice praefabi-
mur, qui nec caussarum expositionem uberiorem nec aliquem
florem orationis prae se ferat.
g) Im Prooemium des Wintersem. 1844/5
(de cantico Trinummi Plautinae).
Particulam vobiscum communicavimus amplioris dispu-
tationis, quam integram proponere per aliam opportunitatem
academicam propediem licebit. Nunc enim cavendum erat^
ne nimis vos moraremur ad eas tamquam studiorum epulas
festinaturos, quas in quovis genere largissimas vobis appo-
sitas videtis: quibus ita utemini^ ut et ad vos pulcerrimi
fructus redundent et nos impensae vobis operae ne paeniteat.
Sed tamen prius quam vos valere iubeam^ illud agendum
est^ quod cum hoc prooemiandi officio coniungi nuper*)
placuit non mediocri ut arbitramur vestro ipsorum commodo.
Quo enim vobis certius de certaminvm academicorvm,
quorum quotannis varia ac multiplex materia proponitur,
ratione atque eventu constet, visum est hoc loco vobiscum
communicare, quae cum de novissimis contentionibus vestris
singuli ordines iudicarunt tum vos tractare per proximi
anni spatium iusserunt. Eo autem munere scire vos volu-
0 [Das geschah ziierst 1843. C. W.J
718 LATEINISCHE ANSCIILAGE, ADRESSEN^
mu8 ita nos defungi, ut non nostra elocutione utamur, sed
fidem verborum ab ipsis ordinibus in chartas couiectorum
servemus. *)
h) Im Prooemium des Sommersem. 1845
(de tabernis fori Romani).
Sed satis dictum esto de tabernis opsoniisque quae v<
bis, commilitones, tamquam aliquam promulsidem apposi
mus eius cenae, quam proximo studiorum cursui vestroru
paratam conspicitis lautissimam. E cuius luculenta varieta^^^^
hortamur ut pari fervori prudentia deligatis quantum sa^K=;£s
sit, hoc est nec parum nec nimium: quando et est modus 'm^ti
rebus et ttX^ov fiiiiicu TTavidc pridem veterum sapientia pr^s^e-
cepit. Valete.
i) Im Prooemium des Wintersem. 1845/6
(de Varronis logistoricis).
Verum satis dictum esto de Varrone liberalis saluta^"^^*
que doctrinae inter Romanos summo lumine et columi^cm^-
Cuius cum vobis exemplum proponimus quod intueamini **
pro virili parte aemuleraini, non eruditionis potius laud ^^ ^
cogitamus, quae in illo tanta fuit ut non possit nisi pau^-^*^'
simos sui similes habere, quam indolis honestatem spec^'*^^"
mus bonique et viri et civis officia: quae iile longe lucuL ^^^"
tissimo documento per diuturnum vitae spatium eo comp^ '^ ^'
bavit, quod ab umbraticae gloriolae vanitate alienissimus ^^
patriae salutem conservandam instaurandumque Romani ^*^ ^"
m
'*) [Der officiellen Mittheilung der neuen Preisaufgaben nnd ^^'^^
Art, in der die Bewerbung stattzufinden habe, pflegte Kitschl rm^=>^''
den persdnlichen Schluss hinzuzufugen : 'Laudis pariendae cam^^^
amplissimum vobis apertum intellegitis, commilitones. Huc igitoK' **
cite convoletis, naviter de propositis praemiis decertetis victrice»0 *'*'
palmas e nobilissimo certamine reportetis. Valete' oder auch: 'laiB.<i^^
igitur facite ex uberrima disputandi materia quaeratis: qna parfid *^
in vos utilitatis et in nosmet voluptatia largissimi fructuB rednn€3^"'-
Valete.' C. W. |
GRATULATIONEN UND AHNLICHES. 719
inis splendorem scribendi commentandique operam et stu-
dium suum omne contulit. Valete.
k) Im Prooemiuum des Sommersem. 1846.
• Interim valete et nos amate, oblatisque studiorum ve-
sirorum adminiculis et instrumentis ita utimini ut, quam
qnisqne vel norit vel nondum satis norit artem, in hac se
stoenue exerceat.
1) Im Prooemium des Wintersem. 1848/49
(de lacunis Trinummi); Anfangsworte.
Litterarum studia quoniam, ut ait ille, adulescentiam
^lunt^ senectutem oblectant, secundas res ornant, adversis
perfugium ac solatium praebent, delectant domi, non impe-
ciiunt foris, pemoctant nobiscum, peregrinantur, rusticantur:
xion est cur veteri atque antiqua consuetudine relicta vel his
i^emporibus, quibus in vindicanda libertate illustrandaque
patria omnium et oculos et animos defixos videmus, aliunde
nisi e communibus vel prope communibus litteris eius argu-
mentum praefationis petamus^ qua scholarum per insequens
semestre spatium habendarum fructuosam vobis varietat^m
commendamus. Revocamus autem vos ad festivum caput
illius poetae, qui cum crebram praebuerit, tum inexhaustam
praebet praebebitque commentandi materiam.
m) Im Prooemium des Sommersem. 1850
(de Stichi veteri retractione).
Atque haec more maiorum prolusimus scholarum quae
vobis oflferuntur renuntiationi, quo denuo moneamini, quod
esse summum in discendis litteris putamus, ut ne quid cre-
datis temere: non qui temere de quibuslibet dubitare vos
iubeamus, sed cum ratione dubitare de omnibus prius quam,
quae dubitationem non habere intellexeritis, recte credatis.
Valete.
720 LATEINISCHE ANSCHLAGE, ADRESSEK^
n) Im Prooemium des Wintersem. 1853/54
(de sepulcro Furiorum Tusculano).
Habetis, cari adulescentes, tamquam promulsidem ut
aiunt earum dapum quas satis et yarias et lautas paraias
yidetis et liberaliter appositas. Quibus ita utimini ut.nec
degustetis delicatius nec appetentius hellnemini, sed cum de-
lectu sana et simplicia sectantes misceatis utile dulci. Valete.
o) Tm Prooemium des Sommersem. 1854
(veriloquia Plautina).
Atque haec satis sunto in praesenti^ quibus ad ea quae
infra posita sunt eruditionis instrumenta yariamque discipli-
narum supellectilem oculi vestri animique traducantur. Ynde
curabitis; quem ad modum consuevistis^ ut in artium litte-
rarumque studia vestra et ad omnem humanitatem informa-
tiouem fructus optimi redundent discendique fervore vestro
prompta docentium voluntas exaequetur. Valete.
p) Im Prooemium des Soramersem. 1855
(de titulo Lambaesitano).
Vos uutem commilitones valete et cum alia curate (|uae
vos curare addecet, tum praeter cetera ilhul, ut sit vobis
meiia sana in corpore sano.
q) Im Prooemium des Wintersem. 1855;()
(de idciH isdcni pron. formis).
Tantae moHs erat breviculam de re pusilhv admouitii>-
nem, sed magni viri admonitionem sua sibique debit-a in
hice collocare. Quodsi memineritis, cari conimilitones, e
parvis et pusillis magna omnia et maxima contiari; nec haec
ignave praetennittetis nec ineptius illa fastidietis, sod salu-
tari consilio ntrisque consociatis onine vos punctuni tulisse
oxistiniabitis.
GBATULATIONEN UND AHNLICHES. 721
r) Im Prooemium des Sommersem. 1856
(quaest. onomatolog. Plautinae).
Vemm satis est nugarum, quamquam in genere non in-
fructooso nugarum. Quod ut ita esse vobis persuadeatis^
naementote^ commilitones carissimi, quod diu est cum longe
ela.rissimi vir et nominis et exempli pronuntiayit, non aliunde
discidia in rebus longe gravissimis pendere nisi ab ignora-
tione grammaticae. Valete.
s) Im Prooemium des Sommersem. 1857
(de Aeschyli in Septem versibus 254 — 261).
His feliciter ut speramus vel saltem optamus peractis
^uperest ut instantis aestatis studiis vestris, commilitones^
^i^stitutionis academicae luculentam ubertatem illam com-
^endemus quam subiectarum tabuiarum varietas common-
^^&ty ei autem commendationi alteram hanc sociemus ipsius
Pirooemii nostri ducem atque comitem, qua nervos contineri
^^ Hon sapientiae at intellegentiae Siculus poeta dixit: vaq>€
•^^^ fi^jLivac' dmcT€iv, fipBpa TaOia tujv 9p€vaiv. Valete.
t) Im Prooemium des Sommersem. 1858
(epimetrum de Varronis hebdomadibus).
Sed satis et scripturae est et coniecturae. Quae si talis
^^e existimabitur quae, utut suapte natura ambigua et in
^■^rico genere lubrica, nec temere harioletur nec petulanter
^Villetur, satis esse consecuti nobis videbimur. Ceterum
7 ^^ valete et, quantum per rationem licet, certa potius quam
^^erta sectamini.
PR. RITSCHELII OPVSCVLA V. 4G
722 LATEIKISCHE ANSCHLAGE, ADRESfiBN,
u) Im Prooemium des Sommersem. 1860
(elogium L. Comeli Scipionis).
Superest ut annos gnati viginti magnam sapieniiam mtil-
tasque virtutes, utut incompertas nobis^ vobis cari commili-
tones commendemus pro yirili parte aemulandas^ sed eas ab
aetatis parvitate quam maxime seiunctas. Valete.
v) Im Prooemium des Sommersem. 1862
(canticum Oedipi Colonei).
Et de Sophocle quidem haec hactenus: quem memen-
totc cujqppocuvTic atque euKoXiac in quovis genere ezemplum
et admirabile et prorsus amabile exstare dignissimumque
quod in suo quisque genere aemulemur cum honestatis fructu
uberrimo. Quod superest, scholarum infra positarum copiam
atque varietatem consolitae industriae vestrae commendamus
adque ea vos studia, quae aetati vestrae imprimis conveniunt^
ex officio cohortamur^ quo vobis humanitatis praeceptriz;
non corruptrix haec vita academica evadat neve in alienarum
contentionum intemperiem atque acerbitatem optimarum ar-
tiiuu dnlcedo et tranquillitas vertat. Valete.
w) Im Prooemium des Wintersem. 18G2/G3
(priscae lai epigr. suppl. I).
Novis exemplis quibusdam perspexistis, cives carissimi,
veritatem Solonii illius, quo et semet profit^batur et alio3
significabat Y^lpttCKeiv aiei ttoXXci bibaCKOjii^vouc. Quod tameu
oblivisci nolite ita tantum verum esse, si f|PdcKOVT€C vel sal-
tem fiPojVTec coeperimus non solum discere, sed doctrinae
solida fuudamenta iacere. In qua cont^ntione honestissima
si quid vos adiuvare ea institutione poterimus, cuius sat
varia instrumenta infra proposita videtis, et vestra caussa
et nostra gaudebimus. Valete.
GRATULATIONEN UND AHKLICHES. 723
z) Im Prooemium des Sommersem. 1863
(priscae latin. epigr. suppl. II).
Sed tempus est a litterarum exilitate transire ad rerum
^pravitatem. Quamquam eae ipsae res, si verum volumus
f ateri^ et proficiscuntur a litteris et ad easdem non possunt
'Mion multifariam redire: quando litteris carere litterae ne-
^ueunt; yel ut planius dicam, arte grammatica ars discipli-
narum. Harum autem disciplinarum^ quibus et mentem ex-
^rceatis et excolatis animum^ hos iam indices accipite qui-
'bns studiorum aestivorum ducibus utamini. Vtemini autem
ita^ si quid nostra apud vos auctoritas valet; ut propositarum
scholarum ubertas animos vestros non tantum adliciat cum
suavitate^ sed cum fructu detineat. Yalete.
y) Im Prooemium des Wintersem. 1863/64
(priscae latin. epigr. suppl. III).
Quod superest; infra positarum scholarum copiam ac
varietatem vestrae^ cives carissimi; industriae commendatam
volumus, industriam autem vestram Bono Eventui. Valete.
z^ Im Prooemium des Sommersem. 1864
(priscae latin. epigr. suppl. IV).
Novis quibusdam exemplis didicistis^ commilitones caris-
simi; quam vere dicatur dieni die doceri nosque ipsos tiiP<^~
CK61V aiei TroXXd bibacKO^^vouc. Quod tamen ita interpreta-
bimini; ut parum valere illa TToXXa recordemini, nisi in eis
t6 ttoXu insit. Ergo ex hac quoque^ quam infra propositam
videtisy muttiplici varietate studiorum litterarumque curabitis
ut prudenti consilio sanoque temperamento ea deligatis^ quae
in solidae certisque finibus circumscriptae disciplinae tam-
quam quoddam corpus coeant, neve multisciae notitiae vago
appetitu veram simplicemque scientiam praevertatis. Valete.
46*
ANHANG.
0BERBLICK
Obeb
DIE PHILOLOGISCHEN SCHRIFTEN
FRIEDRICH RITSCHL'S.
Selbstandig erschienene Werke.
1) Schedae criticae, quas . . . in academia Fridericia sum-
morum in philosophia honorum rite obtinendorum caussa die
XI m. lulii . . . defendet F. G. R. Halis Sax., Gebauer. 1829.
46 S. 8« [= Opusc. I 702-743. II 662-667].
2) Commentationis de Agathonis yita, arte et tragoe-
diarum reliquiis particula^ quam ad veniam litteras in acad.
Frid. Halensi docendi rite impetrandam . . . die XV m. Augusti
publice defendet F. R. Halis Sax., Gebauer. 1829. IV und
24 S. S^ [-= Opusc. I 411—436].
3) Apparatus criticus et exegeticus in Aeschyli tragoe-
dias. 2voll. Halis Sax., Gebauer. 1832. XXXII und 750 S.;
XXVIH und 410 S. 8«.
Vol. I. Thomae Stanleii commentarius in Aeschyli tra-
goedias; ex schedis auctoris mss. multo auctior ab
Sam. Butlero editus. Accedunt Caroli Reisigii emen-
dationes in Prometheum.
Die Zugabe der Beisig^scheti Emefidationeti (p. XXI
— XXXII) ist wieder abgedruckt Opusc, I 378—393.
Vol. H. Frid. Ludov. Abreschii Animadversionum ad
Aeschylum libri HI.
4) Thomae Magistri sive Theoduli Monachi Ecloga vo-
cum Atticarum. Ex rec. et cum prolegomenis F. R. Halis
Sax., libr. orphanotrophei. 1832. CXLVI und 504 S. 8^.
5) EevoqpuiVTOc Kiipou dvdpacic. Xenophontis expeditio
Cyri. Editio quarta emendatior. Accedunt indices et tabula
geographica. Halis Sax., libr. orphanotrophei. 1834. 8^.
Die Varrede ist wieder abgedntckt Optisc. V 567 — 569;
728 ANHANG.
zwei Emendationen, die in den Anmerkungen zu I, 2, 3 auf
p. 5 f. und zu ly 7, 10 auf p. 33 f. kurz erlauteri waren^
sind ausfiihrlich besprochen Ehein. Mus. XIII p. 136—141
==Opiisc. I 437—448.
6) De Oro et Orione: specimen historiae criticae gram-
maticorum Graecorum. Scripsit et muneris professorii extra-
ordinarii in universitate Vratislaviensi suscepti caussa die VII
m. Febr. publice defendet F. B. Vratislaviae, A. Schulze & soc.
1834. 85 S. 8« [= Opusc. I 582-673].
7) Plauti Bacchides. Ad codd. Palatinonim fidem cum
integra scripturae discrepantia reliquorum librorum ed. F. R.
Halis Sax., libr. orphanotrophei. 1835. XXVI u. 181 S. S9.
8) Plauti Bacchides. Ad codd. Palat. fidem cum Dume-
rorum notatione ed. F. R. Halis Sax., libr. orphanotrophei.
1835. IV und 96 S. 8«.
9) Die Alexandrinischen Bibliotheken unter den ersten
Ptolemaern und die Sammlung der Homerischen Gedichte
durch Pisistratus: nach Anleitung eiues Plautinischen Scho-
lions. Nebst litterarhistorischen Zugaben. Breslau, G. Ph.
Aderholz. 1838. X und 148 S. 8^ [= Opusc. I 1 — 122J.
10) Parerga zu Plautus und Terenz. (Parergon Plauti-
norum Terentianorumquc vol. I.) Leipzig, Weidmann. 1845.
XXXII und 638 S. 8^.
11) T. Macci Plauti Comoediae. Ex rec. et cum appa-
ratu critico F. R. Accedunt Prolegomena de rationibus cri-
ticis, grammaticis, prosodiacis, metricis emendationis Plau-
tinae. Tom. I fasc. 1-3: CCCXLVI, XXXII, XIV und 148,
224, 155 S. — Tom. 11 fasc. 1-4: XXXI, XV, XVI, XVIU
und 100, 195, 157, 157 S. - Tom. JII fasc. 1.2: XIV, XU
und 130, 118 S. 8^ - Bonnae, H. B. Koenig; Elberfeldae,
R. L. Friderichs; Lipsiae, B. G. Teubner. 1848—1854. [Z>//?
^ Prolegomoia^ wiederlwU Opusv. V 285—551.]
lla) T. Macci Plauti Comoediae. Iterum recensuit, in-
strumeiito critico et prolegomenis auxit F. R. Tomi I fasc. 1
TrLnummum contineus. LXXI und 168 S. Lipsiae, B. G.
Teubner. 1871. 8^
Diese^ Heft hildct nun das erste StiicJc der Gesamfnt-
ausgahe: *T. Macci Plauti comoediae. Recensuit, instrumento
ANHANG. 729
critico et prolegomenis auxit F. R. adsumptis operae sociis
Gustavo Loewe, Georgio Goetz, Friderico Schoeir (vgl.
Teubner's MitlheU. 1877 Nr. 1 p. 1).
12) T. Macci Plauti Gomoediae. Scholarum in usum re-
censuit F. R. Tom. I: 94, 126, 104, 66, 116, 94, 94 S. —
Tom. II: 76 und 78 S. Ibidem, 1848-1854. 8^
13) Monumenta epigraphica tria ad archetyporum fidem
«xemplis lithographis expressa commentariisque grammaticis
inlustrata. Berolini, I. Guttentag. 1852. 38 und XVUI S. 4'^
^mit 3 Tafeln). \Es sind hier die untm nnter Nr. 38 tind 39
"i^erzeichneten Frogramme nebst ihren Tafeln vereinigt; = Opusc.
IV 115-182; Taf. IV- VI.]
14) Aeschyli Septem ad Thebas. Ex rec. G. Hermanni
cum scripturae discrepantia scholiisque codicis Medicei scho-
larum in usum ed. F. B. Elberfeldae, R. L. Friderichs; Lip-
siae, B. G. Teubner. 1853. XXtV und 71 S. 8^
14a) Aeschyli Septem adversus Thebas. Ex rec. G.
Hermanni cum scripturae discrepantia scholiisque codicis
Medicei accuratius conlati in usum scholarum suarum iterum
edidit F. R. Praecedunt de Aeschyli vita et poesi testimonia
veterum composita a F. Schoell. Lipsiae, B. G. Teubner.
1875. XVI und 120 S. 8^.
15) Prooemiorum Bonnensium decas. Berolini, I. Gutten-
tag. 1861. Vm, XH, VI, X, VIII, Xni, XVI, XII, IX, VI S.
4® (mit Tafel). [Es sind die unten unter Nr. 44, 45, 47, 48,
49, 50, 53, 51, 52 und 59 aufgefiihrten Programme, die TafeL
ist die von 59.]
16) Priscae latinitatis monumenta epigraphica ad arche-
typorum fidem exemplis lithographis repraesentata edidit F. R.
Berolini, G. Reimer. 1862. 98 Tafeln mit 128 S. Text Im-
perialfolio. (Zum Corpus Inscriptionum latinarum ed. cons.
et auctor. Acad. litt. reg. Boruss., vol. I, gehorig.)
17) Ino Leukothea: zwei antike Bronzen von Neuwied
und Mttnchen. Mit 3 Tafeln. Bonn, A. Marcus. 1865. 42 S. 4^
[enveiterter Ahdruch aus den Jahrh. v. Alterthumsfreunden im
Bheinlande. Heft XXXVIL Bonn 1864, S. 72—102].
18) Kleine philologische Schriften (Opuscula philolo-
gica). Bd. I: zur griechischen Litteratur: XIV und 851 S.
730 ANHANG.
Bd. II: zu Plautus und lateinischer Sprachkunde: XXI und
813 S. Bd. III: zur romischen Litteratur: XIX nnd 856 S.
Bd. IV:'zur lateinischen Inschriften- und Sprachkunde: XIV
und 799 S. Bd. V: Vermischtes: XII und 772 S. Leipzig,
B. G. Teubner. 1866-1879. 8°. [Bd, III-V sind von C.W.
herausgegd^en.]
19) Neue Plautinische Excurse. Sprachgeschichtliche
Untersuchungen Yon F. R. Erstes Heft: auslautendes d im
alten Latein. Leipzig, B. G. Teubner. 1869. 139 S. 8®.
11.
Verzeichniss sammtlicher Programme Bitschl^s
nebst Angabe der Stellen, an denen sie wieder
abgedruckt sind.*)
1. Programme you Breslau
(1836 — 1839). wieder ftbgwlni^
1) De Plauti Bacchidibus disputatio (qua orationei
muneris professoris ordin. in univ. Vratisl. suscepti caussi
die XXII m. lan. a. 1836 habendam indicit); 23 S.
P 391-42'
2) De Marsyis rerum scriptoribus (Prooem. ind. schol — J-
aest. a. 1836); 12 S. I 449~470*::3
3) Meletii de natiira horainis commentarius e codice-
Cracoviensi edi coeptus (Diem natalem Friderici Guilelmi III
d. III m. Aug. a. 1836 celebr. indicit F. R.); 32 S.
Dics Frogramm enthdlt ^>. 1—27 den Anfang dcs IVj
(= Crayner's Anccd. Oxon. III p, 1 — 45, 26), p. 28 — 3^
die adnotatio critica nehst Vorrede; nur die Vorrede isi (mii
muen Zuthaten) uneder abgedruckt I 693 — 701
4) Spicilegium epigraphicum I (Prooem. ind. schol^— •
aest. a. 1838); 12 S. IV 1—11
*) Eine vorgesetzte rftinische Ziffer (I — V) bezeichnet den Band^
der OpuBCula, ein vorgesetztes P den ersten (und einzigen) Band der'
Parerga; die arabiachen Ziffern geben die Seitenzahlen an.
ANHANQ. 731
5) De Dionysii Halicamassensis Antiquitatibus Romanis
oommentatio (Diem natalem Friderici Guilelmi III d. III m.
Aug. a. 1838 celebr. indicit F.B.); 28 S.*); dazu eine Tafel.
Hier ist von p. 3^15 der Text und die lateiniscJhe
Uebersetmng von Lapus fUr Dionys. I, 1 — 8 gegeben nebst
kritischer Adnotaiio, u?as alles bis auf einige Partien der
Adnotatio, die a. a. 0. p. 494 — 501 als Anmerkungcn tvie-
dergegd>en sind, in deni Wiederabdruck weggelassen untrde.
1472— 490; 494—501; dazu
eine Tafel.
6) De emendatione fabularum Terentianarum dispu-
-fcatio (Prooem. ind. schol. hib. a. 1838/39); 12 S.
III 281 — 297
7) Scena Plautina [Mil. glor. II, 4] emendata (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1839); 8 S.
Von diesem Programmy das p.4—6 den Plautinischen
Texty p. 6 — 8 die adnotatio critica enthdltj ist nur Vorwort
und SMusswort unederaibgedruckt V 552 f. Anm.
2. Programme von Bonn**)
(1839-1865).
1) De veteribus Plauti interpretibus disputatio (qua
orationem loci in philosoph. ordine univ. Rhenanae obtinendi
caussa die VII m. Septembris a. 1839 habendam indicit F. R.);
16 S. P 357-387
2) Gnomologium Yindobonense (Prooem. ind. schol.
liib. a. 1839/40); XII S. I 560-581
*) Der Separatabdruck, in dem dieses Programm in den Handel
kam, ist mit einer Dedicationsepistel (p. III. IV) an Ritschrs Yeroneser
Gastfrennd Graf Orti ausgestattet, die ich als Zusatz 1 abdmcken lasse.
*•) Die Bonner VorlesungsYerzeichnisse tragen erst vom Jahre
1868 an auf dem Titelblatt die Augabe des Inhalts nnd des Verfassers
des Prooemiums; fdr die fruheren Prooemien kann deshalb eine
aathentische Fassung des Titels nur in den F&llen gegeben werden,
wo 8. Z. eine Specialausgabe bei J. Guttentag erschien, wie nament-
lich bei den epigraphischen Programmen seit 1861 geschehen, oder
▼on Bitschl selbst, sei es in den Parerga sei es in der Trooemiorum
Bonnensiam decas' (1861) oder endlich in den Opuscula eine Republi-
cation besorgt ist.
732 ANHANG.
3) De gemino exitu Andriae Terentianae (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1840); XII S. P 581—602
4) Corollarium disputationis de bibliothecis Alexan-
drinis deque Pisistrati curis Homericis (Immortali me-
moriae Liberi Baronis Caroli de Stein ab Altenstein . . . grati
animi . . . testimonium exstare voluit univ. Rhenanae pietas.
1840); X und 55 S. V 638-644; I 123-171
5) Disputationis de stichometria deque Heliodoro
supplementum (Prooem. ind. schol. hib. a. 1840/41); X S.
I 173—189
6) De Plauti cognomine 'Asinius' (Prooem. ind. schol.
aest. a. 1841); VI S. P 3—9
7) De aetate Plauti commentatio (Sacram memoriam
divi Friderici Guilelmi HI natali eius UI m. Aug. a. 1841
celebr. indicit F.. R.); 21 S. P 45—70 m
8) De argumento acrostichoMilitis gloriosi(Prooem. ^
ind. schol. hib. a. 1841/42); XII S. H 404—422—
9) De porta Metia quae fertur urbis Romae (Prooem^
ind. schol. aest. a. 1842); X S. II 375—384
10) Meletematum Plautinorum specimen onomato-
logum (Sacram. mem. divi Frid. Guil. HI natali eius IH
ra. Augusti a. 1842 celebr. ind. F. R.); 31 S. P 9—39
11) Oratio de comparatione inter Fridericos Guilel-
mos in et IV instituenda (Prooem. ind. schol. hib. a
1842/43); X S. V 644—654
12) De actae Trinummi tempore (Prooem. ind. schol.
aest. a. 1843); XH S. P 337—354
13) Quaestiones onomatologicae Plautinae (Prooem.
ind. schol. hib. a. 1813/44); X S. III 333-341
14) Commentatio de turbato scenarum ordine Mo-
stellariae Plaiitinae (Natalicia Friderici Guilelmi im d.
XV m. Octobris a. 1843 coucelebr. indicit F. R.); 50 S.
P 431—503
15) Laudatio Guilelmi Humboldtii (Prooem. ind.
schol. aest. a. 1844); X S. V 654—663
16) De cantico Trinummi Plautinae [IV, 1] (Prooem.
ind. schol. hib. a. 1844/45; XI S. P 543—556
17) Comnientatio de iuterpolationibus Trinummi
ANHANG. 733
Plautinae (Natalicia Frid. Guil. im d. XV m. Octobr. a. 1844
concelebr. ind. P. R.); 4G S. P r>09— 543; 556-576
Diese AbJiandbmg erschim besonders unter dem Titel
^Atheteseon Plautinarum liber I' mit einer fJpistula dedi-
catoria an G. Hennann als Prdsidenten der Dresdener Phi-
lologenversamnilung. *)
18) De tabernis fori Romani (Prooem. ind. schol. aest.
a. 1845); X S. II 385-394
19) De M. Terentii Varronis logistoricis libris
(Prooem. ind. schol. hib. a. 1845/46); XIV S. III 403-418
20) Quaestiones Varronianae (Natalicia Frid. Guil. IIII
d. XV m. Oci a. 1845 concel. ind. F. R.); 55 S.
III 352-402
Dieses Programm erschien im Handel unter dem beson-
dem Titel 'De M. Terentii Varronis disciplinarum
libris commentarius F. R.'
21) Glossarium Plautinum (Prooem. ind. schoL aest.
a. 1846); X S. II 228-240
22) Etymologici Angelicani principium (Prooem.
ind. schol. hib. a. 1846/47); IX S.
In diesem Programm umrde der Anfang des Etymologi-
cum Angelicanumy und ztvar der Buclistah A vollstdndig,
getreu nadh dcm Codex mit Facsimilirung sd^wierigerer Com-
pendien publidrt; der Wiederahdruck gibt hiervon nur das
Vorwort RitschVs, die ersten 6 Glossen vollstdndig, von den
andem nur diejenigen Partien, in denen sich Citate finden.
I 674—675; 678-684
23) Specimen Dionysii Halicarnassensis ex optimis
codicibus emendati (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct.
a. 1846 concel. ind. F. R.); 41 S.
Dieses Programm ersdiien im Handd unter dem Titel
^Dionysii Halicamassensis Antiquitatum Romanarum libri
I capita XXX priora ex optimis codicibus emendata a
F. R.'**); es enthalt den Text und die latein. Uebersctzung
*) Diese Epistula dedicatoria ist unten als Zusatz 2 abgedruckt.
**) In dieser Sonderaus^be ist eine Widmung an Monaignore
Laureani, Scrittore der biblioteca Vaticana (vgl. Uibbeck: Ritschl
I p. 196) beigefiQgt, die ich als Zusatz 3 abdrucken lasse.
734 ANHANG.
von Dion. I, 1 — 30 nebst hriHscher Adnatatio und hurgm
Vortwrt RitschVs; nur Adnotatio und Vorwort sind wieder
ahgedrucht I 490—515
24) Etymologici Angelicani pars altera (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1847); XII S.
Entluilt ausser einem Vorwort die Buchstdben BfA tn
derselhen Art der Publication wie N, 21; der Wiederabdrud
gibt nur das Vorwort und die durch Citate wichtigen Pcartien
I 675-677; 684—685
25) De Pomponii Bassuli epigrammate; cam tab.
lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1847/48); XVI S.
IV 16—33 (mit Tafel zu p. 17)
26) Disputatio de codice Vrbinate Dionysii Hali-
camassensis (Natalicia Frid. Guil. TTII d. XV m. Octobr. a.
1847 concel. ind. F. B.); 25 S. I 516—540
27) Oratio de emendanda ratione academiarum e
universitatium habita (Prooem. ind. schol. aest. a. 1848)
X S. V 670—67
28) De lacunis Triuummi Plautinae (Prooem. m
schol. hib. a. 1848/49); XII S. Proleg. Plaut p.XIII fin.
XXVHmed.— Praef.Trin.=
p. XV med. — p.
1
med. und Opuse. V 29E1 ^l
-292 in.
29) Cantica Trinummi Plautinae (Natalicia Prid
Guil. Illl d. XV m. Oct. a. 1848 concel. ind. F. R.); 18 S.
Nach ehier Jcurmi Einleitung*) stelieii die in den Pro-^
legofuena a, a, 0, wivderlwlten Facsimiles der Hatidschriffen^
hierauf folgt der enierulirfe Text nehst kritiscJier Adnotatio^
ideniisch mit der 1849 erschienenen Edition,
Proleg. Plaui CCCI-CCCXIll
= Praef. Trin.^ p. XXXIV
— XLVI
30) De interpolatione Militis gloriosi Plautinae
[II, 2, 24 sqq.] (Prooem. ind. schol. aest. a. 1849); VIII S.
Praef. Mil. glor. p. XXIV— XXXII
*) Sie folgt unten als Zusatz 4.
ANHANG. 735
In der Varrede eum MUes a, a. 0. sagt Ritschl: *reli-
qais corruptelae generibus cum gravius esse hoc soleat
quod integrorum versuum interpolatione continetur haud
raro cum partium transpositione coniuncta: quoniam unum
eiusmodi ex Milite exemplum accidit ut per nuperam op-
portunitatem academicam paulo explicatius tractarem, eo
commentariolo non abs re esse duxi hanc praefationem
terminare pauculis tantum mutatis additisve.'
31) Hieronymi index librorum ab Origene Marcoque
"Varrone compositorum; cum tabula lithogtapha (Prooem.
ind. schol. hib. a. 1849/50); 4 S. HI 506—507 (nebstTafel)
32) De Stichi Plautinae vetere retractatione (Prooem.
ind. schol. aest. a. 1850); VI S.
Praef. Stichi p. IX med. — XIV fin.
33) Canticum Pseuduli Plautinae [V, 1] emendatum
(Prooem. ind. schol. hib. a. 1850/51); VIII S.
NacJi hirzem Vortvorf*) folgt Text und adnotatio n-itica
tw der Fasstmg tme in der Ausgabe von 1850,
34) Canticum Menaechmorum Plautinae [IV, 2,1 — 36]
(Prooem. ind. schol. aest. a. 1851); VI S.
Nact^ kurzer EinUitung**) ist Text und adnotatio critica
gegebefi in der Fassui%g toie in der Ausgahe von 1851,
35) Canticum Mostellariae Plautinae [1,2] (Prooem.
ind. schoL hib. a. 1851/52); VIII S.
Ausser einem Vorwort***) Text und Adnotatio tme in
der Ausgdbe von 1851.
36) Legis Rubriae pars superstes. Ad fidem aeris
Parmensis exemplo lithographo exprimendam curavit F. R.
(Natalicia regis Priderici Guilelmi IIII d. XV m. Oct. a. 1851
concelebr. ind. F. R.); 14 S. IV 34-54; Taf. I. II
Die Tafel ist in dem Atlas der Opttsada nicht uneder-
holt, sondem das netie Facs^imHr aus P. L, M. E. tah, XXXII
auf Tafel L II wi<*dergegeben, — XMter die Sonderamgabe
dieses Programm^ s. Opusc. IV 34 Anm.
*) Dies Vorwort steht anten als Zusatz 6.
**) Diese Einleitaug ist als Zusatz 6 unten wieder abgedruokt.
**♦) DieB Vorwort folgt unten als Zusatas 7.
736 ANHANG.
37) De titulo Mummiano nunc Yaticano; cma tab.
lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1852); XVIII S.
IV 82-114; Taf.ffl
Die Tafel ist identi<ich mit P. L. M. E. tab. LIA;
Uber die Sonderausgabe s. Opusc. IV 82 Anm.
38) De miliario Popilliano deque epigrammate
8orano commentarius; cum duabus tab. lithogr. (Sacram
mem. regis divi Frid. Guil. IQ d. III m. Aug. a. 1852 re-
colendam victorumque renuntiatiouem . . . ind. F. R.); 38 S.
• IV 115—163; Taf. IV. V
Die Tafeln sind identisch mit P. L. M. E. tab. LIB
und LIl A. — Dies Programm und das ndchste (Nr. 39)
sind vereinigt in ^Monumenta epigraphica tria^ (s. cbenunkf
Versseichniss I Nr. 13).
39) De titulo Aletrinati L. Betilieni Vari; cum tab.
lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1852/53); XVQI S.
IV 163—182; Taf. VI
Die Tafel ist identisch mU P. L. M. E. tab. LIIB;
s. die Bemerhung zu Pragr. 38.
40) Inscriptio quae fertur columnae rostratae Duel-
lianae. Marmoris Capitolini exemplo lithographo exprimen-
dam curavit F. R. (Natalicia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct.
a. 1852 concel. ind. F. R.); 24 S. IV 183-204; Taf. VII
Dic in den Opusc. heigefiigte Tafcl ist nicht die des
Frogramms, sondern die verhesserte der F.L.M.E. tab.XCV;
ilher die Somlerausgdbe s. Opasc. 183 Anm.
41) Anthologiae latinae corollarium epigrapliicum
(Prooem. ind. schol. aest. a. 1853); XII S. IV 238—251
Ueber die Sondcrausgabe s. Opusc. IV 238 Anm,
42) De sepulcro Furiorum Tusculano; cum tabula
lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1853/54); VIII S.
IV 257-265; Taf. VIII
Die Tafel ist identisch mit P.L.M.E. tab.XLIX AB;
iiher die Smidcrausgahe s. Opusc. IV J257 Anm.
43) De fictilibus litteratis Latinorum antiquissimis
disputatio; cum tab. lithogr. (Natalicia Frid. Guil. IIII d.
XV m. Oct. a. 1H53 concel. ind. F. R.); 29 S.
IV 266-293; Taf. IX
ANHANO. 737
Die Tafel ist identisch mit P. L. M. E. tab. X; uber
die Sonderausgabe s. Opusc. IV 266 Anm.
44) Emendatioiies Mercatoris Plautinae. (Prooem. ind.
schoL aest. a. 1854); VIII S. U 395-403
Wiederlwlt in ^Praoemiorum Bonnensium decas' (1861)
n. /.
45) Veriloquia quaedam Plautina (Prooem. ind. schol.
hib. a. 1854/55); XH S. H 423—435
Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas' (1861)
n. 11.
46) Poesis Saturniae spicilegium I (Natalicia Frid. Guil.
mi d. XV m. Oct. a. 1854 concel. ind. F. R); 15 S.
IV 297—308
47) De titulo metrico Lambaesitano (Prooem. ind.
schol. aest. a. 1855); VI S. IV 309—312
Wiederlwlt in ^Prooemiorum Botpnensium decas* (1861)
n. III.
48) De idem isdem pronominis formis (Prooem. ind.
schol. hib. a. 1855/56); X S. IV 313—322
Wiederholt in ^Prooemiorum Bonnensium decas^ (1861)
n. IV.
49) Quaestiones onomatologicae Plautinae (Prooem.
ind, schol. aest. a. 1856); VIU S. III 341—349
Wiederholt in ^Prooeniiorum Bonnensium decas' (1861) n. V.
50) Disputatio de M. Varronis hebdomadum sive
imaginum libris (Prooem. ind. schol. hib. a. 1856/57); XIII S.
m 508—522
Wiederholt in ^Proocfniorum Bonnensium decas^ (1861)
n. VL
51) De Aeschyli in Septem adversus Thebas versibus
254 — 261 disputatio (Prooem. ind. schol. aest. a. 1857); XII S.
I 365—377
WiederJiolt in ^Prooefniorum Bonnensium decas^ (1861)
n. VIIL
52) Emendationum Catullianarum trias (Prooem. ind.
schol. hib. a. 1857/58); IX S. III 593—601
Wiederholt in ^Prooeniiomm Bonnensium decas' (1861)
n. IX.
FH. BITSCHELII OPVSCVLA V. 47
738 ANHANG.
53) Epimetrum disputationis de M. Yarronis hebdo-
madum sive imagiuum libris (Prooem. ind. schol. aegt. a.
1858); XVI S. m 544-563
WiederhoU in ^Prooefniorum Bonnensium decas^ (1861)
n. rii.
54) Canticum Poenuli Plautinae emendatum (Prooem.
ind. schol. hib. 1858/59); VHI S. V 552-560
55) Catalogus chirographorum Bonnensium fascl (Nata-
icia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1858 concelebr. ini
P. R.) I 760 Anm. (theilweise)
Niir die Vorrede ist von Ritschl geschrid)€n,
56) Porcii Licini de vita Terentii versus integritati
restituti (Prooem. ind. schol. aest. a. 1859); XI S.
Suetoni reliquiae ed. Beiffer-
scheid p. 481—482; 490
— 497=Opusc.in215-
216; 225-233.
Der InJiaU dieses Programnis ist a. a. 0. voUstdndig
atifgenommen bis auf den Schluss, der erst die Verse df$
Porcins in gereinigter GestaU und dann cine directe Anrede
an die Studenten enthieU.*)
57) Disputatio de poetarum testimoniis quae sunt in
vitaTerentii Suetoniana(Prooem. iiid. schol. hib. a.1859 00);
XVIll S. Suetoni reliquiae ed. Reiffer-
scheid p. 498—502; 505;
517; 522-524, 5(X)Anm.;
520—527, 485; 531—533,
528-530 = Opusc.ni 234
-239 ;242; 255; 261 —263,
236 Anm.; 265— 26G, 220;
271-274, 268—270.
Dies Programm ist a, a, 0. voUstdndig aufgenommfn
bis auf den Srhlut^spassus**), an dessen SfeUc im Conmuntar
p. 270 f cine bc.^timmterv und zuversichtlidiere Fasstmg ge-
frcten ist.
*) Dieser Epilog ist als Znsatz 8 unten abgedruckt.
**) Dieser Schlusapassns ist als Znsatz 9 unten abgedrackt.
ANHANa. 739
58) Gatalogus chirographorum Bonnensium fasc. II (Nata-
licia Frid. Guil. IIII d. XV m. Oct. a. 1859 concelebr. ind.
P. R.) I 760—768 (theilweise)
Nur die Vorrede ist von Eitschl geschrieben.
59) Elogium L. Corneli Cn. f. Cn. n. Scipionis; cum
tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1860); VI S.
Enarr. P. L. M. E. tab. XLI^
p. 32 et p. 34 sq.; Opusc.
IV 734 (theilweise)
Wiederholt in ^Prooeniiorum Bonnensium decas' (1861)
n. X. In den Opusc. a. a. 0. ist nur die letzte Seite tvieder
abgedruckt.
60) In leges Viselliam Antoniam Corneliam ob-
servationes epigraphicae; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol.
hib. a. 1860/61); XV S. IV 427—445; Taf. XIV
TJeber die Sonderansgabe s. Optisc. 427 Anm.; die Tafel
ist dieselbe tme P. L. M. E. tab. LXXIA.
61) De declinatione quadam latina reconditiore
quaestio epigraphica (Natalicia Guilelmi d. XXII m. Mart.
a. 1861 concelebr. ind. P. R.); 25 S. IV 446—469
62) De titulo columnae rostratae commentatio altera;
cum tabula xylogr. (Prooem. ind. schol. aest a. 1861); X S.
Enarr. P. L. M. E. p. 82— 88 =
Opusc. IV 204—212 mit Holzschnitt
63) Supplementum quaestionis de declinatione quadam
latina reconditiore (Prooem. ind. schol. hib. a. 1861/62); IX S.
IV 469—476
64) Canticum Sophoclium Oedipi Colonei tractatur
(Prooem. ind. schol. aest. a. 1862); XIV S. I 394—410
65) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum I; cum tabula lithographa (Prooem. ind. schol. hib.
a. 1862/G3); XIII S. IV 494—509; Taf. XV
66) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum II; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. aest. a. 1863);
XII S. IV 509—519; Taf. XVI
67) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum III; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a.
1863/64); XXH S. IV 520-541; Taf. XVH
47 ♦
740 ANHANG.
68) Priscae latinitatis epigraphicae supplemen-
tum IV; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schoL aest. a. 1864);
XVm S. IV 541-557; Ta£ XVin
69) Priscae latinitatis epigrapbicae supplemen-
tum V; cum tab. lithogr. (Prooem. ind. schol. hib. a. 1864/65)
XV S. IV 557-571; Taf. XIX
70) Scaena Plautina Poenuli act. 11 (ProoenL ind. schol.
aest. a. 1865); Vm S. V 560—566
71) G. Brambachii de columnis miliariis ad Rhenom re-
pertis commentarius (Prooem. ind. schol. hib. a. 1865/66).
I 834 adn.
Nur das Vorwort stammt von RitschL
3. Programm von Leipzig.
Rector commilitonibus certamina eruditionis propositis
praemiis in annum 1875 indicit.
EnthaU nur ein harees Vorwort RitschTsJ^)
ANHANG.
Gedruckte lateinische Gedichte.
1) Viro amplissimo doctissimo loanni Gorlitz subcon-
rectoris et doctoris superioris munus in inclyto lyceo Witten-
bergensi rite auspicato D. D. D. obvia iuventutis studiosae
pietas interj^rete Frid. Guil. Ritschl, Thuriugo. Wittenbergae
d. XIV lanuar. a. 1825. typis Rubenerianis. 4 S. 4^
V 685—687
2) Alberto serenissimo duxi Saxoniae . . . nuptiarum cum
Victoria augustissima Britanniae regiua factarum caussa S.
P. D litterarum universitas Fridericia Guilelmia Rheuana.
V 687 --689
*) Dies ist unton als Zusatz 10 abgedruckt.
ANHANG. 741
m.
Anfsfttze in Zeitscliriften.
1. Im Rheinischen Museum fiir Philologie^ neue
Folge, herausg. von Welcker und Ritschl (Bernays,
Klette, Ribbeck). Jahrgang I— XXXI (1842—1876).
Wiederabdrnok*)
I (1842) S. 29—88 Die Plautinischen Didaskalien
P 249-300
— 130 — 140 Mittheilungen aus und iiber Handschriften.
1. Versus de XII ventis Tranquilli Physici. 2. Zur
lateinischen Anthologie. 3. Zu Lucilius Aetna. 4. Zu
Tindarus Thebanus' IH 835—845
— 140—142 Dieselben. 5. Zu Athenaeus [XI p. 462 D]
I 753-755
— 142—143 I>ieselben. 6. Geographisches I 758—759
— 144—145 Zu Aeschylus [Sept. adv. Theb. 315]
I 746-747
— 145 Zu Euripides [Bakch. 263 Kirchh.] (unterzeichnet X.)
I 748—749
— 145. 146 Zur griechischen Anthologie [Palat. XI, 88]
I 755—756
— 146 Zu Xenophon [Hellen. I, 27] (unterzeichnet x-)
I 756
— 146—148 Zu Donatus [zu Adelphi Prol. V. 16]
ra 795—797
— 148—149 Zu Suetonius vita Terentii P 637—638
— 149 — 150 Zu Cicero [de republ. I, 1, 1] (unterzeichnet cr.)
in 812-813
— 193 — 200 (Nachtrag p. 640) Aristo der Peripatetiker bei
Cicero de senectute § 3 I 551 — 559
— 277—302 (Nachtrag p. 640) Zur Metrik. 1. Spondiakum
des Terpander. 2. lambische Anakrusis. 3. Neuerungen
*) Eine nackte rftmische Zahl bedeutet wie im zweiten Verzeich-
nisB den Band der Opuscula, ein vorgesetztes P den ersten Band der
Parerga.
742 ANHANG.
des Archilochus. 4. Metruin prosodiacum. 5. Accentoirie
Verse: politischer Vers; Choliamben; Lesbisches Mflller-
lied I 271-299
I 302 — ^^314 Mittheilungen aus und ilber Handschnften.
7. Der Dichter Florus III 729-741
— 314—315 Dieselben. 8. Briisseler Handschrifteu.
Nur Auszilge aus Briefen Th. OelUer's.
— 315 — 320 Dieselben, 9. Grammatisches Fragmeut
n 368-373
— 472-473 Zu Ovidius [Metamorph. I 546]
m 801—802
— 479 Mittheilungen aus und iiber Handschriften. 10. Nach-
trag zu dem Fragment des Florus III 741 — 742
— 479—480 (Nachtrag p. 640) Dieselben. 11. Homerisches.
Meldet die bevorst^iende (aber nie erfolgte) Herausgabe
des (spiiter von Osann edirten) Anecdotum Bmnanum durch
P, Secdii.
— 480 Epigraphisches
Mittheilung der Grabinschrift eines Pantomifnen = BiH-
lett, 1840 p. 138 n. 10; 0, Jahn spec. epigr. p. 38 n. 107;
Henzen-Or. III n. 6188.
— 481 — 523 Die Vermessung des romischen Reiches unter
Augustus, die Weltkarte des Agrippa und die Cosmo-
graphie des sogenannten Aethicus (Julius Honorius)
III 743—787
II (1843) 157-158 Nachtrag zu Aethicus III 787—788
— 160 Zusatz zu Herrn Wex Abhandlung liber die Punica
des Plautus II 728—729
— 320 Zusatz zn K. Lachmanns Miscelle ^Prosodisches'
H 677-678
— 615—631 (Nachtrag p. 640) Suetonius de viris illustribus
(Chronikon des Hierouymus) P 609—636
III (1845) 475-479 Zu Plinius' Kuustgeschichte [XXXV
§ 36] (unterzeichnet X.) III 827 — 831
— 617—618 Zu Catullus LXVI, 57 ff. III 800-801
IV (1846) 148-149 Plautinisches Bruchstuck
II 373—374
ANHANG. 743
IV 354—76; 567—610 Die ursprttngliche Gestalt der Plau-
tiuischen Bacchides 11 292—368
V (1847) 43—44 Zusdtze m J.Becker's Aufsatz ^zur Kritik
des Fulgentius' III 798-800
— 128—150 Ueber die jiingsten Plautinischen Studien. An
Prof. Schneidewin in Gottingen II 202—227
VI (1848) 446 Zusatjs zu C. F. Herfnanni Parergorum
Fasc. m part. 2 n. XXXI III 797—798
— 481—560 Die Schriftstellerei des M. Terentius Varro
lU 419—502; (502-505)
Unter dern Titd 'Die Schriftstellerei des M. Terentius
Varro und die des Origenes, nach dem ungedruckten
Kaialoge des Hieronymus' ersdiien diese Abluitullufig um
eifien Anhang erweitert in Sofiderausgabe, 83 S. (1847).
VII (1850) 138—139 Zusatz zu KL.IiotJis Ahlmndlung 'ein
neues Zeugniss iiber den epischen Cyclus'
G-ibt nur Hinweis auf die verwandte Behandlung der
Sache in detn Corollarium dispid. de hiblioth. Alexdndrinis
p. 48 ff. vgl. I 166 Anm.
— 312—317; 472—477; 555—612 Plautinische Excurse I
—XVI II 437-660
— 312—317 I [femur fetnen feminur] II 437—444
— 317—328 II [cofiectere und verwandtes] II 447—449
— 319-320 III [volup volupe] II 450—452
— 472 — 477 IV [illim istim exim und verwandtes]
n 453-458
— 555—556 V [jpistrinum pristinum pristrinum]
U 458-461
— 556—558 VI [suhlimen sublimis] II 462-465
— 559—561 VII [dradima drachuma] II 469- 473
— 561—566 Vm [trapezita tarpe^ita] 11 524-529
— 566—576 IX [pos poste post, an ante] II 541 — 555
— 576 — 583 X [Uebergang des c in / in Compositis]
II 556-564
— 583—587 XI [lactis similis oder lacti similis?]
II 570—574
— 587— 599(Nachtr.p.612) XII[Unterschiedederscenischen
und daktylischen Poesie] II 581—608 (599 Anm.) •
744 ANHANG.
Vn 599—606 Xra [EUipse der Copula esfl U 608-617
— 606-610 XIV [lac lacte lactes] U 574-579
— 610—611 XV [putefacere piitrefacere und verwandtes]
n 618-621
— 611-612 XVI [zum Casinaprolog] II 658-659
— 622 An Prof K, Lehrs uber den trocJidisclien Septenar
(Zusatz zu Heimsoeth's Schreiben an Lehrs ^iiber die
neueste metrische Theorie*) II 280 Anm.
Vin (1853) 150- 160, 159*5 475-494 Plautinische Excurse
XVII -XXin II 473—646
— 150—154 XVII [Weiteres iiber tarpezita: Metathesis
und Hyperthesis] II 529—536
— 154-155 XVIII [aqua aqiia] II 604-606
— 155—159 XIX [Nachtrage zu Excurs VI. IX. XII. IV;
posted postid postidea, antidhac antideo]
n 465 Anm., 544—545, 548 Anm.,
592 Anm., 458-459, 564—568
— 159 — 160, 159* XX [Construction von similis]
II 579—581
— 475—479 XXI techna tediina H 473—477
— 479—486 XXII m nei ni II 622—632
_ 487—494 XXIII EI = I II 632—644
— 288 Saturnische Grabschrift TV 735
— 289—292 Zur Kritik des Terenz III 297-300
— 298—304 siremps in der lex Rubria IV 56-63
— 306-307 Zu Plautus Menaechmen [IV, 2, 1 (571 ff.);
unterzeichnet E.] II 726—727
— 308 — 320 Cicero iiber die Servianische Centurienverfas-
suug m 637—651
— 404—406 (Nachtr. p. 415) Ueber die Servianische Cen-
turienverfassung nach Cicero (au Geh. Justizr. Huschke)
III 651 — r>54
— 448—464 (Nachtrag iiber SHbriipfus p. 494) Nachtrage
zu der lex Rubria IV 63—81 (68)
— 494—495 Der Genetiv senati IV 171—172
IX (1854) 1-19 (Naxjhtrage p. 159-160*) Die alteste Sci-
pionengrabschrift IV 213—237
ANHANG. 745
IX 156 — 159 Plantinische Excurse. XXIV Nominativ plur.
der 2. Decl. auf s II 646—652
— 443-448 Zur Rede des Kaisers Claudius IV 751-756
— 451 Anm., 454 Anm. ZtisiUsse gu Th. Mommsen^s Aufsatz
^altromische Inschrifk in Basel' (mit einer Steintafel).
Die Aibildung ist diesdhe wie P. L. Jf. E. Taf, LXI
IV 337 Anm., 201 Anm., Taf. XII
— 469 — 477 Palimpsestblatter zu Cicero de fato .
m 674-682
— 478— 480 (Nachtrag p. 640) Grammatisches; zu JuveDal
[VII, 204] II 536-541
496 Ztisatg m Mommsen^s Aufsatz *die Venusinischen
Fasten*. Hinweis auf bevorstehende Publication.
639 Nachschrift zu Mommsen's Aufsatz ^altrbmische In-
schrifk in Baser IV 338 Anm.
(1856) 110 AnmerJoung zu W. Schmit/s Aufsatz *die Parti-
cipia Praesentis' IV 375 Aum.
398 Zusatz zu Vischer's Aufsatz *eine Kretische Inschrift'
II 532 Anm.
445-447 Plauti 'Lipargus' H 729-731
447—455 Plautinische Excurse XXV. XXVI
447—451 XXV [Nachtrag zu Excurs VII] cycnus cucini4S.
lychnus ludnus II 473; 477—482
451—455 XXVI merces mercis merx mers II 652—658
(1857) 129 ForM7or^ jBfu * Aegyptologische Bedenken' [von
J. W. Lobeir]
— 477-480 Auch ein Wort fiir Cicero III 697—701
■ — 612—614 Zusatz zu *Metrisches' von F. Biichder
m 794—795
— 628—636 Zu Horatius [carm. H, 1] HI 602—611
— 640 Zusatz zu H. A. KocKs Miscelle *zur Kritik des
Caesar' II 715
Xn (1857) 99—115 (Nachtrag p. 159. 160) Plautinische Ex-
curse. XXVII Latinisirung griechischer Namen durch
Vocaleinschaltung 11482—502 (500 Anm., 502—503)
— 130—131 Lexikalisches: 'Pecuascerc* IV 736—738
— 147— 154 (Nachtr. p. 160) Varroniana (Sententiae. Pseu-
dotragoediae. Imagines) III 522 — 530
746 ANHANG.
XII 219-320 A(l Rev. P. Marchi epistolium IV 280 Ahiil
— 457 Zu Plautus [Bacchides I, 1> 51] V 566
— 457-459 Zu Horaz [Carm. II, 1] III 611-612
— 473 — 476 Plautinische Excurse. XXVIII Vocaleinscfaal- —
tung. ApoUmis II 502—508; 494 Anm. «
— 626 Zu Plautus Pseudulus [V. 736] * II 728
— 639—640 Zusiitze zu den Plautinischen Excursen XX VII
XXVIII nebst einem Nachwort fttr Herm Madvig
n 509-51 L«r 1
Xm (1858) 136—144 Zu Xenophon. Zwei Rechnungsfehle» «r
in der Anabasis I 437—44^^ 8
— 157—163; 163—174 Zu Herodian's Kaisergeschichte un(=» d
Cicero de fato I 541-550; IH 683— 69F^ 6
— 206 Anm. Annierkung zu P. Langens AufscUz ^Ueber di^ Je
Metrik des Phaedrus' II 71^^ (i
— 309 — 315 Stichometrisches bei Diogenes Laertius
I 190—19»- 6
— 317-319 Zu Varro'8 Imagines IH 564—56- 5
— 319—320 Erotemata philologica. 1. 2 (unterzeichnet
A. W. G.) V 597; H 722-72
— 471 — 473 Zt(5af^ ff.-4mmrA-to?5rcw x^uVarronischen Briefe-
von L.Mercklin und H.Brimn HI 577—579; 580 Au
581 Anm., 582 Anm.
— 477*— 480* Erotemata philologicu. 3 — 8 (unterzeichne=:?t
V. A. W. (^ V 597-599; II 723-72^4
XIV(1859) 131- 141 ; 284—319; 378-418 (Nachtr. 485-48
Epigraphiscbe Briefe. An Herrn Professor Th, Mommse- "n
IV 323—4^^6
— 131 — 141 1. Die Marcellus-Tnschrift von Nola (mit ein^^pr
Steintafel) IV 324-335; Taf. XI A
Dic Ahbildung ist dicsdhc me in P, L. M, K Taf.XCVI -^
— 284—298 2. Die luno-Seispes-Inschrift von Basel {ixm^it
eiuer Steintafel) IV 335-354; Taf. XI B
Die Ahhildumf isf dieselhe ivie in F. L. M. E. Taf LXII ^^
— 298—319 3. I>er Popillische Meilenstein von Adria(ini^
einer Steintafel) IV 354-382; Taf. XIII A
Die Abhildnng ist die^clhc ivic in P. L. M. E. Taf LIVA
— 378-388 4. 1 longa uud Apex IV 382-3W
W
ANHANG. 747
IV 389—418 Epigraphische Briefe. 5. Die lateinischen
Sorfces IV 395-426
:V (1860) 628 Zu Cicero in SueWs vita Terentii
m 264-265
- 637 Teretina tribus IV 760-761
:VI (1861) 297—298 Zur lateinischen Anthologie
IV 254-256
- 299-300 Zu Diodor [XII 57] (unterzeichnet €1.)
I 756-758
- 300-301 Zu Cicero de republica III 673
Enthalt ansser dem in Optisc. a. a, 0, abgedmckten die
Mittheilung der Dettefsen*schen Lesung von III, 12, 21
- 304—308 Etymologie von damnum, damnare, damnas,
An Geh. Justizrath Sell II 709—714
- 601—614 Vocalunterdrtickung in der Schrift; Praenesti-
sches Latein IV 479—493
- 618—619 Neue Herculanische Papyrus
Verkiindigt die bevorsteliende PUblicaiion einer neuen
Serie der vol. Hercul.
- 625—626 (Nachtrag p. 640) MENATES. MINATIVS
IV 477-478 (473 Anm.)
- 639 Zu Cicero'8 Sestiana (unterzeichnet €1.)
Die Conjectur M. Seyfferfs bei Cicero pro Sest. 51, 110
(reculam statt regulam), in Berl. Zeitschr. f.Gymn.-W.
XV p. 701 vorgetragen, sei schon von K. Keil im Ehein.
Mus. XVI p. 316 und von Latendorf in Jahrb. f IhUol.
Bd. 81 (1860) p. 728 vorweggenommen.
:V1I (1862) 138-139 Anmerkung zu C.Wachsmuth^sMisceUe
^Pompejana'.
Mittheilung aus Mommsen's Scheden iiber die Pompeja-
nisdien Inschriften C. I. L. IV n. 2440 und 2450.
- 140 — 142 Saturnier des Grabmals des Eurysaces
IV 749—751
- 142 — 143 Philodemus in Herculanischen Papyrus
meldet das Erscheinen der beiden ersten Hefte der Bd.
XVI 618 f signalisirtefi PuhliceUion.
- 144 — 145 Vocalunterdriickung in der Schrift
IV 487-488
748 ANHANG.
XVn 300-303 Grabschrift der Senenia Posilla
IV 746-749
— 328 Erklarung der Redaction.*)
— 460 — 462 Zu Aristophanes Thesmophoriazusen [9. 15 ff.]
I 751-753
— 462 Zu Herodot (unterzeichnet Z.)
Die Conjedur Hercher's zu Herodot Illy 22 (dv€q)upov)
in Jahrh. f. Philol Bd, 85 (1862) p. 108 steUe ttur die
Vulgate vor Wessding tvieder her.
— 474 Zu Avian (unterzeichnet Z.) III 811
— 605—609 (Nachtrag p. 640) Altlateinische Bronze von
Bologna IV 727-732 (732)
XVIII (1863) 138—141 (Nachtr. p.320 Anm.) Zum Carmen
de figuris in 802—806 (806)
— 141 — 142 Nachtrag zur Bronze von Bologna
IV 732—733
— 166 — 168 Bibliographisches. Priscae latinitatis monu«
menta epigraphica.
Genaue Inhaltsangabe und Verzeichniss dcr Tafdn.
— 294—296 An Herm A. de S. {Zumtz zu dessen Miscdle
'Zur Beurtheilung Cicero^s) IH 705—708
— 452—456 Zur Sententia Minuciorum IV 738—744
— 456—458 Zur romischen Kalenderdatirung IV 757 — 759
— 479—480 Zu Livius [XXXIV, 49, 8] 111 823-824
XIX (1864) 459—463 (Nachtrag p. 480) Zwei neue Gladia-
toren-Tesseren IV 643 — 648
XX (1865) 1 — 14 Dreisprachige Inschrift von Sardinien
IV 657—672
XXI (1866) 137-142 (Nachtrag p. 160) Griechische Inschrif-
ten aus Sicilien I 779 — 787
— 148 — 149 Zu Euripides [Medea V. 9 fiF.J (unt^rzeichnet
eip.) I 749—750
— 292—296 Neue ({ladiatoren-Tessereu IV 648 — 653
— 296-297 Zur Litteratur der POCOLA IV 566 Anm.
— 297 — 298 Capuaner Inschrift (unterzeiclmet i.)
IV 744—745
*) Sie ist unten als Zusatz 11 abgedruckt.
ANHANO. 749
XXI 316-320 Zu Sallust [Catil. 53, 5; 22 init.; 39 init.; 57]
m 818—823
— 320 Zu Tacitns [ffistor. III, 5] HI 825
— 331—332 Zusate m K. Halm's MisceUe 'Zu Aeschylus'
[Sept. 26. 22 f. 29] I 744-746
— 468 — 470 Weiteres flber Gladiatoren-Tesseren
IV 653-656
— 488 Zu Tacitus [AnnaL I, 50] III 826
XXn (1867) 598-614 Grammatisches bei Quintilian. An
Herrn Prof. Halm III 709—727
— 638 Zu Aristophanes [Thesmoph. 106] V 283-284
XXni (1868) 218 Zu Quintilian IH 727-728
— 508—517 Zu Aristophanes Proschen [151—153; 179 ff.;
165 ff.] V 272-283
— 518-519 (Nachtrag p. 704) PRODE
IV 761—763 (763—764)
— 660—661 Zur Plautuslitteratur III 67-69
— 690—691 Zu Isokrates [de pace § 8] V 569—570
XXIV (1869) 1—32 (Nachtrag p. 132) Zur Geschichte des
lateinischen Alphabets IV 691—725 (726)
— 131 — 132 mentvla (unterzeichnet 'Eein Sprachverglei-
cher') IV 764
— 327-328 Zu Euripides [Cyklops 558 K.] V 234—235
— 482 — 492 Curae secundae zu Heft I der 'Neuen Plau-
tinischen Excurse' lU 120—134
XXV (1870) 306—312 cuhi = ubi und verwandtes bei
Plautus m 135—143
— 318—319 Zu Cicero de republica [1, 26, 41] III 813—814
— 319 — 320 Erotemata philologica. 1. 2 (unterzeichnet F. f.)
V 600-602
— 456 Zu Placidus und lateinischer Glossographie
m 55-66
XXVI(1871)483-488 Zur Plautuslitteratur. II III 69—77
— 494-496 Zu Cicero de oratore [1,59,251] HI 814-817
— 496 Erotemata philologica. 3. (unterzeichnet F. f.)
V 602-603
— 599—637 Canticum und Diverbium bei Plautus
m 1—50
750 ANHAN6.
XXVn (1872) 114—126 Aeschylus' Perser in Aegypten:
ein neues Simonideum V 194 — 210
— 186 — 192 (Nachtrag p. 352) Naehtrag zu ^Canticum und
Diverbium bei Plautus' HI 50—54
— 193—214 Aug. Ferd. Nake aber die thebanische Tetra-
logie des Aeschylus. Dem Andenken Ludwig Schopens
gewidmet V 165—194
— 333-342 Zur PlautusUtteratur. ffl m 78-90
— 349—351 Erotemata philologica. 4. 5 (unterzeichnet F. t)
V 603—606
— 495 — 496 Erotemata philologica. 6 (uuterzeichnet F. f.)
V 606—607
XXVin(1873) 151—170 (Nachtrag p. 352) Bibliographisches
zu Camerarius' Plautusstudien III 90 — 119 (V 41 Anm.)
— 189 — 192 Zur lateinischen Anthologie [Lactantius de ave
phoenice] m 806—811
— 350 — 351 Erotemata philologica. 7 (unterzeichnet F. £)
V 607—609
— 511 — 512 Erotemata philologica. 8 (unterzeichnet F. f.)
V 610—612
— 586 — 614 Eine Berichtigung der republicanischen Con-
sularfasten. Zugleich als Beitrag zur Geschichte der
romiscb-jiidischen intemationalen Beziehungen
V 99—131
XXIX (1874) 337—344 Epimetrum zu Bd. XXVIII p. 586
— 014: Romische Senatuscousulte bei Josephus
V 131—140
XXX (1875) 428 — 435 Nochmals der romische Senatsbe-
schhiss bei Josephus Antiqu. XIV, 8, 5 V 140 — 148
XXXI (1876) 480 Prosodiezwang (unterzeichnet S. E.)
V 595-596
— 481 — 492 Unsere heutige Aussprache des Latein. Aus
einem Schreiben an Geh. Ilofrath Perthes in Carlsruhe
IV 706—779
— 530 — 557 Philologische Unverstandlichkeiten
III 144-170
ANHANG. * 751
2. Im (alten) Rheinischen Museum filr Philologie,
herausgegeben von Welcker und Nake (Bonn).
IV (1835) 153-216; 485—570 Ueber die Kritik des Plautus
n 1—161
V (1836) 153-154 Nachtrag zu Band IV p. 176
n 29 f. Anm.
3. In der Zeitschrift fiir die Alterthumswissenschaft,
herausg. von Zimmermann (Darmstadt).
IV (1837) Nr.91— 93 p. 737-758 Schreiben an Herm Pro-
fessor und Gomthur Dr. Hermann [iiber den Mailander
Palimpsest des Plautus] H 166—197
4. In den Annali delT Instituto di corrispondenza
archeologica (Roma).
IX (1837) 183f-189 De amphora quadam Galassiana litte-
rata. Dazu die Tafel in ^Monumenti deir Inst.' XLIV^
I 788—794; Taf. I
XII (1848) 171—197 Vaso dal Pelope. Dazu die tav. d'
agg. N— 0 I 795-814; Taf.II.III
In den Opusc. a. a. 0. in der ursprunglichen deutschen
Fassung abgedrucTct
XXX (1858) 163—173 Pelope ed Oenomao. Dazu die tav.
d' agg. K I 815-827; Taf. HI
In den Opusc. a. a. 0. in der ursprUngliclien deutschen
Fassung abgedrucM.
5. Im PhilologuSy Zeitschrift fiir das class. Alterthum^
herausg. von Schneidewin (Stolberg [Gottingen]).
I 300 — 314 Parallelstellen im Plautus als Ursache von
Glossemen II 274—291
6. In den neuen Jahrbiichern fiir Philologie^ herausg.
von J. Chr. Jahn (Fleckeisen) (Leipzig).
LXIX (1854) 112 — 116 Abdruck der Recension der *Inscr.
Neapolit. ed. Mommsen' aus dem litt. Centralblatt (s.u.).
752 ANHANO.
LXXV (1857) 253 Gedenktafel zu A. BSckVs Jubilaum
V 706—707
LXX Vn (1858) 521- 522 Gratulationsdiplom zu F. Thiersch'
Jubilaum V 708—709
— 761—801 Der Parallelismus der sieben Redenpaare in
den Sieben gegen Theben des Aeschylus I 300—361
LXXIX (1859) 96 Berichtigung zu Band LXXVII p. 778
I 328
LXXXI (1860) 10 f. Gratulationsdiplom zu P. G. Welcker^s
Jubilaum V 709—710
— 510 Erotemata philologica (unterzeichnet X. Y. Z.)
V 599—600
— 824 Nachtrag zu Band LXXVII p. 786 I 338 Anm.
XCVII (1868) 341-343 Zu Plautus Miles gloriosus L23f.J
An Prof. Fleckeisen III 789—793
CIII (1871) 639—640 Zusatz zu Fleckeism^s Aufsaiz 'Zur
Plautinischen Onomatologie' III 321—323
7. In den Jahrbiichern des Vereins von Alterthums-
freunden im Kheinlande (Bonn).
Heft XXXVII (1864) p. 72-102 Ino Leukothea.
Erschien erweitert als selbatumlige Schrift; s. o. I Nr. 17.
XXXVIII (18(;4) 184— 185 Andeutungen iiber antike Getvichts-
steinc, die in dcni ndchstcn Aufsatz ausgefilhrt sitid.
XLI (18GG) 9—24 Antike Gewiehtsteiue; mit einer Tafel
IV G73-690; Taf. XXIII
8. In der Neuen kritischen Bibliothek fiir das Schul-
und Unterrichtswesen, herausg. von Seebode.
VII (1825) 820—825 ^H dv eupuTrebu) \xax^ ((redicht, vor-
getragen in Wittenberg 1824) V 690— G94
IX (1827) Stuck 5 Replik an Herrn Wilhelm Dindorf zu
Leipzig gegen unbefugte Bekanntmachung eines Privat-
schreibens von Friedrich liitschel und anmassliehe Ein-
fuhrung desselben in das Publikum [vgl. Kibbeck:
Kitschl I p. 41J.
ANHANG. * 763
9. In der Jenaischen allgemeinen Litteratur-
Zeitung.
1830 Nr. 25. 26 p. 193—206 Recension von Stager'8 *Ai-
schylos Sieben gegen Thebe' (unterzeichnet A. B. C.)
V 210—220
10. In der Hallischen allgemeinen Litteratur-Zeitung.
1831 Nr. 121-124 p. 321—349 Recension yon ScholFs Ge-
schichte der griechischen Litteratur libers. v. Schwarze
und Pinder V 149-164
— 232—234 p. 569—587 Recension von Schone de per-
sonarum in Euripidis Bacchabus habitu scenico (ano-
nym) V 235-248
1832 Nr. 159 p. 629-632 Rec«nsion der Frotscher'schen
Ausgabe des Rutilius Lupus (anonym).
Vgl Bibheck: Bitschl I p, 323,
— 212—214 p. 409 — 431 Recension von Aristophanis co-
moediae ed. B. Thiersch. Bd. I und VI, 1 (anonym)
V 249—272
— 221 p. 481 — 483 Selbstanzeige des Apparatus criticus
in Aeschyli tragoedias.
1833 Nr. 16- 17 p. 121—134 Recension von HofiFmann'8 und
Schweiger's Handbiichem der classischen Bibliographie
und Weber's Repertorium V 613-626
— 111 p. 273flF. Selbstanzeige des Thomas Magister (unter-
zeichnet Kg.)
— 208-209 p. 441-450 Recension von L G. Vossii Ari-
starchus ed. Fortsch. Bd. I (anonym) V 573—577;
II 667-676
1834 Nr. 143—144 p. 529-542 Recension von Plauti fabu-
lae ed. Lindemann V 3]4f. Anm., 316f. Anm.
11. Im Litterarischen Centralblatt, herausg.
von Zarncke.
•
1852 Nr. 49 p. 792 — 795 Recension von Mommsen's Inscrip-
tiones regni Neapolitani latinae * V 584 — 592
FK. KITBCHKLII OPV8CVI*A V. 48
754 • ANHANG.
12. In Goschen's Deutscher Elinik.
Bd. VII (1855) Nr. 1 p. 6*-6^ Gutachten, angehangt an KUian's
Aiifsatsi ^Ueber die richtige Aussprache der in ideus au^-
gehenden ancUofnischen Adjective^ I 769—773
XII(1860)Nr.3 p. 3P— 32^ Erwiderung, angehdngt anKilian's
Beplik ^Herr Prof. S. Schultze in Greifswald als Philo-
log' l 773—778
13. In den Abhandlnngen der k. Bayrischen Akademie
der Wissenschaften Cl. I.
Bd. X (1864) 2. Abth. p. 293—356 Die Tesserae gladiatoriae
der Romer. Mit 3 lithograph. Tafeln
IV 572-643; Taf. XX-XXIl
14. In den Berichten der k. Sachsischen Gesellschaft
dcr Wissenschaften.
Bd. XVIII (1866) 56—74 Ueber Tibuirs vierte Elegie des
ersten Buchs III 616—636
15. In den Acta societatis philologae Lipsiensis.
I MS— 395 Zu Euripides [Cyklops 321 IF. und lon 119Gf.]
V 232—234
II praef. p.XI Zu Plantus Trinummiis 491 V 793—794
— praef. p.XII Ud)er consere = ccnsere und endoteridia
TII 832 Anm., 834
— 448 f 450 f. Anmerhmgm und Nachtrag zu A. Kdfjiii
Miscelle iiber dYripaToc, dTripaTOC, dfripavTOC
V 570-572
— 470 Zusatz zu G.L(kve\s Miscclle iiber die Glosse entortdin
bei Philoxenus III 831 — 834
V praef p.IlTf Nachtracj zu drr Ausfilhrung iiber ^entoridia*
ITT 834-835
VT 365—368 Varronianum idemque Plautinum
III 188—191
ANHANG. 755
IV.
BeitrSge zn Sammelwerken oder Schrifteii anderer.
1) Zum Conversationslexikon der neuesten Zeit und Litteratur.
Lcipzigy BrOCkhaUS. 1833. Wiederabdmck
Bd. III p. 449-450 F. Passow (unterzeichnet 88) V 92—95
— p. 497— 500 Philologie (unterzeichnet 88) V 1 — 18
— 726—728 K. Reisig (unterzeichnet 88) V 95—98
2) Zu Ersch und Gruber^s allgemeiner Encyklopadie der
Wissenschaften
Sect. ni Th. 1 (1830) Ode (Volkslied) der Griechen
I 245—257
Sect. III Th. 3 (1832) Olympus der Aulet I 258-270
Sect. III Th. 4 (1833) Onomakritos von Athen I 238—244
Sect. III Th. 5 (1834) Orion und Oros, griechische Gram-
matiker.
VgL Opusc. I 583 Anm,
3*) Verhandlungen der Gothaer Philologenversammlung p. 33
-34flF., 42 V 577—581; 705
3*^) Verhandlungen der Bonner Philologenversammlung p. 1,
8—10, 63, 84—85 V 583
4) Enger de Aeschyliis antistrophicorum responsionibus
(Vratisl. 1836) p. 36—46 V 224-231
5) Lobell Weltgeschichte in Umrissen und Ausfiihrungen.
Bd. I (Leipzig 1846) p. 600—602 'Stufengang, welchen
das Homerische Epos durchschritten hat' I 59 f. Anm.
6) C. Suetoni Tranquilli praeter Gaesarum libros reliquiae
ed. A. Reifferscheid; inest vita Terenti a F. Ritschelio
emeudtita atque enarrata (Lips. 1860) p. 26fiF. und 481 flF.
III 204-214; 215—279
7) W. Brambach rhythmische und metrische Untersuchungen
(Leipzig 1871), Einleitung p. IX— XI V 592-595
8) F. Biicheler de Tiberio Claudio Caesare grammatico (Elber-
feld 1856), praefatio p. UL IV (S; D. Theodoro Momm-
seno, Guilelmo Henzen)
48*
756 ANHANG.
9) Corpus inscriptionuin Rhenanarum consilio et auctoritate
societatis autiquariorum Rhenanae ed. Guil. Brambach.
Praefatus est F. Ritschl. Elberfeld 1867. Vorrede.
V.
Zns9.tze.
1.
Dedicationsepistel an den Grafen Orti
(in ^Dionysii Halicarnassensis prooemium Antiquitatum Ro-
manarum e codicibus mss., de quorum indole et usu disputatur,
emendatum ab F. R.' Vratisl. ap. G. Ph. Aderholz 1838).
m FRIDERIGVS RITSCHELIVS | S. P. D. | lOANNI fflERO-
NYMO I COMITI DE HORTIS DE MANARA | NOBILI
VERONENSL | MVSEI PVBLICI LAPIDARII VERONEN-
SIS CONSERVATORI | DIRECTORI POLYGRAPHI | SARD.
ORDINIS SS. MAVRITII ET LAZARI EQVITI.
Duodecimus mensis agitur, e quo TVO, illvstrissime
COMES, blandaeque urbis tvae dulcissimo hospitio dimissus,
e serenis hortis Hesperidum in caliginosas nebulas orarum
Cimmeriarum redii. Quo omni tempore dici vix potest quo-
ties TVi ac virtutum tvarvm beneficiorumque largiter in me
collatorum tum apud me memoriam recoluerim, tum coram
amicis per cottidiaDas opportunitates sim professus. Sive
euim veram nec fucatam liberalitatem tvam cogito, sive
raram etiam in Vestra terra, leporum omnium venerumque
altrice, sermonis et morum suavitatem, sive artium littera-
rumque amorem Hagrantissimum, sive acerrimum studium
ad humanitatem iuformandorum civium tvorvm, aptumque
rebus urbanis gubernandis ingeuium: cum multa sane, dum
inter populares tvos moror, vel benevolentiae doeumenta
expertus sim vel digna aemulatione exempla cognoverim,
tamen cui uni tantum, quantum tibi, et debeam et tribuam,
profecto scio neminem. Recordare quaeso illius diei, quo
TE duce et interprete Museum Scipionis Maffei nomine nobi-
litatum, TVA autem industria laetius in dies efflorescens, ego
ANHANG. 757
et carissimus Aemilivs Bravnivs noster pervestigabamus,
defessi autem quamvis fructuoso scrutandi negotio, refrige-
randi recreandique caussa cippo Sex. Atilii Sarani insidentes
inter potum festivissime confabulabamur: recordare Mantuani
poetae earumque machinarum,quas satius fuerit silentiopremere:
recordare domestici illius, quo nos non nolentes coercebas,
carceris, amplissimis quidem librorum copiis stipatos quibus
luculenta TIBI bibliotheca affluit, ex urbe autem discedendi
libertate vel publica interposita auctoritate privatos .*)
Pro tot tantisque TVis de me meritis etsi gratia um- rv
quam referri nequit, habenda tamen tanta est, quantam
maximam capere animus possit. Eum autem sensum cum
aliquo testimonio palam declarare pridem decrevissem, nunc
mallem sane aliquid iu promptu fuisset, quod propius ad
Vestra Italorum studia attineret, qui in artium potissimum
antiquitatumque amoenioribus diverticulis habitare soliti, haud
fere codicum rimandorum tractandaeque grammaticae aman-
tissimi exstiteritis. Sed parumper haesitanti animum hoc
addidit, quod argumenti exilitas illa et facile excusari morae
fuga, et fortasse ipsa voluntate animique sinceritate com-
pensari videbatur. Accessit, quod in eo nostra disputatio
scriptore versatur, quem, quibus obsitus est sordibus purgari,
et liberari quibus obscuritatibus laborat Vestra imprimis
referat: ut qui in ipsis originibus et rebus gestis principis
Italiae urbis illustrandis operam collocarit suam.
Accipe igitur qua me dudum assuefecisti benignitate
levidense, quod tibi, vir dilectissime, obtuli dicatumque
esse volui munusculum, meque quod adhuc fecisti amare
perge. Praeterea aegre ferre noli, quod de reliquis, quae
adieci, huius opellae nostrae exemplis ad populares quosdam
Tvos clarissimos transmittendis non veritus sum te solli-
citare: ad Cattanevm, Bentivolivm, Catenam, Gattvm,
Labvm Mediolanenses, Bettivm et Moschinvm Venetos,
FvRLANETTVM Pataviuum, Equitem de Iaeger Veronensem.
Praeter quos cum etiam Biancono Bononiensi, Equ. DE
*) (Vide quae de hoc hospitio Veronensi Ribbeckius narravit vitae
Ritachelianae vol. I p. 222. C. W.]
758 ANHANG.
FvRiA et MiLiARiNO Florentinis, Vermiliolo et Speboni
Perusinis, Romanis autem Revv. Patr. Marco et Falsacapae,
ac praeter ceteros incomparabili comitate viro Lavreano,
summae nunc litteratorum laetitiae thesaurorum Yaticanorum
praefecto, denique Theinero, Lancio et Delicato suavis-
simis, memorem infinitorum, quibus me obstrinxerunt et ex
parte cumularunt, beneficiorum animum publica hac graiiarum
actione declaravero, etsi nihil admodum, nisi quod pietas et
honestas postulat, egisse videbor, tamen mihi ipse cerie
pristinoque desiderio meo satisfecero. TV autem, comes
nobilissime, iterum iterumque vale ac mihi fave.
Scribebam Vratislaviae prid. Non. Avg. a. cioiocccxxxviu.
2.
Dedication an Gottfried' Hermann
(in ^Atheteseon Plautinarum liber P, 1844*)).
FRIDERICVS RITSCHELIVS | S. P. D. | GODOFREDO
HERMANNO | EQVITI PER ILLVSTRI | PHILOLOGORVM
DRESDAE CONGREGATORVM PRAESIDI.
Dici vix potest, Hermanne, quanto dolore sim aflFectus,
quod propter domesticas rationes, quas hic enarrare nihil
*) Diese Sonderauagabe wurde in mehreren Exemplaren an die
Dresdener Philologenversammlung geschickt (s. die Verhandlungen dern.
p. 3). Davon nahm G. Hermann, ihr Vorstand, Veranlassung in seiner
Rede iiber Fr. Wolfg. Keiz die Worte zu sprechcn, diein der Geschichto
der riautu8«tudien einen hervorragenden Denkstein bilden (s. Verh. p. 9):
'Als Reiz einmal ein Buch suchte, wobei ich ihm leuchtete, waren
wir an fin Biicherbret gekommen, das viele Ausgaben dee Plautus
enthielt. Da blieb er stehen und sprach: «das soll Ilire Braut sein:
mit der vurlobe ich Sie hiermit fSrmlich, und der sollen Sie treu
bleiben»>. . . Uebrigens ist die erwiihnte Verlobung freilich nicht bis zor
Vermiihhmg gedielien, da ich nicht nur ein anderes Versprechen
zu losen habe, sondern auch indessen alt geworden bin, und ein
anderer noch in der Bliithe der Kraft stehender Freier aufgetreten
ist, dem ich meine Verlobte gern und willig iiberlasse. Sein Recht
darauf hat er, da er zu uns^rm Bedauem nicht persSnlich erscheinen
konnte, von neuem durch den zu unserer Begriissung geschriebenen
.UMeseon Plaiitinarum liber primu6 dargethan.'
AMHAMG. 759
attinet; non licuit TE, cuius scis quanto teneri desiderio
soleam, in iucundissimo hospitio Dresdensi coram intueri
atque appellare tvaeqve virtutis venerationem cum sua-
vissimis amicis et familiaribus communicarc; quorum prae-
sentia conicio istum te praeside illustrem conventum con-
decorari. Quod quidem pergrave mihi damnum ut aliquo
modo resarcirem meamque absentis memoriam cum tibi tum
tot caris capitibus redintegrarem et saltem sic pars essem
laetissimae societatis vestrae^ haec ad te misi de loco e
communibus litteris petito nuper perscripta. Quae tibi sacra
essent etiam non consecrata: tibi enim accepta referuutur,
qui non tantum ad humanitatis studia et ipse et per Reisigium
TVVM Lobeckiique TVi Spitznerum, quos cum tot aliis viris
TVAE grata Borussia disciplinae debet, olim me informaris,
sed etiam horum, quae ad comicum spectant, studiorum
unus mihi dux et sola praeter divinum Britanni ingenium
lux exstiteris. Quodsi eam ipsam operam tvam, qua tam
praeclaram viam stravisti, aliquoties nunc impugnavi: id ubi
recte fecero, minime dubito quin idem aut pridem ipse in-
tellexeris aut eorum quae mihi contigere praesidiorum usu .
ilico intellexisses; ubi minus recte, haud gravate ' liberi lau-
dator oris condonabis. Yale, carissime Hermanke, vir laude
mea qualibet maior: nostrasque litteras, quod per tot lustra
fecisti, non Dresdae tantum, sed per plurimos annos regere
perge: perge bene mihi velle, et si qui philologorum auspi-
cato Tvo moderamine laetantium mihi bene volent, meo
nomine, si fas est petere, saluta.
Scribebam Bonnae X Kal. Oct. a. cioiocccxxxxiiii.
760 ANHANG.
3.
Widmang an Monsignore Laureani
(in ^Dionysii Halicarnassensis Antiquitatum Romanarum libri
I capita XXX priora ex optimis codicibus emendata a F. R.'
Bonnae formis Georgii 1846).
VENERABILIVIRO
GABRIELI LAVREANI
PII-IX • PONT • MAX-PRAELATO^DOMESTICO
PROTONOTARIO • APOSTOLICO
BA8ILICAE • DIVI • PETRI -CANONICO
BIBLIOTHECAE-VATICANAE • PRAEFECTO
ARCADIAE • VNIVERSAE • CVSTODl
XII • VIRO • COLLEGII • PHILOLOGORVM • VRBIS
INGENII • DOCTRINAE • ELEGANTIAE • LAVDE • FLORENTISSIMO
DE • HYPERBOREORVM^ STVDIIS • R0MANI8
CONSILIO • COMITATE • LIBERALITATE • BENE • MERENTISSIMO
FRIDERICVS • RITSCHELIVS
D • D L • M
G R A T A E • M E M 0 R I A E • E R G O
4.
Vorwort zu dem Programm Tautica Trinummi Pluutinae'
(Bonn 1848).
Dum iu perpolienda Plauti Trinummo privata industria
elaboro uon cogitaus de publicis negotiis, repentina moni-
tione ad muneris officium excitor, quod paene oblitus eram:
quo quidem sollemni ad festissimum diem celebraudum iuvi-
tatioui aliquid proludeudum est e communibus litteris petitum.
Scribeudi igitur cum uecessitas urgeat, ad elimandum autem
aliquid desit otium, visum est ex eo quod in mauibus est
argumento materiam potius commentandi iudicandique tam-
quam instrumenta, sed ea ut puto haudquaquam inutilia.
ANHANG. 761
expromere quam iustam commentationem nexamque ratio-
cinandi continuitatem edere. Itaque ex ipsa illa fabula Plau-
tina eam partem delegi, qua cantica continentur initio actus
IT posita: quorum ut canticorum onmium et difHcillima emen-
datio est et dubitationum plenissima. Quoniam autem cum
emendatio omnis ex antiquorum fide librorum mss. pendet,
tum ad horum et propriam indolem aestimandam et mutuas
rationes perspiciendas ipsa cantica imprimis apta sunt:
scenarum illarum, quales in optimis codicibus scriptae ap-
parent^ integra exempla exstare volui quanta potuit fide
repraesentata. Nam cum in liberiore genere metrorum sciant,
qui horum usum habent, cardinem rei in eo verti ut, quae
distinguendorum inter se versuum ratio sit, curiose obser-
vetur: facile intellegitur hoc sola annotatione non potuisse
ullo modo quale esset satis vel plene vel plane significari.
Vorwort zu dem Programm *Canticum Pseuduli Plautinae
emendatum' (1850).
Exemplorum cum duplex vis sit^ aut ut adhortentur ad
imitandum aut ut dehortentur; non profecto e priore genere
petitum est quod infra proposuimuS; sed idem tamen ita
comparatum, ut in ipsa morum nequitia mirificam habeat
ab arte poetica commendationem. Yerum haec ars poetae ut
quae qualisque sit, et plenius et rectius quam adhuc potuit
pernoscatur; opus esse philologi arte intellegetis, ubi Plau-
tinae quam vobis exhibemus scenae eam speciem, quae per
saeculorum intervalla ad nostram aetatem prodita est, cum
nova forma comparaveritis quam illa iusta emendatione in-
duit. Versatur autem ea in Psevdvli servi sermone, qui
fabulae scena paenultima continetur: cui et verborum inte-
gritas et sanitas senteutiarum et numerorum elegantia sic
nisi fallimur non improbabiliter restituitur.
762 ANHANG.
6.
EinleituDg zu dem Programm ^Canticum Menaechmorum
Plautinae' (1851).
Coniunctam iuris consultorum philologorumque operam
cum aliae scenae Plautinae postulant ad leges et iudicia
spectantes, tum memorabile in hoc genere canticum quod
est in Menaechmis act. lY sc. 2. Quod cum nec probabi-
liter emendari sine explicatione possit nec sine emendatione
satis tuto explicari, tamen ab alterutra parte esse exordien-
dum apparet. Vt igitur habeant, ubi nos philologos edoc-
turi paullo confidentius quam in tralaticia scriptura pedem
figant iuris periti, non reformidato errandi periculo hos ipsos
visum est aliquo exemplo docere, qua fere via cum e scrip-
torum librorum memoria tum e metricae potissimom artis
rationibus ad saniorem formam Plautini versus esse revocandi
videantur. Facimus autem id ita, ut nostra coniectura pro
virili parte instaurato Menaechmi s^rmoni eorum codicum,
e quorum fide emendatio Plauti omnis pendet, discrepantias
sine caussarum expositione subiciamus.
7.
Vorwort zu dem Programm ^Canticum Most«Ilariae
Plautinae' (1851).
Varictatem delectare etsi non inepte dictitant, tamen
nos cum idem genus, e quo prooemiandi argumentum iam
aliquotiens petiimus, mmc recolimus, vix est verendum ne
vobis fastidium potius et satietatem quam aliquam iucundi-
tatem aflferamus. Quippe is scriptor est Plautus, cuius cum
ingenita ars et virtus novitatis gratiam perpetuet legentibus,
tum temporum iniquitate effecta difficultas atque depravatio
inexhaustam quaerendi exercendique materiam philologis
praebeat. Itaque illorum commodis eo cousuluimus, quod
fabulae alicuius aliquaui scenam (potuerat enim quaelibet
alia deligi) ita perpurgatam pristinoque nitori suo pro virili
parte restitutam proposuimus, ut et cum minore quam antea
ofiensione et ut speramus cum aliqua voluptate legi intellegi-
ANHANG. 763
que possit; ad horum autem utilitatem spectare brevem
quam subiecimus earum rerum notationem voluimus^ quibus^
qui rationes perspicere nostrae biopOiuceuJc vellent, non posse
carere viderentur. Quodsi qui vel sic sibi satis factum ne-
gent, solacium ex ea varietate capiant, quam infra positi
scholarum indices affatim suppeditant: quos et crescens sin-
gulis annis doctorum frequentia et multiplicis doctrinae ap-
paratus uberrimus satis vobis commendabit. Qua tameu va-
rietate vobis auctores sumus ut cum iudicio atque delectu
utamini neve obliviscamini, quod oblivisci paene in morem
vertit huius saeculi, TToXujLAaOiTiv v6ov ou qpueiv, sed omnes
virtutis numeros l^v idXeiov continere.
Est autem, quem partim veterum librorum beneficio
partim vi rationis emendatum vobiscum communicamus, Phi-
lolacbetis adulescentis in Mostellaria hic sermo.
8.
Epilog zu dem Programm *Porcii Licini de vita Terentii
versus integritati restituti' (1859).
Mirabimini fortasse, commilitones, nullam in hac tota
disputatione mentionem losephi Scaligeri factam, qui Porcii
versus a se ut ait castigatos auimadversionibus in Eusebii
Chronologica suis inseruit p. 144 ed. alt. Fatendum est
autem praeter unum versum sextum, ubi abit in Graeciam
recto iudicio edidit, in reliquis quae sua usus coniectura pro-
posuit omnibus ne unam quidem quae probari possit litteram
esse. Quod ne in tanto viro perperam interpretemini, obli-
visci nolite quantos per horum trium saeculorum decursum
disciplina philologica progressus fecerit, in hoc potissimum
intricatiore gei^re, in quo quod nunc tanto plus quam Sca-
ligeri aetate sapere didicimus, non nostrae potius virtuti
quam alterius Scaligeri divino ingenio acceptum referimus,
Ricardi Bentleii. Itaque hoc exemplo moniti in vestris quo-
que studiis, quorum et varia et lauta invitamenta vobis pa-
rata ei qui subiecti sunt indices ostendunt, illud diligenter
cavete ne deposita quae maioribus debetur reverentia immo-
764 ANHANG.
destius superbiatis^ bene memores post nos quoque exstituros
qui^ quanto nos intervallo illos, tanto nosmet pone se ipsi
relinquant. Yalete.
9.
Schluss des Programms ^Disputatio de poetarum testi-
moniis quae sunt in yita Terentii Suetoniana' (1859).
Percensuimus quae in medium prolata sunt omnia: satis
facere nihil intelleximus! Multa identidem comminiscendo
coniectavimus ipsi: non pauca cousulti de hac diTopia amici
nobiscum communicarunt: opinandi ambiguitatem quod su-
peraret, inventum est nihil. Fieri potest sane ut sive Valgii
sive alius cuiusdam liber (sive finitius 'libellum' dixeris)
exstiterit ^Actio* inscriptus, quo ille veterum poetarum furta
vel nescio quas alias culpas exagitaret hac forma usus, ut
tamquam accusator prodiret actionemque reis intenderet:
quae nisi fallimur Schopeni sententia fuit, simplicissima for-
t-asse omnium. Sed cum aliqua tamen confidentia quis vel
talem coniecturam amplecti ausit, quamdiu non aliquo sal-
tem certiore fundamento nitatur vel aliunde petito firma-
mento aliquo stabiliatur? Itaque nisi quid forte feliciori
aliorum sagacitati rectius successerit, uovo hoc exemplo di-
scite esse etiam nesciendi artem quandam, quaui meministis
saluberrimo consilio commendare Godofredum Hermaunum
solitum, fccundissimi in inveniendo vero ingenii virum. Ce-
terum valete oblatisque doctrinae copiis studiorunique adiu-
mentis ita utimini ut discendi industria atque religione
vestra nostram docendi voluntatem fidemque exaequetis.
10. «
Vorwort zu der Verkiindigung der Preisaufgaben
in Leipzig 1875.
Certamina eruditionis ab academia Lipsiensi indici non
solent, quin professorum aliquis ipse quodammodo in arenam
descendat, studiorumque suorum specimen communi eorum.
ANHANG. 765
qui talia legunt^ iudicio proponat. Yidetur hoc a maioribus
sic iiistitutum esse, non tam ut cuiquam nostrum ingenii
exercitandi occasio praeberetur, ea enim hominibus eruditio-
ribus non facile deest^ nec ut aliquis ad quaestiones novas
atque reconditiores instituendas instigaretur; nullo enim eius-
modi incitamento opus est eis, qui in ipsis litteris yersantur^
sed ut adolescentes litterarum studiosi hoc exemplo quasi
quodam stimulo ad certamina gnaviter subeunda incitarentur.
Hoc vero anno edenda fuit certaminum indictio nuda omni-
que eruditionis omatu vacua. CoUega enim doctissimus at-
que humanissimuS; qui apud nos programmatarii munere
fungitur^ Ludovicus Langius a febrC; quam in itinere Italico
per ferias autunmales suscepto sibi contraxit; nondum ita
revaluerat; ut ex multiplicis qua ornatus est eruditionis penu
aliquid praeparare et in publicum edere possei
Nihil igitur restat, nisi ut statim ad eam rem transea-
mus, juae agitur.
11.
Erklarung der Redaction
(im Rhein. Museum Bd. XVII .p. 328).
In Folge eines das Rheinische Museum betreffeoden
Zeitungsartikels, der aus einem Pommerschen Blatt; worin
er unseres Wissens zuerst erschien, in verschiedene andere
(ibergegangen ist, sind der Redaction mehrfache Anfragen
uber das Fortbestehen oder vermeintliche Eingehen dieser
Zeitschrift zugekommeU; die uns zu nachstehender Aufkla-
rung verpflichten.
Es ist richtig; dass dem Rheinischen Museum eine Unter-
stiitzimg aus Staatsmitteln, die ihm seit Niebuhr^s und des
Ministers von Altenstein Zeiten unter allen preussischen
Ministerien ungeschmalert geblieben war, seit Anfang dieses
Jahres durch den Herrn Staatsminister v o n Bethmann-Holl-
weg wegen mangelnder Fonds insoweit entzogen worden ist,
dass die Anzahl von Exemplaren, die bis dahin behufs der
Vertheilung an preussische Gymnasien zum Ankauf kamen,
auf y^ herabgesetzt wurde. Es ist auoh richtig, dass uns diese
766 ANHANG.
Massregel schmerzlich beriihrt hat: nicht in personlichem
Tnteresse, wozu eine durchaus unentgeltlich gefiihrte Redac-
tion keinen Anlass bieten konnte: wohl aber in dem sach-
lichen der Wissenschaft und wenn wir nicht irren auch der
Schule, sowie unter dem allgemeinen Gesichtspunkte^ dass
es unter allen Umstanden erfreulicher ist^ Sammelpunkte
geistigen Strebens, die sich einmal gebildet und lebenskraftig
erwiesen haben — mogen sie Porm und Namen haben wie
sie wollen^ von grosserer oder geringerer Tragweite und Be-
deutung sein — fiirsorglich begQnstigt und freisinnig erhal-
teU; als beeintrachtigt und verkOmmert zu sehen. Denn dass
gerade die Universitat Bonn sich einer solchen BegQnstigung
philologischer Studien nicht werth genug gezeigt habe^
mochten wir nicht gern annehmen.
£s ist aber nicht richtig, dass das Rheinische Museum
um dieser Ursache willen einzugehen gedenke. Dem wackem
Sinne des Herrn Verlegers, der sich durch eine vorQber-
gehende Ungunst nicht abschrecken lasst, habeu vielmehr
wir, und mit uns alle denen es niitzlicher scheint, eiue solche
Zeitschrift existire als sie existire nicht, deren ungestortes
Fortbestehen zu danken, indem die Yerlagshandlung zugleich
vertrauensvoll darauf rechnet, dass diejenigen Anstalten,
welche das Museum bisher als GnadengescheDk empfingen,
aber ferner nicht mehr empfangen, es nun aus eigeuen Mit-
telu fortzuhalten geneigt sein werden.
Bonn, April 1862.
F. G. Welcker. F. Ritschl.
REGISTER.
I. Sachregister.*)
Acta diorDa, Moniteur- Fragmente
598
Aeschjlus; gefillschte HandBchrift
der Perser in Aegypten 194 flf.,
deren Schrift 199, Subscription
199 f.; deutsche Uebersetzung der
Septem yon StHger 210 ff.
Afi\pdTOC , dTi^poiTOC , dyifipavToc
570 f.
Agorakritoa in den Rittem des
Aristophanes 262 f.
Akademien 670 S,
Albert, Prinz-Gemahl 687 f.
Albert, KOnig von Sachflen 699 f.
Alexander, S. des Dorotheua 113
Anm. 12
Alexander, S. des Theodorus 113
Anm. 12
Altenstein, Earl v. Stein v., 638 ff.
Ampins Balbus, T. 136
Antiochus Sidetes 126 Anm. 31
Antipater, S. des lason 102. 105.
109
Antisigma und Sigma, kritische
Zeichen des Aristophanes 273 ff.
Antisigma und Stigme, kritische
Zeichen des Aristarch 275 ff., der
Spatem 276 Anm. 3
Antispasten 594
Arch^logie, ihr VerhB.ltni8s zur
Philologie 6
Archidamos 598
Areios, angebl. K^nig von Sparta
101 ; Urkunden ihn betr. (bei Jo-
sephuB u. Makkab. I) 102 f.
Argumentation, fibermS^sige Um-
stHndlichkeit derselben in philo-
logipchen Monographien 239 f.
Aristarch, s. Antisigma
Aristophanes, Komiker; seine Le-
bcnszeit 255 f., sein VerhSUtniss
zu Philonidcs und Kallistraitus
256 f, die AaiTaXffc 258 ff., die
BapuXiOviot 260 fi., die Wolken
263 ff., die Frdsche 267 ff., deren
zweite Auffahrang 268
Aristophanes in Platon^s Symposion
251 f., seine Beurtheilung durch
Platon Qberhaupt 253
Aristophanes von Byzanz, s. Anti-
sigma
Aristozenus 594
Arsen, zwei neben einander 593 f.
Athener, Psephismaaus 47/46 v. Chr.
128
Bekr&nzung des Hauptes bei den
Griechen 242
*) Siehe daa bMondere gprachlioh - mekrische Register zn den Prolegomena Plantina
p. 546—561.
768
KEGISTER.
Berlin, 50j&hrigeB Universit&tB-
jubiraum 703 flf.
Bemhardy, G. 711
Bethmann-Hollweg, von 765
Bibliographie, Grund8B.tze 619 ff.
B5ckh, Aug. 706 f.
Breitenfeld, Schlacht bei 690
Busche, Yon dem, Hermann: als
Editor des Plautus 48 ff. 59, als
aein Interpret 69 f.; Gedicht Wer-
ler'8 auf seinen Commentar zu
Donat 80
Caesar, C. Julius, Decret von
47 V. Chr. 115
Calpumius Piso, L. (Consul von
139) 117 f.
ChOre, dramatische 245, vierzehn-
steliige 245 f.
Chrysothemis, Eithar5de 161
Codez palaeographicus 577 ff., 583 f.
Concordia-Tempel in Brom 141 ff.
Cornelius Hispallus, Cn. 119. 137
Creuzer, F. 152
Dahlmann, F. C. 716
Diadem, persisches Konigsinsigne
244 , helienische Hauptbinde 244 f.
DOderlein, L. 599
buoiv zweisylbig? 602
Emesti, J. H. 695 f.
EupolemuB, S. des loannes 100
Excurse, unrichtige Art sie in die
Darstellungselbsthineinzuschieben
240 f.
Fabricius, lo. Alb. 160
Fichte, J. G. 712
Ffirtsch, K. 675 f.
Fragmentsammlungen 628 f.
Friedrich Wilhelm III 644 ff. 679 ff.
696
Friedrich Wilbelm IV 644 ff 690
697
Friedrich Wilhehn, preuss. Kron-
prinz, sein Abgang von Bonn 697 f.
G5rlitz, J. 685
Grappe, 0. F. 610 ff.
Harles, Th. Chr. 150
Hemsterhuis, Tib. 2
Hephaestion der Metriker, sein
Vater 601
Hermann, Gottfried 2. 553 f. Anm.
705. 768 f.
Hermann, K. F. 597
HessuB, Eoban: als Editor des Plau-
tuB? 56 Anm.; Gedicht Werler^s
an ihn 81 f.; sein Gedicht an
Werler 83
Heyne, Chr. G. 2
Hilgers' lateiuische Uebersetzung
Yon Shakespeare^s Julins Caesar
603
Hoffmann, S. F. W. 613 ff.
Homerische Gedichte 161
Humboldt, Wilh. v. 655 ff.
lason, S. des Eleazar 100
Jena, aoojahriges UniversiUitsjubi-
laum 702 f.
Inschriftcn, Methode ihrer Edition
686 ff.
Jonathas der Makkabaer 101
Josephus, ArchHologie im spiltem
Theil verwahrlost 114; daa Kap.
XIV lOenthalt ein Conglomerat von
Aktenatueken 116. 124; das Se-
natusconsult XIV 8, 6 uach 8 ge-
h&rig 116; Theile eines Seoatus-
consult aus 49 in XIV 10, 13— 19
versprongt 123 Anm. 28
Judas, S. des Mattathias 100
Juden, ihre Beziehungen zu den
R5mem 99 ff. ; ihre erste Gesandt-
schaft DachRom (von 161/ 60 v. Chr.)
100; die zweite (von c. 143) 101 ff.;
BEOISTER.
769
die dritte (von 139) 106 fP.; sswei
unier Hyrkanos I 126 Anm. 31;
Massregelang einea Theils der
drilten Gesandtschafb in Rom 119.
137 f.; ihre Beziehung «u den
Spartanern; crste Gesandtschaft
102 f.; zweite 100. 109 Anm.
Junius Brutua, M. (Praetor von
43 V. Chr.) 130
*
KSnigaberg, SOOjahriges Universi-
t2ltsjubil&um 700 f.
Lange, L. 698
Laureani, G. 760
Lehrs, K. 711 f.
Leipzig, UniverBiUltsrector K5nig
Albert 699 f.
Litteraturgeschichte , griechische :
Perioden ihrer Entwicklung in
neuerer Zeit 149 ff.
Lotter, Melchiar (Melchior): Buch-
drucker in Leipzig 47 f. 52. 57
Madvig, J. N. 605
MartinuB Herbipolensis^LandBberg) :
Buchdrucker iii Leipzig 47
H€voOv, T'oi5v, ToOv 609
^iav, MesBung 602 f.
Mommsen, Th. 584 ff.
MuBik, griechiBche: Scheldung in
Kitharodik und Aulodik 160
Nake, Ferd. 165 f.; seine Aescby-
luB-Vorlesangen 165 ff.; seine An-
sichten tiber die thebanische Tetra-
logie des AeBcliyluB 168 ff; Qber
die Sphinx als Satyrdrama der-
Bclben 181 ff.; tlber die AeBchy-
lischen Trilogien fiberhaupt 171 ff.;
iiber den TXaOKOc TT6vtioc alB
TragOdie des AeBchylus 183 Anm.;
iiber die Zeit der Septem 189 f.;
Qber die SchluBBpartie der Septem
(von V. 1005 an) 192 ff.
NomiBcber StU 168
FK. UTBCHKLII OPVBCVLA V.
Numenius, S. des AntiocbuB 102.
106. 109
Olen, Kithar5de 161
'OXuMTndbuiv dvaTpa^fi J. Scaligera
597
Orti, Graf 756 f.
Palaographische Kenntniss, wicb-
tig far Kritik und Exegese 581 f.
iravTdTraciv MeBBung 607
PartheniuB, Tranquillus 86; Ge-
dicht Werlers auf sein heroiBches
Gedicht 'contra Thurcas' 85
PasBOW, Franz 92
TTcXacroi, Etymologie 599
Pergamener, Psephima auB 133
V. Chr. 125 f. 138 f.
Philammon, KitharOde 161
Philologie: ob SprachwisBenBchaft?
4, ob Hermeneutik und Kritik? 5;
ihr Verh<nisB zur Arch&ologie 6;
zur GeBchichte 1 1 ; ihre Theile 8 f. ;
ihre BegriffBbcBtimmung 13 f.; ibre
gegenw&rtigen Aufgaben 17
Pinder, M., aU UeberBetzer SchOirB
154 f.
Platon, sein Verh<niBB zu Ariato-
pbancB 253 f.
Platon^s SympoBion, Agathon*8 und
AriBtopbaneB* Stellung in ihm 252
PlautuB: codex Camerarii durch-
corrigirt 553 Anm.
PlautuBdrucke von 1504 bis 1521
in Leipzig 47 ff., vori 1604 - 1508
vonBu8chebeBorgt49f., 1511 — 1514
von Werler 52 ff. ; 1517—1521 von
TulicbiuB, BergellanuB u. A. 57 f.;
ihr kritiBcher Werth 59
Poesieder Griechen, vorhomeriBcbe
15J -f., alteste lyrische 160, ele-
gische 163
Porson, R. 2
Ranke, C Ferd. 250 ff.
Rasenner 597
49
770 BEGISTER.
BeiBig, Earl 95 keit fOr lateinische Grammatik
BhyihmaB s. Tactgesetze 673
Bitter, Franz 602 Sprachwissenschaft, ihre SteUimg
imierhalb der Philologie 4 f.
St£lger, Fr., als Uebersetser des
Schlegel, A. W. v. 163 Aeschylus 210 ff.
Schlegel, Fr. v. 162 Synkope 693
Schneider, Eonrad 674
SchOll, Fr., griech. Litteratur-Ge- ^
schichte 164 ff. Tactgeeetze, misere, und antiker
SchOmann, G. F. 697 J^.^!^?! ^f ^'
Sch5ne, Fr. Gotth. 236 ff. Tactgleichheit 693
Schopen, Ludwig 168 Textvananten m Schubiusgaben
SchulunterrichtundPhilologie631ff. ^^^ ^" , ,
Schumann, Valentin: Buchdrucker Thanner, Jacob: Buchdrucker m
in Leipzig 67 ^?^P"» *^- ^^ ^'
Schweiger, F. L. A. 613 ff. J?'"'^ f"^' ^^^ ^'
Seminarien, philologische 33 ff. Thiersch Fr. 708 f.
Senatsbeschluss, rSmischer, von Thronwechsel, preusaischer 1840
160 V. Chr. die erate Gesandt- J^^ ' , ,
schaft der Juden betr. 100, von Thronwechsel, preussischer 1861
c. 142 V. Chr. die zweite jildische
Gesandtschaft betr. 101 ff., von
189 V. Chr. die dritte jadische Uckermann'8 Methode Handschrif-
Gesandtschaft betr. 106 f., 111 ff., ^^ «^ facsimiliren 678
140 ff; von c. 133-131 v. Chr. Univeraitaten 670 ff.
eine judische Gesandtschaft des Universitats-Curator 663 ff.
Hyrkanos I betr. 122 Anm. 27. Universitats - Rector 6G3 ff.
126 Anm. 31; aus 49 v. Chr. die
Befreiung der Juden vom Militiir- Valerius, L. (Flaccus) Praetor 116.
dienst betr. 123 Anm. 28; aus 119. 139; Consul 116 Anm. 16.
44 V. Chr. zu Gunsten der Juden 139
123 Anm. 29 Vers, politischer, der Byzantiner
Senatsbeschluss , der sog. 'de Ti- 601
burtibuB', wann abgefasst? 121 Victoria, E5nigin von England
Anm. 26 687 f.
Servilius Globulus, P. 136 Volkmar, G. 697
Servilius Vatia Isauricus, P. (46 Vossius, G. I., Aristarchus 574 ff.
Proconsul von Asia) 136
Simon der Makkabaer 105 Weber, C. F. 623 ff.
Simonides, Eonstantin 207 f. Welcker, F. G. 709 ff.
Skenographie der griechischen Tra- Werler, Veit: als Leipziger Docent
gSdie 235 ff. 43 f. 45 f. 47.; seine luter-
Sparta, Beziehung zu den Juden pretatoria 59 f. 86 ff. ; seine Eennt-
102 f. 105. 109 niss des Griechischen 60; aU
Sprachvergleichung, ihre Wichtig- Heransgeber des Plautus 52 ff.
BEGISTER.
771
69^ anderer Classiker 45 f.; als Wilhelm I. E. von Preussen 697
lateinischer Stilist 45. 61 ff.; seine Wolf, Fr. Aug. 3
lateinischen Gedichte 45. 61 ff. , , » , .
Westphal. R. 601 Xenophons Anabasia 567
Wilamowitz-MOllendorf, U. v. 609 Zell, K. 698
n. Stellenregister.*)
Addaeas (Anal. II 242)
247 f.
HoFatiuB Satir. I, 9
, 21 611
Aeschylus, Agam. 2
— Septem
599
Josephns
Ant. Tud.
ParodoB 8 — 161
225 ff.
XII,
, 10,6
100
V. 84
230
1
» 4,10
102
V. 345 ff.
218
XIII,
, 5,8
101 ff.
V. 501 f.
219
1 8,3
105
Anthol. Palat. t. II p. 671
600
—
. 9,2
112 Anm. 27
Mr
Aristophanes
FrSsche 145 ff.
273 ff.
XIV
126Anm. 31. 129 f.
, 8, 2 128
165 ff.
281 ff.
'
, ,B
111 t. 115
179 ff.
279 ff.
Anm. 15
Thesmophoviazusen 106
233 f.
'
, 10,5
115. 140
Wolken 227
266
1
-,10
123 Anm. 29.
Aristoteles
129. 130
Metaphys. XI p. 1065^ 20
572
, -.13
123 Anm. 28.
140
Phys. acr. III p. 201» 19
572
Athenaens II p. 61 ^
572
t f
130. 136
r
, -,19
130
Cato dist. I 1
607
1
) ,
136 f.
Corp. inscr. Graec. III N. 6269
l_
, —,20
129
570. 571
, - ,21
129. 135 f.
» —,22
125 f.
Euripides
W 9
, -,25
130. 137
Cyklops 321 ff.
232 f.
> 1
Anm. 1
560
234
Isokrates
lon 1196 f.
234
1
f\ f\
W A ^V
de p
ace § 8
569
Phoen. 323
600
Pane
gyr. §97
570
Eusebius (Hieronymus)
Jastinus
Ov **
01. 155,1
100
XXX
VI 3,9
101
„ 159,1(158,4)
104
9
„ 161,2
120
Makkabil
erbuch, erstes 99
„ 183,3
120
8, 23 ff. 100
*) Die in den Prolegomena Plautina beiprocheuen Stollen des Plautus liehe in
den Sppcialindices p. 532 — 545, die des Terenliui ebd. p. 545 f., die sonstigen ebd. p. 546.
49*
772
EBGI8TB&.
Makkab&erbach, ersies
Pherekratea Fr. 4 V. 2
12
101 fP. (Miftieke'8Com.Gr.IIp.282]
1 eo7 ff.
— ,20-23
103 Piautas
14. 16
105 fp. Bacchides I 1, 17
566
Poennlua 211—263
654 ff.
NoniuB p. 281
606 451-607
Platarch apophth. reg.
560 ff.
Ovidint
p. 191« (Oi •HpdicXcic)
698
Metamorph. IV 317
gjQ Pollux VII 59 (AntiphanAa)
243
VII 170
610 Syrus, Publilius V. 348
602
- 618
602
«^^r»^
'C^Dnr^nr^ ■
j»"
A.-y^r^^^
.-^/^nr-
HHlHH illilHlllHllnMiil HHflH
f=^P^''
STANFORD UNIVERSITY LIBRARIES V
CECIL H. GREEN LIBRARY 1
STANFORD, CAIIFORNIA 94305-6004 |
[4151 7231493 1
All books moy be recolled oFtef 7 doys i
DATE DUE